Gerhard J. Bellinger Leksykon Religii Świata Przekład Tadeusz Kachlak, Tomasz Pszczułkowski WIEDZA POWSEC Kraje Liczba wyznawców Większość ludności kraju % ogółu wyznawców a. r. p. 1. Tanzania (Afryka Wschodnia) 8 050 000 - 11,8 2. Mozambik (Afryka Wschodnia) 7 500 000 - 10,9 3. Madagaskar (Afryka Wschodnia) 6 710 000 - 9,8 4. Nigeria (Afryka Zachodnia) 6 710 000 - 9,8 5. Republika Południowej Afryki 1 820 000 - 2,7 6-43. Inne kraje 37 694 000 większość 3 x 55,0 68 484 000 większość 3 x 100,0 ADONISA KULT MISTERYJNY AFRYKAŃSKIE RELIGIE PLEMIENNE AFRYKAŃSKIE RELIGIE PLEMIENNE do współczesnych „Młodzieżowych religii". Gdy się chce uzyskać informacje z zakresu systematyki religii, można je odnajdywać w artykułach w układzie geograficznym według kontynentów i krajów (np. „Europejskie religie") lub według podziału z jednej strony na religie poszczególnych ludów oraz artykuł „Plemienne religie", z drugiej zaś strony na „Światowe religie". Ponieważ we wszystkich 170 ar- tykułach zachowano w miarę możności ten sam układ materiału, możliwe jest synoptyczne porównanie prezen- towanych religii. Każdy dłuższy ar- tykuł - krótsze są odpowiednio skom- prymowane - podaje na wstępie defi- nicję omawianej religii oraz dane sta- tystyczne dotyczące liczby jej wyzna- wców i zasięgu rozpowszechnienia. W pierwszej części, historycznej, przedstawiona jest droga życiowa jej założyciela (w przypadku religii zało- żonych) lub inicjatora, a następnie różne szkoły i kierunki wraz z ich założycielami i znaczącymi postaciami. W części drugiej, systematycznej, zawarte są podstawy nauki o bogu lub bogach (w przypadku religii teis- tycznych), a w dalszej kolejności zało- żenia światopoglądowe i eschatologi- czne (w przypadku religii mających na celu zbawienie), ponadto normy i wartości etyczne. W części trzeciej, praktycznej, znajduje się opis obrzę- dowości związanej z etapami życia, świętami, rytuałami dnia powszedniego, z uwzględnieniem rytuałów inic- jacyjnych, ofiar, modlitw i medytacji. Odzwierciedlenia danej religii w sztuce i literaturze ukazane są na przy- kładzie różnych form budownictwa kultowego (także w rzucie poziomym i pionowym) oraz cytatów ze świętych ksiąg. W przypadku religii wyznawa- nych do czasów obecnych zaprezen- towano ich główne prądy współczesne (np. neoislam), w odniesieniu zaś do religii minionych wskazano na ich dzisiejsze oddziaływanie. Każdy wię- kszy artykuł kończy się chronologią najważniejszych dat i wydarzeń histo- rycznych. Wydany przez Droemersche Ver- lagsanstalt Th. Knaur Nachf. w Mo- nachium po raz pierwszy w 1986, po raz trzeci w 1992 przewodnik po religiach świata spotkał się z szerokim zainteresowaniem, także międzyna- rodowym, o czym świadczą nie tylko licencyjne wydania czterech dalszych firm niemieckich i szwajcarskich, ale i już dostępne bądź będące w przygo- towaniu przekłady na języki włoski (Mediolan 1991), polski, serbsko-- chorwacki i rosyjski. W wydaniu z 1992 dokonano na podstawie „1992, Britannica, Book of the Year" (Chicago, Encyclopaedia Britannica 1992) oraz „World Population Pro- spects 1990" (Nowy Jork, UN 1991) aktualizacji danych liczbowych doty- czących zasięgu współczesnych religii i kościołów. Dortmund, czerwiec 1992 W czasach hellenistycznych pocho- dzący z Syrii kult Adonisa (sem. adon, pan), umierającego i zmartwychwsta- jącego boga, rozprzestrzenił się na południe i na północ od Byblos i Ap- haca. W mitologii greckiej Adonis stał się synem Kinyrasa i jego córki Smyrny (Mirry), która za sprawą Afrodyty zapałała miłością do włas- nego ojca. Za ten występek została przemieniona w kadzidłowiec; z tego drzewa wyłonił się Adonis, piękny młodzieniec, którego pokochała Afrodyta. Ponieważ Adonis został jako dziecko oddany do wychowania Persefonie, nie chciała ona dobrowol- nie oddać Adonisa Afrodycie. Zeus A.r.p. to zbiorcza nazwa trady- cyjnych religii czarnoskórej ludności różnych ras, zamieszkującej konty- nent afrykański; ich powstanie sięga czasów prehistorycznych (-> prehis- toryczne religie, -> plemienne religie). W Afryce żyje obecnie ok. 68 min wyznawców religii plemiennych (ok. 73% ogółu wyznawców tych religii na świecie): 45% w Afryce Wsch., 34% w Afryce Zach., 15% w Afryce Płd. i 6% w Afryce Środkowej. Stanowią oni mniejszość (12,3%) w zestawieniu z chrześcijanami (45,4%) i muzuł- manami (41,5%). Religie plemienne istnieją w 43 krajach Afryki. Wraz ze zdobyciem Afryki Północnej i Wschodniej przez Arabów rozpoczął się trwający od 642 r. do XIX w. okres dominacji islamskiej w Afryce. Europejska kolonizacja i chrześci- jańska działalność misyjna zaczęły się w Afryce w XV w. Portugalczycy, Holendrzy i Anglicy zakładali u wy- brzeży kontynentu faktorie, od 1619 podjął decyzję, by Adonis jedną trzecią roku spędzał u swojej przybranej matki Persefony w świecie podziem- nym, a jedną trzecią roku u swojej ukochanej Afrodyty na ziemi. O miejscu pobytu przez pozostałą trzecią część roku mógł sam zdecydować i wybrał Afrodytę. Gdy Adonisa rozerwał na polowaniu dzik nasłany przez Aresa, Afrodyta kazała, by z jego krwi wyrosły miłki wiosenne (różyczki Adonisa). Mit tego boga wegetacji oparty jest na szybkim rozkwitaniu i obumieraniu roślinności wiosennej. Symbolem corocznie zamierającej i znowu ożywającej przyrody była nastawione przede wszystkim na handel niewolnikami. Po 1850 europejskie potęgi kolonialne: Francja, Anglia, Portugalia, Niemcy i Włochy, podzieliły między siebie większą część Afryki, często z pogwałceniem natu- ralnych granic między plemionami i ludami. Wzmożony napływ osad- śmierć i zmartwychwstanie Adonii przedstawiane podczas coroczny uroczystości kultowych ku jego cz żałobnych jesiennych związany z jego śmiercią i radosnych wiose nych upamiętniających jego powr do życia (Adonie). Za symbole staw nią się i przemijania w przyrod; służyły przy tym ogródki Adonis między wyhodowane w gliniany skorupach wcześnie kwitnące rośli: (por. Iz 17,10) stawiano małe figui Adonisa. A.k.m. stanowił często sp tykany motyw malowideł na waza< oraz zwierciadłach etruskich, a tak na rzymskich sarkofagach (śmierć z dana przez dzika). ników potęgował napięcia między l dnością czarną i białą; współcześr przejawem tych konfliktów jest pr2 zwyciężanie apartheidu w Republi Południowej Afryki. W XX w. czarni coraz silniej prot stowali przeciwko infiltracji białyi i ich dominacji, jednocząc się w rucl Budowla kultowa (abosomfie) sudańskich Murzynów Aszanti. Ghana 8 Afrykańskie religie plemienne narodowo-religijne i społeczno-reli- gijne, jak -> nkrumahizm w Ghanie, -> mau-mau w Kenii, -* amikalizm w Kongo. Nawiązywanie do staroafrykańs- kich tradycji i rytuałów doprowadziło do zderzenia z napływowym chrześ- cijaństwem i zmieniło jego oblicze. Dokonywało się to w dwojaki spo- sób: albo następowała afrykanizacja chrześcijaństwa pod wpływem daw- nych religii plemiennych, zwłaszcza w niezależnych kościołach afrykańs- kich, często kierowanych przez pro- roków, albo powstawały samodzielne, nowe ruchy mesjanistyczne, jak -> kimbangizm w Kongo, ruch -> Harrisa w Liberii czy -» Nazaretha Church w Republice Południowej Af- ryki. Należy tu także uwzględnić kulty powstałe w Ameryce wśród potomków niewolników murzyńskich, jak -> wudu na Haiti i -> umbanda w Brazylii. Obraz religii kontynentu afrykań- skiego jest współcześnie niezwykle zróżnicowany, z uwagi na różnorod- ność struktur gospodarczych i społe- cznych oraz zawiłe procesy historyczne i stosunki narodowościowe. Afryka stanowi konglomerat plemion, ludów i ras. Za ludność pierwotną uważa się Pigmejów i Buszmenów, pozostających na szczeblu myślistwa i zbieractwa. Pigmeje (gr., małyjak pięść, karzeł) są to niskorosłe ludy koczownicze zbieraczy i myśliwych, zamieszkujące puszcze podzwrotnikowe Republiki Środkowoafrykańskiej. Mężczyźni polują przy użyciu strzał i łuków, kobiety zaś zbierają żywność - owady i rośliny. Wierzą oni w boga-stwórcę Chorum, który powołał do istnienia widzialny świat i steruje zjawiskami na niebie. Jako bóg myśliwych przy- biera postać tęczy, będącej jego łu- kiem. Panu lasu i zwierząt składa się ofiarę z upolowanego zwierzęcia. Małżonkowie są sobie równi pod względem prawa i żyją ze sobą w związku monogamicznym. Buszmeni (nazwani tak przez Por- tugalczyków) są ludem myśliwych i zbieraczy zamieszkującym Botswanę, Namibię i Angolę, a niegdyś całą południową część Afryki. Bogiem myśliwych jest u nich Huwe, a zwra- cają się do niego „ojcze". Gauna natomiast jest tym, który powoduje szkody. Znany jest taniec w czasie siewów arbuzów. Nie mniej słynna jest wysoko rozwinięta sztuka Busz- menów (malarstwo jaskiniowe i ryty naskalne), o charakterze magicz-no- rytualnym, tematycznie związana z myślistwem. Bogiem przynoszącym szczęście jest Cagn, który ma cechy szelmy. Hotentoci (holend. hotentots, jąkały) to nazwa wędrownego ludu myś- liwsko-pasterskiego zamieszkującego Namibię, który sam siebie nazywa Khoi-Khoi (ludzie). Najwyższej czci doznaje bóg niebios i stworzenia Tsui-Goabi (zraniony w kolano). Jako bóg piorunów i deszczów wspomaga wzrost roślin. Według mitu w kolano zranił go starszy brat i przeciwnik - Gaunab, pan zmarłych. Największą część ludności tubyl- czej Afryki stanowią Murzyni; nosi ona nazwę Czarnego Kontynentu. Pod względem językowym Murzyni dzielą się na Bantu i sudańskich. Wśród negroidalnych Bantu środko- wych przeważa matriarchat, nato- miast w głębi Sudanu oraz na ob- szarze Afryki Wschodniej szczególnie dobrze zachowała się patriarchalna kultura starosudańska. Bantu (ludzie) zamieszkują obszary podzwrotnikowe i Afrykę Południo- wą; zajmują się zwykle rolnictwem (uprawą roślin okopowych) i hodowlą bydła. Dużą rolę odgrywają wśród nich związki mężczyzn praktykujące rytuały inicjacyjne. Wśród szczepów Bantu Afryki Wschodniej bóstwo-- stwórca nazywa się Mulungu (ten, który jest u góry, w niebie). Piorun stanowi jego głos, a błyskawica siłę. Dla plemion Bantu zamieszkujących Kongo stworzyciel świata i ludzi to Nzambi (ten, który szerzy światło). Ponieważ jest on nieosiągalny dla ludzi, nie stanowi przedmiotu kultu. U Herero w Angoli i Namibii bo- giem niebios i zarazem świata pod- ziemnego jest Ndzambi-Karunga. Jego podwójne imię wskazuje na siłę oddziaływania niebios oraz na tajem- niczość i okropieństwa głębin mors- kich i królestwa podziemi. Najwyższym bogiem Kafrów (arab. kafirun, niewierny) jest Unkulunkulu (wielki-wielki). Oprócz niego uznaje się bezimiennego „króla w niebie", uważanego za stwórcę świata, ale nie stanowi on przedmiotu kultu. Zulusi (zulu, niebo), zamieszkujący najbardziej na południowy wschód wysunięty obszar Afryki Południo- wej, również wierzą w Unkulunkulu. Uznają go za stwórcę wszystkich rze- czy, pana życia i śmierci. Zsyła na ludzi choroby, by poddać ich próbie i przygotować na objęcie jakiegoś urzędu. Wśród Dżjagów w Tanzanii u pod- nóża Kilimandżaro wielbiony jest Ruwa (niebo, słońce), niekiedy także Mungu. Murzyni sudańscy zamieszkują ob- szar pomiędzy kotliną Konga a Saharą. Wśród ludów tworzących organizmy państwowe (poczynając od Sudanu, poprzez wschód aż po Afrykę Południową) napotkać można niemal wyłącznie systemy politeistyczne. Dla plemion Aszanti w Burkina Faso (d. Górna Wolta) i Ghanie najwyższym bogiem nieba jest Nyama (błyszczą- cy) lub Jankompon (wielki przyja- ciel). W słońcu ujawnia swą męską naturę, a w świetle księżyca kobiecą. Kiedy Aszanti rozmawiają o bogu, spoglądają na niebo. Jak bowiem mówią: „Kiedy niemowlę po raz pier- wszy otwiera swe oczy, patrzy w górę na boga niebios. Kiedy kura pije wodę, patrzy w niebo. Niebo jest obliczem boga, gwiazdy stanowią je- go ozdobę, a chmury są jego osłoną". Wśród plemion Ewę w Beninie (d. Dahomej), Ghanie, Togo i Nigerii bóg nosi nazwę Mawu (ten, który przewyższa wszystko). Jego dwaj po- tomkowie reprezentują dobro i zło. So jest bogiem burzy i ma dwa wciele- nia: męskie - Sogbla bądź Mawu Sogbla i żeńskie - Sodza lub Mawu Sodza. Oba porozumiewają się za pomocą grzmotów. U Jorubów w Nigerii i Beninie na czele wszystkich bogów (boga nie- Afrykańska „blala" bogini plemienia Bapu- na, maska. Kongo, Zair bios, matki światów i bogów plemien- nych) stoi Olorun (ten, który istnieje dla samego siebie), stworzyciel ziemi, innych bóstw i pierwszych ludzi. Dla chamickich ludów pasterskich w Afryce Pómocno-Wschodniej i Wschodniej, przybyłych w zamierz- chłych czasach z Azji, pierwszym bo- giem jest bóg nieba, objawiający swe istnienie w zjawiskach atmosferycz- nych. Masajowie w Tanzanii i Kenii wierzą w trójcę bogów, którą tworzą: najwyższy bóg nieba Ngai, dobry czarny bóg deszczu i zły czerwony bóg. Bóg nieba widzi i wie wszystko. Dobry bóg słońca Kaffów w połu- dniowo-zachodniej Etiopii nazywa się Heqo (czar). Cechą charakterystyczną a.r.p. jest wiara we wszechogarniającą siłę ży- ciową, łączącą bogów z przodkami, wodzów plemiennych z kapłanami, ludzi ze światem. Ta siła życiowa przejawia się w żyzności i prokreacji, w pomnażaniu życia w świecie ludzi, zwierząt i roślin. Dobre jest to, co sprzyja płodności, złe zaś to, co ją Afrykańskie religie plemienne utrudnia. Kulty i rytuały służą p mnażaniu siły życia, a zarazem okie: naniu złych mocy, które usiłują pomniejszyć. Wszystkie wyobrażer skupiają się wokół dwóch momentć zwrotnych: narodzin życia i śmier Decydujące znaczenie dla pomnaż nią siły życiowej ma ciągłe powrac nie do początku, do mitycznego źró ła wszystkiego. Dlatego wykroczer przeciwko temu, co prastare, przeci' ko porządkowi ojców oznacza p mniejszenie siły życiowej bądź jej ui cestwienie. Religijność afrykańsl jest ukierunkowana bardziej na pr2 szłość niż na przyszłość. 10 Ajnów religia Sprawcami zbawienia, krzewicielami kultu i herosami są albo pradawni przodkowie, albo wysłańcy bogów. Nauczyli oni Afrykanów rozniecania ognia, umiejętności płodzenia, hodowli roślin użytkowych i wykonywania różnych rzemiosł. Zmarli przodkowie pozostają częścią wspólnoty żyjących, ponieważ żywi i umarli wzajemnie siebie potrzebują. Główną intencję kultu stanowi odnowa siły życiowej (zdrowie, błogosławieństwo ro- dzicielstwa, dobre zbiory, owocne po- lowania, bogate połowy). Najważ- niejszymi formami kultu są modlitwa, ofiara i taniec sakralny. Taniec kul- towy jest przede wszystkim tańcem masek. Maska przez powiązanie AKADYJSKA RELIGIA z malunkiem ciała i przebraniem, mu- zyką i rytmem staje się elementem dramaturgicznym kultu, służy ukry- ciu twarzy tancerza, a zarazem uka- zuje go jako wyróżniającą się „inną istotę". Istotą tą może być bóstwo, sprawca szczęścia lub demon, błogo- sławiący lub karzący przodek, albo duch śmierci bądź duch buszu. Użycie masek sprawia, że w obrzędzie religij- nym spotykają się kult i gra, czas mityczny i współczesność, świat nad- przyrodzony i ziemski. O formie i treści religii plemiennych decydowały klany, określające także strukturę społeczną plemion. Na jej szczycie znajdują się wodzowie lub królowie. U plemion mających formę królestwa sakralnego król zazwyczaj jest także najwyższym kapłanem. Obok kapłana ważną rolę odgrywa czarownik jako sprawca deszczu i uzdrowiciel. W wypełnianiu tej funkcji posługuje się on często fetyszem. Miejsca kultu albo nie są szczególnie wyodrębnione, albo też obrzędy spra- wowane są w świętych gajach. Istnieją także specjalne chaty, w których od- daje się cześć przodkom. Chata za- mieszkiwana przez kapłana może słu- żyć za pomieszczenie kultowe. Kamienie przodków, przynoszące deszcz za pośrednictwem zaklinacza deszczu, służą utrzymywaniu więzi pomiędzy żyjącymi i przodkami, a poprzez nich - z bogami deszczu. Akadowie stanowili najstarszą lud- ność semicką Dolnej Mezopotamii, osiadłą na pomoc od Sumerów (-> sumeryjska religia). A.r. należy do religii ->semickich i ->Azji Południc wo-Zachodniej. Twórcą państwa Akad był Sargon I z Akadu (2350- 2300 przed Chr.), uchodzący za b ga-króla, „władcę 4 państw świate zdobył Mezopotamię, część Sy i Azji Południowo-Zachodniej 01 Elam. Założył nad Eufratem pierws w dziejach wielkie królestwo sernic! ze stolicą Akad. Wnuka Sargona I i trzeciego r stępce Naramsina (2270-2230) nas wano „bogiem Akadu". W 2150 przed Chr. rozpoczęły się w państv Akad obce rządy zachodnioirański Gutejczyków (2150-2050). Min upadku państwa język akadyjski p został panującym językiem pisany] urzędowym i - obok starszego surr ryjskiego - również kultowym. Wśród bóstw akadyjskich na czc wysuwa się bogini Inanna, identy kowana z Isztar (Anunitu). Była bój nią ziemi i urodzaju, miłości i woju a także gwiazdy wieczornej. !V o zstąpieniu Isztar do świata po ziemnego, do krainy, z której nie n powrotu, został nam przekazał w wielu wariantach. A.r. jest religią państwa Akad (2350-1955 przed Chr.), nazwanego tak od położonej nad Eufratem jego stolicy. Od miasta Akad nazwano też semicki język starej Babilonii akadyj- skim, a mówiącą nim ludność Aka- dami. AJNOW RELIGIA Liczący ok. 20 tyś. wschodnioaz- jatycki lud Ajnów (ludzie) należy do pierwotnych mieszkańców Japonii, wypartych na wyspę Hokkaido, ar- chipelag Wysp Kurylskich i na połu- dniowy Sachalin. Japończycy nazy- wają ich Ebisu (dzicy). Religia Ajnów - ludu rybaków, myśliwych i zbieraczy, dziś również uprawiającego rolę - zalicza się do - > arktycznych religii, -> azjatyckich religii plemiennych i -> japońskich religii. Ajnowie wierzą w najwyższego stwórcę i w bóstwa opiekuńcze. Pasę Kamui jest twórcą i żywicielem świata, arcybóstwem. Jako czcigodny starzec mieszka w otoczonym błyszczącym światłem domu najwyższego nieba. Abe Kamui (boski ogień) to bogini ognia, której pałac znajduje się pod domowym ogniskiem, podczas gdy jej małżonek, „boski pan domu", zajmuje północno-wschodni narożnik domu. Bogini ta zanosi modły ludzi do boga nieba, obdarza ludzi ciepłem i godzi ich między sobą. Uchodzi za sędziego w sądzie nad zmarłymi. Rozróżnia się Pasę Kamui, boga nieba, oraz Jaijen Kamui, zwykłe bóstwa, które w porównaniu z „główną podporą dachu" są tylko „filarami podporowymi". Wszystkim nieszczęściom i śmierci winne są demony. Główną ceremonią jest święto nie- dźwiedzia, obchodzone po udanym polowaniu. Zabija się przy tym strza- łami dwu- lub trzyletnie specjalnie utuczone zwierzę i spożywa je pod- czas wesołej uczty, a skórę i łeb roz- wiesza się. Zabicie „boskiego" nie- dźwiedzia uważa się za czynność świętą, ponieważ dusza zwierzęcia powraca do Kamui lasów i gór, do swojego właściwego boskiego świata. Modlitwa do świętego niedźwie- dzia podczas jego ofiarowania: Przygotujemy ci dobre żarcie, najlepsze, jakie kiedykolwiek u nas mialeś. Wszyscy wspólnie będziemy cię żało- wać. Ajn, który cię uśmierci, jest naszym najlepszym myśliwym. Spójrz tylko, jak on plącze i prosi cię o przebaczenie... Rozumiesz, że nie możemy cię trzymać zawsze. Zrobiliśmy dość dla ciebie, teraz na ciebie kolej, byś się dla nas poświęci!... Kochamy cię bardzo, a nasi synowie nigdy o tobie nie zapomną. 1 KrólNaramsin, „bóg Akadu", brąz, Nit wa (2250 przed Chr.). Bagdad, Muzei Irackie 2 Stela upamiętniająca zwycięstwo A ramsina, wapień, Suza (2250 przed Chr Paryż, Luwr 3 Pieczęć cylindryczna: bóg Ea z inny, bóstwami (2250 przed Chr.). Londyn, M 3 zeum Brytyjskie Przed każdym posiłkiem składane są dzięki bogu Szinda (kołyska), „na- szemu żywicielowi", temu, „który nas karmi". W kulcie przodków mężczyźni czczą przodków męskich, a kobiety - żeńskich. Szamanami są i mężczyźni, i kobiety. Niektóre osobliwości religii Ajnów przejął -> sintoizm; np. jego gohei wywodzi się z używanych przez Aj- nów jako fetysz drewnianych palików częściowo odartych z kory. Nie bój się, nie uczynimy ci nic złego: Zabijemy cię tylko, aby cię odesłać do boga lasu, który cię miłuje. 10 Ajnów religia Sprawcami zbawienia, krzewicielami kultu i herosami są albo pradawni przodkowie, albo wysłańcy bogów. Nauczyli oni Afrykanów rozniecania ognia, umiejętności płodzenia, hodowli roślin użytkowych i wykonywania różnych rzemiosł. Zmarli przodkowie pozostają częścią wspólnoty żyjących, ponieważ żywi i umarli wzajemnie siebie potrzebują. Główną intencję kultu stanowi odnowa siły życiowej (zdrowie, błogosławieństwo ro- dzicielstwa, dobre zbiory, owocne po- lowania, bogate połowy). Najważ- niejszymi formami kultu są modlitwa, ofiara i taniec sakralny. Taniec kul- towy jest przede wszystkim tańcem masek. Maska przez powiązanie AKADYJSKA RELIGIA z malunkiem ciała i przebraniem, mu- zyką i rytmem staje się elementem dramaturgicznym kultu, służy ukryciu twarzy tancerza, a zarazem ukazuje go jako wyróżniającą się „inną istotę". Istotą tą może być bóstwo, sprawca szczęścia lub demon, błogo- sławiący lub karzący przodek, albo duch śmierci bądź duch buszu. Użycie masek sprawia, że w obrzędzie religij- nym spotykają się kult i gra, czas mityczny i współczesność, świat nad- przyrodzony i ziemski. O formie i treści religii plemiennych decydowały klany, określające także strukturę społeczną plemion. Na jej szczycie znajdują się wodzowie lub królowie. U plemion mających formę królestwa sakralnego król zazwyczaj jest także najwyższym kapłanem. Obok kapłana ważną rolę odgrywa czarownik jako sprawca deszczu i uzdrowiciel. W wypełnianiu tej funkcji posługuje się on często fetyszem. Miejsca kultu albo nie są szczególnie wyodrębnione, albo też obrzędy spra- wowane są w świętych gajach. Istnieją także specjalne chaty, w których od- daje się cześć przodkom. Chata za- mieszkiwana przez kapłana może słu- żyć za pomieszczenie kultowe. Kamienie przodków, przynoszące deszcz za pośrednictwem zaklinacza deszczu, służą utrzymywaniu więzi pomiędzy żyjącymi i przodkami, a poprzez nich - z bogami deszczu. 2300 przed Chr.), uchodzący za t ga-króla, „władcę 4 państw świat; zdobył Mezopotamię, część S> i Azji Południowo-Zachodniej 01 Elam. Założył nad Eufratem pierws w dziejach wielkie królestwo semicl ze stolicą Akad. Wnuka Sargona I i trzeciego r stępce Naramsina (2270-2230) na; wano „bogiem Akadu". W 2150 przed Chr. rozpoczęły się w państv Akad obce rządy zachodnioirański Gutejczyków (2150-2050). Mir upadku państwa język akadyjski p został panującym językiem pisany urzędowym i - obok starszego suń ryjskiego - również kultowym. Wśród bóstw akadyjskich na czc wysuwa się bogini Inanna, identy kowana z Isztar (Anunitu). Była bój nią ziemi i urodzaju, miłości i wojr a także gwiazdy wieczornej. N o zstąpieniu Isztar do świata po ziemnego, do krainy, z której nie r powrotu, został nam przekażą w wielu wariantach. A.r. jest religią państwa Akad (2350-1955 przed Chr.), nazwanego tak od położonej nad Eufratem jego stolicy. Od miasta Akad nazwano też semicki język starej Babilonii akadyj- skim, a mówiącą nim ludność Aka- dami. Akadowie stanowili najstarszą lud- ność semicką Dolnej Mezopotamii, osiadłą na północ od Sumerów (-> sumeryjska religia). A.r. należy do religii -> semickich i -> Azji Połu- dniowo-Zachodniej. Twórcą państwa Akad był Sargon I z Akadu (2350- AJNOW RELIGIA Liczący ok. 20 tyś. wschodnioaz- jatycki lud Ajnów (ludzie) należy do pierwotnych mieszkańców Japonii, wypartych na wyspę Hokkaido, ar- chipelag Wysp Kurylskich i na połu- dniowy Sachalin. Japończycy nazy- wają ich Ebisu (dzicy). Religia Ajnów - ludu rybaków, myśliwych i zbieraczy, dziś również uprawiającego rolę - zalicza się do - > arktycznych religii, -» azjatyckich religii plemiennych i -> japońskich religii. Ajnowie wierzą w najwyższego stwórcę i w bóstwa opiekuńcze. Pasę Kamui jest twórcą i żywicielem świata, arcybóstwem. Jako czcigodny starzec mieszka w otoczonym błyszczącym światłem domu najwyższego nieba. Abe Kamui (boski ogień) to bogini ognia, której pałac znajduje się pod domowym ogniskiem, podczas gdy jej małżonek, „boski pan domu", zajmuje północno-wschodni narożnik domu. Bogini ta zanosi modły ludzi do boga nieba, obdarza ludzi ciepłem i godzi ich między sobą. Uchodzi za sędziego w sądzie nad zmarłymi. Rozróżnia się Pasę Kamui, boga nieba, oraz Jaijen Kamui, zwykłe bóstwa, które w porównaniu z „główną podporą dachu" są tylko „filarami podporowymi". Wszystkim nieszczęściom i śmierci winne są demony. Główną ceremonią jest święto nie- dźwiedzia, obchodzone po udanym polowaniu. Zabija się przy tym strza- łami dwu- lub trzyletnie specjalnie utuczone zwierzę i spożywa je pod- czas wesołej uczty, a skórę i łeb roz- wiesza się. Zabicie „boskiego" nie- dźwiedzia uważa się za czynność świętą, ponieważ dusza zwierzęcia powraca do Kamui lasów i gór, do swojego właściwego boskiego świata. Modlitwa do świętego niedźwie- dzia podczas jego ofiarowania: Przygotujemy ci dobre żarcie, najlepsze, jakie kiedykolwiek u nas miałeś. Wszyscy wspólnie będziemy cię żało- wać. Ajn, który cię uśmierci, jest naszym najlepszym myśliwym. Spójrz tylko, jak on plącze i prosi cię o przebaczenie... Rozumiesz, że nie możemy cię trzymać zawsze. Zrobiliśmy dość dla ciebie, teraz na ciebie kolej, byś się dla nas poświęci!... Kochamy cię bardzo, a nasi synowie nigdy o tobie nie zapomną. l KrólNoromsin, „bógAkadu", brąz, Ni wa (2250 przed Chr.). Bagdad, Muzei Irackie 1 Stela upamiętniająca zwycięstwo A ramsina, wapień, Suza (2250 przed Chr Paryż, Luwr 3 Pieczęć cylindryczna: bóg Ea z inny bóstwami (2250 przed Chr.). Londyn, M 3 zeum Brytyjskie Przed każdym posiłkiem składane są dzięki bogu Szinda (kołyska), „na- szemu żywicielowi", temu, „który nas karmi". W kulcie przodków mężczyźni czczą przodków męskich, a kobiety - żeńskich. Szamanami są i mężczyźni, i kobiety. Niektóre osobliwości religii Ajnów przejął -> sintoizm; np. jego gohei wywodzi się z używanych przez Aj- nów jako fetysz drewnianych palików częściowo odartych z kory. Nie bój się, nie uczynimy ci nic złego: Zabijemy cię tylko, aby cię odeslać do boga lasu, który cię miłuje. AKSUMICKA RELIGIA A.r. jest religią staroetiopskiego (staroabisyńskiego) państwa, nazwaną tak od jego politycznej stolicy Aksum (I-V w.), miasta leżącego w dziś. prowincji Tigre. A.r. należy do -» starych religii Afryki. To od I w. historycznie poświadczone i najstarsze państwo Etiopii przeżywało w połowie IV w. swój rozkwit; od czasów króla Esana (Ezana) chrystianizo-wane. Najznaczniejszym pośród bóstw aksumickich był Machrem, bóg ple- mienny aksumickich królów i jedno- cześnie bóg wojny. Sam król określał się jako „syn Machrema, nie pokona- nego przez wroga". Po odniesionym zwycięstwie składano Machremowi krwawe ofiary ze 100 wołów i 50 jeńców. Innymi bogami byli Astar (niebo), bóg nieba, Medr (ziemia), bóstwo ziemi, i Becher (etiop. bachr, morze), bóg morza. Stosunki w świecie podziemnym od- powiadały całkowicie stosunkom w życiu doczesnym. Nad grobowcami wznoszono stele. Jeszcze dziś wielkie stele, wśród nich piętrowa, będąca największym monolitem świata, budo- wle nagrobne i pałac królewski przy- pominają o tym, że Aksum było kiedyś centrum aksumickiego państwa i a.r. kierując się w poszukiwaniu drogi morskiej do Indii na zachód, uznał napotkane wyspy za kraj, do którego zmierzał. Do religii powstałych w Ameryce Środkowej zaliczają się przede wszy- stkim religie -> meksykańskie, religia - »aztecka, religia -» Majów; na Haiti wśród potomków murzyńskich nie- wolników praktykowany jest kult - > wudu. Spośród religii powstałych w Ame- ryce Południowej na czoło wysuwają się religia -> Inków oraz -» umbanda w Brazylii, będąca połączeniem wy- obrażeń indiańskich i chrześcijań- skich, praktykowana również przez potomków niewolników murzyn- AMIKALIZM Ananaikjo skich sprowadzanych do Amery Południowej. Na kontynencie amerykańskim ż je dziś jeszcze 958000 wyznawco amerykańskich -» plemiennych re gii. Stanowią oni mniejszość obejm jącą 0,2% ludności amerykańsku której ok. 91% to chrześcijanie: o 87% w Ameryce Północnej i ok. 94' w Ameryce Południowej. % ogółu Kraje Liczba wyznawców wyznawców a.r. plemiennych 1. Kolumbia 256 000 26,7 2. Wenezuela 164000 17,1 3. Peru 137 000 14,3 4. Chile 78 000 8,1 5. Boliwia- : . 53 000 5,5 /. 6. Brazylia 46 000 4,8 7. USA 45 000 4,8 8. Meksyk 40000 4,2 9-21. Inne kraje 139 000 14,5 958 000 100,0 AMERYKAŃSKIE RELIGIE AMERYKAŃSKIE RELIGIE PLEMIENNE A.r. to zbiorcze określenie religii powstałych na kontynencie amery- kańskim. Ten podwójny kontynent - nazwany przez niemieckiego geo- grafa Martina Waldseemullera w 1507 od imienia jego domniemanego odkrywcy, Florentyńczyka Ameri-ga Yespucci (1451-1512) - obejmuje Amerykę Północną i Południową, po- łączone wąskim pomostem lądo-wo- wyspowym, jaki tworzy Ameryka Środkowa. Ameryka Południowa i Środkowa łącznie nazywane są Ameryką Łacińską albo Iberoamery- ką, ponieważ zostały skolonizowane przez narody romańskie (Hiszpanów i Portugalczyków) Półwyspu Iberyj- skiego. Pierwotnymi mieszkańcami Ameryki są należący do rasy mon- goloidalnej Indianie (religie -»in- diańskie) i Eskimosi w Ameryce Pół- nocnej (religia -> eskimoska). Po odkryciu Ameryki (1492) przez Genueńczyka Krzysztofa Kolumba (1451-1506) do Ameryki Północnej napłynęli Francuzi, Anglicy i Nider- landczycy. W XVII w. w następstwie imigracji chrześcijan uciekających przed prześladowaniami z Europy powstają w Ameryce Północnej pań- stwa Nowej Anglii. W 1620 na statku „Mayflower" przybyli do Massachu- setts angielscy purytanie - ojcowie pielgrzymi. W 1632 katolicy założyli Maryland, a w 1683 William Penn Filadelfię i kolonię kwakrów - Pen- sylwanię. W Ameryce, dziś w ok. 90% chrześcijańskiej, zrodziły się liczne -» nowe religie; zwłaszcza USA sta- nowią szczególnie podatny grunt dla tych religii. Należy tu wymienić -> mormonów, —» spirytyzm, -> To- warzystwo Teozoficzne, -> Christian Science, -> Peace Mission, -> Black Muslims, -» Church of God i -> Way International. W USA rozwinęły się również trzy religie -» młodzieżowe: -> Eckankar, -> Scientology Church i -» Dzieci Boże. W sporze z -> chrześcijaństwem i w ramach wskrzeszania staroindiań- skiej religijności i niezależności (dziś Indianie w Kanadzie i w USA są zepchnięci do nieznacznych obsza- rów) zrodziły się -> peyotyzm i religia -> Ghost Dance. Do Ameryki Środkowej należy środkowoamerykański ląd stały oraz wyspy Morza Karaibskiego (Indie Zachodnie). Antyle otrzymały nazwę Indii Zachodnich, ponieważ Kolumb, A. jest ruchem społeczno-religij- nym zapoczątkowanym przez Kon- gijczyka Andre Matswę (1899-1942); nazwa a. pochodzi od franc. Societe amicale des originaires de 1'Afriąue Eąuatoriale (Stowarzyszenie solidar- ności rdzennych mieszkańców Afryki Równikowej). A. zaliczany do -> nowych religii powstał w Afryce Równikowej w kon- frontacji z katol. chrześcijaństwem. Andre Matswa urodził się w 1899 w pobliżu Brazzaville w dawnym Kongo Franc. (dziś. Ludowa Repub- lika Konga). Otrzymał katol. wycho- wanie i został wykształcony na kate- chetę. Był żołnierzem walczącym A. jest religią założoną przez Na- kano Yonosuke w Japonii w 1934, choć jej współczesna struktura or- ganizacyjna istnieje dopiero od 1949. Ruch ten, wywodzący się z -» omoto- kjo, należy do -> nowych religii Japo- nii. Jej twórca uznaje się za następcę Wanisaburo Deguchi i jako zwolen- nik spirytyzmu otrzymuje posłania ze świata duchów. podczas I wojny światowej po stronie Francji. Następnie jako prosty robotnik udał się do Paryża, gdzie założył Societe amicale, organizację pomocy popadłym w nędzę robotnikom af- rykańskim. W jego ojczyźnie Kongu (od 1910 r. Francuska Afryka Rów- nikowa) stowarzyszenie szybko zys- kało popularność i rozwinęło się w ruch polityczny, którego celem było pełne zrównanie praw czarnych z bia- łymi. Doprowadziło to do wielokrot- nego aresztowania Matswy ze wzglę- dów politycznych, do wyroków, a wreszcie do deportacji. W 1942 zmarł w stacji rządowej Mayama na północ od Brazzaville. Na terytorium ANANAIKJO Nazwa ananai (jap. trzy, pięć, lina konopna) wskazuje na reprezentowany przez twórcę a. uniwersalizm i uje- dnolicenie wszystkich religii, przy czym wyraz z liczbą „trzy" oznacza trzy religie: -> omotokjo, huang-wan- -tsu-hui i -* bahaizm, natomiast wyraz z liczbą „pięć" - religie światowe: -> buddyzm, -» chrześcijaństwo, -> islam, -> konfucjanizm i -> tao- dawnej Franc. Afryki Równików powstały w 1958 autonomiczne rep bliki w ramach Wspólnoty Francu kiej, które w 1960 uzyskały peh niepodległość. Po śmierci Andre Matswy w rucł Societe amicale obok motywów sp< łecznych i politycznych coraz więks; rolę odgrywały aspekty religijn a twórca a. znalazł się w centrum cz kultowej. Wyznawcy a. nazywają | Jezus Matswa, a miejsce jego śmier jest dla nich Golgotą Matswy. Wznoszą do niego modły i ócz kują jego powrotu, by jako mesjan czny król zbudował królestwo cza nych. izm. Za pomocą „liny konopnej która zwisa z gongu przed sanktu; rium sinto, wyznawca a. ma być zwi; zany z rzeczywistością świata póz; ziemskiego. We wznoszeniu obserwatorió\ rozmieszczonych po całym kraj wyznawcy tej religii upatrują mo liwości komunikowania się z kosm< sem. ANANDA MARGA Ruch A.M. (sanskr. droga ku uszczęśliwieniu) został powołany do życia w 1955 przez Hindusa Prabhata Randżana Sarkara (ur. 1921) w stanie Bihar w Indiach i odtąd był pod jego kierownictwem. Pełna nazwa ruchu: Ananda Marga Pracharaka Samgha, AMPS (sanskr. towarzystwo posze- rzania drogi ku uszczęśliwieniu). Grupa kobieca w obrębie A.M. nazywa się Women's Welfare Department, WWD (ang. oddział szczęścia kobiet). Dla ok. 2 min margiów, jak nazy- wani są wyznawcy tego ruchu, gł. kwatera światowa mieści się w Kal- kucie (Indie), natomiast centrala eu- rop, znajduje się w Berlinie; ok. 3000 wyznawców w RFN ma od 1974 swoje centrum w Moguncji. Ruch A.M. zaliczany jest do wywodzących się z -> hinduizmu religii -> młodzie- żowych. Twórca A.M. Sarkar, który swoich wyznawców nazywa Śri Śri Anan- damurti (sanskr. godny czci wizeru- nek szczęścia), urodził się 13 IV 1921 w Jamalpur w stanie Bihar. Gdy miał cztery lata, bóg Siwa uczył go już całych partii tekstów z Wed (-> hin- duizm), by mu zasugerować później- szy wybór. Potwierdza się to sym- bolicznie: Sarkar jako pięciolatek po- trafił ujarzmić dziką krowę, która całą wieś wprawiła w panikę, samym tylko dotknięciem palcem wskazują- cym jej głowy; krowa padła wówczas na kolana bełkocząc baba (ukochany ojcze); wyznawcy jeszcze dziś nazy- wają tak swojego założyciela. Przejś- ciowo Sarkar przebywał w Kalkucie u swojego wuja, hinduskiego bojow- nika o wolność i polityka Subhasa Czandry Bose (1897-1945), który za- poznał go z medytacją tantra-jogi. Pod koniec lat czterdziestych Sarkar powrócił do rodzinnej miejscowości Jamalpur, gdzie pracował jako po- mocnik księgowego. Tu w 1955 zało- żył ruch, którego gł. centrum (ze wspólnotami mieszkaniowymi, szkołą, kliniką, drukarnią itp.) pod nazwą Ananda Nagar (sanskr. miasto szczę- ścia) znajduje się w miejscowości Bag- lata w dystrykcie Perulia w Bengalu Zachodnim. Po latach aktywności (również politycznej) doszło do sytuacji krytycznych, np. w 1967 gł. centrum zostało zaatakowane przez tłum. Konflikty były coraz częstsze, toteż rząd hinduski zabronił w 1969 urzęd- nikom państwowym należenia do ruchu A.M. W grudniu 1971 aresztowano Sarkara w Palnie (Bihar) pod zarzutem mordu. Jego proces (1972- 76) zakończył się wyrokiem dożywotniego więzienia dla Sarkara i czterech współoskarżonych za za- mordowanie sześciu „wiarołomnych" członków sekty. Nastąpiły represje i dalsze aresztowania wyznawców, przeprowadzono rewizje w szkołach A.M. i in. instytucjach, po czym je zamknięto. Gdy w 1975 konflikty osiągnęły punkt szczytowy, a Indira Gandhi rządziła za pomocą ustaw doraźnych, ruch A.M. został - obok innych organizacji - zakazany jako „prawicowo-radykalna organizacja religijna". Rozprawa rewizyjna przed sądem najwyższym w Patnie skoń- czyła się w 1978 dla Sarkara zwol- nieniem warunkowym za kaucją. Gdy Sarkar 2 VIII 1978 opuścił więzienie, entuzjastycznie witały go tysiące wyznawców. A.M. jest ruchem społeczno-spiry- tualnym, dążącym do dwóch gł. ce- lów: do odnowienia jednostki przez praktyki spirytualne (sadhana) i do uwolnienia społeczeństwa przez reformy społeczne (PROUT). Prak- tyki sadhana (sanskr. starać się sku- tecznie) obejmują różne fizyczne, du- chowe i spirytualne ćwiczenia zmie- rzające do poznania w sobie „nie- skończonego ja" i osiągnięcia „świa- domości kosmicznej". Ten, kto ćwi- czy sadhana, jest sadhaka, a kto wykonuje sadhana dwa razy dzien- nie, temu w godzinie śmierci zapew- nione jest wyobrażenie parama pa- rusa (najwyższej świadomości) oraz zbawienie. Jednak sadhana nie jest możliwa bez jama, nijama i 16 punk- tów. Na wartościach spirytualnych za- sadza się Progressive Utilization The- ory (ang. postępowa teoria użytko- wania), PROUT, opracowany w 1967 przez Sarkara system społeczny i gos- podarczy z pięcioma zasadami nowego ludzkiego społeczeństwa. Sarkar jest przekonany, że dotychczasowe siły społeczne reprezentowane są przez cztery klasy (szudra, ksatrija, wipra, waeszja), następujące po sobie w trakcie obiegu historycznego. Chce więc być pionierem nowego społe- czeństwa, w którym zapanują sad- wiprasi, tj. prawdziwi intelektualiści albo moraliści, stojący poza tym obie- giem, a zatem bezklasowi. Sadwiprasi przestrzegają zasady jama i nijama, i wykonują sadhana. Najważniejsze punkty ukierunko- wania spirytualnego i zewnętrznego kształtowania życia zawiera skrót C.S.D.K. Litera C oznacza conduct rules (ang. sposoby zachowania). Za- licza się do nich m.in. przestrzeganie 15 sziila i 16 punktów. 15 sziila (sanskr. przyzwyczajenia) stanowią pomoc w ukierunkowywaniu zacho- wania, myślenia i czucia. Zalicza się do nich jako punkt 10. „surowe prze- strzeganie jama i nijama". Pięć zasad jama (sanskr. samodyscyplina), sta- nowiących jednocześnie pierwszy z 8 stopni klasycznej jogi, to: 1 ahimsa (niegwaltowność) 2 satja (prawda) 3 asteja (niekradzenie) 4 aparigraha (niepożądliwość) 5 brahmakarja (bycie uczniem Brahmy) Pięć zasad nijama (sanskr. opano- wanie), tworzące drugi z ośmiu stopni klasycznej jogi, to: 1 szaoka (czystość) 2 santosa (zadowolenie) 3 tapeh (gorliwość, surowość) 4 swadhaja (zbadanie, zrozumienie) 5 iszwara pranidhana (oddanie guru, bóstwu) Również 16 punktów wywodzi się z praktyki jogi. Obejmują one reguły życia i przepisy zachowania się, dla których przestrzegania co miesiąc wypełnia się i kontroluje „kartoteki 16 punktów". Litera S skrótu C.S.D.K. oznacza seminarium, obowiązujące dwa razy w roku wszystkich margiów, a litera D - duties (ang. obowiązki), obejmujące opiekę nad dziećmi, nad ludźmi starymi, poradnictwo dla narkoma- nów oraz opiekę nad więźniami. Cha- rakterystyczna dla wyznawców A.M. jest z religijnego punktu widzenia „alternatywna" praca z grupami spo- łecznie nieprzystosowanymi. Ponieważ wierzą w możliwość zbudowania idealnego społeczeństwa, gotowi są walczyć o to wszelkimi środkami, nawet poświęcając własne życie; w 1978 młodsi członkowie próbowali to udowodnić samospaleniem: np. w lutym dwóch Niemców w Berlinie, w czerwcu Szwajcarka w Manili, a w październiku Australijka w Genewie. Ostatnia litera K skrótu C.S.D.K. oznacza kiirtan. Margiowie przestrzegają szczegól- nych przepisów odżywiania się, roz- różniając trzy rodzaje środków spo- żywczych: 1. sattwijskie (odczuwają- ce), stosowne dla medytujących, po- nieważ uzdatniają system nerwowy do przyjmowania fal spirytualnych, np. owoce, produkty mleczne, jarzyny, zboże i herbaty ziołowe, 2. radża- sijskie (zmieniające), nie sprzyjające rozwojowi duchowemu, np. kawa, herbata albo kakao, i 3. tamasyjskie (statyczne), prowadzące do otępienia, np. mięso, ryby, jajka, tytoń, alkohol i narkotyki. Dwa dni w miesiącu, 11 dnia eka- daszi (sanskr. jedenasty) - po pełni i po nowiu - obowiązuje całodobowy post; tylko wieczorem wolno wypić szklankę rozcieńczonego soku cytry- nowego. Męskim margiom zaleca się noszenie langota, swego rodzaju podwiązy- wanych kalesonów, mających utrzy- mywać członek w pozycji uniesionej do góry i jądra przyciśnięte do ciała, by zmniejszyć zbędne podniety sek- sualne i osiągnąć kontrolę energii seksualnej. Kto chce zostać margiem, aktyw- nym członkiem A.M., musi opano- wać specjalną technikę medytacyjną i otrzymuje dwusylabową mantrę, którą winien zachowywać w tajem- nicy i nad którą ma przynajmniej dwa razy dziennie medytować po 20 mi- nut. Członek, który uznaje się za mnicha, nazywany jest dadadżi lub dada, mniszka nazywa się dididżi albo didi. W regularnych odstępach czasu odbywają się specjalne spot- kania (retreats) wyznawców, które od ustalonych części programu nazywane są U.K.K. Litera U oznacza utili- zation (ang. użytkowanie), K oznacza katha (historie pana [Sarkara]), drugie K kiirtan. Podstawą wszelkiego działania jest medytacja jako „stale przeżywana realność boskiego bytu w nas samych". Wspólna medytacja grupy liczącej co najmniej 5 człon- ków, podczas której mężczyźni i ko- biety siedzą oddzielnie, nazywa się dharma kakra. Jeżeli Sarkar osobiście w niej uczestniczy, nazywa się ona dharma maha kakra. Medytację gru- pową rozpoczyna się zawsze od kiirtan i śpiewu z Wed (-> hinduizm). Kiirtan jest tańcem odznaczającym się rytmicznymi krokami i uginaniem kolan; poprzedza medytację, ponie- waż stawia tamę wszelkim złym myś- lom, usuwa wątpliwości i zagmatwa- Ananda Marga nią i stwarza sprzyjający medyta stan ducha. Przy kiirtan oraz pi wszystkich medytacjach używana j> baba-nam- kewalam (ukochany ojc - imię - jedyny) jako szczególna mL trą, którą sam Sarkar obdarzył c chowa siłą, „ponieważ wszędzie, c kąd margiowie sięgają wzrokiem, wszystkim, co czują, słyszą, smaki i wąchają, odczuwają kosmicz świadomość przenikającą wszystl rzeczy: swojego «ukochanego ojca> W każdej rzeczy i w każdym działai widzą tylko jedno: jego imię. Zakc czenie medytacji grupowej stano wspólne recytowanie „najwyższe przykazania". Specjalnie dla żeńskich członki Sarkar stworzył taniec kaoszikii n tja (sanskr. nritya), który nosi pr; domek bogini Durga (-> hinduizr Tańczy się wszystkie 18 ruchów, sk nów i obrotów podczas jednego f wtarzania mantry baba-nam-kev lam. Taniec mężczyzn, wykonywa dwa razy dziennie, nazywa się ii dawa. Margiowie żyją w „spirytualny wspólnotach mieszkaniowych", t2 jagriti. Pod kierownictwem misti jogi prowadzą swoje medytacje mai i ćwiczenia jogi. Wprowadzanie nowicjuszy do chnik medytacyjnych A.M. jest zac niem akarji, starszego wyznawi Członkowie, którzy cały swój c; poświęcają wspólnocie religijnej, i zywani są local fuli timer (LF' Awadhuta (oddaleni od świata) najwyższymi rangą funkcjonarius; mi, odpowiedzialnymi za organiza i zarządzanie A.M. na całym świec Jako nieżonaci członkowie noszą f marańczowy strój urzędowy, skłac jacy się z turbanu i szaty wierzchn z pasem. Niem. centrala w Moguncji pi likuje we własnym wydawnict\ Dharma-Verlag pisma ruchu A.' oraz magazyn dla niem. obszaru je: kowego „Sadvipra". ARAMEJSKA RELIGIA ARABSKIE RELIGIE ARKTYCZNE RELIGIE ASYRYJSKA RELIGIA swego rodzaju trwakj.instylucjiriaro- manassar V zginął podczas walk o S Wydziału Daeni*a«Ma i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego ił. Nowy Świat 69, 00-046 Warszawa A.r. to zbiorcze określenie staro- arabskiej (przedislamskiej) religii mieszkańców dawnej Arabii (arab. Dshesiret el-Arab, wyspa Arabów) i islamskiej religii światowej (-> is- lam), która powstała na Półwyspie Arabskim. Obie te religie zaliczają się do religii - > Azji Południowo-Zachodniej, sta- roarabska należy do religii -> semic- kich. Religia staroarabska Dla życia dawnych plemion i lu- dów płd. Arabii staroarabska religia miała zasadnicze znaczenie. W cza- sach starożytnych mieszkańcy środk. i płn. Arabii wiedli jeszcze żywot wędrownych pasterzy, a w płd. części powstawały już samodzielne państ- wa. Najznaczniejsze z nich to Saba, Main, Hadramaut i Qataban. Pań- stwo Saba było najstarsze i istniało od X w. przed Chr. Państwa południo- woarabskie były zrazu teokracjami z przewodzącym im mukarribem (książę ofiarny), ale od połowy V w. przed Chr. przekształciły się w króle- stwa. Słynna jest królowa Saby, która udała się do Jerozolimy, aby spraw- dzić mądrość izraelskiego króla Salo- mona (l Krl 10). W 525 przed Chr. państwa te dostały się pod władzę Etiopii, a w 568 płd. Arabia stała się satrapią perską. Gdy w VII w. na obszary te wkroczył islam, Arabia została zjednoczona. Na czele staroarabskich bóstw stoi Athtar bądź Athar, bóg księżyca, obrońca ludzi i dawca wody deszczo- wej. W państwach-miastach płd. Arabii nosił on jako bóg państwowy różne imiona. W Sabie, gdzie jego głównym sanktuarium w Marib była świątynia Awwan ze słynną wyrocz- nią, nazywa się Almagah, w Had- ramaut - Sin (księżyc), w Qataban - Amm (ojcowy wuj), a w Main - Wadd (miłość, przyjaźń). Innymi bóstwami płd. Arabii są bogini słońca Szamasza (słońce) i bóg II (nazwa pospolita boga w ogóle), który od- powiada ogólnosemickiemu bóstwu El. Do najważniejszych bóstw płn. Arabii należy Hobal czy Hubal, któ- remu poświęcone było sanktuarium Kaaba w Mekce, gdzie znajdował się jego posąg. Spośród licznych bóstw zaczyna się już w stuleciu Muham- mada wysuwać na czoło bóg świata Allah (bóg). Jako córki Allaha jeszcze w Koranie (53,19) wymienione są czczone wysoko w przedislamskim okresie boginie: równa Wenerze al- Uzza (potężna), bogini losu Ma-nat, której sanktuarium wznosi się w Ukaz, i bogini słońca al-Lat (bogini), której poświęcony jest czworokątny blok skalny w Taif. Obok bóstw świat nadprzyrodzony płn. Arabii reprezentują dżinny - półlu-dzie, półdemony; istoty te rozmnażają się i są śmiertelne. Zapełniają one obszary pustyń i stepów. Do świętych miejsc będących sie- dzibami bóstw plemiona staroarab- skiego odbywały wiosną i jesienią pielgrzymki (hadżdż). W tym świętym czasie należało zaniechać wszelkich waśni, wrogości i wojen. Kiedy ucze- stnicy na początku pielgrzymki przez rytualną wstrzemięźliwość i obrzędy oczyszczające zostali wprowadzeni w stan wyświęcenia (haram), składali ofiary i spożywali na uczcie mięso zwierząt ofiarnych. Pod koniec piel- grzymki wracali do swojego stanu świeckiego (hill). Przedislamska hadżdż była świętem procesyjnym, podczas którego odwiedzano różne stacje w pobliżu Mekki. W płn. Arabii otaczano czcią ka- mienie naturalne (meteoryty) i sztuczne, pomazując je krwią zwierząt ofiarnych, całując i uroczyście obchodząc. Największej czci doznawał Czarny Kamień w Kaaba w Mekce oraz Biały Kamień w Du 1-Halasa w Tabala. Gdy Kurajszyci objęli w posiadanie Mekkę, każde plemię ustawiało w świętym okręgu sanktuarium, w wyznaczonym przez siebie miejscu, posąg własnego bóstwa. Usunięcie tych posągów z Kaaby Muhammad uznał za jedno ze swoich najważniej- szych zadań po zdobyciu Mekki. Ołtarze w okręgach południowo- arabskich sanktuariów mają zróżni- cowaną formę, odpowiednio do ro- dzajów ofiar: albo mają na górnej powierzchni zagłębienie z rynienką odpływową do składania ofiar liba- cyjnych, albo są w kształcie sześcianu, jeśli służą do ofiar kadzidlanych. Na specjalnych ołtarzach składano zwie- rzęta ofiarne (owce, kozy, byki). Na czele sanktuariów stali kahin albo kahina, jasnowidz albo jasnowidząca, zwiastujący wolę boga i przekazujący wyrocznie wróżbiarskie. W otoczonych przez święty okręg (haram, hima) sanktuariach płn. Arabii chronione są przed wszelkimi atakami wszystkie istoty żywe i formy życia - ludzie, zwierzęta, drzewa. A.r. jest religią północno-zachod- nich semickich plemion koczowni- czych, Aramejczyków. W II tysiąc- leciu przed Chr. wkroczyli oni od południa (od strony Pustyni Arabs- kiej) do Syrii i Mezopotamii i założyli tam szereg państw (->syryjska reli- gia). A.r. należy do religii -» semic- kich i -> Azji Południowo-Zachod- niej. Ok. 1000 r. przed Chr. istniało A.r. nazywa się zbiorczo religie ludów zamieszkujących Arktykę (gr. arktos, niedźwiedź) - obszar wokół bieguna północnego obejmujący m.in. najbardziej na północ wysunięte A.r. była religią semickiego ludu Asyryjczyków w okresie państw asy- ryjskich (ok. 1800-612 przed Chr.). Pochodzili oni z Asyrii, urodzajnej wyżyny nad środkowym biegiem Ty- grysu, nazwanej od swej najstarszej stolicy i jej boga - Assura. A.r. należy do religii -> semickich i ->Azji Południowo-Zachodniej. Asyryjczycy, ludność mieszana, zło- żona z niesumeryj skich pramieszkań- ców i semickich przybyszów, osiedlili się po 2500 r. przed Chr. na północy Mezopotamii, w górnym biegu Tyg- rysu i Wielkiego Zabu. Ich historia to ciągłe wzloty i upadki ze zmieniającymi się okresami siły i słabości. Po upadku 3. dynastii Ur (-» sume- ryjska religia) ok. 1800 przed Chr. potężne państwo Aramejczyków ze stolicą w Damaszku. W IX-VIII w. Asyryjczycy podbili państwa aramej- skie w płn. Syrii. Szeroko rozpowsze- chniony na Bliskim Wschodzie język aramejski wyparł wiele innych języ- ków, m.in. hebrajski. Aramejski był jeszcze językiem rodzimym Jezusa i jego uczniów, czego ślady można odnaleźć w Nowym Testamencie (-» chrześcijaństwo). obrzeża Ameryki Północnej i Eurazji. Do Arktyki należą płn. części Alaski i Kanady oraz Skandynawii i Rosji. Ludność arktyczna składa się z ludów północnoeuropej skich, północnoazj a- zaznaczył się wzrost siły Asyryjczy- ków. Szamszi Adad I (asyr. [bóg] Adad jest moim słońcem; 1815-1782) zdobył Assur i założył pierwsze wielkie państwo asyryjskie. Szamszi Adad II nazywał siebie „królem ogółu". Ten tytuł, zachowany przez władców Asyrii aż do schyłku ich państwa, wyrażał aspiracje boga Assura do opanowania całej Azji Południowo- Zachodniej i usprawiedliwiał wszelkie wojenne napaści. W służbie boga Assura Salmanassar I (l 274-45) prowadził zaborcze wojny związane z polityką masowych deportacji pod- bitych ludów i zniszczenia zarówno ich substancji, jak i poczucia narodo- wego. Podniósł on wojnę do rangi Najwcześniejsze informacje o L pochodzą z opisu domu Aramejczy Labana, w którym czci się bóst domowe (Rdz 31, 34), a przy za wie: niu umowy Laban i Jakub przyzyv ją bóstwa obu swoich przodków, > chora i Abrahama (Rdz 31, 53). Po wygnaniu babilońskim Ży< dokonali przekładu Biblii hebrajsk na używany w nabożeństwie synaj galnym język aramejski (-* judaizn tyckich i północnoamerykańskk Do a.r. zalicza się religie: -»Ajnó -> eskimoską, -» syberyjską i -> L pończyków. Są one religiami -» p miennymi. dowej, by zapewnić państwu asyry kiemu napływ podatków. Za pan wania Tukulti-Ninurty I (1244-0 został zdobyty Babilon, a posąg bal lońskiego boga narodowego Mard ka uprowadzono do Assuru. Assu nazirpal II (884-858) utrwalił syryj ką ideę panowania nad światem, zg dnie z którą systematycznie łupioi podbite ludy. Daniny płacone prz króla Jehu z Izraela (845-818) i ho składany przez niego Salmanassar wi III (858- 824) przedstawione są i „czarnym obelisku". Salmanassar V (726-722) zdób w 722 Samarię i w ten sposób zgot wał kres północnemu państwu Izra (-> izraelska religia). Ponieważ Sć 18 Asyryjska religia Asyryjska religia Chr.), z oddzielną wieżą dla każde; z tych dwóch bogów. Bogiem ognia i światła, ale równi' sprawcą pożaru stepów był Nusk Jako posłaniec bogów przynosił obi tnicę i łaskę. Nie mogła się bez niej obejść żadna uczta świątynna. Jej atrybut stanowiła lampa. Inny ważny bóg to Nabu, której małżonka nazywała się Taszmetur Znane są jego świątynie w Assurc Niniwie i Nimrud-Kalhu. Poza ty warto wymienić Amurru, boga pog< dy podobnie jak Adad, oraz demor opiekuńczego Pazuzu, który odpędź demony choroby, np. żeńskiego d mona gorączki połogowej Lamaszti W centrum symboliki a.r. znajdi wało się święte drzewo. Asyryjczyc zresztą przejęli swoje wyobrażenia r ligijne od Babilończyków (-» bab lońska religia), często więc mówi s o „religii babilońsko-asyryjskiej". Chronologia Okres przed Chr. 1800-1375 Państwo staroasyryjski XVIII w. Assur: świątynia Assui z czasów Szamszi-Adada I (181* 1782). 1375-1047 Państwo średnioasyry skie. XIII w. Assur: świątynia Isztar z cz; sów Tukulti-Ninurty I (1244-08). XI w. Assur: podwójna świątyni Anu i Adada z czasów Tiglat-Pilez; rai (l 117-1077). 883-612 Państwo nowoasyryjskie. 880 Posąg Assurnazirpala II (884 858) jako księcia kapłanów. 713 Chorsabad (Dur-Szarrukin pałac i zikkurat Sargona II (722-705 650 Niniwa: archiwum glinianyc tablic i świątynia Nabu z czasó' Assurbanipala (669-629). marię, jego następca, Sargon II (722- 704), przywłaszczył sobie sławę zdobywcy Samarii. Przebieg swojej ósmej wyprawy wojennej z 714 r. przedstawił Sargon II w liście do boga Assura. Sanherib (704-681) podbił w 701 Judę, obiegł Jerozolimę i zniszczył w 689 Babilon. Używając wojska do robót przymusowych rozbudował Niniwę, która stała się pierwszym miastem asyryjskiego państwa. Jego następca, Assarhaddon (680-669), polecił odbudować Babilon. Przestra- szony dwoma zaćmieniami księżyca kazał co 100 dni wyznaczać innego młodego człowieka na „zastępczego króla", który miał czasowo kierować na siebie gniew asyryjskich bogów; następnie zabijano go i uroczyście chowano .w mauzoleum. Największym władcą asyryjskim był Assurbanipal (669-629). Ok. 650 kazał przepisać na tablicach pismem klinowym wszystkie osiągalne dzieła literackie i inskrypcje owych czasów, by zgromadzić je w wielkiej bibliotece pałacu w Niniwie. To archiwum gli- nianych tablic znaleźli i wykopali w latach 1845-54 angielscy archeo- lodzy. Po zdobyciu w 614 miasta Assur przez Babilończyka Nabopolassara (625-605) i po zniszczeniu przezeń - w przymierzu z Kyaksaresem, królem Medów - w 612 Niniwy, wymor- dowano Asyryjczyków, a ich kraj do- szczętnie spustoszono. Oznaczało to kres wielkiego imperium asyryjskiego. Narodowym bogiem Asyryjczyków był Assur, bóg stolicy asyryjskiego państwa o tej samej nazwie, przede wszystkim jednak bóg wojny. Uchodził za małżonka Ninlil oraz ojca Ninurty i Szerui. W jego głów- nym sanktuarium Ehursaggalkurkur- ra w Assurze przypisuje mu się jako bogu-stwórcy panowanie nad kosmo- sem. Za rządów Sanheriba (704-681) asyryjski bóg Assur miał zająć miejsce głównego boga babilońskiego Mar- duka. Jego pierwotny atrybut stanowił miecz. W okresie nowoasyryjskim przedstawiano go jako człowieka sto- jącego na uskrzydlonym lwie lub jako ludzkie popiersie w uskrzydlonej tar- czy słonecznej. Imiona wielu asyryjs- kich królów powstawały często z po- łączenia ich imienia z imieniem boga Assura (Assur-Ubalit, Salmanassar, Assurnazirpal, Assurdan, Assurbani- pal). Bogiem wojny i łowów był Ninur- ta. Ponieważ cel wojny powinien sta- nowić pokój, Ninurtę czczono rów- nież jako Szulmanu (bóg pokoju). Ten syn Assura jest bratem Szerui i małżonkiem Guli lub Szulmanitu. Za „władczynię walki i otwartej bitwy" uchodziła Isztar, bogini gwia- zdy Wenus. Asyryjczycy uznawali ją za boginię wojny i zwycięstwa. To pierwsze odpowiada chyba Gwieź- dzie Wieczornej, a to drugie Gwieź- dzie Porannej. Głównymi miejscami jej kultu w Asyrii były Assur, Niniwa i Arbela. W sztuce przedstawiano ją w zbroi, niekiedy ze skrzydłami i lwem jako jej symbolicznym zwierzęciem. Bogiem pogody był Adad lub Ramman (biblijny Rimmon, gromo- władny), albo też Hadad bądź Addu. Jako bóg burz, piorunów, grzmotów i deszczu sprowadzał urodzaj, ale również zniszczenia. Jego symboliczne zwierzę dojazdy wierzchem stanowił byk. Adada przedstawiano z roz- widloną błyskawicą w ręku. W As- surze znajdowała się podwójna świą- tynia Anu i Adada (ok. 1000 przed c n c n XX II w. przed Plan miasta Assur 1. Brama Assur a 2. Świątynia Assura 3. Zikkurat 4. Stary paląc królewski 5. Świątynia Anu i Adada 7. Świątynia Isztar 8. Nowy paląc 9. Brama Gurgurri 10. Brama Illat 11. Paląc następców tronu 6. Świątynia Sina i Szamasza 12. Brama Tisari 1 Król Assurnazirpal U jako książę kap- łanów (880 przed Chr.). Londyn, Muzeum Brytyjskie 2 Ptakoglowy duch opiekuńczy z drzewem życia z palacu Assurnazirpala II (ok. 870 przed Chr.). Paryż, Luwr ATEIŚCI ATTISA I KYBELE KULT MISTERYJNY Jako a. (z gr. atheos, bez boga, bezbożny) określa się zwolenników światopoglądu stanowiącego bezpo- średnie przeciwieństwo i zaprzeczenie poglądów wyznawców religii; np. a. są materialiści. Ta przeciwstawność odróżnia a. od -> niewierzących i bez- wyznaniowców. A. jest dziś ogółem ok. 237 min, co stanowi 4,4% ludności świata. 66,9% a. żyje w Azji, w 23,5% na obszarze b. ZSRR. A. odnotowują statystyki 130 kra- jów. W Europie najwięcej jest a. w Bułgarii, na terenie d. NRD, potem we Francji, Rumunii i Włoszech. gdzie obmywano posąg kultów; 15 marca mieli swoje święto nosicii le trzciny (cannophori), poniewe Attis jako sześciolatek został wys< dzony w sitowiu rzeki Gallos, a 2 marca nosiciele drzewa (dendrophc ri), ponieważ Attis pozbawił się męi kości pod pinią. Z tej okazji prz wiosennym zrównaniu dnia z noc ścinano pinię symbolizującą zmai iego Attisa. Kapłani bogini Kybele, aranżując przy hałaśliwej muzyce orgiastyczn tańce wojenne, nazywali się korybar tami. Wykastrowani kapłani kult misteryjnego Attisa zwani byli ga' lami. Wzorując się na śmierci herosć również jego słudzy kultowi dokon) wali podczas uroczystych obrzedó^ samokastracji ku czci swego boga zaznaczając w ten sposób, że cał swoją męską siłę złożyli w ofierz bogu i bogini. Później rytuał kastrac zamieniono w zwykłe samokaleczeni się kapłanów. Chronologia Okres przed Chr. 204 Wprowadzenie kultu Magna Matris Kybele w Rzymie. 191 Wzniesienie świątyni Magnai Matris na Palatynie. Okres po na r. Chr. 193-235 Panowanie dynastii Sewe rów, popierających kult Magnae Ma tris w Rzymie. australoidów - dziś już tylko ok. 450( jest wyznawcami religii plemiennycł na ok. 15 min ludności, w 84% wy znającej -» chrześcijaństwo. Historii ATEIŚCI NA ŚWIECIE Części świata Liczba a. % ogółu a. 1. Azja 158 429 000 66,9 2. Obszar b. ZSRR 55 511 000 23,5 3. Europa 17 563 000 7,4 4. Ameryka Łac. 3 162 000 1,3 5. Ameryka Pln. 1 310 000 0,6 6. Oceania 527 000 0,2 7. Afryka 307 000 0,1 236 809 000 100 ATEIŚCI W POSZCZEGÓLNYCH KRAJACH Kraje Liczba a. % ogółu a. 1. Chiny 134 500000 56,8 2. Obszar b. ZSRR 55 511 000 23,4 3. Bułgaria 5 800 000 2,5 4. Korea Płn. 3 624 000 1,5 5. Obszar b. CSRS 3 150000 1,3 6. Wietnam 2 978 000 1,3 7. Japonia 2 430 000 1,0 8. Niemcy 2 050 000 0,9 9. Francja 1 930 000 0,8 10. Rumunia 1 630 000 0,7 11. Włochy 1 500 000 0,6 12. Polska 1 210 000 0,5 13.-130. Pozostałe kraje 20 496 000 8,7 236 809 000 100 Ludność świata Liczba % Ateiści Bezwyznaniowcy i niewierzący Wyznawcy religii 236 809 000 884 468 000 4 264 053 000 4,4 16,4 79,2 Ogółem 5 385 330 000 100 obojnaka powstało drzewo, którego owocami zapładniała się córka boga rzeki Sangariosa, kładąc je na swym łonie. Gdy jej syn Attis wyrósł na mężczyznę, zakochała się w nim Ky- bele, jego prababka. Kiedy jednak Kybele dostrzegła niewierność Attisa, pokarała go obłędem, tak że sam pozbawił się męskości, wykrwawiając się przy tym. Mit o miłości Kybele, będący podstawą kultu misteryjnego, symbolizuje zmianę pór roku, roz- kwitanie i zamieranie wegetacji, śmierć starego roku i jego odrodzenie się w postaci boskiego dziecięcia. Attis jest bogiem umierającym i zmar- twychwstającym. Na uroczystości inicjacji adepci kultu Kybele i Attisa byli skrapiani krwią byka (taurobo- lium), mogli też ten rytuał przejść ponownie (criobolium): kandydat siedział w głębokim dole, a nad nim, na drewnianym rusztowaniu, zabijano zwierzę ofiarne, którego krew ściekała na niego. Oblany krwią wyznawca był, jako in aeternum renatus (na wieki odrodzony), czczony przez gminę modlitwą, gdyż krew ofiarna uczyniła go bogiem. Rzymskie święto Magnae Matris obejmowało dni smutku i czas rado- ści. Cesarz Klaudiusz (41-54) wielkie święto wiosenne ku czci Attisa (15-27 marca) zaliczył do świąt państwo- wych. Składało się ono z obchodów upamiętniających śmierć Attisa oraz wspaniałej procesji do potoku Alino, Misteria Attisa i Kybele są kultem wegetacji, nazwany m od frygijskiej bogini- matki Kybele, czczonej jako władczyni ziemi i przyrody, oraz jej męskiego przeciwsta wienia, Attisa, jej ukochane go albo syna. Ten kult -»misteryjny, należący do religii -» frygijskiej, poświadcz ony jest w Atenach w IY-III w. przed Chr. Rzymianie przejęli kult Kybele i wprowadzi li do Rzymu w 204 przed Chr. jako kult Magnae Matris (łac. wielka macierz), kiedy to za wskaza- niem Ksiąg Sybillińsk ich ściągnięto do Rzymu podczas drugiej wojny punickiej (218-201 przed Chr.) czar- ny kamień. W 191 przed Chr. została jej poświęco na świątynia na Palaty- nie, której doroczne święto obcho- dzono 10 kwietnia. Za cesarzy z dynastii Sewerów (193-235) kult frygijskiej Magnae Matris zakorzenił się w Rzymie i przetrwał aż do IV w. Pierwot ne imię Kybele brzmiało Agdistis; nazywano tak również jej męskiego potomka Attisa, później pozbawio nego męskości. Grecka wersja mitu jest następują ca: Zeus próbował zgwałcić śpiącą Kybele, ale ona się broniła i nasienie Zeusa wylało się na ziemię. Ponieważ Kybele była personifik acją ziemi, zaszła jed- nak w ciążę i urodziła potwora Agdis-tisa. Dionizos ogłuszył obojnaka i przywiąza ł mu członek do drzewa; kiedy potwór oprzytom niał i zerwał się, sam pozbawił się męskości. Z krwi AUSTRALIJSKIE RELIGIE PLEMIENNE A.r.p. obejmują religie rdzennych mieszkańców Australii (łac. australis, południowy), najmniejszego kontynentu Ziemi. Zaliczane są do religii -> Oceanii i -> prehistory- cznych. Spośród pierwotnych mieszkańców Australii - należących do rasy Kraje Liczba wyznawców Większość ludności kraju % ogółu wyznawców a.r.p. 1. Indie 2. Indonezja 3.-17. Inne kraje 3 600 000 1 020 000 19 867 000 większość 1 x 14,7 4,2 81,1 24 487 000 większość 1 x 100,0 AZJATYCKIE RELIGIE PLEMIENNE AZJATYCKIE RELIGIE PLEMIENNE 22 Azjatyckie religie plemienne odkrycia Australii przez Europejczy- ków zaczyna się w 1606, kiedy to Holender W. Janszoon przybił do zach. wybrzeży kontynentu. W pierw- szej połowie XVII w. zach. Australię dość dobrze spenetrowali inni Holen- drzy (zwłaszcza Tasman), została więc nazwana Nową Holandią. Wy- prawa J. Cooka (1770) zapoczątko- wała panowanie brytyjskie. W 1788 Anglicy założyli na wsch. wybrzeżu kolonię karną dla ok. 130 000 cięż- kich i lżejszych przestępców, jak rów- nież dla irlandzkich bojowników o wolność. Kontakty pierwotnych mieszkańców Australii z europejskimi przybyszami miały tragiczne na- stępstwa: przywleczone choroby za- kaźne i bezlitosna polityka (wyzysk, zatruwanie potraw, rozstrzeliwanie) dziesiątkowały ludność, niszczono też święte miejsca i obiekty kultu. Tylko nieliczne plemiona zdołały przetrwać. Liczba pierwotnych mieszkańców Australii spadła z ok. 300000 w 1788 do ok. 47 000 obecnie. Według australijskiego mitu o stworzeniu świata ziemia była na początku gołą równiną, przodkowie Mianem a.r.p. określa się zbiorczo tradycyjne religie mieszkańców kon- tynentu azjatyckiego, sięgające cza- sów prehistorycznych (religie -> pre- historyczne). Należą tu m.in. także religia -> Ajnów i religia -> syberyj- ska. W Azji żyje współcześnie ok. 24 min wyznawców religii plemien- nych, tj. ok. 26% ogółu wyznawców religii plemiennych świata, z czego 97% zamieszkuje Azję Południową, a 3% Azję Wschodnią. Jednakże wśród ogółu ludności Azji stanowią oni mniejszość wynoszącą 1,6 bądź 0,1%. Religie plemienne istnieją w 17 krajach azjatyckich. (totemiczni) obudzili się z wiecznego snu pod powierzchnią ziemi i nadali kształt rzeczom, tworząc dzisiejszy krajobraz: pasma górskie, pagórki, skały i rzeki. Następnie zaczęli wpeł- zać w różne zwierzęta i rośliny, które stały się ich totemami. Totemy ucho- dzą za potomków przodków w po- staci zwierząt i roślin, z których w ja- kimś plemieniu lub regionie wyłonił się człowiek. W ten sposób człowiek dzielił życie ze swoim totemem zwie- rzęcym lub roślinnym. Każdy szczep obierał sobie jakieś zwierzę lub roślinę za totem, od niego wywodził swoje pochodzenie i był związany pokrewieństwem. Jeśli np. przodek-kangur dał życie kangurom i istotom ludzkim urodzonym w jego boskim okręgu, to nikt należący do szczepu mającego jako totem kan- gura nie uśmiercił kangura ani nie jadł jego mięsa. Każdy człowiek miał świadomość, że jest ściśle związany ze zwierzęciem albo rośliną totemiczną. Osobiste po- wiązanie jednostki albo małych grup z istotami i zjawiskami ze świata przyrody oraz z określonymi święty- Stosunkowo licznie reprezentowane są religie plemienne w Indiach, m.in. wśród ludów Gond i Chenchu, ale i na Andamanach. Wyznawcy religii plemiennych zamieszkują po- nadto Indonezję (wsch. Sumatrę, Ce- lebes i Borneo), Indochiny (Wietnam i Laos), Birmę i Tajlandię, porośnięte dżunglą góry Malezji oraz Filipiny (Luzon, Mindanao i Mindoro). W Azji Południowo-Zachodniej - gdzie w młodszej epoce kamienia najwcześniej nastąpiło przejście od środkowopaleolitycznej kultury myś- liwych do osiadłego życia na roli i hodowli bydła - do dziś istnieją mi miejscami jest charakterystyczne dla a.r.p. Wszystkie zwyczaje kultowe po- chodzą od przodka-totemu, a szcze- gólnie rozbudowane są rytuały ini- cjacji. I tak np. przy ceremoniach bora młodzieńcy po uprzednich po- stach, próbach ognia i obrzezaniu są zapoznawani z mitami i zwyczajami tradycji plemiennej. Przez inicjację młodzieniec staje się mirano (wiedzą- cy) i odtąd może brać udział w ob- rzędach kultowych. Przy ceremoniach intichiuma wize- runek zwierzęcia totemicznego wyry- sowany na ziemi nasiąkniętej krwią towarzysza totemu stanowi centrum pantomimicznych tańców, których celem jest pomnożenie totemu. Fur- koczące drewno tjurunga (należący do ducha) uchodzi za przemienione ciało totemu-przodka. „Kamienie duszy" to wąskie, lancetowate tarcze drewniane, które - rzucone w powie- trze - furkoczą. Ten przyrząd uważa się za najświętszy przedmiot kultowy, ponieważ dźwięk, jaki wydaje, jest uznawany za głosy przodków i du- chów. plemiona i ludy o różnej strukturze gospodarczej i społecznej. Szczebel myślistwa i zbieractwa re- prezentuje koczownicze plemię Chen- chu, które utrzymuje się z polowań i zbioru dziko rosnących roślin jadal- nych, zamieszkujące dżunglę w indyj- skim stanie Andhra Pradeś. Ich na- czelne bóstwo to bogini lasu Garela- maisama, od której zależy powodzenie w łowach. Pierwotnie ściśle prze- strzegała ona tego, by polowano tylko na zwierzęta płci męskiej. Panem piorunów i deszczów jest bóg nieba Bhagawantara. Dla Semangów zamieszkałych w głębi Półwyspu Malajskiego naczelny bóg piorunów to Kari. Jako stwo- rzyciel świata jest on także sędzią dusz. Po dziś dzień odkrywa się nie znane dotychczas plemiona, np. w 1972 od- kryto Tasadajów na Mindanao (Fili- piny), a w 1982 koczowniczych Penan w dżungli górskiej na północy Bor- neo, we wschodniomalezyjskim sta- nie Sarawak. Na szczeblu zbieractwa i rolnictwa znajdują się w Indiach plemiona Gond lub - według ich własnej nazwy - Kui. Naczelnym bogiem tych ludów, zamieszkujących górskie regiony Madhja Pradeś oraz północną część Andhra Pradeś, jest Bhagawan. Do niego uciekają się w potrzebie inne bóstwa plemienne, regionalne i lokalne, a także ludzie. Dusza czło- wieka ma dwoistą naturę. Jednym jej składnikiem jest bezosobowa, pocho- dząca od Bhagawana „substancja ży- ciowa" dziw, przypisana człowiekowi od narodzin aż do śmierci, po której powraca do Bhagawana. Drugi skła- dnik duszy stanowi osobowość, ist- niejąca po śmierci w postaci ducha Sanala i żyjąca w królestwie zmarłych wraz z przodkami i bóstwami przod- ków. Większość rytuałów i ofiar składa- nych Sanalowi wiąże się z ceremonia- łem pogrzebowym. Bhilowie osiadli w płn.-wsch. Indiach - pierwotnie myśliwi i zbieracze, dziś trudniący się rolnictwem - wyznają, że stwórcą świata, bogów i dusz ludzkich jest Bhagawan. Jako wszechwiedzący bóg o cechach etycznych sądzi on ludzi, a ci z nich, którzy są dobrzy, łączą się z nim i mogą być szczęśliwi. Chasi, będący zorganizowanym matriarchalnie ludem górskich chło- pów w indyjskim stanie Asam, pomię- dzy Brahmaputrą a Surmą, czczą na- czelne bóstwo męsko-żeńskie, w kul- cie przodków matkę rodu. Dla uprawiających ryż Bataków w głębi Sumatry najwyższe bóstwo (debata) stanowi bóg-stwórca Muła Dżadi na Bolon (źródło stawania się, ten, który jest wielki). Przekazał on władzę nad światem trzem synom, z których jeden jest odpowiedzialny za niebo, drugi za ziemię, a trzeci za świat podziemny. Duża część Bata- ków wyznaje dziś chrześcijaństwo w ewangelicko-luterańskim kościele Bataków. Toradjowie na Celebesie (indonez. Sulawesi) czczą boga nie- bios imieniem Alatala. Dajakowie zamieszkujący środk. część Borneo są dziś ludem chłops- kim. Bóg niebios Tingang, Nga-dżu- Dajak, który później uzyskał nazwę Mahatala i Bahatara Guru, za- mieszkuje w górnym świecie, a jego małżonka Tambon (żmija wodna), nazywana później Dżatą, żyje w świecie podziemnym. Dajakowie wierzą w mana - moc zawartą w krwi i nie- których częściach ciała, nazywaną pe- tara. To wyjaśnia ich zwyczaj polo- wania na głowy w celu zdobycia cu- dzej mocy. Pierwsza dusza ludzi i zwierząt, roślin i kamieni jest swego rodzaju paliwem, zwanym tondi. Ten materiał duchowy znajduje się w głowie, wą- trobie, krwi, włosach, paznokciach i zębach, a nawet w ekskrementach. Azjatyckie religie plemienne l Druga dusza człowieka opuszcza jeg ciało w chwili śmierci, by stać s duchem, begu. W życiu doczesnym człowiek p( siada duszę życia, hambaruan. W ż; ciu pozagrobowym natomiast ma di szę zmarłego zwaną liau, która łodzi do przewozu dusz, pod nadzorei sternika Tempona Telona, udaje s do krainy umarłych położonej n rajskiej wyspie. Liczne przepisy dotj czące tabu, zakazów spożywani określonych potraw i wykonywani pewnych czynności Dajakowie naz) wają pali. Kapłani Dajaków zwą si basir, kapłanki - balian. Do plemio żyjących na szczeblu pasterstwa nak ży m.in. grupa etniczna Toda - hodc wcy bawołów zamieszkujący góry N; Igiri na południu Indii. Żyją or w wielomęstwie i czczą żeńskie bosi wo jako istotę najwyższą. Według ludów pasterskich żarnie szkujących Azję Środkową - Ałtaj czyków, Tatarów, Buriatów i Jaku tów - wszechświat dzieli się zwykł na trzy sfery: świat górny (niebóg świat środkowy (ziemia) i świat dół ny (piekło). Niebu przyporządkowa na pozostaje Istota Najwyższa, któr; przeważnie traktuje ludzi przychyl nie i której przeciwnikiem jest wrogi siła władająca światem podziemnym Rzecz charakterystyczną stanów kapłaństwo szamańskie (-> szama nizm). AZJI POŁUDNIOWO-ZACHODNIEJ RELIGIE AZTECKA RELIGIA A.P.-Z.r. to zbiorcze określenie religii plemion i ludów zróżnicowanych pod względem rasowym, narodowoś- ciowym i językowym, zamieszkują- cych Azję Południowo-Zachodnią. Ta część Azji, usytuowana między Morzem Śródziemnym, Kaspijskim, Czarnym, Czerwonym i Zatoką Perską (dawniejsza Azja Przednia), jest w dziejach religii najbardziej płodnym obszarem, i to poczynając od czasów prę- i wczesnohistorycznych aż po współczesność. Do A.P.-Z.r. należą religie: -> sumeryjska, -» hety-cka, -> Hurytów, -> elamicka i -» fry-gijska, - > gnostycyzm, religie -»irańskie, -> zaratusztrianizm i -»par-syzm, religie -» scytyjska, -> nabatej- Jest to religia Azteków, środkowo- amerykańskiego ludu indiańskiego, ostatnich i najbardziej znanych wład- ców Wyżyny Meksykańskiej aż do 1525, kiedy to zostali podbici przez hiszpańskich konkwistadorów. A.r. należy do religii -» meksykańskich i -> indiańskich. Pierwotnie koczownicze myśliwskie plemiona Azteków wraz z innymi plemionami Nahua przywędrowały w XIII w. z płn.-zach. Aztlan na Wyżynę Meksykańską i zbudowały tu w XIV i XV w. potężne państwo ze stolicą Tenochtitlan, założoną na jednej z wysp jeziora Texcoco (1370), dziś. miastem Meksyk. Ok. 1430 Aztekowie pod wodzą Itzcoatla (1428-40) zmusili inne plemiona do składania im danin i utworzyli związek trzech miast: Tenochititlan - Texcoco - Tlacopan. Montezuma II (l 502-20) poszerzył jeszcze obszar państwa Az- teków. Kiedy Hiszpan Cortes w 1519 ska i -> palmireńska, -> manicheizm i -» mazdakizm. W Azji Płd.-Zachod- niej rozwinęły się kulty -» misteryjne: -> Attisa i Kybele, -> Adonisa i -» Mitry. Tu powstały przede wszystkim religie -» semickie, w tym Se-mitów wschodnich: -> akadyjska, -> asyryjska i -» babilońska, a także północno-zachodnich: -> aramejska, -»mandaizm, religia -» syryjska i -> izraelicka; religie -> kananejskie: -> fenicka, -> punicka, -> ugarycka i -> moabicka, a także -> judaizm. Wywodzące się z Azji Płd.-Zachod- niej -> chrześcijaństwo stanowi dziś na swoim macierzystym obszarze (po- dobnie jak buddyzm) nieliczną mniej- szość. rozpoczął podbój Meksyku, Azteko- wie sądzili zrazu, że powrócił dawny książę kapłanów Quetzalcoatl. Wiarę w niego przejęli od Tolteków (-> meksykańskie religie), czcząc go jako boga i herosa. Wyraz teotl (azt. kamienny, trwały, potężny), w którym teo stanowi rdzeń słowa, a tl przyrostek, oznacza zasad- niczo bóstwo. Wśród czczonych bo- gów pierwsze miejsca zajmowali bo- gowie słońca, deszczu i wiatru. Huitzilopochtli był bogiem słońca, a jednocześnie bogiem wojny i ple- mienia. Aztekowie uważali, że ten bóg właśnie przy pomocy swoich kap- łanów przywiódł ich z Aztlan do Meksyku. Od tego czasu był patro- nem ich państwa. Podczas poświęca- nia jego głównej świątyni w 1486 złożono mu w ofierze 70 tyś. jeńców wojennych. Bogiem słońca i wojny był również Tezcatlipoka (azt. dymiące zwierciad- Z religii południowych Semitów na uwagę zasługują religie -> arabskie, spośród których -> islam zajmuje dziś w tym rejonie świata dominującą po- zycję. Wymienione wyżej religie należą jako -» stare religie do przeszłości - z wyjątkiem parsyzmu, judaizmu, mandaizmu, chrześcijaństwa i islamu. Z -> nowych religii powstały w Azji Płd.-Zachodniej jedynie -> babizm i -> bahaizm. Ale 4 spośród 9 dziś. religii -» światowych, których kolebką jest Azja Płd.-Zachodnia: judaizm (597-87 przed Chr.), chrześcijaństwo (od ok. 30 po Chr.), islam (od 622) i bahaizm (od 1863) - skupiają ok. 50% dziś. ludności Ziemi. ło). Uchodził za władcę nocnego nieba, zimy, chłodu północy i śmierci. Miał przydomek Titlacahuan (azt. jesteśmy jego niewolnikami), ponie- waż czcili go przede wszystkim niewo- lnicy, którzy tylko od niego oczeki- wali szybkiej zmiany swego położe- nia. W obrazkowych rękopisach przedstawiano go jako jednonogiego. Patronował wojennemu wyszkoleniu męskiej młodzieży w telpochcalli (azt. domy młodzieńców), ku jego czci ob- chodzono święto toxcatl. Do bogów ciał niebieskich zaliczano boga słońca Tonatiuha (azt. idzie, aby świecić, aby ogrzewać), znanego również jako Piltzintecutli, oraz gwie- zdne bóstwa nieba południowego Centzon Huitznauna (azt. czterysta południowych), wrogów Huitzilopo- chtli. Często za niebiańskie bóstwo uznawano także boską parę rodzi- ców: Tota (azt. nasz ojciec) i Totan (azt. nasza matka) albo Ometecutli (azt. pan dwoistości) i Omecihuatl (azt. pani dwoistości), zwanych rów- nież Tonacatecutli (azt. pan naszego ciała) i Tonacacihuatli (azt. pani na- szego ciała). Matką bogów była Teteoinnan (azt. matka bogów), zwana również Tonantzin (azt. nasza mateczka). Na miejscu jej głównej świątyni w Te- peyacac (azt. na szczycie góry) stoi dziś kościół Madonny z Gwadelupy. Boginią urodzaju była Tlazolteotl (azt. bogini nieczystości), zwana rów- nież Tlaeląuani (azt. pożeraczka bru- du), u jej kapłanów bowiem było można się wyspowiadać z grzechów cudzołóstwa, które zostawały przez nią niejako zjadane. Inne bóstwo urodzaju to Xipe To- tec (azt. nasz pan zamęczony). Temu bogu wiosny i kiełkujących zasiewów składano święte ofiary z ludzi: żyjącej jeszcze ofierze najpierw wyrywano serce, a potem zdzierano z niej skórę. Ponieważ kukurydza jest główną rośliną spożywaną w Ameryce Środ kowej, oddawano cześć bogu kukury dzy Cinteotlowi (azt. bóg kukurydzy) i bogini kukurydzy Chicomecoatl (azt. siedem węży). Boginią kwiatów, zabaw i miłości była Xochiquetzal (azt. prosto stojący kwiat), a bogiem kwiatów, świąt, radości i muzyki Xo- chipilli (azt. książę kwiatów). Coat- licue (azt. ta w przepasce biodrowej ze skóry węża) to bogini ziemi, matka Huitzilopochtli, przedstawiana z dzieckiem na ręku, a Chihucoatl (azt. kobieta wąż) - bogini ziemi i narodzin, Xolotl (azt. bliźniak, po tworek) to bóg ułomnych noworod ków. Tego bliźniaczego brata Quet- zalcoatla przedstawiano z głową psa. Do bogów deszczu zaliczał się Tla- loc (azt. ten, który powoduje wypusz- czanie pędów), będący jednocześnie panem zaświatów tlalocan. Symbol boga deszczu stanowiło „drzewo ży- cia" w kształcie równoramiennego krzyża. Za siostrę Tlaloca uchodziła bogini płynącej wody, rzek i jezior Chal- chihuitlicue (azt. ta z przepaską bio- drową z zielonych kamieni szlachet- nych), będąca małżonką Xiuhtecutli (azt. pan ognia). Był on nie tylko bogiem ognia i deszczu, lecz również najważniejszym bogiem rytuałów i kalendarza, z przydomkiem Huehu- eteotl (azt. stary bóg); miał karłowa- tych pomocników tlaloków. Światem podziemnym rządzili Mictlantecutli (azt. pan miejsca zmarłych) i jego małżonka Mictlancihuatl (azt. pani miejsca zmarłych). Opiekunem podróżujących kup- ców i posłów był Yacatecutli (azt. stojący na czele), który szedł przed nimi i otaczał ich opieką. Niebo dzieliło się na 13 części, a świat podziemny na 9, przy czym najwyższe niebo omeyocan (azt. miej- sce dwoistości) zamieszkiwali boscy rodzice Ometecutli i Omecihuatl. We- dług tego obrazu świata niebo i świat podziemny to dwie olbrzymie pirami- dy stopniowe: niebo - ustawiona wie- rzchołkiem do góry, a świat podziemny - wierzchołkiem w dół, przy czym podstawy obu piramid stykają się na powierzchni ziemi. Istniały 3 różne światy podziemne, do których trafiali zmarli zależnie od rodzaju śmierci: do pierwszego, ichan tonatiuh ilhuicac (azt. dom słońca na niebie), dostawali się wszyscy złożeni w ofierze, polegli i zmarli w połogu; do drugiego, tlalocan, państwa boga deszczu Tlaloca, przychodzili wszyscy topielcy, zabici przez piorun, trę- dowaci i paralitycy; do trzeciego świata, mictlan (azt. miejsce zmar- łych), podziemnego państwa boga Mictlantecutli, szli wszyscy pozostali. Za wartości nadrzędne uznawano umiłowanie prawdy, uczciwość i mo- ralność seksualną przy monogamii i równouprawnieniu płci. Szlachetnie urodzeni karani byli ostrzej za naru- Aztecka religia . szenie przykazań niż członkowie ni szych warstw społecznych. Zdra< stanu, paserstwo, kradzież, oszustv targowe i cudzołóstwo karano śmie cią. Charakterystyczne dla Aztekć było surowe umartwianie ciała, n przekłuwanie uszu i języka. Praktykowanie u Azteków takii obrządków, jak chrzest dzieci wód spowiedź życia, sakramentalne p siłki oraz używanie krzyża jako syr bólu pozwalało chrześcijańskim o krywcom i zdobywcom przypuszcza że mogło to być tylko diabelskie n śladownictwo chrześcijaństwa. U Azteków istniał kalendarz rytu lny, tonalpoalli, liczący 260 d (13 x 20 = 260) oraz kalendarz słoń czny, xiupoalli, liczący 365 dni. Słoń czny rok dzielił się na 18 miesięcy j 20 dni (zw. metztli, księżyc) i resz 5 „bezimiennych" dni przestępnyc zwanych nemontemi. Każdego dw dziestego dnia, a więc 18 razy w rok obchodzono wielkie święta główn 52 lata stanowiły wiek. Aby zapewnić krążenie słońca f jego dziennej orbicie, musiano o dziennie składać bogom słońca lud ką krew w ofierze. Bez tej ofiai zamarłoby życie na ziemi. Do sakra nej ofiary z ludzi wykorzystywar przede wszystkim jeńców wojennyc Różne były formy składania ofia najczęściej ofiarowano serca wycin; ne żywym ludziom, składano też ofi; ry całopalne, ofiary walki i strza oraz śmierci w mękach obdzieran żywcem ze skóry. Odbywające się regularnie i uzgo< nione między plemionami xochiyao; otl (azt. wojny kwiatów) miały jed nie na celu zdobycie jeńców wojei nych, późniejszych sakralnych ofi; ludzkich. Za bezkrwawe dary ofian uchodziły kwiaty i kadzidło, jak róv nież owoce. Kultowa gra w piłkę, ollama, o< bywała się na specjalnych płacąc w okręgu świątynnym. Ta gra mi: ' religia Aztecka religia Bóstwa aztecko-meksykańskie 1 Huitzilopochtli 2 Tezcatlipoka jako ludzka czaszka (1325- 1521). Londyn, Muzeum Brytyjskie 3 Tlazolteotl rodząca Cinteolla, kamień (1325-1521). Waszyngton 4 Xipe Totecjako urna sepulkralna, terakota. Monte Alban, sztuka Zapoteków (200-900) 5 Xochipilli, „książę kwiatów", andezyt (1325-1521). Meksyk, Antropologiczne Muzeum Narodowe 6 Bogini ziemi Coatlicue, bazalt (1325- 1521). Meksyk, Antropologiczne Muzeum Narodowe 7 Huehueteotl z brasero na głowie, bazalt (300-700). Meksyk, Antropologiczne Mu- zeum Narodowe S Tlaloc jako naczynie, ceramika, sztuka Tolteków (900-1200). Meksyk, Antropolo- giczne Muzeum Narodowe 9 Mictlantecutli, drewniany lańcuch, sztuka Misteków (600-1000). Meksyk, An- tropologiczne Muzeum Narodowe 10 Siedzący kapłan, sztuka Olmeków (l500-800 przed Chr.). La Venta w stanie Tabasco, Meksyk 11 Quetzalcoatl, „książę kapłanów", ka- mień (1300-1500). Meksyk, Antropologi- czne Muzeum Narodowe 12 Pięć stron świata, kodeks, sztuka Mis- teków (1200-1521). Liverpool, Free Public Museum ła znaczenie astralno-symboliczne z uwagi na krążenie słońca. W społeczeństwie podzielonym na kapłanów, szlachetnie urodzonych, wolnych, poddanych i niewolników 26 Aztecka religia Aztecka religia Bóstwa azlecko-meksykańskie 1 Huitzilopochtli 2 Tezcatlipoka jako ludzka czaszka (1325- 1521). Londyn, Muzeum Brytyjskie 3 Tlazolteotl rodząca Cinteotla, kamień (1325-1521). Waszyngton 4 Xipe Totecjako urna sepulkralna, terakota, Monte Alban, sztuka Zapoteków (200-900) 5 Xochipilli, „książę kwiatów", andezyt (1325-1521). Meksyk, Antropologiczne Muzeum Narodowe 6 Bogini ziemi Coatlicue, bazalt (1325- 1521). Meksyk, Antropologiczne Muzeum Narodowe 7 Huehueteotl z brasero na głowie, bazalt (300-700). Meksyk, Antropologiczne Mu- zeum Narodowe 8 Tlaloc jako naczynie, ceramika, sztuka Tolteków (900-1200). Meksyk, Antropolo- giczne Muzeum Narodowe 9 Mictlantecutli, drewniany łańcuch, sztuka Misteków (600-1000). Meksyk, An- tropologiczne Muzeum Narodowe 10 Siedzący kapłan, sztuka Olmeków (1500-800 przed Chr.). La Yenta w stanie Tabasco, Meksyk 11 Quetzalcoatl, „książę kaplanów", ka- mień (1300-1500). Meksyk, Antropologi- czne Muzeum Narodowe 12 Pięć stron świata, kodeks, sztuka Mis- teków (1200-1521). Liverpool, Free Public Museum ła znaczenie astralno-symboliczne z uwagi na krążenie słońca. W społeczeństwie podzielonym na kapłanów, szlachetnie urodzonych, wolnych, poddanych i niewolników Babilońska religia BILCTŃSKA RELIGIA stolicy Bah;i nazwany 0nU 2000 r °° nie Państwo Ma„ - Osrodek kultury l T Eufra'eI„, w"m glinia Piramida, z reguły / stopniowa, gó- rowała z wysokiego c cokołu. Na jej platformie wznosiły ' s'? zazwyczaj dwie świątynie z fronntonami skierowanymi na zachód. • Na Platformę piramid prowadziły cfz?sl° dwa ciągi równolegle biegnącycr3" ' bardzo stromych schodów. W świątyni znajdowało się od frontu popmieszczenie dla kapłanów, a z tyłu -~ dla wizerunku boga. akadyjskirn, który st;tał sie J?zykiem jego państwa. Był to5 Kodeks Ham- murabiego. Tę „stelę ] Prawa" odnale- ziono 1 90 1-1902 podcczas wykopalisk w Suzie. jegO Chaldejski książę ; Nabopolassar (625-605) założył n/owobabil°ńskie państwo, które pod wfładza- Neb°kad- nezara II C605-562) o)beJm°wało całą równinę „żyznego półksiężyca" i przeżywało swój vwle"a ' ostatni rozkwit. Rozbudował1 on Babilon na masta- miarę światowego n panowania wzniesień10 tu branl? Isztar i związaną z nią dlr°g? Procesyjną (ongiś szerokości !<** m ' dmgości 200 m, oflankowaną f° obu stronach wizerunkami 120 kr'ocziicych !wów na niebieskim tle), jalk również główne sanktuarium Esanl8ila z wieżą stopniową Etemenanki. wieza ta> wysokości 91 rn, stanowi p>ierwowzór biblijnej wieży Babel. ReaguJac na Przymierze między państ^™ południowym Juda i Egiptei11' Nebokadne-zar II zajął w 598 Jerozolime; wtedy nastąpiło pierwsze w'y§nan'e Żydów do Babilonu; w 587 Nebokadnezar zniszczył Jerozolimę oraz świątynie i wówczas po raz dnt& wygnano żydów do Babilonu. Te wygania rozpoczęły tzw_ niewolę babl'ons*:4 Żydów (-» izraelicka religia, - Judaizm). Chronologia 1430-1521 Wielkie państwo Azteków w Meksyku. 1440-1469 Montezuma I. 1476-1520 Świątynia w Malinalco. 1486-1502 Ahuizotl. 1502-1520 Montezuma II. 1521 Zdobycie Tenochtitlan przez Hiszpanów i uwięzienie ostatniego władcy Azteków. Ostatnim królem Babilonu był Na- bonid (556-539), syn kapłanki boga księżyca z Harranu (Syria). Ponieważ darzył tego boga najwyższą czcią, dochodziło do ostrych waśni z kap- łanami boga Babilonu, Marduka, co zmusiło Nabonida do przekazania rządów synowi Baltazarowi jako re- gentowi (549-539). W 539 Persowie zdobyli Babilon, kładąc kres państwu nowobabilońskiemu, ostatniemu se- mickiemu państwu Mezopotamii w starożytności. Babilończycy przejęli od osiadłych wcześniej Sumerów (-> sumeryjska religia) i przybyłych tu Akadów (-> akadyjska religia) wyobrażenia religijne, przyswoili je. sobie i rozpowszechnili. Większość czczonych w Babilonie bogów została przejęta od Sumerów i daje się sprowadzić do dwóch dawniejszych triad, wokół których skupiały się pozostałe bóstwa doczesnego świata i zaświatów. „Kosmiczna" trójca obejmowała trzech wielkich władców podzielonego na trzy części wszechświata: strefy nieba, przestrzeni powietrznej (wraz z ziemią) i strefy wód wraz ze świętymi liczbami 60, 50 i 40. Bogiem nieba był Anu, ojciec i król bogów, małżonek Antu i ojciec Isztar. Panem przestrzeni powietrznej i ziemi, która Brama Isztar, Babilon, cegła glazurowana, wys. 14,30 m, droga procesyjna Nebokad- nezara II (605-562 przed Chr.), rekon- strukcja z fragmentami oryginalnymi. Berlin, Muzeum Bliskiego Wschodu niczym góra sterczy nad wodami, był Ellil (powiew). Bel (pan) - to jego główny tytuł u Semitów; jego symbol stanowiła korona z rogów. Miał on żonę Ninlil. Bóg obszarów wodnych, wód grun- towych i wypływających z nich źródeł to Ea, bóg mądrości i sztuk, a także zdrowia. Uchodził za małżonka Damkiny lub Damgalnunny i za ojca Marduka. Astralna trójca obejmowała władców (władczynie) trzech wielkich ciał niebieskich: księżyca, słońca i gwiazdy Wenus ze świętymi liczbami 30, 20 i 15. Najwyższym bogiem astralnym był Sin, bóg księżyca, jednocześnie bóg wyroczni. Uchodził za syna Ellila i ojca Szamasza. Od niego mają wy- wodzić swe nazwy pustynia leżąca na południe od Palestyny (Wj 16,1) i góra Synaj. Przesadnie sławionego w hymnach Sina, jako „odnawiający się sam z siebie owoc" i jako „wszystko rodzące łono", przedstawiano w postaci młodego byka, który za- pładnia Isztar ukazywaną w postaci krowy. Jego symbol stanowił sierp księżyca. Bóg słońca Szamasz, który wszystko widział podczas codziennego biegu przez sklepienie niebieskie, uchodził za wszechwiedzącego boga i stróża mądrości, prawa i sprawiedliwości. Łamiących prawo karał ślepotą. Dawał życie, zdrowie i szczęście. Miał być synem boga Sin i bratem Isztar. Z rąk Szamasza Hammurabi odebrał swój kodeks. Jego symbol stanowiło złamane, czteroszprychowe koło sło- neczne. W VII w. kult Szamasza dotarł do świątyni w Jerozolimie, gdzie na dziedzińcu ustawiono rumaki i wóz tego boga (2 Krl 23,11). W przeciwieństwie do męskich bóstw znacznie słabszą pozycję zajmowały bóstwa żeńskie. Stopiły się one w jedną główną boginię Isztar, boginię gwiazdy porannej i gwiazdy wieczornej (planety Wenus). Tej planecie odpowiadał podwójny charakter bogini nieba i świata podziemnego jako bogini- matki i bogini miłości, jako bogini płodności i rozkoszy. Uchodziła ona za córkę boga Sin i siostrę Szamasza oraz za służebnicę Anu, który wziął ją za małżonkę. Wzniesiona w Babilonie ku czci Isztar brama znajdowała się na początl drogi'procesyjnej. Symbol Isztar sl nowił lew albo krowa. Bogiem miasta Babilon był M< duk (sumer. Amar-utu-ke, słonecz byk, dziecko słońca), który po osią nięciu przez Babilon rangi metropc stał się za Hammurabiego bogis królestwa. Pierwotny bóg uprawy r na wiosnę i słońca wiosennego zdoł pozycję stwórcy świata i jego władi pana przeznaczenia. Marduk był i nem Ea, małżonkiem Sarpanit ( która wytwarza nasienie; ta, ktc błyszczy jak srebro) i ojcem Nal Podwójna funkcja Marduka ja 30 Babilońska religia władcy światów i dawcy życia wyra- żała się w przedstawianiu go jako postaci Janusowej, z dwustronnym obliczeni. Jego symboliczne zwierzę to wężowaty smok z rogami, atrybut - zaostrzony rydel marru, a planeta - Jowisz. Centralne sanktuarium w Babilonie stanowiła świątynia Esangila (wysoko wznoszący się dom), obok której znajdowała się potężna wieża stopniowa Etemenan- ki. Ku czci Marduka obchodzono święto nowego roku. Bogiem mądrości i sztuki pisania był Nabu (powołany, zwiastun, he- rold), nazywany w Biblii Nebo. Nosi on „tablice losu" i uchodzi za syna Marduka i małżonka Taszmet. Jego planeta to Merkury, a atrybut - rylec do pisania. Głównym miejscem kultu Nebo była świątynia Ezida w Borsip- pa. Góra Nebo, na której umierał Mojżesz, stanowiła ośrodek kultu Nabu. Imię Nabu weszło do babilońs- kich imion królewskich (Nabopolas- sar, Nebokadnezar, Nabonid). Bóg świata podziemnego Nergal, bóg palącego słońca południowego, a także „słońca północy", pokonał boginię tego świata, Ereszkigal, i zo- stał jej małżonkiem. Główne miejsce kultu Nergala stanowiła Kutha koło Plan miasta Babilon 1. Świątynia Nowego Roku 2. Droga procesyjna 3. Brama Isztar 4. Świątynia Isztar 5. Wieża świątyni, tzw. wieża Babel 6. Święty dom 7. Świątynia Marduka 8. Świątynia Ninurty 9. Świątynia Gutów 10. Świątynia boga Szamasza 11. Świątynia Belit-Nina 12. Wrota Lugalgirra 13. Paląc południowy z tzw. wiszącymi ogrodami Semiramidy 14. Pałac główny (i muzeum) 15. Brania Marduka 16. Pałac letni Nebokadnezara II 17. Zewnętrzny mur miejski Kish, gdzie znajdowało się sanktua- rium Emeslan. Wyobrażenia dotyczące prawa i obyczajów zawarł Kodeks Hammu- rabiego w 282 paragrafach. To prawo ustanawiało kary za bluźnierstwo przeciwko bogom, za nieuzasadnione wyrządzanie szkód na cudzym zdro- wiu i własności, jak również za wy- rządzenie krzywd we własnej rodzinie. Było ono zróżnicowanym według grup społecznych prawem odwetowym, opartym na zasadzie oko za oko, ząb za ząb. Jeśli patrycjusz wyrwie oko innemu pa- trycjuszowi, to zostanie mu też wy- rwane jedno oko. Jeżeli innemu ziarnie on kość, to i jemu zostanie kość złamana. Jeżeli wyrwie on oko albo ziarnie kość plebejuszowi, to zapłaci minę srebra. Kodeks Hammurabiego z XVIII w. przed Chr. wykazuje daleko idące podobieństwa do prawniczej (karnej i cywilnej) części biblijnej Księgi Przy- mierza (Wj 20,22 - 23,33) z XWX w. Nakazy etyczne odnoszące się do głę- bokiej czci boga, ochrony słabego, unikania uchybień natury moralnej, przestrzegania porządku prawnego, jak również przepisów rytualnych, traktowano jako zobowiązania wo- bec boga słońca Szamasza. Tzw. ba- bilońskie zwierciadła spowiedzi przedkładano zwłaszcza chorym do badania sumienia. W jednym z nich kapłan wypytywał bóstwo o grzesz- nika: Czy zgrzeszył przeciw bogu? Czy nie szanowal ojca albo matki? Czy przywłaszczył sobie dom sąsiada swego? Czy obcował z żoną bliźniego swego? Czy przelał krew bliźniego swego? Czy ukradł szatę bliźniego? Czy odpowiadał ,,tak" swymi wargami, zaś „nie" swym sercem? Oficjalne obrzędy kultowe osiągały pełen blasku punkt szczytowy pod- czas święta nowego roku, akitu, w dniu wiosennego zrównania dnia z nocą w miesiącu nisan. Pierwszy tydzień dwunastodniowe- go święta stał całkowicie pod znakiem pokuty i kary za uchybienia popeł- nione w poprzednim roku. Przy tym krwią kozła ofiarnego spryskiwano świątynię, zwierzę wrzucano do rzeki, a łeb wynoszono na pustynię (por. Kpł 16). Potem następowało samo- upokorzenie się króla - zastępczo za cały naród - w formie spowiedzi, po której otrzymywał rozgrzeszenie. Dni 8-10 obchodzono pod znakiem cier- pień i zwycięstwa Marduka, odgry- wając je na scenie. Ósmego dnia król podczas uroczystej procesji bogów przenosił posąg Marduka do kulto- wej budowli za miastem; tam król przebywał z posągiem trzy dni w pod- ziemnej komnacie, symbolicznie po- zostając wśród nocy państwa zmar- łych i zwalczając siły śmierci. Jedenas- tego dnia zmartwychwstały Marduk na czele procesji powracał drogą pro- cesyjna jako zwycięzca do swego miasta Babilonu. Potem następowało „wniebowstąpienie" boga, tzn. wejście z posągiem na wieżę świątyni, gdzie na jej najwyższej platformie, w małej świątyni, odbywało się sym- boliczne wstąpienie na tron, wesele bogów i określenie przeznaczenia, co uznawano za zapewnienie szczęścia i pomyślności w nowym roku. Duchowieństwo dzieliło się na 30 klas kapłanów i 20 klas służebnic świątyni. Arcykapłan nazywał się uri- gallu, a naczelna służebnica lub na- rzeczona boga - entu. Oprócz zobo- wiązanych do czystości służebnic świątyni istniały w Uruk liczne pro- stytutki świątynne. Obok kapłanów byli w Babilonie również prorocy. Miasto Babilon zbudowane było na północno-wschodniej osi kultowej swego głównego boga Marduka. W północno-wschodniej części miasta znajdowały się nad 14 sklepionymi komorami „wiszące ogrody Semira- midy", które założył prawdopodob- nie Nebokadnezar II. Droga procesyjna zaczynała się od świątyni za miastem i kończyła przy bramie Isztar w centrum miasta. Stąd prowadziła droga do okręgu świątyn- nego, do którego wchodziło się bra- mą między dwiema wieżami. Przez przedsionek docierało się do podłuż- nego, brukowanego dziedzińca świą- tyni, na którym znajdowała się studnia (apsu). Dziedziniec był ze wszystkich stron otoczony pomieszczeniami mieszkalnymi dla kapłanów i komo- rami do przechowywania darów ofia- rnych. Naprzeciw przedsionka leżała cel- la; w niej zaś naprzeciw wejścia naj- częściej znajdował się wizerunek bó- stwa. Symbolika budowli świątynnej od- powiada podzielonemu na trzy strefy obrazowi świata: zewnętrzny dziedzi- niec świątyni ze zbiornikiem wodnym odpowiada strefie wód, budynek świątyni (wraz z ziemią) - strefie przestrzeni powietrznej, a cella z wize- runkiem boga - strefie niebios. Najpotężniejszą budowlą okręgu Babilońska religia . świątynnego był zikkurat; istnia dwa rodzaje zikkuratów: wieża sto niowa (dwu-, trzy- lub najczęśc: siedmiopiętrowa), w której umies czone po jednej stronie schody pr wadziły z rampy na rampę do górn platformy, i wieża rampowa, na kto wchodziło się spiralnie. Na górn platformie zikkuratu stała mała świ tynia. Zikkurat stanowił odzwierciei lenie kosmicznej góry światów h góry bogów i uchodził za „pępowiny wiążącą to, co niebiańskie, z tym, t ziemskie. Najsłynniejszym zikkur; tem była Etemenanki (dom fund; mentów nieba i ziemi) w Babiloni stojąca przy świątyni Marduka Esai gila. Do tej stopniowej wieży nawii żuje prawdopodobnie biblijne op( wiadanie (Rdz 11) o wieży Bab i pomieszaniu języków. Fundamenl Etemenanki zostały wykopane w 1; tach 1899-1917 przez niemiecką ek pedycję. Do dziś zachowała się jed; nie baza budowli. Za księgę tekstów na święto nowi go roku uchodzi Enuma elish, epc o stworzeniu i porządku świata. T dzieło nieznanego autora, zachowar na 7 tablicach wypełnionych pismei klinowym, z których każda zawier jedną pieśń po ok. 160 wierszy, słav wstąpienie na tron i zwycięstwo młc dego Marduka, boga-stwórcy. Ko; mogonicznie jest to walka i zwycięsi wo młodszych bogów nieba nad stai szymi bogami ziemi i wody. U zarani stworzenia świata stała wszechmatk Tiamat (akad. morze) jako zasad żeńska - słona woda mórz otaczają cych ziemię, oraz jako zasada męsk Apsu - słodka woda podziemna. Kie dy bogowie zostali stworzeni, doszł do walki między światłem a ciemno ścią, w której to walce zginęli Aps i Kingu, syn Tiamat. Następnie Mar duk, dziecko słońca, otrzymał od bo gów polecenie podjęcia walki z Tia mat. Marduk zabił ją i rozdzielił je ciało niczym muszlę na dwie połowy 32 Babilońska religia eczor (zachód); dwie góry poranek (wschód); llwie g chodu słońca ^~—~\ _;_i__—^^ wschodu słoń ziemia (świat nadziemny) ocean ziemski e macano/oceanu iemia (świat podziem 3. ziemia (świat podziemny) Babiloński obraz świata 1 Kodeks Hammurabiego, stela prawa z Su- zy (1728-1686przed Chr.}. Paryż, Luwr 2 Wężowaty smok z rogami, symboliczne zwierzę Marduka z bramy Isztar w Babilonie, cegła glazurowana (pocz. VI w. przed Chr.). Bagdad, Muzeum Irackie Z jednej sformował sklepienie niebie- skie z gwiazdami, z drugiej ziemię oraz świat podziemny. Z krwi Kingu stworzeni zostali ludzie, aby (przez obrzędy kultowe) troszczyli się o bo- gów. Tiamat pojawia się w biblijnej pieśni o stworzeniu (Rdz 1,2) jako teom (głębia). Chronologia Okres przed Chr. 1894-1594 Państwo starobabiloń-skie. XVIII w. Stela prawa Hammurabiego (1728-1686). 625-539 Państwo nowobabilońskie. 605-562 Nebokadnezar II rozbudo- wuje Babilon na miarę światowego miasta: droga procesyjna, brama Isz- tar, świątynia Marduka, schodkowa wieża Etemenanki (tzw. wieża Babel). 539 Zdobycie Babilonu przez Cyru-sa II kładzie kres państwu babiloń- skiemu. B. jest ruchem religijnym zapocząt- kowanym przez Persa mirzę Alego Muhammada (1820-50), który od 1844 uznawał się za Baba (arab. bra- ma, wrota). Stąd wywodzi się nazwa ruchu, a jego wyznawcy są nazywani babi (zwolennicy Baba) albo babi- stami. Do b. będącego próbą reformy szyickiego -> islamu (liczba wyznaw- ców i znaczenie b. są dziś małe) nawiązuje -> bahaizm. Ali Muhammad urodził się 26 III 1820 w Szyrazie (Iran) jako syn kupca. Wcześnie osierocony, wyrastał pod opieką wuja i pod jego nadzorem prowadził interesy swojego ojca. Na- leżał do ruchu szajkhi, założonej przez arab. szejka Ahmada al Ahsai (1752-1826) ok. 1800 w Persji sekty szyickiego islamu, której 12 imamów otaczanych jest wręcz boską czcią; dwunasty i ostatni z nich ma po- wrócić jako Matuli lub Kaim. Mając 25 lat, 23 V 1844, doznał Ali Muhammad podczas wykładania XII sury Koranu (sury Józefa) decy- dującego przeżycia; odtąd nazywał siebie Babem, obwieszczającym światu wolę ukrytego imama. Od tego dnia rozpoczyna się rachuba czasu dla b. i wywodzącego się od niego bahaizmu. Początkowo Ali Muham- mad uznawał się tylko za Baba (bramę [do tego, co ukryte]), tj. zwiastuna ukrytego jeszcze Mahdiego, lecz póź- niej ogłosił się dwunastym imamem Mahdim, powracającym po 1000 lat ukrycia (1000 lat hedżry od 260 do 1260, tj. od 874 do 1844 po Chr.). W końcu uznał się za nuątiyiula (pierwsza kropka) pod pierwszą literą Koranu, pod „b" basmala, w której zawarty jest cały sens Koranu. Uważał się tym samym za ostatniego z szeregu proroków. Ali Muhammad zebrał wokół siebie grono wyznawców BABIZM i wysłał do głoszenia nowej wiary 18 uczniów; ich reformatorskie kazania i krytyka pers. religii państwowej stanowiły wyzwanie dla szyickiego islamu i mułłów. Kiedy w 1848 Bab ogłosił swoje całkowite odejście od islamu, został oskarżony przez rząd perski o rewolucyjne wichrzy- cielstwo; wielokrotnie skazywano go na wygnanie, wreszcie uwięziono w twierdzach Mah-ku i Chihrią, i 9 VII 1850 rozstrzelano na podwórzu koszar w Tabris. Zamach na szacha Persji (1852) doprowadził do krwawych prześladowań, w toku których zamordowano z barbarzyń- skim okrucieństwem 20 000 babis- tów, wśród nich słynną poetkę - Ta- hirę Kurrat al Ain. Ten masowy mord został uznany przez światową opinię publiczną za skandal. Zwo- lennicy Baba wykopali jego zwłoki z fosy poza murami miasta Tabris i ukryli, by w 1909 pochować je pod Hajfą (Izrael) w pers. ogrodach u stóp Karmelu, w mauzoleum; stanowi ono religijne centrum bahaizmu. Wyznawcy Baba, którzy już w 1848 podczas jego uwięzienia skonsolidowali się w Badaszt, po- dzielili się w Turcji na grupę pro- wadzoną przez mirzę Jahję Nuriego (1830-1912), z przydomkiem Subh-- i-Azal, w Famaguście (Cypr) i na grupę jego brata przyrodniego mirzy Husajna Alego Nuri (1817-1892), z przydomkiem Baha ullah, który później stał się założycielem baha- izmu. Zgodnie z naukami b. rozwój ludz- kości postępuje w cyklach objawie- nia; w każdym z nich bóg manifestuje się na nowo. Manifestacjami absolut- nego ducha są dotychczasowi prorocy (Adam, Mojżesz, Budda, Zara- tusztra, Jezus, Mahomet). W Babie skupiło się oczekiwanie proroków wszechczasów. Nauką o postępuj: cym objawieniu, o własnym urzędz proroka i swoim pismem Bayan o ol jawieniu Bab stanął w opozycji d podstawowego założenia islamu, wi dług którego Mahomet stanowi „pii częć proroków", a Koran jest wiei czącym wszystko dokumentem obj; wienia. Na podstawie spirytualizującej ej zegezy Koranu sformułował Bab po tulaty społeczno-etyczne, jak zbrat; nie się ludzkości i tolerancja. Stosc wanie przemocy powinno jego zd; niem być zabronione. Małżeństw - przy równouprawnieniu płci - je; bezwzględnym obowiązkiem. Osób owdowiałe obojga płci są pod gróźb kary zobowiązane do ponowneg ożenku. Bab zakazał używania mo finy, tytoniu i wina. W centrum mistyki liczbowej i liti rowej b. znajduje się uznana za święl liczba 19, ponieważ formuła wprow; dzająca każdej sury Koranu, basm; la, składa się z 19 arabskich lite a wartość liczbowa boskich imio wahid (jeden) i mawgud (istniejący także wynosi 19. Rok wg b. dzieli si na 19 miesięcy po 19 dni każdy, c oznaczało odejście od kalendarza ii lamskiego. Dziewiętnasty i ostati miesiąc jest miesiącem postu. POCZŁ tek roku przypada na 21 marca. Ka; dy babista powinien czytać codzier nie 19 wersetów ze świętej księgi Baj an i co 19 dni powinien przyjmowa 19 gości. Bab zostawił wiele pism, wśró nich pismo o objawieniu, Baya (pers. wyjaśnienie, wykładnia), liczL ce prawie 8000 wierszy, a także kc mentarz do sury Józefa ze 111 ro; działami alegorycznych wyjaśnier Wg Bayan babiści odróżniają się jak „naród Bayan" od muzułmanói - „narodu Koranu". Religię znaną jako b. lub behaiztn założył Pers mirza Husajn Ali Nuri (1817-92) w 1863 r. Nazwa pochodzi od honorowego tytułu założyciela, Baha (Behy) Allaha (pers. blask bo- ga). Bahaiści dysponują współcześnie ponad 61 000 ośrodków na całej kuli ziemskiej i publikują swoje wydaw- nictwa w 685 językach. Owa wywodząca się z -» babizmu -» nowa religia, której gł. ośrodkiem jest Hajfa (Izrael), zalicza się do religii -> światowych. Liczba jej wyznaw- ców sięga współcześnie 5402000, tj. 0,1% ludności świata, z czego 48,7% zamieszkuje płd. Azję, a 26,9% Af- rykę. B. występuje w 205 krajach, wszę- dzie jako religia mniejszości. Prawie 1/4 ogółu jego wyznawców zamiesz- kuje Indie, gdzie jednak przy l 275 000 wiernych stanowią tylko 0,2% ludności kraju. Druga pod względem liczebności grupa znajduje się w Iranie: 416000, czyli 0,9% ludności. W Europie największe skupisko liczące 15 000 bahaistów przypada na Wielką Brytanię, a następnie na Nie- mcy, ok. 11 000 wyznawców, z ośrod- kiem od 1970 w Langenhain-Hof- heim u podnóża Taunusu. W Izraelu, l Monument nagrobny Baba (-* babizm) 1 centralne sanktuarium bahaizmu na górze Karmel. Hajfa, Izrael 2 Abbas Effendi (1844-1921) z tytułem honorowym Abdul Baha, najstarszy syn za- lożyciela bahaizmu mirzy Husajna Alego Nuri z tytułem honorowym Baha Allah 3 Plan świątyni bahaistycznej 1-9. Bramy wejściowe 10. Pulpit lektorski BAHAIZM gdzie w Hajfie znajduje się światowe centrum b., żyje ok. 600 bahaistów. Mirza Husajn Ali Nuri urodził się 12 XI 1817 w Nurze, w d. prowincji Mazandaran w Iranie. W wieku 30 lat został wyznawcą -> babizmu. Po za- machu na szacha w 1852 aresztowany w Teheranie i wydalony z Persji do Bagdadu, gdzie 21 IV 1863 oznajmił swoim zwolennikom, iż jest proroko- wanym przez Babę, mirzę Alego Mu- hammada, założyciela babizmu, Baha Allahem. Począł gromadzić licz- niejszych zwolenników, zmierzając do założenia religii światowej, która stanowić będzie „ukoronowanie wszystkich dotychczasowych religii" i zaprowadzi królestwo pokoju i spra- wiedliwości, wolności i humanitaryz- mu. Z Bagdadu został wydalony do Konstantynopola, a stamtąd w 1864 do Adrianopola. Odznaczał się głęboko zakorzenionym poczuciem po- słannictwa; określał się jako Baha Allah (blask boga), Mazar (objawienie się [boga]) i Dżemal (piękno [bo- ga]). Poczuciu posłannictwa dał wyraz przede wszystkim w orędziach wysyła- nych od 1868 z Adrianopola, a następnie z Akki do znaczących osobistości ówczesnej epoki, m.in. do szacha Persji, cara Rosji Aleksandra II, ce- sarza franc. Napoleona III, bryt. królowej Wiktorii i cesarza Niemiec Wilhelma I. Wzywał ich do urzeczy- wistnienia wspólnej wiary i trwałego pokoju na świecie. Apelował także do papieża: „Papieżu! Rozedrzyj za- słonę!... Sprzedaj bogaty wystrój ko- ściołów, który posiadasz, i poświęć go w drodze do Boga... Przekaż swoje królestwo królom i wyjdź ze swojego mieszkania, wzniósłszy swoje oblicze ku Królestwu Bożemu, a następnie głoś, uwolniwszy się od spraw tego świata, chwałę twojego Pana między niebem a ziemią". Wiele lat swego życia założyciel b. spędził na wygnaniu lub w więzieniu. Od sierpnia 1868 był internowany przez Turków pod Akką nieopodal Hajfy, gdzie po 24-letnim więzieniu zmarł 29 V 1892. Kierownictwo wspólnotą religijną założoną przez Bahę Alłaha przejął jego najstarszy syn Abbas Effendi (1844-1921), ur. 23 III 1844 w Tehe- ranie, który przybrał imię Abdul Baha (sługa wspaniałości [boga]). Dzielił on z ojcem pobyt na banicji i więzienie; pozostał więźniem także po jego śmierci, dopóki nie został uwolniony na fali rewolucji młodoturków w 1908. Abdul Baha, nazywany przez bahaistów „ośrodkiem przymierza", przeniósł centrum b. do Hajfy. Mimo nadwątlonego zdrowia odbył 1911-13 dalekie podróże misyjne do Ameryki Płn. i Europy. Za jego przywództwa b. osiągnął wielkie sukcesy misyjne w Indiach, USA i Europie. W Bad Mergentheim w 1915 jego zwolennicy wznieśli mu pomnik. Abdul Baha kierował się następu- jącym założeniem: Religia jest sprawą miłości i zgody mię- dzy ludźmi; religia, która nie prowadzi do miłości i jedności, nie zasługuje na to miano. Urzeczywistnienie głoszonej przez b. zasady utrzymania pokoju na świecie dostrzegał Abdul Baha w fakcie założenia Ligi Narodów (1919), po- dobnie jak uprzednio zrealizowane zostało żądanie ustanowienia mię- dzynarodowego trybunału w postaci Stałego Trybunału Arbitrażowego (Rozjemczego) w Hadze (1899). Abdul Baha zmarł 18 XI 1921 i został pochowany w mauzoleum niedaleko Hajfy, gdzie spoczywa też Bab. Na- stępnym przywódcą b. został w wieku 24 lat najstarszy wnuk Bahy Allaha, Szoghi Effendi (1897-1957). W od- różnieniu od swego poprzednika, „o- środka przymierza", nazywany jest „strażnikiem przymierza". Prócz ist- niejących dwóch narodowych „rad duchowych" w Persji i USA założył sześć nowych. Od śmierci Szoghi Ef- fendiego, „strażnika i autoryzowanego interpretatora świętych pism", tj. od 4 XI 1957, naczelne kierownictwo b. pełni dziewięcioosobowe dyrektorium, zw. Uniwersalnym Domem Sprawiedliwości, z siedzibą w Hajfie. Dla celów zadań misyjnych i organi- zacyjnych w konkretnych krajach i częściach świata ustalane są od czasu do czasu odpowiednie plany pięcio-, sześcio-, siedmio,- dziewięcio- i dzie- sięcioletnie. Bahaiści jako „odszcze- pieńcy" od szyickiego islamu od po- czątku swojego istnienia cierpią na Bliskim Wschodzie prześladowania i są dyskryminowani jako członkowie religijnej mniejszości, szczególnie w Iranie (od 1921), z którego się wywodzą. Dzieci bahaistów nie otrzymują np. metryk urodzenia, minio iż są one w Iranie jedynym doku- mentem tożsamości. B. chce połączyć w sobie wszystko co najlepsze w powstałych wcześniej Bahaizm '. dziewięciu religiach i dąży do peł prawdy. Uznając się za religię o jawioną głosi, iż Bóg jest jede wszechpotężny, wszechmocny, ni ograniczony, nieskończony i wszecl wiedzący. Jedności Boga odpowiac jedność ludzkości, która nie toleru różnic ani uprzedzeń pod względe: rasy i płci. We wszystkich religiac dostrzega wspólną podstawę, uzni waną za fundament jedności ludzki ści. W ten sposób Baha Allah, załóż; ciel b., jest równocześnie Mesjasze] dla Żydów, nowo narodzonym Kr szną dla Hinduszów, Buddą Maitre_ dla buddystów, ponownie przybyły] na świat Chrystusem dla chrześcija i imaniem Mahdim dla szyickich rm zułmanów. Postulaty moralne i społi czno-etyczne b., odnoszące się d równości wszystkich ludzi i do pokój na świecie, zawarte są w 12 zasadacl 1. Cala ludzkość należy traktować jako jedność. 2. Wszyscy ludzie muszą samodzielnie badać prawdę. 3. Wszystkie religie oparte są na jednej podstawie. 4. Religia musi być przyczyną jedności i zgody wśród ludzi. 5. Religia musi pozostawać w zgodzie z nauką i rozumem. 6. Mężczyzna i kobieta mają równe prawa. 7. Należy odrzucić wszelkie uprzedzenia. 8. Należy urzeczywistnić pokój na świecie. 9. Obie picie muszą być poddane naj- lepszemu kształceniu i wychowaniu duchowemu i moralnemu. 10. Kwestie społeczne muszą zostać rozwiązane. 11. Trzeba wprowadzić pomocniczy język o zasięgu światowym i jednolite pismo. 12. Trzeba ustanowić światowy trybu-nal rozjemczy. Muzułmańską ideę „świętej woj ny" bahaiści traktują jako zadani zapewnienia wszystkim narodon uniwersalnego pokoju i powszechne Części świata Liczba wyznawców b. % ogółu wyznawców b. 1. Azja 2 630 000 48,7 2. Afryka 1 451 000 26,9 3. Ameryka Łac. 785 000 14,5 4. Ameryka Pln. 363 000 6,7 5. Europa 90000 1,7 6. Oceania 76000 1,4 7. Obszar b. ZSRR 7000 0,1 5 402 000 100,0 Kraje Liczba wyznawców b. % ogółu wyznawców b. 1. Indie 1 275 000 23,6 2. Iran 416 000 7,7 3. Uganda 399 000 7,4 4. Wietnam 265 000 4,9 5. USA 254 000 4,7 6. Kenia 222000 4,1 7. Zair 222 000 4,1 8. Boliwia 194 000 3,6 9. Filipiny 140 000 2,6 10.-205. Inne kraje 2 015 000 37,3 5 402 000 100,0 BAHAIŚCI NA ŚWIECIE BAHAIŚCI W POSZCZEGÓLNYCH KRAJACH BAŁTYCKIE RELIGIE 36 Bahaizm sprawiedliwości. „Nie przelewajcie krwi, lecz wyciągajcie raczej miecz słowa z pochwy Bayanu" (Bayan to pismo babizmu o objawieniu). Postu- luje się równość płci, albowiem męż- czyzna i kobieta są „dwoma skrzyd- łami" ludzkości: „Tylko wtedy, gdy oba skrzydła są mocne i napędzane jedną wspólną siłą, ptak może wznieść się ku niebu". Dla bahaistów prawe życie polega na tym, by nikogo nie krzywdzić, znosić niesprawiedliwość bez gniewu, kochać się nawzajem, mieć na uwadze jedynie dobro, być pokornym i trosz- czyć się o uzdrowienie chorych. Ra- chuba czasu w b. rozpoczyna się 21 III 1844 r. - tak jak w babizmie - a rok liczy 19 miesięcy, te z kolei po 19 dni oraz 4 dni przestępne. Rok rozpo- czyna się 21 III, tj. w dniu wiosennego zrównania dnia z nocą. Tydzień roz- poczyna się w sobotę, a dzień - o za- chodzie słońca. Ponieważ suma poszczególnych wartości liczbowych liter słowa baha (pers. blask, wspaniałość) równa się 9, liczba ta ma dla bahaistów wartość szczególnego symbolu. Obchodzą oni 9 dni świętych, w których zalecane jest powstrzymywanie się od pracy, m.in. pierwszy dzień okresu Ridwan. Ridwan jest „największym świętem", „królem świąt", „świętem boga" upamiętniającym okres między 21 IV a 3 V 1863 r., kiedy założyciel religii przebywał w jednym z ogrodów Rid- wan w pobliżu Bagdadu i „objawił towarzyszom swoją wielką misję". Wybierane w święto Ridwan lokalne kierownictwo gminy, a także naro- dowe, składa się z 9 osób. Na całym świecie istnieje 130 Narodowych Rad Duchowych. W miejscowościach li- czących 9 członków tworzy się Lokalne Rady Duchowe, a mniej niż 9 członków może się połączyć w grupę. Rady Duchowe przekształcone zostały obecnie w instytucję Domów Sprawiedliwości. Naczelne kierowni- ctwo bahaistów, Uniwersalny Dom Sprawiedliwości, składa się z 9 osób i ma siedzibę w Hajfie. Dla b., który uważa się za dziewiątą i dotychczas ostatnią religię objawioną - po religii Saby (-» arabskie religie) i judaizmie, hinduizmie, zara- tusztrianizmie i buddyzmie, a także chrześcijaństwie, islamie i babizmie - Hajfa jest centralnym ośrodkiem kultu. Świątynie, które nazywają się domami modlitwy, mają określony kształt architektoniczny, wyznaczony przez liczbę 9 symbolizującą „otwar- tość dla wszystkich". Wszystkie świą- tynie macierzyste mają 9 wejść. Sam Abdul Baha ustanowił przepis budo- wlany: „Świątynia macierzysta musi mieć 9 boków i bram, ponadto stu- dnie, ścieżki, wrota, kolumny i ogrody wraz z parterem, galeriami i kopu- łami, a pod względem projektu i wy- konawstwa musi być wspaniała". Za- równo centralny ośrodek kultu w Hajfie, jak i inne świątynie są monumentalnymi budowlami z ko- pułami. Znanymi przykładami są Domy Modlitwy w Wilmette pod Chicago (USA) z 1931, w Sydney (Australia) i Kampali (Uganda) z 1961 oraz świątynia wyznawców w RFN w Lan- genhain - jest to kopulasta budowla o wysokości 28 m, poświęcona 4 VII 1964; może pomieścić ok. 500 osób. Nabożeństwom w świątyniach to- warzyszy czytanie świętych pism róż- nych wielkich religii. Te święte księgi - Pięcioksiąg żydów, Nowy Testament chrześcijan, Koran muzułmanów i Bayan babistów - mają być świadectwem ciągłości objawienia boskiego o coraz to większej dosko- nałości. Ostatnią ze świętych ksiąg, przewyższającą wszystkie dotychcza- sowe pisma objawieniowe, jest Naj- świętsza Księga, Kitab al-Akdas (Księga pewności). Baha Allah napisał ją w 1872 w ciągu 2 dni i nocy. Oprócz tego fundamentalnego dzieła b. do świętych pism zaliczają się „Ukryte słowa" (zbiór słów pociesze- nia) oraz „Siedem dolin" i „Cztery doliny", opisujące w formie wierszo- wanej drogę do zjednoczenia się z bó- stwem. Ze względu na łączenie w sobie różnych elementów z odmiennych typów religii b. spotkał się z żywym oddźwiękiem wśród współczesnych. Roś. pisarz Lew Tołstoj (1828-1910) B.r. nazywane są zbiorczo religie narodów nadbałtyckich, zamieszku- jących obszar dawnych Prus, Łotwę i Litwę. Do b.r., bardzo zbliżonych do pierwotnych religii -» indoeuropejs- kich w Persji i Indiach, zalicza się religie: -> łotewską, -> litewską i -» pruską. Chrystianizacja Bałtów, która rozpoczęła się pod koniec XII w. - wbrew oporowi przede wszystkim kobiet bałtyckich -zakończyła się for- malnie w XIV w. Jednakże wyobrażenia wyrosłe na gruncie dawnej wiary pozostały żywe aż do współczesności. Wspólną cechę wszystkich Bałtów stanowi kult boga nieba Diewsa (łot.), Diewasa (lit.), Deiwsa (staro-prus.) - „świecącego" i „błyszczącego". Ten bałtycki bóg niebios, odpowiednik indyjskiego Djausa, jest stworzycielem świata i ludzi, których los sam określa. Przedstawia się go jako boskiego właściciela ziemskiego i hodowcę bydła, którego posiadłość nazwał b. „najwyższą i najczystszą formą religii", a ang. historyk Arnold J. Toynbee (1889-1975) określił go mianem „światowej religii przyszło- ści". Chronologia 1844 Początek rachuby czasu w b., od 21 III. 1863-1892 Okres działalności Bahy Allaha (1817-92), „założyciela przy- mierza". 1873 Powstanie Najświętszej Księgi, Kitab al-Akdas. 1892-1921 Okres działalności Abdul Bahy (1844-1921), „ośrodka przy- mierza". leży na górze niebiańskiej. Niekiedy wyrusza na ziemię, by podnieść tam żyzność pól i płodność zwierząt ho- dowlanych. Innym bogiem niebios i bogiem burzy jest Perkons (łot.), Perkunas (lit.), Percunis (staroprus.). Ten bał- tycki bóg piorunów sprzyjający żyz- ności oraz płodności i określający prawa życia odpowiada indyjskiemu Pardżanji. Cechą charakterystyczną b.r. jest mnogość bóstw żeńskich, spośród których wymienić trzeba przede wszystkim boginię słońca, Saule (łot. i staroprus.) bądź Saule (lit.) oraz matkę losu i szczęścia Laimę, zw. także Laimes Matę. Sprzyja ona uro- dzajności, opiekuje się trzodą, zwłaszcza krowami, dlatego też nazywa się ją Gowu Laima (Laima od krów). Jako bogini przeznaczenia, a zarazem strażniczka moralności, określa nie- unikniony los ludzi. Bałtyckie religie 3 1921-1957 Okres działalności Szc ghiego Effendiego (1897-1957 „strażnika przymierza". 1921 Początek prześladowań wyzna wców b. przez muzułmanów na Blis kim Wschodzie. 1931 Poświęcenie Domu Modlitw w Wilmette pod Chicago. 1937 Wprowadzenie zakazu b. i Niemczech hitlerowskich. 1957 Przejęcie kierownictwa b. prze Uniwersalny Dom Sprawiedliwości. 1964 Poświęcenie świątyni wyznaw ców b. w Langenhain w RFN. 1983 Wprowadzenie zakazu b. \ Iranie. Uciekalem w dzień, uciekałem nocą, przed przeznaczeniem Laimy nie uszedłem; musiałem żyć tak, jak to określila Laima. Ziemię uważa się w b.r. za ożywić na przez bogów: Łotysze czcili mat kę- ziemię Zemes Matę, Litwini - bo ginie ziemi Zeminę, a Prusowie Cur che, boga żniw. Wydarzenia rodzinne, jak narodzi ny, ślub czy śmierć, łączono z uroczy stościami kultowymi, których główn punkt stanowiła uczta. Ważny dli chłopskich Bałtów roczny cykl natur znajdywał odzwierciedlenie w świę tach wiosny (siewów) i jesieni (plo nów). Z wiosną związany był bo] Usinsz, a z jesiennymi dożynkam bóstwo Jumis, przedstawiane w po staci podwójnego kłosa. Funkcje kapłańskie sprawował w b.r. przeważnie ojcowie rodzin. BASKIJSKA RELIGIA BHAGAWAN SRI RADZNISZ B.r. jest przedchrześcijańską religią dawnych Basków (nazwa własna: eu- skaldunak; hiszp. vascos), przedindo- europejskiego plemienia w kraju Bas- ków (Euskalerri). B.r. należy do -> eu- ropejskich religii. W końcu VI w. Baskowie przenieśli się pod naporem Gotów zach. na północ i osiedlili się na obszarze, który zamieszkują do dziś. Sięga on od zach. Pirenejów po rzekę Ebro (Zatoka Biskajska). W VII w. przyjęli tam -» chrześcijaństwo. Język baskijski (euskara, euskera) jest obecnie jedynym żywym językiem nieindoeuropejskim Europy Zach. Posługuje się nim ok. 955 000 hisz- pańskich i francuskich Basków. Szczególną rolę odgrywały w b.r. bóstwa żeńskie. Mari (pani), najwyż- sza bogini, przynosiła bogate żniwa i udzielała wiernym rad i pomocy. Ta żyjąca w świecie podziemnym bogini, której mężem był bóg Maju, przedo- B.Ś.R., ruch zapoczątkowany w 1966, wziął nazwę od swego założyciela i przywódcy Bhagawana Śri Ra- dżnisza; Bhagawan (sanskr. wzniosły, mistrz) to jego tytuł twórcy, właściwe nazwisko brzmi Radżnisz Czandra Mohan (1931-90). Jego zwolennicy i uczniowie nazywają się neosannjasi- nami (sanskr. nowi wyrzekający się), a ogół wyznawców nosi miano ruchu neosannjasinów. Inna nazwa ruchu to radżniszizm, a zwolennicy nazywają się radżniszinami. Organizacje filialne stanowią Rajneesh Foundation International (Międzynarodowa Fun- dacja Radżnisza) i Rajneesh Interna- stała się do górnego świata ziemi przez jaskinie i wąwozy i przemierzała przestworza wozem zaprzężonym w cztery konie. Maju, zwanego także Sugaarem, czczono jako węża. Kiedy spotykał się ze swą małżonką Mari w piątki o godz. 14.00, spadał grad z deszczem. Dobroczynna bogini Lur (ziemia) chroniła zwierzęta i rośliny dla ludzi składających jej ofiary. Na jej cześć rozkładano w jaskiniach sztuki złota. Jej córkami były bogini słońca Ekhi i bogini księżyca Illargui. Kiedy bogini Ekhi przy zachodzie słońca znikała za horyzontem, zna- czyło to, iż powraca do swej matki Lur. Ekhi czczono przede wszystkim w okresie przesilenia dnia z nocą w rytuale wylewania napoju w ofierze. Jej siostra Illargui (złożenie z ii, córka i argui światło), bogini księżyca, jako „światło umarłych" przyświecała ich duszom. Na kamieniach tional University (Międzynarodowy Uniwersytet Radżnisza). Obecnie istnieje ok. 500 ośrodków medytacji i terapii B.Ś.R., m.in. w Ameryce Północnej i Południowej, Australii, Japonii, Szwajcarii, Francji, Wielkiej Brytanii, Holandii, Niemczech i Danii. Ruch ten liczy ok. 250000 wyznawców, w latach 1981- 85 posiadał własne centrum w USA. Dla ok. 30000 członków B.Ś.R. w Niemczech jednym z najważniejszych ośrodków jest wspólnota w Kolonii. Ten nowy indyjski ruch wywodzący się z -> buddyzmu, -> hinduizmui -> dżinizmu jest często grobowych umieszczano często wize- runek księżyca, ponieważ umieranie w fazie narastającej księżyca wpływało korzystnie na dalsze życie duszy po śmierci. Duchy przedstawiano także w po- staci zwierzęcej, jak np. spośród złych duchów jednooki Torto i siedmio- głowa żmija Herensugue. Dobrymi duchami byli mały Galtagorii i gotowe do niesienia pomocy Etajaunaki. Duisza zmarłych nazywała się gue- rixeti (od gueriza, cień) lub argui (światło). Ponieważ dusze zmarłych przebywały tam, gdzie działały za życia, umarli niekiedy chowani byli w swych domostwach. Zakazy etyczne w b.r. obejmowały kradzież, kłamstwo, niedotrzymanie przyrzeczenia, chełpliwość i dumę. Artikeri (sztuka czarodziejska) upra- wiali azti (czarownicy), którzy spo- tykali się przy świetle księżyca w piątki. zaliczany do religii -> młodzieżo- wych. Sąd administracyjny w Kolonii zakazał rządowi federalnemu, zobo- wiązanemu do przestrzegania neutra- lności światopoglądowo-religijnej, nazywać w swych komunikatach urzędowych ruch Bhagawana „religią młodzieżową, kultem destrukcyjnym lub psychosektą". Radżnisz Czandra Mohan urodził się 11 XII 1931 we wsi Kuczwada w stanie Madhja Pradeś w Indiach, w rodzinie kupca Śri Babulalla. Jego rodzina wyznawała dżinizm, który wywarł silny wpływ na Czandrę. Jako 21-letnii student doznał 21 III 1953 oświecenia. Otworzył się przed nim „nowy wymiar (...). Nagle pojawiła się inna, prawdziwa rzeczywistość czy jakkolwiek byś to nazwał. Nazwij bogiem, prawdą, dhamma, nazwij tao lub jak tylko chcesz. Jest to bezimienne, ale jest". W następstwie tego duchowego oświecenia Mohan przyjął później tytuł Bhagawana oraz nowe imię - Śri Radżnisz. Bhagawan to człowiek, który osiągnął szczebel oświecenia i jest zjednoczony z „boską substancją", brahmanem. Bhagawan tak mówi o swoim oświeceniu: „Owego 21 marca osoba, która prze- żyła wiele, bardzo wiele, tysiąc żywo- tów, po prostu zmarła. Zaczął istnieć inny byt, absolutnie nowy, w żadnym wypadku nie powiązany z tamtym". Po ukończeniu studiów w 1957 Mohan podjął działalność dydakty- czną jako profesor filozofii, najpierw w college'u sanskrytu w Radżpurze, później na uniwersytecie w Dżabal- purze. W czasie swych podróży po Indiach prowadził wykłady na temat oświecenia, którego doznał, oraz wy- próbowywał nowe techniki medyta- cyjne. Latem 1964 zorganizował swój pierwszy, 10-dniowy obóz medytacyjny w Radżastanie. Kiedy w 1966 na skutek konfliktów z kierownictwem uniwersytetu musiał zrezygnować ze stanowiska profesora filozofii, w dwóch następnych latach podróżował po kraju, wygłaszał wykłady i rozpoczął budowę organizacji znanej dziś jako ruch B.Ś.R. W 1969 założył z kilkoma zwolennikami aś-ram w Bombaju i przeniósł go 21 III 1974 (w 21. rocznicę swego oświecenia) do Puny w Maharasztrze. Wzniesiono tam w dzielnicy willowej kompleks 6 budynków, które nazwano od imion założycieli różnych religii i mistyków. Od 1974 do 1981 był to centralny aśram mchu, który tymczasem stał się organizacją o zasięgu światowym, przyciągając młodzież i intelektualistów z krajów zachodnich. W czerwcu 1981 założyciel ruchu przeniósł się z Puny do okręgu Wasco w Oregonie (USA), gdzie na górskim obszarze o powierzchni 26 tyś. ha założył miasto Radżniszpuram, które do listopada 1985 stanowiło jego cen- trum. 28 X 1985 Bhagawan wraz z kilkoma swoimi wyznawcami został zatrzymany przez urzędników imi- gracyjnych na lotnisku w Charlotcie, osadzony w areszcie w Oregonie, a następnie zwolniony za kaucją w wysokości 500 000 dolarów. 15 XI 1985 sąd w Portlandzie skazał go za naruszenie amerykańskich przepisów imigracyjnych na 10 lat więzienia i 400 000 dolarów grzywny. Wykonanie nakazu aresztowania zawieszono, ponieważ Bhagawan obiecał, że opuści USA w ciągu 5 dni, co też uczynił i powrócił do Indii. Przeciwko siedmiu jego współpra- cownikom i zwolennikom wszczęto postępowanie procesowe, m.in. prze- ciwko 35-letniej Ma Anand Szila, byłej szefowej Rajneesh Foundation International, zatrzymanej w RFN na podstawie wniosku o ekstradycję i wydanej władzom USA. Bhagawan tak mówi o swoim ru- chu: „Radżniszizm jest religią bez- religijną. Inaczej mówiąc, jest czymś w rodzaju religijności; żadnym dog- matem, żadnym kultem czy wyzna- niem wiary, lecz tylko jakością życia, klimatem życiowym miłości, spoko- jem, medytacją i nabożnością. Dlatego nigdy nie może przeminąć". W codziennych wykładach (lek- cjach) Bhagawan wpajał swym uczniom i słuchaczom podstawy filo- zoficzne i religijne zainicjowanego przez siebie ruchu. Według niego człowiek w dzisiejszym świecie od- dalił się od swego „prawdziwego ja" i jest wyobcowany ze swego pierwo- tnego bytu. Tej alienacji odpowiada uwięzienie w ego, które jest „fałszy- wym ja" człowieka, jego „materiali- styczną osobowością", zdetermino- Bhagawan Śri Radżnisz waną przez dwa czynniki: z jed strony przez przywiązanie do pr szłości, nacechowanej „negatywny warunkami", jak np. błędne wycl wanie i złe wpływy, z drugiej strc przez ukierunkowaną ku przyszło „chęć posiadania" i „chęć byci; Kto chce odnaleźć swoje „prawdzi ja", musi uwolnić się od ego, „fałszywego ja", zrywając z przesz ścią i rezygnując z życzeń i planów przyszłość. „Gdy będziecie się stai osiągnąć horyzont, zawsze wam l dzie uciekał." Decydujące jest jedy istnienie „tu i teraz". Ważna dla og nej świadomości pozostaje jedyi chwila, teraźniejszość, nie zaś zajn wanie się przeszłością lub przyszli cią. Dewizą Bhagawana jest „stać sobą": Bądźcie jak male dzieci, które tańczą w słońcu, gdy wiatr wieje. Zapomnijcie o swoim ego. Bądźcie! Bhagawan interpretuje swe ośw cenie w ten sposób, że owej nc 21 III 1953 wyzbył się własnego ej „fałszywego ja", a odnalazł „prą dziwe ja". To, co przeżył, może sl się także udziałem jego wyznawcc - pod warunkiem, że będą uczę niczyć w jego programach medytac nych i terapeutycznych, które pojrc wał jako „psychologię Buddy", 01 zaakceptują zaproponowaną pn niego relację między uczniem a na czycielem. Sam nigdy nie był ucznit żadnego mistrza, ale żądał od neosa njasinów surrender (ang. poddai się, uległość) „żyjącemu mistrzo> Postawę taką symbolizuje noszei mała z medalionem Bhagawa i przyjęcie nowego, wybranego prz niego imienia. Ten duchowy zwiąż między mistrzem i uczniem nad; szczególne piętno ruchowi B.Ś.R. P jęciem neosannjas zwolennicy Bhag można zmienić nastawienie Boga Center (Centrum Medytacji Radź- tycznych. BLACK MUSLIMS 40 Bhagawan Śri Radżnisz wana wyrażają nowy styl swego życia. W przeciwieństwie do umartwiania się i wyrzeczeń ascetów zw. sannjasinami (sanskr. porzucający [świat i jego spra- wy]), prowadzą oni życie wesołe, na- stawione na doczesność i sprawy tego świata. Różnie oceniane są w Niem- czech prowadzone przez neosannjasi- nów wegetariańskie restauracje o na- zwie „Zorba the Budda" (jest ich ok. 50), a przede wszystkim ich dyskoteki, zwykle noszące nazwę „Far out". Ist- nienie owych „Rajneesh-Discos" jest według neosannjasinów uzasadnione ich dewizą: „Tańce należą do naszego stylu życia". Jednakże neosannjasini przejęli kilka zewnętrznych cech z dawnej tradycji hinduskich sannjasinów. Członkowie ruchu żyją w aśramach. Taka mieszkalna wspólnota w danej miejs- cowości nazywa się Radżnisz Sannjas Aśram, RSA, i jest punktem zbornym „poszukujących", oferującym pro- gramy medytacyjno-terapeutyczne. Z chwilą przyjęcia do ruchu neosan- njasini otrzymują wybrane przez Bha- gawana nowe imię w sanskrycie, które symbolizuje rozstanie z przeszłością, z dawnym stylem życia i „klucz do szczególnego duchowego wzrostu po- szukującego". Wyznawczynie ruchu umieszczają przed swym nowym imie- niem słowo Ma (od mata, matka), np. Ma Anand Szila, była szefowa ad- ministracji Radżniszpuram; mężczyźni dodają przydomek Swami (pan du- chowy), np. Swami Anand Tirtha, które to imię przybrał zastępca Bhaga- wana. Członkowie ruchu noszą poma- rańczowe stroje i dlatego ich wspólnota nazywana jest także Orange Family (ang. pomarańczowa rodzina). Ze- wnętrzną oznakę neosannjasinów sta- nowi również mała (sanskr. wieniec, szereg). Wręczenie mali, składającej się ze 108 drewnianych paciorków oraz medalionu założyciela ruchu, symbolizuje ścisłą więź łączącą ucznia z mistrzem. Sam Bhagawan wyraził to następująco: „Nie możecie być zawsze przy mnie, ja zaś mogę być zawsze przy was. Ma wam o tym przypomi- nać mój medalion". W ruchu neosannjasinowskim ele- menty religijno-światopoglądowe łą- czą się z psychoterapeutycznymi w nową całość. Bhagawan przejmuje wywodzącą się od Jacoba Moreno, ojca psychodramy i teatru spontani- cznego, zasadę „tu i teraz" czyniąc z niej jądro swoich programów medy- tacyjnych i terapeutycznych. Mają one na celu uwolnienie uczestników od nagromadzonych w nich zahamo- wań i blokad oraz uaktywnienie ich energii napędowej, tak by odzyskali równowagę energetyczną swego ciała. Energia jest tu pojęciem kluczowym, służącym określeniu stosunków międzyludzkich. Energie żeńska i męska wymieniają się w życiu seksualnym. Osiągnięciu celu terapii służą techniki medytacyjne i grupowe zajęcia dynamiczne przebiegające w do- kładnie ustalonych fazach w czasie od ok. 5 do 45 minut i w zmiennym rytmie - od ruchu do spokoju, od ekstazy do odprężenia, przy akompaniamencie muzyki i w ciszy. Trening psychotech- niczny rozpoczyna się od katharsis (gr. oczyszczenie), przez które w człowieku wyzwala się - zgodnie z zasadą: „Ak- ceptuj siebie, czymkolwiek jesteś" - to co jest ukryte i stłumione. Charak- terystyczny dla tego ruchu jest szeroki wachlarz ponad 40 metod terapeuty- cznych i medytacyjnych służących tylko jednemu celowi: odnalezieniu „pra- wdziwego ja". Do programów medytacyjno-tera- peutycznych zalicza się m.in. AUM- Encounter (ang. spotkanie AUM); w skrócie AUM A oznacza awareness (świadomość), U - under-standing (zrozumienie), M - medita-tion (medytacja). Inne programy to: body awareness (świadomość ciała), centering (skupienie), deeper hypno- therapy, czyli kurs wprowadzający do hipnoterapii, dewawani (boskie gło- sy), medytacja dynamiczna, hipnote- rapia, medytacja Nataradż (sanskr. pan tańca), od jednego z wcieleń boga Siwy, terapia pierwotna, sufiwhirling - wirowanie sufijskie, którego nazwa wywodzi się od tańca derwiszów (-> islam) oraz tan trą (sanskr. tkanina, reguła, formuła), połączenie medytacji z seksem powstałe pod wpływem -> tantryzmu. Na szczególną uwagę zasługują po- nadto dwie metody: w enlightenment intensive (intensywne oświecenie) uczestnicy treningu przez 3 dni po 18 godzin dziennie siedzą parami na- przeciwko siebie i na zmianę odpo- wiadają sobie na pytanie: „Powiedz, kim jesteś". Gdy warstwa po war- stwie usunięte zostają pokłady powie- rzchownej samoidentyfikacji, pytanie „Kim jestem?" pozwala wniknąć do coraz głębszych warstw „ja". Ponieważ modlitwa jest jedną z form objawiania się energii, „współ- drganiem z naturą", Bhagawan daje następujące wskazówki dotyczące medytacji modlitewnej: 1. faza (muzyka): ,,Uklęknij na ziemi, w pozycji wyprostowanej, po prostu milcz i otwórz się. Podnieś ręce wzwyż, wskazując obiema dlońmi ku górze, skieruj wzrok w niebo i nie odczuwaj niczego prócz przeplywu życia w tobie. Czuj się jak w wodospadzie. Gdy tylko energia jak woda przepłynie w dól przez twe ręce, odczujesz lekką wibrację. Bądź wtedy jak liść drżący na wietrze... po- zwól po prostu dziać się temu, co się dzieje". 2. faza (muzyka): „Kiedy doznasz uczucia całkowitego wypełnienia, schyl się ku ziemi i pocałuj ją. Bądź zwykłym pośrednikiem, który pozwala boskiej energii połączyć się z energią ziemi. Poczuj, jak wnikasz niby woda w ziemię. Dzięki temu będziesz odczuwać prze- pływ energii związanej z ziemią. Raz ziemia, raz niebo; raz na górze, raz na dole; in ijang; męski i żeński. Płyniesz, mieszasz się, poddajesz się całkowicie siłę bezwładności. Już nie jesteś; stajesz się jednością... stapiasz się". Bhagawan powiada: „Stopienie się z energią - oto modlitwa. Zmienia ona człowieka... Modlitwa nie jest środkiem, za pomocą którego Organizacja B.M. (ang. Czarni Muzułmanie), której oficjalna nazwa brzmi: Lost-Found Nation of Islam in North America (ang. zagubiony i odnaleziony naród islamu w Ameryce Płn.), została założona w 1932 w Detroit (USA) przez Elijaha Po-ole'a (1897-1975), alias Elijaha Mu- hammada. Ten religijno-rasowy ruch na rzecz praw obywatelskich ludności koloro- wej, którego liczba zwolenników w USA sięga l 100000, z głównym ośrodkiem w Chicago, wyrósł wpraw- dzie z islamu, ale ze względu na swoje cele i szczególną pozycję religijną za- łożyciela jest uważany za ruch odrębny od tradycyjnego -> islamu i zalicza się do -> nowych religii Ameryki Północnej. Początki tego ruchu są związane z pojawieniem się w 1931 w Detroit tajemniczego Wallace'a D. Farda, który równie nagle zniknął w 1934. Ów Fard przedstawiał się Elijahowi Poole'owi jako „ambasador wszech- mocnego Boga Allaha", messenger, „posłaniec Allaha", ba, jako jego wcielenie. W 1934 Elijah Poole za pośrednictwem owego tajemniczego Farda ustanowiony został przez Al- laha jego ziemskim posłańcem. W tej sytuacji urodzony w 1897 w Sanders- ville w stanie Georgia jako syn ducho- wnego baptysty Elijah Poole wyrzekł się swego „niewolniczego nazwiska Poole" i przybrał zamiast niego is- lamskie imię Muhammad. Ogłaszając się posłańcem Allaha przejął w 1932 do siebie... Może ona uczynić z ciebie innego człowieka... Jeżeli się przy tym nie zmienisz, to zaprzestań tego". Rajneesh Meditation misję Farda, powoławszy się na jego objawienie: „Ponad trzy lata byłem obecny przy Allahu, a to, czego nau- czam, przyjąłem bezpośrednio z jego ust. Myślę, iż jestem pierwszym czło- wiekiem, który otrzymał zadanie wy- stąpienia przed obliczem Allaha". Wielką rolę w dalszym rozwoju ruchu odegrało dwóch ludzi. Pierw- szym z nich był Malcolm Little (1925- 65), syn kapłana baptystów. Po śmierci ojca (został zamordowany) zetknął się ze światem przestępczym i trafił do więzienia, skąd nawiązał korespondencję z Elijahem Mu- hammadem i przystał do niego. Zre- zygnował ze swego chrześcijańskiego nazwiska i odtąd występował jako Malcolm X (X, czyli ang. ex-slave, były niewolnik). Później mówił: „Chrześcijanie wtrącili mnie do wię- zienia. Czarni Muzułmanie wyciąg- nęli mnie z niego". Malcolm X stał się najpopularniejszym kaznodzieją B.M. Pod koniec 1963 doszło między nim a Elijahem Muhammadem do niesnasek z powodu sporów o przy- szłe przywództwo ruchu, w wyniku czego ten ostatni zawiesił w czynnoś- ciach przewyższającego go intele- ktualnie Malcolma X. Po tym ze- rwaniu Malcolm X udał się z piel- grzymką do Mekki i założył nową organizację o nazwie Black Nationa- lists (ang. czarni nacjonaliści). 21 II 1965 został zamordowany. Drugi szeroko znany Czarny Mu- zułmanin to były bokser i dzisiejszy kaznodzieja Cassius Clay (ur. 1942), Black Muslims nisza), RMC, to nazwa lokali bazy, w której spotykają się zwole nicy Bhagawana na medytacja i kameralnych imprezach terape alias Muhammad Ali, który mó o sobie, że w 90% jest duchowny a w 10% bokserem, i że miesięczi wygłasza 180 godzin kazań. Kie w 1964 stał się członkiem B.M., a je żona Sonja Roi nie chciała postąj tak samo, rozwiódł się z nią i oże: z 17- letnią Belindą Lloyd, członkir ruchu. Mimo że B.M. początko\ sprzeciwiali się użyciu przemocy, i agitacja pod hasłem Black Pow (ang. czarna siła) w gettach ludno; kolorowej doprowadziła od 1965 < wielu krwawych rozruchów w amei kańskich metropoliach. W konfliktach rasowych w US różne ugrupowania B.M. zajmują c mienne stanowiska. Kierując się sui wymi racjami moralnymi, reforn styczne skrzydło Black Nationalis domaga się autonomii gett, utw rżenia separatystycznego państ* dla ludności kolorowej w USA i w: szcie powrotu do Afryki. Woju ca formacją elitarną Fruit of Ish (ang. owoc islamu), FOI, dowoc Raymond Sharrieff, zięć założycii ruchu. Ostatecznym celem wszystki B.M. jest zaprowadzenie rządów M rzynów na ziemi, albowiem na f czątku świata Allah stworzył tył ludzi czarnych. Kiedy później pozw lił „uczonym w piekle" prowad: eksperymenty, wówczas Yagub, den z głównych wrogów Allal w buncie przeciwko niemu przyślą przed 6000 lat do stworzenia „biały diabłów", czego zdołał dokonać tył 42 Bon stopniowo, tworząc kolejno ludzi o brązowym, czerwonym i żółtym kolorze skóry. Później biali odebrali czarnym władzę nad światem. Celem dziejów jest więc przywrócenie czarnym ich pierwotnych praw jako „stałym władcom ziemi". Malcolm X mówił o braterstwie Murzynów z wszystkimi innymi kolorowymi: „Czerwonoskó- rzy, Mulaci i ludzie żółtej rasy - wszyscy należą do grupy ludzi czarnych. Cóż znaczy: czarni, Mulaci, czerwoni, żółci - wszyscy są braćmi, wszyscy są jedną rodziną. Jedynie biały jest obcym, jest outsidrem". Wrogość wobec białych powoduje zarazem atak na ich religię, chrześcijaństwo. Malcolm X mówił: „Nawet religia świadczy o białej dominacji. Biały jest Jezus! Biała jest dziewica! Białe są anioły! Wszyscy są biali! Ale diabeł jest czarny!" Przy innej okazji stwierdził: „Wszystko, B. jest istniejącą już przed buddyz- mem ludową religią Tybetańczyków, nazywaną pierwotnie Iha-chos (święta nauka), w przeciwstawieniu do mi- chos (nauka ludzka). Wyznawcy b. (bon-po) zamieszkują współcześnie gł. wsch. i płn. część Tybetu. Dzisiejsza religia b., spokrewniona z -> sza- manizmem, -> taoizmem, tybetań- skim -> buddyzmem (lamaizmem), a także z -> hinduizmem i -> mani- cheizmem, jest najstarszą autochtoni- czną religią tybetańską. Za założyciela b. uchodzi gShen- rab mi-bo (człowiek, najwyższy gShen). Ten nauczyciel i mistrz, który w wieku 82 lat pozostawił 10 żon, 8 synów i 2 córki, jest przez swych zwolenników otaczany boską czcią. W VII w., kiedy plemię Bo (Bod) założyło na południe od Lhasy pierw- co chrześcijaństwo czyniło dla czar- nych, sprowadza się do tego, iż utrzy- mywało ich w niewolnictwie". Czarni Muzułmanie Ameryki szczególne nadzieje wiążą ze swymi pobratymcami w Afryce, z którymi czują się złączeni wspólnym losem, jakim było niewolnictwo i ucisk ze strony białych. Tajemniczy Fard, który jako nowy prorok przyniósł czarnym naukę Allaha i nadzieję na nową przyszłość, czczony jest jako wcielenie Allaha. Nie zauważone odejście Farda w 1934 wywołuje po- równania ze śmiercią Mojżesza lub wniebowstąpieniem Eliasza. Organizacja B.M., wywierająca silny wpływ na Murzynów Ameryki Północnej, prowadzi własne szkoły, stwarzające większe szansę awansu zawodowego, własne gospodarstwa rolne, domy towarowe, przedsiębior- BON szą silną monarchię tybetańską, roz- poczęła się buddyjska działalność mi- syjna w Tybecie, a wraz z nią trwający przez wieki konflikt obu religii. W wyniku wzajemnego oddziaływania powstał autonomiczny -> bud-dyzm lamaistyczny oraz zreformowana religia b., która przetrwała do naszych czasów. Pierwszych 7 królów starotybetań- skich zstąpiło na ziemię po linie du- chów (dmu-thag) i w ten sam sposób powróciło do świata niebieskiego po zakończeniu swych rządów. Spośród bóstw (Iha) b. należy wy- mienić: Yum-chen (wielka matka), boga mądrości gShen-lha od-dkar (bóg gShen białego światła) oraz rzą- dzącego w obecnej erze boga świata Sangs-po bum-khri. Świat podzielony na trzy sfery (niebo, przestworza, stwa; wszystko to służy wszakże in- tensyfikacji rasizmu wśród członków organizacji. Do szczególnie ważnych nakazów obowiązujących B.M. należy wierność w monogamicznym mał- żeństwie. Podobnie jak w islamie wiąże ich zakaz picia alkoholu i jedzenia wieprzowiny. Ponadto nie wolno im palić tytoniu. Z tradycyjnego islamu B.M. przejęli pięciokrotną modlitwę w ciągu dnia, ale zwracanie się w kierunku Mekki jako świętego miasta obowiązuje ich tylko w czasie modłów porannych przy wschodzie słońca. Jako święte pismo uznają Koran. Członkowie sprawnie zorganizo- wanego ruchu B.M. nazywają siebie „braćmi" i „siostrami". Przynależą do dokładnie określonych meczetów, będących pod kierownictwem ima- mów (przewodnik, przywódca). ziemię) zamieszkuje duża liczba du- chów (dmu). Do duchów niebiańs- kich zaliczane są bdud, które w lamai- zmie zostały zdegradowane do roli diabłów. W przestworzach przebywają btsan, a w wodach klu; drzewa zamieszkują gnyan, a wnętrze ziemi sa-bdag i sri. Jako ofiary rzuca się bóstwom i du- chom w miejscach niebezpiecznych dla podróżnych i na przełęczach gór- skich kawałki sukna, chorągwie i ka- mienie. Znane-są też krwawe ofiary ze zwierząt -jaków, koni, owiec i małp. W kilku ośrodkach sakralnych i kla- sztorach są zgromadzeni kapłani b., wprawiający się w trans za pomocą muzyki i tańca, by rozpocząć lot duszy, w czasie któi^go przemierzają niebo i świat podziemny. Przepowia- dają oni przyszłość i zaklinają duchy. W węższym rozumieniu b. nazywana jest religia ind. w okresie między 900 a 400 r. przed Chr., w której centralne pojęcie stanowi brahman jako zasada panująca w świecie i w której dominującą pozycję zajmują bramini jako członkowie najwyższej kasty. B. stanowi drugą z trzech epok rozwoju historycznego religii ind. po -» wedyzmie, a przed -» hinduizmem. W Indiach druga i trzecia epoka są pojmowane łącznie jako b. w szerszym rozumieniu. Na bazie kultury indoeurop. za- częła się w Indiach od ok. 900 r. przed Chr. wykształcać rozwinięta cywiliza- cja. System kastowy ukształtowany w wedyzmie umocnił się, powstały cztery wielkie kasty. Ponieważ opa- nowanie równiny Gangesu przez ple- miona Ariów dobiegło końca, a rola wojowników w czasach pokoju maleje, gł. pozycję w aryjskim ustroju społecznym zdobyli stopniowo bra- mini jako kapłani i nauczyciele. Cele- browany przez nich rytuał ofiarny uzyskał w b. centralne znaczenie. Postępującemu z biegiem czasu spłyceniu religii oraz dominacji kasty kapłanów starały się przeciwstawić w VI w. przed Chr. ruchy odnowy: -> buddyzm i -> dżinizm. Reformato- rzy Budda (ok. 563^83 przed Chr.) i Mahawira (ok. 539-467 przed Chr.) działali w określonym środowisku politycznym, jakie stanowiło 16 aryjs- kich królestw położonych między In- dusem a Zatoką Bengalską, które zajęły miejsce większych państw Ariów. Świat bogów Bramiński świat bogów jest w po- równaniu z wedyjskim mniej ważny od świata kapłanów sprawujących rytuały ofiarne, czyli braminów. Za- leżność wedyjskich dewów (-» we- BRAMINIZM dyzm) od ofiary, a tym samym od kapłanów, w b. wzrosła tak dalece, że bogowie bez rytuałów nie mieli żadnej władzy; natomiast bóstwa wedyjskie nie wymagające ofiary, a więc niezale- żne od rytuału, asurowie, zostały sprowadzone do pozycji niebezpiecz- nych demonów. Wśród dewów, którym przypadła rola posłusznych narzędzi w rękach kapłanów, honorowe miejsce zajmuje Pradżapati (sanskr. pan stworzeń), personifikacja stanu kapłańskiego. Jest on najwyższym po braminach kapłanem i twórcą rytuału. Jako bós- two uniwersalne i bóg-stwórca wy- zwala z siebie zasadę żeńską wacz (mowa, słowo), łącząc się z nią jako zasada męska, i w ten sposób powołuje do życia świat empiryczny. Pradżapati jest ojcem bogów i demonów oraz pomnożycielem aryjskiego potomstwa i wszystkich stworzeń. Ten bóg-stwórca stanowi upersonifikowane przeci- wieństwo i uzewnętrznienie transcen- dentnego absolutu i transcendentnej jedni, czyli brahmana. Od jaźni jednostki (atmana) do ab- solutu (brahmana) W wedyzmie brahman był czaro- dziejską formułą wypowiadaną w czasie składania ofiary, magiczną zasadą właściwą słowom (mantra) świętych hymnów, i nadawał bogom czczonym w tych hymnach mistyczną moc. W b. znaczenie brahmana zmie- niło się, stał się nie modlitwą, lecz przedmiotem modlitwy, dominującą zasadą i praprzyczyną wszelkiego bytu, z którego się wszystko wywodzi „jak z pająka nić, a z ognia iskra". W brahmanie „zamknięte są istoty świata jak na statku". Dopiero w póź- niejszym hinduizmie obojętny brah- man (rodzaj nijaki) stał się męskim Brahmą, bogiem stworzenia. Teksty kapłańskie brahmanów ii terpretują brahman jako bezosobi wą, stwarzającą świat potęgę. Wedłi upaniszad brahman stanowi niczy: nie uwarunkowany, istniejący dla s; mego siebie absolut. Ta leżąca u po( staw wszelkiego bytu absolutna zaś; da kosmiczna jest zarazem wszystk obejmującą wszechjednią, a przej: wia się w wielości zjawisk, przestrzel i czasie. Ona nadała światu jego widc czny kształt. BrahmaH pozostaje be: kształtny i bezimienny, nieprzemij; jacy i niezmienny, nie posiada wła ciwości ani pici, jest rodzaju nijakii go. Jako niepodzielna całość i wszecl jednia istnieje poza światem zjawisl w którym występują: podział, wła; ciwości, formy, nazwy, przemijani zmienność, odczuwanie i płciowośi Znajduje się także poza dobrei i złem, przenika cały świat, jak „só która czyni wodę słoną". Brahmą jest absolutnie transcendentn i w swej niepodzielności, jako coś bt właściwości i jako całość, nie moi być ujęty intelektualnie, zrozumian lub sformułowany. Można go pozna tylko częściowo w ekstatycznej wizj której mogą doznać tylko nieliczi mistycy. Równolegle z poszukiwaniem pew nej zasady świata i jego słownej form w brahmanie, poszukuje się jakie zasady jedności także w ludzkim isi nieniu; znajduje się ją w atmani (sanskr. oddech, tchnienie), jako na głębszej istocie człowieka. Brahmą jest pierwotną zasadą wszelkiego b) tu i podstawową substancją makrc kosmosu, istotę człowieka natomias przedstawia się poprzez atmana, czy swoje własne „ja". Atman jest jed) nym prawdziwym bytem, prawdziw jaźnią człowieka, nośnikiem świadc mości i uosobieniem sił życiowycł duszą człowieka. Atman wg upani Braminizm 11. Miejsce do siedzenia dla zamawiającego 12. Miejsce do siedzenia dla żony osób ofiarę (jadżamana) zamawiającej ofiarę (patni) 44 Braminizm szad stanowi ukrytą w człowieku boską praprzyczynę, jak gdyby zamkniętą w pojedynczym człowieku iskrę absolutnego brahmana. Pierwotne znaczenie atmana - oddech i tchnienie życia - stało się wkrótce pierwotnym tchnieniem stworzenia w ogóle, ba, poprzez jego identyfikację z brah- manem - zasadą rządzącą światem. •Kulminacją nauki o identyczności zawartej w upaniszadach jest pogląd, iż brahman, czyli kosmiczna zasada, i atman, czyli zasada psychiczna, są w swej istocie całkowicie identyczne. Tej wiedzy o tożsamości brahmana i atmana nie sposób udowodnić, ale - ponieważ znajduje się na progu do transcendencji i ją przekracza - można ją tylko przeżyć i doświadczyć w mistycznej ekstazie. Za pomocą formuły identyczności aham brahma asmi (sanskr. ja jestem brahmanem) mistyk daje wyraz temu, iż widzi jedność pojedynczej duszy (atmana) z duszą świata (brahmanem). Toż- samość atmana i brahmana wyrażają następujące wersety: To, co jest ową subtelnością, jest duszą tego całego świata, jest mądrością, jest atmanem, to jesteś ty sam (tat twam osi). Ostatni werset jest nazywany ma- hawakjam (sanskr. to wielkie słowo) i uważany za sumę wszystkich nauk upaniszad. Werset „to (brahman) jesteś ty (atman)" wyraża mistyczną naukę o wszechjedności, co oznacza, iż twój atman jest tożsamy z wszechogarniającym brahmanem. Wiedza o tym, iż brahman i atman są jednym, jest wiedzą wyższego rzędu (para wi-dja) upaniszad, w odróżnieniu od i wiedzy niższego rzędu (apara widja) Wed. Kto wie o tym, że atman, czyli dusza (indywidualna), jest tożsamy z brahmanem, duszą świata, ten od- nalazł mokszę (sanskr. zbawienie), albowiem zrozumiawszy sens słów „ja jestem brahmanem", człowiek uwalnia się od wszelkiego pożądania, bo czegóż więcej można pożądać, jeśli się ma już wszystko? Ponieważ nie ma stawania się, lecz jest tylko bycie, przeto dusze są zbawione już od wieczności, z czego nie zdajemy sobie sprawy. „Ale jak ktoś, kto nie znając miejsca, nie znajdzie ukrytego tam złotego skarbu, mimo iż często nad nim przechodził, tak i stworzenia nie odnajdą owego świata brahmana, mimo że codziennie (w głębokim śnie) wchodzą do niego, albowiem przez nieprawdę są z niego wypierane". Jednakże droga do poznania zbawienia, które się już dokonało, tzn. do wiedzy o tożsamości atmana z brahmanem, wiedzie przez niezliczoną mnogość ziemskich bytów, które człowiek przemierza w bezustannym kole ponownych narodzin. „Jak wiadra do czerpania wody przy kole młyńskim, tak i człowiek rodzi się ciągle na nowo w łonie matki." W nauce upaniszad o pięciu ogniach zawarta jest wiedza o wędrówce dusz (samsara: powracający bieg). Zaczyna się ona od stworzenia człowieka poprzez pięciokrotny ogień ofiarny bogów i kończy śmiercią człowieka, którego zwłoki zostają spalone. Spalanie ciał zmarłych można porównywać ze składaniem zwłok w ofierze. Podobnie jak ofiarę rzuca się w ogień, aby w uduchowionej formie uniosła się do bogów, także ogień, w którym spalane są zwłoki, jest ogniem ofiarnym. „W ogniu tym bogowie ofiarowują człowieka, a z tej ofiary unosi się on jako postać w kolorze światła". Analogicznie powrót człowieka z tamtego świata jawi się jako jego przejście przez pięć ognisk ofiarnych, w których składany jest w ofierze, aby ponownie powstał jako człowiek. Wielki guru Jadżnawalkja (630-583 przed Chr.), uczeń Uddala-ki Aruniego, nauczał, iż człowiek w chwili śmierci wprawdzie się rozkłada tak, że jego ciało powraca do ziemi, krew do wody, oddech do wiatru, wzrok do słońca, a rozum do księżyca, ale następuje kumulacja nie odpłaconych czynów, które wcielają się na nowo w żywą istotę. W ten sposób w upaniszadach wyobrażenie o wędrówce dusz i ponownym narodzeniu wiązane jest z karmanem (sanskr. uczynek, dzieło), z prawem działającego czynu. Karman, będący pierwotnie uczynkiem rytualnym, jest obecnie każdym czynem istoty żywej i oddziałuje automatycznie na jej przyszłość w ten sposób, że po śmierci decyduje nie tylko o ponownym narodzeniu, ale i o jego rodzaju (system kastowy). Człowiek staje się tym, co czynił. Dobre uczynki w poprzednim życiu sprawiają, że w przyszłym bycie żyje się w lepszych warunkach, złe uczynki pociągają za sobą gorsze warunki po ponownym narodzeniu. W ten sposób człowiek swoimi dobrymi lub złymi postępkami sam określa swój los w świecie będącym miejscem, w którym następuje odpłata za określone działania. Karman jest więc sumą wszystkich nie odpłaconych uczynków, które dążą do ponownych narodzin. To prawo działania przywiązuje człowieka do łańcucha narodzin i śmierci (samsara) tak długo, aż wszystkie jego uczynki będą odpłacone i nie będzie mógł już powstać nowy karman. Ponieważ atman jako właściwa istota rzeczy przy wszelkich zmianach bytu nie ulega żadnym zmianom, stanowi on w węd- rówce dusz ciągłość swojego własnego ja. System kastowy Podobnie jak w wedyzmie, w b. kasty pozostały podstawą ustroju społecznego. Na szczycie znalazł się cieszący się najwyższym uznaniem Plan okręgu kultowego w braminiznue f wedyzmie 1. Wejście południowe 2. Wejście wschodnie 3. Dól ofiarny (wedi) w kształcie kobiecej talii 4. Palenisko okrągłe (ogień garhapatja) 5. Palenisko w kształcie półksiężyca (o-gień anwaharjapaczana) 6. Palenisko kwadratowe (ogień ahawani-ja) 7. Stos odpadów (utkara) 8. Miejsce do siedzenia dla podpalającego ogień (agnidhra) 9. Miejsce do siedzenia dla walającego (hotar) 10. Miejsce do siedzenia dla kapłana spra- wującego ofiarę (bramina) stan kapłanów i nauczycieli (braminów). Stał on ponad arystokracją wojowników (kszatrijów), gdyż podbój równiny Gangesu (Hindustanu) zakończył się, a wojownicy w czasie pokoju nie odgrywali decydującej roli. Ponadto znaczenie kapłanów wzrosło z powodu wyższej rangi rytuałów ofiarnych. Znali oni bowiem - a ofiara zobowiązywała bogów do wzajemności - święte formuły ofiarne. Jedno z przysłów powiadało o nich: „Cały wszechświat podlega władzy bogów, bogowie poddani są zaklęciom, a zaklęcia braminom. Dlatego bramini są naszymi bogami". Wojownicy i arystokraci (kszatri- jowie) stanowili drugą kastę. Repre- zentowała ona władzę świecką. Jej zadanie stanowiło sprawowanie władzy i ochrona kraju przed wrogami. Trzecią kastą byli osadnicy, którzy zachowali czystość rasową (wajśjo-wie). Jako chłopi, kupcy, rzemieślnicy i hodowcy bydła zaopatrywali oni pozostałe kasty w rzeczy niezbędne do życia. Członkom trzech górnych kast, na- leżącym do Ariów, przeciwstawiona była czwarta kasta nie-Ariów (siud-rów). Składała się ona ze zdegradowanych społecznie Ariów, którzy wymieszali się z podbitą ludnością pierwotną i dlatego nazwani zostali także „nieczystymi". Jako nie posiadający własności wyrobnicy byli sługami i parobkami trzech pierwszych kast. Ten podział społeczeństwa na cztery kasty jest swoistym dogmatem religijnym, ponieważ przynależność do określonej klasy społecznej uzasadnia nauka o samsarze i karmanie. Upani-szady mówią bowiem: „Ci, którzy pędzą szczęśliwy żywot, mają widoki na to, iż wejdą do szczęśliwego łona matki, do łona bramina lub kszatrija albo wajśja, natomiast dla tych, którzy mają parszywe życie, perspektywą będzie, że wejdą do parszywego łona matki, chociażby do łona czandali". Czandala należy do pogardzanej czwartej kasty, ponieważ jest mieszańcem nie pochodzącego od Ariów mężczyzny-siudry i aryjskiej kobie-ty- braminki. Cztery stadia idealnego życia Człowiek staje się braminem w czterech stadiach życia (aśramy). Po przebyciu w młodości jako brah maczarin (sanskr. uczeń bramina okresu nauki polegającej na studio waniu Wed w domu swego nauczycie la, powinien w wieku męskim jaki grihastha (sanskr. ojciec domu) zało żyć rodzinę i złożyć ofiarę. Kied; bramin spełni te powinności (spłodź syna i dokona ofiary), musi w wieki starczym opuścić dom oraz rodzini i udać się w odludne miejsce w lesii (niekiedy w towarzystwie żony), ab; jako wanaprastha (sanskr. leśny pus telnik) oddawać się ascezie i medytac jom. W czwartym i ostatnim okresii życia, w najbardziej zaawansowanyn wieku, ma pędzić żywot wędrującego nie posiadającego majątku pielgrzy ma sannjasina (sanskr. bezdomny że brak). Zgodnie z ideałem religii b życie każdego członka trzech najwyższych kast powinno mieć takie właśnie cztery stadia. Rytuały Charakterystyczny dla b. jest niezwykle obszerny i skomplikowany rytuał, za pomocą którego można kierować siłami przyrody, a nawet bogami. Szczególną wagę przywiązu- 46 Braminizm je się przy tym do ofiary (sanskr. jadżna), ponieważ ma ona znaczenie kosmiczne i utrzymuje porządek w świecie. Za pomocą rytuału można wpływać nawet na koleje dziejów kos- mosu, wskutek czego np. rano może nie wzejść słońce, jeżeli bramin jako kapłan sprawujący ofiarę nie dopełni porannego obrzędu ofiarnego. Za sprawą ofiary bogowie dostali się do nieba, ofiara służy do okiełznania demonów i na niej także opiera się wszechświat. W dniach nowiu i pełni księżyca bogowie otrzymują w ofierze ciasto. Na początku wiosny składa się im ofiarę z pierwszego ziarna jęczmienia, na początku jesieni z ziarna ryżu, a z nastaniem pory deszczowej otrzymują ofiarę tercjalną, aby pozwolili zachować w dobrym stanie bydło. Daniny ofiarne przekazuje się bo- gom w ogniu ofiarnym. Ogień gar- hapatja jest pierwszym z trzech ogni ofiarnych; odpowiada ziemi i rigwe- dzie i pali się w okrągłym palenisku służącym do gotowania danin. Ogień anwaharjapaczana to drugi (średni) ogień ofiarny, odpowiadający prze- stworzom i jadżurwedzie; pali się na palenisku w kształcie półksiężyca i ma odpierać demony. Trzeci, palący się w czworokątnym palenisku ogień ahawanija, związany jest z niebem i samawedą. Czerpie się go z pierw- szego ognia garhapatja i składa w nim bogom płonące daniny. Modlitwy odmawiane przy wkładaniu danin ofiarnych do ognia nazywają się ja- dżja (sanskr. wiersze towarzyszące). Skuteczność ofiar zależy od możliwie dokładnego przestrzegania rytuału i wszelkich niezbędnych ceremonii, którym towarzyszy formułka ofiarna (sanskr. jadżu). Formułki poprzedzone są modłami zapraszającymi bogów do pojawienia się w miejscu składania ofiar. Kończą się mistyczną sylabą „om". Ta złożona z trzech dźwięków a-u-m sylaba (z potrójności do jedno- ści) znaczy mniej więcej, „co było, jest, będzie", i ma dla medytującego moc magiczną: „Tak jak pająk wspi- nając się w górę po pajęczynie (z ukrycia, do którego zstąpił) dostaje się znów na swobodę, tak, doprawdy, i medytujący wznosząc się poprzez dźwięk om wydostaje się na wol- ność". Literatura braminizmu Poza Wedami (-» wedyzm) literackie odbicie b. znajduje się w brah- manach, arandżakach i upanisza-dach. Brahmany (sanskr. teksty kapłanów) łączą się bezpośrednio z czterema samhitami Wed i są komentarzami do nich. Powstały między 900 i 700 r. przed Chr. i są dziełem kilku pokoleń braminów z różnych szkół wedyjskich. Ta najstarsza dogmatyka braminów jest spisana w skompliko- wanej, suchej prozie sanskryckiej i za- wiera bardzo szczegółowe przepisy (widhi) dotyczące składania ofiar, ich objaśnienie symboliczne (arthawada) oraz uzasadnienie przepisów dawnymi legendami i podaniami. „Duszą wszystkich istot, wszystkich bogów jest ofiara". Zawiera też rozważania na temat powstania świata. Włączone do brahmanów lub dołą- czone do nich arandżaki (sanskr. teksty leśne) obejmują rytualno-mistycz-ne traktaty kapłanów-pustelników, polegające głównie na objaśnieniach pewnych szczególnie świętych rytua- łów, wywołujących moce mistyczne, oraz ich symboliki. Pisma te są prze- znaczone dla pustelników uprawiają- cych ascezę i medytacje. Tymi „tek- stami leśnymi" powinny się zajmo- wać tylko osoby powołane, a i to w odosobnieniu, w lesie (aranja) -jak np. wanaprastha (pustelnik leśny). Włączone do arandżaków lub do- łączone do nich są upaniszady (sanskr. nauki tajemne, zajęcie miejsca u boku [ucznia przy nauczycielu]), zw. w całości także wedanta (sanskr. to, co kończy Wedy), ponieważ w zasadzie stanowią końcowe rozdziały poszczególnych brahmanów. Po- wstawały od 800 r. przed Chr. i zo- stały spisane przez autorów z różnych okresów i o zróżnicowanej randze. Są to traktaty filozoficzno-mistyczne za- wierające nauki ezoteryczne, przeka- zane uczniom w czasie „tajnych po- siedzeń" przez nauczycieli, z którymi uczniowie żyli we wspólnocie medyta- cyjnej (aśram), siedząc w ich najbliż- szym sąsiedztwie (upani-szad). Upa- niszady przekazują indywidualne do- świadczenia mistyków, związane z ich medytacjami i wizjami. Są poświęcone problemom narodzin i śmierci, losu po śmierci i wędrówki dusz. Równocześnie udzielają odpowiedzi na pytania związane z sensem życia i śmierci oraz objawiają głęboką mistykę zbawienia. W upaniszadach następuje stop- niowe przejście od czystego mistycyzmu ofiarnego brahmanów (nauki niższej) do poznania identyczności duszy indywidualnej (atmana) i duszy po- wszechnej (brahmana) (nauki wyż- szej). Liczby upaniszad nie sposób określić, ponieważ wcześniejszych te- kstów nie uważa się powszechnie za autentyczne, nowsze teksty zaś dołą- czano aż do najnowszych czasów. Zwykle wymienia się 108 upaniszad. Najstarsze upaniszady (Brihada- ranjaka, Czandogja, Taittirija, Aite- reja, Kauszitaki, Kena), pisane prozą, liczą tylko po kilka __wersetów. Pod względem językowym i stylistycznym (ale nie treściowym) są podobne do brahmanów. Druga grupa upaniszad (Kathaka, Iszawasja, Szwetaszwata- ra, Mundaka, Mahanarajana) jest na- pisana wierszem, a pod względem formy i treści odbiega od brahma- nów. Trzecia grupa (Praszna, Mait- rajana, Mandukja Upaniszad) z kolei, pisana prozą, nawiązuje w swej treści do kierunków z okresu powe- dyjskiego. Wszystkie pozostałe upa- niszady (Sannjasa, Joga, Samanjawe- danta, Waisznawa, Szaiwa, Szakta) zalicza, się do Atharwawedy. Chronologia Okres przed Chr. od 900 Przejście od epoki wedyjskiej do bramińskiej. 900-700 Powstawanie brahmanów (teksty kapłanów). B. jest religią założoną przez Sid- dhartę Gautamę (ok. 563-483 po Chr.) z Kapilawastu u podnóża Hi- malajów (dziś. Nepal); nazwa b. po- chodzi od jego honorowego tytułu Budda (sanskr. oświecony). Wyrosły z konfrontacji z -» brami- nizmem b. należy pod względem po- chodzenia do -» indyjskich religii i jest -» światową religią. Współczesny zasięg Buddyści stanowią (po -»chrześ- cijaństwie, -> islamie i -> hinduizmie) czwartą pod względem liczebności wspólnotę religijną na świecie: 309 127000, tj. 5,7% ludności świata, z czego 99,4% żyje w Azji. B. ma zasięg światowy i jest rozpowszech- niony w 86 krajach, w tym jako religia większości w Japonii, Tajlandii, Bir- mie, Wietnamie, Sri Lance, Kambo- dży, Laosie i Bhutanie. Jest religią państwową w Tajlandii w postaci hinajany i w Bhutanie w po- staci lamaizmu Czerwonych Czapek. Jednakże tam, gdzie stanowi religię mniejszości, m.in. w Chinach, na Taj- wanie, w Korei Płd. i w Indiach, także wywiera silny wpływ na życie ducho- we. W Sikkimie, gdzie tylko 27% ludności wyznaje lamaistyczny b. Czerwonych Czapek, przy 65% zwo- lenników hinduizmu, b. ma nawet rangę religii państwowej. W Europie żyje m.in. w Wielkiej Brytanii 121 000 i we Francji 29 300 buddystów. Gminy buddyjskie w Niemczech są zrze- od 800 Powstawanie upaniszad (we- danta). VII w. Guru Uddalaka Aruni. 630- 583 Guru Jadżnawalkja Wa- dżasaneja. 513 Dariusz I (521^85) podbija część doliny Indusu. BUDDYZM szone w Niem. Unii Buddyjskiej z sie- dzibą w Hamburgu, która jest człon- kiem World Fellowship of Buddhists, z gł. ośrodkiem w Bangkoku. ŻYCIE SIDDHARTY GAUTAMY, BUDDY W historii życia Buddy łączą się wątki historyczne, legendarne i dog- matyczne. Dzieli się ona na cztery wielkie cykle związane z czterema podstawowymi wydarzeniami: naro- dzinami i dzieciństwem, drogą do oświecenia, latami nauki i wędrówek, schyłkiem życia i nirwaną. Narodziny i dzieciństwo Siddharta Gautama (sanskr.; pali Siddhattha Gotama) urodził się ok. 563 przed Chr. w Kapilawastu (sanskr.; pali Kapilawatthu) u pod- nóża Himalajów, w pobliżu dziś. Pa- deria w Nepalu. Do jego nazwiska rodowego Gautama dodano imię książęce Siddharta (ten, który osiągnął cel). Jego ojciec Siuddhodana (sanskr.; pali Suddhodana) miał tytuł króla (radżan), nie był jednak monar- chą w dziś. znaczeniu, lecz bogatym właścicielem ziemskim, i jako primus inter pares przewodniczył rządzonej przez arystokrację społeczności Siak- jów (potężnych). Siddharta nazywany jest także od imienia tego rodu szlacheckiego mianem Siakjamunie- go (ascety z rodu Siakjów). Siakjowie są rodem aryjskich kszatrijów, czyli Buddy/m < ok. 500 Powstanie 16 aryjskich kn lestw między Indusem a Zatoką Bei galską. ok. 563-483 Reformator Gautarr Budda, założyciel buddyzmu. ok. 539-467 Reformator Mahawir; założyciel dżinizmu. kasty wojowników. Matka Siddhart Maja (złudzenie) umarła w siedem di po porodzie. Jego piastunką został siostra matki Mahapadżapati, któr później ojciec Buddy poślubił. Książ Siddharta otrzymał wychowanie od powiędnie do swej pozycji społeczm w wolnym państwie szlacheckirr gdzie przedstawiciele warstw szlache ckich publicznie debatowali i decydo wali o sprawach ustawodawstwa i ad ministracji, a doświadczenia w za kresie metod parlamentarnego zarżą dzania będą później miały ważne zna czenie dla budowy jego wspólnot; zakonnej. Mając 16 lat książę Sid dharta został ożeniony ze swą kuzyn ką Jasiodharą, księżniczką z kłam Siakjów. Zrodzony z tego związki syn otrzymał imię Rahula (przeszko da). Beztroskie, wręcz luksusowe ży cię na książęcym dworze rodziców prowadził Siddharta także po ożeń ku, ale jako człowiek głęboko myś- lący coraz bardziej uświadamiał sobie jego bezsensowność. Wątpliwości na- siliły się, kiedy podczas trzech wy- praw z ojcowskiego pałacu zetknął si^ z ludzką niedolą: ze starcem, człowiekiem chorym i ze zmarłym, co pozwoliło mu uzmysłowić sobie fakt, ii wszelkie istoty skazane są na starość, chorobę i wreszcie śmierć. Czwarta wyprawa, w czasie której spotkał pewnego pustelnika, stała się ostatnim impulsem do porzucenia życia w prze- pychu i poszukiwania jako wędrowny asceta odpowiedzi na pytania zwiążą- 48 Buddyzm Buddyzm 4 bliżu Patny, i usiadł nad rzeczką Neradżarą pod drzewem pipalu. Po- stanowił nie wstawać, zanim nie do- zna oświecenia. Siedząc ze skrzyżo- wanymi nogami w pozycji lotosu, zwrócony na wschód i zapatrzony w równomiernie płynące wody rzeczki, Siddharta osiągnął spokój i popadł w stan głębokiego skupienia. W trakcie tego stopniowo osiągnął cztery szczeble zatopienia się w sobie: z pierwszego szczebla refleksji medy- tacyjnej przeszedł do drugiego, głębo- kiej rozkoszy duszy, potem na trzeci szczebel przyćmionej rozkoszy duszy i wreszcie na szczebel czwarty, peł- nego spokoju ducha, wolnego od cier- pień i radości. Na tym czwartym i ostatnim szcze- blu Siddharta doznał w nocy potrój- nego poznania: podczas pierwszego nocnego czuwania przypomniał sobie swoje poprzednie kilkakrotne naro- dziny, wędrówki od jednego bytu do drugiego, przez niezliczone ery świata, różnorodne doświadczenia pełne cierpień w dobrych i złych okolicz- nościach życiowych, i przemierzał po raz wtóry drogi swoich wcześniej- szych bytów od narodzin do śmierci 1 do ponownych narodzin. Był to nie kończący się krąg ponownych naro- dzin. W czasie drugiego, średniego czuwania nocnego Siddharta widział obecny stan świata, tak jak inne istoty w czasie swych zawiłych wędrówek - odpowiednio do swoich czynów - w kręgu ponownych narodzin bądź / Narodziny Siddharty, lupek, Gandhara. Karaczi, Muzeum Narodowe Pakistanu 2 Budda pod drzewem oświecenia, lupek, Gandhara. Karaczi, Muzeum Narodowe Pa- kistanu 3 Budda nauczający (II-III w.). Kalkuta, Muzeum Indyjskie 4 Parinirwana Buddy, rękopis na liściu pal- mowym (XII w.). Delhi, Indyjskie Muzeum Narodowe 5 Wielki Budda (daibutsu), brąz, 95 t, wys. 12,75 m (1252). Kamakura BUDDYŚCI NA ŚWIECIE Części świata Liczba wyznawców b. % ogółu wyznawców b. 1. Azja 2. Ameryka Płn. 3. Ameryka Łac. 4. Obszar b. ZSRR 307 323 000 554000 530000 404000 99,4 0,2 0,2 0,1 5. Europa 6. Oceania 271 000 25000 0,1 7. Afryka 20000 - 309 127 000 100,0 BUDDYŚCI W POSZCZEGÓLNYCH KRAJACH Kraje Liczba wyznawców b. Religia większości; religia państwowa % ogółu wyznawców b. 1. Japonia 74 490 000 większość 24,1 2. Chiny 57 200 000 - 18,5 3. Tajlandia 53 420 000 większość; 17,3 religia państwowa 4. Birma 37 580 000 większość 12,2 5. Wietnam 36 570 000 większość 11,8 6. Sri Lanka 11 850000 większość 3,8 7. Tajwan 8 700 000 - 2,8 8. Kambodża 7 600 000 większość; 2,5 religia państwowa 9. Indie 5 900 000 - 1,9 10. Korea Pld. 5 540 000 _ 1,8 11. Laos . 2 330 000 większość 0,7 12. Indonezja 1 770 000 - 0,6 13. Bhutan 1 000 000 większość; 0,3 religia państwowa 14.-86. Inne kraje 5 177 000 religia państwowa 1 x 1,7 309 127 000 większość 8 x ; 100,0 religia państwowa 4 x lat uprawiał najsurowszą ascezę aż do fizycznego wyniszczenia, spożywając dziennie niewiele ponad jedno ziarnko ryżu lub sezamu. Ale i tutaj nie przybliżył się do zamierzonego celu. Wobec bezużyteczności dotychczaso- wych starań Siddharta Gautama po- stanowił obrać całkiem odmienną drogę, pośrednią między skrajnościa- mi, jakimi są nadmiar i asceza: zato- pienie się w sobie (kontemplację) umożliwiające ogląd od wnętrza i uwolnienie się od świata. Pewnego wieczoru, mając 35 lat, dotarł do Uruweli, położonej w po- ne z egzystencją człowieka. W „nocy wielkiej rezygnacji", mając 29 lat, opuścił potajemnie pałac, rodziców, żonę i dziecko, zgolił włosy na głowie, przywdział żółtą szatę ascetów i wy- ruszył „z domu do bezdomności". Droga do oświecenia Siddharta udał się najpierw do dwóch sławnych braminów i nauczy- cieli jogi, Arady Kalamy i Udraki Ramaputry. Ponieważ jednak nie znalazł u nich upragnionego spokoju, po roku wybrał samotność w lesie przy boku pięciu ascetów; przez sześć 50 Buddyzm to unoszące się do jasnych światów, bądź to zatapiające się w mrocznych głębinach. Poznał, iż ludzie współcześni - zgodnie z opartym na moralności prawem zadośćuczynienia - są dzisiaj tym, co czynili w życiu po- przednim. W czasie trzeciego nocnego czuwania, tuż przed nastaniem poranka, Siddharta przeżył ostatnie, decydujące olśnienie. Dostrzegł mia- nowicie, iż podstawowe zło w świecie wiąże się z sobą jak przyczyna ze skutkiem. Poznał on „w prawdzie": 1. „To jest cierpienie". 2. „To jest przyczyna cierpienia". 3. „To jest przezwyciężenie cierpienia". I wycią- gnął z tych trzech zdań logiczną kon- sekwencję: 4. „To jest droga prowa- dząca do przezwyciężenia cierpienia". Te tzw. cztery święte prawdy są przedmiotem kazania z Benares, jego pierwszego kazania. Doznając tego potrójnego poznania, bodhi (sanskr. oświecenie), pod drzewem figowym, zwanym obecnie drzewem bodhi (drzewem poznania), w miejscu, które dziś zwie się Bodh-Gaja, książę Siddharta doznał najwyższego, peł- nego oświecenia (samma-sambodhi), a wraz z nim osiągnął zbawienie, nirwanę, wygaśnięcie, po którym nie może już nastąpić ponowne narodze- nie. Od owej świętej nocy, gdy Sid- dharta przejrzał i przezwyciężył prawo świata, które więzi wszelkie istoty w kręgu narodzin i śmierci, przemienił się z bodhisattwy w buddhę (o- świeconego) i nosił odtąd zaszczytny tytuł Buddy (sanskr.; chin. Fo; tyb. sansrpyas; jap. butsu). Lata nauki i wędrówki Buddy Początkowo Budda martwił się, czy ludzie uwikłani w sprawy doczesne są w ogóle zdolni poznać głęboką prawdę o związku między przyczynami (legenda mówi w tym miejscu o pojawieniu się kusiciela Mary, który radzi mu popełnić samobójstwo i przejść natychmiast w stan parinir- wany). Potem jednak postanowił po- dzielić się ze światem swym zbawien- nym poznaniem. Siódmego dnia wy- ruszył w drogę do Benares do dzikiego parku w Isipatana, w pobliżu dziś. Sarnatu, gdzie spotkał znanych sobie już wcześniej pięciu ascetów. Dla nich wygłosił w pozycji medytacyjnej swą pierwszą naukę, kazanie w Benares, nazywane buddyjskim kazaniem na górze. Przedmiotem tej sutry o ustaleniu panowania prawa (dhamma-cak-ka- ppavattna-sutta) są „cztery szlachetne mądrości", które Budda poznał podczas swego trzeciego czuwania pod drzewem bodhi. Budda proponuje w tym kazaniu pośrednią, trzecią drogę między życiem w rozkoszy i przyjemnościach zmysłowych a najsurowszą ascezą ciała i samo- udręczeniem. Tylko ta pośrednia droga wiedzie do spokoju, oświecenia i zbawienia. Oto, mnisi, szlachetna prawda o cier- pieniu: narodziny są cierpieniem, sta- rość jest cierpieniem, choroba jest cier- pieniem, umieranie jest cierpieniem. Być złączonym z niekochanymi jest cierpie- niem. Być oddzielonym od kochanych jest cierpieniem. Nieosiąganie tego, czego się pożąda, jest cierpieniem. Słowem - przywiązanie do pięciu przedmiotów uchwytnych (skandhas) jest cierpieniem. To, mnisi, jest szlachetną prawdą o powstawaniu cierpienia: jest to pragnienie powodujące ponowne narodzenie, któremu towarzyszy zadowolenie i żą- dza, pragnienie znajdujące tu i ówdzie radość; pragnienie rozkoszy, pragnienie stawania się i bycia, pragnienie przemi- jania. Oto, mnisi, szlachetna prawda o zniesieniu cierpienia: zniesienie tego pragnienia przez całkowite zniszczenie żądzy, pozbycie się jej, uwolnienie się od niej, niepozostawienie jej miejsca. Oto, mnisi, szlachetna prawda o drodze prowadzącej do zniesienia cierpienia. Jest to szlachetna „ośmioraka ścieżka", która znaczy: właściwa wiara, właściwe myślenie, właściwe mówienie, właściwe działanie, właściwe życie, właściwe dą- żenia, właściwa koncentracja, właściwa medytacja. Powyższym kazaniem Budda wprawił w ruch „koło praw" lub „prawdy-nauki" (dharma-cakrapra- yartana). Pięciu ascetów prosiło go następnie o wyświęcenie na mnichów, które to życzenie spełnił. Tym samym obok Buddy i „prawdy-nauki" (sanskr. dharma; pali dhamma, nauka, prawo, prawda) pojawiła się także wspólnota zakonna (sangha) jako „trzeci klejnot" b. Owe trzy podsta- wowe części tej religii nazywają się także trzema klejnotami (triratna). Po nawróceniu pięciu ascetów nastę- powały dalsze; już wkrótce nowa wspólnota religijna oprócz ściśle zor- ganizowanego zakonu obejmowała licznych zwolenników wśród ludzi świeckich (kobiet i mężczyzn), w tym także królów, jak Prasenadżit z Kosa-li i Bimbisara z Magadhy. Kiedy po trzech miesiącach liczba uczniów Buddy sięgnęła 60, udzielił im pełnych instrukcji i wysłał ich na wszystkie strony świata, by głosili wszędzie jego naukę: „Idźcie, mnisi, i głoście światu prawo. Działajcie na rzecz tego, co najlepsze dla innych, tak jak dla sa- mych siebie... Przynoście każdemu radosną nowinę. Niech dwóch z was nie obiera tej samej drogi". Spośród uczniów (pali sawaka; sanskr. sravaka) należy wymienić m.in.: Sariputrę, gł. ucznia Buddy, który był wielkim erudytą, jego ulu- bionego ucznia i przyrodniego brata Anandę, pierwszego nauczyciela re- guły zakonnej Upaliego, rodzonego syna Buddy Rahulę, oraz Dewadattę, jego kuzyna i szwagra. Świeckimi uczennicami Buddy są żona Jasy, bogatego młodego wyznawcy świec- kiego, oraz matka Jasy, a także żona pewnego zamożnego kupca. Budda miał również przeciwników, m.in. braminów i ascetów, z którymi prowadził dysputy. Jego największym przeciwnikiem był jednak jego własny kuzyn i uczeń Dewadatta, który wymyślał różne możliwości i sposoby, by go zabić. W końcu Dewadatta napędził na Buddę, gdy ten znajdował się w wąskiej uliczce, dzikiego słonia. Kiedy Budda skon- centrował na zwierzęciu całą siłę swego miłosierdzia, stał się cud i słoń ukląkł. W sumie w pismach mowa jest o 77 cudach Buddy, m.in. o tym, jak pewnego razu siedmiu heretyków z Siavastri zniszczyło w okolicy wszy- stkie drzewa mango. Kiedy Budda zjadł jeden z owoców mango i zasiał jego ziarno, wyrosło z niego natych- miast nowe drzewo, które też od razu zakwitło. Jako nauczyciel duchowy, który posługując się obrazami i przypowieś- ciami potrafił głosić uczniom prawdy w sposób frapujący, Budda zdobył najwyższe poważanie. W czasie swej 45-letniej działal- ności nauczycielskiej corocznie w ciągu ośmiu suchych miesięcy zwykle wędrował pieszo po płn.-wsch. Indiach i wygłaszał kazania, niekiedy w towarzystwie 500 uczniów, natomiast czteromiesięczną porę de- szczową od lipca do listopada spę- dzał w pansalas (chaty, domostwa) w gaju bambusowym nie opodal Ra- dżagrihy, który podarował mu król Bimbisara. Schyłek życia i nirwana Ostatnie lata życia Budda spędził w jednym z klasztorów w Srawasti. W wieku 80 lat pewnego dnia dostał ostrych bólów i zrozumiał, iż nieba- wem umrze; kazał zwołać mnichów ze wszystkich klasztorów w terminie o trzy miesiące późniejszym - po porze deszczowej - do Kusinagary, dziś. Kasia. W drodze na to spotkanie zatrzymał się w gaju mangowców pod Pawą. W domu złotnika Cundy, który udzielając mu gościny poczęstował go potrawą z dzika, nastąpił ponowny atak choroby (zatrucie mięsem lub grzybami?). Mimo to ruszył w dalszą drogę do gaju Siała pod Kusinagarą, gdzie żegnając się ze swymi wyznaw- cami tak do nich apelował: „Po mojej śmierci nauczajcie dobra, czyńcie do- bro, postępujcie dobrze. Gdzie tylko tak się dziać będzie, będę obecny". Następnie nakazał swojemu ulubio- nemu uczniowi Anandzie przygoto- wać ostatnie posłanie nad rzeczką Hiranjanwati między dwoma kwitną- cymi drzewami siała. Położył się na prawym boku i takie oto ostatnie słowa skierował do uczniów: „Śmiało, mnisi, powiadam wam, wszystko przemija i umiera. Lecz prawda pozo- staje. Dążcie do zbawienia!" Następnie zagłębił się w sobie zstępując kolejno po czterech szczeblach medytacji i dalszych pięciu szczeblach sfer o coraz wyższym stopniu abstrakcji - aż do szczebla ostatniego, na którym zanikają wszelkie wyobrażenia i odczucia. Z tego punktu wspiął się znów po wszystkich dziewięciu szcze- blach, które teraz w odwrotnej kolej- ności cechował coraz większy kon- kretyzm, aż do pierwszego stopnia medytacji. Potem ponownie zstępo- wał kolejno po czterech szczeblach medytacji, a gdy uniósł się z czwar- tego szczebla, tathagatha, osiągnął bezpośrednio maha parinibbana (sanskr. wielkie, całkowite wygaśnięcie; pali maha pariniryana). Jak głosi legenda, w chwili gdy Budda osiągnął całkowitą nirwanę - w momencie zgonu - ziemia zadrżała i rozległ się grzmot. Dostojnicy z Kusinagary urządzili sześciodniową uroczystość żałobną. Siódmego dnia zwłoki Buddy okryto suknami nasączonymi oliwą i spalono na stosie. Chcąc uniknąć kłótni królów, ksią- żąt i zwolenników Buddy - każdy bowiem chciał mieć wyłączność na posiadanie jego relikwii - resztki po- piołów ze spalonego ciała rozdzielono na dziewięć królestw, w których głosił swą naukę. Część z nich przypadła m.in. Siakjom z Kapilawastu. Buddyzm Nad relikwiami przechowywany w naczyniach ze złota i kryszti górskiego zbudowano najpierw kurhanów w kształcie czasz (sans stupa; pali thupa). Z biegiem czasu powstał kult rei wii, w którym upowszechniło wznoszenie coraz to nowych sti także bez relikwii, w świętych mię cach b. SZKOŁY I KIERUNKI Przed śmiercią Budda nie ustar wił następców, lecz powiedział sw; uczniom, iż ich mistrzem ma h odtąd sama nauka. Ponieważ jedn niebawem w kwestii interpreta nauki i przepisów mistrza dos; do rozdźwięków, powstały róż szkoły b. Na początku istniał buddyzm pii wotny, tj. nastarsza forma b. zczasc Buddy i jego pierwszych ucznió Później, w IV w. przed Chr., na różnic w kwestiach nauki i poglądc na życie (na soborze - zgromadzer mnichów - w Pataliputrze) doszło i pierwszego wielkiego rozłamu międ przedstawicielami rygoryzmu żako nego (sthavira, thera) a członkai wielkiej gminy (mahasanghika), i prezentowanej głównie przez śwk kich. Dziś rozróżnia się w b. trzy n; znaczniejsze kierunki podstawom tzw. „wozy" (jana): mahajanę, hin janę i wadżrajanę. Hinajana Hinajana, zw. także „małym w żem", jest po mahajanie i przed w dżrajaną drugim pod względe wielkości kierunkiem b. Pierwotr hinajaną nazywano drwiąco b. ther wady, z którego wynikało, iż tyli nieliczni (mnisi i mniszki) przedost na się małym wozem przez oce; zamkniętego koła żywotów, pełnej Buddyzm osiągną na wielkim wozie nirwanę, w przeciwieństwie do hinajany, która będąc małym wozem pozostaje prze- znaczona dla mnichów. Mahajanę nazywa się też b. północnym, ponie- waż skupiska jej wyznawców znaj- dują się przede wszystkim w Chinach, Japonii, Korei, Mongolii, Nepalu, w płn. Indiach i Tybecie. Kierunek ten powstał na przełomie naszej ery, w I w. po Chr., po 4. soborze. Założony w V w. i znisz- czony w 1197 przez muzułmanów uniwersytet w Nalandzie w pobliżu dziś. Baragoonu w Palnie (Indie) był niegdyś gł. miejscem kultu mahajany, której ideał religijny stanowi miłosier- dzie (maha-karuna). Realizują go w sposób wzorowy bodhisattwowie. Zgodnie z tym ideałem człowiek zbli- żający się do oświecenia (bodhisat- twa) rezygnuje zdecydowanie z włas- nego zbawienia tak długo, aż wszystkie istoty na wielkim wozie znajdą dzięki niemu zbawienną drogę do brzegu tamtego świata (paramita). Nauka o pośredniczącej w zbawieniu łasce pozaziemskich buddów i bod- hisattwów, aktywistyczna etyka i wy- raźnie wyodrębniony kult są tym, co w sposób zasadniczy odróżnia ten kierunek od hinajany. W takiej for- mie b. mahajanistyczny przekształca się stopniowo od I w. po Chr. w religię światową. Ten nurt b. pojawił się w tekstach mahajana-sutr, napisanych w pierwszych wiekach po Chr. Mahasanghika (sanskr. wielka gmina) jest szkołą indyjskiego b. ma- hajanistycznego. Powstała na gruncie pięciu postulatów mnicha Mahadewy w III w. przed Chr. i odłączyła się podczas 3. soboru od liczebnie mniej- szej grupy sthawirów; istniała do XII w. po Chr. Każdy z tych pięciu postulatów dotyczył rozszerzenia su- rowego ideału mniszego na to, co ogólnoludzkie. Madhjamika (sanskr. nauka o po- średniej drodze) to najstarsza i jedna z najważniejszych szkół indyjskiej mahajany. Wywodzi się z mahasang- hiki i została założona w II w. po Chr. przez bodaj najznakomitszego myś- liciela mahajany, buddyjskiego „ojca kościoła" Nagardżunę (100-165). Ważnymi przedstawicielami tego kie- runku są ponadto Ariadewa (II/ III w.), Candrakirti (VI w.) i San-tidewa (VII w.). Nazywa się ją „nauką o pośredniej drodze" dlatego, że w warstwie poznawczej i doktrynalnej chce prowadzić ludzi „pośrednią" drogą między bytem a niebytem. Twierdzi ona, iż rzeczywistość ujmo- Drzewo genealogiczne szkół i kierunków 52 Buddyzm w Indochinach. Gł. przedstawicide therawady to: Buddhagosza (V w. po Chr.), mnich buddyjski i autor ob- szernego, systematycznego dzieła o nauce Buddy Yisuddhimagga, oraz Anuruddha (XII w. po Chr.) w Bir- mie. Przeciwnikami ortodoksyjnej szkoły sthawirawady byli sarwastiwadino- wie, najważniejsza szkoła filozoficzna hinajany. Dowodzą oni, iż wszelkie wydarzenia - przeszłe, obecne i przy- szłe - są równie rzeczywiste, stąd też bierze się ich nazwa (sanskr. sarva, wszystko, asti, istnieje, vadins, ci, którzy poświadczają). Gł. źródło wiedzy o ich nauce sta- nowi dzieło Yasubhandhu (IV-V w. po Chr.; Abhidharmakosia). Całą rzeczywistość można ich zdaniem po- dzielić na pierwiastki psychiczne i fi- zyczne (dharmy), które łączą się w ciągle zmieniających się prądach (santana). Cała poznawalna rzeczy- wistość składa się z nieprzerwanego przepływu tych wzajemnie uwarun- kowanych pierwiastków. Wyzwolenie z niej następuje wówczas, gdy przepływ jednej z santan ulegnie za- trzymaniu, a pierwiastki objawiające się (dharmy) nie będą się już mogły łączyć. Mahajana Mahajana ze 173 111 000 wyznaw- ców jest najliczniej reprezentowanym kierunkiem buddyjskim, wyprzedza- jącym hinajanę i wadżrajanę. Nazwa mahajana (wielki wóz) oznacza, iż wszyscy ludzie, mnisi i świeccy, którzy zawierzyli zbawicielowi świata, cierpień bytu (samsara), na drugi brzeg, osiągając nirwanę, w przeci- wieństwie do mahajany, nazywanej „dużym wozem". Hinajanę nazywa się także b. południowym, ponieważ pod względem geograficznym rozpo- wszechniła się przede wszystkim w Azji Płd. i Płd.-Wsch. (Birma, Sri Lanka, Kambodża, Tajlandia), w od- różnieniu od b. północnego, tj. maha- jany. Inna używana nazwa to b. palij- ski, gdyż jego święte pisma, Tripitaka, spisane są w języku pali. Hinajana jest kierunkiem ściśle monastycznym. Wyodrębnienie się elity mnichów prowadzących osiadły tryb życia (bhiksus), którzy nadali swemu życiu formę stałej organizacji, nastąpiło w chwili, gdy pierwotnie wędrujący mnisi zamiast tylko prowi- zorycznych domostw zaczęli w okresie pory deszczowej zakładać stałe klasztory (wihara). Przestrzegając ściśle dyscypliny monastycznej i orto- doksyjnej nauki mnisi stali się stop- niowo podporą b., co miało daleko idące konsekwencje. Z biegiem czasu powstawały liczne kierunki i szkoły. Najważniejsze z nich to: therawada, czyli „szkoła starych" mnichów - konserwatywny nurt b., który wyrósł ze sthawirawady i przejął kanon palijski. Był on pierwotnie mniej waż- nym kierunkiem, który od I w. przed Chr. oddziaływał głównie na Cejlo- nie i rozprzestrzenił się między XI a XIV w. w Indochinach. Obecnie szkoła ta stanowi gł. nurt hinajany w płd.-wsch. Azji. Słowo thera uznawane było za tytuł honorowy mnichów na Cejlonie oraz Gł. kierunki b. Liczba wyznawców % ogółu wyznawców b. mahajana hinąjana wadżrajana 173 111 000 117468000 18 548 000 56 38 6 309 127 000 100 Koljowie (ród) Dewadaha l Jasiodhara oo Anjana S i a k j o w i e ( r ó d ) Jajasena Sihahanu oo Koccana Pamita Amit sdana Siddhodana oo Maja Pajapati Suppabuddh; oo Pamit 1 1 t 1 1 1 Ananda BUDDA oo Jasiodhara Dewadatta |_ 1 Ranula Tablica genealogiczna Siddharty Gautamy Buddy " "',*!.' . MAHAJANA WADŻRAJANA 00 -a e '•L Jo ga cz ar o wi e a 3 bO a 2 1 H os so - sz u Sa dd ha rm a- pu i Ti en - tai - tsu ng Te nd ai- sz u Rei ju- kai 5 Sokka - gakkai Ni czi re n- sz u ro O .9 eL A mi dy z m 00 i óo e 'R U D żo do - sz u Sz in go n- sz u Ma has an ghi ko os — — Ł c3 r- "S- (N m o ^ —— -> o o o oo S _.._ ^ 1 g Buddyzm 54 Buddy/m wana w sposób pojęciowy sama w sobie nie jest realna, ponieważ wszystkie pojęcia są współzależne. Faktycznie nie istnieje ani prawda ani fałsz, ani byt ani niebyt, gdyż jedno jest przeci- wieństwem drugiego. To, co realne, absolutnie nie daje się zdefiniować, pozbawione (próżne) wszelkiej definicji i określane za pomocą pojęcia pustki (suniata) w sposób negatywny. Dlatego też szkołę tę nazywa się su- njiawadą. Wg formuły Nagardżuny rzeczywistość absolutna nie jest ani „a", ani „nie a", ani „a i nie a", ani też negacją tychże. Zbawienie leży - i nie trzeba sobie tego uświadamiać - w zrozumieniu sytuacji, iż od samego początku znajdowaliśmy się w nir- wanie. Szkoła madhjamika odrodziła się w chińskim nurcie sanlung-tsung i w japońskim sanron-szu. Szkoła wijnana wada albo cittamat- rata (nauka o świadomości jako jedynej rzeczy realnej) jest najpoważniejszym kierunkiem filozoficznym w indyjskim b. mahajanistycznym; nazywa się ją także jogaczarą (przemianą w jodze). Najważniejszymi przedstawicielami tego kierunku wyrosłego z mahasanghiki są Asanga (IV/V w. po Chr.), autor mahajana-sutr Lan-kara, jego nauczyciel Maitrejanatha (IV w. po Chr.) oraz brat Asangi, Wasubandhu (IV w. po Chr.). Kierunek ten stanowi reakcję na madhjamików. Co prawda uznaje on pogląd tych ostatnich, że doświad- czalna rzeczywistość jest złudna i że absolut można zgłębić tylko poprzez mistycyzm. Absolut określa się pozy- tywnie za pomocą pojęcia „takości" (tathata). Pojęcie to odpowiada czystej, nieosobowej, niezróżnicowanej, wiecznie niezmiennej, czyli nieświa- domej, nie dzielonej na przedmiot i podmiot świadomości jedynej ab- solutnej rzeczywistości. Złudzenie uniwersalizmu powstaje przez to, że w tej czystej świadomości zachodzą procesy rozumiane jako zmętnienia. Charakterystyczna jest w tym kon- tekście nauka o trzech aspektach rze- czywistości. Tathata, czysta świado- mość, to rzeczywistość absolutna. Świat przeżywany i poczucie swego ja są rzeczywistością urojoną. Procesy wywołujące to złudzenie faktycznie zachodzą, są jednak tylko rzeczywis- tością względną. Według tej swoistej „nauki o tyl- ko-rzeczywistości" wszelki byt jest złudzeniem. Realne pozostaje jedynie czysto potencjalne poznawanie. Joga stanowi dla zwolenników tego kie- runku jedną z możliwości stania się bodhisattwą. Założona przez Doszo (629-700) ok. 653/657 japońska szkoła hosso- szu, jedna z istniejących niegdyś sześ- ciu szkół nara, licząca ok. 270000 wyznawców, należy poprzez chińską fa-hsiang-tsung do jogaczary. Japońska szkoła tendai wywodzi się z Chin, gdzie w 580 r. mnich Tsi- kai (538-597) założył w Tse-Kiang szkołę tien-tai, której nazwa pochodzi od klasztoru położonego na górze o tej samej nazwie. Zwolennicy tej szkoły opowiadają się za czymś pośrednim między studiami a medy- tacją, dlatego kierunek ten nazywa się „szkołą wiedzy i zamyślenia". Szcze- gólnym źródłem jej nauki jest sutra saddharma-pundarika. Jej japoński odpowiednik to szkoła tendai, wpro- wadzona w 805 do Japonii przez buddyjskiego bonzę Saiczo (762-822), mającego honorowy tytuł Dengjo Daisi (wielki nauczyciel przekazujący naukę). Ośrodkiem liczącej dziś 2,6 min zwolenników szkoły tendai jest klasztor Enrjaku-dżi na górze Hiei. Większe znaczenie uzyskała wywo- dząca się z tendai nicziren-szu (jap. słońce-lotos), druga pod względem wielkości szkoła b. w Japonii, licząca współcześnie ponad 12 min człon- ków. Założył ją w 1253 i nadał jej swoje imię Japończyk Nicziren (1222- 82), noszący przydomek Rissio Daisi. Poznawszy wszystkie ówczesne szkoły buddyjskie, doszedł do wniosku, że najlepszą ze wszystkich jest nauka o lotosie, w której upatrywał sedno b. W 1253 patrząc na wschodzące słońce wypowiedział uroczyście na szczycie Kijozumi dziesięć razy formułę sutry: „Chwała niech będzie sutrze o lotosie dobrego prawa" (jap. mamu-mjo-ho- renge-kjo). Następnie zaczął głosić nową naukę i założył szkołę swego imienia. Nauka jego zawiera się w pięciu zdaniach: 1. kjo: Sutra o lotosie jest nauką absolutną buddyjskiego okresu końca. 2. ki: Ludzie tego okresu dostosowani są do tej nauki. 3. dżi: Jedyną odpowiednią modlitwą jest formuła sutry. 4. koku: Krajem właściwym jest Japonia. 5. jo: Nicziren-szu jest jedyną szkołą powodującą błogostan tego okresu końca i zastępuje wszystkie inne. Z powodu głoszenia bezkom- promisowych kazań pokutnych Ni- cziren skazany został dwukrotnie na banicję, a nawet na karę śmierci, której jednak nie wykonano. Do -> nowych religii zaliczają się redżiu-kai, sokka-gakkai i rissio-ko- sei-kai, nazywane także religiami -> sutry lotosu, ponieważ odnosząc się w sposób szczególny do sutry o lotosie usiłują rozwiązać problemy etyczne i społeczne. Amidyzm to nazwa zbiorcza kilku kierunków w japońskim b., którego wyznawcy czczą Buddę-Amidę, wy- powiadając formułę „zbaw Bud-do- Amido" (jap. namu amida butsu). Ze względu na tę formułę nazywa się amidystów także wyznawcami szkół nembutsu. Japoński amidyzm ma swoje źródła w chińskiej czing-tu-tsung (chin. szkoła czystej ziemi), założonej ok. 400 r. przez Hui-Juana (333-416). Największymi mistrzami tej szkoły są Tan-lun (476-542) i Szan-Tao (613- 681). Gł. jej elementem jest wiara w absolutne zaufanie do łaskawego Buddy-Amidy, który niegdyś jako mnich Dharmakara w momencie oświecenia złożył przed dziesięcioma ołtarzami świata 48-krotne przyrze- czenie. Wg jego 18. i najważniejszej części należy wyrzec się nirwany, do- póki wszystkie żywe istoty nie będą mogły żyć w niekłamanej nadziei na ponowne narodziny w „czystym kra- ju", i to już po dziesięciokrotnym przywołaniu jego imienia (nembut- su). Obok zaufania do Amidy czło- wiek może być pewny swego zbawie- nia, ponieważ spełniło się pierwotne przyrzeczenie Amidy, a on sam panuje w najbardziej sławionym przez sutry mahajany kraju Buddy, tj. w „raju Zachodu" (sukhavati). Siła pierwo- tnego przyrzeczenia Amidy przenika wszystkie istoty, ale aby stała się skuteczna, musi zostać wyzwolona przez nembutsu. Zawołanie „zbaw Buddo-Amido" jest w istocie apelem do ludzi, by zaufali jego łasce i byli pewni swego zbawienia. Do amidyz- mu należą japońskie szkoły dżo-do- szu, szin-szu, dżi-szu i juzumen- butsu-szu. Dżodo-szu (jap. szkoła czystej ziemi) liczy obecnie 4,5 min wyznawców. Organizacyjnie zawiązana została w Japonii w 1175 przez Honen Szoni- na (1133-1212), buddyjskiego mnicha o imieniu zakonnym Genku. Jej pierw- szym kaznodzieją był mnich Tendai Gensczin (912-1017). Jedną z gł. sie- dzib szkoły jest Komy-dżi (Jamaszi). Za spisaną podstawę szkoły uważa się pisma sławiące Amitabhę, m.in. Suk- havativyuha. Zamiast nirwany pojęcie centralne stanowi „czysta ziemia", bądź „zachodni raj", którego władcą jest Amitabha. Wypowiedzenie jego imienia to najpewniejsza droga do osiągnięcia zbawienia w raju. Dobrze też zawołać jego imię przynajmniej raz w życiu, posługując się formułą „namu amida butsu" (zbaw Buddo-Amido). Lepiej wypowiadać tę formułę dziesięć razy dziennie. Sam Genku miał jej ponoć używać 70000 razy w ciągu dnia. Dzięki miłosierdziu Amidy czło- wiek wradza się w „czystą ziemię Za- chodu", tj. w raj. Jeden z uczniów Genku, mnich Szinran Szonin (1173-1263), założył później, w 1224 r., szkołę dżodo-- szin-szu (prawdziwą szkołę czystej ziemi), będącą dziś największą szkołą buddyjską w Japonii. Jej gł. ośrod- kiem jest Niszi-Hongang-dżi (Kioto), gdzie znajdują się dwie uczelnie wy- ższe o randze uniwersyteckiej: Otami i Rjokoku Dajgaku. 1 Kobiety oddające cześć odciskom stt Buddy,marmur (poi. IIwJ.Madras, Muz um Rządowe 2 Tysiąc buddów jako malowana „litanii. (VI~VHw.). Adżanta, Grota 17 Ideę wyłącznej skuteczności wiar bez jakiegokolwiek współdziałan człowieka, Szinran Szonin rozwiń w sposób niezwykle konsekwentn Zniósł bariery dzielące mnichów c świeckich oraz wprowadził równo: mężczyzn i kobiet w sferze relig: Chcąc pokazać, że dla zbawień przez Buddę-Amidę wystarcza mor; Iność świecka, a szczególne forrr zachowania się mnichów (przestrzi ganię postu i celibatu) nie są istotn ożenił się w 1203, pozostając mn chem. Doczekał się czterech synó i trzech córek. Napisany przez nieg zbiór maksym dotyczących nauk wiary i oświecenia ma wartość kam niczną. Obok samego twórcy relij niezwykłą czcią otacza się także „śn dniego założyciela", Rennjo Szonir (1415-99), który przetłumaczył gł. t ksty chińskie tej szkoły na język j: poński. B. zeń (jap. zeń, medytacja; sansk dhyana; chin. czan) liczy współcze nie w Japonii ponad 9 min wyznav 56 Buddyzm Buddyzm Buddyjski obraz świata ców. Jap. szkoły zeń wywodzą się z chińskiej czan-tsung, założonej przez (28.) patriarchę b. indyjskiego, mnicha Bodhidharmę (498-561), który w 526 r. po Chr. przybył z Indii do Chin. Jak podaje legenda, Bod- hidharma przez 9 lat siedział w mil- czeniu w klasztorze Szaolin zwrócony twarzą do ściany, aż doznał oświecenia. Z milczenia zrodził się zeń, w którym znajduje się spełnie- nie. Właściwy kształt nadał b. Hui- nenga (637). Ważnymi mistrzami zeń są czwarty następca jego założyciela Doszin oraz piąty - Konin. Ta buddystyczna szkoła medytacji wprowadzona została w Japonii na początku okresu Kamakury (1185- 1333) przez dwóch mnichów: Eisai (1141-1215) i Dogena (1200-50), który miał przydomek Sczojo Daisi i był uczniem Eisai. Pierwszy z nich założył w 1202 szkołę rinzai, która liczy obecnie ponad 3 min wyznawców i ma swą gł. siedzibę w Kioto (Jamaszira). Drugi zaś założył w 1228 szkołę soto, skupiającą dziś 6,8 min członków, z gł. ośrodkiem w mieście Eihei-dżi (Eczizej). Dogen m.in. w swym dwutomowym dziele Eiheidai-szingi wyłożył w sposób konsekwentny filozofię i dyscyplinę zeń. Trzecia, znacznie mniejsza szkoła to obaku. Założył ją Ingen (1592- 1673) w Japonii w 1654, a jej ośrodek mieści się w Mampuku-dżi (Jamaszi). Nazwa „szkoła medytacji" wskazuje na praktykowaną w niej przede wszy- stkim siedzącą medytację (sanskr. padmasana; jap. zazen), prowadzącą do poznania jedności wszelkiego bytu, najwyższego i najniższego, naj- świętszego i najbardziej świeckiego. Ze względu na zawarte w nich wartości ogólnoreligijne i mistyczne szkoły zeń spotkały się w najnowszych czasach z dużym oddźwiękiem w Europie i USA. Wadżrajana Wadżrajana (wóz diamentowy), na- zywana także mantrajaną (wóz przy- słów [formuł]) jest trzecim pod wzglę- dem wielkości - po hinajanie i mahaja- nie - kierunkiem b. Liczbę jego wy- znawców szacuje się dzisiaj na ok. 18 548000. Tantrajana (sanskr. tantra, nić, tkanina, system) lub „wóz napiętej nici" - symboliczne słowo określające szereg nauczycieli, którzy przekazują swą naukę jedynie osobom wtajem- niczonym - to nazwa kierunku, którego (tajemna) nauka głosi, że za pomocą rytuałów (tantra), świętych przysłów i formuł (mantr) można jak na wozie przekroczyć ocean zamkniętego koła pełnych cierpień egzystencji i na przeciwległym brzegu osiągnąć nirwanę. Wadżrajana rozpowszech- niona jest głównie w krajach himalajs- kich, przede Wszystkim w Tybecie. Kierunek ten powstawał od VI/ VII w. z b. mahajanistycznego, kiedy to pojawiło się szczególne zamiłowanie do gestów rąk (tantry), a zwłaszcza do wymawiania magicznych sylab (mantry); dochodziła do tego tech- nika patrzenia (mandala) jako trzeci element. Szingon-szu (jap. szkoła prawdzi- wego [mistycznego] słowa), zw. także szkołą mantr, została wprowadzona przez jap. mnicha Kukai (774-845), zw. pośmiertnie Kobo Daisi (wielki nauczyciel rozpowszechniający pra- wo), w Japonii w 806 r. Ta jap. szkoła ma swój chiński odpowiednik w zało- żonej ok. 720 przez Szan-wu-wei (637-735) szkole japońskiego b. o na- zwie mi-tsung (szkoła tajemnicy). Li- czy ona obecnie ponad 10 min wy- znawców. Gł. ośrodkiem działalności Kukaiego, który był równocześnie poetą, kaligrafem, malarzem, rzeź- biarzem i architektem, stał się wznie- siony przezeń na górze Kojasan kla- sztor Kongobu-dżi (ok. 100 km od Tokio). Jedną z ksiąg kanonicznych szingonu jest Dainiczi-Kjo (jap. prze- wodnik wielkiego błyszczącego). Lamaizm Wszystkie gałęzie rozwiniętych w Tybecie form b. wadżrajanicznego określane są mianem lamaizmu, która to nazwa wywodzi się od słowa lama (tyb. bla-ma wyższy, nauczyciel, dostojny mnich). Ta zdecydowanie monastyczna religia rozpowszechniła się w Bhutanie, Ladakh (Kaszmir), Mandżurii, Mongolii, Nepalu, płn. Chinach, Sikkimie i Tybecie. Za założyciela lamaizmu uważa się indyjskiego mnicha i wyznawcę szko- ły „wozu diamentowego" Padma- sambhawę (sanskr. narodzony z lotosu), który przybył do Tybetu za panowania króla Ral-pa-cana (zmarł 836) na początku VIII w. Tybetańczycy nazywają go zwykle Rinpo-tse, „wspaniałym nauczycielem". Uchodzi za założyciela szkoły rNin-ma-pa (stara szkoła lub stary zakon), w której świątyniach jego obraz i malowidła jego obu najwytworniejszych żon zajmują centralne miejsce. W 747 zbudował pierwszy klasztor w Tybe- cie, a także założył klasztor bSam-jas (ok. 770), położony ok. 80 km na płd. wschód od Lhasy. Na Zachodzie bo- 1 Amida przechodzący przez góry, jedwc. (XIII w.). Kioto, Zenrinji 2 Bodhisattwa Samantabhadra ze swą sit kti w otoczeniu pięciu buddów 3 Padmasambhawa (VIII w.), założycl lamaizmu, Thangka (XVIII w.) 4 Obecny 14. dalajlama, inkarnacja boi hisattwy Awalokiteswary, zwierzchnik Żó tych Czapek, podczas odmawiania sutr 5 Jakszini Chuda ze stupy w Bharhut (II v przed Chr.). Kalkuta, Muzeum Indyjskie daj najbardziej znanym zakoner jest bKa-brgyud-pa, który załóż; w XI w. asceta Marpa (1012-96 Członkiem tego zakonu był m.ir wielki poeta i święty Milarapa (tyt Mi-la-ras-pa; 1040-1123), jede z uczniów Marpy, twórca części ze branych później i opiewających jeg życie „100 000 pieśni", największf epopei narodowej Tybetu. Sa-skja-pa wywodzi swą nazw od założonego w 1073 zachodnio!) betańskiego klasztoru Sa-skja, g ośrodka tego kierunku. Poniewa jego wyznawcy nosili czerwone szat i nakrycia głowy, nazywani są takż 58 Buddyzm Czerwonym Zakonem lub „Zakonem Czerwonych Czapek". Najwyżsi la- mowie klasztoru Sa-skja stworzyli od XI do połowy XIV w. prawdziwą dynastię; otrzymali od cesarza mong. Kubilaj-chana zwierzchnią władzę nad Tybetem. Wraz z załamaniem się panowania Mongołów rozpoczął się upadek Czerwonego Zakonu. Kres grożącemu mu rozpadowi położyła dGe-lugs-pa (żółte czapki), szkoła cnotliwości, znana także pod nazwą Żółtego Zakonu lub „Zakonu Żół- tych Czapek", od barwy nakrycia głowy i stroju noszonego przez ła- mów. Dwoma ośrodkami tej szkoły są klasztor w Lhasie, którego przeło- żonym jest dalajlama, oraz klasztor Taszilumpo w pobliżu Szigace, którego zwierzchnikiem jest panczenlama. Żółty Zakon założył w 1407 Tsong- khapa (1357-1419), największy refor- mator b. Walczył on o odnowę nauki i etyki buddyjskiej oraz wprowadził celibat mnichów. Od momentu swego powstania Żółty Zakon wypierał ze wszystkich wpływowych pozycji Czerwony Zakon. W jego świąty- niach na honorowym miejscu znalazły się obrazy i posągi przedstawiające Tsongkhapę i jego dwóch ulubionych uczniów. Jeden z nich, dGe-dun-grub (1391-1475), jest uważany za pierw- szego dalajlamę, drugi zaś, mKhas- grub-rje (1385-1438) - za pierwszego panczenlamę. Tsongkhapa na oczach swego ludu wstąpił do nieba. Jego następcy nie dziedziczyli tej godności, lecz odnajdywano ich na podstawie „sukcesji czubilgańskiej". Zgodnie z tą'sukcesją żyjący wielcy lamowie są w każdym wypadku ziemskimi wcie- leniami Buddy i Bodhisattwy. Po śmierci dalajlamy Budda bądź Bod- hisattwa wciela się natychmiast w nowo narodzonego chłopca, którego poznaje się po szczególnych cechach i obwołuje zwierzchnikiem religii. W ramach tego systemu sukcesji państwo kapłanów Żółtego Zakonu wyróżnia na szczycie podwójną hiera- rchię łamów, tj. dalajlamę i panczen- lamę. Dalajlama (mong. dalai, ocean wiedzy; tyb. bla-ma, wyższy, nauczy- ciel, dostojny mnich) jest od 1578 dwujęzycznym tytułem lamy (równy oceanowi mądry nauczyciel) najwyż- szego rangą w hierarchii tybetańs- kiego państwa teokratycznego. Ten przełożony klasztoru w Lhasie jest zwierzchnikiem „Żółtych Czapek", kierunku zwanego dGe-lugs-pa, i uchodzi za stale odnawiające się wcielenie bodhisattwy Awalokiteś- wary. Obecnie żyjący 14. dalajlama, podobnie jak jego poprzednicy, miał swą siedzibę w pałacu Potala w Lha- sie, od 1959 zaś przebywa na uchodź- stwie w Indiach. Dalajlama jest raczej zwierzchnikiem o randze politycznej, w przeciwieństwie do panczenlamy, który jest najwyższym duchownym dostojnikiem lamaizmu. Lhasa (tyb. miejsce bogów) jest dla tybetańskiego buddysty miastem świętym, w któ- rym mieści się dawny kompleks za- mkowy Potala. Panczenlama (tyb. panczen-rin-po- cze, klejnot wielkiego uczonego) to tytuł naczelnego lamy w tyb. klasz- torze Taszilumpo w pobliżu Szigace, ok. 200 km na zachód od Lhasy. Stanowi on - tak jak dalajlama - kon- tynuację „dynastii inkarnacyjnej" i jako kolejne wcielenie Buddy Amita- bhy jest przedmiotem uwielbienia. Mimo że panczenlama - odpowied- nio do rangi wcielonego weń Buddy Amitabhy - stoi właściwie ponad da- lajlama, w którego ciele mieszka bod- hisattwa Awalokiteśwara, dalajlama z biegiem dziejów stał się najwyższym władcą świeckim Tybetu, panczenlama zaś musiał zadowolić się pełnieniem funkcji duchownych. Przeciwieństwo to od dłuższego czasu powodowało rywalizację między obu dostojnikami, nasilającą się przez to, że panczenlama szukał oparcia w Chinach, dalajlama zaś w Indiach. Rywalizacja ta zmusiła 9. panczen- lamę w 1923 do ucieczki do Chin, gdzie umarł w 1937. Obecny, 10. pan- czenlama został obwołany w 1944 z terytorium Chin i przybył do Tybetu dopiero w latach 1951-52. Po zajęciu Tybetu przez Chiny w 1959 obecnie żyjący 14. dalajlama uciekł do Indii, gdzie przebywa na uchodźstwie w Dharmsali w Nagrze. Panczenlama jest członkiem Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludo- wych. NAUKA BUDDY, CZYLI DHARMA Pierwiastki konstytutywne pierwo- tnego b. to Budda, dharma i sangha. Są one ujęte w starej formule triratny (sanskr. trzy klejnoty), której nauczał swoich pierwszych misjonarzy Gau- tama: Idę dolBuddyjako mojego przewodnika. Idę do dharmy (nauki Buddy) jako mojego przewodnika. Idę do sanghy (wspólnota zakonu) jako mojego przewodnika. Kto trzykrotnie powtórzy triratnę, jest uważany za wyznawcę b. For- muła ta służy podczas każdego ze- brania świeckich, mnichów i mniszek oraz przy każdym buddyjskim sank- tuarium do trzykrotnego odwoływania się do tych trzech pierwiastków jako przewodników. Budda i bogowie Budda nigdy nie wypowiadał się o bogu. Zapytany o to, czy bóg istnieje, czy też go nie ma, odpowiadał wymijająco: Nie chcę odpowiadać, ponieważ nie wiem o tym niczego pewnego, a także dlatego, że jest to nieistotne dla wyboru drogi do zba- wienia człowieka. Stara buddyjska przypowieść mówi o mężczyźnie, który nagle odkrył w puszczy zarośniętą ścieżkę prowa- dzącą do wielkiego miasta. Ponieważ Budda zna zapomnianą przyczynę i jedyny sposób uleczenia ludzkiego cierpienia, staje się doradcą i przewo- dnikiem ludzi prowadzącym ich ku zbawieniu. Według b. hinajanistycznego, Budda Gautama jest wprawdzie najmą- drzejszą, najszlachetniejszą i najlep- szą ze wszystkich istot w tej epoce historii świata - wyłączając poprzed- nich Buddów - sam jednak uważa się jedynie za „wskazującego drogę" do zbawienia i nie dba o to, by go wielbiono jako boga. Zgodnie z cyk- licznym pojmowaniem dziejów sądzi się, że przed Buddą Gautama co jakiś czas pojawiali się inni Buddowie i że w przyszłości ukaże się ponownie jeszcze inny Budda, który na nowo odkryje starą ścieżkę. W b. mahajanistycznym Budda Gautama jest ziemskim odbiciem Buddy pozaziemskiego, posiadającego potrójną istotę (sanskr. trikaja, potrójne ciało [Buddy]). W każdym z tych trzech ciał odzwierciedla się inna faza procesu deifikacji Buddy. Zgodnie z tą nauką Budda posiada trzy ciała i duchy: w pierwszym, ziem- skim wcieleniu zjawisk (nirmanaka- ja), związanym z czasem i przestrze- nią, przybył on przed 2500 lat na ziemie. W tym stadium nauka Buddy o drodze do zbawienia jest ważniejsza od jego osoby. W ciele historycznym (realnym) pozostaje ukryte drugie ciało - gloryfikacji i rozkoszy (samb- hogakaja). Mając to ciało, które nie wiąże się już z czasem i przestrzenią, Budda rozkoszuje się swą szczęśliwo- ścią i jest panem raju niebiańskiego. Ciało to, noszące 32 cechy kosmicz- nego człowieka, mogą rozpoznać tylko wierni. W tym stadium osoba Buddy pozostaje równie ważna jak droga, którą wskazał w swej nauce. W trzecim ciele, właściwym dharma- kaja (ciało nauki), jest on tożsamy z absolutem. Ciało to stanowi duchową zasadę, która staje się widoczna w oświeceniu: naturę Buddy. Ta natura Buddy jest wspólna wszystkim lu- dziom i rzeczom jako najgłębszy wy- miar i odkrywa się ją ostatecznie w oświeceniu. W tym stadium Budda stał się właściwym jądrem życia, Bud-dą- naturą wszystkich ludzi i rzeczy. Te trzy ciała i duchy rozumiane są na przestrzeni dziejów jako różne bóstwa, będące emanacjami pra- Buddy. Na początku był Adi Budda (sanskr. pra-Budda), który wyszedł z wielkiej próżni. Znajdował się on w nirwanie i był czystym światłem. Przez pięć kontemplacyjnych rozwi- nięć samego siebie stworzył pięciu buddów dhyani (sanskr. buddowie medytacji). Liczba pięciu rozwinięć odpowiada pięciu zmysłom, pięciu cnotom, pięciu kolorom i pięciu regionom świata, na których panują. Równocześnie symbolizują one przez swoje pozycje (asana) i gesty rąk (mudra) pięć wyda- rzeń z życia Buddy Gautamy, z czego cztery wiążą się z jego oświeceniem, a jedno z kazaniem w Benares. Imio- nami pięciu buddów dhyani są: Wai- rokana, Akszobja, Ratnasambhawa, Amitabha i Amogasidhi. Spośród nich najpopularniejszym jest Amitabha (sanskr. niezmierzone światło; chin. amito; jap. amida; tyb. od-dpag- med). Strzeże on zach. strony świata jako panujący władca raju błogosławionych sukhawati, do któ- rego przyjmie wszystkich wzywają- cych z ufnością jego imię. W ikono- grafii jest przedstawiany w kolorze czerwonym; z rękoma złożonymi na łonie symbolizuje Buddę Gautamę pogrążonego w medytacji. Ponieważ pięciu buddów dhyani ze swym duchowym ciałem (dharmaka- ja) w nirwanie pozostaje dla człowie- Buddyzm '. ka niedostępnymi, i sami także n mogą działać na ziemi, wytwarza poprzez kontemplację pięciu bodt sattwów dhyani (bodhisattwów m dytacji), którzy mogą działać w świ cię dzięki swemu ciału szczęśliwoś (sambhogakaja). Imiona tych pięć bodhisattwów dhyani brzmią: S mantabhadra, Waddsrapane, Ratn pam, Awalokiteśwara i Wiswapar Ci bodhisattwowie dhyani tworzą n; stepujące kolejno po sobie światy z\ kalpa, z których pierwsze trzy ji przeminęły. W czwartym stworzeń: wszechświata, które jest dziele: Awalokiteśwary i pozostaje pc ochroną Amitabhy, żyją dzisiejsi li dzi. Awalokiteśwara (sanskr. będąc w stanie osiągnąć najwyższy stopie poznania) jest najwyższym i najpopi larniejszym spośród wszystkich bo< hisattwów w b. mahajanistycznyn Uważa się go za emanację Amitabh; a jego ziemskim wcieleniem jest Buc da Gautama. Buddzie dhyani Amit; bhie posiadającemu duchowe cia) (dharmakaja) odpowiada więc ciał szczęśliwości (sambhogakaja) bodh sattwy dhyani Awalokiteśwary, któi zesłał na ziemię Buddę manuszieg Gautamę z jego ciałem transform; cyjnym (nirmanakaja). Jako bodh sattwa rezygnuje z osiągnięcia stan bycia Buddą, dopóki nie pomóż wszystkim istotom żywym w uzy; kaniu zbawienia. Chcąc ukazać jeg wszechstronność, przedstawia się g z 10 lub 11 twarzami zwróconymi w wszystkich kierunkach. Awalokitei wara uważany jest za uosobieni wszelkiego miłosierdzia. Jeden z jeg najważniejszych atrybutów stanov różaniec. W Chinach Awalokiteśwć ra przedstawiony w postaci kobiet stał się boginią miłosierdzia Kuanji (lub Kuansziyin), o której łaskawoś modlą się wszyscy potrzebujący pc mocy. Jej wyobrażenia w sztuce są ta wielostronne, że żadna z postać w chińskim b. nie może się z ni Buddyzm 61 60 Buddyzm równać. W Japonii kobieta bodhisat- twa nazywa się Kwannon (lub Kwan- zeon) i jest tam szczególnie czczona. Znane są pielgrzymki do 33 świątyń Kwannon w zach. Japonii oraz o- środek kultowy Kwannon w parku Asakusa w Tokio. Ze względu na różnoraką pomoc, jakiej udziela, przedstawia się ją w sztuce jap. jako postać o tysiącu rąk, wielu twarzach itd. Jako „Kwannon z dziecięciem" przypomina chrześcijańskie podobizny Madonny. W Tybecie za wcielenie Awalokiteś- wary (sPyan-rasszips) uważa się da- lajlamę. 1 Indyjski bodhisattwa ze świątyni skalnej w Adżancie (VI~VH w.) 2 Chiński bodhisattwa ze świątyni jaskiniowej w Kansu, kamień powlekany gliną (pocz. VI w.) 3 Bodhisattwa Kuan-in z Chin, drewno (X- XI]Iw.). Paryż, Muzeum Guimeta 4 Lohan z Chin, ceramika glazurowana (XI-XIIw.). Londyn, Muzeum Brytyjskie 5 Kwannon o tysiącu rękach ze świątyni Tosiodaidżi w Nara, sucha laka na drewnie (VIII w.) 6 Biala Tara z Katmandu, drewno (XVI~XVIIw.). Kopenhaga, Muzeum Na- rodowe 7 Bogini Kicidżioten (Mahaszri) ze świątyni Jakuszidżi w Nara, malowidlo na tkaninie konopnej (VIII w.). 8 Japoński święty (arhat), tusz i farby wodne na jedwabiu (poi. XIV w.). Waszyngton, Freer Gallery ofAr t 9 Chiński święty (arhat) w stylu chan (zeń) Do pięciu bodhisattwów dhyani należy pięciu Buddów manuszi, tj. ludzkich buddów głoszących ludziom prawdę. Są to: Krakuczanda, Kana Kamuni, Kasiapa, Sikiamuni (Gautama) i Maitreja. Najbardziej znanym obok Buddy Gautamy jest Budda Maitreja (sanskr. dobrotliwy; chin. mi-lo-fo; pali metteya). Ma on w przyszłości przybyć na ziemię - tak jak niegdyś Budda Gautama - aby wskazać ludziom drogę do zbawie- nia, choć obecnie pozostaje jeszcze w niebie tuszita jako bodhisattwa. Jego wizerunki są przedmiotem szczególnego kultu, gdyż rozbudza on wśród wiernych mesjanistyczne nadzieje. Ponieważ tych pięciu bodhisattwów nie może pomóc ludziom w sposób bezpośredni, gdyż nigdy nie opu- szczają kryształowego pałacu w pią- tym rejonie niebios, wcielają się w pięciu buddów manuszi. B. mahajanistyczny zna wiele tysięcy bodhisattwów, którzy przebyli całą drogę zbawienia i mogą w każdej chwili osiągnąć stan bycia Buddą. Jednakże wyrzekają się własnego oświecenia, by przekazać wszystkim istotom żywym swą mądrość i życz- liwość. Szczególnie popularny obok Awalokiteśwary jest Kshitigarbha (sanskr.; chin. titsang; jap. dżiso, ten, dla którego ziemia jest łonem matki). Uważa się go za obrońcę dzieci, ko- biet w ciąży oraz podróżnych; czci się go zwłaszcza w Azji Wsch. Ponad- to należy wymienić Manjuszriego (sanskr. ten, którego blask jest miły). Uważa się go za krzewiciela mądro- ści, patrona ludzi poszukujących wie- dzy i z tego względu przedstawia często z mieczem, który niszczy nie- wiedzę, lub z książką. W chińskim b. oprócz buddów i bodhisattwów jest jeszcze trzecia klasa istot świętych, pozostająca pod silnym wpływem 62 Buddyzm chińskim: lohan (chin.; jap. Rakan). Należy do nich m.in. Putai, tzw. Budda z dużym brzuchem. W b. hinajani- stycznym istnieje na ogół tylko jeden bodhisattwa: Maitreja, który obecnie przebywa jeszcze w niebie bogów tu- szita, tak jak niegdyś Siddharta Gau- tama. Dopiero po 30 000 lat przybę- dzie na ziemię, by doznać oświecenia, tzn. stać się nowym Buddą. W wadżrajanie bodhisattwa ko- bietą jest Pradżnaparamita. Lamai- czny panteon jest niezwykle bogaty, a na jego czele znajduje się trójka bogów: Awalokiteśwara, Manjuszri i Wadżrapani. Spośród bóstw żeńs- kich szczególną rolę odgrywa bod- hisattwa Tara. Pogrążony w bezkresnej medytacji, nagi, błękitny (męski) Budda Adi obejmuje swą nagą, białą (żeńską) siakti. Obraz zespolenia płciowego symbolizuje połączenie absolutnego inicjatora i zainicjowanej akcji. Symbolem mani (sanskr. członek męski, klejnot) jest wadżra (sanskr. piorun, diament). Natomiast joni (sanskr. łono kobiece, łono matki) symbolizuje padnie (sanskr. kwiat lo- tosu). Buddowie dhyani i bodhisattwo- wie, przedstawiani w głębokiej medy- tacji, są też ukazywani ze swymi sia- kti, małżonkami, w objęciach, w po- zycji jab-jum. Wizerunki bóstw w ze- spoleniu płciowym symbolizują toż- samość nirwany i samsary. Według siaktyzmu ani samo poznanie, ani intuicja sama w sobie nie może osiąg- nąć całości. Jedynie zjednoczenie obu może przynieść owoce, podobnie jak ani sam mężczyzna, ani sama kobieta, lecz tylko oboje zespoleni ze sobą mogą spłodzić dziecko. Nawet Tat- hagata sukhakaja ma ciało rozkoszy, amandakaja, tak że może objąć swą siakti, Tarę lub Bhagawat. Wśród żeńskich bóstw szczególną rolę od- grywa bodhisattwa Tara (ratownicz- ka, gwiazda). Jak podaje legenda, w momencie śmierci obu żon panującego ongiś w Tybecie króla Srongbtsana sgampo (VII w.), Nepalki i Chinki, które konkurowały między sobą w upo- wszechnianiu w tym kraju wiary, w której się wychowały, z oka w czole bodhisattwy Awalokiteśwary spłynęła na ziemię łza. Miało to uzmysłowić ludziom, iż obie kobiety stanowią wcielenia bodhisattwy. Obie też uwa- żane są odtąd za bóstwa opiekuńcze Tybetu, nazywane Zieloną i Żółtą Tarą. Wadżrajana przejęła do swego panteonu także bdud (tyb. diabeł), demony i bogów strachu. Buddyjski obraz świata Wszystko wyszło z wiecznej akasa (przestrzeń) i w tej sferze material- nego rozwoju zawieszony jest makro- kosmos nieskończenie wielu istnieją- cych obok siebie systemów świata (sakwala). Każdy z nich dzieli się na świat górny, środkowy i dolny. W świecie dolnym znajdują się gorące i zimne piekła, w których złoczyńcy znoszą ograniczone w czasie straszne cierpienia. Ponad tym światem wznosi się płyta ziemska otoczona morzami, a jej centralny punkt to góra Meru, wokół której położone są cztery części ziemi opłukiwane przez morza. Na ziemi żyją zwierzęta, ludzie, duchy i demony. Wokół góry Meru krążą słońce, księżyc i gwiazdy, a na niej oraz w latających pałacach ponad nią mieszkają bogowie. Ponad strefą pożądania, do której należą wszystkie z wymienionych dotychczas pięter świata, rozpościerają się strefy czys- tych form i nieform, w których zamie- szkują bóstwa pozbawione żądz. Światy te - z wyjątkiem górnych niebios - znajdują się w stanie ciąg- łych zmian; trwa nieustanne stawanie się i przemijanie. Tak też i światy współczesne po niezliczonych wie- kach przeminą; inne światy istniały już w nieskończonej przeszłości, a w nieskończonej przyszłości powstaną zupełnie nowe. Każdy z tych światów trwa przez jedną mahakalpę, obejmującą 20 kalp (sanskr.; pali, koppa, okresy). Jedna kalpa (okres świata) obejmuje l 680 000 lat i dzieli się na 8 okresów. Istnieją dwa rodzaje mahakalp, które następują po sobie: mahakalpa próżni, kiedy nie pojawia się ani jeden budda, oraz pięciorakie- go rodzaju mahakalpa buddy, w zale- żności od tego, czy objawia się jeden, dwóch, trzech, czterech czy pięciu buddów. Żyjemy obecnie w mahakal- pie tego ostatniego typu, ponieważ na ziemi pojawiło się już czterech bud- dów (czwartym był Gautama), piąty zaś, Maitreja, oczekuje w niebie bóstw tuszita na moment, w którym za 30 000 lat stanie się buddą. Nie tylko czas nie ma początku i końca. Także wśród wszystkich istot żywych, obojętnie czy ziemskich, podziemnych, czy też ponadziems- kich, przebiegają ciągłe procesy ro- dzenia się i umierania, w trakcie któ- rych stale zmieniają sposoby swego istnienia. Ten nieprzerwany ruch okrężny światów stawania się i prze- mijania, który jest przeciwieństwem nirwany, nazywa się samsara (prze- płynąć ponad, jechać dalej, przyjść do bycia). Przyczyna tego ciągłego okrężnego ruchu stawania się leży w podstawo- wej zasadzie zwanej nidana (pali, łań- cuch przyczynowy, spowodowanie zależności). Owo dwunastoczłonowe prawo przyczynowości głosi, iż dany kolejny element, będący skutkiem po- przedzającego go członu, powstaje jako jego przyczyna sprawcza. Pierw- szy człon tego łańcucha, niewiedza, ukazał się Buddzie w godzinie oświe- cenia (awidia) jako ostatnia przyczyna pełnego cierpień bytu, która wy- wołuje cały łańcuch reakcji aż do starości i śmierci. Ponieważ według tego prawa przyczynowego dochodzi do reinkarnacji w różnych okresach dziejów świata tak długo, dopóki ist- nieje jeszcze ostatnia przyczyna, wraz z przezwyciężeniem niewiedzy jako ostatniej przyczyny wykorzenione zo- stają - zgodnie z formułą oddziaływania wstecz - wszystkie inne siły aż po śmierć. W odniesieniu do istot żyjących na ziemi, pod ziemią i ponad ziemią owo twarde prawo przyczynowe nazywa się karman (sanskr.; pali, kamma, działanie, czyn), ponieważ wszystkie nasze działania i uczynki - dobre i złe - w świecie teraźniejszym zostaną nam odpłacone w świecie przyszłym. Każdy jest więc sam kowalem włas- nego szczęścia lub nieszczęścia. Los ludzi i bogów zależy od ogólnej sumy dobrych i złych uczynków z poprzed- niego bytu i wcześniejszych form ist- nienia. W zależności od postępków następuje reinkarnacja w pięciu róż- nych formach życia: jako duch piekie- lny, zwierzę, duch, człowiek lub bós- two. Poprzez reinkarnację człowiek włączony jest w życie całego świata; świat obejmuje każdego, a każdy człowiek zawiera w sobie cały świat. Nauka o karmanie wyjaśnia różno- rodność ludzkich predyspozycji i lo- sów. Przyczyna i skutek są ze sobą tak silnie połączone, że żadna modlitwa do Buddy, czy też jednego z bodhisat- twów, nie powstrzyma uczynku przed tym, by w sposób nieunikniony roz- winął się ze swej przyczyny. To rozumowe wyjaśnienie związku przyczynowego za pomocą dwunas- toczęściowej formuły przedstawiają plastycznie tybetańskie obrazy w Bhawaczakrze (sanskr. bhawacza-kra; tyb. soid-pa khar-lo, koło stawania się). Olbrzymi potwór, symbol wszechwładnego prawa karmanu, trzyma w swych szponach koło z dwunastoma polami, na których ukazane są w zamkniętym kręgu różne wymagające zbawienia formy bytu bogów, ludzi, duchów, demonów i zwierząt. Człowiek i jego zbawienie Samsara, nidana i karman stano- wią przesłanki buddyjskiej nauki o zbawieniu. Koło żywotów, różnych form bytu wymagających zbawienia, kręci się nieprzerwanie, dopóki ludzie (i bogowie) pozostają w niewiedzy i nie dostrzegają tego, iż wszystko przemija, nic nie ma stałej substancji i dlatego też jest pełne cierpienia. Nauka o cierpieniu wraz z cattwars aria-sakani (cztery szlachetne praw- dy) stanowi buddyjskie kredo, które Budda wyłożył swoim uczniom po raz pierwszy w kazaniu w Benares. l. Wszelkie istnienie jest pełne cier- pienia. Cierpienie (pali, dukkha; sanskr. duhkka) to nieszczęście uwa- runkowane faktem indywidualnej, przemijającej egzystencji. Kiedy po- wstaje pojedyncza istota lub świat, stanowi to wynik połączenia się wie- lości dharm (pali, dhamma, czynniki istnienia). Te ostatnie elementy rze- czywistości empirycznej nie są już siłami dającymi się zredukować, rze- czowo przedstawić, siłami, które ze względu na swój skład określają w sposób prawidłowy pojedyncze istoty i odbierany przez nie świat. Rozróżnia się pięć elementów skandha (gałąź, jakość, atrybut): rapa (materialna cielesność, zmysłowość), weda-na (odczucia zmysłowe), samijna (wy- obrażenia abstrakcyjne), samskara (podświadome siły wywołujące obrazy) i wijnana (akty czystej świadomości), z których się składamy i poprzez które jesteśmy świadomi swego istnienia. Kiedy pojedyncza istota umiera lub też doświadczany przez nią świat przemija, związek tych określonych dharm ulega rozczłonkowaniu. Przy każdym nowym „odrodzeniu" pojedynczą istotę określa nowy związek złożony z innych czynników egzystencjalnych. Te nieosobowe Buddyzm czynniki istnienia dzięki wzajemnei współdziałaniu umożliwiają pows nie pozornie trwałego własnego ja. fenomenalnego i świata przeżywał go przez owo ja. A zatem nie rodzi trwające ciągle na nowo indywiduu Nie chodzi tu więc o „wędrów dusz" w takim sensie, w jakim pojn jaja hinduiści, ale o ponowne uciel nienie zmieniającego się własnego przy czym ta nowa istota jako tv\ powstały ze zmienionego karma jest kontynuacją istoty zmarłej, „powstawanie w zależności" (patis szasamupadda; sanskr. pratitjasam tpada) jest jak płomień, który p chlania coraz to nowe paliwo i tył na pozór pozostaje ten sam. W w rankach ciągłych zmian, kiedy to, istnieje, nie żyje dalej w tym, następuje po nim, lecz jest tylko pr2 czyną tego, co po nim egzystuje, czl wiek doznaje cierpień. Jeżeli chce us nać cierpienie, musi powstrzymać ci głe zmiany. Aby móc to uczynić, mi wpierw poznać przyczynę i wiedzie wskutek czego powstają zmienno i niestałość. Rozwiązanie tej kwes podsuwa mu druga zasada wiary. 2. Przyczyną przynoszących cię pienia zmian jest triszna (sansk pali, tanha, pragnienie), żądza mat rialnego istnienia, popęd do utrzym nią ciała, do zespolenia płcioweg żądza posiadania dóbr doczesnyc słowem - wszelkie pożądanie, czy ukierunkowane na byt, czy też i niebyt. Z tej drugiej myśli przewoi niej wynika w sposób konieczny trz cia. 3. Ten, kto chce się uwolnić c cierpienia, musi wygasić jego prz; czynę, popęd życia. Wówczas usuni ta zostaje zarazem przyczyna ciągłyc zmian. Wtedy cierpienie przestaje is nieć. O tym, w jaki sposób następu wygaszenie popędu życiowego, trał tuje czwarta zasada wiary. 4. Można wygasić żądzę życia i zł; mać tym samym koło ponownyc 64 Buddyzm A. Schemat stupy, Wielka Stupa w Sańczi, Indie 1. Pólkulista nadbudowa (anda) nad kolistym planem budowli 2. Celta z relikwiami 3. Kwadratowe zwieńczenie z gankiem (harmika) 4. Maszt (jaszti) 5. Parasol (czhat ra) 6. Trakt obejścia 7. Schody (sopana) 8. Ogrodzenie (wedika) 9. Bramy f tarana) B. Stupa jako góra- świątynia, Borobudur na Jawie, Indonezja C. Pięciopiętrowa pagoda świątyni Horiu- dżi w Nara, Japonia narodzin w ten sposób, że obiera się „drogę pośrednią", tj. dróg? między przyjemnością a umartwieniem, jak to jest opisane w ośmiwakiej ścieżce zbawienia (etyczna samody-scyplina). Nirwana jako cel zbawienia Kto pozna owe „cztery szlachetne prawdy", może twierdzić, iż V zasa- dzie przezwyciężył cierpienie. Jeżeli następnie zdecyduje się wejść na „szlachetną ośmioraką śceżkę", osiągnie cel zbawienia, czyli nirwanę (sanskr.; pali, nibbana, wymianie, zdmuchnięcie, wygaśnięcie). W sensie negatywnym nirwana oznacza wygaśnięcie nieszczęsnego popędu do istnienia (tanha), rozwianie indywidualnego, przemijającego bytu, a tym samym wstrzymanie działania prowadzącego do coraz to nowych narodzin prawa przyczynowego. W sensie pozytywnym nirwana oznacza stan doskonałego spokoju i absolutnego pokoju, absolutną, bez- osobową ostatnią rzeczywistość, w którą przechodzą zbawieni. „Nirwana porządku doczesnego" (ditta dhamma nirwana) oznacza wygaśnięcie wszelkiego pożądania opartego na własnym ja, żądzy zmysłowej. Jako źródło cierpienia jest to zatem stan osiągalny już za życia, w jego ostat- nim okresie. „Nirwana doskonała" (sanskr. pari-nirwana; pali, parinib- bana) to całkowite wygaśnięcie i za- trzymanie fizycznej egzystencji rów- nocześnie z nastaniem śmierci. We- dług b. hinajanistycznego nirwana stanowi diametralne przeciwieństwo samsary, tj. stan, o którym nie można już niczego więcej powiedzieć. Wg mahajany samsara i nirwana są tylko różnymi aspektami jednego absolutu, „próżni". W b. mahajanistycznym przed tym ostatnim najwyższym celem, a więc nirwaną, pojawia się wyobrażenie o niebiańskim raju wiecznej szczęś- liwości (sukhawati), bardzo popular- nym w Japonii i Chinach „niebie czystej ziemi", jako ostatecznym celu zbawienia. Królestwo Buddy Amita- bhy obiecuje błogosławionym wszelkie wyobrażalne rozkosze. Dróg do najwyższego celu jest tak wiele, jak wiele jest rodzajów zbawie- nia. Droga do absolutnego zbawienia została opisana w „szlachetnej ośmio- rakiej ścieżce". Natomiast do róż- nych niebios prowadzą liczne drogi. Wystarczy np., że ten, kto ufa Bud- dzie Amitabhie i wzywa w głębokiej Buddyzm wierze jego imię, znajdzie się w nie Amitabhy. Zawołanie „wszelka czi niech będzie Amitabhie-Buddzie" j wg jap. mnicha Honena (l 133-12: skuteczniejsze od wypowiadał wszystkich sutr. W nowych religia Japonii, np. w soka-gakkai i riss Klasztor buddyjski, wihara Takht-i Bc Pakistan L Dziedziniec z kaplicami i centralną stu 2. Dziedziniec z kaplicami istupami wot) nymi 3. Dziedziniec klasztorny 4. Sala zgromadzeń 5-18. Cele mnichów 66 Buddyzm -kosei-kai, poprzez głośne wypowie- dzenie sutry lotosu można wejść do królestwa Buddy. Kobieta w buddyzmie W bogatej tradycji Buddy występują różne postacie kobiece. Na szcze- gólną uwagę zasługuje jego matka, Maja, otaczana jako Maha Maja nie- mal boską czcią, oraz Maha-Pradża- pati-Gotami, siostra matki i macocha Buddy, która stała się pierwszą mni- szką buddyjską. Spośród dziesięciu znanych wyznawczyń Buddy pierw- szą, która opowiedziała się za jego nauką, została Sujata Senannidhita. Mimo iż w ścisłej doktrynie bud- dyjskiej w odniesieniu do postaci związanych ze zbawieniem nie ma różnic pod względem płci, w kulcie Buddy znaleźć można bodhisat- twów-kobiety w rodzaju Madonny, i to zarówno w Chinach (Kuanyin), jak i w Japonii (Kwannon). Symbolizują one wszystko to, cze- mu wierni nadają kształt kobiecości i czego w kobiecości poszukują. Jako boginie łaski, miłosierdzia i współ- czucia są obok Buddy Amitabhy naj- bardziej popularnymi bóstwami. W pismach buddyjskich wypowiedzi negatywnie odnoszące się do kobiet, osiągające szczyt m.in. w zdaniu: „Wykonywanie aktu płciowego i ro- dzenie! W tych dwu sprawach, o mnisi, nienasycona i nie brzydząc się tego, kobieta umiera" - włożono Buddzie w usta dopiero w późniejszych cza- sach. Także relacja, wg której Budda przez długi czas miał się ponoć wzdra- gać przed przyjmowaniem kobiet do zakonu, gdyż ze względu na miłość zmysłową, pragnienie macierzyństwa i skłonność do korzystania z radości doczesnych nie są one jakoby w stanie sprostać surowym regułom zakon- nym, zostało wprowadzone przez mnichów po śmierci Buddy. Z punktu widzenia podstawowych założeń swej nauki Budda nie stosuje wobec ludzi naśladujących go na drodze do oświe- cenia zróżnicowania z tytułu pocho- dzenia (kasty), zamieszkiwania, rasy czy religii (braminizm), ani też wieku czy płci. Dla niego jest sprawą decy- dującą, żeby wszyscy (kobiety i męż- czyźni, mnisi i mniszki) podążali oś- mioraką ścieżką, która prowadzi do wygaśnięcia ich pragnienia życia, do nirwany. Zbawieni i zbawiciele W hinajanie, czyli b. „małego wo- zu", celem mnicha dążącego do zba- wienia jest przebycie w pojedynkę trudnej drogi wskazanej przez Buddę i stanie się arhatem, który może osią- gnąć stan nirwany. Arhat (sanskr. godny, święty, dos- konały) to buddyjski asceta, który przez przepisany tok ćwiczeń doszedł do stanu wyższego rozwoju duchowego i intelektualnego. W b. istnieją dwie podstawowe grupy świętych. Arhat niższego rzędu (sukka wipassaka) wprawdzie prze- zwyciężył swoje przyziemne namięt- ności, ale nie nabył przez to jeszcze wyższych sił duchowych; dlatego też nie może jeszcze czynić cudów, co potrafi arhat wyższego rzędu (samat- hajanika), który w pełni rozwinął własne zdolności intelektualne i mis- tyczne. Podczas gdy w hinajanie zbawienie dostępne jest tylko mnichom i mnisz- kom, w mahajanie może ono być udziałem każdego, kto dąży do dos- konałości (paramitas) i zwróci się z ufnością do Buddy lub bodhisattwy. Bodhisattwa (sanskr. bhodisatto; pali, bhodisat) to ktoś, kto w tysią- cach istnień przebył bhumi (sanskr. 10 stopni) i którego istotę (sattwa) stanowi obecnie oświecenie (bodhi). Tym samym jest on kandydatem do najwyższego stopnia doskonałego oświecenia, bądź też poznania, czyli przyszłym Buddą. Tak np. książę Sid- dharta Gautama był najpierw bod- hisattwą, zanim pod drzewem figo- wym stał się Buddą. W mahajanie, czyli b. „wielkiego wozu", każdy chce się stać bodhisat- twą; przybliża się do stanu nirwany, ale poświęca się dla innych i tym- czasowo wyrzeka pełnego zbawienia własnej osoby, aby móc działać na rzecz zbawienia wszystkich innych istot. Dopóki inni cierpiący nie będą zbawieni, także jego osobiste zbawienie nie będzie pełne. Budda jako zbawiony i zbawiciel W mahajanie Siddharta Gautama z rodu Siakjów czczony jest jako zbawiciel. Oprócz honorowego imie- nia Budda ma on także inne tytuły wyrażające jego wielkość, takie jak Bhagawan, Dżina, Samiaksambud-da, Sudżata i Tathagata. Wielkie znaczenie Buddy podkreślają liczne legendarne opowieści, zwłaszcza odnoszące się do początków jego działalności i do dzieciństwa. Ponieważ Budda niegdyś, jak każda inna istota, poruszał się w nieprze- rwanym kole żywotów, przeżył wiele razy liczne życia w postaci ludzkiej, boskiej, ale i zwierzęcej, o czym donoszą pisma Dżataków. Przed swymi ostatnimi narodzinami bodhisattwa, przyszły Budda, żył jako władca za- stępu zadowolonych bogów w niebio- sach błogosławionych, tuszita. Po zstąpieniu na ziemię nastąpiło jego nadprzyrodzone poczęcie. Obecnie może sam określić miejsce, w którym chce rozpocząć swoje ostatnie życie. Jako bóstwo w postaci białego słonia bodhisattwa wniknął w dziewicze łono swej przyszłej matki, królowej Mai, śpiącej i marzącej o poczęciu. Tak samo cudowne jak poczęcie są jego narodziny w gaju Lumbini. W dziesięć miesięcy po poczęciu matka rodzi go w pozycji stojącej, jako dziecko już obdarzone 32 znakami szczególnymi. Anioły schwytały go, gdy spadał ku ziemi. Stary wizjoner Asita, zw. buddyjskim Symeonem, uznał, iż narodził się zbawiciel i prze- powiedział królowi Suddhodanie, małżonkowi królowej Mai, przyszłą wielkość narodzonego dziecka. Mara, bóg śmierci i żądzy, zw. buddyjskim szatanem, usiłował od- wieść Gautamę zarówno od zamiaru doznania oświecenia pod drzewem figowym, jak i od głoszenia ludziom poznanej po oświeceniu tajemnicy. W tym celu daremnie posługiwał się swymi pięknymi córkami Rati, Arati i Triszną, chcąc omamić Buddę. Kiedy starania nie odniosły skutku, Mara dał za wygraną. Nauka Buddy nazywa się „wozem". Wspiąć się na wóz nauki, duży, mały czy diamentowy, znaczy przekroczyć z jego pomocą rzekę życia, przedostać się z jednego brzegu: nie- wiedzy, żądzy i cierpienia, na drugi: transcendentalnej mądrości, wyzwo- lenia i oświecenia. Nauki te, wraz z różnicami doktrynalnymi poszcze- gólnych szkół, stają się według Buddy zbyteczne i niepotrzebne jak wozy, gdy tylko cel zostanie osiągnięty. Sam Budda powiada: „Czy byłby ktoś mądrym mężem, gdyby dotarł- szy do drugiego brzegu z wdzięczności dla tratwy, która przeprawiła go przez rzekę na bezpieczną stronę, przylgnął do niej, wziął ją na plecy i wędrował przygnieciony jej cięża- rem? W ten sam sposób, gdy raz osiągnęło się drugi brzeg oświecenia, trzeba odrzucić i opuścić wóz nauki". Samodyscyplina etyczna (winaja) Pierwszą część potrójnej drogi do zbawienia w buddyzmie stanowi silą (prawo zwyczajowe, obyczaj, nakaz, przepis). Jej kolejnymi elementami są dżnana (wiedza, poznanie) i dhiana (zatopienie się w sobie). „Szlachetna ośmioraka ścieżka" (pali, ariyo atthangiko maggo) - wraz z czterema szlachetnymi prawdami - to podstawa nauki Buddy. O ile trzy spośród czterech szlachetnych prawd traktują o fakcie istnienia ludzkiego cierpienia i jego przezwyciężaniu, o tyle ośmioraka ścieżka - nawiązując do czwartej prawdy - pokazuje ludziom praktycznie, w jaki sposób należy żyć, oraz odsłania drogę do przezwyciężenia cierpienia w ośmiu różnych, wzajemnie uzupełniających się częściach (angas). Są to: 1) samia-gdristis (właściwe rozumienie), wiedza o cierpieniu, jego przyczynach i przezwyciężaniu oraz o drodze do jego pokonania; 2) samia-ksamkapla (właściwe myś- lenie), wolność od żądzy, przemocy i chęci czynienia zła; 3) samia-gwac (właściwe mówienie), powstrzymywanie się od kłamstw i oszczerstw; 4) samia- kkarmanta (właściwe postępowanie), powstrzymywanie się od zabijania, kradzieży i niedozwolonych stosunków płciowych; 5) samia-gad- siwa (właściwe zdobywanie środków do życia), rezygnacja z niewłaściwego zarobkowania, jak handel mięsem, na- pojami wyskokowymi, środkami tru- jącymi, istotami żywymi (niewolnikami i zwierzętami) oraz bronią lub z wykonywania takich zawodów, jak rybak, myśliwy, rzeźnik, ptasznik, do- zorca więzienny, kat i rabuś; 6) samia- -gwiajama (właściwe dążenie), wysiłki na rzecz tego, by złe, zgubne przejawy ducha w ogóle nie wystąpiły, a już istniejące zostały zwalczone, oraz dą- żenie, by ujawniły się nie ujawnione jeszcze dobre, zbawienne dharma, a także, by te, które się już posiada, pomnożyły się i osiągnęły doskona- łość; 7) samia-ksmrite (właściwa roz- waga), roztropne traktowanie ciała, odczuć, myślenia i przedmiotów myś- lenia; 8) samia-ksamadh (właściwe za- topienie się w sobie), koncentracja i pozostawanie na właściwych stop- niach medytacji. Ogniwa od trzeciego do szóstego ośmiorakiej ścieżki zba- wienia z biegiem stuleci rozwinięte zostały - jako jądro etyki buddyjskiej - w winajapitaka. Buddyzm < Przykazania Wszystkich buddystów obowiązi ją pańcza-sila (pięć reguł, przykazań odpowiadające mniej więcej drugi tablicy żydowskiego i chrześcijańskii go dekalogu. Formuła pięciu ogólnych przyk; zań, wypowiadana publicznie przs . buddystów w świątyniach (wihara ma następujące brzmienie: 1. Przestrzegam przykazania nienisz- czenia istot żywych. 2. Przestrzegam przykazania niekra- dzenia. 3. Przestrzegam przykazania nieupra- wiania niedozwolonych stosunków płciowych. 4. Przestrzegam przykazania niekla- mania i nieoszukiwania. 5. Przestrzegam przykazania nieuży- wania środków odurzających. Tych pięć przykazań odpowiad ogniwom od trzeciego do piąteg ośmiorakiej ścieżki zbawienia, prz czym przykazanie pierwsze, traktują ce o niestosowaniu przemocy, ahims (sanskr. nieszkodzenie), podstawow pojęcie etyki buddyjskiej, oznacza, ż nie wolno zabijać żadnej istoty żywej Athanga silą (ośmiorakie przyka zanie) obejmuje pięć wymienionyci uprzednio przykazań (z pominięcien przymiotnika „niedozwolony" \ trzecim) wraz z trzema radami, żale canymi ludziom świeckim płci obojg; do dobrowolnego przestrzegania a obligatoryjnymi dla mnichów: 6. Przestrzegam przykazania po- wstrzymywania się od jedzenia w niewlaściwym czasie. 7. Przestrzegam przykazania po- wstrzymywania się od tańców, śpie- wów, muzyki i nieprzyzwoitych wi- dowisk, ponadto od używania wień- ców z kwiatów, pachnidel, przypraw, środków upiększających, maści i ozdób. 8. Przestrzegam przykazania nieuży- wania wysokich i szerokich loży. 68 Buddyzm Buddyzm 6 Ludzie świeccy przestrzegają tyć przykazań w upasatha (pali; sansk upavasatha, dzień szabasu) 8., 14 i 15. dnia każdego miesiąca. Dąsa silą (pali, dziesięcioro prz; kazań) obejmuje prócz ośmiu ju wymienionych dwie dodatków reguły, zalecane szczególnie pobo; nym świeckim, natomiast obowią; kowe dla mnichów, mniszek i nc wicjuszy: Typy świątyń buddyjskich A. Świątynia skalna w Kar li, Indie 1. Przedsionek 2. Nawa główna 3. Nawy boczne, trakt obejścia 4. Stupa z komorą na teksty kanoniczne 5. Wielkie okno B. Prang, świątynia Baksei-CKang-Krang w Angkor Thom, Kambodża 1. Czterostopniowa podstawa świątyni w kształcie piramidy schodkowej , 2. Schody 3. Cella z wieżą C. Złota Hala w Wu- Tai-Szan, Chiny 1. Wejście przednie 2. Przedsionek 3. Hala kultowa 4. Statua Buddy na cokole 5-9. Inne statuy kultowe przylegające do siebie plecami 10. Wejście tylne D. Zespól klasztorny Wat w Bangkoku, Tajlandia 1. Wejście główne 2. Wejście 3. Panteon (PrasatPhra Thepbidorn) 4. Biblioteka pism kanonicznych (mondop) 5. Zlota stupa (czedi) 6. Model Angkor Wat 7. Wihan Jot 8. Mauzoleum 9. Ho Montien Tham 10. Hala królewska Buddy Szmaragdo- wego (bot) 11. Dzwonnica 12. Trakt obejścia E, Święty okręg Jakuszidźi w Nara, Japonia 1. Brama południowa (nandaimon) 2. Brama środkowa (chumon) 3. i 4. Pagody 5. Glówna hala kultowa (kondo) 6. Hala zgromadzeń (kodo) 7. Zadaszone obejście (kairo lub horo) 9. Przestrzegam przykazania nieucze- stniczenia w tańcach, śpiewach i nieprzyzwoitych przedstawieniach. 10. Przestrzegam przykazania nie- przyjmowania złota i srebra. r Niezależnie od tego, iż mnichó1 i mniszki w formie obostrzonej obc wiązują wszystkie rygory dla lud; świeckich (np. zakaz posiadani wszelkiej własności z wyjątkiei 8 przyborów niezbędnych asceton 3 sztuk odzieży, pasa, igły, brzytw; miseczki na jałmużnę i sita na wodę a także pełna wstrzemięźliwość płcie wa, są oni też poddani innym, zapiss nym w pati mokkha (pali, zwierciadł do spowiedzi dla mnichów), wg ktć rych są wypytywani w razie ewentua nych wykroczeń. Cnoty Pierwszą z dwu głównych cnć buddyjskich jest maitri (sanskr.; pa metta, życzliwość, braterstwo, prz) jaźń, miłość). Nauka o metcie lu maitrei (współczucie, przyjazna życ2 liwość, współczująca dobroć) wyroi nią b. spośród innych religii w sposó szczególny; łączy ona wszystk i wszystkich bez względu na kast; klasy, wyznanie, kolor skóry i płeć Podkreśla to fakt, że imię MaitreJE Maitri (współczujący, pełen miłości przypisano następnemu i przyszłem Buddzie po Gautamie. W b. hinajani r ^^/$*w D 68 Buddyzm Buddyzm 6 Ludzie świeccy przestrzegają tyć przykazań w upasatha (pali; sansk upavasatha, dzień szabasu) 8., 14 i 15. dnia każdego miesiąca. Dąsa silą (pali, dziesięcioro przi kazań) obejmuje prócz ośmiu ju wymienionych dwie dodatków reguły, zalecane szczególnie pobo; nym świeckim, natomiast obowią; kowe dla mnichów, mniszek i nc wicjuszy: Typy świątyń buddyjskich A. Świątynia skalna w Kar li, Indie 1. Przedsionek 2. Nawa gtówna 3. Nawy boczne, trakt obejścia 4. Stupa z komorą na teksty kanoniczne 5. Wielkie okno B. Prang, świątynia Baksei-CHimg-Krang w Angkor Thom, Kambodża 1. Czterostopniowa podstawa świątyni w ksztalcie piramidy schodkowej 2. Schody 3. Cella z wieżą C. Złota Hala w Wu- T'ai-Szan, Chiny 1. Wejście przednie 2. Przedsionek 3. Hala kultowa 4. Statua Buddy na cokole 5-9. Inne statuy kultowe przylegające do siebie plecami 10. Wejście tylne D. Zespól klasztorny Wat w Bangkoku, Tajlandia 1. Wejście glówne 2. Wejście 3. Panteon (Prasat Phra Thepbidorn) 4. Biblioteka pism kanonicznych (mondop) 5. Zlota stupa (czedi) 6. Model Angkor Wat 7. Wihan Jot 8. Mauzoleum 9. Ho Montien Tham 10. Hala królewska Buddy Szmaragdo- wego (bot) 11. Dzwonnica 12. Trakt obejścia E. Święty okręg Jakuszidżi w Nara, Japonia 1. Brama poludniowa (nandaimon) 2. Brama środkowa (chumon) 3. i 4. Pagody 5. Glówna hala kultowa (kondo) 6. Hala zgromadzeń (kodo) 7. Zadaszone obejście (kairo lub horo) 9. Przestrzegam przykazania nieucze- stniczenia w tańcach, śpiewach i nieprzyzwoitych przedstawieniach. 10. Przestrzegam przykazania nie- przyjmowania zlota i srebra. Niezależnie od tego, iż mnichó' i mniszki w formie obostrzonej obc wiązują wszystkie rygory dla lud; świeckich (np. zakaz posiadani wszelkiej własności z wyjątkier 8 przyborów niezbędnych ascetorr 3 sztuk odzieży, pasa, igły, brzytw; miseczki na jałmużnę i sita na wodę a także pełna wstrzemięźliwość płcie wa, są oni też poddani innym, zapise nym w pati mokkha (pali, zwierciadł do spowiedzi dla mnichów), wg ktć rych są wypytywani w razie ewentua! nych wykroczeń. Cnoty Pierwszą z dwu głównych cnć buddyjskich jest maitri (sanskr.; pa metta, życzliwość, braterstwo, prz> jaźń, miłość). Nauka o metcie lu maitrei (współczucie, przyjazna życz liwość, współczująca dobroć) wyroi nią b. spośród innych religii w sposó szczególny; łączy ona wszystk i wszystkich bez względu na kast) klasy, wyznanie, kolor skóry i płeć Podkreśla to fakt, że imię Maitrejs Maitri (współczujący, pełen miłości przypisano następnemu i przyszłem Buddzie po Gautamie. W b. hinajani D 70 Buddyzm stycznym mamy do czynienia z in- dyferentną życzliwością, bez wyraźnej sympatii do drugiej osoby, w b. mahajanistycznym natomiast miłość ta stanowi kwintesencje wszelkiej obyczajności. Namiętna, nieograni- czona miłość do bliźniego to cecha typowa dla wyznawcy mahajany. Nie uznaje on różnicy między cierpieniem własnym a przeżywanym przez bliź- niego, istnieje jedynie wspólne cier- pienie. Pomagając zatem innej istocie, niezależnie od tego, czy to będzie lew czy mrówka, pomagamy sobie sa- mym. Druga podstawowa cnota to ma- hakaruna (sanskr. wielkie zmiłowa- nie, wszechogarniające współczucie), solidarność wszystkich istot przeży- wających cierpienie, niezależnie od różnic między nimi. W b. hinajanis- tycznym współczucie znaczy współ- odczuwanie bez sympatii. Japoński mnich Saiczo (767-822) ujął rzecz następująco: „W swej naj- głębszej istocie wszyscy ludzie mają naturę Buddy, której mogą pozwolić rozwinąć się do poziomu Buddy doskonałego". Buddysta-mahajani- sta upatruje swoje zadanie w przy- pominaniu o tym wszystkim ludziom i w razie potrzeby odsuwaniu własnego zbawienia na dalszy plan. Obie te cnoty podstawowe, przy- jaźń i współczucie, uczyniły b. pierw- szą na świecie religią miłości i bra- terstwa. Osoba, która pielęgnuje te obie cnoty - „wszechogarniającą mi- łość i współczucie dla wszystkich istot żywych" - w sposób wzorowy dla innych ludzi, jest arią. Siddharta Gautama w jednym ze swoich wcześ- niejszych wcieleń jako królik wsko- czył na płonący stos drewna, ażeby głodny bramin mógł się pożywić, aria również więc potrafi ofiarować swoje życie, czego przykładem są samospalenia mnichów w Wietna- mie. ZAKONY, CZYLI SANGHA Ufundowany przez Buddę sangha (sanskr.; pali samgha, zakon) jest wspólnotą mnichów lub mniszek. Członkowie zakonu męskiego nazy- wają się bhikszu (sanskr.; pali bhikku, mnich zakonu żebraczego), mniszki zaś bhikszuni (sanskr.; pali bhikkuni, mniszka zakonu żebraczego). W b. tybetańskim mnisi zwani są lamami (tyb. bla-ma, niezrównany, kierow- nik, nauczyciel), w b. japońskim no- szą miano bonzów. W życiu każdego mnicha wstąpienie do wspólnoty zakonnej oraz wy- święcenie są dwoma wielkimi rytuała- mi. Nowicjusz (pali samanera) musi mieć co najmniej 15 lat, kiedy może być poddany tonsurze włosów na głowie i brodzie i przywdziać szatę mniszą koloru ochry (kąsają). Musi trzykrotnie oświadczyć, iż w przyszłości będzie posłuszny triratnie (trzem klejnotom): Buddzie, nauce i zako- nowi, a także uroczyście wypowie- dzieć dziesięć przykazań. Po tych dwóch rytuałach jest przyjęty do wspólnoty mnichów. Za jego dalszy rozwój umysłowo-duchowy są odpo- wiedzialni dwaj pomocnicy, przydzie- leni mu w momencie wstąpienia do zakonu: towarzysz i przewodnik du- chowy (guru). Po okresie próbnym, który kończy się ok. 20. roku życia (nie wcześniej), nowicjusz może zostać wyświęcony na mnicha (sramana, pełen energii, panujący nad sobą); rytuału tego do- konuje co najmniej dziesięciu mni- chów. Najpierw kandydat do stanu zakonnego prosi o udzielenie święce- nia, trzymając w ręku miseczkę na jałmużnę i trzy sztuki odzieży. Na- stępnie przełożony klasztoru upewnia się, czy można go dopuścić do ob- rzędu, ponieważ żołnierze, dezerte- rzy, zabójcy, dewianci, złodzieje, a także trędowaci i epileptycy, nie mogą przyjąć święceń. Właściwe wy- święcenie na mnicha sprowadza się do pokropienia wodą. W obu ceremo- niach chodzi o wyrzeczenie się spraw tego świata (sanskr. prawrajya; pali pabbajja) oraz o wyświęcenie na peł- noprawnego mnicha (upasampada). W lamaizmie kolejne stopnie stanu zakonnego to uczeń, kandydat, mnich młodszy (getsul), mnich pełnoprawny (gelong), mnich dyplomowany (gese) i mnich pełniący funkcję kierowniczą (khompo albo lama). W b. hinajanistycznym mnich ślu- buje, iż zostanie świętym, arhatem, a ideałem mnicha-wyznawcy mahajany jest bodhisattwa. Budda stawia mnichom i mniszkom następujące wy- magania: „Krok po kroku i z godziny na godzinę mędrzec musi oczyszczać swoje ja z wszelkich nieczystości, po- dobnie jak złotnik oczyszcza srebro." Mnisi i mniszki muszą przede wszy- stkim przestrzegać trzech przepisa- nych wskazań: 1) zachowywać skrajne ubóstwo; 2) nikogo nie krzywdzić; 3) powstrzymywać się od jakichkolwiek stosunków seksualnych. Mnich prowadzi życie niezwykle proste. Nie posiada niczego prócz 8 utensyliów ascety: szaty mniszej (dwie części odzieży spodniej i jedną wierzchnią), igły, noża do golenia włosów na gło- wie, pasa lędźwiowego lub sznura o 108 paciorkach, przesuwanych palcami podczas medytacji nad atrybutami Buddy, sita do wyławiania w razie potrzeby insektów z wody do picia (by nie zadać cierpienia żadnej istocie żywej) oraz miseczki na jałmużnę. Mnisi i mniszki mają prawo od- żywiać się tylko raz dziennie, między wschodem słońca a południem, i to jedynie tym, co otrzymają jako jał- mużnę od świeckich; okazują przy tym ofiarodawcom szczególną łaskę, za co ci ostatni dziękują mnichom, nie zaś odwrotnie. Chociaż z reguły po- winni być wegetarianami, muszą jeść wszystko, co zostanie im ofiarowane, a więc i mięso, pod warunkiem, że sami nie zabili ani nie wiedzieli o uprzednim zabiciu zwierzęcia. W ciągu roku wędrują żebrząc i w ten sposób mają ciągły kontakt z innymi ludźmi i z przyrodą, ale w czasie trzymiesięcznej pory desz- czowej nie wolno im opuszczać klasz- toru, aby na jakiejś drodze np. nie zdeptali kiełkującej rośliny czy też dopiero narodzonych żyjątek. Najważniejszym obrzędem w grupie mniszej jest wspólna czternasto- dniowa patimokkha (pali; sanskr. pratimoksza, zrzucenie ciężaru, spo- wiedź). Dzień gromadzenia się do spowiedzi podczas nowiu i pełni księ- życa jest zarazem dniem postu (sanskr. upawasatha; pali upasatha, dzień szabasu). Wieczorem przełożony klasztoru wygłasza najpierw wpro- wadzające kazanie, a następnie recy- tuje formuły ze zwierciadła spowied- niego, w którym zależnie od wielkości każdego przewinienia ustalona jest odpowiednia pokuta. Wyznanie jed- nego z trzech głównych występków (zabójstwa, kradzieży, czynu nierząd- nego) pociąga za sobą trwałe wyr kluczenie ze wspólnoty, natomiast przedmioty luksusu w celi, onanizm i in. powodują wykluczenie na okres przejściowy. Zresztą każdy może swobodnie decydować o tym, kiedy zechce wystąpić ze wspólnoty. Kto poza wspólnotą zakonną dąży do oświecenia indywidualnie lub jako pustelnik, nazywa się Pratieka Budda. Jakkolwiek większość buddystów to świeccy wyznawcy, mnisi uważani są za właściwych następców Buddy, a tym samym za wzorowych wyznawców jego nauki, gdyż zachowują wierność trzem klejnotom (triratna): Buddzie, nauce i zakonowi, będącym ich przewodnikami. Wokół zakonu skupia się, z zachowaniem odpowiedniego dystansu, krąg świeckich wy- znawców b.; mężczyzn nazywa się upasaka (wielbiciele), kobiety zaś upasikas (wielbicielki). Za świeckiego wyznawcę b. zostaje się uznanym wtedy, gdy wypowie się formułę szukania opieki oraz pierw- szych pięć przykazań w obecności członka zakonu. W b. hinajanistycz- nym gł. rytuał stanowi oddawanie czci relikwii przechowywanej w pago- dzie. W ten sposób osoba świecka jest ustawicznie odsyłana do wspólnoty mniszej. Laicy nie podlegają ścisłym rygorom ascetycznym mnichów, mają jednak zaszczyt i obowiązek troszczyć się o ich utrzymanie. W razie przekroczenia prawa buddyjskiego przez laików, mnisi odwracają przed nimi do góry dnem miseczkę na jał- mużnę, tzn. nie przyjmują od nich żadnych datków. Laikowi pozostaje nadzieja, że w następnym życiu uda mu się jako mnichowi lub mniszce wyzwolić z pełnej cierpień egzystencji. Z kolei członkowie zakonów po- winni dawać laikom przykład naj- wyższej obyczajności, głosić naukę Buddy i udzielać słownej pociechy chorym. Mnisi niemal wszędzie wy- konują czynności rytualne na rzecz świeckich. Odprawiają religijne ob- rzędy w świątyniach i klasztorach, celebrują pogrzeby i przejmują wy- chowanie duchowe młodzieży. W Tajlandii i Birmie np. prawie wszyscy młodzi ludzie spędzają kilka tygodni lub nawet kilka lat w klasztorze. Okres ten uważa się za część buddyjskiej edukacji, w trakcie której uczą się czytania i pisania oraz zapoznają z li- teraturą buddyjską. Laicy mogą po- zostać w klasztorze przez całe życie lub też w każdej chwili go opuścić i powrócić do swych domów. Kalendarz dni świątecznych Za początek buddyjskiej rachuby czasu uważa się rok, w którym Budda osiągnął stan nirwany. W b. hinajani- stycznym (Cejlon i Indochiny) za datę jego śmierci przyjmuje się 544/43 r. przed Chr., a nie historycznie praw- dopodobny 483 r. przed Chr. 2500. Buddyzm rocznica śmierci Buddy, przypadaj ca na 1956 r. chrześcijańskiej rachu czasu, była w krajach buddyjski obchodzona uroczyście jako rok jul leuszowy. Jednakże buddyjski sposi obliczania czasu, a tym samym i Iic2 nią lat, nie jest jednolity. Często cz liczy się w zależności od narodowy zwyczajów według lat panowania d nego króla lub księcia. Święta buddyjskie - z wyjątkie Japonii - datuje się nie według roi słonecznego, lecz księżycowego, i dl tego są one ruchome. Święta Budi (jego narodziny, oświecenie, pierws kazanie, śmierć, przejście w stan ni wany itd.) obchodzone są w poszcz gólnych krajach w różnych tern nach. Ponieważ każde z tych wyd rżeń przypada na dzień pełni księż ca, w Birmie np. święci się wszystk razem w ramach wielkiego świę pełni księżyca w miesiącu Buddy w sak (waisakha, 6. miesiąc), który o powiada kwietniowi-majowi. Ponadto w każdym kraju obch dzone są szczególne święta świętyc tj. dni śmierci wielkich świętych bui dyjskich - uczniów Buddy, założycif szkół, misjonarzy i in.; niektóre z tyć świąt to święta narodowe. Doroc nymi świętami są m.in. święto nów go roku, poświęcenia świątyni, pi święcenia klasztoru i święta ku cz zmarłych. Spośród pór roku najwa niejsza jest pora deszczowa jako okn pokuty i medytacji, w czasie której nie należy poruszać się w terenie, t nie zniszczyć życia kiełkującej w przyrodzie. Medytacja Ważną rolę odgrywa w b. medyt: cja (sanskr. dhiana; pali jhana) jak ósme i ostatnie ogniwo ośmioraki ścieżki zbawienia. To mistyczne zatopienie się w sc bie, przez które można osiągnąć pc nadzmysłowe siły (iddhi), buddysl - wyznawca hinajany przeżywa n 72 Buddyzm czterech stopniach, po których Sid- dharta Gautama zstąpił w noc swego oświecenia. Z pierwszego stopnia re- fleksji medytacyjnej, nacechowanej rozumowym i opartym na wyobraźni rozważaniu i pojmowaniu jakiegoś religijnego przedmiotu, przechodzi on do drugiego stopnia kontemplacji, tj. niezmierzalnych uczuć, na którym zanika wszelka aktywność, a medytu- jący przepełniony jest niewymiernym uczuciem radości i szczęścia; na stop- niu trzecim, medytacji abstrakcyjnej i bezpostaciowej, uczucie to przeradza się w wolne od radości uczucie szczęścia, na czwartym stopniu zaś przechodzi w całkowicie pozbawiony afektów (wolny od szczęścia i od cierpienia) stan obojętności ducha. Ten stan wewnętrzny jest w znacznej mierze porównywalny z tym, co w ję- zyku pali określa się mianem samadhi (sanskr. samatha, wewnętrzne sku- pienie). B. mahajanistyczny dąży przez me- dytację do całkowitej jedności z cia- łem dharmą Buddy. Medytacja W b. zeń stanowi najbar- dziej abstrakcyjną ze wszystkich me- tod medytacji buddyjskiej. Trzy prze- słanki zeń są zarazem jego istotą, ponieważ nie dąży się w nim do niczego, co by pozostawało poza pra- ktyką medytacji: 1. Prawidłowe sie- dzenie w pozycji lotosu z podwiniętymi nogami lub siedzenie na piętach. Siedzenie w postawie wyprostowanej umożliwia pozostawanie w bezruchu przez 30—40 minut, co oddziałuje na stan ducha. 2. Prawidłowe oddychanie polega na oddychaniu z użyciem przepony i mięśni brzucha. Kto prze- stawi się na naturalny sposób od- dychania, jest w stanie stopniowo obniżyć środek swego ja od intelek- tualnej strefy głowy poprzez środek serca, umiejscawiającego osobiste ja, do środka ciała w brzuchu. Świado- mość rejestrująca bodźce słabnie i ustępuje miejsca nastawionemu na ich odbiór odczuwaniu i przeżywa- niu. 3. Prawidłowe nastawienie ozna- cza, że świadomość nie jest ukierun- kowana na coś ani na żaden przed- miot. Chodzi o to, by uwolnić treści świadomości. Zeń, ważny sam w so- bie, nie jest ukierunkowany na jakiś cel. Taki cel nie istnieje, cel stanowi droga! Zeń oznacza poznanie samego siebie, zwrócenie się ku światu we- wnętrznemu, metodę prowadzącą w końcu do stanu określanego mianem samadhi (równomiernie zespolony, zrównoważony). To „spoczywanie w myśleniu" oznacza równowagę świadomości. To stan, w którym duch sam siebie utożsamia z ostateczną przyczyną istnienia. Osobliwością zeń jest praktyka koan. Tej technice koncentracji psychologicznej są po- święcone anegdoty, zwłaszcza z okresu Tang (VIII-IX w.), zawierające logiczną sprzeczność i obalające logi- czność rozwiązań. Medytacja w po- stawie kucznej i praktyka koan na- stawione są na satori (jap. oświece- nie), tj. nagłe, intuicyjne poznanie uwolnienia się z wewnętrznego ja i je- dności z kosmosem. Postawa zeń od- działuje na całość życia kulturalnego danego narodu: układanie kwiatów, strzelanie z łuku, dżudo, ceremoniał picia herbaty, malowanie tuszem, sze- rmierkę z użyciem mieczy. Są to spo- soby ekspresji ludzi, którzy utożsa- miają się z kwiatami, mieczem czy strzałą. B. tantryczny preferuje bardziej praktyczną drogę do zbawienia. Stara się on uwolnić człowieka od świata zmysłów przez same zmysły, posługując się w medytacji środkami sym- boliczno-magicznymi. Należy tu wymienić np. wymawianie świętych sylab (bidża) lub formuł magicznych (mantra lub dharani). Mantry są uważane za ważne środki pomocnicze. Od nich pochodzi nazwa mantrajana (wóz formuł), oznaczająca jeden z kierunków w b. Ludzie wierzą w zbawczą siłę świętych dźwię- ków. Formuła złożona z sylab, którą należy zawsze powtarzać, wprawia wnętrze w drgania, otwiera je na przeżycia wyższego rzędu i stwarza w ten sposób kontakt z tym co nad- ziemskie. Jedną z takich mańtr jest sylaba om w połączeniu z dwoma innymi słowa- mi, z których trzecie oznacza „uwiel- bienie", ale umieszczone pośrodku (w trzecim przypadku) odnosi się do boga, który jest przedmiotem czci. Nabożną formułą (dharani) tego ro- dzaju jest japońskie namu amida but- su (jap. nembutsu, modlitwa do Buddy Amidy), za pomocą której wy- znawcy amidyzmu wypraszają dla siebie łaskę Buddy. Dharani (sanskr. oparcie, podpora) jest formułą magi- czną bądź też tajemnym słowem. W b. tybetańskim wymawianie świętych przysłów i formuł można zastąpić, a nawet zwielokrotnić ich skuteczność czakrą (sanskr.; tyb. khorlo, młynek modlitewny). Obra- calne cylindry tych młynków zawierają w swym wnętrzu wstęgi papieru zapisanego krótkimi tekstami, głównie świętą formułą om-mani pad-me- hum (sanskr. om, klejnot; lotos, hum). Podlegające interpretacji sfor- mułowanie „klejnot w lotosie" (mani padme) zawarte jest między dwoma boskimi pradźwiękami om i hum. Formuła ta wiąże się z seksualnym wyobrażeniem -> tantryzmu, przy czym słowo mani znaczy klejnot i od- nosi się do męskiego członka, nato- miast padme oznacza lotos i jest sym- bolem kobiecego łona. Formuła ta ma zatem znaczenie „penis w po- chwie", tj. wyraża zespolenie dwu odrębnych istot w tworzącą jedno całość. Por. tantryjskie pudża. Najczęściej w „kole klejnotów", jak nazywa się gdzieniegdzie młynki modlitewne, znajduje się 12 pasków papieru, z których każdy zapisany jest 41 linijkami tekstu, a każda z nich składa się z 60 powtórzeń formułki om-mani padme-hum, czyli w sumie z 12 x 41 x 60 = 29 520 powtórzeń tej świętej formuły. Podczas kręcenia młynkiem z prędkością 120 obrotów na minutę formułka ta „wypowiada- na" jest 120x29500 = 3542400 razy. Młynki te umieszczone są na zewnątrz przy każdej lamaserii, tj. klasztorze buddyjskim, i każdy buddysta przechodzący obok nie omieszka po- kręcić młynkiem. Znaleźć je można także w domach nad piecem lub pale- niskiem, aby mogły się kręcić pod wpływem unoszącego się w górę ciep- łego powietrza, oraz pod gołym nie- bem, gdzie wprawia je w ruch wiatr lub woda. Owe mantry lub dharani wypowiadane są w tantryzmie naj- częściej przed mandalami (sanskr. koło, wykresy). Mandale to swego rodzaju atlasy Buddy, kosmiczne diagramy, przedstawiające fakt, że centrum i cztery strony świata pozostają we władaniu Buddy i kilku "bodhisat-twów i stanowią objawienie jednego ciała dharmy Buddy. W przypadku jantry centrum tym jest zwykle kwiat lotosu. Owe obrazy koła lub wielo-kątów pełnią jako mistyczne diagramy rolę ważnego środka pomocniczego służącego medytacji. Soka-gakkai Buddyzm ' l Stupa Maha Bodhi w miejscu, gdzie Bu da przeżyl swoje oświecenie, cegła, wy 55 m (I-III i XIX w.). Bodh Gaja, Indie 2 Stupa Dhamek w miejscu, gdzie Budi wygłosił kazanie w Benares, kamień natur c ny i cegla (VI w.). Sarnath koto Benart Indie 3 Siedmiopiętrowa Pogoda Dzikich Gę. wys. 64 m (652). Si-an, prowincja Szen, Chiny 4 Czorten przy drodze do klasztoru 77, se- Gompa. Ladakh, Tybet 5 Świątynia Bajon (Góra Świątyi (XII/XIIIw.). Angkor Thom, Kambodże 74 Buddyzm w Japonii wypowiadają przed taką mandalą formułkę namum-mioho- rengkio (niech będzie sławiona cudo- wna sutra lotosu). Mudrami (sanskr. mudra) nazywane są cielesne gesty sakralnego ułożenia palców, wyrażające i podkreślające wewnętrzną postawę medytacji. Warto porównać sześć pozycji rąk Buddy i ich symboliczne znaczenie. Szczególnym rytuałem jest tantryj- ska pudża. Zgodnie z zasadą, że sak- ralne i rytualne rozkoszowanie się zakazanymi rzeczami prowadzi do ich przezwyciężenia, rytuał ten koń- czy się zespoleniem płciowym męż- czyzny i kobiety przy ścisłym zacho- waniu wszelkich przepisów medyta- cyjnych. Spółkowanie Siwy z Durgą wyraża dwie zasady mahajany: pustkę (siuniata) i poznanie (pradszra, prajna, mądrość) jako pierwiastki męski i żeński. Zespolenie tych obu pierwiastków znosi ich odrębną dwo- istość i prowadzi do najwyższej, uszczęśliwiającej jedności. Analogicznie do przykładnego zespolenia bóstw ma ten rodzaj medytacji erotycznej spowodować zjednoczenie z ab- solutem, a tym samym i zbawienie. Podobny sens wyraża także formułka om-mani padme-hum. SZTUKA I LITERATURA Dzieła sztuki buddyjskiej należą do najwspanialszego dziedzictwa i trwa- łego dorobku ludzkości. Architektura Najważniejszymi budowlami b. są stupy. Stupa (ind.; syngal. dagoba, skrzynia na relikwie), wywodząca się z indyjskiego, przedbuddyjskiego ku- rhanu, stała się szczególnym sank- tuarium buddyjskim, mieszczącym najczęściej relikwie Buddy lub jego uczniów. W swej gł. części składa się z półkulistej masywnej budowli (sanskr. anda, jajko), zawierającej komorę na relikwie. Z nadbudowy nad nią w formie kostki do gry (ind. harmika; syngal. dewa kotowa) wyrasta będący niejako zwieńczeniem całości pal (jasti, jupa), na którym znajduje się od 3 do 13 płyt ocieniających, parasoli (czattra), stanowiących znaki władcy. Masywna budowla może stać na cylindrycznym cokole (me-dhi), do którego w późniejszych czasach dobudowywano schody (sopa-na). Stupę, podobnie jak kompleks świątyń buddyjskich, otacza w pewnej odległości kamienne ogrodzenie (hind. wedika). Cztery, najczęściej ka- mienne bramy (hind. torana) w tym ogrodzeniu tworzą pionowe pale (stamha) połączone u góry kilkoma belkami poprzecznymi, ozdobionymi rzeźbami. Stupy różnią się wielkością: od rozmiarów małego kamienia na- grobnego do zabudowanego wzgórza (Borobudur). Z III w. pochodzą stupy w Sańczi i Sarnacie. W Katmandu Boddnath znajduje się jedna z dwu stup za- chowanych w kształcie, jaki im nadał Asioka. Szczególne formy stupy i czajtii to czorten w Tybecie i tsedi w Birmie oraz stupy z dzwonami w Indochinach, np. pagody Szwe-Zi-gon w Paganie i Szwe-Dagon w Ran-gunie. Stupy jako relikwiarze symbolizują wejście Buddy w stan parinirwany. Oddaje mu się cześć (pudża) rytual- nym obrzędem, obchodząc monu- menty wokół (pradaksina) po ścieżce (pradaksinapatha) między stupą a wedika zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Osoba krążąca wokół czczonego obiektu musi być zwrócona do niego prawym bokiem. Funkcję stupy jako centralnego punktu pod- kreśla umieszczenie jej w układzie współrzędnych wschód-zachód i pół- noc-południe oraz otwieranie się czte- rech bram na cztery strony świata. Stupa jest dla buddysty ucieleśnie- niem absolutu. Przed poszczególnymi stupami wznoszą się stambhy (hind. dhawads- ha stambha, pamiątkowa kolumna), upamiętniające wydarzenia z życia Buddy. Z czasów Asioki zachowało się 8 monolitycznych słupów z edyk- tami tego cesarza. W Sarnacie, w miejscu pierwszego kazania Buddy, stała najbardziej imponująca, 20-me- trowa kolumna, na której przedsta- wione były cztery lwy, a nad nimi koło nauki. Z indyjskiego budownictwa stupo- wego powstała pagoda (prakriti). W Tybecie stupę zwykle umieszczano na dużym podwyższeniu i traktowano jako tajemniczy symbol kosmosu. W Chinach, gdzie była łączona z ist- niejącymi wieżami obserwacyjnymi, przybrała w V-VI w. formę pagody: cokół centralnej budowli rozbudowy- wano w kilka pięter zwężających się ku górze i oddzielanych gzymsami, a później dachami; właściwa część kopulasta coraz bardziej więc zanikała. W pionie pagody znajduje się od 3 do 13 pięter (najczęściej ich liczba jest nieparzysta), natomiast ich wielo- kątny rzut poziomy określają liczby parzyste (4, 8, 12, 16). Ta piętrowa budowla jest świętością, którą się obchodzi wkoło, i albo stoi osobno, albo jest połączona z mnymi budow- lami kompleksu świątynnego. Kiedy liczba wyznawców b. wzrosła do tego stopnia, że dla ich zgromadzeń stały się potrzebne większe po- mieszczenia, przeniesiono je do grot. Początkowo wykuwano je w skałach. Te hale czajtia (hale we wzgórzach) są najczęściej zbudowanymi w skale, trzynawowymi jaskiniami kultowymi. Sklepiona beczkowate nawa śro- dkowa, służąca mnichom, ma pół- okrągłą apsydę, w której środku usta- wiona jest czajtia (stupa, dagoba) jako relikwiarz i sanktuarium. Obie nawy boczne dla świeckich, sklepione półbeczkowato, są oddzielone od nawy środkowej podporami w taki sposób, że stupę można obejść wkoło. Jedynym źródłem światła w tych halach jest olbrzymie okno, przez które wpadają promienie słoneczne. Największa z wczesnych i najbar- dziej znana spośród 1200 indyjskich hal czajtia znajduje się w Karli (nieda- leko Bombaju) i pochodzi z ok. 50 r. przed Chr. Wihara, zw. także sangharaną, to miejsce spędzania pory deszczowej. Klasztory, które są zawsze połączone z czajtia, składają się najczęściej z kwadratowego pomieszczenia z krużgankiem, do którego przylegają cele mnichów. Te często wielopięt- rowe budowle mogą być albo wykute w skale (wihary skaliste) albo też wolno stojące. Zespoły świątynne w Japonii cha- rakteryzują się bogatym nagroma- dzeniem pojedynczych budynków w uszeregowanym porządku. Gł. oś, wzdłuż której są centralnie położone najważniejsze budynki, otoczone sy- metrycznie przez budynki boczne, przebiega najczęściej z północy na południe. Na tej osi mieszczą się z re- guły wielka brama południowa, będąca bramą wejściową, brama środkowa, Złota Hala i hala do wygłaszania kazań. Rozmieszczenie pagód jest zróżnicowane. Szczególną uwagę należy zwrócić na popularną już w Chinach Złotą Halę, z wejściem zawsze po szerszej stronie. Wizerunek Buddy w centrum hali świątynnej jest wraz z innymi statuami ustawiony na podwyższeniu w formie cokołu po stronie tylnej. Hale te, o bogatych formach dachów, są budowlami wspartymi na wewnę- trznych i zewnętrznych podporach pionowych, tak że to sanktuarium można obchodzić wkoło. W Japonii buddyjskie zespoły świątynne budo- wano według wzorów chińskich, jak np. Horyuji w Nara (poświęcona w 607 r.), z najstarszą z zachowanych budowli drewnianych na świecie. W b. japońskim świątynia nosi nazwę tera. Rzeczą charakterystyczną dla b. zeń jest architektura ogrodowa, po- rządkująca niezależnie od pór roku, jak gdyby w oderwaniu od czasu, bloki skalne, mchy itp. w sposób sprzyjający medytacjom. Znanym przykładem jest tutaj świątynia Kin- kakuji, „Złoty Pawilon" w Kioto. Rzeźba i malarstwo W okresie najwcześniejszym wize- runki Buddy nie istniały. Obawiano się bowiem nadać poprzez sztukę nowy kształt, który przetrwa nie istniejące już ciało, temu, kto nauczał, że wszelkie formy zanikają. Najstarsza ikonografia uznaje początkowo tylko symbole: lotos (szczęśliwy znak naro- dzenia się Buddy), drzewo bodhi (symbol oświecenia Buddy), koło (symbol nauki Buddy), stupę (znak śmierci Buddy i jego wejścia do pari- nirwany). Z czasem zaczęto przed- stawiać sceny wydarzeń z życia Buddy przed jego oświeceniem lub epizody z owianych legendą jego wcześniejszych bytów. Dopiero na początku ery chrześcijańskiej poczęto ukazywać Buddę w postaci człowieka w hel- lenistycznym kręgu ind. sztuki Gan- dhary oraz w szkole Mathury. W b. mahajanistycznym miejsce Buddy-- człowieka zajął wysłannik niebios, któremu przypisano boskie atrybuty, w otoczeniu bodhisattwów, nie mających żadnych cech ziemskich. Od III, a zwłaszcza od V-VIII w., w b. po- wstał cały panteon; z transcendent- nego pra-Buddy wyemanowali bud- dowie dhiani i bodhisattwowie dhiani oraz ich pradżna (pali; sanskr. prajna, mądrość) jako zasady żeńskie, przede wszystkim madonny Tara i Prajnapa- ramita, uosobienia pisma świętego. W tantryzmie od VII w. do obrazu Buddy dołączane są boginie czaro- Buddyzm dziejskich formułek i magicznych s lab, będące prastadiami wszystki rzeczy. Wspólną cechą wszystkich obi zów Buddy są znaki urna (mała w pukłość między brwiami, lok, późn błyszczący punkt). Ten znak panuj cego nad światem króla symbolizi połączenie świata zmysłów z intele tem. Bardzo długie konchy usz Buddy świadczą o szlachetnym p chodzeniu. Usznisza to pukiel wl sów na przedziałku, w późniejszy czasach także pokryty lokami wzg rek na czaszce. W kręgu sztuki Gan hary usznisza przedstawiana jest jal półkulisty węzeł włosów. W Kai bodży ma on kształt stożkowa! w Syjamie szpiczasty, w sztuce tajsk; przybiera formę płomienia i symbo żuje oświecenie. Włosy, zwykle spl cione, tworzą wypukłość lub przyl gają do głowy w formie małych fa Wszystkie obrazy Buddy są różn rakimi wariacjami na temat „milcz nią". B. hinajanistyczny i mahajani tyczny upatrują w wizerunkach Bu dy środek uduchowienia i konter placji pozwalający zapomnieć o świ cię zewnętrznym. W tantryzmie twie dzi się, że obrazy Buddy posiada moc magiczną a ich posiadacz i czc ciel cieszy się łaską ochrony Budc lub bodhisattwów. Kanon palijski Niezwykle bogata literatura bu< dyjska dzieli się pod względem jęz; kowym na literaturę palijską i sań krycką. Teksty zebrane w kanon palijskim znane są pod nazwą Tr pitaka (sanskr.; pali Tipitaka; ja] Issai-kio, trójkosz), ponieważ skład; ją się z trzech (tri) zbiorów ksiąg lu koszy (pitaka). Pierwszą grupą ksiąg jest Winaji pitaka (kosz dyscypliny zakonnej Traktują one o życiu zakonnym i z; wierają przepisy dyscyplinarne dl mnichów i mniszek oraz inne reguł Buddyzm zbiorów Kandżur i Tandżur jako betańskie dzieło kanoniczne. K; dżur (słowo przetłumaczone [Budd jest zbiorem 689 pojedynczych fa w 108 tomach. Do trzech koszy kar nu palijskiego dochodzi tantra (lite tura czarodziejska) jako kosz czw; ty. Tandżur (nauka przetłumaczoi obejmuje 225 tomów traktujący m.in. o kwestiach religijnych i ma cznych i uważanych przez Tybetć czyków za komentarz do Kandżu Dotychczas znane są cztery róż tybetańskie drzeworyty Tandżu: Tybetańska księga zmarłych służy mię jako środek pomocniczy w ryti 76 Buddyzm postępowania moralnego. Kosz ten składa się z trzech ksiąg, m.in. ze zwierciadła spowiedniego (Patimok- kha), zapewne najstarszej części tego kosza, którego 227 przepisów dyscyp- linarnych traktuje o wszystkich bar- dziej i mniej poważnych wykrocze- niach oraz o odpowiednich karach za nie. Mahawagga i Cullawagga zawie- rają opis historii życia Buddy wraz z jego kazaniem w Benares oraz kazaniem ognistym i dziejami dwóch pierwszych soborów. Drugą grupą ksiąg jest Suttapitaka (kosz przypowieści). Zawierają one nauki Buddy oraz, w formie sutr, 4000 pouczających rozmów między Buddą a jego uczniami bądź innymi partnerami. Składają się z pięciu zbio- rów (nikaja), ułożonych zależnie od długości i znaczenia: zbiór przypo- wieści długich, średniej wielkości, po- dzielonych na grupy, uporządkowa- nych według rosnącej kolejności liczb, i małych. Ten kosz nauk jest najważniejszy spośród wszystkich trzech i dlatego przechowuje się go w najświętszych pomieszczeniach kla- sztorów z najwyższą czcią; służy jako zbiór słów wypowiadanych podczas uroczystości kultowych. Do zbioru 34 długich przypowieści (Dighanikaja) należy wielka przypo- wieść o całkowitej nirwanie Buddy (Mahaparinibbana-Sutta) numer 16 wraz z relacją z jego ostatnich dni życia i mowami pożegnalnymi; być może był to zalążek biografii Buddy. Zbiór 152 przypowieści średniej dłu- gości (Majjhimanikaja) opowiada o oświeceniu Buddy. W Samyuttani- kaja, w ostatniej i 56. grupie (samyut- ta), znajduje się słynne kazanie z Be- nares (Dhammacakkappawattana-- Sutta). Do zbioru małych przypo- wieści (Khudakkanikaja) należy słynne Dhammapada z 423 zwrotkami sentencji etycznych, swoista „ewan- gelia przysłów", oraz Theragatha (pali thera, mnich) i Therigatha (pali znania) to najważniejsze i najbardziej cenione ze wszystkich filozoficznych sutr mahajany. Traktują one o sześciu doskonałościach (paramita) bodhi- sattwy, zwłaszcza zaś o mądrości (pradżna) jako najwyższej doskona- łości. Wasubhandhu (IV w. po Chr.) sko- dyfikował w płn. Indiach Abhidhar- makoszę, „skarbnicę dogmatyki" dla sarwastiwadinów. W b. lamaistycznym obowiązują teksty przetłumaczone z języka hindi na tybetański, usystematyzowane przez wielkiego uczonego Bustona (1289-1364) w 1325 w nawiązaniu do theri, mniszka), pieśni mnichów i mniszek, odznaczające się niekiedy lirycznym pięknem. Jataka, czyli 547 opowieści o wcześniejszych wciele- niach Buddy, opierają się na jego 550 wcześniejszych bytach, w których dzięki pielęgnowaniu dziesięciu cnót buddyjskich (jałmużna, czystość oby- czajów, zdolność do wyrzeczeń, mąd- rość, energia, cierpliwość, umiłowa- nie prawdy, zdecydowanie, uprzej- mość, spokój ducha) zapewniał sobie coraz to wyższą formę egzystencji. Ta barwna mnogość bajecznych, legen- darnych i nowelistycznych tradycji dostarczyła sztuce buddyjskiej wdzię- cznego materiału, wiele zaś motywów weszło do literatury powszechnej. Trzecią grupę ksiąg stanowi Ab- hidharmapitaka (sanskr.; pali abhid- hamma, kosz scholastycznej dogma- tyki). Składa się ona z 7 traktatów o moralności i filozofii. Te rzeczowe opracowania nauki buddyjskiej spisano znacznie później aniżeli dwa pierwsze kosze. Traktaty te powstały w różnych szkołach i wzięły od nich swoje nazwy. Cały kanon palijski ze szkoły therawadinów hinajaniści na Cejlonie i w Indochinach uważali za autentyczne powtórzenie słów Buddy. Inne pisma Do kanonu palijskiego z czasem dołączono pewną liczbę komentarzy i objaśnień w języku palijskim, syn- galeskim i w językach ludów z Indo- chin, np. Pytania króla Milindy (Mi- lindapanha), swego rodzaju katechizm buddyjski w formie dialogów między indogreckim królem Milindą (Menan- dros; ok. 166-145 przed Chr.) a mędr- cem Nagaseną, albo też Buddhagoshy (V w. po Chr.) Droga czystości (Wi- suddhi Magga) dla therawadinów na Cejlonie. Podczas gdy kanon palijski wyraża przede wszystkim b. hinajanistyczny, literatura sanskrycka w większości, jeśli nie wyłącznie, wiąże się z mahaja- ną. Warto wymienić m.in.: Mahawas- tu (sainskr. Księga wielkich wyda- rzeń), będącą w istocie biografią Buddy opowiedzianą w konwencji cudownej historii. Lalitawistara (sanskr. Obszerna opowieść o grze) jest jed- nym z najważniejszych i najznakomit- szych źródeł traktujących o życiu Buddy., przedstawionym jako gra (la- lita) ponadziemskiej istoty. Epos o Buddzie pt. Wędrówki Buddy (Bud- dhacarita) napisał autor dramatów buddyjskich Ashyaghosha (II w. po Chr.), jeden z założycieli b. mahajani- stycznego. Wokół różnych sutr ma- hajany powstających w pierwszych wiekach po Chr. skupiają się całe szkoły, które z kolei spisywały pod- ręczniki (shastra) do ich interpretacji. Według sutry o Lotosie dobrego prawa (Saddharma-pundarika), szczególnie cenionej przez szkołę nicziren i szkołę tendai oraz przez nowe religie -» lotosu sutry, Budda tylko pozornie przeszedł w stan nirwany, w rzeczywistości bowiem nigdy nie przestał istnieć. W tej powstałej ok. 280 r. po Chr. ważnej sutrze mahajany znajduje się: „Przypowieść o dobrym ojcu". Bardzo znany jest także „Opis kraju szczęścia" (Sukhawatiwyuha), traktujący o zachodnim raju Buddy Amitabhy, w którym wierny dojrze- wa do ostatecznej nirwany. Pradż- naparamita (sanskr. doskonałość po- 1 Szwe Dagon, najwyższa pogoda świata, wys. 107 m, pokryta ok. 8600 płytkami ze zlota (XI w.). Rangun, Birma 2 Pięciopiętrowa pogoda Daigodżi, drewno (951). Kioto 3 Zloty Pawilon świątyni Kinkakudżi (1394, sptonęla w 1950, odbudowana w 1955). Kioto 4 Odilon Redon (1840-1916), Budda, pastel. Paryż, Luwr 78 Buddyzm le szeptania do ucha umierającemu lub zmarłemu tekstów, które mają dla niego znaczenie w tamtym świecie. Dla szkoły szingon jednym z dzieł kanonicznych jest Dainiczikjo (jap. Przewodnik wielkiego błyszczącego). Brzmienie i forma buddyjskich sutr (sanskr.; pali sutta, nić, przewodnik) są charakterystyczne dla stylu bud- dyjskich tekstów dogmatycznych. Niebuddyści uważają błędnie, iż owe przypisywane Buddzie mowy lub wy- powiedzi o charakterze dydaktycz- nym są często zbyt rozwlekłe, a wsku- tek powtórzeń tych samych myśli i akcji w identycznie brzmiących zda- niach - niezwykle monotonne. Jedno- stajne, rytmiczne powtarzanie i łączenie ze sobą niemal identycznie brzmiących zdań, w których myśli, działania, wyrazy i grupy wyrazów urozmaicane są tylko stopniowo, służy temu, by czytający, mówiący i słu- chający powoli, ale nieodparcie zapo- minali o otaczającym ich świecie przedmiotowym, ba, wręcz o sobie, i pogrążali się w kontemplacji. Przez to niejako wmawia się medytującym przeczucie gaśnięoia. Ta forma stylis- tyczna trafnie odzwierciedla buddyjski światopogląd, który uznaje wieczną jedność form tego, co się staje, i tego, co przemija. NEOBUDDYZM Ruchy odnowy w b. współczesnym wiążą się ściśle z budzącą się polityczną samoświadomością wielu krajów azjatyckich. Mocarstwa kolonialne przez długie lata utrzymywały społe- czność buddyjską w politycznej zależ- ności. W oporze przeciwko zach. ko- lonizatorom b. umocnił się i odrodził, przy czym szermierzami idei narodo- wej stali się buddyjscy mnisi. Przy- kładem tego procesu są samospalenia mnichów w Wietnamie. Na fali odzyskiwania wolności i politycznej niezależności przez wiele krajów azjatyckich b. stał się ponownie podstawową siłą duchową w życiu społecznym. Liczni buddyści łączą przyczyny zła i cierpień w dziś. cza- sach z kapitalistycznym wyzyskiem, kolonizacyjnym uciskiem i gospodarczą nierównością. W przeciwieństwie do tego za możliwą już za życia nirwanę (nie zaś ostateczną parinir- wanę), dającą się osiągnąć przez prze- strzeganie określonego etosu społecz- nego i politycznego, uznaje się nowe społeczeństwo bez klas, wolne od kolonializmu i kapitalizmu. Cechą charakterystyczną tej ros- nącej aktywności - zwłaszcza od II wojny światowej - są z jednej strony odnowa działalności misyjnej w krajach buddyjskich, z drugiej zaś nowa interpretacja dziedzictwa bud- dyjskiego oraz misja w świecie zach. Założona w 1950 na Cejlonie przez cejlońskiego uczonego Malalasekerę Światowa Wspólnota Buddystów (ang. World Fellowship of Buddhists) dąży do zjednoczenia wszystkich wy- znawców Buddy. Zapoczątkowała ona serię spotkań (1952, 1954). Wy- znawcy hinajany i mahajany łączą się, chcąc utorować b. drogę do nowo- czesnego życia umysłowego, przy czym traktują go jako czynnik aktywny w świecie. Światowa Wspólnota Buddystów utrzymuje od 1956 wiele komisji zajmujących się wychowa- niem młodzieży buddyjskiej, działal- nością dobroczynną i misyjną na Wschodzie i Zachodzie. Rozszerzenie sfer aktywności i tendencja do roz- woju działalności misyjnej buddystów zaznaczyła się zwłaszcza na wielkim 6. (5.) soborze buddyjskim (1954) w Rangunie. Postanowiono tam m.in. opublikować angielskojęzyczne streszczenie kanonu palijskiego. W 1956/57 r. w całym świecie buddyjskim obchodzono uroczyście 2500 rocznicę śmierci i przejścia Buddy w stan parinirwany. Ustanowiona w 1966 w Colombo World Buddhists Sangha Organization (grupująca wy- łącznie mnichów) postawiła sobie za zadanie m.in. przetłumaczenie wszys- tkich tekstów palijskich na sanskryt i odwrotnie. Neobuddyzmem nazywa się współ- czesny ruch w Europie i Ameryce, który przedstawia b. jako religię od- powiadającą ludziom dziś. czasów. Już w XIX w. idee buddyjskie sze- rzyły się w Europie. Filozof Arthur Schopenhauer (1788-1860), według którego najwyższe rozwinięcie woli stanowi jej samoprzezwyciężenie, jest twórcą konsekwentnego woluntaryz- mu (Świat jako wola i przedstawienie, 1819). W gruncie rzeczy przez niego myśl buddyjska przeniknęła do szero- kich kręgów w Europie. Twórca dramatów muzycznych Ryszard Wagner (1813-83) dostrzegł w dziełach Schopenhauera (od 1854) filozoficzne potwierdzenie swej no- wej, z gruntu pesymistycznej wizji świata. M.in. pod wpływem wstrząsu spowodowanego lekturą dzieł Scho- penhauera Wagner w 1856 chciał skomponować operę o życiu Buddy zatytułowaną Zwycięzca. Potem jed- nak stworzył operę Tristan i Izolda (1859) i plan do Parsifala. W tym ostatnim utworze, w któ- rym Schopenhauerowską negację woli łączy z własną tęsknotą do zbawienia, doktryna zbawienia osiąga kul- minację w buddyjskim ;,współcierpie- niu". Tendencje zawarte w Parsifalu Wagner rozwinął teoretycznie w dziele Religia i sztuka (1881). Publikacje fachowe (książki i cza- sopisma) oraz literatura piękna doty- cząca b. cieszą się dużą poczytnością i są tłumaczone na różne języki euro- pejskie. Należy tu wymienić m.in. powstałą między 1919 a 1922 i wydaną w 1922 powieść o tematyce indyjskiej „Siddharta" Hermanna Hessego (1877-1962), które to imię użyte jest jako oznaka czci, ale i jako zapowiedź walki, a także żywot świętych „Bar- laam i Jozafat" (nieco zmieniona for- ma legendy o Buddzie), anonimowe dzieło powstałe jako powieść grecka ok. 600 r. po Chr., które do naszych czasów było wielokrotnie adaptowane jako utwór epicki i dramatyczny we wszystkich językach chrzęść. Europy. Od lat sześćdziesiątych obserwuje się swego rodzaju falę sympatii dla b., przede wszystkim wśród młodego pokolenia. Przejawia się ona nie tylko w dziełach literackich, ale także w formie różnych nowo powstających organizacji. Chronologia Okres przed Chr. ok. 563-483 Siddharta Gautama Budda, założyciel buddyzmu. 544/543 Początek buddyjskiej rachuby czasu, ponieważ wg tradycji syngal. śmierć Buddy (i jego przejście w stan nirwany) nastąpiła w tym czasie, a nie w bardziej prawdopodobnym historycznie 483 r. przed Chr. 480 1. sobór buddystów w Radżag-riha. 380-370 2. sobór buddystów w Wai- sali. 272-231 Panowanie króla Asioki Pobożnego. 253 Mahinda przenosi b. na Cejlon (Sri Lanka). 251 3. sobór buddystów w Patalipu- trze; schizma między sarwastiwadina- mi i sthawirawadinami. 200 Powstanie najstarszych sutr Pra-dżnaparamita. II-I w. Stupa w Sańczi (Indie). ok. 166-145 Menandros (Milinda) popiera b.; Milindapanha (Pytania króla Milindy). ok. 80-35 Ustalenie pisemnego ka- nonu palijskiego na Cejlonie; powstanie sutr mahajany, m.in. sutry o lotosie. Okres po na r. Chr. 65 Najstarsze zapiski dotyczące b. w Chinach. od 120 Sanktuaria skaliste w Karli (Indie). 120-165 Nagardżuna (100-165) za- kłada szkołę madhjamiki; b. dociera z mnichami do Wietnamu, II w. Buddhacarita (Drogi Buddy) Aśwagoszy. 280 Powstanie sutry Saddharma- pundarika. 372 B. dociera do płn. Korei. IV w. Wasubandhu pisze Abhidhar- makoszę. 400 B. hinajanistyczny dociera do Tajlandii. IV/V w. Asanga zakłada szkołę jo- gaczarę. 420-424 Gunawarnam krzewi b. na Jawie. 420-452 B. upowszechnia się w Bir- mie. V w. Droga czystości Buddhago- szy. początek VI w. Pagoda na górze Sung (Chiny). 518 Najstarszy katalog chińskiego kanonu buddyjskiego. 526 Przybycie do Chin Bodhidhar- my (498-561), założyciela b. zeń. 552 B. rozprzestrzenia się w Japonii. VI w. Groty w Junkang i Lungmen w Chinach; stupa Dhamek w Sar- nacie (Indie). VI-VII w. Architektura skalna i osiedle klasztorne w Adżancie (Indie); powstanie wadżrajany. 629-645 Hsuan-tsang, chiński pielgrzym, objeżdża wszystkie kraje buddyjskie. 634 Pagoda Punhwang-sa w Kjong- dziu (Korea). 640 Król tybetański żeni się z księż- niczką buddyjską i wprowadza b. w Tybecie. 671-695 Pielgrzymka I-tsinga z Chin (m.in. do Palembang na Sumatrze). VII w. Horiudżi w okolicach Nara (Japonia). 700-800 Mahajana rozprzestrzenia się w Indochinach (Birma, Tajlan- dia). Buddyzm VII/VIII w. Świątynie skalne w Eli rze (Indie). 747 Mnich indyjski Padmasambh wa przybywa do Tybetu i wprowad: lamaizm. 750 Początek budowy Toszodaid w Nara. początek VIII w. Todaidżi w Nai (Japonia). VIII/IX w. Świątynia Borobudur r Jawie (Indonezja). 805 Dengjo Daisi (767-822) z: kładą tendai-szu w Japonii na gór; Hiei. 806 Kobo Daisi (774-835) wprow; dza szingon-szu w Japonii. 845 Prześladowania b. w Chinac przez Wu-tsanga. połowa IX w. Fo-kuang-su, gł. paw łon na górze Wu-tai (Chiny). 1000-1200 Zanikanie b. w Indiach początek XII w. Chusondżi, Złot Hala w Kioto (Japonia). 1175 Honen Szonin (1133-121: wprowadza jodo-szu w Japonii. 1200 Zanikanie b. w Chinach. 1202 Eisai (1141-1215) wprowadź rinzai-szu do Japonii. 1224 Szinran Szonin (1172-1263 zakłada w Japonii jodo-Szin-szu. 1228 Dogen (1200-50) zakłada so to-szu w Japonii. 1253 Rissio Daisi (l222-82) zakład: w Japonii nicziren-szu. 1260-94 Kubilaj-chan uprzywilejo wuje b. XIII w. Engakudżi w Kamakurzi (Japonia). 1325 Buston (1289-1364) systematy żuje Kandżur i Tandżur. 1340-50 Wprowadzenie b. w Laosie koniec XIV w. Świątynia Kinkaku dżi w Kioto. 1407 Tsongkhapa (1357-1419) za prowadza w Tybecie szkołę dGe- -lugs-pa (Żółte Czapki). 1400/1500 Zanikanie b. na Jawie i Sumatrze (Indonezja). 1414-28 Prześladowania buddystów w Wietnamie. 80 Celtycka religia od 1545 Budowa Potali, zamku i re- zydencji dalajlamy w Lhasie (Tybet). 1642 Piąty dalajlama zostaje jako król-kapłan władcą Tybetu. 1654 Ingen (1592-1673) zakłada w Japonii obaku-szu. 1782 4. sobór therawadinów w Tajlandii. XVIII w. Świątynia Dziesięciu Ty- sięcy Buddów w Pekinie (Chiny). 1818 Die Welt als Wille und Yorstel- lung (Świat jako wola i przedstawie- nie) Schopenhauera. 1871 5. sobór buddystów, wyznawców hinajany, w Mandalaj (Birma). 1882 Założenie Pali-Text-Society w Londynie. Celtycka religia f 1891 Anagarika Dharmapala (1864- 1933) zakłada Maha-Bodhi-Society na Cejlonie (centrum w Kalkucie, Indie). 1925 Jasukiczi Kotani (1884-1924) i Kakutaro Kubo (1892-1944) zakładają w Japonii reju-kai. 1938 Mioko Naganuma (l889-1957) i Nikkio Niwano (zm. 1906) zakładają w Japonii rissio-kosei-kai. 1945 Założenie soka-gakkai w Japonii. 1950 I światowa konferencja bud- dyjska w Kandy na Cejlonie; G.P. Malalasekera zakłada World Fellow- ship of Buddhists z centrum w Bang- koku. 1952 II światowa konferencja bud- dyjska w Tokio (Japonia). 1954 III światowa konferencja buddyjska w Rangunie; współpraca wyznawców hinajany i mahajany w World Fellowship of Buddhists; 6. (5.) sobór buddyjski w Rangunie (Birma). 1956/57 2500 rocznica śmierci Buddy. 1959 Czternasty dalajlama ucieka z Tybetu do Indii. 1966 Założenie World Buddhists Sangha Organization w Colombo (Sri Lanka). 1984/85 Rok 2528 wg buddyjskiej (syngal.) rachuby czasu. CELTYCKA RELIGIA C.r. jest religią grupy ludów indo- europ. osiadłych ok. 300 r. przed Chr. w Europie. Celtowie wyspiarscy za- mieszkiwali dziś. Irlandię, Szkocję, Anglię i Walię, Celtowie kontynentalni - część obszarów dziś. Francji, Półwyspu Iberyjskiego, Włoch, kra- jów alpejskich, Bałkanów i Turcji (Galacji). Religia dawnych Celtów należy do religii -» europejskich i -> indoeuro- pejskich. Od początku VI w. przed Chr. Celtowie zasiedlali kontynent, wy- chodząc z Europy Środkowej. Ok. 550 r. wdarli się na Półwysep Pirenej- ski, ok. 387-386 splądrowali i pod- palili Rzym, a w III w. celtyccy Gala- towie mieli już swoje osady w Azji Mniejszej. Jednakże po 300 r. przed Chr. Celtowie zostali wyparci naj- pierw przez Kartagińczyka Hasdru- bala z Hiszpanii, następnie przez Rzy- mian z płn. Italii (193 przed Chr.) i wreszcie przez Cezara (100-44 przed Chr.) w latach 58-51 z Helwecji i Galii. Na wschodzie i północy wypierali Celtów Germanie, a na południu i za- chodzie - z wyjątkiem Bretonów - Celtowie ulegli romanizacji. Schrys- tianizowani Celtowie do dziś posłu- gują się odrębnymi językami: irlandz- kim w Irlandii, gaelickim w Szkocji, walijskim w Walii i bretońskim w Bre- tanii. Męskie i żeńskie bóstwa starych Celtów to bogowie roślinności, wojny i bóstwa opiekuńcze; charakterystyczne były bóstwa z trzema twarzami lub trzema głowami albo przedstawione w trzech identycznych postaciach. Nazywano je aes side (celt. ludzie wzgórza Sid). Bóstwa te nie zniknęły po chrystianizacji, lecz trwały nadal na wzgórzach lub wzniesieniach. Bóstwa Celtów wyspiarskich Boginią ziemi i płodności oraz matką bogów była Dana lub Ana, a jej potomkami - Tuatha De Danann (celt. ludzie Dany). Bóg ziemi, władca zboża i mleka Dagda (celt. dobry bóg), noszący przydomek Eochaid Oll-athair (wielki ojciec, wszechojciec), miał jako ojciec-karmiciel kociołek zawsze na- pełniony najrozmaitszymi potrawami i władał drzewami, na których zawsze rosły owoce. Brigit, Brig lub też Briganti (wynio- sła, lśniąca, pełna władzy) była pat- ronką i boginią poezji, wróżbiarstwa, jasnowidztwa, lecznictwa i kunsztow- nego kowalstwa. Rzymianie stawiali ją na równi z Wiktorią. Do dziś na całym obszarze języka celtyckiego no- sząca to samo imię chrześcijańska św. Brygida cieszy się wielką czcią. Synem Brigit był bóg kultury Ogma, zw. w Galii Ogmiosem, bóg krasomó- wstwa bardów i wynalazca pisma oghama, opartego na systemie kres- kowo-punktowym i używanego od IV w. po Chr. Do grupy trzech boskich rzemieśl- ników należeli Goibniu (wielki ko- wal), Luchta zw. także Luchtainem lub Luchtinem, patron cieśli, i Credi- ne, bóg kotlarzy. Za boginie wojny uznawano Morrigan (wielka bogini, bogini zjaw), Nemaiu (panika, obłęd) i Badb Catha (czarna wrona). Bóstwa Celtów kontynentalnych Bóg burz Taranis (gromowładny) miał wiele przydomków, a jego em- blematy stanowiły koło i błyskawica; przyrównuje się go do rzymskiego Jupitera. Panem wszystkich istot był Cer- nunnos (cernu, cornu, rogaty), bóg płodności przedstawiany z porożem jelenia; na kociołku znalezionym w Gundestrup ukazany jest w otoczeniu zwierząt, a na ołtarzu znalezionym pod Reims wysypuje worek ziarna i karmi byka i jelenia. Najszerzej rozpowszechnił się kult Belenusa (bel, jasny, widny), „boga światła", odpowiadającego rzymskie- mu Apollinowi, którego partnerkę Belisamę (bel, widny, sama, podob- ny), boginię światła i ognia, Rzymia- nie porównywali z Minerwą. Przedstawiane najczęściej jako trójca Matrony, bóstwa roślinności i macierzyństwa, czczono na obszarach położonych wzdłuż Renu i Dunaju. Imię Matrona w liczbie pojedynczej zawarte jest w dziś. nazwie rzeki Marny. Matrony przedstawiano z owocami na kolanach lub z rogiem obfitości. Z takimi samymi sym- bolami występuje Epona (epos, equ- us, wielka klacz), bogini koni i pat- ronka jeźdźców. Lugus, w Irlandii Ług (ten, który świeci), to bóstwo opiekuńcze kunsztu i wynalazców wszelkich sztuk, z przydomkiem Samildanach (do- świadczony w wielu sztukach). Jego imię, połączone zwykle z celtyckim słowem dun (miejsce umocnione), obecne jest do dziś w niektórych nazwach miast. Z galijskiego Lug(u)- dunon (lugus, twierdza) wywodzą się nazwy takich miejscowości, jak Lyon, Londyn, Laon, Lejda i Legnica. Patronem erudycji był Ogmios, od- powiednik irlandzkiego Ogmy. Bóg handlu oraz nieba, słońca i ognia to noszący wiele przydomków Esus (mistrz). Na jednej z części ołtarza katedry Notre-Dame w Paryżu przedstawiony jest jako brodaty męż- czyzna w krótkiej sukmanie, ścinający siekierą drzewo. Jego partnerka to bogini nieba Rosmerta. Za boginię zdrowia uważano Damonę, a za bo- ga-uzdrowiciela - Grannusa. Boga wojny Teutatesa (od teuta, lud, ród), mającego wiele przydom- ków boga plemiennego, porównywano z rzymskim Marsem; boginią wojny była Nemetona. 1 Cernunnos z porożem jelenia, srebrn kociołek z Gundestrup (I w. przed Chr. - L w. po Chr.) 2 Wóz kultowy z kobietą niosącą kocioiet brąz (VII w. przed Chr.). Graz, Steiermai kisches Landesmuseum Joanneum Pewne zwierzęta i rośliny uznawa no za święte, np. konie, jelenie, nie dźwiedzie, byki i wrony. Byka częsti przedstawiano z trzema głowami Kruk uchodził za ptaka symbolizują cego wróżbiarstwo i wojnę. Odyniei symbolizował dzikość. Celtyck Afanc stanowił pierwowzór później szego potwora z Loch Ness. W przepowiadaniu przyszłość i kulcie zmarłych duże znaczenie mia ły święte drzewa dąb i cis. Tamtei świat nie znał ani śmierci, ani zimy W Walii nosił nazwę Annwn (nie świat). Rajski świat przyszły Avalor (irl. Emain ablach) był wyspą łudź szczęśliwych (łac. insula avallonis) gdzie zmarłych czekały światło i barwy, muzyka i krąg taneczny, rozkoszt kulinarne i seksualne. Rok, podzielony na dwie połowy zimową geimredh i letnią samradh. rozpoczynał się w listopadzie od jed- nego z czterech świąt głównych, są- Christian Science CHIŃSKIE RELIGIE CHRISTIAN SCIENCE 82 Chińskie religie main, obchodzonego l XI. Rozpalano wtedy nowy ogień i składano ofiary ze zwierząt. Innymi głównymi świętami były: imbole - l II, beltine (bel, jasny, tine, ogień) - l V (w czasie święta pędzono na wiosenne łąki bydło pomiędzy płonącymi ogniskami radości) i lugnasad (wesele Luga) - l VIII (święto dziękczynienia za zbiory, dożynki). Najważniejsze znaczenie miały dla kultu ofiary ze zwierząt, daniny ze złota i srebra, niekiedy także ofiary ludzkie. W ofiarach, paleniu ogniska do przygotowywania posiłków i we Ch.r. to zbiorcza nazwa religii po- wstałych w Chinach, największym dziś kraju naszego globu, a także przenie- sionych z zewnątrz, ale rozwiniętych w chińskim duchu. Chińczycy, należący do rasy mongolskiej, z dawien dawna uważali swój kraj (chung kuo, imperium środka) za centrum świata. Kultura chińska jest nie tylko naj- starsza spośród tych, które przetrwały do czasów obecnych; także jej osiągnięcia w sferze religii należą do najbardziej znaczących w dziejach lu- dzkości. W trzy tysiące lat liczącej historii Chin główną rolę odegrały trzy reli- Ch.S. (ang. Nauka Chrześcijańska) jest ruchem założonym w 1879 w USA przez Amerykankę Mary Ba-ker- Eddy (1821-1910); w 1892 zor- ganizowała go ponownie w Bostonie pod nazwą The First Church of Christ, Scientist (ang. Pierwszy Koś- ciół Chrystusa, Scjentysfa). Dla wróżeniu dużą rolę odgrywał sakralny kociołek. Na miejsca rytualne wy- bierano określoną scenerię krajobra- zową, np. gaje, polany, wzgórza i duże akweny. Obrzędy sprawowano pod gołym niebem, przeważnie w świętym gaju nemeton, przy miejscach ofiarnych lub ołtarzach. Od czasów rzymskich Celtowie kontynentalni budowali także świąty- nie, często na planie prostokąta lub okręgu. Do obowiązków druidów (irl. drui, ci, którzy widzą intensywnie), czyli klasy kapłanów, należało odprawianie nabożeństw, składanie gie: powstałe w Chinach -> taoizm i uzupełniający go -> konfucjanizm oraz przejęty od czasów dynastii Hań (206 przed Chr. - 220 po Chr.) -> buddyzm mahajany. Ta odmiana buddyzmu, przybierająca z biegiem czasu coraz więcej specyficznie chińs- kich cech, rozwinęła własne szkoły. W wiekach V-VIII powstały m.in.: sanlung-tsung (ok. 400), fa-hsiang- -tsung (650), hua-yen-tsung (630), tien-tai-tsung (580), ching-tu-tsung (400), lu-tsung (650), chan-tsung (526) i mi-tsung (720). Wszystkie wy- mienione tu chińskie szkoły buddyjskie stały się wzorem dla ich nowo 1,8 min scjentystów-jak nazywani są wyznawcy ruchu - zorganizowanych w 3500 kościołach filialnych w 60 krajach, centralą jest kościół macie- rzysty w Bostonie (USA). Wspólnota wyznaniowa, której doktryna nazywa się scjentyzmem, wyrosła z kongregacjonalistycznego ofiar, sprawowanie sądów, orzekanie o karach i nagrodach oraz nauczanie młodzieży. Pliniusz podaje, że ubrani na biało druidzi ścinali w noc księżycową złotym sierpem cudowną jemiołę. Kapłanki, driady, obdarzone były silnymi właściwościami profetyczno-wizjonerskimi. Lokalni wodzowie gmin gutuatri (gutu, głos), intonujący i śpiewający pieśni mod- litewne, rozmawiali z bogami. Fili- dowie (irl.; łac. vates) potrafili wróżyć z lotu ptaków i z obserwacji składanej ofiary. Prorokinie zwano banfathi. zakładanych odpowiedników w bud- dyzmie Japonii (religie -> japońskie). Wśród chińskich -> starych religii na- leży zwrócić uwagę także na -> az- jatyckie religie plemienne. W XIX i XX w. powstały w Chi- nach m.in. religie: -> tai-ping, ist- niejąca od 1847, powołane do życia w latach 1919-21 Tao-juan (Stowa- rzyszenie Drogi), założone przez Wanga Chao-tsunga w 1918 w Peki- nie, Tung-szan Sze (Towarzystwo na Rzecz Dobra Powszechnego) oraz ufundowane w 1915 przez Tanga Huan-changa Wu-szan Sze (Towa- rzystwo Krzewienia Prawości). -> chrześcijaństwa i należy do -» no- wych religii Ameryki Płn. Mary Baker urodziła się 16 VII 1821 jako szóste dziecko w rodzinie farmerów-kongregacjonalistów w Bow niedaleko Concord w stanie New Hampshire. W wieku 17 lat została przyjęta do zboru kongrega- cjonalistów w Tilton. Jej pierwszy mąż G. W. Glover, którego poślubiła w 1843 w Płd. Karolinie, zmarł rok później. Z drugim mężem, dentystą Pattersonem, za którego wyszła w 1853, rozwiodła się, gdy ją porzucił. Po długoletnich schorzeniach kręgosłupa dały się u niej zauważyć objawy paraliżu, udała się więc w 1862 do uzdrowiciela Phineasa P. Quimby'e- go (1802-66), założyciela ruchu No- wego Ducha, który swych pacjentów nie leczył lekami, ponieważ sądził, że jedynym lekarstwem na choroby jest zaufanie pacjenta do leczącego (leka- rza). Gdy l II 1866 Mary Baker upadła i doznała ciężkich obrażeń, lekarze uznali jej stan za beznadziej- ny; przeżyła jednak godzinę olśnienia. Przeczytawszy historię uzdrowienia sparaliżowanego (Mat. 9,1-8), trze- ciego dnia po owym wypadku usły- szała polecenie Boga: „Córko, wstań!" i podniosła się uzdrowiona z łoża boleści. W tym momencie zro- zumiała, iż to nie lekarstwo, lecz wiara chorego może spowodować wyleczenie i że każda choroba ma swoje źródło w sferze ducha i od tej strony można na nią wpływać, od- rzucając wszelkie środki materialne. Tę poznaną przez siebie i doświad- czoną na sobie w 1866 „chrześcijań- ską naukę" założycielka Ch.S. pojęła jako zobowiązanie wobec Boga do przekazywania jej innym ludziom. W 1875 powstało jej gł. dzieło Science and Health (ang. Nauka i zdrowie). W 1876 wraz z sześcioma podobnie jak ona myślącymi ludźmi Mary Ba- ker założyła organizację o nazwie Christian Science Association (Sto- warzyszenie Nauki Chrześcijańskiej). W 1877 wyszła za mąż za Asę Gilber- ta Eddy'ego (zm. 1882), który był jednym z jej najgorliwszych uczniów, i przyjęła nazwisko Baker-Eddy. Powodując się tęsknotą za „dosko- nałą harmonią", utworzyła w 1879 kościół o nazwie Church of Christ, Scientist, „w celu przywrócenia daru uzdrawiania pierwszych wieków chrześcijaństwa" i w 1881 stanęła na jego czele jako pastorka. Prowadziła seminaria, leczyła pacjentów, napisała wiele prac, wydawała trzy czasopisma oraz międzynarodowy dziennik „Christian Science Monitor". W 1892 zreorganizowała na nowo swój koś- ciół, który w 1882 został przeniesiony do Bostonu, jako The First Church of Christ, Scientist, macierzysty kościół wszystkich scjentystów. W latach 1894-95 zbudowano tu świątynię mo- gącą pomieścić 5000 osób. Mary Ba- ker-Eddy zmarła w wieku 89 lat 3 XII Macierzysty kościół (1894-95) -> Chn stian Science w Bostonie, stan Massachu setts, USA 1910 w swej posiadłości Chestnut Hil w Newton w stanie Massachusetts. Jeszcze za jej życia ruch rozszerzy się z USA na inne kraje. W III Rzesz; na mocy ustawy o praktykach uzdro wicielskichz 1941 Ch.S. została żaka zana; także w NRD istniał od 1951 zakaz jej działalności. Podstawę wszelkiej myśli scjentys- tycznej stanowi przekonanie, że Bój; jest duchem, a świat i człowiek są jegc odzwierciedleniem i „duchowym zja- Części świata Liczba wyznawców ch. % ogółu wyznawców ch. 1. Ameryka Łac. 2. Europa 3. Afryka 4. Azja 5. Ameryka Pln. 6. Obszar b. ZSRR 427 416 000 412 790 000 317 453 000 257 926 000 237 261 000 108 498 000 24,0 23,1 17,8 14,5 13,3 6,1 7. Oceania 22 316 000 1,2 1 783 660 000 100,0 Liczba Religia większości; % ogółu JvF3JC wyznawców ch. religia państwowa wyznawców ch. 1. USA 218 510 000 większość 12,3 2. Brazylia 141 190 000 większość 7,9 3. Obszar b. ZSRR 106 360 000 - 6,0 4. Meksyk 78 540 000 większość 4,4 5. Niemcy 66 650 000 większość 3,7 6. Filipiny 53 850 000 większość 3,0 7. W. Brytania 49 860 000 większość; 2,8 religia państwowa 8. Wiochy 47 790 000 większość 2,7 9. Nigeria 46 010 000 - 2,6 10. Francja 43 280 000 większość 2,4 11. Hiszpania 37 910 000 większość 2,1 12. Polska 36 310 000 większość 2,0 13. Kolumbia 31 330 000 większość 1,8 14. Argentyna 30 580 000 większość; 1,7 religia państwowa 15. Etiopia 26 430 000 większość 1,5 16. Zair 26 420 000 większość 1,5 17. RPA 24 050 000 większość 1,4 18. Kanada 23 430 000 większość 1,3 19. Peru 20 520 000 większość; 1,2 religia państwowa 20. Indie 20 100 000 - 1,1 21. Rumunia 18 620 000 większość 1,0 22.-2S4. Inne kraje 635 920 000 większość 126 x; 35,6 religia państwowa 15 x 1 783 660 000 większość 145; 100,0 religia państwowa 18 x 84 Christian Science wiskiem nieskończonej świadomości". Bóg jest nieskończoną zasadą, usposobieniem, duchem i duszą. Ży- cie, prawda i miłość stanowią Trójcę zwaną Bogiem. Bóg jest „wszystkim we wszystkim" (panteizm), „boską zasadą tego, co naprawdę istnieje". Taka rzeczywistość to wszystko, co w istocie harmonijne, doskonałe i wieczne. Ponieważ Bóg jest jedyną zasadą wszystkich rzeczywistych bytów i je- dyną rzeczywistością, przeto coś prze- ciwnego nie może istnieć. Dlatego materia i wszystko, co się z nią wiąże - jak nieporozumienia, choroby, cier- pienia i śmierć, zło i grzech - nie są rzeczywistością, lecz czystą iluzją, „nicością pomyłki". Istnieją tylko jako sugestia i są nierzeczywistymi wy- tworami naszej fałszywej wyobraźni, albowiem człowiek nie jest zdolny zachorować i umrzeć. CHRZEŚCIJAŃSTWO Christian Science Bachelors (CSB), i tylko we własnym bostońskim wy- dawnictwie ukazuje się oficjalne piś- miennictwo. Do założenia kościoła filialnego, który jest instytucją samorządną, po- trzeba co najmniej 16 członków. Mniejsze grupy tworzą zrzeszenia. Podczas gdy bostoński kościół macie- rzysty zawiera w swej nazwie rodzaj- nik The (co podkreśla jego nadrzęd- ność), w innych miastach poszczególne kościoły filialne zgodnie z kolej- nością, w jakiej zostały założone, na- zywają się „Pierwszym", „Drugim" itd. Kościołem Chrystusowym Scjen- tystów. W samym ruchu „naukę uzdrawia- nia" praktykuje 10 000 praktyków bądź wykonawców lub uzdrowicieli. Głównym dziełem literackim zało- życielki jest Science and Health (ang. Nauka i zdrowie) z 1875, które auto- rka kilkakrotnie przeredagowywała i które od 1883 ukazywało się z pod- tytułem Key to the Scriptures (ang. Klucz do pism [Biblii]). Praca ta, jako księga inspirowana przez Boga, ma dla scjentystów znaczenie kanoniczne. Autorka mówi o sobie jako o nosicielce objawienia i narzędziu Boga: „Byłam tylko pisarzem, który odtwo- rzył niebiańskie harmonie boskiej na- uce o naturze". Założony przez Mary Baker-Eddy w 1908 i szeroko upowszechniony na obszarze języka angielskiego dziennik „Christian Science Monitor" (nakład 166000 egz.) zamieszcza jedynie dobre wiadomości i nie dopuszcza na swoje łamy niczego, co negatywne w świecie (zbrodnie i skandale). Każ- dego dnia publikuje tylko jeden ar- tykuł o tematyce religijnej. * Nabożeństwa odbywaiją się w niedziele i w środy wieczorem. W niedzielę wszyscy scjentyści słuchają tego sa- mego kazania lekcyjnego, napisanego w kościele macierzystym w Bostonie i rozsyłanego do wszystkich kościołów filialnych na świecie. Dwoje czy- tających - zgodnie z postanowieniem założycielki są to zawsze mężczyzna i kobieta - odczytuje posłanie składające się ze „Złotego Tekstu", Science and Health, oraz z krótkiego fragmentu Biblii, albowiem Jezus Chrystus, uważany za pierwszego nauczyciela i praktyka Chrześcijańskiej Nauki, głosił ją w czystej postaci i demonstrował jako prawdę swoimi cudownymi uzdrowiieniami, dowo- dząc w ten sposób, że życie jest bez śmierci, a miłość przezwycięża niena- wiść. Jego obietnica zesłania „pocie- szyciela" (ratownika) spełniła się wraz z założeniem Cb.S. W czasie nabożeństw w środowe wieczory prezentowane są przede wszystkim świadectwa uzdrowień wywołanych przez wiarę, które w ni- czym nie ustępują tym, jakie miały miejsce w Bad Boli i Lourdes. Pod- kreślane przez scjentystów związki psychosomatyczne z przyczynami du- chowo-umysłowymi wielu schorzeń dostrzegają dziś w sposób wyraźniej- szy niż kiedyś także obserwatorzy z zewnątrz. Centralistyczną organizację ruchu opisuje podręcznik kościelny opracowany przez założycielkę. Naczelne kierownictwo pełni bostoń- ski kościół macierzysty oraz uzupeł- niające się spośród członków pięcio- osobowe Christian Science Board of Directors. Tylko w Bostonie, w cen- trali światowego ruchu scjentystów, kształci się nauczycieli tego ruchu, Ch. jest religią wywodzoną od Je- zusa (ok. 7/4 przed Chr. - 30 po Chr.) z Nazaretu (Palestyna; dziś. Izrael), jako jej twórcy. Nazwa pochodzi od honorowego imienia Chrystus (gr. pomazaniec [boży], mesjasz). Wyrosłe z -> judaizmu ch. zgodnie ze siwym pochodzeniem zalicza się do religii -» Azji Południowo-Zachod- niejj i wśród współczesnych dziewięciu religii -> światowych jest największą wspólnotą religijną pod względem liczby wyznawców i rozprzestrzenie- nia geograficznego. Współczesny zasięg l 783 660 000 chrześcijan stanowi obecnie 33,1% ludności świata, z czego 24% zamieszkuje Amerykę Łac., a 23, l % Europę. Ch. jest dzisiaj roz- powszechnione w 254 krajach, z czego pośród 145 narodów jako religia większości, a w 18 krajach jako religia państwowa: w postaci anglikanizmu w Wielkiej Brytanii, ortodoksyjnego ch. w Grecji, wyznania ewangelic- ko-luterańskiego w 6 państwach, m.in. w Szwecji i Danii, oraz rzyms- kiego katolicyzmu w 9 państwach, m.in. w Argentynie i Peru. W Waty- kanie papież jest zarazem suwerenem. W Europie żyje 412 790 000 chrześ- cijan, z czego 66650000 w Niem- czech, 49 860 000 w Wielkiej Brytanii i 47 790 000 we Włoszech. DROGA ŻYCIOWA JEZUSA CHRYSTUSA Imię Jezus (gr.-łac. forma hebrajs- kiego Je(ho)szua, Jahwe jest pomocą) jest powszechnym w -> judaizmie imieniem osoby, podczas gdy Chrystus (gr. tłumaczenie aramejskiego mesziha, pomazaniec) używane było pierwotnie tylko jako tytuł przysługu- jący zwierzchności (królowi, kapła- nowi, prorokowi). Tak więc „Jezus Chrystus" to najstarsza i zarazem najkrótsza forma chrzęść, wyznania wiary: Jezus z Nazaretu jest w swej osobie obiecanym Chrystusem, t Mesjaszem. Już po bardzo krótkir czasie przyjęło się, że Jezus Chrystu to imię dwuczłonowe. CHRZEŚCIJANIE NA ŚWIECIE CHRZEŚCIJANIE W POSZCZEGÓLNYCH KRAJACH Galo nie może umrzeć, ponieważ materia nie ma życia, które mogłaby utracić. Jeżeli człowiek uwolni się od tego złudzenia, uzyska zbawienie. „Skoro choroba i grzech są iluzjami, to prze- budzenie się z tego śmiertelnego snu ...doprowadzi nas do zdrowia, świę- tości i nieśmiertelności". Wówczas człowiek pozna swą wieczną jedność z Bogiem jako jego odbicie. Kto pra- widłowo myśląc akceptuje Boga jako wszechogarniającą zasadę, ten napra- wia swój błąd i odpędza chorobę. Dwukrotnie w ciągu roku, w stycz- niu i lutym, scjentyści obchodzą uro- czyście medytacyjne zjednoczenie z Bogiem, at-onement, jako niemate- rialną wieczerzę bez chleba i wina. 86 Chrześcijaństwo Narodziny i dzieciństwo Na tym wyrastającym z wiary prze- konaniu, że Jezus jest obiecanym Chrystusem, opierają się źródła chrześcijańskie opisujące jego życie i działalność. Listy św. Pawła (od 50/51) i ewangelie kanoniczne (70- 100) są przede wszystkim świade- ctwami wiary, w których splatają się z sobą historia i oparta na wierze egzegeza, życie i legenda Chrystusa. Jezus, twórca i centralna postać ch., urodził się w rodzinie żydowskiej zaliczającej się do potomków króla Dawida (drzewo genealogiczne: Mt 1,6; Łk 3,31). Uważany był za syna cieśli Józefa (Mt 13,55 n.; J 1,45 i 6,42), a jego matką była Maria. Wzrastał w Nazarecie (Mk 1,9), stąd też określa się go jako „ten z Nazaretu" (Mt 21,11) lub „Nazareński" (Mk 14,67) bądź też „Nazarejczyk" (Mt 2,23; Dz Ap 26,9). Jego nadprzyrodzone poczęcie, spowodowane przez boskie pneuma, zostało przepowiedziane dziewicy Marii przez niebiańskiego posłańca (Łk 1,26-38), archanioła Gabriela, wysłanego przez Boga do galilejskiego Nazaretu, w którym żyli w narze- czeństwie Maria i Józef. Maria dowie- działa się od anioła, że za sprawą Ducha Świętego pocznie i urodzi sy- na, któremu ma dać na imię Jezus, albowiem ten jako syn Boży zbawi ludzkość. Przyjście na świat Jezusa, które ze względu na przepowiednię (Mi 5,1) musiało nastąpić w Betlejem, mieście Dawida, jest zrelacjonowane w opo- wieści o narodzeniu Pańskim (Łk 2,1-19). Rodzice Jezusa, Józef i brze- mienna Maria, wyruszyli z powodu zapowiedzianego spisu ludności ze swego miejsca zamieszkania w Naza- recie w Galilei do Betlejem w Judei. Tutaj, w ubogiej stajni, Maria powiła dziecko. „I porodziła syna swego pierworodnego, i owinęła go w pielu- szki, i położyła go w żłobie, gdyż nie było dla nich miejsca w gospodzie" (Łk 2,7). Równocześnie poprzez po- słańców bożych ubogim (pogardza- nym) pasterzom czuwającym nocą przy swoich trzodach w tej okolicy została ogłoszona radosna nowina, że narodził się Zbawiciel, Mesjasz. Kiedy ósmego dnia rodzice przy- nieśli pierworodnego syna zgodnie z żydowskim zwyczajem do świątyni w Jerozolimie, powitał dziecię Jezus i złożył mu hołd nabożny starzec Symeon, któremu Duch Święty oznajmił, że przyniesie ono zbawienie wszystkim ludom (Łk 2,22-33). Według Łukasza (2,1) Jezus uro- dził się za panowania rzymskiego cesarza Augusta (31 przed Chr.-l 4 po Chr.) oraz króla żydowskiego Heroda W. (40/37 - 4 przed Chr.; Łk 1,5; por. Mt 2,1). Narodziny Jezusa praw- dopodobnie przypadają ok. 7^1 r. przed Chr., co oznacza, że początek naszej ery liczonej od tego wydarzenia wyznaczony jest zbyt późno. Spis ludności natomiast przeprowadzony za rzymskiego konsula Kwiryniusza (Łk 2,1-5) odbył się prawdopodobnie dopiero w 6/7 r. po Chr. Mateusz (2,1-12) łączył koniunkcję planet Jowisza i Saturna w gwiazdo- zbiorze Ryb w 7^1 r. po Chr. z naro- dzinami Jezusa, w ten sposób bowiem również inne kraje poza Izraelem mogły dowiedzieć się o nowo narodzonym Mesjaszu. Do Betlejem przez stolicę kraju Jerozolimę przybyli magowie ze Wschodu, kierowani tajemniczymi znakami wyczytanymi w gwiazdach. Jedna z nich wskazała im drogę do stajni, gdzie znaleźli dzieciątko Jezus, oddali mu pokłon jako nowo narodzonemu królowi Żydów i ofiarowali dary. Panujący wówczas w Jerozolimie król Herod, uzyskawszy od magów wiadomość o narodzeniu nowego króla Żydów, upatrując w nowo na- rodzonym dziecięciu konkurenta do tronu, kazał zabić wszystkie dzieci do lat dwóch znajdujące się w Betlejem. Józef, który o tym zamiarze Heroda został w porę ostrzeżony przez anioła, uciekł zgodnie z poruczeniem niebios wraz z matką i dziecięciem do Egiptu, aby po śmierci Heroda powrócić do Nazaretu (Galilea). Chrzest i obdarzenie Duchem Z Janem Chrzcicielem wiążą Jezusa nie tylko więzy pokrewieństwa - w ewangelii Łukasza historia dzie- ciństwa Jezusa zawiera elementy zbie- żne z wydarzeniami, w których brał udział Jan: obietnica narodzin Chrzciciela i Jezusa, spotkanie obu matek - Elżbiety i Marii, narodziny i obrzezanie Jana i Jezusa; obaj też są inicjatorami ruchów mesjanłstycz- nych. Ruch, z którym wiąże się wystąpienie Jana Chrzciciela, przypada na lata 27- 29 po Chr. Wg jego wyznawców centralnym momentem życia był chrzest jako droga pokuty. Także gmina na pustyni Qumran nad Mo- rzem Martwym (-> judaizm), z którą Jan Chrzciciel przynajmniej począt- kowo pozostawał w kontakcie, stano- wiła ruch rnesjanistyczny; wierni oczekiwali nie tylko Mesjasza-króla, ale także Mesjasza-kapłana. Jan usły- szawszy słowo Boże na pustyni (Łk 3,1-18; Mt 3,1-12) wezwał wszyst- kich znad Jordanu, by w obliczu zbliżającego się sądu Bożego dali się ochrzcić przez zanurzenie w wodach rzeki. Ludzie, którzy przybywali do Jana i wyznając swe grzechy prosili o chrzest w Jordanie, pytali go też o dalsze wskazówki na życie: „Cóż mamy czynić?". Radził im wówczas: „Kto ma dwie suknie, niech jedną odda temu, który nie ma żadnej, a kto ma żywność, niech uczyni podobnie." Jezus z Nazaretu, który prawdopodo- bnie uczył się rzemiosła swego ojca, przybył do Jana i dał się ochrzcić w Jordanie. W momencie chrztu Jezus doświadczył w sposób widzialny i słyszalny swojego powołania: został obdarzony Duchem, a Bóg oznajmił mu, że jest jego synem: „I zaraz, kiedy wychodził z wody, ujrzał rozstępujące się niebiosa i Ducha nań zstępującego jako gołębica. I rozległ się głos z nieba: Tyś jest Syn mój umiłowany, którego sobie upodobałem" (Mk 1,10-11). W tej opowieści, przypominającej powołanie proroka, najważniejszy jest głos Boga, który nazywa Jezusa „synem", przy czym niezwykłość tego synostwa podkreśla przymiotnik „u- miłowany". Marek (1,11) i Łukasz (3,22) objaśniają status Jezusa jako Syna Bożego za pomocą używanej w owych czasach formuły adopcyjnej. Posługując się formułą „Synem moim jesteś", Bóg powołuje do tej godności każdego nowo wybranego króla Iz- raela (Ps 2,7). Tak więc chrzest Jezusa, opisany na początku (najstarszej) ewangelii Marka (od tego momentu Jezus rozpoczął nauczać słowem i czynem), można rozumieć, podobnie jak wstąpienie na tron króla Izraela, jako osadzenie Jezusa na es- chatologicznie ważnym urzędzie Syna Bożego. Zrozumiałe w palestyńskim pier- wotnym ch. honorowe miano mes- janistyczne Syn Boży w późniejszych czasach poza obszarem kultury żydo- wskiej nie jest już pojmowane w jego sensie pierwotnym, lecz interpretowane w myśl cechujących kulturę helleńską wyobrażeń o synostwie bożym. Przekonanie o tym, że jest Synem Bożym i Synem Ojca Niebieskiego, wyraził Jezus wg Łukasza w wieku lat dwunastu w świątyni, kiedy to po- stawił rodzicom niezrozumiałe dla nich pytanie: „Czyż nie wiedzieliście, że w tym, co jest Ojca mego, ja być muszę?" (Łk 2,41-52). To zrozumienie przez Jezusa, że Bóg jest jego ojcem, a także ojcem wszystkich ludzi, w sposób decydujący wpłynie na jego późniejszą działalność publiczną. Po doświadczeniu powołania przy chrzcie (paralele do tego występują wcześniej u proroków: Iz 63,19; Ez 1,1; Iz 11,2; 63,"l4; Ez 1,4, gdzie otwarcie się niebios, zesłanie Ducha i głos Boga są znakami spraw ostate- cznych) Jezus pozostawił Jana nad Jordanem, szukając samotności na pustyni, z której przybył Jan. Kiedy Jezus pościł tam przez 40 dni i nocy, przystąpił do niego kusiciel, by od- wieść go od przyszłych wystąpień; wskazując na to dwukrotnie słowami: ,jeżeli jesteś Synem Bożym...", szatan starał się pozyskać Jezusa za pomocą trzech rzeczy nęcących ludzi: chleba, cudu i majątku. Jednakże Jezus jako Syn Boży odtrącił kusiciela (Mt 4,1- 12). Działalność publiczna Chrystusa dla sprawy Królestwa Bożego Uwięzienie Jana Chrzciciela Jezus, mający wówczas ok. 30 lat, potrak- towałjako znak, by samemu wystąpić z proroczą misją w Galilei. Podobnie jak żydowscy rabini skupił wokół siebie krąg uczniów (także uczennic), objaśniając w synagogach święte pisma i prowadząc dysputy o zakresie obowiązywania prawa. Nauczając wędrował w towarzystwie swoich wy- znawców po Galilei, działając zwłaszcza w Kafarnaum i w okolicach jeziora Genezaret, skąd pochodziła większość jego uczniów. Główny element jego proroctwa stanowiła radosna nowina, że nadchodzi Królestwo Boże, oraz związane z tym wezwanie do nawrócenia się, o którym mówi ewan- gelia Marka (1,15): Wypemilsię czas iprzybliżylo się Króle- stwo Boże, opamiętajcie się i wierzcie ewangelii. To panowanie Boga jest przeci- wieństwem władztwa tego, co jest przeciwstawne Bogu (Belzebub, de- Chrześcijaństwo mony, śmierć, choroba, cierpień nienawiść i in.). Ta radosna nowi (gr. euangelion), głosząca ludzie zbawienie, skierowana jest do wszy kich, do Żydów i nie-Żydów (pogai do dorosłych i dzieci, mężczyzn i k biet, sprawiedliwych i niesprawied wych (grzeszników, celników, nien dnie), także do ubogich i ciemięż nych, do ludzi pogardzanych i pr; śladowanych, którym Jezus błogos) wi (Mt 5,3-10). Błogosławieni ubodzy w duchu, albowiem ich jest Królestwo Niebios. Blogoslawieni, którzy się smucą, albowiem oni będą pocieszeni. Blogoslawieni cisi, albowiem oni posiądą ziemię. Blogoslawieni, którzy łakną i pragnc, sprawiedliwości, albowiem oni będą nasyceni. Blogoslawieni milosierni, albowiem oni miłosierdzia dostąpią. Blogoslawieni czystego serca, albowiem oni Boga oglądać będą. Blogoslawieni pokój czyniący, albowiem oni synami Bożymi będą nazwani. Blogoslawieni, którzy cierpią prześladowanie z powodu niesprawiedliwości, albowiem ich jest Królestwo Niebios. Zapowiedziane przez Jezusa zb wienie jest darem Boga, nie zaś z sługą ludzi. Czas tego zbawienia nastał wr; z przyjściem na świat Jezusa (M 1,15), ale jeszcze nie w pełni się or dopełniło, jest zatem równocześn teraźniejszością (Łk 17,21) i przyszłi ścią(Mt6,10). Słowem i czynem Jezi ukazywał to, że wraz z nim nasta Królestwo Boże, a przez swoją oso! pozwalał ludziom odczuć moc tej Królestwa. To, co dla ludzi znać; panowanie Boga i czego się od nic wymaga, unaoczniają jego przyp< wieści. Odpowiedź człowieka, stos( wną do pełnego łaski zwrócenia s Boga ku niemu, stanowi życie i pc stepowanie w myśl porządku ułożc Chrześcijaństwo 88 Chrześcijaństwo nego przez Boga. W Złotej Regule (Mt 7,12) apel do działania w sposób inicjujący postępowanie innych ludzi znajduje swój klasyczny wyraz: polityczny rebeliant został ukrzyżo- wany w towarzystwie dwóch łotrów. Napis umieszczony na krzyżu, zawie- rający urzędowe uzasadnienie wyroku śmierci, brzmiał w przypadku Jezusa (J 19,19): Jesus Nazarenus Rex Judaeorum (łac. Jezus Nazareński, król żydowski), w skrócie INRI. Rok śmierci Jezusa przypadł w okresie urzędowania rzymskiego prokuratora Judei Poncjusza Piłata (26-36 po Chr.), dniem jego kaźni był piątek (Dzień Przygotowania: Mt 27,62; Mk 15,42; Łk 23,54; J 19, 14- 31). Wg ewangelii Jana piątek ten wypadał w dniu 14 nizan (J 18,28; 19,14-31^2), natomiast wg synopty- ków - 15 nizan (Mk 14,12 n.). Zgodnie z ewangelią Jana datą śmierci Jezusa mógłby być 7IV 30 r. po Chr. Uczniowie Jezusa, a także jego póź- niejsi wyznawcy (m.in. Paweł), żywili głębokie przekonanie, że Jezus jest Chrystusem, Mesjaszem, co zostało podkreślone w pierwszym wersecie ewangelii o Jezusie Chrystusie wg Marka (1,1), a także np. w wyznaniu Piotra (Mk 8,27-30) i w opowieści o triumfalnym wjeździe Jezusa jako Mesjasza do Jerozolimy (Mk 11, 1- 10). Jezus po śmierci na krzyżu nie pozostał w grobie, lecz zmartwych- 1 Hugo van der Goes (1420-82), Narodziny Jezusa, retabulum. Florencja, Galeria Ufflzi 2 Chrzest Chrystusa,mozaika (Vw.). Bap- tysterium Ortodoksów w Rawennie 3 Chrystus wygłaszający kazanie do uczniów, księga perykop cesarza Henryka II (ok. 1010). Monachium, Bawarska Biblioteka Państwowa 4 Lucas Cranach st. (1472-1553), Ukrzy- żowanie (1503). Monachium, Stara Pina- koteka 5 El Greco (1541-1614), Chrystus błogo- sławiący (ok. 1606). Toledo, katedra optyków działalność publiczna Jezusa trwać miała rok, zaś według ewangelii Jana - trzy święta Paschy (J2.13/23; 6,4; 11,55; 13,1), czyli ok. dwóch lat. Śmierć na krzyżu i zmartwychwstanie Wprawdzie działalność Jezusa była aprobowana przez towarzyszących mu uczniów, jednakże wśród jego krewnych (Mk 3,21), a zwłaszcza przeciwników (Mk 3,22), spotykała się z odrzuceniem i protestem. Prze- ciwnicy Jezusa jako obrońcy prawa czuli się sprowokowani jego niezależną postawą wobec określonych przepisów prawa. Mieli mu szczególnie za złe liberalne stanowisko wobec nakazu przestrzegania szabasu i przepisów dotyczących czystości, tzn. kry- tykowali jego swobodę obcowania z ludźmi, którzy wg prawa musieli być niepoprawnymi grzesznikami. Postawa Jezusa, zasadniczo odmienna od poglądów przeciwników, doprowa- dziła w końcu do jego potępienia. W czasie podróży do Jerozolimy (Judea) z okazji święta Paschy przyjęto go wprawdzie początkowo entuz- jastycznie jako Mesjasza, ale w końcu został uwięziony i skazany, ponieważ Rzymianie uznali go za niebezpiecz- nego politycznego pretendenta do ob- jęcia władzy (Łk 23,2; J 19,12-15). Ostatni wspólny wieczorny posiłek Jezusa z uczniami na dzień przed jego śmiercią (Ostatnia Wieczerza) przy- ćmiły późniejsze wydarzenia; ewan- geliści w zasadzie piszą o nich w spo- sób zgodny: pojmanie w gaju Get- semani, przesłuchanie przed żydow- skim sanhedrynem, biczowanie, na- łożenie korony cierniowej, wyrok śmierci przez ukrzyżowanie wydany przez Piłata, droga krzyżowa, ukrzy- żowanie, śmierć i złożenie do grobu. Ukrzyżowanie było karą śmierci stosowaną zwykle w starożytności wobec zbrodniarzy, buntowników i przestępców wojennych. Jezus jako A więc wszystko, co byście chcieli, aby wam ludzie czynili, to i wy im czyńcie. Ogarniająca wszystko i wszystkich miłość Ojca Niebieskiego nawołuje do wzajemności ze strony ludzi, przy czym miłość Boga i miłość bliźniego są ze sobą nierozerwalnie związane (Mk 12,29-31). Miłość bliźniego nie omija nikogo, kto potrzebuje pomocy. Nikogo też nie wyklucza, nawet wrogów (Łk 6,27): Milujcie nieprzyjaciół waszych, dobrze czyńcie tym, którzy was nienawidzą. Blogoslawcie tym, którzy was przekli- nają, módlcie się za tych, którzy was krzywdzą. Nazwany kazaniem na górze zbiór sentencji zawiera jak gdyby podsu- mowanie nauczania Jezusa. Obowią- zuje ono wszystkich jego naśladow- ców i ukazuje na licznych przykła- dach jednostkowych, na czym polega „bycie chrześcijaninem" w świecie. Nauczanie (gr. didaskein) i kaz- nodziejstwo (keryssein) Jezusa gło- szącego nadejście Królestwa Bożego umacniają dokonywane przezeń cuda. Oba używane w Nowym Tes- tamencie greckie terminy określające te czyny (dynameis, czyny oparte na sile, semeia, znaki) wskazują na sku- teczność sił boskich, z którymi ludzie stykali się w działalności Jezusa. On sam tłumaczy owe tajemne siły jako znaki nadchodzącego Królestwa Bo- żego, z którego te zbawcze moce emanują. Ujawniające się w słowach i czynach Jezusa siły naflchodzącego Królestwa Bożego wyzwalają skupiony wokół jego osoby ruch eschatolo- giczno-mesjanistyczny. Według syn- 90 Chrześcijaństwo Chrześcijaństwo Kościoły i wyznania Liczba wyznawców % ogółu wyznawców ch. I. Katolicy 1 010 352 000 56,7 katolicy obrządku rzym. katolicy obrządku wsch. inni katolicy 985 093 000 11 114000 14 145 000 55,3 0,6 0,8 II. Protestanci 368 209 000 20,6 kościoły unijne luteranie reformowani baptyści metodyści zielonoświątkowcy inni protestanci 81 742 000 54 863 000 49 340 000 44 553 000 32 771 000 31 298 000 73 642 000 4,6 3,1 2,8 2,5 1,8 1,7 4,1 III. Kościoły wschodnie 168 683 000 9,5 słowiański (prawosł.) rumuński (prawos!.) etiopski (monofizyci) grecki (prawosl.) serbski (prawosł.) koptyjski (monofizyci) inni 69 160 000 23 110000 22 266 000 17 374 000 10 458 000 10 290 000 16 025 000 3,9 1,3 1,2 1,0 0,6 0,6 0,9 IV. Anglikanie 73 835 000 4,1 anglikanie tradycyjni Low Church (kościół niski) High Church (kościół wysoki) Broad Church (kościół szeroki) inni anglikanie 39 576 000 5 685 000 3 396 000 517 000 24 661 000 2,2 (U 0,2 1,4 Inni chrześcijanie 162 581 000 9,1 Ogółem 1 783 660 000 100,0 Dawid (ród) Issachar Joachim co Anna Hismeria co Efraim Józef Maria l CHRYSTUS Tablica genealogiczna Jezusa Chrystusa wstał do ponownego życia, co zostało potwierdzone wg uczniów i wyznaw- ców przez fakt jego ukazania się licz- nym osobom w czasie Wielkiejnocy (l Kor 14,3-8; Mt 28; Łk 24; J 20 n.). Poniżony na krzyżu, został przez Boga wywyższony, co znajduje dobitny wyraz w opowieści o wniebowstąpieniu Chrystusa (Łk 24,51 i Dz Ap 1,9). Honorowe tytuły nadawane Jezusowi przez różne gminy palestyńskie i helleńskie, jak rabbi, prorok, Mesjasz (Chrystus), Syn Dawida, Syn Boży, Pan, Zbawiciel, miały wyrażać, co znaczył dla nich współcześnie i bę- dzie znaczył przy ponownym przy- jściu na świat (paruzji) Jezus z Naza- retu. KOŚCIOŁY, WYZNANIA I WSPÓLNOTY Po doświadczeniach i przejściach wielkanocnych uczniowie Jezusa łą- cząc się w wierze w ukrzyżowanego i zmartwychwstałego Chrystusa za- wiązali krąg uczniów w celu odma- wiania modlitwy i przyjmowania ko- munii świętej. Wkrótce doszedł do tego obrzęd chrztu i doznania ob- jawienia ducha Bożego (zesłanie Du- cha Świętego, Dz Ap. 2). Tak po- Zuzanna Abija (ród) l Elżbieta oo Zachariasz 1 Jan Chrzciciel wstała w Jerozolimie separująca się od judaizmu pierwotna gmina chrześ- cijańska, uważająca się wraz ze swymi 12 apostołami za nowy lud Boży czasu ostatecznego, oczekujący po- nownego przyjścia swego Pana, Jezusa Chrystusa. W czasie wielkiego powstania ży- dowskiego przeciwko Rzymianom (66-70) pierwotna gmina chrześcijań- ska przeniosła się do Pełli nad wsch. Jordanem, żyjąc po części we wspól- notach żydowsko-chrześcijańskich (ebionici); coraz bardziej jednak nasi- lała się potrzeba misji wśród nie-Ży- dów (pogan) oraz wyodrębnienia się gmin chrześcijańskich z judaizmu. W ten sposób rozpoczął się okres pierwotnego ch., bądź też kościoła pierwotnego, trwający od wyodręb- nienia się ch. z judaizmu (ok. 70 po Chr.) do śmierci apostołów i ich uczniów (ok. 150 po Chr.). Okres apostolski i poapostolski był często w czasach późniejszych uznawany za idealną i normatywną epokę ch. Chrześcijanie są w naszych czasach zrzeszeni w licznych i różniących się pod względem form organizacyjnych kościołach i wspólnotach. Konfesją bądź denominacją nazywa się wspól- notę religijną, która różni się od in- nych wspólnot formułą swego wy- znania. Największe zorganizowane wspólnoty ch. to kościół rzymsko- katolicki, kościoły wschodnie, koś- ciół anglikański i kościoły protestan- ckie. Kościoły wschodnie Nazwą kościoły wschodnie bądź orientalne określa się zbiorczo wszys- tkie kościoły powstałe na obszarze byłego cesarstwa bizantyjskiego (wschodniorzymskiego), na terenach z nim graniczących lub poddanych wychodzącej stamtąd działalności mi- syjnej i w ten sposób się różniące od kościoła zachodniego w byłym cesar- stwie zachodniorzymskim. Do koś- ciołów wschodnich zaliczają się staro- wschodnie kościoły narodowe nesto- rian i monofizytów, kościoły prawo- sławne oraz zjednoczone z kościołem rzymskim (unici). Nazwa zaliczanych do starowschodnich kościołów narodo- wych nestorian wywodzi się od Nes- toriusza (ok. 381-451), który był od 428 do 431 patriarchą Konstantyno- pola. Jako zwolennik antiocheńskiej szkoły egzegetów, podkreślającej człowieczeństwo Chrystusa, przeciwny był nazywaniu Marii „rodzicielką Boga" i zamiast tego opowiadał się za nazwą „rodzicielka Chrystusa", za co został na III soborze ekumenicznym w Efezie potępiony i pozbawiony peł- nionej godności jako heretyk, „który rozerwał jedność Boga-człowieka". Zwolennicy Nestoriusza pozostali mu wierni i ok. 500 r. założyli poza ob- szarem cesarstwa, przede wszystkim w Persji, kościół nestoriański, którego działalność misyjna sięgała po Indie i Chiny. Nestorianie określali się mianem kościoła wschodnioprawo- sławnego, syryjskiego, asyryjskiego lub po prostu chrześcijańskiego. Koś- ciół nestoriański podzielił się na wschodniosyryjski, czyli chaldejski, i malabarski. Głową kościoła wscho- dniosyryjskiego, liczącego 173000 wyznawców, jest „patriarcha Wscho- du", który do 1940 miał swą siedzibę w Ktezyfoncie (Irak), a od tego czasu rezyduje w Chicago (USA). Kościół malabarski (od 1874) liczy ok. 7000 wyznawców. Jego zwierzchnikiem jest metropolita Malabaru z siedzibą w Triczurze (Indie). Nestorianie, ob- rządku chaldejskiego, w liturgii po- sługują się językiem syryjskim. Monofizyci w przeciwieństwie do nestorian nauczali, że ludzka natura Jezusa Chrystusa została w momen- cie unii hipostatycznej niemal całko- wicie wchłonięta przez naturę boską (podobnie jak kropla deszczu przez ocean). Monofizytyzm (gr. monos, sam, jedyny, i physis, natura) głoszący, że Jezus nie ma dwóch natur (boskiej i ludzkiej), lecz tylko jedną, boskolu- dzką, został potępiony na IV soborze powszechnym w Chalcedonie jako herezja. Do dziś reprezentują tę mo- nofizytyczną doktrynę kościoły kop- tyjskie egipski i etiopski, jakobicki i armeński. Koptowie, obrządku ale- ksandryjskiego, tworzą chrześcijański kościół egipski (gr. Aigyptioi). Po soborze chalcedońskim (451) od wię- kszości koptów egipskich wyznają- cych monofityzm odłączyła się za- chowująca wierność bizantyjskiemu cesarzowi mniejsza grupa melchitów (cesarskich). Na czele kościoła kop- tyjsikiego liczącego obecnie 10 290 000 wyznawców stoi patriarcha Aleksan- drii z siedzibą (od XI w.) w Kairze. Koptowie są obrządku aleksandryjs- kiego, praktykują starochrześcijańską liturgię wg Marka, posługując się językiem koptyjskim. Kościół etiopski (abisyński) jest najstarszym (od 451/550 do 1974) chrześcijańskim kościołem państwo- wym. Zachował wiele cech z okresu wcz;esnego ch., zwłaszcza w liturgii, przejął także niektóre elementy z - »judaizmu, np. obrzezanie (z za- chowaniem chrztu) i szabas (oprócz niedzieli). Klasztory etiopskie odgry- wają dużą rolę jako ośrodki religijne, w których mnisi żyją według reguły Pachomiusza. Głową kościoła liczą- cego 22 266 000 wyznawców jest abu- na (arab. nasz ojciec), który od 1893 rezyduje w Adis Abebie (przedtem w Gondarze) i nie pozostaje już w luź- nym związku z kościołem koptyjs- kim, lecz jako patriarcha i katolikos od 1959 sprawuje zwierzchnictwo nad kościołem autokefalicznym (od 1951). Liturgia obrządku aleksan- dryjskiego posługuje się językiem sta- roetiopskim. Obrządek antiocheński, z syryjskim jako językiem liturgicznym, jest prak- tykowany przez jakobitów tworzą- cych dwa odgałęzienia: zachodniosj ryjskie i syryjsko-malabarskie. Ic nazwa pochodzi od syryjskiego mni cha Jakuba Baradajosa bądź też But deany (zm. 578), który zorganizowa ten kościół w 543. Zwierzchnictwi nad 1666 000 jakobitów sprawuj patriarcha Antiochii, z siedzib; w Homs. Żyjący w Indiach na Wybrzeżi Malabarskim jakobici tworzą kości ó malabarsko-jakobicki. Poniewa: chrześcijanie malabarscy wiążą sw; wczesną chrystianizację z apostołen Tomaszem, nazywani są także chrześ cijanami św. Tomasza. Ich antenac uznawali od V w. zwierzchnictwc Chrześcijaństwo 92 Chrześcijaństwo nestoriańskiego patriarchy Wschodu. Kiedy zaś portugalscy kolonizatorzy zmusili ich do zawarcia unii z kościo- łem rzymskokatolickim, połowa przeciwnych temu wiernych przyłą- czyła się w 1653 do jakobitów. Pozo- stali chrześcijanie św. Tomasza są dziś zjednoczeni z kościołem rzymsko- katolickim. Zwierzchnictwo nad 363 000 jakobickich chrześcijan mala- barskich spełnia katolikos Indii, z sie- dzibą w Kottajam, w stanie Kerala. Kościół armeński jest najstarszym (od 374) istniejącym do dziś auto- kefalicznym, tj. kierowanym przez samodzielnego, niezależnego zwierz- chnika, kościołem państwowym. Wg jego wyznawców powstał na skutek misyjnej działalności apostołów Ta- deusza Judy i Bartłomieja i został założony ok. 300 r. jako kościół pań- stwowy przez biskupa Grzegorza Oświeciciela (zm. ok. 320), stąd też obrządek armeński bywa także nazy- Grobowiec skalny a. Odkryte wejście b. Przesuwany kamień zamykający wejście c. Niskie wejście d. Przedsionek (atrium) e. Ławy boczne f. Komora grobowa g. Nisza ścienna na zwłoki (arcosolium) Kościół Św. Grobu w Jerozolimie, Izrael 1. Wejście 2. Atrium 3. Kaplica armeńska 4. Kaplica koptyjska 5.~7. Kaplice greckie 8. Kaplica ukrzyżowania 9. Kościól na Golgocie 10. Grobowiec skalny (a-g) II- Kaplica syryjsko-prawoslawna 12. Kaplica Chrystusa Zmartwychwstałego 13. Katholikon (chór Greków, dawniej chór kanoników, XII w.) 14. Kaplica św. Heleny 15. Kaplica Św. Krzyża 1 Giotto di Bondone, Kazanie św. Franciszka do ptaków. Paryż, Luwr 2 Lucas Cranach St., Marcin Luter gloszą- cy kazanie, retabulum (1547). Wittenberga, kościół parafialny 3 Widok z wieży kościoła zamkowego na kościól parafialny w Wittenberdze wany gregoriańskim. Zwierzchnikiem 3,351 000 chrześcijan armeńskich jest katolikos z siedzibą w Eczmiadzynie (od 1991 Republika Armenii), a języ- kiem liturgicznym tego obrządku-ję- zyk armeński. Nazwa kościoły ortodoksyjne, pra- wosławne, pierwotnie odnosiła się do spraw teologicznych i oznaczała te kościoły, które przyjęły postanowie- nia soborów w Nicei (325), Efezie (431) i Chalcedonie (451) i z tego powodu - w przeciwieństwie do po- tępionych na tych soborach arian, nestorian i monofizytów - uznawały się za ortodoksyjne (gr. prawowier- ne). W okresie późniejszym pojęcie to nabrało znaczenia prawnokościel- nego, tak że odnosi się do wszystkich kościołów wschodnich z wyjątkiem nestorian i monofizytów, które od 1054 nie utrzymują związków z koś- ciołem rzymskim. Kościoły prawe sławne określają się mianem „Prą wowiernego wyznania powszechne go i apostolskiego Kościoła Wschód niego". Ogólna liczba prawosławnych wy nosi obecnie 168683000, co stanów 9,5% wszystkich chrześcijan. Wiek szość prawosławnych (48,5%) zamie szkuje na obszarze b. ZSRR, w Euro pie - 27,5%. Prawosławni żyją w 91 krajach świata. Największym obol rosyjskiego kościołem prawosław nym jest rumuński, z 23 110000 wier nych, następnie grecki, z 17374001 wiernych. 94 Chrześcijaństwo Poszczególne kościoły prawosławne nazywają się, zachowując pełną samodzielność, kościołami autokefa- licznymi (gr. autos, samo, i kephale, głowa), tzn. kościołami z samodziel- nym i niezależnym zwierzchnikiem i własną jurysdykcją, w przeciwień- stwie do kościołów autonomicznych. Mimo samodzielności i niezależności wszystkie kościoły prawosławne zachowują zgodność w kwestii gło- szonych nauk i praktyk kultowych. Uznają siedem pierwszych soborów powszechnych i stosują obrządek bi- zantyjski, przy czym z reguły posługują się językami swego kraju jako językiem liturgii. Do kościołów prawosławnych na- leżą 4 dawne patriarchaty: aleksand- ryjski (z siedzibą w Aleksandrii lub w Kairze), antiocheński (Damaszek), jerozolimski (Jerozolima) i konstan- tynopolitański (Stambuł [Fanar]). Patriarcha tego ostatniego nosi tytuł patriarchy ekumenicznego i ma swego rodzaju honorowy prymat we wszystkich kościołach prawosławnych. Do później powstałych kościołów prawosławnych zaliczają się patriar- chaty: serbski (z siedzibą w Belgra- dzie), rumuński (Bukareszt), bułgarski (Sofia) i gruziński (Tbilisi), a także cypryjski (Nikozja), synajski (klasztor Synaj), grecki (Ateny), fiński (Kuopio) i polski (Warszawa). Największy i najbardziej znaczący wśród kościołów prawosławnych jest rosyjski (od 1589 autokefaliczny), na którego czele stoi patriarcha Moskwy i całej Rusi z siedzibą w Moskwie. Po upadku Konstantynopola (1453) ko- ściół rosyjski zaczął odgrywać wiodącą rolę w prawosławiu i nazywany jest „trzecim Rzymem". Od tego kościoła oddzielili się chły- ści (roś. biczownicy) i sekta ascetycz- no-mistyczna założona w 1645 przez wieśniaka Daniłę Filipowicza, którego zwolennicy określali siebie mia- nem chrystów (chrześcijan) bądź też bożije liudi (bożych ludzi). Do chłys- tów należał m.in. działający na dwo- rze ostatniego cara mnich Rasputin. Staroobrzędowcy, bądź też staro- wiercy, odłączyli się w 1667 od pra- wosławnego kościoła państwowego, który nazwał ich raskolnikami (roś. odszczepieńcy). W końcu XVII w. starowiercy podzielili się na popow- ców (uznających kapłanów) i bezpo- powców (odrzucających kapłaństwo). Duchoborcy (roś. bojownicy du- cha) stanowią wspólnotę religijną za- łożoną w 1755 w płd. Rosji przez S. Kolesnikowa. Część z nich przy wsparciu L. Tołstoja ok. 1900 wyemi- growała do Kanady. Grupą zbliżoną do duchoborców byli mołokanie (roś. spożywcy mleka). Skopcy (roś. kastraci) są założo- nym ok. 1775 przez chłysta Kondra- tija Sieliwanowa ugrupowaniem as- cetycznym; współcześnie, zamiast wy- maganej początkowo od wyznawców kastracji (zgodnie z Mt 19,12), po- stulują całkowitą wstrzemięźliwość płciową. Sztundyści (niem. Stunde, godzina [nabożności]) stanowią ruch religijny powstały ok. 1860 na południu Rosji. Odkąd wpływ na nich uzyskali bapty- ści, mówi się o nich jako o sztun- dobapty stach. Katolicy Pojęcie katolicki (gr. katholikos, dotyczący wszystkich, obowiązujący powszechnie, wszechogarniający) zo- stało użyte po raz pierwszy przez ojca kościoła Ignacego z Antiochii (ur. 107/117) w odniesieniu do założonego „dla wszystkich" przez Jezusa Chrystusa kościoła powszechnego - w przeciwieństwie do jego poszcze- gólnych części. Z biegiem czasu za- częto je używać w znaczeniu „prawo- wierny" - w przeciwieństwie do grup schizmatycznych i heretyckich, póź- niej zaś, od czasów reformacji, stosuje sieje często w sensie religioznawczym na oznaczenie kościołów pozostają- cych we wspólnocie z kościołem rzymskokatolickim (katolicyzm) - w odróżnieniu od kościołów wyrosłych z reformacji (protestantyzm). Kościoły katolickie upatrują w papieżu jako biskupie Rzymu następcę apostoła Piotra i uznają go za swego uniwersalnego zwierzchnika. Liczba katolików wynosi obecnie l 010 352000, czyli 56,7%, ponad połowę ogółu chrześcijan. Większość katolików (41,8%) zamieszkuje Ame- rykę Łac., w Europie - 28,4%. Kato- licy żyją w 218 krajach świata. Naj- większy kraj katolicki to Brazylia: jest tam 110930000 katolików, tj. 12% ogólnej liczby. Dalsze miejsca zajmują USA z 67178000 i Meksyk z 66278000 wiernych. Większość katolików (862422000) należy do kościoła łacińskiego. Tworzy go ta część katolickich chrześcijan, która praktykuje obrządek rzymski z łaciną jako językiem liturgii. Kościołem łacińskim, nazywanym najczęściej kościołem rzymskokatoli- ckim, kieruje biskup Rzymu, który jest patriarchą Zachodu. W swoim czasie pod względem geograficznym i politycznym był to kościół zachodniej połowy imperium rzymskiego. Kościoły wschodniokatolickie bądź też unickie stanowią inną, jakkolwiek niewielką, bo liczącą 9 683 000 wyznawców, część kościoła katolickiego. Zachowawszy obrządki wschodnie i własne języki liturgiczne, weszły one do wspólnoty kościoła rzymskokatolickiego i uznały prymat papieża w sprawach jurysdykcji koś- cielnej. Do kościołów wschodniounickich zalicza się kilka niezależnych od siebie kościołów o różnych obrządkach. Obrządek aleksandryjski mają unici koptyjscy (siedziba w Kairze) i etiopscy (Asmara). Obrządek antiocheń- ski zachowują unici syryjscy (Bejrut) i maronici (siedziba w Bekerke i Di- manie) oraz unici malankarscy, ina- czej zjednoczeni chrześcijanie św. To- masza (Triwandrum), obrządek ar- meński - unici armeńscy (Bejrut), a obrządek chaldejski unici chaldejscy (Bagdad i Mosul) oraz malabarscy (Ernakulum). Do obrządku bizantyjskiego zalicza się obrządek unitów melkickich (Da- maszek i Kair) oraz bułgarskich (So- fia), greckich (Ateny i Stambuł), wę- gierskich (Nyiregyhaza), włosko-al- bańskich (Lungro), rumuńskich (Blaj), rosyjskich (Rzym), rusińskich (m.in. z siedzibą w Filadelfii) oraz unitów jugosłowiańskich (Krizevci). Kościoły unitów wschodnich są w pełni zgodne z doktryną wiary i moralności kościoła rzymskokatoli- ckiego (w przeciwieństwie do kościo- łów prawosławnych). Różnice ogra- niczają się do obrządku i języka litur- gicznego oraz do szczegółów życia kościelnego, jak np. w kwestii zawie- rania małżeństw przez kapłanów i diakonów. Od kościoła rzymskokatolickiego oderwały się kościoły starokatolickie w opozycji wobec podniesionej do rangi dogmatu na I soborze watykań- skim (1869/70) nieomylności papieża i jego prymatu w sprawach jurysdykcji kościelnej. Pod kierunkiem mo- nachijskiego historyka kościoła Igna- za von Dóllingera (1799-1890), któ- rego papież ekskomunikował, staro- katolicy utworzyli na I swoim kon- gresie w Monachium w 1871 nową wspólnotę religijną. Liczy ona 443 000 wyznawców, a siedzibami biskupstw są Bonn, Berno oraz Wiedeń. Niemieccy starokatolicy zjednoczyli się w Unii Utrechckiej Kościołów Starokatolickich (1899) z pokrewnymi ruchami w Holandii (kościół utrechcki od 1702), Austrii i Szwaj- carii. Kościół starokatolicki, który w kwestiach wiary i kultu stoi „na gruncie niepodzielnego kościoła pier- wszych ośmiu stuleci", oprócz pry- matu papieża odrzuca celibat kap- łanów oraz spowiedź indywidualną i kult świętych. Anglikanie Kościół anglikański (łac. ecclesia Anglicana) istnieje od 1534 jako pań- stwowy kościół Anglii (ang. Church of England), którego zwierzchnikiem jest król lub królowa, sprawami duchowymi zaś kieruje arcybiskup Canterbury urzędujący w Londynie (Lambeth Pałace). Anglikanów jest obecnie 73835000, co stanowi 4,1% ogółu chrześcijan. Większość anglikanów (49,2%) zamieszkuje w Europie, 28,8% w Afryce. Anglikanie wy- stępują w 144 krajach, najliczniej w Wielkiej Brytanii: 32671000, tj. 48% ogółu wyznawców, następnie w Nigerii, 7623000. Decyzja króla angielskiego Henryka VIII (1509-47) o oddzieleniu kościoła w Anglii od kościoła rzymsko- katolickiego z motywów osobistych została potwierdzona w 1534 przez angielski parlament, który uznał króla w akcie o supremacji „głową Kościoła Anglii na Ziemi" (ang. Supreme Head on Earth of the Church of England). Anglikanizm łączy w sobie elementy luteranizmu, kalwinizmu i pań- stwowo-kościelnego katolicyzmu. W kwestiach związanych z ustrojem kościoła i kultem anglikanizm plasuje się między luteranizmem a katolicyz- mem, w sprawach wyznania bliski jest zreformowanego ch. Od XIX w. wyodrębniły się w ang- likanizmie trzy kierunki: 1. Low Church (niski kościół) lub Evangeli- cals, nastawiony głównie na działal- ność społeczną i ch. pracy; kwestie dogmatyczne znajdują się na dalszym planie, ważniejsza jest indywidualna pobożność. 2. High Church (wysoki Chrześcijaństwo kościół), kierunek konserwatywn podkreślający pierwiastki sakrame talne, obrzędowe i hierarchiczr 3. Broad Church (szeroki kośció będący kierunkiem umiarkowany! liberalnym, określonym przez teol gię historyczno-krytyczną. Przynależność niezależnych ko ciołów w innych krajach do Ań likańskiej Wspólnoty Kościelnej (A glican Communion) znajduje wyr: w odbywających się od 1867 mni więcej co 10 lat konferencjach w Łan beth oraz od 1903 w światowyt kongresach anglikańskich. Protestanci Kościoły odwołujące się do ewai gelii i pierwotnego ch., powsta w wyniku reformacji w XVI w., okri ślają same siebie mianem ewangi lickich. Nazwa ta, używana najpier (1555) w odniesieniu do luterai później zaś (1648) także do kalw nów (reformowanych ewangelików oznacza dziś (ewangelickie) kościół protestanckie - w odróżnieniu o katolickich. Słowo protestancki wywodzi się o uroczystego protestu (łac. protestar oświadczać publicznie) zwolenników reformacji w Rzeszy niemieckiej prze ciwko uchwale większości na Sejmi w Spirze (1529), zabraniającej wszei kich reform kościelnych. W krajać anglosaskich częściej używane jes określenie „protestancki", a na koń tynencie europejskim - „ewangelie ki". Do protestantyzmu, który obej muje niemal wszystkie kierunki ch wyrosłe z reformacji (z wyjątkiem np anglikanów), przyznaje się współcześ nie 368209000 wiernych, tj. 20,6°/ ogółu chrześcijan. Większość protes tanckich chrześcijan (32,4%) żyj< w Ameryce Płn. W Europie jest icl 27%. Protestanci mieszkają w 20! krajach świata. Największym krajen protestanckim są USA z 89567001 wiernych, co stanowi 30% wszystkie! 96 Chrześcijaństwo protestantów, na drugim miejscu znajdują się Niemcy z 28955000 wiernych, tj. 10% ogółu protestan- tów. Związki wyznaniowe zw. kościo- łami luterańskimi wywodzą się od niemieckiego reformatora Marcina Lutra (1483-1546), który 31 X 1517 ogłosił swoje tezy, co uznane zostało za formalny początek reformacji. Ko- ścioły luterańskie są zrzeszone w Światowej Federacji Luterańskiej (od 1947). Postawa wobec wiary i życia reprezentowana dzisiaj przez 54 863 000 wiernych nazywa się lute- ranizmem. Nazwa kościoły reformowane lub prezbiteriańskie dotyczy wspólnot wyznaniowych wywodzących się od szwajcarskiego reformatora Ulryka Zwingliego (1484-1531), a zwłaszcza od Jana Kalwina (1509-64). Odwołu- jące się do pism wyznania reformo- wanego jako podstawy swego nau- czania kościoły krajowe i niezależne od państwa są na kontynencie euro- pejskim (Szwajcaria, Niemcy, Holan- dia, Francja) najczęściej nazywane kościołami reformowanymi, w kra- jach anglosaskich zaś (Anglii, USA) kościołami prezbiteriańskimi. Same nazywają siebie „kościołami zrefor- mowanymi zgodnie ze słowem Bo- żym". Ogólna liczba reformowanych ewangelików bądź też prezbiterian wynosi obecnie 49340000. Zrefor- mowane ch. zw. kalwinizmem zostało w największym stopniu przyswojone przez purytanizm, który rozwinął się w Anglii, Szkocji i Ameryce Płn. Mianem kościołów ewangelicko-u- nijnych określa się kościoły luterańs- kie i reformowane, które wprawdzie zawiązały unię (wspólnotę), ale zgod- nie ze swą tradycją stosują się nadal do luterańskiego lub reformowanego wyznania. Jako wspólnoty uczestni- czące w mszy i wieczerzy Pańskiej stoją na gruncie ewangelii. Kościoły unijne liczą dziś 81 742 000 wiernych. Do protestantów pochodzenia ang- lo-amerykańskiego należą purytanie (łac. purus, czysty). Ruch ten powstał w 1559 w Anglii pod wpływem kal- winizmu. Purytanie dążą do przywró- cenia kościołowi jego ewangelicznej czystości. W przeciwieństwie do koś- cioła anglikańskiego, eksponującego obrzędowość, wymagają surowej mo- ralności osobistej od każdego wyzna- wcy. Ich ideałem moralnym jest życie w cnocie oraz rozumowe panowanie nad uczuciami i popędami. Z puryta- nizmu wywodzą się independenci, ba- ptyści i kwakrzy. Independenci (łac. niezależni) do- magają się „niezależnych, podpo- rządkowanych bezpośredniemu kie- rownictwu Chrystusa pojedynczych gmin", i stąd nazywani są także kon- gregacjonalistami (ang. congrega-tion, gmina). Ponieważ początkowo byli w Anglii prześladowani, emigrowali do Niderlandów, gdzie w 1609 pod kierunkiem Johna Robinsona (1575- 1625) założyli gminę independentów w Lejdzie. Stąd w 1620 wyruszyli statkiem „Mayflower" jako „pielgrzymujący ojcowie" (ang. Pil- grim Fathers) do Ameryki Płn., gdzie (na obszarze dziś. stanu Massachu- setts) założyli miasto Plymouth. Z ich inicjatywy powstała w 1636 w Nowej Anglii Harvard College (Cambridge), a w 1701 Yale College (New Haven). Independenci bądź kongregacjonali- ści liczą obecnie 3965000 wyznaw- ców. Baptyści (gr. baptistes, chrzczeń- cy), których jest dziś 44 553 000, to ruch niezależny od państwa, powstały w 1640 w Anglii; praktykują oni 1 Miody Kalwin (ok. 1534), portret nie- znanego malarza. Genewa, Muzeum Historii Reformacji 2 Genewa, widok na katedrę św. Piotra, sztych (ok. 1642). Londyn, Muzeum Bry- tyjskie chrzest ludzi dorosłych przez zanu- rzenie w wodzie. Disciples of Christ (ang. uczniowie Jezusa), zw. także campbelitami, są wspólnotą założoną w 1811 w USA przez księdza Alek- sandra Tomasza Campbella (1788- 1866). Ugrupowanie to odłączyło się w 1827 od baptystów i liczy obecnie 8 783 000 wiernych. Nazwa kwakrzy (ang. ąuakers, drżący) pierwotnie wyrażała drwinę z założonego przez Jerzego Foxa (1624-91) w 1660/70 Towarzystwa Przyjaciół (ang. Society of Friends) i jego ekstatyczno-entuzjastycznych przeżyć. Kwakrzy musieli z powodu prześladowań opuścić Anglię i wy- emigrować do Ameryki Płn.; przewo- dził im William Penn (1644-1718). W Ameryce utworzyli stan nazwany od niego Pensylwanią, w którym za- prowadzili absolutną swobodę religijną dla każdego wyznania. Współcześnie kwakrzy liczą 503000 wyznawców. Wspólnotą wywodzącą się z kwak- rów, a założoną w 1750 w Ameryce przez Ann Lee (1736-84), nazywaną matką Anną, są shakersi (ang. drżący, trzęsący się). Nazwa ta początkowo również wyrażała drwinę ze zwyczaju tańczenia i klaskania w czasie nabożeństw członków Zjednoczonej Wspólnoty Wierzących w Drugie Przyjście Chrystusa (United Society of Believers in Christs Second Appearing). Metodyści, liczący 32771000 wyznawców, należą dziś do największych kościołów wolnych w USA. Nazwani metodystami ze względu na stosowane przez siebie szczególne metody pobożności, należą do ruchu odnowy religijnej, który powstał z ukonstytuowanego w 1729 w Oksfordzie Klubu Świętości, zało- żonego przez duchownych anglikańs- kich, braci Wesley: Jana (1703-72) i Karola (1707-88), oraz Jerzego Whitefielda (1714-70). Od 1891 ruch ten nazywa się oficjalnie kościołem. Kaznodzieja metodystów William Booth (1829-1912) założył w 1878 w Londynie Armię Zbawienia (Sal- vation Army), której członkowie zw. są także salutystami. Ta zorganizo- wana na wzór wojskowy wspólnota licząca 4029000 członków określa się jako „służba wojskowa Chrystusa" (militia Christi). Jej centrala oraz „sztab generalny" znajdują się w Londynie. Ruchy dążące do świętości to zbiorcza nazwa grup powstałych z metodystycznego ruchu odrodzenia religijnego w XIX w. w USA, Wielkiej Brytanii i Niemczech. Ze względu na dążenie do doskonałości swych człon- ków nazywane są także kościołami perfekcjonistycznymi. Liczba wyzna- wców wynosi 5 767 000. Z północnoamerykańskich meto- dystycznych i baptystycznych ruchów dążących do świętości wyłania się w 2. pół. XIX w. większa liczba różnych zborów i grup, określanych mianem zielonoświątkowców (pentecostals), których wyznawcy od 1906/07 wiążą swą entuzjastycznie-emocjonalną po- bożność z umacniającym wiarę i pro- wadzącym do świętości działaniem Ducha Świętego w dzień jego zesłania do apostołów, zw. Zielonymi Świąt- kami. Zielonoświątkowcy wyróżniają się wśród innych ruchów tego typu specjalnym obrzędem zw. „chrztem Ducha Świętego", którego rezultatem ma się stać nabycie charyzmatów, np. daru glosolalii i profetyzmu. Glosolalia uważana jest za po- twierdzenie uświęcenia. Liczbę zie- lonoświątkowców szacuje się na 31298000. Do wspólnot oczekujących rychłego nadejścia końca świata należą adwen- tyści (łac. adventus, nadejście [Chry- stusa]), wspólnota religijna założona 1831 /32 przez baptystę Williama Mil- lera (1782-1849) z Pittsfield w stanie Massachusetts. Liczy ona 6178000 wyznawców. Jej założyciel obliczał czas ponownego przyjścia Chrystusa w ten sposób, że przyjął 2300 wieczo- rów i poranków (Dań 8,14) za lata, a początek tego okresu liczył od od- budowy Jerozolimy (Dań 9,24 n.); końcem tego okresu miał być rok 1843. Kiedy ani w 1843, ani w 1844 nie nastąpiło ponowne nadejście Chrystusa i nie nastało tysiącletnie królestwo, adwentyści podzielili się na większą liczbę ugrupowań, spo- śród których najbardziej znany jest założony przez Ellen G. White (1827- 1915) kościół Adwentystów Dnia Siódmego (Seventh-Day-Ad-yentists). Chrześcijaństwo ! Kościół katolicko-apostolski wspólnota powstała na początl XIX w. i kierowana od 1833 prz kaznodzieję ruchu odnowy religijn Edwarda Irvinga (1792-1834). Od j go nazwiska nazywa się ją miane wspólnoty irwingian, z której po 18( wyłoniła się wspólnota nowoapostc ska. Świadkowie Jehowy to członków założonej w 1874 przez Karola Ta Russela (1852-1916) w Pittsburj (USA) wspólnoty, która od 1931 n siła nazwę Badaczy Pisma Święteg Główną siedzibą władz tego ugr powania liczącego 6268000 czło ków jest Brooklyn w Nowym Jorl (USA). W wydawanym od 18' czasopiśmie „Strażnica" założyci wspólnoty ogłosił, że w 1874 rozp czął się 40-letni okres „zbierania pl nów", w końcu którego (1914) pon wnie przyjdzie na świat Jezus Chry tus i zbuduje Królestwo Boże. Kie< oczekiwane wydarzenie nie nastąpił Badacze Pisma Świętego obliczyli, będzie to w 1918, a następnie w 1928 r. Według nich żyjemy obecn w okresie między dokonanym w 191 niewidocznym dla ludzi, wstąpienie Chrystusa na tron w niebiosach a m jącym nastąpić końcem świata, o kt< rym rozstrzygnie niszcząca bitv sądna pod Harmagedon (bibliji Armageddon). Bitwę tę przeżyją j dynie świadkowie Jehowy i tylko o otrzymają prawo wstępu do „Nów go Świata", gdzie przez 1000 lat rz dzić będą u boku Chrystusa. Po 10( latach wszyscy umarli zmartwyc wstaną, a 144000 wybrańców będz żyło w niebie. Do grup zbliżonych do protesta tyzmu na kontynencie europejskim z liczają się waldensi, zwolennicy zał' żonego w 1176 przez lyońskiego ku ca Piotra Waldesa (zm. ok. 121 ruchu świeckich, opowiadającego s za ideałem ewangelicznego ubóstv wg wskazań zawartych w kazaniu i 98 Chrześcijaństwo górze (zgodnie z Mt 10); byli potę- piani przez kościół katolicki (eks- komunika papieża Lucjusza III na synodzie w Weronie, 1184) i prze- śladowani przez inkwizycję. Tylko nieliczni waldensi przetrwali w doli- nach alpejskich Piemontu wielowie- kowe prześladowania, znosząc naj- cięższe cierpienia. Obecnie Ewange- licki Kościół Waldensów (wł. Chiesa Eyangelica Yaldese) liczy ok. 46 000 członków. Unitarianie to zbiorcza nazwa na- dawana zborom założonym przez przybyłych do Ameryki socynian. Jako pierwsza zaliczyła się w 1785 do unitarian jedna z gmin w Bos- tonie. Obecnie jest ich 616000; w 1963 połączyli się z uniwersalistami w Unitarian Universalist Associa-tion. Szwenkfeldianie są zwolennikami ruchu mistyczno-spirytualistycznego zapoczątkowanego przez Kaspara Schwenckfelda von Ossig (1489- 1561). Kiedy w 1720 na Śląsku usiło- wano nawrócić gminy szwenkfeldian na katolicyzm, opuścili swoją ojczyznę. W 1734 wyruszyli z Anglii do Chrześcijaństwo w III-IV w. i poświadcza wiarę ap tołów. Pozostali chrześcijanie Należy tu wymienić ruch braci z Plymouth założony w 1826 przez anglikańskiego duchownego Johna Nelsona Darby'ego (1800-82) w Ply- mouth (Anglia). W 1848 podzielił się na wiernych założycielowi braci eks- kluzywnych bądź zamkniętych, zwa- nych darbistami, oraz na braci otwar- tych, których duchowym przywódcą został Georg Miller. Darbistów jest 172000, pozostałych - l 612000. W 1708 w Schwarzenau nad rzeką Eder powstała gmina braci pietystów, nazywanych od formy praktykowa- nego obrzędu chrztu przez zanurzenie tunkersami lub dunkersami; odkąd ok. 1730 wyemigrowali z Niemiec poprzez Holandię do Pensylwanii, nazywa się ich tam niemieckimi bap- tystami (German Baptists). Gmina ta przyjęła nazwę Kościoła Braci (Church of the Brethren); liczy 676000 wiernych. Swedenborgianie to zwolennicy doktryny religijnej Emanuela von Swedenborga (1688-1722) ze Sztok- holmu, którzy w 1787 połączyli się w Anglii we wspólnotę zwaną No- wym Kościołem; jest ich 76 000. Chrystadelfianie, zwani także Braćmi Chrystusa, są ruchem założo- nym w USA w 1848 przez angiels- kiego lekarza Johna Thomasa (1805- 71); jest ich 91 000. Ameryki, gdzie w 1782 spisali swoje zasady. Ich gminy istnieją do dziś w Pensylwanii. Mennonici to członkowie powsta- łego po 1535 i liczącego dziś l 250 000 wyznawców ruchu reformatorskiego, którego nazwa wywodzi się od katoli- ckiego księdza Mennona Simonsa (1496-1561). Prześladowani zarówno w krajach katolickich, jak i protestan- ckich, mennonici początkowo szukali schronienia w Niderlandach. Od 1683 emigrowali większymi grupami do Ameryki, a w XVIII w. część udała się do Rosji. Remonstranci wywodzą się od zwolenników profesora teologii i kaz- nodziei reformacyjnego Jakuba Ar- miniusa (1560-1609) z Lejdy, od któ- rego pochodzi także inna ich nazwa, arminianie. Obecnie skupiają się w Holandii w ok. 30 zborach. Bracia czescy są wyrosłym z husy- tyzmu, przedreformacyjnym ruchem reform w Czechach. Powstał on w 2. pół. XV w. w kręgu skupionym wokół Piotra Chelćickiego (ok. 1380- po 1452) i od 1467 tworzył wspólnotę Unitas Fratrum (łac. Jed- nota Bracka). Obecnie tradycje tego ruchu, rozgromionego w wojnie trzy- dziestoletniej, kontynuuje Ewang. Kościół Czesko-Braterski. Wspólnotę braci morawskich (hernhuci) założył w 1722 hrabia Mi- kołaj Ludwik von Zinzendorf (1700- 60) w swoich posiadłościach w Herrn- hut. 12 V 1727 przybrała nazwę Od- nowiona Jednota Bracka. Obecnie liczy 740 000 wyznawców. Do 1990 gł. ich ośrodki znajdowały się w RFN w Bad Boli, a w NRD w Herrnhut. Wydawane od 1731 corocznie przez gminę braci z Herrnhut Losungen (Hasła) są zbiorami „losowo" wybie- ranych wersetów ze Starego Testa- mentu na każdy dzień roku, do któ- rych każdy wierny dołącza samodzie- lnie wybrane fragmenty Nowego Tes- tamentu i pieśni. Wierzę w jednego Boga, Ojca wszechmogącego, Stworzyciela nieba i ziemi, wszystkich rzeczy widzialnych i niew dzialnych. I w jednego Pana Jezusa Chrystusa, Syna Bożego Jednorodzonego, który z Ojca jest zrodzony przed wszy stkimi wiekami Bóg z Boga, Świallość ze światlości. Bóg prawdziwy z Boga prawdziwego. Zrodzony, a nie stworzony, wspólistotny Ojcu, a przez Niego wszystko się stalo. On to dla nas, ludzi, i dla naszego zbawienia zstąpił z nieba. I za sprawą Ducha Świętego przyjc, ciało z Maryi Dziewicy i stal się człowiekiem. Ukrzyżowany również za nas, pod Poncjuszem Piłatem został untęczo ny i pogrzebany. I zmartwychwstał trzeciego dnia, jai oznajmia Pismo. I wstąpi! do nieba; siedzi po prawic Ojca. I powtórnie przyjdzie w chwale sądzić żywych i umarłych. A królestwu Jego nie będzie końca. Wierzę w Ducha Świętego, Pana i Oży wiciela, który od Ojca i Syna pochodzi. Który z Ojcem i Synem wspólnie odbien uwielbienie i chwałę. Który mówił przez Proroków. Wierzę w jeden, święty, powszechny i apostolski Kościół. Wyznaję jeden chrzest na odpuszczenie grzechów. I oczekuję wskrzeszenia umarłych. I życia wiecznego w przyszłym świecie Amen. l Andriej Rublow, Święta Trójca, ikona (1411). Moskwa, Galeria Tretiakowska Biblijny obraz świata 1. Niebo 2. Plyta ziemska 3. Świat podziemny 4. Firmament z otworami na wodę spada- jącą w postaci deszczu 5. Woda deszczowa nad firmamentem 6. Słońce 7. Księżyc 8. Gwiazdy 9. Góry wspierające firmament 10. Podpory ptyty ziemskiej pomiędzy wo- dami gruntowymi 11. Woda morska pod firmamentem WIARA I DZIAŁALNOŚĆ Obowiązujące chrześcijan treści podane do wierzenia są sformułowane w wyznaniu wiary danego kościoła, nazywanym credo od rozpoczyna- jącego je słowa (łac. wierzę). Wspólny kościołom chrześcijańskim o tradycji zachodniej jest Skład Apostolski, zwany także Symbolum Apostolicum; powstał z obowiązują- cego w Rzymie wyznania wiary skła- danego podczas ceremonii chrztu We wczesnym ch. przyjęło się rc patrywać ten tekst jako trzyczęści wy: w części I wyznaje się wia w pierwszą boską osobę, Oj i Stwórcy, w części II w drugą osoł Syna Bożego i Zbawiciela, w części l zaś w trzecią osobę boską, Dud Świętego, i jej zbawicielskie działań Na przełomie IV i V w. pojawia się j raz pierwszy zwyczaj dzielenia tej 10 10 10 10 10 10 Chrześcijaństwo 100 Chrześcijaństwo tekstu w sposób schematyczny na 12 artykułów, od VI w. zaś przypisuje się niekiedy każdy spośród tych 12 artykułów jednemu z 12 apostołów, uzasadniając to odpowiednią legen- da. W przeciwieństwie do owego wspólnego jedynie kościołom zacho- dnim Składu Apostolskiego, kościoły prawosławne uznają Nicejsko-Kon- stantynopolitańskie Wyznanie Wiary, zwane w skrócie Nicaeno-Cons- tantinopolitanum. Jest to sięgające dwóch pierwszych soborów w Nicei (325) i Konstantynopolu (381) i bio- rące od nich swą nazwę wyznanie oparte na wierze w Trójcę Świętą. Uzyskało ono wyłączność we wscho- dnich kościołach prawosławnych, obowiązuje jednak także w kościele rzymskokatolickim i wygłaszane jest w czasie mszy świętej. Podstawowe twierdzenia wiary chrześcijańskiej, sformułowane w obu wyznaniach wiary, interpretowane są przez po- szczególne kościoły w sposób częś- ciowo odmienny. Bóg w trzech osobach Bóg jest stwórcą wszystkich rzeczy widzialnych i niewidzialnych. Swoją wszechmocą, mądrością i dobrocią stworzył świat, tzn. wszystko, co ist- nieje poza Nim, z niczego „na początku czasu". Creatio ex nihilo (łac. stworzenie z niczego) znaczy w przy- padku obu historii stworzenia zawar- tych w Księdze Rodzaju - tej prostej, zrozumiałej dla ludu opowieści (Rdz 2,4—3,24) oraz systematycznego (Rdz 1,1-2,4) kapłańskiego hymnu o sześciu dniach tworzenia - stworzenie świata będące aktem wolnej woli Boga, jedynie „przez Jego słowo", nie zaś z istniejącej już materii. Pod sło- wami niebo i ziemia rozumie się wi- dzialne niebo i ziemię wraz z roś- linami i zwierzętami. W niewidzial- nym niebie Bogu-Stwórcy służą stwo- rzeni przez niego, niezliczeni anioło- wie (gr. angelos, posłaniec), pełniący także rolę posłańców Boga do ludzi (Rdz 18,2; Łk 2,9 n.). W ten sposób ukazują oni nie tylko świętość i wspa- niałość Boga, ale i jego objawiającą się i pomocną bliskość. Część aniołów stworzonych jako istoty dobre oderwała się od Boga i przez to została skazana na wieczne potępienie - piekło (2 P 4; Jud 6). Diabeł (hebr. satan, przeciwnik, wróg; gr. diabolos) jest po prostu antagonistą Boga i najwyższym spo- śród złych duchów (Mt 12,22-29). Bóg stworzył także pierwszych dwoje ludzi, którzy początkowo mogli żyć bardzo szczęśliwie w raju, zanim nie zostali z niego wypędzeni za prze- kroczenie zakazu boskiego. Od tych rodziców rodu ludzkiego - Adama i Ewy -pochodzą wszyscy inni ludzie. Świat stworzony przez Boga po- padłby ponownie w nicość, gdyby Bóg nie był stale, aż do „dni ostat- nich" z taką samą siłą obecny przy tym, co stworzył, i nie utrzymywał tego istnienia (creatio continua). Opatrzność (gr. pronoia; łac. provi- dentia) to panująca nad dziejami świata i życia ludzkiego siła boska, która wszystko przewiduje, tzn. kie- ruje rozwojem świata i losami ludz- kimi. W nim żyjemy i poruszamy się, i jesteśmy - powiada Paweł (Dz Ap 17,27 n.). Sposób, w jaki Bóg rządzi światem, jest wyjaśniany od czasów Augusty- na, a zwłaszcza Marcina Lutra, na modelu dwóch królestw. W króle- stwie ducha Bóg rządzi za pomocą środków duchowych (ewangelii, słowa i sakramentów), natomiast w kró- lestwie ziemskim - za pomocą rządów świeckich (prawa). Każdy chrześcija- nin należy do obu królestw. Przez fakt stworzenia świata i ist- nienia opatrzności Bóg nazywany jest Ojcem wszystkich ludzi. Chrześcija- nie ze względu na ponadprzyrodzone uznanie ich za dzieci Boże mają kolej- ny powód do tego, by określać Boga Ojcem, albowiem „nie wzięli ducha niewoli, by znowu ulegać bojaźni, lecz wzięli ducha synostwa, w którym wo- łają: Abba, Ojcze " (Rdz 8, 15). Abba (aram. ojciec) to słowo,'z jakim Jezus zwraca się do Boga w modlitwie. Jan mówi: „Patrzcie, jaką miłość okazał nam Ojciec, że zostaliśmy nazwani dziećmi Bożymi i nimi jesteśmy" (l J 3,1). Wśród licznych właściwości przy- pisywanych Bogu najczęściej wymie- niana jest jego wszechmoc. „Bo u Boga żadna rzecz nie jest niemożliwa" (Łk 1,37). Nie ma niczego, czego Bóg nie mógłby sprawić, o ile jest to zgodne z doskonałością Jego istoty. Bóg swoją mocą może zanurzyć wszechświat ponownie w nicości. Może także za jednym razem stwo- rzyć cały szereg światów z niczego. Ch. rozwija przejęte z religii -> iz- raelickiej wyobrażenia o bogu (bóg jako stwórca i kontynuator świata oraz jako bóg dziejów) na podstawie doktryny o Trójcy Świętej. W duchu tej doktryny, zgodnie z uniwersalną misją Jezusa, by wszystkie narody uczynić swoimi naśladowcami, ujęta jest formuła chrztu świętego: „chrzcząc je w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego" (Mt 28,19). Trójca (jedność w trzech osobach, z łac. trinitas) jest to oparta na tekstach Nowego Testamentu wiara w potrój- ność osób boskich, zgodnie z którą Ojciec jest Bogiem, Syn jest Bogiem i Duch Święty jest Bogiem, a mimo to wszystkie trzy boskie osoby nie są trzema bóstwami (triteizm), lecz tylko jednym jedynym bogiem (monote- izm). Ich jedność polega na istocie, ich różność zaś na osobach. W jednej boskiej istocie obecne są trzy osoby: Ojciec, który przez nikogo nie został stworzony; Syn, który został przez Ojca zrodzony przed wszystkimi wie- kami; Duch Święty, który również od wieczności poprzedza Ojca i Syna. 112 MichalAnioł(1475-1564),fragmenty fresku na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej: stworzenie Adama, grzech pierworodny Adama i Ewy oraz wypędzenie z raju (1508-12). Watykan Sformułowana na soborach w Nicei (325) i Konstantynopolu (381) dok- tryna Trójcy Świętej uznawana jest przez wszystkie większe wspólnoty kościelne chrześcijan. Jedynie filio- que (łac. „i Synowi") jest powstałym na gruncie teologii ojca kościoła Au- gustyna (354-430), od 1014 oficjal- nym dodatkiem kościołów zachod- nich do Nicejsko-Konstantynopoli- tańskiego Wyznania Wiary, według którego Duch Święty wychodzi z Ojca „i Syna". Ten dopisek filioąue prawosławni odrzucają jako niedo- zwoloną zmianę ich wyznania wiary, przy czym powołują się na Biblię (J 15,26). W okresie wczesnego ch. różne były poglądy na temat Boga w Trójcy jedynego, złożonego z trzech osób o jednakowej naturze i godności. Po- nieważ monarchianie (m.in. Paweł z Samosat) uważali, że monarchia (gr. jedynowładztwo, samowładztwo) Boga, jego absolutna jedyność, nie są niczym ograniczone, jako dynamiści upatrywali w osobie Jezusa Chrys- tusa człowieka, którego łączy z Bo- giem jedynie wspólna siła boża (gr. dynamis, siła). Adopcjanizm to zbiorcze określe- nie różnych kierunków, według któ- rych Jezus Chrystus był człowiekiem obdarzonym boskim duchem i został przez Boga usynowiony. W innym ujęciu Chrystus pod względem swej boskości pozostaje wprawdzie rzeczy- wistym Synem Bożym, ale jako czło- wiek jest tylko synem zaadoptowa- nym. Modalizmem (łac. modus, rodzaj, sposób) nazywa się powstały w II- III w. pogląd (reprezentowany m.in. przez Noetusa ze Smyrny), którego zwolennicy, zwani medalistami, upa- trywali w Chrystusie sposobu poja- wienia się Boga. Subordynacjonizm (łac. podporzą- dkowanie) to wyobrażenie o podpo- rządkowaniu Syna (Chrystusa) Ojcu (Bogu), reprezentowane przede wszy- stkim przez chrześcijańskich apologe- tów w II-III w.; poprzez Orygenesa Subordynacjonizm wywarł wpływ także na arianizm, nazwany od alek- sandryjskiego kapłana Ariusza (zm. 336), wg którego Chrystus pod wzglę- dem swej boskości nie jest współistot- ny Bogu Ojcu, lecz stanowi jedynie najdoskonalsze dzieło Boga, stworzo- ne z niczego, które także jako c; wiek zachowało zdolność moralni rozwoju. Mimo że Ariusz został łożony ekskomuniką, a jego na potępiono na soborach w Nicei (3 i Konstantynopolu (381), arian; przetrwał wśród schrystianizo-nych Germanów (Wulfilas, G< Wandalowie, Longobardowie) aż VII w., najdłużej wśród Longot dów. Macedonianie nie uznawali pi niesienia identyczności Boga C i Syna na Ducha Świętego. II soborze powszechnym w Konst tynopolu (381), gdzie przyjęto d 102 Chrześcijaństwo mat o boskości Ducha Świętego, zo- stali potępieni jako pneumatomacho- wie (gr. ci, którzy zaprzeczają ist- nieniu ducha). Niemal we wszystkich nowożyt- nych kościołach chrześcijańskich Bóg jest jedyną boską istotą, w której połączone są nierozerwalnie trzy osoby (hipostazy) i jako wieczne i doskonałe są sobie równe. Natomiast ar- minianie wierzyli, że istota boska składa się wprawdzie pod względem swej natury z trzech równych, jednakże pod względem godności z pod- porządkowanych sobie osób, ponie- waż Syn i Duch Święty bądź zrodzeni zostali przez Ojca, bądź też z niego się wywodzą. Według socynian (i unita- rian) Chrystus jest człowiekiem wy- niesionym przez Boga w doczesności do majestatu boskiego; tylko w wiecz- ności jest Bogiem, któremu teraz wła- śnie należna jest także chwała Boża jak najwyższemu i jedynemu Bogu, Duch Święty zaś jest siłą boską dzia- łającą dla zbawienia ludzi. Według świadków Jehowy jeden Bóg, Jehowa, jest tylko jedną osobą, która stworzyła człowieka Jezusa Chrystusa. Zbawiciel i zbawienie Pierwsi ludzie, Adam i Ewa, byli w stanie pierwotnym, po stworzeniu przez Boga, doskonalsi niż po opisa- nym w Księdze Rodzaju (3,1-24) grzechu pierworodnym, którego skutki spadły na całą ludzkość. W grzechu Adama (Rdz 5,12-21) leży ostateczna przyczyna, że wszyscy ludzie nie rodzą się z takimi samymi zaletami, jakimi odznaczali się Adam i Ewa przed swoim upadkiem. Kościoły chrześcijańskie różnią się w określaniu tego, w jaki sposób i jak dalece grzech Adama spowodował zgubne skutki dla wszystkich ludzi. Kościoły wschodnie i kościół rzymski następstwa grzechu pierworodnego upatrują w utracie nadprzyrodzone- go daru łaski, na którą składała się stała świętość i cielesna nieśmiertel- ność, oraz w osłabionej woli człowieka, kościoły protestanckie natomiast za skutek tego grzechu uznają cał- kowite upośledzenie natury ludzkiej pod względem duchowym. Przekazywane od czasów Adama z pokolenia na pokolenie skażenie natury ludzkiej nazywane jest grze- chem pierworodnym (łac. peccatum originale), sprawiającym, że człowiek od razu staje przed Bogiem jako grze- sznik. W stanie zepsucia, które nie było właściwością człowieka od samego początku istnienia rodzaju ludzkiego, rodzi się każdy. Kwakrzy i mennonici mówią o winie dziedziczonej tylko wtedy, gdy następuje jej konkretyzacja w grzechach aktual- nych. Socynianie i arminianie nie uznają grzechu pierworodnego. Swoimi osobistymi grzechami czło- wiek narodzony w grzechu pierwo- rodnym - ulegając złym żądzom - po- mnaża odziedziczone przewinienia moralne wobec Boga. Chrześcijanie protestanccy wierzą, że człowiek od chwili urodzenia ze względu na swe totalne zepsucie du- chowe jest w ogóle niezdolny do miłej Bogu dobroci. Przeciwny pogląd re- prezentują prawosławni i katolicy, według których nie wszystko, co czyni człowiek ze swej natury, jest w obliczu Boga grzechem. Ponieważ ludzie nie potrafią się własnymi siłami uwolnić od braku łaski uświęcającej, lecz potrzebują do tego aktu zbawienia, Bóg przed wie- kami postanowił zesłać na ziemię swego Syna jako Zbawiciela, i dlatego Syn Boży stał się człowiekiem. Nauka o osobie Jezusa Chrystusa, chrystologia, została w części sformułowana dopiero po wielkich dyskusjach teolo- gicznych w kościołach wschodnich w wiekach od IV do VII. Na I soborze nicejskim z 325 ogłoszono, że Jezus Chrystus jest prawdziwym Synem Bożym, współistotnym Ojcu (gr. ho- mousios, równy w swej istocie). Ta współistotność Syna z Ojcem pozo- staje w sprzeczności z poglądem ariańskim o podobieństwie istoty (gr. homoiusios, podobny w swej istocie). Współistotność włączona została do nicejskiego wyznania wiary. Na IV soborze powszechnym w Chalcedonie w 451 przyjęto, że Syn Boży, który stał się człowiekiem i ukazał się w formie cielesnej, łączy w sobie dwie natury (boską i ludzką). Te dwie połączone ze sobą w sposób czysty i niepodzielny natury stanowią jedną osobę logosu. Owa doktryna unii hipostatycznej (gr. hypostase, podstawa) pozostaje w sprzeczności z poglądem monofizytów. Na VI so- borze powszechnym w Konstantyno- polu w 680-681, w przeciwieństwie do doktryny monoteletyzmu (gr. monon thelema, jedna wola), podano nastę- pującą definicję: W jednym Chrys- tusie, słowie, które stało się ciałem, istnieją dwa światy i dwie energie, jedna boska i jedna ludzka, obie nie- podzielne, połączone ze sobą bez do- mieszek, działające wspólnie ku zba- wieniu rodzaju ludzkiego. Jezus Chrystus, który jako Syn Boży zstąpił z niebios na ziemię i stał się człowiekiem, przez swą śmierć na krzyżu (będącą odkupieniem) za grze- chy całej ludzkości dał zadośćuczynienie Bogu (łac. satisfactfo), a to uważa się w obliczu Boga za dostateczne. Warunek, pod jakim ludzie dostępują pojednania z Bogiem poprzez śmierć Chrystusa, rozumiany jest jako du- chowe odrodzenie. Według doktryny kościołów wschodnich i kościoła rzymskokatolickiego ludzie otrzymują przy tym zachętę i wsparcie od Ducha Świętego. Natomiast według wiary kościołów luterańskich i reformowa- nych ludzie nie mając w sobie siły dobroci mogą to odrodzenie zapocząt- kować i dopełnić jedynie przy współ- działaniu Ducha Świętego. Pomoc boża w duchowym odro- dzeniu jest udziałem wszystkich ludzi bez wyjątku. Zawarta u Pawła (Rdz 8,29 n.; 9,16-24) w formie wstępnie ukształ- towanej i rozwinięta przez Augustyna doktryna predestynacji rozumiana jest przez kalwinistów w ten sposób, że Bóg czyni zasługi Chrystusa udziałem tylko tych ludzi, których według odwiecznego, bezwarunkowego po- stanowienia z góry do tego przezna- czył (predestynował), ba, ci wybrańcy nawet nie mogą oprzeć się pomocy ofiarowanej im przez Boga. Szczególną formą kalwińskiej nauki o predes- tynacji jest supralapsaryzm (łac. sup-ra lapsum), XVII-wieczna doktryna protestantów holenderskich, zgodnie z którą predestynacja jest czymś nie- zależnym od grzechu pierworodnego, a Bóg już przed upadkiem pierwszych ludzi skazał część ludzkości na potę- pienie. Natomiast infralapsaryzm (od czasów Augustyna) wiąże predesty- nację z przesłanką grzechu pierwo- rodnego. Zwolennicy tej doktryny, zwani infralapsarianami, przeforso- wali swój pogląd na synodzie w Dord- rechcie (arminianie). Jednakże według kościołów wschodnich, rzyms- kokatolickiego i luterańskich ludzie mogą odrzucić pomoc boską. Ażeby uzyskać wieczne zbawienie, status człowieka, opisywany jako „bycie grzesznikiem w obliczu Boga", musi się zmienić w „usprawiedliwie- nie się grzesznika przed Bogiem". Usprawiedliwienie z łaski przez wiarę - kluczowe pojęcie w teologii apostoła Pawła - oznacza przywrócenie zakłóconego grzechem stosunku mię- dzy człowiekiem a Bogiem. Uspra- wiedliwienie, główny artykuł, zasad- nicza treść protestanckiego dogmatu od czasów reformacji, oznacza dla ewangelików, że człowiek z łaski Chrystusa uznany zostaje za uspra- wiedliwionego. Według luterańskiej nauki o usprawiedliwieniu Bóg w swej łasce ponownie zwraca się ku ludziom, tzn. człowiek zostaje uspra- wiedliwiony „tylko przez łaskę" (łac. solą gratia). A ponieważ może do- świadczyć łaski Chrystusa jedynie w wierze, dostępuje łaski bożej według Pawła (Rdz 3) „tylko z wiary" (łac. solą fide), nie zaś przez uczynki. Dobre uczynki są jedynie owocami wiary. Natomiast kościół rzymskokatolicki naucza, że człowiekowi dana jest od Boga stała łaska, dzięki której może spełniać dobre uczynki i przez to zasłużyć sobie na pomnożenie łaski i wieczną szczęśliwość. Luter pojmuje całe życie człowieka jako usprawiedliwienie i ponowne stworzenie. Usprawiedliwienie jest procesem dynamicznym, człowiek zaś, będący równocześnie sprawied- liwym i grzesznikiem (łac. simul ius- tus et peccator), w każdej chwili swego życia stoi przed Bogiem pokutując, prosząc o łaskę przebaczenia i po- nownego odrodzenia. Kalwin widzi związek usprawiedliwienia z łaska- wym wyborem predestynacji, a ten się ujawnia w pomyślnym biegu życia. Łaska oferowana jest ludziom jako niezasłużona, nadprzyrodzona pomoc Boga uzyskiwana za pomocą środków łaski, przez które stworzony zostaje stan łaski usprawiedliwienia. We wszystkich kościołach najważ- niejszymi środkami łaski są głoszone słowo Boże i udzielane sakramenty. W 4. księdze (IV, 11) „O naśladowaniu Chrystusa" Tomasz a Kempis mówi o tym, że w Kościele Bożym ustawiono człowiekowi dwa stoły, mianowicie stół słowa (Biblia) i stół chleba (tj. sakramentu ołtarza). Niewidzialna łaska Boga udzielana jest ludziom w widocznej postaci sak- ramentów (łac. sacramentum, przy- sięga, tajemnica, środek łaski). Sak- ramenty powodują według nauki ka- tolickiej łaskę zbawienia ex operę operato (łac. z uczynku dokonanego), Chrześcijaństwo II tzn. przez wypełnienie obrządku zgi dnie z zamiarem Chrystusa, niezale nie od tego, czy sakramenty udzielał są przez pobożnych czy niepobo nych pełnomocników, jeżeli po str< nie biorcy nie ma żadnej przeszkód m.in. jeżeli sam nie jest w stan grzechu śmiertelnego. Według ewai gelików działanie sakramentów uz; leżnione jest od wiary odbiorcy e operę operantis (łac. przez uczyne działającego). W kościołach wschoc nich i w kościele rzymskokatolicki] istnieje siedem sakramentów bądź te misteriów ustanowionych prze Chrystusa, które udzielają łaski przj noszącej zbawienie, albo też ją pc mnażają. Należą do nich: chrzes bierzmowanie, eucharystia (sakrę ment ołtarza), pokuta, namaszczeni chorych, święcenia kapłańskie i mai żeństwo. Chrzest, bierzmowanie i ka płaństwo są sakramentami niepowta rzalnymi. Natomiast kościoły luterański i reformowane uznają dwa spośrói ustanowionych przez Chrystusa sak ramentów: chrzest i komunię świętą Wokół kwestii, czy sakramenty nale ży rozumieć jako bezpośrednie źródłi zbawienia, czy też jedynie jako sym boi lub znak, ogniskował się w prze szłości poważny konflikt między lute ranami a ewangelikami reformowa nymi. Zgodnie z nauczaniem wszystkie! kościołów - z wyjątkiem kościołóy reformowanych - człowiek usprawie dliwiony może utracić raz osiągnięty stan łaski. Według wiary katolickie utrata stanu łaski i zniszczenie więź z Bogiem następuje wskutek grze chów śmiertelnych. Grzech śmiertelny (łac. peccatum mortale, peccaturr grave) charakteryzuje się trzema ce- chami: zawinieniem w ważnej spra- wie, jasnym zrozumieniem i uzna- niem grzeszności oraz w pełni do- browolną zgodą na nią. Jeżeli zabraknie jednej z tych cech, mamy dc 104 Chrześcijaństwo czynienia z grzechem powszednim. Grzech śmiertelny odpuszczony zo- staje z reguły tylko przez sakrament pokuty, w ostatecznym wypadku na mocy żalu z miłości. Stan bezpośredniego oglądu Boga w niebie jest wieczną szczęśliwością, połączoną z całkowitym zbawieniem i z pełnym spokoju szczęściem ludzi. Stanem oddalenia od Boga nazywa się wyniesione z Nowego Testamentu (Mt 13,42-^2; 2 Tes 1,8-9; Ap 20,15) wyobrażenie o piekle, gdzie z powodu wiecznego potępienia (łac. damnatio aeterne), wiecznej kary, wiecznej śmierci cierpią aniołowie, którzy wy- rzekli się Boga (diabły), a także zmarli w stanie grzechu śmiertelnego nie przygotowani do pokuty bądź też ludzie, którym jeszcze nie zostały od- puszczone winy; cierpienie to jest po- myślane jako także fizyczna udręka. Kościół rzymskokatolicki wyróżnia ponadto trzeci stan tymczasowego cierpienia, mającego służyć oczy- szczeniu z grzechów, stan między śmiercią a ostatecznym życiem wiecz- nym, tj. czyściec (łac. purgatorium, miejsce oczyszczenia), dla zmarłych, którzy w chwili śmierci byli wpraw- dzie wolni od ciężkiej winy (i dlatego nie pójdą do piekła), ale muszą jeszcze odpokutować za grzechy powszednie i ponieść karę za winy doczesne (i dlatego też nie mogą jeszcze dostać się do nieba). O tych zmarłych kościół katolicki pamięta szczególnie w Dzień Zaduszny. Obowiązujący formalnie od cza- sów soboru florenckiego (1439) ar- tykuł wiary dotyczący czyśćca nie został przyjęty przez kościoły wscho- dnie. Naukę o czyśćcu odrzucili także reformatorzy za przykładem Wiklifa i waldensów. Najbardziej znany po- etycki obraz czyśćca ukazany jest w części „Boskiej komedii" Dantego zatytułowanej „Czyściec". Męki czyśćca może skrócić m.in. odpust. Jest to odpuszczenie doczes- nych kar za grzechy na mocy auto- rytetu kościoła, czerpiącego ze skarb- nicy środków zadośćuczynienia Chrystusa oraz z umożliwionych za jego sprawą uczynków zadośćuczy- nienia świętych. O odpust dla zmar- łych mogą wstawiać się żyjący. W za- leżności od tego, czy człowiek uzyska odpust zupełny, czy też częściowy, zostają mu odpuszczone wszystkie kary za grzechy doczesne bądź też tylko ich część. Nieprawidłowości w udzielaniu odpustów stały się m.in. jedną z przyczyn reformacji. Nauka o rzeczach ostatecznych, zajmująca się zarówno losem poje- dynczego człowieka (śmiercią i ży- ciem przyszłym), jak i przyszłością całego świata (koniec tego i nastanie nowego świata), nazywa się eschato- logią (gr. eschatos, ostateczny). Jej podstawę stanowi obietnica ponow- nego przyjścia na świat Chrystusa, po czym w dniu Sądu Ostatecznego na- stąpi zmartwychwstanie umarłych, sąd nad całą ludzkością i ostateczne ustanowienie Królestwa Bożego. Szczególną formę takiej wiary stanowi chiliazm (gr. chilioi, tysiąc) bądź też millenaryzm (łac. mille, tysiąc), tj. oparte na Apokalipsie Jana (Ap 20,2- 10) wyobrażenie o stanie przejś- ciowym, w którym Chrystus zbuduje jeszcze przed właściwym końcem świata wraz z ludźmi zbudzonymi już do wiecznego życia tysiącletnie króle- stwo (millennium) pokoju i radości na ziemi. Po jego wygaśnięciu nastanie koniec świata, zmartwychwstaną umarli, odprawiony będzie sąd nad światem oraz nadejdzie niebo i piekło. Chiliazm reprezentują anabaptyści, bracia czescy, baptyści, adwentyści i świadkowie Jehowy oraz mormoni. Etyka Królestwa Bożego Między eschatologiczną proklama- cją Jezusa a jego apelem etycznym istnieje ścisły związek. Jest to ten sarn Jezus, który jako mesjański prorok zapowiada ludziom panowanie szczę- śliwości wiecznej z Bogiem, a równo- cześnie jako rabbi wykłada w sposób wiążący prawo boże. Wyrażone w trybie oznajmującym pocieszenie, że „przybliżyło się Królestwo Boże" (Mk l,15a) wiąże się z wezwaniem: „Nawróćcie się" (Mk l,15b). Nawo- ływanie do opamiętania się ma być odpowiedzią ludzi na obietnicę zba- wienia, ma być ich reakcją na zapo- czątkowaną przez Boga akcję służącą zbawieniu. Z proklamacji tej wywodzi się apel, z ukierunkowanego na zbawienie działania Boga wynika mo- ralne postępowanie ludzi, przy czym należy zwrócić uwagę na kolejność rzeczy. Moralne postępowanie ludzi jest konsekwencją, nie zaś warunkiem nadejścia Królestwa Bożego. Ogólnym motywem moralnego po- stępowania nie jest oglądanie się na zasługi lub oczekiwanie nagrody w sensie: najpierw zasługa, a następnie odwzajemnienie jej, lecz Królestwo Boże obiecane jest raczej jako dar dla wszystkich ludzi, a nie określone świadczenie za coś. Dopiero po otrzymaniu wsparcia ludzie nim ob- darzeni zostaną wezwani do postępo- wania w odpowiedni sposób. Moralne postępowanie należy zatem rozumieć jako reakcję wdzięcznych ludzi na dar Boga. Właściwym moralnie postępowa- niem w obliczu obiecanego, podaro- wanego Królestwa Bożego jest rów- nież przekazywanie innym w darze tego, co Bóg uczynił już obdarowa- nym, jak to uwidocznia negatywny przykład w przypowieści o ułaska- wionym dłużniku, który sam jest bez- litosnym wierzycielem (Mt 18,23-34). Podstawowy apel etyczny Jezusa określa grecki czasownik metanoein. Jego odpowiednik w języku hebrajs- kim i aramejskim wykracza poza to, co w grece rozumie się jako „zmieniać swój sens", „żałować" i „czynić po- kutę". Semita wyobraża sobie przy tym człowieka, który zawraca z do- tychczasowej drogi, albowiem uznał ją za błędną, i obiera całkiem inny kierunek, czyli „nawraca się". To, co owo nawrócenie, będące odpowiedzią na obietnicę zbawienia, oznacza w ro- zumieniu Jezusa, wyjaśnia opowieść o reakcji przełożonego celników Za- theusza na wizytę Jezusa w jego domu (Łk 19,1-10). Nawrócenie się w sensie moralnym odnosi się do całościowej postawy człowieka. Jako zerwanie z dotychczasowym postępowaniem i obranie nowej drogi życiowej jest ono fundamentem (nie centralnym elementem) etyki Jezusowej. Przyjęcie wiadomości o proklamacji Królestwa Bożego oraz wezwanie do moralnego postępowania są ze sobą nierozerwalnie związane jak słuchanie i wykonywanie w przypo- wieści o dwóch budowniczych (Mt Chrześcijański zespól klasztorny w Sankt Gallen, Szwajcaria 1. Glówne wejście 2. Kościól 3. Krużganek 4. Magazyn 5. Kuchnia 6. Jadalnia 7. Sypialnia 8. Łazienka 9. Ustęp 10. Dom dla drużyny cesarza (?) 11. Dom dla dostojnych gości 12. Szkolą 13. Dom opata 14. Szpital i nowicjat 15. Cmentarz 16. Ogród warzywno-owocowy 17. Dom ogrodnika 18. Stodola 19. Dom rzemieślników 20. Młyn 21. Stępy 22. Piekarnia i browar 23. Dom dla pielgrzymów i ubogich 24. Pomieszczenia dla owiec, kóz, krów, trzody chlewnej i pasterzy 7,24-27). Zachowaniem nieadekwat- nym do bożej obietnicy zbawienia byłoby „słuchanie i niewykonywanie" (Mt 11,16 n.; 21,28-31) lub reakcja gości, którzy nie skorzystali z za- proszenia na ucztę weselną u króla (Mt 22,2-10). 1° n J_ _l W jaki sposób Jezus rozumie swój apel o nawrócenie moralne jako ludzkie postępowanie stosowne do po- stępowania boskiego, objaśnia on i ilustruje słowami i uczynkami, ale także zachowaniem. Zasadą moral- nego działania ma być agape (gr. miłość). W Nowym Testamencie agape oznacza miłość Boga do ludzi oraz Chrześcijaństwo H miłość ludzi do Boga. Ta ostatnia m się objawiać wzajemną miłością lud (umiłowaniem bliźnich i nieprzyj; ciół). Rzeczą charakterystyczną dl miłości chrześcijańskiej jest jej trój; ka struktura, ponieważ przebiega on między trzema biegunami (bogien człowiekiem, bliźnim) - w przeciwiei stwie do dwubiegunowej, wyłączn; międzyludzkiej miłości. Istotę miłośi stanowi akt więzi. Kochać kogoś zm czy nawiązywać z kimś więź, tworzy z nim wspólnotę. Miłość to zasad życia charakterystyczna dla byci człowiekiem, ponieważ ludzie w fal cię, iż są ze sobą, zdani są na bycie dl 106 Chrześcijaństwo siebie w miłości. Przeciwieństwem mi- łości byłaby nieczułość lub wręcz nie- nawiść. Miłość chrześcijańska ma być zasadą życia i - według słów Jezusa (J 13,35) - dowodem, że się go praw- dziwie naśladuje: „Po tym wszyscy poznają, żeście uczniami moimi, jeśli miłość wzajemną mieć będziecie." Szczególnym dziełem Jezusa jest ponowne sprowadzenie całego prawa do nadrzędnego nakazu miłości jako zasady moralnego postępowania oraz nierozerwalne połączenie w jeden po- dwójny nakaz wewnętrzny miłości bożej z miłością bliźniego. Na zapytanie jednego z uczonych w Piśmie, który z nakazów jest najważniejszy, Jezus odrzekł (Mk 12,28-31): Pierwsze przykazanie jest to (Pwt 6,4-5): „Słuchaj, Izraelu Pan, Bóg nasz, Pan jeden jest. Będziesz tedy mitował Pana, Boga swego, z całego serca i z całej duszy swojej, i z całej myśli swojej, i z całej siły swojej". A drugie jest to (Kpi 19,18): „Będziesz miłował bliźniego swego jak siebie samego". Innego przykazania, większego ponad to, nie masz. Zawarte w obu księgach (Deutero- nomium i Leyiticus) Tory bardzo oderwane od siebie zdania dotyczące miłości bożej i miłości bliźniego Jezus łączy w jeden podwójny nakaz, że niepodobna miłować Boga nie kochając człowieka, a umiłowanie Boga przejawia się miłością bliźniego. Mi- łość bliźniego nie wypływa z osobistej skłonności (eros), lecz z miłości do Boga. Miłość bliźniego można zatem nazwać „konkretyzacją miłości do Boga", jak to czyni H. Conzelmann, albo - za G. Bornkammem - „po- twierdzeniem miłości do Boga" (por. l Kor 13). Przypowieść o sądzie osta- tecznym (Mt 25,31-46) ma uwypuklić to, że przyszły sędzia światów ukazuje się ludziom ukryty pod obecną po- stacią cierpiącego biedaka. Podstawą ich eschatologicznego podziału będą spełnione lub zaniechane (sześć naj- ważniejszych) uczynki miłości, oka- zanej łaknącemu i spragnionemu, ob- cemu i nagiemu, choremu i uwięzio- nemu. „Cokolwiek uczyniliście jed- nemu z tych najmniejszych moich braci, mnie uczyniliście." Przykazanie miłości wyznacza nad- chodzące Królestwo Boże, które przejawia się w miłości Boga do wszy- stkich ludzi. Jest to wezwanie, by czynili oni dobro, co odpowiada bo- żemu królestwu miłości. Sposób moralnego postępowania odpowiada dokładnie sposobowi przekazania w darze Królestwa Bożego. Jedno i drugie charakteryzuje się powszechnością (uniwersalnością), całością (totalnością) i nadrzędnością (priorytetem). Jezus nie ogranicza mi- łości bliźniego tylko do członków swego ludu; ma ona być udziałem każdego, kto potrzebuje pomocy i mi- łości, jak to uwidocznia klasyczny przykład w przypowieści o miłosier- nym Samarytaninie (Łk 10,29-37). Jeżeli wyjść od kwestii: „Kto jest moim bliźnim?", jak to czyni nau- czyciel prawa, jest to pytanie osoby, która może udzielić potencjalnej po- mocy, o zasięg i granice jej zobowią- zania do miłości. Jezus natomiast odpowiada na nie z perspektywy osoby szukającej pomocy (znajdującej się w rękach rabusiów), zdanej na pomoc. W pytaniu nauczyciela prawa bliźni jest jeszcze przedmiotem („Kogóż mam miłować?"). W końcowym pytaniu Jezusa („Który z tych trzech, zdaniem twoim, był bliźnim temu, kto wpadł w ręce zbójców?") bliźni jest już podmiotem. Ta przykładowa przypowieść ma przełamać ograniczony krąg ludzi za- liczanych do bliźnich na podstawie kryterium przynależności do jednego ludu i rozszerzyć go bez ograniczeń na wszystkich potrzebujących pomocy i miłości. Miłość bliźniego to ugrun- towane i postulowane przez ch. czynne i energiczne wspieranie „tego, który jest najbliższy", tj. tych ludzi, którzy potrzebują pomocy: napadniętych, głodujących i chorych, pogardzanych i ubogich. Okazanie miłości bliźniemu jest pierwszą pomocą, na- karmieniem, uzdrowieniem, pocie- szeniem i wspólnym posiłkiem. W wezwaniu do miłości nieprzyja- ciół: „miłujcie nieprzyjaciół waszych" (Łk 6,35; Mt 5,44), dokonuje się roz-~ szerzenie miłości - zgodnie z uniwer- salnym przyznaniem Królestwa Bo- żego wszystkim bez wyjątku - na skalę powszechną, następuje absolutne zniesienie bariery pojmowania bli- źniego, włączenie także „nieprzyja- ciół", nie tylko osobistego nieprzyja- ciela, ale i wroga Boga oraz wroga ludu bożego (por. Mt 5,44). Jeśli miłość bliźniego obejmuje nie tylko członków własnego ludu, ale i obcych, to miłość nieprzyjaciół jest uczuciem skierowanym również do wszystkich, nawet do wrogów postę- pujących niemoralnie. Nakaz miłości Boga pochłania ca- łego człowieka, „całe jego serce, du- szę, moc rozumu i siłę". Miłowanie bliźniego jak siebie samego podkreśla całkowite zerwanie ograniczeń, total- ność (powszechność, zupełność) mi- łości. Antytezy kazania na górze (Mt 5,21-48) ukazują, że Bóg nie żąda od człowieka tylko przestrzegania okreś- lonych wymogów stosowania się do tego, co może być określone, ujęte i ewentualnie ukarane przez prawo, jak np. zabójstwo, cudzołóstwo i krzywoprzysięstwo. Głoszony przez Jezusa nakaz miłości przewyższa wszelkie roszczenia prawne, gdyż nie uznaje żadnych ograniczeń, ma na uwadze całego człowieka. Wezwanie Jezusa do rezygnacji z zemsty (Mt 5,38^42) należy rozumieć w sensie oddania wszystkiego zarówno przyja- cielowi, jak i wrogowi. Na pytanie, „ile razy" należy wybaczać swemu bratu, odpowiedź brzmi: „do siedem- dziesięciu siedmiu razy", czyli zawsze (Mt 18,21 n.). W Jezusowych przyka- zaniach miłowania bliźnich i nieprzy- jaciół nie idzie o miłość według zasady do ut des (łac. daję, abyś dawał), którą stosują celnicy i poganie (Mt 5,46 n.), a więc o miłość, po której oczekuje się wzajemności. Agape wy- maga raczej działania z inicjatywą, w sposób bezinteresowny i bez za- strzeżeń, a nawet z uwzględnieniem ryzyka otrzymania czegoś przeciwnego niż to, czego się oczekiwało. Ko- nieczność działania z inicjatywą uwy- puklają obrazowo na przykładach za- równo negatywnych, jak i pozytyw- nych słowa o „źdźble i belce" (Mt 7,3-5), o „drzewie i jego owocach" (Mt 7,16-18), jak i o „ślepcach jako przewodnikach ślepych" (Mt 15,14). Ten wymagany w sferze moralnej priorytet (łac. nadrzędność) indywi- dualnego działania ma swój dokładny odpowiednik w wyrażonym przez Boga bez żadnych zastrzeżeń „najpierw", w złożonym przez niego bez jakichkolwiek warunków wstępnych darze jego miłości i jego królewskiego panowania. W całej sferze wymaganej od czło- wieka miłości do Boga i bliźnich miłość Boga do wszystkich ludzi uwa- żana jest za przykładową. Niektóre kościoły i wspólnoty chrześcijańskie silniej podkreślają etykę aniżeli dogmatykę. Chcą żyć według „chrześcijaństwa czynu", w którym urzeczywistniane są zwłaszcza postulaty etyczne kazania na górze. Tak np. kwakrzy domagają się bezwarunkowej prawości i uczciwości, z czym wiąże się odrzucanie składania przysiąg. Kwakrzy znani są ze swego aktywnego zaangażowania społecznego oraz z wystąpień na rzecz pokoju na świecie. Odmawiają uży- wania jakiejkolwiek broni i opowia- dają się za ustanowieniem między- narodowej służby cywilnej osób od- mawiających służby wojskowej z przyczyn uwarunkowanych wiarą i sumieniem. W1947 wspólnocie kwa- krów przyznano pokojową nagrodę Nobla. Członkowie Armii Zbawienia, któ- rzy sami nakładają na siebie surowe rygory samoograniczenia - rezygnację z używania alkoholu i nikotyny, noszenie prostego ubioru - troszczą się o „najuboższych z ubogich" w społeczeństwie (alkoholików, nar- komanów, więźniów i prostytutki). Z wielkim poświęceniem opiekują się wszystkimi, którzy popadli w nędzę. Także waldensi żyją według zale- ceń zawartych w kazaniu na górze. Hołdują surowemu ideałowi ubóst- wa, odrzucają składanie przysiąg, służbę wojskową i karę śmierci. Według szwenkfeldian być chrześcijaninem oznacza praktycznie naśladownictwo Chrystusa w sensie wyłożonym w ka- zaniu na górze. I oni odrzucają skła- danie przysiąg oraz służbę wojskową, postulują wolność sumienia i tole- rancję. Naśladowanie Chrystusa w myśl kazania na górze obowiązuje także mennonitów, którzy są szermierzami tolerancji. Opowiadają się za całko- witą bezbronnością i oderwaniem od spraw tego świata oraz odrzucają służbę wojskową i składanie przysiąg. Także w zborze braci hernhutów obowiązuje prosty i surowy tryb życia zgodny z kazaniem na górze, przy czym braterska miłość i wzajemne podporządkowanie rozumiane są jako „chrześcijaństwo czynu". Przepisy szczegółowe znane z religii izraelickiej i zebrane w etycznym De- kalogu (Wj 20,2-17) zachowały swą ważność w Nowym Testamencie, a w wielkich kościołach chrześcijańskich według owych Dziesięciorga Przykazań zbudowana jest często główna, etyczna część ich katechiz- mów. Chrześcijaństwo II W przeciwieństwie do kolejnoś liczenia przykazań w judaizmie on u chrześcijan reformowanych (kat chizm genewski i heidelberski), kat chizmy luterańskie i Catechismus R< manus katolików rzymskich łac/ (drugi) samodzielny zakaz sporz; dzania wizerunków Boga z (pierv szym) zakazem wielobóstwa w jedn pierwsze przykazanie i odpowiedni do tego dzielą jeden (dziesiąty) żaka pożądania na dwa odrębne zakaz (dziewiąty i dziesiąty). Toteż np. ZŁ kaź zabijania według żydowskieg i reformowanego sposobu liczeni jest nakazem szóstym, zaś wedłu luteran i katolików - piątym. Oprócz Dziesięciorga Przykażą kościół katolicki nałożył na swoic wyznawców dalsze nakazy i zakaz) które w odróżnieniu od przykażą: boskich nazywane są przykazaniam kościelnymi. Za pięć najważniejszycl spraw poruszanych w przykazaniacl kościelnych uznaje się: 1. obchodzę nie dni świątecznych, 2. uczestnictwi w nabożeństwach niedzielnych i świą tecznych, 3. przestrzeganie dni posti i abstynencji, 4. spowiedź przynaj mniej raz w roku, 5. przyjmowani! komunii co najmniej raz do roki w okresie Wielkanocy. Zalecane w ewangeliach wyrzecze nią - rezygnacja z majątku (Ml 10,17 nn.), z życia rodzinnego (Ml 10,29 n.), ze sprawowania władz) (Mk 10,42 nn.) stanowią w kościołach wschodnich i w kościele katolickiir jako rady ewangeliczne (łac. consilia evangelica) treść ślubów zakonnych dotyczących ubóstwa, czystości i po- słuszeństwa. Dotyczą członków wspólnot zakonnych i dla ogółu wier- nych nie mają takiej mocy wiążącej jak przykazania. Obowiązujące w ko- ściołach wschodnich tylko członków zgromadzeń zakonnych i biskupów wyrzeczenie się małżeństwa i rodziny w kościele katolickim od 1074 zostało uznane przez papieża Grzegorza VII Chrześcijaństwo 10$ 108 Chrześcijaństwo (1073-85) za nakaz (celibat; łac. bez- żeństwo) dotyczący wszystkich kap- łanów. Ów zakaz zawierania mał- żeństw przez księży został usank- cjonowany na II soborze laterańskim (1139), a następnie potwierdzony na soborze trydenckim (l 545-63). W ko- ściołach wyrosłych z reformacji z celi- batu od samego początku zrezygno- wano. ŻYCIE I KULTURA Rytuały Udzielany przez wszystkie kościoły sakrament inicjacji, przyjęcia do wspólnoty chrześcijan, nazywa się chrztem. Sam obrządek, dzięki któremu człowiek chrzczony otrzymuje od- puszczenie grzechów i rodzi się do nowego, wolnego od grzechów życia z Chrystusem, praktykowany jest w różny sposób: przez immersję (łac. zanurzenie) w kościołach wschod- nich, przez infuzję (łac. polanie) w ko- ściele katolickim (od XV w.) oraz przez aspersję (łac. pokropienie) w kościołach ewangelickich. Zamiast pierwotnego chrztu dorosłych od III w. zaczął się szerzyć zwyczaj chrztu niemowląt (dzieci), współcześnie jednak adwentyści, baptyści, men- nonici, anabaptyści i świadkowie Je- howy ponownie praktykują chrzest dorosłych. Innym sakramentem jest w kościo- łach wschodnich oraz w kościele kato- lickim bierzmowanie (łac. confirma- tio, umocnienie, potwierdzenie), w ko- ściele greckim zwane sphragis lub my- ron. Polega ono na tym, że bezpośrednio po chrzcie kapłan udziela namaszczenia niemowlęciu, a w kościele katolickim bierzmuje dzieci od 7. roku życia z reguły biskup przez nałożenie ręki i namaszczenie. Odpowiednik bie- rzmowania w kościołach ewangelic- kich stanowi konfirmacja, praktyko- wana od 1538 forma uroczystego przyjęcia 13-15-letniej młodzieży do wspólnoty równoprawnych członków zboru, połączona z dopuszczeniem po raz pierwszy do komunii. W kościele anglikańskim konfirmację jako czyn- ność sakramentalną celebruje biskup. Pod pojęciem ordynacji (łac. udzielanie święceń) rozumie się w kościołach wschodnich oraz w kościele katolickim udzielanie sakramentu kapłaństwa (ordo), na mocy którego przeniesione zostają na osobę wyświęconą określone uprawnienia do udzielania sakramentów (sakrament ołtarza) i sprawowania władzy w zakresie jurysdykcji kościelnej (sakrament pokuty). Na mocy tego sakramentu wyświęcenia spośród ogółu ludzi ochrzczonych zostają wyodrębnieni duchowni; w ten sposób powstają dwa stany: kler (gr. udział, los) oraz laikat. Kościoły ewangelickie pod pojęciem ordynacji rozumieją przeniesienie praw religijnych w sensie powołania na urząd kaznodziei oraz do udzielania sakramentów. Zakony Do zakonów (łac. ordo, porządek, stan) i kongregacji zalicza się wspól- noty, których członkowie zobowiązują się uroczystymi bądź też zwykłymi ślubami do zachowywania rad ewan- gelicznych oraz do życia w klasztorze według określonej reguły zakonnej. Zależnie od ich charakteru dzieli się te liczne wspólnoty na zakony mnisze, kanoników regularnych, żebracze, kleryckie oraz rycerskie. W przypadku zakonów mniszych bądź monastycznych mnisi (gr.-łac. pustelnicy) żyją albo jako eremici, albo we wspólnocie klasztornej; sa- modzielnym klasztorem kieruje jego przełożony (opat, przeor, archiman- dryta). W kościele rzymskokatolickim wspólnoty takie tworzą benedyktyni i kartuzi, trapiści i cystersi. Kościoły wschodnie rozróżniają w stanie zakonnym trzy formy: cenobitów (gr. koinos, wspólny, i bios, życie), żyją- cych we wspólnocie klasztornej, kolo- nistów-eremitów (laura, skit) oraz anachoretów (gr. anachoresis, życie na uboczu), którzy jako pustelnicy unikają wszelkich związków z ludźmi. Znanym ośrodkiem życia mniszego w kościołach wschodnich była orto- doksyjna republika mnichów Athos na Półwyspie Chalcydyckim (Grecja), zamieszkiwana wyłącznie przez (ok. 2000) zakonników. Do kanoników regularnych, łączących sposób życia duchownego zakonnego z tym, jaki cechuje kanonika, zalicza się m.in. premonstrantów. Wyrosłe ze średniowiecznego ru- chu ubogich zakony żebracze pierwo- tnie nie tylko zobowiązywały po- szczególnych członków do utrzymy- wania się z żebractwa, ale i klasztory do całkowitego ubóstwa. Należą do nich franciszkanie-minoryci, franci- szkanie konwentualni, kapucyni, do- minikanie, augustianie-eremici i kar- melici. Za zakony kleryckie uważa się jezuitów, kamilianów, pijarów i tea- tynów. Do duchownych zakonów ry- cerskich, które powstały w czasie wy- praw krzyżowych i łączą życie rycerskie z zakonnym, zaliczają się zakony joannitów, krzyżacki i templariuszy. Biorąc pod uwagę główną działal- ność członków zakonu można po- dzielić męskie i żeńskie zakony na kontemplacyjne i czynne lub też takie, które łączą kontemplację z aktywnym działaniem. Pod względem przynależ- ności do określonego stanu rozróżnia się zakony duchowne i świeckie. Nie- mal wszystkie zakony męskie są za- konami duchownymi; często mają odrębne odgałęzienie żeńskie. Istnieją tylko nieliczne samodzielne zakony żeńskie, z których najbardziej znane są brygidki, salezjanki i urszulanki. Przyjęcie do zakonu na okres tym- czasowy - związane z uroczystymi obłóczynami - rozpoczyna się od no- wicjatu (łac. novus, nowy), tj. co najmniej rocznego okresu próbnego dla nowicjuszy. Po nim następuje profesja (łac. oświadczenie), czyli zło- żenie ślubów zakonnych, uroczyste oświadczenie profesa o gotowości do życia zgodnie z regułami zakonu. Profesja okresowa obowiązuje zwykle 3 lata, po czym na mocy profesji wiecznej następuje pełnoprawne przyjęcie do zakonu. Klasztor (łac. claustrum, to, co zamknięte) jest budynkiem służącym wspólnocie mnichów lub zakonnic. Większość katolickich obiektów klasztornych została wzniesiona na wzór pochodzącego z ok. 820 r. i tylko częściowo zrealizowanego planu budowy klasztoru w Sankt Gallen. Szczególną formą budowli klasztor- nej jest kartuzja, czyli klasztor kar- tuzów. Tutaj mnisi mieszkają w poje- / Chrystus Pantokrator, mozaika na kopule kościoła klasztornego (ok. 1100) w Dafni kolo Aten 2 Oltarz glówny z krucyfiksem Wita Stwo- sza (ok. 1445-1533) w kościele św. Waw- rzyńca (ok. 1500) w Norymberdze 3 Msza polowa z udzialem harcerzy w jed- nym z obozów wakacyjnych pod Mitten-wald, Bawaria Górna 110 Chrześcijaństwo dynkę w małych domkach-celach z ogródkiem, połączonych jedynie krużgankiem (np. Certosa di Pavia; Grandę Chartreuse, Grenoble). Kla- sztory zakonu krzyżackiego są rów- nocześnie zamkami warownymi (np. zamek klasztorny w Malborku). Wspólnoty podobne do zakonów istnieją od XIX w. w kościele ang- likańskim. Także we współczesnych kościołach luterańskich i reformowa- nych mężczyźni i kobiety łączą się w bractwa i zgromadzenia sióstr, mające charakter po części stowarzyszeń, po części klasztorów. Do grup stowarzyszeniowych należą m.in. bractwo Ansgara i bractwo Michała, do grup o charakterze klasztornym - m.in. zgromadzenie sióstr z Grand- champ i bractwo (Communaute) w Taize-les-Cluny. To ostatnie jako wspólnota ewangelicka zyskało szczególne znaczenie. Święta i dni świąteczne Rok kościelny liczy się według kolejności chrześcijańskich dni świątecznych, wynikającej z kościel- nego kalendarza świąt - w odróż- nieniu od roku świeckiego. W ten sposób główne wydarzenia z dziejów zbawienia znajdują w ciągu roku swoje spójne odbicie. Kalendarz świąt kościelnych zawiera święta ru- chome, tj. przypadające w różnych terminach, oraz nieruchome, tj. stałe (np. dni poszczególnych świętych). W kościołach zachodnich rok koś- cielny rozpoczyna się w pierwszą niedzielę adwentu i poprzez Boże Narodzenie, Wielkanoc, dzień Zesła- nia Ducha Świętego (Zielone Świą- tki) i święto Trójcy Świętej prowadzi do ostatniej niedzieli po Zielonych Świątkach bądź też po Trójcy Świętej. W kościele greckim i koptyjskim kalendarz świąteczny rozpoczyna się we wrześniu, w kościele syryjskim w październiku, a w armeńskim w styczniu. Adwent (łac. adventus, przyjście [Chrystusa]) to czas przygotowania do Bożego Narodzenia, święta głów- nego, obchodzonego w kościołach zachodnich 25 grudnia, w dzień zi- mowego przesilenia dnia z nocą, w 9 miesięcy po święcie Zwiastowania Marii (25 III). W kościołach wschodnich święto narodzin Chrys- tusa obchodzi się 6 stycznia, w dniu Epifanii (gr. ukazanie się [Pana]); w kościele katolickim ten dzień nazywa się świętem Trzech Króli, a w koś- ciołach ewangelickich także świętem Epifanii. Najstarszym i największym świętem chrześcijańskim jest Wiel- kanoc, święto zmartwychwstania Chrystusa. Ustanowienie poprawnej z punktu widzenia astronomii daty świąt Wielkanocy (na I soborze ni- cejskim w 325 przyjęto pierwszą nie- dzielę po pierwszej wiosennej pełni księżyca) było aż do VI w. sprawą sporną. Święta Wielkanocy otwiera Wielki Tydzień, czyli siedmiodniowy okres pokuty na pamiątkę męki i śmierci Chrystusa, zaczynający się w Niedzielę Palmową; jego kulminacją są trzy ostatnie dni: Wielki Czwartek, Wielki Piątek i Wielka Sobota. Niedziela Palmowa, dzień przybycia Jezusa do Jerozolimy, nazwę swą wzięła od rzu- cania gałązek palmowych w czasie tego wydarzenia. W kościele katolic- kim na pamiątkę przybycia Jezusa (Mt 21,1-11) organizuje się procesje z palmami, po uprzednim ich po- święceniu. W kościołach ewangelic- kich Niedziela Palmowa jest zazwy- czaj dniem konfirmacji. Wielki Czwartek to dzień przywołujący pa- mięć Ostatniej Wieczerzy, Wielki Piątek zaś przypomina o ukrzyżowaniu i śmierci Jezusa. To ostatnie wydarzenie obchodzi się w krajach protestanckich jako dzień świąteczny ustawowo wolny od pracy. Wielka Sobota to przypomnienie spoczęcia Jezusa w grobie. W nawiązaniu do Dziejów Apo- stolskich (1,3) czterdziesty dzień, czwartek szóstego tygodnia po Wiel- kanocy obchodzony jest jako święto Wniebowstąpienia Chrystusa. Zesłanie Ducha Świętego na apostołów (Dz Ap 2), zwane Zielonymi Świątkami (gr. pentekoste, pięćdziesiąty [dzień po Wielkanocy]), obchodzone jest w siódmą niedzielę po Wielkanocy. Na pierwszą niedzielę po Zielonych Świątkach przypada ewangelickie święto Trójcy Świętej i katolickie Trójcy Przenajświętszej. W kościo- łach ewangelickich wszystkie nastę" pujące po nim niedziele zwane są niedzielami po Trójcy Świętej, w koś- ciele katolickim natomiast liczą się niedziele po Zesłaniu Ducha Świętego. W święto Bożego Ciała, drugi czwartek po Zielonych Świątkach, w kościele katolickim urządzane są uroczyste procesje. Święto Reformacji jest w kościołach ewangelickich dniem upamiętniającym jej wprowa- dzenie; przypada na 31 X, czyli na dzień ogłoszenia tez Marcina Lutra. Wszystkich Świętych, dzień pamięci wszystkich świętych, obchodzi się w kościele rzymskokatolickim l XI, a w kościołach wschodnich - w pierwszą niedzielę po Zielonych Świątkach. Zaduszki są w kościele katolickim dniem upamiętniającym wszystkich zmarłych; za ich dusze w czyśćcu od- prawiane są modły 2 XI. W kościołach ewangelickich w Niemczech obchodzi się Dzień Pokuty i Modłów (zwykle w środę przed ostatnią niedzielą roku kościelnego), a od 1814 ku pamięci zmarłych - Niedzielę Zmarłych (naj- częściej w ostatnią niedzielę roku koś- cielnego). Spośród świąt maryjnych w kościele katolickim trzeba wymienić m.in. święto Oczyszczenia Marii, Matki Boskiej Gromnicznej (2 II), Zwiastowania NMP (25 III), Wniebo- wzięcia NMP (15 VIII), Narodzin Marii (8IX) i Niepokalanego Poczęcia NMP (8 XII). Niedziela (łac. dies Solis, dzień słońca, dzień boga słońca) jest głów- nym dniem tygodnia liturgicznego w roku kościelnym. W językach ger- mańskich (niem. Sonntag, ang. sun- day, niderl. Zondag, duń. sóndag) w nazwie tego dnia, oznaczającego dzień słońca, poświęcony pierwotnie (niechrześcijańskiemu) bogu Solowi, zachowało się to odniesienie, nato- miast języki romańskie nawiązują do pierwotnego chrześcijańskiego okreś- lenia „dzień Pański" (wł. domenica, franc. dimanche). Nabożeństwo Nabożeństwo to zgodne z wiarą w Boga i wyrażające się w określonych słowach i czynach wspólne oddawanie czci Bogu, np. w formie czytania Pisma Świętego, kazania, modlitwy i sakramentu. Niemal we wszystkich kościołach chrześcijańskich za kulminację nabo- żeństwa uznaje się celebrowane w po- staci komunii upamiętnienie Ostat- niej Wieczerzy Jezusa z apostołami, w czasie której podawał im chleb i wino jako swoje ciało i krew (l Kor 11,23). W kościołach wyrosłych z re- formacji obrządek ten nosi miano Wieczerzy Pańskiej, a komunia udzie- lana jest sub utraąue (łac. pod obiema [postaciami]), tzn. w dwóch posta- ciach - chleba i wina. W kościele rzymskokatolickim ten obrządek na- zywa się eucharystią (gr. dziękczynie- nie) bądź też mszą, która to nazwa wywodzi się od łacińskiej formuły odprawiania wiernych: „Ite, missa est" („Idźcie, ofiara skończona"), lub ofiarą mszy. Pod względem liturgicz- nym msza podzielona jest na liturgię słowa i eucharystię właściwą, połą- czoną z przygotowaniem, przeisto- czeniem i spożyciem darów chleba i wina. Uroczystą formę mszy stanowi suma (missa solemnis) bądź msza pontyfikalna, jeżeli celebruje ją bis- kup. W kościołach wschodnich uro- czystość mszy nazywa się liturgią; w swych podstawowych zarysach od- powiada formie mszy rzymskokatoli- ckiej. Ponieważ w kościołach zachod- nich używa się podczas eucharystii chleba przaśnego, w przeciwieństwie do chrześcijan wschodnich, ci ostatni nazywają tych pierwszych od połowy XI w. azymitami (gr. azymos, nie zakwaszony). Ważną częścią składową nabożeń- stwa jest kazanie, wygłaszane zwykle z ambony przemówienie do wiernych poświęcone interpretacji i upowsze- chnieniu słowa Bożego; w kościołach ewangelickich ma ono rangę sakra- mentu. Stały składnik nabożeństwa stanowi również modlitwa, w tym zwłaszcza Ojcze Nasz (łac. Paternos- ter), nazwane tak od jej pierwszych słów: Ojcze nasz, któryś jest w niebie, święć się Imię Twoje, przyjdź królestwo Twoje, bądź wola Twoja jako w niebie tak i na ziemi. Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj. I odpuść nam nasze winy, jako i my odpuszczamy naszym winowajcom. I nie wódź nas na pokuszenie. Ale nas zbaw ode złego. Tego spokrewnionego z Szmone esre (-> judaizm) tekstu modlitwy Jezus nauczył swoich uczniów na ich prośbę. Składająca się u Łukasza (l 1,2- 4) z pięciu, a u Mateusza (6,9-13) z siedmiu próśb „modlitwa Pana" zawiera podstawowe myśli zwiasto- wania Jezusa. Przy tłumaczeniu wersji Mateuszowej na język galilej-sko- aramejski (wg C.F. Burneya) ten rytmiczny hymn składa się z dwóch trójwierszy, a każdy czterotaktowy wiersz długi dzieli się na dwa wiersze krótkie, z których każdy ma dwie zgłoski akcentowane. Brakująca u obu ewangelistów końcowa dok- sologia („Albowiem twoje jest króles- Chrześcijaństwo l two..." ) znajduje potwierdzenie d piero w późniejszej Didache. Katolicką modlitwą jest Zdrów Mario (łac. Ave Maria, bądź pozdr wioną, Mario), nazwana od pocz; kowych słów i znana jako Pozdrów: nie anielskie. Stanowi ona głowi część składową Różańca. W kościołach luterańskich w czas nabożeństwa i przed komunią odb wa się spowiedź powszechna, w czas której zbór publicznie i wspólnie w znaje swoje winy. W kościołach ewa gelików reformowanych odpowiedr kiem tej spowiedzi jest przygotow nie. W kościele katolickim wyznan grzechów następuje podczas spowi dzi indywidualnej wobec kapłana j ko upełnomocnionego spowiednik który udziela absolucji (łac. uwolni nie, rozwiązanie). Praktykowana c V w. spowiedź indywidualna - w o< różnieniu od pierwotnej spowied powszechnej - stanowi ważną czę sakramentu pokuty. Spowiednil wiąże obowiązek ścisłego przestrz gania tajemnicy spowiedzi, czyli z chowania milczenia na temat teg o czym mówił spowiadający się. C XVII w. spowiedź w kościołach kati lickich zwyczajowo odbywa się pr; konfesjonale. Systemy prawne kościołów Systemy prawne, regulujące porz; dek prawny danej wspólnoty koście nej, są w kościołach chrześcijańskie bardzo zróżnicowane. System prawny kościołów wscho< nich ma układ hierarchiczno-episk< palny posiadający trzy szczeble: dii konów, kapłanów i biskupów. Pov stały w hellenistycznych gminac chrześcijańskich urząd biskupa (g episkopos, nadzorca) przybiera w II v charakter monarchiczny i uzysku przez to pozycję priorytetową w gm nie jako urząd kierujący i nauczając; będący sukcesją apostolską. Ta ciąj łość apostolstwa oznacza kontynuac Chrześcijaństwo l kupami (sufraganami) sprawują ar< biskupi, będący nadzorcami dai prowincji kościelnej (archidiecezji) Naczelnym biskupem związku pi wincji kościelnych w kościoła wschodnich i staroorientalnych jest III/IY w. patriarcha (gr. praojcie Patriarcha Konstantynopola to jed z czterech wielkich patriarchów ob patriarchy Aleksandrii, Antiochii i. rozolimy. W Chalcedonie (451) usta no, że zajmuje on pozycję równą f pieżowi, a od VI w. patriarcha ten, z ekumenicznym, rości prawa do p: matu w całym kościele. Prymat je ma od 1453 w autokefalicznych ki 112 Chrześcijaństwo urzędu biskupów, sprawujących swe funkcje jako następcy apostołów w sposób nieprzerwany i bezpośredni. Urząd biskupa zostaje przekazany przez święcenie i nałożenie rąk. W ten sposób ma być zagwarantowana lega- lność osoby sprawującej urząd oraz charakter apostolski jej nauczania. Uroczyste objęcie urzędu biskupa w jego biskupstwie bądź też diecezji (gr. dioikesis, [dzielnica] administracji) nazywa się intronizacją (łac. wstąpienie na tron). W kościele wschodnim biskup nazywa się eparchem, a jego biskupstwo eparchią. Od IV w. władzę nadrzędną nad zwykłymi bis- Typy budowli kościelnych: A. Starochrześcijańska bazylika 1. Anteportyk 2. Atrium 3. Perystyl 4. Studzienka 5. Pronaos 6. Narteks 7. Nawa środkowa 8. Nawy boczne 9. Balustrada 10. Ambony 11. Sanktuarium 12. Oltarz 13. Katedra (tron biskupi) 14. Prezbiterium 15. Apsyda 16. Pastoforia 17. Krypta B. Kościół halowy (kościól NMP w Gdań- sku) 1. Nawa środkowa 2. i 3. Nawy boczne C. Kościól salowy (kościól NMP w Dreź- nie) D. Budowla centralna połączona z budowlą o założeniu podłużnym (kościół Hagia Sophia w Stambule) E. Kościól dwupoziomowy (Sainte Chapel-le w Paryżu) 1. Kaplica dolna 2. Kaplica górna F. Kościół belkowy Doomnnm H12 l-JŁJf B nfiTjftn ODDGonfJ Schemat budowli kościelnej (katedra Pawia w Londynie) 1. Portal główny (zachodni) 2. Nawa środkowa 3. Nawa poprzeczna 4. Chrzcielnica 5. Ambona 6. Chór 7. Oltarz D E 114 Chrześcijaństwo ciołach wschodnich tylko charakter honorowy. Zwierzchnik kościołów autokefalicznych Gruzji, Armenii i Etiopii oraz nestorian i chrześcijan św. Tomasza nosi tytuł katolikos (gr. [biskup] powszechny). Kościół o systemie biskupim to od 1874 także kościół starokatolicki, którego biskupi wybierani są przez synod złożony z duchownych i świec- kich. Pewnym przeciwieństwem systemu episkopalnego jest system papieski (papalizm) kościoła rzymskokatolic- kiego, w którym papież (łac. i wł. papa, ojciec) dysponuje najwyższą i pełną władzą kościelną w stosunku do wszystkich biskupów. Za głowę kościoła rzymskokatolickiego uznaje się każdorazowo biskupa Rzymu (gmina apostolska), jako sprawującego urząd Piotrowy następcę św. Piotra. Co się tyczy sukcesji apostolskiej, tzn. nieprzerwanego następstwa papieży od apostoła Piotra do współ- czesności, brak jest powszechnie uznanego spisu biskupów Rzymu, który by m.in. rozstrzygał w sposób wiążący kwestię kolejności papieży i antypapieży. Z tego względu nume- racja papieży jest w różnych zesta- wach niejednolita. Według jednej z tych list, licząc od św. Piotra jako pierwszego papieża (zm. 64/67) aż do obecnego papieża Jana Pawła II (od 1978), było ich 269. Oficjalne tytuły papieża brzmią we- dług rocznika papieskiego (Annuario Pontificio): biskup Rzymu, namiest- nik Jezusa Chrystusa, następca Księcia Apostołów, zwierzchnik kościoła powszechnego, patriarcha Zachodu, prymas Włoch, arcybiskup i metro- polita prowincji kościelnej Rzymu, suweren państwa-miasta Watykanu i sługa sług Bożych. Prymat (łac. pierwszeństwo) papieża oznacza posiadanie przezeń naj- wyższej władzy w zakresie jurysdykcji (władzy pasterskiej), nawet w stosun- ku do biskupów (episkopat uniwer- salny). Przysługiwała mu także naj- wyższa władza nauczania w sensie nieomylności, kiedy jako następca św. Piotra i dysponent stolicy apos- tolskiej, najwyższy pasterz i nauczyciel całego kościoła, rozstrzygał ex cathedra (łac. z katedry, stolicy [Piotra]) w kwestiach dotyczących nauczania w zakresie wiary i obyczaju. Jednym z werdyktów ex cathedra był np. ogłoszony przez papieża Piusa XII w 1950 dogmat, że Maria po śmierci została „wzięta do nieba wraz z ciałem i duszą". Watykan to nazwa wzniesionego w Rzymie na Wzgórzu Watykańskim (łac. mons Yaticanus) pałacu papies- kiego obok bazyliki św. Piotra, a od 1929 także małego, ale suwerennego państwa (kościelnego) Citta del Vati- cano (wł. miasto Watykan). Najwyższą władzą kierowania koś- ciołem rzymskokatolickim dysponują także prowadzone przez papieża so-' bory powszechne biskupów. Ostatni, II sobór watykański, obradował w la- tach 1962-65. Wszyscy biskupi są współcześnie mianowani przez papieża lub przez niego zatwierdzani. Spra- wować władzę urzędową w kościele mogą tylko w powiązaniu z papieżem i tylko w takim zakresie, w jakim on ją im nadał i pozostawił. Forma zwierzchnictwa kościelnego summus episkopus (łac. summus epis- copus, naczelny biskup) oznacza sprawowanie najwyższej władzy koś- cielnej przez władcę panującego na danym terytorium. Taka forma spra- wowania władzy nad kościołem wy- stępowała w niemieckich krajowych kościołach ewangelickich od czasów reformacji do 1918, a do dziś za- chowała się w Anglii. Najwyższym zwierzchnikiem kościoła anglikań- skiego, który jest kościołem państwo- wym o układzie episkopalnym (bis- kupim), jest król bądź królowa; pod- legają mu (jej) arcybiskupi Canter- bury i Yorku oraz inni biskupi, człon- kowie izby wyższej parlamentu. Uchwały kościelne wymagają za- twierdzenia przez parlament. Ustrój prezbiterialny odnoszący się do pojedynczych wspólnot kościel- nych stanowi klasyczną formę samo- rządu kościołów reformowanych, w których według wzoru genewskiego prezbiterowie (gr. najstarsi) pod prze- wodnictwem pastorów tworzą prez- biterium (consistoire), kolegium starszych, odpowiedzialne za dyscyp- linę kościelną. Urząd ten obejmuje zwykle cztery odrębne funkcje ducho- wne: służbę głoszenia słowa bożego (kaznodzieja, pastor) i nauki (doktor), nadzorowania porządku w gminie (prezbiter) oraz służbę pomocniczą (diakon). Od XVII w. ustrój prezbiterialny zaczai się szerzyć także w luterańskich regionach Niemiec. Od 1918 prezbiteria w sensie repre- zentacji wspólnot kościelnych stają się w Niemczech powszechne; ustrój prezbiterialny połączył się po części z ustrojem synodalnym, w którym synod złożony z duchownych i świec- kich sprawuje najwyższą władzę pra- wodawczą i administracyjną. Na czele kościoła krajowego wchodzącego w skład kościoła ewangelickiego w Niemczech stoi od 1918-33 zwykle biskup krajowy bądź też prezes, a prawodawstwo kościoła krajowego pozostaje w gestii synodu krajowego. Najmniejszą jednostką administra- cyjną i wspólnotą religijną jest parafia lub parochia (gr. paroikia, wspólnota sąsiedzka), posiadająca własny kościół parafialny i kierowana przez pro- boszcza (łac. parochus). W kościele katolickim jest nim duchowny wy- święcony na kapłana i powołany na parafię (missio canonica) przez bis- kupa. W kościołach ewangelickich są to pastorzy lub pastorki, którym po- wierza się parafię na podstawie or- dynacji i wyboru przez zbór lub w drodze ich osadzenia przez władzę kościelną. Urzędowym określeniem i tytułem księży zarówno ewangelic- kich, jak i katolickich w nawiązaniu do ewangelii Jana (21,16) jest w Niemczech pastor (łac. pasterz). Budowle kościelne i kult świętych obrazów Budynki kościelne służące do nabo- żeństw ulegały w ciągu niemal dwóch tysiącleci różnorakim przekształce- niom zarówno w swych rzutach po- ziomych, jak i w nadbudowach, uwa- runkowanym nie tylko historycznie (budowle z epoki starochrześcijańs- kiej, bizantyjskiej i karolińskiej, styl romański, gotycki, renesansowy i ba- rokowy, XIX i XX w.), ale i odręb- nościami tradycji poszczególnych krajów (np. w sztuce włoskiej, fran- cuskiej czy niemieckiej). Katedrą (gr. kathedra, krzesło, sie- dzenie) nazywa się kościół biskupi, tj. główny kościół danego biskupstwa, zw. także tumem (niem. Dom, łac. domus [Dei], dom [Boga]). Katedrą lub tumem nazywa się potocznie rów- nież kościoły szczególnie duże albo służące cesarzom za kościoły dworskie i miejsca wiecznego spoczynku, a królom niemieckim za kościoły ko- ronacyjne, np. katedry cesarskie w Spirze, Wormacji i Moguncji. Nazwa tum (niem. Miinster, łac. mona- sterium, klasztor), oznaczająca pier- wotnie kolegiatę, używana jest zwła- szcza w płd. Niemczech w znaczeniu katedry. Kościoły w zależności od swej rangi i pełnionej funkcji - oprócz katedr biskupich - dzielą się na bazyliki, parafialne i farne, filialne, klasztorne, kolegiaty, odpustowe (do których od- bywają się pielgrzymki), mauzolea wzniesione dla uczczenia kogoś lub jakiegoś wydarzenia, cmentarne i gar- nizonowe. Każda budowla kościelna pełni funkcję miejsca spotkań wiernych w celu odprawienia nabożeństwa. W kościołach o założeniu podłużnym ich wnętrze nazywa się nawą (gr. naos, łac. navis). Dla odróżnienia od ewentualnego chóru (dla kapłanów) określa się je mianem nawy dla wier- nych. Jeżeli kościół posiada kilka naw, część środkowa nazywa się nawą środkową (albo główną), a części boczne - nawami bocznymi. W koś- ciołach często zorientowanych w kie- runku wschodnim południowa nawa boczna jest niekiedy określana mia- nem nawy męskiej, południowa zaś - żeńskiej. Odnosi się to do kościołów, w których mężczyźni i kobiety gromadzili się zazwyczaj oddzielnie. Wiele kościołów o założeniu podłuż- nym ma oprócz nawy środkowej i naw bocznych po wschodniej stronie także nawę poprzeczną, a niekiedy również drugą nawę poprzeczną od strony zachodniej. Na ogół po wschodniej stronie nawy środkowej znajduje się chór (gr. choros, miejsce do tańca, taniec z towarzyszeniem chóru, zespół tancerzy i śpiewaków), tj. część budowli powstała z apsydy, prezbiterium i nawy poprzecznej, wyodrębnionych balustradą wczesnochrześcijańskiej bazyliki, przeznaczona na ołtarz i dla kapłanów. Ołtarz (łac. alta ara, podwyższone miejsce na składanie ofiary) stanowi podwyższenie, przy którym celebro- wana jest Wieczerza Pańska, czyli eucharystia, ofiara mszy świętej, gdzie odmawiane są modlitwy. Ist- nieją cztery typy ołtarzy: ołtarz w kształcie stołu, którego płyta górna (łac. mensa [Domini], stół [Pański]) spoczywa na jednej lub kilku pod- porach (stipes); ołtarz w kształcie bloku, którego podstawa ma kształt bloku; ołtarz w kształcie skrzyni, umożliwiający przechowywanie relik- wii, oraz ołtarz-tumba grobowa, bu- dowany od XVII w. W kościołach prawosławnych i w kościele katolic- kim w ołtarzach bywają umieszczone relikwie. W kościołach reformowa- Chrześcijaństwo l nych istnieje tylko jedna forma i tarza: prosty stół do celebrował ofiary ciała i krwi. W kościoła katolickich na ołtarzu znajduje zwykle tabernakulum (łac. tabem culum, namiot), niewielka szafka c przechowywania konsekrowany hostii. Od średniowiecza na men: lub za nią mieści się dekoracyji nastawa, tzw. retabulum. Pod po wyższonym chórem budynku kościi nego znajduje się niekiedy krypta (j sklepienie, kryty ganek), czyli kości dolny, będący zwykle miejscem wi cznego spoczynku świętych, bisk pów lub książąt. Z balustrady oddzielającej w cz sach wczesnego chrześcijaństv i wczesnobizantyjskich chór wr; z ołtarzem od nawy mieszczącej wie nych powstała w zachodnich kościi łach średniowiecznych przegroc znana do dziś w kościołach prawi sławnych pod nazwą ikonostasu (g stoisko z obrazami). Jest to ściar wyłożona ikonami między strefą o tarza, zw. abaton (gr. to, co je; niedostępne, do czego nie woln wchodzić), a częścią przeznaczoną dl wiernych. Rozwinięciem balustrady (łac. lec tionarium, pulpit do czytania) stał się kazalnica (niem. die Kanzel, łai cancelli, bariery oddzielające chór Nazwa niem. pochodzi od przegró dzielących chór w bazylice, z któryn najczęściej połączona była ambona ( gr. anabainein, wspinać się), pierwc wzór kazalnicy. Jest to podwyższone wysunięte i wyodrębnione miejsce dl kaznodziei. Chrzcielnica w kościele zawier; wodę do obrządku chrztu. Ustawiani ją w świątyniach od XI w., odkąi chrzest przestał być udzielany w bap tysteriach. Kościoły mają zwykle jed na lub kilka wież; jeżeli w wież; zawieszone są dzwony, nazywa się j; też dzwonnicą. Od czasów karolińs kich wieże, stawiane przedtem osób 116 Chrześcijaństwo no, tworzą z budowlą kościelną ca- łość. Pod względem kształtu kościoły dzieli się na podłużne oraz centralne. Budowle podłużne zbudowane są na jednej głównej osi portal - ołtarz. Do kościołów tego typu należą bazylika (o podwyższonej nawie środkowej), kościół halowy (o nawach równej wy- sokości) oraz kościół jednonawowy. Wyrosła z hellenistycznych wzor- ców hal targowych i sądowych bazylika (gr. basilike [stoa], królewska [hala]) jest kościołem podłużnym zjedna nawą środkową, po której obu stro- nach znajdują się po jednej lub dwie równoległe, węższe i niższe nawy bo- czne, oddzielone kolumnami lub fila- rami. Nawa środkowa kończy się po stronie wschodniej apsydą (gr. za- okrąglenie, sklepienie), w której stoi tron biskupi (gr. kathedra, siedzenie, krzesło), ławy dla księży wzdłuż ścian (prezbiterium) oraz ołtarz umieszczony między tronem a częścią dla ludu. Między wydłużonym korpusem koś- cioła a apsydą wznoszono często już we wczesnym okresie nawę poprzecz- ną. Część ołtarzową (prezbiterium) oddziela od nawy środkowej balus- trada (cancelli) z pulpitem do czyta- nia (ambo) ewangelii i epistoły. Po zachodniej stronie bazyliki usy- tuowany jest zwykle czworokątny, otwarty dziedziniec wejściowy (at- rium), otoczony krużgankami ko- lumnowymi (perystyl), w środku któ- rego znajduje się studzienka do ab- lucji (kantharus). Pomiędzy atrium a bazyliką mieści się przedsionek (gr. narthex, kruchta) dzielący się na kru- chtę zewnętrzną (exonarthex) i we- wnętrzną (esonarthex), a przed at- rium - przedsionek zewnętrzny (an- teportikus). Od VI w. opodal bazyliki budowano często wolno stojącą dzwonnicę, kampanilę (wł. campana, dzwon). Bazylika stanowi typ najczęściej stosowany w chrześcijańskim budow- Chrześcijaństwo łami bocznymi (np. kościół Dwunastu Apostołów w Salonikach). Ta forma przetrwała do dziś w budownictwie sakralnym chrześcijan słowiańskich i greckich. Centralną budowlą jest także wznoszone często obok kościoła bap- tysterium (gr. baptisterion, basen do kąpieli), służące do obrzędów chrztu. W zagłębieniu w posadzce części środkowej budynku mieści się zbior- nik wody (piscina). Tutaj udziela się chrztu - najczęściej tylko dorosłym - przez całkowite lub częściowe zanu- rzenie w wodzie (np. baptysterium ariańskie w Rawennie). Jako inną ciekawą formę budowni- ctwa kościelnego warto wspomnieć kościoły podwójne, budowane naj- częściej dwupoziomowo lub dwa obok siebie, a niekiedy jeden za dru- gim (np. w Trieście i Asyżu we Wło- szech). Przykładem układu dwupo- ziomowego mogą być podwójne kap- lice z odrębnymi wejściami, przy czym kaplica górna przeznaczona była zwykle dla możnych i ich świty, / Hagia Sophia (532-537, od 1453 me- czet), wnętrze. Stambuł 2 Widok Watykanu z placem i bazyliką św. Piotra 3 Cerkiew Wasyla _ Bhgoslawionego (1555-60). Moskwa 4 Bazylika św. Piotra w Watykanie, naj- większy kościół świata (dl. 186,3 m, 15142 m2); widok z nawy Moderny (1607-26) na część kopułową Michała Anioła (1547-64) 5 Widok z placu św. Piotra na fasadę bazyliki 6 Katedra arcybiskupa Canterbury (XII w.). Canterbury, Anglia 7 Michał Anioł, Pięta (ok. 1500). Bazylika św. Piotra w Watykanie nictwie kultowym od IV w. Jakkol- wiek układ ten ulegał później wielo- rakim zmianom, przetrwał do czasów dzisiejszych jako klasyczna forma bu- downictwa kościelnego krajów za- chodnich. Szczególne formy tego typu budowli to bazyliki kopułowe, których nawę środkową wieńczy sze- reg kopuł, oraz bazyliki emporowe, z emporami nad nawami bocznymi po obu stronach nawy środkowej (np. bazylika św. Demetriusza w Saloni- kach). Kościół halowy to budowla sakralna składająca się z kilku naw, przy czym wysokość bocznych równa się wysokości nawy środkowej bądź nie- wiele się od niej różni. Ta forma budownictwa kościelnego popularna jest zwłaszcza w architekturze niemie- ckiego gotyku (np. kościół Mariacki w Gdańsku). Kościołami jednonawowymi (salo- wymi) są najczęściej obszerne świąty- nie protestanckie przeznaczone do wygłaszania kazań. Ich wnętrza nie przedzielają kolumny (np. Frauenkir- che w Dreźnie). Budynki, których wszystkie części wzniesiono wokół jednego punktu, na planie koła, kwadratu, regular- nego wieloboku, najczęściej ośmio- kąta (oktogon), ale także elipsy, nazy- wają się budowlami centralnymi. Część środkową, zwieńczoną zwykle kopułą, otacza pewna liczba niższych pomieszczeń bocznych. Budowle cen- tralne dominują przede wszystkim w architekturze kościelnej Wschodu. Najznakomitszy przykład powiązania budowli centralnej z podłużną to Hagia Sophia (gr. Święta Mądrość), kościół koronacyjny cesarzy wschod- niorzymskich w Konstantynopolu (dziś. Stambuł). Szczególną formę budowli central- nej stanowi od VII w. świątynia krzy- żowo-kopułowa, na planie greckiego krzyża równoramiennego, przykryta kopułą, z czterema mniejszymi kopu- 116 Chrześcijaństwo no, tworzą z budowlą kościelną ca- łość. Pod względem kształtu kościoły dzieli się na podłużne oraz centralne. Budowle podłużne zbudowane są na jednej głównej osi portal - ołtarz. Do kościołów tego typu należą bazylika (o podwyższonej nawie środkowej), kościół halowy (o nawach równej wy- sokości) oraz kościół jednonawowy. Wyrosła z hellenistycznych wzor- ców hal targowych i sądowych bazylika (gr. basilike [stoa], królewska [hala]) jest kościołem podłużnym zjedna nawą środkową, po której obu stro- nach znajdują się po jednej lub dwie równoległe, węższe i niższe nawy bo- czne, oddzielone kolumnami lub fila- rami. Nawa środkowa kończy się po stronie wschodniej apsydą (gr. za- okrąglenie, sklepienie), w której stoi tron biskupi (gr. kathedra, siedzenie, krzesło), ławy dla księży wzdłuż ścian (prezbiterium) oraz ołtarz umieszczony między tronem a częścią dla ludu. Między wydłużonym korpusem koś- cioła a apsydą wznoszono często już we wczesnym okresie nawę poprzecz- ną. Część ołtarzową (prezbiterium) oddziela od nawy środkowej balus- trada (cancelli) z pulpitem do czyta- nia (ambo) ewangelii i epistoły. Po zachodniej stronie bazyliki usy- tuowany jest zwykle czworokątny, otwarty dziedziniec wejściowy (at- rium), otoczony krużgankami ko- lumnowymi (perystyl), w środku któ- rego znajduje się studzienka do ab- lucji (kantharus). Pomiędzy atrium a bazyliką mieści się przedsionek (gr. narthex, kruchta) dzielący się na kru- chtę zewnętrzną (exonarthex) i we- wnętrzną (esonarthex), a przed at- rium - przedsionek zewnętrzny (an- teportikus). Od VI w. opodal bazyliki budowano często wolno stojącą dzwonnicę, kampanilę (wł. campana, dzwon). Bazylika stanowi typ najczęściej stosowany w chrześcijańskim budow- Chrześcijaństwo łami bocznymi (np. kościół Dwunastu Apostołów w Salonikach). Ta forma przetrwała do dziś w budownictwie sakralnym chrześcijan słowiańskich i greckich. Centralną budowlą jest także wznoszone często obok kościoła bap- tysterium (gr. baptisterion, basen do kąpieli), służące do obrzędów chrztu. W zagłębieniu w posadzce części środkowej budynku mieści się zbior- nik wody (piscina). Tutaj udziela się chrztu - najczęściej tylko dorosłym - przez całkowite lub częściowe zanu- rzenie w wodzie (np. baptysterium ariańskie w Rawennie). Jako inną ciekawą formę budowni- ctwa kościelnego warto wspomnieć kościoły podwójne, budowane naj- częściej dwupoziomowo lub dwa obok siebie, a niekiedy jeden za dru- gim (np. w Trieście i Asyżu we Wło- szech). Przykładem układu dwupo- ziomowego mogą być podwójne kap- lice z odrębnymi wejściami, przy czym kaplica górna przeznaczona była zwykle dla możnych i ich świty, / Hagia Sophia (532-537, od 1453 me- czet), wnętrze. Stambuł 2 Widok Watykanu z placem i bazyliką św. Piotra 3 Cerkiew Wasyla _ Blogoslawionego (1555-60). Moskwa 4 Bazylika św. Piotra w Watykanie, naj- większy kościół świata (dl. 186,3 m, 15142 m1); widok z nawy Maderny (1607-26) na część kopułową Michała Anioła (1547-64) 5 Widok z placu św. Piotra na fasadę bazyliki 6 Katedra arcybiskupa Canterbury (XII w.). Canterbury, Anglia 7 Michał Aniol, Pięta (ok. 1500). Bazylika św. Piotra w Watykanie nictwie kultowym od IV w. Jakkol- wiek układ ten ulegał później wielo- rakim zmianom, przetrwał do czasów dzisiejszych jako klasyczna forma bu- downictwa kościelnego krajów za- chodnich. Szczególne formy tego typu budowli to bazyliki kopułowe, których nawę środkową wieńczy szereg kopuł, oraz bazyliki emporowe, z emporami nad nawami bocznymi po obu stronach nawy środkowej (np. bazylika św. Demetriusza w Saloni- kach). Kościół halowy to budowla sakralna składająca się z kilku naw, przy czym wysokość bocznych równa się wysokości nawy środkowej bądź nie- wiele się od niej różni. Ta forma budownictwa kościelnego popularna jest zwłaszcza w architekturze niemie- ckiego gotyku (np. kościół Mariacki w Gdańsku). Kościołami jednonawowymi (salo- wymi) są najczęściej obszerne świątynie protestanckie przeznaczone do wygłaszania kazań. Ich wnętrza nie przedzielają kolumny (np. Frauenkir- che w Dreźnie). Budynki, których wszystkie części wzniesiono wokół jednego punktu, na planie koła, kwadratu, regular- nego wieloboku, najczęściej ośmio- kąta (oktogon), ale także elipsy, nazy- wają się budowlami centralnymi. Część środkową, zwieńczoną zwykle kopułą, otacza pewna liczba niższych pomieszczeń bocznych. Budowle cen- tralne dominują przede wszystkim w architekturze kościelnej Wschodu. Najznakomitszy przykład powiąza- nia budowli centralnej z podłużną to Hagia Sophia (gr. Święta Mądrość), kościół koronacyjny cesarzy wschod- niorzymskich w Konstantynopolu (dziś. Stambuł). Szczególną formę budowli central- nej stanowi od VII w. świątynia krzy- żowo-kopułowa, na planie greckiego krzyża równoramiennego, przykryta kopułą, z czterema mniejszymi kopu- Chrześcijaństwo l 118 Chrześcijaństwo dolna zaś dla pospólstwa (Sainte Chapelle w Paryżu). Oryginalną formą i konstrukcją odznaczają się wznoszone w Norwegii drewniane kościoły belkowe (stawkirker) o ścia- nach wypełnionych pionowo usta- wionymi belkami. Ponieważ taka konstrukcja przypomina okrętowe maszty, kościoły te nazywane są także kościołami masztowymi. Ich wnętrze kojarzy się z kształtem nordyckich hal królewskich. Najbardziej znane koś- cioły belkowe znajdują się w miejs- cowościach Urness (XI w.), Borgund (XII w.) i Hitterdal (XIII w.). W śred- niowieczu dość powszechny był typ mającego służyć również celom obronnym ufortyfikowanego kościoła warownego, najczęściej otoczonego wraz z cmentarzem także zewnę- trznym murem obronnym z wieżami i bramami (liczne przykłady we Francji, Szwajcarii, Niemczech i Austrii). Mniejsze kościoły nazywane są ka- plicami; o ich powstawaniu decydo- wało często szczególne przeznaczenie (kaplice prywatne, zamkowe, pałaco- we, nagrobne, cmentarne, mostowe i in.). W kościołach wschodnich oraz w kościele rzymskokatolickim ważnym środkiem wspierającym publiczne praktyki kultowe i indywidualną pobożność są wizerunki Chrystusa i świętych. Ikony (gr. eikon, obraz) jako przedmioty kultu w kościele wschodnim mają ważne znaczenie sa- kralne. Ponieważ z wizerunkami tymi wiąże się uświęcona moc i łaska pier- wotnego obrazu, ikony jako objawione podobizny boskich postaci i wydarzeń polecane są wiernym jako przedmiot kultowego wielbienia. Kilka wi- zerunków Chrystusa i Marii uważa się nawet za archeiropoieta (gr. nie wykonane rękoma), tzn. za powstałe w sposób nadprzyrodzony (np. wize- runek na chuście Weroniki podanej Chrystusowi do otarcia potu na dro- dze krzyżowej). Ikony umieszczane są na ikonostasie w kilku, często aż w siedmiu rzędach jedna nad drugą, w samym środku zaś znajduje się wizerunek Chrystusa na tronie mię- dzy Marią a św. Janem. Na temat dopuszczalności posługi- wania się obrazami w praktyce kul- towej doszło w 726 do gwałtownego sporu, tzw. ikonoklazmu (gr. eikon, obraz; klazein, hałasować), który roz- strzygnięty został dopiero na II soborze nicejskim (787) w sposób korzystny dla czcicieli obrazów. W kościołach katolickich nie tylko obraz, ale i rzeźba jest przedmiotem uwielbienia; może nim być np. malo- wana lub rzeźbiona nastawa ołtarzowa - retabulum, dwuczęściowe w formie dyptyku bądź też składającego się z trzech skrzydeł tryptyku. Wspo- mnieć tu należy m.in. poświęcane obrazy i rzeźby (pojawiały się w Niemczech od XIII w.) mające służyć indywidualnej pobożności, w odróż- nieniu od sztuki kultowej służącej ogółowi wiernych. Najważniejszymi z nich są grupy plastyczne: pięta (wł. miłosierdzie, współczucie), Maria z martwym Jezusem na łonie; umiło- wanie Jana, Chrystus przytulający do piersi swego ucznia Jana; Chrystus miłosierny oraz Chrystus cierpiący na krzyżu, a także Madonna osłaniająca ludzi swym płaszczem. W kościołach luterańskich obrazy mogą służyć jako ozdoba świątyń, w ewangelicko-reformowanych nato- miast całkowicie z nich zrezygno- wano. Biblia i pisma symboliczne Biblia (gr. biblia, księgi) to zarówno w -> judaizmie, jak i w ch. nazwa „Księgi ksiąg", czyli Pisma Świętego. Jako świadectwo objawienia bożego oraz jako słowo boże ma moc wiążącą w zakresie wiary, postępowania i życia człowieka. Biblia chrześcijańska obejmuje dwa zbiory pism: hebrajską biblię żydów i spisany w języku grec- kim Nowy Testament (lać. testamen- tum, przymierze). Ten pierwszy zbiór chrześcijanie nazywają Starym Testamentem (ST). Ewangelicy, a także współcześni ży- dzi, uznają za obowiązujący Stary Testament - kanon biblii spisanej po hebrajsku. Ewangelicy liczą wpraw- dzie 39 ksiąg ST, podczas gdy żydzi uznają 24 księgi, ale ci ostatni liczą księgi podwójne-Samuela i Królewską, Ezdrasza, Nehemiasza i Kroniki - jako odrębne całości, a 12 ksiąg proroków mniejszych łącznie jako je- dną księgę. Katolicy i prawosławni uznają oprócz tych 39 ksiąg hebrajs- kich 7 ksiąg Septuaginty, tak że ich kanon obejmuje w sumie 46 ksiąg ST. Tymi siedmioma dodatkowymi są na- stępujące księgi: Judyty, Tobiasza, I i II Machabejska, Mądrości Salomona, Mądrości Syracha (Eklezjas-tes) oraz Barucha. Kościoły ewangelickie te 7 ksiąg (zachowanych tylko w greckim przekładzie) nazywają apokryfami ST, kościół katolicki zaś określa je mianem ksiąg deuteroka-nonicznych (gr. wtórnokanoniczne). Apokryfami (gr. apokryphos, ukryty, podrobiony) nazywa się tę część literatury religijnej, która nie została ujęta w kanonie ksiąg świętych, mimo że nie można wykluczyć autentyczności. Istnieją apokryfy Starego i Nowego Testamentu. Księgi Biblii określane w kościele katolickim jako apokryfy ST noszą w kościołach ewangelickich nazwę pseudoepigrafów, tj. dzieł, które ukazały się pod fałszywym nazwiskiem autora, jak np. III i IV księga Estery oraz III i IV księga Machabejska. Nowy Testament (NT) jest zbio- rem 27 różnych ksiąg zawierających naukę Jezusa Chrystusa i apostołów. W zależności od celu i treści rozróżnia się 3 grupy pism: 5 ksiąg o treści historycznej (4 ewangelie i Dzieje Apostolskie), 21 listów apostolskich o treści dydaktycznej (nauki i upo- mnienia) oraz jedną księgę prorocką (Apokalipsa). Ewangelia (gr. euangelion, dobra nowina) to nie tylko ustna zapowiedź Jezusa o nadejściu Królestwa Bożego, ale także pisemny przekaz tej zapo- wiedzi oraz opis życia, nauki i działal- ności Jezusa. Wspólny wszystkim czterem ewangeliom plan opisu po- wołania i osoby Jezusa można prze- śledzić na przykładzie ewangelii Marka: Początek: prezentacja osoby Jezusa (1,1-13), 1. działalność i misja Jezusa (1,14- 3,12), 2. Jezus i jego uczniowie (3,13-10,52), 3. Jezus i jego przeciwnicy (11,1- 12,44), 4. przyszłość i sąd (13,1-37), koniec: poniżenie i wywyższenie osoby Jezusa (14-16). Autorzy czterech ewangelii NT na- zywani są ewangelistami. Od IV w. w nawiązaniu do wizji proroka Eze- chiela (1,4 n.) oraz ewangelisty Jana (Ap 4,6 n.) przyporządkowuje się im określone symbole (Mateusz: anioł, Marek: lew, Łukasz: byk i Jan: orzeł). Ewangelia według Mateusza (Mt) jest pierwsza w kolejności w NT. Została napisana przez chrześcijani- na-Żyda dla hellenistycznych chrześ- cijan żydowskich ok. 80 r. w Syrii i zawiera m.in. słynne kazanie na górze. Ewangelia według Marka (Mk), druga w kolejności, to najstarsza i za- razem najkrótsza ewangelia, licząca 678 wersetów. Autora tego dzieła, które powstało ok. 70 r. w Rzymie i przeznaczone było dla pogan na- wróconych na chrześcijaństwo, uważa się za założyciela kościoła w Ale- ksandrii (liturgia Marka). Ewangelia według Łukasza (Łk), trzecia w kolejności, stanowi nie tylko najdłuższą (1151 wersetów) z czterech ewangelii, ale i najobszerniejszą część całego NT. Za jej autora uznaje się według starokościelnej tradycji lekarza i towarzysza podróży Pawła. W ewangelii tej, powstałej ok. 90 r. 1 Najstarszy (ok. 125) fragment tekstu ewangelii (J 18, 31-34), papirus 2 Najstarsza (1452-55), 42-wierszowa Biblia drukowana przez Gutenberga. Monachium, Bawarska Biblioteka Państwowa 3 Papież Jan Paweł II w czasie obrad Światowej Rady Kościołów w Genewie (1981) 4 Królowa Elżbieta II, zwierzchnik ang likańskiego kościoła państwowego 4 120 Chrześcijaństwo \ przeznaczonej dla pogan nawróco- nych na chrześcijaństwo, Jezus wy- stępuje jako przyjaciel ubogich i po- gardzanych. Pierwsi trzej ewangeliści (Mt, Mk, Łk) nazywani są synoptykami, ponie- waż w swych ewangeliach prezentują daleko idącą zgodność pod względem doboru i uporządkowania materiału -w przeciwieństwie do ewangelii Jana - i umożliwiają przez to osiągnięcie synopsy (gr. wspólne spojrzenie, po- gląd ogólny), czyli ogarnięcie całości tekstów ewangelii. Ewangelia według Jana powstała ok. 100 r. i jest w poró- wnaniu z ewangeliami synoptyków dziełem odrębnym pod względem bu- dowy, treści i stylu. Człowiek Jezus to według tej relacji wieczny Syn Boży, który przyniósł objawienie. Dzieje Apostolskie (Dz Ap) - kon- tynuacja ewangelii Łukasza, stano- wiąca wraz z nią w ramach NT dzieło podwójne, napisana prawdopodobnie przez autora tejże ok. 95-100 r. - trak- tują o tym, jak Jezus Chrystus po wniebowstąpieniu działa nadal z nieba mocą Ducha Świętego poprzez „czyny swoich apostołów". Księga ta omawia szerzenie się ewangelii, poczynając od pierwotnej gminy chrześcijańskiej pod kierownictwem Jakuba i Piotra w Jerozolimie poprzez działalność misyjną Pawła aż po Rzym. Wśród listów apostolskich pierwsze miejsce zajmuje 13 listów Pawła Apostoła. Kościół katolicki zalicza do nich także 14. list do Hebraj- czyków. Pisane były od 50/51 r. bądź osobiście przez działającego wśród pogan apostoła Pawła (ok. 5/10-64), bądź też ich autorstwo przypisuje się komuś z kręgu jego uczniów. Choć są to listy okolicznościowe, stanowią one najstarsze dokumenty ch. Apostoł Paweł próbuje w nich wyjaśnić sporne kwestie nauczania i życia, roz- wiać wątpliwości, załagodzić konflikty, udzielić pocieszenia, ale i odeprzeć zarzuty. Pośród tych listow r°zróżnia się 4 grupy: listy głowi16' lsty z niewoli, listy z okresu poa] s °'skiego oraz listy pasterskie; lis ^ e są umieszczone w kanonie , ^mach grup zależnie od swej dł °l- Do listów główny P^wła zalicza się list do Rzymian *• 'S), oba listy do Koryntian (53/5^'llst do Galatów (52/53) oraz pierwsillst ^o Tesalońi- czan (50/51). List d° ^mian, liczą cy 433 wiersze, te. najobszerniejszy i zarazem najistotraejsz^ pod wzglę dem teologicznym a\vła, napisa ny do nie znanej mi1;'6820^ rzymskiej gminy chrześcijańsf ieJw Celu przygo towania swej wizy/! lei"wszy list do Tesaloniczan jest al^ ^Iko najstar szym z zachowań;'0 stów Pawła, ale także najstars23™ fcismem NT w ogóle. . . 3 listy - do Filplan (57/58), do Kolosan (60/64) ! d^ Filemona (57/58) - nazywają5"5 llstami z niewoli, ponieważ napisa"6 z°stały podczas pobytu Pawła w llewoli w Rzymie (od 56 r.). Do listów z okr:s^ p judaizm), grecki przekład ST zawierający wiele pism nie ujętych w kanonie hebrajskim. W kościele syryjskim obowiązuje Pe- szito (syr. prosta), przekład opraco- wany prawdopodobnie przez biskupa Rabulasa z Edesy (V w.). Z przekładu Biblii na język gocki autorstwa ariańskiego biskupa Ulfilosa bądź też Wulfilasa (311-383) z 370 zachowały się tylko fragmenty. Wulgata, łaciń- ski przekład dokonany przez św. Hieronima (ok. 345-420), ogłoszona została w 1546 na soborze trydenckim jako tekst autentyczny kościoła katolickiego. Niemiecki przekład Biblii Marcina Lutra (1521 NT, I wyd. 1522; 1523-34 ST) miał wielkie znaczenie dla reformacji i rozwoju języka niemieckiego i obowiązuje do dziś w kościołach luterańs-kich. Obecny podział Biblii na rozdziały wprowadził w tekście Wulgaty po raz pierwszy w 1205 angielski teolog Ste- phen Langton (ok. 1150-1228), pro- fesor w Paryżu i późniejszy arcybiskup i kardynał Canterbury. Znanego od 1551 podziału na wiersze (wersety) dokonał paryski drukarz Robert Es- tienne (w formie zlatynizowanej - Stephanus, 1503-59). W kościołach powstałych w cza- sach reformacji Biblia jest jedyną normą i źródłem (solą scriptura) prawdy objawienia, w kościele katolickim i kościołach wschodnich natomiast objawienie boże można poznać zaró- wno z Pisma Świętego jak i z tradycji, której najznakomitszymi świadkami są ojcowie kościoła (łac. patres ec- clesiae). Pisma symboliczne to prawnie wią- żące wykłady nauki kościołów ewan- gelickich. W kościołach luterańskich za naj- ważniejszą księgę symboliczną uważa się Konfesję Augsburską (łac. Con- fessio Augustana) napisaną przez Filipa Melanchtona (1497-1560) na polecenie księcia-elektora saskiego Jana (1525- 32). Na sejmie w Augsburgu w 1530 r. wręczono ją cesarzowi Karolowi V (1515-56) jako rozprawę wyjaśniającą poglądy ewangelickich stanów Rzeszy. Artykuły szmalkaldz-kie napisane zostały osobiście przez Marcina Lutra (1483-1546) w 1536/ 37 r. i pierwotnie miały być podstawą dyskusji na soborze zaplanowanym przez papieża Pawła III (1534-49) w Mantui. Do najbardziej znanych pism wykładających zasady wiary lu- teran należą ponadto duży i mały katechizm Marcina Lutra, oba ogło- szone w 1529 r. Różnorakie pod względem zasięgu obowiązywania są liczne pisma sym- boliczne ewangelików reformowanych. Confessio Helvetica posterior (łac. wyznanie szwajcarskie), napisana przez Heinricha Bullingera (1504-75) dla księcia-elektora Palatynatu Fryderyka III (1559-76) w 1566, stanowi spoiwo łączące ewangelików reformowanych w Europie. Napisany również na zlecenie Fryderyka III przez teologów Zachariasza Ursyna (1534-83) i Kacpra Oleviana (1536-87) w 1563 Katechizm Heidelberski ma dla kościołów reformowanych największe znaczenie. Podstawową pod względem litur- gicznym i katechetycznym księgą ko- ścioła anglikańskiego jest Common Prayer Book (ang. Księga wspólnej modlitwy), wprowadzona do powsze- chnego użycia w 1548 za króla Ed- warda VI (1547-53). Źródłem wiary szkockich i północnoamerykańskich prezbiterian (drugim po Biblii) jest uchwalona w 1647 na synodzie w Westminsterze (l 643-53) Westmin-ster Confession. W kościele rzymskokatolickim obok kanonu Pisma Świętego obowiązują dekrety 21 soborów ekumenicznych oraz dogmaty papieskie. Za księgę ąuasi-symboliczną można by uznać Katechizm Rzymski (łac. Cate-chismus Romanus), podręcznik napisany dla potrzeb duchownych katolickich na mocy uchwały soboru trydenckiego (1545-63) i wydany w 1566 na zlecenie papieża Piusa V (1566-72), zawierający zwięzły wykład wiary i pouczenia w sferze obyczajowości katolickiej. W grudniu 1992 opub- likowany został w języku łacińskim Nowy Katechizm kościoła katoli- ckiego. Chrześcijaństwo L NEOCHRZEŚCIJAŃSTWO Kluczowym pojęciem jest dla lic nych współczesnych ruchów chrze cijańskich wyzwolenie. Rozumie s pod tym pojęciem najogólniej przej cię od stanu niesamodzielnoś w określaniu samego siebie (niewól do stanu samookreślenia (wolności którego nie można nikomu odm wiać, bez względu na przynależne rasową i kulturową czy przynale ność do określonej klasy lub pł< Światowa Konferencja Misyjr w Bangkoku (1973) upatruje w „wa ce o gospodarczą sprawiedliwość, p< lityczną wolność i kulturalną odnov elementy szerokiego wyzwoleń świata w imię Boga". Natomiast w dług zgromadzenia ogólnego Rac Ekumenicznej w Nairobi (1975) w; zwolenie od grzechu i od zła z jedn strony nie powinno być redukował do ich wymiarów społecznych i poi tycznych, z drugiej zaś nie powinri się ograniczać do wymiaru prywatne ści i wieczności. Walka przeciwk dyskryminacji rasowej oraz o pełr równouprawnienie Murzynów - ro: poczęta niegdyś w ramach ruchu r rzecz praw obywatelskich w US. masowymi demonstracjami pokoje wymi w Waszyngtonie (200 000 Mi rzynów i białych) pod przywództwei Martina Luthera Kinga (zamord< wanego w kwietniu 1968) - koń tym owana jest w Republice Południowi Afryki w sytuacji, gdzie czarna więl szość pozbawiona praw przez systei apartheidu białych zyskała szansę o< miany biegu historii. Od końca 1< sześćdziesiątych temu ruchowi żmii rzającemu do uzyskania równyc praw towarzyszyła czarna teologi (Black Theology). Uwypuklała on -w proteście przeciwko nadużywani ewangelii przez Burów sprawującyc władzę w RPA oraz w opozycji d „białej" teologii zachodniej i półnoi noatlantyckiej, roszczącej sobie un 122 Chrześcijaństwo wersalistyczne pretensje - rzeczywiste problemy egzystencji czarnych. Czarna teologia, podobnie jak dzisiejsza afrykańska teologia, starała się inter- pretować ewangelię z afrykańskiego punktu widzenia, z perspektywy wła- snej historii i jej bogatych tradycji kulturowych i religijnych. Dla ang- likańskiego biskupa i laureata nagrody Nobla Desmonda Tutu wolność i pojednanie są niepodzielne. Stawia on retoryczne pytanie: „Czy wierzymy w boga niekolorowego (a może białego), czy też jest on (ona) być może czarny?" Mimo że czarna teologia oraz wspierany przez nią ruch społeczny występowały przeciwko wszelkim formom stosowania prze- mocy, jej wybitni przywódcy byli przez białych rządzących w RPA ska- zywani na areszt domowy i z reguły zakazywano im na okres pięciu lat wygłaszania przemówień, organizo- wania zgromadzeń i wydawania pub- likacji. Od lat sześćdziesiątych rozwijał się też w Ameryce Łacińskiej ruch chrze- ścijan zaangażowanych w walkę prze- ciwko wyzyskowi i prześladowaniom ze strony klas uprzywilejowanych społecznie, po części chronionych przez dyktatury wojskowe. Ten pacy- fistyczny ruch na rzecz praw człowieka organizował się w licznych wspól- notach gminnych, a jednym z jego czołowych przedstawicieli był (eme- rytowany) arcybiskup Dom Helder Camara. Chrześcijanom, którzy wkroczyli na drogę wyzwalania się z nędzy, chce pomóc teologia wyzwolenia. Jest to nauka o praktycznej wierze, wskazu- jąca na cele i rozwiązania dla ubogich oraz stosowne działania w świetle ewangelii. „Wyzwolenie jest kwestią centralną biblijnej obietnicy... Przenika ono całe dzieje i osiąga swoje spełnienie w objawieniu królestwa, które jest zagwarantowane dzięki wy- zwalającej działalności Jezusa i miło- siernej dobroci Boga Ojca". Wyzwo- lenie podarowane ludziom przez Je- zusa Chrystusa obejmuje trzy płasz- czyzny: społeczno-polityczną, histo- ryczną i eschatologiczną. Jednym z czołowych przedstawicieli teologii wyzwolenia jest G. Gutierrez. Liczni chrześcijanie zaangażowani w proces wyzwolenia byli zmuszani do emig- racji lub więzieni, a nawet torturowani i mordowani. Najbardziej znanym męczennikiem tego ruchu jest Oscar A. Romero, biskup San Salvadoru (zm. 1980). Z ludźmi upośledzonymi społecz- nie, dyskryminowanymi i uciskanymi solidaryzują się współcześnie liczne chrześcijanki Ameryki Phi. i Europy. Kierując się przekonaniem opartym na wierze, że przez chrzest wszyscy ludzie są sobie równi, występują one przeciwko wszelkim formom domi- nacji mężczyzn w kościołach oraz na rzecz równouprawnionego partner- stwa kobiet i mężczyzn, także w za- kresie pełnionych funkcji i sprawo- wanych urzędów, chcąc zastąpić za- sadę „subordynacji" ordynacją. Od połowy lat siedemdziesiątych w kościołach krajowych Kościoła Ewangelickiego Niemiec (EKD) ko- biety wprawdzie otrzymują ordynację i są obsadzane na stanowisku księdza lub pastora, ale w dalszym ciągu nie mają dostępu do kierowniczych funkcji kościelnych, np. biskupich. W kościele anglikańskim od niedawna dopuszcza się kobiety do stanowisk kościelnych, natomiast kościoły prawosławne oraz kościół rzymskokatolicki nadal kategorycznie odmawiają kobietom prawa do święceń kapłańskich. U metodystów zrealizowano już zasadę równouprawnienia w obsadzaniu funkcji kościelnych. Chrześ- cijańskiemu ruchowi kobiet towarzy- szy teologia feministyczna, która od- rzuca m.in. jednostronnie męski spo- sób mówienia w teologii i podczas nabożeństw, a także rozważa i tema- tyzuje doświadczenia wiary oraz czysto męskie obrazy Boga w Biblii. Pio^ nierską rolę w teologii feministycznej odegrały w USA takie jej przedstawi- cielki, jak Mary Dały, Rosemary Ru- ether i Letty Russel, w Europie zaś Catharina Halkes i Elisabeth Molt- mann-Wendel. W licznych niezależnych od siebie kościołach i wspólnotach religijnych, które na przestrzeni dziejów nierzadko wzajemnie się potępiały, a powstałe na ich gruncie nowe wspólnoty nazywały sektami, zwalczały je i prze- śladowały, pojawiło się poczucie przynależności do jednego kościoła Jezusa Chrystusa, co doprowadziło do powstania ruchu ekumenicznego. Towarzyszy mu ekumeniczna teolo- gia. Wspólny cel stanowi przezwycię- żenie pod względem dogmatycznym i prawnym podziału pomiędzy koś- ciołami oraz doprowadzenie do (po- nownego) zjednoczenia wszystkich kościołów chrześcijańskich. Mianem ekumeny (gr. zamieszkana [Ziemia]) obejmuje się ogół kościołów chrześ- cijańskich. Ruch ekumeniczny zapo- czątkowany został światową konfe- rencją kościołów poświęconą prak- tycznemu ch., zwołaną przez szwedz- kiego arcybiskupa i religioznawcę Nathana Sóderbloma (1866-1931) w 1925 w Sztokholmie i mającą na celu poszukiwanie sposobów wspólnego działania kościołów protestanckich. Z ruchu ekumenicznego wyrosła utworzona 23 VIII 1948 w Amster- damie Światowa Rada Kościołów (World Council of Churches), będąca wspólnotą kościołów chrześcijańskich. Rada ta, zrzeszająca obecnie ponad 300 kościołów z ok. 100 krajów o liczbie ok. 400 min wiernych, z wyłączeniem kościoła rzymskokato- lickiego, uważa się za „wspólnotę kościołów, które uznają Naszego Pana Jezusa Chrystusa jako Boga i Zba- wiciela". Najwyższym organem Świa- towej Rady Kościołów jest zgroma- dzenie ogólne, złożone z przedstawi- cieli wszystkich zrzeszonych w niej kościołów, zwoływane mniej więcej co 7 lat. Ostatnie odbyło się w Har- rare w Zimbabwe w 1998. Pomiędzy kościołami luterańskimi i reformowa- nymi wchodzącymi w skład kościoła ewangelickiego w Niemczech, także pomiędzy kościołem starokatolickim i anglikańskim istnieje już praktyka wspólnych kazań i uczestnictwa w ko- munii świętej (interkomunii), tzn. wy- miana kaznodziejów oraz wzajemna możliwość przystępowania do komunii świętej. Wymienione powyżej ruchy chrześ- cijańskie doby współczesnej można nazwać ruchami neochrześcijański- mi. Odwołują się one do naczelnych wartości nauki Jezusa o Królestwie Bożym dla wszystkich ludzi, takich jak wolność i równość oraz jedność. Chronologia Okres przed Chr. ok. 7-4 Narodziny Jezusa z Nazaretu w Betlejem za panowania króla Heroda (40/37-4). Okres po na r. Chr. l Początek obowiązującej współcześnie rachuby czasu (po nar. Chr.), oparty na błędnych obliczeniach opata Dionizjusza Exiguusa (470-550) z 525 r. ok. 28/33 Ukrzyżowanie Jezusa z Nazaretu w Jerozolimie za czasów rzymskiego namiestnika Poncjusza Piłata (26-36), króla Heroda Anty- pasa (4 przed Chr. - 40 po nar. Chr.) i arcykapłana Kajfasza (18-36). 45-58 Trzy podróże misyjne apostoła Pawła. 48 Sobór apostolski w Jerozolimie. od 50/51 Listy apostoła Pawła, naj- starsze pisma Nowego Testamentu (pierwszy do Tesaloniczan z 50/51 r.). ok. 64 Stracenie apostołów Pawła i Piotra podczas pierwszych prześla- dowań chrześcijan w Rzymie za pa- nowania cesarza Nerona (54-68). ok. 70. Redakcja ewangelii wg Marka. ok. 80-90 Redakcja e-wangelii wg Mateusza i Łukasza. ok. 100 Powstanie ewangelii wg Jana; ok. 125 papirus Rylanda: najstarszy zachowany fragment Nowego Testamentu, znaleziony vv 1934 w Fa- jum w Egipcie. ok. 150 Pierwsze wizerunki Chrys- tusa. 1. pół. III w. Malarstwo w katakum- bach rzymskich. 250 Pierwsze powszechne prześlado- wanie chrześcijan, największe z do- tychczasowych, w cesarstwie rzyms- kim za panowania cesarza Decjusza (249-251). 303-304 Prześladowania chrześcijan za panowania cesarza Dioklecjana (284-305). 313 Wydanie przez cesarza Kon- stantyna Wielkiego (306-337) w Me- diolanie edyktu o tolerancji. 325 I sobór powszechny w Nicei zwołany przez cesarza Konstantyna; potępienie arianizmu jako herezji. od 326 Budowa kościoła Św. Grobu Jezusa (bazylika starochrześcijańska) na polecenie Heleny, matki Konstan- tyna. ok. 350 Cesarz Konstancjusz II, syn Konstantyna, ogłasza ch. ariańskie religią państwową. 367 Kanon Nowego Testamentu (Atanazy). 381 II sobór powszechny w Kon- stantynopolu; Nicejsko-Konstanty- nopolitańskie Wyznanie Wiary. 391 Cesarz Teodoryk Wielki (379-395) ogłasza ch. prawosławne religią państwową, wprowadza zakaz kul- tów niechrześcijańskich w cesarstwie rzymskim. 395-430 Ojciec kościoła Augustyn biskupem Hippo Regius (pm. Afryka). 431 III sobór powszechny w Efezie; potępienie nestorianizmu. Chrześcijaństwo l: 440-461 Pontyfikat papieża Le na I W. 496 Chrzest króla Franków Chlo wiga (482-511). 529 Benedykt z Nursji (480-547) z kładą pierwsze opactwo benedykt nów na Monte Cassino. 532-537 Budowa świątyni Hag Sophia w Konstantynopolu za pan wania ostatniego cesarza wschodni rzymskiego Justyniana (527-565). 547-549 Wzniesienie bizantyjskie kościołów św. Witalisa i św. Apolin rego w Rawennie. 590-604 Pontyfikat papieża Grzeg< rza Wielkiego. 725 Ścięcie dębu poświęconego ge mańskiemu bogu Denarowi w p< bliżu Geismar w Hesji przez św. Bór facego (ok. 680-754), apostoła Ni mieć. 726-843 Spór o kult obrazów w ko ciołach wschodnich (ikonoklaści). 755 Powstanie państwa kościelneg 800 Koronacja króla Franków K: rola Wielkiego (800-814) w Rzym przez papieża Leona III (795-816). 805 Poświęcenie kaplicy w akwi grańskim pałacu Karolingów. 863 Rozłam między papieżem rzyn skim a patriarchą konstantynopol tańskim w kwestii zwierzchnictwa di chownego nad chrześcijanami; żar sowanie się podziału chrześcijaństw na kościół katolicki (na Zachodził i prawosławny (na Wschodzie). 910 Założenie klasztoru w Clun; ośrodka reform kluniackich. 962 Koronacja Ottona I Wielkieg w Rzymie na cesarza przez papież Jana XII (955- 964); początek Święti go Cesarstwa Rzymskiego Naród Niemieckiego. 1033-1109 Anzelm z Canterbur czołowy przedstawiciel scholastyki. 1054 Papież rzymski i patriarch konstantynopolitański obrzucają s wzajemnie klątwą i ekskomuniki ostateczny rozłam między łaciński] CHURCH OF GOD (Armstrong) DIONIZYJSKI KULT MISTERYJNY Misteria te wzięły nazwę od Dioni- zosa (gr. również Bakchos, łac. Bac- chus), boga wegetacji, a przede wszys- tkim winorośli i wina. Były one uni- wersalnym i najbardziej rozpowsze- chnionym wśród ludu kultem grec- 124 Chrześcijaństwo kościołem zachodnim a greckim koś- ciołem wschodnim (schizma). 1074 Papież Grzegorz VII (1073-85) wprowadza zakaz zawierania mał- żeństw przez kapłanów i domaga się przestrzegania nieobowiązkowego uprzednio celibatu wszystkich księży. 1072-1122 Spór o inwestyturę między papieżem a cesarzem, zakończony konkordatem wormackim. 1088-1220 Budowa romańskiego kościoła przy opactwie w Cluny we Francji. 1091-1153 Bernard z Clairvaux. 1095 Proklamowanie przez papieża Urbana II (1088-99) pierwszej wy- prawy krzyżowej przeciwko muzuł- manom; początek epoki krucjat (1096- 1270); prześladowania żydów. po 1100 Budowa romańskiej katedry w Zurychu. 1163-1245 Budowa katedry Notre Damę w Paryżu. 1176 Zainicjowanie ruchu walden- sów w Lyonie przez Piotra Waldesa (zm. ok. 1217); w 1184 został on ekskomunikowany przez papieża. 1181-1234 Budowa katedry cesars- kiej w Wormacji. 1209-29 Wojny przeciwko albigen- som, zakończone wytępieniem kata- rów. 1210 Założenie zakonu franciszka- nów przez Franciszka z Asyżu (1181/82-1226). 1215 IV sobór laterański za pontyfi- katu papieża Innocentego III (l 198- 1216) uchwala reformy w kościele i postanawia zbrojną krucjatę przeciwko katarom. 1219 Rozpoczęcie budowy katedry gotyckiej w Genewie. 1225 Rozpoczęcie budowy romańskiej katedry św. Stefana w Wiedniu, ukończonej w 1450 w stylu gotyckim. 1231/32 Ustanowienie inkwizycji papieskiej przez Grzegorza IX (1227- 41) i wprowadzenie kary śmierci wo- bec heretyków we Francji i w Niem- czech. 1248 Rozpoczęcie budowy gotyckiej katedry w Kolonii, ukończonej do- piero w 1880. 1274 Śmierć dominikanina Tomasza z Akwinu (ur. ok. 1225), najwybit- niejszego średniowiecznego teologa katolickiego. 1309-77 „Niewola awiniońska" pa- pieży. 1378-1417 Schizma zachodnia. 1384 John Wiklif (ok. 1324-84) dokonuje przekładu Biblii (Wulgaty) na język angielski. 1415 Spalenie na stosie (6 VII) czes- kiego reformatora religijnego Jana Husa (1369-1415) z wyroku soboru w Konstancji jako heretyka. 1420-31 Wojny husyckie. 1452-55 Druk Biblii (Wulgaty) przez Gutenberga. 1453 Zdobycie Konstantynopola przez Turków osmańskich. 1484 Bulla papieża Innocentego VIII (1484-92) dotycząca czarownic; do XVIII w. ofiarą prześladowania czarownic padło ponad milion kobiet. 1506 Rozpoczęcie budowy dzisiejszej bazyliki św. Piotra (w stylu re- nesansowym) w Rzymie za pontyfi- katu papieża Juliusza II (1503-13), ukończonej w 1626. 1517 Augustiański mnich Marcin Luter (1483-1546) wywiesza 31 X na drzwiach kościoła zamkowego w Wittenberdze 95 tez przeciwko handlowi odpustami (początek refor- macji). 1522 Zapoczątkowanie ruchu refor- macyjnego w Zurychu przez Ulryka Zwingliego (1484-1531). 1531 Henryk VIII, król Anglii, zrywa z kościołem rzymskokatolickim i zostaje w 1534 ustanowiony głową kościoła anglikańskiego. 1534 Założenie zakonu jezuitów przez Ignacego Loyolę (1491-1556). 1541 Jan Kalwin (1509-64) zaprowadza reformację w Genewie. 1545-63 Sobór trydencki w obliczu rozszerzającej się reformacji podej- muje uchwały w sprawach doktryny katolickiej i reform w kościele. 1555 Augsburski pokój religijny. 1555-60 Budowa cerkwi Wasyla Błogosławionego w Moskwie. 1562-98 Wojny z hugonotami (kal-winistami) we Francji; w noc św. Bartłomieja (1572) w Paryżu wymordowano ok. 2000 hugonotów. 1598 Henryk IV (l589-1610) wydaje edykt nantejski, kończący wojny religijne we Francji. 1648 Zawarcie pokoju westfalskiego w Miinster, kończącego wojnę trzy- dziestoletnią. 1675-1710 Budowa barokowej katedry św. Pawła w Londynie. 1685 Uchylenie edyktu nantejskiego z 1598 przez Ludwika XIV (1643-1715) i zmuszenie hugonotów (ok. 500000) do opuszczenia Francji. 1726-38 Budowa barokowego kościoła Frauenkirche w Dreźnie. 1729 Jan Sebastian Bach (1685-1750) komponuje Pasję wg św. Mateusza. 1803 Zniesienie księstw duchow- nych w Niemczech. 1869/70 I sobór watykański za pontyfikatu papieża Piusa IX (1846-78) ogłasza prymat władzy papieskiej w kościele oraz nieomylność papieża w sprawach wiary i obyczajów. 1870 Zajęcie państwa kościelnego przez wojska króla włoskiego. 1874 Powstanie kościoła starokatolickiego. 1883-1926 Budowa kościoła Sagra-da Familia (styl secesyjny) w Bar- celonie. 1929 Układy laterańskie; uznanie suwerennej władzy papieża w Waty- kanie (Citta del Vaticano) przez kró- lestwo włoskie. 1948 I zgromadzenie ogólne Ewan- gelickiej Rady Kościołów w Amster- damie. 1959 Budowa katedry w Brasilii (Brazylia). 1962-65 II sobór watykański, zwo- łany przez papieża Jana XXIII (1958- 63) i kontynuowany przez papieża Pawła VI (1963-78), uchwala reformę kościoła i podjęcie działań na rzecz zjednoczenia kościołów chrześ- cijańskich. Nazwa Ch. of G. (ang. Kościół Boży) odnosi się do ponad 200 róż- nych wspólnot religijnych w USA powstałych po 1830, które po części można zaliczyć do ruchu zielono- świątkowców lub do ruchów dążą- cych do świętości. Należy wymienić m.in. Ch. of G. in North America, General Eldership (zał. 1830), Ch. of G., New Dunkers (1848), i Chr. of G., Anderson, Indiana (1880). Odgałęzienia adwentystyczne stanowią Ch. of G., Adventists (1865), Ch. of G. in Jesus Christ, Oregon (1888), i Ch. of G., Seventh Day (1933). Do ruchów zielonoświątkowców zalicza się Holi- ness Church (1892), przemianowany w 1907 na Ch. of G., którego od- gałęzieniami są Ch. of G., Cleveland (1909), Ch. of G., Original (1917), i Ch. of G., Queens Village (1943). Na szczególną uwagę zasługuje za- inicjowany w 1934 przez Herberta W. Armstronga najpierw jako Radio Ch. of G. (ang. Radiowy Kościół Boży) i przemianowany w 1968 na The Worldwide Ch. of G. (ang. Światowy 1965 Odwołanie wzajemnych klątw kościelnych (od 1054) między katoli- kami i prawosławnymi. 1983 VI zgromadzenie ogólne Ewangelickiej Rady Kościołów w Vancouver w Kanadzie. 1985 Teolog franciszkański Leonardo Boff, czołowy przedstawiciel teologii wyzwolenia w Ameryce Łacińs- Kościół Boży) nowy ruch religijny w Ameryce, liczący obecnie 100000 członków i utrzymujący tzw. Ambas- sador Colleges w Pasadenie (Kalifor- nia), Dallas (Teksas) i w Londynie. Urodzony w 1893 w Des Moines w stanie Iowa Herbert W. Armstrong był fachowcem w sprawach sprzedaży i reklamy. Za sprawą swej żony na- wrócił się w 1927, został pastorem w adwentystycznym Kościele Bożym w Oregonie, ale wkrótce zwolniono go z powodu konfliktów z innymi duchownymi. Mając 41 lat założył własny kościół o nazwie Radio Ch. of G. i przez lokalną rozgłośnię wygła- szał kazania do słuchaczy. Twierdził m.in., że od zburzenia Jerozolimy w 70 r. po Chr. głoszono zafałszowaną ewangelię i dlatego obecnie, w 1934, powstaje na nowo prawdziwy kościół. Ponowne założenie kościoła liczy się od dnia, w którym rozpoczął się program radiowy The World To- morrow (ang. Świat jutro), a kaz- nodzieja po raz pierwszy wydał dla swych słuchaczy czasopismo The Dionizyjski Kult Misteryjny i; kiej, otrzymuje od rzymskiej kongr gacji do spraw wiary zakaz wygłasz nią przemówień i publikacji. 1985 Konferencja biskupów w W tykanie obraduje pod przewodu ctwem papieża Jana Pawła II (c 1978) na temat konsekwencji II sob< ru watykańskiego w 20 lat po jej zakończeniu. Plain Truth (ang. Pełna prawda). Słi chacze i czytelnicy Armstronga utwi rzyli znaczący ruch religijny. W 19" sprzedano 3,2 min egzemplarzy jeg pisma, a audycja „Świat jutro" by nadawana przez ponad 400 stacji r; diowych i telewizyjnych. Od 1953 d 1973 działalność misjonarska Arm tronga dotarła za pośrednictwem R; dia Luksemburg i Monte Carlo tak: do krajów europejskich. Cechą charakterystyczną ruch Ch. of G. jest oczekiwanie mająceg wkrótce nadejść końca czasów wojei klęsk głodowych i katastrof. Konii ten Armstrong przepowiadał ji dwukrotnie: na 1971 i 1977 r. kim. Podczas gdy każde bóstwo mi; ło swoje sanktuarium albo miast oddane mu pod opiekę, kult Dionizi Wyznawcy ruchu uważają, że nan dy anglikańskie są potomkami stan izraelickiego plemienia patriarchy E raima i Manassesa. Praktyku_ chrzest dorosłych przez zanurzeni W obrzędach kierują się kalendarze] świąt żydowskich, świętują szabas c tydzień, obchodzą święto Pasch; przestrzegają także żydowskich przi pisów pokarmowych. Dionizyjski Kult Misteryjny l 126 Dionizyjski Kult Misteryjny są nie wiązał się z konkretnym miejs- cem, lecz obchodzony był wszędzie. Dionizos pozostawał bogiem ludu, którego kult mógł być uprawiany przez wszystkich, również przez ko- biety i niewolników. Kult Dionizosa pochodził z Tracji w Azji Mniejszej. Od II w. przed Chr. stał się kultem -» misteryjnym. Z po- wodu cech orgiastycznych był począt- kowo odrzucany w Rzymie. Senat w 186 przed Chr. uchwalił jego zakaz, jako stanowiącego zagrożenie dla państwa; zwolennicy podlegali prze- śladowaniom. Dopiero w czasach ce- sarskich mógł się kult Dionizosa bez przeszkód rozprzestrzeniać w pań- stwie rzymskim. Zgodnie z mitem Dionizos był sy- nem nieśmiertelnego Zeusa i jego śmiertelnej ukochanej Semele, córki króla Teb. Zapłodniona przez Zeusa Semele uprosiła boskiego kochanka, by ukazał się jej w swojej boskiej postaci, i padła na ziemię rażona jego piorunem. Spaliła się, ale Zeus urato- wał dziecko. Gdy Dionizos dorósł, zazdrosna Hera, prawowita małżonka Zeusa, zesłała nań obłęd, i odtąd Dionizos jako Bachus (gr. dźwięczący krzyk), ozdobiony bluszczem i waw- rzynem, w towarzystwie rzesz męż- czyzn (satyrzy, bachanci) i kobiet (menady, bachantki) przemierzał kraje Afryki i Azji, aż we Frygii bogini Kybele wtajemniczyła go w swoje misteria i uwolniła od obłędu. Żoną Dionizosa była Ariadna, córka króla Krety, Minosa. Pomogła ona królewiczowi ateńskiemu, Tezeuszo- wi, wydostać się z Labiryntu, w któ- rym zabił Minotaura, dając mu kłębek nici, tak że Tezeusz zwijając nić mógł po wykonaniu zadania trafić do wyj- ścia. Tezeusz zabrał Ariadnę w drogę powrotną, ale Dionizos nakazał mu pozostawić ją na wyspie Naksos, od- nalazł ją tam i z nią się ożenił. Inna wersja mitu głosi, że mściwa Hera zleciła tytanom zabicie Dionizo- są, a ci rozerwali go, gdy przemienił się w byka, a mięso pożarli. Apol- linowi udało się jednak uratować kilka kawałków ciała Dionizosa i po- chować je w pobliżu pytyjskiego trój- nogu w Delfach, gdzie pokazywano sarkofag Dionizosa w świątyni Apol- lina z napisem: „Tu spoczywa Dioni- zos, syn Semele". Jako zmarły bóg Dionizos zstąpił do świata podziemnego, aby tam szu- kać swojej matki Semele. Po jej po- wrocie na ziemię została ona wraz z Dionizosem przyjęta na Olimp. Dionizos, bóg wegetacji i świata pod- ziemnego, bóg jednocześnie umiera- jący i zmartwychwstający, był czczony jako zbawiciel. Kult Dionizosa dawał wyznawcom nadzieję na życie, ponieważ śmiertel- ność została przemieniona w nie- śmiertelność; na sarkofagach z II w. po Chr. był Dionizos przedstawiany jako dziecko oraz w triumfalnej pro- cesji z satyrami i menadami albo budzący śpiącą Ariadnę. Inicjacja w d.k.m. składała się z uczty i wprowadzenia do sanktua- rium; przygotowanie stanowił 10- dniowy post. Na ścianach w budynku kultowym w Pompei z I w. przed Chr. przedstawione były cztery sceny rytuału inicjacji. Cykliczne święta wiążące się z przybywaniem i znikaniem Dionizosa to Antesteria (święto kwiecia) i Lenaje oraz Dioni- zje Małe (grudzień) i Dionizje Wielkie (marzec); uroczyście obchodzono je w Atenach, obnosząc po mieście po- sąg Dionizosa. Typowe dla uroczys- tości dionizyjskich były falloforia z ich odniesieniem do boga płodności. Symbol siły płodzenia, płodności i ży- cia, w które wchodzi się przez śmierć, stanowił również liknon, kosz wypeł- niony owocami zawierający m.in. za- winięty w chustę fallus. Dionizosowi składano w ofierze kozła; z pieśni wykonywanych podczas tej ceremonii rozwinęła się tragedia (gr. tragos, kozioł, i oide, śpiew). Jako bóg prze- mieniającej maski jest Dionizos opie- kunem tragedii, ale również komedii (gr. komos, wiejska procesja, i oide, śpiew). Teatr Dionizosa w Atenach był najstarszym teatrem świata i cent- rum greckiej sztuki dramatycznej (ok. 15 000 miejsc siedzących dla widzów). W misteriach dionizyjskich odtwa- rzano los tego boga. Dionizos - prze- ciwieństwo Apollina, boga umiarko- wania - wprawiał swoje czcicielki, menady (gr. mainas, szalona), w eks- tazę i szaleństwo. Jego kult nosił cechy ekstatyczne i orgiastyczne. Me- nady, oplecione winoroślą, ubierały się w skóry zwierzęce i nosiły tyrs - laskę owiniętą winną latoroślą lub bluszczem. W tych kostiumach - męż- czyźni jako satyrzy lub syleny, kobiety jako menady -czuli się jego czcicielami i stanowili boską świtę, a ich związek ze światem podziemnym podkreślał mrok nocy. W świetle pochodni przeciągali nocą przez lasy, grali podniecająco na flecie i bili w bębenki. Z rytmiczną dziką pieśnią taneczną, dytyrambem, i okrzykiem „Evoe" (gr. euoi) podążali za Dionizosem. Wszyscy wirowali w tańcu aż do ekstazy, w czym pomocny był tyrs, cięższy u góry niż u dołu, przez co tancerz musiał wyko- nywać gwałtowne ruchy odśrodkowe. Dalszy krok ku ekstazie stanowiło upijanie się. Entuzjastyczni wyznawcy byli wówczas przekonani, że opę- tanym zawładnął bóg (gr. enthusias- mos, nawiedzony przez boga). W ten sposób menady naśladowały Dioni- zosa, który w stanie obłędu, w jaki wprawiła go Hera, wędrował przez Azję, aż został uwolniony i zbawiony w kulcie misteryjnym Kybele. Ponie- waż w szczytowym momencie ekstazy menady rozrywały gołymi rękami zwierzę i zjadały surowe mięso, nie- które święta kończyły się diasparag- mos, rozrywaniem zwierzęcia ofiar- nego (sarenki, koźlęcia). Zwyczaj kul- / Dionizos (Bachus), malowidło ścienne (ok. 130). Rzym, Antiquarium Palatino 2 Wtajemniczenie w misteria dionizyjskie, fryz (ok. 60 przed Chr.). Pompeje, filia dei Misteri 3 Podróż Dionizosa przez morze, czara (ok. 535 przed Chr.). Monachium, Staat- liche Antikensammlungen towy omofagii (gr. jeść na surowo) znajduje uzasadnienie w micie, we- dług którego Dionizos jako dziecko został rozszarpany przez tytanów. Połykanie surowego mięsa świeżo za- bitego zwierzęcia ofiarnego odbywało się na znak mistycznego zjednoczenia z Dionizosem. Obrzędom kultowym przewodził „najwyższy pasterz" jako przywódca mystów, nosicieli fallusa, dostawców mleka i nosicieli pochodni. Również kobiety były kapłankami Dionizosa; nazywano je tyjadami od Thyi, pierw- szej kapłanki. Obok głównego ośrodka kultu na Parnasie istniały znane sanktuaria Dionizosa na Naksos i Chios. Eurypi- des (480-406 przed Chr.) w swoim dramacie Bachantki opisał tracki kult Dionizosa. 128 Dionizyjski Kult Misteryjny Divine Light Mission l DIYINE LIGHT MISSION II 1 Procesja dionizyjska, sarkofag attycki (260-68). Saloniki, Archaeological Museum 2 Wnętrze świątyni Bachusa (pół. II w.). Baalbek, Syria 3 Dionizyjski okręg kultowy na południo- wym stoku Akropolu w Atenach I. Teatr Dionizosa 1. Orchestra jako okrągły plac taneczny 2 2. ołtarzem (thymele) pośrodku 3. Siedzenia (subsellia) urzędników i dostojników 4. Rzędy siedzeń (kerkides) 5. Obejścia (diazoma) 6. Pomieszczenie (skene) na rekwizyty teatralne 7. Proscenium (proskenion) 8. Wejścia (parodoi) II. Święty okręg Dionizosa 9. Sala kolumnowa 10. Stara świątynia 11. Nowa świątynia 12. Ołtarz W sztuce Dionizos bywał przed- stawiany albo jako dziecko (Hermes Praksytelesa) albo jako starszy bro- daty mężczyzna w długiej szacie. W sztuce helleńskiej występował w otoczeniu swojego orszaku; w sztuce rzymskiej Bachus był młodym męż- czyzną. Chronologia Okres przed Chr. D.L.M. (ang. Misja Boskiego Światła) została założona w 1960 przez Hindusa Parama Santa Satgu- rudewa, Sri Hans Ji Maharadża Ji (zm. 1966); obecnie kieruje nią jego syn, guru Maharadż Ji, o nazwisku Prempal Singh Rawat (ur. 1957). Or- ganizacje filialne tego ruchu to m.in. Diyine United Organization, DUO (ang. Zjednoczona Boska Organiza- cja), World Peace Corporation oraz Misjonarze Boskiego Światła. Ruch, którego główny ośrodek mieści się w Denver w stanie Kolorado (USA), liczy ok. 8 min premiów (sanskr. miłujący [prawdę]), jak nazy- wają sami siebie. W RFN żyje ok. 2000 wyznawców; główny ośrodek znajduje się w Berlinie. Ta nowa religia Indii zalicza się do - > młodzieżowych religii, wywodzą- cych się z -> hinduizmu. Założyciel, ojciec Prempala Singha Rawata, pochodził z Badrinath u stóp Himalajów. Ze swoją drugą małżonką (pierwsze małżeństwo było bez- dzietne) miał czworo synów. Jego „święty mistrz" Swami Sarupanand wtajemniczył go w 4 techniki jogi. Kiedy doznał oświecenia w wyniku medytacji o „wiedzy", zaczął po 1920 rozpowszechniać swoją nową naukę. Działał najpierw na obszarze Pakis- tanu, a po 1930 udał się do Delhi. Wędrując z miejsca na miejsce „oświecał" serca szukających przez „doświadczanie boskiego światła". Dla swoich wyznawców w Indiach VI w. Pizystrat popiera kult Dioni- zosa. V w. Eurypides (480-406) opisuje kult Dionizosa. 186 Zakaz kultu Dionizosa w Rzy- mie wydany przez senat. i płd. Afryce stał się satguru i był otaczany czcią jako jedyny żyjący „doskonały mistrz". W 1960 nadał swojemu ruchowi formę organizacyjną tworząc Divya Samgesh Parishad (hind. zjednoczenie boskiego poselstwa). Po śmierci założyciela (19 VI 1966) jego najmłodszy, ośmioletni syn Pre- mpal Singh Rawat (ur. 10 XII 1957) powiedział do gości żałobnych: „Ma- haradż Ji jest tu i teraz wśród was. Poznajcie go, idźcie za nim i czcijcie go ". Ośmiolatek został intronizowa- ny jako nowy mistrz i przyjął imię guru Maharadż Ji. W wieku 12 lat obwieścił w 1970 w New Delhi, że przyniesie temu światu pokój, ponie- waż sam jest źródłem pokoju. Od 1970 r. D.L.M. prowadzi dzia- łalność misyjną na skalę światową; w listopadzie 1973 zorganizowała festiwal „Millenium '73" w Houston Astrodrome (USA) z 20 000 uczest- ników, co określała jako „najważniejsze wydarzenie w historii ludzkości", które - zgodnie z obwieszczonym w Nowym Testamencie (Ap 20,1-15) tysiącletnim państwem - oznacza ty- siąclecie pokoju. Kiedy guru Maha- radż po osiedleniu się w USA zaczął przejmować zachodni sposób bycia i 20 V 1974 ożenił się z byłą stewardesą z Kalifornii, Marolyn Lois Johnson (ur. 1949), rosło oburzenie jego rodziny w Indiach. Matka, Sri Mata Ji, pozbawiła go na początku kwietnia 1975 funkcji guru, ponieważ swo- I w. Budynek misteryjny Dionizo pod Pompeją. Okres po na r. Chr. II w. Sarkofagi z motywami kuł Dionizosa. im przykładem playboya zachęć wyznawców m.in. do jedzenia mię i picia alkoholu. Jego starszy brat B Bhagwan Ji, o nazwisku Satpal Sin| Rawat, został ustanowiony przywó ca D.L.M.; nastąpił podział ruch Od kwietnia 1975 wschodnią (indy ką) gałęzią kieruje Bal Bhagwan . a na czele gałęzi zachodniej (europej kiej, amerykańskiej, australijski! stoi guru Maharadż Ji, który do 19 wraz z żoną (przyjęła imię Durga . i dwojgiem dzieci przebywał w Ma bu, a następnie przeprowadził się i Florydę, skąd odwiedza kraje zach dnie. Według D.L.M. nieosobowym b giem, a jednocześnie boską praprz czyną jest energia objawiająca s w inkarnacjach doskonałym mi trzom swojej epoki, jak np. Mojżesz-wi, Buddzie, Krisznie, Jezusowi i M hometowi. W obecnej epoce masz; i całkowitej „ciemności" guru Mah radź Ji stał się satguru, tj. doskon łym mistrzem. Ten „od urodzeń oświecony jogin" stanowi ośrodt posłannictwa religijnego, czczony j ko Lord of the Universe (ang. pz uniwersum). Obwieszcza on posłań „boskiego światła", boskiego słów które trzeba przyjąć do wiadomość Zbawienie pochodzi zatem od „bo kiego światła", a guru przekazu niezbędną przy tym „wiedzę". Wielu premiów żyje w aszram („wspólnocie mieszkaniowej") li w specjalnych domach, choć nie je Dzieci Boże 130 Dzieci Boże 13 to konieczne. Istnieją też członkowie, którzy nie zmienili dotychczasowego trybu życia (małżeństwo i rodzina, praca i zawód), przeznaczają oni jed- nak 10% swojego dochodu na rzecz ruchu. Premiowie żyjący W aszramie zobowiązują się do ubóstwa, czystości i posłuszeństwa. Oddają wszystko co posiadają, jedzą tylko to, co przy- gotowano w aszramie, rezygnują z potraw mięsnych, z alkoholu i tytoniu. Przestrzegają wstrzemięźliwości seksualnej i są zobowiązani do po- słuszeństwa wobec kierownika asz- ramu. Formuła „Bholey Sri Satgurudew Maharadż Ki Jai" („Wszelka sława i zwycięstwo doskonałemu mistrzowi i królowi") służy premiom jako „wyraz radości" z guru Maharadża Dżi. Na zgromadzeniach guru-pujas często premiowie wprowadzają się w ekstazę przez skandowanie tej for- muły. Guru-pujas organizowane są od czasu do czasu w różnych częś- ciach świata. Podczas tych trzydnio- Ruch D.B. (Children of God, COG) założył w Huntington Beach w stanie Kalifornia (USA) w 1969 i dotychczas nim kieruje Amerykanin David Berg; przybrał honorowy tytuł Mojżesza, w skrócie MO, i nazywany jest często Davidem Mo-se. W 1978 Berg zmienił nazwę ruchu na Family of Love (ang. rodzina miłości); jego odgałęzieniami są or- ganizacje Złoty Siew i Poor Boy Club. Główna siedziba D.B. mieści się w Montrealu (Kanada). Ruch dysponuje 1600 domami (homes) w ok. 70 krajach i liczy ok. 70000 członków. W RFN żyje ok. 3000 jego wyznawców; ośrodek: Dussel- dorf. wych festiwali guru Maharadż Dżi odwiedza swoich wyznawców. Osta- tniego dnia premiowie przeciągają przed siedzącym na tronie mistrzem i dotykają rękami albo czołem jego „lotosowych stóp". Ta czaranapuja („uczczenie stóp") jest szczególną formą czci guru; w jej trakcie ucznio- wie myją mu nogi i tę wodę potem ceremonialnie wypijają. Mahatma (sanskr. wielka dusza) to tytuł wybranych przez guru Maharadża Dżi nauczycieli szczególnej „wiedzy", którą mogą przekazywać tylko on i wybrani przez niego mahatmo-wie. Kobiecy mahatmowie dodają do swego imienia Bai Ji, np. mahatma Mohani Bai Ji. Urosnąć w „boskim świetle" może premie, kiedy już przyjął „wiedzę", przez satsang, medytację i servis. Sat- sang (sanskr. dobre obcowanie) jest nastrojowym spotkaniem, w czasie którego opowiada się historie o Ma- haradżu Dżi i o przeżyciach z nim, co stanowi swoiste wyznanie wiary. Dwa DZIECI BOŻE Swoje działania na całym świecie członkowie ruchu nazywają rewolucją Jezusową. Pośród różnych ugrupowań tego kierunku - w przeciwieństwie do ruchu Jesus People - D.B. stanowią grupę bardziej skrajną. Ta wyrosła z - > chrześcijaństwa -> nowa religia zaliczana jest do religii -» mło- dzieżowych. David Berg urodził się 18 II 1919 w Oakland w stanie Kalifornia (USA) w rodzinie kaznodziei kościoła Chris- tian Church. Przez pewien czas był misjonarzem Christian and Missiona- ry Alliance, dopóki nie zerwał ze zinstytucjonalizowanym chrześcijań- stwem, popadłszy w spór z władzami swego kościoła w 1949 r. razy dziennie odprawiane, wywodzące się z jogi ćwiczenia medytacyjne mają na podstawie „wiedzy" kiero- wać myśli na „boskie światło" w czło- wieku. Każdy premie wykonuje 4 ro- dzaje medytacji przez co najmniej 2 godziny dziennie; powinien: 1. zo- baczyć boskie „światło", 2. słyszeć niebiańską „muzykę", 3. odczuć boskie „słowo", 4. skosztować niebiański „nektar". Te 4 aspekty jednej prawdy pozwalają premiom doznać pokoju i szczęścia. Servis (ang. służba) obej- muje usługi dla guru, np. pracę misyjną i wsparcie finansowe. D.L.M. posiada jako koncern sze- reg firm handlowych, m.in. Divine Airline (ang. Boskie Towarzystwo Lotnicze), firmy filmowe i fonografi- czne, sklepy herbaciane i spożywcze ze specjalną żywnością, restauracje, warsztaty samochodowe, pralnie, a także wydawnictwo, w którym ukazuje się gazeta „Divine Times" (ang. „Boskie Czasy") i czasopismo „And it is Divine" (ang. „I to jest boskie"). Berg opuścił spetryfikowany sys- tem tradycyjnych kościołów, ponie- waż sądził, że mają one na uwadze jedynie interesy swoich religii, za- miast okazywania czci Bogu i na- śladowania Jezusa Chrystusa. To „zerwanie z systemem" zbliżyło Ber- ga do ludzi żyjących na wybrzeżu Kalifornii poza zorganizowanymi strukturami społeczeństwa: hippisów i włóczęgów, freaks i narkomanów. Wierzył, że jego powołaniem jest być pasterzem „owiec pozbawionych pas- terza", ludzi wyrzuconych poza na- wias społeczeństwa i kościoła, życia politycznego i gospodarczego. Już w 1952 stwierdził, że doświadczył „powołania Ezechiela", w 1962 mó- wił, że otrzymał „posłanie od Jere- miasza", a w 1965 - „proroctwo dotyczące końca świata"; w latach 1966-67 wygłaszał kazania wśród młodzieży zażywającej haszysz i hip- pisów w Kalifornii, nawołując do przyłączenia się do zapoczątkowanej przez siebie rewolucji Jezusowej. Jego pierwsi zwolennicy nazywali siebie „rewolucjonistami w służbie Jezusa". Grupa ta przyłączyła się w 1968 do Teens for Christ (ang. nastolatki dla Chrystusa), spotykających się co- dziennie w Light-Club w Huntington Beach, na południe od Los Angeles. Kiedy w 1969 doznał objawienia, że Kalifornia runie wskutek trzęsienia ziemi do morza, a on jako „MO" przeprowadzi D.B. przez pustynię, tak jak to uczynił Mojżesz, przyłączyło się do niego 150 zwolenników. Po wielomiesięcznej „wyprawie w wie- rze" przez USA i Kanadę (5000 km) przybyli wreszcie na ranczo ofiarowane im przez baptystycznego misjonarza telewizyjnego Freda Jordana w Teksasie, gdzie oczekiwali ponownego przyjścia na świat Chrystusa. Kiedy w 1971 licząca ok. 500 członków grupa D.B. musiała opuścić ranczo, David Mose opracował plan światowej kolonizacji i odtąd zakładał na całym świecie kolonie. Na początku lat 70- tych David Mose opuścił żonę, Jane Miller, poślubioną w 1944, z którą miał czworo dzieci, i ożenił się z młodą dziewczyną, Marią. David Mose Berg i jego nowa żona nazywali siebie odtąd MO and Maria. W swym pierwszym „liście MO" pt. „Dawny kościół i nowy kościół" usprawiedliwiał ten krok tym, że jego poprzednia żona reprezentowała dawny kościół i była przeszkodą dla nowego kościoła, którego przedstawicielką jest jego obecna małżonka. Córka Berga Faith (ur. 1949) i jej brat Jonathan (ur. 1950) wystąpili jesienią 1971 w Herne w Westfalii na „Festiwalu Jezusa". Faith mówiła o sobie jako o „dziecku Bożym z Hollywood", odbywającym podróże misyjne jak „żywa pochod- nia, gotowa płonąć i umrzeć za Jezu- sa". D.B. uważają się za „rewolucyj- nych nomadów chrześcijańskich, obojętnych wobec pozbawionych nadziei ludzi starszego pokolenia i wiernych kościoła, przynoszących młodemu pokoleniu nową wiarę". Odbywają podróże misyjne, przeno- sząc się z miejsca na miejsce „auto- busami proroków". W 1972 w USA 60 rodziców niezadowolonych z tego, że ich dzieci są członkami ruchu D.B., założyło Parents Committee to Free our Sons and Daughters from the Children of God, FREECOG (ang. komitet rodzicielski na rzecz wyzwo- lenia naszych synów i córek spod wpływów Dzieci Bożych), a w 1975 powstała w RFN inicjatywa rodziców na rzecz pomocy wobec duchowego uzależnienia i religijnego ekstremiz- mu. David Mose, którego po raz ostatni widziano w 1977 na Teneryfie, żyje obecnie z własnej woli w odosobnieniu i kieruje ruchem za pomocą „listów MO". Większość dzisiejszych członków ruchu nigdy go nie widziała. Wobec nadchodzącego końca świata główny cel ruchu stanowi szukanie ratunku przed niechybną zgubą poprzez „rewolucję D.B.". Ponieważ „system" tego świata, na który skła- dają się rodziny, kościoły, szkoły, społeczeństwo i państwo, opanowany jest przez diabła, wyznawcy ruchu widzą tylko jedno rozwiązanie: „Opuść system! Zwiewaj do D.B.!" A że Jezus przybędzie ponownie w 1993, „Żyj dla Jezusa!" David Berg, alias David Mose, to zesłany przez Boga król i prorok czasów dzisiejszych. Sam mówi o sobie: „Jes- tem Wodnikiem - to jest moja era! Jestem nosiwodą! Powiedział mi o tym Jezus, albowiem przynoszę wodę, życie, temu pokoleniu". Przyłączający się do ruchu D.I wyzbywają się swych dotychczasc wych imion, związanych z „systs mem", i przybierają imię z Biblii, nj Jozue lub Estera. Młodzi ludzie nal( żacy do ruchu krócej niż 6 miesięc zwani są adult babes (ang. doros) dzieci), ci zaś, którzy są członkan ponad 6 miesięcy, ale nie dłużej ni rok, zwą się adult disciples (an| dorośli uczniowie). Członkowie nal( żacy do ruchu ponad rok i przygotc wujący się do funkcji kierowniczyc to adult leadership trainees (ang. dc rośli kandydaci do przywództwa Odstępców nazywa się backslidei (ang. ci, którzy cofnęli się ponownie Praktyka forsake all (ang. opuścił porzucić wszystko) wymaga od ka; dego członka zerwania wszystkie dotychczasowych więzi społecznycl porzucenia zawodu, rodziców, przi jaciół, szkoły itd. oraz przekazani całego mienia grupie, aby we wspó nocie dóbr „powrócić do prawd; miłości, pokoju i piękna naszyć przodków... prostego życia w prav dziwym szczęściu - w wierze w Bóg i w miłości do bliźnich". Do podstawowych obowiązkó uczniów Jezusa należy także witne: sing (ang. dawanie świadectwa), mi toda działalności misyjnej polegając na zagadywaniu przechodniów i pc zyskiwaniu nowych członków; ji szczególna forma to litnessing (anj złożenie z literaturę i witnessing), tzi rozdawanie literatury, zwłaszcza „lii tów MO", w miarę możliwości w z< mian za datki. Ten, kto wykona ust; lony limit (700 sztuk tygodniowo n członka ruchu), zwany jest shins (ang. ten, kto błyszczy), kto zaś teg nie osiągnie, zwie się shamer (an] ten, kto się wstydzi). Flirty fishing t nazwa sposobu misjonowania poli gającego na pozyskiwaniu (łowienh nowych wyznawców Jezusa własny] ciałem. Od misjonujących członki ruchu oczekuje się, że będą „przynęl 132 Dżinizm dla sprawy Jezusa". W podręczniku dla flirty fishers David Berg żąda od swoich zwolenniczek: „Żadnych bius- tonoszy, przezroczystych bluzeczek. Pokażcie im, co macie - oto przynę- ta... Powinni stracić głowę i zakochać się w was". W jednym z „listów MO" znajduje się taki apel: „Chodź tutaj, Ma, spal swój stanik!" Ponieważ w działaniu najważniejszą sprawą jest zawsze postawa, wszystko, co się czyni „duchem", jest dobre, a to, co się robi „ciałem", jest złe. W homes (ang. domy), czyli gru- pach lokalnych nazywanych do stycz- nia 1978 koloniami, członkowie ru- chu prowadzą intensywne życie zbio- rowe. Uważając siebie za rodzeństwo, obiecują jednostce miłość i bezpie- czeństwo w rodzinie miłości. Wspól- noty mieszkających i żyjących razem członków składają się zwykle z 12 uczniów i uczennic oraz ich dzieci i kierowane są przez „pasterza kolo- nii". Każdy nowo przyjęty członek otrzymuje nowe imię biblijne (np. Eliasz, Filip). Obowiązuje bezwzględne posłuszeństwo. Jako symbol pod- porządkowania członkowie wspólnot noszą na szyi łańcuszek z wisiorkiem w kształcie jarzma. Na szczycie hie- rarchii bezpośrednio po Chrystusie stoi „prorok MO i król" David Berg, który od pewnego czasu każe się nazy- wać Ojcem Dawidem (Father David). Kolejnych 7 szczebli w hierarchii za- jmują: premierzy, których od 1975 jest sześciu, na płn.-zach. Europę, płn.-wsch. Europę, płd. Europę-Azję- Afrykę, Amerykę Płn., Amerykę Łac. i region Pacyfiku; po nich następują ministrowie, arcybiskupi, biskupi, pasterze regionalni, pasterze dystryktów i pasterze kolonii. Ci ostatni kierują lokalną bazą (home) i nazywani są dziś home servants (ang. słudzy domu). Kierowniczka bazy lokalnej nazywa się handmaiden. Obok Biblii, którą czyta się według selektywnego planu, lekturę człon- ków ruchu stanowią „listy MO" za- wierające wypowiedzi na temat wyda- rzeń politycznych, apokaliptyczne proroctwa, wskazania co do sposobu życia i kierowania organizacją. Od chwili wycofania się z życia publicznego David Mose kieruje swo- imi wyznawcami i naucza ich za po- średnictwem „listów MO". Mają one zróżnicowany układ i są rozdzielane dla poszczególnych adresatów i szczebli organizacyjnych według kodu lite- rowego umieszczonego w nagłówku każdego listu. General Publications rozdaje się i sprzedaje na ulicach wszystkim zainteresowanym, Discip- les and Friends Only skierowane są wyłącznie do członków i sympaty- ków, Disciples and Friends do człon- ków i sympatyków o stażu ponad trzymiesięcznym, Leaders, Trainees, read to Ali do kierowników i kan- dydatów na przywódców, którzy czy- tają wybrane z tego teksty wszystkim członkom, Leaders and Trainees Only do samych kierowników i kan- dydatów na przywódców, Leaders Only do kierowników. Odrębny indeks do „listów MO", wymieniający wszystkie poruszane w „listach MO" tematy, ma ułatwić i zintensyfikować „codzienne studio- wanie listów Pana". Te wielokartkowe zeszyty są dziś niemal w całości ilustrowane komik- sowymi rysunkami. W setkach „lis- tów MO" dostrzec można od 1973 rosnącą tendencję do seksualizacji, widoczną np. w takim zdaniu: „Ma- my sexy Boga i sexy wiarę i sexy kierownika i sexy zwolenników. Jeżeli więc nie lubisz seksu, to lepiej się wycofaj!" Dż., który znalazł wyznawców na- wet wśród królów (Czandragupta, 322-298 przed Chr., założyciel dynastii Maurjów, wstąpił pod koniec życia do klasztoru dżinijskiego), rozprzes- trzeniał się od wschodu (Bihar) po- przez środkową część płd. Indii aż po zachód z Gudżaratem, będącym do dziś gł. ośrodkiem tej religii. Wskutek sporu w kwestii trybu życia zakonnego, przede wszystkim ubioru mnichów, wyznawcy dż. roz- padli się pod koniec I w. po Chr. / Schemat dżinijskiej świątyni (Wimala Shah na górze Abu, Indie) 1. Rangamandapa (hala tańców rytual- nych) 2. Nawczoki (hala kolumnowa) 3. Gudhamandapa (większy kwadratowy przedsionek) 4. Garba-griha (cella) z wizerunkiem kul- towym tirthankary 5. Wieniec 52 nisz dla innych tirthankarów 2 Świątynia dżinijska (XIII w.) w Ranak- pur, Indie 3 Fragment wnętrza świątyni Wimala Shah z krużgankiem (1031). Góra Abu, Indie 4 Ilustracja z Kalpa sutry (XV w.). Lon- dyn, Muzeum Wiktorii i Alberta na dwa kierunki. Konserwatywni di- gambarowie (sanskr. odziani w prze- stwór) chodzili za przykładem swego założyciela Wardhamany nago przyj- mując, że ich jedynym okryciem jest powietrze. Dlatego też spotkać ich można było przeważnie tylko na pust- kowiu. Zabraniali przystrajania figur przedstawianych bez okrycia i głosili pogląd, że kobiety nie są zdolne do zbawienia, czyli nie mogą osiągnąć nirwany. Drugi kierunek reprezentowany przez mnichów stanowili śwetamba- rowie (sanskr. odziani w biel), którzy w przeciwieństwie do digambarów 13 Dżinizm nosili ubrania. Jednym z odgałęzić „odzianych w biel" są sthanawak sinowie, nowsza grupa odrzucając obrazy i kult Dżiny. Wymienić należ ponadto adżiwików (ci, których obo wiązuje prowadzenie właściwego ży cia), grupę założoną przez Gosalę współczesnego Mahawirze. Według dżinijskiej nauki świat jes wieczny i tylko surowa asceza - prze de wszystkim śmierć głodowa spowo dowana postem - może znieść konie czność zapłaty za dobre i złe uczynk (karman) i uwolnić wieczne duszi z więzów materii. Wyzwolony (sid dha) zyskuje nieskończoną wiedzę DŻINIZM Wyznawcy tej religii nazywani są dżinistami od honorowego tytułu jej założyciela lub też odnowiciela, Dżi- ny. Ta -» światowa religia liczy obec- nie 3,7 min wyznawców; żyją oni niemal wyłącznie w stanie Gudżarata w Indiach. W większości należą do kręgu ludzi wykształconych i są grupą o znaczeniu przewyższającym jej li- czebność (stanowią tylko 0,5% ogółu ludności Indii). Założyciel dż. Wardhamana (ros- nący), zw. później Mahawirą (sanskr. nienie osoby o wielkim autorytecie. Dżina skupiał wokół siebie uczniów i przez 42 lata wiódł żywot wędrow- nego kaznodziei. Głosił naukę zapo- czątkowaną przez Parśwę (VIII w. przed Chr.), 23. tirthankarę (sanskr. twórca brodu). Sam Mahawirą uwa- żany jest za ostatniego z 24 tirthan- karów, którzy znaleźli przeprawę (tir- tha, bród) przez zamknięty krąg ży- cia. Mahawirą, nieco starszy od Buddy, umarł mając 72 lata ok. 467 r. przed Chr. w Pawapuri. wielki bohater), urodził się w 539 przed Chr. w Kundagrawie (obecnie Basukund) w Biharze. Jego ojcem był Siddharta (ze szlachty wojowników), a matką Trishala. Mając 28 lat opuścił żonę i córkę, by prowadzić węd- rowne życie nagiego ascety. Osiąg- nąwszy w 30. roku życia doskonałe poznanie świata i drogi do zbawienia, został nazwany Dżiną (sanskr. zwy- cięzca), czyli tym, który przezwycię- żył świat. Ten honorowy tytuł stanowi w historii religii indyjskiej wyróż- EGIPSKA RELIGIA 134 Eckankar siłę i przyjemności w znajdującym się ponad wszelkimi niebiosami bogów miejscu zwanym Isatpragbhara, do którego drogę wskazali prorocy, tirt- hankarowie. Etyka dżinistów uznaje pięć na- kazów: ochronę życia, prawdomów- ność, poszanowanie cudzej własności, wstrzemięźliwość płciową i nieposia- danie majątku. Nakazy te ściśle obo- wiązują mnichów i mniszki. Świeccy płci obojga korzystają z ulg w prze- strzeganiu nakazów czwartego i pią- tego, mają prawo zawierania związ- ków małżeńskich oraz zarobkowania i dorabiania się. Pierwszą zasadą ety- czną jest ochrona życia w każdych okolicznościach i ze wszelką cenę, dlatego też ortodoksyjni dżiniści za- miatają przed sobą ścieżki, którymi chodzą, a także noszą chusteczki, by nie zabić żadnej istoty żywej, nawet niechcący. Stan zakonny cieszy się dużym po- ważaniem, a w nim szczególną pozycję zajmują aczarjowie (sanskr. nau- czyciele, zwiastuni). Między społecz- nością zakonną (mnichami i mnisz- kami) a społecznością świeckich, czyli śrawaka (słuchacz, słuchaczka), ist- nieje ścisły związek. Tylko świeccy oddają cześć tirthankarom, których figury przystrajają i którym śpiewają hymny. Kult sprowadza się do skła- dania kwiatów, owoców itp. w świą- tyniach dżinijskich. Świątynie te są zbudowane w miejscach, w których urodził się, doznał oświecenia lub osiągnął nirwanę jakiś dżinista lub tirthankara. Istnieją miasta świątynne Satrundżawa i Girnar, a także miejsca święte Abu i Sametsikhawa, E. jest ruchem „ożywionym pono- wnie" w 1964 w USA przez Ameryka- nina Paula Twitchella (1908-71), wieńczące szczyty czterech świętych gór. W tym ostatnim wypadku chodzi o zespół świątyń otoczonych murem obronnym, z wyglądu przypominają- cych miasto. Przylegające do pod- nóża gór miasta stanowią cel piel- grzymek. Z kolei same góry uważane są za święte jako miejsca mitycznych wydarzeń. Na świętej górze Girnar osiągnął nirwanę Neminatha, który był 22. tirthankara, a na świętej górze Sametsikhawa 23. tirthankara był Parśwa. Na świętych górach łączą się w jedną całość kultową zawsze cztery świątynie, co symbolizuje cztery głó- wne miejsca pielgrzymek. Przykła- dem tego mogą być świątynie na liczącej 1300 m wysokości górze Abu w Radżastanie. Świątynie te, jak np. Tedżahpala, składają się w części głó- wnej z celli (mulagabhara) z wizerun- kiem kultowym tirthankary i więk- szego przedsionka na planie kwad- ratu (gudhamandapa). Do tej części przylega hala kolumnowa (nawczoki) i hala tańców rytualnych. Część we- wnętrzną otacza wieniec 52 nisz. W każdej z nich siedzi tirthankara, którego identyfikację umożliwia jedy- nie napis na cokole. Wymienić należy ponadto basti, w których czczony jest jeden z 24 tirthankarów, oraz bettu, okrążony krużgankiem dziedziniec wewnętrzny, gdzie czci się nagich i przedstawionych w postawie stojącej nadnaturalnej wielkości ascetów. Ustalona na soborze w Walabhi (połowa V w. po Chr.) literatura kanoniczna śwetambarów nazywa się Siddhanta (podręcznik) lub Agama; jej najstarsze części pochodzą z III- ECKANKAR uważającego się za 971. „żyjącego mistrza ECK"; wg niego e. to „naj- starsze ze wszystkich objawień religij- II w. przed Chr. Obejmuje ona ogó- łem 45 tekstów i dotyczy 12 ang (głównych członów) ze zbiorem przy- powieści Mahawiry i 12 upang (czło- nów pobocznych). Digambarowie za- miast kanonu posiadają stare utwory pisane wierszem, m.in. Kundakundę (III w. po Chr.). Wybitnymi pisa- rzami dżinijskimi byli Haribhadra (VIII w.) i Hemaczanda (1088-1172). Rygorystyczne przestrzeganie na- kazu chronienia wszelkiego życia (a- himsa) na przestrzeni wieków aż do współczesności wpływa na sposób za- robkowania dżinistów. Ponieważ za żywe uważają oni nie tylko istoty uchwytne (ludzi, zwierzęta, rośliny), ale i cząsteczki żywiołów, np. ziemi, powietrza i wody, przeto wyznawcom dż. nie wolno wykonywać wielu za- wodów; dlatego zazwyczaj trudnią się pracami wymagającymi wykształcenia akademickiego i handlem. Wielu dżinistów osiągnęło w handlu duży dobrobyt jako kupcy i ban- kierzy. Dżiniści znani są ze szczególnej hojności i stanowią współcześnie wpływową grupę społeczną w In- diach. Chronologia Okres przed Chr. 539-467 Mahawira, 24. tirthankara i nowy założyciel dż. ok. 300 Skodyfikowanie świętych tekstów. Okres po na r. Chr. 1031 Wzniesienie świątyni Wimala Shah na górze Abu. 1949 Założenie Światowej Misji Dżinistów. nych". GL ośrodek ruchu wywodzą- cego się z wyobrażeń -> hinduizmu i należącego do religii -» młodzieżo- wych, liczącego współcześnie ok. 50 000 chelas (uczniów) - jak nazywają siebie członkowie e. - stanowi Menlo Park w Kalifornii (USA). Paul Twitchell urodził się w 1908 w Paducah w stanie Kentucky (USA). Poznawszy w Paryżu hinduskiego guru Sundara Singha, przyłączył się wraz z żoną w 1950 do Swami Prema-nandas Self-Revelation Church of Absolute Monism, dalekowschodniego ruchu mistycznego. Kiedy w 1955 opuściła go żona, został wykluczony z tego kościoła z powodu niewierności małżeńskiej. Jeszcze tego samego roku spotkał podróżującego po USA mistyka hinduskiego Kirpala Singha i przyłączył się do stworzonego przez Singha ruchu Ruhani Satsang (boska wiedza o duszy). W tym czasie napisał znaną książkę „The Tigers Fang", omawiającą jego podróże z Kirpalem Singhem przez równiny duszy. Mię- dzy guru i uczniem wyłoniły się jed- nak duże różnice zdań, toteż obaj mistycy rozstali się. Odtąd Twitchell odciął się od wszelkich wskazówek byłego mistrza twierdząc, że jego ob- jawienia pochodziły od 500 lat liczą- cego tybetańskiego mnicha Rebazara Tarzsa. W 1964 Twitchell założył e. jako „ponownie ożywioną formę bezcza- sowej i uniwersalnej prawdy", a siebie Przez pojęcie e.r. rozumie się religię starożytnych Egipcjan od początku połączenia obu państw - Górnego Egiptu (Dolina Nilu) i Dolnego Egiptu (Delta Nilu) - ok. 2955 przed Chr. do końca panowania Rzymian (395 po nar. Chr.). Nazwa Egipt (gr.; wg Herodota dar Nilu) odnosiła się w da- wnych czasach pierwotnie - z rodzaj- nikiem męskim - do Nilu. określił jako 971. „żyjącego mistrza ECK" w ciągnącym się przez stulecia łańcuchu poprzedników. Po śmierci Twitchella 17 IX 1971 w Cincinnati w stanie Ohio berło po nim przejął na „płaszczyźnie astralnej" Daryin Gross, stając się 972. „żyjącym mistrzem ECK". Obe- cnie duchowym przywódcą ruchu jest Harold Klemp. Ponieważ e. określa siebie jako „najstarsze ze wszystkich objawień religijnych", dowodzi, że posłanie Je- zusa, zainicjowane przez Fubbi Qu- anza, „mistrza ECK" w I w. po nar. Chr., to tylko uproszczona forma e. Członkiem tajnego zakonu „mistrzów ECK" był apostoł Paweł. Bóg o imieniu Sugmad jest „wiecz- nym ECK", „prądem kosmicznym". Boga tego, który stanowi wszystko i wszędzie i którego nie możemy po- znać, można przeżywać tylko na „drodze ECK". Państwo Niebios składa się z 10 sfer; 6 górnych to sfery „niebiańskie", a 4 dolne rządzone są przez diabła Kala Nirajana. Dusza człowieka, na podstawie prawa karmami (-» hinduizm) za- mknięta w kręgu reinkarnacji, do- staje się do wszechświata jako minerał i poprzez wcielanie się w rośliny, ryby, gady i ssaki wznosi się aż do człowieka. Pięć ciał człowieka to: Kosmiczni bogowie i boginie oraz bó- stwa lokalne Świat bogów i bogiń był bardzo skomplikowany, ale stanowił jedno- cześnie uporządkowaną całość. Obok licznych pomniejszych bóstw miejs- cowych istniały czczone w całym kraju bóstwa (bogowie i boginie) kos- miczne, a także bóstwa z określonymi funkcjami, jak np. opiekunowie Egipska religia 1: ciało fizyczne, ciało astralne, cia kauzalne, ciało duchowe i ciało d szy. Długa droga uwalniania duś: od uwarunkowanego przez karm; kręgu reinkarnacji, trwająca norm; nie miliony lat, może być skrócoi przez e. Tą skróconą drogą, prow dzącą przez 10 sfer do boga, je wędrówka duszy. E. to „naul o sztuce wędrowania duszy". Podczas tej wędrówki duszy, kto prowadzi przez różne szczeble, świ domość przemieszcza się poprzez st ny niższe do stanów ekstatycznyc Celem jest całkowite uwolnienie i ci kowita świadomość. Szukający drogą staje się wiedzącym i wreszc na zawsze przełamuje cykl coraz nowych reinkarnacji, jednocząc s z Sugmadem, „bosko-kosmiczną en rgią", przedstawianą jako dźwi^ i światło. E. jest „drogą do realizat boga za pośrednictwem wędrów dusz". Tylko pod przewodnictwem „żyj; cego mistrza ECK", mahanty, któi uchodzi za ucieleśnienie najwyższ „kosmicznej energii", może zost; podjęta wędrówka duszy. Obecno: „żyjącego mistrza ECK" spala wszy tkie winy karmanu. Według pojęć wyznawców e. is nieje 10 inicjacji, po jednej dla wejść: w każdą z 10 sfer. zmarłych. Ponad wszystkimi jedna stał zazwyczaj najwyższy bóg pat stwa. Najchętniej oddawano czes trzem bóstwom - najczęściej byli t ojciec, matka i syn - w jednym miej: cu kultu. Spośród licznych bogó' i bogiń wymienimy najznacznie szych. W starym mieście królewski: Memfis czczono Ptaha jako bóg 136 Egipska religia miasta oraz patrona artystów i rze- mieślników. W Nowym Państwie uchodził on za uniwersalnego bo-ga- stwórcę, który wg teologii memfic-kiej stał na czele systemu prabogów, ponieważ swoim słowem stworzył cały świat i wszystkich bogów, rozpoznając ich postać w swoim sercu i wypowiadając imię swoim jeżykiem. Serce i język jako organy pierwszego poznania i twórczego słowa są nimi również u wszystkich bogów, ludzi i zwierząt, w których Ptah dalej żyje. I tak np. w Memfis jako ucieleśnienie Ptaha czczony był byk Apis. W epoce 2 Ramesydów w triadzie Ptah, Re i Amon widziano wcielenie wszystkich bogów. W sztukach plastycznych dwie wyrastające z ciała Ptaha ręce, trzymające długie berło, symbolizowały jego twórczą działalność. Sokaris jako bóg zmarłych i grobów był też bogiem rozległej nekropoli niedaleko Memfis, do której należały pola piramid Gizy. Jego główne sanktuarium Ro-Setau (egip. bramy krużganków) prowadziło do świata podziemnego. W późniejszych czasach zaczęto utożsamiać Sokarisa z Ptahem, a potem również z Ozyrysem jako Ptaha- So-karisa-Ozyrysa. 1 Sfinks przed piramidą Chefrena w Gizie, wapień (2510-2485 przed Chr.; IV dynastia) 2 Piramidy Cheopsa, Chefrena i Mykerino-sa w Gizie, wapień (2570-2450 przed Chr.; IV dynastia) 3 Plan miasta zmarlych w Gizie, Egipt I. Piramida Cheopsa II. Piramida Chefrena 1. dolna świątynia grobowa 2. droga pod górę (kryptoportyk) 3. sfinks 4. górna świątynia grobowa III. Piramida Mykerinosa IV. i V. Pola mastab Apis (egip. hapi, spieszący), święty byk, uchodził za postać Ptaha czczonego w Memfis. Później Apis utożsamił się m.in. z Ozyrysem i - wyniesiony do rangi Ozyrysa -został zabalsamowany i pochowany jako Ozy-rys-Apis (Ozorapis, w zhellenizowa-nej formie Serapis) w Serapeum. Granitowe sarkofagi Apisa ważą 65-70 ton. W sztukach plastycznych przedstawiany jest jako czarny byk z czworokątną plamą na czole i wizerunkiem orła na grzbiecie. Między rogami umieszczona jest tarcza słoneczna i ureus. Święte miasto Heliopolis (gr. miasto słońca; egip. Junu; hebr. ON) w Dolnym Egipcie było od czasów V dynastii centrum czci boga Re lub Ra. Imię to jest ogólną nazwą kosmicznego boga słońca, pierwotnie zjawiska natury, bez określonego miejsca kultu. Najwybitniejsze siły twórcze boga słońca Re to sia (poznanie, wszechwiedza) i hu (słowo twórcze, aspiracja woli). Bóg-twórca i władca świata Re rozpoczyna rano swoją jazdę po nieboskłonie na złotej barce słonecznej, długości 770 łokci. Bóg słońca jest panem nieba. Jego troska o wszystkie istoty żywe opiewana jest w hymnach: Chwała tobie, który wschodzisz na horyzoncie. .. Kiedy ty wschodzisz, żyją ludzie i ludzie krzyczą radośnie nad nim. Bogowie Heliopolis wiwatują na jego cześć i bogowie obu stolic [Memfis i Teb] wychwalają go... „Chwała ci", powiadają wszystkie zwierzęta wraz... Ty cieszysz się, panie bogów, tym, co stworzyleś. I oni się cieszą. (Z Księgi Zmarłych) Kiedy bóg słońca wieczorem przybywa na zachód, opuszcza barkę poranną i przesiada się do barki wieczornej, w której kontynuuje nocną jazdę przez świat podziemny, sławią go zmarli: Mieszkańcy jaskiń wznoszą swoje ręce i slawią go... Ich oczy otwierają się ponownie na jego widok i ich serce jest pełne radości, kiedy go widzą. On słucha modlitw tych, którzy w trumnach leżą, przepędza ich cierpienie i przegania ich zlo. On daje ich nosom znowu oddech. (Z Księgi Zmarłych) Od czasów V dynastii Re stał się najważniejszym bogiem państwowym Egiptu i ojcem królów, którzy poczęli nosić tytuł „synów Re". Od czasów Nowego Państwa król uchodził za „obraz Re". Od czasów Średniego Państwa Re był identyfikowany przez różne grupy kapłanów z głównym bogiem ich świątyni. W ten sposób Horus stał się Re-Harachte (Re-Horus ze wsch. horyzontu) i utoż- samiany z Atumem został Re-Atu-mem, praojcem „dziewiątki bogów z Heliopolis", a wreszcie - identyfikowany z Amonem jako Amon-Re - bogiem państwowym Nowego Państwa w Tebach, co pozwoliło kapłanom Amona osiągnąć wysoką pozycję w państwie, przeciw czemu przede wszystkim skierowana została reforma religijna Amenhotepa IV. Głównym miejscem kultu Re była świątynia słońca w Heliopolis, zwana „domem słońca", od której pochodzi nazwa miasta. W bogato zdobionych sanktuariach pośrodku rozległego dziedzińca stał na podbudowie duży obelisk, przed którym znajdował się ołtarz. Ta wznosząca się ku niebu kolumna kamienna stanowiła symbol boga słońca. W czasach rzymskich wiele obelisków przeniesiono z Heliopolis do Rzymu. Dziś w dawnym Heliopolis stoi tylko wielki obelisk Senusereta I. W czasach islamskich z terenów wielkich świątyń pozyskiwano kamień. Atum, „wszechświat", był dawnym bogiem słońca w Heliopolis. Od czasów IV dynastii Atuma utożsamiano Egipska religia l'. z bogiem słońca Re jako jego wciel nie. Odpowiednikiem Atuma w p staci zachodzącego wieczornego sło ca był Horus, wschodzące porani słońce. Jego symbole to lew i wąż. Za pośrednika między ludźmi a b giem Atumem uważano czczone; w Memfis byka Mnewisa. Tego cza nego byka wprowadzano uroczyśc na tron jako święte zwierzę, a f śmierci balsamowano i chowano z z chowaniem rytuału. W Heliopolis rozwinął się syste teologiczny „dziewiątki bogów (ennead). Kapłani tego miasta stani wili wyrocznię w sprawach egipski teologii. Rozwinęli oni najstarszą n ukę o stworzeniu świata i usystemat zowali wielość bogów. Izraelicki p; triarcha Józef został np. w Egipc ożeniony przez faraona z córką arc kapłana Heliopolis (Rdz 41,45). Zgodnie z enneadami powsta „sam z siebie" Atum stał na cze bogów i był ojcem bliźniąt: Szu, bój powietrza, i Tefnut, bogini wilgotni ści. Ta pierwsza para bogów spłodzi Gęba, boga ziemi, i Nut, bogiń nieba. Oni także mieli dwie pai dzieci: najpierw Ozyrysa, boga woc powodziowej przynoszącej urodzą i Izydę, boginię tronu królewskiegi a następnie Seta, boga pustyni, bu: i trzęsień ziemi, i Neftydę, bogiń domu. Szu (egip. powietrze, pustka stworzony wraz ze swoją siosti i małżonką Tefnut przez Atuma, mi; rozdzielić niebo i ziemię jako bć powietrza. Z Tefnut (egip. wilgoć), bogini wi gotności, i jej brata i małżonka 82 wywodzą się niebo i ziemia (Ni i Gęb). Świat powstaje, kiedy między Get (Keb), boga ziemi, a splecioną z nii siostrę i małżonkę Nut wdziera s warstwa powietrza Szu. Nut, bogini nieba, stanowiła jak siostra i małżonka Gęba drugą gem 138 Egipska religia rację bogów. Była matką Ozyrysa i Seta, Izydy i Neftydy. Niekiedy przedstawiana bywała jako „krowa niebiańska", częściej jednak jako wy- gięta w kabłąk kobieta, rękami i no- gami dotykająca ziemi i nachylająca się nad leżącym Gebem. Od czasów Nowego Państwa jej wizerunek umie- szczany był po wewnętrznej stronie pokrywy wielu trumien, aby zmarły mógł się ponownie narodzić, ponie- waż Nut co wieczór pochłaniała słoń- ce, które nocą wędrowało przez jej ciało, by znowu urodzić to słońce każdego następnego ranka. Ozyrys (siedlisko oka) był bogiem płodności i bogiem królów. W czasach V dynastii stał się centralnym bogiem wiary w zmarłych. Jako bóg zmarłych sprawował nad nimi sądy i władał ich państwem. W Nowym Państwie czczono go jako boga księżyca i nocną postać boga słońca. Według ennead był najstarszym synem boga ziemi Gęb i bogini nieba Nut, bratem i mał- żonkiem Izydy. Utożsamianie boga wegetacji z bogiem królów doprowa- dziło prawdopodobnie do wykształ- cenia się mitu Ozyrysa, w którym najczęściej opisuje się jego śmierć. We- dług starszej wersji mitu Ozyrys utonął w wodzie, a jego zwłoki zostały spro- wadzone na ląd przez siostrę i małżonkę Izydę i siostrę Neftydę. W czasie gdy Ozyrys objął władzę w państwie zmarłych, na tron królewski świata żywych wstąpił Horus, syn Ozyrysa i Izydy. Według nowszej wersji mitu Ozyrys został zamordowany przez wrogo doń usposobionego brata Seta, który jego pokawałkowane zwłoki rozrzucił po kraju i morzu. Izyda wraz z siostrą Neftydą po drugim poszuki- waniu zebrała części ciała Ozyrysa i ożywiła je, tak że Ozyrys rozpoczął drugie życie jako król zmarłych. Syn ich obojga, Horus, pomścił się za to morderstwo na Secie. Z mitologiczną postacią Ozyrysa wiązano od czasów Średniego Pań- stwa nadzieje na życie w zaświatach (kult misteryjny -> Izydy i Ozyrysa). Abydos w Górnym Egipcie - naj- ważniejsza nekropola królów z dwóch pierwszych dynastii - gdzie w grobie króla Dżeta znajdują się jakoby zwłoki Ozyrysa, stało się cent- rum kultu Ozyrysa. W tym miejscu pielgrzymek kazało się pochować wielu Egipcjan. Podczas corocznych igrzysk misteryjnych śmierć i zmar- twychwstanie Ozyrysa były czczone wystawianymi dramatami. Ozyrejon - pusty grób - w swoim założeniu naśladuje grób Ozyrysa. Drugie wielkie sanktuarium kultu Ozyrysa leżało w Buzyrys (egip. dom Ozyrysa) w Delcie Nilu, ojczyźnie boga. W historii sztuki znaczenie mają słupy Ozyrysa, na których frontalnej stronie jest on przedstawiony. Słupy te od czasów Nowego Państwa stawiano przeważnie po przeciwległej w stosunku do pałacu królewskiego stronie pierwszego dziedzińca świątyni, np. w świątyni grobowej Ramzesa II, Ramesseum, w pobliżu Luksoru, i świątyni grobowej Ramzesa III w Medinet Habu. Jedno z najpopularniejszych bóstw starożytnego Egiptu to Izyda (egip. Ese), bogini nieba, bogini-matka i władczyni. Wg ennead była siostrą i małżonką boga-króla Ozyrysa i matką Horusa, którego poczęła, zasiadając w postaci krogulca na zwłokach swojego małżonka Ozyrysa. Horusa urodziła w samotności na bagnach Delty Nilu, ukryta przed prześlado- waniami Seta. Wraz z siostrą Neftydą strzegła zwłok Ozyrysa i zbudziła go do nowego życia. W Epoce Późnej rozpowszechnił się kult misteryjny Izydy i Ozyrysa. Dzięki późniejszej identyfikacji z boginią Hathor Izyda była przedstawiana z krowimi rogami i tarczą słoneczną na głowie. Boginię tę przedstawiano także jako matkę karmiącą Horusa. Ikonograficznie jest jednym z prawzorów chrześcijań- skiej Marii z dzieciątkiem Jezus. Świątynie Izydy istniały prawie we wszystkich prowincjach państwa rzymskiego. Ostatnia z nich, sank- tuarium Izydy na wyspie File, została zamknięta w 560 r. po nar. Chr. na rozkaz cesarza Justyniana (527-565). Set (Setech lub Sutech) był bogiem pustyni, suszy, burz i niepogody. Pa- nował nad obrzeżami uporządkowa- nego świata i opiekował się obcymi. W micie Ozyrysa Set (główne miejsce kultu: Ombos), czczony w Górnym Egipcie, stanowił przeciwieństwo Ozyrysa czczonego w Dolnym Egip- cie; przypomina to czasy, kiedy Górny i Dolny Egipt nawzajem się zwalczały. W mitologicznym „braterskim sporze" między Setem i Ozyrysem (także Horusem) znalazły swój symbol spory stale występujące w świecie. Ponieważ Set w micie był mordercą swojego brata Ozyrysa, w później- szych czasach uchodził za ucieleśnienie zła w ogóle. Neftydą (egip. Nebet-hut, władczyni domu) była boginią zmarłych i grobów. W enneadach uchodziła za siostrę Ozyrysa i Izydy, jak również za siostrę i małżonkę Seta. Horus w postaci sokoła (egip. Hor, odległy) był opiekunem królów, bo- giem nieba ze słońcem i księżycem jako „oczami Horusa", a także bo- giem słońca z głową sokoła i uskrzyd- loną tarczą słońca. Z biegiem czasu zaczęto uważać go za dwóch różnych bogów: Horusa Starszego (Haroeris) czczonego w Ombos, syna Ozyrysa i Izydy, oraz Horusa Młodszego, dziecko (Harpokrates). Pierwotnie jego matką była Hathor. W teologii Heliopolis ten syn Izydy i Ozyrysa mścił się jako młodzieniec za mord na ojcu. Doszło przy tym do straszliwej walki, w której Horus stracił jedno oko, ale morderca Set został również okaleczony. Po zwycięstwie Horus objął panowanie nad Górnym i Dol- nym Egiptem. Na jego tronie zasiedli królowie Egiptu jako jego następcy. Ponieważ Horus jako ostatni z bo- gów-królów czasów przedhistorycz- nych panował nad Egiptem, stał się ucieleśnieniem boga w rządzącym w danej chwili królu, „Horusie ży- wych", a każdego zmarłego króla w akcie pochówku intronizował jako Ozyrysa w wieczności. Jako bóg światła, którego oczy tworzą słońce i księżyc, razem z bogiem słońca Re prze- kształcił się później w Har-achte (le- żącego Horusa); ponieważ pojawiał się w postaci wschodzącego słońca porannego, był uważany za odpowie- dnik Atuma - zachodzącego słońca wieczornego. Jako bóg świata w po- staci sokoła rozpinał swoje skrzydła nad całym niebem i państwem Gór- nego i Dolnego Egiptu, obejmując również króla. Słynna jest świątynia Horusa w Edfu (III-I w. przed Chr.). Krowiogłowa lub krowioroga Hathor (egip. dom Horusa) była boginią kobiet, radości, a także panią miłości i tańca. Jej nazwę nosił trzeci miesiąc egipskiego roku. Święte drzewo Hat- hor to sykomora. Hathor odwiedzała swojego małżonka Horusa raz w roku w Edfu. Miała liczne sanktuaria, przede wszystkim czczono ją jednak w Denderze (Górny Egipt), gdzie w wielkim okręgu kultowym znaj- dowała się jej główna świątynia (I w. przed Chr.), w której wśród malowideł na stropie widoczne są dwa kręgi zwierząt. Jest to najlepiej zachowana świątynia Egiptu. Z czasów Augusta pochodzi położony u wejścia do okręgu świątynnego „dom urodzin" (mammisi), w którym urodziło się boskie dziecko Hathor. Mającą postać sępa Mut („matka") czczono w Tebach jako boginię nieba. Kiedy Teby zostały stolicą państwa, Mut stała się otoczoną po- wszechną czcią małżonką państwo- wego boga Amona. Neit (egip. Neret, straszliwa) była boginią wojny i grobów, jednym z czterech bóstw opiekuńczych zmar- łych. Czczono ją jako matkę bogów, „która urodziła Re", jako „matkę, która urodziła słońce, które wpierw się urodziło, zanim ona została uro- dzona". W czasach późniejszych zo- stała „wielką tkaczką" z Sais (Dolny Egipt). Identyfikowano ją z Izyda i wymieniano razem z Hathor. W jej ośrodku kultowym w Sais mieściła się szkoła dla lekarzy. Bastet, przedstawiana od czasów XVIII dynastii w postaci kota, to bogini radości i władczyni Bubas-tis w Dolnym Egipcie. Wielkie doroczne święto ku jej czci opisał He-rodot. Lwiogłowa albo lwiokształtna Sa- chmet (egip. najpotężniejsza), bogini nieszczęścia i szczęścia zarazem, sta- nowiła niebezpieczne przeciwieństwo łagodniejszej Bastet i uchodziła za małżonkę boga Ptaha i matkę Imho- tepa. Główne miejsce jej kultu znaj- dowało się w Memfis; kapłanami jej byli często lekarze. Ku czci Sachmet chory król Amenhotep III kazał usta- wić w okręgu świątynnym w Karnaku setki jej posągów. Bóg ziemi Min to także bóg płod- ności i żyzności, niegdyś ityfalliczny bóg karawan; jego główne miejsca kultu stanowiły Koptos i Achmim. Ponieważ Grecy identyfikowali go z Panem, nazywali Achmim również Panopolis. Bogiem stworzenia i urodzaju, który przynosi tchnienie życia i którego istota pozostaje niezbadana i niepo- jęta dla bogów i ludzi, był Amon (Amoun; egip. ukryty). W Średnim Państwie ten główny bóg Teb został bogiem uniwersalnym, a kiedy w po- czątkach Nowego Państwa stolicę państwa przeniesiono do Teb - bo- giem państwowym i opiekunem No- wego Państwa. Identyfikowany z bo- giem Re, Amon stał się Amonem-Re i - jako bóg słońca i bóg państwa jednocześnie - „królem bogów". Po- Egipska religia l etyckim wyrazem tej czci są hymny Amona: Pochyleni przed tobą stoją bogowie i uświetniają moc twórcy... Ty, królu i glowo bogów, sławimy twoją moc, ponieważ nas stwo rzyteś, czcimy cię, ponieważ nas uksztaltowa leś, chwalimy cię śpiewem, ponieważ dbale. o nas. Utożsamiany z bogiem urodzą Minem z Koptos, Amon, pierwoti bóg wiatru, począł występować ja: lokalna ityfalliczna postać Mi w podwójnej koronie z piór. W swo głównej świątyni w Karnaku Ami wraz z boginią nieba Mut i bogie księżyca Chonsu jako dzieckiem st nowili triadę rodzinną. Należąc i ogdoady prabogów Hermopolis (Śr dkowy Egipt), Amon ze swoją pa; nerką Amaunet był symbolem niev dzialności. Synkretycznie z Amone łączył się bóg Amon oazy Siwa i Pustyni Libijskiej, skąd Aleksa der W. (336-323 przed Chr.) otrzyrr, swoją słynną wyrocznię. Główna świątynia boga państw wego Amona znajdowała się w Ka naku (dziś. wieś pod Luksorei w Górnym Egipcie, na miejscu st rych Teb, gdzie całe generacje fara nów wznosiły swoje budowle. Są kolumnową świątyni o powierzch 5000 m2 zdobią 34 kolumny, z kt rych 12 w nawie środkowej (przekr 3,37 m2) sięga 21 m wysokości. Syr boliczne zwierzę Amona to bara Przedstawiany przeważnie z głov ibisa Thot (egip. Dżehuti) był bogie księżyca. Ponieważ czas obliczano v księżyca, Thot stał się bogiem r chunków i pisania, mądrości i nau Od niego wziął nazwę pierwszy mi siać kalendarza egipskiego. W mic o Ozyrysie Thot załagodził spór mi dzy Horusem a Setem i uzdrov zranione oko Horusa. Najważniejs: Egipska religia l 140 Egipska religia miejsca jego kultu to Hermopolis Par- va w Delcie Nilu i Hermopolis Magna w Górnym Egipcie. Sokologłowy Chonsu (egip. prze- mierzający [niebo]) był również bo- giem księżyca, czczonym w Tebach w postaci dziecka; zestawiano go w triadę z matką, boginią nieba Mut, oraz ojcem, bogiem słońca Amonem. Jego imieniem nazwano dziewiąty miesiąc kalendarza egipskiego. Póź- niej identyfikowano Chonsu z Tho- tem i przedstawiano w ludzkiej po- staci, z tarczą słoneczną i sierpem księżyca na głowie. Jego główna świą- tynia w Karnaku (1180-1060 przed Chr.) jest zachowana prawie w ca- łości. Anubis z głową szakala był bogiem zmarłych i cmentarzy. Jego symbol stanowił szakal, ponieważ zwierzęta te występowały na granicy pustyni, gdzie chowano zmarłych. Anubis pełnił również sakralną władzę nad salą balsamowania; kapłan troszczący się o zwłoki nosił glinianą maskę w kształcie głowy psa. Podczas sądu nad zmarłymi do Anubisa wraz z Ho- rusem należało ważenie dusz zmar- łych. Tego czczonego w Kynopolis boga uważano również za syna Ozy- rysa i Neftydy. Baraniogłowy Chnum to władca chłodnej wody i patron obszaru kata- rakt Assuanu, sprawca użyźniających wylewów Nilu. Stworzył również człowieka, którego ludzkie ciało ufor- mował na kole garncarskim, zanim ten narodził się z ciała matczynego. Najsławniejsza świątynia Chnuma znajduje się na Elefantynie, wyspie na Nilu. Imię Aton (egip. tarcza słoneczna) służyło zrazu jako określenie tarczy słonecznej, następnie jednak Aton zo- stał czczonym monoteistycznie przez Amenhotepa IV bogiem słońca, opie- wanym w wielkim hymnie do Atona. Przedstawiano go jako tarczę słone- czną, której promienie kończyły się dłońmi, wręczającymi królowi i jego rodzinie hieroglificzny znak życia (anch). Serapisa (Sarapisa), boga płodno- ści, którego kult wprowadził Ptole- meusz I, kojarzono z Ozyrysem-Api- sem, tj. ze zmarłym świętym bykiem Apisem, towarzyszem Izydy. Głów- nym miejscem kultu Serapisa było Serapeum (Serapejon) w Aleksandrii, skąd kult ten rozpowszechnił się w ca- łym imperium rzymskim (m.in. w Pu- teoli). Znane jest jeszcze Serapeum w Sakkarze pod Memfis z grobami byków Apisów. Świat i człowiek W grobie Ramzesa IV sklepienie niebieskie przedstawione jest w po- staci ciała kobiety, której długie ręce i nogi dotykają ziemi. Jest to bogini Nut, po której plecach wędruje barka słoneczna z bogiem słońca i której ciało wspierane jest przez boga powie- trza, Szu. U dołu leży bóg ziemi Gęb. Inne plastyczne wyobrażenie świata znajduje się w grobie Setiego I; ukazuje ono niebo jako wielką krowę, na której brzuchu umieszczone są gwiazdy i barka słoneczna z bogiem słońca. Brzuch jej trzyma bóg Szu, a nóg dotykają różne bóstwa. Człowiek będący w świecie żywych składa się z ciała i trzech sił ducho- wych: ka, ba i ach. Centralną pozycję zajmuje ka (egip. siła życia), wyróż- niające istoty żywe od martwych. Jest ono twórczą siłą bogów, a dla ludzi najważniejszym pojęciem duszy. Ka jest tkwiącą w człowieku siłą, która utrzymuje go przy życiu, siłą przejętą od przodków i kontynuowaną w po- tomkach. Ka nadaje piętno charak- terowi i osobowości, żyje dłużej niż człowiek. O zmarłym mówi się, że „idzie do swojego ka", tzn. że w za- światach znowu z nim się łączy. Ka żyje dalej - rozumiane jako drugie ja (alter ego) - w posągach i wizerun- kach zmarłych (statuy ka w grobach); dla ka przeznaczone są potrawy ofia- rowane na grobie jako domu ka. Ba to przedstawiana przeważnie w postaci ptaka o głowie człowieka dusza ducha i pierwiastek własnej duszy. Jest ona elementem jednorazo- wości i specyficzności nie tylko boga i władcy, ale także każdego człowieka. Po śmierci ba opuszcza przejściowo zwłoki człowieka i powraca do nich znowu. Ach, przedstawiane przeważnie jako ptak, jest trzecim ważnym poję- Bóstwa egipskie: 1 Amon z Teb, zloto (950-730 przed Chr.; XXII dynastia). Nowy Jork, Muzeum Sztuki 2 Ozyrys z berlem i biczem, malowidło z grobowca (1305-11% przed Chr.; XIX dynastia) 3 Izyda, Neftyda i Chnum-Re, malowidło z grobowca królowej Nefertari w Dolinie Królów w Tebach (1305-1196 przed Chr.; XIX dynastia) 4 Seth zabija boga-węża Apofisa, przed- stawienie plastyczne z Księgi Zmarłych, papirus (1080-950 przed Chr.; XXI dynastia) 5 Horus-sokól przed świątynią Horusa w Edfu (247-222 przed Chr.; czasy Ptolo- meusza III Euergetesa) 6 Sachmet z Luksoru, pozlacane drewno (1554-1305 przed Chr.; XVIII dynastia). Kair, Egipskie Muzeum Narodowe 7 Horus-sokól z Gizy strzeże króla Chef- rena, dioryt (2510-2485 przed Chr.; IV dynastia). Kair, Egipskie Muzeum Naro- dowe 8 Aton nad królem Echnatonem i jego rodziną, studium ołtarza domowego (1365-1349 przed Chr.; XVIII dynastia). Berlin, Staat- liche Museen 142 Egipska religia ciem duszy. Ta najbardziej duchowa część człowieka dochodzi do właś- ciwego rozwoju dopiero po jego śmierci. Jest tak bardzo związana z życiem w zaświatach, że ach staje się wręcz określeniem zmarłego. Misteria śmierci, które w najdaw- niejszych czasach były zastrzeżone tylko dla boskiego króla, stały się następnie udziałem górnych warstw społecznych, a dopiero potem wszyst- kich ludzi. Odpowiednie do tego teksty - dawniej tylko teksty dla królów w piramidach, następnie teksty na sarkofagach warstw uprzywilejowa- nych i wreszcie w Księdze Zmarłych na rolkach papirusu - kładło się zmarłym na trumnę, a nawet w zwoje mumii. Według nich każdy człowiek po śmierci jednoczył się z Ozyrysem, unosił się do nieba i tu przeistaczał się wspólnie z bogiem słońca we wszech- boga i praboga, w uniwersalne ba, tak że zmarły mógł mówić: Jestem najstarszym z prabogów. 'Moje ba to są bogowie, Baowie wieczności. Misteria śmierci możliwe jednak były dla zwyczajnego człowieka do- piero wtedy, kiedy został on poddany sądowi zmarłych, w czasie którego sprawdzano, czy życie zmarłego za- wsze odpowiadało maat. Sąd zmar- łych odbywał się przed sędzią zmar- łych, dawniej przed wysokim bóst- wem, później przed identyfikowanym z nim bogiem słońca, a wreszcie (od XI dynastii) przed Ozyrysem. Ten ostatni miał do dyspozycji 42 sędziów (zgodnie z 42 prowincjami Egiptu) jako doradców. Jak powiedziano w 125. rozdziale Księgi Zmarłych, zmarły musiał udowodnić swoją nie- winność i w swego rodzaju spowiedzi negatywnej dowieść, że nie popełnił żadnego z 42 przewinień. Winiety Księgi Zmarłych tak ilustrują ten pro- ces: bóg księżyca Thot jako wielki wezyr boga słońca ustawia wagę spra- wiedliwości; na jednej szali umieszcza pióro maat jako odważnik, a na dru- giej serce zmarłego. Przy Thocie notu- jącym rylcem wynik ważenia siedzi przycupnięty potwór, mający pożreć uznanych za winnych. Po sądzie dobrzy zostają wpusz- czeni do państwa Ozyrysa. Jasne pań- stwo zmarłych w niebie stanowi kon- tynuację życia doczesnego. Ponieważ tamtejsze pola (earu), gdzie Nil rów- nież nawadnia żyzne łany, należy uprawiać, daje się zmarłemu do grobu niewielką magiczną figurkę zastępu- jącego go pomocnika (egip. uszebti, odpowiadający). Źli nie są całkowicie wyłączeni z jasnego państwa zmar- łych. Leżą głodni i spragnieni w ciem- nym państwie zmarłych (duat), które rozjaśnia się tylko na tę jedną godzinę, kiedy słońce podczas swej nocnej podróży przemierza przestrzeń świata podziemnego. Staranne balsamowanie zwłok i konstrukcja grobu, który miał chronić zwłoki przed uszkodzeniem, jak również dary dla zmarłych, są wyra- zem głębokiej wiary w życie poza- grobowe. Podstawowe pojęcie etyki stanowi maat, obejmujące kosmiczny, etyczny i rytualny porządek świata. Maat jest porządkiem świata (boga Re) i uchodzi za obowiązującą normę dla wszystkich istot. Jest to prawo kultowe i państwowe króla i ustawowa moral- ność zwykłego człowieka. Odpowie- dzialność za maat jako normę pań- stwową i życiową jest moralnym obo- wiązkiem króla i narodu. Maat jako porządek świata do czasów Nowego Państwa zmieniło się stopniowo w maat jako prawdę, tj. w prawdziwe samopoznanie. Zachowanie zgodne z maat jest ideałem egipskiej religijności. Maat w czasach późniejszych było personifikowane jako córka boga słońca Re, przedstawiana z piórem strusia na głowie. Liczne reliefy świą- tyń ukazują, jak król przedkłada maat bogom i tym samym podkreśla, że porządek świata jest niepodważalny. Tezę zasadniczą staroegipskiej etyki stanowił aksjomat: „Dobre jest to, co bóg kocha. Złe jest to, czego bóg nienawidzi." Wynikały z tego główne obowiązki: czcić boga, postępować właściwie i świadczyć dobro innym ludziom. 125. rozdział Księgi Zmar- łych, zawierający spowiedź przed sę- dzią zmarłych, nosi tytuł: „Co należy mówić, kiedy dociera się do hali obu prawd [prawa, sprawiedliwości], kiedy zostanie się oczyszczonym z wszelkiego zła, które się uczyniło, aby oglądać oblicze bogów, którzy w niej są". Potem następuje „negatywna spowiedź", uwzględniająca etyczny porządek, obejmujący bardzo zróż- nicowany zakres zobowiązań czło- wieka, zwłaszcza w stosunku do in- nych ludzi: Nie uczyniłem krzywdy ludziom... Nie uczyniłem niczego, przed czym bóg się wzdraga. Nie obmawialem żadnego sługi wobec jego przełożonego. Nie dopuściłem do głodu. Nie dopuściłem do płaczu. Nie zabijałem. Nie wydawałem rozkazu zabijania. Wobec nikogo nie postępowałem źle. Nie pomniejszałem darów ofiarnych w świątyniach. Nie zmniejszałem ciast ofiarnych bo- gów. Nie zabierałem chlebów ofiarnych zmarłym. Nie popełniłem wiarolomstwa w małżeń- stwie i nie uprawiałem nierządu. Nie powiększałem ani nie pomniejsza- łem miary ziarna... Nie odbierałem mleka od ust niemow- lęcia. Formułki wypowiadane w „nega- tywnej spowiedzi" są praktycznie na- kazami, których należy przestrzegać w życiu. Zapewnienie zmarłego: „Nie zabijałem", ma wartość nakazu dla żyjących: „Nie zabijaj!" Jest praw- dopodobne, że te maksymy etyczne, zbliżone do etosu hebrajskiego Deka- logu, znane były Mojżeszowi z Egiptu (-> izraelicka religia). Najważniejszym dokumentem su- rowej etyki leżącej u podłoża e.r. jest traktat teologii memfickiej - praw- dopodobnie z okresu Starego Pań- stwa - który król Szabaka (716-701 przed Chr.) znalazł jako tekst papiru- sowy w świątyni Ptaha w Memfis i kazał wyryć w kamieniu, określanym odtąd jako kamień lub tekst Szabaki. Tekst ten oprócz nauki o bogach przedstawia zasady nauk poli- tycznych. Troska o zmarłych Religia starożytnych Egipcjan w stopniu wyższym niż wszystkie inne uwzględniała kult zmarłych i sprawy śmierci. Wyrazem tego są m.in. bogo- wie zmarłych, sąd nad zmarłymi, ry- tuały pośmiertne z balsamowaniem i darami na grobach, ofiary dla zmar- łych, miasta zmarłych z piramidami, świątyniami zmarłych i księgami zmarłych. Ponieważ los pośmiertny jest najściślej związany z ciałem zmar- łego, z największą starannością trak- tuje się pochówek i zadbanie o trwa- łość zwłok. Podobnie jak Ozyrys, prawzór dalszego życia, zmarły rów- nież oczekiwać może zmartwychwstania. Od najdawniejszych czasów dotyczy to zwłaszcza władcy, którego pochówek jest jednocześnie jego in- tronizacją w zaświatach. Ponieważ tchnienie życia ka czło- wiek zachowuje również po śmierci, pod warunkiem, że substancja cielesna nie ulegnie rozkładowi, przywiązywano szczególną wagę do możliwie całkowitego zachowania zwłok. W trakcie dokładnie ustalonych ceremonii wyjmowano przy balsamowaniu mózg, serce, wnętrzności i owijano zwłoki kilkoma warstwami kunsztownie ułożonych pasów lnianych; kunszt ten był tak wielki, że mumie zachowały się do dziś. Mumię zamy- kano w trumnie drewnianej albo ka- miennej. Na trumnie malowano drzwi i oczy, aby zmarły mógł wyjść i oglądać słońce. Do grobu, „miesz- kania na wieczność", wkładano zmarłemu wszystko to, co niezbędne do dalszej egzystencji w „krainie zachodu". Przy zwłokach umieszczano - w celu pomocy przy sądzie zmarłych - zamiast złego ludzkiego serca kamiennego skarabeusza (egip. chepre, wielki), zaopatrzonego nie- kiedy napisem: „O serce, które należy do mojej istoty, nie występuj przeciwko mnie". Ten chrząszcz był uważany za praistotę i czczony - podobnie jak kula słoneczna i bóg słońca - z powodu swojego tajemniczego [samo]po- wstawania z kulki gnoju, którą sami- czka toczy przed sobą i w której składa swoje jaja. Później skarabeusz, jako amulet wykonany w kamieniu, glinie, szkliwie czy metalu, upowsze- chnił się także w postaci pieczęci i odważników. Kanopy to cztery kuliste naczynia gliniane, w których chowano wyjęte ze zwłok wnętrzności zmarłego. Po- nieważ forma dzbanów przypomina obraz Ozyrysa z miasta Kanopos koło Aleksandrii, od czasów greckich naczynia te nazywano kanopami. Od czasów Nowego Państwa pokrywy tych czterech dzbanów formowano jako głowy czterech bóstw opiekuń- czych: Amset (symbol: człowiek), Ha-pi (symbol: pawian), Kebehsenut (symbol: sokół), Duamutet (symbol: pies). Bogowie opiekuńczy uchodzili za synów Horusa. Od czasów Średniego Państwa da- wano zmarłym do grobu znaczną liczbę (nawet 400 sztuk) figurek po- mocników (egip. uszebti, odpowiada- jący), mających pracować w zaświa- tach w zastępstwie bogatych Egip- cjan, gdyby zostali wezwani do wyko- nania jakichś prac. Figurki opatrywano napisami; były to przeważnie po- rzekadła z Księgi Zmarłych oraz imię Egipska religia l' i tytuł zmarłego. W grobie umies czano także posążek zmarłego, al ten mógł uczestniczyć w obrzęda< kultowych. Zmarłych chowano często w ne ropolach, czyli miastach zrnarłyc Do miasta Memfis należała np. ro legła nekropola z polami piram Gizy. Kalendarz i dni świąteczne Wprowadzony przez Juliusza C zara kalendarz egipski miał 12 miesi cy, nazywanych od bóstwa, któren w danym miesiącu oddawano cześ Rok obejmował 365 dni (12 miesięi po 30 dni), z czego 5 uchodziło za d przestępne. Te ostatnie nazywar w Heliopolis od imion 5 bogów z mi Ozyrysa. Rok egipski rozpoczynał s miesiącem thot w czasie wylewu Nil Coroczna powódź miała najwięks: znaczenie dla nawodnienia doliny r> lu długości ok. 1000 km i szerokoś 10- 20 km. Powódź, rozpoczynają! się w czerwcu-lipcu i osiągająca sw punkt szczytowy we wrześniu-pa dzierniku, niosła ze sobą żyzny m wód Nilu, stanowiący podstawę uri dzaju egipskiej oazy rzecznej. Ryt podnoszenia się i opadania wód Ni określał od czasów faraonów rok go podarczy z jego podziałem na tr; wiejskie pory roku: pora uprawy (są zbiorów (per) i ugorowania (semu Zbyt wysoka albo zbyt niska powóc powodowała nieurodzaj, a co za ty idzie następował okres głodu (po Rdz 41), a zanikanie albo zepsuć wody Nilu uchodziło za najwięks: nieszczęście (Wyj 7,17 nn). Poniewi wysokość fali powodziowej była i totna dla sukcesu żniw, początek w lewu Nilu czczono co roku jako wk kie święto. Podnosząca się o 4-7 życiodajna fala Nilu wywodzona je w mitach z łez Izydy opłakując Ozyrysa, boga wegetacji i biegu życi W Epoce Późnej człowieka, któi utopił się w Nilu, uważano na bo{ Egipska religia 144 Egipska religia nały najistotniejsze właściwości i treść mitu. Zupełnie inny był wielki hymn do Atona; nie zawierał niczego z trady- cyjnego świata wyobrażeń Egipcjan, lecz stanowił pieśń pochwalną tarczy słonecznej Atona, pieśń, którą śpie- wać może każdy człowiek. W Amar- na, nowej rezydencji Amenhotepa IV, hymn do słońca zachował się w gro- bach wyższych urzędników w kilku wersjach. Była to pieśń kultowa no- wej gminy króla Echnatona (właś- ciwie egip. Achnatona), przypuszcza- lnie zredagowana przez niego samego. W hymnie tym znalazła klasyczny wyraz jego zreformowana nauka. Sławiąc boga słońca Atona jako przyjaznego twórcę, podtrzymującego wszelkie życie na ziemi, hymn wykazuje aż do szczegółów bliskie pokrewieństwo z biblijnym psalmem pochwalnym 104. (103.), który opi- suje nieskończone wspaniałości two- rzenia boga Jahwe (-> izraelicka re- ligia). Egipski obraz świata z Nut, Gebem i Duatem (Ozyrysem) stawiano sceny z życia bogów opisane w mitach. Kult i modlitwa Codzienny kult w najświętszym przybytku świątyni odbywał się wg dokładnie przepisanej liczby rytua- łów (36 ceremonii w Abydos i 60 w Tebach). Arcykapłan -jako przed- stawiciel króla tylko on miał dostęp do najświętszego przybytku - oka- dzał rano sanktuarium, otwierał je i pozdrawiał bóstwo wielokrotnym padaniem na ziemię oraz śpiewem i modlitwą. Przy posągu bóstwa peł- niono taką samą służbę jak przy żyją- cym władcy. Rano przy wtórze mod- łów posąg bóstwa myto, ubierano w nowe - białe, zielone, czerwone i różowe - pasy lniane (stare pasy były bardzo pożądane jako szaty żałobne), oliwiono i smarowano zieloną i czarną szminką. W końcu składano jeszcze ofiarę z jadła, m.in. z chleba, wina i wody. Toaleta poranna posągu boga służyła aktualnemu jego udu- chowieniu i wprowadzeniu doń bos- kiej istoty. Wszystkie hymny ku czci bóstw odpowiadały temu samemu schematowi: wyliczały imiona bogów, korony i świątynie, przypomi- (Antinous). Oprócz święta rozpoczy- nającego się wylewu Nilu istniały jesz- cze inne święta kalendarzowe, jak początek nowego roku, pór roku, miesięcy i faz księżyca, a także święta zasiewów i żniw. Wobec ścisłego związku króla z bo- gami święta królewskie pokrywały się niekiedy ze świętami boskimi, przede wszystkim hebsed (jubileusz), najbar- dziej znane ze świąt, dzień jubileuszu króla, w którym ten przed 30 laty wstąpił na tron albo został uznany następcą tronu, a także ceremonia koronowania nowego króla, ucho- dząca za jego ponowną boską inkar- nację w świecie doczesnym. Istniały poza tym liczne święta bo- gów obchodzone przy poszczególnych świątyniach. Stanowiły one wielkie święto dla każdego miasta, w którym czczono pewne ważne wydarzenia mitologiczne, np. w Abydos dzień urodzin bóstwa albo święto Ozyrysa. W dniu święta wystawiano publicznie dotąd ukryty wizerunek boga. Z sanktuarium świątyni wynoszono posąg boga na nosidle w kształcie okrętu i oprowadzano w procesji. Niekiedy bogowie odwiedzali się wza- jemnie. W dni świąteczne często wy- Jak pięknym ukazujesz się na horyzoncie nieba, Ty żyjący Atonie, któryś najpierw żyl. Ty wschodzisz na wschodnim horyzoncie i oświetlasz każdy kraj swoim pięknem... Twoje promienie obejmują kraje, tyle, ile ich utworzyłeś. Ty jesteś daleko, a iwoje promienie (jednak) są na ziemi. Ty jesteś przed obliczem ludzi, ale nie widać twej drogi. Kiedy zachodzisz na zachodnim hory- zoncie, ziemia jest w ciemnościach, jakby była martwa... Ziemia spoczywa w milczeniu, bo ten, kto ją slworzyl, spoczywa na swoim horyzoncie. Kiedy dnieje i ty znowu wstajesz na horyzoncie, i świecisz jak Aton za dnia, przepędzasz ciemność i rozdajesz swoje promienie... Ty, który dajesz oddech, aby ożywić każde z twoich stworzeń... Ty sadzasz każdego na swoim miejscu i dajesz im, czego potrzebują. 1 Król Mykerinos w otoczeniu dwu bogi lupek (2485-2457przed Chr.; IVdynastia Kair, Egipskie Muzeum Narodowe 2 Królowa Nefretete, malżonka Echnaton wapień (1360r. przed Chr.). Berlin, Staa liche Museen 3 Królowa Nefertari, malżonka Ramz są II, prowadzona przez Izydę-Hathor, mi lowidio z grobowca królowej w Dolinie Kri Iow w Tebach (129O-1224 przed Chr.) 4 Ważenie ludzkiego serca przez Anubi: i Thota w czasie sądu nad zmarłym, papin (1250 r. przed Chr.). Londyn, Muzeu, Brytyjskie 146 Egipska religia Organizowanie obrzędów kulto- wych, pierwotnie przysługujące tylko samemu królowi, należało także do arcykapłana każdej świątyni jako peł- nomocnika króla. Określone szczeble kapłaństwa wiązały się z określonymi urzędami i umiejętnościami, np. lekarze byli zawsze kapłanami Sachmeta, a najwybitniejsi artyści kapłanami Ptaha. Dziedziczny stan kapłański stanowił ściśle zamkniętą kastę, na której czele stał arcykapłan jako naj- wyższy urzędnik kultowy większego okręgu. Arcykapłan Teb miał rangę równą prawie królowi i otoczony był powszechnym szacunkiem. Właści- wymi opiekunami kultu i jednocześnie panami poszczególnych świątyń byli jednak słudzy boga, zwani również prorokami. O ubranie boga i inne sprawy zewnętrzne dbali stoliści. Cherheb - to uczeni, pisarze księgi boskiej i lektorzy, recytujący podczas ceremonii stare formuły, natomiast web (uab, tj. czysty) jako kapłani składający ofiary oceniali zabite zwie- rzęta, sprawdzali ich krew i orzekali: „Jest czysta". Kapłanami pomocni- czymi byli pastoforowie (gr. roznosi- ciele domowi); ich pomieszczenie zwało się pastoforium. Wielorakość funkcji kapłańskich spowodowała wyspecjalizowanie się różnych warstw kapłańskich, np. w kulcie Amona było ich pięć. Kapłani świątyń sprawowali też swoją służbę okresowo, np. jeśli istniały 4 grupy kapłanów, każda z nich za- rządzała kolejno świątynią przez je- den kwartał. W dawnych czasach również kobiety sprawowały urzędy kapłańskie, później jednak uczestni- czyły w obrzędach tylko jako śpiewa- czki, muzykując na instrumencie zwa- nym sistrum. Mastaby, piramidy i świątynie Groby składały się z dwóch części, właściwej podziemnej komory grobo- wej, w której spoczywała mumia, i nadbudowy, miejsca kultu zmar- łych. Nadbudowa przyjęła wkrótce formę mastaby (arab. kamienna ła- wa) wywodzącej się z formy grobu pagórkowego ludów koczowniczych. Była to wolno stojąca trapezoidalna budowla grobowa. Wnętrze nadbu- dowy, przeważnie dwuczęściowe, składało się z większej komory ze stołem ofiarnym oraz z mniejszego pomieszczenia kultowego. Po zacho- dniej stronie komory ofiarnej znaj- dowały się ślepe wrota, mające umoż- liwiać zmarłemu wejście do pomiesz- czenia kultowego, przyjmowanie ofiar i oglądanie malowideł na ścianach. Często za tymi pomieszczeniami znajdowało się kolejne, zwane ser-dab, w którym umieszczano posąg ka oraz wizerunek właściciela grobu. Stąd zamknięty szyb prowadził do podziemnej komory grobowej. Ponie- waż wyobrażano sobie, że państwo zmarłych leży na zachodzie, ku tej stronie kierowano obrzędy i wszystko, co wiązało się z kultem zmarłych. Miejsce na ofiary dla zmarłych znaj- dowało się więc zawsze po wschodniej stronie mastaby, aby składający ofiarę syn, a później kapłan, mógł być zwrócony w stronę zachodu. Więk- szość mastab znajduje się w nekro- polach w Gizie i Sakkarze. Z ciągle podwyższanej mastaby wykształciła się przez pośrednią for- mę piramidy schodkowej właściwa piramida (gr. spiczasty chleb; egip. mer), nadbudowa grobów dla królów Starego i Średniego Państwa. Król Dżeser z III dynastii kazał swojemu architektowi Imhotepowi wystawić pod Sakkarą jako swój gro- bowiec piramidę schodkową wysokości 60 m. Zbudowana na planie prostokąta pośrodku otoczonego dziesię- ciometrowym murem czworokątnego placu (545x278 m), składała się z 6 nakładanych na siebie mastab. Od czasów IV dynastii grobowce królów budowano na planie kwad- ratu i zaopatrywano w płaszczyzny skarpowe pod kątem nachylenia wy- noszącym 50°. Ich kształt przypomina zakończenie obelisku, prawzgórza i „miejsca słońca na ziemi". Przykład: tzw. piramida łamana lub trapezo- idalna w Daszur. Do pomieszczeń grobowych pro- wadził chodnik od strony pomocnej. Komorę grobową pierwotnie umiesz- czano pod ziemią, później w części murowanej. Po pogrzebie komorę za- mykano i maskowano. Od czasu osta- tniego króla V dynastii w chodnikach i komorach piramid umieszczano tzw. Teksty Piramid. Piramida była otoczona wieloma budowlami. Dojście do dokładnie we- dług stron świata zorientowanej pi- ramidy znajdowało się po stronie pół- nocnej, na wschodzie (w pobliżu Nilu) leżała świątynia dolna, portalowa, w której odbywały się ceremonie bal- samowania. Od świątyni dolnej pro- wadziła w górę droga 'procesyjna, przy której stały szeregi sfinksów. Tędy procesja pogrzebowa dochodziła do przedsionka świątyni zmarłego króla; na jej dziedzińcu stawiano po- nadnaturalnej wielkości posąg króla. Za tą świątynią stała kolejna, w której składano ofiary zmarłemu, ze ślepymi wrotami piramidy. Olbrzymie piramidy kamienne nad grobami królów miały po wsze czasy chronić ich ziemskie ciało i zapewniać nienaruszalność mumii spoczywającej w niedostępnych komorach gro- bowych. Nikt nie powinien mącić spokoju grobu zmarłego, dlatego też próbowano ukryć przed złodziejami dojścia do tajemnych komór grobo- wych skomplikowanymi korytarzami kamiennymi i fałszywymi drzwiami. Jednakże dla grabieżców grobów na- wet te wielokrotnie zagradzane blo- kami granitu korytarze nie stanowiły przeszkody w plądrowaniu (wszystkie piramidy zostały splądrowane już w czasach antycznych). Z ok. 40 piramid, których szczątki zachowały się w Egipcie, najbardziej znane są piramidy w Gizie, a wśród nich największa - piramida Cheopsa (2545-2520 przed Chr.): blok pod- stawy 250 m, wysokość 146 m (dziś tylko 137 m), pojemność ponad 2 min m3. Jej budowa trwała ponoć 20 lat i pracowało przy niej 100000 robotników. Ciężar każdego z pole- rowanych bloków wapiennych osła- niających piramidę wynosi ok. 5 ton. Matematyczna prawidłowość, ce- chująca konstrukcję piramidy, jest wyrazem ponadczasowości bytu i podkreśla znaczenie tych grobów jako trwałej rezydencji królów po śmierci. Królowie Starego i Średniego Państwa byli chowani w piramidach, natomiast królowie Nowego Państwa kazali się chować w grobowcach skal- nych. Te groby korytarzowe stanowią system sztolni wykutych w skałach, często ponad stumetrowej długości, z licznymi niszami po bokach (znaj- dowały się w nich kaplice i pomiesz- czenia do składania darów grobo- wych). Korytarze prowadziły do sali głównej, gdzie w zagłębieniu stał sar- kofag króla. Na ścianach komór, ko- rytarzy i pomieszczeń przedstawiano poszczególne fazy misteriów śmierci, przez które przechodzi król-bóg „O- zyrys [imię danego władcy]" wraz z jadącym przez świat podziemny bogiem słońca, by wreszcie w sali głównej urodzić się na nowo rankiem podczas wschodu słońca. Hołd zmar- łym składano w oddzielonych od gro- bowca świątyniach zbudowanych na wzgórzach na zachodnim brzegu Nilu. Najznaczniejsze grobowce skalne znajdują się w Dolinie Królów, w za- chodniej części pustyni po przeciwległej stronie Teb - stolicy Nowego Państwa. Należy tu wymienić grób Ramzesa II (1290-1224 przed Chr.), długości 80 m, i grób Merenptaha (1224-1214 przed Chr.), długości 110 m. W początkach Starego Państwa czołowe miejsce zajmują świątynie grobowe przy piramidach. Służyły one kultowi zmarłego króla i składały się z dolnej świątyni i właściwej, gór- nej świątyni grobowej przed piramidą. Łączyła je wiodąca pod górę droga. Przykład stanowi świątynia grobowa króla Chefrena w Gizie. W świątyniach władców V dynastii pod wpływem kultu słońca poczęto stawiać kolumnady, przedstawiające wymagany przez dramaturgię kultową gigantyczny gaj palmowy lub gęstwinę papirusów. Świątynie piramido-we Średniego Państwa nawiązują do świątyń Starego Państwa. W Nowym Państwie świątynia grobowa upodabnia się w swym zarysie do świątyni procesyjnej, jak np. Ramesseum i świątynia w Medinet Habu. Specjalne typy świątyń grobowych to świątynia tarasowa i świątynia skalna albo jaskiniowa. Pierwsza wznosiła się tarasami połączonymi ze sobą poręczami, jak np. świątynia królowej Hatszepsut w Tebach u pod- nóża skal Deir el-Bahari, druga wy- kuwana była od ok. 1800 r. przed Chr. w stromych ścianach skalnych nad Nilem, np. świątynia skalna Ramzesa II w Abu Simbel. Świątynie słońca V dynastii tworzą otwarte wielkie dziedzińce, gdzie uprawiano obrządki kultowe pod go- łym niebem. W tylnej części wielkiego dziedzińca wznosił się na podstawie w kształcie piramidy olbrzymi obelisk (gr. mały rożen), uchodzący za sym- bol boga słońca. Ta czworokątna, wysoka, zwężająca się ku górze i ostro zakończona kolumna była monoli- tem. Reliefy na takich obeliskach wymieniały budowniczego i powód wzniesienia - na ogół trzydziestolecie rządów króla. Od czasów V dynastii obeliski wznoszono przeważnie jako wolno stojące w centrum świątyń słońca, natomiast w Nowym Państ- wie (XVIII i XIX dynastia) stawiano Egipska religia je parami przed bramami wejścio-mi (pylonami) świątyń, np. w K naku i Luksorze. W Luksorze zi duje się najwyższy (28 m) w Egip zachowany obelisk królowej Hats psut. Wiele egipskich obelisków ce rze rzymscy przenieśli do Rzyr Obelisk stojący przed pałacem Lateranie, najwyższy (47 m) i najst szy w Rzymie, pochodzi ze wschi niej części zespołu świątynnego Karnaku (Teby), gdzie był punkt centralnym sanktuarium słońca, den z dwóch obelisków wzniesień; przez Ramzesa II w Luksorze (241 został w 1829 podarowany narodc francuskiemu przez wicekróla Egi] Mehmeta Alego i obecnie stoi placu Zgody w Paryżu. Obeliski us wionę w sanktuariach słońca mi; odbijać swym osłoniętym szlacheti mi metalami wierzchołkiem świa słońca. Kiedy wczesnym rankii pierwsze promienie słońca padały pozłacany wierzchołek obelisku, fa: on na dziedzińcu sanktuarium słor pozdrawiał boga słońca. W świątyni słońca przed obel kiem umieszczano wielki ołtarz z p tą ofiarną. Do budowli prowadź długa droga pod górę, jak tego dow dzą przykłady z Abu Gurab. W N wym Państwie dominujący typ stan wiła świątynia procesyjna, zorient wana ściśle wg jednej osi z dro procesyjna. Taką świątynię uważai za „dom boga", a bóg był „panen świątyni. Święta „droga boża" pr wadząca do najświętszego przybyli obramowana była podwójnym n dem zwróconych ku sobie figur świ tych zwierząt. Zwana też była ale baranów albo aleją sfinksów. Znai przykład stanowi aleja baranów pr wadząca do świątyni Amona w T bach. Przy bramie wejściowej (pylo gr. brama) - w kształcie dwóch ści tych wież, których fronton częs ozdobiony był płaskorzeźbami (E fu) - stawiano niekiedy po bokac 148 Egipska religia Egipska religia 1 Muzykantki z harfą, lutnią i fletem, malo- widło z Grobu Nocy w Tebach (1450 r. przed Chr.) 2 Świątynia tarasowa królowej Hatszepsut w Deir el-Bahari (1488-1470 przed Chr.) 3 Fasada świątyni Ramzesa II z posągami - kolosami (1290-1224 przed Chr.). Abu Simbel, Nubia 4 Schemat egipskiej budowli świątynnej (świątynia Chonsu w Karnak) 1. Aleja sfinksów 2. Obeliski 3. Brama wejściowa z pylonami 4. Dziedziniec z perystylem 5. Westybul 6. Sala kolumnowa (hypostylowa) 7. Sala świętej barki (sekor) 8. Sala otoczona kaplicami 5 Typy egipskich świątyń: A. Świątynia grobowa (Ramesseum w Tebach) 1. Pierwszy dziedziniec 2. Drugi dziedziniec ze słupami Ozyrysa 3. Wielka sala hypostylowa 4. Paląc z oknem B. Świątynia tarasowa (świątynia Hatszepsut w Deir el-Bahari) 1. Dziedziniec wejściowy 2. Dziedziniec środkowy 3. Górny, zamknięty dziedziniec główny C. Świątynia skalna (świątynia Ramzesa II w Abu Simbel) D. Świątynia slońca (świątynia Niusirre w Abu Gurab) 1. Świątynia dolna 2. Droga pod górę 3. Dziedziniec z ołtarzem ofiarnym 4. Wielka sala ofiarna 5. Magazyny 6. Kaplica 7. Mała sala ofiarna 8. Obelisk 9. Barka słońca ' E. Świątynia podwójna (świątynia Sobka i Haroeris w Kom Ombo) 1. Dziedziniec 2. Westybul 3. Sala kolumnowa 4. Sale wejściowe 5. i 6. Sanktuaria B l 2 G B OB g 150 Egipska religia dwa obeliski albo olbrzymie posągi (znane są kolosy Memnona z Teb). Przed egipskimi świątyniami Epoki Późnej u wejścia do okręgu świątyn- nego wznoszono „dom urodzin" (mammisi), służący matce bóstwa (dom kobiet), gdzie rodziła ona boskie dziecię. Dom ten składał się prze- ważnie z kilku pomieszczeń i wes- tybulu z bocznymi schodami. Przy- kładem takiego domu są budowle w Denderze i Edfu. Za pylonami znajdował się zamk- nięty podwójnym rzędem kolumn od- kryty (wejściowy) dziedziniec, tzw. perystyl, z umieszczonym pośrodku wielkim ołtarzem ofiarnym. Z dzie- dzińca wchodziło się do dużej sali kolumnowej (hypostylowej), poprze- cznej, często przedzielonej rzędami kolumn na trzy i więcej naw. Sklepie- nie, podtrzymywane licznymi kolum- nami, było ozdobione gwiazdami. Sala kolumnowa stanowiła symbol Egiptu albo świata, sufit z gwiazdami - nieba, a podłoga z wyrastającymi na podobieństwo roślin kolumnami - ziemi. Wielka świątynia Amona, tzw. bazylika, w Tebach stanowi przykład tego rodzaju budownictwa. Zamknięcie i centrum świątyni sta- nowiła kaplica, sekor, „duże miejs- ce". Było to ciemne pomieszczenie, zamknięte dwoma parami drzwi skrzydłowych, do którego wstęp mieli tylko król i kapłani. Przechowywano w nim wizerunek głównego bóstwa, przeważnie wysokości ok. pół metra. Wizerunek boga, siedziba duszy boga, uchodził za największą świętość. Świątynie słońca zamiast kaplic miały obeliski. Kaplica otoczona była licz- nymi przejściami i małymi pomiesz- czeniami dla bóstw pomniejszych oraz dla sprzętów kultowych. W ze- wnętrznym okręgu świątynnym znaj- dowały się mieszkania kapłanów i służby świątynnej oraz magazyny darów ofiarnych. Przykład stanowią Karnak ze świątynią Totmesa (Tut- mosisa) III i Medinet Habu. Specjalną formę architektoniczną stanowiła świątynia podwójna, poświęcona dwom różnym bóstwom, np. świąty- nia boga Suchosa (Sobka) i bogini Haroeris w Kom Ombo. Obraz człowieka Wizerunek człowieka miał służyć przedstawieniu jądra jego istoty i miał być wolny od znaków przemijalniości i przypadkowości, dlatego w wizerun- kach akcentowano bardziej elementy trwania niż ruchu. Ustawione w świą- tyniach i grobach okrągłe wizerunki miały reprezentować zmarłego i zape- wnić mu trwałą egzystencję. Ponie- waż ka zmarłego tylko wówczas za- chowuje wieczne życie, jeśli znajduje trwałe schronisko w zachowanym ciele lub w uwiecznionym wizerunku, królowie w trosce, że kiedyś ich za bal- samowane ciało rozpadnie się, kazali ustawiać swoje kamienne posągi w ukrytym pomieszczeniu w piramidzie. Drugi posąg stał w świątyni zmarłego, by mógł on uczestniczyć w kulcie ofiarnym. Również malowidła ścienne znaj- dujące się w świątyniach zmarłych i mastabach przedstawiały rzeczywis- tość życia w jej istocie, nieprzemijalny byt, bez jakiejkolwiek indywidualności i przypadkowości. Miały być od- czytywane jak wiersze z książki i być raczej „obrazami myśli" niż „obra- zami do oglądania". W malowidłach grobowych przed- stawiano życie codzienne zmarłych, ich domowe otoczenie, rodzinę, przy- jaciół, służbę, muzykantów i tancerki, z których towarzystwa nie powinni rezygnować także w zaświatach. Ukazywano również wydarzenia w państwie zmarłych, np. na malowidle ściennym wielkości człowieka z grobu królowej Nefertari, małżonki Ramzesa II, bogini Izyda prowadzi ją do Ozyrysa. Literatura religijna i filozoficzna Pismem, w którym przekazywano święte teksty, są hieroglify (gr. święte znaki). To powstałe ok. 3000 r. przed Chr. i stosowane do czasów rzyms- kich staroegipskie pismo obrazkowe zostało odczytane w 1822 przez Fran- cuza J.F. Champolliona na podstawie znalezionego przez żołnierzy Napole- ona trójjęzycznego napisu na kamieniu z Rosetty. Literatura religijna stanowi świa- dectwo rozbudowanej wiary w życie pozagrobowe. Teksty przeznaczone dla zmarłych w zaświatach można podzielić na trzy grupy. Królewskie Teksty Piramid są teks- tami rytualnymi służącymi do pochó- wku i kultu pośmiertnego królów. W Starym Państwie król Unas z V dy- nastii, a po nim królowie VI dynastii kazali wyciosać te teksty w pirami- dach na ścianach komór grobowych i prowadzących do nich korytarzy i pomieszczeń. Jeden z nich brzmi: „Czasem życia króla Unasa będzie wieczność, jego granicami nieskoń- czoność." Teksty Piramid pokazują króla, który za życia był Horusem, synem Ozyrysa, a po śmierci stał się Ozyrysem; jego następca znowu jest Horusem. Ich odczytywanie towarzy- szyło rytuałowi pogrzebowemu; słu- żyły zabezpieczeniu nieśmiertelnego życia królów i ich przyjęciu do towa- rzystwa bogów. Prawie połowę Teks- tów Piramid stanowią formuły i mod- litwy dla zmarłych. Ten zbiór ponad 700 sentencji (m.in. o wniebowstąpie- niu króla, jego obcowaniu z bogami i jego panowaniu w zaświatach) sta- nowi najstarszy religijny zbiór sentencji Egiptu i jednocześnie jest to naj- starszy tekst o zmartwychwstaniu w historii religii. Późniejsze Teksty Sarkofagów i Księga Zmarłych prze- jęły wiele z tych sentencji. W Średnim Państwie teksty te wy- pisywano na ścianach sarkofagów. Miały one chronić przebywających w świecie podziemnym zmarłych przed głodem i pragnieniem oraz za- radzić innym ich potrzebom. Egipska Księga Zmarłych (egip. pert em heru, wyjście z dnia) stanowi luźny zbiór staroegipskich sentencji rytualnych, które od początku Nowego Państwa spisywano na zwojach papirusu i wkładano zmarłym do sar- kofagów, aby mogli korzystać z nich w zaświatach. Ze względów praktycz- nych - chcąc zaopatrzyć wszystkich zmarłych - poczęto masowo produ- kować kopie, często na zwojach dłu- gości 20 m. Różne zwoje papirusu nie zawsze zawierają te same teksty, tak że jednolite ich określanie jako Księga Zmarłych jest mylące. W okresie saickim (663-525 przed Chr.) sentencje te prawdopodobnie zostały zestawione w kodeks składający się z 165 rozdziałów, z których najznaczniejszy (125.) opisuje sąd Ozyrysa nad zmar- łymi. Za autora Księgi Zmarłych uchodzi bóg Thot, pisarz bogów i bóg pisarzy jednocześnie (obecnie znamy 193 różne sentencje zmarłych). Treść sentencji jest bardzo różnorodna. Mają one po odbyciu przed Ozyry- sem sądu nad zmarłym zapewnić mu szczęśliwe dalsze życie i utorować drogę w zaświaty. Niektóre teksty mają pomóc zmarłemu ujść niebez- pieczeństwom świata podziemnego (aby nie musiał umierać po raz drugi) i połączyć się ze swoją rodziną w za- światach. Wiele sentencji zaopatrzo- nych jest w ilustracje przedstawiające sąd i świat pozagrobowy. Do literatury filozoficznej należy Nauka Ptahotepa, wezyra króla Aso- si z końca V dynastii. Jest on autorem księgi sentencji (ok. 2400 r. przed Chr.) stanowiącej jeden z najstar- szych dokumentów religii egipskiej. Występuje w niej obok abstrakcyj- nego określenia „bóg" (egip. nutar, siła) imię Ozyrysa jako jedyne okreś- lenie boga. Prawdopodobnie stary Egipcjanin chce powiedzieć: „Ozyrys jest nutar", tak jak stary Hebrajczyk powiada: „Jahwe jest El" (-> izraelic- ka religia). Ani jest twórcą staroegipskiej na- uki nazwanej jego imieniem. Zbiór sentencji (945-745 przed Chr.), zwa- nej Naukami Ani, w formie dialogu miedzy ojcem i synem znajduje się w papirusie z czasów XXII dynastii i zalicza się do literatury filozoficznej Nowego Państwa. Wysoki egipski urzędnik z Panopo- lis (Górny Egipt) imieniem Amene- mope (Amen-em-ope) jest autorem powstałej w czasie 900-600 r. przed Chr. nauki mądrości dla swojego naj- młodszego syna, kapłana boga Min w Panopolis. Tekst, wykazujący szczerą pobożność i stosowany jako podręcznik szkolny, składa się z 30 numerowanych rozdziałów, z których każdy rozwija określoną myśl. Każde 4 rymowane wiersze tworzą jedną strofę. Niektóre z tych tekstów włączone są albo dosłownie, albo w nieco zmienionej formie do biblijnej Księgi Przysłów Salomona (22, 17- 23,11) (-> izraelicka religia). Wspomnieć należy jeszcze Imhote- pa, staroegipskiego mędrca. Ten autor sentencji filozoficznych (Nauka Imhotepa), lekarz i budowniczy pi- ramidy schodkowej dla króla Dżese- ra, przedstawiany jako łysogłowy ka- płan ze zwojem papirusu, czczony jest od Epoki Późnej w Memfis i Tebach jako bóg lecznictwa i uchodzi za syna Ptaha i Sachmet. Chronologia Okres przed Chr. 2955-2665 Okres archaiczny i zjednoczenie państwa: I i II dynastia. 2760-2665 Dżed: kamień nagrobny z Horusem- sokołem. 2665-2155 Stare Państwo: III-VI dynastia. 2665-2570 III dynastia; Dżeser: Egipska religia 15 pierwsza piramida schodkowa z Sal kary zbudowana przez Imhotepa. 2545-2520 Cheops: piramida w G zie. 2510-2485 Chefren: piramida z sfinksem w Gizie; Chefren z Hori sem-sokołem. 2485-2457 Mykerinos: piramid w Gizie. 2450-2442 Szepsekaf: religia słońc (Re z Heliopolis) staje się religią pań stwową; budowa świątyni słońc w Abu Gurab (Abusir) i przyjęci przez króla tytułu Syn Re. ok. 2400 Nauka Ptahotepa i pirami da w Sakkarze. 2310-2290 Unas: Teksty Piramii w Sakkarze. 2155-2040 Pierwszy okres przejście wy: VII-X dynastia. 2040-1785 Średnie Państwo: XI-XI dynastia, powstanie Tekstów Sarko fagów. 1971-1929 Senuseret I: sanktuariun w Heliopolis z obeliskiem. 1842-1789 Amenemhet III: światy nią grobowa („labirynt") pod Ha wara. 1785-1554 Drugi okres przejściowy XIII-XVII dynastia. 1554-1080 Nowe Państwo: XVIII XX dynastia; określanie króla jakc faraona od czasów XVIII dynastii powstanie tekstów Księgi Zmarłych 1529-1508 Amenhotep I: komplek; świątynny Amona-Re z wielką sal? kolumnową w Karnaku (Luksor). 1488-1470 Świątynia tarasowa Hat-szepsut w Deir el-Bahari. 1470-1439 Egipt staje się potęgą światową za Totmesa III. 1403-1365 Amenhotep III: świątynia grobowa z kolosami Memnona w zachodnich Tebach i świątynia Amona w Luksorze z obeliskami. 1365-1349 „Król- heretyk" Amenhotep IV (zwany później Echnato-nem) przenosi stolicę do Amarna i buduje świątynię Atona; Wielki Hymn do Atona. ELAMICKA RELIGIA ELEUZYNSKI KULT MISTERYJNY tów -» misteryjnych. Wywodzą się z 3. tysiąclecia przed Chr. i były pierwotnie obchodzonym w Eleusis świętem żniw, związanym z cyklem rocznym i „pochowaniem" ziarna w ziemi, świętem rodzinnym ku czci 152 Elamicka religia 1349 Tutenchamon odnawia starą religię; Teby stają się na powrót sto- licą. 1303-1290 Seti I: wielka sala kolum- nowa w Karnaku. 1290-1224 Ramzes II: Ramesseum w zachodnich Tebach, świątynia skalna w Abu Simbel; ukończenie sali kolumnowej w Karnaku. 1224-1214 Merenptah: świątynia Ptaha w Memfis. 1193-1156 Ramzes III: świątynia grobowa w Medinet Habu. 1080-712 Trzeci okres przejściowy: XVI- XXIV dynastia. E.r. była religią poświadczonego od pół. 3. tysiąclecia przed Chr. pań- stwa Elam (wyżyna) ze stolicą Suzą, położonego na płn. wschód od ujścia Eufratu i Tygrysu do Zatoki Perskiej. Sami Elamici nazywali swój kraj Hal- tampt (kraj pana [boga]). Religia pań- stwa Elam, które stanowiło kolebkę jednej z wielkich kultur p}d.-zach. Azji, należy do religii -> Azji Połu- dnic wo-Zachodniej . Misteria eleuzyńskie, nazwane od greckiego miasta Eleusis w Attyce, są najbardziej znane z wszystkich kul- Klasyczny okres Elamu rozpoczął się od króla Szutruk-Nahhunte (ok. 1207-1171 przed Chr.), który zdobył i splądrował Babilonię (1173 przed Chr.), wywożąc m.in. słynną stelę zwycięstwa Naram-Sina i stelę praw Hammurabiego z Sipparu. Najznacz- niejszym władcą Elamu był jego syn Szilhak-Inszuszinak (1165-51). W 1080-945 Arcykapłani Amona rządzą państwem bożym w Tebach. 945/745 Zbiór sentencji Nauki Ani. 900/600 Nauka Mądrości Ameno-pe. 713-332 Epoka Późna: XVI-XXX dynastia. 525-332 Egipt perską prowincją. 380-342 XXX i ostatnia rodzima dy- nastia. 332 Aleksander W. przyłącza Egipt do Macedonii; założenie Aleksandrii. 303-30 Dynastia Ptolemeuszy. 283- 247 Ptolemeusz II Filadelfos: świątynia Izydy w File. 640 przed Chr. król Asyryjczyków Assurbanipal (668-626) zdobył Elam i zniszczył Suzę. Na czele obejmującego ponad sto bóstw panteonu stała matka bogów Pinenkir lub Pinikir (pani nieba), zwana również Kiririsha (wielka bo- gini). Miała niekiedy dwóch małżon- ków, ciemnego Humbana (Huban) i jasnego Inszuszinaka. Pierwszy był bogiem królewskiej władzy. Humban i Pinenkir mieli syna, boga Hutrama; wszyscy troje stanowili najwyższą boską triadę. Inszuszinak (pan akropolu) był bo- giem miasta Suza i jednocześnie pa- nem sądu nad zmarłymi. Bogowie planet to bóg słońca Nah- hunte (twórca dnia), jednocześnie bóg porządku prawnego, oraz bóg księżyca Napir (błyszczący). 247-222 Ptolemeusz III Euergetes I: świątynia Horusa w Edfu. 145-116 Ptolemeusz VIII Euergetes II: świątynia Hathor w Denderze. 51-30 Kleopatra VII. 30-395 po nar. Chr. Egipt rzymską prowincją. Okres po nar. Chr. 395-639 Egipt wchodzi w skład cesarstwa bizantyńskiego. 560 Cesarz Justynian II (527-565) zamyka świątynię Izydy w File. 639 Podbój Egiptu przez Arabów. Stosunek przemożnych bogów do zależnych od nich ludzi określano jako kiten; ziemskim reprezentantem kiten był król, władca kraju. Na czele stanu kapłańskiego, do którego nale- żeli kapłani i kapłanki, stał arcykapłan. Obrządków kultowych z ofiarami zwierzęcymi dokonywano w świąty- niach leżących w okręgu świątynnym ze świętym gajem. Na akropolu Suzy świątynie bogów elamickich znajdo- wały się w pobliżu świątyń bogów akadyjskich. Do sanktuariów i świątyń położonych samotnie w górach urządzano pielgrzymki. W sztuce elamickiej znane są plas- tyczne wizerunki modlących się ludzi, którzy albo wznoszą obie ręce ku bóstwu, albo krzyżują ręce na pasie. „matki ziarna" Demeter i jej córki Kory (dziewczyny-ziarna), Persefo- ny. Po połączeniu Eleusis (20 km na płn. zachód od Aten) z ateńskim związkiem miast-państw eleuzyńskie uroczystości misteryjne stały się at- tyckim kultem państwowym, ogólno- greckim. W czasach greckiej koloni- zacji kult Demeter i jej córki Per- sefony rozprzestrzenił się w Dolnej Italii i na Sycylii (świątynia Demeter w Selinunt z VI w. przed Chr.). Od Eleuzyński okręg kultowy (sanktuarium Demeter w Eleusis, Grecja) 1. Wejście 2. Świątynia Artemidy, ołtarze i eschara 3. Portyk 4. Dom źródla 5. Łuk triumfalny 6. Studnia Kalichorosa 7. Łaźnie rzymskie 8. Propyleje duże 9. Łuk triumfalny 10. Brama i antyczna ulica 11. Antyczna dzielnica domów 12. Rzymska cysterna 13. Rzymskie domy 14. Wewnętrzne propyleje małe 15. Mur Pizystrata (VI w. przed Chr.) 16. Sanktuarium Plutona, Plutonion 17. Ołtarz 18. Święta droga 19. Kaplica Panagii 20. Rzymski megaron 21. Świątynia Kory (Persefony) 22. Dom heroldów 23. Średniowieczne mury zamkowe 24. Akropolis (góra zamkowa) 25. Świątynia Demeter, Teleslerion 26. Hala Filona 27. Taras ze stopniami wykutymi w skale 28. Mur Peryklesa 29. Okrągta wieża 30. Ratusz (buleuterion) 31. ,,Święty dom" 32. Mitreum 33. Gimnazjon III w. przed Chr. dotarł do Rzymu przez Lacjum kult Ceres-Prozerpiny (świątynia Ceres przy Circus Maxi- mus). Do „wtajemniczonych" należał Cyceron (106-43 przed Chr.), a także cesarz Galienus (253-68 po nar. Chr.), który na znak swego mistycznego zespolenia z Korą kazał wybić monety z żeńską formą swego nazwiska „Galiena Augusta". Ośrodek kultu misteryjnego w Eleusis został zniesiony edyktem cesarza Teodozjusza I 34. Portyk Eleuzyński kult misteryjny 15 (392), a w 395 splądrowany i znis; czony przez Alaryka, króla Wizygc tów (395-410). 35. Muzeum archeologiczne Bogini Demeter (łac. Ceres), córk Kronosa i Rei, była siostrą Zeus i matką Persefony (łac. Prozerpina córki Zeusa. Uchodziła za bogini żyzności ziemi i życia wegetatywnegc które zamiera jesienią i co wiosn rozkwita na nowo. U podstaw mii teriów eleuzyńskich leży następując mit: dziewczyna-ziarno, Kora-Pers< ESKIMOSKA RELIGIA ETRUSKA RELIGIA 154 Eleuzyński kult niisteryjny fona, córka Demeter, bogini płodności, za wiedzą Zeusa została porwana przez Plutona-Hadesa, boga podziemia, i uprowadzona do jego państwa, gdzie stała się jego małżonką i panią tego podziemnego państwa. W związku z tym Demeter złorzecząc odmówiła ziemi wszelkiej żyzności i pełna rozpaczy udała się, przebrana za starą kobietę, na poszukiwanie córki. W Eleusis, gdzie w smutku odpoczywała przy studni Kalichorosa (studnia placu tańców), pocieszały ją córki króla Keleosa tańcem, i zaprowadziły do pałacu króla, gdzie ją przyjęto gościnnie. W podzięce za to Demeter ofiarowała młodemu księciu Triptolemosowi pierwsze ziarno pszenicy, a ten nau- czył Greków sztuki uprawiania pola. Demeter nakazała wzniesienie świątyni w Eleusis i odbycie uroczystości misteriów żyzności ku czci jej samej i Persefony. Na rozkaz Zeusa Her- mes musiał wreszcie sprowadzić z powrotem Persefonę, tak że matka i córka znów się połączyły. Ponieważ jednak Persefona jadła w Hadesie święte jabłko granatu, została na zawsze związana ze światem pod- ziemnym i musiała tam przebywać przez trzecią część roku. Pozostałe dwie trzecie wolno jej było spędzić na ziemi i na Olimpie. Tak więc żyła - podobnie jak ziarno - przez część roku pod ziemią, a przez resztę na ziemi. W analogii do ziarna siewnego, które zostaje „pochowane" w ziemi, by wreszcie, kiedy nadejdzie jego czas, znowu wyłonić się z ziemi jako owoc zasiewu, pojmuje się ten mit jako zapowiedź życia po śmierci. Dla wtajemniczonego istnieje nadzieja, że - podobnie jak Kora - zstąpi wprawdzie do państwa zmarłych, ale powróci do lepszego i bogatszego życia. W tym kontekście wyznał Cy- ceron: „Nauczyliśmy się żyć i umierać bogatsi w nadzieję." Przesłanką powrotu do życia jest moralna integ- ralność i kultowa czystość. Święcenia wtajemniczanych w mi- steria eleuzyńskie były dwustopniowe. Pierwszy stopień stanowiło święcenie wstępne z ceremoniami oczyszczania. Po tym oczyszczeniu (kathar-sis) każdy mógł zostać członkiem gminy (mistą), co dokonywało się w głównym święceniu wtajemniczo- nych (epoptów). Święcenie wstępne odbywało się z okazji małych mis- teriów na wiosnę, podczas gdy duże misteria jesienne łączyły się z głów- nym święceniem. Dni świętowania w jesieni poprzedzał tydzień przygo- towawczy, w czasie którego święte obiekty kultowe sprowadzano w or- szaku efebów z Eleusis do Aten. Pierwszego dnia herold zapraszał wszystkich czystych do udziału w mi- steriach. Drugiego dnia wtajemni- czani oczyszczali się w morzu i składali świnię w prywatnej ofierze. W trzecim dniu przewidziane były publiczne ofiary, a w czwartym oczy- szczanie potomków. Piątego dnia odbywała się całodzienna wielka procesja świąteczna na świętej drodze z Aten do Eleusis, podczas której odprowadzano z powrotem obiekty kultowe. Bóg lakchos uchodził za personifikację wielkiego pochodu świątecznego. Szóstego dnia w Eleusis odpoczywano i poszczono, a następnej nocy rozpoczynała się główna uroczystość. Początek stanowiło publiczne zebranie, z którego wy- praszano nie wyświęconych zawoła- niem herolda. Najważniejszą część uroczystości stanowiły symboliczne ponowne narodziny wyświęconych, prowadzące do boskości. W trakcie ceremonii kultowych pokazywano święte przedmioty, m.in. ze świętego kosza (kiste) wyjmowano symbol matczynego łona Demeter, który przesuwano po własnym ciele. Recy- towano formułki misteryjne i wzy- wano niebo: „hye" (gr. deszczu, pa- daj ) oraz ziemię: „kye" (gr. przyj- mij). W dramacie kultowym przed- stawiano ceremonialnie mit o losie bogiń, święte wesele i urodziny bos- kiego dziecięcia. Do akcji kultowej należał również sakramentalny posiłek jednoczący, jedzenie jęczmienia i picie kykeonu, naparu jęczmien- nego. Dzień siódmy, po nocnym świętowaniu, był dniem odpoczynku. Ósmy dzień wypełniały rytuały dotyczące zmarłych, dziewiątego i ostatniego dnia wszyscy powracali do swych miejscowości rodzinnych. Kult w Eleusis spoczywał w rękach dwóch rodzin, w obrębie których godność kapłańska była dziedziczna; one wyłaniały spośród siebie hiero- fanta (gr. wskazujący świętość), naj- wyższego kapłana Eleusis, udzielają- cego święceń. Jego żeński odpowiednik stanowiła hierofantka, która stała u jego boku jako kapłanka Demeter. W szczytowym momencie uroczystości oboje pokazywali uczestnikom święte przedmioty. Miejsce misteriów eleuzyńskich le- żało w obrębie okręgu kultowego, do którego wkroczenie było nie wta- jemniczonym zabronione pod karą śmierci. U wejścia do zewnętrznego okręgu kultowego znajdowała się studnia Kalichorosa. Do okręgu kul- towego wchodziło się przez murowaną bramę przypominającą propy-leje. Z dziedzińca przechodziło się świętą drogą do przedsionka, pro- wadzącego do wewnętrznego okręgu kultowego. Tu znajdowało się m.in. plutonium, wejście do świata pod- ziemnego, dokąd Pluton-Hades uprowadził Korę. Święta droga koń- czyła się przy sanktuarium misteryj- nym (telesterion). To prawie kwad- ratowe pomieszczenie (54 x 52 m) z VI w. przed Chr. otoczone było ośmioma wykutymi w skale, po części w marmurze, rzędami stopni, na których zasiadać mogło ok. 3000 wtajemniczonych. W środku tej sali o 42 kolumnach odbywały się kul- towe igrzyska misteryjne. W górnej kondygnacji przechowywano święte przedmioty pokazywane wtajemni- czonym. Religia Eskimosów (algonkiń. je- dzący surowe mięso), którzy sami siebie nazywają inuit (ludzie; 1. pój. inuk, człowiek), zalicza, się do religii - » arktycznych. Obszary zamieszki- wane przez łącznie 69 tyś. Eskimosów leżą na wybrzeżu azjatyckim i amery- kańskim, w Cieśninie Beringa, na Alasce (USA), Labradorze (Kanada) i w Grenlandii. Eskimosi, należący do mongoloidów, są myśliwymi i ryba- kami. Latem żyją przeważnie w głębi kraju, gdzie m.in. polują na karibu (renifery), a zimą polują i łowią na morzu. Dla Eskimosów najwyższą istotą jest numen Silą lub Silap inua (duch powietrza), wypełniający cały wszechświat. Drugą co do rangi pozycję zajmuje bóg księżyca i władca pogody. Jako pan morskich zwierząt powoduje on przypływy i odpływy. E.r. była religią osiadłego od 900 r. przed Chr. w Etrurii ludu Etrusków (łac. Tusci), od którego wywodzi swą nazwę dzisiejsza Toskania. Ośrodek kultu z sanktuarium znajdował się w okolicy Volsinii. E.r. należy do - > europejskich religii. Na wzór jońskiego związku miast etruskie miasta-państwa połączyły się ok. 600 przed Chr. w ligę 12 miast. W VI w. przed Chr. Etruskowie pano- wali nad Lacjum i Rzymem, gdzie ustanowili ostatnich królów, a w V w. Chronologia Okres przed Chr. VI wiek Budowa telesterionu w Eleusis i świątyni Demeter w Seli- nunt. Bogini słońca w porównaniu z bo- giem księżyca odgrywa mniejszą rolę. Dla grenlandzkich Eskimosów Ar- naquashaq (majestatyczna kobieta) jest boginią morza, panią zwierząt i sprawczynią burz. W głębinach mor- skich wznosi się jej pałac, gdzie mieszka razem z rybami i innymi morskimi zwierzętami. Foki strzegą jej domu. Kiedy Eskimosom brak żywności, tylko szamani mogą nakłonić boginię, by zezwoliła ludziom polować na zatrzymane przez nią zwierzęta. Wszystko, każda rzecz, każde pojęcie jest ożywione, tzn. posiada inua. Ta dzierżawcza forma od inuk (człowiek) oznacza w trzeciej osobie „jego człowiek, jego własność". Ludzie i zwierzęta mają jedną albo kilka dusz, z których jedna w postaci danej istoty kontynuuje jej życie po opanowali Kampanię. Wtedy właśnie rozpoczął się ich stopniowy upadek, któremu towarzyszył wzrost rzymskiej potęgi. W 396 Rzymianie zdobyli etruskie miasto Veii, a w I w. skoń- czyło się obywatelstwo etruskie wskutek rzymskiego „lex Julia de ciyitate". Utrzymały się jeszcze przez pewien czas tradycje religijne i kulturalne. Etruskie bóstwa tworzyły trzy grupy: bóstwa z czysto etruskimi imionami, identyfikowane z greckimi i rzymskimi, takie, które Etruskowie przeję- Etruska religia l Okres po na r. Chr. 253-268 Cesarz Galienus, mista ki tu Eleusis. 395 Zniszczenie sanktuarium Ele sis przez Alaryka. śmierci. Dalsze życie po śmierci mo istnieć w trzech państwach. Dv z nich są szczęśliwe: wysoko w nieb i głęboko na dole, w morzu. Trzeć leży bezpośrednio pod powierzchn ziemi i jest nieszczęsnym miejsce pobytu. W obrzędach kultowych dominu rytuały myśliwskie. Mają one pi dwójny cel: zapewnić, że zwierzę dadzą się ludziom upolować i że bęc przy tym właściwie traktowane, al ich dusze nie skarżyły się innym zwi rzętom lub ich duchom na polującyc ludzi. W rodach opartych na mom gamicznych rodzinach miejsce prz; wódcy zajmuje szaman. Szamani (ai gakog, stryj, wuj) przy pomocy tun; rak, duchów pomagających, dyspi nują nadludzką mocą. Śledzą ludzk losy i pomagają w chorobie. li od swych italskich sąsiadów, i takii które pochodziły od greckich koloni: tów na południu. Bogów często zt stawiano w triady (niekiedy w dzit wiątki lub dwunastki), z których na znaczniejsza - to Tinia, Uni i Menvr< W każdym mieście poświęcano ji 3 świątynie i 3 bramy. Na czele bóstw stał Tinia (rzymsl Jowisz), bóg nieba, przewodząc dwom związkom bogów: radzie dwi nastu i radzie ośmiu. Jego małżonk była Uni (rzymska Junona). Menvi 156 Etruska religia EUROPEJSKIE RELIGIE później identyfikowano z rzymską Minerwą. Inni bogowie to Aplu (rzymski Apollo), którego posąg z Veii jest jednym z arcydzieł sztuki etruskiej, i Yoltumna, którego święty gaj pod Yolsinii stanowił centrum ligi 12 miast. Poza tym wymienić należy He- rcle Unial elan (Herkules, syn Uni), Mari (rzymski Mars), Satres (rzymski Saturn), Sethlam (rzymski Wulkan), Tecum i Turan (rzymska Wenus). Wrogo usposobieni do ludzi byli bogowie Yetisl i Yelkhans. Demon Charun młotkiem wybijał zmarłym duszę z ciała. O całym życiu decydowała religia, disciplina Etmsca (etruska nauka), z charakterystycznymi wyobrażeniami przestrzeni i czasu (10 epok świata). W religii dominowało zainteresowanie śmiercią ludzi i wyobrażenia o życiu po śmierci - albo wśród 1 Demeter, Triptolemosi Kora,płaskorzeźba wotywna z Eleusis, marmur (ok. 440 przed Chr.). Ateny, Muzeum Narodowe 2 Wilczyca kapitolińska, brąz (ok. 470 przed Chr.). Rzym, Muzeum Kapitolińskie 3 Apollo z Yeii, terakota (ok. 500 przed Chr.). Rzym, Yilla di Papa Giulio rajskich przyjemności, albo piekiel- nych mąk. Ku czci zmarłych, których zwłoki chowano w trwałych grobach, a później pod kurhanami miast zmarłych, odbywały się igrzyska pogrzebowe (gladiatorzy). Aby poznać wolę bogów, interpre- towano znaki jako wróżby, obser- wowano błyskawice (ars fulgatoria), objaśniano lot ptaków (auspicium), wróżono z trzewi (haruspicia), głównie z wątroby jako siedliska życia. Brązowa wątroba z Piacenzy, stoso- wana do wieszczenia z trzewi, po- dzielona była na 40 regionów, z któ- rych każdy oznaczony był imieniem określonego bóstwa. E.r. to zbiorcze pojęcie obejmujące religie i wierzenia autochtoniczne - powstałe wśród plemion i ludów Europy (gr. Europę), jak równie alo- chtoniczne - przyniesione z innych części świata do Europy, tu jednak w europejskim duchu dalej rozwijane. Ludność Europy, dziś najgęściej zalu- dnionego kontynentu, zalicza się do europeidów. Kontynent ten - nazwany od imienia znanej w greckiej mitologii królewny fenickiej Europy, porwanej na Kretę przez Zeusa w postaci byka (to uprowadzenie prześledzić można w historii sztuki od VII w. przed Chn)\ - posiada ogromne znaczenie dla dziejów religii od czasów prę- i wczes- nohistorycznych. Tu powstały w re- gionach zachodnich, środkowych, północnych i wschodnich religie -» indoeuropejskie Celtów, Germa- nów, Słowian i Bałtów, a na południu rozwijały się religie -> baskijska, -» etruska, -> kreteńsko-mykeńska, -> homerycka, po części religie -> hel- Prostokątne świątynie stały na wy- sokich cokołach. Przed cellą świątyni często znajdowała się hala. Rzędy kolumn przedsionka i ściany celli podpierały stromy, dwuspadowy dach. Niekiedy pod jednym dachem mieściły się trzy leżące obok siebie pomieszczenia celli, w których stały posągi triady czczonych bóstw. Za przykład służyć mogą Kapitolium z Signia i świątynia z Falerii. Komory grobowe z sarkofagami (w nekropoli Cerveteri stały sarkofagi, na których przedstawiano zmarłych w postaci glinianych figur naturalnej więkości, przeważnie razem ze współmałżonkami), urnami (znane są lenistyczne, kulty -» misteryjne: -» dionizyjski, -» orficki, -» eleuzyń-ski, -> samotracki, ale również religie indoeuropejskich Greków (religia -»grecka) i Rzymian (religia -> rzymska). Tu wreszcie mają swą kolebkę religie niektórych ludów ugrofińskich - Finów, Węgrów i Lapończyków (religie -> ugrofińskie). Od czasu chrystianizacji Europy wszystkie wymienione religie zaliczane są do -> starych religii. Przejście Jagiełły na chrześcijaństwo w 1386 uważane jest za koniec chrystianizacji Europy; tu z -> chrześcijaństwa wyłoniły się jego główne wyznania: grec- kóprawosławne, rosyjskoprawosław-ne, rzymskokatolickie, protestanckie i anglikańskie. Oprócz wymienionych starych religii istnieją w Europie, w porównaniu z Azją, Afryką, Ameryką i Oceanią stosunkowo nieliczne -> nowe religie, jak ruch -> niemieckoreligijny, ruch -> Graala, -> Towarzystwo im. Lor- bera i -> lorencjanie. Europejskie religie 15 znalezione w Chiusi popielnice [kanc py] z pokrywami w formie ludzkie głów, często z ramionami) oraz wyku tymi w skale meblami uchodziły z mieszkania zmarłych. Etruskowie, pozostający w stałyr konflikcie z Rzymem, silnie oddział) wali na -> rzymską religię, o czyr świadczy m.in. kapitolińska wilczyc (ok. 500 przed Chr.), symbol Rzymi będąca etruskim wyrobem z brązu. P zdobyciu Yeii Rzymianie przenieś wizerunek kultowy Uni, bogini mias ta, do Rzymu i zbudowali jej świąt) nie. Za pośrednictwem Etrusków dc tarło na obszar starożytnego Rzym wiele elementów kultury greckiej. Uprowadzenie Europy (ok. 490przed Chr.. Tarkwinia, Muzeum Archeologiczne FIŃSKA RELIGIA FENICKA RELIGIA FRYGIJSKA RELIGIA Jest to religia dawnych Fenicjan, którzy najpierw żyli na obszarze sy- ryjsko-palestyńskim, a następnie za- mieszkiwali wąski pas wybrzeża od rzeki Eleutheros (Nahr el-Kebir) na północy do Góry Karmel na połu- dniu. Religia Fenicjan, których nazwa wywodzi się z handlu purpurą (gr. phoinix, purpura), należy do religii - » kananejskich i -> semickich. O Fenicjanach można właściwie mówić dopiero od XII w. przed Chr. W XIII w., na skutek najazdów Aramejczyków we wsch. Syrii i Heb- rajczyków w Palestynie, a także lu- dów morskich od strony Morza Śród- ziemnego, Fenicjanie stracili własne zaplecze. Zostali zepchnięci na wy- brzeże, na obszar od Tyru na połu- dniu po okolice Arwad na północy, tak że po 1080 przed Chr. zwrócili się ku morzu i żegludze. Weszli do historii jako jeden z wielkich starożytnych ludów żeglarskich; zwano ich również Sydonami, a w pomocnej Afryce Pu- nijczykami (-> punicka religia). Od ich portowego miasta Byblos, gdzie do głównych artykułów przy- wożonych należał egipski papirus, pochodzi grecki wyraz biblos - książka, stąd Biblia. Byblos, Sydon i Tyr były auto- nomicznymi państwami-miastami. Sydon zakładał kolonie handlowe na Cyprze (ok. X w. przed Chr.), Sycylii, Sardynii, w płn. Afryce (Kartagina, IX w. przed Chr.) i w Hiszpanii. W VIII-VII w. przed Chr. książęta miejscy Sydonu i Tyru musieli się poddać Asyryjczykom, a w 538 Per- som. W 63 r. przed Chr. Pompejusz wcielił Fenicję do państwa rzym- skiego. W toku zakładania miast i ich rozwoju w potęgi morskie bogowie Fenicjan zmieniali się z bóstw przyrody w bóstwa miast, wreszcie w bóstwa morskie; jest to jedyne tego rodzaju zjawisko wśród starosemickich religii. Milkat lub Melkart (fen. król miasta) był pierwotnie bogiem odradzającej się przyrody, następnie głównym bogiem Tyru i Kartaginy, wreszcie bogiem czczących go żeglarzy. Dwie kolumny charakteryzowały jego świątynie. Ogólnosemicki Baal jako lokalny bóg miasta nosił imię np. Baal z Tyru, Baal z Sydonu lub Baal z Byblos. Jako Baala-Hammona czczono go w Kartaginie. Bogini Anat była siostrą i małżonką Baala. Już ok. 2000 r. przed Chr. identyfikowano ją z Isztar (gwiazdą poranną i gwiazdą wieczor- ną) i łączono po części z Astarte. Żydzi z Elefantyny wiązali ją ze swoim bogiem Jahu. Bóg przyrody Adonis albo Adon (pan) miał swoje główne sanktuaria w świątyni Baalat w Byblos i na Cyprze. Bogiem roślinności był także Eshmun, który zmartwychwstał po śmierci i stał się bogiem zdrowia, ponieważ pobudzał chorych do no- wego życia. Jako opiekuńczy bóg akropolu w Kartaginie stał się następnie bogiem miasta, tak jak już przedtem był bogiem Sydonu. Proroctwa lecznicze głosił czczony w mieście Ekron Beelzebub (właści- wie Baalzebub lub Baal Sebul), książę bogów. Na skutek zniekształcenia jego pierwotnego imienia został wy- szydzony w Starym Testamencie (2 Krl 1,2-16) jako pan much i zde- gradowany do demona. W Nowym Testamencie jest naczelnym diabłem (Mk 3,22). Powiedzenie „wypędzić diabła Belzebubem" w sensie „zastą- pić jedno zło drugim złem" znajduje się również w Nowym Testamencie (Mt 12,24). W Biblii wspomniani są też bogowie Melek i Adrammelech. Pierwszy był bogiem słońca, w Biblii określanym jako Molek (Moloch), wstrętny bożek (Kpł 18,21; 20,2-5). O drugim mówi się, że składano mu całopalne ofiary z ludzi (2 Krl 17,31). Z ofiar składanych w świątyniach kalii, jako ofiara całkowita, należał do ofiar błagalnych, zaś sawat i she- lem do błagalnych i dziękczynnych. Według wzorów fenickich zbudo- wana została świątynia w Jerozolimie (-> izraelicka religia). I ona miała dwie kolumny, Jachim i Boaz (l Krl 7,21), charakterystyczne dla świątyń fenickiego boga Milkata. Fenicka bogini płodności, alabaster. Madryt, Narodowe Muzeum Archeologiczne F.r. jest przedchrześcijańską re- ligią Finów, ludu zamieszkałego w Finlandii (fiń. Suomi), w płn.--zach. Rosji, w płn. Norwegii oraz Szwecji, który określał się sam mianem Suomalaiset. Przedchrześcijańska f.r. należy do religii -> europejskich i -> ugrofińs- kich. Finowie w pierwszych wiekach po Chr. przywędrowali z obszarów nad- bałtyckich przez Zatokę Fińską do płd.-zach. Finlandii i wyparli stamtąd pierwotną ludność Japońską. Chrys- tianizacja Finów rozpoczęła się w po- łowie XII w. Spośród bogów przyrody: roślin- ności, lasu i zboża, jak również wody, najważniejszy był bóg burz i wody Ukko (stary człowiek) lub Ukkonen (dziadek). Temu panu nieba i bogu F.r. jest religią przybyłych po 1200 r. przed Chr. z Europy (Tra-cji) indoeuropejskich Frygów, którzy założyli w Azji Mniejszej ok. 800 przed Chr. państwo frygijskie ze stolicą w Gordion. Frygia leżała mię- dzy Myzją, Bitynią, Kapadocją i Pi- zydią. Podobnie jak wywodzący się z Fry- gii kult misteryjny -> Attisa i Kybele, f.r. należy do religii -> indoeuropejs- kich, a jednocześnie -> Azji Połu- dniowo-Zachodniej. Starofrygijski król Gordios I był założycielem stolicy Gordion i ojcem bogatego, przemieniającego w złoto wszystko, czego dotknął, króla Mida^ są, największego władcy państwa fry- gijskiego, znanego również z mitu greckiego. Od 546 przed Chr. Frygia grzmotów, pomagającemu w potrzebie ludziom, składano w ofierze napoje odurzające i ofiarne mięso w korcach z kory brzozowej, które umieszczano na jedną noc w „górach Ukko" (Ukko vuori), aby bóg mógł się nimi posłużyć. Za małżonkę Ukko uchodziła Rau- ni (jarzębina), matka ziemi i bogini grzmotu. Panem wiatru i pogody oraz opiekunem podróżnych był Ilmari- nen (ilma, powietrze, pogoda, świat). Dzisiejsze fińskie imię boga chrześ- cijan, Jumala, jest pierwotnym okreś- leniem starofińskiego boga nieba. Powszechny zasięg miała wiara w życie po śmierci. Cmentarze uchodziły za święte, ponieważ zmarli mieszkali w miejscach swojego pochówku. Istniała jednak wewnątrz ziemi osobna kraina zmarłych, do której znajdowała się pod panowaniem per- skim, a od 334 - pod panowaniem Macedonii. W maju tegoż roku Alek- sander Wielki (336-323) pokonał nad Granikiem satrapów Azji Mniejszej i zdobył Frygię. W Gordionie przeciął mieczem „węzeł gordyjski" („kto go rozwiąże, zawładnie Azją"), splątany przez frygijskiego króla Gordiosa, znajdujący się przy poświęconym Ze- usowi wozie. W latach 133-129 Frygia została przyłączona do rzymskiej prowincji Azji. Wśród bóstw Frygii wyróżniała się Kybele, Wielka Macierz Bogów (łac. Magna Mater), bogini życia i płod- ności. Jej kapłanów zwano koryban- tami, kuretami i galami. Ci ostatni, nazwani tak od rzeki Galos we Fry- gii, przepływającej koło Pessinus, docierali oni dopiero po długiej i żn dnej podróży w kierunku półni no- zachodnim. Żyło się tam jak w c czesnym świecie: człowiek się rod: zawierał małżeństwo i znów umien Święto niedźwiedzia, który ucł dził za uosobienie ducha lasu Tąp obchodzono uroczyście jako „wes niedźwiedzia". Ważnym źródłem fińskiej mitolo jest epos narodowy Finów Kalew; (fiń. kraj Kalewy), wydany po i pierwszy w 1835, a po raz dn w 1849 przez Eliasa Lónnrc (1802-84). W tym składającym z 22 805 wierszy zbiorze pieśni boi: terskich i ludowych, legend i czai dziejskich zaklęć, centralną post stanowi pieśniarz i mag, heros V; namóinen („stary i prawdziwy, pi dawny znawca czarów"). głównego miejsca kultu Kybele, p święcali się bogini przez samookal czenie. Męskim odpowiednikiem bogi był Attis, umierający i zmartwyc wstający bóg przyrody i wiosny. Ki misteryjny Attisa i Kybele szerol rozpowszechnił się w czasach heller stycznych. Inny znaczący bóg, Sabazios, b< życia i uprawy roli, pomagał kobi tom przy porodzie. Słynne są rei wotywne (każdorazowo prawa ręl z trzema wysuniętymi i dwoma zgi tymi palcami - symbole prawej, błi gosławiącej ręki, wyciągniętej do czc cieli), wyrażające podziękowanie ; szczęśliwe rozwiązanie. Sabazios pi równywany jest z greckim Dionizi sem. Szczególnie popularny był Me; gatywka, uchodzi za pierwowzór cza- pki wolności. Wiele z zapału i entu- zjazmu starofrygijskiej religii wystę- puje jeszcze w montanizmie, apokali- ptycznym ruchu powstałym we Frygii w II w. po Chr. GERMAŃSKA RELIGIA 160 Germańska religia bóg księżyca, władca nieba i świata podziemnego. Czapka frygijska, stożkowata ro- G.r. należy do religii indoeuropejs- kiej grupy plemion germańskich, któ- rych najdawniejszą ojczyzną była od ok. 1400 przed Chr. południowa Szwecja, Dania, Szlezwik-Holsztyn i północne Niemcy miedzy dolnym biegiem Wezery i Odry, skąd poszcze- gólne plemiona jeszcze w czasach przedchrześcijańskich przesuwały się stopniowo na wschód, na południe i na zachód. Należy do religii -» euro- pejskich i -»indoeuropejskich. W okresie późniejszym rozróżnia się Germanów pomocnych, wschodnich i zachodnich. Do Germanów północ- nych zalicza się Normanów (wikin- gów), do Germanów wschodnich Go- tów, Wandalów, Burgundów, a do Germanów zachodnich - Anglów, Cherusków, Franków, Fryzów, Sasów, Swebów, Semmonów, Longo- bardów, Markomanów i in. Systematyczna chrystianizacja Germanów zaczęła się pod koniec IV w. od Wizygotów w dziś. Rumunii i skończyła się w XII w. na Nor- manach w Skandynawii. Wizygoci nad dolnym biegiem Dunaju zostali schrystianizowani (przyjęli arianizm) przez biskupa gockiego Ulfilasa (ok. 310-383), który przełożył Biblię na język gocki (Codex Argenteus). Na- stępnie arianizm przejęli też Ostro- goci, Wandalowie, Burgundowie, Swebowie i Longobardowie. Germa- nowie wschodni dali impuls do węd- rówki ludów (375-568), z przerwami spowodowanymi przez najazd Hu- nów na Ostrogotów (375) i zajęcie państwa Longobardów w Italii (568). W czasie wędrówki ludów Wandalo- wie pod wodzą Genzeryka (428-477) dotarli aż do północnej Afryki. Ariański król Ostrogotów Teodo-ryk Wielki (471-526), pochowany we wzniesionym przez siebie mauzoleum w Rawennie, w sarkofagu z porfiru, żyje w legendzie jako Dietrich z Bernu (Werony). Wanowie i Azowie Średniowysokoniemiecki wyraz ro- dzaju męskiego Gott (starowysoko- niem. got, got. guth, starodolnoniem. i ang. god, szwedz. gud) wywodzi się z germańskiego wyrazu rodzaju nija- kiego guda, który oznaczał zarówno bóstwa męskie, jak i żeńskie. Bóstwo, z którym ludzie związani są stosun- kiem przyjaźni (bóg przyjaźni), nazywa się fulltrui (staronord. zaufany). W g.r. uległy połączeniu starsza religia wieśniacza związana z kultem Wanów i młodsza religia wojowni- ków związana z kultem Azów, tak że bóstwa germańskie można podzielić na starszą generację Wanów i młod- szą Azów. Łagodni Wanowie (błysz- czący) są bóstwami płodności, żeg- lugi, handlu i dobrobytu z siedzibą w Yanaheimr (dom Wanów). Ich kult charakteryzuje się rytami wegetacyj- nymi. Wśród bóstw Wanów przeważa pierwiastek żeński. Ponieważ Azów oburzyło spotęgowanie magicznego pierwiastka żeńskiego po stronie Wanów, doszło nawet do wojny między nimi. Skończyła się ona poje- dnaniem, podczas którego wymieniono zakładników. Ze strony Wanów byli nimi Njord i jego dzieci, Freyr i Freja, które następnie zaliczono do rodu Azów, a ze strony Azów Honir i Mimir. Spór między Wanami i Azami od- zwierciedla sprzeczność między ger- mańskimi wieśniakami i wojownikami. Njord jest bogiem płodności, żeglugi, wiatru i mórz. Ofiarowuje wieśniakom bogate żniwa, a rybakom obfite połowy. Nerthus jest boginią płodności. Jako „matka ziemia" była również boginią związku kultowego siedmiu plemion w rejonie Szlezwi- ku-Holsztyna. Na wyspie Alsen (Fiinen) stał w poświęconym jej świę- tym gaju zasłonięty chustą wóz proce- syjny, którym w dniu swego święta jeździła po kraju. Dokądkolwiek za- jechał ciągnięty przez krowy wóz, tam odkładano broń, panował pokój i świąteczna radość. Po powrocie do gaju wóz i posąg kultowy kąpano w jeziorze, a zajmujących się tym niewolników składano bogini w ofie- rze, topiąc ich w jego wodach. Bogiem światła i słońca, jak rów- nież deszczu i żyzności był Freyr (staroisl. pan). Wraz ze swoim ojcem Njordem i siostrą Freją przebywał jako zakładnik pokoju u Azów. Uchodził za praprzodka szwedzkiej dynastii Ynglingów. W jego głównym sanktuarium, świątyni w Uppsali, stał (obok Odyna i Thora) jego posąg ,,z olbrzymim priapem", symbolem pło- dności. Bogini płodności, wiosny, szczęścia i miłości, pramatka i matka ziemi Freja (staronord. pani, władczyni), choć pochodziła z rodu Wanów, zo- stała dzięki swoim związkom z boginią Frigg przyjęta do Azów i zajęła pozycję głównej bogini, małżonki Odyna. Azowie stanowili młodsze pokole- nie bogów i mieszkali w Asgard. W przeciwieństwie do Wanów byli usposobieni wojowniczo (przedsta- wiano ich zwykle z włócznią, mło- tem, toporem) i patriarchalnie. Pier- wotnie najwyższy bóg Tiuz, Tiu (bły- szczący, świecący) albo Tyr został odsunięty przez Odyna i zdegrado- wany do roli opiekuna prawa i boga wojny, pojedynku i zwycięstwa. Jego symbol stanowił miecz; do obrzędów kultu Tyra należał taniec z mieczami. Nazwaną od niego runę ryto na broni, by zapewnić sobie zwycię- stwo. Ponieważ wilk Fenrir (Fenris) oderwał mu prawe ramię, przedsta- wiany jest jako jednoręki; później zabił psa piekielnego Garma. Od Tyra wziął nazwę wtorek: Tirsdag (duń.), Tisdag (szwedz.), Tuesday (ang.). Na czele rodu Azów stał później Odyn albo Wotan (starowysoko- niem.), Wodan (dolnoniem.), bóg burzy i przywódca nocnego „dzikiego polowania", bóg wojny i „ojciec zma- rłych", ale również bóg mądrości ru- nicznej i sztuki poetyckiej, pan skal- dów i opiekun pól uprawnych. Ucho- dził za syna Borra i Bestii, małżonka Friggi i ojca Baldra. Mknął przez powietrze na ośmionożnym ogierze Sleipnirze, a towarzyszyły mu dwa kruki, Higin i Munin, które szeptały mu do ucha, co widziały i słyszały. Były przy nim w walce i rzucały się na ciała poległych. Siedzibę Odyna sta- nowiła Walhalla, a jego wysłankami były walkirie. Włócznia Odyna, która zawsze wracała do jego ręki, nazywała się Gungnir. W świątyni w Uppsali stoi jego posąg obok posągów Freyra i Thora. Liczne nazwy miejscowe w Szwecji, Danii i Anglii przypomina- jąjego kult. Od angielskiej wersji jego imienia, Woden, wzięła nazwę środa: Wednesday. Synem (ślepym) Odyna był Hedr (staronord. spór, walka), który za poduszczeniem Lokiego zabił gałązką jemioły - zupełnie tego nieświadomy - swojego brata bliźniaka, Baldra. Postacią zagadkową między bogami, olbrzymami i demonami był Loki, potrafiący przenieniać się w orła, ko- byłę, łososia, fokę i niedźwiedzia po- larnego, „brat z krwi" Odyna i jako małżonek olbrzymki Angrbody ojciec węża Midgarda, bogini śmierci Hel i wilka Fenrira. Wywoływał niepokój wśród bogów i był wrogiem Baldra, do którego zabójstwa doprowadził. Najpopularniejszy bóg germański - to Thor lub Thorr (isl.), Thunor (ang.), Donar (starowysokoniem.), bóg pogody, grzmotu, chmur, wiat- rów i walki, ale również opiekun wiejskich łanów i rodziny. Uchodził za syna Odyna i „matki ziemi" Jord. Swym olbrzymim młotem Mjelnirem, który zawsze wracał do jego ręki, dokonywał czynów bohaterskich. Był nieumiarkowany w jedzeniu i piciu. O jego kulcie świadczą liczne nazwy miejscowości i imiona. W świątyni w Uppsali stał jego posąg między posągami Freyra i Odyna. Jego święte drzewo stanowił dąb; św. Bonifacy (672/73-754) ściął w 723 pod Geismar dąb poświęcony Denarowi. Od Do- nara (Thora) nazwany jest czwartek: Donnerstag (niem.), Thursday (ang.). Królowa nieba, bogów i ludzi Frigg (staronord. pani) lub Frija (po- łudniowogerm.), Frea, uchodziła za matkę ziemskiej płodności, boginię miłości i małżeństwa. Była małżonką Odyna i matką Baldra. Postać Frigg stanowiła ucieleśnienie obrazu kobiety i matki, wzorzec spełnienia obo- wiązku kobiety. Od niej nazwany został piątek (niem. Freitag, dzień Friji; ang. Friday). Siostrą Frigg była Fulla (obfitość), bogini bogactwa. Baldr (staroisl. pan) albo Baldur (nowoisl.) był bogiem wiosny, światła i sprawiedliwości. Uchodził za syna Germańska religia l Odyna i Frigg, bliźniaczego br; Hedra, małżonka Nanny i ojca F setiego. Dręczona złymi snami o pr szłym losie swego syna Baldra, kaź Frigg wszystkiemu na świecie - z v jątkiem gałązki jemioły - przysiąc, nie uczynią mu krzywdy. Kiedy pc czas zgromadzenia bogów ślepy bi niak Baldra Hedr za poduszczeni Lokiego, niczego nie świadom, str lił w Baldra gałązką jemioły, i umarł, a jego śmierć stała się pocz kiem zmierzchu bogów. Ze zgryz< po śmierci Baldra umarła jego m żonka Nanna, matka Forsetiego (s ronord. przewodniczący), boga wi rów i rybołówstwa, boga sądi i uśmierzyciela waśni. Hermod, b Baldra, udał się po jego śmierci ja posłaniec bogów do Hel, by się dow dzieć, czy możliwy jest jego pow: z krainy zmarłych. Warto jeszcze wymienić Ran, bo nie morza i matkę 9 córek -morskich. Zbiera ona do sieci topi ców, wciąga ich w głębiny i ugaszt w swoim pałacu podmorskim hon rami. Mimir był demonem, stróżem źi dła; woda z niego zapewniała f znanie i mądrość. Odyn oddał w ; staw własne oko, aby móc się napić źródła. Z Azami jednym tchem wymiei się często w źródłach historyczny elby, alby lub elfy, które jako pięk elfy świetlane żyją w blasku słori i księżyca między niebem i ziem albo jako szpetne elfy czarne kryją w górach i jaskiniach. Niksy, demony wodne, próbowi wabić ludzi do siebie w głębiny, a tr le (staronord. trylla, czarować, istc czarodziejska) były raz demoniczr mi olbrzymami, innym razem k: łami, żyjącymi w lesie, na polach. Kosmologia Świat powstał z ciała praolbrzyi Imira. Z jego mięśni bogowie stw Germańska religia l 162 Germańska religia 1 Freyr z fallusem 2 Freja, wisiorek z czasów wikingów. Szwecja 3 Thor ze swoim miotem Mjelnirem, brąz (ok. 1000). Rejkiawik, Muzeum Narodowe 4 Odyn z Limby, brąz. Szwecja 5 Wóz slońca z Trundholmu, brąz, dl. 60 cm (ok. 1300 przed Chr.). Kopenhaga, Muzeum Narodowe 6 Mauzoleum Teodoryka Wielkiego, bu- dowla centralna (ok. 520). Rawenna rzyli ziemię, z krwi morze, z kości góry, z czaszki niebo, z mózgu chmury, a z włosów drzewa i rośliny. Świat, w którym żył człowiek - przedstawiany najpierw jako tarcza ziemska, później jako gród - nazywał się Midgard (germ. środkowy dziedzi- niec), otaczał go leżący w oceanie światowym wąż Midgard. Poza ogra- niczonym światem Midgard leżał nie- ograniczony świat olbrzymów i de- monów, Utgard (staronord. świat ze- wnętrzny). Ponad Midgardem i Utga- rdem unosił się Asgard (staronord. zagroda Azów) z 12 zamkami dla Azów. Walhalla (staronord. hala poleg- łych w boju) stanowiła miejsce pobytu poległych na polu bitwy; pośrodku Walhalli znajdował się tron Ody-na i siedliska bogów. W ciągu dnia mieszkańcy Walhalli trenowali walki, przygotowując się do boju na czas zmierzchu bogów. Wieczorem uczto- wali z Odynem, popijając podawane przez Frigg i walkirie piwo i miód. W sali Wingolf mieszkały walkirie (służebnice zmarłych), które jako wysłanniczki Odyna sprowadzały poległych w boju wojowników do Walhalli. Przeciwieństwo Walhalli - to Hel (staronord. ukryć, piekło), świat zmarłych, którzy nie polegli w boju; znajdował się on pod ziemią, pod jednym z korzeni Igdrasila, i rządziła nim bogini śmierci Hel. Była ona córką Lokiego i olbrzymki Angrbo- dy, a także siostrą wilka Fenrisa i węża Midgarda. Droga do pod- ziemnego państwa zmarłych pro- wadziła przez rzekę Gjóll, której końca strzegł czterooki pies piekielny Garm. W środku świata stał wiecznie zie- lony jesion Igdrasil (Yggdrasil), któ- rego konary sięgały do wszechświata, a korzenie dochodziły aż do studni Hwerjelmir. Wiązał on niebo z zie- mią: przy jego pniu wypływały źródła mądrości i losu. Pod Igdrasilem mie- szkały norny, siostry, boginie prze- znaczenia: Urd (przeszłość), Werdan- di (teraźniejszość) i Skuld (przyszłość). Norny określały los człowieka przy jego narodzinach. Końcem świata bogów będzie rag- narek (staronord. Ragnarók, ostatni los bogów, Ragnarókkr, ciemność bogów, zmierzch bogów), zagłada bogów i kosmiczna katastrofa. Po- przedzą ją złowieszcze oznaki: Igd- rasil zadrży, słońce ściemnieje, na- stanie trzyletnia zima Fimbul, Loki zabije Baldra, wilk Fenris połknie Odyna, Thor umrze od trującego tchnienia zabitego przezeń węża Midgarda, Heimdall i Loki poza- bijają się wzajemnie, wilk Fenris po- łknie słońce, ziemia pogrąży się w ziemskim oceanie, kosmos zginie w pożarze wszechświata. Ale po tej zagładzie świata i bogów wynurzy się z morza nowa ziemia, zabity bóg Baldr zmartwychwstanie wraz z bratem Hedrem, a ze świata zmarłych powróci Hel. Etos wierzeń germańskich kształ- towały pojęcia obowiązku, wierności i honoru. Przywrócenie honoru sta- nowiło ni.in. sakralny obowiązek ple- mienia, a nie jednostki. Z akcentowanej wartości honoru wynikał obowiązek krwawej zemsty, zamienionej później na główszczyznę. Święta w g.r. obchodzono późną jesienią albo na początku zimy, w czasie przesilenia zimowego, późną wiosną albo na początku lata. Najbardziej znanym świętem przesilenia zimowego był Jul lub Jol (staronord. koło), podczas którego najważniejszy ob- rzęd stanowiło składanie ofiary z dzika, połączone z ucztą. Zwyczaje święta Jul zostały w Skandynawii przejęte częściowo przez chrześcijańskie świ to Bożego Narodzenia. Ofiara bloth (staronord.) miała i bo prywatny, albo publiczny chara ter. Publiczne ofiary składano po czas zgromadzenia thing, po zwycię twie czy z innych okazji, jako ofia dziękczynne lub błagalne. Zwier ofiarne nazywało się blotnaut; był przeważnie rumak, wół, dzik, barć albo pies. Ofiary zwierzęce składar zwykle Tyrowi i Wodanowi (Odyn wi), przy czym Wodan otrzymyw również ofiary z ludzi. Na ofia: z ludzi przeznaczano „wyjętych spc prawa", jak przestępcy, poddani ijei cy wojenni. W podzięce za zwyci stwo zabijano zwykle wszystkich jei ców wojennych, a ponieważ z regu byli wieszani, Wodana nazywano n wnież „bogiem wieszania". Po rytua nym zabiciu zwierzęcia ofiarnej urządzano ucztę ofiarną, podcz; której pito miód. Aby zbadać wiedzę duchów, kórz; stano z wyroczni za pomocą losó i interpretacji znaków. Aby zaś odd< siłę duchów w służbę ludzi, sięgano d czarów. Przykład stanowić tu mog „Merseburskie zaklęcia magiczne' nazwane od znaleziska w. bibliotee katedralnej w Merseburgu, gdzie p wstępnej relacji o przyczynie zastos( 164 Germańska religia wania następuje właściwa formuła czaru leczniczego (galdr): Phol (Baldr) i Wodan pojechali do lasu. Wtedy źrebię Baldra zwichnęło nogę. Wtedy przemówila do niego Sinthgunt, siostra słońca, Wtedy przemówila do niego Frija, siostra Volli, Wtedy przemówi! do niego Wodan, tak jak mógl: Zarówno zwichnięcie nogi, zarówno zwichnięcie krwi, zarówno zwichnięcie czlonków: Noga do nogi, krew do krwi, Czlonek do czlonków, tak jakby byly zlepione! Jedną z najsłynniejszych wieszczek była Yeleda w Westfalii, która z wy- sokiej wieży obwieszczała ludowi wskazania w imieniu bogów. Czczona niczym bogini, umarła w rzymskiej niewoli za czasów cesarza Wespaz- jana (69-79). Inną wieszczkę z czasów Yeledy, Albrunę, wspomina Tacyt. Wieszczki te nazywały się vólva lub volva (nosicielka pręta), ponieważ wieszczyły za pomocą czarodziejskiego okrągłego pręta (volr). Polityczna wspólnota thing była za- razem wspólnotą kultową; każdy okręg thing miał swój ośrodek kultu. Zgromadzenia thing łączono zwykle z obrzędami kultowymi. Najwyższy zarządzający pełnił jednocześnie funkcje kapłańskie. W Islandii nazywał się gode. Zgromadzenie thing poprzedzały uroczyste ceremonie ślubowania i oddawania się pod opiekę bogów. Miejsce kultu stanowił początko- wo święty gaj lundr, na co wskazują jeszcze dziś nazwy geograficzne z końcówką -lund. W różnych miejs- cach w Szwecji, Danii i Niemczech składano na bagnach dary wotywne oraz ofiary ze zwierząt i ludzi (ofiary bagienne). Wyodrębniona i ogrodzona posiadłość (dom i dziedziniec) służyła jako święte miejsce za siedzibę bóstw domowych i cmentarz przodków. Obrzędów kultowych dokonywano w izbie mieszkalnej, w sali ofiarnej albo w domu ofiarnym (blothus). W czasach rzymskich powstawały już wielkie świątynie z ołtarzem wigbed. Istniały świątynie główne i prywatne. Do pierwszej kategorii należała m.in. świątynia Irminsul, sanktuarium ple- mienne Sasów, zburzona przez Karola Wielkiego w 772. Najbardziej znanym sanktuarium na północy jest świątynia w Starej Uppsali (Gamla Uppsala). Wyrzeźbiony w drewnie posąg boga nazywał się skurgod (germ. bóg rzeźbiony); takie posągi ustawiano w korytarzach. Najważniejszym źródłem g.r. jest Edda, składająca się z dwóch starois- landzkich zabytków literackich. Teksty Eddy starszej, zwanej również Eddą poetycką lub Eddą Saemunda, powstały w czasach wikingów w la- tach 800-1200 w Norwegii i w Islandii i zostały zestawione anonimowo w Is- landii po roku 1250. Edda starsza zawierała 29 pieśni i fragmentów pieśni o bogach i bohaterach, wśród nich słynną Przepowiednię wieszczki Vo- luspa (staronord. oblicze wieszczki), patetyczny przegląd dziejów świata od czasów najdawniejszych poprzez śmierć Baldra aż po zagładę świata i bogów oraz wizję nowego, lepszego świata. Edda młodsza, zwana rów- nież Eddą prozaiczną lub Eddą Snor- riego, jest zredagowanym ok. 1223 przez chrześcijańskiego pisarza islan- dzkiego Snorriego Sturlusona (ok. 1178-1241) podręcznikiem staronor- dyckiej mitologii i reguł poetyckich dla skaldów. Religia Germanów wywarła znaczny wpływ na -> chrześcijaństwo (m.in. Heliand, Modlitwa z Wesso-brunn), a germańskie formy myślenia i styl zaznaczyły się wyraźnym piętnem w teologii i pobożności („germanizacja chrześcijaństwa"). I tak np. składanie rąk przy modlitwie jest germańskim gestem modlitewnym. Chronologia 9 Cheruskowie pod wodzą Arminiu-sa zadają trzem rzymskim legionom pod wodzą Warusa druzgocącą klęskę w Lesie Teutoburskim. koniec IV w. Początek systematycznego nawracania Germanów; Ulfilas (ok. 310-383), przekład Biblii na język gocki. 375-568 Wędrówka ludów. 410 Zdobycie i splądrowanie Rzymu przez Wizygotów (Alaryk). 455 Zdobycie i splądrowanie Rzymu przez Wandalów. 493-553 Państwo Ostrogotów w Italii. ok. 520 Grobowiec Teodoryka Wiel- kiego (471-526) w Rawennie. 568-774 Państwo _ Longobardów w Italii. 800-1200 Powstanie Eddy starszej. XII w. Zakończenie chrystianizacji plemion germańskich. ok. 1223 Powstanie Eddy młodszej Snorriego Sturlusona (ok. 1178-1241). Religia Ghost Dance (ang. religia tańca duchów) stworzona została przez Indianina Jacka Wilsona (ok. 1856-1932) alias Wovoka w 1889 w zach. Newadzie i nazwana od naj- ważniejszego obrzędu tego kultu - tańca duchów. Jest ona największą i najznaczniej- szą nową religią Indian w XIX w. i występuje w różnych wariantach u prawie wszystkich plemion indiańskich Ameryki Płn. Ta nowa religia Ameryki Płn., wywodząca się z roz- budzenia staroindiańskiej religii, pra- gnie powrotu do warunków życia przodków (-> nowe religie). Jack Wilson, adoptowany przez prezbiteriańskiego farmera Davida Wilsona i noszący jego nazwisko, ma indiańskie nazwisko Wovoka (kra- wiec) i pochodzi z zamieszkującego zachodnią część Ameryki Płn. plemienia Pajutów. Wovoka, dysponujący specjalnymi zdolnościami leczniczymi, w styczniu 1889 odczuł swe powołanie. Pewnego dnia podczas zaćmienia słońca po- padł w głęboki sen i został przeniesiony do niebiańskiego świata, gdzie Gnostycyzm jest pojęciem zbior- czym dla określenia rozpowszechnio- nych przede wszystkim na wschodzie państwa rzymskiego ruchów religij- nych i różnych systemów w okresie wczesnochrześcijańskim, zgodnie z którymi człowiek na podstawie gno-zy (gr. gnosis, poznanie, wiedza) do- chodzi do swej istoty, genezy i celu. Po starszych próbach w hellenizmie (gnoza hellenistyczna) i judaizmie (gnoza żydowska u esseńczyków GHOST DANCE zobaczył boga i wszystkich zmarłych Indian. Bóg polecił mu, by obwieścił swojemu ludowi zbawcze posłanie: „Wszyscy moi współbracia muszą być dobrzy, nie wolno im już walczyć, ani kraść, ani kłamać". Bóg objawił mu też specjalny taniec, by przekazał go swemu ludowi. Nowy ruch ogarnął w latach 1890-91 w USA rozległe tereny Środkowego Zachodu aż po Kalifornię. Kiedy przyłączyło się do niego plemię Siuksów, rozpowszechnił się pogląd, że Wovoka przyszedł na ziemię jako syn boga w celu od- nowienia panowania Indian w Ame- ryce i ukarania białych zdobywców. Ponieważ Siuksowie zlekceważyli wy- dany przez rząd zakaz tańca duchów, do akcji wkroczyły wojska rządowe. Sitting Buli, jeden z przywódców no- wego ruchu i najwybitniejszych wo- dzów plemienia Siuksów, został zabity przy próbie zatrzymania. Jego śmierć stała się zarzewiem powstania. Źle uzbrojeni Indianie zostali całkowicie pobici 28 XII 1890 w bitwie pod Wounded Knee przez amerykańskiego generała Milesa; 161 1891 poddali się ostatni Siuksowie. GNOSTYCYZM z Qumran, w Apokalipsie i u Filona) g. dotarł z Syrii najpierw do Egiptu, a stamtąd do Rzymu. WII w. ogarnął chrześcijaństwo (gnoza chrześcijańska, np. u Marcjona), ale został przez nie przezwyciężony w wyniku rozwoju katolicyzmu. W sporze z gnos- tykami, zwolennikami i przedstawi- cielami gnozy, doszło do sformułowania dogmatów trynitarskich i chrys- tologicznych. Do późniejszego g. na- leżą -> manicheizm i -> mandaizm. Eschatologiczne proroctwo rucl Ghost Dance daje nadzieję na n stanie złotego wieku dla wszystkii Indian, powrót na stare tereny p] mienne i zwrot wszelkich dóbr, kto zrabowali im biali zdobywcy, jak r wnież na przywrócenie do życia wsz stkich zmarłych Indian. W mia upływu czasu oczekiwanie na spt nienie się proroctwa w życiu docze nym zamienia się w nadzieję na ii spełnienie w życiu pozagrobowym. Urzeczywistnienie tego proroctv zależy jednak od wykonywania tani rytualnego Ghost Dance. Zwolennii tego ruchu są zobowiązani tańcz; w domach przez pięć dni (cztery kols ne noce i ostatniej nocy aż do ram a następnie wykąpać się w rzec Ekstatycznymi tańcami kieruje mist ceremonii, trzymający w ręku piói orła albo chustę, stojąc w środl kręgu tanecznego. Kiedy tańcząc ubrani w specjalne szaty (koszule d chów) z białego płótna, przyozdobił ne rysunkami piór, kości, strzał i pt ków, słońca i gwiazd, całkowicie w czerpani padają na ziemię, ich duś: mogą wejść w kontakt ze świate duchów i przodków. Typową formą społeczną gno; są na ogół „szkoły", małe gruj uczniów skupione wokół nauczycie gminy, w których znaczną rolę o< grywały kobiety. Do szkół gnostyc nych II w. zaliczają się satornili; nie, bazylidianie, karpokiacjan i walentynianie. Szeroko rozpo>vszi chnione były gminy ofitów, Va nitów, setian i archontyków, ja również gnostyków Barbelo i bo borian. 166 Gnostycyzm Charakterystyczne dla gnozy są wyobrażenia dualistyczne, spekulacje sofistyczne i astrologiczne oraz alego- ryczna interpretacja pism. Ich cen- tralny temat został tak sformułowany w wyciągach z Theodotosa: Kim byliśmy i czym staliśmy sig. Skąd pochodzimy i dokąd zostaliśmy rzuceni. Dokąd się spieszymy i od czego będziemy zbawieni. Czym są urodziny i co oznacza ponowne narodzenie. W tym podstawowym temacie im- plikowane jest zasadnicze doświad- czenie radykalnego wyobcowania człowieka w tym świecie i przynależ- ność do innego. Z jednej strony ludzką egzystencję w obcym świecie wyjaśnia się za pomocą kosmologicznych i antropologicznych mitów, z drugiej zaś opisuje się drogę ratunku z tego obcego świata przez soteriologiczne kręgi mityczne. Kosmogonia, obejmująca antro- pogonię jako swój tragiczny rezultat, wyjaśniana jest albo dualistycznie, albo monistycznie. Według typu dua- listycznego (Bazylides i Mani) świat powstaje z przemieszania istoty bos- kiej (męskiej) z (żeńską) zasadą życia. Boska zasada to w rezultacie albo rebeliancki demiurg, albo postać świetlana, która niewinnie dostała się pod władzę ciemnej materii. Na pod- stawie tego tragicznego przemieszania ludzie rzuceni są w świat, gdzie pozostają w niewiedzy o swoim bos- kim pochodzeniu. W typie monistycznym (Szymon Mag i Walentyn) z kryzysu boskiej pełni bycia (pleroma) powstaje kos- mos, w którym ludzie odnajdują się jako wyłączone z państwa światła pro- dukty tego pierwotnego zakłócenia. Zbawienie z tej niewoli następuje w ten sposób, że albo niebiański zba- wiciel zstępuje z zewnątrz do tego świata, przekazuje posłanie, które uświadamia człowiekowi jego boskie; pochodzenie i budzi tęsknotę za świa- tem niebios, a po przekazaniu tego) posłania znowu opuszcza świat, albo) też pleroma zostaje na nowo uporząd- kowane, a w nie ponownie przyjmo- wana jest upadła część po śmierci i człowieka. Wszyscy jednak, którzy nie posia- dają gnozy, zostają z powrotem ze- pchnięci w proces świata (wędrówka i dusz), aż wreszcie i oni dochodzą do1 poznania. Istota człowieka przekładana jest na zmienne pojęcia, jak logos, pneuma, sophia, psyche, a obrazowo przez pro- mień światła. Według Herakleona, ucznia Walen- tyna, ludzie z natury dzielą się na trzy klasy: l. pneumatyków, którzy są wy- łącznie zdolni do pneuma (gr. tchnie- nie, wionięcie), do ducha i do pleroma, i którzy są współsubstancjalni z boskim duchem; 2. hylików, którzy popadli w hyle (gr. materia), a inne ich określenia to sarkikowie, ponieważ pozostają w uwięzi sarx (gr. mięso), albo somatycy, ponieważ ich więzią jest soma (gr. ciało), i w tym życiu nie mogą uzyskać zbawienia; 3. psychi- ków, którzy stoją między tymi dwiema klasami ludzi. Ponieważ mają jednak tylko doczesną psyche (gr. dusza) i na- leżą do wielkiej masy tylko „wierzą- cych" (pistyków), ale nie „poznają- cych", dochodzą zaledwie do wiary. W etyce dąży się zawsze do „od- świecczenia" własnego ja, a to albo przez ascezę, albo przez wszelkie mo- żliwości libertynizmu. Nauki gnostyczne przedstawia się często w formie alegorii, która gwa- rantuje odnajdywanie głębszych ob- jawień. Ale praktykowane są również rachunki literowe i spekulacje licz- bowe. Przykładem tego jest Abraxas, tajemne imię wywodzone od gnos- tyka Bazylidesa. Jego czarodziejska siła oddziaływania polega zarówno na liczbie jego siedmiu liter, jak również na ich wartości liczbowej: a (= 1), b (= 2), r (= 100), a (= 1), x (= 60), a (= 1), s (= 200), co daje sumę 365, a więc liczbę dni roku, ale również sfer niebiańskich, skąd wy- wodzą się duch, logos i aniołowie. Z abraxas wywodzi się być może znane już w pismach medycznych ok. 200 r. czarodziejskie słowo i zaklęcie abracadabra, które w formie trójkąta wielokrotnie zapisane jest na tablicz- kach, często służących jako amulet przeciw chorobom. ABRACADABRA ABRACADABR ABRACADAB ABRACADA A B RACA D ABRAC A ABR AC A B R A ABR A B A Istnieją liczne zachowane tylko w części pisma gnostyczne o charakterze popularnym, jak np. Akta Jana, Akta Tomasza i ewangelie gnostyczne. Znaleziska w egipskim mieście Nag- Hammadi w latach 1945-46 umożliwiły odkrycie ważnych koptyj- sko-gnostycznych papirusów z IV w., wśród nich Ewangelii Tomasza, Ewangelii Mądrości i Ewangelii Filipa. Należy tu wymienić także Pistis sophia (gr. wiara [i] mądrość), pismo chrześcijańsko-gnostyczne powstałe w III w. w Egipcie. Obejmuje ono cztery księgi, z których trzy pierwsze zawierają rozmowy Chrystusa po- wracającego w 12. roku po swoim zmartwychwstaniu na ziemię z uczniem Janem i Marią Magdaleną. Gnoza wywierała jeszcze wpływ na późnoantyczne i średniowieczne ruchy (bogomilowie i katarowie), aż do cza- sów nowożytnych. W pewnym związku z nią pozostaje nawet niem. idealizm (Hegel i Schelling) oraz teozofia, a także m.in. -> Christian Science. Jest to wspólnota religijna założona przez Oskara Ernsta Bernhardta (1875-1941) w 1928 na Yomperbergu pod Schwaz (Austria), nazywana ró- wnież Świętym Graalem, Białą Lożą albo - wg określenia samego twórcy - Lożą Abd-ru-szina. Dla członków tego ruchu, wyznawców lub nosicieli krzyża, w Republice Federalnej Nie- miec, Szwajcarii, Niderlandach, USA, Austrii i Brazylii centrum r.G. znajduje się na Yomperbergu w Ty- rolu. Ta wywodząca się z -> chrześcijań- stwa wspólnota należy do nowych ruchów religijnych Europy. Założy- ciel, Oskar Ernst Bernhardt, urodził się 18 IV 1875 w Bischofswerda pod Dreznem, w rodzinie restauratora i właściciela garbarni. Początkowo zajmował się kupiectwem. W latach 1901, 1902 i 1909 za różne przewinienia był skazany na karę więzienia. Odbył kilka podróży do krajów poza- europejskich. Podczas I wojny świa- towej internowany na Isle of Mań. Poczucie powołania popchnęło go do publicznego kaznodziejstwa, kiedy „Pan zawołał do swego sługi, który jako obcy kroczył po ziemi, by przemówił, przekazywał posłanie wszystkim tego pragnącym". W 1926 ukazało się jego główne dzieło Grals- botschaft (Posłanie Graala), a w 1928 założył na Vomperbergu osiedle Gra- ala, gdzie zamieszkał w rezydencji z drugą żoną Marią jako „miłością Boga, która stała się ciałem" i jej trojgiem dzieci z pierwszego małżeń- stwa. Tu mistrz pokazywał się w białej sutannie z krzyżem Graala, odziany w fioletowy płaszcz. Zapowiadał nadejście Sądu Ostatecznego, który otworzy drogę do Tysiącletniej Rze- szy. Po wkroczeniu niemieckich wojsk do Austrii Bernhardt został 12 III GRAALA RUCH 1938 aresztowany w Innsbrucku na okres 6 miesięcy, a następnie wraz z rodziną wygnany do Kipsdorfu w Rudawach. R.G. został zakazany, a samo centrum stało się w latach 1938-45 okręgowym ośrodkiem szkolenia dla potrzeb narodowego socjalizmu. Bernhardt zmarł 6 XII 1941 w Kipssdorf i został pochowany najpierw w Bischofswerda, a w 1949 jego szczątki przeniesiono na Vom- perberg i złożono w marmurowej pi- ramidzie. Kiedy 19 XII 1957 zmarła również wdowa po założycielu ruchu, kierow- nictwo wspólnoty przejęły jej dzieci: Irmingard (ucieleśnienie czystości), Aleksandra i Elżbieta, wraz z małżon- kiem tej ostatniej, Herbertem Voll- mannem. Posłanie Graala jest dla wszystkich pochodnią pozwalającą „odnaleźć prawdziwą drogę, prowadzącą ich ku upragnionym wyżynom". Bóg - to „światło" i „praźródło promienio- wań". Emanacją elementu „bo-sko- bezpostaciowego" jest kosmos jako promienista tkanka, zagęszczająca się stopniowo aż po grubotkan-kową ziemię. Główne stopnie rozwoju to: „bos- ko-bezpostaciowe", „duchowo-istot- ne", „istotne" i „materialne". Na skraju boskiej sfery promienio- wania leży twierdza Graala, gdzie boskie promieniowanie przeobraża się w proces tworzenia. W jednym z pomieszczeń znajduje się Święty Graal, będący dowodem wiecznej do- broci Boga Ojca i symbolem jego najczystszej boskiej miłości, a zara- zem punktem wyjścia boskiej siły - „czara, w której nieprzerwanie coś kipi i burzy się niczym czerwona krew, nie przelewając się jednak ni- gdy, opromienione najjaśniejszym światłem. Tylko najczystsi ze wszy- stkich duchowo-istotnych dozn; łaski spoglądania w to światło. To strażnicy Świętego Graala!" Dualistyczna jest nauka o gr: chach. Sprzeczność między ludzk rozumem z jednej strony a czując} duchem z drugiej zasadza się na rc ległym dualizmie elementu grub tkankowego i boskiego. Rozum jal produkt mózgu należy do sfery gr botkankowej, a duch do boskiej. P padnięcie w grzech polega na tym, rozum wynosi się ponad ducha. Przyszłe zbawienie czeka człowiel w życiu pozagrobowym, po wzniesi niu się przez kolejne odrodzenia, d konujące się na stopniach sfery dro notkankowej i sfery istotnej aż j królestwo ducha. Sam założyciel uważa siebie za z słanego przez Boga Syna Człowiecz go Immanuela w postaci Abd-ru-sz na, który jako wysłannik Boga z twi rdzy Graala, „dawca światła i głos ciel prawdy", jako „poseł Graala przynosi światu jego posłanie. Te obiecany Syn Człowieczy - w czasac Mojżesza arabski książę Abd-ru-szii później Parsifal, a w końcu Oski Ernst Bernhardt - zstąpił na ów niziny, „gdzie ciemność panuje wski tek woli człowieka". W zakresie etyki wymagane jei odnowienie sposobu życia (m.in. pc żywienie wegetariańskie). Podstawc we znaczenie ma czujność. Czuwajcie, wywołujcie ożywienie wa- szych uczuć i wymagajcie tym samym ruchliwości ducha! Tylko na tym polega prawdziwa czujność. W momencie przyjmowania di wspólnoty zwolennicy zawierają z je przywódcą przymierze przez „opie czętowanie" - klęczącemu rysuje si GRECKA RELIGIA 168 Grecka religia wodą krzyż na czole. Od „opieczęto- wanych" nie wymaga się zmiany wy- znania. W życiu kultowym występują trzy uroczyste momenty w roku. Uroczys- tość Świętego Gołębia albo Świętego Graala 30 maja upamiętnia pojawienie się gołębia nad czarą Świętego Graala, z której rokrocznie jeden raz wylewa się miłość Stwórcy na cały Nazwą Grecy (łac. Graeci) okreś- lano początkowo założycieli-kolonis- tów Cumae od ich ojczyzny na Eubei, krainie Graioi albo Graikoi, nazwa- nych tak przez Italików. W czasach późniejszych Rzymianie przenieśli to określenie na wszystkich mieszkań- ców Hellady, Hellenów. G.r. jest zlep- kiem religii ludności przedgreckiej oraz religii przybyłych na te obszary plemion greckich. W latach 1850-600 przed Chr. pier- wsze greckie plemiona różnego po- chodzenia wtargnęły z północy do Hellady. Achajowie założyli potężne, obwarowane grody królewskie (My- keny, Tiryns). Dorowie zdobyli w czasie swoich wędrówek (1200-1100 przed Chr.) Peloponez i płd.--zach. część Azji Mniejszej. Pokrewni im Jonowie osiedlili się w Attyce, na Eubei i licznych wyspach zach. wy- brzeża Azji Mniejszej. W latach 750- 550 przed Chr. Grecy założyli kolonie na Sycylii, w płd. Italii, płd. Galii i nad Morzem Czarnym. Zało- żenie kolonii często zależało od orze- czenia wyroczni, w wyniku którego miasto macierzyste wyznaczało zało- życiela. Powiązanie z macierzystym miastem pozwalało na zachowanie wspólnych kultów i obyczajów. Polityczną formą życia wielu Gre- ków było polis (gr. miasto). To mias- wszechświat. Święto Cząstek Lilii 7 sierpnia przypomina o dążeniu do uduchowienia. W święto Promiennej Gwiazdy 29 grudnia snuje się roz- ważania o powracającej Gwieździe Betlejemskiej, wskazującej na przyj- ście Immanuela. Szczególne dni świąteczne czci się spożywaniem chleba i wina. W nie- dziele wyznawcy Graala zbierają się to-państwo lub miasto-gmina chara- kteryzowało się m.in. lokalnym kul- tem bóstwa. Wspólnoty państwowej i religijnej strzegło bóstwo i ustano- wione przezeń prawa. W obrębie pań- stwa rozwijała się fratria (gr. bra- terstwo), wspólnota, której członko- wie tworzyli związek religijno-społe- czny, gwarantujący prawa obywa- telskie i wspólnotę kultową. Amfi- ktionia (gr. okoliczni mieszkańcy) była religijno-politycznym związkiem państw, powstałym wokół centralnego sanktuarium, w którym organizowano wspólne uroczystości kultowe. Znana jest istniejąca od VII w. przed Chr. amfiktionia wokół świątyni Apollina w Delfach, prowadząca dwie święte wojny przeciw Fokejczy-kom z powodu znieważenia sanktuarium delfickiego. Wykraczające poza polis i amfi- ktionię ogólnogreckie powiązania dają się zauważyć w mitach z czasów mykeńskich (Perseusz, Edyp, Helena, Menelaos), istnieją też instytucje panhelleńskie, sanktuaria kultowe o ogólnogreckim znaczeniu (Delfy, Delos, Olimpia, Samos) i związane z kultem igrzyska. Ideał Greków sta- nowiła osobista wolność we wszyst- kich zakresach życia. Filozofowie greccy poszukują prawdy i mądrości nie -jak na Wschodzie - w objawie- w pomieszczeniach modlitewnych - miejscach światła - na nabożeńst- wa, podczas których odczytywane są fragmenty posłannictwa Graala. Po- słanie Graala jest nowym, doskona- łym źródłem objawienia, wyrażonym w trzytomowym dziele założyciela: Im Licht der Wahrheit (W świetle prawdy), i ma - stojąc ponad Biblią - wartość kanoniczną. niach, lecz w sobie samych. G.r. na- leży do religii -> indoeuropejskich i -> europejskich. Boska rodzina W odróżnieniu od religii ludowej z jej lokalnymi bóstwami, personifi- kacjami sił przyrody, ciał niebieskich (słońce, księżyc) i pojęć (spór, na- dzieja), olimpijscy bogowie poświad- czeni są przez udokumentowaną w Iliadzie Homera grecką religię szla- checką (->homerycka religia) jako postacie ludzkie. Chronią oni swoich ulubionych bohaterów i ukazują się ludziom w teofaniach. Mity o bogach są w pełni rozwinięte. Olimp, masyw górski na płn. granicy Tesalii z jego trudno dostępnym, często spowitym chmurami szczytem wysokości 2985 m, uchodzi za siedzibę bogów, gdzie odbywają oni swoje boskie zgromadzenia (theon agora). Ambrozja i nektar stanowią strawę i napój bogów, zapewniając im wieczną mło- dość i nieśmiertelność. Bogowie olimpijscy Wg klasycznego kanonu jońsko-at- tyckiego za olimpijskich uważano 12 bogów. Zeus, najwyższy bóg Greków, był synem Kronosa i Rei, bratem i mał- żonkiem Hery i ojcem wielu bogów i bogiń (ojciec bogów). Duża liczba jego żon (w znacznej części dawnych bóstw lokalnych) wynika z później- szych synkretycznych usiłowań mają- cych wyjaśnić związki lokalnych kul- tów i ich bóstw z Zeusem. Liczne przydomki Zeusa charakteryzują jego istotę i funkcje. Zeus był bogiem nieba i zjawisk niebiańskich, miotającym błyskawice (Keraunos), przestrzegają- cym państwowego porządku (Po- lieus), strażnikiem przysiąg i układów (Horkios), dawcą własności (Ktesios), obrońcą domu i rodziny (Herkeios), błagającym o opiekę (Hikesios), obrońcą obcych i gości (Ksenios). Jako najwyższy z bogów tronował na górach, przede wszystkim na Olimpie. Jego głównym miejscem kultu była Olimpia ze świątynią Zeusa z pół. V w. przed Chr. We wnętrzu trzynawowej celli stała olbrzymia statua Zeusa (wys. 13 m) autorstwa Fidiasza - sławił ją stoik Dion z Prusy w znanej mowie ze 105 r. przed Chr. Szczyt świątyni zdobiły rzeźby. We wschodniej części tympanonu przed- stawiono przygotowania do wyścigu zaprzęgów konnych, mającego się ro- zegrać między Pelopsem a Ajnomao- sem, z Zeusem pośrodku, a w zachod- niej części walkę Lapitów przeciw Grecka religia 16 Delficki okręg kultowy (świątynia Apollin w Delfach, Grecja) 1. Główne wejście i świętu droga 2. Cokół byka z brązu z Korkyry 3. Pomnik wotywny Akadów 4. Pomnik Lacedemończyków 5. Pomnik wotywny Ateńczyków 6. Pomnik wotywny Argos 7. Koń trojański 8. Siedmiu epigonów 9. Królowie Argos 10. Dar wotywny Tarentu U. Skarbiec Sykiończyków 12. Skarbiec Syfnijczyków 13. Skarbiec Tebańczyków 14. Skarbiec Potidei 15. Skarbiec Etrusków i Asklepiejon 16. Skarbiec Ateńczyków 17. Skarbiec Syrakuzańczyków 18. Ratusz (buleuterion) 19. Skarbiec Knidyjczyków 20. Skarbiec Eołów 21. Skała Sybiłli 22. Kolumna Naksyjczyków 23. Portyk Ateńczyków 24. Skarbiec Koryntu 25. Skarbiec Kyrene 26. Prytanejon 27. Schody na taras świątynny 28. Pomnik Emiliusa Paulusa 29. Trójnóg platejski 30. Wóz Rodyjczyków 31. Attalidyjskie stoły ofiarne 32. Wielki ołtarz Apollina 33. Trójnogi z Syrakuz 34. Kolumna Pruzjasza 35. Wielka świątynia Apollina 36. Pomnik wotywny Polizalosa (miejsc odkrycia Woźnicy delfickiego) 37. Polowanie Aleksandra 38. Skene teatru 39. Amfiteatr 40. i 41. Skarbce teatru 42. Podstawa Tesalijczyków 43. Sanktuarium Neoptolemosa 44. Portyk Attalosa 45. Lesche Knidyjczyków 46. Mury Temenosa 170 Grecka religia centaurom podczas wesela Pejritoo- sa, z synem Zeusa Apollem pośrodku. Na 12 płytach-metopach, zdobiących w krużganku obie węższe ściany celli, przedstawiono 12 czynów Heraklesa. W czasach hellenistycznych po- święcono Zeusowi ołtarz ofiarny w Pergamonie wzniesiony przez króla Eumenesa II w latach 180-160 przed Chr. Na planie prawie kwadratowego fundamentu (36 x 34 m) wznosił się w dwóch kondygnacjach cokół w kształcie litery U; z otwartej strony zachodniej cokołu prowadziły do portyku szerokie na 20 m odkryte schody. Stał tam niegdyś ołtarz. Cokół otaczał fryz (115 m), na którym przedstawiono walkę bogów z gigan- tami (gigantomachia). Dziś ołtarz ten wystawiony jest w Muzeum Perga- mońskim w Berlinie. Masyw górski Idy uchodzi za miejsce urodzenia Zeusa i miejsce jego zaślubin z Herą. Hera z przydomkiem Boopis (gr. wolooka) jest jako bogini ziemi najstarszą córką Kronosa i Rei, siostrą i małżonką Zeusa oraz matką Aresa i Hefajstosa. Stosunek Hery, bogini ziemi, do Zeusa, boga światła niebiańskiego, charakteryzuje się na przemian stałymi dąsami z powodu zazdrości o sprzeniewierzanie się wie- rności małżeńskiej, z ciągłym jedna- niem się - mitologiczne wyjaśnienie przeplatania się smutku z odejścia światła w zimie z radością z jego powrotu wiosną i latem. Hera ucho- dziła za opiekunkę małżeństwa, naro- dzin i rodziny. Wzniesione dla niej w VII/VI w. przed Chr. sanktuarium Herajon w Olimpii jest najstarszą znaną świątynią grecką. Tu została wykopana słynna statua Hermesa dłuta Praksytelesa. Dziś ze świątyni Hery zachowały się jedynie funda- menty i dwie kolumny z głowicą. Posejdon z przydomkiem Hippios (gr. pan koni) był bogiem morza i wód, synem Kronosa i Rei, bratem Zeusa i Hadesa, z którymi dzielił się światem (niebo, świat podziemny, morze). Uznawany za sprawcę trzę- sień ziemi i burz, uchodził za patrona rybaków, którym pomagał w razie niebezpieczeństwa na morzu. Symbol jego władzy stanowił sporządzony przez cyklopów trójząb, za pomocą którego potrząsał ziemią, rozsadzał skały i sprawiał, że wytryskiwały źródła. Posejdonowi poświęcono świątynię (V w. przed Chr.) na szczycie przylądka Kolonnas (dawnego przylądka Sunion). Demeter, bogini płodności ziemi, uprawy roli i płodów rolnych, córka Kronosa i Rei, siostra Zeusa, miała z nim córkę Persefonę. Los jej po- rwanej i ponownie odzyskanej córki uroczyście wspominano w micie -> eleuzyńskiego kultu misteryjnego. Z głównego miejsca kultu tej bogini - opiekunki rodziny i państwowości - Eleusis, wywodziły się słynne mis- teria. Ze świątyni Demeter w Selinunt z czasów greckiej kolonizacji na Sycylii (koniec VI w. przed Chr.) pochodzą m.in. znane metopy z Per-seuszem i Meduzą, Heraklesem i Ker-kopami, znajdujące się dziś w Muzeum Narodowym w Palermo. Apollo z przydomkiem Jatros (gr. lekarz) i Agieus, przedstawiany w po- staci słupa kamiennego obrońca ulic i domów, był greckim ideałem „apol- lińskiej piękności", synem Zeusa i Le- to, bliźniakiem Artemidy. Apollo, znany z ponad 200 nazw kultowych, uosabiał niejako istotę greckiego kultu. Bóg śmierci i światła, moralnej czystości, praworządności i porządku, prawa i pokoju, wynalazca liry, obrońca sztuk i władca muz, sprawo- wał też opiekę nad wyrocznią w Del- fach, głównym miejscem jego kultu. W obrębie świętego okręgu kultowego znajdowała się wzniesiona w IV w. przed Chr. świątynia Apolla Pytyjs- kiego. W pronaosie (przedsionku) można było przeczytać sentencje Sie- dmiu Mędrców, jak: „Poznaj samego siebie! Nic w nadmiarze! Zważ na czas!" W celli obok posągu Apolla stał ołtarz Posejdona. Płonął tu wieczny ogień. W podziemnym pomieszczeniu (adyton) mieściła się nad szczeliną ziemną wyrocznia z trójnogiem Pytii; tu był też symboliczny kamień, oznaczający „pępek świata". Do dziś zachowały się jedynie fundamenty i kilka kolumn. Przed objęciem miejsca kultu i wyroczni w Delfach, Apollo musiał zabić Pytona, strasznego smoka w postaci węża, strażnika wyroczni i swej matki Gai; żył on dalej jako duch wyroczni w Delfach (Dz Ap 16,16). Drugie obok Delf najświętsze miej- sce Greków to Delos, którego nie wolno było zbezcześcić ani narodzi- nami, ani śmiercią jakiegokolwiek człowieka. W tym ważnym sanktua- rium kultu apollińskiego obchodzono delia, najwspanialsze święto greckie. W Rzymie Apollo stał się ulubio- nym bogiem cesarza Augusta, który wzniósł mu świątynię na Palatynie (28 przed Chr.). Opiewał Apolla liryk Pindar (518^38 przed Chr.). Artemida z przydomkiem Brauro- nia była dziewiczą boginią łowów i płodności u ludzi i zwierząt, córką Zeusa i Leto, bliźniaczą siostrą Apolla. Otoczona nimfami, panowała nad lasami, bagnami i źródłami. Jako bogini płodności opiekowała się we- selami, urodzinami i młodymi. Jej najsłynniejsza świątynia w Efe- zie, największa świątynia starożytności (55 x 109 m), zaliczała się do siedmiu cudów świata. Ze swymi 100 kolumnami krużganków i 4 kolum- nami za figurą kultową, przedstawia- jącą boginię z wieloma piersiami jako symbol płodności, jak również z 31 dalszymi kolumnami, świątynia miała ich razem 135. Po zburzeniu (czwartej) świątyni przez podpalacza Herostratesa odbudowano piątą świątynię w tej samej formie. W Dzie- jach Apostolskich (Dz Ap 19,28/34) wspomniana jest „wielka Artemida Efeska". Ares był bogiem wojny i zawziętej walki, synem Zeusa i Hery, bratem Hebe i Hefajstosa. Towarzyszyli mu stale Fobos (gr. strach) i Deimos (gr. przerażenie). Z jego związku z Afro- dytą zrodził się Eros. Afrodyta to bogini miłości i piękna. Wg Homera przyszła na świat jako córka Zeusa i tytanki Diony, wg Hezjoda natomiast zrodziła się na Cyprze z piany (gr. aphres) morskiej. Będąc małżonką Hefajstosa zdradzała go z Aresem; z tego związku urodził się Eros. Wg mitu Parys przyznał Afrodycie nagrodę piękności, ona zaś w zamian pomogła mu w pozyskaniu miłości Heleny. Jako bogini heter czczona była przez nie prostytucją, podobnie jak orientalna Astarte. Hermes, boski posłaniec i bóg bez- piecznej podróży, syn Zeusa i nimfy Mai, nosił przydomek Psychopom- pos (gr. oprowadzacz dusz), ponie- waż towarzyszył duszom zmarłych do świata podziemnego. Był patronem wędrowców, pasterzy, kupców i mó- wców, ale również oszustów i zło- dziei. Kolumny z jego wizerunkiem, hermy, słupy kultowe z fallusem i bro- datą głową tego boga dróg, ustawiano jako drogowskazy na wszystkich skrzyżowaniach. Jako bóg praktycz- nego rozumu, zręczności i retoryki dał nazwę hermeneutyce, sztuce inter- pretacji. Identyfikowany z egipskim Thotem, bogiem sztuki pisarskiej, miał przydomek Trismegistos (gr. trzykroć wielki); na jego autorytet powołuje się cała literatura tajemna (gr. pisma hermetyczne). Atena z przydomkiem Glaukopis (gr. sowiooka), zwana również Pallas Ateną, była dziewiczą boginią pokoju, mądrości i nauki. Jako ulubiona córka Zeusa wyskoczyła w hełmie i napierśniku z jego głowy. Ta dziewica- wojownik wspierała rozsądną walkę. Ku jej czci obchodzono święto panatenaje. Została patronką nazwa- nego od niej miasta Ateny i boginią Akropolu, gdzie wznosi się jej naj- znaczniejsza świątynia. Umieszczone na najwyższym wzniesieniu Akropolu sanktuarium Ateny (Partenon), dzie- wiczej bogini (Parthenos), wzniesione w latach 447-432 przed Chr., w czasach Perykiesa (444-^29), z marmuru pentelickiego, uchodziło za najpięk- niejszą świątynię Grecji. Z pronaosu (przedsionka) dochodziło się do mie- rzącego 100 attyckich stóp długości hekatompedos z posągiem kultowym bogini (wys. 12 m), wykonanym przez Fidiasza ze złota i kości słoniowej. Od leżącego z tyłu opistodomos (sala tylna) można było się dostać do dru- giego pomieszczenia, służącego za skarbiec sprzętów i naczyń kulto- wych, skarbiec państwowy i miejsce przechowywania ważnych dokumen- tów. Rzeźby 92 stworzonych przez Fidiasza i jego uczniów metop uświet- niają zwycięstwo Greków nad Per- sami i ukazują walkę bogów z tytanami, Lapitów z centaurami, Greków z amazonkami i Achajów z Trojana-mi. Tympanon wschodni ukazuje na- rodziny bogini Ateny, tympanon za- chodni - spór Ateny z Posejdonem. Na fryzie ściany zewnętrznej celli przedstawiona jest procesja panate- najska (uroczysty obchód ofiarny). Ta płaskorzeźba (dł. 160 m i wys. l m) uchodzi za największe i najpiękniejsze dzieło starożytności. W Muzeum Bry- tyjskim w Londynie wystawione są fragmenty fryzu. W średniowieczu świątynia dziewicy Ateny została po- święcona na kościół Najświętszej Marii Panny. Hefajstos, bóg ognia i kowalstwa, był synem Zeusa i Hery, bratem Aresa i Hebe oraz małżonkiem Afrodyty. Ogień w jego kuźni pochodził z Olimpu. Sporządził w swoim warsztacie zbroję Aresa, strzały Erosa, wóz He- liosa i berło Zeusa. Główne miejsce kultu stanowiła wyspa Lemnos. Grecka religia l Hestia, bogini ognia (zarówno o niska domowego, jak i ognia mić i państw), była córką Kronosa i R siostrą Hery, Demeter, Zeusa i Posi dona. Uchodziła za patronkę dom wego pokoju i błagających o opiel ognisko domowe pozostawało ce tralnym punktem jej domowej kultu. Bogowie nieolimpijscy Asklepios, bóg sztuki leczniczi zdrowia i medycyny, urodził się jal syn Apolla i śmiertelniczki, lapityj kiej córki królewskiej Koronis w Ej dauros. Ponieważ w miejscu jego n rodzin zdarzyły się cudowne wylecz nią, wzniesiono tam wkrótce gospi dy, sanatoria i termy. W Epidaun znajduje się asklepiejon, wzniesior w połowie IV w. przed Chr. okrąg świątynia (przekrój 32 m), której kn zewnętrzny tworzyło 26 doryckic kolumn, a krąg wewnętrzny - l kolumn korynckich, stanowiąc sy tem korytarzy w rodzaju labirynl (sanktuarium wężowe). Inskrypc donoszą o cudownych wypadkac wyleczeń dzięki sennym wróżboi w ośrodkach jego kultu - Epidauro Pergamonie i na wyspie Kos. Ku Asklepiosa dotarł w 291 r. przed Ch z Epidauros do Rzymu w związk z epidemią. Był tam czczony w świ; tyni na wyspie na Tybrze pod imit niem Eskulapa. Jego atrybut stanów ła laska z wężem (zwana też łask Eskulapa). Jako „zbawiciel" prze długi czas porównywany był z Jezi sem Chrystusem. Dionizos, bóg wina i roślinność syn Zeusa i tebańskiej córki królews kiej Semele, jako Bachus (gr. Bali chos, krzyk, wrzask) wędrował prze kraj, przyozdobiony wieńcami blus2 czu i wawrzynu, w towarzystwie męż czyzn i kobiet (bachanci i bachantki Bóg orgii Dionizos stanowił przeci wieństwo Apolla, boga umiarkowa nią. Lubieżnymi, rozpustnymi towa Grecka religia l 172 Grecka religia Bóstwa greckie (1-8): 1 Zeus z Ganimedesem, Olimpia, terakota (ok. 480 przed Chr.). Olimpia, Muzeum 2 Hera z Herajonu, wapień (580 przed Chr.). Olimpia, Muzeum 3 Posejdon z Artemizjonu, brąz, wys. 2,09m (460 przed Chr.). Ateny, Muzeum Narodowe 4 Demeter z Knidos, marmur, wys. 1,53 m (ok. 340 przed Chr.). Londyn, Muzeum Brytyjskie 5 Leochares, Apollo Belwederski, kopia rzymska (ok. 320-300 przed Chr.). Watykan 6 Leochares, Artemida z Wersalu, kopia rzymska (IV w. przed Chr.). Paryż, Luwr 7 Narodziny Afrodyty, plaskorzeżba na tyl- nym oparciu tronu z Yilla Ludovisi (ok. 470 przed Chr.). Rzym, Muzeum w termach Dioklecjana 8 Atena oparta na wlóczni, marmur (460 przed Chr.). Ateny, Muzeum na Akropolu rzyszami Dionizosa byli satyrowie - połączenie ludzi i kozłów lub koni -miłośnicy wina i tańca, zabawiający się z nimfami, bijący w bębny i grający na fletach. Dionizosowi towarzyszyły też menady lub tyjady, idące za nim z tyrsami i sławiące jego potęgę dyty- rambami, muzyką i szalonym tańcem oraz okrzykami „Euoe" (evoe). Cyk- liczne święta na przyjście i odejście Dionizosa obchodzono w Atenach, np. małe dionizje w grudniu i duże dionizje w marcu. Podczas tych ostat- nich wystawiano utwory dramatyczne. Typowe dla świąt dionizyjskich były falloforia obchodzone ku czci boga owocnej wegetacji. Główne miejsce kultu Dionizosa stanowił Parnas. Od II w. przed Chr. czczono Dionizosa w -> dionizyjskim kulcie ła Eos, bogini jutrzenki, a za nim Selene, bogini księżyca. Wzniesiony ok. 290 r. przed Chr. (w 224 przed Chr. zniszczony przez trzęsienie ziemi) posąg boga słońca jako młodzieńca ozdobionego promienistą koroną i w szacie woźnicy, znany jako Kolos Rodyjski, zaliczał się do siedmiu cu- dów świata. Herakles (gr. sławny przez Herę; lać. Herkules), najznaczniejszy z grec- kich herosów, był synem Zeusa i Alk- meny, małżonki Amfitriona. Jako je- dyny heros został przyjęty na Olimp i otrzymał za żonę boginię Hebe, córkę Zeusa i Hery. Nadczłowiek i półbóg, stanowił ucieleśnienie od- wagi i siły. Na skutek zazdrości Hery Herakles musiał podjąć się dwunastu prac (dodekatholos) w służbie króla Eurysteusza, dzięki którym umacniał boski porządek na ziemi i pomagał ludziom: misteryjnym. Tracki kult Dionizosa opisał Eurypides w swoim dramacie Bachantki. W postaci byka albo kozła, jako bóg przemieniającej się maski, Dionizos patronował igrzyskom dramatycznym, tragediom (śpiew ko- zła) z igraszkami satyrów oraz kome- diom (śpiew procesji świątecznej). Friedrich Nietzsche z przeciwstawienia Dionizosa i Apolla wysnuł i rozwinął istotę elementu dionizyjskiego i apollińskiego. Symbole Dionizosa to fallus, winogrona, puchar oraz tyrs, laska owinięta bluszczem i winną latoroślą, uwieńczona szyszką. Eris (gr. spór) była boską personifi- kacją sporu i niezgody, siostrą Aresa. Według mitu rzuciła złote jabłko z na- pisem „najpiękniejszej" między bogi- nie. Na podstawie wyroku Parysa zwycięzczynią została Afrodyta. W podzięce Afrodyta przyrzekła Pa- rysowi Helenę, której uprowadzenie stało się przyczyną wojny trojańskiej. Gaja (Gaia) - to boska pramatka ziemia i antenatka wszystkich bogów. Wg Hezjoda Gaja powstała z Chaosu. Matka i małżonka Uranosa, miała z nim dzieci - tytanów. Hades, bóg świata podziemnego, był najstarszym synem Kronosa i Rei, małżonkiem Persefony. Jako Polide- ktes albo Polidegmon (wielki gospo- darz) przyjmował do swojego pań- stwa dusze, a jako Poliartes zamykał bramę świata podziemnego i odcinał wszystkim odwrót. Jego atrybut sta- nowiła czapka niewidka. Helios (gr. słońce) był wszystkowi- dzącym i wszystkosłyszącym bogiem słońca, synem tytanów Hyperiona i Tei, a także bratem Selene i Eos. Bóg prawdy, którego obok Zeusa i Gai wzywano na świadka przysięgi, pełni) również funkcje strażnika i gwaranta porządku. W micie bóg słońca wsta- wał rano w swoim pałacu na wschod- nich krańcach ziemi i jechał wozem zaprzężonym w cztery ziejące ogniem rumaki przez niebo; przed nim jecha- 1-zabicie lwa nemejskiego, 2-zgładzenie dziewięcioglowej hydry lernejskiej, 3-schwytanie szybkiej jak wiatr lani kerynejskiej, 4-upolowanie dzika erymantejskiego, 5-wytępienie krwiożerczych ptaków stymfalijskich, 6 - oczyszczenie stajni króla Augiasza w ciągu jednego dnia, 7- ujarzmienie kreteńskiego byka Mi- notaura, 8-uprowadzenie rumaków trackiego króla Diomedesa, 9-zdobycie pasa królowej amazonek, Hippolity, 10-uprowadzenie wołów trójcielesnego olbrzyma Geryona, 11 - przyniesienie złotego jabłka z ogrodu hesperyd, 12—wdarcie się do świata podziemnego i porwanie psa Cerbera, strażnika piekieł (ostatnia i najcięższa pra- ca). Po wykonaniu tych dwunastu prac, symbolizujących 12 znaków Zodiaku, Zeus przyjął Heraklesa do kręgu nieśmiertelnych bogów. 7 Kr 174 Grecka religia Ze świątyni Heraklesa w Agrigen- tum na Sycylii (koniec VI w. przed Chr., kolonizacja grecka) zachowało się jeszcze do dziś 8 z 38 kolumn. Cesarz Kommodus (180-192 po Chr.) jako pierwszy cesarz jeszcze za życia kazał ogłosić się bogiem Her- kulesem. Gnostyk Justyn widział w Herkulesie poprzednika Chrystusa. Kronos (gr. czas), tytan, następca Uranosa jako władca świata, był naj- młodszym synem Uranosa i Gai, mał- żonkiem siostry Rei, ojcem Hadesa, Posejdona, Hestii, Demeter, Hery i Zeusa. Jego potomkowie to Kroni- dzi. Zeus, syn Kronosa, wystąpił przeciw ojcu i zmusił go do oddania władzy, skazując na wygnanie wraz z innymi tytanami do Tartaru. Póź- niej - pojednawszy się z Zeusem - Kronos panował na Wyspach Szczęśliwych. Nike (gr. zwycięstwo) jest przemie- nioną w boginię personifikacją zwy- cięstwa, córką tytana Pallasa i bogini Styks. Bogini wojennych, sportowych i artystycznych zwycięstw poświęcono w Atenach świątynię Nike (435 przed Chr.), w której wnętrzu stała drewniana rzeźba nieuskrzydlonej bogini zwycięstwa. Pan (gr. wszystek), bóg lasu, wiatru i łąk, syn Hermesa i nimfy rzecznej, przewodził w świcie Dionizosa saty- rom i napastował nimfy. Jedną z nich, Syrynks (gr. flet), przemienił w czasie ucieczki przed nim w trzcinę, z której wyciął sobie syryngę, pierwszy flet pasterski z siedmioma piszczałkami. Grą na tym flecie zwabiał nimfy i sze- rzył w ciszy południowej „paniczny" lęk, „panikę", wśród ludzi i odpoczy- wającego bydła. Tego patrona pas- terzy i myśliwych przedstawiano jako półzwierzę, z kosmatymi włosami, ro- gami, ogonem i nogami kozła. Persefona, bogini świata podziem- nego, a później również wegetatyw- nego życia, które rozkwita latem i za- miera zimą, była córką Zeusa i Deme- ter. W micie o jej porwaniu przez późniejszego małżonka Hadesa wy- stępuje motyw śmierci obierającej sobie za ofiarę narzeczoną. Gdy potem w -> eleuzyńskim kulcie misteryjnym boginię Persefonę identyfikowano z Korą, tj. córką „matki ziarna" De- meter, stopiły się ze sobą bogini świata podziemnego i bogini wegetacji. Rea, matka bogów, córka Uranosa i Gai, siostra i małżonka Kronosa, urodziła Zeusa i innych olimpijskich bogów. Jej kapłanami byli hałaśliwi kureci. Semele, córka tebańskiego króla Kadmosa, została jako kochanka Ze- usa matką Dionizosa. Kiedy zaprag- nęła zobaczyć Zeusa w całej jego wspaniałości, bóg ukazał jej się wśród grzmotów i błyskawic, a ona spaliła się na jego widok. Zeus uratował z pożaru dziecko ich obojga: Dionizosa. Uranos, bóg nieba, małżonek Gai, ojciec tytanów i cyklopów, był an- tenatem wszystkich bogów. Został później przez swojego syna Kronosa pozbawiony tronu i męskości. Grupy mitologiczne Amazonki to wojowniczy lud ko- biet żyjący pod wodzą królowej na wybrzeżach Morza Czarnego. Centaury, istoty baśniowe wystę- pujące w lesistych górach Tesalii, często w towarzystwie Dionizosa, uchodziły za złośliwe i porywcze - z wyjątkiem mądrego i sprawiedliwego Chi-rona. Przedstawiano je jako postacie z ludzkim korpusem osadzonym na końskim ciele. Charyty (gr. charis, wdzięk), bogi- nie wdzięku i powabu, były trzema córkami Zeusa i bogini morza Eury- nome: Aglaja (promienna), Eufrozy- na (radość) i Talia (kwitnąca). Pełne wdzięku i radości towarzyszyły Afro- dycie i Apollowi. Cyklopi (gr. okrągłoocy), olbrzymi z jednym okiem na czole, synowie Uranosa i Gai: Brontes (grzmot), Steropes (błyskawica) i Arges (błysk), mieszkali w wulkanie, wykuwali Ze- usowi pioruny, pracowali w kuźni Hefajstosa i pomagali przy budowie murów Myken i Tirynsu. Danaidy, pokutnice świata podzie- mnego - to 50 córek Danaosa wyda- nych za 50 synów brata ich ojca Aigyptosa. W noc poślubną zamor- dowały mężów na rozkaz ojca (z wyjątkiem Hypermestry, która zosta- wiła przy życiu swego męża Linkeu- sa). Wszystkie pozostałe danaidy za karę musiały napełniać w świecie pod- ziemnym nadaremnie wodą beczkę z podziurawionym dnem. Dioskurowie (gr. synowie Zeusa), para boskich bliźniąt, Kastor i Pol- luks (gr. Polideukes), byli synami Zeusa i Ledy, którą posiadł pod po- stacią łabędzia. Pomocni żeglarzom w niebezpieczeństwie na morzu, wskazywali im drogę jako gwiazdy konstelacji Bliźniąt. Gdy - zgodnie z mitem - śmiertelny Kastor padł w walce, nieśmiertelny Polluks odstąpił mu połowę swej nieśmiertelności, tak że bliźnięta żyły na przemian na Olimpie i w świecie podziemnym. Bracia bliźnięta przekształcili się póź- niej z bogów ratowników w boską parę lekarzy i żyli dalej w postaci chrześcijańskiej pary świętych Kośmy i Damiana. Erynie, eufemistycznie zwane rów- nież eumenidami (gr. łaskawe), były boginiami zemsty świata podziemnego, często występującymi we trzy: Alekto, Tyzyfone i Megera. Ścigały one w świecie podziemnym tych, którzy wykroczyli przeciw świętemu prawu (np. łamiących prawo gościnności, krzywoprzysiężców, morderców krewnych) i karały ich obłędem. Giganci, śmiertelni olbrzymi, byli synami Gai. W walce (gigantoma- chia) ulegli Zeusowi. Gorgony, pradawne kobiece po- twory, uchodziły przeważnie za trzy córki starca morskiego Forkisa: Ste- no, Euriale i Meduza. Tylko ta ostat- nia raziła śmiercią; kto na nią spoj- rzał, przemieniał się w kamień. Per- seusz ściął jej głowę. Harpie (gr. zagarniające), kobiece demony burzy, to dwie albo trzy córki boga Taumasa. Te szpetne olbrzymie ptaszyska o twarzach kobiecych w służbie bogów uprowadzały ludzi. Hekatoncheirowie, śmiertelni ol- brzymi, trzej synowie Uranosa i Gai, wspierali Zeusa swoimi 100 ramionami i 50 głowami w walce z tytanami. Herosi to bohaterowie pośredni- czący między bogami a ludźmi, często mający za jedno z rodziców boga. Poza Heraklesem herosami byli m.in. Achilles, Odyseusz, Prometeusz i Te- zeusz. Nieliczne zachowane w stanie prawie nie uszkodzonym metopy Te- zejonu w Atenach z 437/432 r. przed Chr. przedstawiają bohaterskie czyny Heraklesa i Tezeusza. Hesperydy, córki Atlasa i Hesperii (Nocy), strzegły wraz ze smokiem Ladonem ogrodu, w którym rosły złote jabłka. Hory, boginie porządku w przyro- dzie (pory roku), a także porządku moralnego, były córkami Zeusa i ty- tanki Temidy. Jako boginie pór roku zwały się: Talio (bogini kwitnienia), Aukso (bogini wzrastania) i Karpo (bogini owoców), a jako boginie prawa i porządku - Dike (bogini spra- wiedliwości), Eirene (bogini pokoju) i Eunomia (bogini praworządności). Mojry (gr. moira, udział, los, prze- znaczenie), boginie losu, to trzy córki Zeusa i Temidy. Wg mitu przydzielały każdemu człowiekowi jego los. Kloto i Lachezis przędły nić życia, a Atro- pos ją przecinała, co oznaczało kres życia człowieka. Muzy, od swojej siedziby w Pierii na płn. stokach Olimpu zwane rów- nież Pierydami, opiekunki sztuk i nauk, były 9 córkami Zeusa i Mnemozy-ny: Kaliope (epos), Melpomena (tra- gedia), Talia (komedia), Euterpe (muzyka), Terpsychora (taniec), Era- to (poezja miłosna), Polihymnia (poezja chóralna), Klio (historia) i Urania (astronomia). Za siedzibę muz ucho- dziła góra Helikon w Beocji, poza tym Parnas, pasmo górskie we wsch. części centralnej Grecji, poświęcone Apollinowi. Nimfy (gr. narzeczone, młode ko- biety), występujące grupowo niższego rzędu boginki przyrody, były córkami Zeusa, przyjaznymi i pomocnymi bogom i ludziom. Wg ich siedzib rozróżnia się: nimfy morza (okeanidy i nereidy), źródeł i rzek (najady), gór i grot (oready), drzew i lasów (driady, hamadriady). Plejady to 7 córek Atlasa i okeanidy Plejony: Alkione, Asterope, Elekt-ra, Keleno, Maja, Merope i Tajgete. Wg mitu dziewicze plejady tak uciekały przed ścigającym je Orionem, że Zeus umieścił je na niebie - wraz z Orionem. Satyrowie, często identyfikowani z sylenami, byli demonami płodności w świcie Dionizosa, półkońmi lub półkozłami. Jeden z nich, Sylen, łysy, brzuchaty, z silnie owłosionym cia- łem, trwał w wiecznym opilstwie. Syreny to istoty baśniowe, podobne do harpii, przebywające w Hade-sie, na ziemi albo w niebiańskich przestworzach i wabiące w pułapkę swoim uwodzicielskim śpiewem albo grą przepływających koło ich wyspy żeglarzy (Odyseusz). Tytani i tytanki to sześciu synów i sześć córek Uranosa i Gai: Okeanos i Tetyda, Kojos i Febe, Krios i Mne- mozyna, Hyperion i Teja, Japetos i Temida, Kronos i Rea. Obraz świata Kosmos wg wierzeń greckich dzielił się na trzy światy: niebo z ziemią, morze i świat podziemny, przydzielone Zeusowi, Posejdonowi oraz Hade- sowi. l Grecka religia Grek Hezjod (ok. 700 przed Ch był twórcą Teogonii, poematu k( mogonicznego o pochodzeniu bogc i powstaniu świata. Dla Greków s> się wraz z Homerem twórcą ich up rządkowanego świata bogów. V Hezjoda istniało pięć wieków świal złoty (za Kronosa), srebrny, spiżów heroiczny i żelazny. Podstawę wszi kiego bytu stanowił chaos (gr. pn paść). Ten nieuporządkowany pr stan - jeszcze nie rozczłonkowan nie uformowaną pramasą wypełni na przestrzeń - stanowił wstępny st pień uporządkowanego kosmos Najpierw powstały z chaosu Tart (gr. przepaście), ciemność i noc. Z zi mi (Gaja) powstało niebo (Urano i morze (Pontos). Z małżeńskiej połączenia kobiecej ziemi, Gai, z me kim niebem, Uranosem, wywodzi s boski ród dwunastu tytanów, wśrć nich Kronos i Rea, oraz cyklopó\ Za poradą Gai, matki ziemi, Kronc pozbawił swojego ojca Uranosa me kości oraz władzy nad światen Z krwi Uranosa spływającej na ziem powstali giganci. Kiedy umierając Uranos przeklął swojego syna Kn nosa, by go spotkał ten sam los, te połykał swoje dzieci zaraz po ic narodzinach, z wyjątkiem Zeusa, ktć rego matka urodziła i wychował potajemnie na Krecie. Podczas wali Zeusa z ojcem o panowanie nad śwk tem doszło między Zeusem i młóć szymi bogami z jednej strony, a stai szą generacją tytanów w drugiej strc ny do gwałtownej walki (tytanoma chii), w wyniku której tytani zosta pokonani i wtrąceni przez Zeusa d> Tartaru. Zeus przejął panowanie nai światem i osiedlił się wraz z młod szymi bogami na Olimpie. Walk między dwoma generacjami bogó\ zwie się też teomachią (gr. walki bogów). W późniejszej walce gigan tów z olimpijskimi bogami (giganto machia) Zeusowi udało się z pomoc: Heraklesa pokonać gigantów i po Grecka religia l 176 Grecka religia chować ich pod wulkanicznymi wy- spami. Centrum ziemi tworzy omfalos (gr. pępek), którego znakiem jest kula marmurowa w świątyni Apolla w Delfach. Ziemię otacza koliście Okeanos (gr. morze), z którego po- chodzą wszystkie rzeki i źródła. W rzece świata, Okeanosie, na za- chodzie tarczy ziemi, leży państwo cieni Hadesa, do którego docierają (wg Homera) dusze zmarłych. Hades jest otoczony spiżowym murem ze spiżowymi bramami. Hermes ze złotą laską prowadzi dusze zmarłych przez spiżową bramę do świata zmarłych. Jeśli ciało zmarłego na ziemskim świecie zostało pochowane (jeśli nie, czeka duszę sto lat niespokojnej węd- rówki), dusze mogą dotrzeć dalej, do rzeki żałobnej Styks, uchodzącej do rzeki skargi Kokytos i tworzącej je- zioro Acheron. Przez to jezioro prze- pływa Charon, stary przewoźnik; aby przewieźć dusze pochowanych zmar- łych swoją łodzią, powinien otrzymać obola (pieniążek Charona). W tym celu każdemu zmarłemu wkładano pod język właśnie taką monetę (w dziś. Grecji Charon stał się uoso- bieniem śmierci jako takiej). Na dru- gim brzegu czuwał pies piekieł Cerber, który każdego wpuszczał do państwa zmarłych, ale nikogo nie wypuszczał. Wg orfików sąd nad zmarłymi odprawiany był bezstronnie po drugiej stronie Acheronu, pod przewod- nictwem Hadesa. Sprawiedliwi mogli wejść do Elizjum, wspaniałej „wyspy szczęśliwych", położonej po zachod- niej stronie rzeki świata Okeanos i ob- mywanej srebrnymi falami Lety, rzeki zapomnienia, z której zmarli piją wodę i w ten sposób uzyskują szczęście. Niesprawiedliwi wtrącani są do Tar- taru, otoczonej potrójnym murem najniższej mrocznej części podziem- nego świata, którą opływa Flegeton, rzeka ognia. Tu dusze nieszczęśników znoszą okrutne męki, jak tego dowo- / Hades i Persefona, terakota, wys. 25,5 cm. Reggio di Calabria, Muzeum Narodowe 1 Skrzydlata Nike rozwiązująca sandały, aby boso kroczyć do ołtarza ofiarnego. Ateny, Muzeum na Akropolu 3 Wenus z Milo (Melos), marmur, wys. 2,02 m (poi. II w. przed Chr.). Paryż, Luwr 4 Omfalos ze świątyni Apollina w Delfach, uważany za środek ziemi. Delfy, Muzeum Archeologiczne 5 Kuros ze świątyni Apollina w Tebach (VI w. przed Chr.). Teby, Muzeum 6 Kora z Erechtejonu, marmur (ok. 500 przed Chr.). Ateny, Muzeum na Akropolu dzi przykład danaid oraz Syzyfa, Tantala i Tytiosa. Syzyf, legendarny założyciel Ko- ryntu, był najsprytniejszym ze wszyst- kich ludzi, ale rabusiem. Za karę został po śmierci skazany na pobyt w świecie podziemnym, gdzie musiał taszczyć pod górę olbrzymi głaz, który u samego szczytu wypadał mu z rąk i staczał się w dół. Tantal, legendarny król lidyjski, był synem Zeusa oraz ojcem Pelopsa i Niobe. Podkradał bogom nektar i ambrozję, by częstować nimi swoich śmiertelnych przyjaciół; bogom jako potrawę podał swojego syna, by spra- wdzić ich wszechwiedzę. Za karę mu- siał w świecie podziemnym znosić męki głodu i pragnienia. Zanurzony po szyję w wodzie nie mógł ani zjeść wiszących nad nim owoców, ani na- pić się wody, która gdy się schylał - opadała. Tytios, legendarny olbrzym, trzeci obok Syzyfa i Tantala „pokutnik" w świecie podziemnym, chciał zgwałcić Leto, ukochaną Zeusa. Za karę został zabity przez Apolla i Artemidę; w świecie podziemnym jego ciągle odrastającą wątrobę rozszarpywały dwa sępy. Moralność Za podstawowe cnoty uchodziły sophrosyne (gr. rozwaga) i eusebeia (gr. pobożność, bojaźń boża). Przeci- wieństwo ideału prawdziwego umiar- kowania stanowiła hybris (gr. pycha), zarozumiałość, arogancja i karygodna pycha wobec bogów i praw, jako największe etyczne przewinienie. U Homera hybris odnosi się tylko do pozycji społecznej, np. wyzwanie wo- bec panującego może pociągnąć za sobą boską karę. Później obrazę bo- gów stanowiło przekroczenie granic dzielących ludzi od bogów w myślach, słowach i czynach. Pycha powstaje z dobrobytu, prowadzącego do prze- sytu i wreszcie do hybris, której skut- kiem jest znów zaślepienie. Z wyob- rażeniem hybris wiąże się ściśle pojęcie zawiści bogów wobec ludzi, ponieważ ci pierwsi pilnie strzegą swojej przewagi nad ludźmi. Rzeczą najważ- niejszą, którą bogowie zastrzegają tylko dla siebie i nie udzielają jej ludziom, jest nieśmiertelność. Hero- dot podejrzewa nawet bogów o to, że sami skłaniają ludzi do hybris, aby móc ich później ukarać. Przeciwieństwem bojaźni bożej jest azebia (gr. bezbożność), bezczeszczenie bogów, od 432 przed Chr. karana w Atenach specjalnymi procesami. Najsłynniejszym z nich był proces przeciw Sokratesowi, który zakoń- czył się w 399 przed Chr. wyrokiem śmierci. Ludzki los i losy ludzi Wg Homera udziałem każdego człowieka jest dzięki boskiej woli aisa (gr. udział, los). Aisa dios to „wola Zeusa". Poza bogami losem człowieka rządzą mojry jako bezosobowy los. Dobitnych przykładów złowiesz- czych stosunków między bogami a lu- dźmi, jak również ludzi między sobą, dostarczają znane imiona z mitolog i legend. Apollo użyczył Kasandrze dar wieszczenia, ale kiedy odrzuciła jeg miłość, sprawił za karę, aby nikt j więcej nie obdarzał zaufaniem. Odtą jej przestrogi przed wojną trojańsk i podczas niej pozostawały bez ech: Ona sama stała się łupem wojennyi Agamemnona; została wraz z nii zamordowana w Mykenach prz« Egista i Klitajmestrę. Pomocnicą Jazona przy pozyski niu złotego runa była Medea, któr została jego małżonką i matką dwo ga dzieci. Kiedy Jazon odetrącił j 178 Grecka religia i ożenił się z Kreuzą, córką króla Kreona, Medea zabiła i ją, i swoje własne dzieci. Ofiarą hybris stała się Niobe, która chełpiła się przed Leto, małżonką Zeusa, matką dwojga tylko dzieci, swoimi sześcioma synami i sześcioma córkami. Za karę jej dwanaścioro dzieci, Niobidów, Apollo i Artemida uśmiercili strzałami. Sama Niobe zo- stała przemieniona przez Zeusa w skałę na górze Sipylos, z której od tego czasu spływają jej łzy. Pierwszą z rozkazu Zeusa z ziemi ulepioną kobietą była Pandora (gr. obdarzona wszystkim). Ponieważ Zeus chciał ukarać ludzi za zrabowanie ognia przez Prometeusza, zaopatrzył Pandorę w gliniany dzban napełniony wszelkimi nieszi -"^iami i posłał ją do brata Prometeusza Epimeteusza, który ją wkrótce poślubił. Kiedy ot- worzył naczynie, „puszkę Pandory", wypłynęły zeń wszelkie choroby i nie- szczęścia. Legendarny Edyp uśmiercił Lajosa nie wiedząc, że to jego ojciec, i ożenił się ze swą matką Jokastą, także nie- świadom, że to jego matka. Kiedy został królem Teb, uwolnił miasto od Sfinksa, potwora siedzącego nieopodal Teb i zabijającego każdego prze- chodnia, który nie był w stanie roz- wiązać podanej przezeń zagadki. Do- piero Edypowi udało się znaleźć roz- wiązanie. Kiedy później Teby nawie- dziła zaraza, wyrocznia delficka zażą- dała ukarania mordercy Lajosa. Edyp, który sarn spowodował docho- dzenie, musiał przyznać, że jest oj- cobójcą. Jokastą, jego żona i matka, powiesiła się, a sam Edyp oślepił się. Wypędzony przez synów z Teb, pro- wadził - tylko w towarzystwie swojej córki - życie wędrowca, aż śmierć uwolniła go od mąk. Agamemnona zamordowała żona Klitajmestra z kochankiem Egistem. Osiem lat później Orestes na polece- nie Apolla pomścił ojca Agamemno- na i zabił matkę Klitajmestrę i Egista. Jako matkobójca Orestes prześlado- wany był przez erynie, ale wreszcie uzyskał przebaczenie Apolla i Ateny. Prometeusz (gr. przewidujący) był tytanem drugiej generacji, synem ty- tana Japeta i ojicem Deukaliona, „gre- ckiego Noego". Porwał bogom ogień i przyniósł go ludziom, ponieważ bo- gowie nie chcieli im go dać. Za karę na rozkaz Zeusa został przykuty do skały na Kaukazie, gdzie orzeł dopóty wyjadał mu odrastającą ciągle wą- trobę, dopóki Herakles, inny grecki heros, nie zabił go, uwalniając w ten sposób Prometeusza od kary. Prome- teusz stał się prototypem samodziel- nego człowieka, sprzeciwiającego się woli bogów, aby przynieść szczęście ludzkości. Święta i igrzyska W Grecji obchodzono cztery wielkie religijne święta narodowe. Do najzna- czniejszych należały igrzyska olimpijskie w Olimpii, pierwotnie organizowane tylko ku czci Zeusa. Igrzyska te odbywały się co cztery lata (od 776 r. przed Chr. do 394 r. po Chr.). Prze- prowadzano je na zbudowanym w okresie klasycznym stadionie (dł. ok. 190 m). Program igrzysk obejmował zawody gimnastyczne, pięciobój (skok w dal, bieg, rzut dyskiem, rzut oszczepem, zapasy) oraz gry rycerskie w hipodromie - wyścigi kwad-ryg. Właściwe iigrzyska przewidywały nie tylko zawody sportowe, ale również nabożeństwa, ofiary, występy poetów i teatrów. Olimpiady, czyli czteroletnie odstępy^ czasu, stanowiły podstawę greckiej rachuby czasu. W 394 r. po nar. Chr. te kultowe igrzyska zostały zakazane przez chrześcijańskiego cesarza Teodozjusza I (379-95). Drugim wiellkim religijnym świę- tem narodowym były igrzyska pytyjs- kie w Delfach ku czci Apolla, od- bywające się co cztery lata na założo- nym w V w. przed Chr. stadionie (dł. 178 m, szer. 25 m) z kamienną widownią na stromym stoku góry. Igrzyska istmijskie na Istmie Ko- rynckim ku czci Posejdona to trzecie wielkie religijne święto narodowe. Czwarte święto stanowiły igrzyska nemejskie w Argos, m.in. ku czci Zeusa. Z pomniejszych świąt należy wymienić: święta Afrodyty na Koryn- cie i hyakinthia ku czci Apolla na Peloponezie. Również ku czci Apolla obchodzono teoksenia (gr. ugoszcze- nie boga) w Delfach; nazwa ich wy- wodzi się od posiłków stawianych na stole dla jednego lub kilku bogów. Mięso ofiarne spożywali kapłani i za- proszeni goście. W Delfach sierpień nazywał się theoxenios. Głównym świętem Ateńczyków były panatenaje ku czci bogini miasta Ateny, obchodzone bardzo hucznie, z wielką pompą. Grecki wyraz pompę oznacza uroczystą procesję, podczas której bogini Atena otrzymywała w swoim sanktuarium nową, kunsz- townie utkaną szatę (peplos). Małe panatenaje obchodzono corocznie, a wielkie - połączone z zawodami - co cztery lata. Miejscem igrzysk panate- najskich był stadion w Atenach, zbu- dowany ok. 330 r. przed Chr., mogący pomieścić ok. 50000 osób. W Atenach ku czci Dionizosa świę- cono lenaje i antesteria, poza tym oschoforie (gr. winobranie), podczas których dwaj chłopcy nieśli na czele procesji gałęzie winorośli z owocami. Było to święto ku czci Dionizosa i Ateny Skiras na zakończenie winobrania i zbiorów oliwek. Targelia to święto przedżniwne, poświęcone ochronie nadchodzących żniw. Prowadzono wówczas przez miasto skazanego na śmierć zbrodniarza, zabijano go i pa- lono, a popioły wrzucano do morza. Kult i ofiary Na służbę bożą w świętych gajach i świątyniach składały się modlitwy, ofiary i wróżby. Modlitwa, euche, dotyczyła bóstwa. Otwierano nią zgromadzenia ludowe i rozprawy są- dowe. Przy modlitwie wznoszono oczy i ręce ku niebu, dolne płaszczyzny dłoni skierowane były przy tym na zewnątrz. Do boga uzdrawiającego i pomagającego, zwłaszcza do Apolla, ludzie zwracali się peanem (gr. pomo- cnik, ratownik, radosny śpiew), uro- czystym, wielogłosowym hymnem jako pieśnią błagalną, dziękczynną czy pokutną, śpiewem bitewnym lub zwy- cięskim. Bóstwo czczono również przez ofiarę (thysia). Ofiary błagalne, dziękczynne i świąteczne składano częściowo prywatnie, częściowo z ra- mienia państwa. Do bezkrwawych ofiar zaliczano pieczywo, chleb, owoce, miód, ser, napoje i kadzidło. Przy święcie żniwnym i święcie ku czci dusz ofiarowywano panspermię (gr. mie- szanina różnych nasion), przygoto- waną w dzbanie, potem upieczoną w postaci chleba mieszaninę pierwszych nasion zboża i owoców strączkowych. Potrawa ta miała użyczać spożywającemu ją człowiekowi za- wartej w niej siły witalnej. Do krwa- wych ofiar zaliczano gęsi, kury, woły, owce, świnie i kozy. Bufonie (gr. zabicie byka) to ofiara składana w Atenach Zeusowi Polieusowi (opie- kunowi miasta), podczas której kap- łan po zabiciu byka toporem musiał uciekać. Hekatomba (gr. 100 wołów) należała do szczególnie dużych ofiar. Innym rodzajem była holokautoma (gr. całkiem spalony), ofiara cało- palna. Aby poznać wolę bogów, posługi- wano się wyrocznią. Do najsłynniej- szych wyroczni zaliczano wyrocznię Zeusa w Dodonie w Epirze. Kapłan próbował interpretować tu wolę Ze- usa z szumu świętego dębu oraz z gru- chania i lotu gołębi. Wyrocznia w Delfach cieszyła się w starożytności największym autory- tetem. Regulowała sprawy kultu, ka- lendarza, polityki, prawodawstwa, obyczajów i kolonizacji, a także spra- wy prywatne. Odpowiedzi udzielała wieszczka Pytia. Po wypiciu wody ze świętego Źródła Kastalskiego i prze- żuciu liści wawrzynu zasiadała na złoconym trójnogu nad szczeliną w ziemi, z której unosiły się opary wprawiające ją w ekstazę. Wokół sie- dzieli kapłani i wybrani mężowie z Delf. Obok Pytii stał prorok, któremu zadawano pytania dla Pytii. Swoich odpowiedzi Pytia udzielała w słowach bez związku, niezrozumiałych dla otoczenia, w urywanych zdaniach, obwieszczanych następnie przez kapłanów Apollina w formie metrycznej (heksametry) - przeważ- nie wieloznacznych. Oprócz Pytii znana była Sybilla (ok. V w. przed Chr.), mająca swoją siedzibę w Kumę, starej greckiej kolonii w Italii. Służebnicy kultu i świątyń Służbę kultową i świątynną pełnili hiereusi (gr. kapłan) i hiereiai (gr. kapłanki). Stan kapłański był po części dziedziczny, po części kapłanów i kapłanki wybierał lud lub zostawali wyznaczeni przez los. Pomocnikami kapłanów byli hieropoioi (gr. przygo- towywacze pieca), naophylakesi (gr. strażnicy świątyni) i skarbnicy świą- tynni. Kapłani i kapłanki zajmowali na zgromadzeniach ludowych i uro- czystościach publicznych miejsca ho- norowe. Na całe życie albo na czas sprawowania urzędu lub poprzedza- jący wykonywanie służby świątynnej kapłani i kapłanki musieli rezygno- wać z życia seksualnego. Zamknięty stan kapłański nie istniał, byli tylko pojedynczy, przypisani do danego sanktuarium urzędnicy. Wśród ar- chontów (gr. panujący), najwyższych urzędników ateńskich wybieranych na jeden rok, którzy w 683 r. przed Chr. zajęli miejsce królów, archon basileus był najwyższym urzędnikiem Grecka religia kultowym Aten, odpowiedzialn również za kult Dionizosa (-> dic zyjski kult misteryjny). Exegetai ( komentatorzy) to kapłani delficcy terpretujący wyrocznie Pytii. Opr< kapłanów należy wymienić jeszi bakidów, wędrownych wieszcze Nazwa ta wywodzi się od legend nego ekstatycznego beockiego jasi widza Bakisa, który głosił Grekc wyrocznie w czasie wojen perskicl Miejsca kultu Najstarszymi miejscami kultu b; zrazu góry, następnie gaje i gro zwłaszcza „wydzielone miejsca" ( menos) i sanktuaria (hieron), jak ró nież ołtarze (bomos). Już w czasa archaicznych poczęto budować św: tynie. Nazwa naos (gr. mieszkał bogów, świątynia) określała grec świątynię jako dom mieszkalny bo wa, stojący przeważnie w otoczon) murami okręgu kultowym. Zna przykład stanowi Altis w Olimp gdzie odbywały się igrzyska olimpi kie. W czasach klasycznych najwa niejszymi okręgami świątynnymi b> Akropol w Atenach i okręg kultov w Delfach, gdzie świętowano igrz> ka pytyjskie. Fakt, że właściwe igrzj ka obejmowały nie tylko zawoc sportowe, lecz również nabożeństw składanie ofiar, prezentacje poeto i przedstawienia teatralne, poświa< czają zarysy tych okręgów. W De fach np. wiele pomieszczeń zbudow no na tarasach. Przy świętej drodz która serpentynami prowadziła c głównej świątyni, mieściły się budo\ le, przeważnie skarbce, do przechi wywania darów wotywnych, doki mentów itp. Pytyjska świątynia Apo la stanowiła główne sanktuariun W pobliżu buleuterionu znajdowai się (najstarsza) wyrocznia Pytii. N tarasie świątyni stał duży ołtarz ofia ny. Zakończenie traktu, pod gór; stanowił teatr, a od zachodniej stron stadion (dł. 190 m). o o o o o o 0 0 0 i r O D O 3 0 O 0 O o7o 0 O =n c= o O 0 0 0 O oo o o II 3 0 0 o 0 O 0 o O =3 C=L o o i o5o i o 0 30 O O O O O Q 180 Grecka religia Schemat greckiej świątyni I. Rzut pionowy L Krepidoma 2. Stylobat 3. Kolumny 4. Glowica 5. Belkowanie z fryzem i metopami 6. Tympanon II. Rzut poziomy 1. Oltarz 2. Stopnie 3. Stylobat (platforma) 4. Anty 5. Pronaos (przedsionek) 6. Cella 7. Adyton (sanktuarium z wizerunkiem bóstwa) 8. Opistodomos (tylne pomieszczenie) Grecka religia 18] kich porządków odpowiadał zamie szkującym przeważnie na Pelopone zie Dorom. Joński porządek kolumr (m.in. kolumny z bazą), lżejszy i bar dziej zróżnicowany niż dorycki, od powiadał otwartej na świat postawił Jończyków zamieszkałych w Attyce na wyspach Morza Egejskiego i prze de wszystkim w Azji Mniejszej. Po rządek koryncki, stanowiący odmia nę jońskiego, z unowocześnionyn ukształtowaniem głowicy, nadawa budowlom uroczysty, wspaniały wy gląd i odpowiadał narastającemu da żeniu do luksusu w czasach hellenis tycznych. Typy świątyń greckich A. Świątynia z antami B. Świątynia z podwójnymi antami C. Prostylos D. Amfiprostylos E. Peripteros F. Pseudoperipteros G. Dipteros H. Pseudodipteros I. Tolos K. Świątynia hipetralna (Didymajon, świą- tynia Apollina w Didymie k. Miletu) L Westybul 2. Cella 3. Odkryty dziedziniec z 4. mniejszą świątynią jako adytonem mentalności i przepychu. Należałoby tu wymienić wyspy Azji Mniejszej z Samotraką i Rodos, Pergamon, Efez, Priene, Milet i Aleksandrię. Rzut pionowy greckich świątyń Grecka świątynia stoi przeważnie na solidnym trzystopniowym funda- mencie (krepidoma), przy czym naj- wyższy stopień, na którym opierają się kolumny, nazywa się Stylobat. Zazwyczaj świątynia ma formę pros- tokąta, często otoczonego kolumna- mi. Dorycki porządek kolumn (m.in. kolumny bez bazy) rozwinął się na lądzie stałym i jako najstarszy z grec- Po korzystnym dla Greków zakoń- czeniu wojen perskich sztuka budowy świątyń została znakomicie rozwinięta przez Ateny w czasach Peryklesa. Do najwyższych osiągnięć tej sztuki zaliczyć należy świątynie Zeusa w Oli- mpii i Ateny (Partenon) na Akropolu w Atenach. Również w greckich kolo- niach wzniesiono w tym czasie wiele świątyń. W czasach hellenistycznych jednak, kiedy grecka sztuka rozprze- strzeniała się na rozległych obszarach dawnego państwa Aleksandra W., bu- dowa świątyń znalazła się na dalszym planie w porównaniu z budowlami świeckimi i dążeniem do ich monu- / Procesja panatenajska, pomocny fryz z Partenonu, marmur, wys. 1,02 m (ok. 447-432 przed Chr.). Ateny, Muzeum na Akropolu 2 Świątynia Apollina w Koryncie (VI w. przed Chr.) 3 Partenon (1. poi. V w. przed Chr.). Ateny, Akropol 4 Teodor os z Fokai, tolos Ateny, marmur (ok. 420-405 przed Chr.). Delfy o o o o oooooooo o o O Q O O OO ooooooo o ooooooo o H 182 Grecka religia Nad głowicami znajdowało się trójdzielne belkowanie (geison), m.in. z fryzem z metopami, a nad węższymi ścianami świątyni - trójkątny tym- panon z bogatym wyposażeniem pla- stycznym. W narożnikach i na zwień- czeniach dachu stały ozdobne posągi i figury (akroteria) świętych zwierząt lub inne atrybuty bóstwa czczonego w świątyni. Rzut poziomy greckich świątyń Na rzucie poziomym świątyń wi- dać budowlę główną (naos) z cellą. Wewnętrzna część świątyni, która rozwinęła się ze starego megaronu czasów mykeńskich, jest zwykłym po- mieszczeniem prostokątnym bez okien (światło wpada tylko przez ot- warte drzwi), przeważnie bez dalszego podziału. W niektórych świątyniach wbudowywano pośrodku rząd podpór celli, dzielących pomieszczenie wewnętrzne na dwie nawy (np. Paestum, bazylika). Później stawiano również dwa rzędy kolumn, tak że powstawała trzynawowa cella (np. Olimpia, świątynia Hery). Przed tylną ścianą celli znajdował się zazwyczaj wizerunek boga. Niektóre świątynie miały jeszcze adyton (gr. nieprzekra- czalne), najświętszą część świątyni, do której pojedynczym ludziom lub gru- pom albo nikomu w ogóle nie wolno było wchodzić, albo w określonym czasie. Ten zakaz podkreślał świę- tość miejsca, nie pozwalając go zbez- cześcić ludzką nieczystością, a z dru- giej strony dając możliwość wyróż- niania i grupowania ludzi w obrębie religii. W czasach mykeńskich ta najświętsza część, do której wstęp mieli jedynie kapłani, nazywała się megaron. Przed główną budowlą (naos) znaj- dował się przedsionek (pronaos), nie- kiedy także hala tylna (opistodomos). Ponieważ obrzędy kultowe odbywały się zawsze poza świątynią, ołtarz mie- ścił się przed budynkiem. Oprócz świątyń polis (miasta-pańs- twa) istniały sanktuaria amfiktionii, np. w Delfach. Od czasów klasycznych wytworzyły się różne formy rzutu poziomego greckiej świątyni. 1. Najprostsza i najstarsza forma to świątynia z antami. Składa się z celli i przedsionka (pronaos); między wysuniętymi do przodu ścianami wzdłużnymi celli, antami, stoją od strony wejścia dwie kolumny (np. świątynia Zeusa w Magnezji, dziś. Manisa, Turcja; świątynia Temidy w Rhamnus). 2. Świątynia z podwójnymi antami składa się z celli z przedsionkiem i halą tylną (opistodomos); po stronie wejściowej i tylnej celli stoją po dwie kolumny (np. świątynia Artemidy w Eleusis). 3. Prostylos posiada w fasadzie przed cellą portyk kolumnowy (np. świątynia Empedoklesa w Selinos). 4. Amfiprostylos ma portyki kolu- mnowe w fasadzie głównej i tylnej (np. świątynia Nike w Atenach). 5. Peripteros to świątynia, której cella otoczona jest ze wszystkich stron rzędem kolumn; peripteros jest naj- częściej spotykaną formą świątyni, a jego naśladownictwo trwało prawie dwa tysiąclecia (np. Partenon w Ate- nach). 6. Pseudoperipteros to odmiana peripterosa, z tym że kolumny są częściowo wbudowane (pozorna ko- lumnada) w zewnętrzną ścianę celli (np. świątynia Zeusa w Agrigentum). 7. Dipteros to świątynia, której cella otoczona jest dwoma rzędami kolumn (np. świątynia Artemidy w Efezie). 8. Pseudodipteros to odmiana di- pterosa z pozorną podwójną kolum- nadą (np. świątynia Artemidy w Ma- gnezji). 9. Tolos jest formą świątyni grec- kiej, powstałą w czasach wczesnego hellenizmu otoczoną zwykle naokoło wieńcem kolumn (np. Asklepiejon w Epidauros). Ołtarze jako miejsca ofiar umiesz- czano wewnątrz okręgu świątynnego, ale od czasów klasycznych również w teatrze, gdzie pośrodku orchestry znajdował się ołtarz, który występu- jący chór obchodził statecznym kro- kiem, podczas gdy widzowie i słuchacze siedzieli na stopniach otaczających półkolem orchestrę (np. teatr Dionizosa w Atenach, VI w. przed Chr., najstarszy teatr świata). Od cza- sów hellenistycznych ołtarze stały ró- wnież w buleuterionie (ratuszu), np. w Milecie, gdzie pośrodku dziedzińca otoczonego kolumnadą, położonego przed przypominającym teatr miejs- cem zgromadzeń, ustawiono ołtarz. Przykład greckiej „świątyni grobo- wej" stanowiło mauzoleum w Halika- rnasie, wzniesione jako pomnik króla Mauzolosa jeszcze za życia tego władcy ok. 350 r. przed Chr. Budowla ta (66 x 77 m), z kwadrygą Mauzolosa na wierzchołku (wys. 46 m), uchodziła za jeden z siedmiu cudów świata. Sztuki plastyczne W centrum zainteresowania archa- icznej rzeźby (770-480 przed Chr.) znajdował się wizerunek śmiertelnego człowieka w jego ziemskiej doskona- łości. I tak obraz nagiego młodzieńca (kuros) staje się wielkim tematem greckiej sztuki rzeźbiarskiej. Kuros, od VI w. przed Chr. statua wotywna, może być również wizerunkiem boga. „W postaci greckiego kurosa czło- wiek europejski otrzymał swój pierw- szy pomnik." Męskim, nagim kurosom (mło- dzieńcom) odpowiadają kobiece, odziane kory (dziewczęta). W hali kor, jednej ze znanych przybudówek Erechtejonu na Akropolu, sześć gi- gantycznych kor podtrzymuje na swoich głowach głowice i belkowanie. W czasach surowego stylu klasycz- nego (V w. przed Chr.) idealizowane postacie bogów (Ateny, Zeusa) dłuta Fidiasza łączyły boską wyższość ze szlachetnym człowieczeństwem i gre- ckim kanonem piękna. Grupy ateńs- kich mężczyzn i kobiet w procesji panatenajskiej na fryzie celli Parteno- nu prezentują godność, doskonałość proporcji i harmonię. Stworzone ok. 460 przed Chr. rzeźby z przyczółków świątyni Zeusa w Olimpii ukazują heroiczną wielkość bogów i bohate- rów. Sceny dzikich walk centaurów z Lapitami nasuwają na myśl nieokie- łznane siły przyrody, ponad którymi unosi się boski porządek uosobiony w statui boga (Apollo). Również hel- lenistyczna plastyka (ok. 330-30 przed Chr.) podejmuje stary grecki temat o przezwyciężaniu surowej siły przyrody przez potęgę porządku i harmonii, co można zobaczyć na przykładzie walki bogów z gigantami (ołtarz w Pergamonie). Literatura Ok. 750 przed Chr. Homer opracował starsze legendy bohaterskie o wojnie trojańskiej (ok. 1180) w eposach Iliada i Odyseja, które stały się podręcz- nikami szkolnymi młodzieży greckiej. Życie legendarnego bohatera Ody- seusza, króla Itaki, małżonka Penelo- py i ojca Telemacha, stanowi temat Odysei. Powrót do domu mądrego i sprytnego uczestnika wojny trojańskiej trwa 10 lat, w czasie których musi on się uporać z niebezpiecznymi przy- godami. Do wielkich twórców tragedii, której źródłem były obrzędy ku czci Dionizosa, należy Ajschylos (525- 456 przed Chr.). Głęboko religijną, archaiczno-heroiczną treścią odzna- czają się „Persowie" (472), „Siedmiu przeciw Tebom" (467) i „Oresteja" (458). Największy grecki liryk chóral- ny, Pindar z Teb (518^446 przed Chr.), jest autorem pieśni kultowych (peany, dytyramby, hymny). Dzieło Herodota z Halikarnasu (484-425 przed Chr.) ma wg Cycerona, ojca historii, swe źródła w sferze obyczajo- wo-religijnej, nie w narodowej. Wy- jaśnia on procesy historyczne głęboką wiarą w predestynację bogów. Chronologia Okres przed Chr. 1200-1100 Wędrówka Dorów. przed 1100 Zburzenie Troi. ok. 750 Iliada i Odyseja Homera. 750-550 Kolonizacja Sycylii i płd. Italii przez Greków. 776 Początek oficjalnej rachuby igrzysk olimpijskich. 700 Hezjod w Beocji. VII/VI w. Świątynia Hery w Olimpii, najstarsza grecka świątynia. 600-570 Pierwsza święta wojna amfiktionii delfickiej z Fokejczykami. 600-500 Statuy kultowe nagich młodzieńców (kurosów) i odzianych dziewcząt (kor); malarstwo wazowe z przedstawieniami mitów. VI w. Świątynia Apollina w Koryn-cie; bazylika (świątynia Hery I) w Paestum; teatr Dionizosa w Atenach, najstarszy teatr świata. 580-500 Pitagoras z Samos. 500-477 Wojny perskie, następnie hegemonia Aten. 1. pół. V w. Partenon na Akropolu w Atenach. V w. Świątynia Koncordii w Agri- gentum. 470-399 Sokrates z Aten. 462-429 Kulturalny rozkwit Aten za Pery kiesa. 460-^00 Rzeźby Fidiasza z Parteno- nu (Londyn); Atena Myrona (Frank- furt). Grecka religia l 431-404 Wojna peloponeska At ze Spartą, następnie hegemor Sparty. 427-347 Platon z Aten. IV w. Asklepiejon w Epidauros. 400/320 Hermes Praksytelesa (O mpia); Afrodyta z Knidos Praksyte są (Rzym); pierwszy wizerunek nag bogini. 384-322 Arystoteles ze Stagiry. 356-346 Druga święta wojna delf kiej amfiktionii z Fokejczykami. po 356 (Piąta) świątynia Artemii w Efezie, jeden z siedmiu cudć świata. 336-323 Aleksander Wielki; pocz tek epoki hellenistycznej. od 320 Stoicyzm, epikureizm i sce tycyzm. ok. 320 Bitwa Aleksandra, mozail (Neapol). 320/300 Apollo Belwederski (Rzyn ok. 290 Kolos z Rodos, jeden z się miu cudów świata. ok. 190 Nike z Samotraki (Paryż) 180/160 Ołtarz Zeusa z Pergamor (Berlin). 2. poi. I w. Grupa Laokooi (Rzym). 146 Grecja staje się rzymską pr wincją. Okres po na r. Chr. 130 Olimpiejon w Atenach. od 250 Neoplatonizm. 394 Zakazanie igrzysk olimpijski) przez cesarza Teodozjusza I. 399 Podział cesarstwa rzymskieg Grecja dostaje się pod panowan państwa wschodniorzymskiego. 415 Zamordowanie neoplaton Hypatii z Aleksandrii. 529 Zamknięcie neoplatoński szkoły w Atenach przez cesarza t zantyńskiego Justyniana. Hetycka religia l HAPU H. jest stworzonym w 1825 na Hawajach przez wieszczkę Hapu i od niej nazwanym ruchem religijnym rozwiniętym na podstawie polinezyjs- kich religii plemiennych i zaliczanym do -» nowych religii Oceanii. Zasiedlona już w 750 przez Poli- nezyjczyków grupa Wysp Hawajs- kich na płn. Pacyfiku odkryta została w 1778 przez Cooka. Liczni przybysze z Europy i Ameryki, podróżujący statkami, które często się tam za- trzymywały, doprowadzili do rozpadu rodzimej kultury ludności. Po zje- dnoczeniu wysp w 1795 pod wodzą Kamehamehy i utworzeniu królestwa przybyli tu w 1819 pierwsi misjonarze ewangelicko-chrześcijańscy. W 1825 wieszczka Hapu obwieściła nadchodzącą zagładę świata, która dla obcych i przeciwników jej ruchu miała być katastrofą, a dla rodzimych zwolenników ratunkiem i zbawieniem w raju. Wielu zwolenników Ha- pu zrezygnowało więc z dotychczaso- wej pracy na plantacjach kolonizato- rów, uważając ją odtąd za zbyteczną. Ruch h. łączył rytuały polinezyjskie z wyobrażeniami chrześcijańskimi; za najwyższych bogów uznawano Jahwe i Jezusa. Po śmierci wieszczki darzono ją boską czcią, a nad jej grobem wznie- siono świątynię, która jednak została zniszczona, kiedy nie nadszedł prze- powiadany przez nią koniec świata. HETYCKA RELIGIA HELLENISTYCZNE RELIGIE H.r., nazwany tak od swego twórcy, Williama Wadę Harrisa (ok. 1850- 1929), został założony w 1910 w Liberii (Afryka Zachodnia). Jest zaliczany do nowych, mesjanistycz- nych ruchów religijnych Afryki, po- wstałych z metodystycznego -»chrze- ścijaństwa. 120 000 harristów - tak nazywani są zwolennicy tego ruchu - zamieszkuje w Liberii, Ghanie i na Wybrzeżu Kości Słoniowej. William Wadę Harris urodził się w Liberii jako członek plemienia Mu- rzynów sudańskich Grebo, należącego do ludów Kru. Wychowany w me- todystycznym chrześcijaństwie i bie- rzmowany w 1885 w protestanckim kościele episkopalnym, jako kateche- H.r. to pojęcie zbiorcze obejmujące religie epoki kulturowej trwającej od podbojów Aleksandra W. (356-323 przed Chr.) do ekspansji Rzymu za panowania cesarza Augusta (63 przed HARRISA RUCH ta tego kościoła wygłaszał kazania przeciw wykonywaniu wyroków przez sąd boży (napój trujący). W 1909 uczestniczył w powstaniu swego plemienia przeciw władzom Liberii i dostał się w 1910 do więzie- nia. Tu doznał objawienia: archanioł Gabriel powołał go na proroka ma- jącego nawrócić Afrykę Zach. Od- zyskawszy wolność przemierzał kraj jako prorok, kaznodzieja, uzdrowi- ciel i egzorcysta. W 1910 założył ruch, który wziął od niego nazwę. W 1913 przeprowadził się na Wy- brzeże Kości Słoniowej, w 1914 przejściowo przebywał na Złotym Wybrzeżu (dawna kolonia brytyjs- ka, obecnie Ghana). Jego posłanie Chr.-14 po Chr.). Epoka ta, w której spotykały się elementy kultury zacho- dniogreckiej z orientalnymi, jest okre- ślana od dzieła jej badacza, J.G. Dro- ysena, mianem hellenizmu. Spotkanie o mesjanistycznym państwie dla cza- rnych zyskało szeroki oddźwięk, w 1915 został więc przez francuskie władze kolonialne wydalony z Wy- brzeża Kości Słoniowej do Liberii. Zakładał w wioskach gminy wier- nych i ustanawiał ,,apostołów", wspomagał budowę kościołów. Po śmierci był deifikowany. Etyczne wymogi Harrisa są rygory- styczne, jedynie w kwestii małżeństwa tolerował poligamię jako prawowitą instytucję afrykańską. Duchowemu uzdrowieniu przypi- suje się w tym ruchu duże znaczenie. Chrzest i przestrzeganie dnia świętego, soboty, stanowią elementy rytuału. to prowadziło w dziedzinie religii do synkretyzmu. H.r. obejmują greckie i orientalne kulty -> misteryjne szeroko upowszechnione w cesarstwie rzymskim oraz -» gnostycyzm. 1 Aleksander Wielki w bitwie pod Issos (333 przed Chr.), Pompeje, mozaika (ok. 320 przed Chr.). Neapol, Muzeum Narodowe 2 Agesandros, Polidoros iAtenodoros, Grupa Laokoona (ok. 50 przed Chr.). Watykan Ptolemeusz I (304-283), który chciał pojednać Egipcjan i Greków przez powiązanie starej wiary farao- nów z greckimi kultami misteryjnymi, wprowadził kult Serapisa (Sarapisa), hellenistycznego boga-zbawcy. Zgre- cyzowane imię Serapis wywodzi się z egipskiego połączenia bogów Ozy- rys-Apis (Apis - święty byk z Mem- H.r. była religią ludu Hetytów w czasach państwa hetyckiego (1640- 1200 przed Chr.) we wsch. części Azji Mniejszej (dziś. Turcja) i górnej Syrii, ze stolicą Hattusas. Należy ona do religii -> Azji Południowo-Zachodniej i religii -» indoeuropejskich. Już ok. 2000 przed Chr. indoeuro- pejscy Hetyci wdarli się do centralnej części Azji Mniejszej, zamieszkanej przez Protohetytów. Król Labarnas I, fis). Ten- główny bóg Ptolemeuszów i najwyższy bóg półgreckiej ludności Aleksandrii był czczony jako Soter (gr. ratujący, zbawiciel). Dokonywał on cudownych uzdrowień przez in- kubacje: pozostawianie chorego na noc w świątyni, gdzie bóg we śnie udzielał mu wskazówek przywracają- cych zdrowie. Jego świątynie, zwane serapejonami, były szeroko rozpo- wszechnione; najbardziej okazałe znajdowały się w Aleksandrii i w Me- mfis. W nauce o bogach stosowano zasadę interpretatio graeca lub romana (lać. interpretacja grecka lub rzyms- którego imię stało się tytułem później- szych królów hetyckich, założył Stare Państwo hetyckie (1640-1380), a za jego następcy Hattusilisa I polityczne centrum przeniesiono z Kussar do Hattusas. Król Suppiluliuma zbudo- wał Nowe Państwo (1380-1200), które załamało się ok. 1200 przed Chr. pod naporem tzw. ludów morskich. H.r. odzwierciedla symbiozę różnych ludów w państwie Hetytów. ka), tzn. obce bóstwa wprowadza do greckiego i rzymskiego świa przybierały imiona znanych już b gów greckich i rzymskich. Cechą charakterystyczną tych 02 sów była sakralizacja następców A ksandra Wielkiego - kult diadochó W dobie późnego antyku kult cesar przeciwstawiał się wielopostaciow mu światu h.r. jako wszechobejmu ca, jednolita całość. Sakralne aspii cje władców uwidoczniały się prze wszystkim w przybieranych po nich przydomkach, m.in. Soter (| ratujący, zbawiciel), Kyrios (gr. pai Epiphanes (gr. objawienie się [boga Bóstwa podbitych ludów, zwłaszc Hurytów i Protohetytów, zosti przejęte przez Hetytów, tak że w l tyckich umowach wymienio z imienia 1000 bóstw. Były to bósf słoneczne słońca dziennego i pc ziemnego słońca nocnego, bóst1 pogody oraz bóstwa poszczególny miast, przy czym boginie z zasa miały pierwszeństwo przed bóstw mi męskimi. Hinduizm l 186 Hinduizm Części świata Liczba wyznawców h. % ogółu wyznawców h. 1. Azja 714 652 000 99,4 2. Afryka 1 431 000 0,2 3. Ameryka Płn. 1 259 000 0,2 4. Ameryka Łac. 867 000 0,1 5. Europa 703 000 0,1 6. Oceania 355 000 - 7. Obszar b. ZSRR 2000 - 719269000 100,0 Kraje Liczba wyznawców h. Religia większości; Religia państwowa % ogółu wyznawców h. 1. Indie 2. Nepal 3. Bangladesz 4. Indonezja 5. Sri Lanka 634 700 000 16 920 000 13 710 000 3 510 000 2 650 000 większość większość; religia państwowa 88.2 2,4 1,9 0,5 6. Pakistan 1 360 000 - 7. Malezja 8. RPA 1 250 000 650 000 - 9. Mauritius 560 000 - 10. USA 550 000 - 11. Wielka Brytania 12. Bhutan 390 000 350 000 : 1,3 13. Birma 350 000 - 14. Trynidad 15. Wyspy Fidżi 16. Gujana 17. Sikkim 18-88. Inne kraje 300 000 282 000 260 000 180 000 41 317 000 większość 5,7 719 269 000 większość 3 x ; religia państwowa 1 x 100,0 HINDUIŚCI NA ŚWIECIE HINDUIŚCI W POSZCZEGÓLNYCH KRAJACH / Hetyckie sanktuarium skalne (XIV-XH1 w. przed Chr.). Jazylykaja pod Bogazkale 2 Spotkanie bogów hetyckich: Teszuba, Hepat i Sammy (XIV~XIII w. przed Chr.). Jazylykaja pod Bogazkale Najwyższym bóstwem państwa i władczynią opiekuńczą królestwa była Wurusemu, bogini słońca miasta Arinna, opiewana w hymnach jako „królowa kraju Hatti, królowa nieba i ziemi, władczyni królów i królowych kraju hattyckiego". Wśród bóstw pogody nieba wyróż- niał się (hurycki) Teszub w postaci byka, walczący przeciw smokowi II- lujanka; jego małżonką była Hepat. Wymienić należy jeszcze boga pogody Telepinusa i (huryckiego) ojca bogów Kumarbi. Bogów zestawiano chętnie w tria- dy, jak np. (hurycka) ojciec Teszub, matka Hepat i syn Saruma. Według źródeł zachodnich h. sta- nowi trzecią, ostatnią fazę w historii religii indyjskiej po -»wedyzmie (1500-900 przed Chr.) i -> braminiz- Hetyckie umowy wasalne z XV- XIV w. przed Chr. między królem hetyckim a podbitymi przez niego lu- dami zawierały zawsze trzy istotne części: historyczny prolog o czynach silniejszego partnera umowy, listę zo- bowiązań dla słabszego partnera umowy i listę kar i nagród dla słabszego partnera w przypadku nieprzestrzegania lub przestrzegania obowiązków umowy. Ten schemat służył w -> iz- raelickiej religii jako wzór paktu przy- mierza między bogiem Jahwe a jego ludem Izraelem (np. Dekalog). Służbę kultową dla bóstw państwo- wych sprawował król (labarnas) jako naczelny kapłan; uczestniczył on w co- rocznych głównych uroczystościach poświeconych bóstwom danego miasta. Intronizowany za każdym razem przez swego poprzednika, król dozna- wał po śmierci czci boskiej. Obrządki kultowe spełniano w publicznych san- ktuariach, ale także w świątyniach. HINDUIZM mie (900-400 przed Chr.), których tradycje kontynuuje. Początek h. da- tuje się na ok. 400 r. przed Chr. W przeciwieństwie do trójpodziału W Górnym Mieście Hattusas ist- niały np. 4 kompleksy świątyń. W środkowym odcinku Dolnego Miasta znajdowała się wielka świątynia (XIV w. przed Chr.); jej skupione wokół dziedzińca centrum samo stanowiło z kolei centrum dziedzińca otoczonego pomieszczeniami maga- zynowymi. W sztukach plastycznych Hetytów bogowie i ludzie przedstawiani są jako istoty szczupłe, rysowane zama- szystymi liniami. Przy wykopaliskach w starej stolicy Hattusas (dzi. Bogazkale, Turcja; do 1937 Bogazkóy) w latach 1905-12 odsłonięte nie tylko olbrzymie świą- tynie, lecz również hetyckie archiwum państwowe z ponad 20 000 tabliczek glinianych z pismem klinowym. Język hurycki jako język kultowy miał prio- rytet wśród wszystkich innych języ- ków kultowych ludów wchodzących w skład państwa hetyckiego. historii religii indyjskiej, przyjętego na Zachodzie, w Indiach za główną religię współczesną uważa się ciągle braminizm (w szerszym sensie). Mia- nem „hindusów" nazwali zwolenni- ków religii hinduistycznej po raz pier- wszy przenikający do Indii muzuł- manie. Średniowieczne słowo perskie hindu - derywat arabskiego hendawa (sanskr. saindhawa; ind. sindhu) - jest określeniem kraju i mieszkańców dorzecza Indusu, największej rzeki na płn. zachodzie subkontynen-tu indyjskiego. Współczesny zasięg H. obejmuje różnorakie formy wiary i przejawy życia mieszkańców In- dii, zespolonych ustrojem społecz-no- kastowym, uznawanym przez nich za święty. Stanowi trzecią pod względem wielkości religię -* świato- wą, po -> chrześcijaństwie i -> is- lamie. Liczba wyznawców wynosi dziś 719269000, tj. 13,4% ludności świata. 99,4% hindusów zamieszkuje Azję. Około 88% hindusów żyje w Republice Indii, gdzie stanowią większość (82,6%) ludności. Na skutek emigracji z Indii h. występuje w 88 krajach, w tym jako religia większości w Nepalu, gdzie jest religią państwo- wą, oraz w księstwie Sikkim. Licz grupy hindusów spotyka się w A (Bangladesz, Sri Lanka, Bhutai w Afryce (Mauritius), w Amery Łac. (Gujana, Trynidad) i w Ocea: (Wyspy Fidżi). Na Bali, na wschód < Jawy, istnieje dziś znacząca kultu hinduistyczna - balijska. W USA ż) 550 000, a w Wielkiej Brytanii 380 O1 hindusów. W Niemczech h. znai jest przede wszystkim w postaci r chów neohinduistycznych (szkc jogi, -> Ananda Marga, -» Transce dentalna Medytacja, -» Divine Lig Mission, -> Międzynarodowe Tow rzystwo Świadomości Kriszny), kto nazywane są także religiami -> ml dzieżowymi. HISTORIA HINDUIZMU Ponieważ h. nie jest religią założi na (przez konkretną osobę), czas jej powstawania można ustalić tylk w przybliżeniu na 2. połowę I tysią< lecia przed Chr., kiedy to ukszta towały się jego szczególne właściwe ści, częściowo w konfrontac z -> buddyzmem i -» dżinizmem orL w opozycji wobec braminizmu. Rei gia i kultura h. rozwinęły się n subkontynencie indyjskim. Systemy religijno-fllozoficzne Istnieje sześć systemów ortodol syjnych opartych na Wedzie, będi cych wynikiem długiego okresu ro; woju; każdy z tych systemów posiad obszerną literaturę. System sankhja (sanskr. liczba, w> liczenie) wywodzi swą nazwę od me tody wyjaśniania pojęć przez „wyli czanie" określających je licznyc aspektów. System ten nazywany jes także satkaryawada (sat rzeczywisty karya rzecz, wada wypowiedź), tzn teoria rzeczywistości. Za założyciel; tego systemu zaliczanego do najstar szych szkół religijno-filozoficznych h 188 Hinduizm uważa się mistyka Kapilę, którego w czasach późniejszych uznawano za wcielenie Agni, Kriszny lub Wisznu. Sankhja uzyskała kształt klasyczny w Sankhjakarika, liczącej 72 strofy dydaktyczne (karika) nauce o licz- bach Iśwarakriszny (IV-V w. po Chr.). Oprócz Kapili i Iśwarakriszny do głównych przedstawicieli tej szkoły zalicza się Waczaspatimiszwę z IX w. i anonimowego autora Sankhja Sutry (XV w.). W przeciwieństwie do nauki o jed- ności upaniszad (-» braminizm), san- khja wychodzi od dualizmu składają- cych się na rzeczywistość pierwiast- ków, tzn. decydujące znaczenie, nie tylko pod względem metody, ale i dla treści jej nauk, ma liczba dwa. U początków każdego rozwoju stoją obie niezależne od siebie zasady: prakriti, jako czynna, ale nieświado- ma, materialna pranatura, oraz puru- sza, będąca wielością biernych, ale świadomych intelektualnie dusz jed- nostkowych. To przeciwieństwo ak- tywności i pasywności, zmiany i spo- koju, stawania się i bycia stanowi podstawę całego systemu. Pramateria lub substancja siły (prakriti) składa się z trzech substancji cząstkowych, tj. gunas (sanskr. nici lub czynniki, właś- ciwości), mianowicie tamas (to, co ciemne, ciężkie, ociężałe, bezsilne), radzias (to, co namiętne, aktywne, energiczne) i satwa (to, co jasne, lek- kie, radosne), w zależności od tego, czy wywołują obojętność, ból czy spokój. Dopóki wszechświat znajduje się w stanie spoczynku, te trzy sub- stancje pozostają W stanie równowagi, kiedy zaś jedna z części uzyskuje przewagę, zostaje zapoczątkowany nowy proces rozwoju świata, w trakcie którego wytwarzają się z siebie wzajemnie pramateriały, których ostatnim produktem jest pięć żywio- łów (eter, powietrze, ogień, woda, ziemia), stanowiących zarazem jajo brahmana. Na skutek współdziałania tych trzech czynników materia „uwo- dzi" dusze, a z połączenia obu po- wstają w łańcuchu ewolucji wszystkie psychofizyczne składniki świata em- pirycznego oraz samsara. Intelektualne dusze jednostkowe (purusza) są wprawdzie niematerialne, ale otoczone materią, i przybierają imiona, ciała i właściwości, tak że sądzą błędnie, iż są przywiązane do materii. Ta błędna wiara prowadzi do urojenia, że dusze myślą, odczuwają i działają, co obra- zuje porównanie ze światłem księżyca: „Tak jak księżyc nie ma związku z wodą, w której się odbija, tak i dusza intelektualna nie ma nic wspólnego z materią i jej przejawami, lecz pozostaje przez nią nieporuszona i wiecznie niezmienna." Dopiero gdy dusza pozna, że wszystkie wymienione właściwości i procesy są tylko przejawami i procesami pramaterii (prakriti), obcymi istocie absolutnego ducha (nirguna), może się uwolnić z uwikłań materii i zamkniętego kręgu reinkarnacji. Dopiero gdy purusza zrozumie, że to nie ona działa i od- czuwa, lecz że sprawcą wszystkich zjawisk (kosmicznych, indywidualnych, fizycznych lub psychicznych) jest prakriti, może oddzielić się osta- tecznie od prakriti i powrócić do wiecznej bierności, co oznacza uwol- nienie od cierpienia. Cierpienie, zwią- zane jedynie z tym, co materialne, porównuje się do gęstwiny, z której człowiek ślepy, ale aktywny (prak- riti), wynosi na swych barkach spara- liżowanego, ale widzącego (purusza). Do poglądów o właściwościach pra- materii nawiązuje etyka. Koło wszechświata, które poprzez siłę brahmana kręci się w wiecznym cyklu wiosny, lata, jesieni i zimy, od deszczu do słońca, od dnia do nocy, określa także los ludzi, z jego zamkniętym kołem narodzin i śmierci, szczęścia i cierpienia, bogactwa i ubóstwa. Po- dobnie jak owad siedząc na kręcącym się kole wozu zaprzęgniętego w woły obraca się wraz z nim, tak i człowiek pozwala się pędzić siłom napędowym gunas. Człowiek tamasu jest bezsilny i chwiejny i pozwala jak gdyby we śnie powodować sobą zmiennym kolejom życia. Szczęście go upaja, a cierpienie powala na ziemię, wpędzając w apatię. Dostrzega jedynie wielość i nie dąży do jedności. Człowiek żyjący z radzias jest aktywny i energiczny, ambitny i namiętny. Swą pracowitość i siłę zużywa dla swego ja. Radzias, czyli aktywność ukierunkowana na własną osobę, i jej przeciwieństwo, tamas, czyli stan bezwładu, są maja, tzn. pozornym światem zewnętrznym. Człowiek, który przejrzał ten pozorny świat, jest na drodze satwy, na drodze do dobroci i prawdy. Ten, kto pozna szczerą prawdę, jest w stanie wyzbyć się nie tylko pożądania i nienawiści, zazdrości i gnuśności, ale i egoizmu oraz chęci posiadania: świadomości „ja" i „moje", z której wynika wszelkie zło. Sankhja jest teoretyczną podstawą praktycznej drogi do zbawienia jo- gina. Mimansa (rozważanie, egzegeza) oznaczała pierwotnie metodyczną in- terpretację wedyjskich tekstów ofiar- nych i czynności rytualnych. Na pod- stawie rozważań wizjonera Dżajmi- niego (ok. 200 po Chr.) dotyczących wedyjskiego kultu ofiarnego i sutr (sentencji dydaktycznych) został ten system filozoficzny rozwinięty w VII w. po Chr. przez Kumarilę (690-750 po Chr.). W odróżnieniu od -> bud- dyzmu Kumarila broni autorytetu Wed, ożywia tym samym braminizm. Mówi się, że on spowodował wyparcie buddyzmu z Indii. Mimansa po- dzieliła się później na dwa systemy: purwamimansę (rozważanie pierwszej części, tj. Wed), zwaną później tylko mimansą, oraz uttaramimansę (rozważanie drugiej części, tj. upani- szad). Ta ostatnia zwana jest ze względu na zawartą w niej naukę o brahmanie także brahmamimansą lub szarirakamimansą (rozważanie uosobionego własnego ja). Głównymi przedstawicielami mimansy są oprócz Kumarili Sabaraswamin (V w. po Chr.) i Prabhakara (VII-VIII w. po Chr.). Mimansa zakłada istnienie niezliczonych i wiecznych dusz jednostkowych, które błąkają się w ciałach, aż się uwolnią z koła żywotów i osiągną absolutną duchowość (brahman). Prawo karmana dotyczy także bogów. Pod pojęciem wedanty (koniec lub uwieńczenie Wedy) rozumiano pier- wotnie upaniszady, ponieważ są one ostatnią częścią Wed, a tym samym boiskim objawieniem. Wedantą w szerszym znaczeniu nazywa się sys- temy filozoficzne oparte na Wedach, w węższym - najznakomitszą do dziś szkołę filozoficzną Indii, uznaną nadto w h. za ortodoksyjną. Głównym przedstawicielem po- wstałej między VI a VIII w. po Chr. wedanty był Siankara (788-820 po Chr.), pochodzący z bramińskiej ro- dziny z Malabanu (płd. Indie), wybitny filozof h. i zarazem jego reformator. Według Siankary najwyższą prawdą jest adwajta (sanskr. to, co jest bez drugiego, niedwoistość). Głosi on ortodoksyjny monizm, zgodnie z którym dwoistość lub wielość to tylko osłona (otoczka) prawdy lub ułuda (maja). Absolutną i intelektualną prazasadę świata (brahman) lub boską jaźń (atman) stanowi czysta jedność, i dlatego są to tylko pojęcia zamienne. Atman uniwersalny i at- man pojedynczy mają się do siebie tak, jak przestrzeń ogólna do prze- strzeni w pojedynczych garnkach. Różnią się jedynie ograniczeniem. Kiedy jedność (adwajta) jest tylko „realnością", świat empiryczny może być w swej różnorodności jedynie iluzją (maja), wytworem „niewiedzy" (aw:idja). Absolutna prawda o toż- samości jedynie realnego brahmana (jaźni świata) i atmana (jaźni indywi- dualnej) staje się zrozumiała tylko na gruncie wyższej wiedzy (parawidja). Tej wyższej wiedzy o absolucie prze- ciwstawia się wiedzę niższą (aparawi- dja) o względności. Ta ostatnia przy- pisuje światu względną realność, zwraca się ku Brahmie, który - jako osobowe bóstwo - jest tożsamy z duszą będącą jego odbiciem. Wiedza niższego rzędu, stanowiąca szczebel wstępny do wiedzy wyższego rzędu, prowadzi tylko do wyzwolenia (zba- wienia) ograniczonego do czasu trwania bieżącej ery. Prawdziwe zbawienie stanie się udziśłem jedynie tego czło- wieka, który posiądzie wyższą wie- dzę, czyli wiedzę o absolutnej toż- samości duszy jednostki i duszy świata aham brahma asmi (ja jestem brahman) lub o jaźni indywidualnej i jaźni najwyższego tat twam asi (ty tym jesteś). Siankara skomentował wiele upa- niszad. Jego głównym dziełem są ko- mentarze do sutr Brahmy (555 afory- zmów) mędrca Badarajany. Za przedstawiciela wedanty uważa się także Gaudapadę (ok. 700 po Chr.), który był nauczycielem Sian- kary i autorem Kariki do Mandu-kja- upaniszady. On także uważa atman i brahman za jedno i za jedyną rzeczywistość. Nie istnieje wielość ani stawanie się, dusze jednostkowe i świat empiryczny są tylko złudzeniami, wytworami mai, kosmicznymi fantasmagoriami. „Tak jak powróz w ciemności można wziąć za węża, tak też i atman w mroku niewiedzy może uchodzić za świat." Ramanudża (ok. 1050-1137) prze- ciwstawia ściśle monistyczno-ateisty- cznemu kierunkowi czystej zupełnej niedwoistości (kewala adwajta) Sian- kary tzw. „kwalifikowany monizm" (wisziszta adwajta), według którego świat empiryczny i dusze indywidualne są wprawdzie realne, ale stanowią atrybuty absolutu (osobowego boga). Hinduizm l Dusze i bóg nie są identyczne, k podobne. Pozostają wobec siebie w l kim związku, jak ciało i dusza. W aki zbawienia dusza jednostkowa nie tr; we wszechjedni swej indywidualnoś lecz jest sobą w swym wiecznym o cowaniu z bogiem. Nimbarka (XII w.) reprezenti pogląd, że bóg i dusze są równoczt nie różne (bheda) i nieróżne (abhed; „Tak jak fale oceanu, dusze nie różn się od boga nie będąc też z ni tożsame." Według Madhwy (l 197-1276) b< i dusze jednostkowe są z gruntu o mienne. Wszystkie one zależą od ni zależnego boga, który jest jedyi przyczyną sprawczą. Vallabha (1479-1531) opowiac się za czystą niedwoistością. Świ, w tym ujęciu stanowi cząstkowe uw docznienie jednej absolutnej rzecz wistości. Spośród znanych przedstawicie wedanty w czasach nowszych możr tu jeszcze wymienić Ramakriszr (1834- 86) oraz Sri Aurobindo Gh( sza (1872-1950). Inną ortodoksyjną szkołą filozof czną jest rozwinięty przez Patańdżali go (ok. V w. po Chr.) w jogasutn klasyczny system jogi, przy czym jog (jarzmo) znaczy wzmocnienie i op; nowanie wszystkich sił duchowyc służące ukierunkowaniu ich na okre: lony cel: osiągnięcie spokoju duch. wyższego stopnia poznania, wreszci wyzwolenia się z więzów materii. Dl potrzeb swego systemu Patańdża zebrał i usystematyzował tradycje je gi, przejmując przy tym w zasadzi filozofię sankhji. Ukazana przez Pa tańdżalego klasyczna ścieżka joj dzieli się na osiem szczebli w dwóc! częściach. I. Hathajoga, będąc jogą wysiłku wysuwa na plan pierwszy ćwiczeni; ciała. l. Jama (okiełznanie) stanowi pier wszy szczebel i wymaga przestrzega 190 Hinduizm nią pięciu zakazów: nie zabijać, nie kłamać, nie kraść, nie postępować nieobyczajnie, nie przyjmować pre- zentów służących rozkoszom zmys- łowym. 2. Nijama (nakazy) wymaga prze- strzegania przepisów dotyczących czystości, ascezy, wypowiadania for- muł, zwłaszcza sylaby „om", studio- wania świętych tekstów oraz bezgra- nicznej i bezwzględnej uległości wo- bec nauczyciela (guru). 3. Asana (pozycja) określa prawid- łowy sposób siedzenia i ułożenia ciała jako warunek medytacji; ćwiczona jako cel sam w sobie, działa odpręża- jące i wspomaga zdrowie. 4. Pranajama (kontrola oddycha- nia) jako opanowywanie oddechu ma na celu kierowanie świadomością i procesem oddechu, praną. 5. Pratjahara powoduje, że zmysły stają się niewrażliwe na bodźce ze- wnętrzne. Osiąga się to przez ode- rwanie zmysłów od zewnętrznych obiektów i wyłączenie postrzegania zewnętrznego. II. Dla radżajogi (jogi królewskiej) owe 5 szczebli stanowi tylko wstępny stopień w stosunku do drugiej części, gdzie dominuje intuicyjne pojmowa- nie. 6. Dharana (koncentracja) ukie- runkowuje myślenie na określony punkt i wyłącza niekontrolowane procesy wewnętrzne (myśli i wyob- rażenia). 7. Dhjana (medytacja) wznosi myś- lenie do poziomu ideału. 8. Samadhi (kontemplacja) pozwala na zespolenie się czynności i przed- miotu myślenia w jedno. Mistyczna ekstaza na tym ostatnim szczeblu równa jest uwolnieniu się ducha (pu-rusza) od materii5 WyZWOleniu (zba- Hinduizm sza, duA pozostaje autonomiczny i wolny, ^ept jogi nie żyje już w ogra- niczeniu * pod naciskiem czasu, lecz w wieczfej teraźniejszości. Główl^m źródłem filozofii jogi i klasyczf1^) drogi jogi są 194jogasut-ry (wska^wki jogi) Patańdżalego. Wajstfs*ika stworzona została przez K^andę, który żył na przełomie nasz^J ery. Zajmuje się ona głównie różnymi (wisiesza) świata zjawisk. Su"^tancje świata tworzą atomy, istni^ce wiecznie. Bóg jako kierujący skatem utrzymuje w ruchu jego prawidłowy rozwój oraz skład atomów i ^armana. Głównymi przed- stawicielka tej szkoły są prócz Kanandy Aksapada, Prasiastapada (V w. p° Chr.), Udajana (X w.) i Annam^atta (XVI w.). Szósta Ortodoksyjna szkoła nosi nazwę nj^ (reguły). Jej założycielem był brani1*} Gotama, który żył na przełom^ Naszej ery. Jego nauka jest niemal id^tyczna z wajsiesziką i zaj- muje się Przede wszystkim regułami (njaja) mj^enia (dialektyką i logiką), które zestaVił w kanonie. Posługiwał się pięcioczłonową metodą wniosko- wania (w Przeciwieństwie do trójczło- nowej Arystotelesa). Głównymi przedsta^ielami tej szkoły są Pak- silasjamin Watsjajana (IV w. po Chr.), Ud^otakara (VII w.), Udajana (X w.)> Gangesia (XII w.) i An- nambhatti1 (XVI w.). czczonych bóstw wisznuizmem, siwa- izmem i siaktyzmem. Wisznuici żyją w Indiach Płn., Zach. i Wsch. (Asam), siwaici zaś w Indiach Płd. (Kerala, Tamilnadu) i w Bengalu Zach. W obrębie tych trzech głównych kierunków powstały liczne szkoły. Różnią się one przede wszystkim w poglądach dotyczących relacji między bogiem, duszą i światem oraz sposobów osiągnięcia zbawienia. Po- nadto obok powszechnie uznanych pism objawionych i tradycji każda z nich stworzyła własne piśmienni- ctwo. Różne kierunki w h. współistnieją przy zachowaniu wielkiej wzajemnej tolerancji, ponieważ wszystkie poglądy (daszanas) na temat możliwości osiągnięcia zbawienia uważane są za równoważne. Opowiedzenie się za ja- kimś kierunkiem nie oznacza równo- cześnie odrzucenia pozostałych. Wisznuizm Zwolennicy tego kierunku nazywani są wisznuitami lub waisznawa, po- nieważ czczą Wisznu lub też jedno z jego wcieleń jako najwyższego boga, stwórcę i wiecznego pana światów. Znakiem ich wyznania jest wymalo- wane na czole znamię, tirunama, wi- doczne także na murach świątyń i sklepach. Znamię na czole wisz- 1 i 2 Szkolą Kangry, Kriszna, ósme wcielenie Wisznu, jako dziecko oraz Kriszna zabierający potajemnie ubrania pasterkom (XVIII w.). Delhi, Indyjskie Muzeum Narodowe 3 Kriszna walczący z demonem-wężem Ka- liją, brąz (XVIw.). Londyn, Muzeum Wik- torii i Alberta 4 Bitwa o Kuru wg eposu narodowego Ma- habharaty. Londyn, Muzeum Brytyjskie 5 Kriszna ze swą ukochaną Radhą (XVIII w.). Londyn, Muzeum Wiktorii i Alberta SZKOŁY1 KIERUNKI TEOLOGICZNE Trudna * roga do poznania (dżna- namarga) sVstemów religijno-filozo- ficznych Wstępna jest jedynie dla wąskiego ^ęgu ludności, ale szkoły i kierunk' _ teologiczne starają się uwzględnij wszystkie warstwy spo- łeczne. \VSIVód nurtów teistycznych ukształto^aJy się trzy podstawowe gałęzie, n^ane od imion najczęściej twbra ' . a S1? tysiąclistny lotos popada- „ Stan "bycla zbawl°-^ia" (dżiwanmukta): puru- nym za ż Główne szkoły Liczba wyznawców % ogółu wyznawców hinduizmu Wisznuizm Siwaizm Siaktyzm Neohinduizm Hinduizm reformowany 503 488 000 179 817 000 21 578 000 10 789 000 3 597 000 70 25 3 1,5 0,5 719 269 000 100,0 192 Hinduizm nuitów odznacza się dwiema białymi liniami przebiegającymi pionowo, które wznoszą się od nasady nosa w kształcie litery U (urdhwapundra) ku górze czoła, z czerwoną lub czarną kreską pośrodku; symbolizuje odbicie śladów stóp i trójkrok Wisznu. Inne wisznuickie znamię na czole stanowi trójkąt skierowany wierzchołkiem w dół, symbol wody i pierwiastka żeńskiego. (U V Podstawy teoretyczne szkół i kie- runków wisznuickich zawarte są w sy- stemie religijno-filozoficznym wedan- ty. Charakterystyczną cechą wisznui- zmu jest droga do zbawienia zwana bhakti (miłość Boga). Wisznuitów obowiązuje 5 sakramentów (samska- ra): znakowanie (ankana) pięcioma emblematami Wisznu, przede wszyst- kim dyskiem, codzienne nakładanie znamienia na czole w kształcie litery U (urdhwapundra), nadanie imienia wajśnawy, szeptanie do prawego ucha przeznaczonych dla Wisznu i Śri mantr oraz ofiarowanie (puja). Źródła literackie wiary w Wisznu to przede wszystkim Bhagawadgita, wisznuickie agamy, Wisznu-purany, Bhak-tisutry i Bhagawata-purany (Bhaga-watam). Te ostatnie uważa się za wisznuicką „biblię" kultu Kriszny, którą wolno czytać także członkom niższych kast oraz kobietom. Najstarszą szkołą wisznuicką są bhagawaty; rozwinęły one naukę Bhagawadgity i rozpowszechnione były głównie w Maratha. Należeli do niej wielcy poeci Dżaneszwar (XIII w.), Namdew (1270-1350) i Tukaram (1607^19). Ich bóstwem jest silnie związany z Wisznu i Kriszną, po- twierdzony w źródłach już w II w. przed Chr. Wasudewa-Kriszna. Inny kierunek w obrębie wisznuiz- mu to pańczaratra (sanskr. należące do pięciu nocy). Zgodnie z tą nauką z najwyższego bóstwa Wasudewy (Wisznu) wyłaniają się cztery lub trzy emanacje, pojmowane bądź jako nie- osobowe rozwinięcie twórczej czy też etycznej siły boskiej, bądź jako bogo- wie uosobieni, bóstwa żeńskie. Świat także powstał jako emanacja (wjuhat, rozwinięcie, rozłożenie) Wisznu, a transcendentny bóg najwyższy działa w świecie poprzez swoje siakti. Wspólnota z Wisznu oznacza dla człowieka zbawienie. Literaturą cha- rakterystyczną dla pańczaratry jest Pańczaratra-Sanhita. Od VII w. pań- czaratra i bhagawaty postrzegane są jako jedność, a ich nazwy używane są synonimicznie. Dwunastu świętych śpiewaków i poetów, którzy między VI a IX w. żyli w południowych Indiach i opie- wali miłość do bóstwa (bhakti) w ję- zyku tamilskim, nazywa się alwarami lub arwarami (kimś, kto pogrążył się w głębokiej medytacji nad właściwoś- ciami istoty najwyższej). Najznako- mitszym z nich jest Nammalwat. Także i dziś cieszą się oni jako wcielenia różnych istot w niebie Wisznu dużą czcią. Ramanudża (urodzony po Ramie; 1050-1137), z rodziny bramińskiej z Kańczi (Indie Płd.), był najpierw uczniem jednego ze zwolenników Siankary, założyciela wedanty, wkrótce jednak popadł w konflikt z jego surowym monizmem i pod wpływem alwarów zwrócił się ku religii bhakti. Jako uczeń i następca Jamunaczarji, jednego z jej przywódców, został kie- rownikiem świątyni Szrirangam. Za sprawą Ramanudży wisznuizm uzyskał zdecydowanie monistyczny charakter. Jego trzema wiecznymi pier- wiastkami są: iśwara (bóg albo ina- czej wszechdusza), acit (świat nie po- siadający duszy) i cit (dusza jedno- stkowa). Bóg jest wewnętrznym kie- rownikiem świata i dusz jednostko- wych. Nawet jeżeli świat i dusze nie stają się rzeczywiste bez boga, to jed- nak jako ciało boga są wraz z nim realne. Wszystkie trzy jawią się jako jedność: bóg-świat-dusza. Bóg Ra- manudży nazywa się Brahmanem w swym objawieniu jako Wisznu. Jego szczególne uwielbienie odnosi się do Ramy jako awatara Wisznu. Do zba- wienia prowadzą bhakti-joga (bhak-ti- marga), pełne miłości zatopienie się w istocie boga (na mocy łaski boskiej), albo też prapati (oddanie się bogu). Od tej wspólnoty duszy z bogiem nie ma powrotu do samsary. Następcy Ramanudży podzielili się; jedni reprezentują kierunek północny, czyli wadakalai, wiążący zbawienie z konkurującą aktywnością wiernych, podobnie jak małpiątko trzyma się kurczowo swej matki, inni - kierunek południowy, czyli tenka-lai, który można zobrazować zacho- waniem się kocicy trzymającej w pysku swoje małe, co symbolizuje bardziej pasywne zachowanie się wiernych na drodze do zbawienia. Ramanudża napisał komentarze do sutr o brahmanie i do Bhagawad- gity, które zaliczane są do literatury powszechnej. W dziele Szribhasja przedstawił swój pogląd na temat uosobionego boga, realnego świata jako okresowego cząstkowego uze- wnętrznienia się boga oraz nieśmier- telności dusz jednostkowych. Szkoła madhwów lub anandatirt- ha, nazwana tak od imienia swego założyciela Madhwy Anandatirthy (l 197-1276), wędrownego kaznodziei pochodzącego z południowych Indii, jest także dziś szeroko rozpowszech- niona w jego ojczyźnie. W przeciwień- stwie do nauki o jedyności (sanskr. adwajta, to, co jest bez drugiego) systemu wedanty, Madhwa reprezen- tuje naukę o dwoistości (dwaitamata (sanskr. dwaita, dwoistość), według której bóg i materia-świat są realne, ale zarówno bóg, jak i duch-dusza stanowią dwoistość, ponieważ różnią się między sobą. Ten pluralizm on- tologiczny pozostaje także monisty- czny w tym sensie, że bóg uważany jest za jedyną przyczynę sprawczą. Wisznu to wszechobecny bóg, a jego łaska prowadzi do zbawienia. We- dług Madhwy istnieją dusze zdolne do zbawienia oraz takie, które nie są do tego zdolne. Szczególną grupę wśród wisznui- tów stanowią ramaici. Ich nazwa po- chodzi od będącego wcieleniem Wisz- nu boga Ramy, którego otaczają czcią. Do ramaitów zalicza się ramawan- tów lub ramanandów, którą to grupę założył w Benares pochodzący z Al- lahabadu bramin Ramananda (ok. 1400-70). Ramananda w znacznej mierze przyczynił się do upowszech- nienia religii bhakti. Jego bogiem, którego poszukuje z bhakti (miłość do bóstwa), jest Wisznu we wcieleniu Ramy, bohater Ramajany, oraz jego małżonka Sita. Wywodzący się ze szkoły Ramanudży Ramananda różni się od tegoż swobodniejszym sto- sunkiem wobec praw kastowych i ce- remonialnych. Jako że odrzuca wszel- kie różnice kastowe, do ramawantów należą członkowie wszystkich kast, także obcy, a nawet muzułmanie. Tolerancja religijna i społeczna wynika z połączenia elementów wisznuickich i islamskich. Do uczniów i następców Rama- nandy zalicza się Tulsidas (1532- 1623), wielki poeta religijny Hindus- tanu i ortodoksyjny hinduista z bra- mińskiej rodziny Kanaudżi. Z powodu jego niekorzystnego horoskopu rodzice go porzucili. Zaopiekował się nim pewien asceta. Po krótkim mał- żeństwie Tulsidas aż do śmierci żył jako asceta w Benares. Jest autorem znanego dzieła Ramczaritmanas (je- zioro czynów Ramy), będącego opra- cowaniem Ramajany Walmikiego w języku hindi. Ta „biblia" wielu hinduistów, która i dziś nadaje piętno kultowi Ramy, sławi Ramę jako bóst- wo miłosierdzia i miłości. Do ramaitów należą także kabir- panthi, zorganizowani przez muzuł- mańskiego tkacza i poetę religijnego piszącego w języku hindi, Kabira z Benares (1440-1518). Założyciel tego ruchu, jeden z uczniów Ramanan-dy, łączy wisznuizm z mistycznym kierunkiem islamu, sufizmem, i głosi surowy monoteizm z bogiem Ram, tożsamym z Allachem. Ten bóg stwo- rzył świat. Hinduistyczne wyobrażenie o okresowym rozwinięciu się świata z bóstwa oraz kult obrazów i ustrój kastowy kabirpanthi odrzucają. Bo- gu-stwórcy człowiek winien służyć w miłości i zaufaniu. Uczniem Kabira był późniejszy guru Nanak (1469- 1538), założyciel -> sikhizmu, będącego syntezą islamu i h. Krisznaici spośród wisznuitów czczą boga Wisznu w jego wcieleniu Kriszny oraz (lub) jego ukochaną Radhę jako uosobioną miłość bożą, boginię Bhakti. Do krisznaitów zali- cza się maratów, których szczególnie znanymi przedstawicielami są moni- 1< Hinduizm ści Dżnanadewa (koniec XIII vt i Tukaram (XVII w.). Czczą oni Ki sznę zwanego Witthalą lub Withoł oraz jego małżonkę Rukmini. Około 1300 r. Nimbarka załóż w okolicy Mathury ruch mistyc no- erotyczny mający na celu oddaw nie czci Krisznie i jego ukochan Radhi. W swych naukach reprezei tował bhedabhedawadę (sanskr. ró ność - nieróżność), czyli dualistyczi monizm. Według Nimbarki samej boga nie sposób pojąć, ale formy jej objawień są poznawalne. Kwestia z; leżności i podobieństwa, ale nie to samości istoty dusz indywidualnyc i boga ma się do siebie tak, jak fa morskie do morza lub promienie słi neczne do słońca. Zbawienie jest mo liwe pod warunkiem oddania się człi wieka Krisznie i Radhi. Ruch Nimbarki kontynuują wa labhaczarjowie bądź maharadżowi kierunek powołany do życia przt surowego monistę Vallabha (1475 1531); najwięcej jego zwolennikó żyje w Benares w północnych Ii diach, gdzie urodził się i działał zał( życiel. Vallabha, pochodzący z bn mińskiego rodu Teludżu, reprezenti je czysty monizm (system wedanty Według niego Kriszną, tożsam z brahmanem, ma ciało złożone z b; tu, inteligencji i rozkoszy, i przeżyw w „świecie krów" (goloka) wraz z R; dhą wieczne rozkosze, będąc niejak odbiciem duchowej relacji miłoś* między bogiem a duszą. Iskry pradl szy uwidoczniają się jako świat i di sza jednostkowa. Do zbawienia p( trzebna jest łaska boża (puszti). Pie wiastek seksualny zajmuje na ska wartości wallabhaczarjów wy sok pozycję. Ich przywódcy domagają s od żon i córek swych męskich zwolei ników seksualnego oddania, aby spe niane były boskie rozkosze. Vallabh napisał komentarz do Bhagawatapi rany, gloryfikującej miłość Kriszn do Radhy. Ra ma na nd ov Ni m ba rk a M ar at o wi e Ra dh a w all ab Kri szn aic i W all ab ha cz a] Cz ai ta ni a M im an sa We dan ta 2 3 ] i Al w ar o wi e W ad ak al ai Ra m an ud ża T en ka lai M ad ho wi e Bh ag aw aty i ł i S X ^* X — /x. * X X =t K . i S i —— ' x X M S | X 1 194 Hinduizm Ruch Czaitanii założył bengalski bramin, asceta i wędrowny kazno- dzieja tego imienia (1485-1534), po- strzegany jako częściowe wcielenie Kriszny. Odrzucając różnice kastowe i pobożność wyrażającą się w praco- witości, analizował i systematyzował erotyczną służbę Krisznie, bhakti (miłość do bóstwa). Zbawienie jako stopienie się duszy z bogiem możliwe jest tylko przez bezinteresowną mi- łość do Kriszny i Radhy. Ten mis- tycyzm erotyczny podkreśla gorliwą miłość pojedynczej duszy do boga jako jedyną drogę do zbawienia sym- bolizowaną przez miłość Radhy do Kriszny. Miłość do Kriszny znajduje wyraz w zbiorowym śpiewie i tańcu (samkirtana). Ruch Czaitanii wywarł silny wpływ na rozwój bengalskiej poezji i muzyki. W XVI w. Hariwans założył w re- gionie Mathury (Indie Płn.) ruch rad- hawallabhiów, dla których głównym obiektem kultu jest Radha, ukochana Kriszny. I tutaj erotyzm stanowi pod- stawę i punkt wyjścia przeżyć mis- tycznych. Siwaizm Siwaici lub szaiwasi to czciciele boga Siwy, który jako najwyższy bóg i główny pan światów objawia się w wielu postaciach. Znakiem ich wyznania jest znamię na czole: trzy poziome linie (tripund- ra) rysowane popiołem lub białą farbą, stanowiące symboliczne odzwier- ciedlenie oka na czole Siwy. Inne siwaickie znamiona na czole to trój- kąt zwrócony wierzchołkiem do góry, symbolizujący ogień i pierwiastek mę- ski, oraz dwa złożone w sześciokąt trójkąty będące symbolem połączenia pierwiastka męskiego i żeńskiego. Hinduizm l Teoretyczne podstawy szkół i kie- runków siwaickich zawarte są w sys- temach religijno-filozoficznych jogi, wajsiesziki i njaji. Ogólny cel zbawie- nia stanowi zjednoczenie się dusz z bogiem. Kult ten nacechowany jest w znacznym stopniu rytuałem tant- ryjskim. Wzorując się na Siwie, będą- cym ascetą i wielkim joginem, siwaici drogę do zbawienia upatrują w as- cezie, jodze i medytacji, ale także w recytacji świętych formuł oraz w ró- żnorakich rytuałach, jak nacieranie się popiołem i noszenie „różańca" (dżapamala, akszamala) składającego się z 108 jagód rudraksza (łac. Elaeocarpus ganitrus). Smartowie to tradycjonaliści wśród ortodoksyjnych siwaitów; ich nazwa wywodzi się od smrti (sanskr. tradycja). Zamieszkują oni przede wszystkim południowe i zachodnie Indie. Chociaż wierzą w nieosobowy brahman, czczą w swych domach codziennie pięć bóstw w postaci sym- boli: prócz Wisznu są to Siwa, Durga, Ganesza i Surja. Każdy wyznawca może spośród tych pięciu darzyć szczególną atencją jedno bóstwo. Smartowie przestrzegają rytuału we- dyjskiego, nie czując potrzeby cho- dzenia do świątyń. Do szkół siwaickich zaliczają się pasiupatowie, czczący Siwe jako pa- siupatiego (pan [dusz] zwierząt). Uważają oni, że dusze jednostkowe są poniekąd obecne w zwierzętach (pa- siu), które bóg Siwa związał w świecie powrozem samsary i utrzymuje w za- leżności. Droga do zbawienia wiedzie przez jogę, medytacje, mantry, śpiewy i tańce, i prowadzi do uwolnienia się z „powroza". Na końcu tej drogi osiąga się zbliżenie z bogiem. Podczas gdy w innych kierunkach siwaickich kres cierpienia jest po prostu jego ustąpieniem, w tym wypadku czło- wiekowi przypada w udziale część najwyższej wspaniałości boga. Szcze- gólną rolę odgrywają w rytuałach kąpiele i nacieranie ciała popiołem lub piaskiem. W swych zwyczajach życiowych pasiupatowie podobni są do kapalików. Kapalikowie (nosiciele czaszek) i kalamukhowie czczą jako najwyższe bóstwa Siwę-Bhairawę i Czamundę (Durgę). Zbawienie osiągają przez ascezę przypominającą o końcu życia. Z tego powodu chętnie przebywają w pobliżu miejsc spalania zmarłych, ozdabiają się kośćmi i jedzą oraz piją z czaszek, które zawsze noszą przy sobie. Siwa-siddhanta (siwaicka nauka) została w XIII w. stworzona przez Mejkandę i rozwinęła się w Indiach Płd. jako „ostateczny system naukowy siwaitów". Jej punkt wyjścia stanowią trzy wieczne substancje: bóg (Siwa) jako pan (pati), dusze jako bydło (paszu) i powróz jako więzy (pasza). Wieczny Siwa stworzył z maji - materii świat, a niezliczone dusze uwiązane są przez maję i zaślepienie do kołowrotu wiecznych narodzin. Zbawienie dokonuje się jedynie mocą łaski Siwy (bhakti). Szkoła ta wy- tworzyła bogatą poezję dewocjonalną w języku tamilskim. Siwaizm rozwinął się z „kaszmirs- kiej nauki o ponownym rozpozna- niu" (pratjabhidżnaszastra), zwanej także trika (troistość, złożona z pati - pan, pasza - więzy, więź, i paszu - dusza). Szkoła trika została założona w IX w. w Kaszmirze przez Wasu- guptę. Głosi ona, że świat jest emana- cją woli boskiej i wydaje się być czymś różnym tylko od boga. W rzeczywis- tości świat jest słabym odbiciem i snem lub też myślą Siwy. Ponieważ dusze są tożsame z bogiem, zbawienie polega na poznawaniu zapomniane- go, tj. na ponownym rozpoznawaniu tożsamości istoty boga i pojedynczej duszy. Zbawienie dokonuje się w chwili, gdy dusza rozpoznaje się ponownie jako myśl boża. Nauka szkoły trika zasadza się na siwaickich agamach. Z tym kierunkiem spo- krewnione są utwory poetyckie Lally, siwaickiej ascetki i poetki żyjącej w XIV w. Pohidniowoindyjscy wiraszaiwo- wie (bohaterscy siwaici), zwani także lingajatami, czczą Siwe w postaci symbolu lingam (sanskr. fallus). Ich założyciel lub też reformator Basawas (XI-XII w.) nauczał, że Siwa jest praprzyczyną świata. Jego właściwą istotę stanowi neutralny brahman. W nim zawarty był niegdyś świat stworzony z materii i duszy, i kiedyś do niego powróci. Wskutek wstrząś- nięcia siły stworzenia brahman po- dzielił się na lingam, tj. symbol oso- bowego boga, i angę, czyli duszę jednostkową. W duszy indywidual- nej siakti występuje jako bhakti, co przejawia się w zespoleniu z nią w jo- dze. Zjednoczenie z Siwą, a także zbawienie osiąga się m.in. na skutek noszenia lingamu w postaci amuletu na szyi. Lingajaci - w przeciwieńst- wie do innych szkół - zabraniają zawierania małżeństw przez dzieci i pozwalają na ponowne zamążpójś-cie wdów. Jako swego rodzaju zakon wiodą ściśle purytańskie życie. Od- rzucają system kastowy, ofiary i piel- grzymki. Warto jeszcze wspomnieć joginć kanpatha, grupę założoną przez św: tego Goraksanatha w XIII w.; nos oni w rozciętych uszach duże kół' z drewna. Do szkół siwaickich nale także jogini natha. Siaktyzm Zwolennicy tego kierunku nazyw ni są siaktami, ponieważ za absolut: zasadę uznają i czczą jako bóst\ żeńskie Siakti (sanskr. energia, si: moc). Kult tej bogini-matki rozprzs trzeniony jest przede wszystkim i obszarach o przewadze matriarch; nych struktur społecznych, m.i . s • c .o •§. Drzewo genealogiczne szkól i kierunków 196 Hinduizm w Asamie, Bengalu, Orisie i na drawi- dyjskim południu. Siakti to przede wszystkim twórcza energia jednego z głównych bogów, ściśle z nim powiązana, ale nie toż- sama. Siakti wyjaśnia działanie w im- manentnym świecie transcendentnego wyższego boga. Pod wpływem siwaizmu także inni główni bogowie w h., obok Siwy, uzyskują swoje siakti, np. Wisznu - Lakszmi, a Brah- ma - Saraswati. W zależności od formy, w jakiej ukazuje się należący do nich bóg wyższy, siakti rozumiane jako żeńskie energie mają różne imiona i są personifikowane mitologicznie jako małżonki bogów. W kulcie boga Siwy jego siakti nosi przede wszystkim imiona Kali i Durgi. W wyniku otoczenia czcią nawiązującego do kultów bóstw-matek żeńskiego kore- latu boga jako jego „aktywnej siły" (siakti) pokonana zostaje przepaść między transcendentnym bóstwem głównym a jego działaniem w świecie immanentnym. Męski bóg Siwa działa w tym świecie przez swą żonę Durge - Kali, która stanowi personifikację jego boskiej mocy. Według siaktów Durga stoi nawet wyżej aniżeli jej mąż-bóg, którego istnienie staje się możliwe dopiero dzięki niej samej. Durga podobnie jak brahman stanowi podstawę, na której opiera się cała rzeczywistość. Zasada pierwotna we wszechświecie ma we- dług siaktów charakter żeński. Durga - utożsamiana z absolutem - jest w przeciwieństwie do Siwy, mającego aspekt statyczny, kinetycznym aspektem brahmana. Jest ona siłą i żeńską energią (siakti), która okresowo płodzi i rodzi z samej siebie, żywi i w końcu przyjmuje na powrót do swego łona różnoraką przyrodę (prakriti) jako czarodziejskie dzieło (maja). Durga - Kali to ucieleśnienie wielkiego bóstwa-matki, przeto ona znajduje się w centrum siaktyjskiego kultu bóstwa-matki. Kobieta cieszy się wśród wyznaw- ców siaktyzmu wielkim szacunkiem, ponieważ stanowi odzwierciedlenie mahadewi (wielkiej bogini). Wdowy po śmierci swych mężów nigdy nie były u nich spalane wraz z nimi, co więcej - pozwala się im na ponowne zamążpójście. Pojmowane seksualnie zespolenie siakti z Siwą pociąga za sobą m.in. erotyczne czynności kultowe. Ponie- waż w zespoleniu kobiety z mężczyzną można doświadczyć jedności boga z jego siakti, przeto czci się niekiedy siakti w rytuale sakralnego aktu płciowego, który z wymienionych po- wodów prowadzi do zbawienia. Do pism świętych siaktyzmu należą tantry, opisujące kompleksową drogę do zbawienia, zgodnie z którą m.in. należy rozróżniać między publicznym (otwartym) działaniem „prawej ręki" a tajnym „lewej ręki". RODZINY I KLASY BOGÓW H. przejął i zmienił wedyjski pan- teon. Ważne bóstwa wedyjskie (In- dra, Agni i Waruna) straciły na zna- czeniu, stając się stróżami stron świata. Pierwotnie mniej ważne bóstwa (Wisznu i Rudra-Siwa) zajęły pozycję bóstw naczelnych; bóstwa żeńskie, które w wedyzmie miały niższą rangę, zostały w siaktyzmie dowartościowane. I tak na szczycie hinduistycznego panteonu bóstw, półbogów, personi- fikowanych sił przyrody, duchów i demonów znajduje się w każdym przypadku jedno bóstwo (Wisznu, Siwa lub Durga) jako bóg bądź bogini wyższego rzędu. Niebo bogów pozostaje we władaniu głównie trzech wielkich bóstw: Brahmy jako stwórcy, Wisznu jako kontynuatora i Siwy jako niszczyciela lub odnowiciela. Tę trójcę bóstw (tri- murti, sanskr. trójkształtny) można traktować także jako jedność, dwois- tość (harikara) lub poczwórność. W pierwszym przypadku Wisznu lub Siwa jest bogiem najwyższym, nato- miast dwa pozostałe bóstwa są jego emanacją. W drugim przypadku bós- twem jest Wisznu-Siwa lub Siwa-Wi- sznu, a w trzecim do trójcy bogów dołącza się Krisznę jako wcielenie Wisznu. Równolegle do tej męskiej troisto- ści istnieje triada żeńska, ucieleśniająca trzy zasady pierwotne wypełniające wszechświat; są to Lakszmi jako stworzenie, Saraswati bądź Gauri jako kontynuacja oraz Durga lub Kali uosabiająca zniszczenie i odnowę. Grupa bóstw Brahmy Brahma jest męską personifikacją neutralnego pojęcia brahman (sanskr. absolutna jaźń, dusza świata). Z aspektu stwórcy transcendentnego absolutu powstał w mitologii bóg- stwórca, który sam wziął swój początek z prajaja bądź jest synem Mai. Jego pierwsza małżonka nazy- wała się Sawitri bądź Gajatri, a jego córką lub drugą żoną jest bogini Saraswati. Kiedy bóg Brahma obser- wował ze zmysłowym zachwytem swój żeński pierwiastek Saraswati w czasie przeistoczenia, wyrosło mu pierwotnie pięć głów. Dziś ma on tylko cztery głowy, ponieważ piątą odrąbał mu Siwa (Bhairawa), karząc go w ten sposób za kazirodztwo z własną córką. W miejscu, gdzie Siwa umył się po owej krwawej zbrodni, znajduje się dziś Waranasi (Benares). Brahma Sahampati (pan zgromadzenia bogów) uchodzi przede wszystkim za stworzyciela światów. Na początku nowej epoki w dziejach świata demiurg Brahma otrzymał od naczelnego bóstwa Wisznu (lub Siwy) zadanie zbudowania nowego wszechświata. Okres, w którym żył Brahma, liczył 311 040 miliardów lat ludzkich (= jedno para). Z chwilą dokonania stworzenia tej epoki w dziejach świata funkcja starego Brahmy dobiegła końca, a na początku nowej ery nowy Brahma tworzył na polecenie naczel- nego bóstwa nowy świat. Oprócz za- dania, jakim jest stworzenie świata, Brahma reguluje prawo karmana i chroni sztukę poetycką. W sztukach plastycznych przedsta- wia się Brahmę jako mężczyznę o czterech ukoronowanych głowach i czterech rękach, siedzącego na dzikiej gęsi lub na łabędziu. Jego atrybutami są łyżka, dzban, wieniec modlitewny i księga (Weda). Cztery twarze Brahmy symbolizują cztery samhity (Rigweda, Samaweda, Ja-dżurweda i Atharwaweda), ponieważ Brahma uważany jest za stróża boskiego objawienia. Kult Brahmy ma współcześnie niewielkie znaczenie. Czci się go tylko w jednym miejscu świętym, w Puszkarze niedaleko Adż- meru (Radżasthan). Sawitri bądź Gajatri to personifi- kacja bogini wedyjskiej miary wier- sza. Uważa sieją za córkę boga słońca Surji i pierwszą małżonkę Brahmy. Jedną ze świętyh strof Rigwedy (III, 61,10) nazwano od jej imienia zwrotką Sawitri: O godnym miłości świetle bogini słońca pomyślmy, niech wspiera ducha naszego! Owa miara wiersza, polegająca na użyciu 3 razy po 8 sylab, nazywa się gajatri i uważana jest za pierwowzór wszelkich rodzajów metrum. Saraswati to bogini nauki i sztuki, erudycji i literatury, uważana za matkę Wedów i wynalazczynię sanskrytu. W wedyzmie Saraswati była boginią rzeczną, personifikacją północnoin- dyjskiej rzeki o tej samej nazwie, a w braminizmie utożsamia się ją z Wacz (mowa, słowo), żeńskim pier- wiastkiem bóstwa-stwórcy Pradżapa- ti. W puranach Saraswati była naj- pierw obok Lakszmi i Gangi małżonką Wisznu. Kiedy ten nie mógł już dłużej znieść kłótni swych żon, od- stąpił Gangę Siwie, a Saraswati Brah- mie. Jako córka Brahmy i jego druga małżonka nosi ona także imię Brah- mani lub Brahmi. W sztuce przed- stawia się ją jadącą na łabędziu lub pawiu. Grupa bóstw Wisznu Dla wisznuitów najwyższym bo- giem podtrzymującym istnienie świata jest Wisznu. W wedyzmie odgrywa on rolę podrzędną. Ważne są jego trzy kroki, którymi rosnąc od karła do olbrzyma przemierzył wszechświat. Z czasem przejął funkcje Indry i Pradżapatiego, a odkąd zespolił się z Kriszną-Wasudewą, stał się bóstwem głównym i dziś jest obok Siwy jednym z dwu najważniejszych bóstw w h. W przeciwieństwie do Siwy, Wisznu to bóg przeważnie przyjazny, dobrotliwy, łagodny i życzliwy, chro- niący prawo i prawdę. Te jego cechy wzbudzały wśród jego czcicieli wisz- nuitów miłość i zaufanie; zwracali się do udzielającego łask bóstwa-zbawi- ciela Wisznu z pełnym miłości od- daniem. Do grupy bóstw Wisznu należą jego siakti i małżonka Lakszmi oraz jego 6 do 23 wcieleń. Za każdym razem, kiedy na ziemi przewagę uzys- kuje zło, Wisznu zstępując na nią (sanskr. awatara) przyjmuje ziemską postać, ażeby chronić w tym świecie dobro oraz przywrócić ład i moral- ność. Schemat klasyczny ukazuje 10 awatarów Wisznu. 9 spośród jego wcieleń należy już do przeszłości; na- stępowały w różnych erach (kritaju- ga, tretajuga, dwaparajuga). Dziesiąte dokona się w końcu naszych czasów (kalijuga). 1. W erze kritajuga, kiedy Manu, ojciec rodu ludzkiego, został ostrze- żony przed potopem mającym znisz- czyć ludzkość, Wisznu wraz z sied- l Hinduizm mioma riszi, antenatami rodów bi mińskich, wszedł na pokład stat w postaci ryby (matsja), który wcif nął go na górę, i tam uratowa Manu doczekał ustąpienia wód. 2. W czasie wyrabiania masła z ni rza mleka, co miało umożliwić dot; cię do ukrytych w jego głębiach sk; bów, bogowie Dewy i demony Asu posługiwali się górą Mandarą ja mieszadłem oraz żmiją chaosu Was ki jako liną. Wisznu w postaci żółw (kurma) zanurkował na dno ocea mleka, ażeby w ten sposób stwórz stały punkt oparcia dla mieszad W rezultacie morze wydało 14 sk< bów, m.in. napój amritan zapewni jacy nieśmiertelność, słonia Indry t rawatę i małżonkę Wisznu Lakszm 3. Kiedy demon Hiranjaksza pe nego razu zatopił ziemię na dnie oce nu świata, Wisznu w postaci odyń (waraha) wydobył ją znów na pow: rzchnię. 4. Po tym, jak niepohamowa: i egoistyczny demon Hiranjakasi] dzięki ascezie uzyskał od Brahn taką władzę, że ani człowiek, a zwierzę nie mogli mu nic zrobić, V sznu wcielił się w mężczyznę-lwa (m rasimha), i w tej postaci - nie bed ani człowiekiem, ani zwierzęcie - rozerwał demonicznego wład świata. 5. W erze tretajuga Wisznu w p staci karła (wamana) uprosił krć demonów Baliego, aby mu dał tal ilość ziemi, jaką mógł odmierzyć trz ma krokami. Wisznu rosnąc od kat do olbrzyma przemierzył wszechświ (ziemię, przestworza i niebo) dwon krokami. Powstrzymał się od ucz nienia trzeciego kroku ze względu i Baliego, któremu pozostawił niżs region Patala; pozwolił mu też r w roku powracać do jego pierw tnego królestwa złożonego z trzei światów. Mit ten, o którym przyp minają obchody jednego z doroc nych świąt na Wybrzeżu Malabai 198 Hinduizm kim, odzwierciedla walki między Ariami i Drawidami. 6. W postaci bohatera Ramy z to- porem (Paraszu Rama) Wisznu jako syn bramiński uwolnił świat ciemię- żony przez kastę wojowników kszat- rijów, wyniszczając 21-krotnie za po- mocą siekiery wypożyczonej od Siwy męskich członków tej kasty. Ten mit odzwierciedla walki między kastą ka- płanów a kastą wojowników. 7. Siódme wcielenie Wisznu, w po- stać bohatera Ramy (Ramaczandar), opisane w epopei narodowej Ramaja- na, dokonało się w czasie, gdy przeby- wał jeszcze na ziemi we wcieleniu szóstym. Bohater legendy, Rama, dziedzic tronu królestwa Ajodhja i ideał kasty wojowników, został przez ojca niesłusznie wygnany do lasu, gdzie spędził wraz z żoną Sita - wcieleniem małżonki Wisznu Lak- szmi - 14 lat. Kiedy książę demonów Rawana porwał i uprowadził Site na wyspę Cejlon, małpy pod wodzą swo- jego króla Hanumana utworzyły most między kontynentem indyjskim a Cejlonem, tak że Rama wraz z armią małp mógł się po ich grzbietach dostać na wyspę i uwolnić Sitę po zwycięskiej bitwie ze szponów Rawa- ny. Rama jest bogiem, z którym wiąże się oddawanie czci bhakti przez rama- wantów. Tulsidas opiewa go w na- stępujący sposób: „Miłość do Ramy jest morzem, moje serce jest jak ryba. Jakże może być od niego oddzielo- ne?" Kult Ramy ma w h. największe znaczenie po kulcie Kriszny. Dla hin- duistów Rama ucieleśnia ideał męż- czyzny, a Sita jest symbolem idealnej kobiety. Jest to imię najczęściej nada- wane dzieciom hinduskim, z imie- niem Ramy na ustach hinduiści chcą umierać. Kiedy Mahatma Gandhi padł śmiertelnie zraniony przez mor- dercę, wyszeptał: „Ai Rama, ai Ra- ma" (Och, Ramo, och, Ramo). 8. W erze dwaparajuga dokonało się ósme, najbardziej znane wcielenie Wisznu w postać bohatera Kriszny (sanskr. ciemny, czarny). W tej legen- darnej postaci splatają się różne po- dania i mity. Jako boski obrońca trzody Kriszna pierwotnie był bogiem pasterzy. Jego życie, które skończyło się w 3102 r. przed Chr., tj. w momencie nastania współczesnej ery, kaliju-gi, dzieli się na cztery etapy: Krisznę, syna Wasudewy i Dewaki, prześladował od urodzenia jego wuj, okrutny król Kamsa, któremu prze- powiedziano, że zostanie kiedyś za- mordowany przez siostrzeńca. Roz- kazał więc zabić wszystkie dzieci w swym królestwie, ale Krisznę ukryli i wychowali pasterze. Już w dzieciństwie pokazał swą wielką siłę jako eg- zorcysta wypędzający demony. Hin- duiści okazują szczególną miłość ba- la-Krisznie (dziecku Krisznie). Młodość spędził Kriszna w idyllicz- nym otoczeniu jako gopal (sanskr. pasterz, pasterz krów), flirtując z go- pis (sanskr. pasterki), wśród których najbardziej dlań ponętną była piękna Radha. Pewnego razu Kriszna zabrał kąpiącym się w Jamunie pasterkom ubrania i rozwiesił je na drzewie, innym zaś razem przygrywał im na fujarce do tańca w kole. Flirty Kriszny z pasterkami symbolizują miłość boga do ludzi, przy czym pasterkę Radhę uważa się za personifikowaną miłość boga (bhakti). Zabranie po kryjomu i powieszenie na drzewie ubrań oznacza odsłonięcie „nagiej prawdy" na „drzewie poznania". Fu- jarka symbolizuje człowieka, ponie- waż sam instrument jest martwy i do- piero jego twórca, ożywiając go swym tchnieniem, sprawia, że rozbrzmiewa w rytmie i harmonii swego boga. W wieku męskim Kriszna spełniał zasadnicze posłanie związane z jego wcieleniem, pokonał demony i po- twory, zabił syna demonów, tyrana króla Kamsę, swego wuja, i zdobył jego królestwo Mathurę. W późnych latach męskich Kriszna stał się woź- nicą i doradcą królewicza Pandawy Ardżuny oraz twórcą Bhagawadgity, gdzie głosi bhaktimargę, miłość do boga jako drogę do zbawienia. W czasie swego panowania poślubił w Dwarce księżnę Rukmini. Wziął udział w bitwie o Kuru (Mahabhara- ta), po czym wycofał się do lasu, gdzie umarł trafiony przez myśliwego w piętę. 9. Na początku obecnej ery, kaliju- gi, Kriszna przybrał postać przeci- wieństwa Buddy, by zniszczyć złych ludzi zwiedzionych przez Gautamę Buddę i uwolnić od niego świat. Mit ten odzwierciedla dążenie braminów do eliminacji buddyzmu przez jego integrację. 10. Pod koniec ery kalijugi, za 425000 lat, nastąpi dziesiąta i zara- zem ostatnia awatara Kriszny w po- staci apokaliptycznego jeźdźca, Kal- kina. Wisznu przybędzie na siwym koniu z płonącym mieczem w dłoni jako zbawca, aby zniszczyć ten świat i zapoczątkować nową, złotą epokę. Nauka o dziesięciu lub więcej wcie- leniach Wisznu w postaci zwierzęce lub ludzkie umożliwiła włączenie da- wnych mitów i kultów lokalnych do kultu Wisznu oraz zapewnienie jemu pozycji boga głównego. W sztuce Wisznu jest zazwyczaj przedstawiany jako młody mężczyzna o błękitnym ciele, odziany w żółtą szatę. Na piersi ma szlachetny ka- mień, na głowie wysoką mitrę, a w czterech rękach trzyma wyróżniające go atrybuty: maczugę, dysk (koło), muszlę i lotos. Najczęściej leży na żmii Anancie lub Szeszi, albo siedzi na lotosie lub mitycznym słonecznym orle Garudzie, mającym postać człowieka z głową i skrzydłami ptaka. W świątyni Wisznu w Puri ludzi ukąszonych przez węże prowadzi się do pala Garudy, niszczyciela węży, wierząc, że to ich uzdrowi. Lakszmi, zwana także Sri lub Waj- sznawi, jest boginią piękna i miłości, bogactwa i szczęścia. W wedyzmie jej poprzedniczkę stanowi bogini lotosu Padma, małżonka Waruny lub Surji. Lakszmi, siakti i żona Wisznu, towa- rzyszy mu jako małżonka w jego kolejnych wcieleniach: w 2. wcieleniu (żółw-Kurma) jako jeden z 14 klej- notów z morza mlecznego z lotosem w ręku, w 5. (karzeł-wamana) jako Padma (lotos) lub Kamata, w 6. (Pa- raszu-Rama) jako Dharani (ziemia), w 7. (Rama) jako Sita (bruzda), a w 8. (Kriszna) najpierw jako pasterka Ra- dha, a następnie jako księżna Ruk- mini. Na podobiznie Wisznu przed- stawiającej go jako Narajanę na wężu świata masuje mu ona stopy i ma na imię Lokamata (matka świata, bogini lotosu). Zwykle ukazuje się ją jako złotobarwną boginię stojącą lub sie- dzącą na kwiecie lotosu. Ponieważ ze słupka kwiatu lotosu wywodzi się stworzony świat, lotos symbolizuje także łono matki (joni). Bogini Lak- szmi poświęcona jest krowa. Za syna Wisznu i Lakszmi (Kriszny i Ruk- mini) uważa się boga miłości Kamę (sanskr. pożądanie, żądanie) lub też Kandarpę. Jego małżonka ma na imię Rati (sanskr. rozkosz). Jako piękny, nigdy nie starzejący się młodzieniec nosi on łuk z trzciny cukrowej, które- Hinduizm l1 go cięciwę stanowią pszczoły, a strz łami są różne kwiaty. Za wierzchów służy mu papuga. Grupa bóstw Siwy Dla siwaitów Siwa (sanskr. sprz jający, łaskawy, życzliwy) stano Bóstwa hinduistyczne (1-3) 1 Muzykująca Saraswati, Dilwara, mi mur (XI w.) 2 Lakszmi wśród kwiatów lotosu, Mathii (Iw.). Delhi, Indyjskie Muzeum Narodo\ 3 Dziesięć awatar Wisznu, Dżajpur (XV. w.). Londyn, Muzeum Wiktorii i Albert, 200 Hinduizm personifikację absolutu (brahmana). W wedyzmie Siwa nosi jeszcze imię Rudra (czerwony) i należy do towa- rzyszy Indry. Według Rigwedy jest on mieszkającym w górach bogiem wzbudzającym trwogę, ale i bóstwem uczynnym. W świecie zjawisk ten absolutny bóg przybiera różne formy, właściwości i imiona. I tak Siwa jest stwórcą, który na początku dziejów świata pobudził do życia wszystkie istoty, wielkim panem czasu (Mahakala), który po jego upływie odbierze im znów życie, czyli zarazem niszczycielem świata, albo- wiem zniszczenie starego jest warun- kiem nowego życia. Ta gra (lila) życia i śmierci, której Siwa nadaje symboli- czny wyraz, powtarza się w zamknię- tym kole żywotów, stawania się i prze- mijania, aż wszystkie istoty żywe po- znają, że są tożsame z Siwą i rozpłyną się w jego istocie. 1008 imion Siwy, służących nazwa- niu jego objawień, można podzielić na 4 grupy: 1. Pierwsza grupa obejmuje twór- cze i życzliwe aspekty wielkiego boga i pana wszechświata. Jego imiona to Mahasiwa (wielki łaskawy), Mahade- wa (wielki bóg) lub też Maheśwara (wielki pan). Mahesiamurti, rzeźba w Elefancie pod Bombajem, ukazuje go w trzech aspektach: z prawej strony jako stwórcę, z lewej jako nisz- czyciela, a w środku jako boga naj- wyższego i stwórcę uniwersum. 2. Druga grupa objawień Siwy to umartwiający się boski asceta i wzo- rowy jogin, zagłębiony w medyta- cjach, czczony jako Mahajogin (wielki jogin) lub Jogeśwara (pan jogi-nów). Ten wielki trójoki asceta i jogin jest przedstawiany prawie nago, po- sypany popiołem, z pasem ludzkich czaszek na biodrach i naszyjnikiem z węży. Jego ascetyczno-kontempla- cyjnymi atrybutami są dzwonek i lutnia oraz klepsydra-bęben (damaru), a także wieniec modlitewny. 3. Do grupy imion wyrażających niszczycielskie i przerażające działanie Siwy należą takie jak Kala (sanskr. czarny, czas) lub Mahikala (wielki czarny, wieczność). Jego wzbudzającemu grozę wyglądowi od- powiadają imiona Ugra (groźny), Bhaitrawa (przerażający), który zabija ludzi, oraz Hara (wyrywający z czegoś, zabierający dokądś). Siwa jako Hara jest niekiedy przedstawiany wraz z Wisznu jako Hari w jednej postaci Hari-Hara: Hari z trójzębem (triszula) i węzłem ascetów, Hara zaś z kołem i wysoką koroną, królewskimi atrybutami boga. Aspekt nisz- czycielski Siwy podkreślają także jego narzędzia walki oraz fakt spłodzenia przezeń syna, boga wojny Karttikei. 4. W świątyniach przedstawia się Siwe często jako dzikiego tancerza Nataraję (król tancerzy). Kosmiczny taniec Siwy symbolizuje rytm świata powstającego wciąż od nowa, roz- padającego się i znów tworzącego, by znów się rozpaść. Hinduiści sądzą, że taniec jest od świata starszy. Dopiero od tańca Siwy na świętej górze Kajlas rozpoczął się nasz czas. Prawą stopę postawił Siwa na zabitym prademo- nie symbolizującym niewiedzę i ślepotę. Lewą stopę uniósł ku górze, co oznacza zbawienną i przynoszącą wy- zwolenie wiedzę. W górnej prawej ręce czteroręki Siwa trzyma bęben mający kształt klepsydry, zwany da- maru, na którym wybija pulsujący rytm świata. Z dźwięku, pierwszego najdelikatniejszego powiewu eteru, powstają coraz to bardziej skonden- sowane żywioły, jak powietrze, woda i wreszcie ziemia. A zatem, gdy Siwa tańczy i porusza się w rytm uderzeń bębna, ziemia przybiera swój kształt i budzi się życie. Z tanecznego gestu Siwy pada jednak też iskra, która w postaci ognia rozpala ziemię i wreszcie ją niszczy. Symbolizuje to język płomienia, który Siwa trzyma w górnej lewej ręce. Bęben i ogień są jak gdyby kontrapunktami gry tworzenia i niszczenia. Ręce trzymające te symbole utrzymują równowagę pomiędzy życiem i śmiercią. Tandawa, kosmiczny taniec Siwy, którego nazwa po- chodzi od jego ucznia Tandu, sym- bolizuje pięć faz kosmosu: stworze- nie, utrzymywanie, niszczenie, ukrycie i spętanie dusz oraz ich uwolnienie, tzn. zbawienie. W świątyniach Siwy moc twórcza tego boga przedstawiana jest zwykle w sposób bardziej wyrazisty niż w tańcu, w postaci zwierzęcia o imieniu Nandi (sanskr. dający radość), na którym jeździł i które było jego towa- rzyszem, albo też podkreśla się te moc przez oddawanie mu czci pod sym- bolem fallicznym lingam. Stąd też nie brak w świątyniach Siwy posągów Nandiego, białego byka, symbolu płodności, podobnie jak lingamu czy lingi (cecha, znak), który jest czymś więcej niż tylko znakiem męskiej zdolności rozrodczej. Bezkształtny absolut przejawia się w świecie form jako męski pierwiastek lingam (fallus) i żeński pierwiastek joni (łono matki). Oba wspólnie w twórczym zespoleniu płodzą życie. Tak więc lingam w joni symbolizuje pierwotny akt płodzenia i tworzenia oraz zniesienie bieguno- wości płci, cofnięcie tego, co jest po- dzielone i uformowane, do stanu pier- wotnego nie podzielonego i bezkształ- tnego absolutu (brahmana). Legenda głosi, że Siwie w czasie gry miłosnej z Parwati nie przeszkodziła nawet wizyta mędrca Bhrigu, i że od tego momentu oddaje się mu cześć pod symbolem fallicznym. Słynne świątynie Siwy znajdują się m.in. w Czidambaram i Szrirangam. Z plastycznych wyobrażeń Siwy na uwagę zasługuje Siwa jako kochający mąż z Urną lub Parwati, albo nawet w zespoleniu ze swą małżonką Urną (Umamaheśwara), a także podczas wesela obojga (Kaljanasundara). Po- nieważ wesele to odbyło się po okresie medytacji Siwy w samotni górskiej w Himalajach, jest on przedstawiany jako asceta. Kochankowie siedzą na czarnej skórze antylopy, często w oto- czeniu obu synów - Ganeszy i Kart- tikei. W ikonografii Siwy znanym przed- stawieniem jest Ardha-nar-iśwara (półkobieta-półmężczyzna) jako po- stać dwupłciowa, przy czym prawa strona jest częścią męską i ukazuje Siwe z węzłem ascetów, półksiężycem i trójzębem, natomiast strona lewa symbolizuje kobiecość: Parwati z przedziałkiem, znamieniem na czole, kobiecą piersią oraz lustrem i lotosem. Do grupy bóstw Siwy należą czczona pod różnymi postaciami i imionami mitologicznymi siakti i małżonka Siwy oraz jego dwaj synowie Ganesza i Karttikeja. Dewa O ile siakti (sanskr. energia, siła, moc) dla siaktystów stanowi żeńskie uosobienie absolutnej zasady i neu- trum w ogóle, to dla siwaitów jest ona twórczą energią i małżonką ich na- czelnego bóstwa Siwy, nazywaną przeważnie dewa (bogini). Żona Siwy jest w h. jedyną boginią równą rangą swemu mężowi, a nawet pod pew- nymi względami go przewyższa. Jej liczne imiona, służące nazwaniu jej różnorakich objawień, można ująć w grupy według pięciu aspektów: l. Pierwsza grupa imion uwypukla aspekt dobroci oraz płodności i ma- cierzyństwa w imionach Mahadewi (wielka bogini) i Maheśwari (wielka pani). Innym imieniem jest Parwati (córka góry), które charakteryzuje ją jako córkę króla gór Himawata (Hi- malajów) i siostrę Gangi. Parwati jest jednym z dwu biegunowych aspektów jednej boskiej i neutralnej mądrości, mianowicie żeńskiego pierwiastka joni (łono matki), który w zespoleniu z męskim pierwiastkiem lingam (fal- lus) nie tylko daje początek życiu, ale powoduje, że obie oddzielone od siebie części powracają do nie podzielonego stanu pierwotnego. Mit o Siwie mówi, że odkąd został on ascetą, nie przejawiał już zainteresowania Par- wati, ale dzięki bogu miłości Karnie znów zapałał do niej namiętnością, tak że została matką Ganeszy i Kart- tikei. W sztukach plastycznych Par- wati trzyma w lewej ręce statuetkę swego syna Ganeszy, a w prawej kombinację joni i lingam. W Bengalu bogini ta czczona jest pod imieniem Uma (łaskawa). Jako córka mędrca Dakszy i wierna żona Siwy nazywana jest też Sati (uległa, wierna małżon- ka), ponieważ po kłótni swego ojca z mężem w obronie honoru małżonka odebrała sobie życie skacząc w ogień, stając się dzięki temu wzorem wierności małżeńskiej, a zarazem dostarczając uzasadnienia dla zwyczaju palenia wdów wraz ze zmarłym mężem. Ro- dziła się ponownie pod różnymi imio- nami jako małżonka Siwy, m.in. jako Parwati. Inne jej imiona wyrażające łagodny i twórczy charakter, to Ku- mari (dziewica), Ambika (mateczka), Amba (matka), Dżagadmata (matka świata), Annapurna (bogata w po- karm), Bhagawati (wyniosła) i Gauri (biała, jasnowłosa, lśniąca). 2. W ujęciu ascetycznym bogini ta występuje jako Jogeśwari (wielka jo- gini) i Wadżrajogini. To ostatnią imię odnosi się do bogini, która w po- stawie jogi siedzi na będącej uosobie- niem namiętności leżącej parze Ka- rnie i Rati. 3. Przejście od dobroduszności do okrucieństwa charakteryzuje boginię Durgę (sanskr. trudno dostępna, nie- przystępna), czczoną wśród siaktys- tów jako bóstwo najwyższe, zwłasz- cza przez szerokie rzesze mieszkań- ców Asamu, Bengalu i Dekanu. Durgę uważa się za boginię walczącą z demonami i wrogami bogów. Kiedy po stuletniej wojnie bogowie ulegają Hinduizm 21 demonom, ona na ich prośbę ko tynuuje samotnie walkę z armią złyi duchów, posługując się bronią b gów. Trójzębem Siwy, dyskiem Agi gromem Indry, tarczą i miecze Karttikei, maczugą Kubery, kołcz nem ze strzałami Surji, pętlą Warun łukiem Waju, toporem wojenny Wiszwakarmy i laską Jamy pokorni króla demonów Mahiszę w posta bawołu i przejmuje jego imię, naz wając się odtąd Durga Mahiszama dini. W micie Durgi zawarte są wąt polowań na byki i składania ofi z tych zwierząt. Z oddawaniem cz bogini łączą się krwawe ofiary zwierząt, a jej główne święto Du gapudża obchodzi się bardzo urocz ście. 4. Niszczycielski i okrutny aspe. charakteryzują takie imiona bogir jak Bhairawi (groźna), Czandi/Cza: dika (okrutna, dzika), przede wszys kim zaś Kali (sanskr. czarna, czas Jako władczyni czasu i bogini śmier pochłania wszelkie życie, albowie śmierć stanowi warunek nowego ż; cia i funkcjonowania zależnego c karmana koła żywotów. Kali to p Durdze główne imię bogini i ma żonki Siwy, z którym jest zwyk przedstawiana jako stojąca na ni: lub stawiająca na nim swą lewą stop Ma czarną skórę, osiem rąk, zwisaj; cy język oraz naszyjnik z czasze! tańczy na ciałach poległych wrogo i demonów. Uważa sieją za patroni Kali-ghaty (Kalkuty), gdzie w j świątyni przechowuje się jak relikw drugi palec jej lewej stopy, a na j cześć codziennie ofiarowuje się setk a w dni świąteczne tysiące kóz. Inr przydomki czarnej bogini Kali t Mahakali (wielka czarna, wieczność Kalikamata (czarna matka ziem i Kalaratri (czarna noc). To ostatn imię wyraża mitologiczne ucieleśnił nie pewnej nocy istnienia, kiedy poć czas stworzenia lub niszczenia świat kosmos pozostaje zakryty. 202 Hinduizm 5. Piąta grupa imion podkreśla bezcielesność, szkieletowość bogini: Czamunda (pani śmierci), odnoszące się do pokonanych przez nią demo- nów, Czandy i Mundy, oraz. Sitala (pani epidemii, bogini ospy). Liczne imiona bogini Durgi świad- czą o próbie połączenia pierwotnie oddzielnie czczonych starszych bóstw- matek z jedną złożoną postacią siakti, zarazem żoną Siwy. Ganesza lub Ganapati (pan tłu- mów) jest najpopularniejszym bóst- wem hindusów, uważanym za star- szego z dwóch synów Siwy i Parwati. Ten pierwotnie totemistyczny bóg płodności stał się patronem literatury i nauki, ale przede wszystkim bogiem usuwającym wszelkie przeszkody, którego się prosi o sukces i zwycięstwo. Według mędrca Wjasy on miał napisać Mahabharatę. Przestawia się go jako brzuchatego karła z głową słonia, trzema oczami i tylko jednym kłem, gdyż drugi stracił w walce z Pa- raszuramą. Potrafi usunąć wszystkie trudności na drodze do zbawienia Bóstwa hinduistyczne (1-7) 1 Siwa Nataradża, Madras, brąz. Londyn, Muzeum Wiktorii i Alberta 2 Hari-Hara, z prawej Siwa, z lewe] Wisz-nu, piaskowiec (VI w.) 3 Parwati, brąz (Xw.). Nowy Jork, Muzeum Sztuki 4 Taniec Kali przywracający do życia jej zmarłego małżonka Siwe 5 Scena rodzinna: Siwa i Parwati oraz ich synowie Karttikeja i Ganesza (1790). Londyn, Muzeum Wiktorii i Alberta 6 Apsara, malowidlościenne (Vw.). Sigiri-ja, Cejlon 7 Jakszi (IX w.). Gwalior, Muzeum Ar- cheologiczne i przedrzeć się jak słoń w dżungli przez wszelkie niebezpieczne strefy. Młodszy syn Siwy i Parwati to Skanda lub Karttikeja, nazywany niekiedy także Kumarą (młodzieniec), a w południowych Indiach Sub- rahmanją. Ten pierwotnie bramiński bóg wojny, symbol młodości i siły, jest uważany za dowódcę wojsk bo- gów i ducha opiekuńczego planety Mangala (Mars). Niższe bóstwa i demony W całej przyrodzie objawiają się boskie moce, tak że bóstwa niższe, półbogowie, święte zwierzęta i rośliny są niemal nieprzeliczalne. Tym tłumaczy się fakt, że w Mahabharacie, inaczej niż w przypadku 33 wedyjs-kich bogów, wyliczono ogółem 33333 boskich istot. Z wyjątkiem bóstw naj- wyższych Wisznu i Siwy przeżyją one jedną epokę w dziejach świata (tj. 311040 mld lat ludzkich). ŚWIAT I ZBAWIENIE Obraz i proces rozwoju świata Obraz świata w h. determinuje liczba siedem. Świat został stworzony przez demiurga Brahmę w postaci jaja (brahmanda, jajo Brahmy). Górna połowa jaja świata składa się z siedmiu stref; ziemia, powietrze i niebo tworzą trójświat (triloka), a ponad nimi rozpościerają się cztery coraz subtelniejsze strefy niebios. Najwyższa warstwa nazywa się satjaloka lub brahmaloka (świat prawdy lub świat Brahmy). W strefach świata nad ziemią mieszkają bogowie i duchy. Dolna połowa jaja świata składa się z siedmiu światów podziemnych (patala), położonych piętrowo jeden nad drugim i zamieszkałych przez demony i duchy węży (nagas). Poniżej kos- micznego jaja znajduje się ocean świa- 20 Hinduizm ta wraz z leżącymi pod nim strefarr piekieł. Na ziemi istnieje siedem kont} nentów, oddzielonych sześcioma kc listymi morzami; sześć kontynentói otacza pierścieniem siódmy, central ny, Dżambudwipa (kontynent róża nej jabłoni). W środku wznosi si złota góra świata Meru (Kajlas w T> becie), będąca niejako osią wszech świata, wokół której krążą gwias dy i planety. Dżambudwipę dzie sześć pasm górskich na siedem stre (warsia); na południu znajduje si strefa Bharata- warsia (znana lu dziom część ziemi, do której należ kritajuga = 4 800 lat boskich 1728 000 lat ludzkich tretajuga = 3600 " = 1296000 » dwaparajuga = 2400 .. 864000 .. katijuga = 1200 » 432000 " mahajuga — 12000 » = 4320000 » 204 Hinduizm Indie), nazwana od imienia króla Bharaty. Podczas gdy na sześciu kontynen- tach oraz w sześciu strefach siódmego kontynentu Dżambudwipy panuje szczęście, w strefie siódmej siódmego kontynentu, Bharata-warsi, cztery (dobre lub złe) ery ciągle się zmieniają. Ich nazwy pochodzą od liczby oczek wyrzuconych w grze w kości: krita (cztery oczka), treta (trzy oczka), dwapara (dwa oczka) i kali (jedno oczko). Według puranów i Maha- bharaty złotą epoką, w której ludzie żyli cnotliwie i szczęśliwie, była krita- juga. W tretajudze cnotliwość zanikła, a na jej miejscu pojawiło się pożądanie, w tym żądza posiadania. W epoce dwaparajuga żądze i oszustwa nasiliły się. Kalijuga, która obecnie trwa, jest najgorszą z er. Rozpoczęła się w dniu śmierci Kriszny 11 II 3102 przed Chr. Następna złota era (kritajuga) zostanie zapoczątkowana nowym wcieleniem Wisznu za około 427000 lat. Wymienione cztery ery tworzą łącznie wielką epokę (mahaju-gę), która dzieli się następująco: Okres między powstaniem a roz- padem świata obejmuje kalpę lub l dzień Brahmy, tj. 1000 mahajug (= 12 min lat boskich = 4 mld 320 min lat ludzkich). Kiedy dobiega końca l dzień Brahmy lub l kalpa, następuje rozpad (awantrapralaja) świata wskutek pożaru i wody, a kosmiczne jajo wraca do stanu pierwotnego. Po l dniu Brahmy nadchodzi jego równie długa noc, w ciągu której świat pozostaje w stanie spoczynku. 360 dni i 360 nocy Brahmy stanowią l rok Brahmy, a jego życie trwa 100 takich lat. Okres ten nazywa się para i obejmuje l cykl dziejów świata. Po l para (=100 lat Brahmy = 72000 dni i nocy Brahmy lub kalp = 72 min mahajug = 311 040 mld lat ludzkich), czyli po 311040 mld lat ludzkich rozpoczyna się zawsze wielkie roz- wiązanie (mahapralaja) świata poża- rem światów. Jego skutkiem jest to, że po kosmicznym jaju, które prze- chodzi fazy narodzin, starzenia się i śmierci, nic już nie pozostaje. Po upływie 100 lat życia Brahmy kończy się jeden cykl dziejów świata jego upadkiem, po którym następuje nowy cykl, zapoczątkowany przez innego demiurga. Światy według h. powstają więc i przemijają w trakcie wiecznie po- wtarzającego się procesu, trwa jednak nadal twórcza praprzyczyna, brah- man, który sprawia, że po stanie spoczynku powstanie nowy cykl sta- wania się i przemijania. Większość kierunków h. zakłada działanie jednej jedynej prazasady. Owa jedność i niepodzielna całość nie ma właściwości, pozostaje niezmien- na, bezkształtna, bezimienna, nie- przemijająca i wieczna. Przy powsta- waniu światów ta jedność rozwija się w sposób totalny lub przekształca częściowo w podzieloną wielość. Roz- winięty w ten sposób świat zjawisk wyposażony jest we właściwości, for- my, nazwy, czas i przemijanie. O ile brahman to byt absolutny, o tyle świat materialny jawi się jako maja (sanskr. czar, złudzenie). Maja uka- zuje się w swych licznych formach w postaci ludzi, zwierząt, roślin i ka- mieni, a ponadto wyraża się w przeci- wieństwach, takich jak, kobieta i męż- czyzna, dobro i zło, rozkosz i ból, gorąco i zimno. Te przeciwieństwa świata mai mogą być rozwiązane do- piero w mokszy, tj. zbawieniu. Wywodząca się z brahmana maja podobna jest do żaru ognia. Wpraw- dzie żar to nie ogień, ale z niego promieniuje i nie istnieje bez niego. Ponieważ świat materialny postrze- gamy w sposób niewyraźny i tylko za pomocą niedoskonałych zmysłów, jak gdyby przez mgłę, maja często nas zwodzi. Nie stanowi ona jednak czys- tego złudzenia, gdyż jest podobna do snu, którego obrazy są dla śniącego rzeczywistością, choć tylko dla niego i jedynie na czas trwania snu. Po upływie jednego okresu w dzie- jach świata stworzony świat zjawisk ulega zniszczeniu i powraca do swego początku, do brahmana, a jeżeli nie odpłacony karman nie będzie dążył do nowego stawania się i powstawania, to rozpocznie się nowy cykl świata, liczący 311 040 miliardów lat ludzkich, a wszystkie istoty żywe pojawią się w nim w formach przynależnych im z racji ich czynów. Ten proces powstawania i przemijania powtarza się zawsze od nowa aż do nieskoń- czonej wieczności. Monistyczne kie- runki w h. pojmują pierwotną zasadę świata jako bóstwo, inne zaś jako ducha świata lub pramaterię, przy czym nazwy „jedno", „absolut", „brahman", „bóg", „duch świata" czy „pramateria" są tylko różnymi imionami jednej pierwotnej zasady świata. W mitologii teistycznej brah- man ukazuje się jako stwórca świata w postaci Brahmy, jako Wisznu, bós- two podtrzymujące istnienie świata, i wreszcie jako jego burzyciel, bóg Siwa. W odróżnieniu od kierunków mo- nistycznych, sprowadzających świat do jednej jedynej zasady pierwotnej, filozofia sankhja ujmuje go dualis- tycznie. Według jej doktryny istnieją dwie z gruntu odmienne zasady pier- wotne, tj. zasada praducha (puruszu) i zasada pramaterii (prakriti). Przez współgranie ich trzech właściwości (guna) wykształcają one coraz bar- dziej skondensowane żywioły, z któ- rych ostatnich pięć najcięższych (eter, powietrze, ogień, woda, ziemia) tworzy „jajo Brahmy". Droga do zbawienia Dusza podporządkowana jest wie- cznie powtarzającym się narodzinom (samsara), przez które człowiek zo- staje włączony w ożywioną przyrodę, świat zwierząt i roślin. Kiedy dusza opuszcza ciało umierającego, musi co najmniej przez trzy pokolenia przebywać w księżycu, a następnie swoją drogą wędrówki dusz powraca na ziemię do ciała nowo powstałej istoty żywej, przy czym jej pozycję i rodzaj ponownych narodzin określa karman (uczynek, dzieło), by w tej nowej egzystencji spożytkować owoce minionych dobrych uczynków lub odpokutować za złe postępki. Hinduiści wierzą, że porządek świata określa zasada moralna wyrażająca się w karmanie, tj. prawie nakazującym odpłatę za czyny dokonane za życia. Każdy uczynek, który można ocenić pozytywnie lub negatywnie, zawiera w sobie zalążek odpłaty: nagrody lub kary, jeżeli nie w tym życiu, to na pewno w przyszłym. Karman towarzyszy duszy nawet przez okresy upadku świata. Ponieważ każde istnienie uzależnione jest od uczynków we wcześniejszym życiu, a każde działanie z kolei warunkuje ponowne narodziny, przeto proces karmana nie ma początku ani końca, chyba że nowy karman nie zostanie wywołany lub istniejący ulegnie zniesieniu. Nauka o samsarze i karmanie wyjaśnia sens ustroju kastowego. Według hindusów istnieje wiele po- ziomów nieszczęścia lub szczęścia. Na pierwszym miejscu znajduje się wpra- wdzie nieszczęście, które w życiu może się przytrafić każdemu, jak susza, nieurodzaj, choroba, niepłodność itd., choć możliwa jest także ucieczka od nieszczęścia ku szczęściu. Ale właściwe szczęście stanowi wyzwolenie się z koła żywotów po wygaśnięciu karmana. Na temat dróg zbawienia jako uwolnienia się z kołowrotu po- nownych narodzin istnieją różne po- glądy. Zależą one od sposobu pojmo- wania boga oraz od opinii na temat początku świata. Drogi do zbawienia zwane joga lub marga (sanskr. droga) nie wykluczają się nawzajem, a nawet można je łączyć: 1. Tantra-marga (joga) - droga magi- cznych rytualów, 2. joga-marga - droga ćwiczeń jlzycz-no- duchowych, 3. karman-marga (joga) - droga uczynków, 4. dżnana-marga (joga) - droga po- znania i zrozumienia, 5. bhakti-marga (joga) - droga miłości boga. Trzy ostatnie drogi są najważniej- sze. Karman-marga nawołuje do działania i przez uczynki rytualne lub etyczne prowadzi do zbawienia. Tą drogą może pójść każdy hindus. W Bhagawadgicie wojownik Ardżu-na pyta, czy musi na polu walki zabić wielu ludzi. Kriszna radzi mu spełnić obowiązek wojownika: „Dlatego czyń bez zaangażowania to, co na- kazuje ci obowiązek; albowiem tak postępując człowiek osiąga to, co najwyższe!" Dżnana-marga, prefero- wana w monistycznej filozofii wedan- ty, zalecana jest jako droga do zba- wienia przez neowedantę, -» Trans- cendentalną Medytację i inne kierunki. Ta droga, dostępna jedynie ludziom z przygotowaniem filozoficznym, prowadzi od niewiedzy, uwikłań w iluzję zjawisk, do wiedzy absolut- 20! Hinduizm nej, wychodzącej poza wszelkie reli gie. Trzecia droga, charakterystyczni dla h., wiedzie przez bhakti (sanskr oddanie z miłością, skłonność opart; na zaufaniu) i oznacza bezgraniczni oddanie i miłość, absolutne zaufanii do dobroci bóstwa-zbawiciela. Bha kti jest jednym z głównych pojęi teologii wisznuickiej, pokładające nadzieję na zbawienie w łasce Wiszm i wiążącej zaufanie z jego osobą Bhakti to „połączone z miłością prze konanie o tym, że bóg góruje nać wszystkim". Bhakti to istota oddań, bogu. Przeciwstawne są w wisznuiz mię jedynie poglądy na temat tego czy człowiek ma aktywnie współdzia łać w swym zbawieniu z łaską boskć (synergizm „szkoły małp", według której człowiek powinien kurczowe trzymać się boga, jak to czyni małpis dziecko ze swą matką), czy też - będąc do tego niezdolnym - powinier biernie wyczekiwać i polegać jedynie na łasce Boga (monergizm „szkół) kotów", według której człowiek na podobieństwo kotka jest przenoszony za kark przez swą matkę). Ktc z wielką miłością i z pełnym posłu- szeństwem odda się bogu-zbawicielo- wi, zespala się z nim w jedno. Te rozpłynięcie lub zatopienie się w bogu stanowi cel bhakti-margi. Według fi- lozofa Ramanudży (1050-1137) bhakti jest zwłaszcza dla szkół wisznuic-kich i krisznaickich kwintesencją ich religii, opiewaną w poezji religijnej pod symbolem Radhy i Kriszny. Głó- wny utwór tego nurtu to Bhagawad- gita. Wspólnym celem wszystkich dróg (marga, joga) jest mukti bądi moksza (sanskr. wyzwolenie, zbawienie), tzn. uwolnienie się atmana (sanskr. jaźń, dusza jednostkowa) od ciała i świata mai, świata form, ora2 osiągnięcie brahmana (sanskr. absolutne ja, dusza świata), w którym wszystkie przeciwieństwa dobra i zła, bogów i ludzi, istot żywych i rzeczy, mężczyzny i kobiety są znie- Hinduizm 206 Hinduizm 20 wśród wisznuitów, którzy ją też usys- tematyzowali. Później przejęli ją si- waici, ale nie zyskała tam większego znaczenia. Obowiązki i uczynki zapewniające gromadzenie zasług Ponieważ świat kieruje się swoim wiecznym prawem (dharma), które jako zasada wszystko podtrzymuje i wspiera, przejawiając się we wszystkich dziedzinach życia - zarówno we wszechświecie, jak i w społeczeństwie - przeto wszystkie szkoły filozoficzne i religijne zobowiązują swych wyzna- wców do działania w zgodzie z tym wiecznym porządkiem. Tak więc dha- rma (sanskr. harmonia, porządek, miara reguł) jest centralnym pojęciem etyki hinduistycznej. Istnieje dharma słońca, które co- dziennie wschodzi i zachodzi, dharma rzeki wpadającej do morza i dharma człowieka, obowiązująca jako reguła działania dla każdego. Hinduista, ro- dząc się w określonej kaście w zależ- ności od swego karmana, jest związany z dharma swej kasty, z określonymi obowiązkami. Ponieważ każda kasta ma swoją dharmę, Bhaga-wadgita powiada: „Lepiej jest wypełniać obowiązek własny, nawet w sposób niedoskonały, aniżeli powinność kogoś innego, nawet w sposób dosko- nały." Cnoty i obowiązki właściwe danej kaście nazywają się swadharma. W ramach kasty jej członkowie związani są ścisłymi przepisami dotyczącymi wykonywania zawodu i zawierania małżeństw, zwyczajów i obyczajów, jedzenia i picia; są odgraniczeni od innych kast. Za główne nakazy uważa się: zawieranie małżeństw tylko w ramach własnej kasty, wykonywanie zawodu dozwolonego jedynie dla niej i spożywanie posiłków tylko z członkami tejże kasty. War- nadharma to ogół obowiązków członka kasty. pień kaulaczary i staje się dojrzały do poznania wiecznej siakti. Jeśli chodzi o terminologię, zamiast o brahmanie-atmanie w kilku kierunkach religijnych mówi się o paramat-manie (sanskr. najwyższa jaźń), absolucie, oraz o dżiwatmanie (sanskr. żyjąca jaźń), jednostkowej duszy. Wśród siwaitów bóg nazywa się pati (pan domu), a dusza jednostkowa paszu (zwierzę domowe). Te trzy określenia - atman, dżiwatman lub paszu - nie odnoszą się do duszy aktywnej, świadomej, lecz do biernej, nieświadomej jaźni. Właśnie złudze- nie, że atman działa, odczuwa i myśli, jest główną przyczyną samsary, a do- piero całkowite oddzielenie się jaźni od wszelkich procesów psychofizycz- nych oznacza mokszę. Kiedy stan zbawienia, spoczynku i pokoju zostaje osiągnięty, świat mai rozpływa się, a istota zbawiona osiąga całkowity spokój. „Spokojni" nie mogą mówić o swych doświadcze- niach, albowiem mówienie o nich znaczyłoby posługiwanie się sprzecz- nościami. „Kto poznał brahman, ten milczy, a kto sądzi, iż go poznał, ten go nie poznał." W stanie zbawienia istota zbawiona wprawdzie fizycznie może jeszcze żyje w świecie, ale du- chowo jej atman powrócił do brah- mana. Dżiwan-mukta (sanskr. zba- wiony za życia) to święty, który do- stąpił już w życiu doczesnym wyzwo- lenia z kołowrotu reinkarnacji, tak że w razie śmierci „staje się brahma- nem". Ale dusza nie łączy się z bóstwem dopiero pod koniec drogi zbawienia, o czym pouczają awatary (sanskr. zstąpienia). Transcendentny bóg zstę- puje do immanentnego świata ziems- kiego przez swoje okresowe ucieleś- nienia (wcielenia), ażeby interwenio- wać w czasach bezprawia i jako zba- wiciel pomagać ludziom mającym uzyskać zbawienie - ta nauka rozpo- wszechniła się przede wszystkim sione. Oto co głoszą o brahmanie upaniszady: Jesteś kobietą, jesteś mężczyzną, Jesteś ciemnobtękitną pszczelą i zieloną papugą o czerwonych oczach. Masz błysk dziecka. Jesteś porami roku i morzami. Jesteś wszystko przenikającym, wszech- obecnym. Wszystko, co istnieje, zrodziło się z ciebie. W odróżnieniu od brahmana, ab- solutnej jaźni, atman to jaźń indywi- dualna. Dusza indywidualna uważana jest w czasie swej wędrówki (po- szczególne szkoły różnią się w tym względzie) albo za iluzoryczną, albo za istniejącą realnie indywidualizację absolutu, zbawienie zaś oznacza bądź rozpłynięcie się atmana w brahmanie, co wiąże się z utratą iluzorycznej indywidualności, bądź też dalsze wie- czne życie atmana przy brahmanie. To ostatnie uznawane jest w sensie teistycznym za osobowego boga, w sensie filozoficznym za nieosobo- wego ducha świata lub w sensie atei- stycznym za pramaterię. Wisznuici wierzą w indywidualność dusz jednostkowych oraz w dalsze ich istnienie w pobliżu boga po uwolnieniu z kołowrotu wędrówki dusz. Kierunek bhakti dostrzega zba- wienie w zespoleniu się duszy z osobo- wym bogiem. W monistycznym sys- temie wedanty moksza jest świado- mością, że atman pozostaje tożsamy z brahmanem. Według systemu sank-hja zbawienie sprowadza się do wy- izolowania wiecznego puruszy z objęć prakriti - natury. Dla siwaitów cel zbawienia nazywa się duhkhanta (sanskr. koniec cierpień) i oznacza przede wszystkim osiągnięcie sił nad- przyrodzonych. Według siaktystów, którzy głoszą tożsamość boga i duszy jednostkowej, wyzwoliwszy się z cie- mności dzięki odpowiedniemu zacho- waniu siaktysta osiąga najwyższy sto- Kolo przy świątyni Surji (1250), zbudowi nej wg koncepcji ukazującej świątynię jak wóz (ratha). Konarak Im wyżej w hierarchii społeczne której miarą jest przynależność d określonej kasty, stoi dany hindu: tym surowsze obowiązują go przepis kastowe. Tak np. członkowie ni; szych kast mają prawo jeść mięs< czego nie wolno kastom wyższyn gdyż te obowiązuje nakaz niewyrz; dzania krzywdy (ahimsa). Jakie kor kretnie obowiązki należy wypełniai opisują księgi dharmy, wśród któryc najbardziej znany jest Kodeks Mant Wymieniają one normy obowiązując wszystkie kasty główne i podkasty. Oprócz obowiązków zaleca s; spełnianie dobrowolnych uczynkóv dzięki którym można zdobyć dla sii bie zasługi (punja), np. darowizny n rzecz braminów, zakładanie studi i zajazdów, karmienie ubogich i ur( czyste obietnice (wrata) wyrzeczeni się konkretnych rzeczy lub przyzw; czajeń na określony czas. Spośró najszczytniejszych ideałów wymieni się okazywanie miłości, współczuć i niestosowanie przemocy. Do etyc: nych celów życia należy oprócz kam (sanskr. używanie życia) także dążi Hinduistyczny obraz świata wg Mahabharaty Bramini Kszatrijowie Wajśjowie Siudrowie Ludzie poza kastami Dwukrotnie , narodzeni Raz narodzeni Haridżanie Niehindusi Schemat piramidy kastowej 208 Hinduizm nie do pożytku, artha (sanskr. do- brobyt), a więc do dóbr i zysku. Ustrój kastowy Społeczeństwo hinduskie posiada klarowną strukturę stanową i kas- tową, opartą na kryteriach religij- nych. Na bazie czterech kast (warna, sanskr. barwa) - kapłanów, wojow- ników, chłopów i służących - po- wstało wskutek dalszej specjalizacji zawodowej 2000 do 3000 podkast (dżati, sanskr. urodzenie). Przynależność hindusa do jednej z podkast zależy od jego pochodzenia. Ten porządek kastowy (portug. casta, rasa, ród, stan) stanowi dla niego rzecz świętą i wieczną. Wiąże się ściśle z wyobrażeniem o karmanie. Ponieważ człowiek jest więźniem san- sary, kołowrotu reinkarnacji, przyna- leżność do określonej kasty określa prawo karmana. Między dwoma ży- wotami człowiek może przebywać bądź jako bóg w niebie, bądź też jako demon w piekle, lecz w końcu po- wraca do życia na ziemi w kaście wyższej czy niższej lub w innej formie życia. Odrzucenie ustroju kastowego równałoby się buntowi przeciwko wiecznie obowiązującemu porządkowi świata. Dlatego wypełnianie przepisów kastowych zapewnia lepszą re- inkarnację i wreszcie zbawienie. A za- tem człowiek nie jest przyjmowany do danej kasty, lecz rodzi się w niej (na nowo) wyłącznie w zależności od uczynków w poprzednim życiu. Sys- tem kastowy określa wzajemne sto- sunki między ludźmi. W jego ramach każdy człowiek zna od dzieciństwa swoje miejsce i zachowuje się stosownie do tego wobec ludzi równych sobie, postawionych wyżej i niżej. Na szczycie czterech wielkich grup kastowych stoją bramini, którzy często tworzą stan kapłański. Są oni ucie- leśnieniem władzy duchownej i in- telektualnej, a ich zadaniem jest cele- browanie rytuałów ofiarnych i prze- kazywanie nauk. Kiedy ustrój przy- byłych do Indii Ariów pod wpływem warunków ludnościowych i klimaty- cznych przekształcił się z ustroju ple- miennego wojowników-zdobywców w ustrój ludu prowadzącego bardziej osiadły tryb życia (dla którego ze względu na klimat monsunowy decy- dujące znaczenie miały opady deszczu potrzebne do zapewnienia zbiorów i hodowli bydła), ważniejsi stali się kapłani praktykujący rytuały ofiarne niż mniej wówczas potrzebni wojow- nicy. W rezultacie stan kapłanów od powstania braminizmu wypierał stan wojowników z jego dominującej po- zycji w ustroju kastowym. O pozycji pozostałych kast w społe- czeństwie decyduje ostatecznie ich stosunek do stanu braminów. Człon- kowie kasty, z rąk których bramin może przyjąć pożywienie ugotowane w wodzie, stoją w hierarchii społecznej wyżej od tych, od których może wziąć pokarm przygotowany bez użycia gotowanej wody. Najniżej stoi ten, od kogo bramin w ogóle nie przyjmie jedzenia. Jako że bramini mają większe przy- wileje, nałożone są na nich także większe obowiązki, a ich uchybienia uważa się za szczególnie poważne. Hinduiści np. wierzą, że chciwy pie- niędzy bramin w następnym życiu urodzi się jako świnia. Bramina obo- wiązuje nakaz niezabijania (ahimsa) i niewyrządzania krzywdy i dlatego nie wolno mu jeść mięsa ani jajek, gdyż mogłoby się z nich rozwinąć życie. Braminom, których kasta dzieli się - jak i inne - na wiele podkast, wolno tak jak członkom innych kast zawierać związki małżeńskie tylko w obrębie własnej kasty. Życie bramina jest od czasów bra- minizmu podzielone na cztery stadia, aśramy: życie ucznia, ojca rodziny, pustelnika i wędrownego ascety, a ka- żde stadium rządzi się określonymi regułami. Na niższym szczeblu po braminach znajdują się kszatrijowie. Ta kasta panujących, szlachty i wojowników ma za zadanie dbać o porządek w społeczeństwie. Od dawien dawna nazywa się kszatrijów „ramionami ludu". Pierwotnie arystokracja wojo- wników stała na szczycie hierarchii kastowej, przed braminami, utraciła jednak swą wiodącą pozycję w cza- sach pokoju. Trzecią kastę tworzą „znajdujący się na drodze do samodzielności" wajśjowie, w większości chłopi, rze- mieślnicy i kupcy. Uznaje się ich za „uda ludu". Najniższą z czterech kast stanowią siudrowie, do których należą przede wszystkim robotnicy. W porównaniu z trzema pierwszymi, czysto aryjskimi kastami, są oni Ariami społecznie zdeklasowanymi, przemieszanymi z ludnością pierwotną Drawidów. W świętych pismach nazywa się ich „stopami ludu". Tak nisko, że nie mieszczą się już w ramach systemu kastowego, po- stawieni są w hierarchii społecznej „niedotykalni" pariasi (paraijar, do- bosz). Pierwotną nazwę członków po- łudniowoindyjskiej kasty doboszy uderzających w bębny w czasie uro- czystości pogrzebowych portugalscy kolonizatorzy odnieśli później do wszystkich „niedotykalnych", które to pojęcie odnosiło się do rzeczy rytu- alnie nieczystych. Za takie uważano wszystkie zawody związane z poro- dem (lekarze, akuszerki) i śmiercią (kat, spalacz zwłok, rzeźnik, rakarz, garbarz) lub mające styczność z bru- dem (zamiatacz uiic, pracz). Kasta ludzi nie należących do żadnej z kast tworzy hierarchię podzieloną na liczne podkasty, a wszyscy jej członkowie uważani są przez należących do czte- rech głównych kast za „nieczystych". Ponieważ już sam ich wzrok lub cień czynią członków innych kast nieczys- tymi, przeto pariasi podlegają szcze- gólnie surowym przepisom. Muszą mieszkać poza społecznością danego miasta czy wsi, nie mogą korzystać z publicznych dróg lub studni ani robić zakupów w sklepach ogólnie dostępnych. Nie wolno im ani czytać, ani słuchać fragmentów pism świę- tych, ani wchodzić do świątyń. Mahatma Gandhi (1869-1948) wprawdzie przeforsował dla ok. 65 milionów „niedotykalnych" równość wobec prawa, ale nie zniósł religij- nych barier kastowych obowiązują- cych haridżan (sanskr. dzieci boże, dzieci Kriszny), jak nazywał ludzi nie należących do żadnej z kast. Gandhi nie podawał w wątpliwość systemu kastowego jako takiego, ale zwalczał jego przerosty. Mimo że konstytucja państwa indyjskiego teoretycznie zli- kwidowała przywileje i ograniczenia systemu kastowego, nie udało się usu- nąć praktyk nadal obowiązujących w tym zakresie. RYTUAŁY Święta i uroczystości Kalendarz hinduski zawiera liczne święta. Z wyjątkiem niektórych świąt obchodzonych w całych Indiach, np. holi, dussehra i diwali, większość świąt ma znaczenie tylko regionalne lub lokalne. Jednym z najważniej- szych świąt jest dla każdej miejscowo- ści święto świątyni, podczas którego wierni ciągną przez miasto lub wieś ogromny wóz świątynny ozdobiony wspaniałymi malowidłami i posągami bóstw. Jedno z najszerzej znanych takich świąt stanowi święto wozów w Puri w stanie Orisa obchodzone na cześć Wisznu jako Dżagannathy (pana świata) oraz jego brata Balaramy i siostry Subhadry. Wielkie mela, czyli jarmarki, są miejscem spotkań sadhu i swaminów, teologów i filozofów, ascetów, piel- grzymów i żebraków. Ponieważ hin- dusi wierzą, że zobaczenie lub do- Jogin (czakry wg nauki jogi) tknięcie świętego męża przyniesie im szczęście, licznie przybywają do miejsc zgromadzeń guru, ażeby przeżyć darszan (spotkanie ze świętym). Spośród tych świąt do najważniej- szych należy kumbha mela (mela na- czynia), obchodzone kolejno co 12 lat w Prajaga (Allahabadzie), Hardwar, Udżżain lub Naszik. Legenda mówi o walce między bogami a demonami o święte naczynie z napojem zapew- niającym nieśmiertelność, z którego 12 kropli spadło na ziemię, a z tego 4 na wspomniane miejscowości; te miejscowości były ponadto miejscem odpoczynku boskiego ptaka w czasie Hinduizm 2( jego dwunastodniowego lotu z mleć: nego oceanu do raju. Każdy z tyć świętych dni trwał jeden rok ziemsk Dlatego święto kumbha mela obctu dzone jest w jednej z tych miejscowe ści co 12 lat. W Prajaga, gdzie d Gangesu wpływają rzeki Jamur i „niewidzialna" Saraswati i gdz kąpiel przynosi zbawienie i wyzwoli nie z koła żywotów, 19 stycznia 191 na obchodach kumbha mela zgromi dziło się według szacunków 12,7 ml hinduskich pielgrzymów, najwięo w dotychczasowej historii. W hinduistycznym Nepalu obo święta holi, największego święta hii l i 2 210 Hinduizm duskiego w roku, obchodzi się basan- ta (śri panczami), święto wiosny ku czci bogini Saraśwati, i mahasiwarati, święto ludowe na pamiątkę ocknięcia się Siwy po długiej medytacji. Codzienne rytuały Czynności rytualne są stale obecne w życiu codziennym. Sakrum i profa- num wiążą się z sobą nierozerwalnie. Rytuały kultowe spełnia się na wol- nym powietrzu, w domach i świąty- niach, od wschodu do zachodu słońca. Spośród codziennych obowiązków (ahnika) braminów najważniejsze to: nabożeństwo o świcie (samdhja), ofiara z ognia (homa) składana bo- gom, ofiara z pism polegająca na recytowaniu Wedy, ofiarowanie wody przodkom, nabożeństwo w domu lub w świątyni, ofiara składana wszystkim bogom (wajśwadewa) i ofiara dla duchów i demonów, posiłek w porze obiadowej i kąpiel o zmierzchu połączona z wieczornym nabożeńst- wem. Podobne czynności obowiązują ojca rodziny, który powinien odmó- wić domowe modlitwy i pójść do świątyni po uprzednim oczyszczeniu się, tj. przepłukaniu ust lub polaniu się wodą. Nabożeństwo poranne (samdhja) składa się z następujących części: /. Recytowanie strofy Gajatri lub Sa- witri (Rigweda III, 62, 10) do wschodzącego słońca. 2. Recytowanie hymnu Puruszu (Rig- weda X, 90) i różnych mantr. 3. Podwiązanie pukla włosów (szikha) z tylu głowy. 4. Należenie na czoło znamienia (tika tilaka) w formie punktu w miejscu, gdzie powinno się znajdować trzecie oko. 5. Rytualne oczyszczenie dala. 6. Powolne wypicie kilku kropel wody oraz ćwiczenia oddechowe slużące zmazaniu win. 7. Ofiara wodna dla bogów. 8. Dotknięcie piersi, czola, pukla wlo- sów, ramion i oczu na znak sym- bolicznego oczyszczenia. Ofiara składana wszystkim bogom (wajśwadewa) w czasie posiłku głów- nego dzieli się na: 1. Recytowanie wersetów z Wedy. 2. Skladanie danin ofiarnych bogom przez wrzucenie potraw w ogień. 3. Rozłożenie gotowanego ryżu w róż- nych miejscach w domu na znak pokuty za ewentualne nieumyślne za- bicie najmniejszych żyjątek w czasie przyrządzania potraw. W świątyniach odprawia się co- dziennie rytuał pudży, przy czym od- daje się cześć i obrazowi bóstwa, 1 jemu samemu. Obecnego na wize- runku boga czci się symbolicznie, karmiąc go i usługując mu w sposób ceremonialny. Każdego ranka wize- runek bóstwa jest budzony dźwię- kiem dzwonów, kąpany, namaszczany i ubierany w kolorowe materiały. Bóg otrzymuje śniadanie i obiad, odbywa poobiednią drzemkę, podaje się mu kolację i kładzie do łóżka. Pokarm dla bogów składa się z jęczmienia, ryżu, mleka i topionego masła. Wierni uczestniczący w tej uroczystości otrzymują konsekrowane pokarmy (prasada). Wizerunek bóstwa adoruje się też obracając go zgodnie z ruchem wskazówek zegara (pradak-szina), klęka się przed nim, odmawia modlitwy i sypie kwiaty. Z wyjątkiem krwawych ofiar zwierzęcych w kulcie Kali, wszystkie inne są bezkrwawe. Znane jest także okadzanie: do misy z rozżarzonym popiołem kładzie się ziarenka lub pałeczki z drewna kadzi- dłowca. Krwawymi ofiarami składa- nymi Kali są kury, owce, świnie, a przede wszystkim kozy. Zwłaszcza / Sceny erotyczne ze świątyni Khandarija w Khadżuraho, stanowiące symbol zrów- noważenia przeciwieństw kosmicznych (XII w.) 2 Szkolą pahari, święto holi (XVIII w.). Delhi, Indyjskie Muzeum Narodowe w Nepalu ofiary ze zwierząt występują do dziś. Palenie wdów, ofiara ludzka składana jako ofiara towarzysząca zmarłemu, jest w Indiach wprawdzie oficjalnie zakazane, ale nadal prak- tykowane przy niektórych okazjach. Codzienny rytuał obejmuje także wypowiadanie mantr (formułek), bidż (sylab), demonstrowanie mudr (symbolicznego układu rąk), a także posługiwanie się jantrami i wadżra- mi (geometrycznymi diagramami). Mantra to krótka formułka adoracyj- na zaczynająca się od mistycznej sylaby „om" i połączona z imieniem danego boga. Używa się jej podczas wypełniania niemal wszystkich obo- wiązków religijnych. Często 108- lub 1008-krotne ciche odmawianie (dża- pa) mantr kontroluje się za pomocą różańca ze 108 pereł. Mantry może przekazać innym ludziom tylko guru Hinduistyczjiy okręg kultowy (świątynia Minakszi i Sundareśwary w Maduraju, Indie Południowe) 1. Wejście główne 2. Sala Tysiąca Filarów 3. Sarkofag Sundareśwary 4. Sarkofag Minakszi 5. Sadzawka świątynna 6. Wejście południowe znający naukę o mań trach (mantra- szastra). Towarzyszą także pudżom przed obrazem kultowym, na które składa się najczęściej 16 czynności (upaczara), zajmujących cały dzień. Mantry odmawia się głośno, cicho lub w myślach jako formuły mod- litewne śpiewane i mówione, przy wdychaniu i wydychaniu powietrza oraz w czasie mówienia. Najświętszą ze wszystkich sylab (bidża) jest „om"; powstaje ona przy wydechu z dźwięku „a-u-m". Ważne jest ezoteryczne znaczenie sylab i dźwięków, z których składa się mantra, nie zaś sens jej słów. Mantrom towarzyszą liczne Hinduizm mudry, symboliczne układy rąk i j ców, asany, określone pozycje p siedzeniu, oraz rytuał njasa. W t rytuale „siadania" wskazuje się cz karni palców prawej ręki kolejno 6 części ciała (njasa), co oznacza, bóstwo właśnie do nich wstępuje. Rytuały oczyszczające Niebezpieczeństwo rytualnej i czystości (asiaucza) grozi hindusi wszędzie i każdy może się z nią tknąć. Dla członków kast wyższ; dotknięcie nieczystości może l trwałe i związane z osobą lub rze (niehindus, pies, czosnek) albo Schemat świątyni hinduistycznej (światy Lakszmany w Khadżuraho) 1. Ardha-mandapa 2. Mandapa 3. Maha-mandapa 4. Antarala 5. Garbha-griha (cetta) z wizerunkiem l twa ~6. Pradakshinapatha (obejście) 212 Hinduizm tylko przejściowe (kiedy zetknięcie się z nieczystością jest nieuniknione, np. poród lub śmierć w rodzinie). W lek- kich przypadkach rytualnej nieczys- tości można się od niej uwolnić przez narzucone sobie samemu ceremonie oczyszczające. W przypadkach cięż- kich, jak zabójstwo bramina lub zabicie krowy, ceremonie pokutne ustala kolegium braminów. W rytuałach oczyszczających jako środek przy- wracający czystość stosuje się nawóz krowi, którego spożycie stanowi ry- tuał pokutny zwany prajaszitta (myśl śmierci). Wyznawcy Siwy mają zwy- czaj znakowania się i malowania świętym popiołem, pochodzącym ze spalonego krowieńca. Kąpiel w wo- dzie jest konieczna nie tylko po każ- dym zanieczyszczeniu się i po każdym śnie, który przecież też zanieczyszcza, ale i przed każdą czynnością kultową. Inny środek rytualnego oczyszczenia to wstrzemięźliwość w jedzeniu okreś- lonych potraw. Mahatma Gandhi wielokrotnie praktykował post w celu pokuty, i to zarówno za akty przemocy swoich przeciwników, jak i swych zwolenników. Joga Kiedyż, Siwo, będę żyć samotnie, cicho i spokojnie, bez pożądań, z jednym tylko naczyniem do picia, mą ręką, z powietrzem jako jedynym odzieniem moim? Kiedyż, Siwo, będę zdolny uwolnić się od wszelkiego działania? Odpowiedź na te pytania daje joga (sanskr. zaprzężenie [w jarzmo]), cał- kowite opanowanie i poskromienie ciała i ducha, dążenie do wyzwolenia się przez praktyki ascetyczne i medy- tacyjne. Jest to droga do zbawienia, na którą wkracza się indywidualnie, bez pomocy kapłana lub rytuałów, przez panowanie nad sobą i kontemp- lację. Uprawiający jogę nazywa się joginem. „Zaprzęga" on swój oddech, swe zmysły i myśli w „jarzmo", by je skierować ku celowi: mistycznemu połączeniu z ponadludzką mocą. Praktyka jogi dzieli się na osiem części i stanowi rozbudowaną sys- tematyzację metod kontemplacyjnych. 1. Dyscyplina moralna w sensie niena- gannego etycznie postępowania. 2. Doskonalenie fizyczne i duchowe w sensie oczyszczenia. 3. Opanowanie 84 pozycji siedzenia (a- sana), umożliwiających kontemplację- 4. Regulacja wdychania i wydychania powietrza przez prawy i lewy otwór nosowy. 5. Oderwanie narządów zmyslów od od- bieranych przez nie wrażeń. 6. Skoncentrowanie myśli (dharana) na konkretnym przedmiocie. 7. Medytacja (dżana), w trakcie której myśl obejmuje wylącznie ten przed- miot. 8. Zatopienie się w sobie (samadhi), w czasie którego wyłączona zostaje wszelka wyobraźnia, a medytujący całkowicie traci przytomność. Trzy ostatnie części tego podziału nazywają się radżajoga (królewska joga) i obejmują właściwe stany mis- tyczne, natomiast pięć pierwszych części, dotyczących ascezy, pojmowa- nych jest bądź jako przygotowanie do radżajogi, bądź też jako uprawiane osobno. Nazywa się je hathajoga (joga wysiłków). Jogin w stanie najgłębszego zatopienia się w sobie nie odbiera żadnych wrażeń zmysłowych, nie istnieje dla niego szczęście ani cierpienie, podział na „moje" i „twoje" . W tym stanie nie należy on ani do rodziny, ani do kasty, znajduje się poza dobrem i złem, poza przestrzenią i czasem, ba - poza samym sobą, ponieważ stanowi jedno z duchem absolutnym. Powrót do początkowej jedności jest wyzwoleniem od wielości rzeczy i związanych z nimi dążeń i działań, jest wybawieniem z długiego łańcucha reinkarnacji. Tzw. lajajoga (joga rozwiązania) upatruje w ciele człowieka odbicie makrokosmosu. To myślenie w kategoriach mikrokos- mosu/makrokosmosu, oparte na za- łożeniu, że kręgosłup człowieka to odpowiednik góry Meru jako osi świata, przyjmuje istnienie pomiędzy organem płciowym a wierzchołkiem głowy siedmiu ośrodków (czakr) od- powiadających częściowo pierwiast- kom kosmicznym. Joga uaktywnia owych siedem czakr lub kwiatów lo- tosu położonych wzdłuż kręgosłupa jako ośrodki ponadzmysłowych energii życiowych i doznań. Jogin budzi prąd życia (kundalini) w najniżej położonej czakrze i kieruje siłę ku górze do najwyższej czakry na wierzchołku głowy. W jednej z odmian jogi (roz- winiętej w siaktyzmie) za pomocą ćwiczeń oddechowych zbudzona zo- staje bogini spoczywająca w postaci węża u podstawy przebiegającej wzdłuż rdzenia kręgowego żyły su- szumna, w najniższym ośrodku siły muladhawa (podpora korzenia), aby stopniowo wzniosła się do najwyż- szego z siedmiu ośrodków siły, sahas- rawy, co równa się zespoleniu siakti z Siwą. Praktykowanie jogi pobudza cudo- wne siły (siddhi, riddhi, bhuti, wib- huti, aiśwardża). Do 8 wielkich sił (mahasiddhi) zalicza ~się: 1. animan (stawanie się nieskończenie małym lub niewidocznym), 2. laghiman (sta- wanie się niezmiernie lekkim), 3. gari- man (stawanie się nadzwyczaj cięż- kim), 4. mahiman/prapti (powiększanie się do niesamowitych rozmiarów i sięganie do najodleglejszych obszarów, np. dotykanie księżyca czubkami palców), 5. prakamja (zdolność do nieograniczonej realizacji swoich ży- czeń), 6. isitwa (pełne opanowanie wszelkich narządów ciała), 7. wasitwa (zmienianie naturalnego krążenia), 8. jatra kamawasajitwa (zdolność do przenoszenia się w dowolne miejsce samą siłą woli). Dzięki tym siłom Jogin staje się wszechwiedzący i wszechmocny. Głównym joginem jest bóg Siwa, którego jako mistrza i przykład do naśladowania (guru) lub jako iśwarę (pana) i wielkiego jogina wzywa się wymawiając świętą sylabę „om" . Przez kontemplację jogin może złączyć się z iśwarą w jedno i sam stać się iśwarą. Jogini cieszą się wśród hindusów wysokim poważaniem. SZTUKA I LITERATURA Świątynie skalne i wolno stojące Miejsca kultu pomniejszych bóstw składają się często jedynie z kilku lub kilkunastu na czerwono pomalowa- nych kamieni. Natomiast wielkim bo- gom i boginiom okazywano cześć w świątyniach wykuwanych w skale wgłębnie lub stawianych na otwartej przestrzeni. Istnieją zespoły świątyń hinduskich, np. w Mahabalipuram (VII w.), gdzie skały wskutek obróbki przekształcono w monolityczne świą- tynie lub też wydrążono jak groty. Świątynie budowano na planie pro- stokąta lub kwadratu. Usytuowana w kamieniołomie dwukondygnacyjna świątynia Kajlasanathy (VIII w.) w Elurze niedaleko Adżanty jest połą- czona mostem z budynkiem wejścio- wym. Place budów świątyń wyzna- czano rytualnym aktem (dżantra). Główną, charakterystyczną część świątyni stanowi wieża, wyobrażenie mitycznej góry bogów Meru uważanej za środek wszechświata. Taka wieża, budowana w dwu formach stylistycznych: nagara i drawida, wznosi się nad garbha-grihą (sanskr. łono matki, przestrzeń łona), cellą będącą sanktuarium, pomieszczeniem wewnętrznym przypominającym o tym, że cały świat zjawisk ma swój początek w łonie matki. Cella to małe, skromne, ciemne sanktuarium przeważnie na planie kwadratu; do- piero w epoce postklasycznej (po 800 r.) ta forma podstawowa stopniowo zanika. W celli mieści się wizerunek głównego bóstwa; w świątyniach Siwy jest to często będący jego symbolem lingam. Nisze zewnętrzne położone są często symetrycznie na planie prostokątnym, wzdłuż osi, tworząc miejsce na ołtarze bóstw niż- szego rzędu. Obejście świątynne umo- żliwia wiernym spełnienie najważniej- szego rytuału, zwanego pradakszina: polega on na okrążaniu celli z wize- runkiem kultowym zgodnie z kierun- kiem przesuwania się słońca ze wschodu na zachód. Jest to potwier- dzenie kosmiczno-etycznej prawidło- wości świata właściwej temu, co bos- kie. Obejść dookoła można także świątynię i święty rewir (kszetra). Plan i wyposażenie świątyń hinduis- tycznych dostosowane są w pełni do rytuałów. Przy wejściu do zespołu świątyn- nego, przed cellą, znajdują się obszerne sale (mandapy), zwężające się od wejścia w kierunku celli. Służą one skupieniu się i przygotowaniu do aktu kultowego w celli, a także jako miejsce do wykonywania rytualnych tańców. Za zwykle otwartym przed- sionkiem i salą zgromadzeń (man- dapą), przed cellą, mieści się widna sala bramna (antarala), tak że plan świątyń hinduskich dzieli się w zasa- dzie na trzy części. Dobudowywanie obu sal połączonych z cellą okazało się niezbędne w czasach, gdy ceremonie stały się okazalsze, a liczba ich uczestników wzrosła. W trakcie tego procesu rozwinęły się w architekturze świątynnej dwa główne typy i jeden mieszany. Styl północnoindyjski lub indoaryjski na- gara odznacza się charakterystyczną wieżą sikhara nad cellą; wieża ta z reguły ma łukowaty profil i jest podzielona pionowo. Jej zwieńczenie Hinduizm '• stanowi okrągły kamień w forr owocu mirobalany (amalaka) o kamienna waza (kalasia) do ami lub nektaru, symbolizująca obietn szczęścia i nieśmiertelność, a w przypominająca o transcenden Świątynia z sikhara zbudowana j na planie kwadratu. Przed wii świątynną na platformie, zwykle stronie wschodniej, znajduje się kr sal (mandap) oraz wolno stojący j wilon dla wahany (zwierzę-syml służące pod wierzch głównemu bć wu). W przeciwieństwie do świąl indyjskich nepalskie nie mają u w< cia sali kultowej (mandapy). Do społu północnoindyjskiej świąt należy ponadto święta sadzaw (kund) do ablucji z prowadzącymi niej schodami (ghaty). Przykłady te typu świątyń to świątynia w Khad: raho (ok. 1000 r.) poświęcona Sii i mieszcząca w swym pawilonie b) Nandi, a także świątynia w Bhuwa: szwarze (ok. 1000 r.). W południowoindyjskim stylu d widyjskim wieża świątynna wima (wóz bogów) wznosi się piramidal nad świątynią, podzielona pozion Zwieńczeniem wimany, zbudowa z reguły na planie kwadratu, j półkulisty kamień (stupika). Na p nie gwiazdy wznosi się wieża świąt; na w Majsurze. Przykładami st drawidyjskiego są ratha (światy: w formie wozu) Dharmaradży w N habalipuram (VII w.), poświęcę Judhisthirze, oraz świątynia w T; dżurze (985-97). Z czasem zespoły świątynne zac to wyposażać w monumentalne b my z kilkupiętrowymi wieżami bra nymi (gopury), ozdobione liczny rzeźbami. Za przykład mogą tu i służyć Czidambaram (XIV w.) i św tynia Minakszi w Maduraju (XV w Architektura wolno stojąc} świątyń w stylu drawidyjskim pr brała w południowych Indiach w ś dniowieczu nowe formy w post l 214 Hinduizm obszernych, ufortyfikowanych miast świątynnych. Są one podzielone na liczne prostokątne, obmurowane dziedzińce, mieszczące sanktuaria głównego bóstwa, jego siakti, wahany itd. Znajdują się tam sale kultowe (mandapy) do wykonywania tańca świątynnego (nata- lub natjamanda- pa) i do „świętego wesela" (kaljana- mandapa) oraz bardzo długie ganki procesyjne, zaułki mieszkalne dla ka- płanów i tancerek świątynnych, ulice ze sklepami i skarbcami, pomieszczenia na sprzęt rytualny i wozy procesyjne (rathy) oraz stajnie dla świętych słoni. Nie brak w tych miastach ogrodów z sadzawkami do rytualnych ablucji i ghatów na nadbrzeżach rzek do kąpieli oczyszczających, jak i miejsc do palenia zwłok. Przykładem miasta świątynnego jest Madu-raj na południu Indii. W środkowoindyjskim (Dekan) stylu wesara łączą się elementy stylów północno- i południowoindyjskiego. Wieża świątynna nad cellą kryta jest beczkowatym dachem zakończonym łukiem w kształcie grzbietu osła (ku- du) i zwieńczonym wieloma wazami (kalasie). Przykład tego typu budowli stanowi ratha Bhimy w Mahabalipu- Hinduistyczne sztuki plastyczne Zewnętrzne ściany świątyń zdobią rzeźby. W sposób niezwykle drama- tyczny i dynamiczny przedstawiają one - od poziomu cokołu wzwyż, zgodnie z hierarchią ważności istot żywych - świat ludzi, zwierząt, two- rów baśniowych, demonów, mędr- ców, półbogów i bóstw. W odróż- nieniu od pogodnego i łagodnego wyrazu w buddyzmie, sztuki plastyczne h. mają charakter bardziej rytmiczny, odznaczający się gwałtownością ekspresji. Za przykład może tu po- służyć świątynia Minakszi i Sundare- śwary w Maduraju. Szczytowy poziom w hinduistycz- nym reliefie wypukłym przypada na 2. połowę okresu klasycznego, kiedy dzieła w Mahabalipuram (VII w.) zapoczątkowują styl pallawa. W Ma- habalipuram największa płaskorzeźba świata (długości 32 m) przedstawia m.in. pokutę księcia Pandawy Ar- dżuny oraz zstąpienie bogini Gangi (narodziny Gangesu). Olbrzymie po- sągi w Elefancie (VII w.) i sceny w Elurze (VIII w.) ilustrują mito- logiczne opowieści z Mahabharaty i Ramajany. Dla potrzeb kultu stanęły we wnętrzach świątyń posągi z ka- mienia i brązu; wśród nich szczegól- nym wyczuciem harmonii ruchów wyróżniają się brązy południowoin- dyjskie, np. tańczący Siwa (X-XI w.). Na południowym wschodzie wy- różniają się dzieła snycerskie, zwłaszcza wozy procesyjne z płaskorzeźbami wypukłymi przedstawiającymi hinduistyczny panteon. Bóstwa hin- duskie ukazywane są w postaci ludzi, zwierząt lub istot baśniowych (np. hybryd człowieka i zwierzęcia, olb- rzymów i karłów, z wieloma głowami i rękami) lub w formach symbolicz- nych. Tak np. Brahma jest mężczyzną z czterema głowami i czterema rękami, przy czym jego cztery głowy lub twarze symbolizują cztery sanhity (zbiory): Rigwedę, Samawedę, Ja- dżurwedę i Atharwawedę, ponieważ tego boga uważa się za strażnika objawienia boskiego. Gesty ilustrują najsubtelniejsze odcienie nastrojów. Sztuka indyjska wyróżnia przykładowo dziewięć podstawowych nastrojów (rasa): zdziwienie i wstręt, obawę i heroizm, komizm i współczucie, spokój i szaleństwo oraz miłość. Symboliczne znaczenie mają też postawy ciała (sthana) i pozycje siedzące (asa-na). Gesty symboliczne polegają na określonym układzie rąk (hasty) i dłoni (mudry). Symbolika odgrywa w h. bardzo dużą rolę. Jeżeli np. Kriszna przedstawiony jest w pozie tanecznej, grający na flecie (wenugo- pala), razem ze swą ukochaną Radhą lub z małżonką Rukmini, to ów flet symbolizuje człowieka. Sam flet, przedmiot martwy, zostaje ożywiony dopiero tchnieniem boga i rozbrzmiewa w rytmie i harmonii swego twórcy. Męskim bóstwom przyporządkowane są siakti. W symbolice sztuki na- miętną więź łączącą siakti z jej boskim mężem przedstawia się jako zespolenie płciowe. Każde bóstwo ma cha- rakterystyczne atrybuty. Z Wisznu hindusi wiążą 23 aspekty i imiona dlatego, że swoje cztery atrybuty (lo- tos, maczuga, koło i muszla) trzyma on na przemian w różnych rękach. Poszczególne bóstwa posługują się określonymi wahanami (pojazd), tj. zwierzętami służącymi im pod wierzch lub do towarzystwa, i noszą zróżnicowane, właściwe dla siebie ko- sztowności, szaty i nakrycia głowy. Istnieją jednak również czysto sym- boliczne wyobrażenia samych bóstw. Należy do nich paduka (odcisk sto- py), wypukłe odbicie uniesionej pode- szwy, opatrzone najczęściej znakami przynoszącymi szczęście, jak lotos, ziarnka jęczmienia, słońce, ryba itd. Te odciski stóp wiążą się przede wszy- stkim z kultem Wisznu; jego sym- bolem jest ślad stopy, co stanowi nawiązanie do trzech kroków Wisznu, którymi przemierzył wszechświat. Odciski stóp znaleźć można często przy tirthach, ścieżkach wiodących do kąpielisk i wodopojów, gdzie bos- kie istoty czyniły cuda i pozostawiły swoje ślady. Inny symbol to lingam (sanskr. fallus), wizerunek członka męskiego wykonany z kamienia i umieszczany w świątyniach Siwy. Lingajaci noszą ten symbol jako amulet w małej puszce na szyi. Lingam otacza się czcią jako symbol płodności. Oprócz lin-gamu w świątyni Siwy nie może zabraknąć joni (sanskr. łono matki). Ten symbol łona kobiecego stanowi Typy świątyń hinduskich: A. Świątynia sikhara (Indie Północne) 1. Ardha-mandapa 2. Mandapa 3. Maha-mandapa 4. Wieża sikhara nad garbha-grihą 5. Amalaka 6. Kalasia B. Świątynia asana C. Ratha (ratha Dharmaradży w Mahaba- lipuram) D. Świątynia skalna (świątynia Kajlasana- thy w Elurze) , 2 l E. Świątynia podwójna (świątynia Hojsa- leśwary w Halebid) przedmiot kultu przede wszystkim wśród wyznawców Siwy i w bengals- kim kulcie Durgi. Wspomnieć należy w tym miejscu o wizerunkach par kochanków (mit- huna) i grupach erotycznych. W pół- nocnych Indiach - np. w Bhuwanesz- warze (XI w.), Khadżuraho (XI w.), Konarak (XIII w.) - są one przed- stawione z wyraźną stylizacją ciał, zaś F. Świątynia z trzema cellami (świątynia Kesiawy w Somnathpurze) 1. Przedsionek 2. Westybul środkowy otoczony 3-5. trzema cellami Hinduizm 2 w południowych Indiach - np. w Ta dżurze (XI w.), Gangaikondaczo! puram (XI w.) - w stylu mniej el presywnym. Podobnie jak to sar zdanie, w zależności od podziału w razów, może mieć znaczenie ascetyi ne lub erotyczne, tak i grupy mithur ukazujące kobietę i mężczyznę ' wszystkich stadiach gry erotyczi i zespolenia płciowego, są równoczi nie symbolem ascezy i żądzy miłosn Pięć kamieni pańczajatana symb lizuje pięć bóstw i bożyszczy dom wych: czarny amonit-szalagrai - Wisznu, biały kamień w kształi lingamu - Siwe, kawałek rudy w zk Hinduizm 21' 216 Hinduizm pręgi - Durgę, jaspis - Ganeszę i kry- ształ- Surję. Jako substytutom bóstw oddaje się im cześć o świcie. Pisma objawienia i tradycji Święte pisma hinduistyczne dzielą się na dwie duże grupy, z których najstarszą stanowią śruti, a później- szą smriti. Śruti (sanskr. słuchanie, usłyszany tekst) to teksty święte, któ- rych wierni pierwotnie słuchali, recy- towali je i uczyli się ich na pamięć. Merytorycznie chodzi o teksty ob- jawienia boskiego o randze najwyż- szego autorytetu duchownego, mające moc wiążącą w kwestiach doktryny i etyki. Pod względem treści obejmują one cztery zbiory (sanhity) Wed (-> wedyzm) oraz brahmany, aran-jaki i upaniszady -> braminizmu. Hindusi wierzą, że Wedy są najstarszymi pismami, a wedyjski sanskryt - najstarszym językiem świata. Te pisma boskiego objawienia (śruti) do- stępne są i zrozumiałe tylko dla małej części ludności. Smriti (sanskr. pamiętanie) ozna- cza bardzo dawną świętą tradycję. Merytorycznie chodzi tu - w przeci- wieństwie do ponadludzkiego obja- wienia śruti - o teksty przekazane przez ludzi, uważane za dzieło wielu pokoleń świętych mężów. Pod wzglę- dem treści należą do nich sutry, szast- ry, wedangi, purany, dzieła tantryjs- kie oraz Mahabharata i Ramajana. Pisma te są dostępne dla wszystkich warstw ludności - także dla kobiet - i cieszą się dużą popularnością. Obszerna literatura sutr (sutra, przewodnik, krótkie reguły) obejmuje kompendia brahman i upaniszad. Sięga ona częściowo do czasów bra- mińskich i jest uzupełniana do dnia dzisiejszego. Grihjasutry zawierają instrukcje ceremonii domowych, a Śrautasutry dotyczą rytuału kap- łańskiego. Kamasutra (przewodnik sztuki miłosnej) została napisana w III w. przez Mallanagę Watsjajanę, nii zaślubin i palenia zwłok, rytuałów oczyszczających, studiów Wed, reguł praktycznego życia i wielu innych. Wedangi (człony, nauki pomocni- cze) objaśniają Wedy i są ich zakoń- czeniem. Traktują o takich dziedzi- nach nauki, jak fonetyka, gramatyka, etymologia, wersologia i astronomia oraz o związanych z nimi rytuałach. Purany (sanskr. stare opowieści) to księgi kanoniczne wisznuitów, siwai- tów i siaktystów, gloryfikujące naj- wyższe bóstwa. Pisma te, których autorem jest według tradycji święty Wjasa, są anonimowym dziełem wielu pokoleń, pisanym do roku 900 po Chr. W formie metrycznej relacjonują mityczne, legendarne i historyczne przekazy z wczesnego okresu i są podzielone na pięć tematów (pań- cza-lakszana, pięć cech): sarga, stwo- rzenie, pratisarga, zniszczenie i pono- wne stworzenie świata, wamsia, gene- alogia bogów i mędrców, manwan- tara, okresy mitycznych przodków, wamsianuczarita, dzieje dynastii kró- lewskich. 1 Wieżowa część (sikhara) świątyni Khan- darija Mahadewy w Khadżuraho; przykład pólnocnoindyjskiego stylu nagara (1125) 2 Świątynia Mukteśwary w Bhuwaneszwa- rze z mandapą w kształcie krzyża (975) 3 Świątynia Brihadeśwary z wieżą wimana w Tandżurze; przyktad południowoindyjs- kiego stylu drawida (985-97) 4 Świątynia Minakszi i Sundareśwary z go- purą (1623-60). Maduraj 5 Zespól świątynny Angkor Wat, największa (zajmuje powierzchnię 162,6 ha) budowla sakralna świata (1113-50). Kambodża 6 Pokuta Ardżuny, jedna z największych płaskorzeźb świata (VII w.). Mahabalipu- ram 7 Kalpa-sutra, rękopis na papierze (1439). Delhi, Indyjskie Muzeum Narodowe który czerpał z wceśniejszych źródeł. Ten najstarszy z schowanych i naj- bardziej znany pdręcznik miłości i piękna w siedmii rozdziałach pisa- nych prozą omawa z naukową sys- tematycznością i iuchym pedantyz- mem staroindyjsfcj erotykę. Przed- miotem Dharmasitr, zwanych Dhar- maszastrami, są wzepisy religijno- -prawne dotycząc prawa, polityki, obowiązków społcznych, powinności króla, a także zyyczajów i obyczajów. Liczne dzieła litoratury szastr trak- tują o wszelkich nożliwych dziedzi- nach, poczynając d astronomii aż po pouczenia dla złockiei i heter. Należy do niej najsłynniejay utwór literatury indyjskiej w ogót, Kodeks Manu (Manu-śmriti), zw.ny także Manawa Dharmaszastra. lindusi upatrują w nim objawieiia boga-stwórcy Brahmy dla praoj;a rodu ludzkiego Manu. Według Itgendy o wielkim potopie Manu mjąc się w wodzie ujrzał małą rybkę, Itóra poprosiła go, by ją oszczędził. Ipełnił jej prośbę, a ponieważ rosła przełożył ją do większego zbiornik, później do sta- wu i wreszcie wpuścił do morza. Ryba poradziła nu, by zbudował statek. Kiedy nastąpił potop, Manu - w przeciwieństvie do wszystkich innych ludzi - uratiwał się. Dzieło to, powstałe między H w. przed Chr. i II w. po Chr., zawien przepisy prawne dotyczące religii i (byczajów i stanowi swego rodzaju kompendium h. Rozpoczyna je opi; stworzenia świata, a kończą rozważania o wędrówce dusz, nagrodzie i karze dla ludzi w niebie lub piekk, w zależności od ich dobrych lub zych narodzin do przyszłego życia, igodnie z zasadą zadośćuczynienia za swoje czyny. Treść dzieła odnosi się do wszyst- kiego, co może by istotne w życiu doczesnym hindusi: systemu kasto- wego, etapów życa i obowiązków bramina, obrzędów podczas ceremo- fji^Sfół ;'| 218 Hinduizm Purany w swej dzisiejszej formie dzielą się na trzy grupy: 1. Mahapurana (wielkie purany). Jest ich 18, a ich bohaterami są: Brah- ma, Padma, Wisznu, Siwa, Bhagawa- ta, Narada, Markandeja, Agni, Bha- wiśja, Brahmawajwarta, Linga, Wara- ha, Skanda, Wamana, Kurma, Mat- sja, Garuda i Brahmanda. Najszerzej znane purany to Wisznu-purana, za- wierająca legendę Wisznu, oraz naj- słynniejsza i najpopularniejsza Bhaga- wata-purana z legendą Kriszny. Bha- gawata-purana (sanskr. stara opo- wieść czcicieli Wzniosłego) jest jednym ze świętych pism bhagawatów, wy- znawców Wzniosłego, tj. wisznuitów, którzy czczą Krisznę pod imieniem Bhagawana i zalecają miłość do bóstwa (bhakti) jako drogę do zbawienia. Mahapurany oprócz tematów zawar- tych we wszystkich puranach omawiają pięć dalszych: samstha, porządek świata, raksza, utrzymanie świata po- przez wcielenia bogów, pralaja, upa- dek świata, hetu, duszę obciążoną nie- wiedzą jako przyczynę (świata) oraz apaśraja, duszę uniwersalną. 2. Upapurana (purany poboczne) mają raczej lokalne znaczenie. Jest ich 18, a ich tematem są: Sanatkurama, Narasimha, Nandi, Siwadharma, Daurwasa, Naradija, Kapila, Mana- wa, Usiara, Brahmanda, Waruna, Kalika, Maheśwara, Siamba, Saura, Parasiara, Maricza i Bhargawa. Spo- śród tych pism Saura-purana poświę- cona jest bogu słońca Surji i służy jego wyznawcom, saurom, jako podręcznik kanoniczny. 3. Sthalapurany lub Mahatmja są poświęcone poszczególnym miejscom kultu i służą ich gloryfikacji. Literatura puranów to nie tylko kanoniczne księgi wisznuitów, siwai- tów i siaktystów, ale także najważ- niejsze źródło hinduistycznej mitologii i ikonografii. Szczególną grupę stanowią dzieła o treści teoretycznej i praktycznej występujące pod nazwami agamy (tradycja, przekaz historyczny), san- hity (zbiory) i tantry (tkaniny). Chodzi w nich przede wszystkim o dżnanę (poznanie), jogę (medytację), kriję (robienie, w znaczeniu wznoszenia świątyń i tworzenia wizerunków bo- gów), czarię (czynienie, w sensie po- stępowania moralnego). Do tej grupy pism należy 108 wisznuickich san- hitów, 28 siwaickich agam i 77 siak- tyjskich tantr (nazw tych używa się także wymiennie). Pisma te uważane są za obowiązujące przez wisznuitów, siwaitów i siaktystów i mają dla nich rangę objawienia, podczas gdy inni hinduiści je odrzucają. Ramajana (sanskr. dzieje Ramy) jest krótszym i przypuszczalnie star- szym z dwóch wielkich eposów naro- dowych Indii, obok Mahabharaty. To anonimowe dzieło powstało między IV w. przed Chr. a II w. po Chr.; tradycja przypisuje jego autorstwo świętemu Walmikiemu, pierwszemu poecie Indii. W tym romantycz-no- dworskim eposie składającym się z siedmiu ksiąg zawierających około 24 000 dwuwierszy (szloka) mowa jest przede wszystkim o wierności mał- żeńskiej. Anonimowy epos Mahabharata (Wielka [opowieść o walce] potom- ków Bharaty) powstał w okresie między IV w. przed Chr. a IV w. po Chr.; tradycja przypisuje to dzieło śpiewa- kowi, świętemu Wjasie, który zebrał także wedy i purany. Mahabharata, składająca się w obecnej postaci z 18 ksiąg (parwan) różnej objętości, za- wierających ogółem 90 000 wersetów (najczęściej szloki, tzn. 32-sylabowe dwuwiersze, a ponadto tristubhy, tzn. 44-sylabowe dwuwiersze), uważana jest za najdłuższy wiersz w literaturze powszechnej. Bhagawadgita (sanskr. pieśń do- stojnego [Kriszny]) stanowi religij- no-filozoficzny wiersz dydaktyczny, a zarazem najświętszą z nabożnych ksiąg hindusów. Składa się z 18 pieśni liczących 745 wierszy. To anonimowe dzieło, powstałe ok. II w. po Chr., zostało włączone do Mahabharaty (6. księga), bezpośrednio przed opi- sem walki między zwaśnionymi Pan- dawami i Kaurawami. Odkąd znajomość Bhagawadgity dotarła na Zachód (1785), cieszy się ona tam dużym uznaniem; Wilhelm von Humboldt (1767-1835) nazwał ją najpiękniejszym, a może jedynym prawdziwie filozoficznym wierszem w literaturze powszechnej. NEOHINDUIZM W czasie prawie dwustuletnich bry- tyjskich rządów kolonialnych (1758- 1947) chrześcijańska Europa wywie- rała wpływ na hinduistyczne Indie, co przyczyniło się do powstania ruchu odnowy duchowej, zwłaszcza w Ben- galu. Neohinduizm jest szerokim ru- chem reform religijnych XIX i XX w., powstałym w konfrontacji z kolonia- lizmem obcych władców oraz z towa- rzyszącymi mu obcymi tendencjami intelektualnymi Zachodu, odwołują- cym się do hinduistycznej tradycji. W ruchu tym, który odegrał ważną rolę w zachowaniu indyjskiej tożsa- mości narodowej, szczególna rola przypadła kilku osobistościom. Dla Rabindranatha Tagore (1861- 1941), filozofa religii i laureata na- grody Nobla (1913), najgłębsze źródło mądrości stanowi niezafałszowany mistycyzm tożsamości (atman/brah- man) upaniszad. Jego zdaniem świat powinien się kierować „duchem Azji" jako elementem łączącym wszystkie rasy i kultury: „Zachód niewątpliwie przytłoczył nas nawałą dóbr użytko- wych, turystów, karabinów maszyno- wych, nauczycieli oraz religii, która jest wspaniała, ale jej wyznawcy dążą do wydłużenia listy współwyznaw- ców, zamiast w szczegółach przestrze- gać jej wskazań, które nie przynoszą zysków, lub poważnie podchodzić do jej praktyk, które są niewygodne." Przykład najszerzej znanego na Zachodzie podsumowania wątków świadomego swych celów neohindui- zmu stanowić może działalność filo- zofa i polityka Sarwepalliego Radha- krishnana (1888-1975). Charakterystyczne aspekty neo- hinduizmu to: l. uświadomienie sobie własnego dziedzictwa religijnego i kul- turowego w okresie walki o polityczną niezależność od Zachodu; 2. nowa indyjska samoświadomość wartości duchowo-religijnych Wschodu w po- równaniu z tymi, jakie głosi sekulary- zowany Zachód; 3. dążenie do prze- ciwstawienia się ekspansji myśli za- chodniego chrześcijaństwa przez ak- tywną działalność misyjną. Z ruchu reform religijnych wywo- dzą się niżej wymienione stowarzysze- nia, odrzucające system kastowy i dą- żące do „ponadwyznaniowego" h., który interpretowałby całość wiedzy i doświadczeń religijnych licznych fi- lozofów i mistyków. Brahma Samadż (Zrzeszenie wie- rzących w Boga) zostało założone w 1828 w Kalkucie przez bengals- kiego bramina Rammohana Roya (1772-1833). Ramakrishna Mission (Misja Ra- makriszny) nawiązuje do idei mistyka Gadadhara Chatterji Ramakrishny (1834-86). Założył ją w 1897 jego najznakomitszy uczeń Narendranath Datta Vivekananda (1863-1902). W 1875 bramin Dayanand Saras- vati (1824-83) założył w Bombaju zgromadzenie Aria Samadż. Ten na- cechowany indyjskim nacjonalizmem ruch reformistyczny, którego siedzibą było do 1947 Lahore, liczy ok. 500000 zwolenników. Dew Samadż (sanskr. Stowarzy- szenie boże) jest zbliżonym do Brah- ma Samadż ruchem założonym w La- hore w 1887 przez Siwa Narajanę Agnihotriego (1850-1923); liczy ok. 5000 zwolenników w Pendżabie i in- nych prowincjach. Joga Integralna to ruch założony przez indyjskiego filozofa i mistyka Sri Aurobindo Ghosha (1872-1950); ośrodek medytacji mieści się od 1910 w Pondicherry (Indie Płd.). W psychosomatycznej medycynie Zachodu coraz częściej wykorzystuje się w ostatnich czasach w celach tera- peutycznych ćwiczenia oddechowe i rozluźniające jogi. W wielu me- tropoliach zachodnich powstały szkoły jogi nawiązujące do jej klasy- cznych systemów: radża-, hatha-, mantra- i lajajogi. Hathajoga włączona została do ćwiczeń relaksacyjnych J.H. Schultza, a lajajoga - do psychologii głębi C.G. Junga (1875-1961). Po II wojnie światowej powstały nowe ruchy religijne, zakorzenione w h., ale przystosowane w mniejszym lub większym stopniu do mentalności Zachodu, np. -> Ananda Marga (1955), Medytacja -» Transcenden- talna (1958), -» Divine Light Mission (1960), -> eckankar (1964), -> Mię- dzynarodowe Towarzystwo Świado- mości Kriszny (1966). Te nowe religie nazywane są niekiedy także religiami - » młodzieżowymi. Chronologia Okres przed Chr. 3102 Śmierć Kriszny i początek ery kalijugi, hinduistycznej rachuby czasu. od 400 Przejście od epoki bramińs- kiej do hinduistycznej. 400 przed Chr.- 200 po Chr. Powstanie Ramajany. 400 przed Chr.-400 po Chr. Powstanie Mahabharaty. 327-325 Wyprawa Aleksandra W. na podbój Indii. 183-72 Panowanie dynastii Siun- gów. Hinduizm 1 Okres po nar. Chr. II w. Bhagawadgita; ostatnia redć cja Kodeksu Manu. II-VI w. Rozprzestrzenienie się h. płd.-wsch. Azję i Indonezję. III w. Powstanie Kamasutry Wa jajany Mallanagi. po 300 Opracowanie systemu san hji przez Iśwarakrisznę; Jadźnaw kja, najwybitniejszy mistrz upai szad. IV w. Początek siwaizmu, sekta p supata w Nepalu. 320-510 Wspieranie rozwoju przez dynastię Guptów. IV/V w. Powstanie epopei Kalida Raghuwansia. ok. 400 Upowszechnienie się wiś nuizmu. ok. 500 Opracowanie Joga-sutr F tańdżalego. od 500 Rozwój siaktyzmu i tantr} mu. 600-800 Okres rozkwitu wisznuist cznej sekty pańczaratry. VII w. Powstanie Pokuty Ardżun jednej z największych płaskorze: świata, oraz świątyni nadbrzeżu i 5 rath w Mahabalipuram. 690-750 Kumarila tworzy podstav filozofii mimansa. VII/VIII w. Świątynia Kajlasanatl w Kańczipuram. VIII w. Świątynia Hucczimalligu w Ajhole. od 700 Powstanie dawniejszych są hitów (zbiorów) pism tantryjskic przeniknięcie wisznuizmu-pańczara ry na południe. od 712 Pierwsze najazdy Arabó i początek islamizacji Indii. od 740 Świątynia Wirupakszy w Pa tadakalu. 780 Monolitowe świątynie Kajlas; nathy i Trimurti (Brahma, Wiszn Siwa) w Elurze. 788-820 Siankara tworzy podstaw systemu filozoficznego wedanty. 800 Komentarz Siankary do Bhagi wadgity. HOMERYCKA RELIGIA 220 Hinduizm IX w. Powstanie siwaickich agam oraz bhakti-sutr; kaszmirska nauka o rozpoznawaniu tożsamości istoty boga i duszy; siwaicki tantryzm w Kambodży i na Jawie. 900 Ostateczne uformowanie pura- nów. X w. Świątynia Siwy w Czandrehe. 930-950 Świątynia Lakszmany w Khadżuraho. 975 Świątynia Mukteśwary w Bhu- waneszwarze. 985-997 Świątynia Brihadeśwary w Tandżurze. X/XI w. Ostateczna wersja Bhaga- watapurany (legenda Kriszny); siak- tyzm w Kaszmirze; przeniknięcie sia- ktyzmu na południe. 1001-1026 17 wypraw łupieżczych do Indii sułtana Afganistanu Mah-muda z Ghazni (998-1030). 1033 Muzułmanie zdobywają Bena-res; wiele świątyń hinduskich ulega zniszczeniu. 1050 Świątynia Lingaradży w Bhu- waneszwarze z licznymi rzeźbami o tematyce erotycznej. 1050-1137 Ramanudża, filozof, największy teolog wisznuicki w płd. Indiach. XII w. Świątynia Angkor Wat (Ka- mbodża). 1100 Świątynia Dżagannathy w Puri. od 1100 Połączenie systemu filozofii njaja z wajsiesziką. 1117 Świątynia Czenna Kesawa w Belurze. 1125 Świątynia Khandarija Maha- dewy w Khadżuraho. 1170-1180 Gitagowinda, poemat Dżajadewy o Krisznie. 1192 Sułtan Muhammad Gori zwycięża radżputów w bitwie pod Taraori (Tarain). XIII w. Zespół świątyń w Halebid (m.in. świątynia Hojsaleśwary) z nie- zwykle bogatym wystrojem rzeźb; świątynia Keszawy z Somnathpurze; świątynia Wisznu w Ittagi. 1206-1526 Sułtanat delhijski. 1250 Świątynia boga słońca Surji w Konarak. 1296-1316 Aladyn Khaldżi łamie potęgę radżputów. ok. 1300 Nimbarka. 1335-1600 Hinduskie państwo Wi-dżajanagar. od 1398 Stuletnia krwawa wojna między władcami muzułmańskimi i hinduskimi. 1440-1518 Kabir, pierwszy mistyczny poeta piszący w języku hindi, twórca gminy religijnej kabirpant- hów (synteza islamu i hinduizmu). 1485-1534 Mistyk i reformator h. Czai tania. ok. 1500 Guru Nanak (1469-1538) tworzy sikhizm. 1526-1707 Rządy Mogołów w In- diach. 1532-1623 Tulsidas, poeta, twórca Ramajany w języku hindi (Ramcza- ritmanas). 1565 Zwycięstwo muzułmanów nad hindusami w bitwie pod Talikottą. 1583 Akbar W. (1556-1605) wydaje edykt o tolerancji. 1598-1650 Tukaran, poeta-mistyk tworzący w języku marathi. 1623- 1660 Zespół świątynny Mina-kszi i Sundareśwary w Maduraju. 1658- 1707 Cesarz Aurangzeb z dynastii Wielkich Mogołów prześladuje hindusów i burzy ich świątynie. 1758- 1947 Rządy kolonialne Bry- tyjczyków w Indiach. 1828 Rammohan Roy (1772-1833) zakłada zrzeszenie Brahma Samadż. 1829 Wprowadzenie ustawowego zakazu palenia wdów wraz z ich zmarłymi mężami. 1834-1886 Mistyk indyjski Rama- kriszna. 1861-1941 Rabindranath Tagore, laureat nagrody Nobla w 1913 r. 1869-1948 Mahatma Gandhi. 1875 Dayanand Sarasvati zakłada zgromadzenie Aria Samadż. 1887 Siwa Narajana Agnihotri (1850- 1923) zakłada stowarzyszenie Dew Samadż. od 1888 Ponowne narastanie sprze- czności religijnych między hindusami i muzułmanami. 1897 Vivekananda (1863-1902) za- kłada Ramakrishna Mission. 1905- 1911 Zamieszki religijne na tle podziału Bengalu. 1910 Sri Aurobindo Ghosh (1872- 1950) tworzy Jogę Integralną. 1919 Krwawa masakra w Amritsa-rze. 1921 Gandhi wzywa Hindusów do oporu bez stosowania przemocy („walka bez gwałtu"). 1929 Krwawe starcia między muzułmanami i hinduistami. 1940 Plan utworzenia Pakistanu, wysunięty przez Ligę Muzułmańską, wywołuje niepokoje religijne. 1947 Deklaracja niepodległości Indii i podział na muzułmański Pakistan i hinduistyczne Indie; krwawe walki hinduistów i muzułmanów. 1964 Zamieszki religijne w Bengalu Zach. i Pakistanie Wsch. 1966 Demonstracje hinduistów. 1969 Krwawe starcia między muzułmanami i hinduistami w Ahmadaba-dzie. 1984 Szturm indyjskich wojsk rzą- dowych na świątynię Sikhów w Am- ritsarze; zamordowanie premier In- diry Gandhi (1917-84). 1985 Rok 5087 hinduistycznej ra- chuby czasu. H.r. jest przedstawioną w wielkich eposach Iliadzie i Odysei odmianą -» greckiej religii. Zgodnie z tradycją autorem tego najstarszego dzieła po- ezji epickiej świata zachodniego (ko- niec VIII w. przed Chr.) był Homer; pochodził z okolic Smyrny. Jego wła- ściwym terenem działania wydaje się być Chios w jońskiej Azji Mniejszej, gdzie jeszcze za czasów Platona mieli swoją siedzibę homerydzi. Klasyczne i hellenistyczne wizerunki pokazują Homera jako ślepego człowieka. Przypuszcza się, że jego grób znajduje się na los. Poematy Homera, w których - w przeciwieństwie do religii ludu - znalazła wyraz religia królów i wo- jowników, były zakazane z powodu ich negatywnego w sensie religijnym wpływu na wychowanie młodzieży w idealnym państwie Platona. Antropomorficznie zarysowanych bogów Olimpu łączy z ludźmi płeć i charakter, dobro i zło (spory, kłams- two, kradzież, wiarołomstwo). Różnią się od nich większą siłą, nieśmier- telnością i wieczną młodością. W Iliadzie akcja rozgrywa się na dwóch płaszczyznach. Ludzkiemu działaniu przeciwstawia się działanie bogów. Zakres działania bogów jest tak ściśle związany z zakresem działania ludzi, że akcja w jednej płaszczyźnie wywołuje reakcję w drugiej. Istota i funkcje bogów homeryc- kich wydają się zagmatwane i sprze- czne ze sobą. Z jednej strony są nieśmiertelni, świetlani i mają moc (daimon), z której korzystają dowolnie stając po stronie swoich ludzkich ulubieńców. Z drugiej strony moira (los) stoi częś- ciowo ponad, częściowo obok bo- gów. Są oni co prawda strażnikami prawa i porządku, ale ich druga stro- na, ich „ludzka istota", uwidocznia się w sporach, oszustwach i kapryśnej samowoli. W Odysei bogowie wykazują w po- równaniu z Iliadą „postępową moral- ność". Ukazani są jako strażnicy bez- względnie obowiązującego prawa. Poza dwoma zgromadzeniami bo- gów, na których nakreślono z grubsza podstawowe zarysy działania, bogo- wie, ogólnie biorąc, niewiele się udzie- lają. W gruncie rzeczy tylko Atena i Posejdon interesują się ludźmi. Ten ostatni - nie mogąc zapomnieć urazy - wciąż na nowo odwleka pow Odyseusza i niszczy mu tratwę p( czas burzy, Atena natomiast di wytrwale, również za pomocą p< stępów, do swojego celu, by powra jącego Odyseusza przeprowad przez wszystkie niebezpieczeństwa Itaki. Wywierająca wrażenie wielki bogów budzi w ludziach lęk, wsi i szacunek. Za pomocą modlili libacji i ofiary można co praw prosić bogów, by zmienili ciężar lu kiego losu, ale nawet gdyby bogo1 spełnili prośby ludzi, przed włai śmiercią i tak nikt ujść nie może.1 Homera wszystkie dusze dostają do państwa cieni Hadesa i Persefo gdzie jako cienie żyją dalej. Wielcy bohaterowie minionych są opiewani w hymnach, poniev tak jak Odyseusz stanowią przyk dzielności i mądrości, uchodzącycł 1 Homer, marmur. Watykan 2 Zgromadzenie bogów wg Iliady: Afrc ta, Artemida, Apollo i Zeus, skarbiec Syj czyków (ok. 525przed Chr.). Delfy, Mi um Archeologiczne . .' "MM*, s .*. HURYTÓW RELIGIA INDIAŃSKIE RELIGIE i 222 Hurytów religia ludzkie cnoty, ale również podstępu i przebiegłości. Obie wielkie epopeje są najważniej- szym źródłem greckiej historii religii. Iliada, utwór o Ilionie (Ilios, Troja), stoi -jako najstarszy, całkowicie za- chowany, wielki epos - u początków literatury europejskiej. Utwór ten, składający się z 24 śpiewów (ksiąg), obejmuje ok. 16 000 heksametrów. Akcja toczy się w ciągu 51 dni, w ostatnim roku wojny Greków z Tro- Jest to religia ludu huryckiego, który w XVI w. przed Chr. przywędrował z okolic jeziora Wan (Wan Golu, Turcja) do płn. Mezopotamii. Religia Hurytów, spokrewnionych z miesz- kańcami Urartu, zalicza się do religii - > Azji Południowo-Zachodniej. Okres szczytowego rozwoju potęgi politycznej Hurytów wiązał się z leżą- cym nad środkowym Eufratem państ- wem Mitanni (ok 1500-1370 przed Chr.), które upadło pod naporem Asyryjczyków i Hetytów. Huryci odgrywali znaczącą rolę jako po- średnicy pomiędzy kulturą Sumeru I.r. są autochtonicznymi religiami staroindiańskich ludów i plemion Ameryki. Ponieważ Krzysztof Ko- lumb sądził, że w swojej podróży dotarł do Indii, dokąd zmierzał, na- zwał mieszkańców odkrytego lądu Indianami; z powodu częstego malo- wania ciała na czerwono nazywano ich też czerwonoskórymi. Indianie, którzy wraz z Eskimosami na pół- nocy stanowią pierwotną ludność ją, trwającej 10 lat i zakończonej zdobyciem miasta przez Greków. Odyseja, utwór o Odyseuszu, królu ItalS, małżonku Penelopy i ojcu Tele- macha, podzielona jest na 24 księgi i obejmuje 12 000 wierszy. Czterdzies- todniowa akcja rozgrywa się w dzie- siątym roku po upadku Troi, zdobytej dzięki zbudowanemu za radą Ody- seusza drewnianemu koniowi trojań- skiemu, i opowiada o dziesięcioletnim błądzeniu oraz o powrocie Odyseusza i Akadu a krajami leżącymi na za- chodzie. Na czele panteonu bóstw huryc- kich znajdował się ojciec bogów Ku- marbi. Wg mitologii zbuntował się przeciwko Anu i siłą zdobył władzę królewską. W końcu jednak został pozbawiony tronu przez boga pogody Teszuba. Tego ostatniego przed- stawiano najczęściej ponad górami Nanni (Namni) i Hazzi albo stojącego z maczugą w ręku nad dwoma bykami Szerimem (dzień) i Khurrim (noc). Małżonkę Teszuba, boginię słońca Hepat (Chepat), przedstawiano Ameryki, należą do kręgu rasowego mongoloidów. W trakcie powolnej migracji, zwa- nej „wędrówką ludów gęsim truch- tem", przybyli (ok. 10000-8000 przed Chr.) z Syberii na Alaskę i stąd roz- przestrzenili się na tereny Ameryki Płn., Środk. i Płd. aż po Ziemię Ognistą. Ich liczbę w czasie odkrycia Ameryki (1492) szacuje się na ok. 22 min. Krzysztof Kolumb (1451-1506), Ge- do Itaki. Przez wieki całe dzieło to oddziaływało na ludzkość. W śred- niowieczu (Herrad z Landsperg) Odyseja uchodziła za przygodę z syre- nami i była przykładem wytrwałości w obliczu pokus świata. W kronice świata Schedela podkreślona została tendencja moralna, jaką można wy- snuć po przygodzie z Kirke. Epizod z Nauzykają zapłodnił poetów (m.in. Goethego), a James Joyce nawiązał do Odysei w powieści Ulisses (1922). w sztuce jako postać stojącą na lwie. Synem Teszuba i Hepat był Szar- ruma. Nadto można wymienić boginię Szauskę, którą przedstawiano ze skrzydłami, stojącą na lwie, w to- warzystwie dwu służek Ninatty i Ku- litty. Bogowie huryccy zajęli ważne miej- sce w późniejszym panteonie Hety- tów. Aryjska górna warstwa społeczeńs- twa Hurytów (marjanni, rycerze) czciła przede wszystkim bóstwa we- dyjskie, takie jak Indra, Mitra i Wa- runa (-> wedyzm). nueńczyk w służbie królowej Kastylii Izabeli (1474-1504), szukając zacho- dniej drogi morskiej do Indii, po 61- dniowej podróży wylądował 12 X 1492 na Guanahani (San Sal-vador), a w 1498 odkrył ląd stały u ujścia Orinoko (później Panama). Odtąd datuje się dalsze odkrywanie, opanowywanie i chrześcijańska dzia- łalność misyjna Europejczyków na kontynencie amerykańskim. Na ozdobionych krzyżem i obra- zem Marii żaglowcach hiszpań-sko- portugalskich odkrywców i zdo- bywców znajdowali się zawsze - zgo- dnie z instrukcją królewską - ducho- wni świeccy i zakonni, aby natych- miast podjąć działalność misyjną wśród Indian. Kolumbowi podczas drugiej wyprawy (1493) towarzyszyło 12 misjonarzy. Krótko po pierwszym odkryciu Nowy Świat został podzie- lony traktatem z Tordesillas (1494) na hiszpańskie i portugalskie państwa kolonialne i na misję patronacką, po uprzednim ustaleniu przez papieża Aleksandra VI linii demarkacyjnej. Zgodnie z zasadą „Bogu dusza, kraj królowi" państwa te ustanowiły po- rządek kolonialny, a konkwistadorzy (hiszp. zdobywcy), hiszpańscy szlach- cice (hidalgos) i poszukiwacze przy- gód, powodowani ambicją, chciwoś- cią, ale też chrześcijańską gorliwością misyjną, odkryli i opanowali w ciągu 40 lat Amerykę Płd. i Środk. Szczytowe momenty tego procesu to podbój państwa Azteków na Wyżynie Mek- sykańskiej (1519-21) przez Hiszpana Hernana Cortesa (1485-1547) i pań- stwa Inków na ziemiach Peru, Ek- wadoru, Boliwii i pomocnego Chile (1531-33) przez Hiszpana Francisca Pizarra. W 1538 kazał on zamordo- wać swojego rodaka i konkurenta Almagra, a następnie (w 1541) sam został zamordowany przez jego zwo- lenników. Zdobywcy dzielili podbite kraje na encomiendas (latyfundia) i zmuszali pozostałych przy życiu Indian do wysokich danin w naturze. Przeciw pracy przymusowej i wyzys- kowi tubylców w Indiach Zach. wal- czył m.in. hiszpański dominikanin Bartolome de Las Casas (1474-1566) - nierzadko wbrew własnym religijnym współbraciom. Ponieważ Indianie okazali się zbyt słabi, niezdolni do tropikalnej gos- podarki rolnej, od 1510/11, dla ich „odciążenia", sprowadzano do Ame- ryki silnych i odpornych niewolników murzyńskich z Afryki. W celach misyjnych i dla ochrony nomadyzujących Indian jezuici zakła- dali w Paragwaju od 1607 „redukcje" indiańskie, tj. osiedla kolektywne, bez własności prywatnej. Kiedy w 1767 jezuici zostali wydaleni, a ich majątki sprzedane za bezcen, doprowadziło to do ciężkiego kryzysu gospodarczego i społecznego, zakończonego powsta- niem (1780-83) pod wodzą indiańs- kiego naczelnika Tupaka Amaru (1740-81), potomka władców pań- stwa Inków. W USA w 1837 wypartym ze wschodu Indianom przydzielono na „wieczne" posiadanie pewne teryto- ria, które jednak pod naciskiem bia- łych osadników były stale zmniejszane. Dziś jest w USA 267 i w Kanadzie 2279 rezerwatów indiańskich, tere- nów mieszkalnych o ściśle wytyczo- nych granicach, w których Indianie mają swój samorząd. Istnieje ok. 370 większych plemion indiańskich i wspólnot z ok. 150 cał- kowicie różniącymi się językami. In- dianie różnili się też stopniem roz- woju gospodarczego. I tak Indianie leśni i z Ziemi Ognistej trudnili się zbieractwem, a wysoko zorganizowane plemiona rozwinęły godne uwagi kultury miejskie, zniszczone przez konkwistadorów. Wiele plemion in- diańskich zostało albo wytępionych przez europejskich kolonizatorów (Hiszpanie, Portugalczycy, Holend- rzy, Francuzi, Anglicy), albo ze- pchniętych na niewielkie, trudne i nie- urodzajne tereny przez napływają- cych w ciągu 400 lat Europejczyków i sprowadzanych z Afryki Murzynów. Wśród zaledwie kilkuset tysięcy ocalałych północnoamerykańskich Indian są m.in. w USA Nawahowie i Siuksowie, a w USA i Kanadzie Algonkinowie i Irokezi. Do plemion środkowoamerykańskich nale- Indiańskie religie TA żą m.in.: w Meksyku (religie -> mel sykańskie) Aztekowie (religia -> a: tecka), Cziczimekowie, Huakstekc wie, Mikstekowie, Otomowie, Tara kowie, Totonakowie i Zapotekowi Miskito w Nikaragui i Hondurasi Majowie (religia -> Majów) w Gw; temali, Meksyku, Hondurasie i Są wadorze. Ok. 130 ludów indiańskie Ameryki Płd. jest mniej znanych n Indianie północno- i środkowoami rykańscy. Do nich należą m.in. Arai kanie, Arawakowie, Czibczow (Muisca), Tupi i Inkowie (religi -> Inków). Liczący ok. 30 min czyśi Słup totemiczny w Kanadzie HURYTÓW RELIGIA INDIAŃSKIE RELIGIE 222 Hurytów religia ludzkie cnoty, ale również podstępu i przebiegłości. Obie wielkie epopeje są najważniej- szym źródłem greckiej historii religii. Iliada, utwór o Ilionie (Ilios, Troja), stoi - jako najstarszy, całkowicie za- chowany, wielki epos - u początków literatury europejskiej. Utwór ten, składający się z 24 śpiewów (ksiąg), obejmuje ok. 16 000 heksametrów. Akcja toczy się w ciągu 51 dni, w ostatnim roku wojny Greków z Tro- Jest to religia ludu huryckiego, który w XVI w. przed Chr. przywędrował z okolic jeziora Wan (Wan Golu, Turcja) do płn. Mezopotamii. Religia Hurytów, spokrewnionych z miesz- kańcami Urartu, zalicza się do religii -> Azji Południowo-Zachodniej. Okres szczytowego rozwoju potęgi politycznej Hurytów wiązał się z leżą- cym nad środkowym Eufratem państ- wem Mitanni (ok 1500-1370 przed Chr.), które upadło pod naporem Asyryjczyków i Hetytów. Huryci odgrywali znaczącą rolę jako po- średnicy pomiędzy kulturą Sumeru I.r. są autochtonicznymi religiami staroindiańskich ludów i plemion Ameryki. Ponieważ Krzysztof Ko- lumb sądził, że w swojej podróży dotarł do Indii, dokąd zmierzał, na- zwał mieszkańców odkrytego lądu Indianami; z powodu częstego malo- wania ciała na czerwono nazywano ich też czerwonoskórymi. Indianie, którzy wraz z Eskimosami na pół- nocy stanowią pierwotną ludność ją, trwającej 10 lat i zakończonej zdobyciem miasta przez Greków. Odyseja, utwór o Odyseuszu, królu liaA, małżonku Penelopy i ojcu Tele- macha, podzielona jest na 24 księgi i obejmuje 12 000 wierszy. Czterdzies- todniowa akcja rozgrywa się w dzie- siątym roku po upadku Troi, zdobytej dzięki zbudowanemu za radą Ody- seusza drewnianemu koniowi trojań- skiemu, i opowiada o dziesięcioletnim błądzeniu oraz o powrocie Odyseusza i Akadu a krajami leżącymi na za- chodzie. Na czele panteonu bóstw huryc- kich znajdował się ojciec bogów Ku- marbi. Wg mitologii zbuntował się przeciwko Anu i siłą zdobył władzę królewską. W końcu jednak został pozbawiony tronu przez boga pogody Teszuba. Tego ostatniego przed- stawiano najczęściej ponad górami Nanni (Namni) i Hazzi albo stojącego z maczugą w ręku nad dwoma bykami Szerimem (dzień) i Khurrim (noc). Małżonkę Teszuba, boginię słońca Hepat (Chepat), przedstawiano Ameryki, należą do kręgu rasowego mongoloidów. W trakcie powolnej migracji, zwa- nej „wędrówką ludów gęsim truch- tem", przybyli (ok. 10000-8000 przed Chr.) z Syberii na Alaskę i stąd roz- przestrzenili się na tereny Ameryki Płn., Środk. i Płd. aż po Ziemię Ognistą. Ich liczbę w czasie odkrycia Ameryki (1492) szacuje się na ok. 22 min. Krzysztof Kolumb (1451-1506), Ge- do Itaki. Przez wieki całe dzieło to oddziaływało na ludzkość. W śred- niowieczu (Herrad z Landsperg) Odyseja uchodziła za przygodę z syre- nami i była przykładem wytrwałości w obliczu pokus świata. W kronice świata Schedela podkreślona została tendencja moralna, jaką można wy- snuć po przygodzie z Kirke. Epizod z Nauzykają zapłodnił poetów (m.in. Goethego), a James Joyce nawiązał do Odysei w powieści Ulisses (1922). w sztuce jako postać stojącą na lwie. Synem Teszuba i Hepat był Szar- ruma. Nadto można wymienić bogi- nię Szauskę, którą przedstawiano ze skrzydłami, stojącą na lwie, w to- warzystwie dwu służek Ninatty i Ku- litty. Bogowie huryccy zajęli ważne miej- sce w późniejszym panteonie Hety- tów. Aryjska górna warstwa społeczeńs- twa Hurytów (marjanni, rycerze) czciła przede wszystkim bóstwa we- dyjskie, takie jak Indra, Mitra i Wa- runa (-> wedyzm). nueńczyk w służbie królowej Kastylii Izabeli (1474-1504), szukając zacho- dniej drogi morskiej do Indii, po 61- dniowej podróży wylądował 12 X 1492 na Guanahani (San Sal-vador), a w 1498 odkrył ląd stały u ujścia Orinoko (później Panama). Odtąd datuje się dalsze odkrywanie, opanowywanie i chrześcijańska dzia- łalność misyjna Europejczyków na kontynencie amerykańskim. Na ozdobionych krzyżem i obra- zem Marii żaglowcach hiszpań-sko- portugalskich odkrywców i zdo- bywców znajdowali się zawsze - zgo- dnie z instrukcją królewską - ducho- wni świeccy i zakonni, aby natych- miast podjąć działalność misyjną wśród Indian. Kolumbowi podczas drugiej wyprawy (1493) towarzyszyło 12 misjonarzy. Krótko po pierwszym odkryciu Nowy Świat został podzie- lony traktatem z Tordesillas (1494) na hiszpańskie i portugalskie państwa kolonialne i na misję patronacką, po uprzednim ustaleniu przez papieża Aleksandra VI linii demarkacyjnej. Zgodnie z zasadą „Bogu dusza, kraj królowi" państwa te ustanowiły po- rządek kolonialny, a konkwistadorzy (hiszp. zdobywcy), hiszpańscy szlach- cice (hidalgos) i poszukiwacze przy- gód, powodowani ambicją, chciwoś- cią, ale też chrześcijańską gorliwością misyjną, odkryli i opanowali w ciągu 40 lat Amerykę Płd. i Środk. Szczytowe momenty tego procesu to podbój państwa Azteków na Wyżynie Mek- sykańskiej (1519-21) przez Hiszpana Hernana Cortesa (1485-1547) i pań- stwa Inków na ziemiach Peru, Ek- wadoru, Boliwii i pomocnego Chile (1531-33) przez Hiszpana Francisca Pizarra. W 1538 kazał on zamordo- wać swojego rodaka i konkurenta Almagra, a następnie (w 1541) sam został zamordowany przez jego zwo- lenników. Zdobywcy dzielili podbite kraje na encomiendas (latyfundia) i zmuszali pozostałych przy życiu Indian do wysokich danin w naturze. Przeciw pracy przymusowej i wyzys- kowi tubylców w Indiach Zach. wal- czył m.in. hiszpański dominikanin Bartolome de Las Casas (1474-1566) - nierzadko wbrew własnym religijnym współbraciom. Ponieważ Indianie okazali się zbyt słabi, niezdolni do tropikalnej gos- podarki rolnej, od 1510/11, dla ich „odciążenia", sprowadzano do Ame- ryki silnych i odpornych niewolników murzyńskich z Afryki. W celach misyjnych i dla ochrony nomadyzujących Indian jezuici zakła- dali w Paragwaju od 1607 „redukcje" indiańskie, tj. osiedla kolektywne, bez własności prywatnej. Kiedy w 1767 jezuici zostali wydaleni, a ich majątki sprzedane za bezcen, doprowadziło to do ciężkiego kryzysu gospodarczego i społecznego, zakończonego powsta- niem (1780-83) pod wodzą indiańs- kiego naczelnika Tupaka Amaru (1740-81), potomka władców pań- stwa Inków. W USA w 1837 wypartym ze wschodu Indianom przydzielono na „wieczne" posiadanie pewne teryto- ria, które jednak pod naciskiem bia- łych osadników były stale zmniejszane. Dziś jest w USA 267 i w Kanadzie 2279 rezerwatów indiańskich, tere- nów mieszkalnych o ściśle wytyczo- nych granicach, w których Indianie mają swój samorząd. Istnieje ok. 370 większych plemion indiańskich i wspólnot z ok. 150 cał- kowicie różniącymi się językami. In- dianie różnili się też stopniem roz- woju gospodarczego. I tak Indianie leśni i z Ziemi Ognistej trudnili się zbieractwem, a wysoko zorganizowane plemiona rozwinęły godne uwagi kultury miejskie, zniszczone przez konkwistadorów. Wiele plemion in- diańskich zostało albo wytępionych przez europejskich kolonizatorów (Hiszpanie, Portugalczycy, Holend- rzy, Francuzi, Anglicy), albo ze- pchniętych na niewielkie, trudne i nie- urodzajne tereny przez napływają- cych w ciągu 400 lat Europejczyków i sprowadzanych z Afryki Murzynów. Wśród zaledwie kilkuset tysięcy ocalałych północnoamerykańskich Indian są m.in. w USA Nawahowie i Siuksowie, a w USA i Kanadzie Algonkinowie i Irokezi. Do plemion środkowoamerykańskich nale- Indiańskie religie 2'j żą m.in.: w Meksyku (religie -» mel sykańskie) Aztekowie (religia -» a: tecka), Cziczimekowie, Huaksteki wie, Mikstekowie, Otomowie, Tara kowie, Totonakowie i Zapotekowi Miskito w Nikaragui i Hondurasi Majowie (religia -» Majów) w Gw; temali, Meksyku, Hondurasie i Są wadorze. Ok. 130 ludów indiańskie Ameryki Płd. jest mniej znanych n Indianie północno- i środkowoami rykańscy. Do nich należą m.in. Arai kanie, Arawakowie, Czibczow (Muisca), Tupi i Inkowie (religi -> Inków). Liczący ok. 30 min czyśi Siup totemiczny w Kanadzie INDOIRAŃSKA RELIGIA INDOEUROPEJSKIE RELIGIE mi (-> indoirańska religia) i których ojczyzną prawdopodobnie jest obszar między środkową Europą i południo- wą Rosją. Datowana na koniec III tysiąclecia przed Chr. indoeuropejska rodzina ludów rozdzieliła się ok. 2000 przed Chr. na poszczególne ludy, a ich 224 Indoeuropejskie religie rasowo Indianie w Ameryce Płd. są dziś prawie wyłącznie katolikami. Jako reakcja - choć późna - róż- nych plemion indiańskich na koloni- zację, ucisk i wyniszczanie przez bia- łych kolonizatorów powstają powią- zane z kultem przodków i inspirowane przez charyzmatycznych przywódców religie, jak -> Ghost Dance i -» peyotyzm, które podsycają nadzieję na ponowne objęcie we władanie dawnych terytoriów. Wśród plemion indiańskich Ame- ryki Północnej szeroko rozpowszech- niona jest wiara w nadzwyczajną kos- miczną i życiodajną, acz niewidoczną siłę - Wielkiego Ducha. U Algon- kinów nazywa się on Kitszi Manitu (Wielki Duch) albo krótko Manitu (Duch). Siuksowie nazywają tę siłę Wakonda. Myśliwemu wiedzie się, ponieważ jego Wakonda przewyższa Wakondę upolowanego zwierzęcia. Hurftnowie nazywają tę siłę Oki. U Irokezów taką nadzwyczajną siłą jest Orenda, która może też łączyć się ze zwyczajną siłą życiową człowieka i daje się przenieść przez dotknięcie, tak że możliwe stają się niezwykłe osiągnięcia i sukcesy. Dla Athapas- ków Jakista (ja, niebo, światło) jest bogiem nieba. Delawarowie nazywają swojego boga Giszelemukuong - kieruje on losem ziemskim z wierz- chołka pala świata. I.r. obejmują religie rodziny ludów, do której należą prawie wszystkie ludy Europy - z wyjątkiem Basków i Ugrofinów - wraz z Indoirańczyka- Wyraz totem (pokrewieństwo, em- blemat rodzinny, duch opiekuńczy) pochodzi z indiańskiego dialektu Al- gonkinów. Totemem plemiennym albo totemem indywidualnym jest częs- to zwierzę. Podczas ceremonii ini- cjacji młodzieniec po ćwiczeniach po- stnych odłącza się od plemienia i w sa- motności oczekuje na wizyjne obja- wienie się swojego totemu, z którym odtąd wiąże go ścisła wspólnota losu. W indiańskich kultach wielką rolę odgrywają tańce; tancerze w maskach często identyfikują się z określonymi zwierzętami (niedźwiedź, bawół, bóbr). Taniec słońca u niektórych plemion Indian prerii (m.in. Arapa- ho) jest formą ślubowania i służy dobru plemienia. U Indian prerii i dorzecza Missisipi duże znaczenie ma fajka pokoju. Z nią wiążą się ofiary dymne, zawieranie pokoju i sankcje religijne. Podziemne domy kultowe i domy mężczyzn z ołtarzami i symbolicznymi figurami z piasku pełnią istotną rolę w rytuałach leczniczych Indian Pueblo. Również Ameryka Środkowa i Po- łudniowa stanowi teren, gdzie doszło do tworzenia się nowych religii afro- amerykańskich: -» umbanda w Brazylii i -> wudu na Haiti. Są one reakcją współczesnych potomków murzyńs- kich niewolników, sprowadzanych niegdyś z Afryki do Ameryki. Dla Czibczów - w węższym znacze- niu Indian Muisca (muisca, ludzie) - twórczą pramatką ludzkości jest Bachue. Ku jej czci książę Kazike z Guatawita zostaje wysmarowany na całym ciele żywicą i obsypany złotym pyłem. Następnie wywozi się go łodzią na święte jezioro, gdzie kąpie się i w ten sposób składa bogini ofiarę ze złota. Hiszpanie nazywają go el dorado (hiszp. pozłocony). Określenie to stało się nazwą legen- darnego Eldorado - kraju złota w głębi północnej części Ameryki Płd. U Indian Ziemi Ognistej najwyższa istota nazywa się Watawinewa (pra- stary, wieczny) lub Hitapuan (mój ojciec). Ponieważ przebywa w niebie (sef), nazywany jest też Watawine- wa-sef. Jest panem życia i śmierci, nagradza dobrych i karze złych. Kolumbijscy Uitoto czczą Moma - „ojca", który powstał przez samo „słowo", nosabia to „słowo" i prze- kazuje je ludziom, ponieważ uczy ich przykazań i obowiązków kultowych. Lud osadniczy Cagaba z Sierra Neva- da de Santa Marta (Kolumbia) czci pramatkę Gauteowan, która stwo- rzyła słońce i świat. Tupi-Guarani znani są ze swoich religijnych wędrówek w latach 1539- 1912. Oczekują oni runięcia ziemi i pożaru świata. Aby uchronić się przed tą katastrofą, trzeba osiągnąć w porę „kraj bez zła", będący jednocześnie siedzibą ich boga Nanderu-wusu (nasz wielki ojciec). W ujściu przed zagładą pomaga taniec nad morzem, a mitycznym wzorem jest tu czarownik Guirajpotu. Zdołał on uniknąć podobnej do potopu zagłady świata, ponieważ za wskazaniem boga Nanderuwusu uciekł na wybrzeże morskie, tam wzniósł dom tańców i tańczył bez przerwy tak długo, aż dom stał się tak lekki, że unosząc się ponad falami uleciał do nieba, do boga Nanderuwusu. wędrówki doprowadziły do powstania pierwszych indoeuropejskich wielkich państw w Azji Południowo-Za- chodniej i w Indiach. Do religii indoeuropejskich (dla których, a także dla wyznających je ludów przyjęto w nauce niemieckiej nazwę „indogermańskie") należą religie: -> indoirańska, -»hetycka i - » frygijska w Azji; -» słowiańska i -» bałtycka we wschodniej Europie; -» grecka, -> rzymska, -> celtycka i -» germańska w południowej, środkowej i zachodniej Europie, a także religia - > scytyjska. Wśród bogów indoeuropejskich panuje hierarchia z najwyższą istotą na szczycie, po części postrzeganą jako nieosobowy „element światła", po części jako „ojciec niebios". „Oj- ciec-światło-niebo" nazywa się Diaus- pita (staroind.), Diu-piter albo Ju-piter (łac.). „To co świeci" i „to co jasne" staje się ogólnym określeniem wszystkich istot boskich: deva (staro- ind.), daeva (staroirań.), divus lub deus (łac.), dia (staroirl.), dievas (lit.) i tivar (staronord.). Ta najwyższa istota jest strażnikiem i sędzią dobra i zła, obrońcą przysięgi i wierności, jak również przyjacielem potrzebują- cych. Z czasem różnicuje się ona i tak I.r. była wspólną religią Indów i Irańczyków przed ich podziałem na dwie grupy i wkroczeniem ok. pół. II tysiąclecia przed Chr. do płn. Indii i do Iranu. Należą oni jako indoirańska gałąź do ludów indoeuropejskich (-> indoeuropejskie religie). Obie grupy ludów określają same siebie jako arias (Ariowie, od sanskr. arys, szla- chetny), dlatego mówi się też o reli- giach aryjskich. Po oddzieleniu się ludów indoirań- skich od indoeuropejskich ludy irańs- powstają inne istoty boskie, a z ojcem nieba zostaje połączona w kosmicz- nym małżeństwie matka ziemia: Prthivi mata (staroind.), Demeter (gr.) i Terra Mater (łac.). Do tego dochodzi bóg burz: Pardżanja (staro- ind.), Perkuns (lit. i staroprus.), Fjórgynn (starogerm.). Męski bóg słońca - Surja (staro- ind.), Helios (gr.), Soi (łac.) - otrzy- muje żeński odpowiednik; funkcję tę pełnią: dziewicza zorza poranna Uszas (staroind.), Eos (gr.), Aurora (łac.), Eostra (staroang.), Ostara (starogerm.). Słońce, które pojawia się w wizerunku koła, wozu, statku, tarczy i piłki, jest przedmiotem kultu. Jednak dawniejszy od kultu słońca jest kult księżyca, najstarszego miernika czasu. Zamiast pochówku w ziemi, który odpowiada wyobrażeniu o dalszym życiu zmarłego w domu pogrzebo- wym, praktykowano od II tysiąclecia przed Chr. palenie zwłok jako prze- jaw uduchowienia wyobrażeń o dal- szym życiu w państwie zmarłych. Jed- nocześnie miejsce zabijania i grzebania ze zmarłym małżonki i służby zajmuje wspólne spalenie. Moralna zasada świata, nazywana rtam (staroind.), asa albo arta (staro- kie, do których należeli m.in. Per- sowie, Kurdowie, Beludżowie i Af- gańczycy, oraz indoaryjskie, żyły obok siebie na Wyżynie Irańskiej do czasu, aż ci ostatni od północy wdarli się do Indii. W ten sposób ze wspólnej powstały dwie religie: wczesnoirańs- ka, stanowiąca podstawę późniejszego -» zaratusztrianizmu, oraz -> we- dyzm w Indiach. Bóstwa indoirańskie symbolizowały siły, które powinny cechować czło- wieka, jak gościnność, wierność w so- juszach i wola zwycięstwa. Indoirańska religia 2'. irań.), ritus (łac.) i urd (starogerm jest powszechnym prawem i stoi p nad wszystkim. Podczas wielkich świąt sławiącyi życie świat zwierząt i roślin zysku nowe siły przez łączenie się płci. T< rytuał płodzenia jest specyficzną fo mą „magii podobieństwa", wedh której „podobne wywołuje podo ne". Pity podczas świąt życia świę napój oszałamiający madhu (star ind.), madu (staroirań.), methy (gr mathu (starowysokoniem.) i mac (lit.), pierwotnie pozyskiwany z mi-du, dawał boską siłę. Na początku roku, początku wio ny i podczas letniego przesilenia ro pałano ogień, uznawany za prasub tancję, a bieg słońca - prawzoru ogn - był naśladowany w toczeniu się k i w tańcu. Kamienie, drzewa, źród i rzeki uchodziły za siedzibę świętyc sił życia. Kult, pierwotnie sprawował przez ojca rodziny i naczelnika pl mienia - gdyż porządek społeczi opierał się na patrymonialnie zo ganizowanej wielkiej rodzinie m jącej ukoronowanie w plemien - przeszedł później w ręce kapłan flamen (starołac.) i brahman (st roind.). staroirań. staroind. znaczenie ahura asura bóg (ogólnie) daeva deva boska istota Mithra Mitra bóg wierność układów Yereth- Yrtra- bóg burzy Indi ragna han Yima Yama praczłowiek haoma soma napój ofiarny yasna yajna ofiara baresman barhis podściółka ofiarna athravan athar- kapłan van (czarownik) naotar hotar recytator hymnów 226 Indyjskie religje W przeciwieństwie nowych religjj arych religii Subkontynent indyjs.. postawionego na wier ' rila kształt ta: jego podstawę od r> •, ^u trójką- łańcuch Himalajów r*°cy stanowi Ocean Indyjski - co pr ^oki okala ski symbol płci; m.in di ^°mina żeń- nazywają swój krai \, e8o Hindusi J 'ł-l^aj-i Ludność Indii skład Indie", ludów, reprezentujący f s'? z wielu języki i religie. Przewa- rÓżne rasy; rasa spokrewniona / ^$ indydzi, zamieszkujący przede **ropeidami, nocne i środkowe inr,S?:^stkim pół-le- Do tych T • enie religii " Przed- ludów, stanowiących wschodnią grupę rodziny indoeuropejskiej, należą m.in. Asamowie, Bengalczycy, Bhil, Biharowie, Gudszaraci, Hindustań- czycy, Marathowie, Pendżabowie, Sindhowie i Syngalezi. Do ras austroazjatyckich zaliczają się mówiące językiem munda ludy: Munda, Kurku i Santalowie we wschodnich Indiach oraz zamieszku- jący środkowe i południowe Indie, mówiący językami drawidyjskimi Te- lugowie, Tamilowie, Malajalowie, Kanarezowie, Gondowie, Tulu, To- da, Oraonowie, Khota i Badaga. Tak różnorodne jak rasy, języki i kultury są religie ludów. Najstarszą ze znanych i.r. jest odkryta w 1922 dzięki wykopaliskom w miastach Mohendżo Daro w dolinie Indusu i Harappa w Pendżabie, reprezentująca kulturę Indusu. Ta wysoko roz- a Mattiwazą, następcą tronu Mitan- ni. Wymienieni w nim bogowie Mitra, Waruna i Indra mieli czuwać nad przestrzeganiem traktatu, dzięki któ- remu państwo Hetytów stało się wiel- kim mocarstwem. winieta kultura miejska sięga co naj- mniej III tysiąclecia przed Chr., a więc czasów przed przybyciem indo- europejskich Ariów. Odnajdywana niemal we wszyst- kich domach statuetka prawie nagiej postaci kobiecej wyobraża wielką wszechmatkę i dawczynię życia. To bóstwo macierzyństwa - przedsta- wiane albo jako kobieta ciężarna, albo z wydatnymi piersiami - sym- bolizuje źródło i utrzymanie życia. 1 Dwie boginie, brąz i terakota (II w. przed Chr.). Londyn, Muzeum Wiktorii i Alberta 2 Pieczęć z rytuałem ofiarnym, steatyt, Mohendżo Daro (ok. 2500 przed Chr.) 3 Królewski kaplan, Mohendżo Daro (ok. 2500przed Chr.). Karaczi, Muzeum Naro- dowe Pakistanu Żeńskie i męskie organy płciowe (joni i lingam) uchodzą za seksualno-reli- gijne symbole płodności. Liczne po- stacie zwierząt na amuletach i pieczę- ciach (węże i krokodyle), jak również posągi byków wskazują na rozpo- wszechniony kult zwierząt, a wize- runki drzew mówią o kulcie roślin. Otoczona przez zwierzęta, w wieńcu z promieni, męska postać w postawie jogi, określana jako „pan zwierząt", wyraża pochwałę ascezy. -> Wedyzm (od 1500 przed Chr.), religia przyniesiona przez aryjskich przybyszów, ok. 900 przed Chr. roz- winął się w -» braminizm. W opozycji do niego powstały dwie religie świato- we: -> buddyzm (od VI w. przed Chr.) i -» dżinizm (od VI w. przed Chr.), podczas gdy religia światowa -> hin- I.r. jest religią południowoamery- kańskiego ludu indiańskiego Keczua. W latach 1200-1532 lud ten zasiedlił dziś. Peru, część Boliwii, Ekwador, Argentynę, Chile i Kolumbię. Inka było pierwotnie nazwą tylko jednej z grup plemiennych, językowo nale- żącej do Indian Keczua, stosowaną później na określenie klasy panującej w staroindiańskim Peru, skąd wywo- dzili się władcy państwa, otrzymujący następnie tę nazwę jako tytuł. Wielkie państwo Inków (1438- 1532), z początkiem XVI w. obej- mujące obszar Andów od Quito na północy aż do Yalparaiso na połu- dniu wraz z terenem wybrzeża, nazy- wane było przez nich samych Tahu- antinsuyu (całość czterech stron świa- ta); stolicą było Cusco (pępek), uwa- żane przez Inków za centrum ziemi. I.r. należy do religii -> indiańskich i -» amerykańskich. Ok. 1200 r. przed Chr. grupa ple- mion Inków osiedliła się na Wyżynie duizmu (od 400 przed Chr.), którą dziś wyznaje prawie 80% Hindusów, rozwinęła tradycje bramińskie. Czwartą z dziewięciu dzisiejszych religii światowych powstałą w Indiach (ok. 1500 przed Chr.) jest -> sikhizm. W Indiach znaleźli również nową ojczyznę wyznawcy -» parsizmu po ucieczce z Iranu (VIII w. przed Chr.). Z Indii wywodzi się też -> tantryzm. Również -> azjatyckie religie plemienne zadomowiły się wśród kilku ludów Indii. Indie były nie tylko płodną ojczyzną starych religii. Tu powstawały też od XIX w. hinduistyczne ruchy refor- mistyczne, które można zaliczyć do nowych religii. Wymienić tu należy m.in.: Brahma-Samadż (zał. 1828), Ram Mohan Rój (1772-1833), Aria- INKÓW RELIGIA Peruwiańskiej, w dolinie Cusco w Andach, co dało początek dynastii Inków. Założycielem i pierwszym władcą był wódz Manko Kapak, jednocześnie pierwszy z Inków, który nad jeziorem Titicaca doznał teofanii, w czasie której objawił mu się bóg słońca Inti i zlecił obdarzenie Indian andyjskich krajów górskich wyższą kulturą. Bóg słońca przekazał mu też złotą laskę, która miała zagłębić się w ziemię w miejscu, gdzie należy założyć państwo Inków. Nastąpiło to na peruwiańskiej wyżynie Cusco. Dziewiąty Inka, Kusi Yupanąui (1438-71), któremu również objawił się bóg słońca, nazywał siebie Pacza-kuti (zmieniający świat) i w 1470 r. podbił państwo Chimu. Dziesiąty Inka, Tupak Yupanąui (1471-93), rozszerzył państwo Inków na południe, a jedenasty Inka, Huayna Kapak (1493-1527), w 1513 podbił kraj Quito (Ekwador); za jego czasów państwo Inków przeżywało rozkwit. Inków religia : -Samadż(zał. 1875), DajanandSar wati (1824-83), Dew-Samadż (; 1887), Siwa Narajana Agniłu (1850- 1923), Misja Ramakris; (zał. 1897), Swami Wiwekanar (1862-1902), Joga Integralna (; 1910), Śri Aurobindo Gosh (18: 1950), wreszcie Sarwodaja-Sam; (zał. 1951), którego twórcą jest Wii ba Bhawe (ur. 1895). Wymienić i leży też -> Tana Bhagat (począ XX w.). Aż pięć z najbardziej znani ośmiu religii -> młodzieżowych, m nowicie - > Ananda Marga, Medy cja -> Transcendentalna, -> Div Light Mission, -» Międzynarodo Towarzystwo Świadomości Kris2 i ruch -> Bhagawan Śri-Radżni wywodzi się z Indii. Walki o tron (1527-32) mięć braćmi: Huascarem, dwunastym ] ką z Cusco, i Atahualpą, trzynast; Inka z Quito, ułatwiły hiszpańsk konkwistadorom zdobycie potężne państwa Inków, które rozpoczęło w 1531 lądowaniem Hiszpana Fn cisca Pizarra na wybrzeżu północr peruwiańskim. W 1532 Atahual został podstępnie pojmany w Ca marca przez Pizarra i zamordował Cusco zdobyto w 1533. Pizarro, ktć w 1538 kazał zamordować swoje rodaka i konkurenta Almagra, zos sam zamordowany przez jego zw lenników w 1541. Istotny czynnik spajający państ\ Inków stanowiła religia. Teokrai państwa Inków uzasadniano bosk< cią Inki, nazywanego również Sap Inka (jedyny Inka). Najwyższą istotą i stwórcą słońc księżyca i gwiazd był Wirakocza (l czua, piana morza, tłuszcz mórz: „niepojęty" bóg, którego złoty pos 228 Inków religia IRAŃSKIE RELIGIE 1 Bóg slońca Inków, złoto. Quito, Muzeum Archeologiczne 2 Miasto Inków Machu Picchu (Peru), odkryte w 1911 3 Nóż ofiarny Inków, miedź, zloto i turkusy, dl. 40,5 cm (1100-1400). Lima, Muzeum Zlota Peru w Cusco miał wielkość 10-letniego chłopca. Jego małżonka to bogini morza Mamakocza (keczua, matka morze). W peruwiańskiej strefie wybrzeża czczono go jako boga-stwórcę Pacza- kamaka (keczua, twórca świata) - identyfikowanego z księżycem. Po- nieważ ludzie sami stanowią jego świątynię, nie budowano dla niego oddzielnych miejsc kultu. Na andyjskiej wyżynie bóg-stwór- ca nazywał się Huirakocza. Identyfi- kowany później ze słońcem, stał się „ojcem boga słońca". Jako bóg-stwó- rca nakazał wznieść się słońcu i księ- życowi z jeziora Titicaca i stworzył człowieka z gliny. Od czasów panowania dziewiątego Inki Paczakutiego bóg słońca Inti (keczua, słońce) był czczony jako naj- wyższy bóg państwa. W genealogii bogów uchodził za najstarszego syna boga-stwórcy Huirakoczy (czy Pa- czakamaka) i każdorazowo rządzącego Inkę określano Intip Churin (syn Inti). Małżonką i siostrą boga słońca była bogini księżyca Mama Quilla (keczua, matka księżyc), pierwotnie bardziej świetlana i potężna niż bóg słońca, który wg mitu nasypał jej na twarz popiołu, aby nie była tak potężna i świetlana jak on. Ziemską re- prezentantkę bogini księżyca stano- wiła główna żona panującego Inki. Dziećmi boga słońca Inti i bogini księżyca Mama Quilla były dzieci słońca: Manko Kapak (potężny męż- czyzna) i jego siostra Mama Oello (czcigodna matka jajo), uważani za prarodziców dynastii Inków. Boginią ziemi i żyzności była Poka- mama (keczua, matka ziemia), a bo- giem burz i deszczu Illapa (keczua, błyskawica). Za huacas (keczua, moce) uważano wszystkie nadzwyczajne istoty i moce, jak góry, drzewa, jeziora i rzeki, które czczono usypując sterty kamieni jako ich obiekty kultowe. Każda rodzina i każda mumia Inki miała własne huaca. Z dwóch państw pozagrobowych jedno nazywało się hanakpacza (ke- czua, wysoki świat, górny świat), ro- dzaj raju w okręgu boga słońca, dru- gie - ukhupacza (keczua, niższy świat, dolny świat), miejsce chłodu i głodu we władaniu bogini ziemi. W państwie Inków, które realizo- wało najznaczniejszy w historii uzasa- dniony religijnie komunizm gospoda- rczy, wszystkie ziemie podzielono na trzy części. Kraj Inków należał do króla, kraj słońca - albo świątyń - do boga słońca i jego kapłanów, a kraj ludu lub wspólnoty - do ludu Inków, który jednak musiał też uprawiać dwa pierwsze rodzaje posiadłości ziem- skich. Zagospodarowanie kolektyw- nej własności ziemskiej podlegało ustalonym regułom. Surowo zabro- nione (huczą) były przede wszystkim kradzież, lenistwo i kłamstwo. Ama sua, oma aualla, oma lulla Żadnych złodziei, żadnych leni, żadnych kłamców. Inkowie mieli 4 główne święta. In- tin Raymi (keczua, taniec słońca), święto słońca ku czci boga Inti, ob- chodzone w czerwcu w czasie zimo- wego przesilenia dnia 'z nocą, było I.r. to zbiorcze określenie auto- chtonicznych religii powstałych na ważnej dla historii religii wyżynie sta- rego Iranu (między Morzem Kaspijs- kim, Afganistanem, Pakistanem, Ira- kiem i Turcją) oraz religii alochtoni- cznych, przyniesionych z zewnątrz, które zostały ukształtowane w duchu irańskim. I.r. zalicza się do religii -> indoirańskich i -> indoeuropejs- kich oraz religii -> Azji Południowo- -Zachodniej. Do narodów irańskich, wywodzą- cych się z rodziny indoeuropejskiej, najważniejsze i trwało 9 dni. Wtedy to za pomocą wklęsłego zwierciadła albo przez pocieranie drewienek roz- palano na nowo ogień. Aż do następ- nego roku strzegły go dziewice słońca. Ponadto obchodzono święto oczysz- czenia na wiosnę, we wrześniu, święto żniw w podzięce za plony kukurydzy i święto letnie w grudniu. Darami ofiarnymi były zazwyczaj potrawy i napoje. Ofiary z ludzi skła- dano rzadko, a jeśli już do tego do- chodziło, poświęcano dzieci spośród własnego ludu. Cenione i często skła- dane ofiary zwierzęce stanowiły lamy. W społecznej hierarchii szlachty, wolnych i niewolników uprzywilejo- waną pozycję zajmowali kapłani i ka- płanki, na których czele stał Yillak Umu lub Huakapuillak (mówiący z bogiem). Dziewice słońca, strzegące świętego ognia boga słońca, żyły we wspólnotach przypominających kla- sztory i zobowiązane były do rygory- stycznego przestrzegania niewinności. Jeśli któraś złamała śluby, grzebano ją żywcem, a uwodziciela duszono. Inka mógł wziąć do haremu narzeczone słońca, mógł też dać je na żony szlachcicom. należą na północy Scytowie (religia - » scytyjska), na wschodzie Partowie, na zachodzie Persowie, Medowie, Kurdowie, Beludżowie i Afgańczycy. Z uwagi na historyczne znaczenie Persów wśród narodów irańskich przez religie irańskie w węższym sensie rozumie się religie perskie. Indoeuropejski lud Persów po 690 przed Chr. podjął wędrówkę ze swo- ich ziem macierzystych leżących na północny wschód od Medii w kierunku południowo-wschodnim i podbił Elamów, których tereny od napływa- Irańskie religie 2; Sanktuaria znajdowały się alt pod ziemią, albo na szczytach pir; mid, w świętych miejscach na wolny] powietrzu oraz w kompleksach świ: tynnych. Centralne miejsce kultu sti nowiła świątynia Korikancza (złoi dom), połączona z miejscami do skłi dania ofiar i domami dla kapłanów Chronologia ok. 1200 Początek kultury Inków. 1438-71 Paczakuti zakłada jak dziewiąty Inka wielkie państwo. 1471-93 Dziesiąty Inka Tupak Yi panqui. 1493-1527 Najwyższy rozkwit pań twa Inków w czasach jedenasteg Inki Huayna Kapaka. 1527-32 Wojna domowa międi przyrodnimi braćmi Huascarei i Atahualpą. 1531-33 Zdobycie państwa Inkó przez Hiszpanów. 1532 Uwięzienie trzynastego Inl Atahualpy przez Pizarra. 1533 Zamordowanie dwunasteg Inki Huascara na rozkaz trzynastej Inki Atahualpy i zamordowanie Ati hualpy przez Pizarra. jących tam Persów zaczęto nazyws Persis. Cyrus II z dynastii Achemen dów (559-529 przed Chr.) wyrusz; z Persis, podbił Medię i założył ant; czne państwo Persów (ok. 550-33 przed Chr.), sięgające od Morza Śró< ziemnego aż po Indus i od Mórz Czarnego i Kaspijskiego aż do Ocean Indyjskiego. Za ostatniego Achemen dy Dariusza III (336-330 przed Chr państwo perskie upadło pod naporei Aleksandra Wielkiego. Dopiero za S; sanidów powstało drugie wielkie pań: two perskie (226-642 po Chr.), któi Części świata Liczba wyznawców i. % ogółu wyznawców i. 1. Azja 2. Afryka 3. Obszar b. ZSRR 625 194 000 269 959 000 38 959 000 65,8 28,4 4,1 4. Europa 5. Ameryka Pln. 6. Ameryka Łac. 7. Oceania 12 545 000 2 642 000 1 326 000 101 000 1,3 0,3 0,1 950 726 000 100,0 Liczba Religia większości; % ogółu Kraje wyznawców i. religia państwowa wyznawców i. 1. Indonezja 157 120 000 _ 16,5 2. Pakistan 118 740000 większość; 12,5 religia państwowa 3. Bangladesz 97 920 000 większość; 10,3 religia państwowa 4. Indie 94 000 000 - 9,9 5. Turcja 56 490 000 większość 5,9 6. Iran 55 620 000 większość; 5,9 religia państwowa 7. Nigeria 53 920 000 - 5,7 8. Egipt 45 800 000 większość; 4,8 religia państwowa 9. Obszar b. ZSRR 34 610 000 - 3,6 10. Chiny 26 900 000 - 2,8 11. Algieria 25 110000 większość; 2,6 religia państwowa 12. Maroko 24 790 000 większość; 2,6 religia państwowa 13. Sudan 20 670 000 większość 2,2 14. Irak 17 230 000 większość; 1,8 religia państwowa 15. Etiopia 15 810000 - 1,7 16. Arabia Saudyjska 13 960 000 większość; 1,5 religia państwowa 17. Afganistan 13 880 000 większość; 1,5 A religia państwowa 18. Syria 10 860 000 większość 1,1 19. Malezja 9 460 000 większość; 1,0 religia państwowa 20. Jemen 9 060 000 większość; 0,9 religia państwowa 21. Tunezja 8 130 000 większość; 0,9 religia państwowa 22.-172. Inne kraje 40 646 000 większość 23 x ; 4,3 religia państwowa 12 x 950 726 000 większość 38 x ; 100,0 religia państwowa 24 x Islam 1 pierwsze lata życia wypasając z b: tem mlecznym trzody w górzyst; kraju Taif. Ponieważ jego matka ja zubożała wdowa wkrótce nie b; w stanie ponosić dalszych koszti utrzymania, zabrała go do siebie. W 576 Amina udała się z sześciol nim Muhammadem do Jatrib (Mec na) w odwiedziny do swoich rodzia i nieoczekiwanie umarła w droc powrotnej w Abwa. Osierocon; dzieckiem zaopiekował się osiemdz sięcioletni dziadek Abd al-Muttal a kiedy i on zmarł dwa lata późni ośmioletni Muhammad znalazł w rodzinie wuja Abu Taliba (z: 620), z którego synem Alim przyjaź się przez całe życie. Wuj zabrał dw nastoletniego chłopca w podróż z V rawaną do Syrii, a tam w Basi nestoriański mnich Bahira przep wiedział prorocze posłannictwo M hammada i radził wujowi dóbr strzec dziecka. Za poradą wuja M hammad został przewodnikiem kai wan i nauczył się je bezpiecznie pn prowadzać do celu po trudnych i pi nych niebezpieczeństw drogach. Pr wadzenie karawan wiązało t w owych czasach z wielkimi niebe pieczeństwami i wymagało dużej o powiedzialności, inteligencji i umiej tności przewidywania. Dla karaw; kupieckich Mekka stanowiła ważi punkt przeładunkowy w handlu mi dzy południową Arabią i Syrią, a n wet między Indiami i Egiptem. Mekce oraz podczas podróży z kar wanami Muhammad poznawał lud różnych religii (m.in. żydów, chrze cijańskich nestorian i jakobitów, m nichejczyków) i zaczerpnął od ni< wiele mądrości, z których niejedi znalazła się później w Koranie. Jako przewodnik karawan zysk zaufanie kupców z Mekki; otrzym przydomek al-Amin (wierny). Ż skromnie i mając 25 lat wstąpił i służbę u bogatej czterdziestoletni Hadidży, wdowy po kupcu. Orgar 230 Mam w procesie islamizacji dostało się pod władzę Arabów. Ludy indoirańskie wyznawały religię staroirańską, wywodzącą się z -> indoirańskiej religii Ariów. Mitra był dla nich boskim panem porządku społecznego. Blisko związany z nim pozostawał wojowniczy Rasznu. Szczególne znaczenie miała bogini Anahita (staropers. rozpętana, niepo- kalana), która stopiła się z boginią płodności Ardvi Sura (płynąca, szyb- ka) w postać Ardvi Sura Anahita. Jako dziewicza bogini płodności i władczyni wód przygotowywała ona MUZUŁMANIE NA ŚWIECIE „nasienie mężczyzn, wszystkim ko- bietom łono matczyne do porodu i dostarczała im właściwego mleka w porę". Na monetach partyjskich często widnieje wizerunek tej bogini. W świątyniach poza Iranem kult jej w czasach późniejszych był związany z sakralną prostytucją. W kulcie staroirańskim ważną rolę odgrywały rytuały ognia, ofiary z by- ków i spożywanie haomy (napój ofia- rny i uniwersalny środek leczniczy). Około 600 przed Chr. prorok i ka- płan irański Zaratusztra dokonał re- formy religijnej. Stworzony przez nie- ISLAM go -> zaratusztrianizm był popierany przez Achemenidów, a w czasach Sasanidów został podniesiony do rangi religii państwowej. Z zaratusz- trianizmu rozwinął się -» parsyzm. W państwie nowoperskim wprowa- dzona została w 1501 szyicka forma - > islamu, którą dzisiaj wyznaje 88% ludności Iranu. W Iranie poza tym powstały -> stare religie: kult misteryjny -> Mitry, mazdakizm, -* manicheizm, tu zro- dził się -> mandaizm. Jako -> nową religię należy wymienić -> babizm, z którego wyłonił się -> bahaizm. MUZUŁMANIE W POSZCZEGÓLNYCH KRAJACH Wyznawcy i. stworzonego przez Mahometa (Muhammada; ok. 570- 632) na początku VII w. w Mekce (arab. islam, poddanie się, poświęcenie się [bogu]) nazywani są muzuł- manami (arab. poddający, poświęca- jący się [Allahowi]). Od imienia zało- życiela religię tę na Zachodzie nazywa się również mahometanizmem, a jego wyznawców mahometanami; muzuł- manie odrzucają tę nazwę jako błędną. Nazwa Saraceni - w starożytności początkowo nazwa jednego z ple- mion arabskich - była używana przez Bizantyjczyków w odniesieniu do wszystkich Arabów, a później na chrześcijańskim Zachodzie -do wszy- stkich muzułmanów, zwłaszcza prze- ciwników krzyżowców. L, należący do religii -» Azji Połu- dniowo-Zachodniej, jest religią -> światową. Współczesny zasięg Muzułmanie stanowią drugą co do wielkości wspólnotę religijną świata po -> chrześcijaństwie. Łączna ich liczba wynosi 950726000, tj. 17,7% ludności świata, z czego 65,8% żyje w Azji, a 28,4% w Afryce. I. jest rozpowszechniony w 172 krajach, przy czym jako religia więk- szości w 38, a jako religia państwowa w 24, m.in. w Pakistanie i Bangla- deszu, Iranie, Egipcie, Algierii, Maroku, Iraku, Arabii Saudyjskiej, Afga- nistanie, Malezji, Jemenie Płn., Tunezji, Libii, Mauretanii, Kuwejcie i na Malediwach. Ale także w Sudanie, Turcji i Syrii liczba muzułmanów do- chodzi do ponad 90% ludności. Cho- ciaż w Indonezji stanowią tylko 16,5% ludności, w tym kraju żyje dziś większość muzułmanów. Spośród ok. 12,5 min wyznawców i. w Europie 2480 000 żyje w Jugosławii, l 700 000 we Francji i l 490000 w Niemczech. w ciąży, co miesiąc głos z nieba wołał ku ziemi, że wkrótce urodzi się pro- rok. Dzieciństwo i młodość Muhammad (arab. wielce chwalo- ny) urodził się 20 IV 570 lub 571 po Chr. w Mekce jako syn kupca Abd Allaha i Aminy - oboje z rodu Haszi- mów, szacownej, acz zubożałej bocznej linii panujących Kurajszytów. Narodziny Muhammada przypadły na „rok słonia", nazwany tak, ponie- waż abisyński wicekról Jemenu, Ab- raha, jako chrześcijanin-monofizyta podjął przeciw „pogańskiej" Mekce nieudaną wyprawę wojenną ze słonia- mi, podczas której słonie wysłane przodem w celu zniszczenia Kaaby padły przed nią na kolana. Ojciec Muhammada zmarł tuż przed lub po jego urodzeniu (praw- dopodobnie podczas podróży kupiec- kiej), tak więc na polecenie swego dziadka Abd al-Muttaliba został od- dany mamce imieniem Halima (nowo narodzeni Mekkańczycy zwykle by- wali przekazywani mamkom z koczo- wniczego pasterskiego plemienia ber- beryjskiego Bakr). U mamki spędził DROGA ŻYCIA MAHOMETA - MUHAMMADA IBN ABD ALLAHA Historia życia Muhammada ibn Abd Allaha zaczęła wcześnie obrastać w liczne legendy, podkreślające jego znaczenie jako założyciela religii. Już przed jego narodzeniem miały się po- jawić różnego rodzaju cudowne znaki. Gdy matka Muhammada była 232 Islam Islam 2 zował i prowadzi} dla niej karawany do Syrii, stał się jej powiernikiem, a w 595 małżonkiem. Szczęśliwy związek małżeński trwał ok. 25 lat. Mieli 2 lub 3 wcześnie zmarłych synów oraz 4 córki: Zainab, Rukadżę, Umm Kul- tum i Fatimę (zm. 632), oraz ado- ptowali Zaida ibn Harithę, wykupio- nego niewolnika. Objawienie i powołanie na proroka Allaha W 605 trzydziestopięcioletniemu Muhammadowi powierzono ponowne umieszczenie w narożniku Kaaby Czarnego Kamienia, odnalezionego po zburzeniu Kaaby. Meteoryt ten miał w tym miejscu Kaaby umieścić Abraham, aby zaznaczyć punkt roz- poczynania jej rytualnego obchodze- nia. Odtąd Muhammad coraz częściej przez kilka dni medytował w samo- tności na surowych stokach górskich. Coraz bardziej zajmowały go prob- lemy boskiego sądu i ludzkich uchy- bień. Pewnej nocy (noc siły) w 610, w ostatniej dekadzie miesiąca rama- dan, czterdziestoletni Muhammad zasnął w jaskini w górze Hira, a we śnie zobaczył majestatyczną postać trzymającą w ręku pokrytą znakami rolkę materiału, przekazującą mu pierwsze objawienie Allaha. Posła- niec wręczając rolkę wezwał go: „Czytaj!". Muhammad odpowiedział: „Nie umiem czytać". „Czytaj, czytaj!", zawołał posłaniec i przycisnął mu rolkę do piersi. Kiedy Mu- hammad zapytał: „Co mam czytać?", odpowiedź brzmiała: i ostrzegaj!" (sura LXXIV,1 n). „O proroku, rozpowszechniaj, co od twojego Pana na ciebie zstąpiło. Jeśli tego nie obwieścisz, nie spełnisz swego posłannictwa... Powiedz, co jest dobre, i powiedz, co jest złe, jak tobie powiedziano, i nie bój się niewier- nych." Odtąd Muhammad głosił swoje prorocze posłania publicznie w Mekce, niezłomnie przekonany o tym, że jest wybranym wysłanni- kiem Allaha do Arabów. Świado- mość tego posłannictwa uwidocznia się w autocharakterystyce. „Zapraw- dę, moja modlitwa i moje praktyki religijne, moje życie i moja śmierć należą do Boga, Pana światów! On nie ma żadnych współtowarzyszy. To mi zostało nakazane i ja jestem pierw- szym z tych, którzy się poddali cał- kowicie" (sura VI, 163). Określał sie- bie jako ostatniego i największego z dotychczasowych 124 000 proroków Allaha, wśród których wyróżniają się przede wszystkim Mojżesz i Jezus, jako posłańca radości dla wiernych i moralizatora dla niewier- nych. Działalność Muhammada jako proroka w Mekce Prorocze zwiastowanie Muham- mada polegało na systematycznie w ciągu życia doznawanych objawie- 1 Narodziny Abul Kasima; matka trzymając dziecko na rękach przedstawia je miesz- kańcom Mekki (1368) 1 Wniebowstąpienie Muhammada, minia- tura turecka. Paryż, Biblioteka Narodowa 3 Muhammad wygłasza kazanie do swoich wyznawców, miniatura turecka (XVII w.) 4 Muhammad na łożu śmierci, miniatura turecka. Stambuł, Muzeum Topkapi 5 Muhammad przyjmuje w Medynie posłów sąsiednich państw, miniatura turecka Muhammad czytał więc, a posła- niec odszedł. Po obudzeniu się po- czuł, że słowa te zapadły mu w serce. Opuścił jaskinię i usłyszał głos z nieba pozdrawiający go jako wysłannika Allaha: „Muhammadzie, ty jesteś wy- brańcem Allaha, a jam jest Gabriel". Teraz zobaczył na horyzoncie ol- brzymiej wielkości anioła. Głęboko przerażony wizją i zwias- towaniem, powrócił pełen lęku do domu i opowiedział żonie Hadidży o tym, co go spotkało. Ona pierwsza uwierzyła w jego posłannictwo i do- dawała mu odwagi. Wybraniec jednak chciał uciec przed światem i przed sobą samym, coraz częściej udawał się więc do góry Hira; nie znajdywał jednak spokoju. Sądząc, że bóg go opuścił, w przy- gnębieniu myślał o samobójstwie. Wówczas archanioł Gabriel przemó- wił do niego po raz drugi i przypo- mniał smutne dni minionego dziecińs- twa i młodości: Nie opuścił cię twój Pan ani cię znienawidził. (...) Czyż nie znalazl cię sierotą i czy nie dal ci schronienia? Czy nie znalazl cię błądzącym i czy nie poprowadził cię drogą prostą? I czy nie znalazł cię biednym i nie wzbogacił cię? (sura XCIII, 3/6-8) Podczas pierwszych trzech lat po pamiętnej nocy objawienie Allaha było tajemnicą znaną nielicznym zaufanym Muhammada. Oprócz żony Hadidży poinformował o nim tylko kuzyna i późniejszego zięcia, czwartego kalifa Alego (602-661; kalif od 656), adoptowanego syna Zaida, przyjaciela i późniejszego zięcia, trzeciego kalifa Osmana oraz swego przyjaciela i późniejszego teścia, pierwszego kalifa Abu Bakra. W 612/613 Muhammad doznał nowego objawienia, w czasie którego zasłonił z czcią głowę: „O ty, okryty płaszczem! Powstań Glos! W imię twego Pana, który stwo- rzyli Stworzył czlowieka z grudki krwi za- krzepłej! Glos! Twój Pan jest najszlachetniejszy! Ten, który nauczył czlowieka przez pióro; nauczył czlowieka tego, czego on nie wiedział. (sura XCVI, 1-5) 234 Islam niach sur Koranu. Kiedy przeczuwał nadejście nowego objawienia, przeni- kało go zimno i dreszcz, okrywał się podaną mu zasłoną albo płaszczem, spod których było słychać, jak jęczy, rzęzi i krzyczy. Po każdym objawieniu był zlany potem. W czasie dziesięcioletniej działal- ności w Mekce (612-622) prorok ob- wieszczał pełnymi żaru słowami na- dejście czasu ostatecznego, nawołując do pokuty i dobroczynności w ob- liczu bliskiego sądu. Głosił jedyność Allaha, któremu wierni winni się cał- kowicie podporządkować (islam). Codziennie recytował swoje objawie- nia w pobliżu Kaaby, ze wzrokiem skierowanym w stronę Jerozolimy. Pierwszych wyznawców znalazł wśród biednych i niewolników na przedmieściach Mekki, podczas gdy postawa panujących Kurajszytów była coraz bardziej niechętna, aż ich pogróżki przemieniły się w akty prze- mocy przeciw zwolennikom Muham- mada. Kurajszyci w nowym przesłaniu widzieli zagrożenie dla dotych- czasowej wiary, stanowiącej element jednoczący plemię. Władcy Mekki obawiali się o swoje wpływy i od- rzucali nauki Muhammada, uważając go za zwariowanego poetę. Wreszcie nałożyli na niego klątwę: nikomu nie wolno było rozmawiać z członkami rodu Haszim ani sprzedawać im żywności. Muhammad doradził swoim prześladowanym wyznawcom, aby wywędrowali do Abisynii. Chociaż Muhammad uznawał za jedyny cud objawienie Koranu, jego legendarne życie obfitowało w liczne cudowne czyny: cud nakarmienia i wyleczenia, cud wody i cud z po- działem księżyca na dwie połowy. Za największy cud uchodzi jego „mis- tyczna ekstaza". Dnia 27 miesiąca radżab w roku 620, kiedy umarła Hadidża i Abu Talib, Muhammad został uprowadzony przez archanioła Gabriela na białej klaczy Burak z Mekki do Jerozolimy. Podczas tej nocnej podróży (isra) polegającej na wznoszeniu się (miradż) ze świętej skały, punktu wyjścia do nieba, zawę- drował do 7 niebios, gdzie spotkał Adama (1. niebo), Jana i Jezusa (2. niebo), Józefa (3. niebo), Idrisa (4. niebo), Aarona (5. niebo), Mojżesza (6. niebo) i Abrahama (7. niebo), witany przez nich jako prawowity brat i prorok. Zanim Muhammad wrócił na ziemię, osiągnął to, że nało- żone pierwotnie na wiernych muzuł- manów 50 obowiązkowych modlitw (sałat) zostały zredukowane do 5 dziennie. W tym samym 620 r. Muhammad pojął za żonę wdowę Saudę i zaręczył się (jako pięćdziesięcioletni mężczyz- na) z sześcioletnią Aiszą (ok. 613- 678), późniejszą ulubioną żoną (od 623), córką Abu Bakra. Mąż stanu i dowódca w Medynie W 622 r. przybyło do Muhammada 18 nawróconych przez niego męż- czyzn z Jatrib (Medyna) z prośbą, by się u nich osiedlił i został ich przywódcą i doradcą. W tym samym czasie zaostrzył się jego konflikt z władcami Mekki do tego stopnia, że Kurajszyci postanowili zabić niewygodnego im proroka. Muhammad zdecydował się wywędrować do Jatrib. Udał się tam z kilkoma wiernymi (muhadżirun, emigranci) według najpopularniejszej wersji 20 IX 622. Później miasto Jatrib nazwano Madina an-Nabi (miasto proroka) - Medyna. Rok „ucieczki" (hidżra) Muhammada z Mekki do Medyny uznano za panowania kalifa Omara (ok. 638) za początek islamskiej rachuby czasu, zaczynające} się jednak nie w dniu hidżry, lecz l muharrama roku hidżry, to jest 16 lipca (tammuz) 622 wg kalendarza juliańskiego. W miejscu, w którym Muhammad wjechał do Medyny, kazał wznieść pierwszy muzułmański meczet. Na- stępnie kupił połać ziemi, na której stanął jego dom i drugi meczet. Mu- hammad został emirem, politycznym zwierzchnikiem miasta. Odtąd jest już nie tylko prorokiem, lecz także mę- żem stanu, prawodawcą i wodzem. W Medynie zmieniła się też treść jego objawień: dotyczą już nie rzeczy osta- tecznych (końca świata, rajskich ra- dości i kar piekielnych), ale prob- lemów państwowo-politycznych, prawniczych i socjalno-etycznych. Stosownie do swojej pozycji utrzymy- wał duży harem, do którego należało 9 kobiet. By ukarać mieszkańców Mekki za brak wiary i odrzucenie proroka, od 623 napadano i plądrowano przecią- gające koło Medyny mekkańskie ka- rawany. W 624, przy próbie odcięcia wielkiej karawanie Kurajszytów drogi powrotnej z Syrii, doszło do otwartej bitwy pod Badr, w której Muhammad tylko z 300 towarzyszami pokonał 950 przeciwników. Ponieważ Al-lah jest tym, który zwycięża wrogów i odnosi zwycięstwo (surai VIII, 17), z biegiem czasu utrwaliło się przeko- nanie, że Allah pragnie zbrojnego rozprzestrzenienia panowania islams- kiego. W ten sposób powstała idea „świętej wojny" (dżihad) w celu usta- nowienia islamskich form panowania i islamskich państw. Zwalczajcie na drodze Allahia tych, którzy was zwalczają, lecz nie bądźcie najeźdźcami':. Zaprawdę, Allah nie miluje najeźdźców! I zabijajcie ich, gdziekolwiek ich spotkacie, i wypędzajcie ich, skąd oni was wypędzili! Prześladowanie jest gorsze niiż zabicie, (sura II, 190-191) Ponieważ żydzi w Medymie wzbra- niali się przed przyjęciem mauki Mu- hammada, stał się on ich najzacieklej- szym wrogiem. Określał ssiebie jako odnowiciela „religii Abrahama" za- fałszowanej przez „posiadaczy pis- ma": żydów i chrześcijan. Ośrodkiem nowej religii uczynił Kaabę w Mekce. W lutym 624 postanowił, że odtąd Kaaba zamiast Jerozolimy ma wy- znaczać kible (kierunek modlenia się); na święto tygodnia wyznaczył piątek, a wprowadzony na wzór ży- dowski dzień postu (aszura) zastąpił miesiącem postu ramadan. Wiosną 625 Kurajszyci ruszyli w odwecie z trzytysięczną armią przeciw Medynie i pokonali zwo- lenników Muhammada pod górą Uhud. W walce tej prorok został ranny, miał wargę rozciętą kamie- niem, policzek przebity strzałą, utracił też dwa zęby. W marcu 627 Mekkańczycy w ko- lejnej wyprawie wojennej obiegli Me- dynę, po kilku tygodniach musieli się jednak wycofać. Muhammad przepę- dził zamieszkałe w Medynie i sym- patyzujące z Mekkańczykami ple- miona żydowskie; zabito 600 męż- czyzn, a ich żony i dzieci sprzedano w niewolę. Jako sprzymierzeńców w walce przeciw Mekce pozyskał Be- duinów. W kwietniu 628 udał się z 1500 wyznawcami na pielgrzymkę do Mekki; nie dotarł do celu, ale udało mu się zawrzeć dziesięcioletnie zawie- szenie broni z Mekkańczykami. Już w marcu 629 wkroczył pokojowo do Mekki z nieuzbrojonymi zwolennika- mi. Po modlitwie i obejściu sank- tuarium Kaaby odwiedził grób Hadi- dży, po czym powrócił do Medyny. Rok później na czele 10 000 żołnierzy wyruszył przeciw Mekce i bez oporu w miesiącu ramadan 630 wjechał tri- umfalnie na wielbłądzie do swego rodzinnego miasta. Objechał sied- miokrotnie Kaabę, potem rozbił sta- roarabskie wizerunki bóstw, wyjął Czarny Kamień i ogłosił Mekkę z san- ktuarium Kaaby „świętym miastem" islamu. Ustalił nowy porządek pielg- rzymek do Kaaby - sam odbył jeszcze jedną przed śmiercią - i powrócił do Medyny. Pielgrzymka pożegnalna i śmierć W latach 630-632 Muhammad po- święcił się całkowicie zadaniom spra- wowania władzy, po czym postanowił w poświęconym pielgrzymkom do Mekki miesiącu roku 632 odbyć swoją „pielgrzymkę pożegnalną". Wraz z 90000 pielgrzymów wędrował do świętego miasta zgodnie z ułożonym przez siebie rytuałem. W dolinie Ara- fat głosił wielkiemu tłumowi ludzi: „Dziś udoskonaliłem dla was waszą religię i obdarzyłem was w pełni Moją dobrocią; wybrałem dla was islam jako religię" (sura II, 3). Wkrótce po powrocie do Medyny zachorował. Mimo to codziennie udawał się do meczetu, by się tam modlić i wy- głaszać kazania, przyjmować proszą- cych o łaski oraz poselstwa, stanowić prawa i udzielać rad. W poniedziałek 8 VI 632 był w meczecie po raz ostatni, po czym wrócił do miesz- kania swojej ulubionej żony Aiszy. Kiedy wkroczył anioł śmierci, pro- sząc proroka o pozwolenie zabrania jego duszy, odpowiedział mu: „Śmierci, czyń swoje dzieło." Potem złożył głowę na łonie Aiszy i umarł. Jego ostatnie słowa brzmiały: „Przy- jaciel, Najwyższy, z raju". Po trzech nocach został pochowany w miejscu, gdzie zmarł. Dziś jego grób znajduje się w obrębie poszerzo- nego przez przybudówki meczetu w Medynie i otoczony jest kratą z kutego żelaza i mosiądzu, na której wielokrotnie powtarza się wyryte is- lamskie wyznanie wiary: „Nie ma boga nad Allaha, a Muhammad pro- rok jego." Muhammad pozostawił harem zło- żony z 9 żon i 3 konkubin. Jako „matki wiernych" żony po śmierci proroka nie mogły ponownie zawrzeć związku małżeńskiego. Islam 2: SZKOŁY I KIERUNKI Początek stanowi praislam, najst rsza forma i. z czasów Muhamma< i jego pierwszych wyznawców. I śmierci założyciela wskutek sporo o następstwo władzy i kierownictv we wspólnocie wiernych (umma) d szło w i. już w VII w. do rozłamu. Dziś rozróżnia się w i. trzy głowi kierunki: sunnitów, szyitów i schi matyków. Sunnici Muzułmanie, którzy trwają pr: sunnie (arab. przyzwyczajenie, k non, tradycja), określani są miane sunnitów (ahl al-sunna wal-diama ludzie sunny i wspólnoty). Jest k 791955000 i stanowią 83,3% ogó muzułmanów. Niegdyś chcieli zachj wać kalifat dla najbliższego krewnej proroka z plemienia Kurajszytó w męskiej linii, wybieranego w we nych wyborach przez gminę. Sprzec ność stanowisk w sprawie następstw władzy legła u podstaw rozłamu mi dzy sunnitami i szyitami. Kierunki Liczba wyznawców % ogól wyznań ców i. I. sunnici 791 955 000 83,3 hanefici 407 857 000 42,9 szafiici 196 405 000 20,6 malikici 186 109 000 19,6 hanbalici 1 584 000 0,2 II. szyici 147 362 000 15,5 imamici 121 426 000 12,8 izmailici 18 126 000 1,9 zajdyci 6 484 000 0,7 alawici 1 326 000 0,1 III. inne kierunki 1 1 409 000 1,2 ahmadija 5 704 000 0,6 charydżyci 1 380 000 0,1 druzowie 685 000 0,1 jezydzi 183 000 inni 3 457 000 0,4 Ogółem 950 726 000 100,0 Islam 2: wśród sunnitów, lecz i wśród w; znawców i. w ogóle. Malikitami nazywają się zwolei nicy szkoły prawa założonej prze imama Malika ibn Anasa (ok. 71C 795), reprezentującej kierunek ściś trzymający się tradycji medyneński i rozpowszechnionej w Afryce Płi (Algieria, Maroko, Tunezja, Sudan w Górnym Egipcie i w Afryce Śroc kowej. Jest ich 186 109000, tj. 19,61 ogółu muzułmanów. Twórcą szkoły prawa szafiitów b; imam Muhammad ibn Idris asz-Szaf (767-820), uczeń imama Malika ib Anasa. Zestawił on nauki dwóch pc Islam 236 fę (699-767) szkoły prawa uznającej większe znaczenie rozumu i logiki dla dedukcji prawnej. Za tą szkołą opo- wiedzieli się Hindusi i Turcy, a także dynastia Osmanów. Obecnie hanefi- tów jest 407857000, co stanowi 42,9% ogółu muzułmanów, a więc są przeważającą większością nie tylko Dom proroka Muhammada w Medyniejako meczet 1. Główne wejście 2. Stara brama 3. Brama Gabriela 4. Zadaszenie 5-13. Pomieszczenia dla rodziny proroka Kurajszyci (ród) Abd Manaf l Haszim Abd al-Muttalib ——————l Abu Talib Abd Allah oo Amina Abu Bakr (pierwszy kalif) Omar (drugi kalif) l l oo Aisza oo Hafsa al-Abbas (ojciec rodu Abbasydów) Hadżidża MUHAMMAD Rukadża oo Umim Kultum oc Osman (trzeci kalif) Ali (czwarty kalif, oo Fatima pierwszy imam) (matka rodu Fatymidów) |______________| l al-Hasan al-Husajn (drugi imam) l Muhammad al-Madhi (dwunasty imam) Tablica genealogiczna Abul Kasima Muhammada rt 'L , c 1 '5 _o 1 S z 1 J 1 * X X i X X Tradycje sunny o wypowiedziach, działalności i życiu Muhammada ze- brane są w hadisach i stanowią w po- łączeniu z Koranem wytyczną postę- powania. Sunnici, uważający siebie za ortodoksyjnych muzułmanów, od- rzucają jako błąd wszelkie nie przewi- dziane w sunnie zmiany w nauce i obowiązującym trybie życia, okreś- lając je krótko bida (arab. nowość, innowacja). Wśród sunnitów istnieją cztery szkoły prawa (madhhab): hanefitów, szafiitów, malikitów i hanbalitów, ró- żniące się w detalach i równoupraw- nione. Hanefici są zwolennikami założo- nej przez irackiego imania Abu Hani- Islamski okręg kultowy w Mekce, Arabia Saudyjska 1. Kaaba 2. Czarny Kamień 3. Grób Izmaela i jego matki Hagar 4. Pierwsze ogrodzenie haramu 5. Mimbar 6. Studnia zenzem 7. Makam lub musalla hanbalitów 8. Makam malikitów 9. Makam hanefitów 10. Dziedziniec 11-17. Siedem minaretów 18-35. Bramy wejściowe SUNNICI SCHIZMATYCY SZYICI i .e Drzewo genealogiczne szkol i kierunków 238 Islam przednich szkół (hanefici, malikici) i usystematyzował po raz pierwszy porządek prawny i naukę prawa, ustanawiając Koran, sunnę, idżmę i kijas czterema korzeniami obowią- zującego prawa, szariatu (arab. pra- wo). Ta szkoła jest rozpowszechniona w Syrii, Dolnym Egipcie, zachodniej i południowej Arabii, Afryce Wsch., Indonezji i na Kaukazie. Zalicza się do niej 196405000 zwolenników, tj. 20,6% ogółu muzułmanów. Hanbalitami nazywani są zwolen- nicy Ahmada ibn Hanbala (780-855); założona przez niego szkoła prawa uznawała obok Koranu tylko sunnę, pomniejszając znaczenie kijas jako źródła prawa; za tą szkołą opowie- dzieli się wahhabici na Półwyspie Arabskim. Jest ich obecnie l 584000, tj. 0,2% ogółu muzułmanów. Szyici Szyitami nazywa się zwolenników szia (arab. partia [Alego]). Reprezen- towali oni różne kierunki, zgodne co do tego, że za prawowitych następ- ców proroka i kierowników całej wspólnoty wiernych należy uznać tylko Alego, kuzyna i zięcia Muham- mada, oraz jego naturalnych potom- ków z małżeństwa z córką proroka Fatimą; stąd o szyitach mówi się też: alidzi. Szyici odrzucają uznanych przez sunnitów trzech pierwszych tzw. prawowiernych kalifów jako uzurpatorów. Liczą obecnie 147362000 wyznawców, tj. 15,5% wszystkich muzułmanów. Żyją przede wszystkim w Iranie, Iraku, Syrii i Pakistanie. W Iranie szyityzm jest od 1502 r. religią państwową. Ali, czczony jako wali Allah (arab. przyjaciel boga), oraz obaj jego i Fati- my synowie, Hasan (zm. 669) i Hu- sajn (zm. 680), cieszą się wśród szyi- tów dużym poważaniem. Tragedia pod Karbalą, kiedy to zginął Husajn i jego rodzina, inspirowała setki po- etów do układania elegii i przedsta- wień pasyjnych. Groby Alego i Hu- sajna w Nedżef i Karbali w Iraku stanowią cel licznych pielgrzymek. Muhammad miał przed śmiercią wtajemniczyć swego kuzyna i zięcia Alego w największe tajemnice i., a ten przekazał tę ezoteryczną wiedzę swojej rodzinie. Jego naturalni potomkowie uchodzą przeto za imamów, czyli przywódców i posiadaczy tajemnej wiedzy. Podstawowa różnica między szyitami a sunnitami polega na tym, że do 5 podstawowych „filarów" islamu dodają imamat jako szósty filar. Dla szyitów imam jest inspiro- wanym przez boga, prawdziwym zwierzchnikiem całej gminy, cieszą- cym się niepodważalnym autoryte- tem, o ile wywodzi się od naturalnego potomstwa proroka. Trzy główne kierunki w szyityzmie różnią się w po- glądach co do tego, ilu potomków Alego (i którzy spośród nich) było właściwymi imamami. Zajdyci uznają pięciu, izmailici siedmiu, a imamici dwunastu imamów. Obecnie nie ma „widzialnego", ży- jącego imama. Ostatni imam jest „u- kryty" i powróci w przepowiedzia- nym czasie jako imam Mahdi, by stworzyć państwo pokoju. W czasie nieobecności imama decyzje podej- mują mułłowie i oni też wykonują idżtihad (samodzielne rozstrzyganie kwestii prawnych na podstawie inter- pretacji źródeł). Tak więc podczas gdy sunnici wią- zali kalifat z Kurajszytami, rodem Muhammada, a charydżyci uważali, że kierownictwo gminy powinno zale- żeć od walorów religijno-obyczajo- wych bez względu na pochodzenie, szyici za jedynych prawomocnych na- stępców proroka uznali naturalnych potomków Alego. Zajdyci wzięli nazwę od Zaida ibn Alego (zm. 740), wnuka Husajna, który zginął w walce z Omajjadami i którego uważają za piątego i ostat- niego imama, w odróżnieniu od ima- mitów (dwunastowcy) i izmailitów (siedmiowcy) uznających Muhammada al-Baqira (zm. 731), brata Zaida, za piątego imama. Najwięcej zajdytów żyje w Jemenie, gdzie ten kierunek stanowi od IX/X w. religię państwową. Jest ich ogółem 6484000. Izmailici nazwani są od Ismaila (zm. 765), syna Dżafara as-Sadika (ok. 700-765), uznanego przez nich za siódmego i ostatniego imama, w od- różnieniu od imamitów, uważających za siódmego imama Musę al-Kazima (zm. 799). Ten kierunek rozpowsze- chnił się w Syrii, Iranie, Afganistanie i pomocnych Indiach. Ogólna liczba jego zwolenników wynosi 18 126000. Z izmailitów wywodzą się m.in. kar- maci, fatymidzi, druzowie, nizaryci, khodżasi oraz bohorasi. Społeczno-radykalny ruch karma- tów pojawił się pod koniec IX w. pod przywództwem Hamdana Karmaty najpierw w południowym Iraku, a na- stępnie w Syrii, Chorasanie, Pendża- bie i Arabii. W 930 karmaci zdobyli Mekkę i przywłaszczyli sobie Czarny Kamień z Kaaby, który zwrócili do- piero w 951 pod naciskiem kalifów Fatymidów; w ten sposób przerwali na 21 lat pielgrzymki do Mekki. Około 1030 ślady ich zanikają. Fatymidzi to ruch związany z dy- nastią kalifów, założoną przez Obejd Allaha i wywodzącą swoje pochodze- nie od Alego i Fatimy. W latach 974-1171 Fatymidzi utworzyli w Af- ryce Płn. państwo ze stolicą w Kairze. Z wybitnych władców Fatymidów należy wymienić Al-Hakima, zaginio- nego w tajemniczy sposób w 1021 r., którego wyznawcy uważają za inkar- nację Allaha i na którego powrót druzowie czekają do dziś. Kiedy w 1094 nastąpił rozłam wśród Fatymidów, syn Nizara (zm. 1095), zamordowanego przez brata, został uratowany i wywieziony do Persji, gdzie powstał nowy imamat i nowy odłam, nizaryci, dziś wystę- pujący w Arabii Saudyjskiej, Syrii, Persji i Indiach. Imam jako dziedzi- czna głowa wspólnoty nosi tytuł Agi Khana. Wywodzący się z nizarytów kho- dżasi żyją w Indiach i Afryce Wsch. Ich imamem jest Karim al-Husajn, urodzony w 1937 r. w Genewie syn księcia Aliego Khana, który 19 X 1957 przyjął oficjalnie w Dar es- Salam tytuł czwartego Agi Khana. Od XII w. hinduscy bohorasi sta- nowią samodzielny kierunek szyityz- mu, również wywodzący się od Faty- midów (od zabójcy Nizara, jego brata al-Mustaliego). Imamici (dwunastowcy), uznający od IX w. 12 imamów, rozprzestrzenili się w Persji i Pakistanie. Od czasów Safawidów (1502) ten kierunek był perską religią państwową. Liczba wy- znawców wynosi 121426000, tj. 12,8% wszystkich muzułmanów, sta- nowią więc najliczniejszą grupę w ob- rębie szyitów. Dwunasty i ostatni imam, Muham- mad al-Mahdi, będąc dzieckiem ukrył się w 874 r. w Samarze, ówczesnej stolicy kalifatu, wszedłszy do jeszcze dziś pokazywanej piwnicy. Odtąd jako sahib as saman (pan czasu) rezyduje w cysternie w pobliżu Bagdadu. Powróci jako mahdi (arab. właściwie kierowany [przez Allaha]) przy końcu świata, aby ustanowić państwo spra- wiedliwości na ziemi. Szyici wierzą, że imam obdarzony jest przez Allaha boską substancją, swego rodzaju epi- fanią, dzięki czemu pozostaje wolny od błędu i grzechu (masum), toteż korzysta on z wysokiego poważania i czci wśród wiernych. Nusajryći, którzy w 872 w Iraku odłączyli się od izmailitów i wywę- drowali do Syrii, są radykalnym od- łamem szyitów. Nazwa ich pochodzi od założyciela ruchu, wielkiego teologa Muhammada ibn Nusaira (IX w.). Francuskie władze administracyj- ne nazwały ich alawitami. Obecnie 1326000 alawitów żyje w dolinach Libanu i w Syrii. W czasach mandatu francuskiego w Syrii alawici utworzyli w 1. 1920-44 autonomiczny okręg etat des Alaouites (franc. państwo alawitów) ze stolicą Latakija. Ali, kuzyn i zięć Muhammada, doznaje u alawitów boskiej czci. Alego, Muhammada i jego towarzysza Salmana al-Farisiego zestawiają w trójcę identyfikowaną z księżycem, słońcem i niebem, która uchodzi za emanację najwyższego bóstwa. Cha- rakterystyczna dla alawitów jest wiara w wędrówkę dusz. Dalszymi odłamami szyickimi są ali ilahi (arab. Ali jest bogiem), nazy- wający siebie ahl-i-hakk („ludzie pra- wdy"), asasyni, batynici, hurufi, mu- hammadija i mutawali. Schizmatycy Głównym kierunkiem wśród schiz- matyków są charydżyci, z których następnie wyłonili się ibadyci oraz wahhabici. Do dysydentów wywo- dzących się z szyitów zaliczają się druzowie, ahmadija natomiast wyod- rębnili się z sunnitów. Charydżyci (arab. wyruszający [do walki]) są najstarszym kierunkiem re- ligijnym w islamie. Początkowi zwo- lennicy czwartego kalifa Alego, od- sunęli się od niego rozczarowani po bitwie pod Siffin (657), ponieważ on - zamiast wybrać boski wyrok roz- strzygnięcia zbrojnego - przyjął lu- dzki arbitraż Adruha (658) w kwestii swych praw i tym samym okazał się niegodny kalifatu. Nazywają siebie dumnie „wyruszającymi do walki" (stąd nazwa), w odróżnieniu od „po- zostałych w domu" (qa'idun). Chary- dżyci w liczbie l 380 000 żyją przewa- żnie w Afryce Płn. i w Omanie, na niektórych wyspach i w oazach Ma- ghrebu. Cechują ich surowe wymagania etyczne. Nie ma dla nich wiary bez Islam 2 czynów; kogoś, kto popełnia cię; grzech, określają jako islamskie apostatę. Tylko człowiek bez ska może dostąpić godności imamal Również obsadzenie kalifatu powi no być dokonywane w drodze wi nego wyboru przez gminę najbardz zasługującego, bez względu na je; pochodzenie, tzn. ewentualne póki wieństwo z prorokiem, „choćby nawet był abisyński niewolnik". Umiarkowany odłam charydżytć stanowią ibadyci (ibadija) lub abad ci (abadija), nazwani od swego zał życiela Abd Allaha ibn Ibada, żyj cy obecnie w Omanie, Afryce Wsc (Zanzibar) i w południowej Algie (Berberowie). Największym i najznaczniejszy odłamem ibadytów są wahhabi (wahhabija), ruch reformatorski n zwany od swego założyciela Muhar mada Abd al-Wahhaba (170: 1787/92). Wahhabici uważają sai siebie za sunnitów uznających szko prawną Ibn Hanbala. Żądają powr tu do praislamu proroka i zniesień wszystkich wprowadzonych od IX \ innowacji, jak kultowa cześć osot Muhammada, świętych, relikw i grobów. Doktryna ich zabrania k< rzystania z wina, kawy i tytoni zaostrza też obowiązek świętej wojn Wahhabici zdobyli w 1801 Karbal dewastując grób Husajna, w 18( Medynę i w 1806 Mekkę, gdzie zbi rzyli Kaabę, twierdząc, że jest jakoh poświęcona bożkom. Źródłem wiary są dla wahhabitó jedynie Koran i prawdziwa sunni odrzucają idżmę. W 1744 założycii pozyskał dla swojej nauki arabsk rodzinę panującą Ibn Saudów. Po I wojnie światowej i umocnieni pozycji domu Saudów ten kierune stał się w Arabii Saudyjskiej religi panującą (państwową). Z najsurow szą wiernością wobec Koranu i SZŁ riatu, na których opiera się porząde państwowy, łączy się u wahhabitó' Islam 240 Islam otwartość wobec współczesnego życia politycznego i społecznego. Jezydzi (yazidiya) są wyznawcami kierunku i. zorganizowanego w gru- pach plemiennych Kurdów; nazwę wzięli od omajjadzkiego kalifa Jazi- da I (680-683), którego wspierali w walce przeciw Husajnowi w 680 r. Z powodu lęku przed wymawianiem imienia szatana albo podobnie brzmiących słów nazywani są przez muzułmanów innych kierunków czci- cielami diabła. 183000 jezydów żyje dziś na południowym Kaukazie (Kur- dystan) oraz na północ i wschód od Mosulu. Ich główny ośrodek stanowi sanktuarium szejka Adi ibn Musafi- wy (zm. 1262) w Lalesz, na pomocny wschód od Mosulu. Podstawę wiary jezydów stanowi i. połączony z elementami wierzeń staroorientalnych, zaratusztrianizmu i chrześcijaństwa. Według ich dok- tryny bóg-stwórca pozostawił rządy nad światem dobrotliwemu Meleko- wi Tausowi (pawi anioł). Mojżesz, Jezus i Muhammad czczeni są jako prorocy. Oprócz obrzezania stosuje się obrządek chrztu. Największym świętym jest szejk Adi, do którego grobu odbywane są coroczne piel- grzymki w końcu września. Jezydzi dzielą się na świeckich (murid) i du- chownych (ruhan), przy czym ci ostatni dzielą się na 6 kast. Druzowie są etniczno-religijną grupą islamską, założoną przez Hamzę i ad-Daraziego w czasach fatymidz- kiego kalifa al-Hakima (996-1021); nazwa wywodzi się od Daraziego. 685000 współczesnych druzów żyje w południowym Libanie i w górach Hauran, które z tego powodu nazy- wane są górami druzów. Muhammad ibn Ismail ad-Darazi (zm. 1018/19) był od 1017/18 misjonarzem izmailic- kim w Egipcie; utożsamiając kalifa al-Hakima z Alim, uznał go za wciele- nie Allaha. Musiał uciekać do Syrii, gdzie zgromadził większą liczbę zwo- lenników. Druzowie wierzą, że w ko- lejnych epokach świata bóstwo wciela się w doskonałych ludzi, ostatnio w fatymidzkiego kalifa al-Hakima. Al-Hakim, który w 1021 zaginął w tajemniczych okolicznościach, oczekiwany jest przez druzów u schyłku świata, kiedy to przybędzie i ustanowi mocarstwo światowe, w którym druzowie będą narodem wybranym. Druzowie wierzą też w wędrówkę dusz. Odrzucają obowiązek postu i hadżdży. W ich 7 przykazaniach mieści się m.in. nakaz prawdomów- ności (tylko w obręgie grupy), wiary w jedność „Naszego Pana" po wsze czasy i całkowitego posłuszeństwa wobec Pana. Wino i tytoń są surowo zakazane. W prawdy ich wiary wtaje- mniczony jest tylko mały krąg, ponie- waż rozróżniają „uczonych" (ukkal), stanowiących 15% wyznawców obojga płci, od „niewiedzących" (dżuh-hal). Tylko ci pierwsi biorą udział w zebraniach religijnych, odbywających się w nocy z czwartku na piątek. Miejsce zebrań nazywa się khalwa (samotność). Na czele druzów stoi emir albo hakam. Duża część 111 kanonicznych pism druzów powstała w okresie między wystąpieniem ad- Daraziego (1017) a zniknięciem al- Hakima (1021) i wywodzi się od systematyka tego kierunku Hamzy, od którego imienia pisma te nazywane są także hamza. Ahmadija jest ruchem założonym ok. 1879/80 przez Hindusa mirzę Ghulama Ahmada (1839-1908) w Pendżabie (Indie) i nazwanym od jego imienia. Ruch ten liczy dziś 5 704 000 wyznawców i ma swoje centrum w Rabwah (Pakistan). Ahmad uważał siebie za mahdiego islamu, a zarazem za powracającego Jezusa oraz inkarnację Kriszny (-> hinduizm). Kiedy umarł jego na- stępca, pierwszy kalif „obiecanego mesjasza" Nur ad-Din (zm. 1914), a następstwo po nim objął z kolei Islamski zespól klasztorny (Tekie Habanie w Kairze) l Statek szyizmu z Muhammadem, Alim 1 synami Alego (1527). Nowy Jork, Muzeum Sztuki 2 Ajatollah Ruhollah Chomeini (zm. 1989), religijny przywódca szyitów irańskich 3 Święta wojna Sulejmana przeciw Węgrom pod Mohaczem w 1526 (1588). Stambul, Muzeum Topkapi 4 Taniec derwiszów, rękopis perski (1490). Nowy Jork, Muzeum Sztuki 5 Klasztor derwiszów w Mahonie pod Kir- Schemat meczetu 1. Minaret (minar) dlamuezzina wzywaj cego na modlitwę 2. Wejście 3. Sahn, odkryty dziedziniec, otoczo, przez 4. riwak, arkadowy ganek 5. Mida, studnia do rytualnych ablucji 6. Haram, kryta sala modlitewna jako hc, poprzeczna 7. Mihrab, płytka nisza, wskazująca kier nek Mekki (kibla) 8. Kibla, ściana od strony Mekki, polożo, naprzeciw wejścia 9. Mimbar, kazalnica do piątkowych każe 24? Islam w ' '4 syn założyciela, drugi kalif miJ^ Baszir ad-Din Mahmud Ah- ma^ (1889-1969), doszło do rozłamu ruc™;1 na Kadian Party i Lahore Party. ' ^rwszy odłam z centrum w Rab-waP 'Pakistan) uznaje założyciela za prtf.ka, drugi, z centrum w Lahore ), uważa, że jest on tylko orem. W niektórych państwa^ . islamskich oba kierunki są za-brcr l^ne jako schizmatyczne. r ^h ahmadija dąży do rozprzes- trz# '^nia islamu środkami pokojo- wy^11 i odrzuca wojnę za wiarę. W "^eciwieństwie do ortodoksyjny^ Muzułmanów, w ruchu tym do-zw^ hy jest przekład Koranu na jęz/ lanego kraju. O Jezusie ahmadija ^V>wiadają, że co prawda został rze^wiście ukrzyżowany, ale złożono v do grobu pozornie martwego. Po ^zyskaniu przytomności Jezus uci^ do Kaszmiru, aby tam głosić ew^ %elię; umarł w Kaszmirze w wieku ' M lat i został pochowany w Sri-na$ ^e. Do dziś pokazuje się tam gro"' który miał zostać omyłkowo prz/^sany innemu prorokowi imie- niem Yuz Asaf. I ISLAM I^n (arab. wiara) oznacza zaufa- nie^ Allaha i wiarę w Allaha, w jego pr treść tego posłania. W Koranie r ^wi się: „A kto nie wierzy w Boga, Jego aniołów, w Jego księgi, w Je^t> posłańców i Dzień Ostatni - w Zbłądził zbłądzeniem dalekim" , 136). em islam (arab. poddanie się, [Allahowi]), które w Koranie osiem razy, określona jest nie '' \.o założona przez Muhamma-da *\ligia: „Religią prawdziwą w o^^ch Boga jest islam!" (sura III, 19), ^cz także religijne obowiązki ^nanina. Słowo muzułmanin (arab. muslim, poddający się, oddany [Allahowi]) jest imiesłowem arabskiego czasownika salima (zdać się na kogoś), którego forma bezokoliczni- kowa lub rzeczownikowa brzmi is- lam. Przeciwieństwem muslima jest kafir (arab. niewdzięczny, niewierzący). Nie ma boga prócz Allaha Allah (arab. al-ilah, bóg) jest okreś- leniem najwyższej istoty. Znane w czasach przedislamskich słowo ilah (syr. alaha; hebr. el) oznacza każdego boga, podczas gdy Allah - główne bóstwo: „boga domu" w Mekce. To główne bóstwo przedislamskiego, staroarabskiego henoteizmu, w Mekce czczone pod postacią Czarnego Kamienia, dzięki Muhammadowi przemieniło się w jedynego boga is- lamskiego monoteizmu, a jego imię występuje w Koranie 2685 razy. Mo- noteizm stanowi podstawę i.: „Nie ma boga jak tylko Ja! Przeto czcijcie Mnie!", powiada Allah (sura XXI, 25). Ponieważ Allah jest jedynym bogiem, nie może być żadnego „przy- łączania" (szirk) innych bogów do Allaha. W ten sposób Muhammad sprzeciwił się „przyłączeniu" do Al- laha staroarabskich bóstw, m.in. jako „córki Allaha". Chodzi tu o al-Lat (arab. al-ilahat, bogini), żeński od- powiednik Allaha. Obok bogini słońca i nieba al-Lat, której w Taif po- święcony jest biały blok granitowy, czczone były al-Uzza (arab. silna, potężna) i Manat, władczyni szczęścia i śmiertelnego losu. Kult tych trzech bogiń jako orędowniczek u Allaha Muhammad zrazu uznał za dozwolony (sura LIII, 19n), potem jednak to odwołał (sura LIII, 21-23). Imię boga, Allah, jest opatrywane licznymi atrybutami: Wielki, Wzniosły, Wszechmocny, Ujarzmiający, Mądry, Wszechwiedzący, Sprawiedliwy i in., które - zebrane jako „najpiękniejsze imiona" - stanowią 99 pereł islamskiego „różańca". Z przymio- tów Allaha Muhammad sławił przede wszystkim wzniosłość, o czym świadczy słynny werset tronowy: „Daleko sięga jego tron ponad niebem i ziemią... bowiem on jest Wysokim, Wzniosłym", oraz miłosierdzie. Każda sura Koranu rozpoczyna się rytualnym wezwaniem: „W imię Boga Miłosiernego, Litościwego". Ten werset nazywa się w skrócie od jego arabskiego brzmienia basmala. O cechach boga toczy się od VIII w. dyskusja między mutazylitami i orto- doksami, przy czym ci pierwsi są przeciwni antropomorfizmowi i słowa o obliczu, oczach i rękach Allaha interpretują w przenośnym znaczeniu. Allah jest twórcą wszechrzeczy i władcą świata. Ziemię stworzył w ciągu 6 dni (sura XI, 9). Stworzył człowieka i obie płcie (sura LXXV, 37 nn). On, który przedtem zesłał Torę i Ewangelię, przesyła teraz fur- kan (rozróżnienie, objawienie, zba- wienie; sura III, In). W Dniu Ostat- nim odbędzie sąd nad światem. Temu wielkiemu, wszechmocnemu i wzniosłemu panu (rabb) należy się ze strony ludzi jako jego parobków (abd) ubóstwienie i poddanie się (is- lam). Przewijające się przez cały Koran upomnienie „bójcie się boga" podkreśla głębokie znaczenie bojaźni bożej jako podstawowego elementu islamu. Wiara w jedynego boga Allaha znajduje krótki i zwięzły wyraz w wy- znaniu jedności (sura CXII, która po I surze fatiha jest najczęściej recyto- wana): Mów: „On - Bóg Jeden, Bóg wiekuisty! Nie zrodzi! i nie zosta! zrodzony! Nikt jemu nie jest równy!" Poświadczona już w najwcześniej- szych czasach, jednak nie przez same- go Muhammada, formuła wyznania (szahada) jest częścią składową ad- hanu i codziennego salatu. Stanowi pierwszy z pięciu głównych obowiąz- ków i jest jednocześnie ich warunkiem wstępnym. Szahada jest w ściślejszym znaczeniu wyznaniem wiary, a w szer- szym świadectwem, które muzułmanin składa walcząc zbrojnie za i. i przede wszystkim umierając za i. w „świętej wojnie". Kto padł w „świętej wojnie", nazywa się szahid (świadek, męczennik). Nie ma boga nad Allaha, a Muhammad prorok jego. Szahada towarzyszy każdemu mu- zułmaninowi od kolebki. Kto ją wy- powie po raz pierwszy przed muzuł- mańskimi świadkami, staje się przy- należnym do i. Szahada powinna też być ostatnim słowem na wargach umierającego muzułmanina. Do orszaku Allaha należą anioło- wie (malaika); najznaczniejszymi z nich są Dżabrail (Gabriel), który przekazał Muhammadowi objawienie, Mikal (Michał), przywódca ludzi, Israfil (Rafael), dmący w trąbę przy zmartwychwstaniu, i Izrail, anioł śmierci. Anioły są bezpłciowe i bez- grzeszne, nie jedzą i nie piją. Niektóre noszą tron Allaha, inne wysławiają go nieustannie, a jeszcze inne obserwują czyny ludzi i relacjonują o nich (anioły stróże). Anioły są zazwyczaj niewi- doczne, ale nie dla zwierząt. Niżej od aniołów stoją dżinowie, istoty pośre- dnie między aniołami a ludźmi. Są obdarzone płcią, jedzą i piją, i są albo dobre albo złe, wierzące lub niewie- rzące. Każdy człowiek ma u swego boku jednego dobrego i jednego złego dżina. Naczelnym diabłem jest Iblis albo Szaitan (szatan). Ponieważ jako jedyny anioł nie złożył pierwszemu czło- wiekowi Adamowi nakazanego przez Allaha hołdu, został wygnany z raju - aż do czasu wskrzeszenia zmarłych (sura XXXVIII, 73 nn). Kalam, system islamskiej teologii i dogmatyki, stworzony przez al- -Aszariego z Bagdadu (zm. 953) i al- Maturidiego z Sarmakandy (zm. 944), zawiera w 6 głównych częściach dogmatykę o Allahu i jego aniołach, o jego posłańcu, o przeznaczeniu i życiu pośmiertnym oraz pisma. Od kalam (arab. słowo, mowa, język, diale-ktyka) teolog nazywany jest mutakal-lim. Istnieją różne szkoły w dogmatyce: dahrija, dżabrija, haszwija, kada-rija, karramija, khurramija, murdżi-ja, mutazila, salimija i thanawija. Prorocy i Sąd Ostateczny Aby pomóc ludziom skuszonym przez Szaitana, Allah zesłał 124000 proroków (nabi). 313 z nich było godniejszymi posłańcami i apostołami (rasul), spośród których 28 wymie- nionych jest w Koranie, jako pierwszy Adam, następnie m.in. Ibrahim (Ab- raham), „przyjaciel boga", Musa (Mojżesz) i Isa (Jezus). Ponieważ sprawiedliwy prorok nie może umrzeć niewinnie, Allah w ostatniej minucie zastąpił ciało Jezusa na krzyżu ciałem innego człowieka, tak że Jezus mógł bez śmierci na krzyżu wstąpić do nieba i kiedyś powróci, aby zwołać Sąd Ostateczny. Ostatnim z proroków jednak jest Muhammad jako „pieczęć proroków" (sura XXXIII, 40). Po nim nie będzie już żadnego proroka, ponieważ wraz z nim zostało zakończone objawienie jako proces i treść nauczania. Tytuł nabi charakteryzuje Muhammada jako odbiorcę boskiego objawienia, a tytuł rasul odnosi się do zleconego mu przez Allaha przekazania umma (arab. wspólnocie ludu [arabskiego]) boskiego posłania. Muhammad, który za życia uważał się tylko za człowieka (popełniającego także małe grzechy), został w późniejszym i., przede wszystkim w sufizmie, stop- Islam '. niowo wyniesiony do pozycji n; człowieka, wskutek nauczania o js bezgrzeszności i nieomylności (isr i ogłoszenia go absolutnie „dosko; łym człowiekiem" (insan al-kam Życie Muhammada, opisane w ha sach i biografiach (sira), uchodzi wzór dla muzułmanów. Zgodnie z ortodoksyjną teolo sunnicką, ustaloną po długich s] rach ok. 900, Allah z jednej strc w swej uniwersalnej i nieograniczo wszechwładzy określa los ludzi l ich udziału (arab. kadar, przeznac nie), z drugiej strony jednak wszy: ludzie podczas „sądu świata" będą swoje uczynki nagradzani rajem al karani piekłem. Werset Koranu: , z pewnością napełnię Gehennę [pii ło] dżinami i ludźmi - wszystki razem!" (sura XXXIII, 13) interp towany jest przez teologię w sen kismet (tur.; arab. kisma, udz; przydzielony los) jako niezmierna! los. Tak więc w islamie istnieją d krańcowe stanowiska teologicz dżabryci uznają absolutne zniewc nie ludzi, natomiast kadaryci (mu zylici) podkreślają ludzką wolne woli; pośrednie poglądy reprezent ortodoksyjna nauka aszarytów. Os teczny sąd świata, poprzedzony ka strofami przyrodniczymi, zaćm niem słońca, trzęsieniami ziemi i f żarami (sura LXXXI, l nn.), j ukazany w apokaliptycznych b; wach (sura LXXXII). Wystąpi an chryst al- Dadżdżal i zostanie ząb przez powracającego Isę. Isa ukaże ponownie w Damaszku i będzie t; wypowiadał modlitwy według zv czajów islamskich, sprowadzi c; pokoju i dobrobytu, po czym umi i zostanie pochowany w Medyn Następnie mahdi (arab. prowadzo dobrą drogą [przez Allaha]), ocze wany przed końcem świata przywć ca gminy z potomstwa Muhammac odnowi i. i dopomoże w ustanowier Islam 244 Islam go religią panującą. Mahdi jest od- miennie pojmowany przez sunnitów i szyitów. Dla szyitów jest on wy- chodzącym z ukrycia imamem, który uczyni szyityzm ostateczną religią światową. W historii i. pojawiali się różni mahdiowie. Najznaczniejszy to Mu- hammad Ahmad, mahdi z Chartumu w Sudanie (1844-85), którego zwo- lennicy w 1881 wzniecili powstanie, ostatnim był mahdi Somalii w czasie II wojny światowej. Podczas Sądu Ostatecznego wszys- tkie dobre i złe uczynki człowieka, zapisane w księdze, zostaną zważone na wadze i ocenione. Następnie ludzie muszą przejść przez most nad zatoką piekielną, który jest delikatniejszy niż włos i ostrzejszy niż miecz. Piekło rozdziawia przy tym swoją gardziel, by połknąć wszystkich ludzi w swych siedmiu kręgach (sura XIX, 72). Nie- wierni wpadną w nie na zawsze, by płonąć w ogniu piekielnym (sura XLVII, 13 nn.). Wierzący muzułmanie natomiast mogą umknąć piekłu i wejść do raju. Raj to kraina, w której płyną potoki wody, mleka, wina i miodu, miejsce zmysłowych rozkoszy, gdzie muzułmanie dostaną za żony hurysy (arab. białe), piękne rajskie dziewice o nieodpartym uroku (sura LII, 20). Poza radościami zmysłowymi możliwe jest w raju oglądanie boga, czemu jednak zaprzeczają mu-tazylici. Każdy, kto umrze przed Sądem Ostatecznym, musi spoczywać po śmierci bez przytomności w grobie aż do dnia zmartwychwstania. Tylko ci, którzy padli w „świętej wojnie" za i., wchodzą od razu do raju. Obowiązki religijne Zgodnie z przeważającym znacze- niem etyki w stosunku do dogmatyki w centrum uwagi znalazł się szariat (arab. prawo, właściwa droga), dlatego też i. nazywany jest religią o mocy ustawy. Szariat pierwotnie oznaczał / Mihrab z imionami 12 imamów, pfyty kamienne (1226). Berlin, Staatliche Mu- seen 1 Kazanie imama z mimbaru (1237). Pa- ryż, Biblioteka Narodowa 3 Wezwanie modlitewne muezzina, minia- tura perska (1566). Londyn, Muzeum Bry- tyjskie 4 Typy meczetów: A. Meczet kolumnowy (wielki meczet w Kordowie, Hiszpania) 1. Wejście na dziedziniec 2. Dziedziniec 3. Wejście do sali kolumnowej (haram) 4. Kibla B. Meczet kopułowy (meczet Ulu Dżami w Bursie, Turcja) 1. Wejście 2. Pięcionawowa hala kolumnowa zwieńczona kopulą 3. Odkryty dziedziniec ze studnią C. Medresa (medresa Szir Dar w Samar-' kandzie, Uzbekistan) 1. Wejście 2. Dziedziniec ze studnią 3. Liwan 4. Pomieszczenia szkolne D. Meczet grobowy (mauzoleum Mahmuda Adil Szacha w Biszapurze, Indie) E. Zespól meczetowy (KiiUiye) z zabudową socjalną i centralnym meczetem kopułowym Sulejmana I (1550-57) w Stambule I. Labhane (bezplalne schronisko dla podróżnych) II. Imaret (kuchnia ludowa) III. Szpital IV-VI. Medresy (szkoly) VII. Sibyan mektebi (szkoła Koranu) VIII. Okręg meczetu 1. Awlu (dziedziniec) 2. Meczet Sulejmana 3. Kubba (grobowiec kopułowy) Sulejmana I 4. Kubba Haseki Hurrem 5. Kubba strażnika grobu 6. Latryny IX IX. Medresy XI. Dariilhadis (szkolą prawnicza) XII. Hammam (łaźnia) 246 Islam drogę do wodopoju i jeszcze dziś to w ogóle wyraźna droga, którą należy iść, ale także kanoniczne prawo, reli- gijne obowiązki. Ponieważ w i. gminę muzułmańską (umma) identyfikuje się z państwem, szariat jest jednocześnie prawem państwowym i religijnym, wywodzącym się od Allaha jako na- czelnego prawodawcy. Szariat, będąc „całością przepisów Allaha odnoszą- cych się do działań człowieka", obej- muje całe życie religijne, społeczne, indywidualne i polityczne muzułma- nów, reguluje też stosunki muzułma- nów z bogiem, współobywatelami i wspólnotą. W aspekcie ich oceny religijnej wszystkie uczynki zaliczane są przez szariat do jednej z „pięciu kategorii": 1. Obowiązki (fard) albo to, co nie- zbędne; czyn, którego dokonanie będzie nagrodzone, a zaniechanie ukarane. 2. Zalecenia (mandub, zalecony; mus- tahabb, pożądany); czyn, którego dokonanie wprawdzie będzie na- grodzone, ale zaniechanie nie bę- dzie karane. 3. Nieokreślone (mubah); czyn, któ- rego dokonanie albo zaniechanie jest dowolne i nie będzie ani na- gradzane, ani karane. 4. Naganne (makruh); czyn, którego dokonanie nie będzie karane, za- niechanie jednak będzie nagrodzone. 5. Zakazane (haram); czyn, którego dokonanie będzie karane, a zanie- chanie nagrodzone. Odmianami są tu „grzechy". Według sunnitów i. opiera się na 5 filarach (arkan). Te wypracowane w Medynie i w czasach wczesnych kalifów podstawowe obowiązki mają dla wiernych wiążące znaczenie. Są to: /. szahada (wyznanie wiary), 2. sałat (modlitwa rytualna), 3. zakat (dobroczynność,jalmużna, po- datek), 4. saum (post w miesiącu ramadan), 5. hadżdż (pielgrzymka do Mekki). Do szahady, salatu, zakatu, saumu i hadżdży u charydżytów i izmailitów jako szósty filar i podstawowy obo- wiązek dochodzi dżihad (wojna za wiarę, święta wojna). Ponadto jeden z głównych obowiązków wszystkich szyitów stanowi wiara w imamat i za- ufanie do imamów. Zakat (arab.; aram. zakut, jałmuż- na) to przepisana według Koranu dobroczynność w formie jałmużny. Pierwotnie wolna jałmużna, rozdzie- lana przez gminę, z biegiem historii przekształciła się w obowiązkowy po- datek na ubogich, pobierany przez islamskie państwo i dziś już przeważ- nie włączony do podatku państwo- wego. Ten dokładnie regulowany po- datek ma stanowić wyrównanie mię- dzy opodatkowanymi bogaczami a wspieranymi ubogimi. Według Koranu jałmużna ma być kierowana do określonego kręgu osób. Do nich należą: biedni, wyzwoleni niewolnicy, dłużnicy, wdowy, sieroty, podróżni, więźniowie, konwertyci, chorzy i uprawnieni do odszkodowań za wojnę o wiarę. Szczegółowo ustalony w księgach prawnych podatek na ubogich wynosi rocznie ok. 2,5% wartości posiadłości ziemskiej, majątku i dochodu, które muzułmanin posiada od roku bez zadłużenia. Wyroby rolnicze obłożone są 10-procentowym (produkty z naturalnego nawodnienia) i 5-pro- centowym (produkty z nawodnienia sztucznego) podatkiem. Dżihad (arab. szihad, wysiłek) jako nakazana wojna za wiarę muzułma- nów przeciw wszystkich niemuzułma- nom wywodzona jest z dwóch frag- mentów Koranu: „... wtedy zabijajcie bałwochwalców, tam gdzie ich znaj- dziecie; chwytajcie ich, oblegajcie i przygotowujcie dla nich wszelkie zasadzki! Ale jeśli oni się nawrócą i będą odprawiać modlitwę i dawać jałmużnę, to dajcie im wolną drogę" (sura IX, 5, por. też sura II, 186-189). Wojna za wiarę omawiana jest w su- rach z Medyny, najpierw jako walka z najeźdźcami i renegatami, później z niewiernymi, wyłączając posiadających pismo (ahl al-kitab, ludzie księgi), jak żydzi, chrześcijanie, sabejczy-cy i zaratusztrianie, po wpłaceniu przez nich pogłównego i włączeniu się w islamski porządek państwowy. „Święta wojna" służy rozszerzaniu islamskich terytoriów, niekoniecznie przymusowej islamizacji niewiernych. Według islamskiego prawa państwowego cały świat wraz z lu- dźmi dzieli się teoretycznie na dwie części: dar al-islam (terytorium islam- skie) i dar al-harb (terytorium wojny), a więc na kraje znajdujące się już pod panowaniem islamskim oraz wszystkie pozostałe, znajdujące się jeszcze poza zasięgiem władzy muzułmańs- kiej; uchodzą one tak długo za poten- cjalne tereny wojny, aż i one staną się „terytorium islamskim". Obowiązek świętej wojny trwa zatem dopóty, dopóki cały świat nie znajdzie się pod panowaniem muzułmańskim, a tym samym pod władzą Allaha. Święta wojna stanowi obowiązek muzuł- mańskiej gminy, gdy tylko jest ją w stanie prowadzić, ale nie obowiązek poszczególnych jej członków. Najdłu- ższy czas trwania przerwy między wojnami nie powinien przekraczać 10 lat, przy czym roczne przygotowania do świętej wojny liczą się jako lata wojny. Dżihad musi być kierowany lub nadzorowany przez muzułmańs- kiego władcę albo imama. Muzuł- manin, który umiera walcząc ,,na drodze Allaha", jest męczennikiem (szahid), dostaje się przeto bezpośred- nio do raju. Szariat reguluje ponadto prawo dziedziczenia, prawo małżeńskie i ro- dzinne, prawo karne, zachowanie muzułmanów wobec niewiernych, przepisy dotyczące pożywienia, ofiar i uboju, prawo procesowe, jak również prawo dotyczące niewolników. Zawieranie małżeństwa jest dla muzułmanów świętym obowiązkiem, bezżenność spotyka się z dezaprobatą. Prawo małżeńskie zezwala wolnemu muzułmaninowi na posiadanie 4 prawowitych żon oraz dowolnej liczby konkubin, muzułmańskiemu niewolnikowi natomiast wolno mieć tylko 2 żony. Sam Muhammad po- zwolił sobie na 9 legalnych żon i 3 konkubiny, co uzasadniał przywilejem danym mu w nadzwyczajnym objawieniu Allaha (sura XXXIII, 49 nn.). Ponieważ prawo nakazuje całkowicie równe traktowanie wszystkich żon, ekonomiczne warunki zmuszają większość muzułmanów do monoga- mii. Muzułmanin może rozwiązać małżeństwo bez uzasadnienia przez proste oświadczenie rozwodowe (trzykrotne wypowiedzenie formuły), natomiast muzułmanki mogą ewen- tualnie otrzymać rozwód tylko na żmudnej drodze procesowej. Przejście kobiety na i. rozwiązuje natychmiast jej niemuzułmańskie małżeństwo, po- nieważ niemuzułmanin nie może mieć muzułmanki za żonę. Za panowania Abbasydów wpro- wadzona została według bizantyńs- kiego zwyczaju dworskiego izolacja kobiet zamężnych, które poruszając się poza haremem (arab. harim, zaka- zane) musiały być zawoalowane. W Turcji haremy znikły w 1926 wraz z wprowadzeniem monogamii. Obok rzeczy prawnie dozwolonych (halal) istnieją rzeczy prawnie zabro- nione (haram). Do tych ostatnich na- leży spożywanie wieprzowiny lub mięsa ze zwierzęcia, przy którego zabiciu nie wezwano imienia Allaha, a także picie wina. Zabronione są też gry hazardowe oraz - w kręgach ortodok- syjnych - ubezpieczenia. Istnieje rów- nież zakaz pobierania odsetek. Nauka o szari'i nazywa się fikh (arab. wzgląd, rozsądek). Skodyfiko- wanej księgi praw wprawdzie nie ma, ale prawo najczęściej dzieli się na trzy zasadnicze grupy dotyczące: 1. obo- wiązków kultowych i rytualnych (iba- dat), 2. stosunków obywatelsko-pra- wnych (muamalat) i 3. postanowień prawno-karnych (ukubat). Te ostatnie za określone przewinienia (nierząd, kradzież, rozbój, pijaństwo) przewidują bardzo surowe kary (uka- mienowanie, 1000 uderzeń biczem, odrąbanie prawej ręki i in.), aby ła- miącemu prawo dać sposobność do pokuty jeszcze za życia. Obowiązujące prawo wywodzi się z czterech „korzeni obowiązującego prawa" (usul al-fikh): 1. Koranu, 2. sunny, 3. kijasu i 4. idźmy. Kijas jest stosowanym w przypadkach wątpli- wych wnioskowaniem przez analogię (np. rozciągnięcie zakazu picia wina na wszystkie napoje alkoholowe). Idżma (arab. zgodność) oznacza przyzwolenie islamskiej wspólnoty światowej w kwestiach wiary i prak- tyki prawnej. Miarodajna jest przy tym zgodność uczonych jednej gene- racji albo przywódców czterech sun- nickich szkół prawnych. Następstwem idźmy jest przyjęcie różnych obcych praislamowi zwyczajów, jak kult świętych i uroczystości urodzin Muhammada. Uczony prawnik nazywa się fakih lub alim (1. mn. ulama, uczeni). Uznani przez państwo uczeni w prawie nazywają się mufti (arab. rozjemcy). Oni decydują, jak należy rozstrzyg- nąć sporne sprawy w rozumieniu sza- riatu (potwierdzić racje czy negować). Orzeczeniu (fatwa) sporządzonemu według zasad uznanej szkoły prawnej przysługuje bezwzględna moc pra- wna i musi ono być uwzględnione przez orzekającego sędziego islams- kiego (kadiego). Stosowane w Persji i Indiach okreś- lenie uczonych w prawie i Koranie brzmi mułła (pers. mullah; arab. ma- wia, pan); tak się też nazywa islams- kich duchownych. Islam 2< SUFIZM Podobnie jak szariat próbuje koi tynuować medyński okres Muhan mada, czyni to mistyka wobec okres mekkańskiego. Kierunek mistyczr nazywa się tasawwuf, sufizm, pr; czym nazwa ta pochodzi od sul (arab. ubrany w grubą wełnę), szai owych mistyków i ascetów, czyli si fich, pośród których rozwinął się si fizm. Ten ruch mistyczny był początkc wo ostro zwalczany zarówno przs teologów ortodoksyjnych, jak i libi ralnych, ponieważ cnotę miłości st< wiał przed cnotą posłuszeństwa. Ro: przestrzenia! się intensywnie w IX v w Iraku i Egipcie. Klasyczny kr; sufizmu to Persja (Iran). W początkowo niezwykle ascetyc; na pobożność, charakteryzującą si ucieczką od świata i rezygnacją 2 świata (do IX w.), wtargnął późnić czynnik mistycznej miłości, po ra pierwszy sformułowany przez Iraki kę Rąbię al-Adawijję (zm. 801). Wczesnoislamska mistyka osiągną ła szczyt w naukach Husajna ib Mansura al-Halladża (857/58-922 dla którego cierpienie jest tą wielk siłą, w której pokazuje się sam bój On to ułożył alegorię o motylu, któr rzuca się w płomienie. Dla później szych mistyków al-Halladż stał si wzorem cierpiącego z miłości. W 92 został za swoje twierdzenia o jedność z bogiem w okrutny sposób straconj Dopiero największemu teologowi is łamu, filozofowi i mistykowi Abi Hamidowi al-Gazaliemu (1059-1110 udało się pojednać mistykę z sunnick; ortodoksją. W XIII w. islamscy mistycy i eksta tycy połączyli się w bractwa o charak terze zakonnym, których członkowi od XVII w. nazywani byli w Europii derwiszami (pers. żebracy). Poszczę gólne zakony różniły się między sobi strojem, świętym dniem tygodnia i ro 248 Islam dzajem ćwiczeń religijnych prowa- dzonych z towarzyszeniem muzyki (dhikr). Z ponad 100 zakonów wy- mienimy tu tylko niektóre: Ahmadija, zakon egipski założony przez Ahmada al-Badawiego (ok. 1200-76); cechę wyróżniającą jego członków stanowił czerwony turban. Bektaszija, zakon turecki założony przez Hadżdżiego Bektasza Waliego (zm. 1337) w Anatolii i na Bałkanach, zabroniony w Turcji w 1925, przeży- wający ponowny rozkwit od 1950; jego członkowie żyją wspólnie w kla- sztorach, praktykują spowiedź z ab- solucją i kultowy posiłek składający się z chleba, sera i wina. Mawlawija, zakon założony przez perskiego poetę i mistyka Dżalala ad-Dina Rumiego (1207-73) w Ko- nya w Azji Mniejszej, nazwany od jego zaszczytnego przydomka Maw- iana (nasz pan); jego członkowie na- zywani są też „tańczącymi derwisza- mi", ponieważ w piątki jako pobożne ćwiczenie wykonują taniec, którym wprawiają się w ekstazę. Założyciel w swoim głównym dziele Masnawi (sześć ksiąg z 40 000 wierszy) opiewa tęsknotę za ponownym połączeniem się z bogiem. Rifaija, zakon południcwoiracki założony przez Ahmada al-Rifai (1106-83), który z Basry rozprzes- trzenił się aż do Damaszku i Stam- bułu; jego członkowie są od specyficz- nego obrządku dhikr nazywani „wy- jącymi derwiszami". Sanusija, zakon wojskowy, wywo- dzący się spośród charydżytów, zało- żony w 1833 przez Muhammada ibn Alego as-Sanussiego (1787-1859) w Mekce, następnie przeniesiony do oazy Dżagbud (Libia) i w 1896 do Kufry (wsch. Sahara), obecnie roz- przestrzeniony w całej Afryce Płn.; jego członkowie, początkowo wrogo nastawieni do Europy i do chrześ- cijan, uprawiają pracę misyjną. Wnu- kiem założyciela zakonu i czwartym jego następcą był Muhammad Idris as-Sanussi, król Libii Idris I (1950- 69). Charakterystyczne dla sufizmu są asceza (zuhd) i medytacja (arab. dhikr, wspomnienie, pamięć). Medy- tacja ma na celu sławienie Allaha w określonych słowach, które w ustalony rytualnie sposób powtarzane są głośno lub cicho, przy szczególnym sposobie nabierania oddechu i ru- chach ciała. Sufici wypracowali spe- cjalne systemy (tarika) stopniowego osiągania ekstazy (wadź), które pro- wadzą (negatywnie) do zatarcia oso- bowości (fana) i (pozytywnie) mis- tycznego zjednoczenia z bogiem (tau- hid). Temu celowi służą pobożne ćwi- czenia wykonywane indywidualnie albo wspólnie, składające się z transu, muzyki i tańca. W tańcu derwisze ustawieni w po- dwójnym kręgu obracają się, często przy wtórze instrumentów, trzymając ramiona rozpostarte poziomo, a jeden z nich tańczy między nimi poruszając się w kierunku odwrotnym do ruchu wskazówek zegara. W niektórych zakonach tańcom towarzyszą - oprócz orkiestry z fletów i bębnów - dynamiczne okrzyki hu (arab. hu, on [bóg]). Derwisze żyją wspólnie w klasz- torach. Klasztory, zawija (pers. khanka, khanakah; tur. tekke lub tekkije), zapewniają sufim mieszkanie i pomieszczenia do studiów i po- bożnych ćwiczeń (sałat i dhikr), m.in. pomieszczenie do modlitwy z niszą mihrab oraz inne, do recytowania Koranu. Znajduje się w nich z reguły mauzoleum założyciela lub groby pobożnych muzułmanów, którzy tam mieszkali. Poza tym oferują pokoje dla gości, pielgrzymów i po- dróżnych. Derwisze podlegają szejkowi (arab. shaikh, sędziwy, starzec) jako zwierz- chnikowi zakonu. Żyją z żebrania i (lub) pobożnych nadań (wakf). Sufici położyli wielkie zasługi dJa i., zarówno w zakresie pomocy socjal- nej, jak i w pracy misyjnej wśród chrześcijan, hindusów i parsów. Po- bożność ludowa nosi do dziś wyraźne cechy myśli sufickiej. RYTUAŁY Posty i pielgrzymki Ramadan jest nazwą dziewiątego miesiąca w islamskim roku kaletfda- rzowym, który w toku lat (księżyco- Islam 24' 1 Meczet Kubbat as-Sachra na Górze Swią tynnej, z której Muhammad podjął swój podróż do nieba; trzecie najświętsze miejsc islamu (691). Jerozolima, Izrael 2 Alhambra z Dziedzińcem Lwów (ol\ 1300). Granada, Hiszpania 3 Kopuła medresy Czahar Bagh. Isfahat Iran 4 Kutb Minar, czerwony piaskowiec, wy; 72 m (1214-36). New Delhi, Indie 5 Tadż Mahal (1630-48). Agra, Indie wych) wypaść może w różnych pc rach. Ponieważ w ramadanie przypa da obowiązek ustawowego postu (a rab. saum), nazywany jest on te miesiącem postnym. Ten jedyny na zwany w Koranie po imieniu miesią (sura II, 185) został wprowadzeń przez Muhammada w drugim rok hidżry zamiast obchodzonego dotą< według wzoru żydowskiego dnia pc jednania i postu (aszura). W ramada nie noc z 26 na 27 lailat al-kadr (arat noc rady [Allaha]) uchodzi za przync szącą szczególne błogosławieństwc ponieważ tej świętej nocy został ze słany na ziemię Koran (sura XCVII 1). Zakończenie miesiąca postneg stanowi „święto złamania postu (arab. id al-fitr), mały bairam. W mię siącu postnym każdy pełnoletr i zdrowy muzułmanin musi codzier nie w czasie od wschodu słońca, tj. o momentu, kiedy można odróżnić biL łą nić od czarnej, do zachodu słońc; po uprzednim powzięciu zamiaru (n ja), powstrzymywać się m.in. od js dzenia i picia, palenia i stosunkó' płciowych - w przeciwieństwie d nocy. Poszczenie (arab. saum, stani cicho) w ramadanie stanowi jeszcz dziś najsurowiej przestrzegany spc śród pięciu podstawowych obowią; ków wyznawcy i. 250 Islam Hadżdż, pielgrzymka do Mekki, do doliny Arafat i do Miny, jest przepi- sana każdemu pełnoletniemu muzuł- maninowi obojga płci przynajmniej raz w życiu (sura III, 91), o ile go na to stać zdrowotnie i finansowo. Podczas gdy mała pielgrzymka do Mekki może być podjęta o każdej porze roku, duża pielgrzymka odbywa się w ostat- nim miesiącu roku księżycowego, dhu 1-hidżdża. Ta pielgrzymka uchodzi za spełnienie religijnego życia; ten, kto odbył hadżdż, może nazywać siebie hadżdżi (hadżi, pielgrzym [do Mek- ki]). Pielgrzymka, którą podejmuje ok. 10% wyznawców i. ze wszystkich części świata, z najrozmaitszych warstw społecznych i z różnych kie- runków wiary, wzmacnia poczucie wspólnoty muzułmanów i pozwala im doświadczyć jedności islamskiej umma. Z pielgrzymką związane są różne ceremonie. Dwadzieścia kilometrów przed Mekką pielgrzym poddaje się rytualnemu oczyszczeniu i nakłada szatę pielgrzymią, tzn. dwie nieobrę- bione białe chusty. Dwa dni później wkracza w Mekce do świętego okręgu (haram), otoczonego kolumnami dziedzińca (164 x 108 m), gdzie znaj- duje się m.in. studnia Zamzam (głę- bokości 42 m), z której wierni biorą wodę i piorą w niej swoje chusty na głowę. Pośrodku rozległego dziedzińca znajduje się Kaaba (arab. kostka; szer. 10 m, dług. 12 m, wys. 15 m), przykryta czarnym dywanem z bro- katu, uniesionym tylko nad drzwiami wejściowymi. Pielgrzym wykonuje siedem rytualnych okrążeń Kaaby z prawa na lewo i całuje Czarny Kamień (o średnicy 30 cm), meteoryt wmurowany na wysokości 1,5 m nad podłogą w okrągłym, szerokim ob- ramowaniu ze srebra w południo- wo-wschodnią ścianę Kaaby. Następnie siedmiokrotnie wędruje do sąsiednich wzgórz między pagórkami Mar-wa i Safa - dla upamiętnienia Hagar, matki Ismaila oraz służebnej i mał- żonki Abrahama. Następnego dnia odmawia swoją modlitwę południową w dolinie Arafat, gdzie znajduje się wielkie obozowisko pielgrzymów. Trzeciego dnia pielgrzymi udają się do miejscowości Mina i tam rzucają kamienie na trzy stosy (kamienowanie diabła). Dziesiątego dnia miesiąca piel- grzymki obchodzi się święto ofiarne, podczas którego pielgrzymi - razem z pozostałymi w domu muzułmanami w całym islamskim świecie - zabijają zwierzę ofiarne; mięso rozdziela się między ubogich. Święta i modlitwa rytualna W i. istnieją dwa kanoniczne święta główne (arab. id), przy czym oba noszą nazwę bairam (tur.). Mały bai- ram jako „święto złamania postu" kończy ramadan i jest obchodzony przez 3 dni. Z powodu zwyczaju ob- darowywania się nawzajem słodyczami nazywany bywa też świętem cukru. Jest to dla wiernych największe święto. 70 dni później przypada wielki bai- ram, obchodzony w domu przez wier- nych nie biorących udziału w piel- grzymce do Mekki; z uwagi na skła- danie w ofierze owcy nazywany bywa też świętem ofiary (arab. id al-adha). Zaczyna się dziesiątego dnia miesiąca dhu 1-hidżdża i trwa 4 dni. Innym świętem jest bara wafat, czczone w Indiach dwunastego dnia miesiąca rabi święto upamiętniające zgon proroka, a zarazem radosny dzień pamięci urodzin Muhammada (mawid). Świętym dniem tygodnia jest piątek (dżuma, wspólne spotkanie); tego dnia należy zakończyć pracę w południe, by wszyscy mogli uczestniczyć w obowiązkowym nabożeństwie piąt- kowym. Sałat (aram. se-lotha, czynność schylania się) to nazwa rytualnej mo- dlitwy, którą sunnici muszą odma- wiać pięć razy, a szyici trzy razy dziennie. Pierwotnie - chyba na wzór żydowski - odmawiano ją tylko dwa lub trzy razy dziennie, a później - chyba na wzór zaratusztriański - przyjęte zostało pięciokrotne jej odmawianie: o świcie (między świtem i wschodem słońca), w południe, po południu (trzy godziny po południu), o zacho- dzie słońca i z nastaniem nocy (dwie godziny po zachodzie słońca). Odprawienie rytualnej modlitwy wymaga rytualnej czystości (tahara). Dlatego muzułmanin myje przedtem ręce, przepłukuje usta, przemywa twarz i ramiona aż do łokcia, głowę i nogi aż do kostek (do tego oczysz- czania się może stosować również piasek). Po oczyszczeniu się muzuł- manin -jeśli modli się poza meczetem albo w czasie podróży - staje bosymi nogami i z przykrytą głową na sadż- dżadzie (arab. dywanik modlitewny), który oznacza święty okręg w obrębie nieświętego otoczenia, i zwraca się w kierunku Mekki. Obowiązkowa modlitwa składa się z recytacji w dokładnie ustalonej ko- lejności, połączonych z określonymi pozycjami ciała i ruchami: 1. wypo- wiedzenie zamiaru modlitwy (nija) na stojąco, 2. wypowiedzenie słów „Allahu akbar" z podniesieniem rąk, 3. recytacja pierwszej sury, fatihy, głównej modlitwy muzułmanów, 4. pochylenie tułowia do przodu (ru- W imię Boga Miłosiernego, Litościwego! Chwalą Bogu, Panu światów, Milościwemu, Litościwemu, Królowi Dnia Sądu. Oto Ciebie czcimy i Ciebie prosimy o pomoc. Prowadź nas drogą prostą, drogą tych, których obdarzyłeś dobro- dziejstwami, nie zaś tych, na których jesteś zagniewany, i nie tych, którzy błądzą. ku), 5. ponowne wyprostowanie się (itidal), 6. pierwsza prostemacja (su- dżud), 7. postawa klęcząca (dżulus), 8. druga prosternacja (sudżud). Czyn- ności 3-8 uchodzą za raka. Liczba wykonanych raka jest różna w pięciu codziennych sałatach, w zależności od pory dnia (2-4). 9. jeszcze raz klęcząca postawa połączona z recyta- cją wyznania wiary (szahada) i prośbą o błogosławieństwo proroków oraz na zakończenie skłon w prawo i w le- wo z podwójnym pozdrowieniem obecnych wiernych (salam). Dla uroczystego odprawiania głów- nej modlitwy w piątek w południe pobudowano z czasem specjalne me- czety (masdżid, miejsce podporząd- kowania się), tzw. piątkowe. Do ucze- stnictwa w nabożeństwie piątkowym obowiązany jest każdy pełnoletni mu- zułmanin. W modlitwie musi uczest- niczyć co najmniej 40 osób. Nabożeń- stwo piątkowe składa się z wygłoszo- nego z ambony (mimbar) podwój- nego kazania (khutba) z wysławia- niem Allaha (hamdala), salatu o jego proroku, recytacji Koranu z upo- mnieniami dla wiernych i wreszcie z ogólnej modlitwy (dua) za wier- nych. Potem następuje jeszcze sałat z 2 raka. Do personelu meczetu zaliczają się imam, khatib, muezzin i służba. Imam (arab. wzór, model, przy- wódca) meczetu ma funkcję zwierzch- nią w służbie bożej i prowadzi co- dzienne sałaty. Urząd imania nie jest ani zawodem, ani rangą. Każdy mu- zułmanin może przejąć funkcję kie- rownika modlitw. Przeważnie imam jest najbardziej uczonym lub poważa- nym członkiem zgromadzenia gminy, zatrudnionym odpłatnie przez gminę posiadającą meczet. Khatib (arab. rzecznik) jest prze- powiadającym modlitwy i kaznodzieją w nabożeństwach piątkowych i świątecznych w meczecie głównym. Poprzedzające modlitwę kazanie (khutba) wygłasza z ambony (mim- bar). Jego honorowym atrybutem jest pręt, który zgodnie z księgami fikh powinien podczas kazania trzymać w ręku. Khatib jest często identyfiko- wany z imamem. W większych mecze- tach może być zatrudnionych kilku khatibów. Z minaretów przy meczetach mu- ezzin ogłasza wiernym pory modlitw. Jego zadaniem jest wzywanie do na- bożeństwa piątkowego i do pięciu codziennych modlitw. Wezwanie do modlitwy nazywa się adhan (arab. obwieszczenie). U sunnitów adhan składa się z siedmiu formuł: /. Allah jest największy (powtórzone 4 razy). 2. Oświadczam, że nie ma boga nad Allaha (2 razy). 3. Oświadczam, że Muhammad jest prorokiem Allaha (2 razy). 4. Nuże do salat! (2 razy). 5. Nuże do wystawiania! (2 razy). 6. Allah jest największy (2 razy). 7. Nie ma boga nad Allaha! (l raz). U szyitów po 5. formule włączona jest ósma: 8. Nuże do najlepszego dzielą! Dla adhanu nie ma z góry ustalonej melodii. Muezzinem może być każdy wierny. Dziś nawoływanie do modlit- wy odbywa się przeważnie z taśmy przez głośnik. Do personelu meczetu należy też służba: do nadzoru, sprzątania, ob- sługi, noszenia wody i zapalania lamp. SZTUKA I LITERATURA Budowle kultowe Islam asymilował kulturowe dzie- dzictwo podbitych narodów i stwo- rzył zeń syntezę: nową sztukę is- lamską. Islam 25 Podstawową formą pierwszyc meczetów jest plan arabskiego dc mu-dziedzińca, który -jak dom mi( szkalny Muhammada w Medyni - składa się z otoczonego murei dziedzińca z częściowo zadaszonyn krużgankami i rozbudowanymi pc mieszczeniami dla proroka i jego żoi Dom mieszkalny Muhammada służ; za miejsce modlitwy dla gminy, poi tycznych zebrań i sądów, ale równie jako miejsce nauk teologicznych. Dl bezdomnych wiernych stanowił przj tułek, a szpital dla chorych. Po śmk rei Muhammada dom ten stał si również grobowcem dla niego i jeg żon. Te różne funkcje domu mieszkał nego Muhammada przeniesiono póz niej na oddzielne elementy budowl: Miejsce modlitw gminy przekształcili się w wielki meczet dżami (miejsc zebrań), miejsce nauk teologicznycl w medresę, a miejsce pochówki w mauzoleum (kubba). Meczet dziedzińcowy z odkrytyn podwórcem (sahn), często otoczo nym arkadami, z rozbudowani wszerz halą modlitewną (haram) dli wiernych ustawiających się rzędam do modlitwy (co jest też wyrażeń niwelującej wojskowej organizacj mas), opiera się na wzorze warów nego obozu. Ponieważ wczesne typ; meczetów w pierwszej fazie ekspansj i. ukształtowały się analogicznie d( obozów wojskowych, określano j( również jako meczety warowne luł żołnierskie. Ten wojskowy charaktei zachował się po dzień dzisiejszy w su rowym porządku szeregowym pod czas modlitwy. Jeśli hala modlitewna zbudowani jako sala poprzeczna jest wspart; filarami albo kolumnami, mówi si< o meczecie kolumnowym albo filaro wym. Kolumny czy też filary hararr połączone są szeregami łuków prze- biegającymi równolegle albo pionowo do ściany od strony Mekki (np meczet Al-Azhar w Kairze w Egipcie 2i Islam 252 Islam wielki meczet w Kordowie w Hisz- panii, meczet Sidi-Okba w Kairuanie w północnej Afryce, meczet żołnierski w Samarze w Iraku na 100 000 wier- nych). Po podbojach Arabowie często przejmowali istniejące budowle kul- towe obcych religii i przekształcali do swoich celów (formy specjalne). Na islamskie meczety przekształcono np. wczesnochrześcijańskie bazyliki (me- czet Al-Aksa w Jezorolimie w Izraelu, meczet Omajjadów w Damaszku w Syrii), centralne budowle (Hagia Sophia w Stambule w Turcji) oraz hinduskie sale kolumnowe; stawały się one też wzorami dla nowo wzno- szonych budowli. Innym typem meczetu jest medresa albo madrasa (tur. z aram. darasa, czytać). W takiej islamskiej uczelni pośrodku z każdej strony kwadrato- wego dziedzińca budowano przedsio- nek w formie monumentalnej wnęki sklepionej otwartym łukiem (liwan, iwan). W narożnikach dziedzińca znajdują się przeważnie szkoły czte- rech sunnickich kierunków prawnych i pomieszczenia dydaktyczne dla stu- dentów. Przylegające do meczetu typu liwan schroniska i szpitale zapewniają noclegi dla obcych. Tu odbywają się również narady, zebrania polityczne i posiedzenia sądu (meczet sułtana Hasana w Kairze w Egipcie, meczet piątkowy w Isfahanie w Iranie). W architekturze turecko-osmańs- kiej w miejsce meczetów kolumno- wych pojawiły się meczety kopułowe wzorowane na bizantyńskich kościo- łach kopułowych, przesklepiane sys- tematycznie kopułami (np. Ulu Dża- mi w Bursie w Turcji, Meczet Perłowy w Delhi w Indiach). W czasach Mameluków (Mamlu- ków) rozwinął się w Egipcie nawią- zujący do grobów świętych typ me- czetu grobowego, wzniesionego na grobie wysokiego islamskiego do- stojnika (kalifa, sułtana, księcia), przy czym właściwy grób znajduje się z reguły w oddzielnym mauzoleum, dobudowanym do meczetu. Meczet grobowy nosi przeważnie imię zmarłego (meczet sułtana Hasana w Kairze). Przy tureckich meczetach istnieją często fundacje (wafk) z kuchniami dla ubogich, szpitalami, przytułkami itp., co przyczyniło się do powstawania dużych zespołów meczetowych (meczet Sulejmana w Stambule). Podstawowy typ i wyposażenie bu- dowli Manara (arab. latarnia morska) albo minar to pierwotnie określenie latarni morskiej czy wieży sygnaliza- cyjnej nad morzem (Faros w Aleksan- drii), później smukłej wieży meczetu, minaretu, skąd muezzin wzywa wier- nych do modłów. Wieża ta, począt- kowo stawiana pośrodku przeciwległej w stosunku do haramu strony dziedzińca, przesuwa się później do zewnętrznych narożników całego kompleksu (w kompozycjach po 2 lub po 4 minarety). Minarety są zbudo- wane na planie kwadratu, wielokąta lub koła. Te smukłe wieże wznoszą się na wysokość kilku pięter, zwężając się ostro ku górze, i kończą się grusz- kowatą głowicą. Muezzin wzywa do modłów z górnej galerii. Minaretów jest zwykle l do 4, rzadko 6. Tylko ośrodek kultu w Mekce ma 7 mina- retów. We wnętrzu hali modlitewnej (ha- ram) na wprost wejścia, w ścianie od strony Mekki (kibla), znajduje się mihrab, rodzaj niszy, wskazującej kierunek modłów. Ta płaska wnęka w formie apsydy oflankowana jest dwiema kolumnami i zamknięta u góry łukiem. Podczas nabożeństwa imam stoi przed niszą, zwrócony do niej twarzą. Mihrab stanowi najczęściej występujący motyw ozdobny na dywanach modlitewnych. Naprzeciw wnęki, po drugiej stro- nie haram często mieści się nieco podwyższone, zamknięte kratą po- mieszczenie dla muzułmanek. Obok lub na prawo od mihrabu albo musalla stoi mimbar (arab. sie- dzenie, krzesło), piątkowa ambona dla khatiba, na którą wchodzi się po wąskich stromych schodach; przed nią wisi paląca się ampla. Mimbar wywodzi się od koptyjskiego tronu biskupiego. W większych meczetach w pobliżu mimbaru jest zwykle estrada ze scho- dami (dakka albo dikka) dla muez- zina, aby podczas nabożeństwa piąt- kowego śpiewał zawołanie modlitewne. Do wyposażenia meczetów należy m.in. również kursi, pulpit do recytacji Koranu. Podłogę przeważnie za- ścielają dywany, ponieważ muzułmanie zdejmują buty przed wejściem do meczetu. Przed haramem znajduje się dziedzi- niec wejściowy, często otoczony kolu- mnadą, w środku którego mieści się studnia (sebil) do rytualnych ablucji. Musalla to w krajach islamskich otwarty plac do modlitw podczas większych świąt. Abstrakcyjna sztuka dekoracyjna Uzasadniany wypowiedziami pro- roka (hadisy) zakaz wyobrażania wszystkiego, co żyje, doprowadził do powstania w sztuce islamskiej abs- trakcyjnej sztuki dekoracyjnej (ara- beski, maureski). Ornamentyka ar- chitektoniczna ma prawie wyłącznie charakter geometryczny, rzadko sto- sowane są stylizowane motywy roś- linne i zwierzęce. Pismo, zwłaszcza tzw. kuli, odgrywa w tej ornamentyce szczególnie ważną rolę. Przestrzegany ściśle tylko w religijnej sztuce zakaz figuratywnego wyob- rażania został złamany w dworskiej i mieszczańskiej sztuce Persji i Indii; w średniowieczu powstała tam ikono- grafia religijna z wyobrażeniami na- wet samego proroka (malarstwo mi- niaturowe). Koran Najwyższym dobrem muzułmanina jest Koran (arab. al-kuran, recytacja, czytanie), którego nazwa jest pra- wdopodobnie zapożyczeniem z syryj- skiego, gdzie ąerjana oznacza nabożne czytanie pisma. Ponieważ Koran zawiera pełne objawienie Muhamma- da w formie ustalonej na piśmie, stanowi święte pismo muzułmanów. Przekazane Muhammadowi w latach 610-632 przez archanioła Gabriela objawienia Allaha są odtworzeniem znajdującego się w niebie prapisma, z którego pochodzą także Tora Moj- żesza (-> judaizm) i ewangelie Jezusa (-» chrześcijaństwo). Allah od czasu do czasu przesyłał przez proroków pisma objawieniowe (sura II, 130), na końcu Koran przez Muhammada. Koran składa się z 114 sur (arab. odcinki, rozdziały), które zawierają 6236 aja (arab. znaki, wersety). Naj- dłuższa sura zawiera 286 wersetów, najkrótsza tylko 3. Nazwy sur (m.in. Krowa, Kobiety, Łup) są hasłami odnoszącymi się albo do początku, albo do omawianej treści. Każda sura, z wyjątkiem IX, rozpoczyna się formułą: „W imię Boga Miłościwego, Litościwego", czego skrótem jest bas- mala. Z wyjątkiem krótkiej, obejmującej tylko 7 wersetów I sury, fatiha (arab. otwierająca), wszystkie inne ułożone są według ich długości. Zgodnie z tą schematyczną zasadą z reguły dłuż- sze, prawodawcze sury z medyńskie- go okresu Muhammada znajdują się na początku, po nich idą krótsze z okresu mekkańskiego. I tak II sura składa się z 287, a ostatnia tylko z 6 wersetów. Objawienia Muhammada spisane w surach z Medyny i z Mekki różnią się między sobą i odpowiadają dwom wielkim okresom jego życia, przy czym sury mekkańskie napisane są emocjonalnym, urywanym, ale pory- wającym stylem proroka, medyńskie natomiast utrzymane są w trzeźwym stylu prawodawcy i męża stanu. Pod względem tematycznym i lite- rackim Koran zawiera parenezy (ma- waiz), ostrzeżenia dotyczące końca świata i opis sądu ostatecznego, wy- sławiania Allaha, prorocze opowia- dania (kisas) o przedislamskich nosi- cielach objawienia, jak Abraham, Mojżesz i Jezus, oraz upomnienia i pouczenia. Po hidżrze (622) nasilają się postanowienia prawne (ahkam), wskazówki prawnicze, fragmenty dy- daktyczne, a także teksty samoobrony (np. uzasadnianie przez Muhammada jego małżeństw w surze XXXIII). Koran spisany został w mekkańs- kim dialekcie arabskiego, ojczystym języku Muhammada. Choć w części zawiera rymowaną prozę, jest pierw- szym prozatorskim dziełem Arabów. Tylko wierni rytualnie czyści mogą go dotknąć lub słuchać. Do celów kul- towych - w odróżnieniu od celów naukowych - Koranu nie wolno tłu- maczyć. Słowa objawienia pisane początko- wo na żyłkowanych liściach palmo- Dwie strony Koranu (z prawej: pierws sura, z lewej: początek drugiej sury, XVI w wych, kościanych i białych karnie nych tabliczkach, a w części przek zane tylko ustnie, zostały ok. 61 z inicjatywy bezpośredniego następc Muhammada, pierwszego kalifa At Bakra (632-634), zebrane przez pasi rba proroka, Zaida ibn Sabita. Zbii ten uchodzi odtąd za obowiązują< tekst Koranu. W czasach trzeciej kalifa Osmana (644-656) nastąpi zakończenie redakcji Koranu (653 tak że w i. nie występują problerr z zakresu krytyki tekstu, lecz tylk problemy recytacji, punktacji i wok; lizacji (kira'a), jak również wyjaśni; nią i komentowania (tafsir). Kto p< trafi wyrecytować na pamięć ca Koran, otrzymuje honorowy tyt hafis (arab. strażnik). Wielorakie paralele Koranu c opowiadań i sentencji Biblii żydów kiej i chrześcijańskiej polegają r tym, że Muhammad czerpał ze zn; nych mu żydowskich i chrześcijai sko- nestoriańskich tradycji teksti wych. Z licznych arabskich wydań Kor; nu za najbardziej miarodajne uchod wydanie egipskie z 1919 r. 254 Islam Polegający na wiernej interpretacji komentarz do Koranu nazywa się tafsir (arab. wyjaśnienie); w przeci- wieństwie do niego tawill to komen- tarz z mistyczną interpretacją. Za głównych arabskich komentatorów uchodzą al-Baidawi (zm. 1282 lub 1291) i al-Zamakhshari (1075-1144). Hadisy Ponieważ Koran nie był wystar- czającą wytyczną życia religijno-spo- łecznego, rychło powstała sunna (arab. tradycja, przyzwyczajenie). Pod tym pojęciem rozumie się infor- macje o wypowiedziach, działalności i życiu proroka oraz jego towarzyszy, zebrane w hadisach (arab. przekazy), mające dla ortodoksyjnego muzuł- manina normatywne znaczenie, jeśli chodzi o jego myślenie, działanie i ży- cie. Hadisy wypełniały tym samym pewną lukę, ponieważ Koran nie uwzględniał wielu sytuacji w życiu muzułmańskim Kiedy ustnie przekazywane infor- macje urosły do olbrzymiej ilości ma- teriału, dokonano przeglądu i wyboru. W ten sposób wcześnie rozpoczęta krytyka tradycji sprawdziła łańcuch przekazujących ją świadków i podzie- liła tradycje na trzy kategorie: sahih (zdrowe), hasan (piękne) i daif (sła- be). Sześć tradycyjnych zbiorów hadi- sów zyskało prawie kanoniczną rangę u ortodoksyjnych muzułmanów. Chodzi o zbiory, których autorami są al-Bukhari (810-870), Muslim (zm. 875), Abu Dawud (zm. 888), al-Tir- midhi (zm. 892), al-Nasai (zm. 915) i Ibn Madża (zm. 886). Te sześć zbiorów określa się przeważnie krótko jako „sześć ksiąg" albo „sześć zdrowych", tzn. uchodzących za zbiory wiarygodne, kanoniczne. Od- zwierciedlają one teologiczne dyskusje w i. w ciągu pierwszych trzech stuleci (VII-X w.). Każdy hadis składa się z dwóch części: tekstu (matn) i ciągu przekazu (isnad, wsparcie). Prawdziwość przekazu wymaga nie- przerwanego łańcucha gwarantów, z których pierwszy powinien sięgać do czasów proroka. NEOISLAM Renesans i. jako siły religijno-poli- tycznej („reislamizacja") ogarnął dziś wielkie obszary świata islamskiego. Od połowy XVIII, a przede wszyst- kim od XIX w. narody islamskie starają się przezwyciężyć zaznaczającą się (po wybitnych osiągnięciach kulturalnych, m.in. w zakresie nauk przyrodniczych i medycyny, w po- przednich stuleciach) stagnację życia duchowego i polityczny rozpad. Poli- tyczna hegemonia i przewaga cywili- zacyjna chrześcijańskiej Europy stała się od XVIII w. głównym problemem narodów islamskich i wywołała prze- świadczenie o konieczności reform, rozumianych najczęściej jako powrót do praislamu. Religia, państwo i spo- łeczeństwo stanowią dla większości muzułmanów nierozerwalną całość. Ruch panislamski czy panislamizm to zachodnie określenie dążeń naro- dów islamskich do przezwyciężenia rozdarcia politycznego i stworzenia przeciwwagi dla przemożnej obecności mocarstw europejskich i zachod- niochrześcijańskiej kultury. Jednym z głównych przedstawicieli islamskiego ruchu odnowy był afgański pisarz Gemal ed-Din al-Afghani (1838/39- 1897), nawołujący do uwolnienia państw islamskich od „opieki" Europy i do integracji w jednym państwie islamskim. Po II wojnie światowej panislamizm wsparło powstanie wiel- kich państw islamskich, jak Indonezja (1945), Pakistan (1947), a nawet Libia (1951), przy czym Pakistan sta- nowił główny ośrodek wzajemnego wspierania się państw islamskich przy rozwiązywaniu ich problemów poli- tycznych, gospodarczych, socjalnych i kulturalnych. Konferencje na ten temat odbyły się m.in. w Karaczi (1951), Jerozolimie (1953), Mekce (1954), Lahore (1957/58) i Rabacie (1969). Znaczną rolę odegrała w tym procesie Liga Muzułmańska, założona w 1906 w Dakce dla reprezen- towania interesów ludności muzuł- mańskiej w ówczesnych brytyjskich Indiach. W 1947 ruch ten osiągnął swój cel, kiedy to 15 VIII 1947 po- wstały niezależne państwa Pakistan i Indie. Drugą ważną dla tego procesu or- ganizacją było Bractwo Muzułmań- skie, utworzone w 1928 w Ismailii w Egipcie przez nauczyciela Hasana al-Bannę (1906-49), stawiające sobie cele polityczne i społeczne: ustano- wienie islamskiego porządku państ- wowego i społecznego przy jedno- czesnym uwolnieniu i. od obcych wpływów. Bractwo to miało znaczącą pozycję w Egipcie, Syrii, Jordanii i Sudanie. Po 1945 stało się w Egipcie potężnym ruchem masowym; jego oddziały uczestniczyły w 1948 w wojnie przeciw Izraelowi. W 1954 Bractwo Muzułmańskie zostało zdelegali- zowane po zamachu na generała Ga- mada Abd el Nassera. Pokrewnymi ruchami byli Partyzanci Islamu w Iranie oraz Zjednoczenie Islamu w Pakistanie i Indiach. Utworzona w 1945~na mocy paktu kairskiego Liga Państw Arabskich była organizacją arabskich państw Azji i Afryki mającą na celu współ- pracę polityczną, społeczną i kultura- lną, rozszerzoną w 1950 o cele gos- podarcze i wojskowe; odegrała ważną rolę w walce państw arabskich prze- ciw Izraelowi. Jeśli chodzi o relacje między państ- wami islamskimi a religią, można współcześnie rozróżnić cztery kie- runki. Rozumiane pod pojęciem funda- mentalizmu odnowienie i. zakłada powrót do podstaw tej religii, miano- wicie do nierozerwalnej jedności religii i państwa. Fundamentaliści od- rzucają radykalnie dorobek myślowy i formy życia zachodniego świata i za- mierzają narzucić wyobrażenia pra- wne szariatu, ze wszystkimi tego kon- sekwencjami dla życia publicznego, jako prawo państwowe (jak np. w Pa- kistanie, a od czasu „rewolucji islams- kiej" także w Iranie). Temu stanowisku fundamentalis- tów przeciwstawne są poglądy seku- larystów, którzy opowiadają się za laicką formą państwa (np. w Iraku, Syrii i Egipcie oraz w Turcji). Między powyżej wymienionymi kierunkami plasują się tradycjonali- ści, którzy wprawdzie powołują się na źródła religii islamskiej i praktykują szariat w życiu publicznym, ale w za- kresie polityki zagranicznej nie zwra- cają się przeciw zachodniemu światu (np. w Arabii Saudyjskiej i państwach Zatoki Perskiej). Czwarty kierunek reprezentują li- beralni muzułmanie, którzy chcą pra- ktykować religię bez islamskich form państwowych. Współcześnie stanowią oni mniejszość. Chronologia ok. 570-632 Muhammad, założyciel islamu. 622 Ucieczka (hidżra) Muhammada do Medyny; początek islamskiej ra- chuby czasu. po 632 Arabowie zdobywają Syrię, Mezopotamię i Afrykę Pln., docierają do Hiszpanii i Indii. 632-634 Abu Bakr, pierwszy kalif, inicjator zbioru objawień Muhammada. 634-644 Omar, drugi kalif. 644-656 Osman, trzeci kalif. 653 Redakcja Koranu. 656-661 Ali, czwarty kalif i pierwszy imam. 657 Bitwa pod Siffin nad Eufratem między Alim i Muawiją; wyodręb- nienie się charydżytów. 660-750 Kalifat Omajjadów z sie- dzibą w Damaszku. 680 Śmierć Husajna w bitwie pod Karbalą; ostateczny rozłam między sunnitami i szyitami. 691 Budowa świątyni skalnej w Jerozolimie przez kalifa Abd al- Malika (687-691) z dynastii Omajjadów. 702 Przebudowa bizantyńskiej bazyliki na meczet Al- Aksa (Jerozolima). 732 Bitwa pod Tours i Poitiers. 750-1258 Kalifat Abbasydów z siedzibą w Bagdadzie. 756-1031 Panowanie Omajjadów w Hiszpanii (Kordowa). 765 Śmierć Ismaila, siódmego ima-ma izmailitów. 767 Śmierć Abu Hanify, założyciela hanefitów. 785 Początek budowy wielkiego me- czetu w Kordowie. 795 Śmierć Malika ibn Anasa, założyciela malikitów. 820 Śmierć Al-Szafiego, założyciela szafiitów. 855 Śmierć Ahmada ibn Hanbala, założyciela hanbalitów. 874 Zniknięcie Muhammada al-Ma- hdiego, dwunastego imama szyi- tów-imamitów (dwunastowców). 890- 906 Hamdan Karmat, założyciel karmatów. 922 Skazanie i stracenie mistyka al-Halladża w Bagdadzie. 971 Ukończenie budowy meczetu Al- Azhar w Kairze. 969-1171 Kalifat Fatymidów w Egipcie i Syrii. 980-1037 Lekarz i filozof Awicenna (Ibn Sina). 1095 Papież Urban II (1088-99) wzywa chrześcijan na pierwszą wy- prawę krzyżową (1099). 1110 Śmierć filozofa i mistyka al-Gazaliego (ur. 1059). 1126-98 Filozof Awerroes (Ibn Ruszd). 1207-73 Poeta i mistyk Dżalal ad-Din Rumi (Konya, Anatolia). Islam 1 1290-1922 Państwo tureckich smanów. 1356-63 Budowa meczetu sułta Hasana w Kairze. ok. 1400 Budowa meczetu Ulu D: mi w Bursie (Turcja). 1453 Mehmed II zdobywa Konst; tynopol; koniec państwa bizant; skiego. 1492 Zdobycie Grenady przez ki łów katolickich; koniec islamskie panowania w Hiszpanii. 1526-1806 (1857) Dynastia Mój łów w Indiach. 1529 Turcy pod Wiedniem. 1571 Zwycięstwo Wenecjan i Hi panów nad Turkami w bitwie mo kiej pod Lepanto. 1630-48 Cesarz z dynastii Mogołi Szachdżechan (l 603-52) wznosi mL zoleum Tadż Mahal pod Agrą. 1659 Budowa Meczetu Perłowe w Delhi (Indie). 1780 Abd al-Wahhab reformuje w Arabii. 1880 Założenie ruchu ahmad w Indiach. 1880-1920 Rozkwit ruchu panis niskiego. 1881-98 Powstanie Mahdiego w S danie. 1906 Założenie Ligi Muzułmańsk w Dakce. 1922 Atatiirk likwiduje sułtar Osmana. 1924 Likwidacja tureckiego kalii tu. 1928 Utworzenie Bractwa Muzi mańskiego w Ismailii. 1945 Założenie Ligi Państw Ara! kich w Kairze. 1947 Pakistan staje się samodzi nym państwem islamskim. 1948 Powstanie państwa Izrael i p rwsza wojna izraelsko-arabska. 1969 Pułkownik Kadafi dokom puczu przeciw królowi derwiszów l risowi z Libii i zostaje prezydent Republiki Libijskiej. IZRAELICKA RELIGIA 256 lvi atua od 1975 Państwa islamskie zwracają się w coraz większym stopniu ku tradycyjnym wartościom i. (funda- mentalizm). La. było krótko trwającym ruchem religijnym zainicjowanym w 1914 wśród mieszkańców Wyspy Wielka- nocnej przez wieszczkę Angatę; okre- ślenie ruchu wywodzi się od nazwy rodzimych kapłanów (i.a., ród bo- gów). La., dążące do ożywienia ducha dawnego kapłaństwa Wyspy Wielka- nocnej, zalicza się do -> nowych religii plemiennych Oceanii. Wyspa Wielkanocna jest najdalej na wschód wysuniętą wyspą poline- zyjską Oceanu Spokojnego. W 1125 zasiedlili ją Polinezyjczycy, którzy za- stali tam już ludność melanezyjską; jej śladami są liczące do 12 m wysokości posągi megalityczne z tufu (mart- I.r. jest wywodzącą się od Mojżesza (ok. 1250 przed Chr.) religią związku plemiennego Izraelitów, założonego przez 12 synów ojca rodu Jakuba o przydomku i zaszczytnym imieniu Izrael (hebr. ten, który zmaga się z bo- giem) i od niego nazwanego. Stanowi pierwszą fazę rozwojową w żydows- kiej historii religii aż do końca państ- wa Juda i wygnania babilońskiego (586-538 przed Chr.), uważanego za początek judaizmu w węższym tego słowa znaczeniu, czyli drugiej fazy. Wyznawcy izraelicko-żydowskiej religii nazywani są w pierwszej fazie prze- ważnie Izraelitami, a w drugiej fazie - Żydami. Nazwa Hebrajczycy poja- wia się często w diasporze w odniesie- niu do Izraelitów jako potomków ojca 1979 Upadek szacha Mohammeda Rezy Pahlawiego (zm. 1980) i pro- klamowanie Islamskiej Republiki Iranu przez ajatollaha Chomeiniego. IV! ATUA wicy wulkanicznej) oraz potężne bu- dowle tarasowe. Holender Rogge- veen odkrył tę tropikalną wyspę w Wielkanoc 6 IV 1772 i stąd po- chodzi jej nazwa. Około 1750 stara kultura wyspy zaniknęła. W 1862 Peruwiańczycy uprowadzili z wyspy część ludności jako niewolników; liczba jej mieszkańców jeszcze bardziej zmalała wskutek epidemii przywle- czonych przez powracających z nie- woli. Od 1888 Wyspa Wielkanocna należy do Chile. W 1914 wieszczce Angacie ukazał się we śnie Bóg i objawił jej, że dawna kultura wyspy znów się odrodzi i od- żyje duch dawnego kapłaństwa. rodu Hebera (Ewera, Ebera), prawnuka Sema (Rdz 10, 21 nn). R.i. zalicza się do religii -> semic- kich i -» Azji Południowo-Zachod- niej. Mojżesz (r.i. nazywa się od jego imienia również religią mojżeszową) jest - mimo wielu legendarnych i mi- tycznych rysów - pierwszym w historii założycielem religii. Narodził się za panowania faraona Ramzesa II (1290-1224 przed Chr.), kiedy to se- miccy nomadzi z rodu Józefa musieli podobnie jak inne plemiona świad- czyć pańszczyznę na rzecz Egipcjan, jako syn semickich rodziców z ple- mienia Lewi. Imię Mojżesz (syn [bo- ga...]) jest pochodzenia egipskiego. Ponieważ faraon kazał zabijać wszys- 1980 Wybuch wojny między Iranem i Irakiem. 1985 Rok 1406 (od 16IX) islamskiej rachuby czasu. Ponieważ wyspa może należeć tylko do tubylców, powinni oni po prostu przejąć własność chilijskich zabor- ców. Może się to bezpiecznie odbyć, gdyż Bóg nie dopuści do tego, by mieszkańcom wyspy stała się krzywda. To przesłanie Angaty spotkało się z entuzjastycznym przyjęciem ze strony rodzimej ludności i doprowadziło do zbrojnego powstania przeciwko Chilijczykom. Kiedy leciwa już wieszczka w trakcie tych wydarzeń umarła, ruch sam się rozpadł, tak że wysłany do stłumienia rebelii chilijski okręt wojenny mógł zawrócić z kursu. tkie noworodki w rodzinach semic- kich, puszczono Mojżesza w koszyku z trzciny z biegiem Nilu. Znalazła go i uratowała córka faraona. Wycho- wany na dworze królewskim, musiał później z powodu popełnionego pod wpływem uczuć patriotycznych za- bójstwa uciec do pasterskiego plemienia Madianitów, gdzie ożenił się z Cipporą, córką kapłana Jetro. Kiedy pewnego dnia pasł owce swego teścia na górze Horeb (Synaj), objawił mu się w płonącym, ale nie spalającym się krzewie ciernistym lo- kalny bóg Jahwe, oznajmiając swoje imię (Jestem, który jestem, Wj 3,14). Powołał Mojżesza na swego proroka, który uwolni Izraelitów z egipskiej niewoli. Mojżesz powrócił do Egiptu, aby wraz ze swym bratem Aaronem uzys- kać od faraona wyzwolenie Izraeli- tów z niewoli. Ponieważ faraon nie chciał wyrazić zgody na wyprowadzenie ludu izraelickiego, Bóg za pośred- nictwem Mojżesza zesłał na Egipt 10 różnych plag (Wj 7-12). Ostatnia z nich oznaczała śmierć wszystkich pierworodnych u Egipcjan i ich bydła. Wówczas to Izraelici po raz pierwszy obchodzili święto Paschy, co odtąd czynią Żydzi corocznie ku pamięci wyzwolenia z egipskiej niewoli. Pod wrażeniem ostatniej z 10 egipskich plag faraon wreszcie zgodził się na wyjście Izraelitów z Egiptu, a Jahwe w postaci słupa chmur i ognia prze- wodził wędrującemu ludowi. Kiedy faraon żałując swojej zgody wyruszył z wojskiem, by ich doścignąć i za- wrócić, Izraelici suchą stopą przeszli przez Morze Czerwone, a Egipcjan pochłonęły morskie fale. Dla Izraeli- tów wydarzenie to było potwierdze- niem mocy Jahwe i jego pośrednika Mojżesza. W toku koczowniczych wędrówek przez pustynię Izraelici dotarli do Synaju, góry Jahwe. Na tej górze nastąpiło decydujące objawienie Jahwe, który zawarł przymierze z ludem Izraela, wybranym ludem bożym, co w ścisłym sensie oznaczało powstanie i.r. Zawarcie przymierza i ustanowienie praw i przykazań (m.in. Dekalogu) potwierdzały kamienne tablice przechowywane na polecenie Jahwe w arce przymierza, którą odtąd jako największą świętość niesiono na czele ludu wędrującego przez pustynię. Gdy po czterdziestoletniej wędrówce osiągnięto granice „ziemi obiecanej", Jahwe z góry Nebo ukazał Mojżeszowi, który jako pośrednik między bogiem a ludem stale z nim obcował, krainę Kanaan. Sam Mojżesz nie mógł już jednak przekroczyć Jordanu, ponieważ w wieku 120 lat dobiegł kresu swego życia. Umarł w Moab i został pochowany w dolinie naprze- ciw Beth Peor (Bet-Pegor). Nikt nie zna miejsca jego grobu. Około 1200 przed Chr. część ple- mion izraelickich pod wodzą Jozue- go, następcy Mojżesza, zajęła niezbyt gęsto zaludnioną Palestynę, łącząc się z innymi plemionami, które przywęd- rowały tam wcześniej (przed 1500). Na gruncie wspólnego pochodzenia i czci tego samego boga doszło ok. 1200 do utworzenia przez Izraelitów w celu ochrony centralnego sanktua- rium związku dwunastu plemion (amfiktionii), przy czym w okresie od 1200 do 1000 r. przed Chr. nad służbą i przestrzeganiem praw Jahwe czuwali charyzmatyczni przywódcy, sędziowie. Kiedy w XI w. przed Chr. wzrosła potęga Filistynów na zachodnim wybrzeżu i Ammonitów w kraju na wschód od Jordanu, w obliczu grożą- cych niebezpieczeństw powstało pier- wsze państwo Izraelitów, królestwo Izrael. Król Dawid (ok. 1006-966) zjednoczył Judę i Izrael i ustanowił Jerozolimę stolicą i centralnym oś- rodkiem sakralnym sprowadzając tam arkę przymierza. Dawidowi przypisuje się autorstwo licznych psalmów. Jego syn i następca Salo- mon (ok. 966-926) rozbudował Jero- zolimę i wzniósł na północ od „miasta Dawida" obszerny kompleks pałacowy z królewskim sanktuarium (świątynia Jahwe), tzw. pierwszą świątynią. Przysłowiowy stał się przepych za Salomona; słynął on też z popierania nauki i sztuki. Uchodził za autora biblijnych ksiąg: Przysłów, Mądrości, Pieśni nad pieśniami i Psalmów. Po śmierci Salomona państwo ule- gło rozbiciu i powstały dwa małe państwa: południowe, Juda (925- 587), ze stolicą w Jerozolimie i pół- nocne, Izrael (926-722), ze stolicą w Sichem, potem w Thirsie, a następnie w Samarii. Kiedy w państwie Izrael w czasach króla Achaba (871-852), syna i na- Izraelicka religia '. stępcy Omriego, ożenionego z fenie księżniczką Jezabel, zaczęto czcić l stwa fenickie, prorok Eliasz ja przywódca wyznawców Jahwe wys pił przeciw dynastii Omrydów. króla Jehu (845-818) Izrael mu; w 842 zapłacić trybut Asyryjczykc także za króla Menahema (747-7 zapłacono w 738 trybut Tiglatpile rowi III (745- 726). Prorocy Oze i Amos, wzburzeni postępującym kłóceniem równowagi społecz i wyzyskiem ubogich, przepowiac upadek państwa Izrael. Po trzyletn oblężeniu Salmanassar V (726-7: zdobył w 722 Samarię i zburzył Izrael stał się asyryjską prowin (-> asyryjska religia); dla wielu mię kańców państwa północnego ozi czało to wygnanie do Medii i Me: potamii. Pozostała w kraju ludni zmieszała się z obcymi osiedleńca (Samarytanami). W państwie Judy (925-587) dos za panowania królowej At; (845-839) do wprowadzenia ku Baala. Kiedy król Jozjasz (639-61 odnalazł w 621 w świątyni starą ks gę praw, nastąpiła odnowa politycz i kultowa. W toku tej „deuteronorr tycznej reformy" przywrócę w świątyni służbę Jahwe, a wszyst ośrodki innych kultów uległy zni czeniu. Zapowiedzi proroka Jerem sza (powołany na urząd kapłan w 627) o nadchodzącym kresie p; stwa, do czego zmierzają Babik czycy, nie potraktowano poważr aż władca Babilonii Nebokadnezai (605-562) w 595 przystąpił do ( leżenia Jerozolimy. Król Jojal (598-597) poddał mu się, ratując m sto przed zniszczeniem, ale gór warstwa społeczeństwa została wi z nim deportowana do Babiloi W czasach króla Zedekiasza (59 587) Nebokadnezar II ponownie : atakował Jerozolimę; zdobył ją półtorarocznym oblężeniu w f i zniszczył wraz ze świątynią. Ju IZRAELICKA RELIGIA 256 lvi atua od 1975 Państwa islamskie zwracają się w coraz większym stopniu ku tradycyjnym wartościom i. (funda- mentalizm). I.a. było krótko trwającym ruchem religijnym zainicjowanym w 1914 wśród mieszkańców Wyspy Wielka- nocnej przez wieszczkę Angatę; okre- ślenie ruchu wywodzi się od nazwy rodzimych kapłanów (i.a., ród bo- gów). I.a., dążące do ożywienia ducha dawnego kapłaństwa Wyspy Wielka- nocnej, zalicza się do -> nowych religii plemiennych Oceanii. Wyspa Wielkanocna jest najdalej na wschód wysuniętą wyspą poline- zyjską Oceanu Spokojnego. W 1125 zasiedlili ją Polinezyjczycy, którzy za- stali tam już ludność melanezyjską; jej śladami są liczące do 12 m wysokości posągi megalityczne z tufu (mart- I.r. jest wywodzącą się od Mojżesza (ok. 1250 przed Chr.) religią związku plemiennego Izraelitów, założonego przez 12 synów ojca rodu Jakuba o przydomku i zaszczytnym imieniu Izrael (hebr. ten, który zmaga się z bo- giem) i od niego nazwanego. Stanowi pierwszą fazę rozwojową w żydows- kiej historii religii aż do końca państwa Juda i wygnania babilońskiego (586- 538 przed Chr.), uważanego za początek judaizmu w węższym tego słowa znaczeniu, czyli drugiej fazy. Wyznawcy izraelicko-żydowskiej religii nazywani są w pierwszej fazie prze- ważnie Izraelitami, a w drugiej fazie - Żydami. Nazwa Hebrajczycy pojawia się często w diasporze w odniesieniu do Izraelitów jako potomków ojca 1979 Upadek szacha Mohammeda Rezy Pahlawiego (zm. 1980) i pro- klamowanie Islamskiej Republiki Iranu przez ajatollaha Chomeiniego. IV! ATUA wicy wulkanicznej) oraz potężne bu- dowle tarasowe. Holender Rogge- veen odkrył tę tropikalną wyspę w Wielkanoc 6 IV 1772 i stąd po- chodzi jej nazwa. Około 1750 stara kultura wyspy zaniknęła. W 1862 Peruwiańczycy uprowadzili z wyspy część ludności jako niewolników; liczba jej mieszkańców jeszcze bardziej zmalała wskutek epidemii przywle- czonych przez powracających z nie- woli. Od 1888 Wyspa Wielkanocna należy do Chile. W 1914 wieszczce Angacie ukazał się we śnie Bóg i objawił jej, że dawna kultura wyspy znów się odrodzi i od- żyje duch dawnego kapłaństwa. rodu Hebera (Ewera, Ebera), prawnuka Sema (Rdz 10, 21 nn). R.i. zalicza się do religii -> semic- kich i -> Azji Południowo-Zachod- niej. Mojżesz (r.i. nazywa się od jego imienia również religią mojżeszową) jest - mimo wielu legendarnych i mi- tycznych rysów - pierwszym w historii założycielem religii. Narodził się za panowania faraona Ramzesa II (1290-1224 przed Chr.), kiedy to se- miccy nomadzi z rodu Józefa musieli podobnie jak inne plemiona świad- czyć pańszczyznę na rzecz Egipcjan, jako syn semickich rodziców z ple- mienia Lewi. Imię Mojżesz (syn [bo- ga...]) jest pochodzenia egipskiego. Ponieważ faraon kazał zabijać wszys- 1980 Wybuch wojny między Iranem i Irakiem. 1985 Rok 1406 (od 16IX) islamskiej rachuby czasu. Ponieważ wyspa może należeć tylko do tubylców, powinni oni po prostu przejąć własność chilijskich zabor- ców. Może się to bezpiecznie odbyć, gdyż Bóg nie dopuści do tego, by mieszkańcom wyspy stała się krzywda. To przesłanie Angaty spotkało się z entuzjastycznym przyjęciem ze strony rodzimej ludności i doprowadziło do zbrojnego powstania przeciwko Chilijczykom. Kiedy leciwa już wieszczka w trakcie tych wydarzeń umarła, ruch sam się rozpadł, tak że wysłany do stłumienia rebelii chilijski okręt wojenny mógł zawrócić z kursu. tkie noworodki w rodzinach semic- kich, puszczono Mojżesza w koszyku z trzciny z biegiem Nilu. Znalazła go i uratowała córka faraona. Wycho- wany na dworze królewskim, musiał później z powodu popełnionego pod wpływem uczuć patriotycznych za- bójstwa uciec do pasterskiego plemienia Madianitów, gdzie ożenił się z Cipporą, córką kapłana Jetro. Kiedy pewnego dnia pasł owce swego teścia na górze Horeb (Synaj), objawił mu się w płonącym, ale nie spalającym się krzewie ciernistym lo- kalny bóg Jahwe, oznajmiając swoje imię (Jestem, który jestem, Wj 3,14). Powołał Mojżesza na swego proroka, który uwolni Izraelitów z egipskiej niewoli. Mojżesz powrócił do Egiptu, aby wraz ze swym bratem Aaronem uzys- kać od faraona wyzwolenie Izraeli- tów z niewoli. Ponieważ faraon nie chciał wyrazić zgody na wyprowadzenie ludu izraelickiego, Bóg za pośred- nictwem Mojżesza zesłał na Egipt 10 różnych plag (Wj 7-12). Ostatnia z nich oznaczała śmierć wszystkich pierworodnych u Egipcjan i ich bydła. Wówczas to Izraelici po raz pierwszy obchodzili święto Paschy, co odtąd czynią Żydzi corocznie ku pamięci wyzwolenia z egipskiej niewoli. Pod wrażeniem ostatniej z 10 egipskich plag faraon wreszcie zgodził się na wyjście Izraelitów z Egiptu, a Jahwe w postaci słupa chmur i ognia prze- wodził wędrującemu ludowi. Kiedy faraon żałując swojej zgody wyruszył z wojskiem, by ich doścignąć i za- wrócić, Izraelici suchą stopą przeszli przez Morze Czerwone, a Egipcjan pochłonęły morskie fale. Dla Izraeli- tów wydarzenie to było potwierdze- niem mocy Jahwe i jego pośrednika Mojżesza. W toku koczowniczych wędrówek przez pustynię Izraelici dotarli do Synaju, góry Jahwe. Na tej górze nastąpiło decydujące objawienie Jah- we, który zawarł przymierze z ludem Izraela, wybranym ludem bożym, co w ścisłym sensie oznaczało powstanie i.r. Zawarcie przymierza i ustanowienie praw i przykazań (m.in. Dekalogu) potwierdzały kamienne tablice przechowywane na polecenie Jahwe w arce przymierza, którą odtąd jako największą świętość niesiono na czele ludu wędrującego przez pustynię. Gdy po czterdziestoletniej wędrówce osiągnięto granice „ziemi obiecanej", Jahwe z góry Nebo ukazał Mojżeszo- wi, który jako pośrednik między bo- giem a ludem stale z nim obcował, krainę Kanaan. Sam Mojżesz nie mógł już jednak przekroczyć Jordanu, ponieważ w wieku 120 lat dobiegł kresu swego życia. Umarł w Moab i został pochowany w dolinie naprze- ciw Beth Peor (Bet-Pegor). Nikt nie zna miejsca jego grobu. Około 1200 przed Chr. część ple- mion izraelickich pod wodzą Jozue- go, następcy Mojżesza, zajęła niezbyt gęsto zaludnioną Palestynę, łącząc się z innymi plemionami, które przywęd- rowały tam wcześniej (przed 1500). Na gruncie wspólnego pochodzenia i czci tego samego boga doszło ok. 1200 do utworzenia przez Izraelitów w celu ochrony centralnego sanktua- rium związku dwunastu plemion (amfiktionii), przy czym w okresie od 1200 do 1000 r. przed Chr. nad służbą i przestrzeganiem praw Jahwe czuwali charyzmatyczni przywódcy, sędziowie. Kiedy w XI w. przed Chr. wzrosła potęga Filistynów na zachodnim wybrzeżu i Ammonitów w kraju na wschód od Jordanu, w obliczu grożą- cych niebezpieczeństw powstało pier- wsze państwo Izraelitów, królestwo Izrael. Król Dawid (ok. 1006-966) zjednoczył Judę i Izrael i ustanowił Jerozolimę stolicą i centralnym oś- rodkiem sakralnym sprowadzając tam arkę przymierza. Dawidowi przypisuje się autorstwo licznych psalmów. Jego syn i następca Salo- mon (ok. 966-926) rozbudował Jero- zolimę i wzniósł na północ od „miasta Dawida" obszerny kompleks pałacowy z królewskim sanktuarium (świątynia Jahwe), tzw. pierwszą świątynią. Przysłowiowy stał się przepych za Salomona; słynął on też z popierania nauki i sztuki. Uchodził za autora biblijnych ksiąg: Przysłów, Mądrości, Pieśni nad pieśniami i Psalmów. Po śmierci Salomona państwo ule- gło rozbiciu i powstały dwa małe państwa: południowe, Juda (925- 587), ze stolicą w Jerozolimie i pół- nocne, Izrael (926-722), ze stolicą w Sichem, potem w Thirsie, a następnie w Samarii. Kiedy w państwie Izrael w czasach króla Achaba (871-852), syna i na- Izraelicka religia J stępcy Omriego, ożenionego z fenie księżniczką Jezabel, zaczęto czcić l stwa fenickie, prorok Eliasz ja przywódca wyznawców Jahwe wys pił przeciw dynastii Omrydów. króla Jehu (845-818) Izrael mu; w 842 zapłacić trybut Asyryjczykc także za króla Menahema (747-7: zapłacono w 738 trybut Tiglatpile rowi III (745- 726). Prorocy Oze; i Amos, wzburzeni postępującym kłóceniem równowagi społecz i wyzyskiem ubogich, przepowiac upadek państwa Izrael. Po trzyletn oblężeniu Salmanassar V (726-7! zdobył w 722 Samarię i zburzył Izrael stał się asyryjską prowin (-> asyryjska religia); dla wielu mię kańców państwa północnego ozi czało to wygnanie do Medii i Me: potamii. Pozostała w kraju ludni zmieszała się z obcymi osiedleńca (Samarytanami). W państwie Judy (925-587) dos za panowania królowej At; (845-839) do wprowadzenia ku Baala. Kiedy król Jozjasz (639-61 odnalazł w 621 w świątyni starą ks gę praw, nastąpiła odnowa politycz i kultowa. W toku tej „deuteronorr tycznej reformy" przywrócę w świątyni służbę Jahwe, a wszyst ośrodki innych kultów uległy zni czeniu. Zapowiedzi proroka Jerem sza (powołany na urząd kapłan w 627) o nadchodzącym kresie p; stwa, do czego zmierzają Babik czycy, nie potraktowano poważr aż władca Babilonii Nebokadnezai (605-562) w 595 przystąpił do ( leżenia Jerozolimy. Król Jojal (598-597) poddał mu się, ratując m sto przed zniszczeniem, ale goi warstwa społeczeństwa została wi z nim deportowana do Babiloi W czasach króla Zedekiasza (5S 587) Nebokadnezar II ponownie : atakował Jerozolimę; zdobył ją półtorarocznym oblężeniu w f i zniszczył wraz ze świątynią. Ju 258 Izraelicka religia 10 m_ U 10 9 [8 ] 7 n 11 stała się babilońską prowincją (religia - » babilońska); znów deportowano znaczną część ludności, co dla wielu mieszkańców państwa południowego oznaczało niewolę babilońską (586- 538). W swojej historii Żydzi zawsze upatrywali w przywództwie boga podstawowej zasady egzystencji, ściśle wiążąc boga Izraela ze swymi losami i z dziejami państwa. On był wybawcą z niewoli egipskiej i właściwym przywódcą podczas wędrówki przez pustynię, bogiem patriarchów i stwórcą całego świata. Jego właś- ciwe i najczęściej używane imię Jahwe O O 4 interpretuje się w opowiadaniu o go- rejącym krzewie (Wj 3, 14) jako: „Ja będę tu jako ten, który będzie tu" (wg Septuaginty: „Jestem, który jestem"). To imię jest zapisane jako tetragram (gr. cztery znaki) za pomocą czterech hebrajskich spółgłosek J H W H, co odpowiada brzmieniu: JAHWEH. Używana dziś często forma Jehowa powstała w średniowieczu na skutek błędnego odczytania tetragramu. Pie- rwotnie Jahwe był bogiem przyrody plemion nieizraelickich (m.in. Keni- tów); jego przemiana w boga Izraela dokonała się w czasach proroka Moj- żesza. Inne imię boga to Elohim, l Marc Chagall, Mojżesz doznaje objawienia przy gorejącym krzewie ciernistym (1966) 2 Król Jehu z Izraela sklada ho/d Salmanas- sarowi III, fragment Czarnego Obelisku (829przed Chr.). Londyn, Muzeum Brytyjskie 3 Schemat świątyni izraelickiej (Świątynia Salomona w Jerozolimie) 1. Rampa 2. Ołtarz całopalenia 3. „Spiżowe morze" 4. i 5. Kolumny Jachin i Boas 6. Przedsionek 7. Sanktuarium (hechal) 8. Ołtarz ofiarny 9. Zasiana świątyni 10. Miejsce najświętsze (dewir) U. Wejście do komór liczba mnoga rzadko używanego El (bóg), ogólnego określenia boga u Se- mitów. W połączeniu z El często używano określenia Szaddai (wszech- mocny): El Szaddai (Rdz 28,3). Zebrane później w Pięcioksiąg przekazy prehistorii Izraela są świa- dectwami ludowej świadomości ufor- mowanej z pozycji związku dwunastu plemion, opartej jednak pierwotnie na doświadczeniach poszczególnych, różnych części plemion. Spośród tych przekazów najważniejszy jest opis wyprowadzenia grupy plemiom izra- elickich z Egiptu; tradycje wyjścia (Wj 1-15) mają podstawowe znaczenie dla wiary w to, że Izrael stanowi naród wybrany. Przekazy związane z górą Synaj (Wj 19-34), opowiadające o spotkaniu z bogiem podczas wędrówki przez pustynię i o zawarciu przymierza między Jahwe i Izraelem, stały się dla związku plemion legen- darną podstawą regularnie obcho- dzonego święta odnowienia przymierza. Podkreślaniu pozycji narodu wybranego służą także tradycje patriarchów (Rdz 12-50), według których bóg przyrzekł Izraelowi ziemię i liczne potomstwo. Jądro objawionych na Synaju praw stanowił Dekalog (gr. dziesięć słów, Dziesięcioro Przykazań), którego tekst wyryty był na dwóch kamiennych tablicach praw (Wj 20, 1-17), przechowywanych w arce przymierza. Plemiona izraelickie, skupiające się wokół wspólnych tradycji Jahwe, czuły się związane z sobą wspólnym kultem. Główną częścią nabożeństw było składanie ofiar (korban, ofiaro- wanie), krwawych ze zwierząt (bydło, owce, kozy, gołębie) i bezkrwawych pochodzenia roślinnego (zboże, mąka, niekwaszony chleb, oliwa, kadzidła), codziennie, w sabat albo w dni świąteczne. Do ofiar z potraw należało 12 chlebów (lechem ha-panim, chleb oblicza), a właściwie pieczonych bez zakwasu pszennych placków, które w każdy sabat układano w stos „przed obliczem Jahwe" na specjalnym ołtarzu w sanktuarium. Ja jestem Jahwe, twój Bóg... Nie będziesz mial cudzych bogów obok mnie! Nie będziesz czynil żadnego obrazu boga... Nie będziesz wzywał imienia boga twego, Jahwe, do czczych rzeczy... Pamiętaj o dniu sabatu... Czcij ojca twego i matkę twoją... Nie będziesz zabijal. Nie będziesz cudzolożyl. Nie będziesz kradł. Nie będziesz mówił przeciw bliźniemu twemu kłamstwa jako świadek. Nie będziesz pożądał domu bliźniego twego... Trójczłonowe błogosławieństwo arcykapłana Aarona (prawnuka Le- wiego), starszego brata Mojżesza (Lb 6, 24-26), wypowiadane przez niego i jego następców w odniesieniu do Izraela, wchodzi obecnie również w skład nabożeństwa chrześcijańskiego: Niech cię Jahwe błogosławi i strzeże! Niech Jahwe rozpromieni oblicze swe nad tobą, niech cię obdarzy swą laską! Niech zwróci ku tobie oblicze swoje i niech cię obdarzy pokojem! Do obowiązków lewitów, kapła- nów świątyni pochodzących z plemienia Lewiego, trzeciego syna Jakuba i Lei, należało pouczanie w sprawach ceremoniału kultowego, spełnianie ofiar i wypowiadanie wyroczni. Po- czątkowo oni jedynie mogli sprawo- wać urząd kapłanów przy sanktua- rium Jahwe, ale od czasów centralizacji kultu za króla Jozjasza (622 przed Chr.) zostali zepchnięci do roli niż- szego personelu świątynnego. Obok centralnego sanktuarium w Jerozolimie, także zresztą wcześniej, ośrodki kultu znajdowały się też m.in. w Bet-El, Dań, Sziloh i Sichem. Świątynia Salomona (hebr. bet ha- mikdasz, sanktuarium, świętość) była podzieloną na trzy części prostokątną budowlą (35x10 m), przed którą stał ołtarz na ofiary całopalne, „spiżowe morze" oraz dwie kolumny: Jachin i Boas. Do przedsionka świątyni przylegało sanktuarium (kodesz lub hechal), w którym mieścił się ołtarz ofiarny, stół na chleby i dwa pięcioramienne świeczniki. W pomie- szczeniu bez okien (miejsce najświęt- sze, -dewir) przechowywano arkę przymierza, pozłacaną skrzynię z dre- wna akacjowego, a w niej dwie tablice praw. Arka przymierza stanowiła symbol nieustannej obecności Jahwe w świątyni. Według tradycji Mojżesz był auto- rem'Pięcioksięgu (hebr. Tora Mosze, nauka Mojżesza). Księga Rodzaju (łac. Genesis, narodzenie, pochodze- nie) zawiera opis stworzenia świata oraz opowieści o raju i grzechu pier- worodnym, o potopie i wieży Babel, a także o Józefie, synu Jakuba i Ra- cheli, którego bracia sprzedali do Izraelicka religia 25 Egiptu, gdzie na dworze faraona dc szedł do wielkiej władzy jako tli macz snów. Ta ostatnia opowieś (Rdz 37-47) jest najczęściej w litera turze światowej przetwarzanym wąi kiem biblijnym. Księga Wyjścia (ła< Exodus, wyjście) przedstawia dziej narodu Izraela od wyjścia z Egipt aż do wydarzeń na Synaju. Księg Kapłańska (łac. Lewiticus, dotyczę cy Lewitów) zawiera wskazówki ku towe dla Lewitów, czyli kapłanóv Księga Liczb (Numeri, liczby) trat tuje o spisach ludu na pustyni aż d zdobycia kraju na wschodnim brze gu Jordanu. Księga Powtórzoneg Prawa (łac. Deuteronomium, drugi prawo) jest powtórzeniem praw Mojżeszowego i opisu wędrówe przez pustynię. We współczesnej biblistyce Pięcie ksiąg uważa się za kompilację teks tów z różnych okresów i rozróżni cztery główne warstwy źródłowe z których najstarsza pochód; z IX-VIII w. przed Chr. i powstał chyba w południowym królestwie Ju dy. Teksty (aż do Wj 3), w któryc używa się imienia boga Jahwe, s określane jako jahwistyczne, a pow stałe po 900 przed Chr. w północnyr królestwie Izraela i używające imieni boga Elohim (aż do Wj 3, 15) -jak elohistyczne (po upadku państw północnego w 722 przed Chr. obi warstwy łączą się w jedną, nazywan jehowistyczną). Około połowy VII w przed Chr. powstała deuteronomis tyczna warstwa źródłowa, co w jaki sposób wiązało się z odnalezienier księgi praw za króla Jozjasza (62 przed Chr.). Z czasów niewoli babi lońskiej (VI w. przed Chr.) pochód; kapłańska warstwa źródłowa. Za najstarszy tekst literatury ił raelickiej uchodzi Pieśń Debor (Sdz 5, 2-31), zaliczanej do sędzió\ prorokini Izraela (ok. 1100 przei Chr.) i przywódczyni w walce przecn Kananejczykom. 260 Izydy i Ozyrysa kult misteryjny Chronologia Okres przed Chr. XIII w. Prorok Mojżesz. ok. 1220 Stela izraelicka "faraona Merenptaha (1224-1214). ok. 1120 Pieśń Debory. ok. 1006-966 Panowanie króla Dawida. od 961 Budowa świątyni Salomona (966-926). 722 Zburzenie Samarii i koniec państwa północnego. 621 Reforma deuteronomistyczna króla Jozjasza (639-609). 587 Zburzenie Jerozolimy i świątyni Salomona; koniec państwa południowego; początek wygnania babilońskiego (586-538). dy. Częstym motywem na nagrobkach były kobiety w stroju kapłanek Izydy, w typowej, przewiązanej przed piersią szacie, jaką nosiła sama bogini. Chronologia Okres przed Chr. 82/79 Wprowadzenie kultu Izydy w Rzymie. Judaizm 26 Okres po na r. Chr. ok. 38 Wzniesienie świątyni Izydy n Polu Marsowym w Rzymie. 81-117 Cesarz Domicjan i cesar Trajan popierają kult Izydy. JAPOŃSKIE RELIGIE IZYDY I OZYRYSA KULT MISTERYJNY Misteria te obchodzono ku czci egipskiej bogini Izydy i jej brata i mał- żonka Ozyrysa. W czasach panowania Ptolemeuszów (304-30 przed Chr.) Serapis (w nawiązaniu do Ozy-rysa- Apisa z Memfis) stał się nowym bogiem państwa, czczonym jako zba- wca. Izyda, dawna bogini miłości, została królową nieba i wszechmatką. Grecy zapoznali się z jej mitologią - znaną nam z Plutarcha (ok. 46-120 po Chr.) „De Iside et Osiride" - w okresie ptolemejskim; już w III w. przed Chr. istniała w Pireusie świątynia Izydy. W okresie hellenistyczno-rzym- skim ten kult misteryjny rozprzest- rzenił się w państwie rzymskim. W czasach Sulli (82-79 przed Chr.) wprowadzono go w Rzymie, a za cesarza Kaliguli (37-41 po Chr.) wzniesiono dla bogini Izydy świątynię na Polu Marsowym w Rzymie, w której Wespazjan i Tytus w 71 po Chr. (po wojnie żydowsko-rzymskiej) nocowali przed swym uroczystym tri- umfalnym wjazdem do Rzymu. Naj- większy rozkwit kultu Izydy nastąpił za panowania cesarzy Domicjana (81-93)iTrajana(89-117). 1 Izyda, marmur, wys. 72 cm (ok. 130). Rzym, Muzeum Kapitolińskie 2 Kult Izydy, malowidło ścienne z Her- kulanum (I w.) Izyda była wszechbóstwem, boginią o 10000 imion, której aspekty tylko częściowo ucieleśniały wszystkie inne bóstwa. Uchodziła zwłaszcza za władczynię mórz i opiekun- ' kę żeglarzy. Stosunek Izydy do jej małżonka Ozyrysa zszedł później na dalszy plan wobec matczynego aspektu troski o ich dziecko, Horu-sa. Izyda personifikowała Egipt czekający na użyźniający wylew Nilu, którego personifikacją z kolei był Ozyrys, małżonek i brat Izydy. Kiedy Seth, personifikacja suszy, zabił i poćwiartował Ozyrysa, Izyda złożyła ciało swego małżonka - z wyjątkiem członka, którego zastąpiła fallusem ze złota. Ozyrys święcił zmartwychwstanie w swoim synu Horusie. Mit ten obwieszcza, że po śmierci następuje życie, tak jak kraj „martwy" zimą budzi się na wiosnę do nowego życia. Do zmar- łego misty zwracano się jako do Ozyrysa, zaklinając go, by sam siebie zbudził do życia. O inicjacji w misteriach Izydy i Ozyrysa opowiada Apulejusz z Ma- daury (II w.) w swoim dziele „Złoty osioł". Adeptowi pokazywano księgi z tajemnymi znakami, po czym brał kąpiel i zostawał oczyszczony. Ku czci bogini Izydy obchodzono święto jesienne i wiosenne. W tym czasie odbywały się procesje. W Benewencie zachowały się rzeźby z sanktuarium Izydy. W Pompei istniała świątynia Izydy z malowid- łami przedstawiającymi tańce kultowe wykonywane przez kapłanki Izy- Nazwa j.r. jest zbiorczym okreś- leniem religii powstałych w samej Japonii (jap. Nihon lub Nippon, kraj wschodzącego słońca) lub przeniesio- nych tam z zewnątrz, ale rozwiniętych w duchu japońskim. Najstarszą religią rdzennej ludności Japonii jest -> Ajnów religia, spotykana jeszcze na wyspie Hokkai- do. Z historią narodu japońskiego -za której początek przyjmuje się datę 11 II 660 przed Chr., kiedy to mikado Dżimmu Tenno jako potomek bogini słońca Amaterasu-O-Mikami założył istniejącą do dziś dynastię cesarską - wiąże się ściśle -> sintoizm. Impor- towany w 552 po Chr. chiński -* bud- dyzm w formie mahajany został przy- Żydzi tworzą wspólnotę jednocześnie religijną i etniczną, pojmującą siebie według tradycji jako następców biblijnych patriarchów Abrahama, Izaaka i Jakuba. Wyraz jehudi (hebr.) oznaczał pierwotnie tylko członków izraelickiego plemienia Juda, później również mieszkańców królestwa po- łudniowego o tej samej nazwie i pro- wincji Judei. Ponieważ Juda i Judea w okresie powygnańczym zajmowała wiodącą pozycję w narodzie Izrael, wywodząca się od niej nazwa „Żydzi" jest używana jako określenie całego narodu. stosowany do warunków japońskich tak dalece, że powstały tu jego rodzime szkoły. Buddyzm i sintoizm to główne religie obecne w dziejach Japonii, częś- ciowo występujące na przemian. Pier- wszą z nich wyznaje współcześnie ok. 60% Japończyków. Najważniejsze szkoły buddyzmu japońskiego to: hosso-szu (zał. 653), szingon-szu (zał. 805) i tendai-szu (zał. 805). Z tej ostatniej wyłoniła się w 1253 nicziren-szu, która stała się kolebką trzech religii opierających się na sutrze lotosu. Ze szkoły dżodo-szu (zał. 1175) wywodzą się szin-szu (zał. 1224), zen-szu (zał. 1191), która dała początek rinzai-szu (zał. 1202) i oba- ku-szu (zał. 1654). JUDAIZM Z punktu widzenia historii j. roz- poczyna się wraz z końcem państwa Juda (587 przed Chr.), z okresem wygnania babilońskiego, i stanowi drugą fazę rozwojową historii religii izraelicko-żydowskiej, kontynuującą tradycje pierwszej fazy (religia -> iz- raelicka). J. zalicza się do religii -> semickich i -»Azji Południowo-Zachodniej i jest religią -> światową. Współczesny zasięg Łączna liczba Żydów wynosi dzi- siaj 17615000, co stanowi 0,3% W Japonii powstała największa 1: czba -> nowych religii. Spośród nic należy wymienić m.in. wspomnian już -> sutry lotosu religie, a takż wyrosłe z synkretycznego kręgu bud dyzmu i sintoizmu -* tenrikjo (za 1838), -> seicio-no-Je (zał. 193C i ^PL- Kiodan (zał. 1926-^6). Do tego kręgu należą też uważan za neosintoistyczne szkoły -> kurc zumikjo (zał. 1814), -» konkokjo (za 1859) i -»omotokjo (zał. 1892), z ktć rej z kolei powstały -> ananaikjo (za 1934) i -» sekai kjusei-kjo (zał. n początku XX w.). Na uwagę zasługi je także -> odori-kjo (zał. 1944). 10°, ogółu Japończyków jest wyznawcart nowych religii. ludności świata. Z tej liczby 39,5°/ żyje w Ameryce Płn., 31,3% w Aż i 12,6% na obszarze b. ZSRK J. występuje dziś w 125 krajać! w tym jako religia większości tylk w Izraelu, a we wszystkich innyc jako religia mniejszości. W US; żyje np. 38,8% wszystkich Żydów stanowią oni tu jednak tylko 3,2° ludności, a 17,8% Żydów na ot szarże b. ZSRR to zaledwie 1,2°/ ludności tych terytoriów. Z pona 1,5 min Żydów w Europie 59000 żyje we Francji, a 460000 w \\ Brytanii. Części świata Liczba wyznawców j. % ogółu wyznawców j. 1. Ameryka Pm. 2. Azja 3. Obszar b. ZSRR 6 952 000 5 484 000 2 220 000 39,5 31,1 12,6 4. Europa 5. Ameryka Łac. 6. Afryka 7. Oceania 1 465 000 1 071 000 327 000 96000 8,3 6,1 1,9 0,5 17 615000 100,0 Kraje Liczba wyznawców j. Religia większości % ogółu wyznawców j. 1. USA 6 830 000 _ 38,8 2. Izrael 3 830 000 religia większości 21,7 3. Obszar b. ZSRR 3 140 000 _ 17,8 4. Francja 590 000 - 3,4 5. Argentyna 545 000 - 3,1 6. W. Brytania 460 000 - 2,6 7. Kanada 330 000 _ 1,9 8. Brazylia 200 000 - 1,1 9. RPA 155 000 - 0,9 10-125. Inne kraje 1 535 000 - 8,7 17 615 000 religia większości 1 x 100,0 262 Judaizm Judaizm ŻYDZI NA ŚWIECIE »•«•••<»•«•• «•**••••••) >«•»••••••• »••••••( ŻYDZI W POSZCZEGÓLNYCH KRAJACH Nowy początek Po zdobyciu i zniszczeniu w 587 południowego państwa Juda ze stolicą Jerozolimą babiloński król Nebo- kadnezar II (605-562) wziął w niewolę i przeniósł do Babilonii króla Zid-kija i zwierzchnie warstwy ludności żydowskiej. Tak rozpoczęła się dla dwóch plemion Judy 50-letnia niewola babilońska (587-538 przed Chr.). Deportowanym Żydom udało się nie tylko zachować swoje izraelickie tra- dycje, ale również stworzyć przesłanki j. W Babilonii powstały duże partie Biblii (m.in. Księga Kapłańska). Od tego okresu wielkiego znaczenia na- biera Biblia i jej interpretacja przez uczonych w piśmie. Bardzo ważne dla samoświadomości judaistycznej stało się świętowanie sabatu i nakaz ob- rzezania, a także przepisy o czystości i posiłkach. Pewien wpływ na założe- nia j. wywarło też zetknięcie się z -» zaratusztrianizmem w Persji (przyswojenie takich pojęć jak dobro i zło, bóg i diabeł, sąd ostateczny i zmartwychwstanie). Od V1/V w. przed Chr. pojawia się w źródłach wiara w mesjasza i oczekiwanie na jego pojawienie się. Po obaleniu państwa nowobabi- lońskiego (539) przez Persów Pales- tyna stała się prowincją perską (539- 332). Król Persów Cyrus II (559-529) zezwolił Żydom w 538 na powrót do Jerozolimy i odbudowanie zniszczonej świątyni. Przywódcą powracających z wygnania był Zoroba-bel (babil. potomek z Babilonu), wnuk króla Jojakina z Judy, wyposażony przez króla Persów w obszerne pełnomocnictwa i mianowany namie- stnikiem Judy. Pod jego przewodnict- wem podjęto w 520 ponownie roboty budowlane przy świątyni w Jerozoli- mie; w 515 została ukończona i po- święcona druga świątynia. Prorocy Aggtusz i Zachariasz obwołali Zoro- babk mesjaszem. W 458 król Persów posłał pocho- dzącego z żydowsko-kapłańskiego rodu „pisarza" w sprawach żydowskiej religii, Ezdrasza (hebr. pomoc), z grupy wygnańców z Babilonii, ze specjalnym poleceniem do Jerozolimy, by tam uwierzytelnił „prawo boskie" dla jerozolimskiej gminy kultowej. Przybył on do Jerozolimy na czele licznej grupy żydowskich wygnańców z nową księgą praw. Z wprowadzeniem tego kodeksu kapłańskiego przez Ezdrasza została stworzona podstawa rozwoju nowo założonej gminy teokratycznej, pod kierunkiem arcykapłanów. Niewola babilońska potwierdziła przeświadczenie o „wyborze nielicznych spośród wielu"; Ezdrasz, j^ecznik odnowy religijno-duchowej, stał się za- łożycielem właściwego j. O historii tej odnowy opowiada Księga EzdrasgaJ W pracach nad wprowadzeniem prawa wspierał Ezdrasza Nehemiasfj (hebr. Jahwe pocieszył). Temu urodzonemu na wygnaniu w Babilonii Żydowi, podczaszemu króla perskiego, zlecił Artakserkses I w 445 odbudowę murów miejskich Jerozolimy. Jako namiestnik prowincji Judy zasłużył się poza tym w sprawie stabilizacji porządku wewnętrznego (odpoczynek podczas sabatu, podatek dla świątyni, zakaz małżeństw mie- szanych, uwolnienie od długów). Jego historię opowiada Księga Nehe- miasza. Grupy i ruchy religijne Od Samarii w środkowej Palesty- nie, dawnej stolicy królestwa północ- nego (religia -»izaelicka), wzięli naz- wę Samarytanie (u Lutra: Samaryci). Była to palestyńska ludność powstała z przemieszania po 722 resztek miesz- Żydlowski okręg kultowy (druga świątynia, tzw.. herodiańska, w Jerozolimie) 1. Brama Zuzanny 2. Brama owiec 3. Twierdza Antonia 4. Brama wartowni 5. Brama żelazna 6. Brama łańcuchowa 7. Brama zachodnia 8. Podwójna brama 9. Potrójna brama 10. ,,Blanki świątyni" 11. Hala królewska 12. Hala Salomona 13. Dziedziniec nieżydów 14. Kamienna balustrada 15. ,,Piękna brama" 16. Dziedziniec kobiet 17. Brama Nikanora 18. Dziedziniec mężczyzn 19. Dziedziniec kapłanów z oltarzem calo- palenia 20. Sanktuarium (hechal) z ołtarzem ofiar nym 21. Miejsce najświętsze (dewir) 22. Dziś. Ściana Płaczu kaiiców północnego królestwa z asy- ryjskimi kolonistami. Ponieważ wielu osadników pochodziło z babilońskiej krainy Kutha, żydowscy rabini nazy- wali też Samarytan Kuthainami. Sa- mi Samarytanie uporczywie trwali przy nazwie Izraelici. Kiedy po wy- gnaniu babilońskim ukonstytuowała się gmina żydowska w Jerozolimie pod wodzą Ezdrasza i Nehemiasza, Samarytanie chcieli przyłączyć się do odbudowy świątyni, żydowscy refor- matorzy odmówili jednak jakichkol- wiek związków z „mieszańcami". Po 332 r. przed Chr. Samarytanie defini- tywnie odłączyli się od świątyni jero- zolimskiej i utworzyli własną, odręb- ną gminę. Do dziś zachowała się mała gmina w Sichem (dziś. Nablus) liczą- ca ok. 340 Samarytan. 'Saduceusze (hebr. Zadduąuim) byli stronnictwem religijno-politycznym (ok. 200 przed Chr.-70 po Chr.), którego nazwa wywodzi się prawdo- podobnie od Zadoąa (Zadok) posta- wionego przez króla Salomona na czele jerozolimskich kapłanów. Po- wstało ono w czasach Machabeuszów jako ruch skierowany przeciw fary- zeuszom i skupiało elitarne warstwy właścicieli ziemskich, kapłanów i urzędników, w większości arysto- kratyczne i konserwatywne. Aż do 70 r. po Chr. saduceusze ustanawiali arcykapłanów i dysponowali ważkim głosem w Wysokiej Radzie. Dla saduceuszy wiążące było jedy- nie prawo pisane (Tora), odrzucali ustną tradycję (halacha) faryzeuszów Nauczali, że wyłącznie człowiek jes odpowiedzialny za swój los. Odrzuca li wszystkie wprowadzone od II w przed Chr. innowacje religii żydows kiej, zwłaszcza w zakresie eschatolc gii i antropologii. W kwestii jurysdyk cji uchodzili za bardzo surowych. Odrębną grupę w stronnictwie są duceuszy stanowili bóethowie, człon kowie rodziny Aleksandryjczyk Bóethosa; spośród nich wyłanian< 8 arcykapłanów. Esseńczycy (aram. czyści, pobożni stanowili wywodzącą się od asydej czyków wspólnotę religijną o charak 264 Judaizm terze ascetycznym i po części zakon- nym, powstałą ok. 150 r. przed Chr. w Palestynie na fali oporu przeciw rosnącej hellenizacji j.; występujący tylko w Egipcie (Aleksandria) zakon terapeutów (gr. leczący, czczący [bo- ga]) stanowił ruch pokrewny. Założy- cielem tej wspólnoty, odżegnującej się od uzurpatorskiego, nieczystego kap- łaństwa świątyni w Jerozolimie i aspi- rującej do pozycji jedynego reprezen- tanta prawdziwego ludu boga, „gminy Nowego Przymierza", był kapłan noszący honorowy tytuł „nauczyciela sprawiedliwości"; jego przeciwnika, hasmonejskiego arcykapłana w Jero- zolimie, określano mianem „występ- nego kapłana". W Chirbet Qumran na północ-no- zachodnim brzegu Morza Martwego wspólnota ta wzniosła macierzysty klasztor dla bezżennych członków, podczas gdy żonaci żyli w namiotach wokół Qumran. Podczas wojny żydowsko-rzymskiej (66-70 po Chr.), w której brali udział esseń-czycy, klasztor został zburzony przez Rzymian (68 po Chr.). Gmina religijna esseńczyków ocze- kiwała nadejścia trzech eschatologi- cznych zbawców: proroka-prawoda-- wcy, mesjasza Aarona (jako namasz- czonego arcykapłana) i mesjasza Iz- raela (jako namaszczonego króla). Dwa rytuały były najważniejsze w codziennym życiu gminy: ablucje, które miały powodować darowanie grzechów, i wspólne posiłki po uprze- dniej kąpieli z zanurzeniem. Podczas posiłku o charakterze sakramentu, składającego się z chleba i soku owo- cowego, noszono specjalne szaty. Uczestnicy zasiadali do stołu według ściśle przestrzeganej hierarchii, z kap- łanem u szczytu. Plan jadalni był zorientowany na Jerozolimę. Wspól- nota esseńczyków kojarzy się czaso- wo i terenowo z wystąpieniem Jana Chrzciciela, Jezusa z Nazaretu i pier- wotnego chrześcijaństwa. Po zburze- niu klasztoru w Qumran resztki es- seńczyków prawdopodobnie przyłą- 1 Jerozolima, święte miasto trzech religii światowych; Góra Świątynna ze Świętą Skalą, meczetem Kubbat as- Sachra i Koś-ciolem Św. Grobu (w tle) 2 Żolnierze rzymscy unoszą skarby świąty- ni żydowskiej, plaskorzeźba wewnętrzna z luku Tytusa na Forum Romanum w Rzy- mie, marmur (ok. 190) 3 Ściana Placzupo wschodniej stronie daw- nego placu świątynnego w Jerozolimie czyły się do judeochrześcijaństwa i wywarły wpływ na jego oblicze, co wyjaśniałoby paralele u ebionitów i innych sekt. Grupa damasceńska albo grupa Ajn Feszcha („grupa Morza Mart- wego") wywodzi się z ruchu chasydyj- czyków z czasów walk Machabeuszy. W drugiej połowie II w. przed Chr. pojawił się wśród nich „nauczyciel sprawiedliwości", który założył „gminę Nowego Przymierza". Gdy zmarł, jego zwolennicy, prześladowani przez hasmonejskiego króla Jan-naja, musieli wyemigrować do Damaszku. Tu „gmina Nowego Przymierza" oczekiwała na powrót „nauczyciela sprawiedliwości", z czym miało się łączyć wystąpienie mesjasza. Na przełomie naszej rachuby czasu zwo- lennicy ruchu powrócili do Palestyny i zamieszkali w klasztorze w bezpo- średnim sąsiedztwie Ajn Feszcha. Struktura ich gminy była podobna do esseńskiej, a i u judeochrześcijańskich ebionitów (II/III w.) występuje teolo- giczne pokrewieństwo z tą grupą. Faryzeusze to stronnictwo religij- no-polityczne wywodzące się praw- dopodobnie od chasydyjczyków (po- bożnych), występujących w czasach Machabeuszy w obronie wolności wiary. Ponieważ z racji purytańskiej postawy domagali się ścisłego oddzie- lenia od grzeszników, nazywani byli przez przeciwników peruszim (hebr. oddzieleni), podczas gdy sami siebie określali mianem haberim (towarzy- sze). Wraz z esseńczykarni i grupą damasceńską faryzeusze należeli naj- pierw do grupy pobożnych i wspólnie z nimi oraz Machabeuszami walczyli z naporem hellenizmu. Esseńczycy jednak już ok. połowy II w. przed Chr. odsunęli się od Machabeuszy, faryzeusze zaś dopiero w dwudzies- tych latach tego samego stulecia, kiedy Machabeusze stawiali sobie przede wszystkim cele świecko-polityczne. Ponieważ faryzeusze oczekiwali na moment zwrotu eschatologicznego bez stosowania siły wobec rzymskich ciemięzców, oddzieliła się od nich po śmierci Heroda Wielkiego bardziej radykalna politycznie grupa zelotów, która chciała siłą zakończyć panowanie Rzymian. Faryzeizm uratował ducha j. w cza- sach politycznych katastrof roku 70 i 135 po Chr. Kiedy inne stronnictwa religijno-polityczne uległy zagładzie, faryzeusze przejęli przywództwo Żydów stając się pionierami rabinizmu, nauczycielami Talmudu. Liczni faryzeusze wymieniani są z imienia w Talmudzie jako uczeni w piśmie i tannaici. Przez surowe i cierpliwe wypełnianie prawa spo- dziewali się przybliżyć nadejście Królestwa Bożego. Esseńczycy z Qumran i Jezus z Na- zaretu atakowali faryzeuszów za ich zbytnią gotowość do kompromisu jako „hipokrytów". Jeszcze dziś pojęcie „faryzeusz" używane jest w znaczeniu „obłudnik, hipokryta, świętoszek". Prawdopodobnie w 6/7 r. po Chr., kiedy Quirinus wprowadził rzymski cenzus, Juda Galilejczyk założył stronnictwo zelotów (gr. gorliwcy; hebr. kanaim), wierne prawu, ale na- cjonalistyczne i jednocześnie anty- rzymskie ugrupowanie religijne. Ze- loci odłączyli się od faryzeuszów, po- nieważ byli przekonani, że Izrael nie powinien tylko w pokorze oczekiwać na swój mesjański czas, lecz musi chwycić za miecz i sam go sprowa- dzić. Szczególnie radykalną grupę ze- lotów przygotowujących powstanie przeciw panowaniu rzymskiemu sta- nowili sykariusze (łac. sztyletnicy, skrytobójcy). Zeloci zrazu utrzymywali się z na- padów na pustyni, dlatego Józef określał ich jako „rabusiów". Galilej- czyk Jezus z Nazaretu umarł na krzyżu między dwoma zelotami jako pod- żegacz przeciwko rzymskiej władzy państwowej. 2« Judaizm Kiedy w 66 r. po Chr. zeloci wi zwali ostatecznie do otwartego pc wstania przeciw Rzymianom, rozpi tali wojnę żydowsko-rzymską (66 70). Ich najznaczniejszym przywódc był Jan z Giszala, który najpier organizował opór w Galilei, a nastęj nie wprowadził surowy reżim w Jerc zolimie, dopóki w 70 r. Rzymianie ni zniszczyli świątyni i miasta. Oznaczć ło to też koniec zelotów. Zaledwi jedna z ich grup przetrwała do 73 : w twierdzy Masada. Przez rabinizm rozumie się tradj cyjną postać i formę nauczania przekazywaną przez rabinów - o czasów Ezdrasza, odkąd Tora stał się jedyną podstawą żydowskiej wiar i życia, poprzez uczonych w piśmi (soferim), nauczycieli Talmudu tar naitów, amoreitów i saboraitów, ja również gaonów, aż po rabinów w śc: ślejszym sensie (od średniowiecza p dziś dzień). Rabbanitami albo talmudystan nazywają się ci Żydzi, którzy opróc Biblii uznają również Talmud i stój w opozycji wobec antytalmudyc2 nych karaimów, którzy za podstaw wiary uznają tylko Biblię. .Kabała (hebr. przyjęte [przez trą dycję]) albo kabalizm jest łącznyr określeniem różnych kierunków mis tycznych. Określenie to, popularn od XIII w., ma wyrażać, że równie mistyka - podobnie jak Tora - jes częścią tradycji i tym samym boskiegi pochodzenia. Obok egzegezy midra szów kabała jest drugą i najgłębsz; interpretacją Biblii, odkrywającą z; pomocą interpretacji liter i mistyk liczbowej w każdym zdaniu i znaki Biblii jej ukryty sens. Cel kabalistóv stanowi poznanie ostatniej tajemnicy jedność mistyczna z bogiem i ziemsk mesjanizm. Ruch ten powstał w Prowansji w l 1150-1250 i rozprzestrzenił się stam tąd do Hiszpanii, stając się pod ko nieć XVI w. szeroko upowszechnić Judaizm 2< 22' 23 266 Judaizm nym ruchem ludowym. Sefardyjscy Żydzi zachowali nauki kabały. Od 1550 r. centrum kabalistów znajdo- wało się w Safed w Górnej Galilei; tam żył jeden z ich najwybitniejszych przedstawicieli, pochodzący z Nie- miec Izaak Luria (l 534-72). Na kabale luriańskiej opiera się chasydyzm, jak również mesjańskie ruchy sabata-izmu i frankistów. Chasydyzm (hebr. chassidim, po- bożni) jest najmłodszym z ruchów religijno-mistycznych, utworzonym ok. 1750 w Międzybożu na Ukrainie przez rabbiego Israela ben Eliezera (1698-1760), zw. Baalszemtow (hebr. pan dobrego imienia). Rozprzestrzenił się głównie w południowym rejonie wschodnioeuropejskiego j. (Polska, Litwa, Ukraina, Białoruś, Rosja, Rumunia, Węgry). Stanowił przeciw- wagę dla oschłego realizmu w talrnu- dyzmie i przyjmując wiele elementów z kabały dążył do pogłębienia poboż- ności. Baalszemtow powiadał: Decydujące nie jest to, że bóg jest, lecz że wszystko, co jest, tkwi w bogu. Radość jest charakterystyczną cechą życia chasydzkiego. Wszystko, co może sprawić radość, otrzymuje przeto wartość religijną. Radość znajduje dopełnienie w ekstazie, w której prze- żywa się całkowitą jedność z bogiem. Pobożny (hebr. chassid) każdego stanu może w ten sposób osiągnąć stopień sprawiedliwego, czyli cadyka (hebr. saddik). Martin Buber powiada: „Prawdziwy cadyk jest Torą. Ale jest nim dlatego właśnie, że Tora w nim się ucieleśnia." Cadyk kieruje gminą chasydzką. M. Buber (1878-1965) i M. Chagall (1887-1985) byli ważnymi interpretatorami chasydyz-mu. Do ruchów mesjańskich zalicza się też sabataizm oraz frankistów. Utworzony w 1648 przez Sabataja Cwi (1626-76) sabataizm jest najwię- kszym mesjańskim ruchem w historii żydowskiej diaspory. Ten pretendent na mesjasza ze Smyrny, dzisiejszego Izmiru, po studiach kabalistycznych i talmudycznych w 1648 wystąpił po raz pierwszy jako mesjasz i obwieścił rychłe nadejście czasu zbawienia. W 1651 został wyklęty przez swojego nauczyciela, w 1666 uwięziony przez tureckiego sułtana; jeszcze w tym sa- mym roku, aby uniknąć kary śmierci, przeszedł na islam, przyjmując imię Mehmed Effendi. Późniejszy prorok sabataizmu Natan z Gazy (1644-80) interpretuje tę zmianę wiary kabalis- tycznie jako konieczny ostatni warunek wyzwolenia z „otoczki" grzechu. Sabataj Cwi zmarł w 1676 w Albanii. W Salonikach jego zwolennicy w 1683 założyli żydowsko-islamską grupę donmeh (tur. odszczepieńcy), która istnieje tam do dziś. Innym ważnym ruchem mesjanis- tycznym są frankiści, nazwani od pol- skiego pretendenta do rangi mesjasza Jakuba Franka (ok. 1726-91). Naj- pierw był sabataistą; w Salonikach pod wpływem grupy donmeh prze- szedł na islam. Potem ogłosił, że jest wcieleniem mesjasza, tak jak przed nim Dawid, Eliasz, Jezus, Muham- mad i Sabataj Cwi. Od 1755 działał w Polsce; został wyklęty przez rabina i przeszedł w 1759 z wieloma swoimi zwolennikami w Warszawie na kato- licyzm. W latach 1760-72 był jednak uwięziony jako heretyk. Jego wypo- wiedzi zebrane są w „Księdze słów Pana". We współczesnym j. występują 4 główne kierunki, a raczej grupy etniczno-kulturowe: Główne grupy Liczba wyznawców % ogółu wyznaw- ców j. aszkenazyjczycy orientalni 14 796 000 1 761 000 84 10 sefardyjczycy karaimi 705 000 18000 4 0,1 inni 335 000 1,9 17 615 000 100,0 Karaimi albo karaici to żydowski ruch reformistyczny utworzony w 750 w Persji przez Anana ben Dawida z Basry; wyznawcy tego ruchu nazy- wali siebie najpierw ananitami. Ok. 18 000 współczesnych karaimów żyje głównie na obszarze b. ZSRR (Eupa- toria, Krym), w Turcji i Izraelu. Ich stosunek do Biblii jako jedynego źródła i autorytetu dla wiary i życia, przy jednoczesnym odrzuceniu ustnej, zapisanej w Talmudzie trady- 1 Lilith, demon śmierci (wg Talmudu) 2 Dekalog na tablicach przymierza, rękopis Biblii z Solsona (1385). Londyn, Muzeum Brytyjskie 3 Pustkowie Qumran z jaskiniami, w któ- rych znaleziono stare teksty biblijne, tzw. rękopisy znad Morza Martwego 4 Żydowski zespól klasztorny (ChirbetQu-mran, Izrael) 1. Glówne wejście 2-5. Dziedzińce 6. Wieża 7. Sala zgromadzeń 8. Skryptorium 9. Kuchnia W. Refektarz i sala kapitulna 11. Izba kredensowa 12. Warsztat garncarski z piecem do wypa- lania 13. i 14. Spichlerze 15. Ujście wodociągu 16-19. Zbiorniki do oczyszczania wody 20. Sieć kanałów 21-29. Baseny i łaźnie 30. Cysterna cji, opiera się na poglądach zanikłych od 70 r. po Chr. saduceuszy. Występuje też u nich wiele zbieżności z esseńczykami z Qumran, jeśli chodzi o przepisy o zachowaniu czystości, kalendarz i rytuały pogrzebowe. W dwóch pierwszych stuleciach od założenia ruchu stosunki między ka- raimami a ortodoksyjnymi Żydami były przyjazne, póki gaon Saadia (zm. 942) nie postanowił ich wyklu- czyć ze wspólnoty Żydów. Karaimi odrzucili główne modlitwy ortodok- syjnego j., m.in. kadisz, i przyjęli psalmy jako teksty modlitewne. Falaszowie (amhar. emigranci, przybysze), nazywający siebie Bieta Israel (dom Izraela), są żydowską grupą ludnościową w Etiopii, która tam przywędrowała jeszcze przed zburzeniem drugiej świątyni. Ich lic ba wynosi obecnie ok. 20 000, z czej ok. 10 000 zostało w 1984 z powoc panującego w Etiopii głodu prz transportowanych w spektakularn „operacji Mojżesz" mostem powi trznym do Izraela. Ponieważ falaszi wie ściśle przestrzegają biblijny< przepisów o czystości, żyją przewa nie w pobliżu rzeki. Przestrzegają ti 7 pór modlitewnych dziennie. Pr; święcie Paschy ofiarowują jeszcze ja nie paschalne. Po wygnańczych świ; j. nie znają, obca jest im też literami rabiniczna i Talmud; znają tylko Bil lię, i to w etiopskim przekładzie Se] 268 Judaizm tuaginty. Z powodu wątpliwego dla ortodoksyjnych rabinów żydowskiego pochodzenia falaszów doszło w Izraelu do protestów etiopskich Żydów przeciwko dyskryminacji rasowej. Aszkenazyjczycy stanowią grupę judaistyczną ukształtowaną przez tradycję i kulturę środkowo- i wscho- dnioeuropejską. Nazwa wywodzi się od wymienionego w Biblii (Rdz l O, 3) szczepu Aszkenaz, identyfikowanego później z Germanami. Językiem po- tocznym aszkenazyjczyków jest jiddisz, mieszany język oparty na jed- nym z dialektów niemieckich, uzupeł- niony elementami hebrajskimi i sło- wiańskimi. Występują też u nich pewne odrębności w rytuale i obyczajo- wości. W religijno-prawnych kwes- tiach przestrzegają uzupełnień do ko- deksu Szulchan Aruch rabbiego Mo- sze Isserlesa. Ich liczba wynosi 14796000. Od czasu gaonów (duchowi przy- wódcy i rektorzy akademii talmudy- cznych w VII-XI w.) żydowscy pisarze określali Niemcy Aszkenazim; ży- dowskie rodziny, które od XII w. wywędrowały z Niemiec do Europy Płd. albo na wschód otrzymywały wskazujący na ich pochodzenie do- datkowy człon nazwiska, Aszkena- zim. W XV i XVI w. wielu asz- kenazyjczyków przybyło do krajów słowiańskich i bałtyckich, a w XIX w. do USA. W dzisiejszym państwie Izrael urzęduje aszkenazyjski wielki rabin. Sefardyjczykami nazywa się Ży- dów wywodzących się z tradycji i kul- tury południowo- i zachodnioeuro- pejskiej. Nazwa pochodzi od Sefar (Rdz 10,30), bliżej nie określonej krainy identyfikowanej z Półwyspem Ibe- ryjskim. Sefardyjczycy mówią dialek- tami judeoromańskimi, zachowują też własny obrządek i zwyczaje. W kwestiach religijno-prawnych przestrzegają kodeksu Szulchan Aruch Józefa Karo. Ich liczba wyno- si 705 000, co stanowi 4% wszystkich Żydów. Błędnie określa się dziś wszy- stkich orientalnych Żydów jako sefa- rdyjczyków. Sefardyjscy Żydzi byli niegdyś pod względem kulturowym i gospodar- czym najsilniej rozwiniętą grupą wy- znaniową. Przed ich wypędzeniem z Półwyspu Iberyjskiego w 1492 sefar- dyjczycy stanowili około połowy wszystkich Żydów. W XV i XVI w. wyemigrowali do różnych krajów eu- ropejskich, do Afryki Płn., na Bliski Wschód i do Ameryki. Skupiska ich znajdują się m.in. w Livorno, Saloni- kach, Londynie, Amsterdamie i Hamburgu. W Izraelu istnieje obok aszkenazyjskiego również sefardyjski wielki rabin. Od 1950 ukazują się w Tel Awiwie dwa tygodniki judeo- hiszpańskie: „La Verdad" i „El Tiem- po". We współczesnym j. amerykańskim wyróżnia się trzy oficjalne kierunki: 1. J^Jłrlodoksyjny, wierny prawu, zjednoczony w Agudath-Israel, mający główne ośrodki w Jerozolimie, Nowym Jorku i Londynie. Ponieważ dla ortodoksyjnych Żydów Tora stanowi dosłowny dokument objawienia Jah- we, a Talmud zapis objawienia prze- kazanego ustnie przez boga wraz z Torą, pisma te uchodzą za niezmienne i bezwzględnie obowiązujące. 2. J. liberalno-reformowany tworzy World Union for Progressive Ju- daism i od 1960 ma swoje centrum w Nowym Jorku. Ponieważ dla refor- mowanego j. Talmud odzwierciedla próby interpretowania nauk Biblii w każdym okresie dziejowym zgodnie z duchem czasu, odrzuca się obowiąz- kowość przepisów prawa i ceremo- niału. 3. J. konserwatywny, kierunek po- średni, reprezentowany przez United Synagogue of America, zmierza do przystosowania j. ortodoksyjnego do współczesnych warunków. Jahwe i Tora W j. religia -» izraelicka jest nor- matywna dla wiary w Jahwe jako jednego i jedynego boga, wszechmoc- nego stwórcę nieba i ziemi. Wyznanie wiary Żydów w wieczność i jedyność boga stanowią biblijne słowa (Pwt 6,4): „Słuchaj, Izraelu, Jahwe jest naszym Bogiem -Jahwe jedyny." To wyznanie Szema Jisrael (hebr. Słu- chaj, Izraelu) każdy dorosły Żyd po- winien odmawiać codziennie rano i wieczorem. Wiara w jedyność boga charakte- ryzuje również 13 artykułów sfor- mułowanego przez Majmonidesa (1135-1204) wyznania wiary, które zostało włączone do żydowskiej księgi modlitw: /. Wierzę z cafym przekonaniem, że stwórca - niech będzie sławione jego imię -tworzy wszelkie stworzenie i kieruje nim i że on sam jest sprawcą wszystkiego, co się dzialo, dzieje i będzie dzialo. 2. Wierzę z calym przekonaniem, że stwórca — niech będzie sławione jego imię — jest jedyny i że nie ma równej mu jedności pod żadnym względem, i że tylko on był, jest i będzie naszym bogiem. ... 11. Wierzę z calym przekonaniem, że stwórca - niech będzie stawione jego imię - wyświadcza dobro tym, którzy przestrzegają jego przykazań, i karze tych, którzy łamią jego przykazania. 12. Wierzę z calym przekonaniem w po- jawienie się Mesjasza, i jeśli on nawet zwleka, to czekam przecież codziennie na jego przybycie. 13. Wierzę z calym przekonaniem, że kiedyś w swoim czasie, kiedy stwórcy - stawione niech będzie jego imię i wzniosla jego pamięć zawsze i na wieki - będzie się tak podobalo, zmar- twychwstaną nieżywi. Nagradzający i karzący bóg zakłada wolność człowieka czynienia dobra lub zła. Moses Mendelssohn pisał: „Wśród wszystkich przepisów i zarządzeń prawa mojżeszowego żadne nie brzmi: masz wierzyć, lecz wszystkie brzmią: masz czynić." Wiara żydowska konkretyzuje się w wypełnieniu prawa. Prawo mojżeszowe obejmuje zarówno biblijne (Pięcio-ksiąg) „pisane prawo" z Synaju, jak również postbiblijne (talmudyczno-rabiniczne) „prawo ustne" z jego 613 nakazami (tarjag mizwot), z których 248 stanowi nakazy „powinieneś" (mizwot asseh), a 365 zakazy „nie powinieneś" (mizwot lo taasseh). Do 248 nakazów należą m.in. prze- pisy dotyczące czystości i posiłków, przepisy socjalne i etyczne oraz doty- czące małżeństwa. Do 365 zakazów należą m.in. prze- pisy dotyczące pokarmów, zabronio- nych przemieszań, posiadania ziemi, spraw socjalnych i niewolnictwa, a także małżeństwa i seksu. Różnicę między czystym i nieczystym Żydem ustalają przepisy o czystości. Nakazują one m.in. mycie rąk (hebr. netilat jadajim) przed modlitwą poranną, przed i po posiłku. Kultowe ablucje oczyszczają nieczystych. Dla wypełniania przepisów o czystości istnieją w gminie mykwy (hebr. zbiornik wody, basen), rytualne baseny do kąpieli z zanurzeniem, napełniane tylko wodą „żywą", tzn. płynącą z rzeki albo zebraną w rowach wodą deszczową; pojemność mykwy wynosi co najmniej 3 kubikele (800 litrów). Kąpiel rytualna w takim basenie kultowym obowiązuje kobiety przed weselem, po urodzeniu dziecka i comiesięcznie po menstruacji (Kpł 15,5; Lb 19, 19; Pwt 23, 12). Mykwa w Spirze pochodzi z ok. 1200 r. Koszerne (jiddisz koszer; hebr. ka- szejr, czysty) jest wszystko według przepisów prawa dozwolone do użytku, zwłaszcza potrawy „bez zarzutu". Ponieważ przepisy o potrawach wy- magają ścisłego rozdzielania potraw mięsnych i mlecznych (Wj 23, 19), w gospodarstwie ortodoksyjnych Żydów używa się do obu rodzajów potraw oddzielnych naczyń (garnki, talerze, filiżanki, widelce, noże itd). Istnieje zakaz jedzenia mięsa lub spożywania krwi określonych zwierząt (m.in. świń i raków), a dopuszczone do spożywania (Kpł 11; Pwt 14) zwierzęta (parzystokopytne i drób) można jeść tylko po rytualnym uboju i po całkowitym wykrwawieniu, ponieważ krew uważana jest za nośnik życia. Przy przejściu od potraw mięsnych do produktów mlecznych obowiązuje odstęp czasowy wynoszący co naj- mniej 5 godzin, a w odwrotnej kolej- ności - 2 godziny. Jądro etyki prawnej stanowi nakaz sabatu. Sabat (hebr. schabbat, od- poczynek; także szabat lub szabas) jest siódmym dniem tygodnia, dniem świętowania i odpoczynku. W Biblii uzasadniany jest różnie: względami socjalnymi (Wj 23, 12), jako znak przymierza (Wj 31, 12-17), dla upa- miętnienia uwolnienia Izraela z nie- woli egipskiej (Pwt 5, 15), jak również dla upamiętnienia odpoczynku Jahwe po dokonanym stworzeniu świata (Wj 20, 8-11; 31, 16), ponieważ siódmego dnia odpoczywał i tym samym dzień ten uświęcił (Rdz 2, 2 n.). Już w czasach niewoli babilońskiej sabat - po uniemożliwieniu kultu ofiarnego w świątyni - stał się obok obrzezania istotnym obrządkiem j. i pozostał nim do dziś. Ten obłożony rygorystycz- nym nakazem odpoczynku siódmy dzień tygodnia stanowi podstawę wszystkich żydowskich świąt. Chara- kterystyczne dla sabatu jest absolutne zaniechanie pracy, udział w nabożeń- stwach i religijne świętowanie w domu. Uroczystość sabatu rozpoczyna się w piątek wieczorem, w dniu sposobie- Judaizm 2 nią się (erew, [przed] wieczór), w C2 się zachodu słońca, 45 minut prz nastaniem nocy, wraz z „przyjęcie sabatu". Gospodyni zapala świai i wypowiada formułę błogosławień: wa nad świecami. Po powrocie z syn gogi pan domu poświęca sabat wyp wiadając formułę błogosławieńst\ (kiddusz) nad winem i chlebem. Po czas sabatu spożywa się trzy posiłi obfitsze niż w dni powszednie; goti się je już w piątek. Do końca saba w sobotę wieczorem ważne pozost; błogosławieństwo rozróżnienia (ha dala). Droga sabatowa to związana z z kazem wychodzenia w tym dniu (\ 16, 29) trasa, którą wolno jeszc przebyć. Może ona według Misz: wynieść do 2000 łokci (ok. l kn Zbezczeszczenie sabatu uchodzi grzech śmiertelny (Lb 15, 32 nn.). Krąg życia, roku i dnia Według przekazanej halachy Żyda (hebr. jehudi) uznawany j( ten, „kto został zrodzony z żydów kiej matki lub według ortodoksyju go obrządku przeszedł na judaizm W dzisiejszym państwie Izrael ta pr2 kazana przez tradycję reguła stano prawną podstawę narodowości żyd wskiej (w odróżnieniu od obywateli wa izraelskiego); Sąd Najwyższy w l raelu uzupełnił ją o sformułowar „i nie wyznaje innej religii". Nie-Żyd, który przechodzi na przez przyjęcie prawa mojżeszowej zwłaszcza przez obrzezanie, nazyw ny jest prozelitą (gr. przyłączeń; Wybitnym prozelitą był m.in. tł macz Biblii Akwila. Dziś prozeli nazywa się ogólnie neofitę. Przei wieństwo przyjęcia nowego człon] do żydowskiej wspólnoty stano cherem (wyklęcie), wyrzucenie o szczepieńca i heretyka z gminy żyd wskiej, uchwalone przez samą gmi albo przez synod rabinów. Historyc nymi przykładami mogą tu być Ur Judaizi" 270 Judaizm Acosta (ok. 1585-1640), Baruch Spi- noza (1632-77) i Sabataj Cwi (1626- 76). Groźba cherem („Jeśli ktoś powiada..., ten niech będzie wyklęty") służy umocnieniu nowych praw. Podstawowym nakazem j. jest ob- rzezanie (hebr. mila), wykonywane w ósmym dniu po narodzeniu chłopca. Jest ono symbolem i obrządkiem przyjęcia do przymierza zawartego przez Boga z Abrahamem (Rdz 17, 10 nn.) i wiąże się z nadaniem mu imienia. Bar miewa (hebr. bar-mizwa, syn obowiązku, przykazania) nazywa się chłopiec, który ukończył 13 lat i jest już zobowiązany do wypełniania na- kazów; podczas uroczystości o tej samej nazwie zostaje przyjęty do gminy jako pełnoprawny członek, ponoszący odpowiedzialność religijną. W gminach reformowanych również dziewczęta są po ukończeniu 12 lat (bat-mizwa, córka nakazu) obowią- zane wypełniać nakazy. Za boski nakaz uchodzi zawarcie małżeństwa. Kidduszin (uświęcenie) następuje pod chupą (hebr. balda- chim ślubny), spoczywającą na czte- rech drążkach, i odbywa się przez przekazanie pierścienia ślubnego, przy czym narzeczony nakłada narzeczonej pierścień. W żydowskim kalendarzu świąt fi- gurują „radosne święta", „poważne święta", „radosne dni pamięci" i „smutne dni pamięci". Do „radosnych świąt" należą trzy święta pielgrzymek: Pesach (Pascha, Passah), Szawuot i Sukkot, nawiązu- jące do trzech najważniejszych mo- mentów narodzin narodu Izraela (u- wolnienie z niewoli egipskiej, powołanie na Synaju jako narodu wybranego, wędrówka przez pustynię pod przewodnictwem boga) i obchodzone już w czasie istnienia świątyni w Jero- zolimie. Do „poważnych świąt" zaliczane są jako bardzo ważne święto noworo- czne Rosz Haszana oraz święto poje- dnania Jom Kippur, połączone 10 dniami pokuty. Jako „radosne dni pamięci" ob- chodzi się Chanukkę (święto odno- wienia, oczyszczenia świątyni) i Pu- rim (święto uratowania Żydów z rąk Hamana). Istnieje też 5 „smutnych dni pamię- ci", przede wszystkim dla upamięt- nienia pierwszego (587 przed Chr.) i drugiego (70 po Chr.) zburzenia świątyni, które są jednocześnie zwią- zane z postem. Chodzi przy tym o 3. tiszri, 10. tebet, 13. adar, 17. tammuz i 9. ab. Modły odbywają się o stałych po- rach: rano, w południe i wieczorem, w domu i w synagodze, podobnie przy określonych okazjach: przed po- siłkami i po nich, przy urodzinach, obrzezaniu, weselu, chorobie, śmierci i w czasie podróży. Podstawową formą modlitwy jest baraka, lub beracha (hebr. błogosła- wieństwo, wysławianie), formuła bło- gosławienia na różne okazje: 1 Grobowiec Zachariasza u podnóża Góry Świątynnej w dolinie Kidron w Jerozolimie, monolit (l w. przed Chr.) 2 Grobowiec rabbiego Lowe (1609) na sta- rym cmentarzu żydowskim w Pradze 3 Marc Chagall, Rabin ze zwojem Tory (ok. 1930). Amsterdam, Stedelijk Museum 4 Schemat synagogi 1. Wejście do synagogi 2. Westybul ze zbiornikiem do rytual- nych ablucji 3. Wejście na galerię dla kobiet 4. Główne pomieszczenie: sala modlitw 5. Almenor (podwyższenie do czytania Tory) 6. Omed (pulpit dła prowadzącego nabo- żeństwo) 7. Aron ha-kodesz (nisza lub szafa na zwoje Tory) 8. Wejście do mykwy (rytualna kąpiel z zanurzeniem) 5 Najstarszy zachowany hebrajski fragment tekstu Biblii (l Sm 23,9-16), Qumran (225- 200 przed Chr.) 6 Synagoga w Kafarnaum (III-IV w.), dziś. Kefar-Nahum 7 Iluminowany rękopis Biblii (XV w.). Berlin, Staatsbibliothek Bądź blogosławiony, wieczny nasz Boże, królu świata. Inną częścią modlitw jest Szema (hebr. Słuchaj [Izraelu]), wyznanie wiary w jedność boga, nazwane od początkowego słowa, składające się z trzech fragmentów z Pięcioksięgu: Szemone esre (hebr. osiemnaście życzeń błogosławieństwa) stanowi wraz z Szema sedno żydowskiego nabożeństwa. Jest to najstarsza żydo- wska modlitwa gminna jeszcze z cza- sów przedmachabejskich, nazywana po prostu tephilla (hebr. modlitwa). Treść Szemone esre dotyczy spraw duchowych, materialnych i narodo- wych, jak np. wskrzeszenia zmarłych, zebrania rozproszonych, nadejścia mesjasza, odbudowy Jerozolimy. Początek kadisz (aram. święte), nieodzownej części codziennych mo- dlitw, jest identyczny z pierwszymi Słuchaj, Izraelu, ON jest naszym Bogiem, ON jest JEDEN... Kochaj więc GO, swojego Boga, całym swym sercem, cala swą duszą, całą swą mocą. Każdy dorosły Żyd ma obowiązek recytować tę modlitwę codziennie rano i wieczorem. Jezus nazywa Szema obok tekstu Biblii (Kpł 18,19) naj- wyższym nakazem (Mk 12,19). 272 Judaizm trzema prośbami chrześcijańskiego Ojcze nasz (Mt 6, 9 n.). Z odmawianiem modłów wiąże się nieraz wymóg specjalnego ubioru, np. nakryć głowy u mężczyzn, noszenia przy modlitwie porannej tallitu (hebr. płaszcz modlitewny). Przy modłach zbiorowych przepowiadający modlitwę jest zawsze odziany w tallit, pros- tokątną, przeważnie białą chustę z wełny lub jedwabiu z frędzlami. Każdy prawowierny Żyd mając ukończone 13 lat zakłada do modlitwy porannej w dniu powszednim (nie w sabat i w dniu świątecznym) tefillin (hebr. rzemienie modlitewne), inaczej filakterie, dwa czarne skórzane pude- łeczka z rzemykami, przymocowywane do lewego ramienia (przy sercu) oraz do czoła; zawierają one cztery cytaty z Tory, zapisane na zwitkach pergaminowych (Wj 13, 1-10, 11-16; Pwt 6, 4-9 i 11, 13-21). Filakterie mają być dowodami pamięci o prze- strzeganiu nakazów bożych. Najwię- kszą wagę do ich noszenia przywiązy- wali faryzeusze (Mt 23, 5). Synagogi Synagoga (gr. zebranie, miejsce ze- brań, dom modlitwy), inaczej bóż- nica, to budynek służący do modłów i nabożeństw czytanych. Istnienie synagogi poświadczone jest po raz pierwszy na inskrypcji z czasów króla egipskiego Ptolemeu-sza III (246-221 przed Chr.). Po zburzeniu świątyni jerozolimskiej (70 po Chr.) synagogi stały się jedynymi ośrodkami, wokół których skupiały się żydowskie gminy. W Galilei, północnej prowincji Palestyny, zachowały się liczne ruiny synagog. Do najlepiej zachowanych zalicza się synagoga w Kafarnaum, dziś Kefar-Nahum, z III/IY w. po Chr. Jej zwrócona w stronę Jerozolimy fasada ma 3 wejścia. We wnętrzu podłużnego budynku pod ścianami znajdują się ławy dla mężczyzn, przybudówka w kształcie wieży otacza klatkę schodową prowa- dzącą na galerię dla kobiet powyżej krużganka kolumnowego. Palestyńskie synagogi z II-VI w. były budowane w stylu grecko-rzymskim, a ich architektura w zachodniej Europie odzwierciedla style architektury euro- pejskiej. Synagoga w Wormacji, wzniesiona w 1034, zburzona 1938 i odbudowana 1959-61, jest najstarszą taką budowlą w stylu romańskim. W Niemczech w nocy 9 XI 1938 (Noc Kryształowa) naziści podpalili 267 synagog. Wielka synagoga w Pradze (1270) stanowi przykład synagogi go- tyckiej. Wpływy islamu widać w ar- chitekturze synagog hiszpańskich w Kordowie i Toledo. We wschodniej Europie rozwinął się odrębny styl, np. we Lwowie dominują budowle drew- niane. Przykład nowoczesnej archite- ktury stanowi synagoga uniwersytetu hebrajskiego w Jerozolimie (1957). Synagogi zwrócone są przeważnie frontem w stronę placu świątynnego w Jerozolimie (Dn 6,11). Aby ułatwić rytualne ablucje, budynki stawiano często nad wodą. Wejście do sali modlitewnej syna- gogi prowadzi przeważnie kilka stopni w dół, zgodnie z Psalmem 130, 1: „Z głębokości wołam do Ciebie, Jahwe". W westybulu, przed wejściem do głównego pomieszczenia, mieści się urządzenie do rytualnego mycia. We wnętrzu synagogi znajduje się sank- tuarium z Torą, aron hakodesz, szafa ścienna lub nisza wbudowana w ścianę od strony wschodniej, zawierająca zwoje Tory; ta szafa lub nisza, sym- bolizująca arkę przymierza pierwszej świątyni, przesłonięta jest zasłoną, paroszetem, oddzielającą sanktuarium od gminy. Przed zasłoną pali się (Kpł 24, 2-3) wieczne światło (ner tamid), przeważnie w naczyniu wiszącym na łańcuchach. Z boku sanktuarium Tory stoi ośmioramienny świecznik, menora używana podczas święta Chanukki. Przed nim, przewa- żnie po południowej stronie sanktua- rium Tory i na najniższym stopniu, umieszczony jest pulpit (omed, amud, filar) dla przepowiadającego modły. Do czytania Tory służy mieszczące się (Pwt 31, 11: „na miejscu, które sobie [Jahwe] obierze, będziesz czytał to Prawo do uszu całego Izraela") po- środku synagogi podwyższenie zw. almenor (arab. al-mimbar, kazalnica w meczecie) lub bima (trybuna). To podwyższenie (o maksimum 6 stopni) stoi w synagogach aszkenazyjczyków przeważnie w środku sali modlitw, a w synagogach sefardyjczyków przy- sunięte jest do ściany zachodniej. Główne pomieszczenie synagogi jest najpóźniej od III w. po Chr. - podobnie jak w bazylikach hellenis- tycznych - podzielone dwoma rzędami kolumn na 3 nawy. W bóżnicach ortodoksyjnych i konserwatywnych znajdują się galerie dla kobiet albo pomieszczenia oddzielone kratą lub zasłonami, „miejsce kobiet" (esrath nashim), ale w liberalnych synago- gach Europy mężczyźni i kobiety zaj- mują miejsca w dwóch oddzielnych nawach. W synagogach amerykańs- kiego j. reformowanego rozdział płci został zniesiony. Z synagogą sąsiaduje na ogół szkoła talmudyczna (beth hamidrasz) z bi- blioteką i łaźnia do rytualnych kąpieli z zanurzeniem (mykwa). Zwoje Tory, których przestano używać, religijne dokumenty i narzędzia kultu są prze- chowywane w genizie (pers. zapoży- czenie w aram., miejsce przechowa- nia, ukrycia). W genizie z Fostal (Kair) odkryto w 1763 ok. 100000 fragmentów tekstów na temat żydow- skiej historii i literatury, m.in. hebrajski oryginał Księgi Syracha i pismo z Damaszku. Na dziedzińcu synagogi ustawia się przy ślubach chupę, a na święto Suk- kot (Święto Szałasów,~JŁłjczki) - na- miot gminy. W tylnej części wielu synagog znajduje się kamienny fotel honorowy, „katedra Mojżesza" (Mt 23, 2). W USA w „Jewish Cen-ter" skupione są wszystkie urządzenia potrzebne gminie. Budowle synagog z pierwszych stu- leci po Chr. służyły m.in. za wzór dla chrześcijańskich bazylik. Gminy sku- pione wokół synagog są jednak przez chrześcijan pojmowane (Rz 9-11) jako „Izrael z ciała", podczas gdy kościół chrześcijański pojmuje sam siebie jako „Izrael z ducha". Piśmiennictwo religijne Żydowska literatura religijna obej- muje okres trzech tysiącleci i dzieli się na trzy główne epoki i typy: 1. Literatura biblijna (ok. 1000 przed Chr. do 100 po Chr.). Należą tu Biblia i apokryfy. Biblia hebrajska (gr. księgi; hebr. tenach), którą chrze- ścijanie określają jako Stary Testa- ment (Stare Przymierze), jest podzie- lona na trzy części, Tora (Prawo), Newiim (Prorocy), Ketuwim (Pisma), i obejmuje łącznie 24 księgi, które od 90 po Chr. stanowią biblijny kanon (gr. norma), tzn. w przeciwieństwie do apokryfów są uznane za obowią- zujące. Tora (hebr. wytyczna; gr. penta- teuch, pięcioksiąg) obejmuje pięć ksiąg mojżeszowych o nazwach: Be- reszit (Rodzaju), Szemot (Wyjścia), Wajikra (Kapłańska), Bamidbar (Liczb) i Dewazim (Powtórzonego Prawa) (religia -> izraelicka). Do Ne- wiim zaliczają się „pierwsi prorocy" (newiim riszonim), księgi Jozuego, Sędziów, 1. i 2. Samuela oraz 1. i 2. Królewska, a także „ostatni prorocy" (newiim acharonim), księgi Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i Dwunastu (mniejszych) Proroków. Ketuwim (hebr. święte pisma) obejmuje księgi Tehillim (Psalmów), jeden z najcen- niejszych zbiorów poezji ludzkości, Miszle (Przysłów), Hioba, Szir ha Szirim (Pieśń nad Pieśniami), Ruth, Lamentacje, Koheleta, Estery, Da- niela, Ezdrasza, Nehemiasza i Diwre ha-Jamim (1. i 2. Księga Kronik). Pięć ksiąg od Pieśni nad Pieśniami do Księgi Estery nosi nazwę Megillot (hebr. zwoje), z tym że tylko ostatnia jako jedyna prócz Tory zapisana została w formie zwoju; potem tą nazwą objęto cztery pozostałe księgi. Są one czytane podczas nabożeństwa w dniach pięciu głównych świąt (Pe- sach, Święto Tygodni, dzień pamięci zburzenia Jerozolimy, Święto Szała- sów i Purim). Przekład Biblii hebrajskiej na uży- wany w nabożeństwie synagogalnym język aramejski nazywa się Targum (hebr. przekład). Septuaginta (łac. siedemdziesiąt) to przekład Biblii na mówiony przez aleksandryjskich Ży- dów język grecki. Ten zakończony w II w. przed Chr. przekład grecki przejęło chrześcijaństwo jako Stary Testament i połączyło z greckim No- wym Testamentem w Biblię chrześ- cijańską. Biblia hebrajska wywarła również poza j. wielki wpływ na sposób myś- lenia i sztukę wielu narodów. W połą- czeniu z Nowym Testamentem chrze- ścijan Biblia hebrajska jest najbar- dziej rozpowszechnioną książką świata. 2. Literatura Talmudu i midraszów (do 800 po Chr.). Przeciwieństwo „prawa pisanego" (tora szebi-chtaw) stanowi „prawo ustne" (tora szebe- al-pe), spisane jako „pobiblijne" pra- wo w Talmudzie (Miszna). Talmud (hebr. lamad, uczenie się, nauka, pouczanie) to po Biblii główne dzieło żydowskiej literatury. Jest to obszerny zbiór żydowskich tradycji od I w. przed Chr. aż do V w. po Chr. Na ok. 5900 stronach folio zawierających 2,5 miliona słów po- mieszczono głos ok. 2500 autorów, wyrażających niekiedy wręcz prze- ciwstawne opinie. Talmud składa się z dwóch części, starszej Miszny i młodszej Gemary. 2 Judaizm Niekiedy też tylko Gemarę określa jako Talmud. Miszna (hebr. powtórzenie, po tórnie nauczone) stanowi jądro „pi wa ustnego", jak również podsta' Talmudu. W odróżnieniu do midi szów, gromadzących materiał wedł egzegetycznych punktów widzer (miejsce w Biblii), Miszna uporzą kowana jest według kryteriów s} tematyczno-rzeczowych. Obejmi 6 porządków (hebr. sedarim), kt rych podstawową treść charakteryz ją krótkie nagłówki: seraim (zasiew dotyczy prac rolnych, moed (święl obchodzenia świąt i kalendarza żyd wskiego, naszim (kobiety) małżeń: wa, nasikim (szkody) prawa cyw nego i karnego, kodaszim (rzec święte) ofiar, uboju rytualnego i p rządku kultu świątynnego, tehar (czystość) rytuałów oczyszczającyc Każdy z tych 6 porządków ob( muje 7-12 traktatów (massechet). Ł czna liczba 63 traktatów podzieloi jest na 525 rozdziałów (perek), a te i poszczególne lekcje (halacha). > szczególną uwagę zasługują trakta abot (przypowieści ojców), berak- (błogosławieństwa) i sabbat. Pierwi druk Miszny z komentarzem Ma monidesa ukazał się w 1492 w Ne, polu. Gemara (hebr. nauczone, dokoi czone) to część Talmudu dołączor do Miszny, wyjaśniająca ją i uzupe niająca. Istnieją dwie Gemary: kro sza, starsza, zredagowana w Pale tynie, i obszerniejsza, na ogół nowsz; pochodząca z Babilonii. Dlatego mi wi się - zależnie od tego, czy d Miszny dodano Gemarę babilońsk czy palestyńską - o Talmudzie bab lońskim lub palestyńskim albo jerc zolimskim. Twórcami Gemary są amoreii (mówcy, komentatorzy), dyskutując o treści Miszny. Gemara palestyński ukończona ok. 360 po Chr., gromad: opinie pięciu, a babilońska, ukor KANANEJSKIE RELIGIE K.r., takie jak -> fenicka, -> punic- ka i -> ugarycka, religia Hebrajczy- ków (religia -> izraelicka) i -» moabi- krainę Kanaan, obszary Syrii i Pales- tyny, dzisiejszy Liban i Izrael i nazy- wanych Kananejczykami. 274 Kananejskie religie czona ok. 500 po Chr., siedmiu gene- racji amoreitów. Babiloński Talmud został uznany za podstawowy i naj- bardziej miarodajny wykładnik j. W Gemarze obok przepisów prawa (halachy) mieszczą się odznaczające się bogactwem form literackich (le- gendy, przypowieści, alegorie i in.) agady. „Prawo ustne", odrzucane już przez saduceuszy, zostało też później odrzucone przez karaimów i antytal- mudystów. Z biegiem historii „wrogie chrześcijaństwu" sformułowania w Talmudzie wywoływały ostre reakcje kościoła, prowadzące do dyskusji i konferencji talmudycznych, kościelnej cenzury rękopisów Talmudu i druków, aż do palenia Talmudu. W drugiej połowie XVI w. co najmniej sześciokrotnie wznoszono stosy do palenia Talmudu. Nie włączone do Miszny lekcje ust- nej tradycji znalazły się w zbiorach barajtha (znajdujące się poza) i tose- phta (dodane). 3. Do literatury rabinicznej (do 1800) należą m.in. pisma kabalistycz- ne i chasydzkie. Chronologia Okres przed Chr. 3760 Początek żydowskiej rachuby czasu („od stworzenia świata"). 538 Król Persji Cyrus II zezwala Żydom na powrót z wygnania babilońskiego. K.r. to zbiorcze określenie religii niearamejskich Semitów północno- zachodnich, zamieszkujących ongiś VI/V w. Księga Kapłańska. 515 Poświęcenie drugiej świątyni w Jerozolimie. III/II w. Septuaginta. 167-141 Powstanie Machabeuszów po zbezczeszczeniu świątyni przez Antiocha IV Epifanesa (175-164). 40- 37 Powstanie Machabeuszów przeciw panowaniu Rzymian. 40/37-4 Herod I W.; rozbudowa świątyni w Jerozolimie. 7/4-30 Jezus (hebr. Jehoszua, Je-szua) z Nazaretu. Okres po na r. Chr. 66-70 Powstanie żydowskie przeciw Rzymowi. 70 Zdobycie Jerozolimy przez Tytusa i zburzenie świątyni. 132-135 Powstanie Żydów przeciw Rzymianom pod wodzą Bar Kochby; zburzenie Jerozolimy przez cesarza Hadriana; koniec państwa żydows- kiego. ok. 500 Talmud babiloński. od ok. 700 Rozprzestrzenianie się Żydów na Wschodzie, w Afryce Płn. i w różnych częściach Europy w toku islamskich wojen zdobywczych. 1034 Budowa synagogi w Wormacji. 1100-1500 Narastanie religijnego fanatyzmu wobec innowierców w toku chrześcijańskich wypraw krzyżowych; prześladowania Żydów na Zachodzie. 1135-1204 Majmonides, żydowski uczony, teolog i filozof, pośredniczy w przekazywaniu wiedzy arabsko-is- lamskiej o filozofii greckiej chrześ- cijańskiemu Zachodowi. 1200-1600 Rozwój systemu teozofi-czno- filozoficznego kabały w j. od 1720 Zanikanie motywowanych religijnie zastrzeżeń chrześcijan wobec Żydów wraz z epoką oświecenia. 1729-86 Moses Mendelssohn, nie- miecki pisarz i filozof, rzecznik eman- cypacji Żydów. od ok. 1750 Rozprzestrzenianie się na wschodzie Europy Środkowej cha- sydyzmu, żydowskiego ruchu religij- no-mistycznego. 1881-83 Pierwsza wielka fala imig- racyjna Żydów w Palestynie po po- gromach w carskiej Rosji i w Rumunii. 1896 Książka „Państwo żydowskie" Theodora Herzla (1860-1904), twórcy i ideologa syjonizmu (od 1897). 1935 Ustawy norymberskie w Rzeszy Niemieckiej pozbawiają Żydów praw obywatelskich. 1938 „Noc Kryształowa" i spalenie prawie wszystkich synagog w Rzeszy Niemieckiej. 1941-45 Wymordowanie w hitlerow- skich obozach zagłady ok. 6 min Żydów. 1947 Uchwała ONZ o podziale Pale- styny na państwo arabskie i państwo żydowskie. 1948 Proklamowanie utworzenia państwa Izrael; wielka fala imigracyj- na Żydów do Palestyny; pierwsza wojna izraelsko-arabska. 1949-52 Chaim Weizmann (1874-1952) pierwszym prezydentem państwa Izrael. 1973 Wojna izraelsko-arabska („wojna Jom Kippur"). 1979 Zawarcie pokoju między Egip tem i Izraelem. 1984 Utworzenie mostu powietrznego dla przewiezienia ok. 10000 fala- szów z Etiopii do Izraela. 1995 Rok 5756 żydowskiej rachuby czasu (od 16 IX). cka, należą do religii -» semickich i religii -* Azji Południowo-Zachod- niej. Mieszkańcy Kanaan, którym świat zachodni i narody orientalne za- wdzięczają pismo literowe, w biblijnej tablicy ludów są zaliczeni do Chami- tów (Rdz 10, 6, 15-20). Najpierw dostali się pod panowanie babilońs- kie, następnie hetyckie, wreszcie egip- skie (od XVIII dynastii). Z tego czasu pochodzą teksty z Tell el-Amarna, zawierające m.in. korespondencję na- miestników kananejskich i syryjskich z władcą Egiptu. Od 1400 przed Chr. Kananejczycy znaleźli się pod pano- waniem asyryjskim. Książęta kana- nejscy uzyskali samodzielność w XII w. przed Chr., ale wówczas do Ka- naan zaczęły wdzierać się ludy prowa- dzące podboje, wśród nich Hebraj- czycy. W tym czasie istniały sławne królewskie miasta Kanaan: Ai, Arad i Megiddo, a znanym miejscem kultu było Beer-Szeba. K. (annam. Cao Dai, Wielki Pałac) jest wspólnotą religijną założoną 7 X 1926 przez Le Wan Trunga (1876- 1934) w Wietnamie. Religia ta zalicza się tam obecnie do najbardziej wpływowych. Głównym ośrodkiem dla jej ok. 2 min wyznawców w Wiet- namie, Kambodży, Francji i USA jest Long Thanh (prowincja Taj Ninh). K., uważający się za religię integ- rującą trzy najstarsze religie Azji: -» buddyzm, -* taoizm, -» konfuc- janizm, a także -» chrześcijaństwo, zaliczany jest do -> nowych religii kontynentalnej Azji Wschodniej. Początki k. wiążą się z urzędnikiem (od 1919) francuskiej administracji kolonialnej Ngo Wan Chionem. Uro- dził się 28 II 1878 niedaleko Sajgonu Religia ludności osiadłej w Kanaan była religią chłopską. Wzbudziła ona zainteresowanie izraelickich przyby- szów. W mitach kananejskich naj- częstszy wątek stanowiły zjawiska de- szczu i suszy, które wiązano z życiem i śmiercią, zdrowiem i chorobą boga lub bohatera. Głównym bóstwem w k.r. był El, ojciec bogów i ludzi oraz stwórca nieba i ziemi. Imię jego stało się później dodatkowym imieniem izrae- lickiego Boga Jahwe. Małżonka Ela, bogini Aszera, urodziła 70 bóstw. Jednym z głównych bogów kana- nejskich był Baal (pan), przemawiający przez pioruny i zsyłający deszcz na ziemię. Zwie się on także Adonem lub Melekiem. Jerozolimski król kapła- nów Melchizedek nosił imię kananej- skiego boga - Melek. Czczono także bóstwa Anath i Asztarte. Wszystkie one stanowiły przedmiot kultu służą- cego zażegnaniu groźby posuchy, nie- urodzaju i głodu w krainie Kanaan. KAODAIZM w ubogiej rodzinie; dzięki opiece ciotki zdobył konfucjańskie wykształcenie. Od 1902 słyszał wezwania wielkich „Natchnionych" i począł skupiać wokół siebie młodszych urzędników. 25 XII 1925 doznał objawienia imienia bożego Kao-daj; bóg ten polecił mu wybrać na przywódcę no- wej religii, którą miał założyć, bogatego mandaryna Le Wan Trunga, urzędnika francuskiej administracji wojskowej w Indochinach. Oficjalne założenie religii przez pięćdziesięcioletniego wówczas Le Wan Trunga miało miejsce 7 X 1926. W ramach uroczystości religijnej 18- 20 XI 1926 przeniesiono siedzibę nowej religii z Sajgonu do Taj Ninh, a Le Wan Trung przybrał (na wzór Kaodaizm 2' Kulminacją życia religijnego b> święta uprawy roli i winobrani o czym wspomina Biblia (Rdz 9, 2 l Krl 18,28). Na wzgórzach wznosz no bóstwom świątynie i ołtarze. W st rokananejskiej świątyni w Gezer zn< duje się ołtarz wykuty w skale, z ow< nym otworem do składania ofiar. W kół ołtarza wyżłobiono rynnę na krę ofiar, zazwyczaj zwierząt domowyi i ptaków. Ofiarowywano także bud wie oraz istoty pierworodne. Obok ołtarzy umieszczano świę kamienie młyńskie. Uważane za się lisko bóstw, były one przedmiote szczególnego kultu. W języku ararm skim i fenickim, a także hebrajski (w Biblii), nosiły nazwę masseba li mazzeben (to, co jest wzniesione). Religia Kananejczyków była ba dzo zbliżona do religii izraelickk Motywy kananejskie można znale: w opowieściach biblijnych. Pochód; one zapewne z wcześniejszej wspóln ustnej tradycji ludów semickich. kościoła katolickiego) tytuł „papieś ziemsko-doczesnego" (Giao-Tong Po jego śmierci (19 XII 1934) kaoda stycznym papieżem został wybran przez sobór Ho Phap Pham Koń Tak. Dysponując szeroko rozwinie! organizacją gospodarczą, własną ac ministracją i od 1943 silną armi prywatną, religia ta stała się jedn z najważniejszych sił politycznyc w Wietnamie. W 1955/56 prezyder Ngo Dinh Diem (zm. 1963) rozwiąż; armię kaodaistyczną i zesłał papież Pham Kong Taka na wygnanie. Charakterystyczne dla k. są trz „amnestie" (annam. tam-ky-pho-dc boga Kao-daj, tzn. jego kolejne ot jawienia i manifestacje jego boskieg miłosierdzia w dziejach. Zgodnie z t KARGIZM. KULTY CARGO KAONIEGO RUCH 276 Kaoniego ruch teologią cykli historycznych wszyst- kie dotychczasowe epoki ludzkości rozpoczynają się objawieniami bos- kimi i zmierzają do stadium koń- cowego, tzn. do upadku epoki. Każdy nowy cykl dziejów otwiera kolejna „amnestia". K. uznaje się za „trzecią i ostatnią amnestię boga", po dwóch pierwszych: „wschodniej" Buddy i Lao-cy oraz „zachodniej" Mojżesza i Chrystusa. Swój pogląd na tę teorię zbawienia jego eminencja Kao Tiep Dao, seigneur Zodiacal, wyraził w formie następującego porównania: Nauka Mojżesza jest pąkiem, a nauka Chrystusa kwiatem. Nauka Kao-daj zaś jest owocem. Kwiat nie niszczy pąka ani owoc kwiatu, lecz każde następne stadium rozwoju rośliny jest udoskonaleniem stanu poprzedniego. Ten sam autor kreśli następujący obraz człowieka: „Owocami jednej jedynej rośliny, kwiatami jednego jedynego ogrodu są ludzie, umiłowanymi dziećmi jednego jedy- nego ojca, któremu na imię Miłość. Dlatego człowiek musi kochać światło, na jakimkolwiek by się horyzoncie pokazało. Musi szukać prawdy, z jakiegokolwiek by źródła wypły- wała." K.r. został zorganizowany na Ha- wajach w 1868 przez tamtejszego pro- roka. Jest to odmiana polinezyjskich religii plemiennych, zaliczana do -» nowych religii rozwijających się w rejonie Oceanii. Hawaje na Oceanie Spokojnym za- mieszkane były już od 750 przez Poli- nezyjczyków. W 1778 odkrył je James K., który sam siebie uznaje przede wszystkim za „odnowiony buddyzm" (franc. bouddhisme renove), chce wy- pełnić dwie luki w tradycyjnym bud- dyzmie: z jednej strony niedostatki etyki nastawionej na własne zbawie- nie, bez działań charytatywnych, z drugiej zaś brak hierarchii. Etyka k. postuluje braterstwo wszystkich ludzi i miłosierdzie wobec ludzi i zwierząt na gruncie nauki o wędrówce dusz. Kapłanów obowiązuje wegetarianizm, świeckim wyznawcom zaś jest on zalecany. Kierując się braterstwem wszystkich ludzi, k. opowiada się za podniesieniem poziomu oświaty oraz wprowadzeniem powszechnego obo- wiązku szkolnego. Ważną podstawę k. stanowi -» spi- rytyzm, który ma prowadzić do praw- dziwego uduchowienia ludzi, dotych- czas zdanych wyłącznie na świadectwo swych zmysłów. Spirytyzm daje im pewność istnienia duszy i nowego życia po śmierci oraz możliwość kontynuacji więzi między żyjącymi i umarłymi poprzez objawienia me- diumistyczne. Do wielkich „Na- tchnionych" k. zalicza duchy chińs- kiego poety Li Taj-po (701-762), chińskiego bohatera walk o wolność Sun Jat-sena (l 866-1925), francuskiej bohaterki narodowej Joanny d'Arc (1412-31) oraz francuskiego pisarza Yictora Hugo (1802-85). Cook. Masowy napływ przybyszy z Europy i Ameryki, jaki potem na- stąpił, spowodował upadek hawajs- kiej kultury i religii. Po zjednoczeniu tej grupy wysp przez Kamehamehę w 1795 w jedno królestwo pojawili się tam w 1819 misjonarze ewangeliccy, a w 1827 katoliccy, ci ostatni w ra- mach francuskiego planu kolonizacji. Głównym elementem kultu spra- wowanego w świątyniach jest wspólna modlitwa, prowadząca do medytacji. W kulcie tym znany jest także rytuał palenia kadzideł. Na czele organizacji religijnej, ma- jącej charakter ściśle hierarchiczny i wzorującej się pod tym względem na kościele katolickim, stoi ho-phap (papież), którego wspomaga 3 czu- ong-phapów (kardynałów), 8 dan- susów (arcybiskupów), 38 phoi-su- sów (biskupów), 72 giao-susów (wy- ższych kapłanów) i 3000 zwykłych kapłanów. Każde stanowisko du- chownego - z wyjątkiem papieża - mogą w zasadzie zajmować także kobiety. W niemal wszystkich większych miejscowościach Wietnamu mają wy- znawcy k. własne świątynie. W Long Thanh (prowincja Taj Ninh), będą- cym centrum k., gdzie wznosi się olbrzymia świątynia główna o roz- miarach katedry, mieści się kaodais- tyczne „państwo kościelne" ze szko- łami, bibliotekami, zakładami rze- mieślniczymi wytwarzającymi przed- mioty sztuki sakralnej, drukarniami i in. Na miejscach i przedmiotach świę- tych, ołtarzach i szatach kapłanów znajduje się - jako symbol boga Kao-daj - otwarte „święte oko" wpa- trzone w kulę ziemską. W 1. 1831-37 zostali wypędzeni, ale w 1839 powrócili na stałe po inter- wencji floty francuskiej. Epidemia ospy w 1858 i przywleczony trąd zebrały obfite żniwo wśród tubyl- ców. W tym czasie pojawił się prorok Kaoni. Zapowiadał rychły koniec świata, co dla jego wyznawców mia- ło oznaczać raj. W następstwie tej przepowiedni wielu ludzi na plan- tacjach kolonizatorów porzuciło prace, wobec czego w 1. 1860-78 Nazwa k. odnosi się do szeregu neoreligijnych ruchów powstałych w wyniku konfrontacji kultur tu- bylczej ludności wysp Melanezji, zwłaszcza Nowej Gwinei, oraz bia- łych kolonizatorów europejskich; wywodzi się od bardzo pożądanych dóbr cywilizacyjnych z Europy, znanych jako cargo (ang. fracht, ładunek). Do nowożytnych ruchów religij- nych Melanezji poszukujących zba- wienia i wolności zaliczają się przede wszystkim -> tuka, -> mambu i -» pa- liau, a także kult taro. Ten afrochrześcijański ruch społe- czno-religijny wziął nazwę od Simona Kimbangu (1889-1951), który zaini- cjował go w 1921 w Kongo Belgijskim (obecnie Zair). Inne nazwy ruchu, pochodzące od honorowych tytułów założyciela, to gouncyzm i nguncyzm (suahili gounza, mesjasz; ngunza, prorok). Zwolennicy k. są dziś skupieni w Eglise du Christ sur la terre par le prophete Simon Kimbangu (franc. Kościół Jezusa Chrystusa na Ziemi za pośrednictwem Jego Proroka Simona Kimbangu). Ruch liczy niemal 2 min pełnoprawnych członków oraz 30 000 sympatyków w 10 krajach; należy do Światowej Rady Kościołów. Święte miasto, a zarazem ośrodek admini- ściągnięto na wyspy dużą liczbę Chińczyków. W 1868 doszło do krwawego powstania zwolenników Kaoniego przeciwko władzy pań- Popularność słowa cargo wskazuje na to, że ruchy te wiązały się ściśle z oczekiwaniem ładunków i przesyłek towarowych, które wyspiarze koja- rzyli z przybywaniem statków lub samolotów. K. stanowił wyraz na- dziei ludności kolorowej na udział w dobrach cywilizacji białych, które były symbolem dobrobytu, szczęścia i wolności. Wyobrażenia na temat pożądanych dóbr doczesnych łączyły się z tradycyjnym u wyspiarzy kultem przodków. Wyznawcy k. wierzyli, że dobra cywilizacji świata zachodniego zostały w rzeczywistości KIMBANGIZM stracyjny k. stanowi NKamba-Jeru- salem. Ten ruch mesjanistyczny wy- rosły z baptystycznego -> chrześci- jaństwa zalicza się do -> nowych religii Afryki. Simon Kimbangu przyszedł na świat 24IX1889 w rodzinie baptystów w NKamba w Kongo Środk. (dawne Kongo Belgijskie). Wcześnie stracił rodziców, wychowywała go babka. Baptyści wykształcili go na katechetę do celów misyjnych. Poślubił Mwilu Marie, która później, po jego aresz- towaniu, kierowała ruchem. Od 1918 Kimbangu miewał widze- nia i słyszał głos Chrystusa, który powołał go na uzdrowiciela chorych. Od kwietnia do września 1921 działał publicznie jako ngunza (prorok, Kimbangizm 27' stwowej. Popełnione przez jego wy znawców okrucieństwa zdopingo wały władzę do szybkiego stłumieni: rebelii. wytworzone przez ich własnych prą ojców i są przeznaczone tylko dl; własnego potomstwa. Bogaci bial kolonizatorzy wzbraniają biednyn kolorowym tubylcom dostępu di tych dóbr. Już wkrótce jednak nadej dzie dzień, w którym to oszustwi będzie ujawnione. Przodkowie prze każą wówczas pełne dóbr ładowni statków, które dotychczas wzbogaca ły białych, w wyłączne posiadani tubylców. W oczekiwaniu na niechy bne nadejście tych ładunków w nie długim czasie, należy spożyć wszyst kie posiadane zapasy. zwiastun). Z Biblią w ręku nawoływa do pokuty i wyrzeczenia się fetyszyz mu. Przybywali licznie ludzie, by icl uzdrowił. Niewidomych posyłał di źródła w NKamba, które do dzi uważane jest za święte, a wierni kąpi; się tam, prosząc o błogosławieństwi lub o uzdrowienie. K. rozprzestrzeni się na całe Kongo jako ruch religijn przybierający cechy ruchu wyzwoleń czego. Kościoły chrześcijańskie córa bardziej pustoszały, rosła nieufnoś chrześcijańskich misjonarzy i urzęd ników kolonialnej administracji. Ki mbangu i jego zwolennicy został oskarżeni o dążenie do przewroti politycznego i wrogość wobec Euro pejczyków. 24 IX 1921, w 6 miesięc po pierwszym uzdrowieniu, jakiegi 278 Konfucjanizm dokonał, aresztowano Kambangu w NKamba i za „nienawiść do obcych" oraz „bunt" skazano na 120 batów i karę śmierci. Na wniosek króla Belgii Alberta I (1909-34) karę śmierci zamieniono mu na dożywot- nie więzienie. Kimbangu trafił do więzienia w Elisabethyille (obecnie Lubumbashi, Zair). Zmarł po 30 la- tach uwięzienia 10 X 1951. Ruch założony przez Kimbangu zmuszony był działać w ukryciu, na- rażony na prześladowania, do grud- nia 1959, kiedy to został w obu pań- K. jest doktryną moralno-politycz- ną i szkołą religijno-filozoficzną wy- wodzącą się od chińskiego filozofa i męża stanu Kung-[fu-]cy (551-479 przed Chr.), nazwaną od zlatynizo- wanej formy jego imienia: Konfu- cjusz. Sami Chińczycy określają religię konfucjańską, wyrosłą z dawnej chińskiej religii ludowej -» uniwersiz- mu, na który z kolei wywarła decydu- jący wpływ, mianem ju-chiao (chin. doktryna uczonych). Religia konfucjańską zalicza się do religii -> chińskich. W Korei Płd., gdzie k. nazywany jest ju-kjo, żyje dziś 4 980 000 jego wyznawców nie będących Chińczykami; stanowią oni 13,3% ludności kraju. Kung-[fu-]cy (chin. [dostojny] mistrz Kung) albo Kung-fu cy (właś- ciwie Kung Ciu z przydomkiem Czung-ni) przyszedł na świat w 551 r. przed Chr. jako drugi syn siedem- dziesięcioletniego Kung Ciu Liang-he (zm. 584) i jego drugiej żony Ching- tsai (zm. 525) z rodziny Jen w Czou w księstwie Lu, dzisiejszym Cii-fu w prowincji Szantung. Jego ojciec był kasztelanem w Czou; jako daleki krewny dynastii Szang (ok. stwach kongijskich uznany za oficjalną religię. K. liczył już wówczas l min wyznawców. W 1960 Kongo Belgijskie uzyskało niepodległość. Simon Kimbangu uważany jest w Kongo za wielkiego proroka i zbawiciela czarnej rasy, podobnie jak Mojżesz, Budda, Jezus i Mahomet zbawili inne rasy. Jego zwolennicy czczą go jako męczennika i mesjasza, a nawet jako „boga Murzynów". Oczekują, że zmartwychwstanie i w przyszłości powróci. Wyobrażenia te znajdują odbicie w nadawanych KONFUCJANIZ M 1523-1027 przed Chr.), zastąpionej przez Czou (ok. 1027- 249 przed Chr.), zaliczał się do zubożałych szlachciców, którzy jako klasa ju (słabeuszy) pełnili zwykle na dworach feudałów funkcje mistrzów ceremonii. Kung-cy, którego imię w XVII-XVIII w. za sprawą misjonarzy-jezuitów dotarło do Euro- py w zlatynizowanej formie Konfucjusz, po przedwczesnej śmierci ojca spędził młodość pełną wyrzeczeń. Mając 19 lat ożenił się (532), a w rok później przyszedł na świat jego jedyny syn Bo-ju. Kung- cy pełnił najpierw służbę u szlacheckiego rodu Czi jako nadzorca spichlerzy zbożowych, pól i trzód publicznych. Mając 22 lata został nauczycielem i skupił wokół siebie uczniów ze wszystkich stanów, nauczając ich pisma, arytmetyki, retoryki i rytuałów, a później także historii, literatury, sztuki rządzenia i etyki. W 518 udał się w podróż do Lo Jang, stolicy południowochińskiego królestwa Czou, gdzie podjął badania w ar- chiwach. Tutaj spotkał archiwariusza cesarskiego Lao-cy, o czym pisze Czuang-cy w swym dziele „Prawdziwa księga południowego kwiatu" (XXXVI, 5). mu tytułach: „naczynie błogosławień- stwa", „miecz władzy", „pomoc w walce" i „drabina do nieba". K. wymaga stosowania się do suro- wego kodeksu obyczajowego. Odrzuca picie alkoholu, palenie tytoniu, tańce, żąda przestrzegania dziesię- ciorga przykazań i monogamii. Roz- winął szeroką sieć placówek socjal- nych i szkolnych. Ruch ma strukturę hierarchiczną; kierują nim 3 synowie Kimbangu oraz rady. Duchowym przywódcą k. jest Joseph Diangieda, najmłodszy syn Kimbangu. Kung-cy powrócił do Lu jako uznany mędrzec. Kiedy w 517 wybuchły w jego mieście rodzinnym rozruchy, Kung-cy uciekł wraz ze swym panem Czou do sąsiedniego państwa Czi. Po dwóch latach powrócił z emigracji i ponow- nie zgromadził wokół siebie krąg uczniów, stanowiący swego rodzaju akademię, w której teoretyczny dyda- ktyzm łączył się z działalnością prak- tyczną. Ponieważ Kung-cy był przekonany o tym, że żyje w czasach politycznego upadku i rozkładu obyczajów spowo- dowanego walkami feudałów o wła- dzę, zamierzał nadać nowy kształt społeczeństwu, nauczając ludzi li (prawidłowego zachowania). Starał się przy tym powiązać normy działania w świecie współczesnym z duchową tradycją i dawnymi obyczajami. W swej etyce reprezentował patriar- chalny ustrój klanowy okresu feudal- nego. Mając 50 lat Kung-cy objął w 501 urząd gubernatora miasta Czung-du, w 499 został ministrem spraw pub- licznych, a w 498 ministrem sprawied- liwości w księstwie Lu. Jednakże już po 4 latach działalności publicznej popadł wskutek intryg księcia Czi w niełaskę u swego władcy i w 497 musiał podać się do dymisji i opuścić rodzinne miasto. Od tej chwili rozpo- czął się niespokojny okres w życiu Kung-cy; w ciągu 14 lat (497^483) przemierzał Chiny w towarzystwie uczniów. Dopiero w 483 powrócił do Lu, gdzie żył w odosobnieniu, po- święcając się studiom rytuałów, historii, muzyki i literatury. Założył szkołę „uczonych w piśmie" i opracowywał dawnych klasyków piśmiennictwa chińskiego (-> uniwersizm). Przypisuje się mu „Księgę dokumentów", „Księgę pieśni", „Księgę przemian", „Zapiski o obyczajach" (zaginęła), „Księgę muzyki" (zaginęła) oraz „Kronikę wiosen i jesieni". Wydając te pisma Kung-cy chciał ukazać rzą- dzącym stosunki panujące w czasach chińskiej starożytności jako wzorzec dla współczesności. W 482 umarł jego syn Bo-jii oraz ulubiony uczeń Jen- Hui. Sam Kung-cy zmarł w 479 w wieku 73 lat; został pochowany w rodzinnym gaju grzebalnym, gdzie do dziś zachował się jego grób. Najoryginalniejszym filozofem da- wnego k. jest Meng-cy (372-289), wła- ściwie Meng Ko (mistrz Meng), w formie zlatynizowanej Mencjusz. Rozwinął on k. dialektycznie, nadając swoim dziełom formę dialogów. Będąc moralistą optymistycznym uważał, że człowiek jest z natury dobry; aby mógł ujawnić swą dobroć, potrzebuje jedynie pouczenia. Kocham życie i milujf sprawiedliwość; lecz jeżeli nie będę mógł zachować obu, oddałbym życie i trwałbym przy spra- wiedliwości. Pisma Meng-cy należą do cztero- księgu kanonu konfucjańskiego. In- nym przedstawicielem dawnego k. jest Siin-Cy (ok. 312-238 przed Chr.). Według tego moralisty pesymistycz- nego człowiek jest z gruntu zły; może się stać dobry poprzez kształcenie i wychowanie moralne. Twórcą neokonfucjanizmu jest Czou Tun-i (1017-73 po Chr.), autor dzieła Tai-czi tu-czuo (Wyjaśnienie do szkicu pierwotnej zasady). Za dy- nastii Sung (960-1280 po Chr.) czoło- wym przedstawicielem neokonfucja- nizmu był Czu Si (1130-1200), uwa- żany za największego systematyka i ojca konfucjańskiej ortodoksji. Do kierunku „wyższego" k. zalicza się Kang Ju-wej (1858-1927), inter- pretujący k. w duchu religijnym, oraz Liang Ci-czao, który przewartościował k. w duchu socjalistyczno-repub- likańskim. Etyka konfucjańską Kung-cy wie jako polityk, że reforma społeczeństwa możliwa jest tylko przez zreformowanie rodziny i jednostki. Dlatego też powiada: Starożytni mężowie, „którzy chcieli uporządko- wać swoje państwo, wpierw ustana- wiali reguły dla swojego gospodarstwa; ci, którzy chcieli uporządkować gospodarstwo, najpierw doskonalili swą osobowość; ci, którzy chcieli udoskonalić osobowość, zrazu uszla- chetniali swoje serca; ci, którzy chcieli uszlachetnić swe serca, czynili naj- przód prawdziwymi swoje myśli; ci, którzy chcieli, by ich myśli były szczere, najpierw poszerzali swą wiedzę". Według Kung-cy cnoty można się nauczyć. Ponieważ człowiek z natury nie jest ani dobry, ani zły, może stać się zarówno mędrcem, jak i głupcem. Wiedza zaś jest w stanie uczynić ludzi cnotliwymi. Kung-cy dzieli ludzi na trzy grupy: 1. doskonałych (szeng), tj. mędrców i ludzi wzorowych, którzy osiągnęli najwyższy stopień doskonałości, jak np. cesarze dawnych Chin; 2. szlache- tnych (ciin-cy) i 3. pospolitych, a więc Konfucjanizm 2' gmin. Celem etyki konfucjańskiej je człowiek szlachetny, „gentleman Oczekuje się od niego, że będzie ok zywał li, czyli poczucie taktu i stoso\ ne zachowanie, we wszelkich sytu cjach życiowych. Li jest „siłą porzą kującą", wyznaczającą prawidłov formę, stosowne zachowanie, uprze mość, przyzwoitość i porządek. Li godność i gracja, obyczajność, cer moniały i rytuały, to siła kształtują( porządek w państwie i rodzinie; j klasyczny wyraz oddany jest w Li-(-> uniwersizm). Z góry ustanowił ny, porządkujący pierwiastek li okr ślą wszelki byt i odbija się tak: w naturze człowieka, hsing. Z tej względu doktryna ta nazywana je także hsing-li. Z li wynikają cnoty te, uporzą< kowane często w układzie piątkc wym, tj. „pięć wiecznych sił" lud obyczajnych. Zalicza się do nich że (humanitarność), i (sprawiedliwość li (rytuał, etykieta), czih (dążenie d zdobywania wiedzy) i hsin (szczerośi otwartość). Ta ostatnia jest podstaw moralności. Jest ona rezultatem ca kowitej równowagi i doskonałej ha; monii. Dla prawidłowego zachowani się w społeczeństwie ważnych je; pięć podstawowych zależności, opi rtych na zasadzie wzajemności: poć władnego od panującego, syna o ojca, młodszego brata od starszeg( przyjaciela od przyjaciela, żony o męża. Kluczowym pojęciem jest hsia (chin. pietyzm, szacunek, przywiązj nie), które ma decydować o układzi stosunków międzyludzkich w par stwie i w rodzinie. Ów pietyzr przejawia się w poszanowaniu trą dycji i obyczajów osób postawie nych wyżej w hierarchii społeczm oraz rodziców; okazuje się go za równo osobom żyjącym, jak i zmai łym (kult przodków). W pietyzmi wyznawcy religii konfucjańsku Konfucjanizm 280 Konfucjanizm dopatrują się „źródła wszelakich cnót". Do pięciu podstawowych zależności odnosi się znana także w innych religiach maksyma: Nie czyń drugiemu, co tobie niemile. Oprócz li, zasady stosowności, czo- łową rolę jako środek porządkowania i ekspresji uczuć odgrywa u Kung-cy muzyka. Klasyczna muzyka konfuc- jańska, posługująca się specjalnymi instrumentami, m.in. litofonem, za- chowała się w Azji Wsch. jedynie w Korei. Świątynie piśmiennictwa i literatura kanoniczna W czasach gdy k. stanowił w Chi- nach doktrynę państwową, każde miasto będące lokalnym ośrodkiem władzy w strukturze administracyjnej cesarstwa posiadało świątynię Kung- cy; urzędnicy obowiązani byli uczestniczyć w regularnie odbywa- nych w niej ceremoniach ku czci Kung-cy. Hale świątynne, w których okazywano jemu i jego uczniom ob- rzędową cześć, nazywały się wen-- miao (świątynie piśmiennictwa). Znajdowała się w nich prosta tablica z jego imieniem i tytułem; urzędnicy / Sceny przedstawiające cnoty konfucjańs- kie. Tajwan 2 Glówny budynek zespolu świątynnego Kung-cy w Cii-fu. Chiny 3 Konfucjański uczony porównujący klasy- czne teksty, jedwab. Boston, Muzeum Sztuk Pięknych 4 Grób Kung-cy w Cii-fu ze stelą wzniesioną w 1443 5 Nauczający Kung-cy na podium, jedwab. Tajwan 6 Kung-cy jako urzędnik dworski, karnie- nioryt, wg obrazu Wu Daoci (ok. 720-760) administracji cywilnej przechodząc przed nią przyklękali w sposób okreś- lony rytuałem. Do świątyni często przylegała sala biblioteczna, w której „funkcjonariusze literaccy" dyskuto- wali o klasycznych tekstach. Sławne świątynie Kung-cy znajdują się w Cii- fu (prowincja Szantung), miejscu urodzin i śmierci Kung-cy, oraz w Tainfu (również prowincja Szan- tung). Ta ostatnia świątynia składa się z przedsionka, dziedzińca honoro- wego, głównego z główną halą, dzie- dzińca poprzecznego oraz tylnego z budynkami mieszkalnymi i szkol- nymi. Mimo że kult Kung-cy został ofi- cjalnie zniesiony (1912), jego osoba otaczana jest w Chinach do dziś wielką czcią, ponieważ wywarł decydujący wpływ na chińską kulturę. Do dziewięciu pism kanonicznych k. należą pięcioksiąg konfucjański Wu-cing (-> uniwersizm) oraz klasy- czny czteroksiąg Sy-szu, w którym przedstawiona jest nauka Kung-cy. Napisane przez uczniów Kung-cy dialogi Lun-ju (chin. wybrane roz- mowy [mistrza]) uważane są od cza- sów dynastii Hań (206 przed Chr.- 220 po Chr.) za tekst kanoniczny. Zbiór ten w 20 rozdziałach skła- dających się z 497 krótkich lekcji zawiera wypowiedzi Kung-cy, zwykle w formie odpowiedzi na pytania uczniów dotyczące kwestii etycznych. Ta-siie (chin. wielka nauka) to krótki traktat filozoficzny o nauce Kung- cy, napisany przypuszczalnie przez jego wnuka Cy-sy (V w. przed Chr.) i włączony do Li-ci. Według niego podstawą uporządkowanego państwa jest indywidualna kultura poszczególnych jednostek, którą jed- nak można osiągnąć tylko przez wie- dzę polegającą na zrozumieniu natury rzeczy. Ponieważ wszyscy ludzie są dziećmi Boga, nie ma obcych pod jego slońcem. Za ideały etyczne wyznawcy k. uznają harmonię w życiu domowym, szacunek dzieci dla rodziców i zapał daikjosiu (arcyopat). Jego głównym KOREAŃSKIE RELIGIE 282 Konkokjo Traktatem napisanym być może także przez Cy-sy jest Czung-jung (chin. doktryna środka), również włą- czony do Li-ci. Środek oznacza tam równowagę wewnętrzną ducha, pole- gającą na utrzymywaniu afektów jak gdyby w stanie uśpienia. Na połączeniu równowagi wewnętrznej z harmonią zewnętrzną zasadza się moralny i fizyczny porządek świata. Za 4. księgę szu uważa się siedem pism Meng-cy, według którego miarą pra- widłowego życia jednostki w rodzi- nie i państwie powinno być prawo (moralne) świata tien-tao (droga nie- bios). Ruch religijny k. (jap. doktryna blasku złota) stworzył w 1859 Japoń- czyk Bundżiro Kawale (1814-83). Obecnie liczy 581 000 wyznawców w Japonii, Chinach, Korei, na Taj- wanie i w USA, posiada ponad 1600 kościołów i ok. 3700 kapłanów. Głównym ośrodkiem sakralnym jest Konko, gdzie zamieszkiwał niegdyś założyciel ruchu wyrosłego z -> sin- toizmu i zaliczanego do -» nowych religii Japonii. Bundżiro Kawate urodził się 16 VIII 1814. Był prostym wieśniakiem w Konko (prefektura Okaja-ma, Japonia). W wieku 23 lat ożenił się z Toseko Furukawa, która później otrzymała honorowy tytuł Is- sidaidżin (ulubiona córka boga). Mieli 8 dzieci. 21 X 1859 Bundżirowi Kawate ob- jawił się sintoistyczny bóg z metalu, Kondżin, lub też Kane-no-Kami, który wezwał go tak: „Liczba ludzi żyjących na świecie w potrzebie i nę- dzy jest wielka. Czyż nie chcesz ich zbawić dzięki mojej łasce? Właściwe istnienie jednego człowieka zależy od Chronologia Okres przed Chr. 2256-2208 Cesarz Szun, „wzorowy władca" według kryteriów k. 551^479 Kung- cy. 372-289 Meng-cy. 213 Spalenie wszystkich ksiąg kon-fucjańskich. 178 Umieszczenie pierwszego wize- runku Kung-cy w świątyni. 140-87 Cesarz Wu-ti ogłasza k. doktryną państwową. Okres po nar. Chr. 555 Rozporządzenie cesarskie dotyczące budowania świątyń Kung-cy KONKOKJO właściwego istnienia drugiego." Usły- szawszy to Kawate porzucił zgodnie z nakazem bożym pracę na roli i wkroczył na „drogę pośredniczenia". Objawienie to, po którym nastąpiły dalsze, przekazywał otoczeniu jako wieść od boga. Głosił, że jako ikigami (bóg, który stał się ciałem) jest pośrednikiem między bogiem, którego nazwał Tenczi-Kane-no-Ka- mi (metalowy bóg niebios i ziemi), a ludźmi chcącymi osiągnąć zbawienie. Swój dom przekształcił w świątynię i do końca życia go już nie opuścił, chcąc pełnić „nieprzerwaną służbę przed obliczem swego bóstwa". Umarł 10 X 1883. Następcą Kawate został jego syn Kanejos (zm. 1893) ijako „arcyopat" przybrał imię Ijekuni Konko, po nim zaś godność tę objął jeden z wnuków Kawate, Setsutane Konko. Religia ta została oficjalnie uznana w Japonii 16 VI 1900. Bóg Kondżin czczony jako jedyne bóstwo pod imieniem Tenczi-Ka-ne- no-Kami jest zarazem „początkiem wszechświata". w każdym mieście będącym siedzibą prefektury. 953 Pierwszy druk pism konfucjańs- kich. 1130-1200 Czu Si, twórca syntezy neokonfucjanizmu. 1671 „Święty edykt" ogłaszający k. doktryną państwową. XVII/XVIII w. Spór o ceremoniał, m.in. o dopuszczalność kultu Kung--cy. 1858-1927 Kang Ju-wej, przedsta- wiciel „wyższego" k. 1912-49 Republika Chińska. od 1949 Chińska Republika Ludowa. Przez łaskę tego boga człowiek zo- staje zbawiony, a świat może żyć w pokoju i dobrobycie. Pokój we- wnętrzny w życiu i przy śmierci oraz harmonia w rodzinie i społeczeństwie są możliwe dlatego, że religia musi oddziaływać na codzienność i powo- dować „dobre życie". Duże znaczenie ma przy tym ziemski pośrednik (torit- sugi), który jako ikigami głosi lu- dziom wolę bożą i na odwrót - zanosi ich modlitwy przed oblicze boga. Za- łożyciel k., jako pierwszy toritsugi, otrzymał pośmiertnie'od swych wy- znawców honorowe imię Ikigami Konko Daidżin (wielki bóg blasku złota, który stał się ciałem). Człowiek jest nawoływany do uszlachetniania danej mu przez boga natury. W stosunku do innych religii należy okazywać tolerancję, gdyż sam bóg jest tolerancyjny. „Tenczi-Ka- ne-no-Kami nie szkaluje innych sekt. Wiara powinna być rozległa, a nie ciasna". Z faktu, że wszyscy ludzie są dziećmi boga, wynika wniosek, iż ludzie powinni się kierować miłością bliźniego: K.r. to nazwa zbiorcza religii powstałych w Korei (autochtonicz- nych), na górzystym półwyspie Azji Wsch., oraz przeniesionych z zewnątrz (alochtonicznych), ale ukształtowanych w duchu koreańs- kim. Religie narodu koreańskiego, nale- żącego do rasy mongolskiej, dzielą się na -> stare religie i -> nowe religie. Za boskiego protoplastę narodu koreań- skiego i założyciela królestwa (2333 przed Chr.) uznaje się Tan-kuna lub Tanguna (koreań. książę drzewa san- dałowego). Państwo to nazywane jest od niego chonson-kuk (kraj świeżego poranka). Koreańczycy uważają się za potomków owego wnuka Hanani- ma, boga niebios. Historia k.r. zaczyna się od staro- koreańskiej religii ludowej, którą wy- parł przeniesiony do Korei już w cza- sach przedchrześcijańskich -> konfu- cjanizm, oddziałujący przez długi czas na całe życie publiczne. Za pa- nowania dynastii Wang (916-1365) decydujący wpływ na konfucjańską warstwę urzędniczą uzyskali mnisi reprezentujący -> buddyzm. W 1040 w Korei zostały wydane - na płytkach zachowanych w klasztorze Hainsa - dzieła wszystkie (6500 tomów) bud- dyjskiego kanonu palijskiego Tripita- do pracy zawodowej. Działają przede wszystkim w sferze kultury i wycho- wania (szkoły, szpitale, duszpasterstwo więzienne). Następca założyciela wybierany jest z kręgu jego krewnych (wymaga się pokrewieństwa krwi) i nosi tytuł ka (jeden egzemplarz znajduje się w bibliotece państwowej w Tokio). Za czasów dynastii J, I, Li i Ri (1392-1910) konfucjanizm odzyskał dominację, a później, w formie neo- konfucjanizmu, spotkał się z entu- zjastycznym przyjęciem koreańskich uczonych. Obecnie w Republice Korei Południowej liczba wyznawców konfucjanizmu wynosi ok. 5 min. Głoszone w Korei od 1784 -> chrześcijaństwo nosi nieco pejora- tywne miano sohak (zachodnia nau- ka). Od połowy XIX w. w Korei powstają nowe religie, nawiązujące częściowo do starokoreańskich wy- obrażeń religijnych. Należą tu m.in. -> tonghak (zał. 1860/61), będący ruchem przeciwnym „zachodniemu" chrześcijaństwu, ponadto -> Tankun- kjo (zał. na pocz. XX w.) oraz zali- czany do -> młodzieżowych religii -» Kościół Zjednoczenia (zał. 1954). W starokoreańskich religiach ludo- wych, należących do religii plemion azjatyckich (-> azjatyckich plemion religie), na czele panteonu stoi bóg nieba Hananim. Rządzi on światem i czuwa nad moralnością ludzi, na- gradzając dobrych i karząc złych. Jego syn Ung zstąpił na ziemię w po- bliżu Pektu-san, najwyższej góry Korei (2744 m), i spłodził z ziemianką Koreańskie religie . zadaniem są codzienne dwunaste dzinne medytacje przed ołtarz w głównym ośrodku sakraln w Konko, mające służyć pośrednie niu w kontakcie z bóstwem. W świętej księdze k. Konkok Kyoten zawarte są objawienia zało cielą. Tanguna. Do dziś Koreańczycy c potwierdzenia prawdziwości swy słów powołują się na Hananima, a wiosnę i jesienią składa się mu ofia ze zwierząt. Bóg słońca Palk uosabia zasa jasności i dobra, natomiast Kud, b ciemności, reprezentuje to co mroc ne i złe. Duchy, niekiedy nie mają imion, przedstawiane są pod postać słupów lub kolumn z kamień (son- tol). W czasie wiosennych uprą pól ryżowych należy udobruchać d chy ziemi śpiewami. Jako „dzień otwarcia się niebć obchodzone jest corocznie święto n rodowe upamiętniające mit Unga, s na boga niebios. W kulcie przodkó wszyscy zmarli do piątego stopn pokrewieństwa otrzymują pożywi nie ofiarne. Z czasów przed powstaniem wie kiego królestwa Silla (668-985 p Chr.) godne uwagi z punktu widzeni historii sztuki są pagody w Sili (660) i Pekdze (662). W okolic Kjong-dziu, dawnej rezydencji włac ców Silla, zachował się m.in. zespc świątynny Pulguk-sa (VIII w.), UWE żany za najstarszą budowlę Aż Wsch. Także najstarsze dzwon z brązu (VIII w.), wysokości 4 mel rów, znajdują się w Korei. Kościół Zjednoczenia KOŚCIÓŁ ZJEDNOCZENIA Znana najpierw pod pierwotną na- zwą Tong-Il kjo (koreań. nauka zjed- noczenia) wspólnota religijna została w 1954 założona w Seulu (Korea Płd.) przez Koreańczyka San Myung Mu- na (Sun Myung Moona), który do dziś stoi na jej czele. Ten ruch religijny, nazywany także moonizmem, nosi w Ameryce nazwę Unification Church (ang. Kościół Zjednoczenia), a w Anglii - Unified Family (ang. Zjednoczona Rodzina). Spośród ok. 100 organizacji afilio- wanych do K.Z. warto wymienić Col- legiate Association for the Research of Principles (ang. zjednoczenie aka- demickie studiów zasad boskich), Freedom Leadership Foundation (ang. fundacja wolności przywództ- wa), International Conference on the Unity of the Sciences (ang. między- narodowa konferencja zjednoczenia nauk), International Cultural Foun- dation (ang. międzynarodowa fundacja kulturalna), International Federa-tion for Yictory over Communism (ang. międzynarodowa federacja na rzecz zwycięstwa nad komunizmem), International Federation for World- peace and Unification (ang. między- narodowa federacja na rzecz pokoju światowego i zjednoczenia), Interna- tional One World Crusade (ang. mię- dzynarodowa krucjata na rzecz jed- nego świata), International Parents Association (ang. międzynarodowy związek rodziców), New Ecumenical Research Association (ang. nowe ekumeniczne zjednoczenie badawcze) i Professors World Peace Academy (ang. akademia profesorów na rzecz pokoju światowego). Główny ośrodek K.Z., liczącego ponad 2 min wyznawców w 120 kra- jach, znajduje się w Irvington w stanie Nowy Jork (USA). W samej Korei mieszka 350 000 wyznawców K.Z. Ta -> nowa religia Korei zaliczana jest często do religii -> młodzieżowych. San Myung Mun urodził się 611920 (według kalendarza księżycowego; według zachodniej rachuby czasu 25II1920) w Szang-sa-ri w prowincji Phiongan (Korea Pln.) jako piąte z ośmiorga dzieci. Swoje nazwisko Jong (smok) Myung Mun zmienił w 1946 na San Myung Mun. Kiedy miał 10 lat, jego rodzina przeszła na prezbiterianizm. W 1936 modlącemu się na górze w rodzinnych stronach Munowi objawił się rankiem w Wiel- kanoc Jezus Chrystus i nakazał mu, by dokończył jego rozpoczętą misję, ustanawiając doskonałe królestwo boże na ziemi. Przez następnych 9 lat, kiedy studiował m.in. elektrotechnikę w Tokio, doznawał dalszych obja- wień boga, Jezusa, Mojżesza i Buddy, które złożyły się na podstawę jego nauk. Od 1945, kiedy zostało mu objawione jego główne dzieło, „Boskie zasady", głosił swą nową naukę w Phenianie, późniejszej stolicy Korei Phi. Na początku 1946 Mun wstąpił do tajemniczego „zakonu Izraela". W 1948 został wykluczony z kościoła prezbiteriańskiego z powodu „sekcia- rskich knowań". Za wykroczenia, których istoty do dziś nie udało się jednoznacznie wyjaśnić, trafił na 5 lat do obozu pracy Tong Nee w Heung Nam, skąd po 3 latach został na początku wojny w Korei (1950-53), 14 X 1950, oswobodzony przez wojska ONZ. Odtąd był zdeklarowanym przeciwnikiem komunizmu. W grudniu 1950 udał się do Pusan (Korea Płd.), a w 1954 do Seulu, gdzie począł głosić objawioną mu nową prawdę „Boskich zasad" i przystąpił do or- ganizowania swego nowego kościoła. Członkowie K.Z. wywodzą się spo- śród chrześcijan, buddystów, sintois- tów i konfucjan. W 1955 Mun rozszedł się ze swą lierwszą żoną Choe Sung Kil, po- gubioną w 1940. Będąc ojcem 8 dzieci <żenił się 15 IV 1960 po raz czwarty foficjalnie po raz drugi) z osiemnasto- fetnią wówczas Hak-Ja Hań. Ten oże- lek czterdziestoletniego Muna z na- stolatką, który swego czasu zaszoko- Vał jego zwolenników, określany jest «becnie w nawiązaniu do Apokalipsy św. Jana (19,6-10) mianem „świętego Yesela baranka", dzięki któremu po iaz pierwszy w dziejach zbawienia tostała założona na ziemi bezgrzesz- \a i doskonała rodzina. Mun stanowi teraz wraz ze swą żoną Hań „dosko- łałą parę rodziców" wszechświata. Od początku lat sześćdziesiątych Vlun odbył szereg podróży misyjnych ]>o świecie. 11 1972 bóg ukazał mu się )az jeszcze i nakazał mu przygotować świat na ponowne przybycie mesja- sza. Jeszcze w tym samym miesiącu Vlun przeniósł się z Korei do Irving- lon w USA, skąd kieruje swym koś- tiołem i -jako jeden z najbogatszych Menedżerów świata - zarządza swym gospodarczym imperium. W raporcie Frasera, opracowanym na zlecenie Komisji Spraw Zagranicznych ame- rykańskiej Izby Reprezentantów i przedłożonym latem 1978 przez Do- tialda M. Frasera, członka tej Izby, Sprawozdaniu na temat stosunków koreańsko-amerykańskich, przedsta- wiono m.in. ścisłe kontakty Muna 'Ł agentami tajnych służb koreańskich, sprawę jego fabryki broni (pro- dukującej karabiny M16 i granaty ręczne) w Korei oraz jego wykroczenia przeciwko przepisom USA (dewi- zowym i imigracyjnym). Ponieważ Mun nie poddał opodatkowaniu do- chodów z odsetek, wynoszących po- nad 150000 dolarów, został w 1984 osadzony na 18 miesięcy w więzieniu. Wyszedł z niego jednak 20 VIII 1985 po 13 miesiącach, zwolniony za dobre sprawowanie. Charakterystyczną cechę nauk Mluna o bogu, świecie i człowieku stanowi dualizm. W bogu spolaryzo- wana jest „uniwersalna energia po- chiodzenia" w pierwiastkach męskim i żeńskim. Zachodzące między nimi dawanie i branie - to podstawa jego wiiecznego istnienia. W istocie boga przejawiają się rysy męskie i żeńskie. Także kosmos odznacza się tym kom- pliementarnym, nieantytetycznym du- alizmem, co widać na przykładzie istnienia męskich i żeńskich roślin i zwierząt, pozytywu i negatywu, pro- tomów i elektronów, samogłosek i spółgłosek, podmiotu i przedmiotu, czerni i bieli, rzeczy zewnętrznych i wewnętrznych. Nic nie istnieje samo w sobie jako podmiot lub przedmiot, lecz tylko w związku podmioto-wo- przedmiotowym. Również dla egzystencji człowieka charakterystyczny jest dualizm obu pierwiastków: męskiego i żeńskiego. Każdy człowiek składa się z niewi- dzialnej, wewnętrznej istoty (podmio- tu) i widzialnego, zewnętrznego ciała (przedmiotu). Harmonia i doskona- łość powstają w momencie wymiany, w procesie dawania i brania zacho- dzącym między przynależnymi do sie- bie parami podmiotowo-przedmioto- wymi (rodzice-dzieci, naród-rząd, je- dnostka-społeczeństwo, bóg-czło- wiek). Przeciwieństwo tego stanowi grzech pierworodny. Pierwsza para ludzi, Adam i Ewa, miała według pierwotnego planu boga tworzyć wraz z nim trójcę i wydawać na świat doskonałe potomstwo, by mogło po- wstać królestwo boże. Jednakowoż kiedy Lucyfer uwiódł piętnastoletnią Ewę i poddała się czynowi nierząd- nemu, a przez to jej krew uległa zanieczyszczeniu, powstała nowa trójca złożona z szatana, Adama i Ewy. Bóg wybrał więc Jezusa jako drugiego Adama. Miał on założyć San Myung Mun (Moon) z żoną Hak-Ja Hań świętą rodzinę, by tym samym stwo- rzyć podstawy do pełnego wyzwolenia człowieka. Ponieważ jednak Jezus został ukrzyżowany, zanim się ożenił, musi przybyć drugi mesjasz, „pan powrotu", który poślubi doskonałą kobietę. Oboje utworzą wraz z bo- giem trójcę i zrodzą doskonałe dzieci. Mesjasz jest „panem drugiego po- wrotu" i według Apokalipsy (7, 2-4) ma się wywodzić z jednego z narodów Wschodu. Ponieważ - jak głosi Mun - Koreańczycy są potomkami (zagi- nionych) 20 plemion Izraela (religia -» izraelicka), drugi mesjasz wyjdzie z ich kraju, ba, urodził się już w 1920 r. Jest to rok narodzin Muna. Korea po zjednoczeniu obu części kraju stanie się jako naród wybrany „trzecim Izraelem", po judaizmie i chrześcijaństwie; to ostatnie znajduje się już bowiem w stadium rozkładu. Z Korei rozszerzy się królestwo boże na całą ziemię, a język koreański będzie panującym językiem w tym przyszłym państwie. Zadanie mesjasza zesłanego przez boga to całkowite spełnienie trzech błogosławieństw: zjednoczenia z bo- giem, założenia bezgrzesznej i dosko- nałej rodziny oraz ustanowienia ki lestwa bożego na ziemi. Ponieważ pierwszą rodzinę (Adc i Ewa) mesjasz musi ponownie zai żyć w sposób symboliczny, uczynili Mun, jego żona i dzieci, który rodzina opiera się na bogu. Błog sławieństwo, które otrzymała od b ga wybrana para małżeńska na sw> „świętym weselu", przekazuje o występując w postaci „Prawdziwy Rodziców" członkom Zjednoczor Rodziny. Mun jest „Prawdziwym C cem"; autor „Boskich zasad" stwu dza: „Już niedaleki jest dzień, kie< moje słowo będzie prawem tego świ ta." Na tle dualistycznej wizji świa dzieli się ludzi na dobrych i złyc antykomunistów i komunistów it W systemie politycznym komunizn Mun upatruje głównej przeszkoc w ustanowieniu królestwa bożego i ziemi. Chcąc przeciwstawić się wpł woni tej doktryny, zakładał antyk munistyczne organizacje, np. Inte national Federation for Victory ov Communism. W walce z komuni mem świat ma być odtworzony, zbawiony, na gruncie „Boskich z sad". Do tego zbawienia prowad nauka o „podstawie czterech póz cji": piewotnej jedności, podmio KRETENSKO-MYKENSKA RELIGIA 286 Kościół Zjednoczenia i przedmiotu jako wyniku podziału na dwa bieguny, przywrócenia jedności jako celu, środków prowadzących do potrójnej jedności z bogiem. Jako surowe wymagania etyczne boga wobec ludzi pojmowane są „trzy błogosławieństwa" (Rdz l, 28): /. Rozradzajcie się, 2. i rozmnażajcie się, i napełniajcie ziemię, 3. i czyńcie ją sobie poddaną! Pierwsze błogosławieństwo wymaga osobistej doskonałości. Zgodnie z drugim podstawowe znaczenie mają małżeństwa i rodziny. Członkowie K.Z. proponują kandydatom do mał- żeństwa po pięciu możliwych part- nerów, spośród których kierownicy grup dokonują ostatecznego wyboru. Od 1961 urządzane są masowe wesela „dzieci Muna", na których on i jego żona w złotej koronie pełnią oficjalne honory. W październiku 1982 odbył się największy z dotychczasowych ślubów zbiorowych na świecie, kiedy to San Myung Mun pobłogosławił w hali miejskiej w Seulu 5837 par. Zgodnie z trzecim błogosławieństwem K.Z. zmierza do ustanowienia nowych wzorców działania w przemyśle oraz handlu, które umożliwią przywrócenie (zbawienie) życia pub- licznego. Munowi podlega szeroko rozgałęzione imperium gospodarcze liczące ok. 100 firm, poczynając od przedsiębiorstwa farmaceutycznego (IL-WHA-Pharma) i fabryki herbaty żeńszeniowej w Seulu przez zakład produkcji broni aż po założony w 1962 koreański balet narodowy The Little Angels (Aniołki). Osoba chętna do wstąpienia w sze- regi wyznawców K.Z. zapraszana jest na seminaria sobotnio-niedzielne lub na dłuższe kursy, a następnie przyłą- cza się ją do lokalnego ośrodka sku- piającego 3-15 członków, zwanego center. Kandydat musi zrezygnować z wykonywanego zawodu, zerwać z rodziną, wyzbyć się prywatnej włas- ności i żyć we wspólnocie majątkowej wraz z innymi, z „rodzeństwem Mu- na". W niedzielę odprawiane jest uro- czyste nabożeństwo, w czasie którego „dzieci Muna" m.in. trzykrotnie skła- dają pokłon „Prawdziwym Rodzi- com", Munowi i jego żonie. Ponadto ponawiają przyrzeczenia, które każ- dego członka wciąż na nowo zobo- wiązują wobec K.Z. Świętymi miejscami są w K.Z. po- święcone tereny, na których wyznawcy się modlą i nawiązują kontakt z „duchowym światem". Symbolizują one odtworzone ogrody edenu, czyli raju. Do urządzenia stałych miejsc świętych potrzebna jest święta ziemia oraz święte kamienie z Korei. Prowi- zoryczne miejsca święte zakładane są przy użyciu świętej soli. Każdy wy- znawca K.Z. nosi ją przy sobie po to, by posypywać nią jedzenie, odzież i samochody, „oczyszczając" je w ten sposób i „poświęcając Bogu". Tą świętą solą posypuje się także pomie- szczenia i domy przed wejściem do nich lub przed zamieszkaniem w nich, gdy „dzieciom Muna" zdarzy się no- cować poza swoim ośrodkiem. K.Z. dzieli się na rodziny, wspólnoty mieszkające razem i uważające się za rodzeństwo. Rodzina stanowi pod- stawową formę organizacyjną tej re- ligii. Oprócz członków czynnych, nale- żących do rodziny, istnieją też człon- kowie wspierający. Według strategii zwanej Home Church System (ang. system dom-kościół) poszczególni misjonarze K.Z. są odpowiedzialni za obszary misyjne składające się z 360 homes (ang. domów, rodzin). Prócz tego programu dom-kościół prowa- dzone są od 1980 tzw. akcje czter- dziestodniowe, w czasie których kil- kuset członków udaje się na 40 dni do małych miast i wsi, oferując tam bezpłatną pomoc, aby w ten sposób bezpośrednio werbować nowych wy- znawców K.Z. W pobliżu Barrytown w stanie Nowy Jork znajduje się mię- dzynarodowy „obóz treningowy" o nazwie Unification Theological Se- minary (ang. zjednoczone seminarium teologiczne). Na dwuletnich studiach kształci się tam działaczy, a na kursach trwających 120 dni - etato- wych funkcjonariuszy. Heavenly Deception (ang. niebiań- skie szachrajstwo) to nazwa stosowanej wobec ludzi z zewnątrz strategii kamuflażu, odnoszącego się do nazw używanych na określenie K.Z., funkcji mesjańskiej Muna oraz misji i zbiorów K.Z. Objawione Munowi „Boskie zasa- dy", które spisał w 1957 jeden z jego współpracowników, Yee Hye Wen, stanowią podręcznik teologiczny K.Z. Odpowiednio do przebiegającego etapowo procesu stawania się, wzrostu i dojrzewania, także w sferze duchowo-teologicznej rozwój doko- nuje się trójstopniowe przez „kształ- towanie się, wzrost i doskonałość". Zgodnie z powyższym założeniem Stary Testament odpowiada stopniowi kształtowania, Nowy Testament stopniowi wzrostu, zaś „Boskie zasa- dy" jako wykonany testament tworzą stopień doskonałości. Od czasów Mojżesza obowiązywało jako prawda prawo Mojżeszowe Starego Testa- mentu, od czasów Jezusa Chrystusa - ewangelia Jezusa Nowego Testa- mentu. W naszych „ostatnich dniach" „nową prawdę wykonanego testamentu" zawierają „Boskie zasa- dy" San Myung Muna. „Boskie zasa- dy" uważane są przez wyznawców K.Z. za ostatnie boskie objawienie. Objawienia te uzupełniane są pro- klamacjami Muna, który czyni „obe- cność boga w sercach ludzi rzeczy- wistością". Jego przemówienia roz- poczynają się od słów: „Mistrz stwier- dza...". Wraz z protokołami Master Speaks (ang. mistrz stwierdza) ko- mentarzem do nauki o zasadach jest książka „120 Days Manuał" (ang. Podręcznik 120 dni) z 1975 r. K.-m.r. jest zbiorczym pojęciem dla religii nieindoeuropejskich Kre- teńczyków i religii indoeuropejskich Achajów, których głównym miastem były Mykeny (ok. 2000-1100 przed Chr.). Kreteńczycy to pierwotni mie- szkańcy Krety, wyspy położonej we wsch. części Morza Śródziemnego. Czas trwania ich kultury określa się na lata ok. 2600-1425 przed Chr. Ponieważ Kreta w tym czasie była centrum kulturowym regionów poło- żonych wokół Morza Egejskiego, religia kreteńska nazywana jest również egejską. Inne jeszcze określenie wy- wodzi się od legendarnego kreteńs- kiego króla Minosa z Knossos, syna Zeusa i Europy (religia minojska). W okresie średniominojskim (ok. 2000-1570 przed Chr.), zwanym też okresem starszych pałaców, czczono przede wszystkim boginie, zwłaszcza boginię-matkę, będącą boginią ziemi, władczynią zwierząt i węży. Powszechnie znana jest postać by- ka-człowieka (Minotaur), co wskazuje na kult byka. Podwójna siekiera (labrys), główny symbol religii kre- teńskiej, była narzędziem kultowym służącym do rytualnego uśmiercania. Schemat kompleksu pałacowego (labiryntu) w Knossos na Krecie, Grecja 1. Wejście południowe 2. Wejście zachodnie 3. Wejście północne 4. Wejście wschodnie 5. Dziedziniec wewnętrzny 6. Sala podwójnych siekier 7. Sanktuarium podwójnych siekier 8. Budynek ołtarza 9. Sala tronowa 10. Sanktuarium wewnętrzne 11. Skarbiec sanktuarium 12. Trzyczęściowa strefa kultowa 13. Droga procesyjna 14. i 15. Ołtarze Ekstatyczne kulty celebrowano w naturalnych sanktuariach i świętych jaskiniach. Zachowała się główna grota kultowa w Psychro na Krecie. W okresie późnominojskim (1570- 1425 przed Chr.), zwanym też okre- sem młodszych pałaców, wzniesiony został „młodszy" pałac w Knossos (labirynt), z wielką prawie nie do ogarnięcia liczbą nieregularnych bu- dynków otaczających wewnętrzny dziedziniec - stąd bierze początek określenie „labirynt". W budowlach pałacowych porozmieszczano ir kaplice, które należy uznać za k tynuację dawniejszych jaskiniow; miejsc kultu. Spotykane są różne i my grobów: komorowe, wyk w skale, i kopułowe. Ok. 1425 pa w Knossos został zniszczony na sl tek długotrwałych najazdów Myk czyków. Religia mykeńska wzięła nazwę Myken, leżącego na płn.-wschodr Peloponezie (Argolida) ośrodka w dzy Achajów (1400-1150 przed Cl 288 Kreteńsko-mykeńska religia i zarazem głównego ośrodka kultury mykeńskiej. Późniejsi Grecy epokę tę (zburzenie Troi ok. 1180) uważali za erę bohaterską, której świadectwem jest poezja Homera (-> homerycka religia). W okresie średniomykeńskim (XV w. przed Chr.) w minojskich grobach kopułowych chowano głównie przed- stawicieli warstwy panującej. W okresie późnomykeńskim (1400-1150) po- wstały akropole w Mykenach i Ty- rynsie; główne pomieszczenie stanowił megaron, sala mężczyzn otoczona kolumnami, z okrągłym paleniskiem pośrodku. Słynna jest Lwia Brama w Mykenach z reliefem przedstawia- jącym dwie lwice wspięte przednimi łapami na cokole z kolumną i strzegące wejścia do pałacu królewskiego. W trakcie wykopalisk, zwłaszcza H. Schliemanna w Troi, Mykenach i Tyrynsie, wydobyto idole - figury płci żeńskiej stanowiące przedmioty kultowe. Znane są przede wszystkim idole „skrzypcowe", w których prze- sadnie uwypuklona jest tylko partia piersi i bioder. O rozbudowanej wierze w życie pozagrobowe świadczyły wielkie bu- 1 Paląc w Knossos, schody (ok. 1550 przed Chr.) 2 Minojska bogini węży. Iraklion, Muzeum Archeologiczne 3 Książę w pióropuszu, malowidlo ścienne (ok. 1550 przed Chr.). Iraklion, Muzeum Archeologiczne 4 Mykeńska maska pośmiertna, złota blacha (l580-50przed Chr.). Ateny, Muzeum Narodowe dowie grobowe. Znane są z tego czasu m.in. groby szybowe i kopułowe; w tych ostatnich duże pomieszczenie O powstaniu wspólnoty religijnej k. zdecydowało osobiste religijne przeżycie w 1814 Japończyka Mune- tado Kurozumiego (1780-1850); od 23 X 1876 nosi nazwę pochodzącą od jego nazwiska. Ruch ten wyrósł z -> sintoizmu i zalicza się do najstarszych spośród -» nowych religii Japonii. Większość z ok. 766 000 wyznaw- ców k., pochodzących z wyższych i średnich warstw społecznych, zamie- szkuje obszar prefektury Okajama. W stolicy prefektury o tej samej na- zwie mieści się główny ośrodek wspól- noty, która liczy 500 gmin. Munetado Kurozumi urodził się 21 XII 1780 jako trzeci syn sintoistycz- nego kapłana z warstwy samurajów. Do obowiązków jego rodziny należała od pokoleń służba kapłańska przy sanktuarium Imamury pod Okajama i Munetado miał ją wkrótce przejąć. W 1800, mając 19 lat, zadecydował, że musi zostać karni (w górze, wyższość, postawiony wyżej); w wieku 23 lat (1803) po raz pierwszy udał się z pielgrzymką do świątyni bogini Amaterasu w Ise. W latach 1812-14 zachorował na gruźlicę. Rankiem 22 XII 1814, kiedy zwróciwszy się twarzą ku słońcu składał pokłon bogini Amaterasu, poczuł, że promienie sło- neczne przenikają jego ciało, a duch boskiego słońca ogarnia jego istotę. „Podobnie jak rosa opada przed wschodem słońca, tak nagle ustała kopułowe służyło do pochówków i składania ofiar, np. grób Atreusza w Mykenach. KUROZUMIKJO jego choroba." Kurozumi połączył się w jedno ze źródłem wszelkiego życia, jakim jest Amaterasu, stał się karni i usłyszał niebiański głos na- kazujący mu głosić odtąd ludziom „wielką drogę bogini Amaterasu". W latach 1824, 1831, 1833, 1835 i 1845 odbył kolejne pielgrzymki do Ise. W 1846 „nowa religia" została uznana oficjalnie przez państwo. Ku- rozumi zmarł 7 IV 1850. Bogini słońca Amaterasu, której założyciel ruchu okazywał wręcz mo- noteistyczną cześć, zajmuje jego zda- niem pozycję przewyższającą „osiem miriadów karni" (jao-joruzuno-ka- mi). „Każdy z ośmiu milionów bo- gów sintoizmu uosabia jedynie boską naturę Amaterasu, nie istnieją oni w oderwaniu od niej." Celem człowieka jest połączenie się z Amaterasu. Kiedy człowiek zjednoczy się z du- chem bogini słońca, wszelkie choroby ustają. Kiedy serce boskiej Amaterasu zjednoczy się z sercem człowieka, jest to naprawdę życie wieczne. Ponieważ Kurozumi stał się jedno- ścią z Amaterasu-O-mi-kami już za życia, uważa się go za ikigamiego, żyjącego kamiego, i zwie się go oja (początek, matka). Do okazywania mu religijnej czci służą dwa sank- tuaria. Japonia uważana jest za wy- Kurozumikjo 28 Akropol w Mykenach został znis2 czony w 1150 na skutek wieloletnie wędrówek Dorów. brany kraj pochodzenia słońcs „Szczęśliwy jest człowiek, który na rodził się w królestwie wschodzące go słońca i wie, że żyje u źródł słońca!" Wyznawcy k. dążą do urzeczywist nienia braterstwa wszystkich ludzi Wzorem etycznym dla członków reli gii szczerości jest makoto (szczerość otwartość), stanowiąca zarazem isto tę bogini Amaterasu. A oto 7 przyka zań życia codziennego: 1. Strzeż się niewiary, przede wszystkim dlatego, że urodzileś się w kraju wielkich bogów. 2. Nie wpadaj w gniew i nie przejmuj się drobnostkami. 3. Nie bądź wyniosły i nie spoglądaj na innych z góry. 4. Nie pozwól, by niesprawiedliwość innych ludzi powiększała twoją wiosną. 5. Nie bądź leniwy, gdy dobrze ci się wiedzie. 6. Bądź szczery w myślach, ponieważ przylączyleś się do religii szczerości. 7. Bądź każdego dnia wdzięczny. Podobnie jak sam Kurozumi, rów nież jego zwolennicy udają się z piel grzymkami do sanktuarium bogiń słońca w Ise. 17 i 18 kwietnia ob chodzone jest uroczyście święto zało życiela. Codziennie wyznawcy kulti praktykują obrzęd wdychania sił; słońca. By dotrzeć do źródła życia wystarczy ich zdaniem się modlić Czynności kultowe sprawuje ok. 400( kapłanów. LAPOŃCZYKÓW RELIGIA ŁOTEWSKA RELIGIA LITEWSKA RELIGIA MAJÓW RELIGIA L.r. należy do religii -> arktycz- nych i -> ugrofińskich. Do XIX w. istniała jako odrębna religia, a jej dzieje można prześledzić wstecz do bardzo odległych czasów. Liczba La- pończyków nazywających siebie mia- nem samek (1. pój. sabme), ludu ho- dowców reniferów, pierwotnie utrzy- mującego się z myślistwa i rybołówstwa i zamieszkującego europ, strefy arktyczne w Norwegii, Szwecji, Fin- landii i na półwyspie Kola (Rosja), wynosi obecnie 35000. Najwyższym bogiem dawnych La- pończyków był Tiermes, bóg deszczu i burzy, „władca chmur" i „starzec burz", pan życia i śmierci. Wg mito- logii poruszał się w przestworzach na białym obłoku i nosił u boku błys- kawice, które rzucał na ziemię jak L.r. była przedchrześcijańską reli- gią dawnych mieszkańców Litwy ('-> bałtyckie religie). Chrystianizacja plemion litewskich, należących wraz z Estończyka-mi i Łotyszami do ludów bałtyckich, rozpoczęła się pod koniec XIV w. (chrzest Litwy w 1387). Do bóstw dawnych Litwinów zali- cza się Diewasa, boga niebios, oraz Menulesa, boga księżyca. W litews- kim panteonie Perkunas, bóg burzy i gromów, zajmował dominującą po- zycję. Jego świętym drzewem był dąb strzały. Z biegiem czasu bóg ten przy- brał dwie postaci: Weraldenolmaiego, tj. najwyższego boga świata, i Hora- gallesa, czyli boga burzy. Bieggolmai (władca wiatrów) to bóg morza i ryb. Królestwo szczęśliwości umarłych we wnętrzu gór nazywano Saiwaimo, natomiast mroczną krainę zmarłych, w której rządziła bogini Jabmeakka jako „starucha zmarłych", zwano Ja- bmeaio. Centralny punkt obrzędów kulto- wych stanowiło święto niedźwiedzia, podczas którego dziękowano upolo- wanemu niedźwiedziowi za to, że nie zranił myśliwego. W czasie uroczystej uczty rolę niedźwiedzia odgrywali mi- micznie kobiety i mężczyźni, a na zakończenie grzebano głowę, szkielet, narządy płciowe i ogon zwierzęcia. (łac. ąuercus). W świętych lasach pa- lono na jego cześć wieczny ogień. Jednym z najważniejszych bóstw domowych był Dimstipatis (pan dwo- ru), władca ogniska domowego i dy- mu, któremu składano w ofierze kury. Z boginek można wymienić Saule, boginię słońca, oraz Limę, boginię losu. Jako boginię ziemi czczono Ze- mynę (Zeminę), córkę Saule, bogini słońca, i Menulesa, boga księżyca. Na jej cześć odprawiano codziennie mod- litwę wieczorną, która kończyła się ucałowaniem ziemi. Zverine, bogini LORENCJANIE Szaman (noid lub też noaide) po- sługiwał się bębenkiem w celu wywo- łania egzaltacji zebranych, co miało służyć uzdrawianiu chorych. W stanie ekstazy szaman mógł przybierać różne postaci, udawać się do odległych miejsc i przywoływać swą towarzyszkę (noaidekadze). Bogów i duchy opiekuńcze postrze- gano jako istoty realnie obecne w sei- dach (obiektach kultu, np. kamie- niach, figurach drewnianych i in.). Na otwartej przestrzeni w miejscach węd- rówek reniferów można było napot- kać kamienne seidy, a na skałach znajdujących się w jeziorach także seidy w postaci ryb. Na seidach poło- żonych na lądzie składano w ofierze renifery, a na znajdujących się w wo- dzie - ryby. psów, składano ofiary rano i wieczo- rem, aby wyprosić u niej płodność i żyzność. Gabija to bogini ognia, a Medeine bogini zajęcy i lasu. Duchy zmarłych nazywano Weles. Miejsce kultu stanowił święty gaj Alka; ofiary składano ze zwierząt, ale także z ludzi, zwłaszcza jeńców. Szczególną czcią otaczano dęby i lipy. Zadaniem głównego kapłana kriwego było podtrzymywanie świętego og- nia, pozostali zaś pełnili obowiązki czarowników (burvis) i jasnowidzów (zimlemis). Reichelta (1837-78) i Oswalda Fer- dinanda Schneidera (1835-1908). Ok. 5000 1. zamieszkiwało Saksonię, a centralnym ośrodkiem ich kultu był zamek Eliasburg w Marterbuschel. Ta bliska -> chrześcijaństwu sekta za- liczona została do nowych ruchów religijnych w Europie. Lorenz (ur. 1864) był wpierw właś- cicielem małej wytwórni suszek do atramentu w Marterbuschel. Proro- czego objawienia doznał w 1884; po- czuł wówczas, że prowadzi go duch apostoła Jana. W 1914 publicznie wystąpił ze swoim objawieniem. Według eschatologiczno-chilias- tycznej doktryny tej wspólnoty, z bos- kiej trójcy Ojca, Syna i Lucyfera ten ostatni został wykluczony za swą wy- niosłość; odtąd toczy się walka mię- dzy bogiem, który jest „wszechmo- Ł.r. jest przedchrześcijańską religią dawnych mieszkańców Łotwy (- »bałtyckie religie). Należące do ludów bałtyckich i prowadzące od IX w. osiadły tryb życia na terenie Inflant plemiona łotewskie zostały na początku XIII w. podbite przez nie- mieckie zakony rycerskie. Bogiem niebios dawnych Łotyszów był Diews, stwórca świata i ludzi, a zarazem właściciel chłopskiego gos- podarstwa i hodowca bydła w niebie. Udając się wieczorami na ziemię od- wiedzał wieśniaków, dawał im lepsze plony i troszczył się o bydło. Po cą", a szatanem uosabiającym ,,wie- lomoc". Obaj są przeciwstawnymi sobie mo- cami dobra i zła, obaj też występują w człowieku: duch boga w jego sumie- niu, a szatan w ciele, „umiejscowiony bezpośrednio" w żółci. Ludzie pobo- żni mogą osiągnąć zbawienie przez trzy stopnie: l. uwolnienie od śmierci duchowej, którym jest „zbawienie" przez Jezusa Chrystusa, Syna Bożego, 2. „doskonalenie się" w zapoczątko- wanym przez Emila Hermanna Loren- za życiu w „tysiącletnim królestwie", 3. „uszlachetnienie" będące wejściem do wieczności. Na końcu drogi zba- wienia powstanie boska trójca złożona z Boga Ojca, Syna Bożego (wraz z „powołanymi" i „wybranymi") oraz Ducha Świętego (całej zbawionej ludz- kości na miejscu Lucyfera). chrystianizacji jego imię stało się określeniem Boga chrześcijan. Perkons (łot. burza) był bogiem piorunów, a także jako miotający błyskawicami i dawca deszczu bo- giem żyzności i płodności. Uważano go również za obrońcę moralności i prawa. W łotewskich pieśniach ludo- wych starał się o rękę córki bogini słońca. Większość bóstw łotewskich była rodzaju żeńskiego. Bóstwa-matki uważano za siły opiekuńcze pól i la- sów. Laima lub Laima matę to bogini losu i „matka szczęścia". Składano jej Majów religia 2S Według 1. w założycielu tej sęki objawił się duch powracającego n ziemię proroka Eliasza, by na konie świata dopełnić zapoczątkowaneg przez Jezusa zbawienia i skupić osta nich 5000 spośród ogółu 144000 w; branych (por. Ap. 14,1). L. poddawani byli obrzędov wyświęcenia na członka wspólnol oraz opieczętowaniu, przez które z( stawali włączeni do kręgu 14400 wybranych. Wspólnotą kierował mała rada, tzw. strażnicy. Wyro; niano strażników naczelnych, okn gowych, lokalnych i młodzieżc wych. Miejsca zgromadzeń do oc prawiania nabożeństw nazywa) się betaniami. Objawienia załóż; cielą zostały spisane w Pergam nach; przyznawano im rangę równ Biblii. ofiary ze zwierząt, w zamian za c błogosławiła ludziom pola i bydło. Saule, bogini słońca, była dziew ca albo też niekiedy matką wiel córek. Zemes matę to matka-bogii ziemi. Ofiary składano bogom na k; mieniach i pod drzewami: pod dęb; mi czynili to mężczyźni, a pod lipt mi - kobiety. W XVIII w. wykai czowano na Łotwie ostatnie święl gaje. Ślady religii Łotyszów zachc wały się aż do najnowszych czasó' w dainas, czyli łotewskich pieśniac ludowych. M.r. jest religią środkowoamery- nach dziś. Gwatemali, Hondurasu co, Campeche i Jukatan. Religia ML kańskiego ludu indiańskiego Majów, i Salwadoru, jak również dziś. mek- jów należy do religii -> indiańskie który w 1. 317-1441 mieszkał na terę- sykańskich stanów Chiapas, Tabas- i -> amerykańskich. L. to członkowie wspólnoty religijnej nazwanej od Emila Hermanna Lorenza (1864-1929), ukonstytuowa- nej w 1914 w Marterbiischel (saska część Rudaw). Od 1922 przyjęli na- zwę Wspólnoty w Jezusie Chrystusie. Wywodzili się z grup skupionych wo- kół dwóch kaznodziejów nawołują- cych do pokuty: Gottlieba Heinricha 292 Majów religia Istniejące obok siebie miasta-pań- stwa Majów Tikal, Copan, Palenąue, Uaxactun i in. nazywane są Starym Państwem (317-987). Większość Ma- jów wywędrowała na płn. Jukatan, co doprowadziło do powstania Nowego Państwa (987-1441); najważniejszymi miastami były Chichen Itza, Mayapan i Uxmal. Po przejściowym okresie hegemonii władców Chichen Itza miasta utworzyły ligę, w której przewagę zdobyło Mayapan (1007- 1204). Kiedy Hiszpanie w 1523^11 podbili te tereny, kultura Majów, najwyższa z wszystkich kultur indiań- skich Ameryki Płn., Środk. i Płd., Majów religia 2$ l Okręg kultowy boga Czaaka w Chichi Itza, Meksyk 1. Miejsce składania ofiar 2. Plac do gry w pilkę 3. Świątynia jaguara 4. Tzompantli (taras czaszek) 5. Świątynia orla 6. Świątynia Gwiazdy Porannej 7. Świątynia wojowników 8. Zespól tysiąca kolumn 9. Hala targowa 10. Świątynia Kukulkana (El Castillo) 11. Grób arcykapłana 12. Świątynia Chichanchob 13. Obserwatorium (Caracol) 14. Świątynia tablicy ściennej 15. Dom zakonnic 2 Świątynia Kukulkana (El CastilL w ksztalcie piramidy (1000-1200) w Cl chen Itza 3 Kultowe naczynie przedstawiające boi Czaaka, ceramika (850-1400). Meksy Antropologiczne Muzeum Narodowe 4 Bóg kukurydzy z Copan, trachit (771 Waszyngton, Dumbarton Oaks Collectio 5 Bogini kukurydzy 6 Kaplan w paszczy węża (600-900). Me syk, Antropologiczne Muzeum Narodowi 7 Świątynia slońca (642) w Palenąue w st nie Chiapas, Meksyk częściowo już podupadła. Wyróżniała się w zakresie chronologii histo- rycznej, astronomii i matematyki (sy- stem liczbowy z wartościami zero- wymi), budowy miast oraz pismem obrazkowym. To ostatnie do dziś pozostaje tylko częściowo odszyfro- wane. Jako stwórcę nieba i ziemi czczono na Jukatanie Hunabku (maja: hunab, jedność, ku, bóg), ojca wszystkich bogów. Od głównego boga Icamny (maja: dom spadania kroplami [nieba]), boga słońca i nieba, wywodzono całą kulturę, lecznictwo, uprawę roli. rów- nież pismo i kalendarz. Ten syn Hu- nabku i małżonek Ixchel był ojcem Bacabs (maja: synowie). W związku z pojawianiem się w postaci połu- dniowego słońca otrzymał przydo- mek Kinich Ahauł (pan o twarzy słońca). Na Jukatanie nazywał się także Yaxcocahmut (zielony świet- lik). Ixchel (maja: leżąca kobieta) była boginią ziemi i księżyca, a także boginią płodności i urodzin. Patronowi kapłanów Kukulkano- wi albo Kukumakowi (maja: zielony wąż pierzasty), bogu nieba i stwórcy, poświęcono świątynię w Chichen Itza. 10 294 Majów religia W zachowanych rękopisach obraz- kowych najczęściej występuje bóg de- szczu Czaak (maja: grzmot), przed- stawiany z pochodniami w rękach, symbolami błyskawic. Poświęcona mu jest studnia w Chichen Itza. Hurakan (maja: jednonożny) był bogiem grzmotów i burz, ale również bogiem żyzności. Od Hurakana, z przydomkiem Ug ux cah (pan nieba), wywodzą się nazwy orkanu i hu- raganu. Jumkaax (maja: pan lasu) to bóg kukurydzy, Ah Bólom Tzacab - bóg uprawy ziemi, a Zipakna i Kabrakan (maja: dwunożny, trzęsienie ziemi) - bogowie ziemi i trzęsień ziemi. W państwie zmarłych (metnal) w podziemiach panował Hunahau (maja: naczelnik), przedstawiany jako szkielet. Bogini samobójców Ixtab (maja: władczyni powroza) wpusz- czała wisielców bezpośrednio do raju. W obrazie świata Majów rozróż- niano 9 sfer nieba („świat ponad") i 9 sfer podziemnych („świat poni- żej"). Najwyższą sferą nieba zamiesz- kiwać miała para stwórców. Najpierw stworzony został i ukształtowany przez bogów świat życia. Stworzenie ludzi z kaczanów kukurydzy poprzedziły dwie nieudane próby stworzenia ich z gliny i drewna. Data 10 VIII 3214 r. przed Chr., od której liczy się początek kalendarza Majów, oznaczała być może datę stworzenia świata. Kalendarz Majów był najbardziej rozbudowanym systemem kalenda- rzowym swego czasu. Majowie znali kalendarz rytualny liczący 260 dni, oznaczanych za pomocą 13 liczb i 20 znaków, kalendarz słoneczny z 365 dniami, podzielony na 18 miesięcy po 20 dni z 5 dniami dodatkowymi, ponadto półroczny kalendarz księży- cowy z 177 dniami i kalendarz wenus- jański z 584 dniami. W celu przygotowania się do waż- nych uroczystości rytualnych wy- magano od uczestników postów, sek- sualnej wstrzemięźliwości i wyznania grzechów. Znaczną rolę odgrywały w kulcie ofiary krwi własnej albo innych istot żywych. Oprócz nielicz- nych ofiar z ludzi składano w ofierze zwierzęta, przede wszystkim ptaki i psy, ale również dary przyrody, jak kukurydzę, owoce czy kwiaty. Na szczycie hierarchii społecznej znajdowali się kapłani Ah kin (maja: ten od słońca) z Ahaukanem (książę wężów) jako przywódcą. Najwyższymi rangą byli ci, którzy pracowali naukowo w zakresie piśmiennictwa i obserwacji nieba, budownictwa sak- ralnego i medycyny. Niższą pozycję zajmowali kapłani czuwający nad składaniem ofiar. Sakralny charakter miała gra w piłkę, co wpływało jakoby na obieg słońca. Prototyp tej gry stanowiła opisana w Popol Vuh kultowa gra w piłkę, w której bracia-herosi Hun Hunahpu (maja: jeden kwiat) i Yucub Hunahpu (maja: siedmiokwiat) przegrywali w świecie podziemnym z bogami śmierci Hun Came (maja: jedna śmierć) i Yucub Came (maja: siedem śmierci). Podczas sakralnej gry Majów na otoczonych murami świętych boiskach piłka musiała przejść przez kamienne kręgi w murach. Centralnymi budowlami miast Majów są piramidy świątynne. Bu- dynki świątyń, obejmujące przeważnie 3 pomieszczenia, wznoszono na sztucznie zbudowanych piramidach schodkowych (wys. ok. 60 m), sym- bolizujących różne sfery nieba. Pi- ramidy te mają od frontu szerokie, strome schody. Przed budowlą stoją czworokątne stele, słupy czasu (wys. do 4 m), a przed nimi często okrągłe ołtarze kamienne. W Uaxactun znajduje się piramida schodkowa wysokości 8 m, najstarsza budowla sakralna Majów (III w. po Chr.). Największym i przypuszczalnie najstarszym ze wszystkich miejskich osiedli Starego Państwa jest Tikal z piramidą zwaną Świątynią Drugą, wysokości 70 m. Chichen Itza (maja: przy studni Itza) jest centrum kul- towym i miastem boga deszczu Cza- aka. Tu znajduje się leżąca na pół- nocy miasta, poświęcona temu bogu „święta studnia" zenotes, o średnicy 60 m, głębokości 20 m do lustra wody i również 20 m w głąb. Na skutek spalenia ksiąg przez ka- tolickiego biskupa Lauda (1524-79) zachowały się do dziś jedynie 3 ręko- pisy obrazkowe Majów. Popol Vuh (maja: Księga maty, tj. władztwa) opowiada historię Indian Quiche; opublikowana została w 1721 przez dominikanina F. Ximeneza jako „Hi- storia del origen del los Indios de esta provincia de Guatemala" (Historia o pochodzeniu Indian w tej prowincji Gwatemali). Księgi Chilam Bałam (maja: kap- łan-jasnowidz-jaguar) zawierają w dziś. piśmie łacińskim przekaz ro- dziny Tutul-Xiuh z Mani, annały ro- dziny Xahila oraz_ rodziny Quiche i Kakchiąuel. Chronologia III w. Uaxactun: najstarsza piramida świątynna. 317-987 Stare Państwo Majów. 771 Copan, bóg kukurydzy. 997-1441 Nowe Państwo Majów. 1000-1200 Wzniesienie okręgu kultowego Chichen Itza z piramidą świątynną Kukulkana. Początki ruchu m., który wziął nazwę od swego założyciela Jeremia- sza Mambu (ur. ok. 1907), sięgają 1937. Zrodził się na północy Nowej Gwinei i jest zaliczany do kultów cargo (-> kargizm) oraz do -> no- wych religii Oceanii. Do powstania ruchu m. doprowadziło zderzenie się melanezyjskich tubylców Nowej Gwinei z cywilizacją białych koloni- zatorów. Nowa Gwinea, druga pod wzglę- dem wielkości wyspa świata, położona na północ od Australii, została odkryta w 1526 przez Hiszpana An- tonio d'Abreu. Zachodnią częścią wyspy (od 1969 należy ona do Indo- nezji) w 1828 zawładnęli Holendrzy, a południowo-wschodnią (dystrykt papuański) w 1883 Anglicy (od 1901 terytorium Australii). W 1884 Niemcy włączyli północno-wschodnią część wyspy pod nazwą Kraju Cesarza Wilhelma do swych zamorskich posiadłości jako protektorat (w 1921 terytorium mandatowe, od 1946 ob- szar powierniczy Australii, od 1975 Papua-Nowa Gwinea z d. terytorium angielskim). W tej północno-wschod- niej części Nowej Gwinei w 1. 1937-38 Wyznawcy m. nazywani są man- daitami lub mandejczykarni. Centralne miejsce w ich poglądach i naukach zajmuje manda (aram. wiedza, po- znanie, gnoza). W obrębie swojej po- krewnej -> gnostycyzmowi wspólnoty religijnej, której czas powstania sięga przypuszczalnie I w. po Chr., nazywają świeckich jej członków mandaje (wiedzący), a kapłanów na- soraje (obserwanci). Sami nigdy nie MAMBU - w okresie australijskiego zarządu mandatowego - ruch m. odgrywał znaczącą rolę. Założyciel ruchu, Jeremiasz Mambu, pracował jako robotnik kontraktowy w Rabaulu na wyspie Nowa Brytania, a po powrocie na Nową Gwineę został pomocnikiem misji ka- tolickiej (od 1895 na terenie tym dzia- łali katoliccy misjonarze). W 1937, mając ok. 30 lat, Mambu zaczął pub- licznie głosić swą nową naukę. Pro- wadząc działalność kaznodziejską na północnym wybrzeżu Nowej Gwinei, a zwłaszcza w głębi kraju, w ciągu krótkiego czasu zyskiwał coraz więcej wyznawców. Nazywano go blak-felo king (w jęz. pidgin-english czarny król) i oddawano mu cześć. Mambu piętnował wyzysk tubylców przez białych -i obiecywał swym ziomkom rychłą odmianę losu. Miało-to na- stąpić z chwilą przybycia statków pradziadów, swe nauki bowiem pro- rok łączył z tradycyjną wiarą w przo- dków. Twierdził, że zamieszkując wnętrze wulkanu wyspy Manam, a także dalekie kraje białych, produkują oni cenne dobra cywilizacyjne dla swych potomków i ładują je wraz MANDAIZM przyjęli dawniej wobec nich używanego określenia „chrześcijanie św. Jana" albo „uczniowie św. Jana" (man-daici powołują się na Jana Chrzciciela jako swojego proroka i najwybitniejszego nauczyciela). Arabscy sąsiedzi nazywają mandaitów z powodu ich obrzędu chrztu subba (nurkowie). Współcześnie nad rzeką Szatt al- Arab uchodzącą do Zatoki Perskiej żyje 35000 mandaitów, z czego z żywnością na ogromne statki, wy łane do Nowej Gwinei. Ale zaw biali rozkradają nie przeznaczone nich ładunki, tak że dla tubylców nie zostaje. Mambu zapowiadał, nadejdzie czas, kiedy te grabieże us na, a tubylcy będą się cieszyć n; miarem dóbr. Wówczas także pr; stanie się zbędna. Jako zapowii tego czasu szczęśliwości niekiedy r dawał wśród swych wyznawców r} i ryż, dostarczane jakoby przez pr dków samolotami. Warunkiem i stania ery szczęśliwości było spoży wszystkich zapasów i natychmias we zaprzestanie pracy na rzecz b łych. Ponieważ Mambu pona< wzywał swych zwolenników, by przestali płacenia podatków biały a wnosili opłaty na jego rzecz, w m cu 1938 australijska administracja stosowała wobec niego represje: : stał aresztowany, osadzony w wię2 niu w Madang, a następnie kar deportowany. Rytuał przyjęcia do ruchu m. sp wadzał się do swoistej formy chrz polegającego na zdjęciu i zakopai ubrania noszonego przez tubylc i przywdzianiu odzieży europejski 25000 w Iraku, a 6000 w Iranie. zalicza się do religii -»semicki i -> Azji Południowo-Zachodniej. Dualistyczna nauka mandaiti wykazuje pokrewne rysy z -* ma cheizmem; według tradycji ojciec N niego, założyciela manicheizmu, m przedtem wyznawać m. Najwyższa wartość bez formy, ć solut, nazywa się w m. „królem świ ła" albo „wielkim mana" i ma sw< MAORYSÓW RELIGIA 296 Manicheizm siedzibę nad krainą ciemności. Ma- krokosmiczny konflikt między strefą światła i materialnym obszarem cie- mności ma swój odpowiednik w lu- dzkim mikrokosmosie. Dusza czło- wieka, pochodząca z niebiańskiego państwa światła, skazana na ziemi na materialną ciemność, osiąga wy- bawienie z tego dualistycznego stanu przez objawienie wiedzy. Przynosi je zbawca Manda da hajje (gnoza życia), zesłany przez najwyższą boską wartość, „pierwsze życie", na ziemię, aby „pomóc przyjaciołom w osiągnięciu zwycięstwa". Istotnym środkiem zbawienia są dwa podstawowe obrzędy: masbuta i ma- sikta. M. jest religią stworzoną w 240 przez Persa Maniego (216-277), od którego wziął swą nazwę; wyznawcy m. nazywali się manichejczykami. Ta rozprzestrzeniona do XIV w. na całym świecie, od Hiszpanii aż po Chiny, religia, która na podstawie -> gnostycyzmu łączyła elementy -> zaratusztrianizmu, -» buddyzmu i -> chrześcijaństwa, zaliczana jest do religii -> irańskich. Mani (Manes, Manicheusz) urodził się 14 IV 216 jako syn Palika z rodu Arsacydów i Mariam z królewskiego domu Fartów w Mardinu (Babilo- nia). Dorastał w Seleukis w kręgach zbliżonych do -» mandaizmu. W wieku 12 i 24 lat doznał dwóch objawień „króla rajów świetlnych", które prze- kazał mu anioł at-Taum (towarzysz). Odtąd uważał siebie za proroka Babi- lonii i począł obwieszczać swoją naukę w licznych, długich podróżach, które doprowadziły go aż do Indii. Głosił, że będąc następcą Zaratusztry w Iranie, Buddy na Wschodzie i Jezu- Ponieważ rzeki spływają z gór, któ- rych wierzchołki sięgają aż do nie- biańskiej ojczyzny światła, konieczny dla zbawienia jest możliwie często przyjmowany chrzest w bieżącej wo- dzie (masbuta). Od dokonującego chrztów w Jordanie Jana Chrzciciela woda do chrztu nazywana jest Jordan (jardna). Sakrament mszy zmarłych albo mszy zadusznej (masikta) umożliwia duszy po śmierci wstąpienie do krainy światła. Ten sakrament ponownych narodzin czczony jest symbolicznie jako „święte wesele"; wlewa się przy tym sok z winogron (objaśniany jako nasienie) do kielicha (nazywanego ło- nem matki), tak by dusza po sym- MANICHEIZM sa na Zachodzie, jest w Babel, tj. w środku ziemi - otoczony przez te trzy obszary (Iran, Wschód i Zachód) - zwiastunem ostatecznego objawienia dla całego świata i „pieczęcią proroków". Królowie sasanidzcy Szapur I (243-273) i jego następca Hormizd I (273-274) popierali m., natomiast Ba- hram I (274-277), opowiadający się za odrodzeniem zaratusztrianizmu, po- stawił Maniego przed sądem i wtrącił do więzienia w Gundeszapur, gdzie Mani zmarł 26 II 277 w wieku 60 lat. Niedługo po śmierci założyciela m. rozprzestrzenił się po świecie - w Me- zopotamii, Syrii, Egipcie, Kartaginie, na zachodzie aż do Hiszpanii i na wschodzie aż do Chin. IV wiek to szczytowy punkt rozprzestrzenia się m. w państwie rzymskim. Przez pe- wien czas, w 1. 376-384, Augustyn (354-^430) był wyznawcą m., ale póź- niej, jako chrześcijanin, zwrócił się przeciw niemu w swych pismach anty manichejskich. Od VII do XIV w. bolicznych 9 miesiącach mogła się ponownie narodzić i zostać ochrzczona. Wykluczając obecność osób świeckich, kapłani spełniają ten sakrament w pozbawionym okien domu kultowym bit manda (dom pozna- nia), który zawsze jest ogrodzony albo zbudowany w ogrodzie, gdzie musi się też znajdować staw z bieżącą wodą (jardna). W ustalonym w V1I/VIII w. kanonie świętych pism m. najobszerniejsza jest Ginza (skarb), zwana również Sidra rabba (wielka księga). Zbiór rytuałów, modlitw i hymnów nazywa się Kolasta (wysławianie). Teksty na- pisane zostały w języku mandaickim, dialekcie wschodnioaramejskim. m. rozprzestrzeniał się w Chinach, a w 763-814 był nawet religią państ- wową w środkowoazjatyckim państ- wie Ujgurów (Mongolia). M. podlegał jednak również prze- śladowaniom. Już Dioklecjan wydał 31 III 297 edykt przeciw manichej- czykom w Egipcie, a od 382 wyzna- wanie m. było na Zachodzie zagrożone karą śmierci. W X w. siedziba najwyższego kierownictwa m. została przeniesiona z Babilonu do Samar- kandy. Według nauki Maniego prapoczą- tek świata stanowiło nastanie „króla ciemności" w państwie „króla świat- łości" oraz porwanie żywiołów światła. Odtąd świat i ludzie są mieszaniną obu pierwiastków: światła i ciemności, ducha i materii (hyle), dobra i zła. Zbawienie oznacza radykalne roz- dzielenie obu przeciwstawnych pier- wiastków i powrót do pierwotnego stanu rozdzielenia i czystości. Wal- cząc o zbawienie „król światłości" wysyła i powołuje różnych posłań- ców. Wraz z wysłaniem ostatniego posłańca ma się rozpocząć era rzeczy ostatecznych, łączących się z oczysz- czającym pożarem świata. Ten rozpo- częty od Maniego czas ostateczny ma trwać 1468 lat (l 3 x 100+13 x 13-1). Wybawienie z ciemności ku światłu może nastąpić wtedy, gdy człowiek pozna wzajemne powiązania dualis- tycznego porządku świata, w wyniku czego żywioły światła uwolnią się z materialnych ciał i dusze będą mogły po śmierci ponownie się połączyć z niebiańskim królestwem światła. Spośród manichejczyków, składają- cych się z „wybranych" (electi) i „słu- chaczy" (auditores), „wybrani" po- przez słońce i księżyc powracają na- tychmiast do światła, podczas gdy „słuchacze" mogą osiągnąć ten cel dopiero przez reinkarnację do ciała „wybranego". Niemanichejczycy za- padają się w ciemność. Cel zbawienia można osiągnąć tylko przez życie w ścisłej ascezie. „Wy- brani", którzy żyją jako żebrzący Jest to religia pierwotnej ludności polinezyjskiej na Nowej Zelandii; na- leży do religii -» polinezyjskich. Obe- cnie w Nowej Zelandii żyje ok. 168 000 Maorysów (na 3,2 min ludności). Spośród nich ok. 31 000 wyznaje jeszcze starą religię plemienną, nato- miast pozostali są przeważnie człon- kami kościołów chrześcijańskich. Istnieją w tej religii dwa specyficzne kierunki: ringatu i ratana. Pierwszy, zainicjowany po 1864przezTeKooti, liczy ok. 5000 wyznawców. Ratana jest znaczącym ruchem społeczno-po- litycznym, powstałym po 1920, obej- mującym ok. 26 000 członków; jego założyciel dokonuje cudownych wyle- czeń i przemawia do Maorysów jako mnisi bez stałej siedziby, muszą mocą potrójnego opieczętowania (ręki, ust i łona) przestrzegać przykazań trzech pieczęci. Pieczęć ust zabrania im spo- żywania mięsa, krwi i wina, pieczęć rąk zakazuje wszelkiego działania skierowanego przeciw światłu, a pie- częć łona nakazuje im płciową wstrze- mięźliwość. „Słuchacze" jako nie wtajemniczeni muszą się troszczyć o utrzymanie „wybranych" i są nadto zobowiązani przestrzegać 10 przykazań. Najważniejszy obrządek stanowi święty posiłek, podczas którego „wy- brani" spełniają misterium oczyszcza- nia światła. Spożywają chleb pszenny w postaci ciastek słonecznych i rogali- ków księżycowych wraz z ogórkami i zielonymi melonami, aby wskutek odbijania się uwolnione zostało uwię- zione w nich światło słoneczne i skie- rować się mogło ku niebu. Święto bema (gr. bema, tron, pulpit mówcy, krzesło sędziego) obchodzą manichejczycy jako coroczny dzień „usta boga". Oba kierunki stanowią religię mieszaną, złożoną z elementów starej, plemiennej religii Maori i chrześcijaństwa. Nową Zelandię odkrył w 1642 i na- zwał Holender Abel Tasman, a James Cook, Anglik, w 1769 podporząd- kował ją koronie brytyjskiej. Po 1840, w czasach głodu panującego w Euro- pie, na Nową Zelandię, kolonię bry- tyjską, napłynęła fala osiedleńców z Europy, co sprawiło, że Maorysi stali się mniejszością. Tubylców dzie- siątkowały nadto przywleczone przez Europejczyków choroby. Po 1840 po- jawił się wśród Maorysów ruch profe- tyczno-mesjanistyczny, który w 1860 doprowadził do powstania przeciwko Maorysów religia '. pamięci pasji i bezpośrednio z połączonego wniebowstąpienia I\ niego. Ponieważ Mani jako nauc ciel gminy jest przy tym obecny i chem, buduje się dla niego fotel t nowy, do którego prowadzi 5 stop: W pięciostopniowej hierarchii „słuchacze" stanowią piątą kła przed nimi znajdują się „wybran dzielący się na „nauczycieli" (diaki i biskupi), „najstarszych" i „spraw dliwych". Na czele religii maniche kiej stoi jako następca Maniego „ chegos", imam Samarkandy. Od początku XX w. znane są ory nalne odpisy pism manicheisty nych, Manichaica. Są one po czę zredagowane przez samego Manie; np. Shabuhragan, po części pochód od jego uczniów. Inne pisma to Ks ga psalmów, homilie z relacją o pa Maniego i Khwastwaneft (wyznani Wyobrażenia Maniego pozosti żywe przez wiele stuleci i uwidoczn się m.in. w poglądach albigensó waldensów i katarów. Bóg czarów Maui, okładzina ścienna, W) karewarewa MEGALITYCZNA RELIGIA 298 Mau-Mau chrześcijańskim kolonistom i wojen (1862-71) Brytyjczyków z Maorysami (problem rasowy). Z tego powstania wyłonił się ruch -> Pai-Marire. Inne profetyczne ruchy to ruch proroka Te Whiti i Te Tohu. Dla Maorysów najwyższym bogiem i ojcem wszystkich bogów, światów i rzeczy jest lo, nazywany też Kio lub Kiho (jądro, sedno, najgłębsza istota). Jego imię wolno wymawiać tylko szeptem. Ze stojącej u początku nicości (te korę) wywodzą się noc i zmierzch, światło dzienne, męskie niebo Rangi i żeńska ziemia Papa. Dziećmi tych dwóch ostatnich, od- dzielającymi niebo od ziemi, jest ok. 12 wyższych bogów, Atua, m.in. Tan- garoa, pan mórz i ryb oraz protoplasta wodzów plemiennych, Tane (czło- wiek), pan lasów, drzew i owadów, Tu (stojący), pan nad wojnami, Ron- go (Longo), władca pokoju i roślin użytkowych, Haumia, władca dziko rosnących roślin, i Tawhiri, pan wiat- rów i sił przyrody. Aitu są niższymi, lokalnymi bogami, jak Hina, bogini księżyca, i Atea, bogini przestrzeni. Wszystkie pierwiastki przyrody, z człowiekiem włącznie, są braćmi i dla- tego mogą być wzywane na pomoc. Charakterystyczny jest szacunek dla wszystkiego, co uchodzi za tabu (polinez. tapu, święte). Prawie każdy przedmiot może się stać tabu, jeśli zetknie się ze światem nadprzyrodzo- nym. Tabu kapłanów i wodzów ple- mienia jest tak silne, że należy omijać nawet jego cień. Przeciwieństwo tabu stanowi noa. Człowiek z tabu, np. kapłan i wódz plemienia, dysponuje pewną siłą (ma- na) oddziaływania na przeznaczenie. Kapłani (tohunga, mistrzowie, lub tohungapure, mistrzowie oddawania czci) są strażnikami mana grupy. Pod ich opieką pozostaje większość waż- nych czynności, jak uprawa roli, po- lowanie, budowa domu, wojna i le- czenie chorych. Wspólnota wioski Maorysów składa się z osób o wodzowskiej randze, rangatira (np. kapłan) i ariki (naczelny wódz), oraz większości mieszkańców wsi i niewielkiej grupy jeńców do niewolniczej pracy. Domy, w których kształci się kap- łanów, nazywają się whare kura (czer- wony dom), a większe domy zgroma- dzeń - whare runanga. Na placu przed domem zgromadzeń, marae, zwykle odbywają się uroczystości ku czci zmarłych (tangi). Dla Mazdaka, syna Bamdala, reli- gia oznaczała powszechną miłość braterską, dzięki której może być realizowany zamierzony przez boga, ale zakłócany przez złe duchy równo- mierny rozdział dóbr życiowych wśród mężczyzn. Dlatego postulował powszechną wspólnotę dóbr i kobiet. Za panowania króla Kawada I (488-531) z dynastii Sasanidów m. nabrał zrazu dużego znaczenia, po- nieważ wspierał go król. Ale pod naciskiem zaratusztriańskiego du- chowieństwa i świeckiej arystokracji król zmienił się ze sprzymierzeńca - co przejściowo (497-501) pozbawiło go władzy - w przeciwnika m. Kiedy pod wpływem społeczno-reformator- skich idei doszło do niepokojów, gra- bieży, rozpadu rodzin itp., król za- prosił na swój dwór do Ktezyfontu twórcę m. i jego wyznawców, rzeko- mo na dysputę religijną, po czym rozkazał zabić Mazdaka i jego towa- rzyszy (529). Choć ostatecznie zaratusztrianizm zwyciężył w państwie Sasanidów, to jednak idee Mazdaka odżywały w pó- źniejszych ruchach religijnych w Per- sji, np. w ruchu o nazwie xurram- dinam (radosna religia). Według m. istniejące w świecie światła cztery „siły": rozum, inteli- gencja, pamięć i radość, otaczają tron boga światła i kierują dziejami świata za pośrednictwem 7 wezyrów i 12 Megalityczna religia 2 istot duchowych. Przeciwieństw! owego świata światła i sprawiedliw ści jest świat ciemności i niesprawk liwości z dewami jako złymi duchar Pięć dewów ucieleśnia niedostatf zawiść i pożądanie, a także gnii i zemstę. Dewy sprawiają, że każ mężczyzna posiada własną kobi< i swoją prywatną własność, co osłat dobrą religię na świecie. Albowiem prywatnych dobrach zasadza się / wiść, pożądanie i niedostatek, a tak gniew i zemsta. Jeśli mają być pr; zwyciężone, to kobiety i majątek m szą się stać wspólną własność Wspólnota kobiet i dóbr może b zrealizowana w drodze głęboko siej jącej reformy społecznej. M.-M. (ukryci) to istniejący od 1950 ruch narodowo-religijny ludu Kikuju (Murzyni z grupy Bantu) w Kenii (Afryka Wsch.). Trzon ruchu stanowiło stowarzyszenie mężczyzn, które - nawiązując do staroafrykańs- kich tradycji - usiłowało osiągnąć swoje cele nawet w drodze akcji ter- rorystycznych. M.-M., liczący ok. l min członków, należy do -> nowych religii Afryki Wsch. Walka Kikuju, najznaczniejszego plemienia dziś. Kenii, o równoupraw- nienie i uwolnienie się od kolonizato- rów osiągnęła szczytowy punkt w po- M. jest utworzonym w Persji ok. 500 przez Mazdaka lub Masdaka (zm. ok. 529) ruchem społeczno-reli- MAU-MAU wstaniu M.-M. w 1. 1952-56. Pochło- nęło ono ok. 11 000 ofiar spośród tubylców i Europejczyków. Powsta- nie, którego celem było wypędzenie siłą białych kolonizatorów, zostało zdławione militarnie w 1. 1955-56; policja brytyjska dokonała wówczas masowych aresztowań. Od X 1952 do VIII 1961 więziono najbardziej wpły- wowego przywódcę Murzynów, Jo- mo Kenyattę (1891-1978), chrześci- jańskiego Kikuju, jako rzekomego przywódcę M.-M. Rzeczywistym przywódcą jednak był Dedan Kima- thi. Kiedy Kenia w 1963 uzyskała nie- MAZDAKIZM gijnym; jego wyznawcy nazywani są mazdakitami. Ten ruch reformatorski łączący dualizm -» manicheizmu podległość, Kenyatta został premie- rem, a w 1964 prezydentem państwa. Przyjęcie do M.-M. odbywa się podczas nocnej uroczystości inicja- cyjnej, związanej z ofiarą ze zwierząt, przy czym składa się następującą przysięgę: „Niechaj mnie ta moja przysięga uśmierci, jeśli uczynię coś, co zdradziłoby tę organizację wrogo- wi." Oddaje się też cześć Jomo Keny- atcie jako wzorowi i objawieniu boga. W niepodległej Kenii pisarze przedstawiają ruch M.-M. w licznych biografiach, powieściach i sztukach teatralnych. ze społeczno-reformistycznymi ideami zwróconymi przeciwko arystokracji należy do religii -> irańskich. M.r. jest rozpowszechnioną na ca- łym świecie religią neolitu (4000-2000 przed Chr.), której istnienie poświad- czają stosowane przy budowie ośrod- ków kultowych i budowli nagrob- nych megality (gr. wielkie kamienie) i która od nich wzięła nazwę. M.r. należy do religii -> prehistorycznych. Obszary jej rozprzestrzenienia sięgają od Irlandii i W. Brytanii przez Skan- dynawię, płn. Niemcy, Nadrenię, Ni- derlandy, dorzecze Sekwany, Breta- nię, dolinę Rodanu, ziemie na północ i południe od zach. i wsch. części Pirenejów, przez Portugalię, Andalu- zję, płn. Afrykę, wyspy Morza Śród- ziemnego, Anatolię, Kaukaz, Arabię, Iran, Indie, Chiny, Koreę, Japonię aż po Andy w Ameryce Płd. i Wyspy Wielkanocne. Charakterystyczny dla m.r. jest kult zmarłych i wiara w życie poza- grobowe. Ponieważ wszelki pozytywny rozwój człowieka, zwierząt i płodów rolnych zależy od przodków, zmarli są potężniejsi, niż kiedykol- wiek mogą być żyjący. Toteż groby, mieszkania zmarłych, były bez po- równania trwalsze i wspanialsze niż domostwa żyjących. Wydaje się, że dla kultu zmarłych woda miała duże znaczenie, ponieważ groby megalityczne leżą przeważnie w pobliżu zbiorników wodnych. Poza ofiarą libacyjną praktykowano dwo- jakiego rodzaju ofiary dla zmarłych. W czasie pochówków (przeważnie kolektywnych) zmarłego zaopatry- wano w przedmioty użytkowe i kon- sumpcyjne. Dobra te palono, aby ich cienie mogły towarzyszyć zmarłemu do krainy umarłych. Świadectwem wiary w pośmiertne życie są groby megalityczne w postaci dolmenów, grobów komorowych, korytarzowych, skrzynkowych oraz grobów kopułowych i kurhanów grobowych. Dolmen (celt. stół kamienny) jest kamiennym grobem komorowym, zbudowanym przeważnie z 4 do 6 pio- nowych głazów nośnych i 1-2 położo- nych na nich kamieni przykrywają- cych, zestawionych na kształt sto i tworzących prostokątną lub kwa ratową komorę. Nad komorą k mienną usypywano potem pagon ziemny. Dolmeny mają często cza kowate wgłębienia do wody (ofia libacyjną) i rynny doprowadzające Grobowce korytarzowe są przew żnie wpuszczone w podłoże i stanów długi, przykryty płytami kamienny: korytarz (np. w Mane Kerioned pc Carnac). Łoże Hunów, taras megalityczn jest usypiskiem ziemnym w kształć długiego prostokąta z odśrodkow położonym grobem i miejscem ki: towym na górze. Kamienny grć skrzynkowy składa się przeważn z rozłupanych płyt kamiennych. Po; tym należy wymienić groby kopułov (np. w Mykenach). Inną cechę charakterystyczną m. stanowią kompozycje menhiró (celt.) - pionowo ustawionych pi dłużnych głazów wysokości do 20 r umocowanych w ziemi w kamiennyc 300 Megalityczna religia Meksykańskie religie 30 ku całej konstrukcji leży kamień o) tarzowy. Na przedłużeniu osi wzdłużm podkowy, mniej więcej w kierunk północno-wschodnim, przebiegał droga, którą w dniu letniego przesilę nią (21 VI) padało na kamień ol tarzowy wschodzące, a w dniu zimo wego przesilenia (21 XII) zachodząc słońce. Możliwe, że Stonehenge sta nowiło sanktuarium kultu słońca. Niejednokrotnie napotkano sym bolę i stylizowane figury nieba i słoń ca z okresu m.r., co wskazuje n; istnienie kultu nieba. Poza tym n; początku tego okresu obok dotych czasowego symbolu życia - matk - coraz częściej pojawiają się sym bolę falliczne. Te ostatnie kojarzo no bardziej z niebem, te pierwsz - z ziemią. Pionowo ustawione kamienie w fo- rmie koła lub półkola tworzą krom- lechy (celt.), zwane też kręgami ka- miennymi. Kręgi te, często olbrzy- mich rozmiarów, zazwyczaj łączą się z grobami megalitycznymi. Stanowiły one również miejsca kultu i zgroma- dzeń. Najbardziej znany i największy krąg kamienny (przekrój 88 m) znaj- duje się w Stonehenge (ang. wiszący kamień) pod Salisbury. Ta sakralna budowla z końca epoki kamiennej składa się z kolistego rowu o średnicy 114 m, otaczającego zewnętrzny pier- ścień z 30 pionowych głazów (wys. ók. 4 m), przykrytych poprzecznymi blokami, oraz pierścień wewnętrzny z niniejszych bloków skalnych (ok. 49); w środku mieści się pierwsza podkowa z 5 wielkich trylitów i druga podkowa z małych kamieni. Pośrod- Megalityczny krąg kultowy w Stonehenge pod Salisbury, Anglia 1. kamień oltarzowy 2. kierunek wschodu slońca brakujące głazy bloki poprzeczne stojące głazy E3 przewrócone ślazy 1 Dolmen z Kercadoret w Bretanii 2 Grób megalityczny z Borger w Holandii, dl. 22,55 m, wys. 2,28 m, szer. 4,05 m 3 Menhir z Bretanii, wys. 9 m fundamentach. Stoją one po części oddzielnie, po części uszeregowane są w aleje kamienne (dł. 200-1500 m), np. w Carnac. Często wznoszą się na pagórku nad megalitycznymi komo- rami grobowymi albo u wejścia do nich, nierzadko również w połączeniu z kręgami kamiennymi (kromlechy). U stóp menhiru znajduje się zwykle dół do ofiar. Istnieją menhiry z żeńskimi piersiami czy z wyrzeźbionymi w nich fallusami, obok nich również takie, które zostały wyraźnie ukształ- towane jako fallusy. MEKSYKAŃSKIE RELIGIE Około 800 r. przybyli do Meksyki Toltekowie, lud indiański, który w la tach 800-1200 przewodził pod wzglę dem politycznym i kulturowym n: Wyżynie Meksykańskiej, tak że w po źniejszym okresie panowania Azte ków każda etniczna kultura przedaz tecka była określana jako kultur; Tolteków. Legendarną stolicą Tolte ków, założoną ok. 856, było Tollai (azt. miasto sitowia), obecnie Tulą W 1. 777-999 władzę sprawował tan król-kapłan Ce Acatl, później włączo ny do panteonu bogów azteckie! i utożsamiany z bogiem Quetzalcoat lem (azt. zielony pierzasty wąż) Imię to u późniejszych Azteków (XII-XVI w.) stało się także tytułem wyso kich kapłanów. Ten król-kapłan przeciwny składaniu ofiar sakralnycl z ludzi, popadłszy w konflikt z icl zwolennikami, a zarazem wyznawca mi boga Tescatlipoki, musiał opuścił rzach dzieci. Z kultury Olmeków czerpała kultura Teotihuacan. Teotihuacanie to lud indiański, któ- rego nazwa pochodzi od ośrodka ich kultury - Teotihuacan (azt. miejsce, gdzie człowiek staje się bogiem), miej- scowości położonej na północny wschód od miasta Meksyk, nieopodal dzisiejszego San Juan Teotihuacan. Lud ten był rządzony teokratycznie, grzebał swych zmarłych królów w Teotihuacan i deifikował ich z chwilą śmierci. Okres teotihuakań-ski (III- IX w. po Chr.) cechowało umiłowanie pokoju. Teotihuacanie czcili boga deszczu, do jego królestwa udawali się zmarli; oddawali też cześć bogu ognia. Z ich budowli świątyn- nych zachowały się m.in. dwie pira- midy: pięciostopniowa piramida słońca o pow. 220 x 225 m i wys. 63 m oraz piramida księżyca o pow. 120 x 150 m i wys. 43 m. M.r. w szerszym znaczeniu nazywa się zbiorczo wszystkie religie auto- chtoniczne plemion indiańskich żyją- cych w dawnym Meksyku. W węż- szym znaczeniu nazwa ta może od- nosić się jedynie do religii -> aztec- kiej. M.r. należą do religii -» indiańs- kich. Wraz z podbojem imperium Az- teków, dokonanym przez Hiszpana Hernana Cortesa (1485-1547) w la- tach 1519-21, rozpoczyna się chrys- tianizacja plemion indiańskich w Me- ksyku. Obecnie 95% Meksykanów wyznaje -» chrześcijaństwo. Olmekowie zamieszkiwali w 1200- 100 przed Chr. wybrzeża Zatoki Me- ksykańskiej. Wydaje się, że w ich religii dużą rolę odgrywał kult jaguara, przybierający różne formy. Dziś znamy ich okręg kultowy La Yenta oraz ogromne rzeźby przedstawiające postacie o krótkich kończynach i twa- MELANEZYJSKIE RELIGIE 302 Meksykańskie religie / Strona tytulowa tolteckiego Codex Laud (prawo ceremonialne, XIV w.). Oksford 2 Maska melanezyjska, wys. 25 cm Tollan. Powszechnie wierzono jednak w jego powrót do Meksyku, co w pe- wnym stopniu przyczyniło się do tra- gedii Azteków, gdyż w konkwista- dorze Cortesie upatrywano począt- kowo powracającego władcę Tolte- ków - Quetzalcoatla. Dwie najokaza- lsze piramidy tolteckie to świątynia Kukulkana w Chichen Itza, nazwana przez Hiszpanów Castillo, oraz świą- tynia Gwiazdy Porannej w Tulą. Bóg wiatru Quetzalcoatl uosabia jako bóg Gwiazdy Porannej nocny przestwór niebios. Bóg ten, przedstawiany często w postaci pierzastego węża, nosi przydomek Johualli Eecatl (azt. noc i wiatr). W pierzastym wężu Tolteko- wie upatrywali symbol nieba, w jagu- arze i orle - symbol wojowników, a w tronie jaguara - siedzibę boga słońca. Po Toltekach przyszli Aztekowie (religia -» aztecka). Do plemion In- dian meksykańskich należą ponadto Mistekowie, Otomi i Chichimekowie. Wędrówka ludów, którą podjęli Chi- chimekowie, a dotarli aż do Tenayu- ca, doprowadziła do upadku królestwa Tolteków. Bóg plemienny Chichi- meków nosi imię Mixcoatl (azt. wąż chmur); wiąże się go z Gwiazdą Po- larną. Dla Totonaków zamieszkujących wybrzeże na północ od Yeracruz - których późniejsza stolica Cempoa-la była ukształtowana tarasowo wśród ogrodów i zajmowała powierzchnię 21 ha - główni bogowie to bóg słońca, bogini kukurydzy oraz ich dwaj synowie. Spośród ich rytuałów wegetacyjnych do dziś zachowała się mająca zmodyfikowaną, świecką po- stać gra, w której tancerze ubrani w kostiumy ptaków wspinają się na wysoki pal zwieńczony obracającym się krzyżem i po przywiązanych do niego linach opuszczają się powoli na ziemię. W Cempoala na powierzchni 4300 m kw. znajduje się wielki okręg kultowy z kilkustopniową piramidą (z podłużnymi sanktuariami) jako świątynią główną. W mieście-świąty-ni El Tachin (błyskawica) znajduje się także olbrzymia siedmiostopniowa piramida. Do grupy Majów (religia -> Ma- jów) należą Huakstekowie czczący boginię ziemi i boga wiatru. Ich pi- ramidy świątynne zbudowane są na planie koła. Zapotekowie w XIV w. założyli teokratyczne państwo ze stolicą Za- achila. Wkraczających Hiszpanów witali jak wyzwolicieli, ponieważ od dłuższego już czasu walczyli z pod- bijającymi ich Aztekami. Najwyższą parą bogów były dla Zapoteków bós- twa rodzicielskie. Ponadto czcili boga deszczu Cocicho Pitao i boga kukurydzy Pitao Cosobi. Dzięki pismu ob- razkowemu Zapoteków zachował się najstarszy ze znanych dotychczas ka- lendarzy, według którego rok składa się z 260 dni podzielonych na cztery 65-dniowe okresy, z kolei dzielące się na pięć 13-dniowych podokresów. Czczony był także Ucha-tao (wielki prorok), który żył w izolacji od świata zewnętrznego w kolumnowym pałacu w Mitlan, udzielając boskich wskazówek rządzącemu teokratycznie królowi. Wojowniczy Taraskowie w zachodnim Meksyku czcili w kulcie ognia boga niebios i słońca Curicaveri (wielki palący), a także boga jutrzenki Urendequa vecara (ten, który prze- wodzi) oraz boginię ziemi Ksaratan- gę. Kiedy umierał król-kapłan, w sak- ralnej ofierze zabijano całą jego świtę. Ich naczelny kapłan zwał się petamuti (zwiastun), pozostali zaś to curitiecha (palący). Taras świątyni w Tzintzunt- zan (miejsce kolibrów) posiada plat- formę o wymiarach 250 x 200 m. M.r. obejmują autochtoniczne re- ligie mieszkańców Melanezji (gr. czarne wyspy), grup wysp na połu- dniowym zachodzie Oceanu Spokoj- nego. Należący do australoidów Me- lanezyjczycy nałożyli się na rdzenną pigmejską ludność Papuasów i po części się z nią zmieszali. Zamieszkują grupy wysp między Nową Gwineą na zachodzie a wyspami Fidżi na wschodzie, wyspami Papui-Nowej Gwinei na północy i Nowej Kaledonii na południu. Są to m.in. Archipelag Bismarcka, Wyspy Salomona i Yanuatu (dawniej Nowe Heb-rydy). W Melanezji wyznawcy m.r. - które wśród religii -> Oceanii są najliczniej reprezentowane - stanowią zder cydowaną mniejszość ogólnej liczby (ok. 1,6 min) mieszkańców, będących w większości chrześcijanami. Na Papui- Nowej Gwinei jest ich jeszcze ok. 75 000, tj. 2,5% wobec 96% chrześcijan, na Wyspach Salomona ok. 9000, tj. 4% wobec 95% chrześcijan, a na Yanuatu ok. 5000, tj. 5% wobec 94% chrześcijan. Należące do Melanezji grupy wysp, odkryte przeważnie w 1. 1526-1774 przez Europejczyków i wkrótce potem uznane za kolonie, są dziś znane z kultów cargo (-» kargizm). Te ruchy wolnościowe i zbawicielskie, zaliczane do -» nowych religii, wyrosły ze zderzenia ludności rodzimej z wartoś- ciami reprezentowanymi przez mo- carstwa kolonialne, których dobrobyt i zdobycze cywilizacyjne wydają się jak cargo (ang. przesyłka towarowa, ładunek) szczególnie godne pożądania. Należą tu przede wszy- stkim ruch -> Tuka na wyspach Fidżi (zał. 1873), ruch -> mambu na Nowej Gwinei (zał. 1937) i ruch -> paliau na Wyspach Admiralicji (zał. 1946). Melanezyjskie religie plemienne Podstawowym pojęciem jest w m.r. (podobnie jak w polinezyjskich) ma-na - nadprzyrodzona moc przybierająca różne postacie siły i sprawności, które człowiek sam może posiąść lub wykorzystuje dla własnej korzyści; mana jest najważniejszym bodźcem polowań na głowy i źródłem kanibali- zmu; przez rytualne spożycie części ciała zabitych ludzi lub picie ich krwi można przejąć ich mana. Charakterystyczny dla Melanezji jest kult czaszki zasadzający się na wierze w mana. Czaszki przodków albo trofea polowań na głowy są przechowywane w „domach duchów". Na Nowej Gwinei spotyka się ludzkie figury z drewna albo z kamienia zwane korware, o wydrążonej głowie, w której przechowywana jest czaszka przodka, będąca przedmiotem czci. W zestawieniu z bogami i duchami przodkowie zajmują uprzywilejowaną pozycję. Stosunki między duchami zmarłych przodków i żyjącymi są rzeczą najważniejszą, ponieważ do- piero przynależność do rodziny i rodu nadaje pojedynczemu człowiekowi jego tożsamość. W służbie tych stosunków pozostają wszystkie rytuały związane z urodzeniem, dojściem do pełnoletności, zaślubinami i śmiercią. Uczestnicy kultu identyfikują się z przodkami przez założenie maski przodka (matua). Starannie przechc wywana maska zmarłego gwaranta jego stałą obecność, gdyż przemawi on przez usta maski. Święte instn menty muzyczne używane w obrzi dach kultowych oddają głosy d ucho przodków, uzmysławianych przt tańce w maskach. Duże znaczenie mają tajne związl mężczyzn, z których najbardziej zn< ny jest związek dukduk w Nowi Brytanii. Kobiety nie są dopuszczar do nich, odkąd mężczyźni odkryli, i święte instrumenty i narzędzia dav niej były już w rękach kobiet i stanc wiły ich tajemnicę. W świętych miejscach lokalizuje s: określone istoty duchowe jako toti my grupowe i odprawia rytuały, c ma służyć pomnożeniu roślin służ; cych za pożywienie. Totem symbol żuje życie w jego genetycznych pc czątkach. Tajne związki mężczyz skupiają się wokół centrum kultowi go, domu mężczyzn, w którym celel rowane są rytuały trzymane w tajen nicy przed kobietami. U Kanaków (haw. człowiek) w Nc wej Kaledonii wieś jest rozmieszczc na wzdłuż wielkiej alei ceremonialni (10- 60 m długości i 5-12 m szerokc ści), należącej do męskiego klanu. N jej osi usytuowany jest górujący na otoczeniem duży dom mężczyzn (p lu), z rzeźbą totemu u góry. U mieszkańców Fidżi miejsce córć cznego kultu zmarłych stanowi czwc rokątny plac otoczony pionowyn płytami (mara), z kamiennymi ołtć rzami (nanga) wewnątrz. W centru: ich osady znajduje się wyrównań teren z domem kultowym (mbure). Rodzaj bóstwa Sumeryjskie Akadyjskie (babilońsko- asyryjskie) bóg nieba Ań Anu bóg powietrza i ziemi Enlil Enlil bóg wód Enki Ea bóg księżyca Nanna Sin bóg słońca Utu Szamasz bogini gwiazdy porannej Inanna Isztar bóg wegetacji Dumuzi Tammuz bóg wegetacji Nerugal Nergal bogini wegetacji Ereszkigal Ereszkigal bóg wegetacji Ningirsu Ninurta bogini wegetacji Bau Gula Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kriszny 3( MEZOPOTAMSKIE RELIGIE .iorcze określenie religii _ Azji Połudmowo.za-?dzy rzekami Eufratem Ten kraj dvvóch rzek egipsku Naharin, po Subir, po babilońsku aramejskuAram.Naha. od czasów heuenistycz- arnii(tk rajjmię- °bS2armięd a swoje znaczenie j ,e. irn'lprz< y.iirzer »- f<' i> i "Ł ę W r- W- " |l)l\'lach WW«= - fe^* l mi, " Jednoczesną ecznymi w Egip^ „ad tidiach nad Indusem aadHuan8-h0-zaczął =snohistoryczrx Ponie, rzecznych 2adaniasta. ^zkancami musiały być wspólnie, - MIĘDZYNARODOWE TOWARZYSTWO ŚWIADOMOŚCI KRISZNY - , wyod bnienia zawod owych zarządzanie, >owstało zróżtlicowane organizowane hierar- enstwo(władcy;k , urzędnicy, rzernieśl. -}oPi,niewolnicy);kto_ stanowiło miasto. ;» władze w mieście 1-kapłan, reprezentu. ybyłopiekutlemtego religia jakoreliia wspieraj władze rodziła się wspól„ota Uwania podwładnych jszych zadań „ależały *»,&•« * , W rowów i kanafó 'koło 3000 przedChr. musiało dojść do „potopu" („wiel- kiego wylewu"), prawdopodobnie na skutek kilku katastrofalnych powodzi i przerwania wałów. Wspomnienie tych wydarzeń zostało utrwalone w eposie o Gilgameszu (religia -> su- meryjska) i w biblijnym opowiadaniu o potopie (religia -> izraelicka). Kraina dwóch rzek - Mezopotamia -już w czasach prehistorycznych stała się tyglem, w którym stapiały się liczne narody różnego pochodzenia i o różnych kulturach. Od 3200 przed Chr. Sumerowie osiedlali się na połu- dniu kraju, po 3000 od południa wdzierały się plemiona semickie, od 2000 Kananejczycy, od 1400 Aramej- czycy. Inne ludy, jak Kasyci, Elamici, Hetyci i Huryci, uzyskiwały tu okre- sowo silne wpływy. Charakterystyczne dla kultur miejskich jest to, że dążą one do rozszerzenia swoich terytoriów i uczynienia z miasta-państwa światowego imperium. Do autochtonicznych religii Mezo- potamii (-> Azji Południowo-Zacho- dniej religie) należą religie: -> sume- ryjska, -> akadyjska, -> babilońska i -> asyryjska. Czczone przez niesemickich Sume- rów bóstwa kosmiczne oraz bóstwa wegetacji zostały przejęte i zasymilo- wane przez ich następców - semickich Akadów, Babilończyków i Asyryj-, czyków. Bogini Wenus (gwiazdy porannej) Inanna stała się od czasów akadyjs- kich Isztar, w kananejskiej Syrii - Anat, w Biblii - Aszera lub Asz- toreth (Astharoth), u Moabitów - Asztar, u Aramejczyków - Attr- -Anta, a u Fenicjan - Astarte. Z racji nadrzędnego znaczenia Isztar jej imię stało się synonimem bogini jako ta- kiej. Rozpowszechniony w Mezopo- tamii mit opowiada o jej podróży do świata podziemnego, w którym panuje jej siostra Ereszkigal. Gdy wzrosła wiedza o dualizmie elementu kobiecego i męskiego, nie- zamężnej bogini, ucieleśniającej do- tąd tylko zasadę macierzyństwa, przydany został wreszcie młody bóg - syn albo małżonek. Podczas gdy królowa utożsamiana była z ziemią jako doczesną zasadą życia, króla identyfikowano z niebem jako źród- łem transcendentalnej siły życia. W Eridu i Uruk w okresie neolitu wzniesiono pierwsze budowle sakral- ne. Z Uruk pochodzi pierwsza zapisana tabliczka gliniana (z rachunkami świątyni). Archiwa tabliczek istniały m.in. w Nippur (ok. 1800 przed Chr.), w Mari (ok. 1700), w Aszur (ok. 1100) i w Niniwie (ok. 650). Są one dziś prawdziwą skarbnicą tekstów religij- nych i kultowych. Ważnych świa- dectw odnoszących się do historii religii sumeryjskiej, babilońskiej i kananejskiej dostarczają teksty z Mari (ok. 20000 tabliczek glinia- nych z XVIII w. przed Chr.), mówiące m.in. o działalności proroków w sanktuariach kultowych. Słynne są zapisane pismem klinowym stare mity Mezopotamii, z których najbardziej znane to mit o potopie (epos o Gilgameszu), mit Adapy i mit Isztar. Ten ostatni opowiada o podróży bogini Isztar „do piekła" - „krainy bez powrotu", w której panuje jej siostra Ereszkigal, bogini świata pod- ziemnego. Przekraczając 7 bram tego świata Isztar pozbywa się przy każdej M.T.Ś.K. (International Society for Krishna Consciousness, ISK-CON) - od formuły wywoławczej bóstwa zwane również ruchem Hare Kriszna - zostało utworzone przez Hindusa, „Jego Boskiej Łaski" A.C. Bhaktiwedantę Swami Prabhupadę (1896-1977) w 1966 w Nowym Jorku. Organizacje filialne to: wydawnictwo Bhaktivedanta Book Trust (Powier- nictwo Książek Bhaktiwedanty) i Go- verning Body Commission (Komisja Zarządzająca). Ruch ten, z główną siedzibą w Wrindawanie w stanie Uttar Pradeś w Indiach, ma na całym świecie ponad 70 świątyń Radha-Kriszny i liczy ok. 15000 „poświęconych bogu", jak sami siebie nazywają wyznawcy, z czego 10 000 w USA. Około 200 członków w RFN ma od 1980 swoje centrum w Jandelsbrunn pod Pasa- z nich części swych klejnotów i szat (l - korony i szaty wierzchniej, 2 - kol- czyków, 3 - naszyjnika, 4 - ozdób na piersiach, 5 - pasa z kamieni szlachet- nych, 6 - klamer na rękach i nogach, 7 - szaty spodniej). Wreszcie dopro- wadzona zostaje nago - jak każdy śmiertelnik - przed oblicze Ereszki- gal, a ta torturuje ją „60 torturami", którym poddana zostaje każda część ciała. Ponieważ w czasie pobytu Isz- tar w świecie podziemnym ustaje na ziemi wszelka płodność i zamiera ży- cie, bóg Ea śle do świata zmarłych posłańca, by grą na flecie nakłonił Ereszkigal do uwolnienia siostry. Isz- tar - odprowadzana przez cienie zmarłych - może opuścić świat pod- ziemny. Przechodząc znów przez 7 bram, odzyskuje za każdym razem wą. Ta nowa religia Indii jest zaliczana do religii -> młodzieżowych wy- wodzących się z —» hinduizmu. Bhaktiwedanta Swami Prabhupa- da, o świeckim nazwisku Abhaj Cza- ran De, urodził się l IX 1896 w rodzi- nie bramińskiej w Kalkucie. Studio- wał na tamtejszym uniwersytecie fi- lozofię, ekonomię i angielski, a do 1954 będąc dyrektorem koncernu prowadził zakład przemysłowy. Od astronoma i matematyka, guru Sri Srimad Bhaktisiddhanta Saraswatie- go Goswamiego (1874-1937) otrzy- mał „boskie święcenia" i w 1936, na krótko przed jego śmiercią, misję rozprzestrzenienia „wiedzy świado- mości Kriszny" również w świecie zachodnim. Około 1950 rozstał się z rodziną i prowadził od 1954 życie pustelnika leśnego w Wrindawanie, centrum czci część odzieży i klejnotów. Powraca c świata żyjących, dzięki czemu ziem odzyskuje płodność i znów zakwi życie. Mitologia mezopotamska - z j paralelami do tradycji antycznej i bil lijnej - była szeroko rozpowszecl niona. Według Biblii patriarchów pochodzą z Ur i Charan w Mezi potamii. Spór o Babel i Biblię - wzniecor w 1902 przez asyriologa F. Delitzscł (1850-1922) - w którym chodzi o kwestię zależności opowiadań bil lijnych (stworzenie, potop) i prą (Hammurabi) od wzorów sumeryj kich i babilońskich, wykazał, że Bil lia przejęła liczne motywy podstawi we z Mezopotamii i przekształciła w duchu izraelickim. Kriszny. Od 1959 wędrował przi kraj jako żebrzący i nauczający „świ ty" (sannjasin). W 1965 - miał wóv czas 69 lat - opuścił Indie, aby pr; wsparciu Sumatiego Moradżieg< właściciela największej stoczni Ind: głosić swoje nowe posłanie w US^ W Nowym Jorku śpiewał swe pien sze mantry Hare Kriszna. Żył na pierw w jednym z centrów jogi i zacz nauczać, przy czym do jego ucznió zaliczali się tak hippisi, jak i intelel tualiści. W lipcu 1966 założył w Ni wym Jorku ISKCON. Z USA naut rozprzestrzeniła się na cały świa Jednym z jej najsłynniejszych zwi lenników był George Harrison, człi nek zespołu The Beatles, który ji w 1967 wypróbował -> Transcendei talną Medytację; ofiarował on ruchi wi Hare Kriszna jego angielskie cen rum pod Londynem (na 1000 człoi Rodzaj bóstwa Sumeryjskie Akadyjskie (babilońsko- asyryjskie) bóg nieba Ań Anu bóg powietrza i ziemi Enlil Enlil bóg wód Enki Ea bóg księżyca Nanna Sin bóg słońca Utu Szamasz bogini gwiazdy porannej Inanna Isztar bóg wegetacji Dumuzi Tammuz bóg wegetacji Nerugal Nergal bogini wegetacji Ereszkigal Ereszkigal bóg wegetacji Ningirsu Ninurta bogini wegetacji Bau Gula Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kriszny 3( MEZOPOTAMSKIE RELIGIE MIĘDZYNARODOWE TOWARZYSTWO ŚWIADOMOŚCI KRISZNY M.r. to zbiorcze określenie religii ^powstałych w Azji Południowo-Za- chodniej, między rzekami Eufratem i Tygrysem. Ten kraj dwóch rzek - zwany po egipsku Naharin, po sumeryjsku Subir, po babilońsku Subartu i po aramejsku Aram-Naha- rajim - nosi od czasów hellenistycz- nych nazwę Mezopotamii ([kraj] mię- dzy rzekami). Wielki obszar między- rzecza zawdzięcza swoje znaczenie żyzności gleby uwarunkowanej wyle- wami i sztucznym nawadnianiem, co sprzyjało osadnictwu. Już w IV ty- siącleciu przed Chr. istniała tu uprawa roli i rzemiosło artystyczne. Wraz z kulturą rzeczną w Mezopotamii nad Eufratem i Tygrysem - jednoczesną z kulturami rzecznymi w Egipcie nad Nilem, w Indiach nad Indusem i w Chinach nad Huang-ho - zaczął się okres wczesnohistoryczny. Ponieważ w oazach rzecznych zadania stające przed mieszkańcami musiały być rozwiązywane wspólnie, w następstwie podziału pracy i wyodrębnienia się różnych specjalności zawodowych (rzemiosło, technika, zarządzanie, obrona, kult) powstało zróżnicowane i jednocześnie zorganizowane hierar- chicznie społeczeństwo (władcy, kap- łani, wojownicy, urzędnicy, rzemieśl- nicy, kupcy, chłopi, niewolnicy), któ- rego centrum stanowiło miasto. W Mezopotamii władzę w mieście sprawował król-kapłan, reprezentu- jący boga, który był opiekunem tego miasta, przy czym religia jako religia miasta i państwa wspierała władzę książęcą. Tak rodziła się wspólnota myślenia i odczuwania podwładnych księcia-kapłana. Do najważniejszych zadań należały prace związane z nawadnianiem i za- pobieganiem zalewaniu pól przez po- wodzie: budowa rowów i kanałów, zapór i wałów. Około 3000 przed Chr. musiało dojść do „potopu" („wiel- kiego wylewu"), prawdopodobnie na skutek kilku katastrofalnych powodzi i przerwania wałów. Wspomnienie tych wydarzeń zostało utrwalone w eposie o Gilgameszu (religia -» su- meryjska) i w biblijnym opowiadaniu o potopie (religia -> izraelicka). Kraina dwóch rzek - Mezopotamia -już w czasach prehistorycznych stała się tyglem, w którym stapiały się liczne narody różnego pochodzenia i o różnych kulturach. Od 3200 przed Chr. Sumerowie osiedlali się na południu kraju, po 3000 od południa wdzierały się plemiona semickie, od 2000 Kananejczycy, od 1400 Aramejczycy. Inne ludy, jak Kasyci, Elamici, Hetyci i Huryci, uzyskiwały tu okresowo silne wpływy. Charakterystyczne dla kultur miejskich jest to, że dążą one do rozszerzenia swoich terytoriów i uczynienia z miasta-państwa światowego imperium. Do autochtonicznych religii Mezo- potamii (-» Azji Południowo-Zacho- dniej religie) należą religie: -> sume- ryjska, -> akadyjska, -> babilońska i -» asyryjska. Czczone przez niesemickich Sume- rów bóstwa kosmiczne oraz bóstwa wegetacji zostały przejęte i zasymilo- wane przez ich następców - semickich Akadów, Babilończyków i Asyryj-, czyków. Bogini Wenus (gwiazdy porannej) Inanna stała się od czasów akadyjs- kich Isztar, w kananejskiej Syrii - Anat, w Biblii - Aszera lub Asz- toreth (Astharoth), u Moabitów - Asztar, u Aramejczyków - Attr- -Anta, a u Fenicjan - Astarte. Z racji nadrzędnego znaczenia Isztar jej imię stało się synonimem bogini jako ta- kiej. Rozpowszechniony w Mezopo- tamii mit opowiada o jej podróży do świata podziemnego, w którym panuje jej siostra Ereszkigal. Gdy wzrosła wiedza o dualizmie elementu kobiecego i męskiego, nie- zamężnej bogini, ucieleśniającej do- tąd tylko zasadę macierzyństwa, przydany został wreszcie młody bóg - syn albo małżonek. Podczas gdy królowa utożsamiana była z ziemią jako doczesną zasadą życia, króla identyfikowano z niebem jako źród- łem transcendentalnej siły życia. W Eridu i Uruk w okresie neolitu wzniesiono pierwsze budowle sakralne. Z Uruk pochodzi pierwsza zapisana tabliczka gliniana (z rachunkami świątyni). Archiwa tabliczek istniały m.in. w Nippur (ok. 1800 przed Chr.), w Mari (ok. 1700), w Aszur (ok. 1100) i w Niniwie (ok. 650). Są one dziś prawdziwą skarbnicą tekstów religij- nych i kultowych. Ważnych świa- dectw odnoszących się do historii religii sumeryjskiej, babilońskiej i kananejskiej dostarczają teksty z Mari (ok. 20000 tabliczek glinianych z XVIII w. przed Chr.), mówiące m.in. o działalności proroków w sanktuariach kultowych. Słynne są zapisane pismem klinowym stare mity Mezopotamii, z których najbardziej znane to mit o potopie (epos o Gilgameszu), mit Adapy i mit Isztar. Ten ostatni opowiada o podróży bogini Isztar „do piekła" - „krainy bez powrotu", w której panuje jej siostra Ereszkigal, bogini świata pod- ziemnego. Przekraczając 7 bram tego świata Isztar pozbywa się przy każdej M.T.Ś.K. (International Society for Krishna Consciousness, ISK-CON) - od formuły wywoławczej bóstwa zwane również ruchem Hare Kriszna - zostało utworzone przez Hindusa, „Jego Boskiej Łaski" A.C. Bhaktiwedantę Swami Prabhupadę (1896-1977) w 1966 w Nowym Jorku. Organizacje filialne to: wydawnictwo Bhaktivedanta Book Trust (Powier- nictwo Książek Bhaktiwedanty) i Go- yerning Body Commission (Komisja Zarządzająca). Ruch ten, z główną siedzibą w Wrindawanie w stanie Uttar Pradeś w Indiach, ma na całym świecie ponad 70 świątyń Radha-Kriszny i liczy ok. 15000 „poświęconych bogu", jak sami siebie nazywają wyznawcy, z czego 10 000 w USA. Około 200 członków w RFN ma od 1980 swoje centrum w Jandelsbrunn pod Pasa- z nich części swych klejnotów i szat (l - korony i szaty wierzchniej, 2 - kol- czyków, 3 - naszyjnika, 4 - ozdób na piersiach, 5 - pasa z kamieni szlachet- nych, 6 - klamer na rękach i nogach, 7 - szaty spodniej). Wreszcie dopro- wadzona zostaje nago - jak każdy śmiertelnik - przed oblicze Ereszki- gal, a ta torturuje ją „60 torturami", którym poddana zostaje każda część ciała. Ponieważ w czasie pobytu Isztar w świecie podziemnym ustaje na ziemi wszelka płodność i zamiera ży- cie, bóg Ea śle do świata zmarłych posłańca, by grą na flecie nakłonił Ereszkigal do uwolnienia siostry. Isztar - odprowadzana przez cienie zmarłych - może opuścić świat pod- ziemny. Przechodząc znów przez 7 bram, odzyskuje za każdym razem wą. Ta nowa religia Indii jest zaliczana, do religii -> młodzieżowych wy- wodzących się z -» hinduizmu. Bhaktiwedanta Swami Prabhupa- da, o świeckim nazwisku Abhaj Cza- ran De, urodził się l IX 1896 w rodzinie bramińskiej w Kalkucie. Studiował na tamtejszym uniwersytecie filozofię, ekonomię i angielski, a do 1954 będąc dyrektorem koncernu prowadził zakład przemysłowy. Od astronoma i matematyka, guru Sri Srimad Bhaktisiddhanta Saraswatie- go Goswamiego (1874-1937) otrzy- mał „boskie święcenia" i w 1936, na krótko przed jego śmiercią, misję rozprzestrzenienia „wiedzy świado- mości Kriszny" również w świecie zachodnim. Około 1950 rozstał się z rodziną i prowadził od 1954 życie pustelnika leśnego w Wrindawanie, centrum czci część odzieży i klejnotów. Powraca c świata żyjących, dzięki czemu ziem odzyskuje płodność i znów zakwi życie. Mitologia mezopotamska - z j paralelami do tradycji antycznej i bil lijnej - była szeroko rozpowszec niona. Według Biblii patriarchów pochodzą z Ur i Charan w Mezi potamii. Spór o Babel i Biblię - wzniecor w 1902 przez asyriologa F. Delitzscł (1850-1922) - w którym chodzi o kwestię zależności opowiadań bil lijnych (stworzenie, potop) i prą (Hammurabi) od wzorów sumeryj kich i babilońskich, wykazał, że Bi Ha przejęła liczne motywy podstaw we z Mezopotamii i przekształciła w duchu izraelickim. Kriszny. Od 1959 wędrował przi kraj jako żebrzący i nauczający „świ ty" (sannjasin). W 1965 - miał wó\ czas 69 lat - opuścił Indie, aby pr; wsparciu Sumatiego Moradżieg właściciela największej stoczni Ind głosić swoje nowe posłanie w USj W Nowym Jorku śpiewał swe pien sze mantry Hare Kriszna. Żył nL pierw w jednym z centrów jogi i zacz nauczać, przy czym do jego ucznió zaliczali się tak hippisi, jak i intele tualiści. W lipcu 1966 założył w N wym Jorku ISKCON. Z USA naul rozprzestrzeniła się na cały świa Jednym z jej najsłynniejszych zw lenników był George Harrison, czł< nek zespołu The Beatles, który ji w 1967 wypróbował -» Transcende talną Medytację; ofiarował on ruch-wi Hare Kriszna jego angielskie cen rum pod Londynem (na 1000 czło Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kriszny 306 Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kriszny rytarnej, ich autorytet decyduje we \vszystkich kwestiach dotyczących wspólnot. Świątynie Radhy-Kriszny, będące lokalnymi centrami, nazwane są tak od boga Kriszny i jego ukocha- nej Radhy. Żonaci wyznawcy (ad- hikari) noszą białą szatę, natomiast żyjący w celibacie członkowie (braha- nikari) - szafranowo-żółtą. Męscy „wtajemniczeni w boga" (dhoti) noszą dhoti - przepaskę biodrową, której kolor pozwala rozróżniać stan cywilny. Kobiety „wtajemniczone w boga" noszą sari. Poza tym męż- czyźni mają głowę ogoloną, z pozo- stawieniem krótkiego warkocza sikka (sanskr. kosmyk włosów). Dla dzieci wyznawców Kriszny is- tnieje specjalna szkoła, gurukula (dom nauczyciela), w której wycho- wywane są w duchu Kriszny i przy- gotowywane do „życia w świadomości Kriszny". Pierwszą szkołę tego rodzaju zorganizował sam założyciel ruchu w 1972 w Dallas (Teksas, USA). Kto chce być członkiem ruchu, musi przejść sześciomiesięczny okres próbny. Gdy wynik jest pomyślny, nowicjusz otrzymuje podczas cere- monii inicjacji nowe, duchowe imię oraz trzy sznury koralików, które do końca życia nosi wokół szyi. Po sześciu miesiącach członkowie, którzy się sprawdzili i zdali odpowie- dnie egzaminy, mogą zostać brami- nami; ci poznają mantrę, którą mu- szą trzy razy dziennie intonować, nucić lub śpiewać, mówić albo mru- czeć. Mężczyźni otrzymują dodatkowo świętą nić do przewieszania przez ramię i pierś. Najwyższy stopień osiągają sannjasi po przysiędze do- żywotniego ubóstwa i bezżenności. co najmniej 1728 razy. Aby osiąg wymaganą liczbę, każdy nosi p sobie stale łańcuch modlitewny ze perłami, które są odliczane pojed czo w 16 rundach (108 x 16 = 17; Wyśpiewanie jednej rundy (108 ra nazywa się japa (sanskr. mruczeni Śpiewanie odbywa się z towar szeniem dzwonka albo cymbału (k tal), tamburynu (tanpura) i bęber ręcznego (mriganda). Wspólne śj wanie na ulicach jest połączone zbieraniem datków oraz sprzed; płyt i literatury upowszechniają idee ruchu. O uzyskanych zarobki musi być sporządzony cotygodnio raport samkirtam. Wiedzę o „bogu Krisznie" posia tylko „duchowy mistrz", który i swoje miejsce wśród uznanych i stępców wywodzących się od Krisz i może przekazywać świadomość K szny swoim uczniom. Dzisiejszy rvj M.T.Ś.K. należy rozumieć jako kc cowe ogniwo łańcucha tradycji c chowych mistrzów (guru parampa sanskr. następujący po sobie gur Według usankcjonowanego następ wa duchowych mistrzów, wyprow dzanych od Kriszny, jego ostali inkarnację stanowi Sri Kriszna Cz tania Mahaprabhu (1485-1534). Ji on założycielem nazwanego od nie ruchu czaitania i jednocześnie ^ duchowym mistrzem. Następujący nim mistrzowie to: godz. 4.30 indywidualne śpiewanie, 6.00 studiowanie Bhagawadgity, 7.30 śniadanie, 8.00 sprzątanie i praca w świątyni, 10.00-18.00 zbiórka na ulicach, z przerwą na obiad w świątyni o godz. 12.00, 18.00 kolacja, 18.30 studiowanie, 19.00 nabożeństwo i śpiewanie, 20.15 spożywanie gorącego mleka, 20.30 praca w świątyni i studia, 22.30-3.30 cisza nocna. my Lord na ja Krish - na Krish Hal - le - lu Ha - re Ha Hal - le - lu J" / feal- ly want to um my Lord Ra lu Ha Hal re le Ha - Hal - re Ra le - lu Posągi bóstw Kriszny i Radhy, deities (ang. bóstwa), ustawiane są w ich świątyniach, a podczas uroczystości obwozi się je na wózkach po ulicach. Otoczone są ceremonialną czcią (arati). Ponieważ w tych posą- gach obecne są bóstwa, należy im też składać w ofierze potrawy z ryżu i różnych owoców - prasadam (sanskr. czystość, łaska, dar). Dopiero potem mogą one zostać spożyte. Najważniejszym elementem nabo- żeństw jest samkirtam (sanskr. śpiewanie imion boga), wspólne śpiewanie, odmawianie albo mruczenie i nucenie „świętych imion Kriszny i Ramy", jako że nieprzerwana służba samkir- tam prowadzi do osiągnięcia świado- mości Kriszny. Poświęceni bogu śpie- wają transcendentalne połączenia dźwiękowe maha-mantry (sanskr. wielki śpiew [dla uwolnienia ducha]): m Real-ly want to ~ go with P l T ków), jest też autorem songu do Kri- szny My Sweet Lord. 14 XI 1977 Prabhupada umarł w swych prywatnych komnatach w świątyni Kriszny-Balarama w Wrindawanie. Pozostawił po sobie ponad 60 książek. Od śmierci założy- ciela ruch Hare Kriszna jest kierowany kolektywnie przez 24-osobową Komisję Zarządzającą. Gremium to, odpowiedzialne za prowadzenie inte- resów i aktywność misyjną, zostało dobrane przez twórcę ruchu już w 1970. Każdy członek komisji, zbie- rającej się co roku w Wrindawanie, nosi tytuł „Jego Świętość" i odpowiada za jeden rejon geograficzny świata. W 1974 centrum ruchu w RFN stał się zamek Rettershof w górach Tau- nus. W kwietniu 1978 sąd krajowy we Frankfurcie skazał odpowiedzialnych funkcjonariuszy ruchu z zamku Rettershof na kary więzienia i wysokie grzywny po znalezieniu w grudniu 1974 podczas obławy policyjnej na zamku m.in. sporej ilości broni i amu- nicji. Latem 1980 centralę ruchu prze- niesiono do Jandelsbrunn. Kriszna, boskie wcielenie w wiel- kim poemacie dydaktycznym Bhaga- wadgita, zajmuje jako „najwyższy uosobiony bóg" centralną pozycję. Jego kult powinno się rozprzestrzenić na cały świat, bowiem każdy, kto choć raz szczerze wypowie jego imię, zostanie uwolniony od większej ilości grzechów, niż będzie w stanie popeł- nić. Służbę Krisznie wyznawcy uznają za jeden ze swych głównych obowiąz- ków, toteż do nowego hinduskiego nazwiska, które otrzymują przy wy- święceniu, dodają dąsa (sanskr. słu- ga), np. Jogeśwara dąsa. Żeńska for- ma brzmi dasi, np. Wimala-devi dasi. Czysta, ofiarna służba Krisznie, która oznacza bezinteresowną miłość i ufne oddanie (bhakti), jest transcen- dentalna wobec wszelkiego material- nego zanieczyszczenia. Przyczyny dzisiejszych problemów ludzkości, takich jak lęk, choroba, przemoc i wojna, należy upatrywać w niewiedzy o bogu Krisznie. Ludzie bez świadomości Kriszny pozostają uwięzieni w świeckiej świadomości pięcioma łańcuchami; są to: związa- nie z materialnym ciałem, z krew- nymi, z materialnym posiadaniem, z materialną nauką i z religijnymi formami i rytuałami, które nie od- noszą się do boga Kriszny. Ten stan świeckiej świadomości można zmienić tylko przez będącą jej przeciwieństwem świadomość Kriszny. Świadomość Kriszny jest „świadomością boga Kriszny w jego najwyższej po- staci". Ponieważ tylko ta świadomość wyzwala, główny cel M.T.Ś.K. stanowi osiągnięcie świadomości Kriszny. Ta nadświadomość i świadomość boga zarazem może przynieść zbawienie i ratunek światu, który zna tylko „nieosobowość" i „pustkę". Tylko życie w służebnej miłości Kriszny uwalnia od świeckiej świado- mości, każdy pełnoprawny członek musi przestrzegać czterech zasad: 1. Nie jeść mięsa, ryb, jajek, tylko zboże, owoce, sałatki i produkty mle- czne, i to wtedy, gdy zostaly złożone w ofierze (prasadam) bogu Krisznie. 2. Nie używać środków odurzających i pobudzających, jak papierosy, al- kohol i narkotyki, łierbata i kawa. 3. Wystrzegać się niedozwolonych sto- sunków seksualnych, uprawiać seks wylącznie w ramach małżeństwa, i to tylko raz w miesiącu w celu pro- kreacji. 4. Nie grać w gry losowe i hazardowe (totolotek, loteria, ruleta, karty), nie uprawiać sportu wyczynowego. Hare Kriszna, Hare Kriszna, Kriszna, Kriszna, Hare, Hare, Hare Rama, Hare Rama, Rama, Rama, Hare, Hare. 23. Rupa Goswami 24. Sanatana Goswami 25. Swarupa Damodar Goswami 26. Raghmatha Goswami 27. Dziwa Goswami 28. Kriszna dąsa Goswami 29. Narottama Das Thakur 30. Wisranatha 31. Baladewa 32. Jagnanatha Bobadżi 33. Bhaktiwenda Thakur 34. Gaura Kiszora Das Bobadżi 35. Sri Bhaktisiddhanta Saraswati 36. A.C. Bhaktiwedanta Goswami Pra- bhupada Imiona Kriszny i Ramy opisują w różny sposób „najwyższego uoso- bionego boga", a ponieważ za pomocą słowa „Hare" jako formy wezwania hara (siła boga) można dotrzeć do niego, każdy, kto wyśpiewuje imię „boga Kriszny", zostaje przez spiry- tualny dźwięk bezpośrednio z nim związany. Mantra Hare Kriszna za- wiera 16 słów i musi być codziennie powtórzona przez każdego członka Przestrzeganie tych zasad ma dać „człowieka o dobrym charakterze". Zwolennicy Hare Kriszny żyją we wspólnotach, których centrum orga- nizacyjnym są świątynie. Zarządcy tych świątyń Radhy-Kriszny stoją na czele hierarchicznej struktury auto- Rozklad dnia: godz. 3.30 pobudka i prysznic, naznaczenie ciala w 12 miejscach znakiem Kriszny, 4.00 wspólne nabożne śpiewanie, Mitry kult misteryjny ; z obszerną symboliką w sposób d matyczny przedstawiały „świętą cję" powtarzania losu umierająa i zmartwychwstającego bósti w czym uczestniczyli mystowie zgi nie z formułą misteryjną: MIKRONEZYJSKIE RELIGIE PLEMIENNE Bądźcie ufni. mystowie! Podobnie jak bóg zosta! uratowany, lak dla nas ratunek wyrasta z cierpienit MITRY KULT MISTERYJNY MISTERYJNE KULTY M.r.p. to autochtoniczne religie tu- bylców Mikronezji (gr. małe wyspy) - środkowej części Oceanii obejmującej wyspy: Karoliny, Mariany, Mar- shalla, Gilberta, Nauru. Ich miesz- kańcy należą w większości do poli- nezyjskich, melanezyjskich i indone- zyjskich grup ludnościowych, w któ- rych przeważają mongoloidalni Mik- ronezyjczycy. W mikronezyjskim świecie wyspiarskim żyje jeszcze tylko ok. 1500 wyznawców religii plemien- nych. Stanowią oni dziś znikomą mniejszość ludności (1,3%), większość to chrześcijanie (ok. 98%). Religie plemienne Mikronezji należą do religii -» Oceanii. W 1521 Ferdynand Magellan - por- tugalski żeglarz w służbie hiszpańs- kiej - odkrył wyspę Guam w zachod- niej Mikronezji, Hiszpania więc stała się najstarszą władzą kolonialną w tej części Oceanii; potem pojawiły się M.k. obejmują różne kulty religijne starożytności greckiej, hellenistycznej i rzymskiej, których decydujący przebieg musiał pozostawać tajny jako misterium (gr. mystein, zamknąć oczy lub wargi), dostępny tylko dla mys- tów (wtajemniczeni) po wprowadze- niu ich przez mystagogów (gr.-łac. przywódcy) w mysterion (gr. tajem- nica). Pochodzenie m.k. sięga czasów prehistorycznych. Najstarszym zna- nym kultem jest kult eleuzyński (VII w. przed Chr.). Od czasów hellenis- tycznych (od 300 przed Chr.) kulty te rozprzestrzeniały się coraz dalej na zachód, zwłaszcza w imperium rzym- skim. Okres ich rozkwitu, przede wszystkim wśród dolnych warstw Niemcy, Japonia, USA i Anglia. Pier- wotni mieszkańcy Mikronezji, zdzie- siątkowani przez hiszpańskie podboje, w następstwie kolonizacji i chrześ- cijańskich akcji misyjnych od stuleci podlegali wpływom europejskim. W mitach centralne miejsce zajmują dawni herosi, przede wszystkim patroni żeglugi Paliilop i jego syn Aluluei, którzy przekazali wyspia- rzom tajniki sztuki nawigacyjnej. Z rozpowszechnionego na Karolinach mitu znani są bracia-bliźnięta: piękny i dobry Luk oraz szpetny i podstępny Olofat, który próbuje zmienić świat przez swoje figle i for- tele. Głównymi mitycznymi postaciami na Wyspach Gilberta są Nareau Starszy i Nareau Młodszy, także bę- dący typem spryciarza. Bogowie schodzą na plan drugi wobec przodków, z których przod- kowie-osiedleńcy - przywódcy daw- społeczeństwa, przypada na III i IV w. przed Chr. Rozróżnia się dwie kategorie m.k.: 1. kulty pochodzenia greckiego, np. - » eluzyński, -> samotracki, -> dioni- zyjski i -» orficki, oraz 2. kulty po- chodzenia orientalnego, np. -» Attisa i Kybele (z Azji Mniejszej), -> Izydy i Ozyrysa (Egipt), -» Adonisa (Syria) i -> Mitry (Persja). W misteriach najistotniejsze zna- czenie mają przeważnie losy boskich partnerów (z wyjątkiem przezna- czonego tylko dla mężczyzn pers- kiego kultu Mitry), matki i córki, matki i wnuka, ojca i syna, małżonka i małżonki, kochanka i kochanki, z których jedno zostaje oderwane od drugiego przez śmierć, a następnie nych grup osiedleńczych - doznają najwyższej czci. Z czcią przodków wiąże się prak- tykowany często zwyczaj pochówku na łodzi. Łodzie ze zmarłymi puszcza się na morze, albo też wypływa się w morze, by ich tam pochować, ułat- wiając im w ten sposób powrót do krainy przodków. Pośrednikami mię- dzy żyjącymi i przodkami są seniorzy rodziny albo rodu. Na Karolinach i Wyspach Mar- shalla porządek społeczny opiera się przeważnie na zasadzie matriarchatu. Z organizacją rodową wiążą się wy- obrażenia totemiczne. Pochodzenie od totemu przesądza o charakterze pokrewieństwa społecznego, od tote- mu bierze też nazwę ród. Charakterystyczne dla Mikronezji i godne uwagi są historie obrazkowe umieszczane na ścianach szczytowych i belkowaniu domów mężczyzn. przywrócone dzięki zmartwych- wstaniu. Bóstwa m.k. to pierwotnie bóstwa wegetacji; w ich umieraniu i ożywaniu odzwierciedlała się corocznie umiera- jąca i ożywająca na nowo flora i fauna. Człowiek dostrzegał analogię między corocznym obumieraniem wegetacji a śmiercią człowieka, w corocznym zaś odradzaniu się wegetacji znajdywał potwierdzenie ludzkiej tęsknoty za życiem po śmierci. Różnica między jednorazowym, historycznym życiem człowieka i periodycznym, pozahistorycznym procesem trwania przyrody miała zostać przezwyciężona w toku mitycznych personifikacji: siła życiowa przyrody objawiała się jako wszechrodząca matka, a owoc wegetacji jako jej córka, syn, wnuk, małżonek lub uko- chany. Z osobowo potraktowanego ożywania zmarłego bóstwa mysta czerpał nadzieję co do swego życia po śmierci. W przeciwieństwie do innych kul- tów starożytności, które miały głównie służyć poprawie zewnętrznych warunków życia, np. żyzności pól i płodności trzód, m.k. podkreślały Misteria Mitry są kultem żołniers- kim, do którego dopuszczano tylko mężczyzn, nazwanym od Mitry (u- mowa), indoirańskiego boga prawa i porządku państwowego, a także stowarzyszeń męskich w Iranie. Mi- sjonarzami tego kultu misteryjnego byli zrazu orientalni żołnierze w służbie armii rzymskiej, kupcy i niewolnicy. W 67 przed Chr. kult Mitry dotarł do Italii, rozprzestrzeniając się z rzymskiego garnizonu naddunajs- kiego aż po Germanię. Potem przeni- knął przez Ren do Galii i Brytanii, a także do Szwajcarii i Hiszpanii. Był rozpowszechniony w całym państwie rzymskim, z wyjątkiem obszarów gre- ckich. W misteriach Mitry najistotniejszą rolę odgrywały moce dobra i zła, Ahura Mazda i Ahra Mainyu. Mitra, 1 Mitra zabijający byka, malowidle ścienne, wys. 2,83 m, szer. 3,49 m (ok. 170), z ruin mitreum w Santa Maria Capua Yetere, Wiochy 2 Schemat mitreum w Karnuntum, Austria 1. Wejście 2. Środkowy ganek 3. i 4. Ławy dla mystów do siedzenia i leżenia 5. Wizerunek kultowy Mitry wewnętrzną, osobniczą stronę ludz- kiego bytu. Kulty te, zakładające oso- bisty stosunek mysty do czczonego bóstwa, służyły uduchowieniu mysty i osiągnięciu przezeń szczęśliwego dalszego życia pozagrobowego. Po- zostawały tym samym w sprzeczności z oficjalnymi kultami państwowymi, które miały na względzie przede wszy- stkim doczesny dobrobyt społeczności państwowej. Obrzędy kultowe MŁODZIEŻOWE RELIGIE MOABICKA RELIGIA 310 Młodzieżowe religie należący do strefy światła, chwytał stworzonego przez Ormuzda dzikiego prabyka i zabijał go, aby z umierają- cego zwierzęcia mogły powstać wszy- stkie rośliny i zwierzęta. Przy narodzinach człowieka miała ze sfer planetarnych zstępować nie- śmiertelna dusza, stając się przy tym w większym czy mniejszym stopniu nieczystą. Podczas próbnego okresu ludzkiego życia dusza miała moż- liwość uwolnienia się od tej nieczys- tości przez moralne działanie i mąd- rość. Przy śmierci człowieka docho- dziło do walki o duszę między duchami światła i ciemności. Mitra stawał po stronie swoich wtajemniczonych, tak że ich dusze mogły wznieść się ku górze. Określenie m.r. pojawiło się na po- czątku lat siedemdziesiątych na ozna- czenie grup i ruchów światopoglądo- wo-religijnych powstających od 1954 w Azji i Ameryce, których zwolennicy rekrutowali się przeważnie spośród młodych ludzi - w wieku od 18 do 40 lat - głównie z klasy średniej. Inne nazwy tych nowych ruchów to: sekty młodzieżowe, psychogrupy, psycho- kulty, nowe ruchy religijne, nowe wspólnoty światopoglądowe. W Sta- nach Zjednoczonych bywają nazywane kultami destrukcyjnymi (destruc-tive cults). M.r. są najmłodszymi ruchami światopoglądowo-religijnymi wśród - > nowych religii. Należą do nich we- dług licznych znawców przedmiotu: powstały w 1954 w Korei -> Kościół Zjednoczenia, wyłonione w Indiach z hinduizmu ruchy -»• Ananda Marga (1955), -> Divine Light Mission (1960) i -> Międzynarodowe Towa- rzystwo Świadomości Kriszny (1966) Dla mystów kultu Mitry istniało siedem stopni wtajemniczenia, po których wspinali się do pełnego bra- terstwa: 1. kruk (corax), 2. ukryty (kryphios), 3. żołnierz (miles), 4. lew (leo), 5. Pers (perses) jako najpierw wybrany naród, 6. biegacz słońca (heliodromos), 7. ojciec (pater) jako religijny przywódca. Wtajemniczeniu w każdy z tych siedmiu stopni służyły próby cierp- liwości i odwagi. Dopiero po zdobyciu pierwszych trzech „stopni służebnych" posiadacze ostatnich czterech „stopni uczestnictwa" mogli brać udział w misteriach. Główny rytuał kultu stanowiło za- bicie byka, uzmysłowienie mitu Mitry zabijającego byka. Pomieszczenia oraz określane mianem psychogrup -» Transcendentalna Medytacja (1958) i -> Bhagawan Śri Radżnisz (1966). Z Ameryki wywodzą się: -> Scientology Church (1954), -> ec- kankar (1964) oraz wyrosły z chrześ- cijaństwa ruch -» Dzieci Boże (1969). Ruchy te, manifestujące swoje ist- nienie od początku lat siedemdziesią- tych, wzbudzają coraz większe zainte- resowanie, przejawiające się zarówno w akceptacji, jak i negacji. Jako reakcja na ich liczebny wzrost w wielu krajach zachodnich powstają tzw. ini- cjatywy rodzicielskie - związki rodzi- ców nie mogących pogodzić się z tym, że ich synowie i córki przystępują do tych ugrupowań. W Niemczech jako pierwsza ukon- stytuowała się w 1975 w Monachium Inicjatywa Rodziców na Rzecz Po- mocy Przeciwko Zależności Ducho- wej i Religijnemu Ekstremizmowi. Po niej powstały podobne organizacje w Nadrenii Północnej - Westfalii kultowe, mitreje, to małe krypty, nazywane również jaskiniami. Były to podłużne pomieszczenia, prze- ważnie podziemne, stosunkowo małe, zamknięte po obu stronach kamien- nymi ławami dla uczestników kultu i apsydą z ołtarzem. W centrum znaj- dował się wizerunek Mitry zabijającego byka. Obok zabójcy byka stali przeważnie dwaj geniusze, dadoforo- wie, jeden z podniesioną, drugi z opu- szczoną pochodnią. Lwiogłowa statua oznaczała czas, Zervan, ponieważ teologia Mitry wywodziła się z zer- wanizmu. W Azji Mniejszej przedstawiono Mitrę po raz pierwszy z czapką frygij- ską. Lew był symbolem ognia, ko- cioł - wody, a wąż - ziemi. (1976) i Dolnej Saksonii (1979). Wię- kszość z nich jest zrzeszona w or- ganizacji centralnej założonej w 1977 pod nazwą Akcja na Rzecz Wolności Duchowej i Psychicznej - Wspólnota Robocza Inicjatyw Rodzicielskich. Jej cel stanowi prowadzenie działalności uświadamiającej na forum pub- licznym, reprezentowanie interesów zrzeszonych w niej osób, wymiana doświadczeń z podobnymi organiza- cjami za granicą. Sąd administracyjny w Kolonii zakazał rządowi federa- lnemu udzielania dalszego wsparcia finansowego Akcji jako organizacji z gruntu sprzecznej z prawem. W 1980 w Paryżu europejskie ini- cjatywy rodzicielskie utworzyły zwią- zek pod nazwą International Com- mitee Concerned with New Totalita- rian Ideological and Religious Or- ganizations (Międzynarodowy Ko- mitet do Spraw Neototalitarnych Or- ganizacji Ideologicznych i Religij- nych). W odpowiedzi na liczne inicjatywy rodzicielskie przedstawiciele m.r. po- woływali własne związki, w których udzielali się rodzice członków tych ruchów, np. Dzieci Boże wspierała organizacja Thankfull Parents of the Children of God (Wdzięczni Rodzice Dzieci Bożych), a Kościół Zjednocze- nia w Niemczech założył w 1976 Wspólnotę Rodziców Kościoła Zje- dnoczenia, wchodzącą z kolei w skład munistycznego International Parents Association (Międzynarodowy Zwią- zek Rodziców). W 1977 Scientology Church powołał do życia Związek Rodziców Niemieckich Kościołów Scjentologicznych. Cechą charakterystyczną prawie wszystkich m.r. są rzucające się M.r. była religią pómocno-zachod- niego semickiego ludu Moabitów, za- mieszkującego górską krainę Moab, położoną między wschodnim wybrze- żem Morza Martwego a Pustyniami Syryjską i Arabską; stolicą tej krainy był Dibon. M.r. należy do religii w oczy ludziom z zewnątrz zmiany postaw ich zwolenników wobec do- tychczasowego życia. Z chwilą przy- łączenia się do ruchu zazwyczaj zry- wają oni więzi z rodziną i porzucają pracę. Często przenoszą się do domu będącego siedzibą ruchu (aśram, cen- ter, home), aby we wspólnocie dóbr móc prowadzić intensywne życie gru- powe. Wyznawcy uważają się za wy- brany krąg osób poświęconych bogu lub za Święte Rodzeństwo. Stosunki społeczne we współczes- nym świecie są często dalekie od wzajemnej życzliwości, toteż m.r. oferując model życia we wspólnocie zaspokajają indywidualną potrzebę bezpieczeństwa wielu młodych ludzi. -> kananejskich i tym samym również do -> semickich i -> Azji Południo- wo-Zachodniej. Moabici toczyli przewlekłe walki z pokrewnymi Izraelitami (Rdz 19,30 nn). Sprowadzili jasnowidza Bileama, aby przeklął Izrael (Lb 22). Od cza- Moabicka religia j 1 Bhagawan Śri Radżnisz, zalożyciel ni -> Bhagawan Śri Radżnisz 2 „Kamień Moabitów", stela z inskryp sławiącą zwycięstwo króla Meszy (ok. < przed ChrJ. Paryż, Luwr Dla zaznaczenia zmiany tożsan ści na skutek przystąpienia do wsp noty młodzi przyjmują często no imię „zakonne", przywdziewają r wy ubiór (także „zakonny"), niekie zmieniają uczesanie. Centralną postacią wspólnoty j< jej przywódca - założyciel ruchu ba religii lub jego następca czy oso przez niego powołana (bhagaws guru, mahariszi, mistrz lub Świ^ Ojciec) - wymagający od członk( bezwarunkowego posłuszeńst\ w sprawach życia i głoszonej nauk W publicznych dyskusjach z m i psychogrupami dużą rolę odgry\ problem „odprogramowania" UC2 stoików takiego ruchu czy psych grupy po ich wystąpieniu ze wspóln ty, przeciwdziałającego uprzednien „zaprogramowaniu" (za pomocą o powiednich programów terapeutyc nych i medytacyjnych). Chodzi o us nięcie „zaprogramowanej podst wy", wyznaczającej stosunki jedn stki ze społeczeństwem, jej spos< życia i myślenia. sów Dawida popadli w zależno; od Izraela, z której uwolnił ich kr Mesza (por. 2 Krl 3,4 nn). Słynna je znaleziona w 1868 w Dibonie ste z inskrypcją sławiącą zwycięstw króla Meszy (ok. 830 przed Chr. przechowywana w Luwrze w Paryżi MONGOLSKA RELIGIA 312 Mongolska religia Najwyższym bogiem Moabitów był Kamosz (Kemosh), którego wymienia napis na steli zwycięstwa Meszy: Jam jest Mesza, syn Kamoszmeleka, król Moabu z Dibonu... i ja wzniosłem to sanktuarium Kamaszowi w Kirczah za uratowanie Meszy. M.r. jest autochtoniczną, przedla- maicką religią staromongolskiego ludu do 2. połowy XVI w., kiedy to w Mongolii ostatecznie przyjął się -> buddyzm w postaci lamaizmu. Jednakże do dziś żywe są elementy staromongolskiej religii ludowej. Wy- wodzący się z Azji Środkowej Mon- gołowie należą do grupy mongoloida- Inej. Gdy w bezkresnej przestrzeni ste- pów niebo stanowi jedyną możliwość orientacji, kosmos obraca się wokół gwiazdy polarnej jako osi świata. Pod nią mongolski władca świata ma swoją siedzibę i tu znajduje się „pępek" świata. Z takiego obrazu świata Mon- gołowie wywodzą swoje zadanie pod- bicia i uśmierzenia wszystkich ludów „czterech kątów", tj. 4 stron nieba. Największą postacią mongolskiej historii był władca Mongołów Czyn- gis-chan (mong. oceaniczny Chan; 1155/67-1227), twórca mongolskiego państwa świata, wywodzący swoje władztwo od boga nieba Tengri. Wspólnotę m. założył w 1830 Jo- seph (Joe) Smith (1805^14) w Fayette w stanie Nowy Jork (USA). Jej człon- Bowiem on uratował mnie od wszystkich tych królów i pozwolił mi ujrzeć całą moją radość na wszystkich moich wrogach... I z powrotem sprowadził je Kamosz za moich dni... I Kamosz rzeki do mnie: Idź, odbierz Nebo Izraelowi!.. Bowiem poświęciłem je Asztar Kamo- Czyngis-chan, „wysłaniec losu", stał się po śmierci sam „władcą nieba" i najznakomitszym z bóstw przodków; oczekuje się jego powrotu w przyszłości i ponownej odbudowy państwa. Jego sanktuarium „ośmiu białych namiotów" znajduje się w łuku Ordos. W 2. pół. XIII w. mocarstwo Mongołów osiągnęło szczyt swojej potęgi, kiedy to rozciągało się od Morza Wschodniochińskiego aż po Polskę i od Himalajów aż po Syberię. Wobec rozległego horyzontu stepu spojrzenie staromongolskich jeźdź- ców-nomadów zwracało się ku niebu, skąd przychodził deszcz na pastwiska trzód. Niebo było siedzibą ojca nie- bios Tengri albo Tangi (mong. nie- bo), zwanego również erketii Tengri (potężne niebo), móngke Tengri (wie- czne niebo) i kokę móngke Tengri (błękitne, wieczne niebo), przedsta- wianego w postaci jeźdźca z chorąg- wią. Ten najwyższy bóg nieba stał na czele 99 istot niebiańskich, z których MORMONI kowie od 1838 nazywają ją Church of Jesus Christ of Latter-Day Saints (ang. Kościół Jezusa Chrystusa Świę- Bóg Kamosz był na równi z bogiem Izraela zagniewany na swój kraj, wydał go przeto na pastwę wrogom, aby go potem wyzwolić. Król Mesza kazał wznieść ten „kamień Moabitów" w świątyni ku czci Kamosza dla upa- miętnienia zwycięstwa w Dibonie. Innymi bóstwami Moabitów byli Asztarte i Beelphegor (Baal-Pegor; Lb 25, 3,5). 44 zaliczano do strony wschodniej nieba, a 55 do zachodniej. Czasami dochodziły jeszcze 3 istoty niebiańskie strony północnej. 99 niebianom odpowiadało 77 matek ziemi, które niekiedy reprezentowane były przez matkę ziemię Etiigen. Chagana ebugen, boga trzód i płodności, przedstawiano jako białowłosego i na biało odzianego starca. Niezależnie od bóstw jeźdźców, bogów opiekuń- czych jeżdżących konno bohaterów, oddawano cześć opiekuńczym bóst- wom domowym z wojłoku (angory). Wieszano je przy wejściu do jurt i składano im ofiarę z mleka. Łączność z bogami zapewniali przez ofiary kapłani-szamani, zarówno mężczyźni (bóge), jak i kobiety (idughan). W ekstazie szamani lub szamanki kierowali dusze zmarłych w zaświaty. Przy obo, stosie kamieni na placu kultowym, gdzie zbierały się miejs- cowe duchy, wędrowcy i podróżnicy prosili je o opiekę. tych Dnia Ostatniego) i odżegnują się od określania ich mianem m., które przylgnęło do nich od tytułu księgi The Book of Mormon (ang. Księga Mormona). Mormonizm wyznaje łą- cznie 4476000 ludzi w 51 krajach. Jedna piąta z nich żyje poza USA, m.in. w Wielkiej Brytanii, Włoszech, Francji, Belgii, Szwajcarii i RFN. Centrum kultu stanowi Salt Lakę City w stanie Utah. Ta wspólnota religijna, powstała na bazie chrześcijańskiej, zalicza się do -> nowych religii Ameryki Płn. Założyciel - prorok Joseph (Joe) Smith urodził się 23 XII 1805 jako czwarte z dziesięciorga dzieci w prez- biteriańskiej rodzinie farmerskiej Jo- sepha i Lucy Mack Smith we wsi Sharon w stanie Yermont. W 1820 piętnastoletni Joseph przeżył swoje pierwsze objawienie boga, który go przestrzegł przed przyłączaniem się do jakiejkolwiek z istniejących wspólnot religijnych, ponieważ wszystkie „budzą jego wstręt". W nocy 21 IX 1823 Smith doznał trzykrotnej wizji anioła Moroniego, który opowiedział mu o księdze spisanej na złotych płytach, donoszącej o dawnych mie- szkańcach Ameryki i kazaniu zmart- wychwstałego Chrystusa w Ameryce; księga ta miała być zakopana w szka- tule na górze Cumorah koło wsi Man- chester w stanie Nowy Jork. Cztery lata później, 22 IX 1827, przeżył ko- lejną wizję, w czasie której anioł prze- kazał mu te złote płyty. Posługując się dwoma kryształami, Urim i Thum- mim, analfabeta Smith odcyfrował te teksty w „zreformowanym egipskim" piśmie i przetłumaczył. Podyktowane farmerowi Martinowi Harrisowi, na- uczycielowi Oliverowi Cowdery i wie- śniakowi Dawidowi Whitmerowi dzieło ukazało się na początku 1830 pt. Księga Mormona. 6 IV 1830 Smith wraz z czterema członkami rodziny i dwoma zwolennikami założył nową wspólnotę religijną w Fayette, występując jako zwiastun nowego objawienia. Później z 2000 zwolen- ników wywędrował do stanu Ohio, gdzie w 1831 osiedlił się w Kirtland. W 1838 udał się do Four West, a w 1839 do Nauvoo w stanie Illinois. W 1844 kazał zgłosić swoją kandydaturę na prezydenta USA. Dostał się jednak za różne przewinienia do wię- zienia w Carthago w stanie Illinois. Do procesu nie doszło, ponieważ oburzone tłumy 27 VI1844 wdarły się do więzienia i zastrzeliły Josepha Smi- tha oraz jego brata Hyrama. Po jego śmierci kierownictwo m. przejął Brigham Young (1801-77), który został ich pierwszym prezyden- tem. Na czele 15 000 wyznawców roz- począł l III 1846 długi (1700 km) marsz na bezludny zachód. Po róż- nych nieudanych próbach osiedlenia się, 24 VII 1847 m. dotarli do okolic Wielkiego Jeziora Słonego. Tu, w sta- nie Utah, zbudowali swoje „państ- wo" ze stolicą Salt Lakę City, zmie- niając pustynny obszar w kwitnący ogród. Dzień 24 VII jest tam corocz- nie obchodzony jako święty Dzień Pioniera. Z biegiem czasu powstały wśród m. różne ugrupowania. Wskutek protestu przeciw wprowadzeniu wielożeńst-wa doszło w 1852 do rozłamu, z którego wyłonił się Zreformowany Kościół Jezusa Chrystusa Świętych Dnia Ostatniego z główną siedzibą w In- dependence w stanie Montana. Jego kierownictwo przejął syn, a następnie wnuk Smitha. Inny odłam m. to The Church of Jesus Christ (Kościół Jezusa Chrystusa) z 1862. Podstawą nauk m. jest 13 artyku- łów wiary przyjętych l III 1841. We- dług nich bóg-ojciec Elohim, jego syn Jahwe-Chrystus i Duch Święty stano- wią trójcę bogów. Z alegorycznego podobieństwa człowieka do boga wnioskuje się o potencjalnej identycz- ności boga i człowieka. Wprawdzie bóg znajduje się w stanie swego naj- wyższego rozwoju, ale dawniej był tym, czym człowiek jest dzisiaj. Duch człowieka z jego preegzystencyjnego Mormoni 3 bytu wciela się w doczesne ciało, a tu przez poznanie prawdy kształt wać się dalej, osiągać coraz wyżs stopień rozwoju, aż do istoty boski do rangi synów i córek boga. Jakim jest człowiek, takim był niegdy: bóg; Jakim jest bóg, takim może kiedyś byt człowiek. Z tą wiarą w postęp związany je chiliazm, wedle którego przed ko cem świata Jezus Chrystus, za żyć pozostający w poligamicznym zwią ku z Marią, Martą i Marią Ma daleną, pojawi się m. na szczycie ii świątyni w Salt Lakę City i wr; z nimi po pierwszym zmartwychwst niu ustanowi tysiącletnie państv w Ameryce, w którym każdy doz) 100 lat. Po drugim zmartwychwst niu nastąpi Sąd Ostateczny; wtedy i doznają spełnienia boskości. Joseph Smith, podający się za pr roka, apostoła Jezusa Chrystusa i m starszego w kościele, który z począ ku zdecydowanie opowiadał się ; jednożeństwem, w 1836 wszedł w p> ligamiczne związki (liczbę jego że szacuje się na 27-49) i proklamow w 1843 „na rozkaz boga" wielożeńs wo. Jego pierwszy następca Brigha Young pozostawił po swojej śmier w 1874 17 żon i 56 dzieci. Wielożeństwo przysporzyło r mnóstwa kłopotów, zwłaszcza odką w 1862 kongres USA uchwalił ustaw przeciw poligamii. Dopiero 24 I 1890 trzeci prezydent m. Wilfoi Woodruff wydał oficjalny manife przeciw poligamii. Dzisiaj m. przestrzegają wysokiej standardu etycznego. Rezygnują z a koholu, kawy i herbaty. Palenie tyt< niu i nadmierne spożywanie mięsa je zabronione. Poszczą raz w miesiąci Dziesięcina uchodzi za nakazać przez boga, toteż każdy wstępując do wspólnoty oddaje jej 1/10 mają NABATEJSKA RELIGIA NAZARETHA CHURCH 314 Mormoni ku, a potem na bieżąco 1/10 swoich dochodów. Wielu młodych m. pracuje przez 2 lata za granicą jako mis- jonarze bez żadnego wynagrodzenia. M. praktykują chrzest wiernych (od 8 roku życia) przez zanurzenie. Zmarłym również udziela się chrztu, jeżeli ich personalia są znane; dlatego w Salt Lakę City działa Towarzystwo Genealogiczne, przy pomocy którego m. prowadzą badania rodowodów, aby zastępczo na sobie dokonywać chrztu zmarłych przodków. Niedzielną wieczerzą z chlebem i wodą czczą pamięć przymierza między człowie- kiem i bogiem. Małżeństwo może być zawarte w dwóch formach: na czas określony (tj. między żyjącymi) i na wieczność (niebiańskie małżeństwo żyjącego ze zmarłym), co wiązało się z przekonaniem, że niezamężne kobiety nie mogą być zbawione (to było też zresztą przyczyną okresowo prak- tykowanej poligamii). Małżeństwo na wieczność może być zatwierdzone tylko przez nielicznych upoważnio- nych urzędników i tylko w ośmiu do tego przeznaczonych świątyniach. Państwo m. w stanie Utah jest teokratycznie ukształtowaną wspól- notą, na czele której stoi pierwszy prezydent. Urzędnicy, zorganizowani w wielostopniową hierarchię, należą albo do wyższego duchowieństwa Melchizedeka (12 apostołów, patriar- chów lub ewangelistów, arcykapłani, siedemdziesięcioletni i starsi), albo do niższego duchowieństwa Aarona (ka- płani, nauczyciele, diakoni). Ten hie- rarchiczny porządek urzędów czyni z m. jedną z najlepiej zorganizowanych wspólnot religijnych. Każdy wyznawca należy do ward (gminy), na czele której stoi biskup; w diasporze jest to branch (odgałęzie- nie). Kilka wardów tworzy stakes (okręgi, tzw. filary Syjonu), kierowane przez prezydenta. Kilka branches tworzy dystrykt, a kilka dystryktów misję. Tak więc m. należą do dwoja- Glówna świątynia mormonów w Salt Lakę City w stanie Utah, USA kiego rodzaju gmin: lokalnych i mi- syjnych. W centrum stanu Utah znajduje się święte dla wszystkich m. miasto Salt Lakę City z wzniesioną tam w latach 1853-59 sześciowieżową świątynią z jasnego granitu z posągiem Moro- niego na najwyższej wieży. Drugie sanktuarium to tabernakulum z 1867, owalna hala długości 76 m, szerokości 45 m i wysokości 21 m, z dachem w kształcie żółwia, zawierająca 13 500 miejsc siedzących. To sanktuarium chlubi się jednymi z najlepszych or- ganów świata. Oprócz Biblii m. uznają trzy inne święte pisma, z których Księga Mor- mona jest najważniejsza i uchodzi za czołowe pismo objawieniowe Ameryki; nazwa księgi pochodzi od imienia jednej z wymienionych tam postaci amerykańskich dziejów zbawienia. „Odkrywca" i „tłumacz" Smith ob- jaśniał tę nazwę jako połączenie dwóch słów: mor, czyli skróconego angielskiego morę, więcej, i egipskiego mon, dobry (słowo mon w języku egipskim nie występuje). Księga, która pierwszy raz ukazała się w druku na początku 1830, obejmuje 15 od- dzielnych pism (ksiąg) i liczy 550 stron. Opisuje czasy od 600 przed Chr. do 421 po Chr. Opowiada o tym, jak pierwsi osiedleńcy na kontynencie amerykańskim, Jaredyci, zostali w 590 przed Chr. wyparci przez wkraczających do kraju w charakterze kolonistów Izraelitów. Ci ostatni podzielili się na czczących boga Nefitów i buntowniczych Indian, którzy w Księdze Mormona nazywani są Lamanitami. Lamanici w wielu wal- kach z Nefitami wytrzebili ich niemal doszczętnie; uratowali się tylko nieli- czni, wśród nich Mormon, ostatni prorok Starego Przymierza, i jego syn Moroni. Obaj spisali Księgę Mormona na złotych płytach, aby nowi koloniści Ameryki, którzy zajmą miejsce Nefitów, mogli poznać dzieje swego kraju. Moroni w 421 po Chr. ukrył tę księgę w ziemi na pagórku, a w 1827 przekazał ją Smithowi. Księga Mor- mona opiera się na historycznych i proroczych pismach Starego Tes- tamentu; ok. 400 cytatów przejętych jest zeń dosłownie. Kazanie na górze zostało wzięte z Nowego Testamentu. Dwa pozostałe święte pisma m. to The Pearl of Great Price (ang. Wspaniała perła) oraz Doctrine and Con-venants (Nauki i przymierza) z proroctwami przywódców. Chronologia 1830 Pierwsze wydanie The Book of Mormon w stanie Nowy Jork; 6 IV Joseph Smith (1805^14) zakłada wspólnotę mormonów. 1847 W Dniu Pioniera (24 VII) m. docierają do Wielkiego Jeziora Słonego; założenie Salt Lakę City nad Jordan River. 1853-1859 Wzniesienie świątyni w Salt Lakę City w Utah. 1890 Trzeci prezydent m., Wilford Woodruff, zakazuje wielożeństwa wprowadzonego przez założyciela wspólnoty. 1896 Utah staje się stanem USA. N.r. to religia kupieckiego ludu Nabatejczyków, osiadłego od 300 r. przed Chr. w Edom, na północny wschód od Morza Czerwonego. Na- batejczycy byli ludem arabskim z ara- mejskim językiem pisanym, a n.r. należała do religii -» semickich i -> Azji Południowo-Zachodniej. Od 200 r. przed Chr. istniało państwo Nabatejczyków o hellenistycznej kulturze; szczytowe lata jego świetności przypadły na okres między I w. przed Chr. a I w. po Chr. Państwo to, ze stolicą w Petrze, sięgało od wscho- dniej Jordanii po Damaszek. Za cesarza rzymskiego Trajana (98-117) zostało włączone w 106 r. w obręb rzymskiej prowincji Arabia Petraea. N.Ch. (ang. Kościół Nazaretański) został w 1911 założony przez Isaiaha Mayekise Szembe (1870-1935) w Na- talu (Afryka Płd.). Liczy dziś ok. 80 000 nazaretan, jak nazywa się jego członków - przeważnie Afrykanów, ale również Hindusów - w Zululan- dzie, Suazi, Natalu i Transwalu, w Jo- hannesburgu i Pretorii, a także w Mo- zambiku. Centrum ruchu znajduje się w Ekuphakameni (wysokie miejsce) w pobliżu Durbanu. Ruch ten, wywodzący się z baptys- tycznego -> chrześcijaństwa, powstał jako reakcja na politykę apartheidu prowadzoną przez kolonizatorów. Zalicza się do nowych ruchów me- sjanistycznych Afryki Płd. Pochodzący z natalskiego plemienia Zulusów Szembe od najwcześniejszej młodości miewał wizje i „słyszał głosy". Jako małżonek czterech żon otrzymał pew- nego dnia podczas burzy polecenie: „Skończ z niemoralnością!" W rezul- tacie opuścił rodzinę i rozpoczął węd- rówkę po kraju jako kaznodzieja-as- ceta. W 1906, znany już jako znachor, przyjął chrzest w African Native Bap- tist Church (ang. Rodzimy Afrykański Kościół Baptystów). Został du- chownym, udzielał chrztu w Oceanie Indyjskim pod Durbanem, działał jako egzorcysta i znachor. Po sporach doktrynalnych z kiero- wnictwem kościoła baptystów opuścił go w 1911 i założy ł Ama Nazaretha Church. Oprócz cech charyzmatycz- nych Szembe obdarzony był niezwyk- łym talentem poetyckim i muzycz- nym, okazywał zrozumienie ducho- wych problemów zuluskich. Umarł 2 V 1935; nad jego grobem w Ekup- hakameni wzniesiono mauzoleum. Kierownictwo wspólnoty przejął po nim jego najmłodszy syn, John Galilee Szembe, urodzony w 1904 w Natalu. Fasada grobu urnowego (II-III w.). Pett Jordania Znaczniejszymi bóstwami Nab tejczyków byli Duszara (pan krajo1 razu?), bóg słońca, którego świę obchodzono w Petrze 25 XII (Gre< mylnie indentyfikowali go z Dionizi sem), oraz Allat (od arab. al-ils bogini). O znaczeniu dawnego państwa N ba tejczyków świadczą jeszcze obecn ruiny Petry (dziś. Jordania) z wielkir frontonami świątyń grobowych, gn bów skalnych i ołtarzami kamienn mi w kształcie sześcianów ze schoi kowatymi wykuszami. W napisanych i skomponowanyc ok. 200 pieśniach Szembe wyłóż w sposób dostępny emocjonalnie d Zulusów całą swoją naukę i nastr swego posłannictwa. On posiada ni biańskie klucze do raju dostępnej tylko dla czarnych. Jako „właścici kluczy" odpędza białych od bran niebios, ponieważ oni w swoim ziem kim życiu zaznali już dobra; bran niebios pozostaje otwarta tylko d wiernych czarnych. Charakterystyczna dla mesjanist cznego samorozumienia i świadomi ści posłannictwa jest wiara czarnyc w czarnego Chrystusa, który stano\ przeciwieństwo białego Chrystui kolonizatorów. Współczesnym wci leniem tego czarnego Chrystusa je proroczy założyciel ruchu. „Jezi przyszedł najpierw jako biały człi wiek. Teraz jednak przyszedł jak czarny człowiek, ucieleśniony w Sz Części świata Liczba niewierzących i bezwyznaniowców % ogółu niewierzących i bezwyznaniowców 1. Azja 2. Obszar b. ZSRR 3. Europa 4. Ameryka Pl. 5. Ameryka Łac. 6. Oceania 7. Afryka 700 523 000 84 477 000 52 289 000 25 265 000 16 828 000 3 246 000 1 840 000 79,2 9,5 5,9 2,9 1,9 0,4 0,2 884 468 000 100,0 górę Nhlangakazi w Natalu. W lipcu obchodzone jest w Ekuphakameni wielkie święto, podczas którego cho- rzy, a także bezpłodne kobiety, lecze- ni są dotknięciem świętego czarnego welonu. Jako święty dzień ty- godnia obchodzony jest sabat (so- bota). NIEMIECKORELIGIJNY RUCH NIEWIERZĄCY I BEZWYZNANIOWCY NIEWIERZĄCY I BEZWYZNANIOWCY NA ŚWIECIE 316 Niemieckoreligijny ruch mbe." Szembe uchodzi za „Chrystusa Zulusów". W styczniu każdego roku wyznawcy organizują pielgrzymkę na świętą N.r., zwany także ruchem wiary niemieckiej, jest zbiorczą nazwą or- ganizacji i grup, które na obszarze języka niemieckiego od końca XIX w. reprezentowały religię wyrosłą na podłożu światopoglądu rasistowskiego, narodowoniemiecką, eliminującą wszelkie elementy obce niemieckości. Ten ruch wyrosły z rasizmu i na- cjonalizmu w konfrontacji z „rasowo obcymi religiami", jak -»chrześcijań- stwo i -»judaizm, dążący do odnowy niemiecko-germańskiej narodowości przez wskrzeszenie religii (staro)ger- mańskiej - należy do -> nowych religii europejskich. Podstawę n.r. stanowiła teoria rasy sformułowana przez hrabiego J.A. Gobineau (1816-82), który rozróż- niał rasy aryjsko-męskie, cechujące się dominacją, i podległe im rasy niearyjsko-żeńskie, tworząc tym sa- mym podwaliny światopoglądu uwy- puklającego walkę ras i płci. Pierwszą zinstytucjonalizowaną formą tego ru- chu była organizacja o nazwie Deutschbund (Związek Niemiecki), założona w 1894 przez dziennikarza F. Langego; w 1907 malarz Ludwig Fahrenkrog (1867-1952) stworzył w Barmen Deutschreligióse Gemein-de (Gmina Religii Niemieckiej), prze- kształconą później w Germanische Glaubensgemeinschaft (Germańska Wspólnota Wiary). W 1911 E. Hun- kel powołał do życia Deutscher Orden (Zakon Niemiecki), a dyre- ktor poczty w Bremie O.S. Reuter - Deutschreligióse Gemeinschaft (Wspólnota Religii Niemieckiej), w 1917 przemianowaną na Deutsch- glaubige Gemeinschaft (Wspólnota Wiary Niemieckiej) z siedzibą w Her- leshausen koło Kassel. W owych la- tach powstały także inne, mniejsze organizacje tego rodzaju. N.r. przybrał na sile po I wojnie światowej. W Berlinie powstały: mło- dogermańska Yolksschaft der Nor- dungen (Wspólnota Ludów Nordyc- kich), a w 1928 Nordische Glaubens- gemeinschaft (Nordycka Wspólnota Wiary). Organizacje te oraz Germańska Wspólnota Wiary i Wspólnota Wiary Niemieckiej w 1931 zjednoczyły się, tworząc ruch pod nazwą Nor-disch- Religióse Arbeitsgemeinschaft (Nordyckoreligijna Wspólnota Ro- bocza) z siedzibą w Berlinie. Jej człon- kowie wierzyli w „nieśmiertelność nordyckiego człowieka w dziedzicach jego rasy i w wieczność duszy nordyc- kiej jako pierwiastka boskości na ziemi i we wszechświecie" oraz dążyli do „położenia kresu dominacji religii chrześcijańskiej przez zbudzenie ger- mańskiego praducha". W dniach 29- 30 VII 1933 - po przejęciu władzy przez narodowych socjalistów - or- ganizacje religii niemieckiej utworzyły w Eisenach związek pod nazwą Arbeitsgemeinschaft der Deutschen Glaubensbewegung, ADG (Wspól- nota Robocza Ruchu Wiary Niemiec- kiej). Jej celem było zastąpienie przy pomocy rządu hitlerowskiego obu wyznań chrześcijańskich (ewangelic- kiego i katolickiego) przez religię nie- miecką jako „trzecie wyznanie" w państwie. Największą i najbardziej wpływową organizacją ADG była Wspólnota Wiary Niemieckiej, skupiająca „nie związanych z kościołem, czystych ra- sowo niemieckich mężczyzn i kobiety". Organizacja ta deklarowała: „W Trzeciej Rzeszy nie stajemy obok innych wyznań, lecz zajmujemy miejsce obu podstawowych i każdej innej religii jako jedyna, gdyż wyłącznie prawdziwa potęga religijna; chodzi o Zygfryda lub Chrystusa". Obok ADG, która w 1934 przyjęła nazwę Deutsche Glaubensbewegung (Ruch Wiary Niemieckiej), NSDAP założyła w 1936 własną organizację religijną - Gottglaubigkeit (Wiara w Boga), a 26 XI 1936 na mocy rozporządzenia ministra spraw we- wnętrznych Rzeszy oficjalnie wpro- wadzono pojęcie Gottglaubige (wie- rzący w boga) w odniesieniu do człon- ków tego ruchu. Po zakończeniu II wojny światowej Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze wprowadził w 1945 zakaz działalności Deutsch-glaubige Bewegung _(Ruchu Wiary Niemieckiej) NSDAP. Kierowanej przez F. Fahrenkroga Germańskiej Wspólnocie Wiary udało się prze- trwać Trzecią Rzeszę. Ludendorffbe- wegung (Ruch Ludendorffa) - wyło- niony z założonego w 1925 przez gen. Ericha Ludendorffa (1864-1937) Tannenbergbund (Związku Tannen- berg), zakazany w 1933 przez nazis- tów, a przez trzecią żonę Ludendorffa Matyldę (1877-1966) przekształcony w Deutscłwolk (Naród Niemiecki) i w 1937 ugruntowany jako Gemein- schaft Deutscher Erkenntnis (Wspól- nota Niemieckiego Poznania) - pod- jął w l 946 po rocznej przerwie działal- ność jako Bund fur Gotterkenntnis (Związek Poznania Boga). Ten w 1961 przejściowo zakazany w RFN ruch nazywa się od 1970 Weltan- schauungsgemeinschaft - Bund fur Gotterkenntnis Mathilde Ludendorff (Wspólnota Światopoglądowa Związek Poznania Boga im. Mathilde Ludendorff). W latach powojennych powstawały sporadycznie nowe organizacje wiary niemieckiej, np. kierowana przez Jakuba Wilhelma Hauera (1881- 1962) Arbeitsgemeinschaft fur freie Religionsforschung und Philo-sophie (Wspólnota Robocza Wolnych Badań Religijnych i Filozofii), Deutsche Unitarier - Religionsge- meinschaft (Niemieccy Unitarianie - Wspólnota Religijna), Gemeinschaft der Gottglaubigen - Univer-sal- Unitarier (Wspólnota Wierzących w Boga - Uniwersalni Unitarianie), Kluter-Kreis (Krąg Kliitera), Religio- nsgemeinschaft der Gottglaubigen (Wspólnota Religijna Wierzących w Boga) regionu Dithmarschen oraz Riff-Kreis (Krąg Riffa) w Wiesbaden. Wszystkie wymienione organizacje n.r. można podzielić na dwie zasad- nicze grupy: 1) „wierzących w niemie- ckość" w sensie węższym, którzy usi- łują pogłębić religijnie światopogląd rasistowski; 2) „wierzących w boga", Za n. i b. uważa się ludzi niereligij- nych, nie opowiadających się za żadną religią ani wyznaniem, którzy - w przeciwieństwie do -> ateistów - pozostają pod względem światopo- glądowym obojętni wobec istniejących wspólnot religijnych lub je odrzucają. Ich ogólna liczba, prawie równa liczbie muzułmanów, wynosi ponad 884 min, czyli 16,4% ludności świata. 79,2% z nich żyje w Azji, a 9,6% na obszarze byłego ZSRR. którzy chcą pogłębić religijnie na- rodowosocjalistyczny (nazistowski) światopogląd, czyli stworzyć „poli- tyczną religię", dla której służba na rzecz narodu jest równa służbie bogu. Za wyznanie wiary charakterystyczne dla n.r. uznaje się zasady sfor- mułowane przez Busso Lówego: Naszą wiarą jest bóg! Naszym kościołem jest niemiecka oj- czyzna! Naszym zborem jest niemiecki naród! Naszą biblią jest niemiecka dusza i jej wartości! Naszym kapłanem jest każdy świadomy swej rasy Niemiec! Naszymi sakramentami są praca, walka i miłość! Nasze wyznanie nazywa się krwią i zie- mią, wolnością i honorem! Naszym symbolem jest pradawna po- gańska swastyka! Nasza przyszłość ma na imię Niemcy! Uwieńczeniem procesu kosmicznego rozwoju świata jest doskonałe kró- lestwo na ziemi, którego podporą będą niemieccy „wierzący w boga". „Bóg w nas - prawo w nas - samo- uwolnienie" - oto 3 zasady Germań- skiej Wspólnoty Wiary. Za naczelne wartości uznaje się wierność rasie i honor. Ludendorff w „12 Deutschen Mahnworten" (12 przykazaniach nie- mieckich) wysunął pod adresem Niewierzący i bezwyznaniowcy 3 swych zwolenników m.in. takie 2 dania: Pomoc szlachetnemu, zagląda złemu; bądź niemiecki, prawdziwy i nieza wodny, dumny, silny, odważny, opanowany, świadomy swej krwi, sercem oddany narodowi, wrogi dla jego wrogów. Święta związane z biegiem życia celebrowane z uwypukleniem nar dowego charakteru. Np. podcz święcenia dzieci starszy rodu trzyn nad niemowlęciem młot Donara i w powiada słowa: „Uświęcony młotei niebiańskim klejnotem, kierował przez świetliste Norny (staronor boginie losu), rośnij, żyj i rządź, zgaśnie światło i życie". Święta związane z biegiem roku m.in. zimowe przesilenie i jesieni dożynki, ponadto Narodziny Święt go Światła (25 grudnia), Cichy Piąti w Wielki Piątek (na pamiątkę dok nanej pod Yerdun przez Karola Wiś kiego rzezi 4500 pogańskich Sasó uznanych za męczenników), Świę Ostery w okresie Wielkanocy, świę sprowadzenia do domu świętego ml ta (Donara), przypadające w dzi< Wniebowstąpienia Chrystusa, on Święto Wysokich Brzóz w okres Zielonych Świątek. Kraje Liczba niewierzących i bezwyznaniowców Większość w kraju % ogółu niewierzących i bezwyznaniowców 1. Chiny 663 400 000 większość 75,0 2. Obszar b. ZSRR 84 477 000 - 9,6 3. USA 16 990 000 - 1,9 4. Japonia 12 970 000 - 1,5 5. Korea Pin. 1 1 946 000 większość 1,3 6. Wietnam 9 262 000 - 1,0 7. Wiochy 7 820 000 - 0,9 8. Francja 6 910000 - 0,8 9. Kuba 5 160 000 - 0,6 10. W. Brytania 5 050 000 - 0,6 11. Holandia 4 870 000 - 0,5 12. Meksyk 2 560 000 - 0,3 13-220. Inne kraje 53 053 000 większość 2 x 6,0 884 468 000 większość 4 x 100,0 318 Nkrumahizm NIEWIERZĄCY I BEZWYZNANIOWCY W POSZCZEGÓLNYCH KRAJACH NOWE RELIGIE N. to ruch narodowo-religijny, którego nazwa pochodzi od Kwame Nkrumaha (1909-72), a właściwie Francisa Nwia Kofiego, darzonego czcią religijną założyciela państwa Ghany. N. należy zaliczyć do wywo- dzących się z katolickiego -> chrześ- cijaństwa -» nowych religii Afryki Zachodniej. Urodzony 21IX 1909 w Nkroful na Złotym Wybrzeżu Kwame Nkrumah kształcił się w katolickich szkołach misyjnych w Elminie i Axim, a na- stępnie (1935^45) na uniwersytecie murzyńskim w Lincoln (USA). Po 1945 odegrał ważną rolę w ruchu panafrykańskim. W 1947 powrócił na Złote Wybrzeże; w 1949 założył Con- yention People's Party (ang. Ludowa Partia Konwentu). Walczył o niepod- NKRUMAHIZM ległość kraju, wzorując się na Mahat- mie Gandhim („walka bez gwałtu"). Był więziony przez władze brytyjskie w 1948 i 1950, ale już w 1952 został pierwszym premierem brytyjskiej ko- lonii Złote Wybrzeże. W 1957, gdy Ghana jako pierwsze państwo czarnej Afryki uzyskała niepodległość w ra- mach brytyjskiej Wspólnoty Naro- dów, Nkrumah został premierem. W 1960 Ghana w wyniku plebiscytu stała się republiką, a Nkrumah objął urząd prezydenta. W 1961 otrzymał Leninowską Nagrodę Pokoju. Z po- mocą własnej filozofii i ideologii, ukształtowanej pod wpływem mark- sizmu i nazwanej przezeń konscjen- cyzmem (ang. consciencismus), pragnął doprowadzić do dekolonizacji i zrealizować socjalizm wraz ze zjed- N. i b. występują w 220 krajach. W Chinach stanowią 59,2%, w Al- banii 55,4%, w Korei Północnej 52,1%, na Kubie 48,7%, w Mongolii 44,1%, a w Urugwaju 31,7% ludności. Większość n. i b. Europy żyje we Włoszech i we Francji, spora liczba również w W. Brytanii i Holandii. noczeniem Afryki. Popierał szerzenie kultu swej osoby. Po puczu wojs- kowym generałów w 1966 udał się na wygnanie do Gwinei. Zmarł 27 IV 1972 w Bukareszcie. Ruch panafrykański, w którym walka z kolonializmem odgrywała decydującą rolę, postulował zarówno równouprawnienie ras, jak i eman- cypację afrykańskiej Jcultury religijnej oraz uniezależnienie od wpływów i panowania białych potęg kolonial- nych (europejskiej i amerykańskiej). W konfrontacji z chrześcijaństwem własna spuścizna religijna Afryki na- brała szczególnego znaczenia. Toteż Nkrumah - uznawany za osayefo (zbawiciela) - sam mówił o sobie: „Jestem Mesjaszem Afryki, módlcie się do mnie!" N.r. to zbiorcze określenie religii powstałych w okresie od początku ery nowożytnej (ok. 1500), zwłaszcza cza- sów nowszych (po 1789), do współ- czesności - w odróżnieniu od -» sta- rych religii i -> religii prehistorycz- nych. Z czasów najnowszych (od 1954) pochodzą religie -> młodzie- żowe. Najwięcej n.r. zrodziło się w Azji, przy czym na czele stoi Japonia (religie -»japońskie). Powstały tam religie: -> kurozumikjo, -> tenrikjo, -» konkokjo, -» omotokjo, -> sekai kiuseikjo, religie -> sutry lotosu -> PL-Kiodan, -> Seicio-no-Je, -> a- nanaikjo i -» odorikjo. Na drugim miejscu znajdują się Indie (religie -»indyjskie), gdzie powstały: -> tana bhagat oraz młodzieżowe religie: -»Ananda Marga, Medytacja -> Transcendentalna, -> Divine Light Mission, -» Międzynarodowe Towa- rzystwo Świadomości Kriszny, ruch -> Bhagawan Śri Radżnisz. W Korei (religie -> koreańskie) na uwagę za- sługują religie: -> tonghak, -> tan- kunkjo i zaliczany do religii młodzie- żowych -> Kościół Zjednoczenia. W Chinach do n.r. należy -> taj-ping, w Wietnamie -» kaodaizm, a w Indonezji -> samatyzm. Z Azji Płd.- Zachodniej pochodzą powstały w Iranie -> babizm i założony w Iraku -» bahaizm, najmłodsza z religii -» światowych. W Ameryce Północnej szczególnie sprzyjające warunki dla tworzenia się n.r. istniały w Stanach Zjednoczo- nych. W kraju tym powstały religie: -> mormonów, -» spirytyzm, Towa- rzystwo -> Teozoficzne, -* Christian Science; religie -»indiańskie: -»pe- yotyzm i -> Ghost Dance, poza tym -> Peace Mission, -» Black Muslims, -» Church of God, The -> Way Inter- national, -> eckankar oraz religie Mary Baker-Eddy, założycielka jednej z no- wych religii - Christian Science młodzieżowe -> Scientology Church i -> Dzieci Boże. W Ameryce Łacińskiej istnieją afroamerykańskie kulty -» umbanda w Brazylii i -» wudu na Haiti. W Oceanii (religie -> Oceanii) do n.r. należą: spośród religii -» poli- nezyjskich -»hapu, -* ivi-atua, -» Sio-Vivi, -»Pai Marire i ruch -» Kaoniego, a spośród religii -» me- lanezyjskich -> kargizm i m.in. ruchy: ->tuka, -» mambu i -> paliau. W Afryce w czasach nowożytnych powstały: w Afryce Południowej -» Nazaretha Church, w Kongo -» a- mikalizm i -> kimbangizm, w Liberii ruch -> Harrisa, w Ghanie -» nkru- mahizm, w Kenii -> Mau-Mau. Nowymi religiami bądź ruchami religijnymi powstałymi w Europie Środkowej (religie -> europejskie) są: Towarzystwo im. -> Lorbera, ruch -» niemieckoreligijny, ruch -> Graa- la, -»lorencjanie. Jest rzeczą zaskakującą, że wiele nowych religii założyły kobiety, np. w Polinezji religię hapu i ivi-at w Japonii tenrikjo i omotokjo i rissio- kosei-kai z religii opartych sutrze lotosu. W USA są to: Towar stwo Teozoficzne i Christian Ścień Charakterystyczne dla prai wszystkich pozaeuropejskich n.r. j odwoływanie się do tradycji plern nią czy narodu. Wyłoniły się one części ze starych religii -» budd mu i -> hinduizmu, -> sintoizi i - »chrześcijaństwa, ale przyczy sprawczą była polemika z zachodi cywilizacją i kulturą, które odczuv no jako obce. Nie da się jeszcze przewidzieć, j; kierunek przybiorą te prądy. Mc w którymś z nich tkwi zalążek no\ religii światowej. Chronologia 1791 Wudu. 1814 Kurozumikjo - założyciel K rozumi Munetado (1780-1850). 1825 Hapu. 1830 Mormoni - założyciel Jose Smith (1805-44). 1838 Tenrikjo - założyciel Miki ls kajania (1798-1887). 1844 Babizm - założyciel mirza t Muhammad (1820-50). 1847 Taj-ping - założyciel Hu Siu-Ciian(1813-64). 1848 Spirytyzm. 1859 Konkokjo - założyciel Bund roKawate (l814-83). 1860/61 Tonghak - założyciel C Chje-u (1824-64). 1863 Sio-Vivi. 1863 Bahaizm - założyciel mir Hussain Ali Nuri (1817-92). 1864 Pai Marire - założyciel Te L 1868 Ruch Kaoniego. od 1870 Kargizm. 1873 Tuka - założyciel Ndungumi 1875 Towarzystwo Teozoficz OCEANII RELIGIE NUBIJSKA RELIGIA gu duchowego i budynek królestwa bożego", przeznaczone dla ok. 100 000 wyznawców. Ruch ten należy do wyrosłych z -» sintoizmu -> nowych religii Japonii. Sayo Kitamura urodziła się l I 1900 w Osa to w rodzinie chłopskiej. Była czwartym z sied- miorga dzieci wychowywanych w sin- 320 Nubijska religia - założycielka Helena P. Bławatska (1831-91). 1879 Christian Science - założycielka Mary Baker-Eddy (1821-1910). 1880 Towarzystwo im. Lorbera - za- łożyciel Jakub Lorber (1800-64). 1885 Peyotyzm - założyciel John Wilson (ur. 1850). 1889 Ghost Dance - założyciel Jack Wilson (ok. 1856-1932). 1892 Omotokjo - założyciel Nao Deguci (1836-1918). Koniec XIX w. Ruch niemieckoreli- Początek XX w. Sekai kjuseikjo - za- łożyciel Okada Mokici (1882-1955); tana bhagat; tunkunkjo - założyciel Na Chol; samatyzm - założyciel Samata (zm. 1920). 1910 Ruch Harrisa. 1911 Nazaretha Church - założyciel M. Szembe (1870-1935). 1912 Peace Mission - założyciel George Baker (ok. 1877-1965). 1914 Ivi-atua; lorencjanie - założyciel Emil H. Lorenz (1864-1929). N.r. jest religią dawnych Nubij- czyków, mieszkańców krainy w pół- nocno-wschodniej Afryce, rozciąga- jącej się od Asuanu do Chartumu i od Morza Czerwonego po oazy na za- chód od Nilu. Przypuszczalnie można ją utożsamiać z religią dawnych Etio- pczyków; należy do -» starych religii. Ok. 2000 przed Chr. władcy nubijscy założyli w pobliżu trzeciej katarakty Nilu państwo Kusz, które w pewnym okresie sięgało po Asuan. Po podbojach Nubii przez Egipcjan na początku Nowego Państwa (1554- 1080 przed Chr.) powstało w 920 po 1918 Amikalizm - założyciel An- dre Matswa (1899-1942). 1921 Kimbangizm - założyciel Si-mon Kimbangu (1899-1951). 1925/46 Religie sutry lotosu. 1926 Kaodaizm - założyciel Le YanTrung (l876- 1934). 1926/46 PL-Kiodan- założyciel To-kuharu Miki (1871- 1938). 1928 Ruch Graala - założyciel Oskar E. Bernhardt (1875-1941). 1930 Seicio-no-Je - założyciel Masa- haru Taniguci (ur. 1893). 1932 Black Muslims - założyciel Eli-jah Poole (1897-1975). 1934 Church of God (Armstrong) - założyciel H. W. Armstrong (ur. 1893). 1934 Ananaikjo - założyciel Naka- no Jonosuke. 1937 Ruch mambu. 1941 Umbanda. 1944 Odorikjo - założycielka Sayo Kitamura (ur. 1900). 1945 Nkrumahizm - założyciel Kwame Nkrumah (1909-72). przed Chr. królestwo Meroe, którego władca Pi (Pianchi) zdobył Egipt i za- łożył tam etiopską, XXV dynastię (od 713 przed Chr.). Ok. 530 przed Chr. stolica królestwa Nubijczyków, które istniało do IV w. po Chr., została przeniesiona z Napaty do Meroe. W 577 po Chr. Nubia stała się oficjalnie krajem chrześcijańskim, po na- kazaniu przez cesarza Justyniana II (565-578) zamknięcia świątyni Izydy na wyspie File na Nilu. Za rodzimego boga dawnych Nu- bijczyków uważa się Deduna lub też Dewena. Do bogów przejętych 1946 Paliau. 1950 Mau-Mau. 1953 The Way International - zało- życiel Yictor P. Wierwille (1916-85). od 1954 Religie młodzieżowe. 1954 Scientology Church - założyciel Lafayette R. Hubbard (1911-86). 1954 Kościół Zjednoczenia - założyciel San Myung Mun (ur. 1920). 1955 Ananda Marga - założyciel Prabhat Randżan Sarkar (ur. 1921). 1958 Medytacja Transcendentalna - założyciel Mahesz Prasad Warma (ur. 1918). 1960 Divine Light Mission - założyciel Śri Hans Dżi; Maharadż Dżi (zm. 1966). 1964 Eckankar - założyciel Paul Twitchell (1908-71). 1966 Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kriszny - założyciel Abhay Czaran De (1896-1977); Bhagawan Śri Radżnisz - założyciel Śri Radżnisz (ur. 1931). 1969 Dzieci Boże - założyciel David Berg (ur. 1919). w trakcie egiptyzacji Nubii należeli np. bóg katarakt Chnum, bóg opiekuńczy królestwa Amon z Napaty, Izyda z wyspy File oraz bogini Hathor. Ruiny świątyń w Abu Simbel i Ka- labsza, na południe od Asuanu, świa- dczą o dawnym znaczeniu n.r. Te oraz liczne inne zabytki architektury nubijskiej, których istnieniu zagroziła budowa zapory asuańskiej (w latach 1960-70), zostały dzięki międzynaro- dowej pomocy uratowane, wśród nich także słynna świątynia Amady. Akcja ratowania budowli znajdujących się na wyspie File trwa. O, r. to zbiorcze określenie auto- chtonicznych religii rdzennych miesz- kańców Australii, należących do rasy australoidów (-> australijskie religie plemienne), Papuasów z Nowej Gwinei i Melanezyjczyków (religie -> me- lanezyjskie), jak również Polinezyj- czyków, należących do mongoloidów (religie -> polinezyjskie, religia -> Maorysów), i Mikronezyjczyków (-» mikronezyjskie religie plemienne). Obok tych -> starych religii istnieją w Oceanii liczne -> nowe religie, np. w Melanezji -> kargizm, ruchy -»tuka, -> mambu i ->paliau, a w Polinezji religia -> hapu, ruchy -» Sio-Vivi, -» Pai Marire, -» Kao- niego i -» ivi-atua. W Oceanii żyje jeszcze ok. 86 000 wyznawców religii -» plemiennych. Stanowią oni jednak mniejszość wy- noszącą zaledwie 0,3% ludności wo- bec 84% chrześcijan. Dzięki wyprawom docierającym do Oceanu Spokojnego - przede wszystkim Holendrów i Anglików - Europa XVII i XVIII w. poznała wyspy i szlaki wodne Pacyfiku. Ho- lender Abel Tasman w 1. 1642-59 odkrył m.in. Tasmanię, Nową Zelan- dię i północną Gwineę, Roggeveen w 1. 1721-22 dokonał odkrycia Wyspy Wielkanocnej i Samoa, a O. (jap. religia tańca) - to stworzona w 1944 przez Japonkę Sayo Kita- murę w japońskiej wsi Tabuse religia, nazywająca się oficjalnie tenszo-ko- tai-jingu-kjo (nauka absolutnego bo- ga). W Tabuse (prefektura Yamaguchi) znajduje się „główna kwatera trenin- ODORIKJO Bougainville ma na swym koncie c krycia w Polinezji i Melane (1766- 68). Anglik James O> w swoich naukowych podróżach rn rskich 1768-79 badał m.in. wscho nie wybrzeża Australii i Nową Ka donie. Cały wyspiarski świat Oceai został następnie skolonizowar m.in. przez Anglię, Francję, Holanc i USA. Stosunek kolonizatorów, h dących przeważnie chrześcijanan do tubylczej ludności stał się źródle do dziś jątrzących problemów cywi zacyjnych, kulturowych i religijnycl Figurka kultowa z Nowej Gwinei, drewm Berlin, Staatliche Museen toizmie; dzieciństwo i młodość prze żyła beztrosko. W 1920 wyszła za mą za mieszkającego również w Tabus wieśniaka Seinosina Kitamurę. Powołania doznała, gdy skończył; 42 lata, 22 VII 1942. Wybuchł wów czas w Tabuse pożar, który zniszczy również jej dom. Po tym wydarzenii 322 Odorikjo Sayo uczyła się wybaczać podpala- czowi. 4 V 1944 bóg po raz pierwszy przemówił do niej, nazywając ją Osa- yo. Poczuła wówczas, że zawładnął całą jej istotą. Początkowo opierała się temu, trzykrotnie postanawiała popełnić samobójstwo. W końcu sty- cznia 1945 bóg wezwał ją do odtań- czenia ekstatycznego tańca dla urato- wania świata, a 4 II śpiewał w niej pieśń następującymi słowami: „Obró- ciłem w popiół relikwiarz Ise, który był moim domem. Teraz wprowadzi- łem się do ciała Osayo... Poświęcam ciało Osayo, by stworzyć podstawy niebiańskiej krainy. Patrzcie na ruiny Ise!.. Ukarzę kapłanów z Ise, albo- wiem zdobywają pożywienie i pienią- dze, sprzedając moje imię i oszukując ludzi." 6 VIII tegoż roku na Hiroszimę spadła pierwsza bomba atomowa. Około północy przed 12 VIII 1945, kiedy Sayo spała w białych szatach przed ołtarzem w sanktuarium, prze- żyła szereg wizji i została „adoptowana jako jedyna córka Tenszo-ko-tai- jingu, absolutnego boga wszech- świata". W dalszym ciągu uprawiała swoje pola i przemierzała kraj pieszo, rowe- rem lub konno, wygłaszając kazania. Zawsze miała przy sobie własną żyw- ność, uzasadniając to słowami: „Nie istnieje bóg, który potrzebuje pienię- dzy lub datków". Dlatego też od- mawiała przyjmowania środków fi- nansowych od swych zwolenników. W III 1947 o. została urzędowo zare- jestrowana i oficjalnie uznana. W 1952 Sayo podjęła swą pierwszą podróż misyjną za granicę, udając się na Hawaje; w 1954-56 i w 1961 przebywała również w USA. Tenszo-kotai-jingu jest „bogiem absolutnym", wszechmocnym bogiem wszechświata; od niego pochodzą wszystkie inne bóstwa. Jest on identyczny z bogiem chrześcijan i buddystów. Męskie bóstwo Ko-tai- jin, które w XI 1944 zamieszkało w ciele założycielki, oraz bóstwo żeńs- kie, Amaterasu Meokami, które w VIII 1945 podążyło za męskim, połączyły się 12 VIII 1945 w jednego boga, by uczynić z ciała założycielki świątynię i utworzyć w ten sposób „trójcę". W ostrych słowach, posługując się także dowcipem i humorem, prorokini zapowiadała koniec starego świata i początek nowej ery: „Spójrzcie na przeszłość. Wszystkie profesjonalne religie są coraz bardziej skorumpowane. Stworzyły one idoli i świątynie oraz zbudowały wspaniałe katedry, nagromadziły pieniądze i majątki ko- sztem ludu, bez religijnego przebu- dzenia w nich samych. Jakże ludzie mogą pójść za religiami, które nie mają im nic do zaoferowania prócz idei i urojeń." Ponieważ buddyzm i chrześcijaństwo są obecnie mart- wymi religiami, nie posiadającymi siły do zbawienia dusz żywych i umarłych, przeto wszechmocny bóg wszechświata ponownie zstąpił na ziemię, aby głoszono nową naukę absolutnego boga. ,, Wszystkie inne religie są jak gwiazdy nocy, które blakną w obliczu wschodzą- cego slońca". Istotą zwiastowania Sayo Kitamu- ry była zapowiedź rychłego nadejścia niebiańskiego królestwa bożego, które zakończy erę upadku i katastrofy; a zacznie się to we wsi Tabuse. Króle- wskie panowanie boga będzie wido- czne nie tylko wewnętrznie, ale i ze- wnętrznie. Wraz z tym królestwem na całym świecie nastanie pokój. Będzie to królestwo uczciwości, w którym do egzekwowania praw już nie będzie potrzebna policja, gdzie stanowiska, tytuły i majątki będą niepotrzebne lub wręcz niepożądane. Wprawdzie Budda i Chrystus są byłymi prorokami boga, ale dziś ten sam bóg zamiesz- kał w prorokini z Tabuse i podarował jej ten sam słodki głos, jaki ma jego małżonka Amaterasu Meokami. Z uwagi na wybitny dar kaznodziejstwa oraz charyzmatyczne uzdolnienia Sayo nazywano „prorokinią z Tabuse", nadawano jej honorowy tytuł O- gami-sama („wielki bóg"). Mówi ona o sobie: „Moje ciało jest świątynią boga, a łączność z nim jest stała." Dzień 4 V 1944, kiedy to prorokini Sayo przeżyła pierwsze objawienie boga, wyznawcy o. uznają za początek nowej rachuby czasu (reforma kalendarza). Warunkiem rozszerzenia królestwa bożego jest wewnętrzne nawrócenie. Ponieważ prawdziwa religia polega na wyzbyciu się egoizmu, przeto ludzie muszą się wyzwolić ze swego ga (jap. ja). Jest to jedyna droga do odnalezienia nieba, świata muga (jap. nie-ja). Wolność od samolubnych życzeń i celów osiągnąć można przez wykorzenienie sześciu przyczyn zła, którymi są: żal, życzenie, nienawiść, więź, miłość i chęć bycia kochanym. Prócz uwolnienia się od egoizmu wymagana jest pokora. Człowiek musi znaleźć drogę do prostoty i prawdy. Najkrótszą drogą do boga jest otwartość wobec wszystkich szczerych ludzi. Ci, którzy walczą o polepszenie swej pozycji i uzyskanie majątku, są jak larwy żebracze, ponieważ usiłują jak larwy żyć kosztem innych. Słowa należy prze- kuwać w czyny. „Zastanawiajcie się nad każdym słowem i przemieniajcie je w ciało i krew." Jedna z formuł modlitewnych tej religii brzmi następująco: „Kobieta niskiego rodu łączy człowieka z bo- giem za pomocą niebiańskiej nauki" lub: „Kobieta niskiego rodu łączy w nauce niebiańskie prawo z człowie- kiem". Za pomocą wspólnej modlitwy ludzie wprawdzie docierają do bram królestwa bożego, lecz aby móc do niego wejść, muszą spełnić czyn- ność kultową muga no odori (jap. taniec nie-ja). Od tego ekstatycznego tańca religia ta bywa nieoficjalnie Ruch o. (jap. nauka o wielkim początku) założyła w 1892 Japonka Nao Deguci (1836-1918). Po 1945 ruch ten otrzymał nazwę aizen-en (ogród miłości bożej), a od 1952 - omoto (wielki początek). Dla ok. 800000 wyznawców głów- nym ośrodkiem kultu, w którym znaj- duje się też grób założycielki, jest Ajabe koło Kioto, natomiast główna kwatera misyjna mieści się w Kameo- ka. Ten wyrosły z -> sintoizmu ruch zalicza się obecnie do najważniej- szych -> nowych religii japońskich. Nao Deguci urodziła się 16IX 1836 w rodzinie małorolnego chłopa Kiri- mury Gorosaburo w Fukucijamie (prowincja Tamba). W 1855 została adoptowana przez rodzinę Deguci w Ajabe, a w dwudziestym roku życia poślubiła cieślę Masagoro Degucie- go, z którym miała jedenaścioro dzieci. Opuszczona przez męża alkoholika (zm. 1887), żyła z ośmiorgiem pozostałych przy życiu dzieci ze zbie- rania szmat, w skrajnej nędzy. W noworoczną noc 1892 pięćdzie- sięciosześcioletnia wdowa, której do- tychczasowe życie naznaczone było biedą i rozczarowaniami, przeniesiona we śnie w rajski świat, przeżyła teofanię najwyższego bóstwa sinto i została całkowicie „wzięta w posia- danie" przez „wielkiego boga", który się jej objawił mówiąc: „Jestem Oj- cem-Bogiem". Odtąd uważała, że znajduje się w stanie kamigakari (o- pętania bogiem) i ma obowiązek gło- szenia chiliastycznych proroctw, na- wet wbrew własnej woli. „Wielkie wydarzenia i dziwne zjawiska tego świata są mostami i drogami, którymi nazywana religią tańca. Za następ- czynię prorokini uważana jest jej wnuczka, „boska księżniczka". OMOTOKJO nadejdzie bóg. Dlatego myślcie o tych zdarzeniach, a będziecie zdolni po- znać plan boży i oddać się prawdziwej pokucie." Kiedy pewnego dnia sadziła Rho- dea Japonica (jap. omoto), zawołała: „Oto wielki początek świata. Należy głosić naukę o pierwszej przyczynie." Stąd wzięła się nazwa ruchu. Przepo- wiedziała, że w Ajabe, miejscu jej zamieszkania, wybuchną pożary, je- żeli wszyscy niezdolni do pokuty nie opuszczą tego świętego miejsca i sie- dziby bóstwa. Wkrótce po tym w Ajabe rzeczywiście wybuchł pożar, a Nao została posądzona o podpalenie i are- sztowana. Gdy ujęto faktycznego podpalacza, jej niewinność została udowodniona, jednakże Nao uznano za chorą umysłowo, a krewni i sąsie- dzi zamknęli ją w jakimś pomiesz- czeniu. Tutaj zaczęła rysować gwoź- dziem na ścianie swoje objawienia, którymi w ciągu następnych 26 lat - Nao znajdowała się już na wolności - zapełniła kilka tysięcy notesów, zamalowanych japońskim pismem zgłoskowym hirogana. W X 1898 spotkała po raz pierwszy Kisaburo Uedę (1871-1948), którego dotych- czas nurtowała następująca kwestia: „Skoro wszystkie dotychczasowe religie dają ludziom pociechę jedynie na życie przyszłe, lecz nie zmieniają obe- cnego świata, czyż więc i ja mam go opuścić takim, jakim go zastałem?" l I 1900 Kisaburo Ueda poślubił wyznaczoną przez Nao na następ- czynię jej najmłodszą córkę Sumiko. Adoptowany przez rodzinę Deguci, przybrał nowe nazwisko Onisaburo Deguci i nadał ruchowi jego później- Omotokjo 3: W Tabuse wydano świętą księ tego ruchu pt. Seiszo; dotychcz miała cztery wydania. szą formę organizacyjną. Nao umai 6X1 1918 w wieku 82 lat. Ruch o„ podejrzewany o tendenc społeczno-rewolucyjne, został w 19'. w Japonii zakazany, a Onisabu: Deguciego aresztowano i skazai w Kioto na dożywotnie więzienie : złamanie prawa prasowego i obra majestatu. Już jednak w tym samy roku wyszedł na wolność. 3 III 19'. obchodzono wśród wyznawców wielkie święto odnowy świata; od t chwili miał być urzeczywistnia: świat Miroku. Był to zarazem dzi< zamieszkania Miroku-Butsu w Or saburo Degucim. W 1935 Deguci zi stał ponownie, tym razem wraz z żi na, oskarżony o zakłócenie porządź publicznego i obrazę majestatu, a n; stępnie skazany na więzienie. Ich o rodek w Ajabe i Kameoka uległ di szczelnemu zniszczeniu. Onisabui Deguci, zwolniony z więzienia VI 1942, zmarł 19 I 1948. Kierownictw wspólnotą przejęła najpierw wdów po nim, Sumiko (zm. 1952), a nastę] nie ich córka Naohi Deguci, wreszc Eiji Deguci, adoptowany przez rodź nę Deguci filozof, historyk relig i teolog. Od 1952 działa znów w Ajat odbudowane sanktuarium Miroki a 31 III 1958 uroczyście obchodzeń święto Miroku. „Bóg jest immanentnym bogiei wszechświata, człowiek zaś jest z; rządcą tego świata." Nao Degu< identyfikowała się z metalowym b< giem Konjinem, strażnikiem kierui ku północno-wschodniego, z której przybywają demony chorób i cię pienia. Utożsamiała Konjina z Kun tokotacim, „wiecznym duchem kr; fizmie ma dla jednostki jej stosune do winy i zadośćuczynienia (odpłaty Etyka bez reszty służy procesów zbawienia, wyznaczając dokładni uregulowany, obejmujący cały proce życia orphicus bios (gr. orfickie ż) cię). Wymogi obyczajnego życia dc tyczą też oczyszczania i wstrzemięi liwości przy spożywaniu mięsa, ji i fasoli, jak i powstrzymania się O' noszenia wełnianej odzieży. W grobach na Krecie, w Tesal i w Italii znaleziono cienkie złot płytki, tzw. orfickie tabliczki podzie mnę (paszporty zmarłych; IV w przed Chr. - II w. po Chr.) ze wskazć wkami, jak znaleźć właściwą drogę n rozstajach podziemnego świate i z wierszami opisującymi, jak dusz wyobraża sobie przyjęcie jej prze bogów tego świata. 1 Orfeusz z Ehnas, wapień (IV w.). Kaii Muzeum Koptyjskie 2 Niccolo da Urbino, Orfeusz i Eurydykc majolika (ok. 1515-18). Wenecja, Muse Correr 3 Chrystus jako Orfeusz, malowidło ścierni (III w.) w katakumbach św. Dornityl w Rzymie 324 Orficki kult misteryjny wcą jest Susa-no-o, bóg -> sintoizmu, lub Miroku-Butsu. Objawienia Nao Deguci, spisane na 10000 kartek ofudesaki (jap. [na- pisane] czubkiem pędzla), zredagował i wydał jej zięć, który sam napisał dzieło o treści apokaliptycznej „Re- ikai Monogatari" (jap. opowieści ze świata duchów), w 81 tomach. Oba dzieła stanowią kanon tej religii. jak kwiat śliwy wczesną wiosną." Przyszłym światowym królestwem będzie rządził cesarski władca z Aja- be, a mówić się w nim będzie świętym językiem japońskim. Cel zbawienia stanowi zebranie ludzi dobrej woli spośród wszystkich narodów, ras i re- ligii i zrealizowanie wraz z nimi króle- stwa wiecznego pokoju, świata Miro- ku. Pośrednikiem w tym dziele i zba- ju". Wszystkie kościoły tego świata są jej zdaniem tylko poprzednikami koś- cioła Omoto, który jest ostatni. Zo- stał założony, by zakończyć naprawę świata. Ta naprawa stanowi pojęcie kluczowe. Oczekiwanie przyszłego królestwa pokoju, zbawienia i szczęścia na świecie jest głównym punktem doktryny o. „Wielki świat rozkwitnie jak wspaniały kwiat, podobnie ORFICKI KULT MISTERYJNY dotarli na powierzchnię, Orfeusz od- wrócił się i w ten sposób utracił ją na zawsze. Gra Orfeusza na lirze, wywie- rająca magiczny czar, stała się jego fatum: doprowadziła do tego, że traccy małżonkowie opuścili swoje rodziny i poszli za nim, za co ich żony rozerwały go na kawałki. Głowa Or- feusza dopłynęła na lirze na wyspę Lesbos, gdzie jego sztuka śpiewacza przetrwała. Orfeusz jest symbolem umierającego i zmartwychwstającego boga. Historia powstania człowieka sięga według o.k.m. daleko wstecz, do po- czątków świata. Chronos (gr. czas), „nigdy nie starzejący się", powstały z ciemności twórca światów, spłodził z eteru srebrne jajo świata, z którego wyłonił się pierwszy Dionizos (Pha- nes), dwupłciowy prabóg miłości i światła. Stworzył on świat wraz z Nyks (gr. noc) i Gają (gr. ziemia). Ta ostatnia urodziła tytanów. Kiedy Zeus połknął Phanesa wraz z jego potomstwem i stworzył nowy świat, spłodził z Persefoną drugiego Dioni- zosa (Zagreusa), którego tytani, sy- nowie ziemi i zarazem wrogowie Ze- usa, za podjudzeniem zazdrosnej Hery, małżonki Zeusa, rozerwali na kawałki i pożarli. Zeus połknął uratowane przez Atenę serce Zagreusa i spłodził ze śmiertelniczką Semele trzeciego Dionizosa (Lizeusa), przy- Orfizm był ruchem religijnym grec- kiej starożytności i hellenizmu, wy- wodzącym swą nazwę od mitycznego trackiego śpiewaka Orfeusza (gr. osierocony, czyli samotny). Ruch ten, mający na celu wskazanie drogi wyj- ścia z ludzkiego osamotnienia i za- gubienia, został zapoczątkowany w V/IV w. przed Chr. w Tracji i roz- przestrzenił się w Grecji, na Krecie, w południowej Italii i Azji Mniejszej. Wyznawcy o.k.m. należącego do kultów -> misteryjnych związanych z Dionizosem (-* dionizyjski kult misteryjny), uznawanym przez nich za główne bóstwo, łączyli się w luźne gminy. Orfeusz, heros z czasów przedho- meryckich, syn boga rzeki Oiagrosa i muzy Kaliope, był małżonkiem Eu- rydyki. Apollo dał mu w darze sztukę śpiewu i gry na lirze, dzięki czemu oczarowywał swoją muzyką nie tylko ludzi, lecz również dzikie zwierzęta, drzewa i skały. Poruszył swym śpie- wem nawet Hadesa, władcę świata podziemnego, do którego zstąpił, by uwolnić swą zmarłą małżonkę. Hades zgodził się na to pod jednym jedynym warunkiem: nie wolno mu się obej- rzeć na swoją umiłowaną, zanim nie dotrze do świata doczesnego. Prowa- dzona przez dźwięk liry Orfeusza, Eurydyka szła za nim przez przejścia podziemnego świata, ale zanim oboje szłego zbawcę ludzi. Tytanów Zeus unicestwił rzucając grom i błyskawicę, a z popiołów ich spalonych ciał powstali ludzie. Tak doszło do tego, że dusza człowieka - dziedzictwo po Dionizosie - została uwięziona w gro- bie tytanicznego, złego ciała. Soma sema (gr. ciało grób) - sformułowana przez Platona (Kratylos; 400 przed Chr.) gra słów - oddaje trafnie wyob- rażenie orfików, według którego du- sza człowieka pozostaje w ciele jak w grobie. Cel człowieka stanowi zbawienie, tj. uwolnienie elementu dionizyjskie- go (boskiego, niebiańskiego, dobre- go), który człowiek nosi w sobie, z wszelkiego elementu tytanicznego (złego, ziemskiego). Ta dualistyczna doktryna zajmuje sję głównie duszą i jej życiem pozagrobowym. Uwol- nienie duszy z kręgu wędrówek dusz jest ostatecznym celem mystów. Mis- teria orfickie wskazują drogę do tego celu. Czystość i wyrzeczenia, ascety- czne ćwiczenia i cnotliwe życie prowa- dzą do ponownych narodzin duszy, których liczba i rodzaj zależą od etycznej jakości poprzedniego życia. Kyklos tes geneseos (gr. obieg naro- dzin) - to doktryna o wędrówce du- szy. Po śmierci istnieje odpłata, przy czym charakterystycznymi parami pojęć są nagroda i kara, niebo i piekło, stąd podstawowe znaczenie w or- 326 Pai Marire Misteria orfickie, nie związane z ża- dnym szczególnym miejscem kultu, obchodzone były w „świętych do- mach"; prowadzili je wędrowni kaz- nodzieje (orpheoteletai). Ponieważ spisywali oni swoją naukę od V w. przed Chr., orfizm stal się pierwszą religią świata zapisaną w księgach. Prawdopodobnie wyraz „ortodoksyj- ny" (gr. prawowierny) powstał w V w. przed Chr. w orfickich kręgach Aten. Pisma orfickie znane były Eurypi- desowi (480-406 przed Chr.), Arys- tofanesowi (445-385 przed Chr.), Platonowi (427-347 przed Chr.) i Arystotelesowi (384-322 przed Chr.). Eurypides opowiadał o trackim śpiewaku Orfeuszu. W ujarz- PAI MARIRE miającym wszystkie istoty żywe od- działywaniu Orfeusza chrześcijańst- wo niekiedy upatrywało analogię do nieodpartej siły słowa bożego wobec ludzkich dusz. Toteż wczesnochrześ- cijańska sztuka nagrobna przejmo- wała motyw orficki; postać Orfeusza w katakumbach wręcz symbolizuje Chrystusa. Odkryte w 1616 Wyspy Admiralicji, należące do Archipelagu Bismar-cka, były w 1. 1885-1918 niemieckim terytorium powierniczym (kolonia Niemiecka Nowa Gwinea). Już we wrześniu 1914 zostały jednak zajęte przez Australię, która wypowiedziała Niemcom wojnę. W 1919 niemieckie kolonie na Pacyfiku stały się „man- datami C" Ligi Narodów. Archipelag Bismarcka dostał się pod zarząd Au- stralii i od 1946 był terytorium po- wierniczym ONZ pod administracją australijską; od 1975 wchodzi w skład Papui-Nowej Gwinei. Założyciel Paliau obwieścił równo- cześnie ze swoim konkurentem Wapi rychłe przybycie statków przodków i nadejście raju dla tubylców. Aby przyspieszyć powrót przodków, obaj prorocy zaczęli nawoływać do boj- kotu białych panów kolonialnych. W rezultacie tubylcy zaprzestali pracy, oczekując z godziny na godzinę statków. Kiedy to jednak nie nastąpiło, Wapi został zamordowany przez Palmyreńska religia 32 swoich wyznawców jako fałszyw prorok. Paliau zmienił w tej sytuacji treś swego posłannictwa. Mesjański zwiastowanie zastąpił projektami re form socjalnych i odnowy socjolog] cznej. Po uwięzieniu przez Anglii mógł zapoznać się z programem re form rządu; zaczai wtedy nawoływa do przemian gospodarczo-społec2 nych i kulturalnych, które jednai można osiągnąć tylko przez szkoleni techniczne i twardą pracę. PALMYRENSKA RELIGIA LJjl5E-Ł»-«~%4& "T- t i ^:— *•* P.M. (maoryski: dobro-pokojowa [religia]) jest ruchem religijnym zało- żonym w 1864 w Nowej Zelandii przez kapłana Maorysów Te Ua, zna- nym również pod nazwą ruchu Hau- Hau, ponieważ jej wyznawcy posługują się okrzykiem „Pai Marire, Hau! Hau!" jako zawołaniem bojo- wym. Następca założyciela, Maorys Te Kooti (zm. 1893), dokonał refor- my P.M. pod nazwą ringatu (pod- niesione ręce), które to określenie wiąże się z gestem modlitewnym Ma- orysów. P.M. w Nowej Zelandii liczy ponad 5000 wyznawców (-> Maory- sów religia). Ten ruch religijny stano- wiący nową formę -> polinezyjskich religii plemiennych zalicza się do -» nowych religii Oceanii. Te Ua, wykształcony na kapłana dawnej religii Maorysów, przeszedł na anglikanizm, a następnie stał się zało- życielem i arcykapłanem ruchu P.M., który odegrał znaczną rolę w walkach wyzwoleńczych przeciwko angielskiemu panowaniu kolonialnemu. Należąca do polinezyjskich kultur wyspiarskich złożona z dwóch wysp P. jest ruchem religijnym zainicjo- wanym przez Melanezyjczyka Paliaua w 1946 na wyspie Manus, największej Nowa Zelandia została odkryta w 1642 przez holenderskiego żeglarza Abla Tasmana; w 1769 Anglik James Cook odkrył cieśninę między obu wyspami. Tubylcze plemiona Maory- sów były wrogo usposobione do kolo- nizacji Nowej Zelandii przez Europej- czyków (1800-40), przeważnie brytyj- skich osiedleńców, handlarzy i od 1814 anglikańskich misjonarzy. Od 1840 Nowa Zelandia stała się jednak kolonią brytyjską. Europejczycy spy- chali Maorysów do roli mniejszości, przesądzając o stylu życia i kulturze kraju. Istniejące od początku napięcia między Maorysami a białymi naras- tały stopniowo, aż doszło do walk, które trwały z przerwami od 1845 do 1870. Wtedy właśnie (od 1840) poja- wiły się profetyczno-mesjanistyczne ruchy wśród Maorysów. „Wojnę ras" prowadził od 1862 maoryski ruch Hau-Hau ze szczególną zaciętością. Krótka, przypominająca szczekanie i wielokrotnie powtarzana sylaba hau (wiatr) miała wraz z wiatrem przywo- ływać anioły do pomocy wyznawcom ruchu P.M. PALIAU z Wysp Admiralicji. Jest on zaliczany do -> kargizmu. Do powstania tej nowej religii Oceanii doprowadziła Te Ua powiązał w swoich naukach o zbawieniu stare maoryskie wyob- rażenia i obrzędy z przekształconymi elementami wiary chrześcijańskiej. Określane mianem Jehowy nowe wy- obrażenie boga nawiązywało do ro- dzimego najwyższego boga Tane (człowiek), mistrza sztuki rzemieślni- czej, boga światła i lasu, ale również bezpośredniego przodka człowieka. Wyznawcy P.M. uznawali się za drugi wybrany przez Jehowę naród, powo- łany do wypędzenia z kraju wszyst- kich obcych, aby następnie zrealizo- wać doczesne państwo przyszłości, w którym wszyscy żyjący i zmarli Maorysi będą mogli się zjednoczyć w nową, uwolnioną od europejskości wspólnotę tubylców. Archanioł Ga- briel miał wspierać Maorysów w walce przeciwko Brytyjczykom, przybyć z zastępami aniołów, by pomóc prze- pędzić białych i przekazać Maorysom wszystkie umiejętności Anglików. Te Ua pełnił w tym ruchu funkcje mes- jasza. Pragnąc powiększyć liczbę wie- rnych, żądał od swoich wyznawców poligamii. konfrontacja tubylców melanezyjs- kich z cywilizacją białych władców kolonialnych (-* nowe religie). P.r. była religią miasta-państwa Palmyry (gr. i rzym.; dziś. arab. miasto Tadmur), ośrodka handlu i karawan w oazie na Pustyni Syryjskiej w krainie Palmyrene, między Dama- szkiem i środkowym biegiem Eufratu (od I w. przed Chr.), jak również królestwa palmyreńskiego (260-273); należy do religii -> Azji Południowo- Zachodniej i -» semickich. Rozkwit potężnego miasta-państ- wa, którego ruiny do dziś wywierają Potrójny luk Wielkiej Kolumnady fok. 200) w Pialmyrze, dziś. Tadmur, Syria imponujące wrażenie, przypadł na trzy pierwsze wieki po narodzeniu Chrystusa i osiągnął punkt szczyto- wy, kiedy ok. 260 r. władca miasta Odenatus utworzył królestwo pal- myreńskie; za rządów jego żony i na- stępczyni Zenobii (268-273) sięgało ono aż po Anatolię i Egipt. Nawet w Rzymie w świątyni bóstw syryjskich na wzgórzu Janikulum znajduje się napis wotywny do bogów palmy reńskich. W przeciwieństwie do Septymiusza Sewera (193-211), który faworyzo- wał Syrię i sprzyjał Palmyrze, Aure- lian (270-275) podbił państwo pal myreńskie cesarzowej Zenobii (272 i w 273 zburzył jego stolicę. Zmienną historię miasta Palmyr; odzwierciedlają jego prawie wyłącz nie męskie bóstwa. Najstarsi bogowii byli bogami wegetacji, którzy od I w po Chr. przejęli zadania bogów as tralnych. Tych ostatnich chętnie ze stawiano w triady, np. babilońskiegc Bela z zachodniosemickim Baalsza minem i bogiem słońca Jarhibolem Triadę lokalnych bóstw, które dzielił; między siebie funkcje i zakresy obo wiązków, stanowili autóchtoniczn; Parsyzm 328 Parsyzm Boi (Bel), bóg słońca Jarhibol i bóg księżyca Aglibol. Babiloński Bel, który z czasem wy- parł w Palmyrze autochtonicznego boga Bolą, był najwyższym bogiem. Ruiny jego olbrzymiej świątyni (II-III w. po Chr.) pod Palmyrą można oglądać jeszcze dziś. Bogowie Aglibol i Malakbel („kró- lem jest Bel") - ten ostatni to bóg powracającej wiosny - stanowili parę bogów żyzności. Wg napisów z Pal- myry pochodzących z okresu pochry- P. w szerszym znaczeniu jest religią wywodzącą się z nauki staroirańs- kiego proroka Zaratusztry (ok. 630- 553 przed Chr.), w węższym znaczeniu drugą po -» zaratusztrianiz-mie fazą rozwojową religii zaratusz-triańsko- parsyckiej, która pojawiła się w VII w. po Chr. i wzięła nazwę od kraju pochodzenia, staroperskiej krainy Parsa (dziś. Fars). Wyznawcy Zaratusztry, zarówno ci, którzy w VIII w. przywędrowali z Parsy do północno-zachodnich In- dii, jak i ci, którzy pozostali w Iranie do dziś, kontynuowali i rozwijali tra- dycje zaratusztrianizmu. W Indiach, gdzie ich centrum znajduje się w Bom- baju, nazwano ich parsami. Często określa się ich błędnie jako czcicieli ognia; wprawdzie czczą oni ogień jako święty i czysty, ale nie modlą się doń. Liczba parsów żyjących dziś w 10 krajach, sięga ok. 172000. Przeważa- jąca ich część zamieszkuje Gudżarat i Bombaj (Indie), w Iranie jest ich tylko ok. 30 000 w wioskach na rów- ninie Jazad. Tutejsi muzułmanie na- zywają ich gebrami. W 642 po Chr. muzułmanie zdobyli Persję, co położyło kres państwu Sa- sanidów. Z czasem większość parsów stusowego zachodniosemicki Baal- szamin (pan nieba) był najwyższym bogiem, a także bogiem pogody, władcą światów i jednocześnie miłosierdzia. Męskich bogów opiekuńczych, zwanych Gad (szczęście), czczono jako opiekunów osób i miejscowości i identyfikowano później z grecką boginią Tyche - mimo różnicy płci. Inni bogowie to fenicki Baal-Ham- mon i arabskie bóstwa Allat i Manot. Charakterystyczne dla kultu były rytualne uczty bogów odbywające się PARSYZM wywędrowała do północno-zachod- nich Indii. Tam w 717 odnotowano pierwszą ich kolonię. W zredagowa- nym ok. 1600 Kissa-i-Sandżan (Opo- wiadanie o Sandżanie) przedstawiona jest historia ich emigracji. Wyobrażenia religijne dzisiejszych parsów pokrywają się w znacznej mierze z wyobrażeniami zaratusztria- nizmu. Zgodnie ze swą dualistyczną kosmogonią parsowie uznają za szczególnie ważne pomnażanie dzieła dobrego Ormuzda i zwalczanie zgub- nego działania złego Arymana. Z tego zadania tradycyjnie wywodzą się reli- gijne obowiązki uprawy pól i płodzenia dzieci. Wszystkim decydującym fazom życia towarzyszą specjalne obrzędy: na- rodzinom, dojrzałości płciowej, weselu i śmierci. Dwa obrzędy mają jednak największe znaczenie: naudżot (inicjacja) i rytuał grzebalny. Między 8 a 13 rokiem życia dzieci przyjmowane są do religijnej wspól- noty parsów przez poddanie ceremo- niałowi naudżot, oznaczającemu wstąpienie do armii Ormuzda i po- czątek życiowej walki przeciw złemu Arymanowi. Dzieci otrzymują przy tym świętą koszulę i święty sznur. Biała bawełniana koszula (sadre), no- pod przewodnictwem kapłanów. Wy- dawano specjalne „karty wstępu" (tesserae) umożliwiające uczestniczenie w organizowanych przez kolegia kapłańskie (komra) i wspólnoty bie- siadach, w których brali udział kap- łani, ofiarodawcy i bogowie. Na stopniach świątyń i wieżycz- kach na tarasach składano ofiary. Obszar zajmowany przez główną świątynię w Palmyrze jest siedmio- krotnie większy od obszaru zajmowa- nego przez katedrę w Kolonii. szona bezpośrednio na ciele, symboli- zuje czystość religii. Święty sznur ba- wełniany (kuszti) składa się z 72 nici, symbolizujących 72 rozdziały Jasny. Na znak moralnego zdecydowania rozwiązuje się go i ponownie zawiązuje co najmniej 5 razy dziennie. W rytuałach pogrzebowych dawano wyraz przekonaniu, że śmierć stanowi dzieło Arymana, a zwłoki są oczywistym przykładem zwycięstwa zła. Kiedy umiera pars, odziani na biało tragarze przenoszą jego zwłoki na dachmy (wieże milczenia) i tam zostawiają na pożarcie sępom. Niedo- zwolone jest palenie zwłok lub po- chówek w ziemi, aby nie zanieczysz- czać żywiołów powietrza, wody i ziemi. Kości zmarłego umieszcza się w dole na kształt studni. Po spełnieniu w świątyni ognia ofiary haoma dusza zmarłego dociera do świetlistego mostu Czinwat (Awesta: wietrzny most, most rozstania). Na początku tego mostu Mitra dokonuje uroczystego sądu nad zmarłym (aka), przy czym Rasznu za pomocą bezstronnej wagi odważa jego uczynki dobre i złe. Dopiero wtedy osądzony może przejść przez most. Dla sprawiedli- wych jest on szeroki jak droga prowa- dząca do niebiańskiego raju. Dla nie- Oltarze ognia (III-V w.) w Naghsz-e-- Rostam, Iran sprawiedliwych jest wąski jak ostrze noża; spadają zeń w otchłań piekła. Ci jednak, których zasługi i winy równoważą się, trafiają do państwa pośredniego hamestakan, które trwa do sądu ostatecznego. Koniec świata i sąd ostateczny za- powiadają znaki na słońcu i księżycu, trzęsienia ziemi i burze, zmartwych- wstanie licznych wrogów, szerzenie się strachu i mąk wśród ludzi. W osta- tnim tysiącleciu dziewica kąpiąca się w jeziorze Kasawa zostanie zapłod- niona nasieniem Zaratusztry ukry- tym w jeziorze. Urodzi syna Saoszy- anta (Awesta: przynoszący korzyść, protektor), zbawiciela i odkupiciela, przez którego nastąpi odnowienie świata oraz zmartwychwstanie zmar- łych. Po sądzie ostatecznym, rozdzie- lającym sprawiedliwych i niesprawie- dliwych, „białe owce" wejdą do nieba, a „czarne owce" do piekła, po czym świat będzie całkowicie czysty i wypełniony duchem Mazdy. Etyka Zaratusztry żąda pryncy- pialnego rozstrzygnięcia wyboru mię- dzy dobrem i złem. O zachowaniu się decydują wartości moralne: dobre myśli (humata), dobre słowa (huchta) i dobre uczynki (hwareszta). Kto przestrzega tych wartości, jest spra- wiedliwy (aszaram), kto ich nie prze- strzega, jest niesprawiedliwy (anasza- ram). Wysoko cenione są ustępli- wość, sprawiedliwość, prawdomów- ność, a także gorliwość. Zrozumienie dla miłosierdzia i dobroczynności przejawia się w wielkodusznych ofia- rach i legatach na rzecz biednych współwyznawców. Wykraczanie przeciw przykazaniom jest grzechem, którego odpuszczenie następuje podczas spowiedzi przed kapłanem. Wyznanie grzechów nosi nazwę patet. Nałożona pokuta może polegać np. na zabijaniu ary- mańskich (diabelskich) zwierząt, ta- kich jak mrówki, komary i skorpiony, albo na świadczeniach, jak uczest- niczenie w budowie mostów i kana- łów lub dostarczanie narzędzi rolni- czych. Do grzechów, które nie będą darowane ani w doczesnym, ani w po- śmiertnym życiu (anaperetha), kara- nych na ziemi śmiercią, a po śmierci piekłem, należy m.in. zanieczyszczenie żywiołów — ziemi, powietrza lub wody - np. przez pochówek w ziemi albo palenie zwłok. Na obrzędy kultowe składają się ceremonie ofiarowania świętego og- nia, napoju haoma (parahom), ze świętymi gałęziami barsom i recytac Jasny przy pokornym wzywaniu J zatas i Frawaszis. Święty ogień, symbol Ormuzd boga światła, płonie w miejscu m świętszym świątyni ognia. Pięć ra: dziennie kapłan wkracza do światy i pełni służbę przy ogniu, recytuj; fragmenty Awesty. Wskazane je podsycanie ognia suchym drewner natomiast grzechem jest zanieczys czanie go ręką czy oddechem. Dlat go kapłani podczas służby przy ogn noszą przepaskę na ustach (paitid na). Inną ceremonią jest ofiarowan napoju i leku na wszystko. Przy l 330 Parsyzm ofierze zwykle rozkłada się gałęzie barsom. Wyznaniem wiary i jednocześnie najświętszą modlitwą jest Ahuna Wa- ria (najlepszy pan), uznanie Zaratusz- try za pana wyznaczonego przez Ahu- ra Mazdę na pasterza i budowniczego przyszłego państwa: Wola Pana jest kanonem sprawiedliwości, nagrodą nieba za czyny, które tu na świecie dokonywane są dla Mazdy; Ahura podaruje królestwo temu, kto wspiera ubogich. W codziennym życiu dominuje przymus odróżniania tego, co jest rytualnie czyste, od tego, co nieczyste. Dotknięcie istoty lub przedmiotu nie- czystego wymaga długotrwałych ce- remonii oczyszczających. Obrzędy kultowe sprawuje odrębny stan kapłański. Kapłani wybierani z określonych rodzin otrzymują dłu- goletnie wykształcenie i nazywają się athrawan. Arcykapłan, który z sied- mioma niższymi kapłanami odprawia nabożeństwo, nazywa się zaotar („polewający" i „wzywający"). Zara- tusztrotema, głowa hierarchii zaratu- sztriańskiej, rezydował dawniej w Ra- gha (Rajj pod Teheranem) i rangą ustępował tylko wielkiemu królowi. Do charakterystycznych budowli parsów należą dahr-i-mihr (świątynia ognia) i dachma (wieża milczenia). Stojące samotnie na tle krajobrazu świątynie ognia (ołtarze ognia) są niskimi, wieżowatymi budowlami z płaskim dachem. W świątyni ognia znajduje się najświętsze miejsce (ada- ran), całkowicie ciemne pomieszczenie (bez okien i dopływu światła z ze- wnątrz), gdzie na kwadratowym ka- mieniu płonie w metalowym naczyniu święty ogień (atar). Dla nieparsów oglądanie świętego ognia, a nawet wstęp do świątyń ognia, jest surowo wzbroniony. Wieże milczenia (dachmy) służą do pochówku; na nich kładzie się zwłoki. Dachmy mają kształt walca, wyso- kość ok. 4 m i charakteryzują się pochyloną ku środkowi skośną płasz- czyzną dachu. Pośrodku znajduje się wgłębienie, do którego wkładano ko- ści, kiedy sępy dokonały już swego dzieła. W Bombaju obok wież milczenia parsowie zbudowali na Malabar Hill wiele świątyń ognia. W Iranie za- broniono im przed kilkudziesięciu laty pochówku na powietrzu ze względów higienicznych. Awesta (podstawowe teksty, nau- ka), święte pismo parsów, jest jednym z wielkich dzieł poezji religijnej wszechczasów. Teksty Awesty zostały skodyfikowane w czasach pierw- szych Sasanidów (od 226 po Chr.). Obecna redakcja obejmuje 1/4 pier- wotnych tekstów, uratowaną przez parsów, którzy wyemigrowali do Indii. Awesta ułożona jest według wymo- gów liturgii i składa się z następują- cych części: Jasna („ofiara"), księga zawierająca w 72 rozdziałach psalmy i hymny dotyczące składania ofiary ognia; 17 z owych 72 rozdziałów stanowią Gat- ha (śpiewy), najstarsza część Awesty z 16 wierszowanymi kazaniami, uło- żonymi prawdopodobnie przez samego Zaratusztrę. Wispered („wszyscy panowie"), li- turgia przypominająca litanię. Wendidad („prawo przeciw demo- nom"), jedyna w całości zachowana księga, stanowiąca kodeks praw ka- nonicznych z kodeksem grzechów. Jaszty (hymny), najstarszy epicki przekaz Awesty, opowiadający w 21 fragmentarycznych hymnach - uło- żonych według dni i miesięcy - o róż- nych bóstwach. Khorda Avesta (mała Awesta), modlitewnik osobisty dla laików, za- wierający m.in. wyznanie wiary. Komentarz do Awesty, Zend, sta- nowi jej uzupełnienie (Zend-Awesta). Pisma w języku średnioperskim (pehlewi) z III-VII w. są swego rodzaju patrystyczną literaturą p. Należą do nich: Bundehesz (pierwotne stwo- rzenie) i Dinkard (pobożne dzieła) z legendarną biografią Zaratusztry, Arda-i-Viraf, wizjonerski opis drogi do nieba i piekła, Dadistani-i-Denig (znamiona wiary), zbiór różnych 92 pytań i odpowiedzi, Minokherd (po- glądy mądrego ducha), teksty pogłę- biające zasady moralności i poszerza- jące opisy cnót, Szayast-la-Szayast (wolno - nie wolno), tekst dotyczący problemów moralnych, Saddar, 100 rozdziałów wyliczających obowiązki religijne. Nadto warto wspomnieć Zerdust name, nowoperską księgę z 1278, opowiadającą legendarną historię Zaratusztry. Współczesny parsyzm Żyjący dzisiaj przeważnie w In- diach parsowie przejawiają dużą ot- wartość na problemy cywilizacji. Są bardzo przedsiębiorczy w sprawach finansowych, w handlu i przemyśle; istotna część uprzemysłowienia Indii jest zasługą ich fundacji. Brali czynny udział w ruchu niepodległościowym Indii, wspierając aktywnie swaradż (samorząd). Założyli wiele szkół i szpitali. W zachodnim świecie ok. 1900 dru- karz Otto Hanisch (1844-1936), który później zmienił nazwisko na dr Otoman Zar-Adusht Hanish, założył w Chicago, powołując się na Zaratu- sztrę, mazdaznan (pers. dobra myśl). Ten ruch religijny uznaje siebie za religię światową w uniwersalnym państwie pokoju, w którym rasa aryj- ska - włączając Semitów - odgrywać ma nad wszystkimi innymi nadrzędną rolę. „Klucz do wszelakiej mądrości" leży w systematycznej kontroli właś- ciwego oddychania, a przede wszyst- tim we właściwym odżywianiu się (bez mięsa i środków odurzających). Wyznawcy skupieni są w lożach. P.M. (ang. Misja Pokoju) lub In- ternational Peace Mission (ang. Mię- dzynarodowa Misja Pokoju) to wspólnota religijna założona w 1912 przez kolorowego Amerykanina z USA (o nie do końca ustalonym nazwisku), George'a Bakera (ok. 1877-1965). Od honorowego tytułu założyciela, Father Divine (ang. „Boski Ojciec"), nazywana jest też Father Divine's Peace Mission. P.M. liczy kilka milionów wyz- nawców, przeważnie kolorowych, w USA, m.in. na Hawajach, w Kanadzie, dawnych brytyjskich Indiach Zachodnich i Panamie. Mniejsze, białe gminy istnieją w W. Brytanii, Szwajcarii i RFN. Główna siedziba wspólnoty znajduje się w Filadelfii. P.M., wywodząca się z baptystycz- nego -> chrześcijaństwa, należy do - > nowych religii Ameryki Północnej. George Baker, prawdopodobnie urodzony ok. 1877 na wyspie Hu- tchinson na rzece Sasamah w stanie Georgia, został w 1899 baptystycz- nym kaznodzieją świeckim i od 1912 objeżdżał z 12 uczniami południowe stany. Kiedy w 1915 przybył do No- wego Jorku, zmienił w Brooklynie nazwisko George Baker na Major J. Devine, po czym osiadł w Filadelfii. W 1931 został oskarżony o na- kłanianie uczniów do oddawania mu swej własności i skazany na rok wię- zienia. Gdy trzy dni później zmarł na atak serca sędzia, który wydał ten wyrok, wyznawcy P.M. dopatrzyli się P., który pojawił się ok. 1885 w po- łudniowym Teksasie i zaczął się roz- przestrzeniać w rezerwatach indiańs- kich północnej części USA aż po PEACE MISSION w tym wydarzeniu „wyroku boskie- go". Liczne przypadki wyleczenia chorych przekonały ich ostatecznie o świętości „Boskiego Ojca", a kon- gres P.M. w 1936 jednogłośnie przyjął jako dogmat, że „Father Divine jest bogiem". Baker zmarł 10 IX 1965 w swoim zamku w Woodmont w sta- nie Pensylwania, który otrzymał w podarunku od białego przemysłowca. Jego druga żona, Edna Rosę Rit- chings, biała Kanadyjka, z którą oże- nił się w 1946, gdy miał 70 lat, a ona 21 (ich małżeństwo było „bratersko-sio- sjrzane"), przejęła po nim kierownict- wo wspólnoty jako Mother Divine (ang. „Boska Matka"). Wyznawcy P.M. uważali swoją wspólnotę za zalążek idealnego pańs- twa, królestwa bożego na ziemi, w którym zrealizowane zostaną rów- ność rasowa i społeczna, pokój świa- towy i dobrobyt. Father Divine głosił: „Ci, którzy mówią o niebie nad chmurami, nauczają o czymś, co ist- nieje tylko w ich wyobraźni. Jak może nadejść królestwo na ziemi, jeśli uro- jone niebo stoi temu na przeszkodzie? Zlikwidujcie je zatem, a nowe niebo i nowa ziemia będą mogły nadejść." Sformułowany w 1936 statut Inter- national Righteous Government (ang. Międzynarodowe Rządy Spra- wiedliwości) członkowie P.M. uznają za wzorcowy dla urzeczywistnienia królestwa na ziemi, które doprowadzi do pełnej tolerancji religijnej i raso- wej, rozbrojenia i rezygnacji z wojen, PEYOTYZM granice Kanady, wziął nazwę od od- grywającego ważną rolę w indiańs- kich uroczystościach kultowych nar- kotyku (meskalina), uzyskiwanego zniesienia kary śmierci, zwrotu ws/ tkich dóbr skradzionych i przywh czonych siłą przez jednostki lub pa twa, ograniczenia zysku i rozbudc opieki społecznej. Father Divine zaprzeczał tożsar ści z Bakerem, tak odpowiadając pytanie o to: „Zanim był Abrahs jestem ja." Uważał się za wcielę boga „na szczeblu ojca" w prz( wieństwie do Chrystusa, którt uczłowieczenie nastąpiło tylko , szczeblu syna". „Przyszedłem, zbawić ludzkość, jak to prorokowa przed stworzeniem świata." Za pomocą fundacji Father Div zbudował olbrzymi kompleks gos] darczo-społeczny z kingdoms (ai królestwa) i heavens (ang. nieb komfortowymi domami zebrań 01 tanimi domami wypoczynkowy i hotelami dla wyznawców P.M. ł dące w posiadaniu P.M. farmy, : kłady rzemieślnicze, restauracje i c my towarowe służą całkowicie członkom, zwłaszcza najbiedni szym. Od członków P.M. wymaga surowej ascezy, m.in. życia w czysi ści, by nie powiększać biedy na św cię przez zbytnie rozmnażanie s Palenie tytoniu, napoje alkohole i kradzież są kategorycznie żabi nione. Nabożeństwa P.M. to swego i dzaju uczty miłości z obfitymi pos karni, mające szerzyć entuzjazm p< hasłem „radość dla wszystkich". z peyotla (azt. korzeń), meksykar kiego gatunku kaktusa. Od Johi Wilsona, zw. Big Moon (ang. wiel księżyc), założyciela współczesnej 332 PL-Kiodan PL-Kiodan p., kult ten określany jest również mianem religii Big Moon. Liczy ok. 200000 wyznawców. Ten panindiański ruch, oparty na założeniach kojarzących od końca XIX w. dawne wierzenia religijne po- nad 50 plemion z konfrontowanym z nimi -> chrześcijaństwem, zalicza się do -» nowych religii Ameryki Północnej. W 1890 czterdziestoletni John Wil- son z plemienia Delawarów, zapro- szony przez Sitting Bulla na wielką uroczystość religii -> Ghost Dance pod Darlington w stanie Oklahoma, doznał po spożyciu peyotla wizyjnego przeżycia, po którym przystąpił do szerzenia nowego ruchu religijnego. Twierdził, że podczas wizji dostał się do królestwa niebieskiego, gdzie wi- dział znaki i obrazy. Pokazano mu tam miejsca zamieszkania księżyca, słońca, ognia i mocy duchowych, uważanych tradycyjnie za przodków i najstarszych z Delawarów. Otrzymał dokładne instrukcje w celu usta- nowienia świętego okręgu w namiocie peyotla i dowiedział się szczegółów ceremoniału kultu peyotla. Wilson Ruch P[erfect] L[iberty]-Kiodan (ang. pełna wolność i jap. zakon; Bractwo Doskonałej Wolności) zo- stał po raz pierwszy założony przez Japończyka Tokuharu Miki (1871- 1938) w 1926 pod nazwą Hito no Miczi Kiodan (jap. zakon drogi czło- wieka) w Ise (Japonia). Po obowiązu- jącym w okresie 1937—45 zakazie działania, w 1946 ponownie zorgani- zował ruch jego syn Tokuchika Miki (ur. 1900) pod nową nazwą Perfect Liberty Association (ang. stowarzy- szenie pełnej wolności). Potoczna na- zwa brzmi nieco deprecjonujące: religia golfowa. poświęcił całe życie zwiastowaniu nowej religii; cieszył się sławą cudotwórcy, świętego proroka i leczył chorych. Indianie uznawali go za jasnowidza, ponieważ nosił u szyi róg byka przy- strojony czerwonymi piórami, za po- mocą którego utrzymywał kontakt z najwyższym bogiem, z Wielkim Du- chem. W 1940 - po wielu prześlado- waniach przez władze amerykańskie - p. uzyskał urzędowe potwierdzenie. Poprzednio zwolennicy p. próbowali zyskać uznanie deklarując się jako kościół chrześcijański. Zostali nawet oficjalnie zarejestrowani, najpierw w 1914 jako Church of the First Born (ang. kościół pierworodnych), a w 1918 jako Native American Church (ang. rodzimy kościół amerykański). W 1954 p. uzyskał oficjalne uznanie również w Kanadzie. Różne formy p. wywodzą się od różnych wieszczów-wizjonerów, np. Delawar Elkhair (Włos Łosia) wraz z uczniem Jamesem Webberem wieścił p. o bardziej chrześcijańskim obliczu, a były mormon Jonathan Ki-shiway, założyciel Church of the First Born, upatrywał w peyotlu odpo- PL-KIODAN PL-K. liczy łącznie 2,5 min wy- znawców, również poza Japonią, np. w Australii, Tajlandii, Wietnamie, USA, Argentynie, Brazylii i Parag- waju. Jego centrum, Eternal Head- ąuarters (ang. wieczna kwatera głów- na), znajduje się od 1955 w prefek- turze Osaka (Japonia). Ruch ten zalicza, się do -» nowych religii Japonii, wywodzących się z -> buddyzmu i -» sintoizmu. Founder l (ang. pierwszy założy- ciel) Tokuharu Miki urodził się 27 11871 w Tojin jako drugi syn Sadago-ro Miki i jego żony Kane. Od 10 roku życia kształcony był w różnych klasz- wiednika chrześcijańskiej eucharystii. Największe znaczenie w obrzędach p. mają nocne uroczystości kultowe, obchodzone przeważnie w nocy z so- boty na niedzielę, podczas których wierni siedzą w namiocie kultowym wokół półksiężycowego (Big Moon) ołtarza. Punkt szczytowy tych uro- czystości, kierowanych przez mistrza ceremonii przy dźwiękach bębnów, stanowi jedzenie peyotla lub picie napoju z peyotla (Echinocactus Wil- liamsii), zawierającego meskalinę po- wodującą spowolnienie pulsu, rozsze- rzenie źrenic i euforię (upojenie mes- kalinowe) połączoną z niezwykłymi barwnymi wizjami. Ze zmiażdżonego miąższu tego ka- ktusa już biegli w leczeniu Aztekowie w dawnym Meksyku uzyskiwali sok, który mieszali z wodą i stosowali jako środek nasenny i upajający. Wyszukiwanie i zbieranie tej roś- liny jest także czynnością kultową, podczas której zbieracze noszą szaty określonych bogów; mistrz ceremonii wkłada szatę boga Tatosi, przedsta- wianego w postaci jelenia, z którego śladów stóp wyrastają peyotle. torach zeń szkoły obaku na mnicha buddyjskiego. Otrzymał imię zakonne Chogen, został mistrzem zeń; jako arcykapłanowi podlegało mu 7 świą- tyń. Wraz ze swoją pierwszą żoną Osamu otworzył szkołę. Kiedy 8 IV 1900, w dniu urodzin Buddy, narodził im się pierwszy syn, i to w „świetle wschodzącego słońca", nadali mu imię Akisada (jap. prawdziwy król słońca); potem nazywano go Toku- chika. Aby wesprzeć finansowo różne świątynie buddyzmu zeń, Miki wraz z rodziną wędrował po kraju jako pielgrzym i żebrzący mnich. W 1912 spotkał przypadkowo w Osace Toku- mitsu Kanadę (1863-1919), pocho- dzącego z buddyjskiej szkoły singon, próbującej przezwyciężyć sprzeczności między buddyzmem i sintoizmem. Tokumitsu uchodził za założyciela własnej szkoły, tokumitsukio (jap. nauka tokumitsu). Tokuharu został wyleczony przez uzdrowiciela Toku- mitsu z astmatycznego kaszlu; nadto Tokumitsu rozpoznał w Mikim swego następcę, który nada ostateczny, doskonały kształt jego ideom religij- nym. W 1916 Tokuharu i jego syn Tokuchika zostali uczniami Tokumi- tsu. Po zdobyciu w 1923-25 wiedzy o objawieniu Miki wraz z 47 wyznawcami udał się 24 X 1926 do cesarskiego sanktuarium sintoizmu w Ise, pokłonił się tam bogini słońca Amate- rasu i założył nową wspólnotę religijną. Nowa religia, nazwana zrazu Jindo Tokumitsu Daikiokai (jap. wielki kościół Tokumitsu drogi człowieka), otrzymała w 1931 nazwę Hito no Miczi Kiodan (jap. zakon drogi czło- wieka). 27 IX 1936 Tokuharu przekazał kierownictwo gminy swemu najstar- szemu synowi Tokuchika, a 28 IV 1937 jego religia została urzędowo rozwiązana, sam założyciel zaś trafił do więzienia z powodu „bluźnierstwa i obrazy majestatu"; w sierpniu tegoż roku został zwolniony. Zmarł 6 VII 1938 w wieku 67 lat. Po zakończeniu II wojny światowej doszło wskutek nalegań wiernych wy- znawców do ponownego założenia wspólnoty. Uczynił to 29 IX 1946 zwolniony z więzienia 9 X 1945 syn i spadkobierca założyciela, Tokuchika Miki, Founder 2 (ang. drugi zało- życiel), który nadał jej dzisiejszą na- zwę PL-K. Dla wyznawców tej religii bóg (ka- rni) jest jedną z sił kosmosu, a jego imię brzmi Mi-oja-okami (jap. wielki duch początku). Ponieważ człowiek i bóg są ze swej istoty równi, człowiek jest dzieckiem boga (karni to). Słońce jest objawieniem istoty boskości, a do jej samourzeczywistnienia przyczynia się odczuwane przez ludzi harmonijne ukształtowanie świata. Świat, w któ- rym żyjemy, jest dziełem boga. Całe dzieło stworzenia bóg oddał do dys- pozycji człowieka jako tworzywo sztuki życia. Ponieważ bóg wszystko ogarnia - dobro i zło, piękno i brzydotę, prawdę i fałsz, szczęście i nieszczęście - przeznaczeniem człowieka jest do- prowadzanie woli boga do jej celu, tj. zmiany zła na dobro, brzydoty na piękno, fałszu na prawdę i nieszczęścia na szczęście. Ludzie powinni chłonąć dzieło boga i w danych im warunkach życiowych twórczo je kształtować wy- rażając w ten sposób samych siebie. Na tym polega sztuka życia zgodnego z boskim prawem, zmierzającego do harmonii całości i rozwoju ku praw- dzie, dobru i pięknu. Celem nauki PL-K. jest nowy styl życia jej wyznawców. Chce ona wyja- śniać sztukę życia i wskazywać drogę do czerpania z niego radości. Ponie- waż wszyscy ludzie poszukują drogi życia, PL-K. powiada im, czym się mają kierować. Do czego człowiek jest przeznaczony? Do tworzenia sztuki. Skąd przychodzi nieszczęście? Od samolubnego czlowieka, który nie jest gotów ćwiczyć się w sztuce życia. Na czym polega sztuka życia? Żyj promiennie jak sionce! Żyj w pełnej wolności! Dokąd prowadzi tworzenie sztuki? Kto tworzy sztukę, jest szczęśliwy. Czym jest życie? Życie jest sztuką. Ta ostatnia zasada, Jinsei wa geij su de aru (jap. życie jest sztuk stanowi jądro nauki PL-K. Od rr mentu, kiedy człowiek zaczyna trą tować życie jako sztukę, poznaje se i znaczenie swojej egzystencji. Każdy człowiek wyraża swoją i dywidualność w sposób wolny i n zależny, a wyrazem pełnej wolno: człowieka są sport i zabawa, malow nie, pisanie wierszy i modelowan zakładanie pól golfowych. Nadrzędny cel ruchu stanowi p kój na świecie, stworzenie takie; świata, „w którym cała ludzkość sw bodnie się wypowiada i porozum: wa, kształtuje się artystycznie i szan je wzajemnie tę twórczość, żyjąc i żem w przyjaźni". Centralne pojęć etyczne - to sikiri, codziennie podi mowana „decyzja walki". Z jedr strony oznacza to odwrót od ego: tycznego bytu, z drugiej - codzienr nowy zwrot ku altruizmowi. „Z miast mówić kupiec sprzedaje, p winniśmy mówić dostąpiłem łaski, mogę sprzedawać wszystkim l dziom". Właściwemu sposobowi ż cia przyświecać powinna zasada, l pędzić je nie w izolacji, dla siebie, le< żyć dla wszystkich ludzi. Dla mnie jest dobre to, co jest dobre dla innych. Słowo toku (jap. cnota) łączy hi norowe imiona obu założycieli, Ti kuharu (pierwszy w cnocie) i Toki chika (bliski cnocie) z imienie poprzednika Tokumitsu (świat cnoty). Części świata Liczba wyznawców r.p. % ogółu ludności % ogółu wyznawców r.p. 1. Afryka 68 484 000 10,4 72,9 2. Azja 24 487 000 0,8 26,0 3. Ameryka Łac. 918 000 0,2 1,0 4. Oceania 66000 0,3 0,1 5. Ameryka Płn. 40000 - - 6. Europa 1 000 - - 93 996 000 - 100,0 PLEMIENNE RELIGIE WYZNAWCY RELIGII PLEMIENNYCH NA ŚWIECIE POLINEZYJSKIE RELIGIE Za religię plemienną uznawana jest religia ludzi o wspólnym pochodze- niu, w których kulturze, zwyczajach, obyczajowości i języku występują wspólne elementy i którzy zarazem zasiedlają określony teren - teryto- rium plemienne. Pejoratywne okreś- lenia „religie prymitywne", jak rów- nież „religie naturalne", „religie lu- dów ubogich kulturowo" albo „lu- dów naturalnych" - przeciwstawia- nych tzw. ludom cywilizowanym - są nieuzasadnione. Ogólna liczba wyznawców dzisiej- szych p.r. wynosi 93 996 000, co sta- nowi 1,7% ludności świata. Żyją oni w 98 krajach - 72,9% w Afryce, 26% w Azji. Plemię stanowi najmniejszą etniczną jednostkę tej samej rasy. Dzisiejsza ludzkość, gatunek Homo sapiens, na- leży do trzech wielkich ras: mongoloi- dów, europeidów i negroidów, z dwo- ma formami pośrednimi czy obocz- nymi: australoidów i pigmidów, z których każda dzieli się na różne liczby podgrup. P.r. to nazwa obejmująca auto- chtoniczne religie pierwotnych mie- szkańców Polinezji (gr. wiele wysp), Do kręgu rasowego mongoloidów, z powodu żółtego odcienia skóry na- zywanych również żółtą rasą i stano- wiących dziś największą, zadomowioną w Azji część ludzkości, należą oprócz Azjatów (-> azjatyckie religie plemienne) Mikronezyjczycy (-»mik- ronezyjskie religie plemienne) i Poli- nezyjczycy (religie -> polinezyjskie), wśród nich Maorysi (religia -> Mao- rysów) na Nowej Zelandii. Z ludności arktycznej (religie -> arktyczne) do tego kręgu rasowego należą eskimidzi (religia -» eskimoska) i sybirydzi (religia -> syberyjska). Krąg rasowy mongoloidów obej- muje też indianidów (religie -> in- diańskie) w Ameryce Północnej, Środkowej i Południowej. Australoidzi to rdzenna ludność Australii (-> australijskie religie ple- mienne), która w czasach prehistory- cznych przywędrowała z kontynentu azjatyckiego. Dziś stanowią oni jedną z najpierwotniejszych jeszcze żyją- cych ras. Do australoidów należą również Melanezyjczycy (religie -> melanezyjskie) i Ajnowie (religia -> Ajnów). Negroidalny krąg rasowy, który tworzą ludy z powodu charakterys- tycznej ciemnej skóry nazywane czarną rasą, obejmuje plemiona murzyńskie zamieszkujące na południe od pasa Sahary, m.in. bantunidów i su- danidów (-> afrykańskie religie ple- mienne). Tu należą również afroame- rykańscy negroidzi. wysp wschodniej Oceanii. Do Po- linezyjczyków (mongoloidów) należą m.in. Maorysi na Nowej Zelan- Pigmidzi to zbiorcze pojęcie ozna- czające niskorosłe grupy ludzkie - w Afryce Pigmejów, a w Azji Połu- dniowo-Wschodniej i Melanezji neg- ritos (religie -> melanezyjskie). Religie plemienne europeidów, rasy zamieszkałej w Europie, a z powodu jasnej barwy skóry nazywanej także rasą białą, obejmują religie plemion starej Europy (religie -> europejskie) i dawnej Azji Przedniej (religie -> Azji Południowo-Zachodniej), jak również Indoiranu (religia -> indoirań-ska). Przez wspólne wyobrażenia o świe- cie, jak również przez kulty i sank- tuaria, wzmacnia się solidarność grupy plemiennej. Wspólnota plemienna, kierowana przez naczelnika i (lub) przez radę plemienną, dzieli się na różne pod- grupy - rodziny, rody, klany, skupiska lokalne, wsie, tajne związki, kategorie wiekowe, wspólnoty męskie i społeczności kultowe. Kilka plemion tworzy lud. dii (religia -> Maorysów), Tahitań- czycy na Wyspach Towarzystwa, Samoańczycy, mieszkańcy Tonga i Wyspy Wielkanocnej, Hawajczycy. W Polinezji wyznawcy autochtoni- cznych religii plemiennych, zalicza- nych do religii -» Oceanii, stanowią już tylko 0,2% ogólnej liczby (ok. 1,4 min) mieszkańców, z których więk- szość jest chrześcijanami. Polinezyjczycy, którzy przywędro- wali z legendarnego Hawaiki na Sa- moa i Tonga i stąd ok. VIII w. rozprzestrzenili się na Wyspy Towa- rzystwa, zasiedlają wschodnią Polinezję aż po Wyspę Wielkanocną (w 1350 Maorysi dotarli do Nowej Zelandii). Odkryci zostali w XVII-XVIII w. przez Europejczyków i następnie sko- lonizowani, przede wszystkim przez Anglików i Francuzów. Od XVIII w. dają się zauważyć silne wpływy euro- pejskie, a w XIX w. prócz handlarzy zaczęli tam też przybywać misjonarze chrześcijańscy, torujący drogę euro- pejskim formom życia. W Polinezji istnieją dziś obok ple- miennych -» starych religii (np. religia Maorysów) liczne -> nowe religie, wyrosłe z nich i powstałe w starciu z europejską cywilizacją i religią chrześcijańską, np. -> Pai Marire w Nowej Zelandii, religia -» hapu i ruch -> Kaoniego na Hawajach, -> ivi atua na Wyspie Wielkanocnej i ruch -> Sio-Vivi na Samoa. W religiach polinezyjskich na czoło wybijają się sprzężone ze sobą pojęcia mana i tabu. Mana (pierwotnie poli- nez., następnie melanez., nadzwyczaj skuteczny) oznacza obecną w zwie- rzętach i ludziach, ale również w przedmiotach, nadzwyczajną moc, aktywizującą się zarówno w kierunku dobra, jak i zła. Wszystko, co wy- kracza poza zwykłą siłę ludzi albo zwyczajny bieg rzeczy, powodowane jest przez mana. Od niej zależy choroba i zdrowie, długie życie i przed- wczesna śmierć, pogoda i deszcz, żyz- ność i susza, ona decyduje o winie lub niewinności oskarżonego. Trucizna i zaklęcia stają się skuteczne dopiero za sprawą mana. Istoty i rzeczy, które zawierają mana, a więc potężne, są chronione przez tabu, ponieważ nad- użycie mana jest niebezpieczne. Polinezyjskie pojęcie tabu albo ta- pu wywodzi się z dialektu tonga, w którym ta znaczy „naznaczony", a przyrostek bu wyraża intensywność. Wyraz tabu znaczy zatem „silnie naznaczony". Tabu obejmuje zakazy, które wiążą się z mana, nakazy unikania, zabraniające dotykania przedmiotów lub osób albo wchodzenia na pewne obszary - słowem kontaktu ze wszystkim, co zawiera mana. Przepisy tabu, ingerujące w życie oso- Polinezyjskie religie Polinezyjski ośrodek kultu, mamę, z pro kątną, ściętą „piramidą" (Tahiti) 1. Oltar- biste i społeczne życie plemienia, często podstawą całego porząc społecznego. Przeciwieństwem sakralnego p( cia tabu jest noa, sfera sakralnie o jętna, to co codzienne i z czego wo swobodnie korzystać. Miejsce służące do spełniania ki nazywa się marae, malae lub meae odbywają się też zgromadzenia i św teczne obchody. Jest to wybrukoi ny, często czworokątny plac otoc ny wysokim na 3-4 m kamienn murem. Do jednego z węższych ków placu przylega jakby ścięta pi mida, często olbrzymich rozmian Wieńczy ją nadbudowa z posągi monolitów i słupów. Najświęts chroniony przez przepisy tabu ce ralny punkt stanowi kamienny i (ołtarz). Najsłynniejsze marae to ' putapuatea w Opoa (Raiatea) ze z: na szkołą kapłanów, inne znajdują na Tahiti, Samoa i Mahaiatea. Ma jest ośrodkiem kultu religijnego o centrum politycznym i społeczn grupy plemiennej. Charakterystyczny dla Polint jest kult przodków, którego świade wem są monumentalne posągi l mienne (kolosy) na Wyspie Wieli nocnej i Markizach, tzw. rzeźby szl letowe na Wyspie Wielkanocnej i n nolityczne figury tiki na Nowej ; landii i Markizach. Na Wyspie W: kanocnej wzdłuż wybrzeża usytuov no w celach pogrzebowych kamier platformy (ahu); na obszernych, ] krytych obrobionym kamieniem p szczyznach (do 80 x 30 m) stoi ki siebie 15 posągów, zwróconych ple> mi do oceanu. Zachowało się '• trachitowych posągów przedstaw jących ludzkie torsy, być może v dzów i kapłanów, którzy stali bóstwami ochronnymi. PREHISTORYCZNE RELIGIE P.r. to zbiorcza nazwa religii po- wstałych w okresie prehistorycznym, tzn. od zarania ludzkości w epoce paleolitu do czasów wczesnohistory- cznych (ok. 3000 przed Chr.). P.r. stanowią pierwszą fazę dziejów religii ludzkości, poprzedzającą -> stare re- ligie, z których pierwsze pochodzą z okresu wczesnohistorycznego. Do p.r. należy zarówno kilka powstałych już w owych czasach i dziś jeszcze istniejących religii -> plemiennych (m.in. -» azjatyckie, -> australijskie i -> afrykańskie oraz -> mikronezyjs- kie), spośród religii -> arktycznych religia -> Ajnów, -> syberyjska i -» eskimoska, a także -» szama-nizm, jak i najstarsze religie ludzkości (m.in. religia -» megalityczna), dziś już wymarłe i udokumentowane tylko pomnikami ziemnymi (grobowce, jas- kinie) oraz znaleziskami. Najstarszą epoką historii ludzkości jest paleolit (l mln-8 tyś. przed Chr.), przypadający na epokę lodowcową (plejstocen, 1,8 mln-10 tyś. przed Chr.). Z dolnego plejstocenu pocho- dzą najwcześniejsze znaleziska (Chi- ny, Afryka Południowa) poświadcza- jące istnienie praczłowieka - australo- piteka. W środkowym plejstocenie następuje dalszy rozwój hominidów. Pitekantrop jest twórcą wczesnej kul- tury ludzkiej, posługuje się już og- niem (Chiny). Po neandertalczyku, w ostatnim okresie zlodowacenia (120 000-10 000 przed Chr.) pojawia się bezpośredni przodek dzisiejszego człowieka - Homo sapiens. Pod ko- niec plejstocenu tworzą się wielkie rasy ludzkie: mongoloidów, australo- idów, negroidów i europeidów. Homo sapiens epoki kamiennej - nazwanej tak od najważniejszego surowca, kamienia łupanego, który ociosywano nadając mu świadomie formę, aby stał się narzędziem do obróbki kości i drewna oraz mógł służyć jako broń -myśliwy i zbieracz, żył w hordach, a mieszkał w jas- kiniach lub w kryjówkach skalnych. Jego myślenie i działanie ogniskowało się wokół dwóch spraw: życia (także przeżycia, uzależnionego od możli- wości zdobycia żywności) i śmierci. Element życia i płodności uwypuk- lają posążki kobiet z epoki kamienia, z wyraźnie uwydatnionymi atrybutami macierzystwa (piersi, biodra, pośladki i łono). Jednym z przykładów jest Wenus z Willendorfu. Jako matka hordy kobieta uważana była za / Wenus z Willendorfu, wapień, wys. 10,5cm (ok. 20000 przed Chr.). Wiedeń, Naturhistorisches Museum 1 Wielka hala w jaskini Lascaux z prehis- torycznymi malowidłami naskalnymi. Francja 3 Leżący żubr, malowidle dl. 1,85 m na sklepieniu jaskini Altamira. Hiszpania źródło życia, dopóki nie dostrzeżono w mężczyźnie jej partnera współtwo- rzącego życie. Wyobrażenie to znala- zło wyraz także w muszlach typu kauri, symbolizujących swą formą otwór, przez który dziecko - nowy człowiek - przychodzi na świat. Ten symbol żeńskiej zasady służył jako amulet płodności. Ponieważ utrzymanie się ludzi przy życiu zależało od zdobycia pożywie- nia, co wciąż nastręczało trudności, zachowało się wiele motywów plas- tycznych przedstawiających czary związane z myślistwem, znane są też rytuały odnoszące się do płodności i żyzności w świecie zwierzęcym i roś- linnym. Odzwierciedleniem takich działań magicznych związanych z myślistwem jest malowidło w jaskini w Niaux. Przedstawia ono zranionego żubra ze śladami od ciosu włóczni w okolicy serca. Wizerunek ten miał wywierać magiczne działanie na dzikie zwierzęta, które ludzie chcieli upolować. U myśliwych polujących na niedźwiedzie jaskiniowe w Alpach istniał zwyczaj pieczołowitego prze- chowywania nie roztrzaskanego cze- repu niedźwiedzia i kości ze szpikiem. Mózg i szpik były bardzo cenione i przypuszczalnie składano je w ofierze bóstwu, od którego zależały owocne łowy. Najbardziej zagadkowym i niepo- kojącym zjawiskiem w życiu człowieka była od zarania dziejów ludzkości niewątpliwie śmierć. W sposób natu- ralny wiązały się z nią rytuały po- grzebowe, będące najwcześniejszymi przejawami religii. W erze paleolitu zwłoki składano częstokroć do grobu, a obok nich umieszczano sprosz- kowaną czerwoną ochrę oraz żyw- ność, narzędzia i ozdoby. Ochra miała symbolizować krew jako życiodajną siłę. Częstymi miejscami kultu były jas- kinie. Odkryte na ścianach wielu z nich ryte i malowane, zazwyczaj naturalistyczne wizerunki zwierząt służyły czarom mającym przynieść powodzenie w polowaniu i płodność. Szczytowym osiągnięciem sztuki jas- kiniowej (ok. 120 znalezisk) są dwie jaskinie: w Altamirze (płn. Hiszpania) i w Lascaux (płd. Francja) - pierwszą odkryto w 1879, drugą w 1940. Okres przejściowy między starszą a młodszą epoką kamienną to mezolit. Nastąpił wówczas podział pracy zależnie od płci: kobiety zdobywały pożywienie roślinne - zbożu (dziko rosnące trawy) i rośliny wodne, męż- czyźni troszczyli się o żywność po- chodzenia zwierzęcego. Pod koniec tej epoki rozpoczęła się uprawa ziemi i hodowla bydła. W Europie w środ- kowym okresie epoki kamiennej na pierwszy plan wysunął się kult przod- ków i duchów zmarłych, z którymi próbowano nawiązać kontakt za po- mocą ich schematycznych wizerun- ków malowanych na ścianach lub małych kamieniach. Pod koniec neolitu dokonuje się przejście do osiadłej gospodarki rol- nej, łączącej uprawę pól z hodowlą trzody. Powstające rody osiedlają się we wsiach, a następnie otoczonych murami miastach. Wraz z powsta- niem i ukształtowaniem się rozwi- niętych kultur miejskich w oazach rzecznych - w Egipcie nad Nilem (-> egipska religia), w Mezopotamii nad Eufratem i Tygrysem (religie Prehistoryczne religie 3 -> mezopotamskie), w Indiach n; Indusem (religie -> indyjskie) i w Cl nach nad Huang-ho (religie -> chif kie) - rozpoczyna się okres wczesi starożytności. Dbałość o zmarłych jest szczegół cechą wszystkich kultur młods; epoki kamiennej. Ludzie wierzą w i życie po śmierci oraz znaczenie c żyjących. Ciała zmarłych są najpiei sznurowane, a następnie palone li grzebane w ziemi. Świadkami tej k\ tury są przede wszystkim ogrom budowle megalityczne (religia -» ir galityczna). Chronologia Okres przed Chr. 600000-10000 Starsza epoka k mienia (paleolit; plejstocen). 600000-100000 Dawniejsza stars epoka kamienia (dolny plejstocen) 100000-50000 Środkowa stars epoka kamienia (środkowy plejs! cen). 50000-10000 Młodsza starsza ep ka kamienia (górny plejstocen). od 25 000 Statuetki „Wenus", m. Wenus z Willendorfu. 15000-11000 Malarstwo jaskini we w płd. Francji: Dordogne (L; caux) i Ariege (Niaux, Les Tro Freres, Montespan) i w płn. Hi: panii: Altamira. 10000-4000 Środkowa epoka l mienia. 4000-2000 Młodsza epoka kam nią; kultura megalitów. od 3000 Początek ery wczesnohisl rycznej w oazach rzecznych. 2000-1700 Schyłkowa epoka kam PRUSKA RELIGIA RZYMSKA RELIGIA PUNICKA RELIGIA P.r. jest przedchrześcijańską religią dawnych Prusów (Prusai, Prus-sen), ludu bałtyckiego osiadłego między dolną Wisłą a Niemnem, którego język zaniknął w XVII w. P.r. zalicza się do -> bałtyckich religii. Chrystianizacji, prowadzonej m.in. przez św. Wojciecha z Pragi (zm. 997), starzy Prusowie stawiali uporczywy, trwający stulecia opór, aż w latach 1231-83 podbici zostali przez zakon krzyżacki pod wodzą Hermanna von Salza. P.r. to rozwinięta w państwie kar- tagińskim religia przybyłych tam z fe- nickiej ojczyzny (religia -» fenicka) Punijczyków (łac. Poeni, Fenicjanie), od czasu założenia ich stolicy Kar- taginy w 814 przed Chr. aż do jej zniszczenia w 146 przed Chr. Od stolicy państwa Punijczycy nazywani są również Kartagińczykami, a ich religia określana jest nazwą religii kartagińskiej. P.r. należy do -> starych religii Afryki i - poprzez Fenicjan - do religii -» kananejskich, a tym samym do religii -» semickich i -> Azji Połu- dniowo-Zachodniej. Kartagina, założona przez Feni- cjan z Tyru w 814 przed Chr. jako „nowe miasto" północnoafrykań- skie, rozwinęła się w najznaczniejsze miasto handlowe starożytności i w wielką potęgę morską. W czasach rozkwitu jej posiadłości rozciągały się aż do Wielkiej Cyrty na wscho- dzie i do Atlantyku na zachodzie. Stała się najgroźniejszą konkurentką Rzymu. Dawni Prusowie upatrywali bogów w całym świecie, w gwiazdach i zwie- rzętach, a także w grzmocie i błys- kawicach. Bogiem niebiańskim był Deiws albo Deiyas (staroprus.), a bo- giem księżyca Menins. Perkunis to bóg grzmotów i burz, Potrimpus - wody. Za pana ciemności i piekła uznawali Pikullusa, a za boga żyzno- ści, ziemi i plonów - Kurkę lub Cur- che. Bogini losu nazywała się Laima. Prusowie wierzyli w życie pozagro- bowe. Kto w tym życiu był wysoko Podczas trzech wojen punickich (I wojna punicka 264-241, II wojna punicka 218-201, III wojna punicka 149-146 przed Chr.) Rzymian z Kar- tagińczykami toczyła się walka o he- gemonię w zachodniej części Morza Śródziemnego; w 146 r. przed Chr. Scypion Afrykański Młodszy zdobył i zburzył Kartaginę. Terytoria Punij- czyków uległy wcieleniu do rzymskiej prowincji Afryki. Bogowie puniccy zostali wyliczeni przez najsłynniejszego Kartagińczyka Hannibala („Baal jest łaskawy") w przysiędze, którą poświadczał w 215 przed Chr. swój układ z Filipem V Macedońskim. W interpreta-tio graeca (interpretacja grecka) historyk grecki Polibiusz wymienia bogów punickich pod greckimi imionami (m.in. Zeus i Hera). Na czele bogów stał Baal-Cham- mon (Baal gorąca ?). Podobieństwo nazwy tego punickiego boga Cham- mona i egipskiego boga Amona do- prowadziło do synkretycznego bóst- wa-wyroczni - Ammona z oazy Siwa. lub nisko urodzony, bogaty lub biedny, dysponujący siłą lub słaby, tego po śmierci czekał podobny los. To przekonanie potwierdzał kult zmar- łych. Po śmierci szlachetnie urodzo- nego palono podczas uroczystości pogrzebowej jego broń i konie, nie- wolników i służebnice, szaty, psy my- śliwskie i ptaki drapieżne, a także różne przedmioty związane z wojną i polowaniem. Również po śmierci nisko urodzonego palono wszystko, co służyło mu za życia. W interpretatio graeca Chammon stawiany jest na równi z Zeusem. Boginią północnoafrykańskiego po- chodzenia była Tanit czy Tinnit, dzie- wicza bogini i jednocześnie matka bogów. Jej atrybuty to kłos, jabłko granatu i winogrono. Pojawiający się na stelach krąg nad trójkątem, którego górna połowa często otoczona jest sierpem księżyca, wskazuje na Tanit jako boginię księżyca (gr. interpreta- cja: Hera). Inne bóstwa z fenfckiej ojczyzny to m.in. Melkart i Eszmun, przed- stawiające przejście od boga wegetacji do boga miasta. W Kartaginie zwyczajowo składano ofiary z dzieci jako holokautoma (gr. ofiara cało- palna): położone na ręce posągu boga Baala-Chammona, spadały do dołu z płonącym ogniem. Wg historyka Diodora w czasie oblężenia Kartaginy złożono w ofierze 200 chłopców z najznaczniejszych rodzin. Zamiast ofiar całopalnych z dzieci możliwe były też ofiary zastępcze ze zwierząt. Rzymianie stworzyli słowo religio (religia), które weszło do wszystkich języków nowożytnych. Cyceron wy- prowadzał pojęcie „religia" od relege-re (łac. ponownie przeczytać, przejrzeć, ponownie rozważyć), którego antonimem jest czasownik neglegere (łac. zaniedbać). Religio oznacza więc zważanie na wolę bogów, w przeci- wieństwie do neglegentia, zaniedbania woli boskiej. Tą etymologią Cyceron utrafił dokładnie w sedno rzymskiego wyobrażenia o religii jako rzeczy, której w żadnym wypadku nie wolno zaniedbać, do której należy się raczej bardzo dokładnie stosować. Religia odnosząca się do mieszkańców Rzymu, a później wszystkich obywateli imperium rzymskiego, szczyci się ponad tysiącletnią historią. Miasto-państwo Rzym określane jest jako res publica populi Romani Qui- ritium (populus Romanus Quirites- que, lud rzymski i obywatele), przy czym nazwa Rzymu wywodzi się od etruskiego gens ruma. Rzeczowa in- terpretacja państwa-miasta jako res publica (łac. publiczna sprawa) ze- spala rzymski lud. Obywatelstwo Rzymu nie było uzależnione od więzów krwi czy pochodzenia, gdyż mogli je otrzymać także obcy przybysze. Tym samym od początku istniała możliwość asymilacji nie-Rzymian, a dzięki temu romanizacji Italii, za- chodnich terenów Morza Śródziem- nego i północno-zachodniej Europy. Imperium Romanum (łac. Cesarstwo Rzymskie) - władza zwierzchnia na- rodu rzymskiego nad innymi wspól- notami i ludami - obejmowało w okresie największej ekspansji za cesarza Trajana w 116 r. po Chr. wszystkie kraje szeroko pojętego ob- szaru Morza Śródziemnego, sięgało daleko w głąb europejskiego konty- nentu, włączając Anglię, i dochodziło na wschodzie aż do Zatoki Perskiej i Morza Kaspijskiego. Świadectwo wysokiego stopnia świadomości własnej i świadomości posłannictwa narodu rzymskiego daje ustanowienie przezeń nowego bóstwa Dea Roma, bogini Rzymu. Tej kobiecej personifi- kacji miasta Rzym oddawano cześć boską, wznosząc świątynie, np. po- święconą w 121 r. po Chr. podwójną świątynię Wenery i Romy, największą świątynię rzymską. R.rz. należy do religii -> indoeuro- pejskich i -> europejskich. PANTEON Rodzimi bogowie i boginie Do bogów rodzimych (łac. dii in- digetes) należała przede wszystkim triada najwyższych bogów: Jowisz, Mars i Kwirynus, których kult sięgał wstecz aż do czasów królewskich. Jowisz, Jupiter (Diupiter, Deus pater, bóg ojciec), jako wielki bóg światła niebieskiego stał na czele rzymskiego panteonu. Rzymianie widzieli w nim dobrego, troskliwego ojca w niebie, o czym świadczy jego nazwa. Od Jowisza-Jupitera wywodzi się nazwa jednego z dni tygodnia (wł. giovedi, franc. jeudi). Jego znaczenie podkreślały liczne przydomki. Jako Lucetius dostarczał niebiańskie światło, jako Fulgur rzucał błyskawice, jako Pluvius zsyłał deszcze, a jako Tonans władał grzmotami. Jowisz był poza tym bogiem porządku moralnego, prawa i wierności. Ponieważ strzegł bezpieczeństwa granic, nazywano go Terminus. Jako bóg układów, Jupiter Latiaris lub Latialis, stał na czele Związku Latynów, któremu przewodził Rzym. Ponieważ karał za przekraczanie obowiązującego porządku, zwano go również „bijącym" Jowiszem, Feretrius. Jego najwyż: tytuł brzmiał: Jupiter Ofptim M[aximus]. „Najlepszy i Najwi szy" był z powodu swojej przekrac jącej wszystko zwierzchniej wlać najwyższym bóstwem rzymskie kultu państwowego. W czasach publiki stał na czele trójcy kapitoli kiej: Jupiter O M, Juno Regina i t nerwa; ośrodek ich kultu mieścił na Kapitolu. Świątynia Jowisza Kapitolińskk z trzema ustawionymi obok się kaplicami trójcy bogów, jedna z n starszych wzniesionych w Rzyr świątyń, została poświęcona w piei szym roku republiki (509 przed Cl przez konsula M. Horatiusa. W t; religijnym ośrodku Rzymu przecl wywano skarb państwa (634 000 fi tów złota), a w pomieszczeniach p: nicznych - Księgi Sybillińskie. l czątkowo tu stała też rzeźba słyń wilczycy. Kapłanem Jowisza był l men Dialis. Mars, bóg mocy i opiekun, p życia i śmierci, zajmował wraz z Jo' szem i Kwirynusem czołowe miej w starorzymskim kulcie państv wym. Jako mityczny ojciec blizn Romulusa i Remusa, przez mai i westalkę Reę Sylwię, uchodził protoplastę narodu rzymskiego, a ko kroczący na czele (gravidus) w t wach cieszył się u Rzymian duż; poważaniem. O jego szczególnej i zycji świadczy poświęcony mu i niego nazwany pierwszy mieś rzymskiego roku, martius (lać. n rzec). On też dał nazwę jednemu z ( tygodnia (wł. martedi, franc. mar< Mars był odbiorcą ofiary suoyetai: lia, a jego kapłani, saliowie, czcili tańcami z bronią. Atrybut Mar świętą włócznię, przechowywa w świątyni Westy. W poświęco: bogu wojny Marsowi Ultor (mścić Rzymska religia 340 Rzymska religia łowi) świątyni na Forum Augusti - którą August przysiągł wznieść podczas walk z mordercami Cezara (została poświęcona w 2 r. przed Chr.) - oprócz miecza Cezara prze- chowywano przede wszystkim zdobyte na Fartach sztandary i kariatydy z namiotu Aleksandra Wielkiego. Kwirynus, pierwotnie zapewne bóg plemienny Sabinów osiadłych na Wzgórzu Kwirynalskim, był opieku- nem wieśniaków. Później utożsamiano go z bogiem wojny Marsem albo też identyfikowano z Romulusem. Wraz z Jowiszem i Marsem należał do archaicznej triady bóstw r.rz. Junona, bogini pochodzenia etrus- kiego, stanowiła żeński aspekt idei boga (jovino, diovino). Najczęściej czczono ją jako Juno Sospita (ratują- ca), Juno Lucina (przynosząca na światło dzienne, pomagająca przy po- rodach), Juno Moneta (napominająca, doradczyni), Juno Curitis (uzbrojona w dzidę i tarczę). Juno Regina stała od VI w. wraz z Jowiszem i Mi-nerwą na czele rzymskiego panteonu, czczona jako matka i królowa nie- bios, a także patronka kobiet, mał- żeństwa i rodziny. Pierwszego dnia każdego miesiąca składano na jej cześć ofiary. Janus (łac. ianua, drzwi), jedno z najstarszych bóstw pochodzenia prarzymskiego, duch opiekuńczy na- zwany od drzwi domu, przez które mogło się wedrzeć do wnętrza wszel- kiego rodzaju nieszczęście, z boga opiekuńczego drzwi stał się bogiem rodziny i - podobnie jak Westa - włą- czony został do kultu państwowego. Potem przemienił się w boga wszel- kiego początku. Od niego otrzymał nazwę nie tylko miesiąc ianuarius, lecz również wzgórze Janikulum w Rzymie. Janusa przedstawiano z dwiema głowami zrośniętymi poty- licami, z twarzami zwróconymi w przeciwnych kierunkach. Ponieważ był bogiem czasu i obiegu słońca, podwójna twarz oznaczała być może wschód i zachód słońca. Janusowi o dwóch twarzach poświęcono w Rzymie świątynię na Forum Ro- manum. Jej dwuskrzydłowe drzwi ce- sarz August kazał zamykać w czasach pokoju jako „index pacis belliąue" i otwierać w czasie wojny. Głowę Janusa na awersie i dziób okrętu na rewersie miały ciężkie monety mie- dziane (aes grave) od 300 r. przed Chr. Westa - podobnie jak Minerwa i Diana bogini-dziewica - była boginią ogniska domowego, a także strze- żonego w jej świątyni na Forum Ro- manum ogniska państwowego. Cen- tralne miejsce i ośrodek kultu w rzym- skim domu stanowiło ognisko, przy którym składano ofiarę przed każ- dym posiłkiem. Centralne miejsce otoczonej przez 20 kolumn korync- kich okrągłej świątyni, której funda- menty zachowały się po dziś dzień, stanowiło palenisko z wiecznym og- niem. Pierwszego dnia nowego roku ognisko rzymskiego domu rozpalano na nowo od pochodni przyniesionej ze świątyni Westy. Do sanktuarium tej świątyni nie miał prawa wstępu żaden mężczyzna; wyjątek stanowił pontifex maximus, ale i jemu nie wolno było wejść do najświętszego miejsca, sanktuarium, gdzie przecho- wywano przenajświętsze trojańskie palladium, talizman mający chronić miasto Rzym. Był to wyrzeźbiony przez boginię Atenę wizerunek jej towarzyszki zabaw Pallas; spadł on w Troi z nieba i sprowadzony został do Italii przez Eneasza. W 394 po Chr. przechowywane tu palladium zostało - w związku z zakazem wy- znawania r.rz. - spalone przez ostatnią westalkę, kapłankę Westy. Wulkan (Yulcanus) był bogiem groźnego żywiołu ognia i zarazem jego władcą, chroniącym przed nie- bezpieczeństwem pożaru. W Rzymie poświęcono mu wiele świątyń. Cesarz Domicjan dla upamiętnienia pożaru Rzymu za Nerona ufundował ołtarz Wulkanowi. Yolkanalia, święto ku czci Wulkana, obchodzono 23 VIII. Z Saturnem (Saeturnus; łac. serere, siać), bogiem uprawy roli i opieku- nem zasiewów, mitycznym królem Lacjum, wiąże się wyobrażenie władcy złotego wieku, uczącego ludzi uprawy roli. Świątynia tego boga na Forum Romanum była jedną z najstarszych w Rzymie (497 przed Chr.) i cieszyła się największą czcią. Ponieważ później tutaj przechowywano skarb państwa, zwano ją też Złotym Domem (aerarium). Zachowało się z niej do dziś 8 kolumn granitowych. Stanowiła centrum obchodzonych od 17 XII przez kilka dni saturnaliów, starego święta zimowego przesilenia dnia z nocą. Od Saturna nazwany jest jeden z dni tygodnia (ang. Saturday). Oprócz wymienionych bogów pań- stwowych darzono czcią zbiorowe bóstwa sfery prywatnej: lary, penaty i many. Lary były pierwotnie opiekunami zagród wiejskich (lares compitales), a następnie w mieście bóstwami domu i ogniska domowego (lares familia- res). Lares compitales otrzymywały ofiary w dniu swojego święta (com- pitalia) na skrzyżowaniach dróg (łac. compita) od właścicieli przylegają- cych do nich gruntów^Dla lares fami- liares oraz dla spokrewnionych z nimi penatów codziennie przy domowym ognisku składano ofiary w postaci jadła i napojów. W główne dni miesiąca (kalendy, nony i idy) oraz w czasie uroczystości rodzinnych otwierano lararium (skrzynkę z larami) i ozda- biano figurki larów kwiatami. Penaty (łac. penus, spiżarnia) były bóstwami opiekuńczymi spiżarni i go- spodarstwa. U ogniska domowego czczono penates familiares, a u ogniska świątyni Westy - penates publici. Od czasów cesarstwa oddawano kult manom, duszom zmarłych, poj- mowanym również jako dii manes (bóstwa manów), aby usposobić je przychylnie. Od tego wyrazu wywo- dzi się pojęcie manizmu jako kultu zmarłych i kultu przodków. Obcy bogowie i boginie Do obcych bogów i bogiń, „noven- sides", pochodzenia italskiego, nale- żała Minerwa, bogini sprawności rze- mieślniczych, opiekunka rzemiosła i sztuk, ale również bogini mądrości i lekarzy. Minerwa, dziewica podobnie jak Diana i Westa, była boginią pokoju, lecz w odróżnieniu od Ateny nie była jednocześnie boginią wojny. Wraz z Jowiszem i Junona tworzyła w czasach republiki trójcę kapitolińs- ką. Cesarz Nerwa .(96-98 po Chr.) poświęcił jej w 98 po Chr. świątynię stojącą pośrodku wzniesionego przez niego i jego poprzednika Domicjana forum Nerwy (Forum Transitorium). Kult bogini Minerwy, rozpowszech- niony w całym Cesarstwie Rzymskim, wyparty został przez kult Marii, matki Jezusa, jak tego dowodzi nazwa 1 Forum Romanum. Rzym 2 Rzymski okręg kultowy (Forum Roma- num) 1. Kuria 2. Bazylika Emiliańska 3. Świątynia Antonina i Faustyny 4. Świątynia Dni Julii (Cezara) 5. Regia 6. Łuk Augusta 7. Świątynia Westy S. Dom westalek 9. Świątynia Kastora i Polluksa 10. Westybul „domu cesarskiego" 11. Bazylika Juliańska 12. Świątynia Saturna 13. Portyk Deorum Consentium 14. Świątynia Divi Yespasiani (Wespa- zjana) 15. Świątynia Concordii 16. Łuk Septymiusza Sewera 17. Rastra (mównica) i 342 Rzymska religia wzniesionego w Rzymie (1280) koś- cioła Maria sopra Minervam. Bogini Diana stanowiła podobnie jak Junona żeński aspekt idei boga (Divina). Była boginią światła, zwła- szcza księżycowego, i boginią łowów, dziewicą jak Westa i Minerwa, i cie- szyła się wśród rzymskich panien wielką czcią w swej świątyni na Awentynie. Fortuna - to bogini losu, przypadku i szczęścia. Fortunie Yirgo (dziewicy) panny młode po zawarciu małżeństwa darowały swoje suknie dziewczęce i biżuterię; Fortunie Muliebris poświęcono świątynię, do której wstęp miały jedynie kobiety żyjące w monogamicznym małżeństwie. Dioskurom (gr. synowie Zeusa), bliźniętom Kastorowi i Polluksowi, wzniesiono świątynię na Forum Ro- manum (484 przed Chr.). Wenus, pierwotnie boginię ogro- dów i wiosny, czczono jako boginię piękna i miłości. Była mityczną matką Eneasza, a także matką Amora. W Rzymie poświęcono jej 17 świątyń i kaplic. Świątynia Venus Yerticordia została wzniesiona w 114 przed Chr. na znak pokuty po złamaniu ślubu czystości przez trzy westalki. Świątynię Venus Genetrix (Matki Wenus), matki rodu Eneasza i tym samym rodu julijskiego, zbudował w 46 przed Chr. Juliusz Cezar pośrodku zapla- nowanego przez siebie Forum Julii. Wewnątrz znajdowała się zdobiona perłami statua bogini Wenus i po- złacany posąg Kleopatry. Kult jej przetrwał w czci Santa Yenere w połu- dniowych Włoszech. Od bogini We- nus wywodzi się nazwa jednego z dni tygodnia (wł. venerdi, franc. vend- redi). Do obcych bóstw pochodzenia gre- ckiego (-> grecka religia) zaliczali się Apollo (gr. Apollon) i Ceres (gr. Demeter), para bogów Liber i Libera (gr. Dionizos i Persefona) oraz Mer- kury (gr. Hermes). Od Merkurego został nazwany jeden z dni tygodnia (wł. mercoledi, franc. mercredi). Bogini Salus (łac. zdrowie, dobre samopoczucie) gwarantowała dobrobyt państwa. Czczono ją jako Salus populi Romani (dobrobyt rzymskiego narodu), a w czasach cesarstwa jako Salus Augusta. Później nastąpiła jej identyfikacja z grecką Hygieją, boginią zdrowia. Ponadto z obcych bóstw warto wymienić następujące: Dispater (gr. Pluton/Hades) i Prozerpina (gr. Per- sefona) oraz rodzeństwo Soi (gr. He- lios) i Luna (gr. Selene), którym po- święcono świątynię na Awentynie. Od Luny nazwano jeden z dni tygodnia (wł. lunedi, franc. lundi). Obcym bóstwem pochodzenia egip- skiego była bogini Izyda, której za cesarza Klaudiusza (37-41) oddawano publiczną cześć w świątyni (ok. 48 r.) na Polu Marsowym; w świątyni tej nocowali Wespazjan i Tytus w 71 r. po wojnie żydowsko-rzyms-kiej, przed wjazdem do Rzymu (kult misteryjny -> Izydy i Ozyrysa). Rów- nież z Egiptu wywodził się kult Sera- pisa, któremu cesarz Karakalla (211- 217) wzniósł wspaniałą świątynię na Wzgórzu Kwirynalskim. Kult Atargatis wziął nazwę od sy- ryjskiej bogini płodności, bogini-- matki Atargatis (gr. Derketo), żony Adada (Hadada), boga pogody. Główne miejsce jej orgiastycznego kultu znajdowało się w antycznym Hierapolis (płn. Syria). Służyli jej gal- li, kapłani, którzy sami pozbawili się męskości i nosili kobiece szaty oraz biżuterię, a także prostytutki. W Rzy- mie znana była jako bogini syryjska (Dea Syria); za cesarza Aleksandra Sewera (222-235) bogini tej poświę- cono świątynię (trans Tiberim). Syryjski Soi Invictus Elagabal (łac. niezwyciężone słońca Elagabal) był przejściowo najwyższym bogiem Ce- sarstwa Rzymskiego; jego kult wpro- wadził w Rzymie cesarz rzymski tego samego imienia, Elagabal (218-222), który przed intronizacją był kapła- nem boga słońca Elagabala w Emesie. Cesarz Aurelian (270-275) poświęcił Elagabalowi świątynię w Rzymie i w 274 ustanowił dzień urodzin nie- zwyciężonego Słońca (natalis Solis invicti) 25 XII; datę tę chrześcijanie przyjęli później za dzień narodzenia Chrystusa. System dwunastu bogów Pierwotnie na czele rzymskiego panteonu stała trójca bogów: Jowisz, Mars i Kwirynus, zastąpiona w VI w. przed Chr. przez Jowisza, Junonę i Minerwę. W 217 przed Chr. na podstawie orzeczenia wyroczni sybil- lińskiej i pod wpływem greckim ze- stawiono sześć głównych par boskich w system dwunastu bogów: Jowisz i Junona, Neptun i Minerwa, Mars i Wenus, Apollo i Diana, Wulkan i Westa, Merkury i Ceres. Portyk (łac. hala kolumnowa) u stóp Kapitelu przypomina tych 12 bogów. Oprócz większych bogów, dii maiores, ist- niało wiele mniejszych bóstw, dii mi- nores, m.in. „bogowie chwilowi", dii indigitamentorum, np. Aius Locutius (łac. mówca), któremu wzniesiono ołtarz w miejscu, gdzie podczas zbli- żania się Galów (391 przed Chr.) usłyszano ostrzegawczy krzyk gęsi. Do bóstw mniejszych zaliczała się Pax (łac. pokój), bogini pokoju, której August w 9 r. przed Chr. poświęcił ołtarz na Polu Marsowym (ara pacis), a Wespazjan w 75 po Chr. świątynię na zbudowanym przez siebie Forum Pacis (forum pokoju). W tym sank- tuarium przechowywano najsłynniejsze dzieła sztuki ze Złotego Domu Nerona i skarby przywiezione przez Tytusa ze świątyni w Jerozolimie. Bogini Concordii (łac. zgoda) pod koniec walk plebejuszów z patry- cjuszami, w 367 przed Chr., zbudo- wano na znak pojednania świątynię na Forum Romanum, gromadzącą zbiory dzieł sztuki i służącą często senatowi za salę posiedzeń. Inne bóstwa z tej grupy to Yictoria (łac. zwycięstwo), bogini zwycięstwa, Hymen (Hymenaeus), bóg wesela, oraz Nenia, bogini skarg żałobnych. Kult cesarzy W czasach cesarstwa pojawił się kult panującego, będącego uosobie- niem państwa. U jego początków leżała cześć oddawana rzymskiemu bóstwu opiekuńczemu, geniuszowi (łac. gignere, świadczyć, wydobywać, zakładać). Pierwotnie geniusz uosa- biał właściwą mężczyźnie boską siłę płodzenia, w przeciwstawieniu do ko- biecej zdolności rodzenia (Junona). Cześć męskiego geniusza rozwinęła się we wczesną formę kultu władcy. Uchwałą senatu w 29 przed Chr. ustanowiono, że geniuszowi Augusta (31 przed Chr. - 14 po Chr.) należy składać ofiarę przy wszystkich pub- licznych i prywatnych posiłkach. Zwyczajem stało się też składanie przysiąg na cesarskiego geniusza. W Rzymie i w Italii oddawanie czci boskiej cesarzowi dopuszczano do- piero po jego śmierci (na podstawie uchwały senatu), w prowincjach Ce- sarstwa Rzymskiego natomiast kult imperatora szerzył się już za jego życia. Apoteoza (gr. ubóstwienie) - wynoszenie rzymskich cesarzy lub członków ich rodzin do godności bo- gów - rozpoczęła się od Juliusza Cezara. Oktawian, późniejszy cesarz August, w 29 przed Chr. kazał ku czci Juliusza Cezara (zm. 44 przed Chr.) zbudować na Forum Romanum świątynię Divi Julii (boskiego Juliu- sza) w miejscu spalenia jego zwłok. Sam „zbawiciel świata" August, któ- remu już za życia oddawano poza Rzymem cześć boską, po śmierci otrzymał na Palatynie w Rzymie świątynię Divi Augusti. Także Wes- pazjanowi (69-79) i Trajanowi (89- 117) wznieśli ich następcy świątynie, pierwszemu na Forum Romanum w 81, a drugiemu na Forum Traiani w 1. 117-138. Divus Hadrian (117-138) otrzymał w 145 od swego następcy Antoninusa Piusa (138-161) świątynię na Polu Marsowym. Świątynia Divus Antoninus et Diva Faustina (przy Via Sacra), z której do dziś zachowało się 10 kolumn, została po 141 r. poświęcona cesarzowi i jego małżonce. Marek Aureliusz (161-180), stoicki „filozof na tronie cesarskim", miał na Polu Marsowym świątynię wzniesioną przez jego następcę Kommodusa (180-192). Jeszcze dziś pozostałości małej okrągłej świątyni Divi Romuli (przy Via Sacra) świad- czą o tym, że Maksencjusz swojemu zmarłemu jako dziecko, a po śmierci ubóstwionemu synowi Romulusowi kazał po 307 r. wznieść sanktuarium. Od czasów ostatniego cesarza żoł- nierza Dioklecjana (284-305) upo- wszechnił się zwyczaj oddawania bos- kiej czci cesarzom jeszcze za ich życia; odprawiano modły do ich geniuszy i składano ofiary przed ich posągami. Wyniesienie cesarza do boskiego świata, wprowadzenie nowego bo- ga-cesarza do rzymskiego panteonu bogów państwowych, symbolizowało wypuszczenie ze szczytu stosu, na którym palono zwłoki imperatora, orła, ptaka Jowisza (np. apoteoza cesarza Tytusa w sklepieniu łuku Ty- tusa). Porządek moralny Państwo rzymskie od czasów repu- blikańskich było państwem prawa, w którym miejsce króla (rex) zajęło prawo (lex). W dziedzinie prawa leżą największe osiągnięcia narodu rzyms- kiego. Prawo rzymskie zostało przejęte przez inne narody europejskie i do dziś nie straciło znaczenia. Ponieważ prawo należało do boskiego porządku, uprawianie prawa zostało najpierw powierzone kapłanom. lus divi-num (łac. boskie prawo) dawało wy- Rzymska religia 3' tyczne zachowania się obywali rzymskich wobec bogów. Harmon ny, pokojowy stosunek między bóg mi a rzymskimi obywatelami zwal s pax deum. Cały porządek morah znajdował się pod opieką bogói zwłaszcza Jowisza. Wykroczeń przeciw porządkowi stanowiło wii bluźnierstwo wobec bogów i ściąga ich przekleństwo na bluźniercę. Blu nierstwo jednak można było okup (expiatio). Człowiek, którego żyć określał los (fatum), musiał zasłuż; na pomoc bóstw zgodnie z zasad do, ut des (daję, abyś ty dał). Żyć obywatela Rzymu, w którego my leniu i działaniu państwo zajmowa najważniejszą pozycję, kształtowa dwie sfery: res publica (sprawa pańs wa) i res privata (sprawa jednostki przy czym ta ostatnia zawsze musia być podporządkowana pierwszej. Miarami wartości rzymskiego ob; watela były: sława (gloria), cnota (vi tus), wolność (libertas), cześć i pobo ność (pietas), wierność i niezawoi ność (fides), poważanie publiczne (d gnitas) i troska o potęgę i wielko: narodu rzymskiego (maiestas popt Romani). Pomyślność narodu rzym kiego stanowiła najwyższe prawo (s: lus populi Romani suprema lex). Po< stawowym pojęciem etyki rzymski był pietyzm (pietas), rozumiany zraz jako cnota miłości rodziców i dziec następnie rozciągnięty na stosune do wspólnoty i rzymskiego państw; W zakresie sakralnym dotyczył wła ciwej postawy człowieka wobec b( gów. Za ciężkie przewinienia uchodzi: m.in. opór wobec bogów, nienawi: do braci i rodziców, oszustwo, skąp two, niewierność i zdrada. Na cze rodziny stał ojciec (pater familia z nieograniczoną władzą (patria poti staś) nad małżonką (mater familias dziećmi (liberi) i niewolnikami (scl; vi). Przestrzeganie porządku domi wego (disciplina) osiągał ojciec rodź 344 Rzymska religia ny dzięki swemu autorytetowi. Roz- waga (diligentia), surowość (severi- tas) i samoopanowanie (continentia) musiały cechować jego postępowa- nie. Młodsza generacja była wycho- wywana na wzór starszej (mos maio- rum). Stosunek młodzieży do doros- łych charakteryzowały skromność (modestia), cześć (reverentia), po- słuszeństwo (obseąuium), prawdo- mówność (yerecundia) i czystość (pudicitia). Porządek domowy (disciplina do- mestica) stanowił podstawę dyscyp- liny wojskowej (disciplina militaria) i tym samym potęgi i wielkości państwa rzymskiego. Rytuały cyklu życia W przeddzień wesela panna młoda poświęcała swoje dziewczęce szaty Wenerze albo larom. Sam dzień wesela rozpoczynał się auspicjami; jeśli wypadały korzystnie, narzeczeni de- klarowali swoją wolę małżeństwa i podawali sobie ręce. W dzień po weselu młoda małżonka po raz pierw- szy składała ofiarę w domu swego małżonka. Istniały różne formy za- wierania zawsze monogamicznego, legalnego małżeństwa: 1. Uroczysta forma confarreatio - od farreum libum, ciasta pszennego składanego podczas ceremonii w ofierze geniuszowi - stanowiła zarazem religijną formę zawierania małżeńst- wa. Do ważności układu małżeńs- kiego niezbędni byli: pontifex maxi- mus, flamen Dialis (kapłan Jowisza) i dziesięcioro świadków. Zawarte w ten sposób małżeństwo uchodziło wpierw za nierozwiązywalne, w cza- sach cesarstwa natomiast można je było rozwiązać. 2. Przy coemptio - pozornym kup- nie jako zastępczej formie dawnego kupna narzeczonej - przyrzeczenie małżeństwa składano (bez kapłanów) przed pięcioma świadkami, a przyszli małżonkowie stawiali sobie nawza- Rzymska religia 3^ Horacy (65-8 przed Chr.) jest auti rem „Pieśni stulecia" (Carmen saeci lare), ułożonej dla uczczenia obchi dzonego w 17 r. przed Chr. za cesar; Augusta święta stulecia. Śpiewar w ostatnim dniu święta przez chór 1 chłopców i 27 dziewcząt, opiewa) różne religijne momenty kończąceg się święta stulecia. Z innych świąt organizowanych n cześć bogów i bogiń warto wymień; feriae Marti, święto Marsa, rozpc czynające III rzymski rok, oraz świ< towane co pięć lat lustrum, podcza którego odbywano pokutny pochó wokół ołtarza Marsa na Polu Mai dzinnych, stanowych i związkowych święta państwowe stałe lub ruchome. Pod koniec ery augustiańskiej rocznie obchodzono 132 święta państwowe, z tego 45 stałych i 87 ruchomych. Kalendarz świąteczny i urzędowy prowadzili pontifices, a od 304 przed Chr. publikowano w Rzymie regularnie spisy dies fasti. Dies fasti (łac. fas, prawo) to spisane (dozwolone) przez pontifices dni, w których boskie prawo dopuszczało świecką działalność, załatwianie spraw publicznych, a przede wszystkim w dies comitiales zezwalało na rzymskie zgromadzenia ludowe. Dies nefasti natomiast to dni, w których nie mogły się odbywać ani rozprawy sądowe, ani zgromadzenia ludowe. Nadto w ciągu 49 z 233 dni powszednich zamierało życie polity- czne; sądownictwo mogło wtedy wprawdzie funkcjonować, ale zgro- madzenia ludowe były zakazane. Saeculum (łac. serere, siać, następs- two pokoleń) miało duże znaczenie dla rzymskiej rachuby czasu, zwłasz- Rzymskie bóstwa i ubóstwieni władcy (1-7) 1 Roma, Dea Barberini, malowidle ścienne (307-314). Rzymskie Muzeum Narodowe 2 Triumf Neptuna i Amfitryty, mozaika podłogowa, 3,80x2,00 m (III w.). Paryż, Luwr 3 Yictoria, brąz, wys. 1,95 m (70-80). Brescia, Museo Civico Romana 4 Divus Augustus jako wódz, marmur (ok. 20 przed Chr.). Rzym, Watykan S Pomnik Marka Aureliusza, brąz (ok. 170). Rzym, Kapitał 6 Cesarz Kommodus jako Herkules, mar- mur, wys. l,18 m (ok. 190). Rzym, Paląc Konserwatorów 7 Divus Antinous z Bitynii, marmur. Delfy, Muzeum Archeologiczne jem pytanie, czy są gotowi stać się pater familias i mater familias. 3. Zawarcie małżeństwa przez usus (łac. praktyka) stawało się ważne wówczas, gdy po swobodnym zade- klarowaniu woli obu partnerów ko- bieta przez rok mieszkała w domu mężczyzny; jej nieobecność w ciągu trzech następujących po sobie nocy unieważniała taką formę małżeństwa. 4. Przy małżeństwie sine in manum conventione oboje partnerzy i ich ojcowie składali zwykłe oświadczenie woli. Kobieta pozostawała w potestas swojego ojca i w ten sposób nie stawała się mater familias, lecz tylko uxor (małżonką). Tak zawarte małżeństwo każdy z partnerów mógł rozwiązać bez większych formalności. Zmarłych bezpośrednio po zgonie składano na marach otoczonych kan- delabrami i kwiatami. Następnie ro- dzina zajmowała się pochówkiem lub spaleniem zwłok. Rzymianie począt- kowo chowali zmarłych w ziemi. Pod wpływem etruskim i greckim poczęto palić zwłoki, a popiół zbierać w urnach, które chowano w niszach. Z powodu podobieństwa cmentarzy z urnami do gołębników nazywano je columbaria. Na miejscu pochówku należało położyć kilka przedmiotów, których zmarły mógłby potrzebować w czasie dalszej egzystencji: dla męż- czyzn - broń i narzędzia, dla kobiet - biżuterię i kosmetyki, dla dzieci - zabawki. Nekropole, miejsca pochówku, le- żały z dala od siedzib ludzkich, wzdłuż gościńców. Najsłynniejsza była nekropola przy Via Appia Antica, pierwszej brukowanej szosie, zbudo- wanej w 312 przed Chr. przez cenzora Appiusza Klaudiusza Cekusa, pro- wadzącej w prostej linii z Rzymu do Capui. Rytuały cyklu rocznego Kalendarz świąt rzymskich obej- mował oprócz prywatnych świąt ro- cza w czasach cesarza Augusta, po- nieważ oczekiwano nastania ery pokoju. Porównywalny z greckim aion (era światowa) rok światowy składał się z 10 saecula, z których każde liczyło ok. 100 lat. Obchody saeculum odbywały się co 100 lat i wiązały się z ludi saeculares (łac. igrzyska sekula-rne). Miały na celu okupienie winy z minionych lat i powitanie nowo nastającej ery. Po raz pierwszy obchodzono je podczas I wojny punic-kiej (264-241 przed Chr.) w 249 r. przed Chr. i powtórzono po III wojnie punickiej (149-146 przed Chr.) w 146 r. przed Chr. Rzymski poeta l 346 Rzymska religia sowym, po czym składano w ofierze prowadzone w nim zwierzęta. Ku czci pary bogów Libera i Libery obchodzono 17 III liberalia, podczas których dawano dorosłym synom toga libera (męską szatę). Na 19 IV przypadały cerealia, święto bogini ziemi Ceres, czczonej przede wszyst- kim przez plebejuszy. Przeganiano wtedy przez pola lisy z uwiązanymi do ogonów płonącymi pochodniami, aby przepędzić skwar i choroby zboża, symbolizowane przez płonące po- chodnie. Podczas parilii, święta pasterzy z 21 IV, upamiętniającego Palesa, opiekuna pasterzy i trzód, pędzono bydło z obór na letnie pastwiska; dla oczyszczenia się trzoda i pasterze mu- sieli skakać przez chrust i płonącą słomę. Organizowane w maju ambarwalia były starorzymskim świętem święcenia pól. Składało się na nie trzykrotne rytualne okrążanie przez bractwo ar- walskie pól uprawnych, połączone z ofiarą ze świni, owcy i wołu (souve- taurilia) dla Marsa. Westalia ku czci Westy, obchodzone 9 VI przede wszystkim przez piekarzy i młynarzy, których praca zależała od ognia na palenisku, zaliczały się do najstarszych świąt kalendarza rzyms- kiego. Consualia były świętem Consusa, boga opiekuńczego zebranych plo- nów, obchodzonym 21 VIII, po ukończeniu młócki zbóż, i 15 XII, po ukończeniu zasiewów ozimin. Urzą- dzano przy tym w Circus Maximus w Rzymie wyścigi koni, osłów i mu- łów, aby je przez szybkie przemiesz- czanie uwolnić od ciążącego na nich przekleństwa i udekorować wieńcami. Podczas volkanalii ku czci Wul- kana, boga ognia, 23 VIII, rzucano ryby do ognia, aby mu w ten sposób złożyć ofiarę niedostępną jego żywio- łowi. Największe święta i procesje urzą- dzano 13 lub 15 dnia każdego mie- siąca (feriae Iovi) oraz dodatkowo 23 XII na cześć głównego boga, ojca bogów Jowisza; były to też najważ- niejsze dni w życiu obywateli rzyms- kich. Saturnalia ku czci Saturna, boga opiekuńczego zasiewów, przypadały początkowo tylko na 17 XII; później przedłużyły się do 3 dni i wreszcie do całego tygodnia. To święto zasiewów ozimych i zimowego przesilenia dnia z nocą stanowiło jedno z najstarszych ludowych świąt w rzymskim kalen- darzu. Ludzie obdarowywali się świe- cami i drobnymi upominkami. Satur- nalia znosiły wszelkie różnice stanowe, a nawet odwracały pozycję społeczną, tak że panowie obsługiwali swoich niewolników. Po ofierze w świątyni Saturna odbywała się wspólna uczta na koszt państwa, podczas której nastrój stawał się coraz weselszy, przeradzając się w kolejnych dniach w karnawałową zabawę. Parentalia (dies parentales) były świętem obchodzonym na zakończenie roku (13-21 II) przez 9 dni, służącym sakralnemu upamiętnieniu zmarłych rodziców (di parentes) i krewnych. Ostatni dzień parentaliów, 21 II, nosił nazwę feralia. W dzień po zakończeniu dziewięciodniowego święta zmarłych (22 II) obchodzono święto rodzinne cara cognatio (łac. kochani krewni) albo caristia, czczone przez wszystkich w rodzinie uroczystą ucztą, podczas której następowało pojednanie zwaśnionych członków rodziny. Najstarszym chyba świętem państ- wowym Rzymian były luperkalie, ob- chodzone 15 II ku czci Fauna. Wzy- wano wtedy boga - władcę fauny, o przydomku Lupercus (łac. lupus arcere, bronić się przed wilkiem), do odparcia wilków od trzód i siedlisk pasterzy za pomocą magii. Miejsce kultu stanowiła położona w zachod- niej części podnóża Palatynu jaskinia Fauna, Luperkal (łac. wilcza jaski- nia), w której wilczyca wykarmiła bliźnięta Romulusa i Remusa. Po złożeniu ofiary z kozła odbywał się bieg wokół Palatynu; uczestniczyli w nim luperkowie, kapłani Fauna. Rzymski poeta Publiusz Owidiusz Naso w dziele „Fasti" zawarł poety- cki komentarz do kalendarza rzyms- kiego. Rytuały cyklu dziennego Początkowo dobrobyt ludu rzyms- kiego zależał od wyników pracy rol- ników, dla których kulty agrarne i wegetacyjne (Consus i Ops, Ceres i Liber, Faunus i Fauna i in.) były szczególnie ważne. Do tego dochodziły kulty mające zapewnić wojskowe samookreślenie Rzymu (Mars i Kwi- rynus). Kiedy pojawiały się nowe za- potrzebowania, wynikające z handlu i rzemiosła, powstawały też nowe kulty (Merkury). Reformy Augusta przyczyniły się do kultu cesarzy (divi imperatores), a zetknięcie się rzyms- kich armii ze światem Wschodu do- prowadziło do przejęcia przez pań- stwo rzymskie kultów orientalnych (kulty misteryjne). Tak np. żołnierze Sulli i Pompejusza sprowadzili do Rzymu kult kapadockiej Ma-Bello- ny, której kapłanów zwano bello- narii. Rzymianie byli bardzo tolerancyjni w stosunku do obcych kultów. Wpro- wadzenie ich odbywało się przez in- terpretatio romana (rzymską inter- pretację). Bóstwa i obrzędy obcych religii określano własnymi, rzymskimi nazwami, np. kult Kybele z Frygii został przejęty przez Rzymian pod nazwą Magna Mater (łac. wielka ma- tka). Tego rodzaju przemianowywa- nie obcych elementów religijnych przez zastosowanie znanych pojęć ułatwiało Rzymianom ich przyswoje- nie. Inna forma przejmowania ob- cych bogów to evocatio (łac. wywoła- nie). Był to wojenny zwyczaj: z ob- lężonego wrogiego miasta uroczyście wywoływano jego opiekuńcze bóstwa i zapraszano do przesiedlenia się do Rzymu, aby tam można było ustano- wić miejsce ich kultu i tym samym pozbawić oblężonych ich opieki. Opuszczone przez bogów miasto zo- stawało następnie uroczyście ofiaro- wane władcom podziemnego świata. Wg historyka Liwiusza (59 przed Chr. - 17 po Chr.) w 396 przed Chr. rzymski wódz Kamillus przed sztur- mem na etruskie miasto Weje wezwał jego boginię Uni, by opuściła swą dotychczasową świątynię i przeniosła się do Rzymu. W religii rzymskiej szczególnie su- rowo przestrzegano przepisów kul- towych. Najważniejszą czynnością kultową było sacrificium (łac. oddanie się) - ofiarowanie jakiejś rzeczy lub osoby bóstwu. Przy ofiarach krwawych bogom niebiańskim skła- dano w ofierze zwierzęta białe, a bo- gom świata podziemnego - czarne. Zwierzęta bez stosowania przemocy prowadzono do ołtarza, gdzie vic- timarius celebrował ich zabicie. Jowi- szowi przy confarreatio (zawarciu małżeństwa) ofiarowywano - jako bogu wierności - jagnię. Marsowi składano w ofierze suovetaurilia (łac. sus, świnia; ovis, owca; taurus, wół), po uprzednim oprowadzeniu tych zwierząt wokół pól. Bezkrwawe ofiary obejmowały m.in. pieczywo, owoce, zboża, mleko i wino. W czasach biedy ślubowano złożyć ofiarę ver sacrum (łac. święta wiosna), przy czym Jowiszowi ślubo- wano poświęcić pierwsze owoce wios- ny. Ofiarą szczególnego rodzaju było lectisternium. Przy tych ceremonial- nych posiłkach przygotowywano dla bogów poduszki, układano na nich ich wizerunki i - uważając, że w ten sposób bogowie uczestniczą w uczcie - podawano im jadło. Takie gosz- czenie bogów odbyło się po raz pierw- szy w 399 przed Chr. zgodnie ze wskazówką z Ksiąg Sybillińskich. Li- batio (łac. libare, wylewać), kultowe ofiarowywanie płynów (miodu, mleka, oliwy, wody, wina) bogom i zmarłym, służyło uzupełnieniu krwawych ofiar i stanowiło ofiarę dla ziemi. W celu składania ofiar ku czci zmarłych wykonywano w miejscach pochówku otwory do wlewania płynów. Modlitwy towarzyszące obrzędom kultowym odmawiano według usta- lonych wzorów. Skuteczne były jedy- nie wówczas, jeśli je dosłownie po- wtarzano. Rzymianin miał zwyczaj modlić się rano, wieczorem, przy stole i przy wszystkich ważnych okazjach. Wódz odprawiał publiczne modły przed wyprawą i po niej. Formy zwra- cania się do bogów w modlitwie brzmiały: sancte (święty), yenerabilis (czcigodny), aeterne (wieczny), bonę (dobry), optime (najlepszy), magne (wielki), potens (potężny), omnipo- tens (wszechmocny) i pulcher (wspa- niały). Do Jowisza zwracano się prze- ważnie diespiter i lucetius (bóg nie- biański i bóg światła). Suplikacje były publicznymi proce- sjami błagalnymi wszystkich doros- łych mężczyzn - z wieńcami na skro- niach i gałązkami wawrzynu w dło- niach - oraz kobiet z rozpuszczonymi włosami. W czasie tych procesji od- wiedzano wszystkie świątynie Rzy- mu, by wszystkich bogów uczcić mo- dlitwą i ofiarami. Później przekształ- ciły się w święta błagalne i dziękczynne (ku czci zwycięskich wodzów), obchodzone na zarządzenie konsu- lów lub senatu. W czasach republiki konsulowie regularnie składali na początku roku vota (łac. śluby) za powodzenie pańs- twa i jednocześnie spełniali te z po- przedniego roku. W czasach cesarst- wa temu zwyczajowi odpowiadały co- roczne śluby za powodzenie cesarza. Dokonywano ich przede wszystkim przed wyprawą wojenną; spełnienie Rzymska religia 34 ślubów - złożenie przyrzeczonego h pu - stanowiło najważniejszy elemer triumfu zwycięskiego wodza. Ślub pozwalają dostrzec ostrożność Rz> mian: dopiero po spełnieniu próśb przez bogów wywiązywali się z przy rzeczenia, nie chcąc składać daró\ nadaremnie. Przysięga uważana była za święt i uchodziła za dowód wierności i prą wdy we wszystkich dziedzinach oby watelskiego życia, a także za wyzna nie wiary w boską wszechwiedz i sprawiedliwość. Za krzywoprzysięs two pierwotnie groziła kara śmierci Najstarszą i najświętszą przysięg rzymską składali kapłani Jowisza wypowiadając jego imię i wzmacnia jąć ją rzuceniem jego symbolu - ka mienia grzmotu. Formuła przysięg brzmiała następująco: Jako powiadam prawdę, niech bóg mi dopomoże. Jakobym nie przysięgał z pełną wiarą, niech Diespiter mnie bez jakiejkolwiek szkody dla miasta i twierdzy -jak wyrzucam ten kamień tu przed siebie - wyrzuci z mojej ojczyzny z catvm moim dobrem według prawa ludzkiego i boskiego. Przysięga na sztandar (sacra mentum) stanowiła szczególny magi czno-religijny akt uświęcenia, którj później, za Tertuliana, dał nazw< chrześcijańskiemu sakramentów chrztu. Dzięki auspicjom (łac. avis-spi-cium, obserwowanie lotu ptaków Rzymianie upewniali się co do zgod; bogów na planowane przedsięwzięcia. Obserwowaniem lotu ptaków i towarzyszących temu okoliczność (np. kierunek i szybkość lotu), a takżt zachowania się kur przy przyjmowaniu pokarmu (jeżeli rzucały się łapczywie na żarcie, oznaczało to pomyślną wróżbę) oraz wyciąganiem z tegc wniosków zajmowali się augurowie. 348 Rzymska religia Prodigium (łac. przepowiedziane, znak zapowiadający nieszczęście) by- to uważane za uzewnętrznienie nie- chęci bogów i zapowiedź niebezpie- czeństwa dla państwa. Takiemu nad- zwyczajnemu wydarzeniu starano się zapobiegać za pomocą remedium (łac. przedsięwzięcie pomocnicze), którego można było szukać w Księ- gach Sybillińskich, aby nakłonić bo- gów do zmiany zamiarów. Służebnicy kultu Pierwotnie pater familias (łac. oj- ciec rodziny) sam sprawował funkcje kapłańskie. Będąc głową rodziny re- prezentował ją na zewnątrz i troszczył się o kult bóstw domowych, ważnych dla rodziny penatów i larów. Geniusz ojca był zarazem geniuszem rodziny. Podczas gdy prywatnymi, rodzin- nymi obrzędami kultowymi (sacra privata pro gentibus) zajmował się ojciec domu, kulty państwowe (sacra publico pro populo Romano) pod- legały oficjalnemu stanowi kapłańs- kiemu. Do kolegiów kapłańskich, składających się początkowo z 6, a później - za czasów Cezara - z 16 członków, uzupełnianych przez ko- optację, należeli sacerdotes albo pontifices (łac. budowniczowie mos- tów). Członkami kolegium kapłańs- kiego mogli zrazu zostać tylko pa- trycjusze, a dopiero od ok. 300 r. przed Chr. musiało ono przynajmniej w połowie składać się z plebejuszy. Pontifices stanowili najwyższą władzę w kulcie rzymskim. Byli odpowie- dzialni za przestrzeganie praw religij- nych i przepisów kultowych. Podej- mowali decyzje w sprawach prawa sakralnego i ustalali kalendarz świąt. Określali ceremoniał nabożeństw i formułowali teksty publicznych modlitw i ślubów. Nadzorowali wy- konywanie urzędu przez innych kap- łanów i ustanawiali kary za przewi- nienia religijne. Kolegium pontifices, które po znie- sieniu starorzymskiego królestwa przejęło wszystkie jego funkcje kap- łańskie, kierował pontifex maximus (łac. największy budowniczy mostów, przygotowujący drogę), wyłoniony z ich grona. Początkowo powoływał go król, w republice zrazu kolegium, wkrótce potem lud, a za cesarstwa senat - dożywotnio. Jako przewod- niczący starorzymskiego kolegium kapłańskiego był właściwie następcą króla, jeśli ten pełnił funkcje kapłana, i miał swoją oficjalną siedzibę w regii przy Via Sacra. Już Cezar przyjął tytuł pontifex maximus, a po nim August w 12 r. przed Chr.; zachowali l Wyspy blogoslawionych, malowidle ścienne w podziemiach kościoła św. Jana 1 Pawia (ok. 220). Rzym 2 Via Appia Antica, droga grobowców (312 przed Chr.). Rzym 3 Mauzoleum Hadriana (139); od średnio- wiecza Zamek św. Anioła. Rzym 4 Procesja rodziny cesarskiej, fryz marmu- rowy na Ara Pacis (13-9 przed Chr.). Florencja 5 Dom westalek. Rzym, Forum Romanum go również kolejni cesarze. Dopiero zachodniorzymski cesarz Gracjan (375-383 po Chr.) zrezygnował w 378 r. z tego urzędu i tytułu. W V w. tytuł pontifex maximus przejęli biskupi, przede wszystkim papież Leon I (440- 461), „tajemny cesarz zachod- niorzymski". Od czasów renesansu ten honorowy tytuł (wł. Sommo Pontifice), obok Yicarius Christi, za- licza się do przywilejów papieża. Do kolegium pontifices należał również rex sacrorum lub rex sac- rificulus (łac. król kultu, król ofiary), który jako kapłan miał w czasach republikańskich czuwać nad kulto- wymi zadaniami dawnych królów. Zadania kultowe królowej jako kap- łanki Westy przeszły na kolegium westalek; pierwotnie królowa była jedyną westalką, tak jak król był jedynym kapłanem Janusa. Później wybierano 2, następnie 4 i wreszcie 6 westalek, pochodzących z wybit- nych rodzin; zobowiązywały się one do trzydziestoletniej służby. Na kap- łankę Westy przeznaczano dziesięcio- letnią dziewicę; przez 10 lat uczyła się ona swej służby, przez następne 10 lat sprawowała swoje obowiązki, wreszcie przez kolejnych 10 lat przygoto- wywała do nich młode westalki. W położonym obok świątyni Westy na Forum Romanum Atrium Yestae, jedynym antycznym „klasztorze ko- biecym", westalki prowadziły pod kierownictwem przełożonej (Yirgo Yestalis Maxima) życie klasztorne. Ubierały się w długie białe szaty, a wokół głowy przewiązywały kap- łańską opaskę (vitta); podczas cere- monii ofiarnych wkładały gęsty we- lon. Do zadań westalek należało przynoszenie ze źródła Egerii wody do czynności kultowych, odprawia- nie modłów za Rzym, państwo i na- ród oraz składanie w określone dni ofiar zjadła przy państwowym ogniu. Jako służebnice Westy, bogini ognia, obowiązane były przede wszystkim strzec tego świętego ognia w świątyni Westy. Jego wygaśnięcie uważano za wielkie nieszczęście; musiał być roz- palany od nowa promieniami słońca. Ponoszącą la. to winę westalkę karał chłostą pontifex maximus. Westalki cieszyły się wysokim poważaniem i korzystały ze szczególnych honoro- wych uprawnień, zniesionych dopiero przez cesarza Gracjana (375-383). Kiedy westalki przy uroczystych oka- zjach opuszczały swój dom, liktor nosił przed nimi w mieście fasces. Jeżeli spotkały na swej drodze prze- stępcę prowadzonego na miejsce ka- żni, darowywano mu życie. W teatrze zajmowały miejsca honorowe odp< wiadające najwyższym urzędniko państwowym. Jeżeli występowa w roli świadków, ich zeznania n wymagały zaprzysiężenia. Kto obr ził westalkę, był skazywany na śmier Westalki, noszące tytuł honorov virgines sanctae (łac. święte dziewice musiały ślubować życie w czystość Złamanie ślubu karano zamurow waniem żywcem. Dopiero po 30 l tach pełnienia służby wolno było we talce zawrzeć małżeństwo. Już w czasach monarchii istnis flaminowie. Urzędy trzech flaminó wyższych (flamines maiores), przypi rządkowane kultowi jednego bóstw Jowiszowi, Marsowi lub Kwirynow były zastrzeżone dla patrycjuszów. Flamen Dialis, kapłan Jowisz zajmował w Rzymie najbardzi uprzywilejowaną pozycję. Przysłuj wało mu towarzystwo liktora, sel curulis (krzesło kurulne wyższyt urzędników rzymskich) i toga praet xta (toga obramowana purpurą miał jednak również szczególne obi wiązki. Musiał wystrzegać się zani czyszczeń, nie mógł przebywać no< poza miastem, korzystać z koń wierzchowego i składać przysięj W 1. 87-11 przed Chr. urząd ti pozostawał nie obsadzony. Jeż< 348 Rzymska religia K/\msksi Prodigium (łac. przepowiedziane, znak zapowiadający nieszczęście) było uważane za uzewnętrznienie niechęci bogów i zapowiedź niebezpie- czeństwa dla państwa. Takiemu nad- zwyczajnemu wydarzeniu starano się zapobiegać za pomocą remedium (łac. przedsięwzięcie pomocnicze), którego można było szukać w Księ- gach Sybillińskich, aby nakłonić bo- gów do zmiany zamiarów. Służebnicy kultu Pierwotnie pater familias (łac. oj- ciec rodziny) sam sprawował funkcje kapłańskie. Będąc głową rodziny re- prezentował ją na zewnątrz i troszczył się o kult bóstw domowych, ważnych dla rodziny penatów i larów. Geniusz ojca był zarazem geniuszem rodziny. Podczas gdy prywatnymi, rodzin- nymi obrzędami kultowymi (sacra privata pro gentibus) zajmował się ojciec domu, kulty państwowe (sacra publico pro populo Romano) pod- legały oficjalnemu stanowi kapłańs- kiemu. Do kolegiów kapłańskich, składających się początkowo z 6, a później - za czasów Cezara - z 16 członków, uzupełnianych przez ko- optację, należeli sacerdotes albo pontifices (łac. budowniczowie mos- tów). Członkami kolegium kapłańs- kiego mogli zrazu zostać tylko pa- trycjusze, a dopiero od ok. 300 r. przed Chr. musiało ono przynajmniej w połowie składać się z plebejuszy. Pontifices stanowili najwyższą władzę w kulcie rzymskim. Byli odpowie- dzialni za przestrzeganie praw religij- nych i przepisów kultowych. Podej- mowali decyzje w sprawach prawa sakralnego i ustalali kalendarz świąt. Określali ceremoniał nabożeństw i formułowali teksty publicznych modlitw i ślubów. Nadzorowali wy- konywanie urzędu przez innych kap- łanów i ustanawiali kary za przewi- nienia religijne. Kolegium pontifices, które po znie- sieniu starorzymskiego królestwa przejęło wszystkie jego funkcje kap- łańskie, kierował pontifex maximus (łac. największy budowniczy mostów, przygotowujący drogę), wyłoniony z ich grona. Początkowo powoływał go król, w republice zrazu kolegium, wkrótce potem lud, a za cesarstwa senat - dożywotnio. Jako przewod- niczący starorzymskiego kolegium kapłańskiego był właściwie następcą króla, jeśli ten pełnił funkcje kapłana, i miał swoją oficjalną siedzibę w regii przy Via Sacra. Już Cezar przyjął tytuł pontifex maximus, a po nim August w 12 r. przed Chr.; zachowali l Wyspy blogoslawionych, malowidlo ścienne w podziemiach kościola św. Jana 1 Pawia (ok. 220). Rzym 2 Via Appia Antica, droga grobowców (312 przed Chr.). Rzym 3 Mauzoleum Hadriana (139); od średnio- wiecza Zamek św. Aniola. Rzym 4 Procesja rodziny cesarskiej, fryz marmu- rowy na Ara Pacis (13-9 przed Chr.). Florencja 5 Dom westalek. Rzym, Forum Romaman go również kolejni cesarze. Dopiero zachodniorzymski cesarz Gracjan (375-383 po Chr.) zrezygnował w 378 r. z tego urzędu i tytułu. W V w. tytuł pontifex maximus przejęli biskupi, przede wszystkim papież Leon I (440- 461), „tajemny cesarz zachod- niorzymski". Od czasów renesansu ten honorowy tytuł (wł. Sommo Pontifice), obok Yicarius Christi, za- licza się do przywilejów papieża. Do kolegium pontifices należał również rex sacrorum lub rex sac- rificulus (łac. król kultu, król ofiary), który jako kapłan miał w czasach republikańskich czuwać nad kulto- wymi zadaniami dawnych królów. Zadania kultowe królowej jako kap- łanki Westy przeszły na kolegium westalek; pierwotnie królowa była jedyną westalką, tak jak król był jedynym kapłanem Janusa. Później wybierano 2, następnie 4 i wreszcie 6 westalek, pochodzących z wybit- nych rodzin; zobowiązywały się one do trzydziestoletniej służby. Na kap- łankę Westy przeznaczano dziesięcio- letnią dziewicę; przez 10 lat uczyła się ona swej służby, przez następne 10 lat sprawowała swoje obowiązki, wreszcie przez kolejnych 10 lat przygoto- wywała do nich młode westalki. W położonym obok świątyni Westy na Forum Romanum Atrium Yestae, jedynym antycznym „klasztorze ko- biecym", westalki prowadziły pod kierownictwem przełożonej (Virgo Yestalis Maxima) życie klasztorne. Ubierały się w długie białe szaty, a wokół głowy przewiązywały kap- łańską opaskę (vitta); podczas cere- monii ofiarnych wkładały gęsty we- lon. Do zadań westalek należało przynoszenie ze źródła Egerii wody do czynności kultowych, odprawia- nie modłów za Rzym, państwo i na- ród oraz składanie w określone dni ofiar zjadła przy państwowym ogniu. Jako służebnice Westy, bogini ognia, obowiązane były przede wszystkim strzec tego świętego ognia w świątyni Westy. Jego wygaśnięcie uważano za wielkie nieszczęście; musiał być roz- palany od nowa promieniami słońca. Ponoszącą *a to winę westalkę karał chłostą pontifex maximus. Westalki cieszyły się wysokim poważaniem i korzystały ze szczególnych honoro- wych uprawnień, zniesionych dopiero przez cesarza Gracjana (375-383). Kiedy westalki przy uroczystych oka- zjach opuszczały swój dom, liktor nosił przed nimi w mieście fasces. Jeżeli spotkały na swej drodze prze- stępcę prowadzonego na miejsce ka- źni, darowywano mu życie. W teatrze zajmowały miejsca honorowe odpi władające najwyższym urzędniko: państwowym. Jeżeli występowa w roli świadków, ich zeznania n wymagały zaprzysiężenia. Kto obr; ził westalkę, był skazywany na śmier Westalki, noszące tytuł honorów virgines sanctae (łac. święte dziewice musiały ślubować życie w czystość Złamanie ślubu karano zamurow; waniem żywcem. Dopiero po 30 1; tach pełnienia służby wolno było we talce zawrzeć małżeństwo. Już w czasach monarchii istnit flaminowie. Urzędy trzech flaminó wyższych (flamines maiores), przypi rządkowane kultowi jednego bóstw Jowiszowi, Marsowi lub Kwirynow były zastrzeżone dla patrycjuszów. Flamen Dialis, kapłan Jowisz zajmował w Rzymie najbardzi uprzywilejowaną pozycję. Przysług wało mu towarzystwo liktora, sel curulis (krzesło kurulne wyższyt urzędników rzymskich) i toga praet xta (toga obramowana purpurą miał jednak również szczególne obi wiązki. Musiał wystrzegać się zani czyszczeń, nie mógł przebywać no< poza miastem, korzystać z koń wierzchowego i składać przysięj W 1. 87-11 przed Chr. urząd t< pozostawał nie obsadzony. Jeż< 350 Rzymska religia umierała mu małżonka, flaminika, flamen Dialis musiał zrezygnować ze swego urzędu. Flaminika, kapłanka Junony, ucieleśniała w pewnym sensie jej istotę. Była obowiązana zawierać małżeństwo w formie confarreatio (ceremonii religijnej). Jej życie regulo- wały też przepisy tabu, np. stale mu- siała występować w stroju panny młodej - w purpurowym welonie i wieńcu z kwiatów granatu na głowie. W okre- ślone dni świąteczne nie mogła mieć stosunku z mężem. Dwaj inni flami- nowie wyżsi to flamen Martialis oraz flamen Quirinalis. Pozostałych 12 flaminów niższych (flamines minores) pełniło służbę dla innych, pomniejszych bóstw. Ponieważ każda czynność urzędowa wymagała zgody bóstwa, wolę jego odczytywano z różnych znaków. Kolegium augurów (łac. augures, wróżbici, jasnowidzowie) składało się z 15 kapłanów, którzy starali się wy- dedukować boskie zamiary obserwując ze świętego kręgu lot ptaków (auspicia coelestia) lub ruchy i za- chowanie się zwierząt (auspicia ter- restria). Przed każdym ważnym dla państwa aktem lub wydarzeniem au- gurowie musieli wykonywać swój urząd i je w ten sposób „zainauguro- wać". Posługiwali się przy tym za- krzywioną laską (lituus), wywodzącą się zapewne z dawnej różdżki czaro- dziejskiej. Obok augurów wieszczbami zajmowało się też kolegium 60 przejętych od Etrusków wróżbitów, haruspików, obwieszczających wolę bogów z trzewi (wątroby) ofiarnych zwierząt. Quindecimviri sacris faciundis, ko- legium 15 mężów, miało przechowy- wać i interpretować Księgi Sybillińs- kie. Wróżby sybillińskie zawierały za- powiedzi katastroficznych wydarzeń, przez interpretację ksiąg próbowano więc znaleźć środki mogące złagodzić ich przebieg. Aby wykluczyć naduży- cia, interpretacją Ksiąg Sybillińskich wolno się było posługiwać tylko po odpowiedniej uchwale senatu. Wska- zówkami wróżb Sybillińskich kole- gium uzasadniało znaczące zmiany w kulcie, takie jak np. wprowadzenie w 493 przed Chr. triady eleuzyńskiej: Ceres, Libera i Libery. Obok kapłanów i kapłanek istniały bractwa religijne zbierające się w określone dni w celach kultowych. Do nich zaliczali się luperkowie, kapłani w służbie Fauna, boga zwierzęcej płodności. W czasie luperka-liów (15 II), po złożeniu ofiar z kozłów, luperkowie - odziani tylko w skóry tych zwierząt - biegali wokół Palatynu bijąc napotkane po drodze kobiety rzemieniami z tychże skór, aby je zabezpieczyć przed bezpłodnością. Saliowie (łac. tancerze) tworzyli kolegium składające się pierwotnie z 12, później z 24 kapłanów i służyli bogu wojny Marsowi (a także Kwirynowi). Nosili stroje wojskowe. Na początku wojny i na jej zakoń- czenie, w marcu i w październiku ich taniec i śpiew spełniały funkcję oczy- szczenia wojska i broni. Arwalowie albo fratres arvales (łac. bracia arwal- scy, bracia zasiewów) stanowili kole- gium kapłańskie zajmujące się kultem Marsa, bogini urodzajów Dea Dia oraz larów. Pieśni śpiewane przez nich podczas ambarwalii w maju (car- men arvale) stanowią najstarszy za- chowany pomnik rzymskiej literatury. Fetiales (łac. heroldzi wojenni), poświęcone Jowiszowi 20-osobowe kolegium kapłańskie, nadzorowali normy prawa międzynarodowego, zawierali w ściśle rytualnych formach przymierza i wypowiadali wojny. Miejsca kultu i świątynie Domowe obrzędy kultowe odby- wały się w małej kapliczce domowej, lararium, poświęconej larom i pena- tom, znajdującej się w pobliżu świętego ogniska; tu celebrowano również kult duchów zmarłych, manów. Publiczną cześć bogom oddawano pierwotnie w świętych gajach, w któ- rych budowano ołtarze (łac. ara, stół ofiarny), zrazu ze świeżo wykopa- nych płatów darni, a następnie z ka- mieni. Tylko sporadycznie można było spotkać okrągłe świątynie, nie miały one jednak jeszcze większego zna- czenia. Italsko-rzymska architektura - w przeciwieństwie do architektury greckiej, w której centralny punkt stanowiła świątynia dla bogów - słu żyła jedynie praktycznym potrzebom. Budowle świeckie nie ustępowały rangą sakralnym, wyróżniając się monumentalnością i kompozycyjną zwartością, czego dowodem są fora (łac. rynki, place). Każde miasto miało swoje forum położone w pobliżu punktu przecięcia dwóch głównych ulic: poprzecznej (cardo, północ-południe) i podłużnej (decumanus, wschód-zachód). Ten wielki, otoczony kolumnadami plac stanowił centrum życia publicznego i państwowego, o czym świadczy przykład Forum Romanum. Tu znaj- dowało się comitium, miejsce odby- wania zgromadzeń ludowych, z rost-rą (łac. dziób okrętu), czyli mównicą ozdobioną dziobami okrętów zdoby- tych w bitwie morskiej z Latynami w 338 przed Chr. Tu mieściły się kuria senacka, bazyliki służące zarówno za hale targowe, jak i sądowe, oraz karcer, więzienie państwowe. Tu stały też najznaczniejsze świątynie państwowe Rzymu, regia - rezydencja arcykapłana (pontifex maximus) z archiwum annałów i Atrium Yestae (dom wes- talek), a także łuki triumfalne upa- miętniające zwycięskich imperatorów, którzy odbywali pochody triumfalne wzdłuż Via Sacra. Złoty kamień milowy (milliarium aureum) pokazywał odległości do najważniejszych miast imperium rzymskiego. Świątynie wznoszono albo w od- izolowaniu od innych budowli, albo w centrum świętego okręgu, do którego prowadziła murowana brama. Wewnątrz otoczonego murem okręgu świątynnego budowano niekiedy portyki kolumnowe (okręg świątynny Jowisza Heliopolitańskiego w Baal- bek, Syria). W różnych miastach im- perium nazywano okręg świątynny w nawiązaniu do głównego, rzymskiego, Kapitelem. Z pierwotnego greckiego wzorca świątyni na planie koła rozwinął się w Rzymie styl oparty na planie prostokąta, przy czym głównymi nośnikami wyrazu artystycznego były fronton i wnętrze budowli. Świątynia rzymska - na wzór etruski - mieściła się na wysokim podium i była dostępna tylko od strony głównego wejścia, do którego prowadziła kondygnacja schodów. Za halą wejściową prostokątnej świątyni, silnie zaakcentowaną odkrytym przedsion- kiem wspartym na kolumnach, znaj- dowało się zamknięte sanktuarium (cella), centralne miejsce rzymskiej świątyni; drzwi planowano przeważnie od strony wschodniej. Naprzeciw drzwi umieszczano w celli wizerunek boga. Cellę otaczano kolumnami z czterech lub - najczęściej - trzech stron (perystyl). Rzymskie świątynie miały przeważnie cechy greckiego pe-rypteru, tzn. świątyni otoczonej pojedynczym rzędem kolumn. Przykładem jest świątynia Kastora i Polluksa na Forum Romanum. Szczególną formę świątyni na planie prostokąta stanowiła świątynia podwójna - dwie świątynie poświęcone dwóm różnym bóstwom, jak np. świątynia Wenery i Romy w Rzymie, połączona przyporządkowanymi sobie apsydami celli. Rzymską świątynię na planie koła otaczały zazwyczaj kolumny. Panteon (gr. pantes theoi, wszyscy bogowie), wzniesiona pierwotnie dla „siedmiu bogów planet" okrągła świątynia bez kolumnady, to pierwsza wielka rzymska budowla centralna, jedyna zachowana w całości budowla staro- żytnego Rzymu. Style architektoniczne Rzymian oparte były na wzorcach greckich, jednakże z pewnymi odmianami i róż- nicami. Bardzo popularny był w Rzymie porządek koryncki ze względu na bogactwo elementów zdobniczych, tak że zdominował on prawie wszystkie świątynie z okresu cesarstwa. Belkowanie rzymskiej świątyni wy- różniało się wielkim bogactwem detali (astragal, jajownik, ząbki, ornament liściowy). Sztuki plastyczne Reprezentatywnym przykładem płaskorzeźby o treści historyczno-re- ligijnej jest Ołtarz Pokoju (Ara Pacis) Augusta, poświęcony 9 l 9 r. przed Chr. na Polu Marsowym w Rzymie. Wzorce płaskorzeźb stanowiły malo- wane obrazy noszone podczas po- chodów triumfalnych zwycięskich ce- sarzy (przechowywane następnie w świątyniach lub w domach trium- fatorów). Inne przykłady to łuki tri- umfalne i kolumny zwycięstwa. Łuki triumfalne upamiętniały tri- umfy powracających ze zwycięskich wypraw wodzów i cezarów. Miały one kształt bram z łukami jedno-, dwu- lub trzyprzelotowymi. Istniały także bramy poczwórne, wznoszone na wzór świątyni w Rzymie, przede wszystkim w Afryce Północnej. Na płaskorzeźbach łuków triumfalnych przedstawiano czyny bohaterów. Przykładem jest łuk Tytusa, wzniesiony w 81 po Chr. na najwyższym miejscu Via Sacra przy Forum Romanum. Ten jednoprzelotowy łuk upamiętnia zwycięstwo Tytusa nad Żydami (70 po Chr.). Płaskorzeźby wewnętrzne po je"dnej stronie pokazują pochód triumfalny rzymskich żołnierzy powracających z łupami ze świątyni Heroda, po drugiej - cesarską kwadrygę prowadzoną przez boginię Romę oraz koronowanie cesarza Rzymska religia 3 przez boginię zwycięstwa; sklepiei zdobi apoteoza Tytusa unoszone do nieba na skrzydłach orłów. Kolumny zwycięstwa stawiano ( uczczenia pamięci cesarzy, przew; nie na miejscu spalenia ich zwk Często urnę z prochami wmurow wano w cokół. We wnętrzu zbudow nej z 20 do 30 bębnów kolum znajdowały się kręte schody ze 190 200 stopniami, po których wchodź się na górną platformę z posągii cesarza. Na zewnątrz zdobił kolum spiralny fryz przedstawiający ciąg tew. Przykład może tu stanowić wzn siona w 113 po Chr. kolumna Traja w Rzymie (wys. 42 m), upamiętnia ca zwycięskie wyprawy cesai (98-117) przeciw Dakom w 1.101-1 i 105. Na fryzie (dl. 200 m) wyra bionych zostało ponad 2500 fig Statua cesarza została w 663 usunie a w 1587 ustawiono na jej miejs posąg apostoła Piotra. Posągiem s Pawła zastąpiono w 1589 usunii w VII w. olbrzymią statuę cesai Marka Aureliusza (161-180 po Cr na wzniesionej w 176 ku jego c kolumnie z fryzem przedstawiając; sceny z jego pierwszej wojny z M komanami (167-175). W przeciwieństwie do idealizov nią i heroizowania właściwego gr kiej sztuce portretowej rzeźba rzyr ka wyróżnia się dokładnością odzw rciedlenia rysów twarzy. Przykłady dekoratywnego malai wa ściennego zachowały się w Po pei. Pisma Swego rodzaju pismo święte stai wiły dla Rzymian Księgi Sybillińsł w których szukano porad bogów < miast i państwa. Wróżka Sybi przybyła z Kyme w Azji Mniejszej Cumae(pod Neapolem) w Kampa: sprzedała podobno ten zbiór prze] wiedni rzymskiemu królowi Tark Rzymska religia 3 352 Rzymska religia / Typy świątyń rzymskich: A. Świątynia na podmurowaniu (świątynia Fortuny Yirilis w Rzymie) 1. Podmurowanie (podium) 2. Zewnętrzne schody od strony fron- towej 3. Westybul świątyni 4. Cella B. Budowla centralna przekryta kopułą (Panteon w Rzymie) 1. Portyk kolumnowy 2. Rotunda C. Świątynia podwójna (świątynia Wenery i Romy w Rzymie) 1. Cella bogini Wenery 2. Cella bogini Romy D. Kompleks świątynny (ośrodek kultu Jowisza Heliopolitańskiego w Baalbek w starożytnej Syrii) 1. Brama 2. Dziedziniec wejściowy 3. Dziedziniec z ołtarzem 4. Basen do rytualnych ablucji 5. Oltarze calopalne 6. Cella świątyni Jowisza 7. Cella świątyni Bachusa 2 Panteon w Rzymie, średnica kopuły 43,30m (27 przed Chr., odnowiony w 1. 118/119-125/128) 3 Świątynia Jowisza w Baalbek z sześcioma zachowanymi (spośródpierwotnie 54) kolu- mnami (ok. 60) 4 Sanktuarium Sybilli w Kurne pod Neapolem cesarstwa zachodniego za cesai Honoriusza, kazał je spalić ja „podporę pogaństwa". Zachowa dziś części Ksiąg Sybillińskich są p chodzenia żydowskiego i chrześcija skiego, a ich powstanie datuje się II w. przed Chr. - II w. po Chr. Mi; one, z powołaniem się na autory Sybilli, służyć nakłanianiu do przy cia wiary żydowskiej lub chrześcijai kiej. Marek Tulliusz Cyceron (106- przed Chr.) był rzymskim polityki< i filozofem, skazanym i zamordow nym na skutek intryg Antonius: Jako eklektyk wprowadził elemer niuszowi Pysznemu. Przechowywane w podziemiach zbudowanej w 509 przed Chr. na Kapitolu świątyni ku czci Jowisza Księgi Sybillińskie uległy zniszczeniu w 83 przed Chr. podczas pożaru świątyni. W 76 przed Chr. senat wysłał specjalne poselstwo do Azji Mniejszej po nowy zbiór (ok. 1000 wierszy) wróżb Sybilli. Cesarz August polecił pismaf te, przechowy- wane znów na Kapitolu, przenieść do poświęconej przez siebie w 28 przed Chr. świątyni Apollina na Palatynie. Na początku V w. zachodniorzymski dowódca Stylichon, Wandal z pocho- dzenia (zm. 408), rzeczywisty władca SAMOTRACKI KULT MISTERYJNY 354 Rzymska religia greckiej filozofii do Rzymu, a jako sceptyk i uczeń Posejdoniosa repre- zentował stoicką teologię i etykę. Chociaż sam był augurem, zajmował trzeźwe, racjonalne stanowisko wobec wierzeń ludowych. W swoich głęboko przemyślanych pismach „O naturze bogów", „Największe dobro i zło" i „O powinnościach" zajmował się problemami religii i etyki. W „Rozprawach tuskulańskich" snuł rozważania o nieśmiertelności, a w dziele „O prawach" uzasadniał legalizację kultu państwowego.. Eg- zystencję opatrzności i moralnego po- rządku świata, z którego ustawy pań- stwowe czerpią godność i siłę, uważał za zabezpieczone jako lex naturalis. Utrata „pietas" musiałaby pociągnąć za sobą chaos i wielkie zamieszanie w życiu. Oddziaływanie Cycerona w zakresie historii religii i teologii na apologetów chrześcijańskich (Minu- cius Felix) trwało aż po Ambrożego i Hieronima. Lektura jego „Horten- sjusza" przyczyniła się do przełomu w życiu Augustyna. Pisma Cycerona miały wpływ na sposób myślenia hu- manistów (Petrarka, Erazm z Rotter- damu), podobnie jak jego filozofia moralna na oświecenie europejskie (Fryderyk W.). Publiusz Wergiliusz Maro (70-19 przed Chr.) próbował przy poparciu Augusta i Mecenasa połączyć augus- tiańską odnowę religijną z ideałami wczesnych dziejów Rzymu. W rzyms- kim eposie narodowym „Eneida" opiewał boskie znaczenie Rzymu. Sławił czyny Eneasza, praojca domu julijskiego, który na rozkaz swojej matki Afrodyty opuścił zburzoną Troję i po długim błądzeniu osiedlił się w Lacjum. Przyszłą wielkość Rzy- mu wywodził z boskiej życzliwości i ludzkiej wierności. Czwarta ekloga Wergiliusza nabrała przez wieki wiel- kiego znaczenia religijno-historycz- nego. Wergiliusz obwieszczał w niej koniec epoki żelaza i bliskość złotego wieku, którego zapowiedzią będzie narodzenie się boskiego dziecięcia. Ten poetycki wyraz oczekiwania na zbawiciela w epoce augustiańskiej był później interpretowany przez chrześ- cijaństwo jako mesjanistyczne proro- ctwo. Dla chrześcijanina Dantego Rzymianin Wergiliusz stał się jednym z jego przewodników po zaświatach w „Boskiej komedii". Publiusz Owidiusz Naso (43 przed Chr. - 17 po Chr.), poeta rzymski, jest autorem ważnych dla historii religii 15 ksiąg „Metamorfoz" („Przemian") z legendami o stworzeniu świata, stanowiących źródło mitologii klasycznej. Historyk Tytus Liwiusz (59 przed Chr. - 17 po Chr.) opisał w 142 księgach swojego dzieła „Ab urbe condita" („Dzieje Rzymu od założenia miasta") historię Rzymu, rozpo- czynającą się u niego od wojny trojań- skiej wygranej dzięki „virtus Romana" (cnocie rzymskiej) i boskiej opa- trzności. Lucjusz Annaeus Seneka (4 przed Chr. - 65 po Chr.), rzymski mąż stanu, poeta i filozof, był wychowawcą Nerona i umarł na jego polecenie (z powodu rzekomego udziału w spisku Pizona) śmiercią samobójczą. Mo- ralno-pedagogiczne rozprawy stoika Seneki wykazywały silny zwrot ku religii i jej przejawom. Zwalczał on zażarcie nieobyczajność rzymskiego społeczeństwa i odrzucał w małżeńst- wie prawo do równości pod wzglę- dem etycznym męża i żony. W krę- gach chrześcijańskich wysoko ceniono jego religijną etykę. Świadczy o tym powstanie apokryficznego zbioru listów między nim a apostołem Pawłem (8 listów Seneki, 4 listy Pawła), ponadto niektóre problemy poruszane w listach Pawła do Rzymian uderzająco przypominają problemy Seneki. Starszy brat Seneki M. Annaeus Novatus, adoptowany syn Luc-jusza Juniusza Gallio (przyjął po nim nazwisko), to wspomniany w Dzie- jach Apostolskich (Dz 18,12) i w in- skrypcji Galliona prokonsul Gallio. Chronologia Okres przed Chr. 753 Założenie Rzymu przez Romu-lusa i początek rzymskiej rachuby czasu (wg Warrona). ok. 750 Początek greckiej kolonizacji w dolnej Italii i wsch. Sycylii. ok. 700 Nabycie Ksiąg Sybillińskich. 510 Początek republiki. 509 Poświęcenie świątyni Jowisza na Kapitelu. 494-300 Walki między patrycjusza- mi i plebejuszami. 367 Poświęcenie świątyni Concordii na Forum Romanum. 312 Budowa Via Appia przez Ap-piusza Klaudiusza. 197 Rzym opanowuje Grecję. 106-43 Marek Tulliusz Cyceron. 88-27 Czas wojen domowych. 83 Pożar świątyni Jowisza i zniszczenie Ksiąg Sybillińskich. 76 Zakup zbioru Ksiąg Sybillińskich z Azji Mniejszej. 60 Pierwszy triumwirat: Pompejusz, Krassus, Cezar. 44 Zamordowanie Cezara (100-^4). 43 Drugi triumwirat: Oktawian, An- toniusz, Lepidus. 31 Początek cesarstwa: Oktawian, późniejszy cesarz August, zostaje je- dynowładcą (31 przed Chr. - 14 po Chr.). 9 Poświęcenie Ołtarza Pokoju na Polu Marsowym. Okres po na r. Chr. 64 Pożar Rzymu. 70 Zdobycie Jerozolimy przez Tytusa (79-81) za rządów Wespazjana (69- 79). 81 Wzniesienie łuku Tytusa przy Via Sacra. ok. 120 Budowa Panteonu. 132-135 Powstanie Bar Kochby i zdobycie Jerozolimy przez Hadriana (117-138). 139 Budowa mauzoleum Hadriana. II w. Budowa okręgu świątynnego Jowisza Heliopolitańskiego w Baal- bek, Syria. 249-251 Odnowienie religii rzymskiej przez cesarza Decjusza i pierwsze powszechne prześladowania chrześcijan. 303 Edykt Dioklecjana o prześlado- waniu chrześcijan. S„ nazwany tak od swego twórcy Samata (zm. 1920), jest ruchem naro- dowo-religijnym Indonezji. Stanowi ontynuację saminizmu, założonego przez Jawajczyka Samina z Rem- bang. W 1890 powołał on do życia Bractwo Saminickie, a gdy w 1907 został deportowany przez rząd kolo- nialny Indii Holenderskich, jego kre- wny Samat założył s. Już od początku XVIII w. pojawiali się w Indiach Holenderskich preten- denci do roli Ratu Adel (sprawiedliwy król), wybawiciele, wśród których . Misteria samotrackie wzięły nazwę od wyspy Samotraka w północnej części Morza Egejskiego, miejsca ucieczki politycznie prześladowanych. Ten kult misteryjny (-» mis-teryjne kulty) pochodzi z ok. 700 przed Chr. i utrzymywał się około tysiąca lat. Do wtajemniczonych należeli Herodot (V w. przed Chr.) i rodzice Aleksandra Wielkiego, król Filip II Macedoński (359-336 przed Chr.) i jego małżonka Olimpia, księżniczka Epiru, którzy poznali się podczas ceremonii wtajemniczenia. 313 Edykt mediolański o tolerancji i zniesienie kultu państwowego przez Konstantyna (306-337). 330 Przeniesienie rezydencji cesarskiej z Rzymu do Bizancjum. 391 Zadekretowanie chrześcijaństwa jako religii państwowej i zakaz wszelkich kultów „pogańskich" przez Teodozjusza I. 395 Podział Cesarstwa Rzymskiego na Wschodnie i Zachodnie. SAMATYZM najznaczniejszy był Dipanagara II z Dżokdżakarty. Ponieważ chodziło o odbudowę niepodległości i wielkości Jawy, należało wyeliminować wpływy europejskie i ogłosić „świętą wojnę" przeciw holenderskim władcom kolonialnym (1825-30). Po uzyskaniu przez Indonezję nie- zależności (1945-49) idee s. oddziały- wały nadal, kiedy Sukarno (1901-70) ogłosił l VII 1945 pięć zasad, Pantja Silą, mających stanowić duchowe podwaliny nowego państwa: nacjo- nalizm (a nie żadne muzułmańskie Pierwsza inicjacja Rzymianina miała miejsce w 149 przed Chr. W misteriach samotrackich, odby- wających się w miejscu szczególnie związanym z żeglugą morską, czczeni byli Kabirowie (Wielcy Bogowie), bę- dący patronami żeglugi. Wokół tej męskiej pary bogów - Kabirosa i jego syna czy brata-bliźniaka'- koncen- trował się kult falliczny. Z dwóch stopni wtajemniczenia pierwszy to stopień mystów, wtajem- niczonych tylko werbalnie w mis- teria, drugi - stopień epoptów, któ- Samotracki kult misteryjny 3 404 Rawenna staje się stolicą pa stwa zachodniorzymskiego. początek V w. Zarządca państ\ Stylichon (zm. 408) każe spalić Ksi^ Sybillińskie jako „podporę poga stwa". 476 Detronizacja ostatniego cesar zachodniorzymskiego Romulusa A gustulusa przez Odoakra i koni cesarstwa zachodniorzymskiego. państwo wyznaniowe), demokracj wiara w boga (nie w Allaha), h manizm oraz sprawiedliwość sp łeczna. Głównym celem tej religii jest stw rżenie na wyspach indonezyjskii państwa pokoju, szczęścia i dobrob tu. Zapowiedzią okresu szczęśliwe; będą bogate plony ryżu. Oczekiwał zbawiciel Ratu Adel miał przyb z Zachodu już ok. 1930. Do pr gramu etycznego ruchu należy prz kształcenie posiadłości ziemskich \ własność wspólną. rzy mają prawo oglądania sakn nych misteriów. Wtajemniczę otrzymują purpurową szarfę, kto uodparnia ich na burze morski i pierścień z namagnesowanego żel za, będący symbolem stałego ko taktu z bogami. Istnienie ityfallicznych posągó (z męskim członkiem w stanie wzw du) oraz trójkątnych żeńskich syr boli sromu pozwala wysnuć wni sęk, że kult samotracki wiązał s z płodnością, odrodzeniem do nów go życia. 356 Samotracki kult misteryjny SCIENTOLOGY CHURCH l Samotracki okręg kultowy (sanktuarium Kabirów w Samotrace, Grecja) 1- 4. Domy dla gości (?) 5. Domy Milezyjki poświęcone Kabirom 6. Pomieszczenia dla świętujących, m.in. dla wspólnot posiłkowych 7. Stoa (portyk) S. Nisza bogini Nike z fontanną 9. Teatr 10. Dziedziniec oltarzowy 11. Hieron do wtajemniczania epoptów (2. stopień) 12. Hala darów wotywnych 13. Temenos 14. Oltarz Hekate 15. Oltarz 16. Arsinejon (rotunda) 17. Anaktoron do wyświęcania mystów (1. stopień) 18. Pomieszczenie do przechowywania sprzętu kultowego 19. Prosty los 20. Propylom 2 Hala darów wotywnych (nr 12) w okręgu kultowym (VI w. przed Chr.). Samotraka, Grecja 3 Nike z Samotraki, marmur, wys. 3,28 m (ok. 190 przed Chr.). Paryż, Luwr S.C. (Kościół Scjentologiczny) to ruch założony przez Amerykanina Lafayette'a(L) Ronalda(Rona) Hub- barda(H)-LRH (1911-86), oficjalnie zarejestrowany w Kalifornii w 1954. Spośród organizacji filialnych ruchu scjentologicznego najważniejsze są: Advanced Organization Saint Hill United Kingdom - AOSHUK (Po- stępowa Organizacja Zjednoczone Królestwo Saint Hill), Dianetics (Dianetyka), Hubbard Communica- tions Office - HCO (Biuro Komuni- kacyjne Hubbarda), Hubbard Asso- ciation of Scientologists International - HASI (Międzynarodowe Sto- warzyszenie Scjentologii Hubbarda), Hubbard Scientology Organization - HSO (Organizacja Scjentologii Hubbarda). Poza tym istnieje wiele innych, zajmujących się takimi prob- lemami, jak nadużycia psychiatrii na- ruszające prawa człowieka, ochrona obywatela przed wykorzystywaniem jego danych osobistych, reforma poli- cji, humanizacja konfliktów religij- no-ideologicznych, respektowanie praw mniejszości, efektywność uczenia się. Centralą światową i główną siedzibą tego ruchu, skupiającego ok. 20 min scjentologów - jak jego wyznawcy siebie nazywają - jest Saint Hill Manor pod East Grinstead w Sussex (Wielka Brytania). Od 1970 istnieje Scientology Kirche Deutsch-land z siedzibą w Monachium, skupiająca ok. 70 000 wyznawców. S.C. jest często zaliczany do religii -> mło- dzieżowych. Roń Hubbard, założyciel ruchu, urodził się 13 III 1911 w Tilden w sta- nie Nebraska, USA, jako syn mary- narza. W latach 1925-29, w wieku 14-18 lat, przemierzył kawał świata. Dotarł do Azji Wschodniej, w pół- nocnych Chinach i Indiach szukał wśród mnichów odpowiedzi na pyta- nia o duchową drogę ludzkości, w Po- linezji interesował się religią tubyl- ców. Po powrocie do Ameryki w la- tach 1930-32 studiował na Wydziale Nauk Inżynieryjnych Uniwersytetu George'a Waszyngtona fizykę jądro- wą i matematykę. W latach trzydzies- tych pisał powieści science fiction. Po przystąpieniu USA do II wojny świa- towej służył w marynarce. W 1941 znalazł się na Filipinach, gdzie dowo- dził korwetą do ścigania łodzi pod- wodnych i wiosną 1942 został ranny. Na skutek ran odniesionych pod ko- niec wojny został w 1945 sparaliżowany (okaleczenia bioder i pleców) i stracił wzrok. Wyleczył się sam w niecałe dwa lata dzięki odkrytym przez siebie zasadom dianetycznym. W tym czasie (1947) rozwiódł się z Margaret Louise Grubb, z którą miał dwoje dzieci (syna Lafayette'a Rona i córkę Katherine May). Po złożeniu w 1948 „pierwszego formalnego sprawozdania ze swoich odkryć dotyczących rozumu i życia" Hubbard w 1950 opublikował pro- gramowe dzieło psychoterapeutyczne „Dianetics: The Modern Science of Mental Health" (Dianetyka: współ- czesna wiedza o zdrowiu psychicz- nym), które przez dłuższy czas było bestsellerem w USA. Masowo po- wstawały grupy dianetyczne, a Hub- bard otworzył Institutes of Dianetics. W maju 1951 druga żona Hubbarda, Sarah Northrup, z którą miał córkę Alexis, wystąpiła o rozwód z uzasad- nieniem, że jej mąż jest beznadziejnie chory umysłowo (paranoik schizofre- niczny). Kiedy przedstawiciele medy- cyny akademickiej doprowadzili do zamknięcia Institutes of Dianetics pod zarzutem jego nienaukowości, Hubbard w lutym 1954 przekształcił go w Church of Scientology, który wnet rozprzestrzenił się po cały świecie. W 1958 przeprowadził się c Wielkiej Brytanii, gdzie wiosną 19? nabył jako osobistą rezydencję zarm Saint Hill Manor w Sussex, który p rozbudowie stał się główną siedzib ruchu, l III 1966 założono tu Gua dian Office (Biuro Bezpieczeństwa stanowiące „świeckie i socjalno-n formatorskie ramię" S.C. Składa s ono z 6 wydziałów: obsługi, infoi macji, środków przekazu, kwest prawnych, finansów i koordynac społecznej i jest odpowiedzialne tylk przed założycielem i jego trzecią żon Mary Sue, występującą jako Contro ler World-Wide (światowy kontrę ler). Od l IX 1966 Hubbard ni należał już oficjalnie do kierowni ctwa; całkowicie poświęcił się prac badawczej. Ważną rolę w S.C. od grywały odtąd żona Hubbarda, któr; nosiła tytuł Commodore Staff Guar dian i z którą miał on czworo dzieci oraz ich córka Diana. Na podstawie pewnych wydarzei związanych z Saint Hill Manor bry tyjski parlament zakazał w sierpnii 1968 zarówno Hubbardowi, jal i wszystkim zagranicznym scjentolo gom wjazdu do Wielkiej Brytanii W rezultacie przeniósł on centralę ra statek, który stale krążył po pełnyii morzu; tu kierownictwo S.C. przejęła nowo utworzona grupa elitarna tzw. Sea-Organization - Sea-Orj (Organizacja Morska). W grudniu 1979 Mary Sue Hubbard - po prze- szukaniu w lipcu 1977 przez FBI domu w amerykańskiej centrali S.C. w Los Angeles - została skazana przez sąd w Waszyngtonie na 5 lat więzienia jako ponosząca główną odpowiedzialność za liczne przestęp- stwa popełnione w latach siedem- dziesiątych, przypisane Guardian Office. Jane Kember, szefowej Guar- 358 Scientology Church dian Office, udało się uciec za granicę i ujść przed karą. 14II 1978 Trzynasta Paryska Izba Karna skazała Ronalda Hubbarda i trzech innych czołowych francuskich wyznawców S.C. za oszustwa na kary więzienia i grzywny. Latem 1980 parlament brytyjski zniósł zakaz wjazdu dla zagranicznych scjen- tologów. Roń Hubbard, który przez wiele lat nie pokazywał się publicz- nie, umarł 2411986 na swoim ranczo w San Luis Obispo pod Los Angeles. Jego następcą został Herbert Jentzsch. Wyznawcy tego ruchu są przekonani, że „scjentologia jest najważniejszym dla życia ruchem na- szych czasów", stworzonym z zaso- bów mądrości całego świata: Wed (- > hinduizm), nauk Buddy i la- maistycznych mnichów chińskich (-* buddyzm), jak również wątków -> chrześcijaństwa oraz filozofii Kanta, Nietzschego i Schopenhaue-ra - w powiązaniu z matematyczną wiedzą Greków i Arabów, ale i z elementami technologii cywilizacji zachodniej i wschodniej. Kluczowym pojęciem S.C. jest dia- netyka (gr. dia, przez; nous, umysł, rozum) - „nauka o duchowym zdro- wiu", która upatruje przyczynę wszel- kich chorób i zakłóceń społecznych w engramach i zarazem oferuje tech- nikę - auditing, pozwalającą usunąć te przyczynę. Ludzie kierują się w swej aktywności 8 dynamikami: autodynamiką, dy- namiką seksualną, grupową, ludzko- ści, zwierzęcą, uniwersalną, spirytualną i dynamiką nieskończoności. Te 8 dynamik symbolizuje krzyż scjen- tologii, który składa się z dwóch różnych krzyży leżących jeden na drugim i ma łącznie 8 zakończeń belek. Belka pionowa oznacza dążenie do wyższego stopnia uduchowienia, a pozioma - konieczność likwidowania w tym świecie chorób, przestępczości i wojny. Hubbard rozróżnia w człowieku trzy składniki: thetan (duch), body (ciało) i mind (rozum). Pierwszy sta- nowi rodzaj istoty duchowej, która jest w pełni świadoma swej „świado- mości", kontroluje całego człowieka, jest nieśmiertelna i zdolna do od- radzania się. Za pomocą czystej energii (theta) thetany tworzą i zmieniają fizyczne uniwersum - MEST, przy czym M oznacza matter (materia), E - energy (energia), S - space (prze- strzeń), T - time (czas). Thetany przy- pominają świat science fiction. W akcie prokreacji thetan dostaje się do ciała człowieka, a opuszcza je w momencie śmierci. Wycofuje się do obszaru „między życiami", gdzie po- zostaje do momentu, aż znów zo- stanie wstrzelony w ciało człowieka, zanim dojdzie do narodzin. Rozum (mind) ma aspekt pozytywny i negatywny. Pozytywną stronę ludzkiego myślenia stanowi analyti- cal mind (rozum analityczny). Ten uświadamiający rozum myśli logicz- nie, zarysowuje 25 obrazów na sekundę, do czego wykorzystuje 52 po- strzeżenia. W standardowym banku pamięci przechowywane są wszystkie postrzegane dane, oddawane następnie do dyspozycji tegoż analitycznego rozumu, który pobudza człowieka do normalnego postępowania. Gdyby człowiek miał tylko ten rozum, to nigdy nie doszłoby do błędów ani chorób, o czym decyduje jego reactive mind (rozum reaktywny). Jeśli sytuacje szokowe, zranienia i bóle dopro- wadzają do wyłączenia świadomości, podświadomość rejestruje wszystkie negatywne obrazy, wrażenia, przeży- cia, uczucia i procesy. Są one następ- nie magazynowane jako engramy w reaktywnym banku jak na taśmie magnetofonowej. Engram (gr.-nowo- łac., wpojenie) jest w ujęciu S.C. nega- tywnym przeżyciem zaistniałym w ja- kimś momencie, które rozum reak- tywny przechowuje w reaktywnym banku. Jeśli później w jakichś okoli- cznościach pojawi się podobny mo- ment, to engram ten ulega „restymu- lacji" i określa np. jako strach myś- lenie i zachowanie człowieka w danej sytuacji. Każdy człowiek podobno ma ok. 200 do 300 takich engramów, które powodują różne psychosoma- tyczne choroby oraz aberrację (łac. odchylenie). Ta ostatnia jest zbior- czym określeniem spowodowanych przez reaktywny rozum odchyleń od normalności i racjonalności (stłumie- nia, nerwice, psychozy, natręctwa). Głównym celem scjentologów jest sprawić, by świat był clear (czysty, wolny), „oczyścić" wszystkich jego mieszkańców, tzn. stworzyć świat bez wojen, zbrodni i chorób psychicz- nych, wolny od psychoz, nerwic, na- tręctw i stłumień, świat cechujący się absolutną duchową wolnością. Pragną oni spotęgować inteligencję i zdolności i przez to stworzyć świadomość nieśmiertelności. Każdy scjentolog chce stać się clear, „oczyszczonym człowiekiem", żyjącym w atmosferze nowej, totalnej wolności, o kreatywnej witalności, znakomitej pamięci i o ilorazie inteligencji wynoszącym ponad 135. Droga do clear prowadzi jednak przez 7 stopni; do jej przebycia niezbędna jest taka sama liczba kur- sów, z których każdy jest droższy od poprzedniego. Początkujący adept scjentologii nazywa się pre-clear, „nieoczyszczony", ponieważ jeszcze nosi w sobie engramy. Osiągając na oferowanych przez S.C. kursach tera- peutycznych 7 stopni release (uwol- nienie), pragnie wznieść się do clear. W styczniu 1981 było podobno na świecie 31 939 clearów. Ale clear również nie powinien poprzestać na tym, co osiągnął, lecz piąć się wyżej, z kolei po stopniach OT (Operating Thetan). Operating thetan (thetan w pełnej aktywności) istnieje poza fizycznym bezcielesnym uniwersum. W uzyskaniu 8 stopni operating the- tan pomaga specjalny system kursów (stopnie OT I-VIII), oferowany w Saint Hill Manor za ok. 47000 marek. Metoda auditing (łac. audire, słu- chać) rozumiana jest jako terapia lub duchowa porada. Wszystko, co czło- wiek przeżywa świadomie lub nie- świadomie w ciągu życia, zostaje zapi- sane na „śladzie czasowym" jak na taśmie magnetofonowej. Pozytywne przeżycia i wrażenia nazywają się facsimile, a negatywne - engramy. Podczas auditingu zmagazynowane na śladzie czasowym przeżycia mają być najpierw odszukane. W przeci- wieństwie do śladu czasowego, który utrwala tylko przeżycia ziemskie czło- wieka, na „śladzie całościowym" zo- stają zapisane wszystkie wydarzenia od początku uniwersum aż do współ- czesności. W wielu auditingach audytor pomaga pre-clearowi przez swego rodzaju psychoanalityczną spowiedź w odkryciu jego engramów. Pierwszy engram na śladzie czasowym nazywa się basic-basic. Z pomocą „elektro- mierza Hubbarda" - rodzaju wykry- wacza kłamstw - audytor dociera wstecz po śladzie czasowym pre-clea- ra. Odpowiedź na stawiane pytania potwierdza stale słowami „dobrze" albo „dziękuję". Jeśli zostaje znale- ziony jakiś engram, pre-clear jest wzy- wany do „przywołania" danego ob- razu czy przeżycia. Ta psychotech- nika zewu wstecznego ma powodo- wać ponowne powstawanie przed du- chowym okiem przesłuchiwanego ne- gatywnych obrazów i wrażeń, aby móc je wygasić. Wskazówka, której audytor udziela pre-clearowi i którą ten musi uznać, nazywa się auditing command (rozkaz auditing); with- hold (powstrzymać) oznacza wstrze- mięźliwość w udzielaniu audytorowi informacji. Etyka jest pojmowana jako moż- liwie najrozumniejsze zachowanie po- zwalające na możliwie najlepszą eg- zystencję jednostki, grupy i całej ludz- kości. Roń Hubbard ustanowił dla swoich wyznawców kodeks honoro- wy składający się z 15 punktów: 1. Nigdy nie opuszczaj towarzysza w potrzebie, w niebezpieczeńst- wie albo w trudnościach. 2. Nigdy nie odżegnuj się od przy- należności, do której się zobowią- załeś. 3. Nigdy nie opuszczaj grupy, którą zobowiązałeś się wspierać. 4. Nigdy sam siebie nie degraduj ani nie pomniejszaj swojej siły lub sprawności. 5. Nigdy nie uzależniaj się od po- chwały, uznania albo współczu- cia. 6. Nigdy nie rób ustępstw, które przynoszą uszczerbek twojej toż- samości. 7. Nigdy nie dopuść, by zniesławiano twoich krewnych. 8. Nie podawaj ani nie przyjmuj żadnej wiadomości, co do której nie chcesz, by ją podawano lub przyjmowano. 9. Twoje samostanowienie i twój honor są ważniejsze niż życie, którym w danej chwili żyjesz. 10. Twoja uczciwość wobec siebie jest ważniejsza niż twoje ciało. 11. Nigdy nie żałuj tego, co było wczoraj. Życie jest dzisiaj w tobie i ty sam kształtujesz własną przy- szłość. 12. Nigdy nie obawiaj się zranić ko- goś, jeśli chodzi o sprawę, która jest słuszna. 13. Nie marz o tym, by cię kochano albo podziwiano. 14. Bądź swoim własnym doradcą, trzymaj się własnego zdania i po- dejmuj własne decyzje. 15. Bądź wierny swoim własnym ce- lom. Kombinacja liter trójkąta ARC odpowiada międzyludzkim stosunkom wśród członków. Litera A ozna- Scientology Church 3: cza affinity (duchowe pokrewieńs wo), R - reality (prawdziwość C - communication (komunikacje Jeśli na podstawie wzajemnych o niesień tych trzech pojęć składający! się na trójkąt utworzy się choćl jeden „kąt", wpływa to pozytywn na pozostałe dwa kąty. I odwrotni już jeden z tych trzech elementó może doprowadzić do załamania s całego trójkąta. Stosunki międ; pre-clearem i audytorem podczas ai ditingu powinny być określane przi trójkąt ARC. Inną kombinację stanowi trójk; KRC, w którym litera K oznac/ knowledge (wiedza), R - responsibil ty (odpowiedzialność), C - contri (kontrola). W symbolu scjentologii, któi składa się z litery S (scientolog; i dwóch trójkątów, górnym jest tró kąt KRC, a dolnym trójkąt ARC. Zgodnie z podziałem na stany et; czne osiągnięcia są nagradzani a uchybienia karane: podwyższa si lub obniża wynagrodzenie, przyznaj lub odbiera kredyty i wyróżnienie bywa też, że wymagane są „prac naprawcze". Urzędnicy etyczni oc powiadają za to, by scjentolodz przestrzegali etyki. Członków niepc wnych określa się jako potential trou ble source - PTS (potencjalne źródł trudności). Za takich uważa się scjen tologów, którzy zawarli 5-letnią urno we jako członkowie sztabu, a poten trzymali się z dala. Scjentolog, któr nawiązał kontakty z suppressive per son - SP (osoba gnębiąca), jest rów nież uważany za PTS. S.C. uważa siebie za „największi organizację świata służącą duchowe mu uzdrowieniu" i oferuje odpowied nio rozbudowany, precyzyjny systen kursów. Wszystko zaczyna się prze ważnie od nieodpłatnego testu osobo wości, do którego zapraszani są prze chodnie na ulicy. W grupie lokalnej zwanej również „misją", wypełnia si< 358 Scientology Church dian Office, udało się uciec za granicę i ujść przed karą. 14II 1978 Trzynasta Paryska Izba Karna skazała Ronalda Hubbarda i trzech innych czołowych francuskich wyznawców S.C. za oszustwa na kary więzienia i grzywny. Latem 1980 parlament brytyjski zniósł zakaz wjazdu dla zagranicznych scjen- tologów. Roń Hubbard, który przez wiele lat nie pokazywał się publicz- nie, umarł 2411986 na swoim ranczo w San Luis Obispo pod Los Angeles. Jego następcą został Herbert Jentzsch. Wyznawcy tego ruchu są przekonani, że „scjentologia jest najważniejszym dla życia ruchem na- szych czasów", stworzonym z zaso- bów mądrości całego świata: Wed (- > hinduizm), nauk Buddy i la- maistycznych mnichów chińskich (-» buddyzm), jak również wątków -» chrześcijaństwa oraz filozofii Kanta, Nietzschego i Schopenhaue-ra - w powiązaniu z matematyczną wiedzą Greków i Arabów, ale i z elementami technologii cywilizacji zachodniej i wschodniej. Kluczowym pojęciem S.C. jest dia- netyka (gr. dia, przez; nous, umysł, rozum) - „nauka o duchowym zdro- wiu", która upatruje przyczynę wszel- kich chorób i zakłóceń społecznych w engramach i zarazem oferuje tech- nikę - auditing, pozwalającą usunąć tę przyczynę. Ludzie kierują się w swej aktywności 8 dynamikami: autodynamiką, dy- namiką seksualną, grupową, ludzko- ści, zwierzęcą, uniwersalną, spirytualną i dynamiką nieskończoności. Te 8 dynamik symbolizuje krzyż scjen- tologii, który składa się z dwóch różnych krzyży leżących jeden na drugim i ma łącznie 8 zakończeń belek. Belka pionowa oznacza dążenie do wyższego stopnia uduchowienia, a pozioma - konieczność lik- widowania w tym świecie chorób, przestępczości i wojny. Hubbard rozróżnia w człowieku trzy składniki: thetan (duch), body (ciało) i mind (rozum). Pierwszy sta- nowi rodzaj istoty duchowej, która jest w pełni świadoma swej „świado- mości", kontroluje całego człowieka, jest nieśmiertelna i zdolna do od- radzania się. Za pomocą czystej energii (theta) thetany tworzą i zmieniają fizyczne uniwersum - MEST, przy czym M oznacza matter (materia), E - energy (energia), S - space (prze- strzeń), T - time (czas). Thetany przy- pominają świat science fiction. W akcie prokreacji thetan dostaje się do ciała człowieka, a opuszcza je w momencie śmierci. Wycofuje się do obszaru „między życiami", gdzie po- zostaje do momentu, aż znów zo- stanie wstrzelony w ciało człowieka, zanim dojdzie do narodzin. Rozum (mind) ma aspekt pozytywny i negatywny. Pozytywną stronę ludzkiego myślenia stanowi analyti- cal mind (rozum analityczny). Ten uświadamiający rozum myśli logicz- nie, zarysowuje 25 obrazów na sekundę, do czego wykorzystuje 52 po- strzeżenia. W standardowym banku pamięci przechowywane są wszystkie postrzegane dane, oddawane następ- nie do dyspozycji tegoż analitycznego rozumu, który pobudza człowieka do normalnego postępowania. Gdyby człowiek miał tylko ten rozum, to nigdy nie doszłoby do błędów ani chorób, o czym decyduje jego reactive mind (rozum reaktywny). Jeśli sytuacje szokowe, zranienia i bóle dopro- wadzają do wyłączenia świadomości, podświadomość rejestruje wszystkie negatywne obrazy, wrażenia, przeży- cia, uczucia i procesy. Są one następ- nie magazynowane jako engramy w reaktywnym banku jak na taśmie magnetofonowej. Engram (gr.-nowo- łac., wpojenie) jest w ujęciu S.C. nega- tywnym przeżyciem zaistniałym w ja- kimś momencie, które rozum reak- tywny przechowuje w reaktywnym banku. Jeśli później w jakichś okoli- cznościach pojawi się podobny mo- ment, to engram ten ulega „restymu- lacji" i określa np. jako strach myś- lenie i zachowanie człowieka w danej sytuacji. Każdy człowiek podobno ma ok. 200 do 300 takich engramów, które powodują różne psychosoma- tyczne choroby oraz aberrację (łac. odchylenie). Ta ostatnia jest zbior- czym określeniem spowodowanych przez reaktywny rozum odchyleń od normalności i racjonalności (stłumie- nia, nerwice, psychozy, natręctwa). Głównym celem scjentologów jest sprawić, by świat był clear (czysty, wolny), „oczyścić" wszystkich jego mieszkańców, tzn. stworzyć świat bez wojen, zbrodni i chorób psychicz- nych, wolny od psychoz, nerwic, na- tręctw i stłumień, świat cechujący się absolutną duchową wolnością. Pragną oni spotęgować inteligencję i zdolności i przez to stworzyć świadomość nieśmiertelności. Każdy scjentolog chce stać się clear, „oczyszczonym człowiekiem", żyjącym w atmosferze nowej, totalnej wolności, o kreatywnej witalności, znakomitej pamięci i o ilorazie inteligencji wynoszącym ponad 135. Droga do clear prowadzi jednak przez 7 stopni; do jej przebycia niezbędna jest taka sama liczba kur- sów, z których każdy jest droższy od poprzedniego. Początkujący adept scjentologii nazywa się pre-clear, „nieoczyszczony", ponieważ jeszcze nosi w sobie engramy. Osiągając na oferowanych przez S.C. kursach tera- peutycznych 7 stopni release (uwol- nienie), pragnie wznieść się do clear. W styczniu 1981 było podobno na świecie 31 939 clearów. Ale clear również nie powinien poprzestać na tym, co osiągnął, lecz piąć się wyżej, z kolei po stopniach OT (Operating Thetan). Operating thetan (thetan w pełnej aktywności) istnieje poza fizycznym bezcielesnym uniwersum. W uzyskaniu 8 stopni operating the- tan pomaga specjalny system kursów (stopnie OT I-VIII), oferowany w Saint Hill Manor za ok. 47000 marek. Metoda auditing (łac. audire, słu- chać) rozumiana jest jako terapia lub duchowa porada. Wszystko, co czło- wiek przeżywa świadomie lub nie- świadomie w ciągu życia, zostaje zapi- sane na „śladzie czasowym" jak na taśmie magnetofonowej. Pozytywne przeżycia i wrażenia nazywają się facsimile, a negatywne - engramy. Podczas auditingu zmagazynowane na śladzie czasowym przeżycia mają być najpierw odszukane. W przeci- wieństwie do śladu czasowego, który utrwala tylko przeżycia ziemskie czło- wieka, na „śladzie całościowym" zo- stają zapisane wszystkie wydarzenia od początku uniwersum aż do współ- czesności. W wielu auditingach audytor pomaga pre-clearowi przez swego rodzaju psychoanalityczną spowiedź w odkryciu jego engramów. Pierwszy engram na śladzie czasowym nazywa się basic-basic. Z pomocą „elektro- mierza Hubbarda" - rodzaju wykry- wacza kłamstw - audytor dociera wstecz po śladzie czasowym pre-clea- ra. Odpowiedź na stawiane pytania potwierdza stale słowami „dobrze" albo „dziękuję". Jeśli zostaje znale- ziony jakiś engram, pre-clear jest wzy- wany do „przywołania" danego ob- razu czy przeżycia. Ta psychotech- nika zewu wstecznego ma powodo- wać ponowne powstawanie przed du- chowym okiem przesłuchiwanego ne- gatywnych obrazów i wrażeń, aby móc je wygasić. Wskazówka, której audytor udziela pre-clearowi i którą ten musi uznać, nazywa się auditing command (rozkaz auditing); with- hold (powstrzymać) oznacza wstrze- mięźliwość w udzielaniu audytorowi informacji. Etyka jest pojmowana jako moż- liwie najrozumniejsze zachowanie po- zwalające na możliwie najlepszą eg- zystencję jednostki, grupy i całej ludz- kości. Roń Hubbard ustanowił dla swoich wyznawców kodeks honoro- wy składający się z 15 punktów: 1. Nigdy nie opuszczaj towarzysza w potrzebie, w niebezpieczeńst- wie albo w trudnościach. 2. Nigdy nie odżegnuj się od przy- należności, do której się zobowią- załeś. 3. Nigdy nie opuszczaj grupy, którą zobowiązałeś się wspierać. 4. Nigdy sam siebie nie degraduj ani nie pomniejszaj swojej siły lub sprawności. 5. Nigdy nie uzależniaj się od po- chwały, uznania albo współczu- cia. 6. Nigdy nie rób ustępstw, które przynoszą uszczerbek twojej toż- samości. 7. Nigdy nie dopuść, by zniesławiano twoich krewnych. 8. Nie podawaj ani nie przyjmuj żadnej wiadomości, co do której nie chcesz, by ją podawano lub przyjmowano. 9. Twoje samostanowienie i twój honor są ważniejsze niż życie, którym w danej chwili żyjesz. 10. Twoja uczciwość wobec siebie jest ważniejsza niż twoje ciało. 11. Nigdy nie żałuj tego, co było wczoraj. Życie jest dzisiaj w tobie i ty sam kształtujesz własną przy- szłość. 12. Nigdy nie obawiaj się zranić ko- goś, jeśli chodzi o sprawę, która jest słuszna. 13. Nie marz o tym, by cię kochano albo podziwiano. 14. Bądź swoim własnym doradcą, trzymaj się własnego zdania i po- dejmuj własne decyzje. 15. Bądź wierny swoim własnym ce- lom. Kombinacja liter trójkąta ARC odpowiada międzyludzkim stosunkom wśród członków. Litera A ozna- Scientology Church 3'. cza affinity (duchowe pokrewieńs wo), R - reality (prawdziwość C - communication (komunikacje Jeśli na podstawie wzajemnych 01 niesień tych trzech pojęć składającyc się na trójkąt utworzy się choćł jeden „kąt", wpływa to pozytywn na pozostałe dwa kąty. I odwrotni już jeden z tych trzech elementó może doprowadzić do załamania s całego trójkąta. Stosunki międ; pre-clearem i audytorem podczas ai ditingu powinny być określane prz< trójkąt ARC. Inną kombinację stanowi trójki KRC, w którym litera K oznac2 knowledge (wiedza), R - responsibil ty (odpowiedzialność), C - contr< (kontrola). W symbolu scjentologii, któi składa się z litery S (scientolog; i dwóch trójkątów, górnym jest tró kąt KRC, a dolnym trójkąt ARC. Zgodnie z podziałem na stany et; czne osiągnięcia są nagradzani a uchybienia karane: podwyższa si lub obniża wynagrodzenie, przyznaj lub odbiera kredyty i wyróżnienia bywa też, że wymagane są „prac naprawcze". Urzędnicy etyczni oc powiadają za to, by scjentolodz przestrzegali etyki. Członków niepe wnych określa się jako potential trou ble source - PTS (potencjalne źródł trudności). Za takich uważa się scjen tologów, którzy zawarli 5-letnią urno we jako członkowie sztabu, a poten trzymali się z dala. Scjentolog, któr nawiązał kontakty z suppressive per son - SP (osoba gnębiąca), jest rów nież uważany za PTS. S.C. uważa siebie za „największ; organizację świata służącą duchowe mu uzdrowieniu" i oferuje odpowied nio rozbudowany, precyzyjny systen kursów. Wszystko zaczyna się prze ważnie od nieodpłatnego testu osobo wości, do którego zapraszani są prze chodnie na ulicy. W grupie lokalnej zwanej również „misją", wypełnia si< SCYTYJSKA RELIGIA 360 Scytyjska religia arkusz z 200 pytaniami, a wynik zo- staje naniesiony na siatkę wartościu- jącą, tak że powstaje określona krzy- wa, która poświadcza testowanemu, że ma trudności w zakresie komuni- kacji. Dla ich usunięcia oferuje się natychmiast kurs komunikacji, który już nieco kosztuje. Po tym kursie podstawowym następują dalsze, zgo- dnie z systemem stopniowania, będące mieszaniną psychoanalizy, progra- mowej filozofii życia i wschodniej religii, przy czym każdy następny jest droższy od poprzedniego. Spośród duchownych S.C. odpo- wiedzialnych za te kursy należy wy- mienić na pierwszym miejscu audytora, który przeprowadza auditingi. Jako „kwalifikowany" audytor przeszedł on trening w zakresie technik audytorskich. Do obcowania z pre- S.r. jest religią indoeuropejskiego ludu jeźdźców, który przeniknął ze wsch. terenów stepowych Turkiesta- nu na zachód i południe, aby począt- kowo osiedlić się na północ od Morza Czarnego; lud ten przeżywał ok. 600- 300 przed Chr. okres największego rozkwitu. Ta religia koczowników konnych, którzy sami siebie nazywali Skolotami, należy do -> in- doeuropejskich religii. Scytowie dotarli później przez Ty- ras (Dniestr) na obszar Bałkanów aż do dolnego Dunaju, na równinę Pa- nonii i na teren Karpat; podejmowali również wypady na ziemie później- szej Marchii Brandenburskiej. Doszli do wsch. Niemiec, Bawarii i płn. Italii. Swymi podbojami otworzyli drogi handlowe między Wschodem i Za- -clairami i do zadań audytora scjen- tolodzy są przygotowywani przez 4 procedury training routines - TR. Case supervisor (nadzorca przypad- ków) jest „wysoko kwalifikowanym" audytorem, który ma nadzorować „kwalifikowanego" audytora przy auditingu i w razie potrzeby korygo- wać jego techniki. Członkowie czynni w służbie na zewnątrz to field staff members (członkowie sztabu polowe- go). Są oni misjonarzami, którzy wer- bują nowych członków i ludzi na ulicy do testu osobowościowego. Najwyższą pozycję w hierarchii S.C. zajmuje Guardian World-Wide w Biurze Bez- pieczeństwa światowej centrali Saint Hill Manor, gdzie też realizowane są wszystkie wyższe stopnie i kursy. Oficjalne dyrektywy wydawane przez Guardian World-Wide, jak chodem, a wraz z rozwojem stosun- ków gospodarczych rozprzestrzeniały się również na rozległych stepach wyobrażenia religijne i ich artystyczne odbicie (motywy zwierzęce: jelenie, koziorożce, drapieżniki z rodziny kotów, konie, ptaki i ryby o mity- cznym znaczeniu). Droga do Chin stanowiła główny łącznik między ideami Wschodu i Zachodu. Najważniejszymi bogami Scytów byli Papeus, bóg nieba, i jego mał- żonka, bogini ziemi Apia, a także bóg słońca Oetosyrus i bogini księżyca Artimpaasa. Jako wielką boginię czczono Tabiti. Pod olbrzymimi kurhanami gro- bowymi chowano książąt w drew- nianych grobowcach jedno- lub kil- kukomorowych. Najznaczniejsze kurhany znajdują się w płd. Rosji, na również przez Rona Hubbarda i jego żonę, nazywane są Guardian Pro- gram Orders - GPO. Inne wskazówki opracowywane przez założyciela i rozpowszechniane przez biuro Ko- munikacyjne Hubbarda (HCO) za- mieszczane są w biuletynach HCO, drukowanych czerwoną farbą na białym papierze. Począwszy od pier- wszego numeru (lipiec 1956) wszystkie wciąż są w mocy, chyba że zostały anulowane. HCO Policy Letters opracowywane są również przez Hubbarda (obecnie przez jego następcę) i rozpowsze- chniane przez Biuro Komunikacyj- ne. Te stale zachowujące ważność publikacje typu know-how, dotyczące kierowania i aktywności S.C., drukowane są zieloną farbą na bia- łym papierze. Syberii i w płn. Mongolii, gdzie w wiecznej zmarzlinie zakonserwowało się do dziś wiele cennych przedmiotów, m.in. wartościowe dary grobowe. Przy pochówku księcia zabijano i chowano wraz. z nim jego żony, świtę i konie. Ponadto zmarły otrzymywał bogate wyposażenie (zbroje i wozy, wspaniałe przedmioty ze słota - biżuterię i naczynia). Bogom składano w ofierze zwie- rzęta, przeważnie konie. Bogu wojny, którego symbolem był żelazny miecz nad stosem drewna, ofiarowywano konie i krowy, a także jeńców wojennych. Szamani pełnili funkcje wróżbi- tów, przepowiadając losy za pomocą wiązek rózg i włókien łykowych. Jeśli przepowiednie się nie sprawdzały, zabijano ich. Seicio-no-Je (jap. dom rozwoju) to ruch założony w 1930 przez Taniguci Masahuru. Liczy dziś 3 min wyznaw- ców, przeważnie ze stanu średniego. Należy do japońskich -> nowych religi, wywodzących się z -> sintoiz- mu i -> buddyzmu. Taniguci Masahuru urodził się 26 XI1893 w Kobe, w biednej rodzinie. Najpierw studiował w Tokio na uniwersytecie Waseda literaturę an- gielską i etykę zachodnią, m.in. inte- resował się Arthurem Schopenhaue- rem i Oscarem Wilde. Jego postawę życiową cechował bunt przeciw tra- dycyjnemu, konserwatywnemu spo- łeczeństwu Japonii. Opuszczony w końcu przez bliskich, w stanie skrajnego zaniedbania, obracał się w środowisku prostytutek. Kiedy później zajął się literaturą buddyjską, czytając czasopismo sekty -» o- motokjo doznał nawrócenia. Jesienią 1917 wstąpił do ruchu omoto i ożenił się z Emori Teruko, współpracownicą jego centrali. Został redaktorem czasopisma „Sinrei-kai" (świat ducha) i nazywał siebie teraz św. Franciszkiem. Wraz z ruchem omoto spodziewał się nastania nowego świata, żyjąc w nieustannym oczekiwaniu apokalipsy. Kiedy nie nastąpił zapowiadany na 3 III lub 5 V koniec świata, rozczarowany opuścił centrum omoto - Ajabe. Coraz bardziej absorbowała go kwestia panowania boga nad światem. Pod- czas trzęsienia ziemi na Kanto uciekł z ciężarną żoną z płonącego miasta do teściów. Przez jakiś czas zgłębiał -» Christian Science, wreszcie utworzył własne czasopismo, którego pierwszy numer wyszedł w marcu 1930 pod tytułem „Seicio-no-Je" (dom rozwoju). Wstępny artykuł rozpoczął słowami: „Tu stoję, nie potrafię inaczej", i wezwał czytelników: SEICIO-NO-JE „Stwórzcie ruch i pokierujcie szczęś- ciem życia!" W lipcu tegoż roku wraz z 10 abonentami swojego czasopisma założył religię S.-n.-J. W 1932 rozpo- czął swe główne dzieło „Seimei no jisso" (prawda o życiu), które dziś obejmuje 20 tomów i osiągnęło na- kład 800000 egzemplarzy. Od lata 1934 żył w Tokio, l VII 1949 ruch S.-n.-J. został oficjalnie uznany za nową religię. W sierpniu 1960 odbyło się wyświęcenie nowej głównej świą- tyni w Kioto. Taniguci, który jako syn biednego chłopa doświadczył społecznych i re- ligijnych niedomagań swoich cza- sów, uczynił swym programem od- nowę społeczeństwa, której podsta- wą miała być odnowa człowieka. W prawach kosmosu dostrzegał żywego boga, a nawet samo życie. Istnieje tylko jedna prawdziwa is- tota: Dżisso; wszystko inne to tylko produkty ludzkiego myślenia. Dla sintoistów tą prawdziwą istotą jest karni, dla buddystów Budda albo Amida, a dla chrześcijan Chrystus. Budda i Chrystus są urzeczywistnie- niem tego życia, wszystkie religie stanowią emanacje jednego uniwer- salnego boga. S.-n.-J., będąc nie wyznaniem, lecz ruchem prawdy, pragnie wskazać, jak ludzkość może stać się szczęś- liwa, wyswobodzić się z więzów przy- padku, jak może uwolnić się od wsze- lkich chorób, ubóstwa i biedy. Przyczynę kryzysu człowieka Ta- niguci widzi w tym, iż ludzkość zapo- mniała, że jest wspólnotą. Drogę do wyzwolenia i zarazem urzeczywist- nienia woli boga (karni) upatruje w przezwyciężaniu wszelkich przeci- wieństw między narodami i rasami. Zgodnie z opracowanymi dla człon- ków ruchu 13 artykułami narodowi i rasie japońskiej przypadła w tym dziele wyzwolenia szczególna roli Japońskie myślenie jest uniwersalni a jego sedno stanowi absolutny koi miczny byt. Japońskiej rasie przyp< dła misja reprezentowania boskii woli. Japonia jako pośrednik miedz Wschodem i Zachodem powinn urzeczywistniać prawdę dla świat; Chodzi przede wszystkim o dwi rzeczy: Japonia ma stać się nacj prawdy; całe społeczeństwo Japon powinno wiedzieć, że każdy jest dziś ckiem boga (karni no ko). Taniguci widząc ludzkość ogarnij tą kryzysem, niby „małą łódź w k pieli fal morskich", wierzy, że jem zlecono jej ratowanie. Jeśli naw( ogień jest bardzo mały, chce on jec nak oświetlić drogę, którą ludzkoś musi pójść. Ten ogień wzrastani (seicio), który on niesie, jest światłe: radosnego posłania dla całej ludzkc ści. Byłoby błędem spodziewać się pt nowania boga poza nami samym Kto urzeczywistnia królestwo bóg w sobie samym, jest „prawdziwy! człowiekiem", „bogiem-człowis kiem". Nie należy odpowiedzialne ści przesuwać na innych, lecz zaczą od siebie i samemu przejawiać al tywność. Jeśli czlowiek się modli, odpowiadają niebo i ziemia. Jeśli ja się poruszam, porusza się kosmos. Taniguci łączy w swojej nauce m; sienie sintoistyczne i buddyjskie, ei tropejski idealizm i psychoanaliz z wynikami nauk przyrodniczyc i ścisłych - biologii, fizyki, chemi a także z psychologią i parapsychc logią; starał się to ukonkretnić w lic; nych publikacjach na użytek lud; kiego dnia powszechnego. wem kosmosu (dharma). Sutra od- działuje jak „deszcz dharma słodkiej rosy niebios", tak że spór i nienawiść SEKAI KJUSEIKJO SEMICKIE RELIGIE 362 Sekai kjuseikjo Napisał świętą sutrę Sei-kjo, której recytowanie wiąże człowieka z praw- dziwą rzeczywistością, z pra- S.k. (religia światowego mesjaniz- mu) - sekta, którą powołał do życia Okada Mokici (l 882-1955) - powstała przez wyodrębnienie się z -» omo- tokjo. Należy do japońskich -> no- wych religii. Bóstwem tej religii jest Miroku, zwany również Komjo Njorai (Budda światłą). Ponieważ w jego króle- Mianem s.r. określa się zbiorczo religie ludów wywodzących swą na- zwę od Sema, najstarszego syna Noego (Rdz 5, 31) i protoplasty Semitów (Rdz 10, 21-31). Grupa ta według tablicy narodów (Rdz 20, 21 i n.) była szeroko rozgałęziona. Do s.r. należą spośród religii -> me- zopotamskich -» akadyjska, -» asy- ryjska i -> babilońska, religie -> ara- mejska, -> syryjska, -> izraelicka, -> mandaizm; religie -> kananejskie (-> fenicka, -> punicka, -> ugarycka i -> moabicka), wreszcie religie -> arabskie, religia -> nabatejska i -» palmyreńska. Ok. 3000 przed Chr. Semici przy- wędrowali z Półwyspu Arabskiego do Mezopotamii, Syrii i Palestyny. Ok. 2350 przed Chr. Sargon I, król Aka- du, pobił księcia sumeryjskiego Lu- galzaggisiego i założył pierwszą semi- cką dynastię w olbrzymim państwie sięgającym aż po Wyżynę Irańską. Jeszcze przed 700 przed Chr. Semici stwie panuje pokój, bogactwo i zdro- wie, celem s.k. jest stworzenie „kró- lestwa" na ziemi, przemiana tego świata w raj, w którym nie będzie chorób, ubóstwa i wojen. Charyzmatyczny założyciel uważał się za obdarzonego przez bodhisat- twę miłosierdzia działającymi cuda siłami, zawartymi w małej perle przedostali się z południowej Arabii na przeciwległy kontynent afrykański (do Abisynii). W językach semickich wspólnym wyrazem określającym boga jest ii, El, ilah. Wyraz ten stał się następnie u poszczególnych ludów semickich imieniem własnym boga; u Hebraj- czyków jest nim El, u muzułmanów Allah (od ilah z rodzajnikiem okreś- lonym al). Do kosmicznych bóstw Semitów należały słońce i księżyc, ziemia i mo- rze. W Mezopotamii każde miasto miało własne bóstwo, a wokół jego świątyni koncentrowało się miejscowe życie. Niekiedy bóstwo miejskie stanowiło wcielenie bóstwa kosmicz- nego, jak np. bóg księżyca w Ur lub Enlil w Nippur. Niemal każde małe państwo w Kanaanie miało własnego boga narodowego; najczęściej wystę- pował Baal, bóg kosmiczny dopaso- wujący się do warunków lokalnych, np. w miejscowości „N." czczono zostają przezwyciężone, nieszczęśliwi doznają szczęścia, a chorzy zdrowieją. w jego ciele. Emanują one światło zabijające chorobotwórcze bakterie. Ponieważ Okada Mokici leczył chorych, użyźniał pola, tzn. przynosił bogactwo, zwano go Hikari-San (człowiek światło). Mógł przelać swoje siły lecznicze nawet na kawałek papieru po wymalowaniu na nim znaku pisar- skiego oznaczającego światło. „Baala N.". Plemiona koczownicze i półkoczownicze miały swoje własne bóstwa rodowe; był np. „bóg Ab- rahama", „bóg Izaaka" czy „bóg Jakuba". W najdawniejszych czasach ludzie wierzyli, że wraz ze śmiercią czeka ich po tamtej stronie jedynie puste byto- wanie w mrocznym świecie podziem- nym. Dopiero w nawiązaniu do na- stępstwa ziemskich królestw zrodziło się wyobrażenie o fizycznym zmart- wychwstaniu i przyszłej nagrodzie lub karze. Najczęstszymi formami praktyk religijnych były w s.r. rytuały, ofiary i modlitwy; przewodzili im kapłani, zorganizowani w klasy odpowiednio do rangi i pełnionej funkcji. Ze świata s.r. wyłoniły się do dziś istniejący -» mandaizm i cztery spo- śród dziewięciu -> światowych religii: -> judaizm, -» chrześcijaństwo, -> is- lam (-> stare religie) oraz nowa religia -» bahaizm. Członkowie bractwa, które założył ok. 1500 w Pendżabie guru (nauczy- ciel, mistrz) Nanak (1469-1538), na- zywani są sikhami (sanskr. sikh, uczeń). Od czasów ostatniego guru Gowinda Singha każdy sikh na znak zniesienia przynależności kastowej nosi przydomek Singh (lew) i jest tytułowany sardar (książę). S. jest zaliczany do religii -> światowych i ma wyznawców w 20 krajach. Liczba sikhów wynosi obecnie 18 460 000. W Indiach jest ich 16300000, tj. 88%, ale stanowią tylko 2% ludności tego kraju. W Wielkiej Brytanii mieszka 210000 sikhów. Nanak urodził się w Talwandii, w dystrykcie Rawi (Lahaur). Był uczniem islamskiego tkacza Kabira (1440-1518). W s. chciał połączyć hinduizm z islamem i zjednoczyć hin- dusów z muzułmanami na gruncie monoteizmu, bez kultu obrazów. Przed śmiercią wyznaczył swego na- stępcę. Dotychczas było 10 guru bractwa sikhów. Guru są uważani za jedynych pośredników między bogiem a czło- wiekiem i doznają wielkiej czci. Piąty guru, Ardżan Mai, zadekretował go- dność guru jako dziedziczną, a dzie- siąty i ostatni, Gowind Singh, nie mianował już następcy, lecz rzekł: „Kto życzy sobie zobaczyć guru, niech szuka w Adi Granth" (świętej księdze). Wspólnota religijna uważa- jąca się za bractwo została przekształ- cona przez czwartego guru, Ramda- sa, w potężną wojskowo-polityczną organizację teokratyczną określającą się jako khalsa (sanskr. czysta [gmi- na]). Wśród sikhów istnieje wiele od- łamów, m.in.: keszdhari, czyli Zhta Świątynia, centralny ośrodek kultowy sikhizmu (1577). Amritsar, Indie SIKHIZM ochrzczeni ortodoksyjni zwolennicy guru Gowinda Singha; sahjdhari - odrzucający chrzest i odmawiający przyłączenia się do wojowniczych khalsa; udasi - „ludzie wyrzekający się świata"; nirmala - „ludzie bez plam", akali - „wieczni, nie uznający czasu". Teologia sikhów uznaje ścisły mo- noteizm w sensie panteistycznym. Niewidzialny bóg nosi nazwę Hari, Brahm lub Paramesur. Kosmos ze swą mnogością systemów oraz istoty doczesne są tylko przejawami istoty najwyższej. Sikhowie wierzą w od- płatę za czyny popełnione w poprzed- nim życiu (karman), w wędrówkę dusz, których liczbę ograniczają do 400 000, oraz w nirban (nirwana). Człowiek ma możność poprawy poprzez moralne życie, m.in. prze- zwyciężając egoizm, a zwłaszcza po- konując radszo (namiętność). Picie alkoholu, palenie tytoniu i gra w kości są zakazane, podobnie jak spożywanie wołowiny i mięsa istot, które nie zostały zabite przez sikha. Przyjęcie członków do khalsa jest związane z obrzędem inicjacji; doko- nuje się ona przez „chrzest-poświęce- nie" (pahul), przy którym musi b obecnych pięciu sikhów. Szczególr uroczyście celebruje się karah prasa posiłek kultowy. Czytanie święty1 pism oraz rytuały urodzinowe, wesi ne i pogrzebowe są domeną grai hisów, uczonych w piśmie. Zewnętrzną oznaką członków cz stych gmin jest charakterystyczny t rban. Ponadto ich atrybuty to pi kakkars: kęs - nie strzyżone włosy: głowie i nie golona broda, kangi - drewniany grzebień, kirpan - szt let, na który nawija się i upina w we; włosy, kaccza - krótkie spodnie, ka - żelazna bransoleta. Chociaż j wcześniej występowano przeciw] zwyczajowi palenia wdów wraz zmarłym mężem, ze zwłokami Ra dżita Singha (1780-1839), króla Pe dżabu, spalono w 1839 jedenaś< kobiet. Centrum kultu stanowi najwięks świętość sikhów: zbudowana prz czwartego guru Ramdasa w 1577 Zł ta Świątynia w Amritsarze, gd; przechowuje się bogato zdobiony e zemplarz świętej księgi Adi Grani Poza tym istnieją inne dharm-sal (hale religijne), w których księga 364 Sintoizm jest czytana i objaśniana. Od czasów śmierci dziesiątego, ostatniego guru uznaje się ją za najwyższy religijny autorytet. Granth (sanskr. grantha, księga) jest świętym pismem sikhów. Wyrazem wielkiej czci dla niej jest dodawanie do jej nazwy arabskiego słowa sahib (pan); bywa też nazywana Granth Sahib. Pierwsza jej część to Adi Granth (księga pierwotna), kompilacja dokonana przez piątego guru, Ardżana Mała, w 1604. Drugą część stanowi Dąsam Granth (księga dziesiątego króla); jej autorem jest dziesiąty guru i nie wszyscy sikhowie ją uznają. Granth składa się z 3384 hymnów pochwalnych do jedynego boga. Lektorzy świętej księgi nazywają się granthisami. Duża część sikhów, których bractwo pierwotnie zmierzało do połącze- Sintoizm lub sinto jest chińsko-ja- pońską nazwą pierwotnie bezimien- nej religii narodowej Japończyków. Nazwa sinto (sinojap. to, droga, sin, bogów) pojawiła się, gdy ta auto- chtoniczna religia japońska (->ja- pońskie religie) została wyodrębniona dla odróżnienia od -> buddyzmu, wprowadzonego w Japonii w 552 r. po Chr., zwanego butsu-do (sinojap. ścieżka Buddy). Czysto japońską na- zwą sinto jest karni no mici (jap. droga [bogów] karni). S., rozpowszechniony tylko w Ja- ponii, z głównymi ośrodkami w Ise i Izumo, liczy dziś ok. 3 min wyznaw- ców, co stanowi ok. 3% ludności. Ponieważ wielu Japończyków wyznaje zarówno buddyzm, jak i s., często podaje się znacznie wyższą liczbę sin- toistów. Za twórcę państwa japońskiego (660 przed Chr.) i pierwszego mikado (jap. mi, wyniosły, kado, wrota) oraz nia hinduizmu z islamem, żywi dziś wrogość wobec hindusów i muzuł- manów. Mocarstwo sikhów w pół- nocnych Indiach (istniejące od 1800) w następstwie dwóch wypraw wojen- nych oraz bitwy pod Gudżaratem (1849) zostało podporządkowane an- gielskiej władzy kolonialnej. Po do- konaniu podziału Indii w 1947 40% sikhów zostało zmuszonych pod naci- skiem muzułmanów do opuszczenia swoich stron rodzinnych, gdyż ziemie te przypadły Pakistanowi. Spotęgo- wało to wrogość sikhów wobec mu- zułmanów, których cesarze, Mogoło- wie, niegdyś kazali zgładzić piątego, ósmego i dziewiątego guru. Ponadto wdają się oni w krwawe konflikty z hindusami, chcąc uzyskać w pół- nocnoindyjskim stanie Pendżab, gdzie większość ich zamieszkuje, au- SINTOIZM pierwszego tenno uważa się Dżim- mu-Tenno, wnuka bogini słońca Amaterasu. Tytuł tenno (jap. ten, niebo, o, władca), przydawany japoń- skim cesarzom, wskazuje na ich boskie pochodzenie. Epoka sinto jako jedynej obowią- zującej religii państwowej skończyła się, gdy 29. mikado Kimmei-Tenno (540-571) wprowadził do Japonii w 552 buddyzm. Odtąd te dwie religie były ze sobą w konflikcie lub w stanie symbiozy. W okresie Nara (710-782) s. i buddyzm połączyły się, a ich forma mieszana przybrała nazwę zo-ku-sinto (sinto ludowe). Bonza Gjogi (ur. 678) nauczał, że sintoistyczne kami są tożsame z buddyjskimi hoto-ke (buddowie i bodhisattwowie). Sai-czo (Dengjo Daisi, zm. 882) założył sanno-sinto, będące połączeniem sinto z tendai-szu, a Kukai (Kobo Daisi, 774- 845) - rjobu-sinto (sinto obu kierunków), łączące sinto z buddyjs- tonomię w stosunku do rządu central- nego, a nawet polityczną niezależność. Chronologia 1469-1538 Nanak, założyciel i pier- wszy guru sikhów. 1577 Wzniesienie Złotej Świątyni w Amritsarze. 1604 Piąty guru Ardżan Mai dokonuje kompilacji Adi Granth. 1849 Królestwo sikhijskie Pendżab dostaje się pod panowanie brytyjskie. 1947 Po podziale Indii 40% sikhów zmuszonych jest opuścić ziemie swych przodków, które przypadły Pakistanowi. 1984 Indyjskie wojska rządowe przypuszczają szturm na Złotą Świą- tynię; Indira Gandhi zostaje zamor- dowana przez swą sikhijską straż przyboczną. kim singon-szu, uznające bóstwa buddyjskie za przejawy sintoistycz- nych kami. Za siogunatu Kamakury (1192- 1333) tenno - będący często dziec- kiem lub mnichem - pozostawał wprawdzie nominalnie władcą, ale właściwe rządy sprawował siogun i jego wasale. Swą władzę - w ścisłej izolacji od świata- zewnętrznego - próbował zabezpieczyć także siogu-nat dynastii Tokugawa (1603-1868), m.in. pozbawiając politycznego wpływu tenno, któremu należna była cześć jedynie jako zwierzchnikowi religij- nemu; ok. 1700 r. powstał narodowy ruch sinto, który zmierzał do zdepre- cjonowania siogunatu i nadania wy- ższej rangi kultowi tenno. W tym czasie wielcy teologowie, jak Mabuci (1697-1769), Motoori (1730-1801) i Hirata (1776-1843), usiłowali przy- wrócić „czyste sinto". Za panowania Meidżi-Tenno (1867-1912) dokonała się „odnowa władzy cesarskiej", a rząd cesarski przejął opracowaną przez Hiratę koncepcję państwa sinto. Przyjąwszy rozróżnienie na „s. państwowy" i „s. sektowy", ten pier- wszy wprowadzono jako religię pańs- twową na mocy edyktu z 1868, tym samym uzasadniając pojmowanie s. sektowego jako religii, a s. państwo- wego jako cywilnego wyrazu szacunku wobec tenno i jego przodków. Tenno przeniósł się wtedy do miasta Edo, które w 1868 przybrało nazwę Tokio (stolica Wschodu). W 1871 na podstawie edyktu cesarskiego s. został ponownie ściśle odgraniczony od buddyzmu; teraz przyjął nazwę dżui- itsu-sinto (wyłączne sinto). W latach 1913-45 kontrolę państwową nad wszystkimi religiami niesin- toistycznymi sprawował Siukjo-Kjo- ku, państwowy urząd do spraw religii. Ścisłe powiązanie sinto z władzą państwową uległo zerwaniu po kapi- tulacji Japonii (1945), kiedy to cesarz japoński Hirohito (1901-89) - koro- nowany 24 XII 1926 jako 124. tenno na cesarza - l I 1946 publicznie odwołał to, iż jest „współczesnym kami" i że jego związek z narodem należy wywodzić z japońskiej mito- logii. Wraz z uchwaleniem konstytucji w 1947 tenno pełnił jedynie funkcję reprezentacyjną, a sinto państwowe straciło oficjalnie status religii państ- wowej. Miejsce sinto państwowego zajęło obecnie sinto świątynne. W s. istnieją dziś dwa silne nurty: sinto świątynne i sinto ludowe. Stosunek ilościowy wyznawców jednego i drugiego wynosi 80 do 20. Sinto świątynne posiada ponad 80 000 san- ktuariów, przy których działa ok. 22000 kapłanów i kapłanek. Sinto świątynne skupia 145 różnych kierun- ków, uważających się częściowo za samodzielne wspólnoty religijne. Na- leżą tu m.in.: izumo-taisiakjo, -> kon- kokjo, -> kurozumikjo, mitakekjo, sinrikjo, -» tenrikjo i sinto taikjo (sinto hon kjoku), które postawiło sobie zadanie popularyzacji dawnego sinto. Jednym z kluczowych pojęć s. jest kami (na górze, góra, stojący wyżej) w sensie wyższej istoty. Charakter kami ma wszystko, co wydaje się godne religijnej czci, co jest niezwykłe: bóstwa niebios i ziemi, duchy, zwierzęta, rośliny, góry, jeziora. Za kami uważa się także tenno, japońs- kiego cesarza. Ze względu na wielką liczbę istot kami - mówi się o 8 milio- nach - Japończycy nazywają swój kraj Sinkoku (kraj sin [kami]). Prze- pajająca żywe istoty kami nosi nazwę kami-gakari. Mit o powstaniu Japonii mówi: Pewnego razu dwójka rodzeństwa: Izanagi (ten, który zabiega) jako ojciec niebios i Izanami (ta, o którą się zabiega) jako matka ziemi, stali na wiszącym moście niebios (tęczy) i mieszali oszczepem z klejnotów w pierwotnym oceanie soli tak długo, aż zgęstniał. Kiedy wyciągnęli oszczep, ze spadających z niego na ziemię kropli powstała pierwsza wyspa Japonii. Zstąpili na nią i rozmnażając się tworzyli kolejne wyspy oraz bóstwa (w sumie 40). Przed Fulami, wybrzeżem w pobliżu sanktuarium Ise, wystają z morza dwie skały, znane jako Mjoto- iwa (skały weselne) pierwotnej pary bogów. Każdego roku 5 stycznia zostaje odnowiona łącząca je słomiana lina. Po stworzeniu świata i wszystkich zjawisk przyrody boska para rozdzieliła się; ojciec niebios wzniósł się do nieba, a matka ziemi zstąpiła do świata podziemnego. Odtąd rozpoczęła się era świata. Izanagi, ojciec niebios, przekazał władzę nad niebem bogini słońca Amaterasu, władzę nad nocą - bogu księżyca Tsuki-jomi, a panowanie nad morzem - bogu burzy Susa-no-o. Amaterasu (jap. świecąca na niebie) jest wielce czczoną boginią słońca. Kiedy pewnego razu jej brat, bóg Sintoizm 3 burzy Susa-no-o, zniszczył zbudow ne przez nią na ziemi rowy nawa niające i pola ryżowe, głęboko uraź na bogini wycofała się do swej „n biańskiej jaskini w skałach", tak że: ziemi zapanowała wieczna noc. Smi nym z tego powodu bogom udało : tylko podstępem, za pomocą lusti wywabić ją z kryjówki, przez co w: czna noc na ziemi skończyła się. Przyniesione na ziemię przedmie bogini słońca: lustro, miecz i klejni są do dziś głównymi emblematai sinto i nie brak ich w żadnej świątyi W każdej z nich można znaleźć tak słomianą linę (sime nawa), za porno której bogowie zagrodzili jaskinię Amaterasu po wywabieniu jej na 2 wnątrz. Bogini słońca Amaterasu powoła swego wnuka Ninigi na wład 8 wysp Japonii i w ten sposób stał i on protoplastą istniejącej do dziś j pońskiej dynastii cesarskiej. Jej n; wyższy przedstawiciel zwie się tem (władca niebios). Inne znane bóstwo sintoizmu bóg ryżu Inari. Przed jego sanktuari mi stoją figury lisa. Zwierzę to je uważane za posłańca Inariej i obrońcę pól ryżowych. Kami-Mus bi obdarza się czcią jako boga por dów i stawania się. Kane-no-kan zwany także Kondżin, jest metal wym bogiem, który w gniewie zsy na ludzi cierpienia i śmierć. Zamieś kującego szczyty górskie boga des czu Taka-Okami przedstawia s w postaci smoka. Miłujący pok cesarz Odżin (270-312) doznaje cz jako bóg wojny Haciman. Kami si guna Tokugawy Jejasu (1542-161 i jego wnuka Jemitsu czczone są \ wspaniałym kompleksie świątynny w Nikko. Kami poległych na wojn są przedmiotem kultu w sanktuariu Jasukuni w Tokio. Wsie, miasta i regiony mają lokali bóstwa opiekuńcze. Do ich świąt} przynoszeni są chłopcy 31. dnia i dzi 366 Sintoizm Sintoizm 9. Brama bangaki 10. Dach ochronny nad wejściem do świątyni 11. Schody 12. Hala glówna świątyni (honden) 13. Zachodni skarbiec 14. Wschodni skarbiec 15. Świątynia Okitama no Kami 16. Północna strażnica C. Plan świątyni Itsukusima (zatoka morska z wyspą Mijadzima, Japonia 1. Torii 2. Podium do tańców rytualnych 3. Scena no 4. Haiden (hala kultowa) 5. Ai-no-mo (kryty ganek) 6. Honden (hala główna) Plan świątyni i okręgu kultowego sintoizmu: A. Plan świątyni hę Dżingu (Ise, Japonia) a. rzut poziomy b. rzut pionowy c. widok boczny hondenu B. Plan okręgu kultowego Kotai Dżingu (Ise, Japonia) 1. Poludniowa strażnica 2. Sijoden 3. Isi-tsubo (miejsca do siedzenia dla urzędujących kapłanów sintoistycz- nych) 4. Nakanoe torii 5. Pierwsze ogrodzenie (itagaki) 6. Drugie ogrodzenie (tono tamagaki) 7. Trzecie ogrodzenie (uci tamagaki) 8. Czwarte ogrodzenie (mizugaki) 12 11 / Najwyższa góra Japonii — wulkan Fudżi — święte miejsce wyznawców sintoizmu 2 Bogini slońca Amaterasu (XIX w.) 3 Hirohito, cesarz Japonii (1926-89) i 124. termo 4 Kapłan rjobu-sinto Mjoe (1173-1232), zwój do zawieszenia, 58,6 x 146 cm (XIII »\). Kodzandżi, Kioto 5 Świątynia Heian (794-1185, odnowiona w 1895). Kioto B Bogini słońca: Amaterasu Osiho-mimi l Ninigi co Konohana-sakuja- hime l Jamasaci oo Tojotama l Amatsu co Tamajori l Dżimmu [1.] tenno (660 przed Chr.) Hirohito [124.] tenno (od 1926) Drzewo genealogiczne japońskiej dynastii cesarskiej 368 Sintoizm wczynki 33. dnia po urodzeniu; tu zostają powierzeni boskiej opiece i otrzymują imiona. Japońskie słowo oznaczające umie- ranie brzmi sinuru (si, wiatr, oddech, inuru, odejście), z czego wynika, że dusza opuszcza ciało w chwili śmierci. Zmarli z ludu przebywają głęboko pod ziemią, w jomi-no-kuni (kraina nocy), gdzie panuje bogini Izanami, pierwsza zmarła. Cesarz natomiast oraz członkowie dynastii cesarskiej jako potomkowie bogini słońca Ama- terasu powracają po śmierci do świata niebiańskiego. Starojapońska etyka jest zawarta w modlitwie rytualnej norito. Jako zakazy wymienia się m.in. przerywanie tam chroniących pola ryżowe lub zatykanie rowów nawadniających. Z kultem przodków i świadomością przynależności rodowej wiążą się szczególnie cenione cechy, jak posłu- szeństwo, wierność i uczciwość. Na ideał busido (droga busiego) lub sa- muraja składają się obowiązkowość, opanowanie, nawet pogarda śmierci, gdy idzie o dobro kraju. W sinto istnieje wiele świąt. Na początku roku obchodzone jest święto próśb o dobre plony, 11 II - święto upamiętniające wstąpienie na tron pierwszego tenno, 3 IV - rocznica śmierci cesarza Dżimmu. Święto wiel- kiego oczyszczenia obchodzi się coro- cznie 30 VI oraz 31 XII, święto kosz- towania nowego ryżu - 17 X. W ciągu roku sintoiści biorą udział w piel- grzymkach na święte góry; najbar- dziej popularne jest wejście na Fudżi- jamę, najwyższe wzniesienie Japonii. Główne święto danej świątyni nazywa się matsuri. Formalne odwiedziny świątyni obejmują trzy czynności: akt rytual- nego oczyszczenia (harai); złożenie ofiary (sinsen); odmówienie rytualnej modlitwy (norito) i symboliczną ucztę (naorai) z karni świątyni, podczas której kapłan (kannusi) lub miko po- daje kilka kropel wina ryżowego (miki). Osiągnięciu rytualnej czystości służy ceremoniał oczyszczenia harahi (odrzucenie) przez pokropienie słoną wodą, co usuwa kultową nieczystość (kegare). Ofiary składają się z potraw - ciasta ryżowego lub wina z ryżu (sake), tkanin ubraniowych i gałązek drzewa wiśniowego (sakaki). Mające źródło w bardzo starych tradycjach kultowe tańce kagura są pantomimicznymi prezentacjami mi- tów o bogach. Jest ok. 35 tańców, a wykonują je „dostojne dzieci" (miko) lub „dzieci boskie" (kanko), dziewczęta w wieku 10-12 lat, najczęściej córki kapłanów. Ceremonialny ubiór kapłanów składa się z luźnej białej szaty i czarnej czapeczki z tafty (ebosi) oraz berła (siaku) jako oznaki godności. Do obowiązków kapłanów i kapłanek należy składanie codziennych ofiar pokarmowych rano i wieczorem, a w czasie świąt (matsuri) odmawianie modlitw oraz uczestniczenie w ślubach i pogrzebach. Około 80 000 istniejących sanktua- riów, często wkomponowanych bar- dzo efektownie w krajobraz, leży za- wsze nad wodą, aby umożliwić od- wiedzającym przed wejściem do świą- tyni rytualne ablucje. Sanktuaria, zwane mija (dostojne miejsce) lub dżinga (sinojap. świątynia), znajdują się w okręgu świątynnym, do którego wejście stanowią jedno lub więcej torii (siedziba ptaka). Są to pomalowane na czerwono przejścia składające się z 2 drewnianych pionowych słupów z 2 poprzecznymi belkami wystającymi na obie strony i latarniami z kamienia i brązu. Samo sanktuarium jest najczęściej niewielkie, zbudowane w stylu staro- japońskiego drewnianego domu. Składa się z 2 budowli usytuowanych jedna za drugą: przedniej, większej hali kultowej (haiden) oraz tylnej, mniejszej hali głównej (honden), zwanej także sinden (dom karni). Oba budynki często połączone są krytym gankiem (ai-no-mo). Pierwsza hala służy do odmawiania modłów i skła- dania ofiar. Do drugiej nie wolno wejść żadnemu świeckiemu wyznawcy, ponieważ znajduje się w niej mieszkanie karni. Tu przechowywany jest także emblemat bóstwa,, jego sintai (sinojap. ciało boga). W języku japoń- skim zwie się on mitama-siro (sub- strat, zastępca) i stanowi materialną reprezentację bóstwa. W sanktuarium w Ise funkcję sintai spełnia metalowe lustro bogini słońca Amaterasu. Istnieją trzy podstawowe typy świątyń: 1. wyłącznie lokalne, w któ- rych przebywa karni danej miejsco- wości (udżigami), 2. wzniesione dla określonych postaci lub w jakiejś in- tencji w całym kraju, np. sanktuaria Inari, Tosiugu i Tenmangu, oraz 3. świątynie narodowe, np. Ise, Izu-mo, Medżi. Świątynia Jasukuni w Tokio jest obiektem szczególnym, służy oddawaniu czci wszystkim Japończy- kom poległym na wojnie. Każda rodzina wyznająca sinto ma w mieszkaniu kami-dana, czyli boski gzyms z poustawianymi na nim wieloma miniaturkami świątyń (mija), przed którymi składa się w ofierze pokarm i gałązki drzewa wiśniowego. Ważnymi dziełami źródłowymi s. są święte teksty skodyfikowane w VIII w.: Kodżiki i Nihongi. Kodżi-ki jest najstarszym japońskim dziełem historycznym, a zarazem najstarszym japońskim zabytkiem językowym. Powołany do jego opracowania przez cesarzową Gemmjo-Tenno (708-714) uczony Ono Jasumaru zebrał dawne tradycje japońskie i wydał je w 712 r. w trzytomowym dziele Kodżiki (His- toria zdarzeń w starożytności), które Ruch S.-V. powstał w 1863 na wy- spie Samoa. Wziął nazwę od swego założyciela, proroka Sio-Vivi, a od oczekiwanego mitycznego uzdrowiciela Sisu Alaisy bywał również nazywany Sisu Alaisa Expectation (ang. ocze- kiwanie Sisu Alaisy). Wywodzi się z polinezyjskich religii plemiennych i należy do -» nowych religii Oceanii. Mieszkańcy wysp Samoa na Ocea- nie Spokojnym, odkrytych w 1722 przez Holendra Jakoba van Roggeve- traktuje o dziejach Japonii od za- mknięcia epoki bogów do śmierci cesarzowej Suiko (628 po Chr.). W 720 książę Toneri (676-735) ukończył napisane przez siebie oraz wielu uczonych na zlecenie cesarzowej Gen- sio-Tenno dzieło zatytułowane Ni- hongi (Roczniki Japonii), gdzie w 30 księgach spisana została pierwsza ofi- cjalna historia cesarstwa japońskiego od czasów mitycznych do 697 po Chr. Kodżiki i Nihongi nazywane są często łącznie Kigi. Za uzupełnienie Nihongi uważa się napisane przez Imbe Hironariego w 808 r. Kogo siu (Zebrane fragmenty dawnych dziejów), będące również ważnym dziełem źródłowym sinto. Cenne źródła stanowią także Ku- dżiki (Historia wydarzeń z czasów przedhistorycznych), powstałe w 620 po Chr., autorstwa księcia Siotokuta- isiego, oraz Engisiki (Regulaminy z okresu Engi) - zbiór ceremoniałów w 50 księgach z okresu Engi (901-923), skompletowany przez Fudżiwa-rę Tokihirę i Fudżiwarę Tadahirę, opublikowany w 927. W księgach SIO-VIVI ena, od 1830 byli nawracani przez chrześcijańskich metodystów z Lon- dynu; po 1850 zakładały tu swoje filie niemieckie przedsiębiorstwa handlo- we. W 1863 Samoańczyk Sio-Vivi - wspierany przez wieszczkę-uzdro- wicielkę - wystąpił publicznie w imieniu Tangoloa, najwyższego boga i stwórcy świata, z proroczym po- słaniem, w którym wiązał stare tradycje polinezyjskie z wyobrażeniami chrześcijańskimi. Zapowiadał rychły Sio-Vivi 3 l .-10. zawiera on rytuały sint a w księdze 8. znajduje się 27 modlii rytualnych (norito) napisanych p etycką prozą, zaliczanych do najsts szych zabytków języka japońskiego Chronologia Okres przed Chr. 660 Dżimmu-Tenno zakłada cesai two japońskie. Okres po na r. Chr. 710-782 Okres Nara; początek st piania się s. i buddyzmu. 685 Świątynia Ise, początek nowej budownictwa. 712 Ono Jasumaru wydaje Kodżil 717 Świątynia Izumi, najstarsze są ktuarium; dzisiejsza budowla poch dzi z połowy XVIII w. 720 Ukończenie Nihongi. 927 Zestawienie Engisiki. XVIII w. Powstanie narodowej ruchu neosinto. 1868 S. staje się religią państwowi 1946 Cesarz (od 1926) Hirohit 124. tenno, oznajmia, że nie je współczesnym karni; sinto przesta być religią państwową. koniec świata związany z przybycie: uzdrowiciela imieniem Sisu Alais będącego zarazem synem najwyższ' go boga. Miał on przypłynąć do w; brzeży wyspy, dostarczyć wyznav com S.-V. wszelkich możliwych dół i urządzić po nowemu lepszy świa Reakcją na te obietnice była rezygn: cja wielu Samoańczyków z prac ponieważ mozolne zdobywanie śro< ków do życia wydawało im się ji zbyteczne. SŁOWIAŃSKIE RELIGIE S.r. to autochtoniczne, przedchrze- ścijańskie religie dawnych Słowian (do XII w.), zamieszkujących tereny między Bałtykiem, Adriatykiem i Morzem Czarnym, na zachodzie po Łabę, a na wschodzie po Nowogród i Kijów; należą do religii -> europejs- kich i -> indoeuropejskich. Praojczyzną indoeuropejskich Sło- wian (Slovene od slovo, słowo, wy- raz) jest obszar położony na północ od Karpat, między Wisłą a Dniep- rem. Od 600 r. ludy słowiańskie osied- lały się na wschód od Łaby, na tere- nach opuszczonych przez Germanów w czasie wędrówki ludów. Chrystianizacja Słowian rozpoczęła się w VI w. od Chorwatów; pod koniec IX w. zostali schrystianizowa- ni Czesi i Słowacy, Serbowie i Buł- garzy. W latach 864/865 powstał w Bułgarii pierwszy autokefaliczny kościół ortodoksyjny. Rosjanie i Po- lacy przeszli na chrześcijaństwo w X w. Książę polski Mieszko I przyjął chrzest w 966; w 983 podczas powstania Słowian w Hawelbergu (Brandenburgia) została zniszczona misja chrześcijańska. W XI/XII w. nastąpiła chrystianizacja Wenedów. Słowianie zachodni w przeważającej części należeli do kościoła łacińskiego, natomiast Słowianie wschodni i południowi reprezentowali raczej bizantyński nurt chrześcijaństwa. Zasiedlające rozległe obszary ple- miona słowiańskie dzieliły się na Sło- wian wschodnich (Rosjanie, Ukraiń- cy, Białorusini), zachodnich (Polacy, Łużyczanie, Czesi, Słowacy) i połu- dniowych (Słoweńcy, Chorwaci, Ser- bowie, Macedończycy i Bułgarzy). Ogólnosłowiańskie określenie boga to bóg (słów. dar, bogactwo, dawca), Bogini z głową ptaka, Dupljaja pod Vrśac (ok. 1500-1200 przed Chr.) spokrewnione z irańskim bogu i hin- duskim bhaga. Do bogów Słowian wschodnich na- leżał Perun (rębacz, gromowładny), bóg nieba, błyskawic, grzmotu i burz, który u Rosjan był również wzywany przy przysięgach; jego święte drzewo stanowił dąb. Temu czczonemu w Nowogrodzie i Kijowie bogu książę Władimir w 985 poświęcił drewniany posąg ze srebrną głową i złotymi wąsami, który po przyjęciu chrztu kazał wrzucić do Dniepru. Wołos albo Weles był bogiem ziemi, panem pastwisk i opiekunem bydła rogatego, ponadto władcą państwa zmarłych; wzywano go również przy przysięgach. Po chrześcijańskiej rein- terpretacji stał się św. Własem (Błaże- jem). Swarog to bóg ziemskiego ognia, nieba i grzmotów, „trzaskający"; uchodził za ojca Swarożyca i Daz- boga. Bogu ognia Swarożycowi po- święcona była świątynia w Retrze, na Górze Zamkowej (pod Feldbergiem w Meklemburgii). Dazbog (daz, daj! ofiaruj!; bóg, mienie) to bóg ognia niebiańskiego i słońca. Inne bóstwa wschodniosło- wiańskie to bóg wiatrów Stribog oraz bóg polowań i choroby Chors (ten, który odszedł). W „Słowie o wyprawie Igora" - słynnym eposie z 1187 - Rosjanie są nazywam wnukami Dazboga. Zachodniosłowiańscy bogowie byli bardziej wojowniczy. Jako wszech- wiedzący często mieli postać istot wielogłowych. W świątyni boga woj- ny Jarowita przechowywano tarczę, która w czasie wojny miała gwaran- tować zwycięstwo. Radigost lub Rie- degost (gościnny), główny bóg Sło- wian nadodrzańskich, miał świątynię w Retrze, na „Akropolu Pomocy". Bogiem wojennym Słowian nad- bałtyckich był Trygław (trójgłowy). Jego posąg w świątyni w Szczecinie miał trzy głowy, a oczy przewiązywała mu przepaska, aby nie musiał oglądać niegodziwości ludzkich. Wojowniczy Swantowit (silny pan) jeździł na siwku, a jego posągowi o czterech twarzach oddawano cześć w drewnianej świątyni w Arkonie na wyspie Rugii. Należała mu się ofiara równa 1/3 wszystkich łupów wojen- nych. W 1168 król duński Waldemar Wielki (l 157-82) w toku chrystianizacji kazał zburzyć ten posąg kultowy. Porewit, czczony na Rugii, to bóstwo z pięcioma głowami i bez broni. Rugiewit natomiast, bóg wojny Rugii, miał głowę o siedmiu twarzach i nosił siedem mieczy przy pasie. Jemu należało się 10% wszystkich łupów wojennych. S. (łac. spiritus, duch) to zapocząt- kowany w 1848 w USA i dziś szeroko rozpowszechniony ruch, w którym kontakt z duchami ma formę wypyty- wania. Ruch ten z racji kluczowego znaczenia medium (łac. środek) jest również nazywany mediumizmem. Nowoczesny s. aspiruje do pozycji „eksperymentalnej religii", ponieważ w przekonaniu jego wyznawców du- chy zmarłych mogą za pośrednic- twem medium dowodnie nawiązywać kontakt z żyjącymi. Liczba zwolenników nowoczesnego s., którzy widzą w nim swoją konfesję (quasi-religię) i są stowarzy- szeni w światowym związku spirytys- Na uwagę zasługują też Rod (uro- dzenie, ród), bóg rodu i losu, oraz rożdanice (rodu, owoc), boginie płod- ności i losu, czuwające nad narodzi- nami człowieka i określające los nowo narodzonych. Popularna była u Słowian wiara w duchy. Bies (to, co przeciwne, wstrętne) to określenie istoty demoni- cznej. Wampir to demon wysysający krew z ludzi, przez co powodował ich śmierć. Demony przybierały też po- stać żeńską (wiedźmy, czarownice). Domowej (od roś. dom) albo ubożę (poi.) i ludki (wened.) to duchy domowe ochraniające ognisko i staj- nie. Wiły to żyjące w źródłach i rze- kach podobne do elfów piękne dzie- wice, dobre dla przyjaciół, ale złe dla wrogów. Demonami wody były rusa- łki. Stały się one inspiracją do znanej opery „Rusałka" (1901) Antonina Dvofaka (1841-1904). Miejsce pobytu dobrych w zaświa- tach stanowił naw (nieżywy), zarazem miejsce zamieszkania boga słońca; źli musieli przebywać w pękło (smoła). SPIRYTYZM tów, wynosi 6700000 w 28 krajach świata. W Ameryce Południowej, gdzie skupia się 99,7% wszystkich spirytystów, ruch ten odgrywa szcze- gólną rolę, zwłaszcza w Brazylii, gdzie jest ich aż 4677000, tj. 2/3 ogólnej liczby. W brazylijskim s. można wyróżnić dwa główne nurty: spirytyzm afro- amerykański (-» umbanda) i kardeci- stowski. Pierwszy stanowi połączenie katolickiego -> chrześcijaństwa z af- rykańskim lub amerykańskim -» ani- mizmem, bądź też afroamerykańs- kich synkretycznych kultów z elemen- tami chrześcijańskimi. Kardeciści tworzą spirytystyczną wspólnotę or- Spirytyzm 3' W przypadku śmierci obowiązyw }o czuwanie przy zwłokach (bdyr połączone z opłakiwaniem zmarłeg Zwłoki palono na stosie (krada) all na saniach, a popioły chowar w urnie (żal) pod pagórkiem nagrol nym (mogiła). Przyjęte było umies czanie w grobie potraw i napojów. P pochówku odbywały się igrzyska wi jowników (trizna) i uczta. Obrzędy kultowe składały się z mi dlitwy (modlą) i ofiary (obet i żirta Dary ofiarne stanowiły pokarrr i zwierzęta, m.in. koguty, kozy, ni dźwiedzie i byki. Funkcja kapłanów (ziric, ofiaruj; cy) u Słowian nad Łabą i Słowia wschodnich polegała na składani ofiar i wygłaszaniu wróżb. W wielu przedchrześcijańskich rei giach obrzędy kultowe odbywały s albo w świętych gajach, albo w świ; tyniach; dla starosłowiańskiej świąt1 ni charakterystyczną cechę stanów plan kwadratu oraz cztery podpór; zasłonięte i kryjące wewnątrz wizen nek boga. ganizacyjnie zbliżoną do kościoła, n; zwaną od Allana Kardeca (pseudc nim L.D. Rivaila; 1804-69). Oba mii ty mają mniej więcej równą liczb zwolenników. Nowoczesny s., który powstał jak reakcja na materializm i racjonalizn można zaliczyć do nowych ruchó' religijnych. Nie jest to jednak tylk istniejąca od 1848 samodzielna kor fesja. Jak dowodzi historia religi praktyki spirytystyczne stanowiły rć wnież istotny składnik wielu wspó not religijnych, począwszy od relig -» prehistorycznych, -» asyryjskie -» babilońskiej, -> egipskiej, -» aztec kiej, -» Inków, religii -> meksykańs 372 Stare religie kich, -> tybetańskich, -> chińskich, -» indyjskich i kultów -» misteryj- nych, przez -> taoizm, -> gnosty- cyzm, kabalistyczny ->judaizm aż po dzisiejsze różnego rodzaju religie -> plemienne, -> kaodaizm, -> loren- cjan, -» Towarzystwo im. Lorbera i -> Towarzystwo Teozoficzne. Nowoczesny s. jako ruch masowy wywodzi się z Ameryki. Jasnowidz Andrew Jackson Davis z Nowego Jorku, który od 1843 miewał wizjo- nerskie kontakty z duchami, opub- likował w 1847 książkę powstałą z dy- ktowanych mu nakazów duchów: „Principles of Naturę, her Divine Revelations and a Yoice to Man- kind"; zyskała ona ogromną popularność. Gdy w 1848 córki metodystycz-nego farmera w Hydesville, Leah i Katie Fox, doświadczyły zjawiska stukających duchów, praktyka wypy- tywania duchów - odtąd zwana s. - szybko rozprzestrzeniła się po całym świecie. Najpierw zakorzeniła się we Francji, gdzie ok. 1850 L.D. Rivail zebrał „oświadczenia duchów" w kręgu mesmerytów w „Le livre des es-prits" (Paryż 1856), czyniąc je podstawą spirytystycznego ruchu karde-cistów. Szczególnie intensywny rozwój s. nastąpił po przeniesieniu się D.D, Home'a z Ameryki do Anglii, gdzie zaczęły się organizować liczne koła spirytystyczne, towarzystwa i czasopisma. W 1882 powstało Socie- ty for Psychical Research (Towarzystwo Badań Psychicznych). Już w 1856 rzymska Kongregacja Nauki Wiary uznała przywoływanie zmarłych za niedozwolone dla katolików, a w 1917 zabroniła im jakiegokolwiek uczestnictwa w seansach spirytystycznych. W 1920 założono w Paryżu Institut Metapsychiąue International. Znaczna liczebność sympatyków s. wśród chrześcijan doprowadziła do utworzenia w 1931 w Londynie Chris-tian Spiritual League, która poprzez „światową wspólnotę modlitewną" upowszechniała na wszystkich kontynentach leczenie na odległość. Światowy Związek Spirytystów zaczął regularnie organizować międzynarodowe kongresy. W przeciwieństwie do okultyzmu i parapsychologii, dla których rezultaty ich zainteresowań naukowych światem nadzmysłowym pozostawały kwestią otwartą, s. nadawał okultys- tycznemu fenomenowi od początku określoną interpretację. Ta interpretacja czynnika nadzmysłowego czyni ze s. konfesję. Objawiające się w zjawiskach okultystycznych spirits (ang. duchy) są mocami transcendentalnymi i duchami zmarłych, którzy jako mieszkańcy świata pozagrobowego mają większą wiedzę niż żyjący i są gotowi przekazać ją ludziom przez medium. Przekazy duchów mają jako „posłania stamtąd" niejako rangę ob- STARE RELIGIE jawień, oferujących rozległy pogląd na świat. Ten światopogląd, wyposażony w informacje, „które rozwiązują dręczące zagadki ludzkiego bytu w sposób zadowalający rozum i uczucie", przeciwstawia strachowi przed śmiercią pewność dalszego życia „po tamtej stronie". Daje w obliczu smutku po zmarłych pewność ponownego radosnego spotkania się z nimi, a w obliczu lęku przed karami za grzechy i sądem otwiera perspektywę błogosławieństwa osiągalnego przez samodoskonalenie. Najważniejsze dla spirytystów i najczęściej wśród nich dyskutowane są problemy świata pozagrobowego, śmierci i praw określających losy ży- jących i zmarłych. Wypowiedzi tych, którzy odeszli, są dla żyjących wska- zówkami co do sposobu życia. Na- wiązanie łączności z duchami zmarłych dokonuje się w trakcie seansów spirytystycznych za pośrednictwem medium. Medium to posiada nad- zwyczajne atrybuty: nadzmysłową zdolność postrzegania, jak jasnowi- dztwo i telepatia (gr. odczuwanie na odległość), oraz psychiczną (nie me- chaniczną) możliwość wpływania na procesy materialne, dzięki psychoki- nezie, przybierającej takie formy, jak telekineza (gr. poruszanie z dala), lewitacja (łac. podnoszenie) lub mate- rializacja (nowołac. ucieleśnienie). spośród religii -> irańskich -» zaratu- sztrianizm, -> parsyzm, -> maniche-izm, -> mazdakizm i religia -»scytyjska, poza tym -> gnostycyzm. Z religii -» semickich należy wymienić -> aka- dyjskąi -»mezopotamskie(-> asyryjską i - > babilońską), poza tym religie -» aramejską, -»izraelicką, -> syryjską i - > mandaizm; spośród religii -» kananejskich -> ugarycką, -> feni-cką i -> moabicką, poza tym religie -> arabskie, -> nabatejską i -» pal- myreńską. Do s.r. zaliczane są kulty misteryjne -> Attisa i Kybele, -» Adonisa i -> Mitry. Wymienić tu trzeba również religie -» światowe: -> judaizm, -> chrześcijaństwo i -»islam. Spośród 9 dzisiejszych religii światowych 8 powstało do końca śre- dniowiecza w Azji. W Europie następujące z religii -> europejskich powstały w omawianym okresie: religia -> kreteńsko-my-keńska, a z religii -» indoeuropejskich -> grecka, -» rzymska, -> celtycka, -> germańska i -» słowiańskie, a także religie -» bałtyckie (-> litewska, -> ło- tewska i -> pruska). Do tego dochodzą religie -» ugrofińskie: -» fińska, -> La- pończyków i -» węgierska. Należą tu również religie -> baskijska, -* etruska i -» homerycka oraz kulty misteryjne -> eleuzyński, -> samotracki, -> orficki i -> dionizyjski. Do religii powstałych w Ameryce (-» amerykańskie religie) zalicza się religię -> eskimoską i religie -» indiańskie. Do tych ostatnich należą w Ameryce Środkowej religia -> Ma- jów i -> aztecka (religie -» meksykańskie), a w Ameryce Południowej religia -> Inków. W Afryce zrodziły się religie -» egipska, -» nubijska, -> punicka i -> ak-sumicka oraz kult misteryjny -» Izy-dy i Ozyrysa. Spośród religii Oceanii (religie -> Oceanii) należą do tego okresu religie -> melanezyjskie i -» poli-nezyjskie, wraz z religią -» Maorysów. Chronologia Okres przed Chr. 3000 Religia sumeryjska (do 1950). 2955 Religia egipska (do 395 po Chr.). 2350 Religia akadyjska (do 1955). 2000 Religia kreteńsko-mykeńska (do 1100). 2000 Religia nubijska. II tysiąclecie Eleuzyński kult misteryjny. 1894 Religia babilońska (do 539). 1800 Religia asyryjska (do 612). 1640 Religia hetycka (do 1200). 1500 Wedyzm (do 900). 1500 Religia ugarycką (do 1000). 1500 Religia hurycka (do 1370). 1250 Religia izraelicką (do 595/ 587). 1207 Religia elamicka (do 640). XII w. Religia fenicka (do 63). 1200 Religia grecka (do 529 po Chr.). 1000 Religia aramejską (do VIII w.). 900 Braminizm (do 400). 900 Religia etruska (do I w.). Sumeryjska religia 37 814 Religia punicka (do 146). 800 Religia frygijska (do 129). 753 Religia rzymska (do 476 p Chr.). koniec VIII w. Religia homerycka 700 Samotracki kult misteryjny. 660 Sintoizm. VI w. Zaratusztrianizm. 600 Religia scytyjska (do 300). 597/587 Judaizm. VI w. Taoizm Lao-cy (604-517 buddyzm Siddharty Gautamy (563 483); konfucjanizm Kung-cy (551 479); uniwersizm; dżinizm Wardhj mana Mahawiry (ok. 539-467). V/VI w. Orficki kult misteryjny. 400 Hinduizm. 304-30 Religie hellenistyczne. IV/III w. Attisa i Kybele kult mi: teryjny. 200 Religia nabatejską (do 106 p Chr.). II w. Dionizyjski kult misteryjny. I w. Religia palmyreńska (do III v po Chr.). Okres po na r. Chr. I w. Mandaizm; chrześcijaństwo Js zusa z Nazaretu; religia aksumick (do V w.). 240 Manicheizm Maniego (216 277). 317 Religia Majów (do 1441). 500 Tantryzm; mazdakizm Mazdć ka (zm. 529). VII w. Islam (570-632); parsyzm. 896-997 Religia węgierska. 1200 Religia Inków (do 1532). XIII w. Religia aztecka (do 1525). 1500 Sikhizm Nanaka (1469-1538 SUMERYJSKA RELIGIA S.r. to zbiorcze pojęcie obejmujące religie powstałe od początku okresu wczesnohistorycznego (ok. 3000 przed Chr.) w nawiązaniu do religii - > prehistorycznych aż po koniec średniowiecza (ok. 1500 po Chr.), przed -» nowymi religiami. Większość s.r. powstała w Azji. W Azji Wschodniej są to -> uniwer- sizm, -> taoizm i -> konfucjanizm, religia -» mongolska, spośród religii - > tybetańskich -> bon, z religii -»ja- pońskich -> sintoizm, poza tym religie -» koreańskie. Z Azji Południowej wywodzą się spośród religii -» hinduskich -> we- dyzm i -> braminizm, a także takie religie -> światowe, jak -» buddyzm, -* dżinizm, -» hinduizm i -» sikhizm, poza tym -> tantryzm. Prawie wszystkie religie Azji Płd.- Zachodniej należą do s.r. Są to religie -> sumeryjska, -> hetycka, -> hurycka, ->elamicka i -» frygijska; S.r. jest religią przedsemickiej lud- ności, która między 3000 a 1950 r. przed Chr. zamieszkiwała płd. Mezo- potamię (kraj między rzekami) nad dolnym biegiem uchodzących jeszcze wówczas oddzielnie do Zatoki Pers- kiej Eufratu i Tygrysa. Sumerowie nazywali swój kraj Kiengira. Byli nosicielami najstarszej kultury miejs- kiej kraju międzyrzecza, poprzedni- kami i nauczycielami semickich Ak; dów (-» akadyjska religia). S.r. z; liczą się do religii -» mezopotan skich i -> Azji Południowo-Zacho( niej. Sumeryjska religia 374 Sumeryjska religia Ok. 3000-2800 przed Chr. Sume- rowie osiedlili się na południu Me- zopotamii i poczęli zakładać i or- ganizować rządzone teokratycznie miasta-państwa. Na czele każdego z nich stał najwyższy kapłan (ensi) albo król-kapłan (lugal, wielki czło- wiek), który łączył funkcje władcy, sędziego, arcykapłana i wodza; ota- czano go prawie mityczną czcią. Naj- znaczniejsze miasta-państwa to Kisz, Mari, Uruk i Ur; centra kultowe tworzyły Lagasz, Larsa, Umma i Nippur. Dwunasty legendarny król z pierw- szej dynastii w Kisz „po potopie" nazywał się Etana, „pasterz, który pojechał do nieba". Na pieczęciach cylindrycznych niejednokrotnie przedstawiano go lecącego na orle do nieba po „ziele rodzenia" dla swej bezdzietnej małżonki. W momencie jednak, gdy zdobywał to ziele, spadał wraz z orłem w głębinę. Za króla Mesilima z Kisz (ok. 2600-2550 przed Chr.) zrezygnowano z jedności państwa i religii; nastąpił podział na władzę polityczną (pałac) i funkcje religijne (świątynia). Niektórzy królowie z pierwszej dy- nastii w Uruk byli obdarzani boską czcią, jak Lugalbanda (silny król), trzeci król z tej dynastii, zwany Pas- terzem (sipar), który przez 1200 lat rządził w Uruk. Zgodnie z mitem stał się kosmokratorem po zwycięstwie nad ptakiem burzy Imdugud, który wraz z tablicami losu zrabował bo- gom możność sprawowania władzy nad światem. Dumuzi (sumer. prawo- wity syn) był czwartym królem w Uruk, z przydomkiem Rybak; później stał się bogiem wegetacji Tamuzu (babil.) lub Tammuzem (hebr.) Semi- tów zachodnich. Wg mitu corocznie umierał z upału w pełni lata (czer- wiec-lipiec) i musiał schodzić do świata podziemnego. Towarzyszyła mu jednak za każdym razem bogini Inanna, symbolizująca ożywającą na / Książf-kaplan Gudea z Lagasz, dioryt (ok. 2000 przed Chr.). Paryż, Luwr 2 Bogini z Mari z naczyniem na wodę, wys. 1,42 m (XVIII w. przed Chr.). Aleppo, Muzeum Narodowe 3 „Sztandar z Ur": uczta i procesja zwie- rząt ofiarnych, mozaika (ok. 2660 przed Chr.). Londyn, Muzeum Brytyjskie 4 ,,Dama z Uruk", maska arcykapłanki, alabaster, wys.22cm (ok. 2700 przed Chr.). Bagdad, Muzeum Irackie 5 Zikkurat Nanny (2050-1985 przed Chr.). Ur, Irak nowo przyrodę, i ratowała go dla świata ziemskiego; w ten sposób po- wstawało nowe życie. Piąty król Uruk to Gilgamesz, „władca Kullab", bo- hater eposu o Gilgameszu. Dzięki zachowanym posągom naj- bardziej znanym władczą sumeryjs- kim jest Gudea (2050-2000) z dynastii w Lagasz. Miasto-państwo Ur (dziś. Tell Mu- kajjar) przeżywało rozkwit w okresie trzeciej dynastii (2065-1950). „Ur w Chaldei", główne miejsce kultu boga księżyca, gdzie znajdują się najlepiej zachowane ruiny zikkuratów w Mezopotamii, było miastem ro- dzinnym Abrahama,- protoplasty Iz- raelitów (Rdz 11, 28-31). Pierwotnie każde miasto-państwo czciło własne główne bóstwo wraz z towarzyszącymi mu pomniejszymi bóstwami. Polityczne zwycięstwo jed- nego miasta-państwa nad innym oznaczało, że kult i bogowie pokona- nego miasta zostają przejęte przez zwycięzcę; ostatecznie ogólna liczba bóstw wynosiła 3600, kwadrat pod- stawowej liczby sumeryjskiego syste- mu sześćdziesiętnego (60 x 60). Bogo- wie ci, zróżnicowani wg ważności oraz pełnionych funkcji, byli w analo- gii do ludzkich stosunków pokre- wieństwa uporządkowani i umiesz- czeni w schemacie genealogicznym; podobnie jak ziemski książę czy król, dysponowali świtą, otoczeni niższymi bóstwami. Na czele bóstw stała kos- miczna triada. Ośrodek kultu najwyższego boga Ań (sumer. u góry, niebo), boga nieba i króla bogów, małżonka Ki (ziemia) oraz ojca Enlila i Inanny, znajdował MCW Uruk. Znak pisemny jego imienia, gwiazda, stanowił jednocześnie znak słowny i symbol boga w ogóle, dingir (sumer. bóg). Bogiem przestrzeni kosmicznej i burz, katastrof i potopu był Enlil (sumer. pan burza). Uchodził za syna Ań i Ki, nieba i ziemi, który ich rozdzielił. Był mał- żonkiem Ninlil (pani burza) i ojcem Nanny i Ningirsu. Enlil mianował książąt pasterzami kraju i czterech stron świata. Główne miejsce jego kultu to miasto Nippur ze świątynią Ekur (sumer. dom górski), symboliczną górą świata i siedzibą wielkich bogów. Enki (pan dołu, głębin) był bogiem podziemnego oceanu słodkiej wody i źródeł, dających ziemi żyzność, po- nadto bogiem mądrości, sztuk i magii. Uchodził za małżonka bogini ziemi i bogini-matki Ninki lub Ninhur- sang (sumer. władczyni gór), zw nej też Ninmah (wywyższona pan Główne miejsce kultu Enki znajd wało się w Eridu, z sanktuarium Ee gurra. Jego świątynia jest najstars z dotychczas odkopanych budo\ (na planie kwadratu, o boku dh 4 m), z prostokątną niszą na pos albo emblemat boga, przed którą s stół ofiarny. Obok triady kosmicznej istni; triada astralna. Należał do niej ja najwyższy astralny bóg księżyca Na na. Uchodził za syna Enlila, małże ka Ningal (sumer. wielka władczy] i ojca Utu oraz Inanny (przeciwsta SUTRY LOTOSU RELIGIE 376 Sumeryjska religia nie do wymienionego wyżej ojcostwa Ań). Codziennie przemierzał w swojej lodzi w kształcie sierpa niebo nocne i dzielił rok na miesiące liczące po 30 dni. Miasto Ur z sanktuarium Ekish- nugal, gdzie poświęcono mu słynną świątynię schodkową, to jedno z miejsc jego kultu. Jako bóg słońca funkcjonował Utu, zarazem strażnik praw i bóg-sędzia. Codziennie prze- mierzał swoim wozem niebo dzienne i rozpraszał ciemność. W nocnej po- dróży przez świat podziemia był wiel- kim bogiem-sędzią. Jego atrybut to wpisana w tarczę wielopromienna gwiazda. Do miejsc kultu Utu zaliczały się miasta Larsa i Sippar, gdzie wznoszone na jego cześć świątynie nosiły nazwę Ebabbar (świecący dom). O Utu, panie kraju Sumer, ojcze ludzi! Kiedy udajesz się na spoczynek, wraz z tobą zasypia świat. A kiedy ty, młodzieńcze Utu, wstajesz, wraz z tobą kraj budzi się ze snu. Kiedy ciebie nie ma, żaden ptak nie szuka swego ziarna ani we właściwym kierunku nie wędruje człowiek. Temu, który sam wędruje drogą, ty po bratersku towarzyszysz! Boginią planety Wenus, Gwiazdy Porannej i Wieczornej była królowa nieba Inanna (władczyni nieba), bogini płodności ziemi i miłości. Uchodziła za córkę Nanny (jak również wspo- mnianego wyżej Ań) i siostrę Utu oraz za małżonkę Ań. Miejsce jej kultu znajdowało się w Uruk, z głównym sanktuarium Eanna (dom nieba). Ninurta, bóg polowania, wojny, a także orkanów (sumer. pan ziemi), to pierwszy mocarz i najsławniejszy myśliwy na ziemi (Rdz. 10, 8 n.). Od niego wywodzi się prawdopodobnie postać biblijnego Nemroda (Mi 5,5). Inny bóg wojny i burz to Ningirsu (sumer. pan Girsu), którego małżon- ka Baba była matką bogów i boginią miasta Lagasz. Nergal, bóg upalnego słońca let- niego, spędzał część roku w świecie podziemnym. Jego małżonkę Eresz- kigal (sumer. władczyni wielkiej ziemi [świata podziemnego]), siostrę Inan- ny, otaczało w państwie zmarłych, „kraju bez powrotu", 600 anunnaki, duchów głębin. Jej posłańcem był Namtar (sumer. to, co odcięte), bóg losu, który przynosił ludziom śmierć. Funkcje kapłanów i kapłanek ofiarnych polegały głównie na skła- daniu ofiar roślinnych i zwierzęcych, dokonywanym w najdawniejszych czasach w rytualnej nagości. Istnieli też kapłani-wróżbici i kapłani-zakli- nacze. Budownictwo sakralne uczyniło symbolem miasta wieżę świątynną unoszącą się wzwyż w okręgu świą- tynnym, z powodu swojej schodko- wej struktury - kilka kondygnacji zwężających się ku górze i połączo- nych schodami - nazwaną zikkura- tem (akad. wieża schodkowa). Naj- lepiej zachowany jest zikkurat wznie- siony w 1.2050-1985 przed Chr. przez Urnammu w mieście Ur, zrekonstru- owany ok. 550 przed Chr. Na jego szczycie znajdowało się sanktuarium poświęcone Nannie. Obok wież świątynnych budowano świątynie, na których planie widać wokół dziedzińca szeregi wąskich po- mieszczeń, z usytuowaną w poprzek prostokątną halą główną. Świątynie mieściły się pośrodku okręgu poświę- conego bogu miasta, do którego nale- żały też pozostałe tereny jako kraj boży. W ten sposób świątynia stano- wiła centrum religijne, polityczne i gospodarcze miasta-państwa. W okresie wczesnosumeryjskim (3000-2350 przed Chr.) powstawały męskie i żeńskie posągi wotywne z ka- mienia. W sztuce neosumeryjskiej (2065-1950 przed Chr.) głównym te- matem płaskorzeźby i rzeźby jest sce- na wprowadzania, w której modlący się staje przed swoim bogiem albo zostaje tam wprowadzony przez inne bóstwo. Posągi modlących się umie- szczane przy dłuższych ścianach po- mieszczeń kultowych w świątyni miały jako ich wizerunki zastąpić osoby fundatorów, zapewniając nieprze- rwaną modlitwę przed bóstwem. Stawanie się i przemijanie w przy- rodzie przedstawiano przeważnie za pomocą scen walk, przy czym zwykle na byki i owce, symbole życia, napa- dają orły i lwy, symbole śmierci. „Do- bry pasterz" Dumuzi, obrońca życia i trzód, przeciwstawia się zwiastunom śmierci. Na początku trzeciego tysiąclecia przed Chr. pojawia się urzędowa pie- częć cylindryczna do pieczętowania dzbanów z zapasami w okręgu świą- tynnym, zdobiona często motywami Dumuzi. Zarządzający świątynią posługiwali się wynalezionym do swego użytku pismem. Powstałe ok. 3000 r. przed Chr. pismo Sumerów jest najstarszym pismem ludzkości. Z początkowego pisma obrazkowego przekształciło się w pismo klinowe, nazwane tak od znaków pisarskich - klinowatych kre- sek - wyrytych przeważnie na glinia- nych tabliczkach. Każdy z ok. 600 znaków można odczytać albo jako sylabę (sylabicznie), albo jako wyraz (ideograficznie). To pismo klinowe zostało później stopniowo wyparte przez prostsze pismo alfabetyczne. Tabliczki gliniane z treścią literacką przechowywano w archiwach i szko- łach, e-dubbai (sumer. domy tabli- czek glinianych). Stanowią one dziś obfite źródło tekstów religijnych i kultowych. Wszystkie zachowane dzięki wyna- lezionemu przez Sumerów pismu mi- tyczne teksty Mezopotamii są - z wy- jątkiem babilońskiego eposu o stwo- rzeniu świata - pochodzenia sumeryj- skiego. Najznaczniejszym dziełem jest epos o Gilgameszu, najstarszy epos bohaterski w literaturze świato- wej (ok. 1900 przed Chr.). Jego części zachowały się nie tylko w języku akadyjskim, ale również w babilońs- kim (koniec XIII w. przed Chr.), hetyckim i huryckim (XIV w. przed Chr.), co świadczy o szerokim rozpo- wszechnieniu tego dzieła. Treść tego eposu, zachowanego w 12 pieśniach na 12 glinianych tab- liczkach, liczącego ponad 3000 wier- szy, koncentruje się wokół dwóch podstawowych wątków: przyjaźni bohaterów i dążenia do nieśmiertel- ności. U boku bohatera Gilgamesza, króla Uruk, staje jego partner, „paro- bek" i pasterz Enkidu. Podczas pełnej przygód wędrówki na Górę Cedrową zabijają olbrzyma Chumbabę, a po powrocie do domu głęboko ranią Inannę lub Isztar, boginię miasta Uruk, zabijając niebiańskiego byka. Bogini mści się i uśmierca Enkidu. Gilgamesz, opanowany śmiertelnym strachem, wędruje przez całą ziemię w poszukiwaniu wiecznego życia. Na wyspie błogosławionych spotyka mę- S.l.r. to zbiorcza nazwa trzech po- wstałych w Japonii w 1925—46 -> no- wych religii wyrosłych z buddyzmu mahajany. Ich nazwa pochodzi od sutry lotosu, w nawiązaniu do której chcą rozwiązywać problemy etyczne i społeczne świata. Wszystkie trzy religie powstały na gruncie szkoły nicireńskiej (niczi-ren- szu), założonej w 1253 przez Nici-rena (1222-82), noszącego przydomek Rissio Daisi. Opiera się ona na sutrze Saddharma-pundarika (sanskr. sutra lotosu dobrego prawa) i upatruje w nauce o lotosie istotę religii. drca Utnapisztima (wysoce mądry), jedynego śmiertelnika, który osiągnął nieśmiertelność. Ten opowiada Gil- gameszowi słynną historię o potopie, którym bogowie chcieli zniszczyć wszelkie życie na ziemi i z którego udało mu się uratować. Gilgamesz przynosi ziele życia z dna morza, ale porywa mu je wąż, aby w ten sposób udowodnić, że wieczne życie jest za- strzeżone dla bogów, a ludzie muszą nadal godzić się ze swym nieunik- nionym losem. Epos o Gilgameszu charakteryzuje się rysem tragi-czno- pesymistycznym. Gilgameszu, dokąd biegniesz? Życia, które szukasz, nie znajdziesz! Gdy bogowie stworzyli ludzkość, przydzielili ludzkości śmierć, a życie wzięli do ręki dla siebie. Tematyka i poszczególne motywy eposu o Gilgameszu występują w róż- nych wariantach w literaturze świato- wej. I tak np. opowieść z jedenastej pieśni stanowi w wielu szczegółach Do s.l.r. należą: redżiu-kai, ris- sio-kosei-kai i sokka-gakkai (-* bud- dyzm). Redżiu-kai (jap. towarzystwo przy- jaciół duchów zmarłych) założyli w 1925 szamanka Jasukiczi Kotani (1884-1924) i Kakutaro Kubo (1892- 1944). Rissio-kosei-kai (jap. towarzystwo ustanowienia prawa i więzi z bliźnimi) powołali do życia w 1938 szamanka Mioko Naganuma (l 889-1957) i Nik- kio Niwano (ur. 1906). Ośrodkiem sekty jest Suginami pod Tokio, gdzie znajduje się wzniesione w latach 1956-61 daiseido (wielka Sutry lotosu religie 3' (ratunek w arce i wysłanie ptakó' odpowiednik biblijnego opowiadań o potopie (Rdz 6-9). Wprowadzony po raz pierws przez Sumerów system sześćdziesi^ ny, seksagezymalny (łac. sexage: mus, sześćdziesiąty), zbudowany i liczbie 60, dziś jeszcze stosowany je przy podziale kąta na 360 stopni or podziale czasu na 60 minut i 60 s kund. Chronologia Okres przed Chr. 3000-2350 Okres wczesnosumer; ski. 2700 Biała świątynia i zikkurat Ai w Uruk. ok. 2700 Pieczęcie cylindrycz: z motywami Dumuzi. 2065-1950 Okres neosumeryjski. 2050-1985 Budowa zikkuratu Na ny w Ur przez Urnammu. 2050-2000 Władca-kapłan Gud z Lagasz. ok. 1900 Cykl pieśni eposu o G gameszu (pierwsza wersja). katedra, wielkie sanktuarium) o p wierzchni 26 446 m2, mogące pomit cić 50 000 ludzi. Sokka-gakkai (jap. towarzystv tworzenia wartości) to sekta zorgai zowana w 1. 1937-46 przez Tsunes buro Makigucziego (1871-1944) i J sei Todę (1900-58). Od 1960 kieri nią Daisaku Ikeda (ur. 1928). Wieli hala wykładowa religii sutry loto mieści się w Taiseki-dżi w pobli góry Fudżi. Trzy s.l.r. łączy nie tylko oddaw nie czci mistrzowi Nicirenowi i ur czyste obchodzenie rocznicy je; śmierci 12 X, ale przede wszystki rówkę dusz, co służyło pośredniczeniu między ludźmi a tamtym światem. Po „drzewie szamańskim" SYRYJSKA RELIGIA SYBERYJSKA RELIGIA 378 Syberyjska religia wielkie zaangażowanie w działalność charytatywną. Według sokka-gakkai każdy winien wypełniać należycie swe ziemskie powinności w kręgu swej społeczności, aby mogło powstać szczęśliwe społeczeństwo. Ponieważ obecną w każdym czło- wieku naturę Buddy można sobie w pełni uświadomić przez rozwijanie harmonijnych stosunków międzylu- dzkich, więc rissio-kosei-kai skupia codziennie w wielkiej „hali ćwiczeń" po 10000 członków. Praktyki te po- magają im „wkroczyć na drogę bod- hisattwy, poświęcić swe życie bliźnim S.r. jest religią mieszkańców Syberii, rosyjskiej części Azji Pomocnej, zajmującej ok. 1/3 kontynentu azjaty- ckiego i sięgającej od Uralu na za- chodzie do pasm górskich stanowią- cych dział wodny na zachód od Oceanu Spokojnego na wschodzie. Jej granicę na południu tworzą góry obrzeża Azji Środkowej. Etnologicznie rozróżnia się paleo- syberyjczyków, tj. plemiona pierwo- tnej ludności Syberii wyparte na pół- noc i phi. wschód, oraz neosyberyj- czyków, tzn. ludy fińsko-tureckie, aralsko-ałtajskie, które przybyły tam z Azji Środkowej. Sybirakami nazywa się ludy Syberii, jak np. Nieńców, Mansów, Ketów, Jakutów i Ewen- ków, sybirydami zaś - ludy należące do grupy mongoloidalnej. S.r. jest spokrewniona z -» szama- nizmem i należy do religii -» arktycz- nych i -> azjatyckich religii plemien- nych. Imiona bogów oraz nazwy dobrych i złych duchów były wśród poszczegó- lnych ludów różne. Dla Nieńców (Sa- mojedów) najwyższą istotę o cechach uranicznych stanowił Num (niebo). dla uratowania świata". Zaangażo- wanie społeczne tego ruchu przejawia się w budowie licznych przedszkoli, szkół, sierocińców, szpitali i domów starców. Szczególnego poważania doznają ludzie starzy, oni bowiem „żyją w obliczu śmierci". Istnieje przekonanie, że: Gdzie jakiemuś ruchowi poświęcają się ludzie starzy, dzialają sily, które przetrwają śmierć. Głównym dziełem, na którym opie- rają się s.l.r., jest powstała ok. 280 Obrąbkiem jego płaszcza była tęcza, na co wskazuje nazwa Numbann. Duchy nazywały się tadebejos i prze- bywały w wodzie, powietrzu i ziemi, praktycznie wszędzie. Wśród Mansów (Wogułów) waż- nym bogiem był Numi-tarem, a u Chantów (Ostjaków) - Num-turem lub też Tuurum. Ketowie (Jenisejowie) nazywali swe główne bóstwo Es (niebo) lub Esdrum. Wg mitologii raz do roku, najdłuższego dnia na wiosnę, ziemia i gwiazdy zbliżały się do jego miesz- kania, a następnie bóg Es życzył im szczęścia w dalszej drodze. Niekiedy wydawał im także rozkazy ważne przez cały rok. Pierwotną małżonką boga niebios Es była Hosadam (matka), bogini ziemi, zsyłająca na człowieka chłód i ciemność, chorobę i śmierć. Wg jednego z mitów pewnego razu dopu- ściła się ona zdrady małżeńskiej z Hy- szem (dziadkiem), bogiem księżyca. Jej zdradzony mąż zrzucił ją wówczas na ziemię, gdzie mieszkała samotnie na „martwej wyspie" w lodowatym morzu, niedaleko ujścia Jeniseju. Wg Saddharma-pundarika, stanowiąca podstawę założeń szkoły nicireńs- kiej. Powiedziane jest tam, iż Budda tylko pozornie przeszedł w stan nir- wany, gdyż jedynie ze współczucia dla prostaczków tego świata udał, że umarł. W rzeczywistości -jak twierdzą jego wyznawcy - nigdy nie przestał istnieć. W tej mahajanistycznej sutrze lotosu znajduje się m.in. słynna buddyjska przypowieść o dobrym ojcu, za- wierająca analogie do biblijnej przy- powieści o miłosiernym ojcu i synu marnotrawnym. wierzeń mieszkańców Syberii wody górnego świata wpadają tam do wód świata podziemnego. Ponadto Jenisejowie czcili parę bogów Koi i Imlja, mieszkających w głębi ziemi i mających liczne po- tomstwo. Wśród Ewenków (Tunguzów) na- czelne bóstwo zwało się Buga (niebo) lub też Boa. Było ono stworzycielem i rządcą świata. Duchy opiekuńcze Ewenków to Szowokoj lub Hargi. Jakuci nazywali boga Tangara, a Ko- riaci Naininen (wszechświat). Czukczowie jako najwyższego boga czcili Aenena, mieszkającego w niedostępnym niebie. 22 wairgit (istoty) to przedstawiciele różnych stron świata i zjawisk na niebie, wśród których najważniejszymi były słońce, księżyc i gwiazda polarna. Wg wyobrażeń o świecie miesz- kańców Syberii istniało drzewo świa- tów lub też oś świata, na której wierzchołku obracało się niebo. Jako widoczne odzwierciedlenie tej kolu- mny świata i nieba stawiali i czcili drewniane pale. Duże znaczenie mieli szamani posługujący się specjal- nymi bębnami, na których malowano niebo i ziemię. Dźwięki bębnów po- zwalały im przeżyć trans i węd- S.r. jest przedislamską religią płn.- zachodnich Semitów, dawnych Syryjczyków, zamieszkujących tereny na wschód i północ od Fenicji aż do Eufratu. Ich religia należy do religii -» semickich i -> Azji Południowo- -Zachodniej. Położenie Syrii było powodem cią- głych zmian władzy i przemieszania się ludności. Po Persach (od 559 przed Chr.) podbił Syrię zimą 332/331 r. przed Chr. Aleksander Wielki, na- stępnie czynili to Ptolemeusze i Seleu- cydzi, wreszcie Syria na skutek nowego podziału Wschodu przez Pompe- jusza stała się w 64 r. przed Chr. prowincją rzymską. W 395 po Chr. panowanie przejęli tam chrześcijańscy Bizantyjczycy, ale od 636 -> chrze- ścijaństwo ustępowało wobec -> is- lamu, który dziś wyznaje 87% ludności i który jest religią państwową. Sz. jest nie tyle samodzielną religią, ile raczej praktyką religijną związaną z magicznym obrazem świata, obecną w różnych religiach przeszłości, jak również teraźniejszości; nazwa ta wy- wodzi się od szamanów, zajmujących w nich centralną pozycję. Sz. istnieje w religiach -» prehis- torycznych, w religiach -> plemien- nych Afryki, Azji i Oceanii, wśród Indian Ameryki Północnej, w reli- giach -» arktycznych oraz w religiach Dawni Syryjczycy czcili przeważnie bogów przyrody. Adonis, bóg wege- tacji, należał do typu bogów umiera- jących i zmartwychwstających; w cza- sach hellenistycznych powstał kult misteryjny -> Adonisa. Matką bogów i opiekunką życia wegetatywnego była Atargatis; główne miejsce jej kultu znajdowało się w Hierapolis (płn. Syria). Ku jej czci organizowano procesje, podczas któ- rych składano w świątyni ofiary z wody. W czasach hellenistycznych, ob- darzana czcią w Rzymie jako Dea Syria (łac. syryjska bogini), uchodziła za małżonkę Adada. Hadad (Adad), bóg burz i deszczu, główny bóg Damaszku, mógł również jako pan obfitości i żyzności powodo- wać zniszczenia i suszę. Miał przydo- mek Ramman, stąd często nazywano go Hadad-Rimmon. SZAMANIZM Azji Środkowej i Wschodniej. Z ogólnej liczby ponad 12 min żyjących jeszcze dziś wyznawców sz. ponad 90% mieszka w obu częściach Korei, pozostali przede wszystkim w Mon- golii i na Syberii (Rosja). Ale sz. jest dziś również żywy wśród derwiszów, Turków islamskich i w tantryjskim buddyzmie tybetańskim. Centralną postać sz. stanowi sza- man (tung. szaman, mnich; chin. sia- men; mandż. samarambi, wściekłe Szamanizm 3 szaman mógł się wspinać z gali na gałąź i z „jednego nieba do di giego". Spokrewniony z Hadadem Ba (syr. pan), bóg przyrody, władca sl by, użyźniał ją za pomocą wody gru towej i deszczu. Później stał się b giem burz w postaci ryczącego był i wreszcie bogiem nieba i słońc Obumieranie wegetacji podczas k niej suszy opłakiwano jako śmie Baala, a ponowne pojawienie się op dów deszczu świętowano jako jej ponowne narodziny. Orgiastyczne r sy wykazywał kult Baala Markoc (pan tańca). Partnerką Baala by bogini Baalath (syr. władczyni). Ba stal się głównym rywalem boga relij -> izraelickiej, której prorocy Elia: i Hozjasz namiętnie przeciw niem występowali. Inny syryjski bóg wegetacji, Es: mun, także mógł zmartwychwst; wać; czczono go też jako uzdrów cielą. walenie wokół siebie; sanskr. śrarm na, asceta, mnich), u Jakutów i Buric tów nazywany bo. Szaman, będący wczesną form proroka i kapłana, pełni różnorodn funkcje. Najważniejsze z nich to na wiązywanie kontaktu ze światem pc zaziemskim, zdobywanie wiedzy pc zazmysłowej, uzyskiwanie wsparci i pomocy dobrych duchów i ujarz mianie złych. Jego cudowne działani przejawia się w uzdrowicielstwie, cza 380 Światowe religie rach myśliwskich i związanych z desz- czem. Ze światem transcendentnym wchodzi w kontakt wysyłając tam swoją duszę albo dając się opanować przez duchy. Za pomocą muzyki - kołatki, bębenka ręcznego i bębna, szaty obwieszonej dzwonkami i brzę- czącym metalem - tańca oraz środ- ków odurzających szaman wprowa- dza się w stan ekstazy. Jego wewnęt- rznym doświadczeniem w stanie transu jest wędrówka duszy po tam- tym świecie, podczas której nabywa nadzwyczajnych zdolności uzdrawiania i jasnowidzenia. Często czuje się ptakiem i wówczas nosi jego kostium, albo wierzy, że po drzewie zwisają- cym czubkiem do ziemi bądź konno wspina się do nieba. Szaman jest przeważnie mężczyzną, występuje je- dnak często w stroju kobiecym, po- nieważ kultowa przemiana płci od- grywa w sz. dużą rolę. Bywają też kobiety szamanki. ty, czerwony i niebieski, które prze- nikając się razem z barwami pośred- nimi tworzą całe pasmo kolejno prze- chodzących w siebie kolorów - tak cała współczesna religijna ludzkość tworzy niejako wielobarwny kolisty TAJ-PING Tana bhagat 2 diagram, w którym wielkie reli światowe stanowią barwy pods wowe. Religia Liczba wyznawców Liczba krajów rozpow- szechnienia % ogółu wyznawców religii % ogółu ludności świata 1. Chrześcijaństwo 1 783 660 000 254 41,8 33,1 2. Islam 950 726 000 172 22,3 17,7 3. Hinduizm 719 269 000 88 16,9 13,4 4. Buddyzm 309 127 000 86 7,3 5,7 5. Uniwersizm 183 646 000 56 4,3 3,4 6. Sikhizm 18 460 000 20 0,4 0,3 7. Judaizm 17 615 000 125 0,4 0,3 8. Bahaizm 5 402 000 205 0,1 0,1 9. Dżinizm 3 724 000 10 0,1 0,1 Pozostałe religie 272 424 - 6,4 5,0 Ogółem 4 264 052 000 254 100,0 79,1 T.-p. (chin. wielki pokój, powsze- chna sprawiedliwość) to nazwa ruchu religijnego zainicjowanego przez Chińczyka Hung Siu-ciiana (1813- 64) w 1847 w Kantonie. Ruch ten, wywodzący się z -> konfucjanizmu i -> chrześcijaństwa, należy do -> no- wych religii kontynentalnej Azji Wschodniej. Hung Siu-ciian, nauczyciel szkoły wiejskiej, dzięki protestanckiemu mi- sjonarzowi poznał chrześcijaństwo, a doznawszy w 1837 objawienia, uznał się za władcę chińskiego świata. „Starzec w niebie" rozkazał, by skła- dali mu hołd wszyscy ludzie i by wszystkie skarby napływały do niego. Od 1850 chińskie władze zwalczały heretyków, l I 1851 Hung Siu-cuan proklamował Niebiańskie Królestwo Najwyższego Spokoju (Tai-ping Tien- kuo), a sam przybrał tytuł Tien Wang (niebiański król). Doszło do wybuchu powstania zwanego po- wstaniem tajpingów (1851-64), będą- cego jedną z najbardziej krwawych wojen domowych w historii. Wraz ze zdobyciem 10 III 1853 Nankinu, który pod nazwą Tien cing (stolica nieba) stał się centrum ruchu, i rozszerzeniem się go na prowincje południowe powstanie osiągnęło szczytowy punkt -przejściowo obejmowało 13% Chin południowych i środkowych. 19 VII 1864 wojskom cesarskim, wspartym przez brytyjskie i francuskie kanonie- rki, udało się odzyskać Nankin. Przy pomocy chrześcijańskich Europejczy- ków ten najsilniejszy, choć nie cał- kiem chrześcijański ruch został krwa- wo stłumiony. Ponad 20 min ludzi straciło przy tym życie, znaczne ob- szary środkowych i północnych Chin uległy całkowitej dewastacji. Kiedy przywódca zorientował się w bezna- dziejności swojej sytuacji, zdecydo- wał się - zanim jego rezydencja w Nankinie dostała się (19 VII 1864) w ręce cesarskich zwycięzców - na samobójczą śmierć (l VI1864). W na- stępnych latach rewolucyjny zryw t.- p. był źródłem inspiracji dla ruchów umysłowych i społecznych, wywarł też wpływ zarówno na powstały w 1880 w Korei -> tonghak, jak i na rewolucję 1911 r. T.-p. stał na gruncie ścisłego mono- teizmu, uznawał za boga „starca w niebie" (Tien Kung). Cel ruchu stanowiło stworzenie teokratycznego państwa (Niebiańskie Królestwo Najwyższego Spokoju), odwołującego się do tradycji dynastii Ming (1368- 1644); panująca dynastia Mandżu (1644-1912) miała ulec ; gładzie. W planowanym idealnj państwie ziemskim program religij nawiązywał do czasów przedkonfi jańskich; zbawienie miało się ur; czywistnić poprzez sferę społecz: i polityczną. Dla spełnienia idea powszechnego braterstwa ruch t.- zmierzał do nieodzownych prz kształceń społecznych, m.in. reforn rolnej - przekazania gruntów \ władanie gmin. Za zbawiciela Hm Siu-ciian uważał Jezusa Chrystus syna Boga, a samego siebie za ,,mł dszego brata Jezusa Chrystusa W etyce obowiązywało dziesięcio: przykazań, z których piąte mia klasyczną konfucjańską formę. Ż danie bezwzględnej prawdomówni ści zajmowało priorytetową pozycj Za konieczne uznawano także ró\ nouprawnienie kobiet. Wykroczeń przeciwko zakazowi zażywan opium było karane wykluczeniem : wspólnoty. W sferze kultu ważną rolę odgr wał rodzaj sakramentalnego chrzl i sakramentalne picie herbaty. Tyg< dniowym świętem był sabat. Zgodn z chińskimi tradycjami darzono czci przodków. Pismo święte stanowi) Biblia. ŚWIATOWE RELIGIE Stan: 1991 Ś.r. to religie, które ze względu na uniwersalne aspiracje swojej nauki, a przede wszystkim ponadregionalne rozprzestrzenienie oraz znaczną pro- centową reprezentację wśród ludności świata - różnią się od innych religii, odnoszących się tylko do określonych regionów i poszczególnych plemion lub ludów. Nieuzasadnione jest jednak wartościowanie religii, uznawanie religii światowych za „wy- ższe kulturowo" w przeciwieństwie do tzw. religii prymitywnych. Obecnie istnieje 9 ś.r., których wy- znawcy stanowią 94% ogółu wyzna- wców istniejących współcześnie religii i 74% ludności świata. Wszystkie ś.r. zrodziły się w Azji. Są to pochodzący z Chin -> uniwer- sizm (VI w. przed Chr.), powstałe w Indiach: -> buddyzm (VI w. przed Chr.), -> dżinizm (VI w. przed Chr.), -> hinduizm (400 przed Chr.) i -» sik- hizm (ok. 1500 po Chr.). Z Azji Płd.- Zachodniej wywodzą się: -> judaizm (597/587 przed Chr.), -> chrze- ścijaństwo (ok. 30 po Chr.), -> islam (622 po Chr.) i -> bahaizm (1863 po Chr.). Z wyjątkiem bahaizmu, który zalicza się do -> nowych religii, wszy- stkie inne należą do -» starych religii. Historia uniwersizmu, buddyzmu i dżinizmu oraz judaizmu sięga VI w. przed Chr., a jeśli uwzględnić religie, które je poprzedzały, np. w Azji -» braminizm (i -» wedyzm), a w Azji RELIGIE ŚWIATOWE dżiraściO,l% TANA BHAGAT Diagram religii światowych T.b. to ruch narodowo-religijny tubylczej ludności Biharu (Indie) mówiącej językiem drawidyjskim. Nazwa ruchu pochodzi od słowa tana (przetrzymywać), często występują- cego w modlitwach, i od kierujących nimi bhagats (prorocy). Podczas I wojny światowej ruch ten osiągnął punkt szczytowy, po czyi brytyjskie władze kolonialne z UWE gi na niebezpieczeństwo wybuchu 01 wartej rewolty ze strony t.b. zabronił Podobnie jak białe światło słoneczne składa się z różnych barw, przy czym kolorami podstawowymi są żół- Płd.-Zachodniej religia -> izraelicka - to nawet przełomu tysiąclecia przedchrystusowego. 382 Tankunkjo nocnych zebrań modlitewnych, roz- biły skupiska wiernych i wtrąciły do więzienia kilku proroków. Zwolennicy tego ruchu oczekiwali nadejścia złotej ery. Po okresie zupeł- nych ciemności, trwającym 7 dni i 7 nocy, miał nastąpić równie długi T. (nauka Tankuna) jest religią założoną przez Koreańczyka Na Chola na początku XX w. Po aneksji Korei przez Japończyków w 1910 wspólnota ta przyjęła przejściowo na- zwę tajongkjo (nauka wielkiego boga przodków). T. jest zaliczane do -» no- wych religii powstałych w konty- nentalnej Azji Wschodniej. Ma swą centralę w Seulu i liczy w Korei Południowej ok. 114000 wyznaw- T. (sanskr. tan, rozszerzać się) jest ruchem religijnym powstałym ok. 500 po Chr. w Indiach. Jego księgami świętymi są tantry (sanskr. nici, tka- niny), które w celu rozprzestrzenienia wszystko obejmującej wiedzy łączą światopogląd mistyczny z tradycyj- nym magicznym rytuałem. Od VI w. tantryjskie wyobrażenia i rytuały przenikały do różnych religii i sekt indyjskich. Tantryści pojawili się w si- waizmie i siaktyzmie (-» hinduizm), -> dżinizmie i mahajanistycznym -» buddyzmie. W tybetańskim nurcie buddyzmu - lamaizmie - t. odegrał znaczącą rolę. Rozróżnia się zatem t. hinduistyczny i t. buddyjski. Według doktryny t. wszystko w świecie pozostaje względem siebie okres promiennej światłości, kiedy to zostanie utworzone na ziemi Niebiań- skie Królestwo, a wyznawcy t.b. będą mieli w bród żywności i zdobędą w ciągu zaledwie jednego dnia wiedzę odpowiadającą wyższemu wykształ- ceniu. Ta rajska era miała nastać wraz TANKUNKJO Fundamentem religijnym tego na- cjonalistycznego ruchu koreańskiego jest wiara w Tankuna (książę drzewa sandałowego), wnuka boga niebios Hananima. Siedzący pod drzewem sandałowym na górze Paektusan mi- tyczny założyciel państwa koreańs- kiego nauczył niegdyś pierwotnych mieszkańców Korei budowy domów i sztuki kulinarnej; pokazał im też, jak należy ścinać drzewa i uprawiać pola. Jest on uważany za założyciela stolicy TANTRYZM w mistycznym związku, ponieważ ist- nieje jedność ducha i materii, mikro- kosmosu i makrokosmosu, duszy jed- nostkowej i duszy uniwersalnej, jaźni indywidualnej (dżiw-atman) i jaźni uniwersalnej (param-atman). Ta ostatnia jako jaźń najwyższa stanowi podłoże wszystkiego. Ta absolutna i niepodzielna jednia, transcendentna boskość i wieczność, przejawiająca się najpierw w androgi- nicznej (męsko-żeńskiej), tj. dwu- płciowej formie, dzieli się, by dać początek życiu, na zasadę męską, która jest statyczna, i żeńską - o cha- rakterze dynamicznym. Praduch (pu- rusza) i pramateria (prakriti), Siwa i Siakti, stanowią dwa biegunowe aspekty pierwotnej boskiej jedni, któ- z przybyciem boga lub boskiego po- słańca. Za takiego wysłannika niebios uważano często Wilhelma II, cesarza Niemiec i króla Prus (1888-1918), wzywając go w modłach i śpiewach jako „niemieckiego Baba" i „ducha z wysokości". swego królestwa, któremu nadał na- zwę Chonson-Kuk (kraj świeżego po- ranka). Wszyscy Koreańczycy są dziećmi Tankuna. Wyznawcy t. modlą się pod tabliczką z imieniem Tankuna, umieszczaną na północnej ścianie domów, a na pamiątkę cudownego stworzenia przez niego królestwa koreańskiego w 2333 przed Chr. obchodzą w połowie każdego miesiąca „małe", a 13 X każdego roku „wielkie" święto religijne. rej symbolami są lingam - fallus i joni - łono. Te dwie zasady przez seksualne zespolenie zrodziły świat i różno- rodność życia. Ponowne zjednoczenie płci nie tylko jest źródłem nowego życia, ale służy przezwyciężeniu bie- gunowości płci i powrotowi do nie- podzielnej, pierwotnej zasady istnie- jącej przed stworzeniem. Wyzwolenie z więzów dualizmu, które stoją na przeszkodzie osiągnięciu przez człowieka najwyższej jedności dającej szczęście, dokonuje się dzięki rytuałom przynoszącym świę- tość oraz medytacji. Odgrywające kluczową rolę w t. rytuały ezoteryczne odwołują się do magiczno-sym- bolicznych środków pomocniczych. Symboliczny język układu i gestów rąk, mudra, ma pobudzić do aktyw- ności moce nadprzyrodzone. Njasa, czyli dotykanie określonych części ciała, symbolizuje wnikanie boskości wciało tantrysty. Mudra i njasa wiążą się z bija (sylaby) oraz z mantrami złożonymi z tych zgłosek naładowa- nych magiczną energią. Mantry to mistyczne formuły, których powta- rzanie daje nadprzyrodzone siły. W t. każdy uczeń otrzymuje od swego guru mantrę przeznaczoną tylko dla niego. Najbardziej znaną mantrą jest powstający przy wydechu pradźwięk „A-U-M" (OM), który oznacza zara- zem absolut. Jako środki pomocnicze w medyta- T. jest szkołą filozoficzną i nurtem religijnym związanym z chińskim filo- zofem Li Er (ok. 604-517 przed Chr.), noszącym honorowy tytuł Lao-cy (stary mistrz). Kluczowym pojęciem tego kierunku jest tao (droga). Sami Chińczycy określają religię taoistyez- ną - która wyrosła z dawnej religii ludowej -> uniwersizmu i z kolei wy- warła na niego decydujący wpływ - mianem tao-ciao (nauką tao). T. jest zaliczany do religii -> chińs- kich. Jako datę narodzin Lao-cy (Lao-tse, Lao-tzu, Lao Zi, Lau-tsi, Lau-Dsi) wymienia się lata 1315, 1291,786,606-585,604 lub 584 przed Chr. Za miejsce urodzin lub pocho- dzenia filozofa uważa się wieś Chii- jen w okręgu Ku - miejscowość w pobliżu dzisiejszego miasta Lu-i, we wschodniej części prowincji Honan. Według nowszej tradycji taoistycznej wieś ta jest tożsama z położoną ok. l O km na wschód od Lu-i miejscowością Tai-cin-Kung. Według owianej legendą historii życia Lao-cy jego matka, zapłodniona promieniem słońca, nosiła go w ło- cji służą także magiczne figury geo- metryczne i mandale. Najczęściej mają one formę kół wpisanych w kwadrat lub wielokątów; są symbolicznym wyobrażeniem świata. Jantry, z których najskuteczniejsza jest śrijantra, to symboliczne obrazy siakti, która - wychodząc od niepo- dzielnej absolutnej jedni - rozwija się zmierzając ku wielorakości natury. Dzięki jantrom ożywia się obraz bóst- wa, z którym medytujący może się identyfikować. W ten sposób droga do zjednoczenia się dżiw-atmana z param-atmanem staje się wolna. Szczególny środek pomocniczy sta- nowi „tantryczna pudża", forma TAOIZM nie 81 lat, zanim wydobył się na świat spod jej lewej pachy, pod drzewem śliwowym. Jako dziecko spłodzone bez ojca nosił unię Er bądź Erl, a za nazwisko rodowe przyjął nazwę drze- wa, pod którym się urodził - Li (śliwa). Jak podaje tradycja, będąc cesar- skim archiwistą w Lo Jang, stolicy pohidniowochińskiego państwa Czou, przybył w 518 przed Chr. na spotkanie z żyjącym w tym samym czasie Kung-cy, o czym relacjonuje Czuang-cy w swym dziele pt. Non- hua-czen-czing („Prawdziwa księga o południowym kraju kwiatów", XXVI, 5). Lao-cy, którego syn Tsong został później generałem w państwie Wei, żył w okresie ciągłych konfliktów wojennych, wielkiej biedy oraz poli- tycznego i moralnego upadku. Wy- woływało to jego ostrą krytykę kul- tury i sprawiało, że trzymał się na uboczu. Wreszcie Lao-cy całkowicie wycofał się z działalności publicznej, zrezy- gnował z funkcji archiwisty państwo- Tamzm X medytacji erotycznej. Uzasadnienie: sakralnego stosunku płciowego po< czas pudży jest naśladowanie pie wolnego aktu stworzenia pojętej jako akt seksualny. Ciało postrzej się jako narzędzie objawienia na< przyrodzonych sił kosmicznych. T< warzyszące aktowi seksualnemu r; tuały mają prowadzić do opanow; nią tych mocy i wreszcie do zje< noczenia z transcendentną jedni i absolutem. Księgi święte, tantry, mają form dialogów miedzy bóstwem męskii i jego żeńską siakti. Zawierają reguł mistyczne, opisy ceremonii, formuł magiczne i spekulacje filozoficzne. wego i opuścił stolicę, udając się n zachód. Kiedy podróżując na czai nym bawole dotarł do przełęczy gra nicznej Han-Gu, jej strażnik Jin-H poprosił go, by przynajmniej pozo stawił w kraju swą mądrą naukę zanim go na zawsze opuści. Lao-c; napisał wiec liczące około 5000 zna ków pisarskich dzieło Tao-te-cinj (Księga o prawie świata i jego działa niu) i przekazał je strażnikowi. Na stępnie oddalił się i znikł ludzion z oczu. Nikt nie znał miejsca jegc pobytu. Ponieważ dla wielu taoistóv ich przywódca Lao-cy udał się m zachód, do „królestwa błogiego spo koju", i osiągnął życie wieczne, poda je się tylko datę jego urodzin. Nie którzy za datę jego śmierci przyjmują rok 522, 517 lub 500 przed Chr. Zmienne dzieje t. - który cieszył sit; zarówno oficjalnym poparciem ze strony państwa, jak też był odrzucanj - dzielą się na okres starszy i póź- niejszy. Do starszego t. należy szkoła Lieh- cy (440-370 przed Chr.; w zlaty- nizowanej formie Licjusza), którego 384 Taoizm dzieło w formie przypowieści objaśnia w 8 księgach kosmologię i etykę wczesnego t. Za głównego przedsta- wiciela filozoficznego t. uważa się Czuang-cy (399-295), urodzonego w Meng koło Kueite-fu (wschodni Honan). Jego dzieło „Prawdziwa księga o południowym kraju kwia- tów" w 33 rozdziałach przedstawia niezwykle obszernie ontologię i etykę wczesnego t. Innymi przedstawicielami starszego t. są Wen-cy (III w. przed Chr.) i Hań Fei-cy (zm. 233 przed Chr.), który starał się pośredniczyć pomiędzy t. a konfucjani-zmem. Do późniejszego t. należy Huai- -nan-cy (164—122 przed Chr.), autor dzieła zatytułowanego Hung-lieh- -czieh, uznany później za ojca ludo- wego t. Właściwym założycielem wspólnoty taoistycznej stał się Czang Tao-ling (ur. 34 po Chr.). Przysługi- wał mu tytuł tien-sih (mistrz niebiań- ski), a godność taoistycznego „papieża" była w rodzinie Czang dziedziczna i przetrwała do czasów najnowszych. W 1965 powstało Narodowe Towarzystwo Taoistyczne Republiki Chińskiej w Tajpej (Tajwan). Metafizyka i wywodząca się z niej etyka Lao-cy zasadzają się na dwóch pojęciach: tao i te. Tao jest nie dają- cym się zdefiniować absolutem. Tao- te-cing zaczyna się od następującego zdania: Tao dające się wypowiedzieć nie jest wiecznym tao. Jego imię, które można wymienić, nie jest wiecznym imieniem. To, co nie ma nazwy, jest praprzyczyną nieba i ziemi. Taoistyczną prazasadą świata jest wiecznie spoczywająca, niewyczerpana siła, będąca praźródłem wszelkich zjawisk. Samo tao się nie zmienia i jest w stanie spoczynku. Wszystko obraca się wokół niego (XXV). Wszystko ma swój początek w tao. „Można je uważać za matkę świata". Tao daje życie 10000 istot, jego siła je karmi, jego jestestwo kształtuje, a jego działanie je doskonali. Tao jednak to nie tylko praprzy- czyna wszelkiego bytu, ale i źródło jedności, w której ostatecznie mogą zostać rozwiązane wszelkie sprzecz- ności i różnice istnienia. Ponieważ w zjednoczeniu z tao ulegają roz- wiązaniu wszystkie problemy egzys- tencjalne, należy dopasować ludzkie zachowanie do tao. Skuteczność tao w tworzeniu, rozwijaniu i utrzymy- waniu wszystkich rzeczy jest dla ludzi normą etyczną w ich życiowym po- stępowaniu. W naśladowaniu sposobu działania tao zawiera się te (cnota) człowieka. Te stanowi indywidualny udział w tao, obecność absolutnego tao w jednostce. Te posiada osoba, która trwa w wu-wej (niedziałanie). Działaniem tao bowiem jest wu-wej, nieingerowanie w to, co się dzieje. W tym zawiera się jego zwycięska siła (XLIII). To, co najbardziej miękkie w świecie, przezwycięża to, co w nim najtwardsze. To, co nie istnieje, przenika to, co nie ma przedziałów. Stąd poznaję wartość niedzialania. Rezygnacja z wszelkiej ambitnej aktywności oznacza na gruncie etyki skromność i bezinteresowność, pokorę i łagodność, cierpliwość i ustępliwość. Z etyki tej wynika maksyma, zgodnie z którą niesprawiedliwość jest przezwyciężana nie sprawiedliwością, lecz dobrocią (IŁ). Dla ludzi dobrych jestem dobry, Dla niedobrych jestem także dobry, I tak wszyscy będą dobrzy. Wu-wej znaczy niewtrącanie się, działanie w granicach naturalności i pierwotności kosmicznego porząd- ku, bez zakłócania go czy wręcz bu- rzenia. Wu-wej znaczy, że człowiek bez jakiegokolwiek działania powo- dowanego zewnętrznymi pobudkami, żądzą, egoizmem, zdaje się na naturalny bieg tao nie myśląc o sobie, wolny od pragnień i namiętności. Albowiem dostosowując się do natury czyni zadość swemu przeznaczeniu i osiąga doskonałość. Taoizm ludowy Na czele bóstw t. ludowego znaj- duje się trimurti (sanskr. trójpostać), nad którą stoi bóg jadeitowy. Jii- huang lub Jii-Huang-ti, albo inaczej Jii-ti, jest panem niebios i stwo- rzycielem ludzkości. Uważa się go za ojca 9 córek, m.in. Hsi Wang Mu. W'1008 cesarz Czeng Tsung utoż- samił boga Jii-huanga z bogiem Szang-ti (dostojny cesarz kamieni szlachetnych) i nadał mu w 1015 tytuł „sprawcy wszechświata, losów ludz- kich, rytuałów" i „wielkiego władcy". Za jego zastępcę na ziemi uznawany jest taoistyczny „papież". Tego boga niebios wspiera w sprawowaniu rzą- dów nad światem pięciu boskich wła- dców pięciu szczytów górskich. Są to zielony pan wschodu, biały pan za- chodu, czerwony pan południa, czarny pan północy i żółty pan środka. Najwyższemu bogu niebios podlegają bóstwa 28 stacji księżycowych, 60 konstelacji cyklicznych, 129 gwiazd przynoszących szczęście lub nieszczę- ście, bogowie pięciu żywiołów oraz duchy zjawisk przyrodniczych w świecie zwierzęcym i roślinnym. „Ośmiu nieśmiertelnych" - Pa-- hsien - to taoistyczni święci, którzy żyli za panowania dynastii Sung (960- 1279) i osiągnęli nieśmiertelność dzięki przestrzeganiu tao. Środkami na przedłużenie życia i nieśmiertelność, będące celem t., są medytacje, odpowiednia dieta, alche- mia, gimnastyka i praktyki seksualne. Nauka o wu-wej sprawia, że wielu taoistów prowadzi pustelniczy tryb życia. Taoistyczne reguły klasztorne obejmują 12 nakazów, m.in. niewy- rządzanie krzywdy żadnej istocie ży- wej, niekradzenie, niekłamanie, nie- dopuszczanie się czynów nierządnych, niespożywanie mięsa i niepicie wina. Kapłani taoistyczni tao-si (uczeni w tao) prowadzą nabożeństwa w świątyniach i składają ofiary (tsiao) w czarnych strojach. Kapłani i mnisi żyjący poza klasz- torami zostali zorganizowani przez Czang-Tao-linga w związku, którego każdy kolejny przywódca (tien-sih - mistrz niebiański lub czen-jen - prawdziwy człowiek) uważany jest za wcielenie dawnego założyciela. Ten „mistrz niebiański", zwany także taoistycznym „papieżem", po- wołuje lub odwołuje bogów, którym się oddaje religijną cześć, a także udziela im audiencji w pierwszy dzień każdego miesiąca. Od 1016 do 1930 „mistrz niebiański" mieszkał na Lun- ghu-szan (góra smoka-tygrysa) w prowincji Kiangsi (południowe Chiny). Przekazane założycielowi podczas pojawienia się Lao-cy czaro- dziejski miecz oraz zaczarowane lus- Taoizm 38: tro do ujarzmiania duchów wręczeni jego następcy. Od 1970 wspólnot taoistyczną kieruje Czang Juan -hsien. Jest on 64. „mistrzem niebian skim" i rezyduje na Tajwanie. Bóstwa ludowego taoizmu (1-3): 1 Bogini Hsi-Wang-Mu, porcelan (XVIII w.) 2 Bóg Szu-Lao, porcelana (XVIII w.) 3 ,,Ośmiu nieśmiertelnych", drzeworyt bat \\'ny 4 Mędrzec z symbolem jin-jang. misa 386 Taoizm Taoizm 1 Czii-jan (Xw.poChr.), W poszukiwaniu tao jesienią w górach, 77,2 x 756,2 cm. Tajpej, Narodowe Muzeum Palacowe 2 Krajobraz taoistyczny (618-907). Tajpej, Narodowe Muzeum Pałacowe 3 Cziao Puczih ( Wucziu), Lao-cy na bawole (Xf/XIlw.). Tajpej, Narodowe Muzeum Palacowe 4 Plan taoistycznej świątyni i zespolą klasz- tornego A. Świątynia (Phu-Czuong, Wietnam) 1. Pawilon 2. Basen 3. Taras 4. Dziedziniec 5. (' 6. Przejścia 7. Portyk 8. Pawilon 9. Dziedziniec 10. Stela 11. Świątynia zewnętrzna 12. i 13. Krużganki 14. i 15. Oltarze 16. Sanktuarium B. Zespól klasztorny Jangle Gong (Jung-Lo-Czien, Chiny) 1. Brama wejściowa 2. Brama Lung-hutien 3. Hala San-czing-tien 4. Hala Czung-jang-tien 5. Hala Czong-jang-tien 101 B 388 Tenrikjo Najbardziej znanym klasztorem ta- oistycznym jest Po-jiin-kuan (klasztor białego obłoku) pod Pekinem. Pisma t. ludowego dotyczące ofiar, świątyń, egzorcyzmów i mistyki za- warte są - wzorem buddyjskiej Tri- pitaki (-> buddyzm) - w kanonicz- nym zbiorze Tao-cang. Kanon ten ustalił Lu Hsiu-czing (406-477); obej- muje on 1228 dzieł. Po raz pierwszy ukazały się one drukiem w latach 1444-47. W literaturze i sztuce, a także w nauce - fizyce i chemii, farmakologii i mineralogii, botanice, zoologii i medycynie - t. dostrzega ekspresję rytmu życia immanentnego tao. Toteż na te dziedziny wywarł t. wielki wpływ w Chinach w minionych stu- leciach. Znajdująca się pod wpływem taoi- stycznej doktryny sztuka chińska osiągnęła najwyższy pioziom m.in. w malarstwie pejzażowym, w którym absolutne tao ukazywane jest po- przez współdziałanie kosmicznych zasad in (yin) i jang (yang) i gdzie akweny lub prądy wód reprezentują T., „naukę niebiańskiej mądrości", założyła w 1838 Miki Nakajama (1789-1887) i jest to obecnie w Japonii jedna z najbardziej znaczących -> nowych religii wyrosłych z -> bud- dyzmu i -> sintoizmu. Liczy 5 min wyznawców, przede wszystkim w Ja- ponii oraz w ok. 5200 stacjach misyj- nych w innych krajach (Korea, Taj- wan, USA i Brazylia). Centrum or- ganizacyjnym tej wspólnoty religijnej, mającej ponad 15 000 świątyń i 100000 kapłanów, jest Tenri City (Tenri Si) w prefekturze Nary, zw. także Ojasato (siedziba bóstwa ro- dziców). żeński pierwiastek in, a skały gór męski jang. Tao-te-cing Tao-te cing (Księga o tao i te) lub Tao-te-czing, przypisywane według tradycji Lao-cy, pochodzi z ok. 300 przed Chr. Dzieło to składa się z dwóch części liczących 81 krótkich, częściowo rymowanych rozdziałów i zawiera ok. 5000 znaków pisarskich. Sentencje zawarte w pierwszej części (rozdz. 1-37) są poświęcone zgłębianiu tao przez podejmowanie kolejnych prób myślowych. Myślenie, które usiłuje zbliżyć się do ostatecznie niepoznawalnego tao, musi prefero- wać antytezę, co znajduje wyraz w częstym operowaniu paradoksem. Część druga (rozdz. 38-81) opisuje skuteczność i siłę tao, będącą siłą te. Znajduje się ono w punkcie przecięcia się filozoficznej mądrości zawartej w przypowieściach z literackim afo- ryzmem. To najczęściej tłumaczone dzieło literatury chińskiej należy do najtrudniejszych w literaturze powszechnej. Tao-te-cing wywarło TENRIKJO Założycielka (jap. kjo-so) t., Miki Nakajama, przyszła na świat 2 VI 1798 we wsi Sanmaiden (prowincja Jamato). Była najstarszą córką w chłopskiej rodzinie Maegawa, wy- znającej buddyzm Amidy. Przez trzy lata uczęszczała do szkoły w świątyni sekty jodo-siu. Od młodości zajmo- wała się działalnością dobroczynną. Mimo że chciała wstąpić do klasz- toru, rodzice zgodnie z ówczesnym zwyczajem w 13 roku życia wydali ją za mąż. Jej małżonkiem był wieśniak Zenbei Nakajama. Mieszkała u teś- ciów we wsi Sioja-siki i urodziła 5 dzieci. W wieku 41 łat, 12 XII 1838, wielki wpływ na myśl europejską, m.in. na Schellinga. Chronologia Okres przed Chr. ok. 1050-256 Dynastia Czou. ok. 604-517 Lao-cy. 440-370 Lieh-cy. 399-295 Czuang- cy. ok. 300 Powstanie Tao-te-cing. 206 przed - 220 po Chr. Dynastia Hań. 122 Śmierć Huai-nan-cy, założyciela taoizmu ludowego. Okres po na r. Chr. 34 Narodzenie Czang Tao- linga, „mistrza niebiańskiego". 618- 907 Dynastia Tang faworyzuje taoizm. XI1/XIII w. Lung-szan: taoistyczna świątynia w grocie. 1912-49 Republika Chińska. od 1949 Chińska Republika Ludowa. 1965 Założenie Narodowego Towa- rzystwa Taoistycznego Republiki Chińskiej w Tajpej (Tajwan). gdy uczestniczyła jako medium w ry- tuale uzdrowienia, doznała objawie- nia. Wstąpił w nią Tenno Siogun (władca niebios) i oznajmił: „Jestem stwórcą, prawdziwym i rzeczywistym bogiem... Teraz pojawiłem się na tym świecie jako osoba, aby wybawić wszystkich ludzi. Chcę uczynić Miki mą żywą świątynią, pośredniczką między bogiem-rodzicem a ludźmi." Po tym objawieniu Miki postanowiła rozdzielić cały posiadany majątek wśród ubogich i żyć skromnie, co w ciągu następnych 10 lat prowadziło do ciągłych napięć i konfliktów z rodziną. Wielokrotne próby jej męża zmierzające do „wypędzenia z niej demona za pomocą rodzinnego mie- cza" stały się dla Miki takim cięża- rem, że często myślała o samobójst- wie. Po śmierci męża (1863) żyła w bardzo skromnych warunkach z dwojgiem dzieci, które pozostały jej wierne do końca życia: najstarszym synem Siudżi i najmłodszą córką Ko- kan. Po pierwszym objawieniu prze- żywała kolejne. Stała się znana jako cudowna uzdrowicielka i położna, a jej metodę nazywano obijajurusi (bezbolesny poród). Niewidomym przywracała wzrok, a obłąkanym świadomość. W miarę jak rosła liczba jej zwolenników, nasilały się coraz gwałtowniej pomówienia i prześlado- wania. W 1875 została po raz pierw- szy uwięziona na trzy dni, a w latach późniejszych była ponad 40 razy are- sztowana, ponieważ jej działalność i nauczanie niepokoiły władze pań- stwowe. W 1885 jej religia została oficjalnie uznana jako sekta sinto. Mając 90 lat, 26 I 1887, „skrywa swą ziemską jaźń" - umiera z głową skierowaną na północ, z twarzą zwró- coną na zachód, tak jak nakazuje obyczaj wyznawców buddyzmu Amidy. W miejscu, gdzie została pogrzebana, znajduje się dziś jej sanktuarium, które stanowi centrum miasta Tenri Si. Katechizm Miki Nakajamy, prze- znaczony dla misji wśród cudzoziem- ców, w pierwszej części traktuje o kulcie oja-gami (karni rodziców), w drugiej ukazuje boską drogę do ocalenia ludzkości przez upowszechnienie ra- dości i pokoju w świecie. Bóg jest dla dzieci-ludzi prarodzi- cielską istotą Oja-gami, ich ojcem i matką zarazem. To bóstwo czczone jest pod imieniem Tenri-o-no-mikoto (królewskie bóstwo niebiańskiego ro- zumu). Skutki jego działań noszą imiona 10 niegdyś sintoistycznych bóstw. Bóg, który objawiał się stop- niowo, nazywał się najpierw karni (bóg), następnie Tsuki-Hi (księ-życ- słońce), wreszcie Oja (rodzice). W sumie przez Miki przemawiało jeszcze 8 karni, jako ostatnie Izanagi i Izanami, a wszystkie były narzędziami Tsuki-Hi. Ciało ludzkie stanowi depozyt boga. Kiedy umieramy, oddajemy mu je i powracamy na ten świat w nowym ciele, użyczonym nam przez niego (reinkarnacja). Tylko dusza jest naszą własnością i dlatego powinniśmy ją „oczyszczać". Cel zbawienia to joki- gurasi, „radosne życie", „radość ży- cia" i zmiana świata. Członkowie ruchu są nazywani misjonarzami ra- dości życia-joboku (belkami), ponie- waż stają się podporami budowli no- wego, lepszego i radosnego świata. Motywacją pobudzającą misjonarzy jest radość z tego, że sami są zbawieni, znajdująca wyraz w działaniu dla oca- lenia innych ludzi. O deifikowanej, obdarzonej zdol- nościami profetycznymi Miki sam bóg powiada w Ofudesaki: Pożyczyłem sobie jej usta, a odstąpiłem jej moje serce. W mieście Tenri Si po wieczne czasy żyje dusza założycielki w jej świątyni i ochrania wszystkich ludzi w miłości rodzicielskiej, by ich w końcu zbawić. „Oczyszczenie serca ludzkiego" z kurzu (hokori) dokonuje się przez działanie (hinokisin, codzienne daro- wanie), tj. składanie ofiar z pracy, swego rodzaju służbę religijną przez pracę płynącą z radosnej wdzięczno- ści. Dziełem takiej wspólnej pracy religijnej jest Tenri Si. Kwitnące dziś miasto było niegdyś małą wioską Tambaici, miejscem zamieszkania za- łożycielki. Istnieją tu rozległe zespoły świątynne, szpitale i sierocińce, szkoły i uniwersytet. Podczas wielkich świąt w mieście przebywa ponad pół Tenrikjo 3 miliona pielgrzymów. Za miejs szczególnie święte uważa się wewr trzny okręg głównej świątyni Dżi (miejsce), gdzie dokonało się wstąp nie bóstwa w ciało wybranki i gd; ona przebywa w życiu wieczny] Tenri-o-no-mikoto, założyciel i Dżiba są w rzeczywistości jedność: Miejsce, gdzie bóstwo zamieszka w Miki, jest kolebką ludzkości. Tul wznosi się zwieńczona naczynie święta kolumna (kanrodai), wok której odbywa się kultowy tani i gdzie ludzie przyjmują boską ro (kanro). Obmyślone przez samą założycit kę uroczystości kultowe odznacza się motywami wyrażającymi radoś Podziwiane dziś zrytmizowane nab< żeństwa taneczne rozpoczynają się c procesji. Po modlitwie (saibun) n stępuje kagura lub tsumote - rodź tańca kultowego wykonywane^ przez pięć kobiet i pięciu mężczy/ w maskach, przedstawiającego al stworzenia. Teodori, drugiemu tai cowi, połączonemu z gestami rą] towarzyszą śpiew i muzyka instn mentalna. Ceremonia kończy się k; zaniem. Kierownictwo duchowe i organiz; cyjne w t. sprawuje simbasira (główn kolumna domu). Dziś jest nim Zeń Nakajama, praprawnuk założyciel] i najstarszy syn Siozen Nakąjam (zm. 1967). Kanon t. powstał w 1. 1869-8: gdy głos boga rozkazał Miki: „P( dzel, pędzel, chwyć pędzel!", co te uczyniła, ale pędzel poruszał się sań Po 13 latach powstało 17 tomó' z 1711 poetyckimi objawieniam Noszą one nazwę Ofudesaki (księg napisana czubkiem pędzla). Opróc tego głównego dzieła, napisaneg prostym japońskim pismem sylabc wym kata- kana, do kanonu t. należ Mikagurauta (Pieśń do tańca) z ' 1866-82 oraz „Stara opowieść o mo rzu błota". TONGHAK TEOZOFICZNE TOWARZYSTWO TOWARZYSTWO IM. LORBERA ka Jakuba Lorbera (1800-64). Od 1924 nosiło ono nazwę Towarzystwo Nowego Salem lub Przyjaciele Nowe- T.T. jest ruchem założonym 17 XI 1875 w Nowym Jorku przez Rosjankę Helenę Piętrownę Bławatską (1831- 91) i Amerykanina Henry'ego Steela Olcotta (1832-1907). Nawiązując do eksperymentów spirytystycznych i do indyjskich (buddyjskich i hinduisty- cznych) wyobrażeń religijnych, przedmiotem swego zainteresowania uczyniło ono teozofię (gr. mądrość boska), podobnie jak m.in. gnostycy (-> gnostycyzm), manichejczycy (-> manicheizm) i kabaliści (-»judaizm). Sami teozofowie nie uważają teozofii za religię, lecz za poznawanie boga i świata. Dla 33 000 członków w 55 krajach, którzy są zorganizowani w ponad 1000 grupach filialnych, główną siedzibą Towarzystwa jest od 1882 Adyar koło Madrasu (Indie). Helena Pietrowna Bławatską uro- dziła się 30 VII 1881 w rodzinie rosyjs- kiego pułkownika Petera Hahna w Je- katierynosławiu (Dniepropietrowsk) na południu Rosji. Mając 17 lat wyszła w 1848 za mąż za generała N.B. Bła- watskiego, z którym jednak już po trzech miesiącach się rozwiodła i wyje- chała do Ameryki. Przebywała w Rosji, Indiach, Tybecie i Kairze. Od 1873 -jako obywatelka amerykańska - za- mieszkała w Nowym Jorku, gdzie w 1875 wraz ze Steelem Olcottem założyła T.T. Po ponownym wyjściu za mąż (za Ormianina Michaela Bet- talaya) i opublikowaniu w 1877 swego głównego dzieła „Isis Unveiled" (Izy- da odsłoniona) wyjechała w 1879 do Indii, gdzie od 1882 -jako sekretarz T.T., którego 1. prezesem był Olcott - pracowała nad urządzeniem w Adyar centrali Towarzystwa. W1885 przybyła do Wiirzburga i Elberfeldu i w 1888 założyła niemiecką filię Towarzystwa. W tym samym roku ukazała się jej praca „The Secret Doctrine" (Nauka tajemna), nawiązująca do ta- jemniczej „Księgi Dzyana". Umarła 8 V 1891 w Londynie. Za życia Bławatskiej i Steela Olcotta w ruchu teozoficznym dominowały tendencje buddyjskie oraz ekspery- menty spirytystyczne, zwłaszcza że sama założycielka była uważana za dobre .medium. Za czasów 2. prezesa, Angielki Annie Besant (1847-1933), uzyskały przewagę wątki hinduistycz- ne; ona sama przeszła wcześniej z ang- likanizmu na hinduizm. Po tym, jak obwołała 15-letniego chłopca hindus- kiego Krisznamurtiego (ur. 1897) „Gwiazdą Wschodu", która wzeszła dla zbawienia ludzkości, szeregi T.T. opuścił Rudolf Steiner (1861-1925), kierujący od 1902 z Berlina niemiecką filią T.T. W 1913 założył on Powsze- chne Towarzystwo Antropozoficzne w Niemczech. Kościół rzymskokatolicki w 1919 potępił T.T. jako organizację nie do pogodzenia z wiarą katolicką. W Niemczech w 1935-45 było ono zakazane, tak jak w państwach ko- munistycznych i w dzisiejszej Hisz- panii. W 1975 obchodzono stulecie ruchu. T.T. uznaje za swój cel ze- branie i doprowadzenie do powszechnej świadomości prawd teozoficznych rozsianych po wszystkich religiach, filozofiach i światopoglądach. Hasło przewodnie na stronie tytułowej cza- sopisma „Adyar" brzmi: „There is no Religion Higher than Truth" („Nie ma religii wyższej nad prawdę"). Oznacza to: 1. stworzenie zalążka uniwersalnego braterstwa ludzi bez względu na różnice rasy, stanu, koloru skóry, wiary i płci, 2. studia porów- nawcze z historii religii, filozofii i nauk przyrodniczych oraz 3. badanie nie wyjaśnionych sił natury oraz mocy ukrytych w człowieku. Nie dający się określić słowami boski absolut rozwija się sam w trzech fazach: w l. logos - źródle wszelkiego bytu, w 2. logos - niebycie i zasadzie dualizmu i w 3. logos - duchu świata i świado- mości bytu. Z tego ostatniego wywodzi się 7 wielkich logosów, z których bierze początek dalszych 7x7 logo- sów. Każdy z nich włada milionami systemów słonecznych, a każdym z nich rządzi logos słońca. Członkowie T.T. wierzą, że po katastrofie kosmicznej, która miała miejsce w przeszłości, żyje jeszcze resztka lu- dzkości na Atlantydzie. Spośród 7 kultur poatlantydzkich, po indyjskiej, perskiej, babilońsko-egipskiej, grecko- rzymskiej i germańskiej, 6. i 7. jeszcze się nie rozwinęły. Siedmioraka jest także cielesność człowieka: ma on ciało fizyczne, wi- talne, astralne, duchowe, wyższe du- chowe, bodhijskie i nirwaniczne. Du- sza ludzka znajduje się w nieustan- nym procesie powracania, doznając co najmniej 800 reinkarnacji, przy czym istotę każdorazowej nowej eg- zystencji określa karman (-> hindu- izm). Człowiek, w którego astralne ciało jakiś wyklęty duch słoneczny wszczepił zło, uzyska zbawienie, zmierzając przez świat astralny ku wyższym poziomom. Zgodnie z nauką- mahatmów za wielkiego mistrza ludzkości uważany jest Jezus. Obok innych znaczących postaci w historii religii należy on do bractwa wielkich mistrzów mądrości i współczucia, którzy pomogą ludz- kości dojść do prawdy. T.T. ma kilkustopniową strukturę organizacyjną. Lokalne grupy łączą się w towarzystwa narodowe. Euro- pejskie towarzystwa narodowe two- rzą federację europejską; co 3 lata odbywa się jej kongres. Natomiast międzynarodowe zgromadzenie gene- ralne, zwane Convention, zbiera się corocznie w Indiach. T. (koreań. nauka wschodnia), zw. także togaku (jap. nauka wschodnia), to religia założona w 1. 1860/61 przez Koreańczyka Chó Chje-u (1824-64). W 1906, pod kierownictwem 3. przywódcy Son Pjong-hui (1861- 1919), przybrała nazwę chondokjo (koreań. nauka o niebiańskim tao; jap. tendokjo). Ta wspólnota religijna liczy obecnie ponad l min wyznaw- ców i ma ok. 1000 etatowych duchow- nych. Wyłoniła się z -> konfucjaniz- mu, -> taoizmu i -» buddyzmu i należy do -» nowych religii kontynentalnej Azji Wschodniej. T. im. L. to nowa (od 1949) nazwa ruchu religijnego założonego w 1880, nawiązującego do objawień Austria- Założyciel t. Chó Chje-u przyszedł na świat w Kjongju, stolicy dawnego państwa Silla, w rodzinie uczonego wywodzącej swych przodków aż z czasów dynastii Silla (57 przed Chr. - 668 po Chr.). Mając 16 lat stracił oboje rodziców. Ponieważ żadna z tradycyjnych „trzech nauk" Azji Wschodniej (konfucjanizm, taoizm, buddyzm) nie zaspokajała jego po- trzeb religijnych, jako osiemnastola- tek udał się na dłuższą wędrówkę w poszukiwaniu nowego sensu religii. Wreszcie w 32. roku życia (1855) doznał objawienia, w czasie którego posłaniec niebiański czy tajemniczy starzec przekazał mu w pobliżu „dia- mentowej góry" niebiańskie dzieło Chonso wraz z religijną formułą. Jej pierwsza połowa miała pozostać taje- mnicą założyciela i jego następców, druga była przeznaczona do publicz- nego głoszenia: „Bądź przywiązany do boga, pana tego świata, nie zapo- minaj o nim, wszystko jest jego dzie- łem." Mając 35 lat usłyszał głos boga, który mu oznajmił: „Nie jestem bo- giem gniewu i zemsty, lecz ojcem twoim." W kolejnych objawieniach otrzymał polecenie głoszenia nowej nauki. W 1. 1860-61 zebrał w połu- dniowej Korei swych pierwszych wy- znawców i nadał ruchowi programową nazwę tonghak - wschodnia nauka, w przeciwieństwie do „zachodniej nauki", zwłaszcza chrześcijaństwa katolickich misjonarzy działających w Korei od 1784, które nazywano wówczas w Korei sohak (zachodnia nauka). Rosnąca liczba wyznawców t. wzbudziła niechęć przedstawicieli pa- nującej wówczas w Korei konfucjańs- kiej religii państwowej; Chó Chje-u został oskarżony o to, że jest propa- gatorem zagranicznej („chrześcijańs- kiej") religii, wtrącony do więzienia, a następnie, w marcu 1864 - po okrutnych torturach - ścięty. Otwarte powstanie jego zwolenników w 1894 przeciwko władzom państwa było jedną z przyczyn wybuchu wojny chińsko-japońskiej (1894/95), która przyniosła Korei niepodległość. Także mianowany przez założyciela przed śmiercią następca i przywódca gminy Chó Si-hjong (1827-98) został schwytany jako „buntownik" i powieszony. Kiedy za czasów jego następcy, 3. przywódcy gminy, Son Pjong-hui (1861-1919), doszło do waśni między członkami o orientacji narodowej i ja- ponofilskiej, rozbudował on sv gminę, nadając jej charakter orgar zacji parakościelnej, i przemiano w w 1906 na chondokjo. Będąc pc wrażeniem idei i ideałów amerykan kiego prezydenta Roberta Woodr waWilsona(1913-21), SonPjong-h jako przywódca liczącego pom 3 min członków najlepiej zorganiz wanego ruchu w swoim kraju w ma cu 1919 proklamował niepodległe Korei. Został za to wtrącony do wi zienia, gdzie umarł w tym samy roku. T. mógł się swobodnie rozwij; od 1945 i stanowi w dzisiejszym żyć religijnym Korei Południowej zn czący czynnik. Od IV 1967 wspólno kieruje Chó Toksin, były gener i ambasador Korei Południow w Bonn. go Światła. Jego członkowie w sk< międzynarodowej są zjednoczeni v Wspólnocie Czynu im. Lorber Wyznawcy t., będącego religią m noteistyczną, czczą starokoreański go boga Hananima, pana nieba i wł dcę wszechświata. Jako rządca świa nagradza on dobrych i karze złyc W etyce t. łączą się konfucjańsk ideały humanitaryzmu i sprawied wości z taoistycznym brakiem poż dań oraz buddyjskim miłosierdziei Uczęszczanie na niedzielne nabożeń twa z kazaniem, modlitwą i śpiewe jest obowiązkowe, ponadto w rod; nie odprawia się codzienne nabożeń two wieczorne, w czasie którego skł da się ofiarę z wody i ryżu. Za księj objawioną wyznawcy t. uznają Chó so (koreań. pismo niebiańskie), prz kazaną założycielowi przez wsp mnianego starca. TRANSCENDENTALNA MEDYTACJA 392 Transcendentalna Medytacja Przedstawiciele T. im. L. istnieją w Austrii, Francji, Brazylii, w Niem- czech (25 miejscowości w zachodnich landach) i w Szwajcarii. Towarzystwo to wyrosło z ducha -> chrześcijaństwa i jest zaliczane do nowych ruchów religijnych w Europie. Teozoficzny mistyk Jakub Lorber urodził się 22 VII 1800 w Alt-Kani- scha (Styria), niedaleko Marburga nad Drawą (Austria), w rodzinie ka- pelmistrza. Początkowo był nauczy- cielem muzyki w Grazu. Wielki wpływ wywarły na niego pisma prote- stanckiego mistyka J. Bohmego (1575-1624) i teozofa E. Swedenbor- ga (1688-1772). Rankiem 15 III 1840 39-letni Lorber usłyszał wewnętrzny głos, który mu rozkazał: „Powstań, weź rylec i pisz!" Swe objawienia, których odtąd nieprzerwanie dozna- wał, spisał w Grazu w 25 tomach pt. Neusalems Schriften (Pisma Nowego Salem). Wśród nich jest GroBes Evangelium des Johannes (Wielka 31 XII 1958 Hindus MaheszPrasad Warma o zakonnym imieniu Mahari- szi Mahesz Yogi (ur. 1918) otworzył w Resikesz (Madras, Indie) szkołę jogi o ang. nazwie Spiritual Regene- ration Movement, SRM (Ruch Od- nowy Duchowej), z zamiarem upo- wszechnienia opracowanej przez siebie psychotechniki transcendentalnej (łac. transcendere, przekraczać, po- stępować) medytacji. Był to początek towarzystwa znanego dziś pod nazwą Transcendentalnej Medytacji. Nazwa pierwotna SRM odnosi się obecnie tylko do organizacji podporządko- wanej. Nazwy organizacji filialnych, któ- rym przewodzi World Plan Executive Council, WPEC (ang. Rada wykona- Ewangelia Jana). Jakub Lorber zmarł w Grazu 24 VIII 1864. W 1. 1939-45 T. im. L. było or- ganizacją zakazaną przez gestapo; zo- stało restytuowane po 1945. Według członków T. im. L. bóg, będący nie- zmierzonym duchem, jest w swej is- tocie miłością (Ojciec), mądrością (Syn) i wolą (Duch Św.). Jako dosko- nała siła pierwotna wypełnia prze- strzeń światów. Emanuje z siebie świat wolnych praduchów, spośród których Lucyfer przez swój bunt przeciwko boskiemu porządkowi spowodował powstanie „pierwotnej mgławicy materii". W procesie ponownego przywo- dzenia Lucyfera do boskiego światła człowiek, w którym żyje pierwotna iskra boża, ma za zadanie urzeczywis- tnić „konstytucję Królestwa Chrys- tusowego", co oznacza podwójny na- kaz miłości boga i bliźniego. Cechą charakterystyczną T. im. L. jest mi- łość bliźniego, wyrażająca się w ak- wcza światowego planu), to m.in.: Academy for the Science of Creative Intelligence, ASCI (ang. Akademia nauki kreatywnej inteligencji), For- schungsring der schópferischen Intel- ligenz e.V, FRSI (niem. Krąg badaw- czy kreatywnej inteligencji), Institut fur natiirliches Recht und fiir Ord- nung (niem. Instytut naturalnego prawa i porządku), International Foundation for the Science of Creati- ve Intelligence, IFSCI (ang. Między- narodowa fundacja nauki kreatywnej inteligencji), International Medita-tion Society, IMS (ang. Międzynarodowe towarzystwo medytacyjne), Maharishi European Research Uni-yersity, MERU (ang. Europejski uniwersytet badawczy Maharisziego), tywności członków. Domaga się ono m.in. budowy zakładów dobroczyn- nych. Wyznawców obowiązują prze- pisy pokarmowe, zalecające zwłaszcza rośliny strączkowe, chleb i miód. Dozwolone jest „małżeństwo duchowe lub małżeństwo Pana". Zwolennicy T. im. L. są zrzeszeni w luźnych lokalnych kręgach rodzeństwa, przy czym nie wymaga się od nich, by występowali z kościołów, do których uprzednio należeli. Członkowie zbie- rają się w salach modlitewnych, po- nieważ odrzucają budowę kościołów. Pisma założyciela, Jakuba Lorbera, są uważane za nowe objawienia, będące kontynuacją Ewangelii; sądzi się również, że dorównują one Biblii, jeśli jej nie przewyższają. Upowszechnianiu pism Lorbera służy powstałe już w 1851 własne wydawnictwo w Bietig- heim (Wirtembergia), od 1937 r. no- szące nazwę Lorber Verlag. Łączny nakład książek Jakuba Lorbera wynosi ponad l min egzemplarzy. Maharishi International University, MIU (ang. Międzynarodowy uniwer- sytet Maharisziego), Residenzen des Zeitalters der Erleuchtling (niem. Re- zydencje epoki oświecenia), Students International Meditation Society, SIMS (ang. Międzynarodowe towa- rzystwo medytacyjne studentów), Stiftungsfonds fur die Wissenschaft der kreativen Intelligenz e.V, SWKI (niem. Fundacje nauki kreatywnej inteligencji), Spiritual Regeneration Movement, SRM (ang. Ruch odnowy duchowej), Verein żur Fórderung der Wissenschaft von der schópferischen Intelligenz (niem. Stowarzyszenie krzewienia nauki kreatywnej in- teligencji), Weltplan-Center (niem. Centrum światowego planu), Welt- regierung fur das Zeitalter der Er- leuchtung (niem. Światowy rząd epoki oświecenia) oraz World Youth Meditation Society, WYMS (ang. Towarzystwo medytacyjne młodzieży świata). Światową centralą dla ok. 2 min członków (uczestników kursów i me- dytujących), którzy zamieszkują głównie Europę i Amerykę, jest Seelisberg nad Jeziorem Czterech Kantonów w Szwajcarii. Tu na po- czątku lat siedemdziesiątych otwarto europejskie centrum, a w 1975 zało- żono MERU. W tym samym miejscu znajduje się także WPEC, instytucja kierująca ok. 70 narodowymi radami światowego planu. W RFN żyje ok. 60 tyś. członków T.M.; ich ośrodek znajduje się w „Akademii Leśnej" Schledehausen pod Bissendorf/Osna- briick. Ten powstały w Indiach ruch reli- gijny, proponujący technikę i metodę mogącą harmonizować z każdą religią i uważający się za „wieczną prawdę" leżącą u podstaw wszystkich religii, zaliczany jest często do wyrosłych z -> hinduizmu -> młodzieżowych religii. Założyciel T.M. i przywódca ruchu Mahesz Prasad Warma przyszedł na świat w Dżabalpur w stanie Mad- hja-Pradesz (Indie) 12 I 1918 jako trzecie z czworga dzieci urzędnika w leśnictwie. Jego rodzina należała do kasty kszatrijów. W 1942 ukończył fizykę na uniwersytecie w Allahaba- dzie, potem pracował w fabryce, a w 1946 wraz ze swym nauczycielem i guru Swami Brahmanandą Saras- watim (1868-1953), zwanym guru Dew, udał się na 12 lat do samotni w Himalajach, gdzie mistrz zapoznał go ze świętą tradycją Siankary (-> hinduizm). Na krótko przed śmiercią guru Dew zlecił swemu ukochanemu uczniowi opracowanie prostej metody medytacji, która miałaby „przynieść pokój narodom świata". Po śmierci guru Warma przeniósł się na 2 lata do Uttar Kaszi, do jednej z dolin Himalajów (Doliny Świętych), gdzie rozwinął psychotechnikę T.M. W 1958 „jego świątobliwość" Maha- riszi (sanskr. wielki wizjoner) Mahesz Yogi zaczął w Madrasie głosić po- znaną w toku studiów nad Wedami (- > wedyzm) nową naukę i założył w mieście pielgrzymów Resikesz nad Gangesem, u podnóża Himalajów, Ruch Odnowy Duchowej. Chcąc po- zyskać nowych członków, opracował dziewięcioletni plan działań i udał się na początku 1959 do USA, gdzie 7 VII 1959 w San Francisco zarejes- trował swą fundację. W 1960 przybył do Europy. Świa- towy rozgłos zdobył w Londynie, kiedy w 1967 do jego ruchu przy- stąpili Beatlesi. George Harrison, zajmujący się muzyką indyjską, po- znawszy guru Mahesza nakłonił Joh- na Lennona, Paula McCartneya i Ringo Starra, by wraz z nim poddali się w jednej z walijskich wsi rytuałowi inicjacji. Kiedy uciszyła się w Europie wrzawa wokół ruchu, jego założyciel powrócił do Indii i tam, w Resikesz, opracował plan tworzenia na całym świecie ośrodków dla nauczycieli T.M., które z czasem miały się prze- kształcić w uniwersytety T.M. Światowy plan „rozwiązania pra- starych problemów ludzkości jeszcze w tym pokoleniu" ogłosił guru Ma- hesz w 1972, a 1211975 proklamował w Szwajcarii „epokę oświecenia" dla całego świata, ponieważ ponad mi- liard ludzi żyło już w kręgu oddziały- wania ośrodków „światowego pla- nu". Utworzony 12 I 1976 w Seelis- bergu „światowy rząd w epoce oświe- cenia" miał swoim działaniem pod- nieść „świadomość świata", utworzyć „idealne społeczeństwo" (efekt Ma- harisziego) i zapewnić każdemu naro- dowi niepokonalność. Konstytucja tego światowego rządu uwzględniać miała konstytucje wszystkich państw, Transcendentalna Medytacja 3! pisma wszystkich religii, wszystk dzieła nauki i sztuki, literatury i ki tury. Od 1977 guru Mahesz rezydu w pałacu zbudowanym przez Rot schildów w Buckinghamshire (Wieli Brytania), skąd kieruje „światowy rządem epoki oświecenia". W swej ojczyźnie Warma i jej T.M. spotyka się z ostrą krytyk Zarzuca mu się rozwodnienie indyj kich tradycji w celu korzystnej sprzedania ich na zachodniej półkul Głównym celem ruchu jest utwi rżenie rządu, który by kierował świ; tem w „epoce oświecenia" za pośrec nictwem T.M. Ruch określa sieb jako inicjatywę, która łączy w sob: wszystkie uniwersalne oczekiwani ludzkości. W tym celu oferuje psyche technikę odprężenia i zwiększani świadomości, obiecuje uwolnić lud; od stresu i wszelakich chorób psyche somatycznych, a zwłaszcza od nałóg narkomanii. Słowo stres jest jednyr z kluczowych pojęć, przez które rozr. mię się reakcje alarmowe towarzyszą ce każdemu uszkodzeniu organizm lub zakłóceniu jego pracy, jak nad pobudliwość, wewnętrzny niepokó lęki, depresje, nerwice, zaburzeni snu, dolegliwości sercowe, astma alergie i in. T.M. proponuje przeciw ko takim reakcjom technikę relak sacji, nie tylko rozładowującą napię cia mięśni, ale także przynoszącą cał kiem nowe doświadczenia w osiąga niu wewnętrznego spokoju i opano wania, pogłębionej świadomości, krę atywnej inteligencji czy wręcz nie śmiertelności. Opierając się na wyobrażeniacł hinduistycznych, guru Mahesz opra cował swego rodzaju hierarchię świa domości, na którą składa się 7 róż nych stanów świadomości: głębok sen, marzenia senne, czuwanie, spo kojne czuwanie z poczuciem „ja jes tem", świadomość kosmiczna, udos- konalona świadomość kosmiczna wreszcie świadomość jedności. Obec- 394 Transcendentalna Medytacja ne w każdym człowieku niezmienne źródło kreatywnej inteligencji, będącej podstawową właściwością istnienia, może być łatwo przez każdego wykorzystane w życiu codziennym. W jaki sposób można osiągnąć źródło kreatywnej inteligencji, wyjaśnia przykład „pęcherzyka". Podobnie jak pęcherzyk powietrza powstający na dnie stawu i powiększający się w trakcie unoszenia się ku górze osiąga wielkość wystarczającą, by stał się dostrzegalny, dopiero gdy znajdzie się na powierzchni, także myśl rodzi się w najgłębszej warstwie podświado- mości, skąd wznosi się coraz wyżej, przez wszystkie warstwy podświado- mości, by osiągnąć poziom świado- mego ducha, gdzie może być ode- brana jako myśl. Kto zatem podczas medytacji wsią- dzie jak gdyby do wielkiego pęcherza myśli i zanurzy się wraz z nim od powierzchni świadomości poprzez wszystkie warstwy podświadomości aż do poziomu dna, nie tylko ogarnie swą rozbudzoną świadomością tę całą sferę, ale jednocześnie osiągnie „źródło inteligencji, energii i rado- ści", „kreatywną świadomość". Te- chnika ta nazywana jest T.M., ponie- waż człowiek podczas zanurzania się transcenduje, czyli przekracza, linię między tym, co świadome, a tym, co nieświadome. „Świadomość - siedlisko wszelkiej wiedzy, sfera wszelkich możliwości" - to myśl przewodnia MERU. Suma indywidualnych sta- nów świadomości wszystkich ludzi tworzy świadomość świata. T.M. ot- wiera przed medytującym „nieogra- niczoną" zdolność postrzegania, przy czym świadomość transcendentalna jest pierwszym stopniem, po którym następują cztery kolejne. Medytujący dociera do absolutnego bytu, do transcendentalnego prapodłoża, do świadomości Brahmy (-> hinduizm), a w ten sposób do źródła myślenia w ogóle. T.M. reprezentuje absolutną teorię nieśmiertelności. Kto ją regularnie uprawia, może „zawrócić proces sta- rzenia się"; np. czterdziestopięcioletni członkowie ruchu, którzy ją przez 7 lat regularnie uprawiali, obniżają swój wiek biologiczny o 15 lat i o tyleż lat mogą żyć dłużej. Wiekiem medytacyjnym nazywa się mierzony przez medytujących w latach i miesiącach okres, w którym praktykowana jest już technika T.M. Za efektem Maharisziego kryje się przekonanie, że idealne społeczeństwo świata powstaje już wtedy, gdy 1% wszystkich ludzi praktykuje opracowaną przez Maharisziego psy- chotechnikę. Nauczyciel i mistrz tej psychotech- niki, Warma, uważa się za tymczasowe ogniwo końcowe drugiego łańcucha tradycji „świętych mistrzów", się- gającego pierwszych nauczycieli Wed (- > wedyzm), którzy przez tysiąclecia nauczali prastarej wiedzy ludzkiej i żyli w wielkiej czystości aż po Siankarę (788-820), najwybitniejszego przed- stawiciela monistycznej filozofii we- danty. Założony przez Siankarę zakon mnichów Dasanami Sannjasi miał kontynuować tę naukę i drogę do „kosmicznej świadomości" za pośred- nictwem szeregu guru aż do 1941, kiedy to guru Dew (boski nauczyciel) Brahmananda Saraswati, nauczyciel Warmy, w wieku 72 lat dołączył do tego łańcucha tradycji „świętych mist- rzów", kontynuując „świętą tradycję Siankary". Sam Swami Saraswati (1868-1953) został przyjęty w wieku 34 lat do zakonu swego mistrza Swa- miego Krisznanandy podczas święta Kumbla Mela (-» hinduizm). Dlatego nauka o „kreatywnej inteligencji" i praktyka T.M. powiązane są z ciągiem tradycji wszystkich poprzednich mistrzów i mają nawet sięgać do bo- gów Brahmy, Wisznu i Siwy. Wielokrotnie krytykowano założy- ciela ruchu i mistrza jogi za to, że zrezygnował z postulatu ascezy wo- bec uczniów i sam prowadził kosz- towny i luksusowy tryb życia, co uzasadniał następująco: „Oddając się ascezie hamujemy jedynie duchowy postęp, albowiem życie jest w równej mierze materialne, co duchowe." Worldplan-Center, WPC (Centrum światowego planu), lub po prostu Center (centrum), to nazwa lokalnej grupy albo lokalnej bazy ruchu. Każde centrum stanowi numerowaną część światowej sieci baz. Formą or- ganizacyjną ruchu są kursy, w któ- rych medytujący uczestniczą odpłat- nie. Istnieje siedmiostopniowy plan opanowania psychotechniki T.M. Otwiera go wykład wprowadzający, służący pozyskiwaniu nowych człon- ków, po którym następuje wykład przygotowawczy i rozmowa osobista. Czwarty stopień kursu, wprowadzenie osobiste, ma z religijnego punktu widzenia najistotniejsze znaczenie. W trakcie tej rytualnej uroczystości inicjacyjnej osoba wtajemniczana otrzymuje od swego mistrza dobraną odpowiednio do jej wieku i skuteczną tylko dla niej mantrę (formułę magi- czną). Każdego ranka i wieczora należy 15-20 minut ćwiczyć medyta- cję, ciągle powtarzając mantrę po cichu. Za pomocą tej dźwięcznej sy- laby medytujący ma się zanurzyć w głębinach ducha i_w końcu osiągnąć poziom czystej świadomości (przykład pęcherzyka). Szczeble 5-7 siedmiostopniowego planu noszą nazwę kontrolnych seminariów, po- nieważ chodzi w nich o różnorodne sprawdziany praktyk medytacyjnych wprowadzanej osoby. Przeciwnicy T.M. krytykują upro- szczony dobór ćwiczeń jogi, a zwła- szcza zaniedbywanie integrującej kontroli oddychania. Ponieważ we- dług przekonań tego ruchu cała społeczność światowa stanie się idealną społecznością, gdy choćby 1% ludzkości posługiwać się będzie tech- niką T.M., 8 I 1972 opracowano dla żyjących wówczas 3,6 mld ludzi świa- towy plan przekazania wiedzy o nauce kreatywnej inteligencji. Zakłada on, że w każdym z 3600 centrów na świecie wykształci się po tysiącu nau- czycieli T.M., tak że na jednego nau- czyciela przypadnie 1000 osób. Nau- czyciele są działaczami ruchu speł- niającymi specjalne zadanie wprowa- dzenia zainteresowanych w arkana techniki T.M. (siedmiostopniowy plan). Szkolenie nauczycieli odbywa się każdorazowo w ramach Teacher Training Course, TTC (ang. trenin- gowy kurs dla nauczycieli), który kończy się spotkaniem z założycielem ruchu. W trakcie spotkania kandydaci składają „świętemu mistrzowi" de- T. jest ruchem powstałym w 1873 na wyspach Fidżi. Wywodzi się z pro- roczego zwiastowania wyspiarza Ndungumoi, a jego nazwa pochodzi od wody dającej tuka (nieśmiertel- ność). Ruch t., należący do -> kargiz- mu, czerpie głównie z tradycji mela- nezyjskich i zalicza się do -» nowych religii Oceanii. Na wyspach Fidżi, gdzie żyje mie- szana ludność melanezyjsko-poline- zyjska, z dawien dawna stykały się wpływy polinezyjskie z dziedzictwem melanezyjskim. Ta grupa wysp na Pacyfiku, położona na pomoc od No- wej Zelandii, odkryta w 1643 przez Tasmana, stała się w 1874 kolonią brytyjską. Twórca ruchu, wywodzący się ze starego rodu kapłańskiego, w swych wizjach spotykał się ze starymi boga- mi wysp Fidżi; identyfikował się z Ndengei, najwyższym bogiem, klarację lojalności i odbierają od niego swoje mantry. Dla koncesjonowanych nauczycieli i innych działaczy organizuje się Advanced Training Resource, ATR (ang. źródło zaawan- sowanego treningu). Nauczaniu i ćwi- czeniu umiejętności siddhi służą kursy siddhi. Przez pojęcie siddhi (sanskr. szczęście, doskonałość) rozumie się najczęściej zdolności nadprzyrodzone w sferze psychicznej (wiedza o przeszłości i przyszłości, intuicyjna wszechwiedza), fizycznej (stawanie się niewidzialnym, unoszenie się w powietrzu i poruszanie się siłą myśli) oraz ekologicznej (poskramianie żywiołów). Mają to potwierdzać trzy fotografie „szybujących" siddhów. W 1979 było ponoć 10 000 siddhów, czyli praktykujących siddhi. TUKA i przybrał nazwę Navosavakandua (człowiek, „który tylko raz mówi"). Tak nazywa się najwyższy sędzia na wyspach Fidżi, którego wyroki są ostateczne. Według proroczych zapowiedzi za- łożyciela wkrótce miał nastać nowy okres w dziejach świata. Wprowadzą go boskie bliźnięta i kuzyni najwyż- szego boga, którzy niegdyś po poto- pie przenieśli się na zachód, a teraz powrócą (sam bóg mieszka w jaskini na wyspie Vitilevu). Gdy nadejdzie czas totalnej odnowy świata, biali kolonizatorzy mieli zostać przepędzeni, by tubylcom przypadły wszystkie ich dobra cywilizacyjne. Wówczas na- stałaby dla wyspiarzy era wolności i szczęścia. Tym proroczym posłaniem Ndun- gumoi pozyskał rychło zdumiewająco dużą, zorganizowaną paramilitarnie rzeszę wyznawców. Kiedy w 1885 3< Tuka Nadzór nad poszczególnymi cen rami planu światowego sprawują gi bernatorzy; oni też ponoszą odpowi dzialność za świadomość T.M. w d; nym regionie. Są to wypróbowa; nauczyciele, którzy ukończyli ku dla gubernatorów, kosztujący n] w RFN 20 000 marek, oraz ku siddhi. Gubernatorzy mają praw nosić białe ubrania. O hierarchiczności ruchu świadc2 „grupa stu ośmiu", powołana prze Warmę elita 108 członków działajć cych jako gubernatorzy światov i ministrowie światowi, i tworzącyc World Plan Executive Council. Min strowie stoją na czele 10 ministerst' rządu światowego; pierwsze to min sterstwo rozwoju świadomości, dzk siatę zaś - zdrowia i nieśmiertelność wymienił dokładną datę powroti przodków, którzy pomogą w budo wie rajskiego państwa, został aresz towany przez władze kolonialne, ska zany na roboty przymusowe i wypę dzony. Umarł tuż przed zezwolenien na powrót z wygnania. Dla wyznawców t. ich przywódc; nie umarł, jego następcy w kierów nictwie wspólnoty są z nim w mis tycznym kontakcie. W t. ściśle prze strzegana jest organizacja służące zespoleniu wyznawców. Podczas ce- remonii przyjęcia nowy członek do- staje od posłańców proroczego zało- życiela butelkę wody tuka zaczerp- niętej ze źródła życia, zapewniającej nieśmiertelność. Tańce kultowe mają na celu przyspieszenie powrotu przo- dków, którzy przywiozą wyspiarzom na statkach dobra, w takiej obfitości posiadane przez białych kolonizato- TYBETAŃSKIE RELIGIE UGARYCKA RELIGIA UGROFIŃSKIE RELIGIE T.r. to pojęcie zbiorcze obejmujące powstałą w Tybecie religię ->• bon, utrzymującą się jeszcze we wschod- niej części tego kraju, oraz wprowa- dzony z zewnątrz -> buddyzm, który przybrał tu postać lamaizmu i jest dziś główną religią Tybetu. Tybetańczycy są ludem środkowo- azjatyckim należącym do mongoloi- dów. W Tybecie - największym gó- rzystym kraju świata, położonym między wschodnimi łańcuchami gór Sino-Tybetańskich, Himalajami na południu, Kaszmirem na zachodzie i systemem górskim Kunlun na pół- nocy - krzyżują się szlaki handlowe wiodące z Indii, Chin i Mongolii. Stolicą kraju jest położona na wyso- kości 3630 m Lhasa. Chcąc pozbawić politycznego wpływu religię bon, będącą pierwotną formą tybetańskiej religii narodowej i mającą oparcie w potężnych rodach arystokratycznych, król Srongbtsan- sgampo (609-650) wprowadził w 632 buddyzm. Za panowa- nia Khri-srong-lde-btsana (742-797) został on podniesiony do rangi religii państwowej. Na początku VIII w. przybył do Tybetu z Indii słynny buddyjski mnich Padmasambhawa, który połączył wyobrażenia buddyjs- 1 Baal 2 piorunem, Ugarit, wapień (XVH-XV w. przed Chr.). Paryż, Luwr 2 Wielka bogini, Ugarit, kość słoniowa (XIII w. przed Chr.). Paryż, Luwr kie z rodzimą religią bon; tak powstał lamaizm, będący tybetańską formą buddyzmu. Ze szkoły rNin-ma-pa (zał. ok. 800) wzięły początek lamaistyczne se- kty Czerwonych Czapek i Żółtych U.r. jest religią nazwaną od miesz- kańców starożytnego miasta handlo- wego Ugarit na wsch. wybrzeżu Mo- rza Śródziemnego na północ od Lata- kii, w pobliżu dziś. Ras Szamra (Sy- ria). Należy do religii -> kananejs- kich, -* semickich i -> Azji Połu- dniowo-Zachodniej. Jako miasto handlowe, jak również centrum religijne i polityczne tego kananejskiego królestwa, Ugarit przeżywał swój rozkwit zwłaszcza w 1. 1500-1000 przed Chr. Samodzielni królowie Ugaritu (XVI-XV w. przed Chr.) podbici zostali ok. 1360 przed Chr. przez Hetytów, a miasto uległo zburzeniu podczas najazdu ludów morskich. Według u.r. na czele bogów stał mądry i dobry bóg, ojciec lat, El. Jego U.r. (albo fińskougryjskie) to zbiorcze określenie religii Ugrofinów we wschodniej Europie i zachodniej Syberii. Do u.r. należą religie: -» fińs- ka, -» Lapończyków i -> węgierska, a także religie żyjących dziś w Rosji Umbanda jest -> nową religią bra- zylijską pochodzenia afroamerykańs- kiego, której wyznawcy odzwiercied- Czapek. Do Czerwonych Czapek na- leżą: bKa-brgyud-pa (zał. ok. 1100) i Sa-skja-pa (zał. 1100), do Żółtych Czapek zalicza się bKa-gdams-pa (zał. 1038), z której wyrosła założona przez Tsongkhapa (1356-1419) imię stanowiło wręcz nazwę boga jako takiego. El był ojcem bogów i ludzi, twórcą wszystkich rzeczy, a jego małżonka Aszerah - matką bogów; córka nazywała się Anat; jej bratem był Baal. Młodzieńczy bóg wegetacji Baal (pan, mistrz) panował nad deszczem powracającym periodycznie w odpo- wiednich porach roku. Według l Księgi Królewskiej (18) jego kapłani błagali go, by zakończył czas suszy. Przeciwieństwo Baala stanowił Mot, bóg gorącej pory roku, żniw, ale również suszy i śmierci. Zgodnie z mi- tem Mot uprowadzał co roku Baala do świata podziemnego, a wtedy na ziemi nastawa! czas suszy. Anat, siostra Baala, jako bogini sił żywotnych opłakiwała jego śmierć, rozdrapywa- Estończyków, Karelów, Komiaków, Permiaków, Udmurtów, Mordwi- nów, Chantów i Mansów. Praojczyzną ludów mówiących ję- zykami ugrofińskimi i religii ugro- fińskich są obszary dzisiejszej śród- UMBANDA lają rasową różnorodność Ameryki Południowej. Według etymologii bantu wyraz umbanda składa się Umbanda 39' szkoła dGe-lugs-pa (szkoła cnoty) znana pod nazwą Zakonu Żółtycl Czapek lub Żółtego Zakonu. Mia on polityczną i religijną przewagi w Tybecie aż do włączenia kraju dc Chin. ła piersi i poszukiwała brata; kied} odnajdywała go w świecie podziem nym i uwalniała, rozpoczynał się no wy czas kwitnienia i żyzności. Bogien pierwotnego, ziemskiego morza, sto- jącej wody - w przeciwieństwie dc bieżącej wody deszczu-był Yam albc Jam (morze). Trwające od 1929 prace wykopalis- kowe w Ugarit przyniosły znaczne znaleziska z XV w. przed Chr.; od- kryto m.in. pałac królewski i archi- wum królów Ugaritu. Z historycz- nego punktu widzenia mitologiczne i kultowe teksty z Ugaritu są szczególnie ważne dla rozumienia -» izraelic-kiej religii. I tak np. niektóre wersety w Księdze Psalmów są prawie do- słownymi przekładami wierszy uga- ryckich. kowo-północnej Rosji nad górną Wołgą i Oką, skąd rozprzestrzeniły się one ok. 2000 r. przed Chr. na wschód i zachód. Najpierw wyodręb- nili się Ugrowie (wśród nich Węgrzy), a następnie Finowie. z przedrostka u, wskazującego na sztukę leczniczą, i rzeczownika mban- da, należącego do ki-mbanda (arcy- Części świata Liczba wyznawców u. % ogółu wyznawców u. 1. Azja 2. Ameryka Płn. 3. Ameryka Łac. 4. Europa 5. Oceania 183 361 000 121 000 71 000 60000 20000 99,9 0,1 6. Afryka 7. Obszar b. ZSRR 12000 183 646 000 100,0 Kraje Liczba wyznawców u. Religia większości % ogółu wyznawców u. 1. Chiny (ChRL) 165 200 000 _ 90 2. Chiny (Tajwan) 9 810 000 - 5,3 3. Hongkong 2 240 000 - 1,2 4. Malezja 2 070 000 - U 5. Singapur 1 364 000 większość 0,8 6.-S6. Inne kraje 2 964 000 większość 1 x 1,6 183 646000 religia większości 2 x 100,0 UNIWERSIŚCI NA ŚWIECIE UNIWERSIŚCI W POSZCZEGÓLNYCH KRAJACH 398 Umbanda kapłan, czarownik). Brazylijsko-por- tugalska interpretacja wyodrębniająca cząstki um (jedno) i banda (chorągiew, religia), sugerująca aspiracje do religii uniwersalnej, jest mylna i ten- dencyjna. Ta najszybciej rozwijająca się religia w kraju Ameryki Łacińskiej o naj- większej liczbie ludności, w zorgani- zowanych formach istniejąca od 1941, liczy ok. 6000000 wyznawców w ok. 100 000 gmin. U. jest nazywana w Brazylii „czwartą religią" po kato- licyzmie, protestantyzmie i spirytyz- mie. Należy ona do kultów macumba; określenie to oznacza w afrykańskim Mozambiku i na Madakaskarze drze- wo, pod którym obywają się zgroma- dzenia religijne. Kult u., który dawniej był zabro- niony przez rząd, a następnie tolero- wany, dziś jest akceptowany i może być celebrowany publicznie. Afry- kańscy niewolnicy, masowo sprowa- dzani na terytorium Brazylii po zdo- byciu go w 1500 dla Portugalii przez P. Cabrala, w ciągu stuleci przejęli wprawdzie język swoich panów kolo- nialnych i formalnie również ich chrześcijańską (katolicką) religię, ale potajemnie pielęgnowali swoje afry- kańskie dziedzictwo. W 1888 zniesiono w Brazylii bez odszkodowań nie- wolnictwo i setki tysięcy Murzynów napłynęło z plantacji trzciny cukro- wej i tytoniu do miast, gdzie dziś żyje ponad 40% ludności. W kulcie u. stopiły się tradycyjne formy religijności afrykańskiej - wy- stępujący u Jorubów kult kapłański candomble i charakterystyczny dla plemion Bantu kult uzdrowicielski macumba - z elementami chrześcijań- skimi i indiańskimi. I tak np. bóstwa zachodnioafrykańskie, przeważnie noszące imiona występujące u Joru- bów, są utożsamiane z postaciami biblijnymi i świętymi katolickimi, nie- kiedy ponadto z bogami indiańskimi. Bogowie i duchy dzielą się na dwie kategorie - dobrych Orixa albo Orichsa i złych Exu albo Eschu. Kwintesencją dobra, stwórcą, władcą nieba i żywicielem jest Olorun, któremu podlegają wszystkie dobre duchy, dzielące się hierarchicznie na 7 linii z 7 podgrupami w każdej. Olorun równa się chrześcijańskiemu Bogu Ojcu, tak jak Oxala bądź Oschala ma odpowiednik w Jezusie Chrystusie. Dzięki sile Ifasa, równego Duchowi Świętemu, człowiek może wejść w kontakt z dobrymi duchami. Nha- San, bogini wiatru i burzy, przypomina św. Barbarę, a bóg wojny Ogun jest utożsamiany ze św. Jerzym, zabójcą smoka. Omulu, bóg-uzdro-wiciel, czczony na cmentarzach, ma swój odpowiednik w biblijnym Łazarzu lub św. Rochu. Oxoce, bóg myślistwa, i Xango, bóg burzy, mają podobne pole działania jak św. Sebastian czy św. Hieronim. Jemanja, bogini morza, jest opie- kunką rozbitków, jej główne święto obchodzi się 2 lutego jako uroczys- tość „Naszej Miłej Pani od Żeglarzy". Ta bogini identyfikowana bywa z chrześcijańską dziewicą Marią i czarną patronką Brazylii, Nossa Senhora de Aparecida, a zarazem z indiańską boginią rzek Jarą. Utożsamiany z biblijnym szatanem Exu-rei (król Exu) to przywódca złych duchów, zmuszany do cofnięcia skutków swoich złych czynów. Ponieważ zbawienie jest nie tylko dobrem pośmiertnym, lecz obejmuje również szczęście tu i teraz, dąży się do eliminowania biedy i cierpienia. Najwyższy nakaz stanowi miłość jako „prawo umbandy". W pobliżu stołe- cznej Brasilii mieszkają umbandyści w spółdzielczych osiedlach i żyją we wspólnocie majątkowej. U. rozwija wiele inicjatyw społecznych, posiada również wydawnictwa i radiowe stacje nadawcze. W u. niezwykle doniosłą rolę od- grywa kult. Bogato rozbudowane ce- remonie służą uświęcaniu etapów lu- dzkiego życia, jak narodziny, zaślubiny i śmierć; dla uczczenia natury odprawiane są rytuały w górach i la- sach, przy wodospadach, nad brzegami rzek i morza. Charakterystyczna modlitwa brzmi: Wołamy do Jemanji i do Nha-San o oczyszczenie naszych uczuć, by unieśli precz wszystkie nieczystości przez święte fale mórz, przez przenajświętsze wody rzek i przez boskie tchnienie wiatru. Walamy do Xango, by zesłał nam promień światła i iskrę swej niezmierzonej siły, abyśmy ujarzmili nawałnicę naszych wewnętrznych furii. Walamy do Oguna... Wołamy do Oxoce... Walamy do Omulu... Kult obejmuje oprócz modlitwy, śpiewu i tańca również składanie da- rów ofiarnych, jak kwiaty, potrawy, relikwie, despaczo (port. wysyłka). Ceremoniom kultowym przewodzi kapłan noszący tytuł babalao (ojciec boga, ojciec świętych). Hierarchiczną strukturę gminy tworzą następujące szczeble: ganga alufa (prezydent), alufa, embanda, babalorisza (przewodnicy kultu), ogan (kapłan pomocniczy), filhas i fil-hos de santo (media), sambas, cam-bones (służebnicy), wreszcie wewnętrzna i zewnętrzna gmina kultowa. Na czele wspólnoty religijnej stoi Su-premo Conselho Sacerdotal Afro--Brasileiro (Najwyższa Afrobrazy-lijska Rada Kapłanów). Posiedzenia kultowe odbywają się w terreiro (port. podwórze, teren). U. jest wprowadzoną przez J.J.M. de Groota (1854-1921) naukową na- zwą wspólnej religii narodu chińs- kiego. Wyrosła ona ze starochińskiej religii imperialnej, w ciągu prawie 4000 lat przejawiała się w różnych formach (-> taoizm, -> konfucja- nizm, chiński -» buddyzm) i w części je ponownie zintegrowała. Połączenie trzech religii: taoizmu, konfucjanimu i buddyzmu, nazwano ta-chiao (wielka nauka), w przeciwieństwie do siao- chiao (mała nauka) - islamu. U. wyraża ukierunkowany na uniwer- sum (łac. wszechświat) sposób myś- lenia i życia, dzięki któremu indywi- dualne bytowanie człowieka zostaje zharmonizowane z prawem świata określającym kosmos. Według uni- wersistów niebo, ziemia i człowiek to trzy składniki świata, który stanowi uniwersum, a komplementarność i harmonia wszelkich zjawisk makro- kosmosu i mikrokosmosu obejmuje wszystkie dziedziny. U. zalicza się do religii -> chińskich i do religii -> świa- towych. Ogólna liczba uniwersistów wynosi obecnie 183 646 000, co stanowi 3,4% ludności świata. Spośród nich 99,9% żyje w Azji. U. jest reprezentowany w 56 krajach. W Singapurze uniwersi- ści stanowią 53,9%, n,a Tajwanie 48,5%, w Hongkongu 47,4%, a w Makau 54,4% ogółu mieszkańców. W Europie jest 28 000 uniwersistów we Francji i 13000 w Holandii. W języku chińskim brak słowa na określenie pojęcia religia. Dwoma wchodzącymi tu w grę wyrazami są chiao i li, przy czym li oznacza obrzęd związany z ołtarzem i naczyniem ofiarnym, natomiast chiao oznacza naukę. Zarówno w makrokosmosie nieba i ziemi, jak i w mikrokosmosie życia panuje dualizm sił biegunowych jang (yang) i jin (yin). Jang oddziałuje UNIWERSIZM w sferze zewnętrznej i symbolizuje to co męskie, aktywne i twórcze, co jest suche, jasne i ciepłe. Jego odpowied- nikami są kolor czerwony, liczba nie- parzysta, słońce, niebo i południe, dlatego wzrasta i zwycięża w lecie. W symbolice I-czing pierwiastek jang jest przedstawiany w postaci linii cią- głej. Jin oddziałuje w sferze wewnętrznej i symbolizuje to co żeńskie, bierne i uległe, wilgotne, ciemne i zimne. Jego odpowiedniki to kolor czarny, liczba parzysta, księżyc, ziemia i pół- noc, dlatego jin rośnie i zwycięża zimą. W symbolice I-czing przedstawia się jin w postaci linii przerywanej. Jin i jang są siłami wzajemnie się uzupełniającymi i będącymi zarazem w konflikcie, na przemian zastępują- cymi się lub współdziałającymi ze sobą w jednym wspólnym cyklu. Tworzą zatem parę będącą u podst; dwoistości wszelkich rzeczy. Obie siły biegunowe jin i jang tw rżą razem nadrzędne tao (droga). ' wieczna, uniwersalna zasada okres porządek kosmosu, sfery państwow i etycznej oraz kultu. Podstawą mc liwej harmonii makrokosmosu i n krokosmosu jest to, że wielkie zj wiska wszechświata, żywioły, plan ty i strony świata, pory roku it współgrają ze zjawiskami w żyć człowieka. Pięć żywiołów wu ksing, będącyi siłami sprawczymi, pozostaje w cią łej wzajemnej interakcji i wywołu wielorakie procesy w przyrodzie. Wszechświat wypełniają liczni b gowie. Dobre istoty (sień lub si wywodzą się od jang, zaś złe (kuei h kwei) - od jin. Bóstwa - na wzi elementy drewno ogień ziemia metal woda strony świata wschód południe środek zachód północ planety Jowisz Mars Saturn Wenus Merkury zjawiska atmo- deszcz ciepło wiatr przejrzy- zimno sferyczne stość pory roku wiosna lato o jesień zima pory dnia rano południe o wieczór noc kolory zieleń czerwień żółć biel czerń narządy ŻÓłĆ płuco serce wątroba nerka zmysły węch wzrok czucie smak słuch smaki kwaśny gorzki słodki ostry słony cnoty miłość obyczajność wierność sprawie- mądrość dliwość 400 Uniwersizm / Uniwersistyczny zespól palacowy (pałac cesarski Gugong w Pekinie, Chiny) 1. Wumen (brama poludniowa) 2. Taihe Men (Brama Najwyższej Har- monii) 3. Taihe Dian (Hala Najwyższej Har- monii) 4. Zionghe Dian (Hala Doskonalej Harmonii) 5. Baohe Dian (Hala Utrzymania Har- monii) 6. Wenhua Dian (Hala Literackiego Rozkwitu) 7. Wujing Dian (Hala Dzielności Wojs- kowej) 8. Qianqing Men (Brama Boskiej Czys- tości) 9. Quiang Gong (Paląc Boskiej Czystości) 10. Dżiaotai Dian (Hala Styku Nieba i Ziemi) 11. Kunning Gong (Paląc Ziemskiego Spokoju) 12. Kunning Men (Brama Ziemskiego Spokoju) 13. Qinan Dian (Hala Cesarskiego Spo- koju) 14-19. Palące 20. Hala Fengksian Dian 21-24. Bramy 25. Hala Huangdżi Dian 26. Paląc Ningsiou Gong 27. Brama Jangksing Men 28. 129. Hale 30. Paląc Czuksiu Gong 31. Hala Tihe Dian 32. 133. Pałace 34.-3G. Hale 37. Brama Sienwu Men 38. Brama Ksihua Men 39. Brama Donghua Men hierarchii urzędniczej - podzielone są na klasy i mogą być czczone tylko przez osoby odpowiadające im rangą. Jedynie cesarz oddaje cześć najwyż- szemu bogu nieba Siang-ti (władca na wysokości), którego pałac znajduje si? w centrum niebios, na wielkim niedźwiedziu, na najwyższym z 9 sto- pni nieba, do których dostępu strzeże niebiański wilk Syriusz. Siang-ti na- gradza ludzi cnotliwych i karze win- nych. Kiedy cnota w jakiejś dynastii się wyczerpuje, odbiera panującemu mandat niebios (tien-ming) i przeka- zuje go osobie godnej. W dynastii Czou (ok. 1000-256 przed Chr.) tien (niebo) został utożsamiony z Siang-ti, który odtąd zwał się Huang-tien Siang-ti (dostojne niebo, władca na wysokości). Corocznie (do 1913) w dniu zimowego przesilenia dnia z mocą cesarz składał ofiarę bogu niebios w największym sanktuarium imperium - tien-tan (Świątyni Nie- ba), w południowej części Pekinu, na ołtarzu nieboskłonu. Cesarz jako mandatariusz najwyższego bóstwa noisił tytuł tien-cy (syn nieba). Ponie- waiż będąc najwyższym kapłanem łą- czył niebo i ziemię, w dniu letniego 2 Symbol jin-jang w obramowaniu 8 tri- gramów. Londyn, Welcome Institute ofthe History of Medicine 3 Cesarska Świątynia Nieba (1420, odres- taurowana w 1896). Pekin przesilenia składał też ofiarę państ- wową bóstwu ziemi Hou-tu na kwad- ratowym tarasie ołtarzowym w pół- nocnej części Pekinu. Bogu cesarstwa Hou-tu podporządkowane były wszystkie bóstwa państw lennych i re- gionów, którym ofiary państwowe składali wysocy urzędnicy prowin- cjonalni. Lud mógł składać ofiary bóstwom lokalnym. Ponieważ wszystkimi częściami ko- smosu władają moce duchowe, im również należy oddawać cześć. Ist- nieje sześć mocy godnych uwielbie- nia: prócz nieba i ziemi są to moce reprezentujące cztery strony świata. Za siedmiu regentów uważa się prócz słońca (ji) i księżyca (jueh) pięć planet (chen), z których każda odpowiada jednemu z pięciu elementów (np. Jo- wisz - drewnu). Duchy górskie panują na czterech górach będących od- powiednikami czterech stron świata, przy czym od czasów dynastii Czou centrum stanowi piąta góra. Duchy rzek mają swoje odpowiedniki w czte- rech rzekach, przy czym Ho-po uwa- żany jest za pana Żółtej Rzeki. Do końca dynastii Czou składano mu corocznie w ofierze dziewczynkę, którą wtrącano w tonie rzeki jako ob- lubienicę. Spośród pięciu duchów opiekuńczych domostwa szczególnej czci doznają duchy ogniska domo- wego i drzwi. Szczęście człowieka polega na tym, że jen-tao (droga człowieka) harmo- Uniwersizm 4 nizuje z tien-tao (droga nieba). C czasów Hsia (2201-1766 przed Ch uznawane są podstawowe obowiąz etyczno-religijne, narzucone każd mu człowiekowi przez niebiosa. O noszą się one do pięciu relacji społec nych: 1. Ojciec i syn powinni się nawzajen, kochać. 2. Stosunki między panującym a pod- danym powinna cechować sprawied- liwość. 3. Mężczyzna i kobieta mają wobec siebie szczególne obowiązki moralne, 4. Młodsi muszą okazywać szacunek starszym. 5. Przyjaciele powinni być sobie wierni. Istnieje 5 rodzajów rytuałó1 1. rytuały szczęśliwej wróżby, pół czone z ofiarami i darami dla duchó przodków; 2. rytuały pogrzebów 3. rytuały wojenne; 4. rytuały gości ności związane z wizytami i posels wami; 5. radosne rytuały weseli i świąteczne. Duże znaczenie przypisuje się ki towi przodków, z którymi potor kowie utrzymują więź, okazując i szacunek. W każdej rodzinie skłac się duchom przodków ofiary. Dre\ niane tabliczki z imionami i tytułat zmarłych oraz datami ich urodź i śmierci przechowywane są w specjt nym pomieszczeniu domu; 1. i l dnia każdego miesiąca składa s przed nimi ofiary, a w święta tak: pożywienie. Dusza zmarłego staje się duche przodka, gdy po upływie okresu żal by tabliczka z jego nazwiskiem zi stanie zaniesiona do sali przodkói Wraz z dojściem nowego przodl maleje znaczenie jego poprzednik Duchy przodków zadowolonyc z okazywanej czci nazywają się Się natomiast złe duchy przodków, o kti rych potomkowie niedostateczn dbają, zwą się Kuei. Spośród świąt wymienić należ święto łodzi smoka, połączone z w 402 The Way International ścigami łodzi w kształcie smoka, święto lampionów, czyli święto świateł, i święto noworoczne, którego główną część stanowi oddawanie o północy czci zmarłym. Tien-tan (obszar ofiarny nieba) to Świątynia Nieba, obiekt o powierz- chni 273 ha w południowej części Pekinu (1420 po Chr.). Tutaj znajduje się ołtarz nieboskłonu (1530 po Chr.) na trzystopniowym kamiennym tarasie ze schodami prowadzącymi z czterech stron świata. Na najwyższej płycie tarasu po stronie północnej umie- szczona jest zwrócona ku południowi tablica siang-ti, obok której uszerego- wane są tablice cesarskich przodków. Na drugim tarasie znajdują się tablice z imionami innych bóstw (słońca, księżyca). Według dawnej kosmologii chińs- kiej okrągłe sklepienie niebieskie ob- raca się wokół swej osi nad ziemią otoczoną morzem, która ma kształt kwadratu. Oś nieba, przebiegająca przez Gwiazdę Polarną, wskazuje na Chiny, stąd Chińczycy nazywają swój kraj czung kuo (imperium środka). Zachodnia nazwa Chin wywodzi się od nazwy dynastii Czin (265-420 po Chr.). Wszystko, co się zachowało z pism chińskiej starożytności, zawdzięczamy niemal wyłącznie działalności kolekcjonerskiej i redakcyjnej Kung- -cy (551^179; -> konfucjanizm). Wu- -czing (Pięcioksiąg) to zbiorcza na- zwa pism kanonicznych chińskiej religii państwowej. I-czing (Księga przemian) - także I-king, I-gingi Ji-king - to księga przepowiedni powstała w YII/II w. przed Chr., za panowania dynastii Czou (ok. 1050-256 przed Chr.), w nawiązaniu do praktyki kapła-nów- wróżbitów. W 213 przed Chr. Szy- huang-ti nakazał spalić wszystkie księgi konfucjańskie, ale oszczędził I-czing. W księdze tej wszystko skupia się wokół przeciwieństw wyrażających się w jin i jang. Podstawę stanowią 64 heksa-gramy składające się z 6 położonych jedna nad drugą linii ciągłych (jang) i przerywanych (jin). Do tych heksa- gramów dodano w czasach później- szych sentencje i przypisy objaśnia- jące poszczególne linie, a ponadto 10 komentarzy. Siu-czing bądź Siu-king (Księga dokumentów) to księga historyczna zawierająca zapisy dotyczące lat 2357-627 przed Chr. Jest to swego rodzaju zwierciadło książęce z prze- mówieniami i instrukcjami rządzą- cych, przeznaczone dla ich następ- ców. Składa się z czterech części: z roczników Ju i trzech dynastii - Hsia, Czang i Czou. Najstarszą, anonimową poezję chińską z VIII/VI w. przed Chr. za- wiera Si-czing lub Si-king (Księga pieśni). Obejmuje ona 305 pieśni - hy- mny wraz z tekstami śpiewanymi podczas ceremonii ofiarnych. Pieśni te dzieli się zwykle na trzy grupy: Feng - liryczne pieśni ludowe, Ja - pieśni artystyczne i Sung - pieśni ofiarne. Opiewają one radości i troski ludu, miłość i wesele, żniwa i życie chłopów, ból rozstania i szczęście spotkania oraz święta dworskie i uro- czystości ku czci przodków. Pieśni z reguły składają się z wersetów, z których każdy zawiera 4 słowa, przy czym liczba zwrotek i rymów jest różna. Li-czi lub Li-Ki (Zapiski o obrzę- dach) są dziełem zbiorowym pow- stałym w III-I w. przed Chr. Zawierają 6 uniwersistyczno-konfucjańskich traktatów poświęconych rytuałom, kalendarzowi, muzyce i etyce państ- wowej. Czun Cziu lub Czun-tsiu (Wiosny i jesienie) jest czymś w rodzaju pod- ręcznika etyki państwowej; opisuje okres 722-481 przed Chr. Te roczniki wiosenno-jesienne z księstwa Lu są głównym źródłem wiedzy o wyobraże- niach religijnych tamtych czasów. Chronologia Okres przed Chr. 1027-771 Pierwsi królowie. VIII/VI w. Si-czing (Księga pieśni). VII/II w. I-czing (Księga przemian). 206 przed Chr.-220 po Chr. Dynastia Hań. 140-87 Cesarz Wu-ti. Okres po na r. Chr. 1368-1644 Dynastia Ming. 1420 Pekin: rezydencja cesarska i Świątynia Nieba. 1627 Pekin: Zakazane Miasto - trzy hale kultowe. 1644-1911 Dynastia mandżurska Cing. 1900-1901 Powstanie bokserów. 1912-1949 Republika Chińska. od 1949 Chińska Republika Ludowa. wersyteckich, jest farma założyciela pod New Knoxville w stanie Ohio w USA. Ten ruch pobudzenia, wywodzący się z -> chrześcijaństwa, należy do -> nowych religii Ameryki Północnej. Urodzony w 1916 w Ohio założyciel W.I. uzyskał w Pike's Peak Theo- logical Seminary stopień magistra i doktora. Następnie przez pewien czas był duchownym Evangelical Epi-scopal and Reformed Church, z którego wystąpił definitywnie w 1958 z powodu głoszenia poglądów nie- zgodnych z nauką swego kościoła, po sporach z jego kierownictwem. Już w 1942 miał objawienie, podczas którego Bóg udzielił mu odpowiedzi na wieloletnie pytanie o „klucz do pręż- nego i zwycięskiego życia". Jeśli roz- głosi to posłanie, Bóg przekaże mu słowo, „jakie od I wieku już nie było znane". Odtąd Wierwille we własnej audycji radiowej Chimes Hour Youth Caravan-przemianowanej w 1955 na The Way - zwracał się do większego kręgu słuchaczy, a od 1953 zaczął rozpowszechniać na szerszą skalę swoją naukę pobudzenia. Prowadził kursy biblijne pod nazwą Power for Abundant Living, PFAL (Siła do życia w pełni), które dziś stanowią podstawę ruchu W.I. Głosił swoim zwolennikom odkrytą przez siebie prawdziwą naukę apostołów, tak by mogli się odwoływać do idealnego Yictor Paul Wierwille, założyciel The Way International biblijnego wzoru pierwotnej wspól- noty. Uchodził wśród nich za naj- większego nauczyciela Biblii od czasu św. Pawła, ponieważ ujawniał nie rozpoznane dotąd treści Słowa Bożego. Wierwille umarł 20 V 1985. Ruch W.I. obiecuje swoim wyzna- wcom, że otrzymają wszystko, czego pragną, i że wszystkie ich problemy zostaną rozwiązane, gdy będą w pełni pouczeni. Aby osiągnąć ten cel, muszą jednak uczestniczyć w stworzonych przez swego przywódcę kursach PFAL, co wiąże się z opłatą 100 - 150 dolarów. Trzytygodniowy podstawowy kurs biblijny powoduje, że praw- WEDYZM Wedyzm 4( dziwa wiara utrzymuje z dala chon by i zapewnia dobrobyt. Po kurs podstawowym następuje kurs koi struktywny, a potem kurs dla z; awansowanych. Absolwent ostatnii go kursu może oddać się do dyi pozycji kierownictwa jako Word ov( the World - Ambassador (Światów ambasador słowa). Musi wówczas cc dziennie przynajmniej 8 godzin pn cować dla W.I. i może prowadzi kursy biblijne PFAL. Na trzyletnii kursie treningowym The Way Corp kształci się kadry kierownicze, któi m.in. na podstawie specjalnego foi mularza dokonują codziennie ,,anal: zy wykupionego czasu". Struktura organizacyjna ruchu jes hierarchiczna, można ją przyrówna do drzewa. Wierwille i jego najbliżs współpracownicy w centrum ruchu t korzenie, międzynarodowa organiza cja W.I. - pień, członkowie spośrói jednego narodu albo państwa - kona ry, kilka grup w jednej miejscowość lub mieście - gałęzie, poszczególn grupy - gałązki, pojedynczy człon kowie - liście. Ruch W.I. ma własne farmy, szko ły i nieruchomości. We własnym wy dawnictwie ukazuje się m.in. „Thi Way Magazine - For People Whi Love God and His Word" (Magazyi Droga - dla ludzi, którzy kochaj; Boga i jego słowo) w nakładzie 10 00( egzemplarzy. THE WAY INTERNATIONAL W.I. (Droga Międzynarodowa) to powołany do życia w 1953 w USA przez Amerykanina Yictora Paula Wierwille'a (1916-85) religijny ruch wskrzeszenia. W RFN ruch ten nosił nazwę Der Weg - Gesellschaft fur biblische Forschung, Unterweisung und Gemeinschaft (Droga - Towa- rzystwo Biblijnych Badań, Nauczania i Wspólnoty). Międzynarodową siedzibą 60 000 zwolenników, rekru- tujących się po części z kręgów uni- Przez w. rozumie się indyjską religię aryjskiej ludności napływowej (1500- 900 przed Chr.), udokumentowaną literacko w czterech zbiorach Wed (sanskr. wiedza; z sanskrytu zostały zaczerpnięte również inne przytaczane w tekście indyjskie nazwy). Przekazane w nich święte for- muły, hymny i sentencje podkreślają prymat wiedzy w religii wedyjskiej, która stała się podstawą następującego po niej -> braminizmu i późniejszego -> hinduizmu. Przez północno-zachodnie przełę- cze górskie indyjskiego subkonty- nentu przenikały do doliny Indusu w 1. 1800-1600 przed Chr. ludy indo irańskie, składające się z wielu ko- czowniczo-pasterskich plemion. W 2 tysiącleciu przed Chr. nastąpiła wielka indoeuropejska wędrówka ludów które przybywały do Azji Płd.-Za- chodniej z dziś. Rosji Południowe: i Azji Środkowej. Wojowniczy pas- Wedyzm 404 Wedyzm terze-koczownicy zniszczyli tamtejszą wysoko rozwiniętą kulturę miejską Drawidów wiodących osiadły tryb życia i częściowo wyparli ich do Indii Południowych. Najpierw zasiedlili Pendżab, czyli krainę Pięciorzecza, a następnie największą część pomoc- nych Indii, którą nazywali Bharata- warsza. Przybysze mieli jasną skórę i nazywali siebie Ariami (aria, goś- cinni, szlachetni), w odróżnieniu od ciemnoskórych tubylców, którzy po- padli w stan poddaństwa i stali się niewolnikami (dasia, dąsa). Później- sze określenie kasty (warna, barwa) wywodzi się z rozróżnienia jasnoskó- rych zdobywców i ciemnoskórych poddanych. Stworzenie świata Zgodnie z hymnem o stworzeniu świata w Rygwedzie (X, 129) na po- czątku świata nie istniał ani byt (sat), ani niebyt (asat), lecz tylko „jedno" (ekam), niepodzielna całość, i absolut, zwane także złotym embrionem (złote żółtko, jajo światów), złotym zarodkiem lub prazarodkiem. Po- wstawało ono, tzn. przejawiało się, przez potęgę ascezy (tapas) i zrodziło pożądanie (karna), zalążek świado- mości. Przez to niebyt, transcendentny absolut, został oddzielony od bytu, będącego jego zewnętrznym prze- jawem. Potęga pożądania powołała do życia znany nam świat zjawisk, form i nazw. Ze stworzeniem świata, który powstał za sprawą istot (wiś- wakarman), mocy czarodziejskich (maja), ascezy bądź pożądania, wiąże się szereg bogów. Istniejące na początku „jedno" było według wyobrażeń wedyjskich - zgodnie ze znanym hymnem o stwo- rzeniu z Rygwedy (X, 90) - praan- droginem, tworem dwupłciowym. Rozszczepił się on na zasadę męską i żeńską i spłodził syna zwanego Pu- rusza. Ten został złożony w ofierze i poćwiartowany, a z jego ciała po- wstał świat ze swym systemem kas- towym. Według wedyjskich wyobrażeń o świecie uniwersum składa się z trzech sfer: nieba, przestworzy i ziemi. Ta ostatnia ma kształt kwadratu lub płyty i jest otoczona wodą. Dewowie i asurowie Ponieważ według wierzeń wedyjs- kich świat jest pełen istot, mocy i sił, które mogą sprzyjać lub szkodzić ludziom, panteon w. przedstawia próbę zrozumienia ogółu zjawisk przyrodniczych, uchwycenia istoty i działania mocy ponadziemskich w ich niepowtarzalności i wzajemnych związkach oraz znalezienia od- powiedniego sposobu postępowania z nimi. Dlatego w świecie bogów wedyjskich przeważają personifiko- wane siły przyrody, moce czarodziejskie i pojęcia etyczno-społeczne. W Rygwedzie występują 33 bóstwa, po 11 w każdej ze sfer wszechświata. Bogowie niebios, przestworzy i ziemi dzielą się na dwie klasy: dewów, któ- rym przewodzi Indra, i asurów z Wa- rana na czele. Dewowie (dewa, bóg) są po części czystymi bóstwami natury: Djaus Pi- tar (ojciec niebo) to bóg niebios. Jego małżonką jest Prythiwi Matar (matka ziemia). Ta para prabogów uosabia niebo i ziemię. Są oni rodzicami więk- szej liczby bogów, takich jak Uszas, Indra, Agni, Surja. Utożsamiane z bykiem i krową pierwotne bóstwa czczone są jako symbol płodności. Uszas (jutrzenka), bogini zorzy po- rannej, oświetla swymi promieniami wrota niebios. Jest ona najważniejszą boginią wedyjskiego panteonu, nie- biańską córką prabogów, siostrą boga słońca Surji. W towarzystwie dwóch Aświnów pojawia się rankiem na swym wozie zaprzęgniętym w siedem krów, symbolizujących siedem dni tygodnia. Ok. 20 hymnów Rygwedy czci ją jako milutką tancerkę z obnażonymi piersiami, dawczynię dziennego światła. Surja (słońce) to bóg słońca, którego promienie rozświetlają ciemności. Ten syn pary prabogów jest ojcem Somy. Jego złoty wóz ciągnie siedem klaczy, symbolizujących siedem dni tygodnia. Waju lub Wata (wiatr), bóg wiatru, został jako pierwszy z bogów zapro- szony na ofiarę Somy. Wraz z Surja i Agnim tworzy jedną z pierwszych triad bogów. Paradżanja (ulewa), bóg deszczu i burzy, „kieruje otwartego węża w dół", ku ziemi. Dzięki niemu po- wstają rośliny, które odżywia. Sawitri lub Sawitar (ten, który po- budza) pobudza istoty żywe do dzia- łania. Jako bóg czynu, który wprawia w ruch także słońce, stał się później bogiem wschodzącego i zachodzącego słońca. Do kreatywnej mocy wschodzącego słońca odwołuje się słynny hymn z Rygwedy (III), zwrotka poświęcona Sawitriemu, którą hindusi odmawiają jako modlitwę poranną. Do bóstw-dewów, które zostały spersonifikowane, a ponadto uległy antropomorfizacji w sensie reprezen- towania dawnych klas społecznych, należy Indra, bóg burzy, który w we- dyjskim panteonie zajmuje naczelną pozycję, natomiast _w późniejszym hinduizmie jest tylko głównym loka- palą (stróżem świata). Indra po zabiciu swego ojca Djausa stał się najwyższym bogiem trzech światów. Uchodził za ogromnego żarłoka i opoja oraz za okaz żywotności i energii. Uwielbiał somę - napój, który według Rygwedy przyrządził i wypił jednym haustem w ilości odpowiadającej trzydziestu jeziorom. Ten bóg o potężnej sile jest uważany za głównego boga klasy wojowników i władców. Nosi przydomek Witrahan (zabójca Witry), ponieważ zabił smoka chmur Witrę i uwolnił zamknięte przez niego strumienie wód. Mit ten odzwierciedla zjawisko burzy następującej po okresie suszy, która stanowi w In- diach duże zagrożenie. Atrybutem Indry jest spiżowa, zawsze trafiająca w cel maczuga o tysiącu kolców - wa- dżra (klin gromu, diament). Ponad jedna czwarta spośród ok. 1000 hym- nów Rygwedy sławi Indrę. Indrze 1 Surja w towarzystwie Uszas i Pratuszjas rozprasza ciemności (XIII w.). Londyn, Muzeum Wiktorii i Alberta 2 Szkolą Akbara, Indra w otoczeniu ap- sarów, rękopis Razmany (1598) 406 Wedyzm towarzyszą Marutowie, bogowie burzy „ryczący jak lwy" i „łamiący wszystko, co mocne". Uzbrojeni w topory wojenne, maczugi i dzidy, przemierzają przestworza rydwanami bojowymi. Ich nadejście, któremu to- warzyszą pioruny i błyskawice, przy- nosi zbawienny monsun. Marutowie - synowie Rudry i krowy Priśni - są czczeni jako reprezentanci związków wojowników. Jednym z najstarszych i najważ- niejszych bogów wedyjskich jest Agni (ogień). Będąc zasadą kosmiczną wy- stępuje on w trzech światach: na niebie ukazuje się każdego ranka jako ogniste słońce, w przestworzach poja- wia się jako błyskawica rozświetlająca chmury burzowe, a na ziemię zstępuje codziennie, gdy ludzie rozniecają krzemieniem ogień. Agni pośredniczy między ludźmi a bogami, zanosi do nieba daniny ofiarne z dymem ognia, a na ziemię przekazuje posłannictwo bogów za pomocą błyskawicy. Bóg ognia ofiarnego odbiera cześć jako przedstawiciel klasy kapłanów. Około 200 hymnów Rygwedy jest skiero- wanych do niego. Jego dwie głowy symbolizują ogień ofiarny i ognisko domowe. Jedną z wczesnych triad tworzą odpowiadający trzem sferom uniwersum Agni (ziemia) wraz ze swymi braćmi Surją (niebo) i Indrą (przestworza). Soma to odurzający napój roślinny składany w ofierze, a zarazem uosa- biające go bóstwo. Soma odgrywa w rytuale wedyjskim doniosłą rolę. Ponieważ sok wyciekający podczas rytualnego wyciskania somy porów- nuje się do deszczu, a księżyc jest uważany za dystrybutora wody, Soma staje się zarazem bogiem księżyca, a tym samym synem boga słońca Surji. Dwaj Aświnowie (właściciele ko- ni), zwani także Nasatjami (noszący chrapy), są bogami-bliźniakami. Po- jawiają się na niebie o wschodzie słońca i codziennie dokonują objazdu niebios złotym wozem zaprzężonym w konie. Uchodzą za obrońców rol- ników i hodowców bydła. Rudra (Siwa) (ryczący, wyjący) to bóg burz i zniszczenia. Mieszka w gó- rach i lasach i wywołuje przestrach strzałami, które wypuszcza. Chociaż ludzie boją się ich, gdyż sprowadzają na nich i na zwierzęta choroby i śmierć, można u niego wyprosić najlepsze lekarstwa, których jest sza- farzem. Rudrze jako bogu przynoszą- cemu ludziom zgubę składa się w ofie- rze krew, surowe mięso i nie upieczone ciasto; w roli bóstwa przyjaznego i najlepszego lekarza sprawiającego ulgę w cierpieniach doznaje czci jako Siwa. Wisznu, bóg podtrzymujący istnie- nie nieba i ziemi, wprawia w ruch czas i pokonuje przestrzeń. Jest karłem, który urasta do rozmiarów olbrzyma i trzema krokami - symbolizującymi wschód, zenit i zachód słońca - prze- mierza niebiosa. W obrzędach kapłan sprawujący ofiarę naśladuje te trzy kroki Wisznu, by objąć wszystkie trzy sfery wszechświata: niebo, przestwo- rza i ziemię. Wisznu, wymieniony w Rygwedzie tylko w nielicznych hymnach, staje się w późniejszym hinduizmie, podobnie jak Rudra-Si- wa, jednym z głównych bogów. We- dyjskie wcielenie Wisznu jako karła staje się w hinduizmie jednym z jego awatarów (zstąpień). Drugą obok dewów kategorią bo- gów są w w. asurowie. Posiadają oni siłę twórczą (maja), moc niezależną od składanych ofiar i rytuału, czym różnią się od dewów. W przeciwień- stwie do naturalistycznych dewów asurowie spełniają funkcje etycz-no- społeczne. Te bóstwa niezależne od ofiary, reprezentujące klasy panujące, mają w późniejszym braminiz-mie mniejsze znaczenie, a następujący po nim hinduizm zdegradował je nawet do funkcji demonów, które pro- wadzą z piekieł ciągłą wojnę z boga- mi. Z malejącą rolą asurów - z Waru- ną na czele - koresponduje wzrost znaczenia dewów, którym przewodzi Indra. Do asurów zalicza się przede wszystkim aditjów, grupę sześciu, sie- dmiu, ośmiu lub dwunastu bogów pochodzących od bogini Aditi.. Aditi (wolność, niezależność) to staroindyjska boginka czczona jako Wielka Matka. Uważa sieją za uoso- bienie wolności od winy i występku. Jako małżonka Kaśjapy jest matką aditjów, z których najbardziej znany- mi są Waruna, Mitra i Ariaman. W Wedach Wisznu jest jej nnężem i synem. Jej łono uważano za pępek świata, ją zaś - za boginię nieskoń- czonej przestrzeni i tę, dzięki której świat istnieje. Objawów czci dozna- wała pod postacią krowy. Warunę (słowo prawdy) — jako wszechwiedzącego - uznawano za strażnika prawa i prawdy, boga dba- jącego o porządek i przezwyciężające- go wszelki chaos. Uchodził za pierw- szego z dwunastu aditjów i jako) jedy- ny bóg wedyjski posiadał tytuł władcy (samradż). Wraz ze swym biratem Mitrą strzegł rytuałów, prawdy i pra- wa. Żaden występek nie mójgł się ukryć przed wszechwiedzącym sę- dzią: „Kto by umknął poza nieibo aż na tamten kraj świata, nie usztedłby przed królem Waruna". W Odróż- nieniu od Mitry, którego postaeć wią- że się z dniem, Waruna symbolizuje ciemność nocy i swą surowością wzbudza trwogę. W późniejjszym hinduizmie został zdegradowamy do roli lokapali (stróża świata). W hym- nach wedyjskich Waruna jest miemal zawsze wzywany wraz z Mitrą ([umo- wa). Mitra to strażnik porzządku prawnego i instytucji społeczmych, gwarant dotrzymania umów i soju- szy, dobrotliwe przeciwieństwo) Wa- runy. Mitra z Waruna i Arjamianem (kontrakt gościnności), bogierm za- wierania małżeństw i prawa gościn- ności, tworzą najstarszą triadę we- dyjską. Do bogów spekulacji teologicznej należą Pradżapati (pan stworzeń) i Wacz (mowa), bogini głosu. Ten pierwszy jest albo dwupłciowym bo- giem płodzenia, albo łączy się z zasadą żeńską Wacz. Spośród bogów o mniejszym zna- czeniu można ponadto wymienić Ja- mę, boga zmarłych i władcę królestwa cieni. Jama i jego bliźniacza siostra Jami są dziećmi słonecznego herosa Wiwaswata bądź słonecznego boga Surji i spłodzili ród ludzki. Według Wed Jama to praczłowiek i pierwszy śmiertelny, a równocześnie ten, który wskazuje później zmarłym drogę do królestwa ojców. Apsary (chodzące po wodzie) są duchami, żyjącymi w wodach nim- fami. Jako istoty niebiańskie wystę- pują w parze z gandharwami, duchami chmur i zarazem muzykantami bogów. Obraz świata i człowieka Według mitu o praczłowieku Puru- sza jako „jedno" i transcendentny absolut tworzy ze swojego ja swe żeńskie odbicie Wacz - inaczej niż we wspomnianej uprzednio spekulacji teologicznej dotyczącej Pradżapatie- go i Wacz. Płodzą oni syna, który także zwie się Purusza. Zostaje on złożony w ofierze i zabity. Z kawał- ków jego ciała powstają bogowie, ludzie (odmiennie niż we wspomnia- nym wyżej micie o Jamie i Jami), zwierzęta, niebo i ziemia. Wacz także zostaje pocięta na kawałki, a z niej powstają nazwy, tzn. różne cechy rzeczy. Jednakże zarówno szczątki Puruszy, jak i jego matki Wacz prze- tworzone zostają jedynie w jednej czwartej, trzy czwarte pozostają w niebie jako nieśmiertelne. W micie tym zawiera się wedyjska filozofia, według której wyłącznie jednia, transcendentność, niepoję- tość jest absolutną prawdą, natomiast to, co doświadczalne i mnogie stanowi tylko rozdrobnienie prazasady. Celem ostatecznym biegu świata i wszelkich wydarzeń musi być ponowne zjednoczenie części i powrót wielości do pierwotnej jedności. W. dostrzega istnienie ponad śmiercią nieba, w którym króluje Jama i gdzie ludzie pobożni mogą w szczęśliwości do woli ucztować i biesiadować. Pitarowie (ojcowie) są uważani za duchy zmarłych. Oni pierwsi, idąc śladem boga zmarłych Jamy, dostali się do miejsca swego zamieszkania w trzecim niebie. Dusze zmarłych wznoszą się do nich „drogą ojców" wraz z dymem, nocą, w ciemnych połowach miesięcy i lat. Nad całością świata sprawuje wła- dzę będąca sumą wszelkich przepisów i nakazów rita (prawda, prawo). To bezosobowe, niezmienne prawo świata i ludzi, którego muszą przestrzegać także bogowie, określa ruch słońca, księżyca i gwiazd, przebieg pór roku i przepływ rzek. Stoi ono na straży kosmicznego i etycznego, a także ry- tualnego porządku prawnego. W wedyjskim ustroju społecznym przeciwieństwa między jasnoskórymi aryjskimi zdobywcami a podbitymi, ciemnoskórymi tubylcami zostają usankcjonowane podziałem ludzi na cztery kasty (warna, barwa, grupa). Istniejący podział Ariów na kastę wojowników (kszatrijów), nauczycie- li-kapłanów (braminów) i żywicie-li- rolników (wajśjów) poszerzył się o grupę podbitych Drawidów, nie posiadających własności wyrobników (siudrów). W słynnej „Pieśni Puruszy" o poćwiartowaniu praczło- wieka ten system kastowy uzasad- niony zostaje w sposób mitologiczny: Braminem staly się usta Puruszy, jego ramiona uczyniono kszatriją, jego biodra wajśją zostały, Siudra wyszedł z jego stóp. Wedyzm 4 Rytuały ofiarne Między wyznawcami Wedy a bój mi-dewami zachodzi stosunek ob stronnej zależności. Dewowie, maj władzę, są w stanie dopomóc ludzie w uzyskaniu potomstwa, bogact bydła i zwycięstwa, z drugiej stro potrzebują danin ofiarnych skłac nych przez wiernych i zawarte w hymnach pochwalnych brahmar który daje im siłę. Ofiary (jadżnia) niemal wyłącznie proszalne i póki ne; do tych, które mają charakl uczty, najczęściej bogowie są zapi szani grupowo. Składa się je na \ wach ofiarnych, a są bądź bezkrwa\ (mleko, stopione masło, miód, jęc mień, ryż), bądź krwawe (wół, ko owca, koza). Do najbardziej znanych rytuałć ofiarnych należy soma, będąca ofia z płynów. Soma, wyciśnięty sok rc liny pochodzącej z nieba, jest odurz jącym napojem. Ten eliksir życia, pi przez ludzi i bogów, łączy ludzi światem bóstw i daje im nieśmierti ność. Soma stanowi najważniejsz z czasem nawet deifikowaną ofiai W jej składaniu uczestniczy 17 ka łanów. Opiewa ją większość hymnó Rygwedy. Aśwamedha (skrzyżowanie rum ka) jest ofiarą z wierzchowca zwycię kiego władcy. Polega ona na udusz niu ogiera, a następnie na hien gamos, tj. symbolicznych zaślubinac ulubionej żony władcy z zabitym b niem. Aśwamedha to najwspanialsi ze wszystkich ofiar; jej główny punl stanowi ofiarowanie konia, pr; czym zabijane są też setki innyc zwierząt. Ofiara z wierzchowca w maga całorocznych przygotowa: a następnie rocznego okresu porząi ków. O ile prywatne czynności kultov wykonuje pan domu, o tyle publiczi ofiary, połączone z trzema ogniskari na trawiastym dywanie i określony] rytuałem, wymagają istnienia zhier; WĘGIERSKA RELIGIA 408 Węgierska religia rchizowanej kasty kapłanów; oni to - jako sprawujący ofiarę, śpiewacy i recytatorzy - zapraszają bogów, by zajęli miejsce przy ołtarzu. Agnidhra zapala ognisko i pilnuje ogiera. Hotar (wołający) recytuje strofy z Rygwedy, a udgatar (śpiewak) deklamuje pieśni z Samawedy. Do adhwarju należy przygotowanie ołtarza ofiarnego, do- pełnienie rytuału i wyrecytowanie przy tym odpowiedniej sentencji z Ja- dżurwedy. Stojący na szczycie hierar- chii bramin jako najwyższy kapłan odmawia w czasie składania ofiary magiczne formuły z Atharwawedy. Rytuały grihja (domowe) są spra- wowane przez głowę rodziny przy ognisku domowym, natomiast rytuały thrauta (kapłańskie) celebruje kapłan pod gołym niebem, na wytyczonym trawiastym terenie, ponieważ kult wedyjski nie uznaje świątyń. Ołtarze, na których pali się ogień, mają kształt ptaka z rozpostartymi skrzydłami i przypominają uskrzydloną tarczę słoneczną, a koliste lub półkoliste symbolizują słońce i księżyc. Ołtarze ofiarne mają być pomostem służącym do nawiązania łączności z niebem, natomiast wysypywane ściółką (bar- his) doły ofiarne (wedi) symbolizują ziemię. Literatura wedyjska W. znajduje odzwierciedlenie w nie- zwykle bogatym piśmiennictwie. We- da (wiedza) lub Wedy to zbiorcza W.r. była w 1. 896-997 przedchrześ- cijańską religią Madziarów (węg. Magyar, Węgier), zamieszkujących obszar dziś. Węgier. Religia dawnych Węgrów należy do religii -» ugrofińs- kich i -» europejskich. nazwa najstarszych tekstów aryjskich hindusów. „Wiedza" odnosi się do poznania mocy ponadludzkich oraz umiejętności wpływania na nie. Wedy zostały „objawione" przez natchnio- nych mędrców i śpiewaków (riszi). Stanowią wymowne świadectwo pry- matu wiedzy w religii. Najstarsze części Wed powstawały mniej więcej od 1500, a większość została ukończona ok. 600 r. przed Chr. Są napisane w starym wedyjskim sanskrycie, najstarszym języku aryjskim Indii. Wolno je było studiować tylko trzem górnym kla- som społecznym (wojownikom, kap- łanom oraz wolnym chłopom i rze- mieślnikom). Weda dzieli się na 4 zbiory (sanhity), a każdego z nich uczy się na pamięć jedna z 4 klas kapłanów uczestniczących w uroczy- stej ofierze (hotar, udgatar, adhwarju, bramin). Rygweda (wiedza hymnów) jest najstarszym i najznakomitszym zaby- tkiem językowym literatury indyj- skiej, powstałym między 1500 a 1200 przed Chr. Zbiór ten składa się z 10 ksiąg (mandalas, koła) i obejmuje 1028 hymnów (suktas) do Indry, Ag- ni, Surji, Uszas i Waruny. Z Rygwedy pochodzą strofy recytowane przez hotara składającego ofiarę. Samaweda (wiedza melodii) stanowi zbiór 1808 tekstów pieśni, z których wszystkie oprócz 75 znajdują się w Rygwedzie. Z Samawedy udgatar Pod wodzą Arpada (896-907) 7 plemion madziarskich koczowników stepowych przywędrowało z regionu położonego między Uralem a Wołgą na nizinne obszary nad Cisą i środkowym biegiem Dunaju. Prze- czerpie pieśni (samans) towarzyszące czynnościom ofiarnym. Jadżurweda (wiedza formuł ofiar- nych) istnieje w dwóch wersjach - czarnej i białej. Biała składa się z 44, a czarna z 40 rozdziałów, pierwsza ma 651, druga 303 podrozdziały, czemu odpowiada 2198 oraz 1975 fragmen- tów złożonych z 50 słów. Z Jadżur- wedy kapłan adhwarju czerpie for- muły (jadżus) wypowiadane podczas składania ofiary. Jadżurweda obej- muje najstarszą prozę indyjską. Atharwaweda (wiedza formuł ma- gicznych) zawiera w 20 księgach liczą- cych 731 pieśni i ok. 600 strof formuły rozgrzeszające, egzorcyzmy, zaklęcia, życzenia błogosławieństwa, formuły weselne i pogrzebowe. Z Atharwawedy, zwanej także Brahmawedą, bramin recytuje formułki magiczne (at- harwans). Chronologia Okres przed Chr. 1800-1600 Najazd Ariów na północne Indie (dolinę Indusu). 1500-1000 Okres wczesnowedyjski. od 1500 Powstawanie najstarszych części Wed. 1500-1200 Rygweda - najstarsza święta księga napisana w sanskrycie. od 1000 Walki pomiędzy plemionami aryjskimi; przemieszczenie się ich w dolinę Gangesu. 1000-600 Okres późno wedyjski. 600 Ukończenie Wed. mieszali się z żyjącymi tu ludami i założyli państwo węgierskie. Tracąc więź z plemionami koczowników ste- powych nawiązali nowe kontakty z kulturą Zachodu. Wnuk Arpada, książę Gejza (972-997), umocnił wła- dzę książąt i zapoczątkował chrys- tianizację swego ludu. Kazał ochrzcić siebie oraz syna, który następnie jako król Stefan I (997-1038) utworzył królestwo chrześcijańskie. Z rąk pa- pieża Sylwestra II otrzymał koronę królewską. W wierzeniach i kulcie dawnych Węgrów widoczne są ślady ich środ- kowoazjatyckiego pochodzenia. Naj- wyższym bogiem był Magyar Isten (bóg Węgrów); okazywał on szczegól- W. jest kultem rozpowszechnio- nym głównie na Haiti, wśród murzyń- skich mieszkańców tej republiki wy- spiarskiej, potomków czarnych nie- wolników sprowadzanych z Gwinei do Ameryki Środkowej. Nazwa w., voodoo, vodu, wodu (numen, ge- niusz, duch opiekuńczy) wywodzi się z dialektu plemienia Ewę (wschodnie Togo, Dahomej), gdzie oznacza bóst- wo, istotę duchową. Wyprowadzanie tej nazwy od francuskiego veau d'or ([taniec wokół] złotego cielca) czy vaudois (waldensi) stanowi błędną i deprecjonującą spekulację. Na in- nych wyspach karaibskich kult w. jest znany pod nazwą santeria albo nani- guismo. Kult ten - łączący istotne elementy zachodnioafrykańskich wy- obrażeń religijnych i obyczajów ple- miennych z naukami i obyczajami katolickiego -> chrześcijaństwa (pe- wien misjonarz chrześcijański stwier- dził, że 956000 Haitańczyków to w 83% katolicy, a w 100% wyznawcy w.) - zalicza się do -» nowych religii Ameryki Łacińskiej. Haiti, po Kubie największa wyspa Wielkich Antyli, została odkryta w 1492 przez Kolumba. Chrześcijańscy kolonizatorzy, niemal całkowicie wytępiwszy pierwotnych indiańskich ną troskę o swój węgierski lud. Pro- wadził go w czasie wędrówek i uderze- niami skrzydeł swych wielkich orłów skłonił do przekroczenia Karpat i za- jęcia obecnych obszarów zamieszka- nia. Na ziemi reprezentowali tego boga niebios władcy i wodzowie ma- dziarscy, z których najważniejszy był Almos, ojciec Arpada. Chcąc prze- nieść swą charyzmę przywódcy na swój ród i lud złożony z siedmiu plemion, kazał się rytualnie zabić, WUDU mieszkańców, od 1570 zaczęli spro- wadzać do pracy na plantacjach nie- wolników z Afryki. W 1697 część wschodnia, a w 1795 na krótko także część zachodnia wyspy dostała się pod panowanie Francji. Religijne obyczaje plemienne były jedynym do- brem, jakie czarni niewolnicy wynieśli ze swej afrykańskiej ojczyzny, ale w 1685 zostały one zabronione przez białych właścicieli ustawami Code noir. Od tego czasu w. było prak- tykowane potajemnie, przeważnie w górskich odludziach. 14 VIII 1791 kult ten ujawnił się jednak nagle jako czynnik walki politycznej. Kapłan w. Boukmann w czasie uroczystości kul- towych dał sygnał do powstania nie- wolników - wiara w dawnych bogów afrykańskiej ojczyzny, w potęgę kultu, dodała czarnym Haitańczykom sił do walki wyzwoleńczej przeciw fran- cuskim wojskom kolonialnym. 12 lat później, w 1803, w krwawych zmaga- niach wywalczono niepodległość. 14 sierpnia obchodzony jest dziś jako narodowy dzień pamięci. Wkrótce po zwycięstwie kult w. został jednak po- nownie uznany za nielegalny - tym razem przez rodzimą, ale hołdującą francuskiemu stylowi życia warstwę rządzących, którym obce było afry- 40 Wudu przekazawszy uprzednio władzę sj nowi Arpadowi. Między światem niebieskim a real nie istniejącym światem ludzi pośred niczyli szamani. Szaman, a także kor który był jego doradcą, nazywali si taltos. Szczególne znaczenie miał walka szamanów, podczas której je den z nich przebierał się za białegc a drugi za czarnego byka; pierwsz przedstawiał pierwiastek światła drugi zaś ciemności. kańskie dziedzictwo. W 1957 wybra no na prezydenta państwa czarnegc lekarza wiejskiego dr Franęois Duva liera (1907-71), który wspierał w. Tei nacjonalistyczny przywódca murzyn ski, nazywany przez wyznawców w Papa Doc, w 1964 sam mianował si< dożywotnim prezydentem. Mobilizo wał on czarne masy biedaków dc opozycji przeciw oligarchii Mulatów przez co dochodziło do zamieszek tu tle rasowym między Murzynam i Mulatami. Ponieważ prezydent wi dział w kulcie w. „religię wyzwole- nia", uznał kilka jego rytuałów K religię krajową, chociaż oficjalnie re- ligią państwową był katolicyzm. Du- valier został ekskomunikowany prze/ Watykan. W 1971 dożywotnim pre- zydentem został Jean-Claude Duva- lier, zwany Baby Doc, który poszed) w ślady ojca. Znane jest jego powie- dzenie: „Piti tig ce tig" (kreol.-franc.. tygrysiątko też jest tygrysem). 7 II 1986 Duvalier wraz z rodziną po wielomiesięcznych zamieszkach zmu- szony był opuścić Haiti. Bóstwa w. pochodzenia afrykańs- kiego, po części przemieszane ze świę- tymi postaciami chrześcijańskimi, określane są potocznie jako loa lub orixa, niekiedy również jako anges ZARATUSZTRIANIZM 410 Wudu (franc. anioły) lub saints (franc. święci); na ich czele stoi Bon Dieu (franc. dobry bóg). Agwe to pan mórz i wszystkiego, co żyje w morzu albo znajduje się na nim, a więc m.in. ryb, roślin morskich i łodzi. Jest opiekunem rybaków i żeg- larzy, jego symbol i instrument kul- towy stanowi róg z muszli, za pomocą którego żeglarz przywołuje pomyślny wiatr. W czasach powstań czarni nie- wolnicy zwoływali się za pomocą rogu z muszli. Azaka-Tonnerre, bóg błyskawicy i grzmotu, to patron rolników; jego symbol stanowi kosz. Ajida-Weddo jest władczynią „węża niebiańskiego", tj. tęczy, i małżonką Damballaha, boga płodności, który żyje na drzewach w pobliżu źródeł. Ponieważ przedstawiano go w postaci węża, wyznawców w. dawniej nazy- wano czcicielami węży. Bogini płod- ności, bogactwa i miłości nazywa się Erzulie albo Ezili. Guede albo Ghede stanowią rodzinę ok. 30 bogów śmierci. Należą do nich Baron Samedi (franc. samedi, sobota), Baron la Croix (franc. croix, krzyż) i Maman Brigitte. Na ich czele stoi Baron Cimetiere (franc. cime- tiere, cmentarz). Bogowie śmierci są przedstawiani jako grabarze w czar- nych cylindrach i frakach oraz w cie- mnych okularach. W czasie święta zmarłych tańczą bandę, jeden z naj- bardziej chyba wyuzdanych tańców seksualnych świata. Podczas każdego święta kultowego loa najpierw wywoływany jest Legba albo Papa Legba. Przekłada on mod- litwy ludzi na język bogów, a zatem pośredniczy między loami i ludźmi. Ponieważ strzeże barriere (franc. za- pora), która oddziela świat loa od świata ludzi, żaden inny loa nie może dostać się do wiernych bez pozwole- nia Legby, a wierni również nie mogą przekroczyć tej bariery. Jego symbol stanowi krzyż, który znajduje się w Afryce. Pionowa belka krzyża łączy świat niebiański ze światem ziemskim i wskazuje bogom drogę do ziemi. Belka pozioma natomiast symbolizuje ziemski świat ludzi. Ponieważ w punkcie przecięcia się obu belek sfera boska styka się ze sferą ziemską, Legba czuwa nad tym miejscem ko- 2 Andre Pierre, Bogini milości Erzulie 3 Andre Pierre, Bogini śmierci Guede 1 Gerard Valcin, Uroczystość kultowa pod świętym drzewem (1963) munikowania się loa z ludźmi. Wzy- wa się go tak: Atibon Legba, uchyl barierę dla mnie... Papa Legba, uchyl barierę, bym mógł wejść. Kiedy powrócę, pozdrowię loa. Wudu Legba, uchyl barierę dla mnie, bym mógl powrócić. Kiedy powrócę, podziękuję loa. Pod postacią drzewa czczą wyzna- wcy w. Loko, boga lecznictwa i świata roślinnego, a Ogun albo Ogoun, jako Ogun Ferraille (żelazny Ogun) jest bogiem żelaza i ognia, a jako Ogun Badagri (Ogun wojny) - bogiem woj- ny. Żaka to pokojowy bóg wieśnia- ków i rolnictwa. Najistotniejsze elementy zróżnico- wanego rytuału są pochodzenia za- chodnioafrykańskiego. Przy składa- Z. w szerszym znaczeniu jest religią stworzoną przez staroirańskiego kap- łana i proroka Zaratusztrę (Zoroast- ra, Zaratustrę; ok. 630-553 przed Chr.), nazwaną od jego imienia. Przez z. w węższym znaczeniu rozumie się (nazywany również religią zaratusz- triańską) pierwszy z dwóch okresów rozwojowych religii Zaratusztry i Parsów - od początku epoki Ache- menidów (ok. 559 przed Chr.) do zdobycia Iranu przez Arabów (642 po Chr.), a więc przed -> parsyzmem. Innym określeniem z. - od Zara- tustry, bohatera dzieła Fryderyka Nietzschego, przyjęła się na Zacho- dzie nazwa zaratustryzm - jest w okresie państwa Achemenidów (ok. 559-330 przed Chr.) -+ rnaz-daizm, nazwany tak od boga Ahura Mazdy. Z., którego wyznawcy nazywają się zaratusztrianami, należy do niu bogom ofiar zwierzęcych rytuał uśmiercania przewiduje, by wybrane na ofiarę zwierzę (kogut, świnia, byk) było pośrednio pytane o zgodę. Jeśli zwierzę ofiarne przyjmie podane mu przed sakralnym zabiciem pożywie- nie, oznacza to jego zgodę na uśmier- cenie. Jeśli jednak odmówi przyjęcia strawy, natychmiast zostaje zastąpione innym zwierzęciem. Najważniejsze są w kulcie w. ry- tualne tańce, które ustanawiają ścisły związek między ludźmi i bogami. Od momentu gdy kapłan grzechotką z dyni da znak do rozpoczęcia gry na bębnach, podniecenie tancerzy wzrasta stopniowo pod wpływem rytmu bębnów i śpiewów, aż dochodzi do punktu szczytowego. Wówczas tan- cerze opanowani przez bóstwo, nieja- ko przez nie „ujeżdżeni" (franc. che- vauche), poruszają się w sposób, któ- religii -> irańskich i religii -» Azji Południowo-Zachodniej. W zmienio- nej formie istnieje do dziś w postaci parsyzmu. Zaratusztra (gr. Zoroaster albo Zoroastres; staroirań. Zarathushtra, bogaty w wielbłądy), przez Parsów nazywany Zardusht, o nazwisku ro- dowym Spitama (biały), urodził się jako trzeci z pięciu synów ok. 630 przed Chr. w Baktrze, dzisiejszym Balch (Afganistan). Jego ojcem był Pouruszaspa albo Porusha-spa (bo- gaty w konie), a matką Dughdhowa. Zaratusztra otrzymał wykształcenie kapłańskie (zaotar), rychło jednak przyjął postawę krytyczną wobec sta- roirańskiego kultu Mitry z krwawymi ofiarami z wołów. Po dłuższym okresie pustelniczego życia 30-letni Zara- tusztra za pośrednictwem anioła Vo- hu Manaha doznał objawienia: usły- 41 Zaratusztrianizm ry uchodzi za typowy dla określonegc bóstwa - np. opanowany przez Dam ballaha pełza wężowym ruchem p( ziemi, a będący we władzy Agwi naśladuje ruchy wioślarza. Stan kapłański ma strukturę hie rarchiczną odpowiednio do pełnio nych funkcji. Kobiety są równou prawnione w kapłaństwie. Oungano wi jako zwykłemu kapłanowi odpo wiada mambo - zwykła kapłanka Najwyższemu rangą arcykapłanów papaloa (bóg-ojciec) odpowiada ar cykapłanka mamaloa (bogini-mat ka). Kapłan odpowiedzialny za ry tualny taniec nosi nazwę la place. Ceremonii rytualnych dokonuje si< w specjalnych pomieszczeniach kuł towych, ounfo, które zewnętrznie tył ko nieznacznie różnią się od wiek szych haitańskich domów wieśnia czych. szał prorocze posłanie najwyższegc boga Ahura Mazdy. Jako prorok i reformator począł je obwieszczać, sprzeciwiając się masowym ofiarorr kultowym z wołów, ponieważ by- przekonany, że wół ma duszę. Zara- tusztra, jeden z największych proro- ków świata antycznego, przeżywa) walki wewnętrzne, popadał w kon- flikty, doznawał zwątpień i euforii, narzekał na niepowodzenia i chwali] swoich uczniów. Po 10 latach prawie daremnego kaznodziejstwa w swojej ojczyźnie Baktrii, poróżniwszy się z najbliższymi, wobec nieustannej wrogości stanu kapłańskiego uciekł do sąsiedniego królestwa Chorezmu (dziś. Chorasan) w Iranie (ok. 590 przed Chr.). Dwa lata później, w wieku 42 lat, zdobył protekcję króla Wisztaspy (gr. Hystaspes), który przeszedł na z. Zaratusztra ożenił się Zaratusztrianizm P° razdrugi z jego córką Dżamaspą °yc "loże Cyrus II Wielki, który Później uznaj z za religię panstw Ache%nidów, został nawrócony przez %mego Zaratusztrę. Zaratusz ™ un%ł w wieku 77 lat w 553 przed Cnr- wKeszmar (Chorasan). 0 śmierci Zaratusztry dzieło ojca kontynuowali przede wszystkim jego syn Spitama ; najmłodsza córka POU- rutszistj. Silna pozycja z. za panowa-"la Achemenidów (559-330 przed far) Przejściowo uległa osłabieniu Aleksa,der Widki (356_323 przed . nr-j Prześladował jego wyznawców i spalił pierwotny tekst Awesty. DO- mZ^3 Panowania Sasanidów ^/b-65] po chr j zaratusztrianizm, w formie zerwanizmu, stał się ponów-' nie religią państwową, a stan kapłan skl "zysltał wielkie wpływy. Ten kierunek perskjego monizmu stawia} Ze_ rwana (odwieczny czas) jako wjeikość nadrzędi,ą ponad „bliźniętami", jaki-mi są AVa Mazda ; Angra Maj (Aryman), aby w ten sposób ^ zwycięży,; zaratusztriański dualizm t- c > zwyci?stwie Arabow pod Kadis.a (636 po Chr) ; Nihawand (642 po p/ reh&ą państwową stał się islam. omewaź wyznawcy z. jako „włada jacy pism6m>. byli już ty,ko tolerowa_ m, w VII{ w wywędrowaii do Indij osiedlili si? w Bombaju i okolicach 1 ^ymali od Hindusów zapewnienie swobodnego wykonywania kultu. Od tego czaSlt mówi sie o _ parsyzmie Anura Mazda (wszechwiedzący sredniopefs. Ormazd, Ormuzd, mądry Pan) t(i wedmg Zaratusztry naj_ wyższy i -ej myśli? to pytam ciebie, oznajmij mi prawdę, •'oki mistrz stworzył światła i ciemności? JQki mistrz stworzy! sen i czuwanie? Kim jest ten, przez którego są ranek, P°tudnie i wieczór, by rozumnemu Przypominać o jego obowiązkach? Mazda stworzył siedem m . esza Spenta - amszaspandów lesrniertelni święci), porównywal-. " do archaniołów. Otaczają oni °° tron. Przez nich sprawuje wła- mając po lewicy świętych męs- kich. ' > Po prawicy żeńskich. Ich imiona }eją do dziś w kalendarzu zaratu-riańskim, wprowadzonym w IV w. ,e(* Chr., który jest kalendarzem . stwowym Iranu. Te personifika-Cech Ahura Mazdy stają się na-Pile bóstwami opiekuńczymi byd-.' 8nia, metali, ziemi, wody i roślin. , 6s2a Spenta symbolizują wszyst-' co tworzy życie i sprzyja mu. el sposób z., jak prawie żadna inna »„r • , .. , , religia, wspomagał rozwój kul- ^chy niższego rzędu, zwane jaza- ) (jazata, jasata, czcigodny), są , . ^nywalnymi z aniołami, po czę- egradowanymi istotami boskimi ,resu staroirańskiego. Najwyższy Sfód nich jest Mitra. Duchy opie- kuńcze frawaszi (wyznanie) stanowią trzecią klasę. Są one osobistymi du- chami opiekuńczymi każdego czło- wieka, które po jego śmierci jednoczą się z jego duszą i w ten sposób stają się nieśmiertelne. Przeciwieństwo dobrego ducha sta- nowi duch zła Angra Mainju, póź- niejszy Aryman (średniopers. zły duch). Jako zasada zła jest on przy- czyną wszystkiego, co złe i nieczyste, mordercą i szkodnikiem wywołującym 9999 chorób. Jego państwo to kraina ciemności. Otacza go armia złych duchów, które sam stworzył. Najważniejsze z nich to arcydemony (dewy), będące odpowiednikami am- szaspandów Ahura Mazdy. Jest ich także siedem: Akem Mano, Andra, Saurwa, Toromati Naronhaiti, Tairi- cza, Zairicza i Aeszma Daewa. Ist- nieją męskie i żeńskie złe duchy. Zwo- lennicy żeńskiego demona Druds (drug, kłamstwo, oszustwo) nazywają się drugwan. Innymi złymi duchami żeńskimi są Pairikas (nowopers. Pe- ris). Demonem pożądania i gniewu jest Aeszma Daewa. W Księdze To- biasza (3,8) stał się Asmodeuszem (Aszmodai), który po kolei uśmierca 7 mężów Sary w noc poślubną, zanim Tobiasz nie przepędzi go, kierowany przez anioła Rafaela. Stworzony przez boga świat ist- nieje 12 000 lat. Przed 9000 lat dwa duchy, bliźnięta f Ahura Mazdy, podjęły fundamentalną decyzję. „Święty duch" Spenta Mainju wybrał dobro, prawdę, światło, a „zły duch" (Angra Mainju; później Aryman) - zło, kłamstwo, ciemności. Odtąd świat jest podzielony na dwa obozy, między którymi wybierać musi każdy człowiek. Cała historia świata stanowi historię walki między Arymanem i Ahura Mazda, która zakończy się całkowitym zniszczeniem Arymana. Ta walka dwóch potęg - dobra i zła - przedstawia sedno nauki Zaratusztry. Pierwszy stworzony jednopłciowy praczłowiek Gajo Maratan (gajo- mard, żyjący, śmiertelny) został uwiedziony przez Arymana. Z nasienia zmarłego praczłowieka powstała pierwsza para ludzi, Maszja i Masz- jai, od której pochodzi cała ludzkość. W pradawnych czasach istnieli święci, z których najsłynniejszy był pra- człowiek Jima. Ten dobry pasterz żył w przedhistorycznym raju i obcował blisko z Ahura Mazda. Przed „grze- chem pierworodnym" Jimy nie było dla ludzi i zwierząt w „rajskim pra- stanie" ani starości, ani śmierci. Kiedy Jima popełnił grzech kłamstwa, stał się śmiertelnym i został pozbawiony władzy przez demona węży Ażi Dahakę. Ahura Mazda zapowiedział Jimie „potop" i nakazał mu wnieść nasienie ludzi, zwierząt i roślin, jak również ogień do „ogrodu rajskiego z arką", która miała bramę i okna. Ciągłym zadaniem człowieka w walce toczącej się między dobrą i złą zasadą jest dokonywanie wyboru między nimi i życie w sprawiedliwości (urta), by się przyczynić do zwycięstwa królestwa dobra. Stronnikom sprawiedliwości Ahura Mazda poda- ruje królestwo, natomiast zwolennicy kłamstwa doznają cierpień. Charakterystycznymi budowlami z. są świątynie ognia. W czasach Achemenidów (559-330 przed Chr.) były to wieżowate budowle noszące nazwę kabe. Zaratusztriańskie świą- tynie ognia epoki Sasanidów (226- 651 po Chr.) nazywały się atesz-gah; kultowi ognia służyły też cza-har- tagh, czterołukowe budowle na planie kwadratu z wpisaną weń ko- pułą. Imię Zaratusztry w zniekształconej formie zostało utrwalone w nazwisku czarownika Sarastro w operze Mo- zarta „Czarodziejski flet" (1791). Filozof niemiecki Fryderyk Nietzsche Zaratusztrianizm 4] (1844-1900), dla którego Zarati sztra „jest bardziej prawdziwy n jakikolwiek inny myśliciel", nazw, jedno ze swoich dzieł „Also sprać Zarathustra - Ein Buch fur Al und Keinen" (Tako rzecze Zarati stra. Książka dla wszystkich i d; nikogo); wydał je w 1. 1883/85. Te Zaratustra, przekształcony w Anti chrysta, nie ma oprócz imienia n: wspólnego z wielkim prorokiei i zarusztrianizmem. Transpozycj dzieła Nietzschego jest powstał w 1896 kompozycja Richard Straussa (1864-1949) o tej sami / Uskrzydlony byk zpalacu w Suzie, glazi rowana cegla (ok. 400 przed Chr.). Pary. Luwr 2 Grobowiec Cyrusa II Wielkiego (5S9 529 przed Chr.). Pasargade, Iran 3 Grobowiec skalny Dariusza I (521-48 przed Chr.). Naghsz-e-Rostam, Iran 4 Plan świątyni zuratusztriańskiej (Światy nią ognia w Suzie, Iran) 1. Wielki dziedziniec dla wyznawców z. 2. Prostas 3. Cella (pomieszczenie, w którym zna, dowal się ogień) 4. Oharz ognia O WYKAZ SKRÓTÓW afryk. afrykański irl. irlandzki przed Chr. przed Chrystusem akad. akadyjski isl. islandzki r. rok algonkiń. algonkiński roś. rosyjski amer. amerykański jap. japoński rzym. rzymski amhar. amharski ang. angielski k. koło sanskr. sanskrycki annam. annamicki katol. katolicki sem. semicki arab. arabski koreań. koreański sinojap. sinojapoński aram. aramejski kreol. kreolski staroang. staroangielski azjat. azjatycki starodolnoniem. starodolnoniemiec azt. aztecki 1. lata, liczba starogerm. starogermański lit. litewski staroind. staroindyjski b. były staroirań. staroirański babil. babiloński lać. łaciński staroirl. staroirlandzki bryt. brytyjski lot. łotewski staroisl. staroislandzki starołac. starołaciński celt. celtycki m metr staronord. staronordycki chin. chiński mandż. mandżurski staroprus. staropruski chrzęść. chrześcijański m. in. miedzy innymi starowysokoniem. starowysokoniemi min milion cki d. dawny mong. mongolski sumer. sumeryjski dł. dolnoniem. duń. długość dolnoniemiecki duński n. nider. następny niderlandzki syngal. syr. szer. syngaleski syryjski szerokość dziś. dzisiejszy niem. nowoisl. niemiecki nowoislandzki szwedz. szwedzki egip. etiop. europ. egipski etiopski europejski nowołac. nowopers. np. nowołaciński nowoperski na przykład średniopers. środk. średnioperski środkowy tj. to jest ob. obecny tung. tunguski fen. fenicki ok. około tur. turecki fiń. franc. fiński francuski pers. perski tyb. tyś. tybetański tysiąc pld. południowy tzn. to znaczy gl. główny płn. północny godz. godzina pocz. początek ur. urodzony gr. grecki pój. pojedynczy polinez. polinezyjski w. wiek haw. hawajski poi. połowa W. Wielki (w nazwać] hebr. hebrajski południowogerm. południowogermań- wg według hind. hinduski ski wsch. wschodni hiszp. hiszpański poludniowo-wsch. południowo-wschod- wys. wysokość ni i in. i inne po nar. Chr. po narodzeniu Chry- zach. zachodni ind. indyjski stusa żal. założony indoeurop. indoeuropejski port. portugalski zm. zmarły indonez. indonezyjski prawosł. prawosławny zw. zwany 414 Zaratusztrianizm Chronologia Okres przed Chr. ok. 630-553 Zaratusztra, założyciel z. 559-330 Królowie z dynastii Ache- menidów popierają z. (religia państ- wowa). 521/486 Za Dariusza I wzniesiona zostaje Świątynia ognia (kabe) w Naghsz-e-Rostam. 404-359 Artakserkses II wznosi pomnik ku czci Ahura Mazdy. 330-323 Aleksander Wielki zdobywa państwo Achemenidów; prześladowanie zwolenników Zaratusztry 488-531 Społeczno-religijna reforma Mazdaka za Kawadja I; żądanie wspólnoty dóbr i kobiet. 614 Uprowadzenie relikwii krzyża z Jerozolimy przez króla perskiego Chosroesa II. 628 Pokój ze wschodniorzymskim cesarzem Herakliuszem I (610-641) i zwrot relikwii krzyża. 636-642 Zastąpienie z. jako religii państwowej przez islam. VIII w. Zaratusztrianie uchodzą przed muzułmanami i emigrują do Indii; początek parsyzmu. i spalenie świętej księgi - Awesty. Okres po na r. Chr. 226-651 Przywrócenie z. w formie zerwanizmu pod rządami Sasanidów (religia państwowa); powstają świąty- nie ognia ateszgah i czahar-tagh. III w. Kodyfikacja 21 ksiąg (nask), m.in. Widewdat (kapłańska księga praw z kodeksem grzechów). 309-380 Sapur II; prześladowanie chrześcijan w bizantyjskim kościele państwowym. 438^t57 Yazdagird II zmusza chrześcijańskich Armeńczyków do przyjęcia z. BIBLIOTEKA WWtóalu D*'fit*3fi*« i Nauk Politycznych • Uniwersytetu Warszawskiego »J Now» Świat 69, 00-046 Warszawa ' tel 620-03-81 w. 295, 296 Skorowidze 4 europejskie religie 157 Evangelicals 95 Ewangelicki Kościół Waldensów ^ ewangelickie kościoły 95 Ewę 9, 409 Ewenkowie 378 fa-hsiang-tsung 54 falaszowie 267 Family of Love 130 faryzeusze 265 Father Divine's Peace Missk —» Peace Mission fatymidzi 238 fenicka religia 158 Fidżi mieszkańcy 303 fińska religia 159 fińskougryjskie religie -» ugrofińsk religie frankiści 266 Fruit of Islam 41 frygijska religia 159-160 fundamentalizm 254 gebrowie 328 Gemeinschaft der Gottglaubige - Universal-Unitarier 317 Gemeinschaft Deutscher Erkenntn 316 Germanische Glaubensgemeinscha 316 germańska religia 160-164 Ghost Dance 165 Gottglaubigkeit 316 gnostycy Barbelo 165 gnostycyzm 165- 166 Gond (Kui) 23 gouncyzm 277 Graala ruch 167-168 grecka religia 168-183 gregoriański kościół 93 grupa damasceńska 265 - En Feszha 265 - Morza Martwego 265 haberim 265 hanbalici 238 hanefici 236 hapu 184 Harappa 226 SKOROWIDZE* Delawarowie 224 destrukcyjne kulty 310 Deutschbund 316 Deutsche Glaubensbewegung 316 Deutscher Orden 316 Deutsche Unitarier-Religionsge- meinschaft 317 Deutschglaubige Gemeinschaft 316 Deutschreligióse Bewegung -> nie- mieckoreligijny ruch Deutschreligióse Gemeinde 316 Deustchreligióse Gemeinschaft 316 Deutschvolk 316 Dew Samadż 219 dGe-lugs-pa 58, 397 diadochów kult 185 digambarowie 133 dionizyjski kult misteryjny 125-129 Diłine Light Mission 129-130 Divya Samgesh Parishad 129 donmeh grupa 266 Droga Międzynarodowa -» Way In- ternational, The druzowie 240 duchoborcy 94 dukduk związek 303 dunkersi 99 dwunastowcy 238 dynamiści 101 Dzieci Boże 130-132 dżinizm 132-134 Dżjagowie 8 dżodo-szin-szu 55 dżodo-szu 55 dżui-itsu-sinto 365 ebionici 265 Ebisu 10 eckankar 134-135 egejska religia 287 egipska religia 135-152 Eglise du Christ sur la terre par le prophete Simon Kimbangu 277 elamicka religia 152 eleuzyński kult misteryjny 152-155 eskimoska religia 155 esseńczycy 263 etiopski kościół 91 etruska religia 155-157 europeidzi 334 charydżyci 239 chasi 23 chasydyjczycy 265 chasydyzm 266 chenchu 22 Chichimekowie 302 Children of God -» Dzieci Boż6 chiliazm 104 chińskie religie 82 chłyści 94 chondokjo 391 Christian Science 82-84 chrystadelfianie 99 chryści 94 chrześcijanie św. Jana 295 - św. Tomasza 91 chrześcijański ruch kobiet 122 chrześcijaństwo 85-125 Church of England 95 . na Church of God, Andersen, Iodl 125 Church of God, Adventists 125 Church of God (Armstrong) 12' Church of God, Cleveland 125_ Church of God in Jesus Oregon 125 Church of God in North General Eldership 125 ^ Church of God, New Dunkers } Church of God, Original 125 I. Religie, kościoły i kulty, ruchy światopoglądowo-religijne, towarzystwa i szkoły religijno-filozoficzne Bhilowie 23 Biała Loża -> Graala ruch Bieta Israel 267 Big Moon religia -» peyotyzm bKa-brgyud-pa 57, 397 bKa-gdams-pa 397 Black Muslims 41-42 Black Nationalists 41 boethowie 263 bohorasi 239 bon 42 borborianie 165 bożije liudy 94 bracia czescy 99 - morawscy 99 - otwarci 99 - z Herrnhut 99 - z Plymouth 99 - zamknięci 99 Bractwo Muzułmańskie 254 Bractwo Saminickie 355 Brahma Samadż 219 braminizm 43—47 Broad Church 95 buddyzm 47-80 - palijski 51 - pierwotny 51 - południowy 51 - północny 52 - zeń 55 Bund fur Gotterkenntnis 317 Buriaci 23 Buszmeni 8 butsu-do 364 Cagaba Indianie 224 campbelici 96 Cao Dai -> kaodaizm Celtowie kontynentalni 81 Celtowie wyspiarscy 80 celtycka religia 80-82 cesarzy kult 185 chamickie ludy pasterskie 9 Chantowie 378 archontycy 165 Aria Samadż 219 arianizm 101 arktyczne religie 17 armeński kościół 92 Armia Zbawienia 97 arminianie 99 arwarowie 192 aryjskie religie 225 asasyni 239 asydejczycy 263 asyryjska religia 17-19 Aszanti 8 aszkenazyjczycy 268 ateiści 20 Athapaskowie 224 Attisa i Kybele kult misteryjny 21 australijskie religie plemienne 21-22 australoidzi 334 azjatyckie religie plemienne 22-23 Azji Poludniowo-Zachodniej religie 24 Azji Przedniej religie -> Azji Połu- dniowo-Zachodniej religie aztecka religia 24-28 Aztekowie 32 babilońska religia 28-32 babizm 33 Badacze Pisma Świętego 97 bahaizm 34-37 bałtyckie religie 37 Bantu 8, 398 baptyści 96 baskijska religia 38 Batakowie 23 Bataków kościół 23 batynici 239 bazylidianie 165 behaizm -> bahaizm bezpopowcy 94 Bhagawan Śri Radżnisz 38-41 bhagawaty 192 bhedabhedawada 193 abadyci 239 abisyński kościół 91 Adonisa kult misteryjny 7 adopcjanizm 101 adwentyści 97 Adwentyści Dnia Siódmego 97 adżiwikowie 133 afroamerykański spirytyzm 371 afrykańskie religie plemienne 7-10 ahl-i-hakk 239 ahmadija 240 Ajnów religia 10 akadyjska religia 11 akali 363 aksumicka religia 12 alawici 239 Algonkinowie 224 ali ilahi 239 alidzi 238 alwarowie 192 Ałtajczycy 23 Ama Nazaretha Church 315 amerykańskie religie 12-13 amerykańskie religie plemienne 12 amidyzm 54 amikalizm 13 ananaikjo 13 Ananda Marga 14-15 anandatirtha 193 ananici 266 anglikanie 95 Anglikańska Wspólnota Kościelna 95 anglikański kościół 95 arabskie religie 16 aramejska religia 17 Arbeitsgemeinschaft der Deutschen Glaubensbewegung 316 Arbeitsgemeinschaft fur freie Reli- gionsforschung und Philosophie 317 . t ^ lZ Church of God, Queens Village Church of God, Seventh Day Church of Jesus Christ 313 Church of Jesus Christ of Lattef- Saints 312 Church of the Brethren 99 Church of the First Born 332 cittamatrata 54 czaitanji ruch 194 czan-tsung 56 Czarni Muzułmanie -» Black lims czciciele ognia -> parsyzm Czerwony Zakon 56 Czibczowie (Muisca) 223 czing-tu-tsung 54 Czukczowie 378 „czwarta religia" 398 Dajakowie 23 darbiści 99 * Wybór haseł w skorowidzach według koncepcji Autora. 418 Skorowidze Hare Kriszna ruch -» Międzynaro- dowe Towarzystwo Świadomości Kriszny Harrisa ruch 184 Hau-Hau ruch 326 Hawajczycy 335 hellenistyczne religie 184-185 Herero 8 hernhuci 99 hetycka religia 185-186 High Church 95 hinajana 51 hinduizm 186-220 Hito no Miczi Kiodan 332 Holiness Church 125 homerycka religia 221-222 hosso szu 54 Hotentoci 8 Huakstekowie 302 Huronowie 224 hurufi 239 Hurytów religia 222 husytyzm 99 ibadyci 239 imamici 239 independenci 96 Indian z Ziemi Ognistej religia 223 indiańskie religie 222-224 indoeuropejskie religie 224-225 indogermańskie religie 225 indoirańska religia 225-226 indyjskie religie 226-227 infralapsaryzm 103 Inków religia 227-229 International Peace Mission -> Peace Mission International Society for Krishna Consciousness -» Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kriszny inuit 155 irańskie religie 229-230 Irokezi 223 irwingianie 97 islam 230-256 ivi atua 256 izmailici 238 izraelicka religia 256-260 izumo-taisiakjo 365 Izydy i Ozyrysa kult misteryjny 260-261 jakobici 91 Jakuci 23 japońskie religie 261 Jednota Bracka 99 Jenisejowie 378 Jesus People 130 jezydzi 240 Joga Integralna 219 jogaczara 54 jogi system 189 Jorubowie 9, 398 ju-chiao 278 judaizm 261-274 - konserwatywny 268 - liberalno-reformowany 268 - ortodoksyjny, wierny prawu 268 ju- kjo 278 kabalizm 265 kabała 265 kabirpanthi 193 Kaffowie 9 Kafrowie 8 kainici 165 kalamukhowie 194 kalwinizm 96 karna no mici 364 kanaimi 265 Kanakowie 303 Kananejczycy 274 kananejskie religie 274-275 kanpatha jogini 195 kaodaizm 275-276 Kaoniego ruch 276-277 kapalikowie 194 karaici 266 karaimi 266 kardecistowski spirytyzm 371 kargizm, kulty cargo 277 karmaci 238 karpokracjanie 165 kartagińska religia 338 katolickie kościoły 94 katolicko-apostolski kościół 97 katolicy 94 keszdhari 363 Ketowie 378 khalsa 363 khodżasi 239 Khoi-Khoi 8 kimbangizm 277-278 Kliiter-Kreis 317 konfucjanizm 278-282 - wyższy 279 kongregacjonaliści 96 konkokjo 282-283 koptyjski kościół 91 koreańskie religie 283 Kościół Anglii 95 Kościół Boży -> Church of God Kościół Jezusa Chrystusa Świętych Dnia Ostatniego -» mormoni Kościół Nazaretański -» Nazaretha Church Kościół Scjentologiczny -> Sciento- logy Church Kościół Zjednoczenia 284-286 kreteńska religia 287 kreteńsko- mykeńska religia 287-289 krisznaici 193 kurozumikjo 289 Kuthaini 263 kwakrzy 96 Kybele misteria 22 lamaizm 57, 396 Lapończyków religia 290 Iha-chos 42 liberalni muzułmanie 255 Liga Muzułmańska 254 lingajaci 195 litewska religia 290 -lorencjanie 290- 291 Lost-Found Nation of Islam in North America -> Black Muslims Low Church 95 Loża Abd-ru-szina -> Graala ruch Ludendorffbewegung 316 ludów ubogich kulturowo religie 334 luterańskie kościoły 96 łotewska religia 291 macedonianie 101 macumba kulty 398 madhjamika 52 madhowie 193 Madziarów religia 408 mahajana 52 mahanadżowie 193 mahasanghika 52 mahometanizm 230 Majów religia 291-294 malabarscy chrześcijanie 91 malikici 237 ^ mambu 295 mandaizm 295-296 manicheizm 296-297 Mansowie 378 mantrajana 56 mantr szkoła 56 Maorysi 334 Maorysów religia 297-298 mara to wie 193 maronici 95 Masajowie 9 materialiści 20 Mau-Mau 298 mazdaizm 411 mazdakizm 298-299 mazdaznan 330 mediumizm 371 megalityczna religia 299-301 meksykańskie religie 301-302 melanezyjskie religie 303 melanezyjskie religie plemienne 303 mennonici 99 metodyści 97 mezolit 337 mezopotamskie religie 304-305 mi-chos 42 Międzynarodowa Misja Pokoju -> Peace Mission Międzynarodowe Towarzystwo Świa- domości Kriszny 305-307 mikronezyjskie religie plemienne 308 millenaryzm 104 mimansa 188 minojska religia 287 Misja Boskiego Światła -» Divine Light Mission Misja Pokoju -> Peace Mission Mistekowie 302 misteryjne kulty 308-309 mitakekjo 365 Mitry kult misteryjny 309-310 mi-tsung 56 młodzieżowe religie 310-311 - sekty 310 moabicka religia 311-312 modalizm 101 Mohendżo Daro 226 mojżeszowa religia 256 mołokanie 94 monarchianie 101 mongoloidzi 334 mongolska religia 312 monofizyci 91 monoteletyzm 102 moonizm -» Kościół Zjednoczenia mormoni 312-314 muhammadija 239 mutawali 239 mykeńska religia 287 nabatejska religia 315 naniguismo 409 natha jogini 195 Native American Church 332 Nauka Chrześcijańska -» Christian Science Nazaretha Church 315-316 negroidzi 334 neobuddyzm 78 neochrześcijaństwo 121 neohinduizm 218 neoislam 254 neokonfucjanizm 279 neolit 337 neosannjasinów ruch 38 neosyberyjczycy 378 nestorianie 90 nestoriański kościół 90 nguncyzm 277 nicziren-szu 54 niemieccy baptyści 99 niemieckoreligijny ruch 316-317 Niency 378 niewierzący i bezwyznaniowcy 317- -318 nirmala 363 niski kościół 95 nizaryci 239 njaja 190 nkrumahizm 318 Nordisch- Religióse Arbeitsgemein- schaft 316 Skorowidze 4 Nordische Glaubensgemeinsch; 316 nowe religie 319- 320 - ruchy religijne 310 - wspólnoty światopoglądowe 3li nowoapostolska wspólnota 97 Nowy Kościół 99 nubijska religia 320 nusajryci 239 obaku szkoła 56 Oceanii religie 321 Odnowiona Jednota Bracka 99 odorikjo 321-323 ofici 165 Olmekowie 301 omotokjo 323-324 orficki kult misteryjny 324-326 orientalne kościoły 90 ortodoksyjne kościoły 93 Ostiakowie 378 Otomowie 302 Ozyrysa misteria 260 Pai Marire 326 paleolit 336 paleosyberyjczycy 378 Paliau 326-327 palmyreńska religia 327-328 panislamizm 254 pańczarata 192 parsyzm 328-330 pasiupatowie 194 patriarchat aleksandryjski 94 - antiocheński 94 - bułgarski 94 - cypryjski 94 - fiński 94 - grecki 94 - gruziński 94 - jerozolimski 94 - konstantynopolitański 94 - polski 94 - rumuński 94 - serbski 94 - synajski 94 Peace Mission 331 pentecostals 97 Perfect Liberty Association 332 Perfect Liberty - Kiodan -> PI - Kiodan 420 Skorowidze perfekcjonistyczne kościoły 97 perskie religie 229 peruszim 265 peyotyzm 331-332 pierwotne chrześcijaństwo 90 pietyści 99 Pigmeje 8 pigmidzi 334 PL-Kiodan 332-333 plemienne religie 334 pneumatomachowie 102 polinezyjskie religie 334-335 popowcy 94 Powszechne Towarzystwo Antropo- zoficzne w Niemczech 390 praislam 235 „Prawowierne wyznanie powszech- nego i apostolskiego Kościoła Wschodniego" 93 prehistoryczne religie 336-337 prezbiteriańskie kościoły 95 protestanci 95 pruska religia 338 prymitywne religie 334 Przyjaciele Nowego Światła 391 psychogrupy 310 psychokulty 310 Pueblo Indianie 224 punicka religia 338 purytanie 96 rabbanici 265 rabinizm 265 radhawallabhiowie 194 Radiowy Kościół Boży 125 radżiniszizm 38 ramaici 193 Ramakrishna Mission 219 ramanandowie 193 ramawanci 193 raskolnicy 94 ratana 297 redżiu-kai 377 reformowane kościoły 96 Religionsgemeinschaft der Gottglau- bigen 317 remonstranci 99 rewolucja Jezusowa 130 Riff-Kreiss 317 ringatu 297, 326 rinzai szkoła 56 rissio-kosei-kai 377 rjobu-sinto 364 rNin-ma-pa szkoła 57, 397 rosyjski kościół autokefaliczny 94 ruch ekumeniczny 122 - na rzecz praw człowieka 122 - na rzecz praw obywatelskich 121 ruch P[erfect] L[iberty] - Kiodan -» PL-Kiodan Ruch Wiary Niemieckiej 316 ruchy neochrześcijańskie 123 Ruhani atsang ruch 135 rzymska religia 339-355 rzymskokatolicki kościół 94 sabataizm 266 sabatyści 97 saddharma-pundarika 54 saduceusze 263 sahjdhari 363 salutyści 97 Samaryci 262 Samarytanie 262 samatyzm 355 samek 290 saminizm 355 Samoańczycy 334 Samojedzi 378 samotracki kult misteryjny 355-356 sankhja 187 sanlung-tsung 54 sanno-sinto 364 sanron-szu 54 santeria 409 Sarapisa kult 185 sarwastiwadinowie 52 Sa-skja-pa 56, 397 satkaryawada 187 satornilianie 165 schizmatycy 239 Scientology Church 357-360 scjentologiczny ruch 357 scjentyzm 82 scytyjska religia 360 sefardyjczycy 268 Seicio-no-Je 361-362 sekai kjuseikjo 362 sekularyści 255 Semangowie 23 semickie religie 362 Serapisa kult 185 setianie 165 shakersi 97 siaktyzm 195 siao- chiao 399 siedmiowcy 238 sikhizm 363-364 sinrikjo 365 sinto 364 - hon kjoku 365 - ludowe 364 - świątynne 365 - taikjo 365 sintoizm 364-369 - państwowy 365 - sektowy 364 Sio-Vivi 369 Sisu Alaisa Expectation 369 Siuksowie 223 siwa-siddhanta 194 siwaici 194 siwaizm 190 Skoloci 360 skopcy 94 Słowianie południowi 370 Słowianie wschodni 370 Słowianie zachodni 370 słowiańskie religie 370-371 smartowie 194 Societe amicale des originaires de l'Afrique Eąuatoriale 13 socynianie 98 sokka-gakkai 377 soto szkoła 56 Spiritual Regeneration Movement 392 spirytyzm 371-372 stare religie 372-373 staroarabska religia 16 starokatolickie kościoły 95 staroobrzędowcy 94 starokoreańskie religie ludowe 283 starowiercy 94 starowschodnie kościoły narodowe 90 sthanawaksinowie 133 sthawirawada 52 subordynacjonizm 101 sudańscy Murzyni 8 sumeryjska religia 373-377 sunjawada 54 sunnici 235 supralapsaryzm 103 sutry lotosu religie 377-378 Swami Premanandas Self-Revelation Church of Absolute Monism 135 swedenborgianie 99 syberyjska religia 378-379 "^ Sybiracy 378 sybirydzi 378 sykariusze 265 syryjska religia 379 szafiici 237 szamanizm 379-380 szczerości religia 289 szeroki kościół 95 szin-szu 55, 261 szingon-szu 56 sztundobaptyści 94 sztundyści 94 szwenkfeldianie 98 szyici 238 śwetambarowie 133 Świadkowie Jehowy 97 Światowa Wspólnota Buddystów 78 światowe religie 380-381 Święty Graal -> Graala ruch ta-chiao 399 Tahitańczycy 334 tajongkjo 382 taj-ping 381 talmudyści 265 Tana Bhagat 381-382 tankunkjo 382 Tannenbergbund 316 tantrajana 56 tantryzm 382-383 tańca religia 323 tao-ciao 383 taoistyczna wspólnota 384 taoizm 383-388 - ludowy 384 - późniejszy 384 - starszy 383 tao- juan 82 Taraskowie 302 taro kult 277 Tatarzy 23 tendai szkoła 54 tendokjo 391 tenkalai 192 tenrikjo 388-389 tenszo-kotai-jingu-kjo 321 Teolihuacanie 301 Teozoficzne Towarzystwo 390 terapeuci 264 The First Church of Christ, Scien- tist 82 The Worldwide Church of God 125 therewada 52 tien-tai szkoła 54 Toda 23 togaku 391 Toltekowie 301 Tong- Il kjo 284 tonga religia 334 tonghak 391 Toradjowie 23 Totonakowie 302 Towarzystwo im. Lorbera 391-392 Towarzystwo Nowego Salem 391 Towarzystwo Przyjaciół 96 tradycjonaliści 255 Transcendentalna Medytacja 392- -395 trika szkoła 194 tuka 395 Tung-szan Sze 82 Tunguzi 378 tunkersi 99 Tupi- Guarani 224 tybetańskie religie 396-397 uczniowie św. Jana 295 udasi 363 ugarycka religia 397 ugrofińskie religie 397 Uitoto Indianie 224 umbanda 397-398 unici armeńscy 95 - bułgarscy 95 - chaldejscy 95 - etiopscy 94 - greccy 95 - jugosłowiańscy 95 - koptyjscy 94 - malabarscy 95 Skorowidze A - malankarscy 95 - melkiccy 95 - rosyjscy 95 - rumuńscy 95 - rusińscy 95 - syryjscy 95 - włosko-albań^cy 95 - węgierscy 95 unickie kościoły 94 Unification Church 284 Unified Family 284 unijne kościoły 96 Unitarian Universalist Associati 98 unitarianie 98 uniwersaliści 113 uniwersizm 399-402 Yolksschaft der Nordungen 316 vodu, woodoo -> wudu wadakalai 192 wadżrajana 56 wahhabici 239 wajsieszika 190 waldensi 97 walentynianie 165 wallabhaczarjowie 193 Way International, The 402-403 wedanta 189 wedyzm 403-408 Weltanschauungsgemeinschaft - Bund fur Gotterkenntnis Matni] Ludendorff 317 węgierska religia 408-409 wijnana-wada szkoła 54 wiraszaiwowie 195 wisznuizm 190 wodu -» wudu Wogułowie 378 World Buddhists Sangha Organi; tion 78 wóz diamentowy 56 - mały 51 - napiętej nici 56 - przysłów 56 - wielki 52 wschodnie kościoły 90 wschodniokatolickie kościoły 94 Wspólnota Czynu im. Lorbera K n. Założyciele (założycielki) ruchów religijnych oraz postacie odgrywające decydującą rolę w ich powstaniu 422 Skorowidze Wspólnota w Jezusie Chrystusie 290 wudu 409-411 Wu-szan Sze 82 wysoki kościół 95 Wyspy Wielkanocnej religia 335 Xurramdinam 299 zajdyci 238 Zakon Czerwonych Czapek 58 Abhaj Czaran De -> Bhaktiwedanta Swami Prabhupada Agnihotri Siwa Narajana 219 Ahmad Ghulam 240 Anan ben Dawid 266 Angata 256 Ariusz 101 Arminius Jakub 99 Armstrong Herbert W. 125 Aurobindo Ghosh Sri 219 Baalszemtow 266 Bab -» Muhammad Ali Baha (Beha) Allah 34 Baker George 331 Baker-Eddy Mary 83 Bal Bhagwan Ji 129 al-Banna Hasan 254 Baradajos (Burdeana) Jakub 91 Basawas 195 Berg David 130 Bernhardt Oskar Ernst 167 Bhagawan Śri Radżnisz 38 Bhaktiwedanta Swami Prabhupada 305 Big Moon -» Wilson John Bławatska Helena Pietrowna 390 Bodhidharma 56 Booth William 97 Bóethos 263 Budda 47 Zakon Żółtych Czapek 58 Zapotekowie 302 zaratustryzm 411 zaratusztrianizm 411-414 zaratusztriańska religia 411 zeloci 265 zerwanizm 412 zielonoświątkowcy 97 Zjednoczona Wspólnota Wierzących w Drugie Przyjście Chrystusa 97 Camara Dom Helder 122 Campbell Aleksander Tomasz 96 Chelćicki Piotr 99 Chó Chje-u 391 Czaitanja 194 Czang Tao-ling 384 Czou Tun-i 279 Dały Mary 122 ad-Darazi 240 Darby John Nelson 99 David Mose 131 Dayanand Sarasvati 219 Deguci Nao 323 Dengjo Daisi -> Saiczo Dogen 56 Dolingen Johann von 109 Doszo 54 Dżina 132 Eisai 56 Fahrenkrog Ludwig 316 Father Divine 331 Filipowicz Daniła 94 Fox Jerzy 96 Frank Jakub 266 Gadadhar Chatteria -> Ramakrishna Gautama Siddharta -» Budda Genku -> Honen Szonin zoku-sinto 364 zoroastryzm, zaratusztryzm -> zara- tusztrianizm Zreformowany Kościół Jezusa Chry- stusa Świętych Dnia Ostatniego 313 Zulusi 8 Żółty Zakon 58 Goraksanath 195 Gosala 133 Grzegorz Oświeciciel 92 Halkes Catharina 122 Hamza 240 Hanbal Ahmad ibn 238 Hanifa Abu 236/237 Hanish Otoman (Hanisch Otto) Zar- -Adusth 330 Hapu 184 Hariwans 194 Harris William Wadę 184 Hauer Jakub Wilhelm 317 Henryk VIII 95 Homer 221 Honen Szonin 55 Huai-nan-cy 384 Hubbard Lafayette Ronald 357 Hui-Juan 54 Hunkel E. 316 Ibad Abd Allah ibn 239 Ingen 56 Irving Edward 97 Izmail 238 Izrael ben Eliezer -> Baalszemtow Jazid I 240 Jezus Chrystus 85 Kabir 193 Kalwin Jan 96 Kananda 190 Kaoni 276 Kapila 188 Kardec Allan 371 Karmat Hamdan 238 Kawale Bundżiro 282 Kimathi Dedan 298 s- Kimbangu Simon 277 King Martin Luther 121 Kirpal Singh 135 Kitamura Sayo 321 Kobo Daiszi -> Kukai Kofie Francis Nwia -> Nkrumah Kwame Kolesnikow S. 94 Konfucjusz (Kung-[fu-]cy) 278 Kotani Jasukiczi 377 Kubo Kakutaro 377 Kukai 56, 364 Kumarila 188 Kurozumi Munetado 289 Lange F. 316 Lao-cy (Lao-tse, Lao-tzu, Lao Zi, Lau-tsi, Lau-Dsi, Li) 383 Le Wan Trung 275 Lee Ann 97 Lorber Jakub 391 Lorentz Emil Hermann 290 Ludendorff Erich 316 Ludendorff Matylda 316 Luter Marcin 96 Madhwa Anandatirtha 193 Mahadewa 52 Maharadż Dżi 129 Mahariszi Mahesz Yogi 392 Mahawłra 132 Mahomet -» Muhammad Makiguczi Tsunesaburo 377 Malalasekera 78 Malik ibn Anas 237 Mambu Jeremiasz 295 Mani (Manes, Manicheusz) 296 Marpa 57 Matswa Andre 13 Mazdak (Masdak) 298 Mehmed Effendi -> Sabataj Cwi Mennon Simons 99 Miki Tokuharu 332 Miller Georg 99 Miller William 97 Mohammed -» Muhammad Mohan Radżnisz Czandra -» Bhaga- wan Śri Radżnisz Mojżesz 256 „Mojżesz", „MO" -> Berg David Mokici Okada 362 Moon Sun Myung -» Mun San Myung Mose David -> Berg David Muhammad 230 Muhammad Abd al-Wahhab 239 Muhammad Ali (Bab) 33 Muhammad Elijah 41 Muhammad al-Mahdi 239 Mun San Myung 284 Na Chol 382 Naganuma Mioko 377 Nagardżuna 53 Nakajama Miki 388 Nanak 363 Navosavakandua 395 Ndungumoi -> Navosavakandua Nestoriusz 90 Nicziren 54 Nimbarka 193 Niwano Nikkio 377 Nizar 238 Nkrumah Kwame 318 Nuri Husajn Ali 34 Nusair Muhhamad ibn 239 Obejd Allah 238 Olcott Henry Steel 390 Padmasambhawa 57 Paliau 326 Param Sant Satgurudew, Sri Hans Dżi Maharadż Dżi 129 Patańdżali 189 Poole Elijah -> Muhammad Elijah Ramakrishna 219 Ramananda 193 Ramanudża 192 Rammohan Roy 219 Skorowidze Rawat Prempal Singh -r Mahara Dżi Rawat Satpal Singh -> Bal Bha wan Ji Reichelt Gottlieb Heinrich 291/29 Rennjo Szonin 55 Reuter O. S. 316 Rinpo-tse 57 Rissio Daisi -> Nicziren Rivail L. D. -> Kardec Allan Robinson John 96 Ruether Rosemary 122 Russel Karol Taze 97 Russel Letty 122 Sabataj Cwi 266 Saiczo 54, 364 Samat 355 Samin z Rembang 355 Sarkar Prabhat Randżan 14 Schneider Oswald Ferdinand 291 Schwenckfeld von Ossig Kaspar 9 Sczojo Daisi 56 Sio-Vivi 369 Sieliwanow Kondratij 94 Siu-ciian Hung 381 Smith Joseph (Joe) 312 Sóderblom Nathan 122 Spitama -» Zaratusztra Steiner Rudolf 390 Swedenborg Emanuel von 99 asz-Szafii Muhammad ibn Idris 2! Szan-wu-wei 56 Szembe Isaih Mayekise 315 Szinran Szonin 55 Tang Huan-chang 82 Taniguci Masahuru 361 Te Kooti 297 Te Ua 326 Thomas John 99 Toda Josei 377 Tsi- kai 54 Tsongkhapa 58, 397 Twitchell Paul 134 Yallabha 193 Vivekananda Narendranath Dat 219 Vovoka -> Wilson Jack 424 Skorowidze Waldes Piotr 97 Wang Chao-tsung 82 Wardhamana -> Mahawira Warma Mahesz Prasad -» Mahariszi Mahes7 Yogi Wasugupta 194 Wesley Jan 97 Wesley Karol 97 White Ellen G. 97 Whitefield Jerzy 97 Wierwille Yictor Paul 403 WilsonJack 165 Wilson John 331 Yonosuke Nakano 13 Zaid ibn Ali 238 Zaratusztra (Zaratustra, Zardusht, Zoroaster) 411 Zinzendorf Mikołaj Ludwik von 99 Zwingli Ulryk 96 ŹRÓDŁA RYCIN I. Archiwa Monachium, Staatliche Antiken- sammlungen Monachium, Stara Pinakoteka Moskwa, Galeria Tretiakowska Neapol, Muzeum Narodowe Nowy Jork, Muzeum Sztuki Olimpia, Muzeum Paryż, Biblioteka Narodowa Paryż, Luwr Paryż, Muzeum Guimeta Quito, Muzeum Archeologiczne Reggio di Calabria, Muzeum Naro dowe t • Rejkiawik, Muzeum Narodowe Rzym, Antiąuarium Palatino Rzym, Muzeum Kapitolińskie Rzym, Muzeum w termach Dioklec jana Rzym, Pałac Konserwatorów Rzym, Rzymskie Muzeum Narodowe Rzym, Yilla di Papa Giulio Saloniki, Archaeological Museum Stambuł, Muzeum Topkapi Tajpej, Narodowe Muzeum Pałacowe Tarkwinia, Muzeum Archeologiczne Teby, Muzeum Waszyngton, Dumbarton Oaks Col- lection Waszyngton, Freer Gallery of Art Wenecja, Museo Correr Wiedeń, Naturhistorisches Museum Berlin, Staatsbibliothek, Preussischer Kulturbesitz Boston, Muzeum Sztuk Pięknych Brescia, Museo Civico Romano Delfy, Muzeum Archeologiczne Delhi, Indyjskie Muzeum Narodowe Florencja, Galeria Uffizi Genewa, Muzeum Historii Reformacji Graz, Steiermarkisches Landesmu- seum Joanneum Gwalior, Muzeum Archeologiczne Iraklion, Muzeum Archeologiczne Kair, Egipskie Muzeum Narodowe Kair, Muzeum Koptyjskie Kalkuta, Muzeum Indyjskie Karaczi, Muzeum Narodowe Pakistanu Kopenhaga, Muzeum Narodowe Lima, Muzeum Złota Peru Liverpool, Free Public Museum Londyn, Muzeum Brytyjskie Londyn, Muzeum Wiktorii i Alberta Londyn, Welcome Institute of the History of Medicine Madras, Muzeum Rządowe Madryt, Narodowe Muzeum Archeologiczne Meksyk, Antropologiczne Muzeum Narodowe Monachium, Bawarska Biblioteka Baha'i International Community, Hajfa Prof. dr Gerhard J. Bellinger, The First Church of Christ (Scientist); Dalajlama, dpa, Frankfurt/M (135, 242, 279, 366) Inż. Peter Engelking, Keystone Pres- sedienst GmbH, Hamburg (315) Okumenischer Rat der Kirchen, Ve- reinigungskirche, Frankfurt/M The Way International, New Knox- ville/OH II. Muzea i biblioteki Aleppo, Muzeum Narodowe Amsterdam, Stedelijk Museum Ateny, Muzeum na Akropolu Ateny, Muzeum Narodowe Bagdad, Muzeum Irackie Berlin, Muzeum Bliskiego Wschodu Berlin, Staatliche Museen zu Berlin (NRD) Berlin, Staatliche scher INaukft>lityWwowa Uniwersyteru Warszawskiego .1 Nowy Świat 6<», 00 046 Warszawa te i. 610-03-8! w. .?;.i. 29