Emil Zola

ZDOBYCZ 

I
W drodze powrotnej, wtłoczona między inne pojazdy sunące brzegiem jeziora, 
kolaska 
musiała zwolnić, a w pewnej chwili nawet przystanąć, taki utworzył się zator.
Na październikowym niebie, jasnoszarym, pociętym nad horyzontem wąskimi pasmami 
chmur, zachodziło słońce. Ostatni jego promień, ześlizgując się z odległego 
gąszczu drzew koło 
kaskady, oblewał przyblakłą czerwienią długi rząd znieruchomiałych pojazdów. 
Błyski złota, 
rozsiewane migotliwie przez koła, zdawały się zastygać wyżej w postaci 
jasnożółtych linii 
obrzeżających ściany kolaski, w której błękitnym pudle odbijały się fragmenty 
krajobrazu. Wyżej, 
w pełni rudawego blasku oświetlającego ich od tyłu i zapalającego ognie w 
mosiężnych guzikach 
płaszczy z pelerynkami, zwieszających się z kozła, stangret i lokaj – w 
szafirowej liberii, 
piaskowych spodniach i kamizelkach w żółte i czarne prążki – tkwili sztywno, 
poważni i cierpliwi, 
jak przystało służbie z dobrego domu, której byle zator na drodze nie zdoła 
wyprowadzić 
z równowagi. Ich kapelusze, ozdobione czarnymi kokardami, miały w sobie wielką 
godność. 
I tylko konie, para wspaniałych gniadoszów, parskały z niecierpliwości.
– Popatrz – odezwał się Maksym – Laura d’Aurigny, tam, w tamtym powozie... No 
spójrz, 
Renato.
Renata uniosła się lekko i przymrużyła oczy z tą czarującą minką, której 
przyczyną był słaby 
wzrok.
– Myślałam, że czmychnęła – odparła. – Zmieniła kolor włosów, nieprawdaż?
– Tak – podjął Maksym ze śmiechem – jej nowy kochanek nie znosi rudych.
Renata, pochylona do przodu, z dłonią wspartą o niskie drzwiczki kolaski, 
patrzyła, 
otrząsnąwszy się ze smutnego zamyślenia, w jakim trwała od godziny, milcząca, 
wyciągnięta 
w głębi pojazdu Biby rekonwalescentka na szezlągu. Ubrana była w bladolila 
jedwabną suknię 
z fartuszkiem i tuniką przybraną szerokimi plisowanymi wolantami i biały 
sukienny płaszczyk 
z wyłogami z biadolila aksamitu; wyglądała w tym niemal wyzywająco. Jej dziwne, 
jasnopłowe 
włosy, przypominające kolorem śmietankowe masło, wymykały się swobodnie spod 
małego 
kapelusika ozdobionego pękiem bengalskich róż. Nie przestawała mrużyć oczu z 
miną 
impertynenckiego chłopaka: czyste czoło przecinała głęboka zmarszczka, górna 
warga wysunęła 
się do przodu jak u nadąsanego dziecka. Potem, ponieważ źle widziała, wzięła 
binokle, męskie 
binokle w szylkretowej oprawie, i nie nakładając ich, tylko trzymając je w dłoni, 
przyglądała się 
grubej Laurze d’Aurigny bez skrępowania, z doskonałym spokojem.
Pojazdy nie ruszyły jeszcze. Pośród jednolitych ciemnych plam powozów, których 
bardzo 
dużo znalazło się w Lasku tego jesiennego popołudnia, tu i ówdzie połyskiwał 
zrąb szyby, 
wędzidło, srebrny uchwyt latarni, galony lokaja na koźle. Gdzieniegdzie, w 
jakimś odkrytym 
landzie zamigotała barwna smuga materiału, skrawek sukni kobiecej, z jedwabiu 
lub aksamitu. 
Powoli nad całym tym wygasłym, zastygłym rozgwarem zapanowała wielka cisza. 
Siedzący 
w głębi pojazdów słyszeli rozmowy przechodniów. Wymieniano milczące spojrzenia, 
nikt się już 
nie odzywał, oczekiwanie przerywał tylko chrzęst uprzęży i postukiwanie 
niecierpliwych kopyt 
końskich. W dali zamierały niewyraźne odgłosy Lasku.
Mimo późnej pory roku zjawił się tu cały Paryż: księżna de Sternich w huit-
ressorts; pani de 
Lauwerens w wiktorii o nieskazitelnym zaprzęgu; baronowa de Meinhold w 
zachwycającym 
jasnobrązowym kabriolecie; hrabina Wańska i jej srokate kuce; pani Daste ze 
swymi słynnymi 
karymi; pani de Guende i pani Teissi?re w koczu; mała Sylwia w ciemnoniebieskim 
landzie. 
I jeszcze don Carlos, w żałobie, ubrany jak zawsze na modłę antyczną i uro-
czystą; Selim pasza, 
w fezie, ale bez guwernera; diuszesa de Rozan, w coup?-?goiste, hrabia de 
Chibray w dogkarcie; 
pan Simpson w nieskazitelnym mail-koczu; cała kolonia amerykańska. Wreszcie 
dwóch 
akademików we fiakrach.
Pierwsze pojazdy wyplątały się z zatoru i wkrótce cały korowód począł toczyć się 
łagodnie. 
Było to jakby przebudzenie. Zapaliło się tysiące ruchomych blasków, bryzgi 
światła skrzyżowały 
się na kołach, z uprzęży wstrząsanej przez konie trysnęły iskry. Na ziemi, na 
drzewach kładły się 
szerokie refleksy szyb. Ten migot uprzęży i kół, lśnienie lakierowanych 
drzwiczek rozjarzonych 
czerwienią zachodu, żywe nuty różnobarwnych liberii odcinających się wysoko na 
tle nieba 
i bogatych toalet wyłaniających się z wnętrza pojazdów, wszystko to uniesione 
zostało 
w jednostajnym, głuchym szumie, któremu rytm nadawały kopyta końskie. I sznur 
zaprzęgów 
ruszył w tym samym co przedtem rozgwarze i lśnieniu, nieprzerwany i wartki, jak 
gdyby pierwsze 
powozy pociągnęły za sobą wszystkie inne.
Renata poddała się lekkiemu szarpnięciu kolaski i opuszczając binokle, z 
powrotem 
wyciągnęła się na poduszkach. Gestem osoby zziębniętej podciągnęła skórę 
niedźwiedzią 
wypełniającą wnętrze pojazdu jedwabistym, śnieżnym kobiercem. Jej dłonie w 
rękawiczkach 
zanurzyły się w przytulnym futrze o długiej, kręconej sierści. Zrywał się wiatr. 
Łagodne 
październikowe popołudnie, które przydając Laskowi wiosennego wyglądu ściągnęło 
tutaj wielkie 
damy w odkrytych powozach, kończyło się groźbą przejmującego chłodem wieczoru.
Młoda kobieta trwała przez chwilę skulona w cieple swego kącika, poddając się 
rozkosznemu 
kołysaniu wszystkich tych kół, co toczyły się przed nią. Później, unosząc głowę 
w stronę Maksyma, 
który spokojnie rozbierał wzrokiem kobiety rozparte w sąsiednich powozach i 
landach, spytała:
– Więc naprawdę ona ci się podoba, ta Laura d’Aurigny? Zachwycaliście się nią 
wtedy, jak 
ogłoszono sprzedaż jej brylantów!... A propos, widziałeś naszyjnik i egretę, 
które twój ojciec kupił 
mi na tej licytacji?
Młoda kobieta wzruszyła lekko ramionami.
– Trzeba przyznać, że ojciec zgrabnie bierze się do rzeczy – nie odpowiadając na 
pytanie rzekł 
Maksym z niedobrym śmiechem.
– Potrafi jednocześnie spłacić długi Laury i ofiarować brylanty żonie.
– Ty urwisie! – szepnęła z uśmiechem.
Lecz młody człowiek wychylił się odprowadzając wzrokiem jakąś damę, której 
zielona suknia 
zainteresowała go. Renata opuściła głowę i przymknąwszy powieki spoglądała 
leniwie to na jedną, 
to na drugą stronę alei, nic nie widząc. Na prawo przesuwały się łagodnie 
zarośla, niskie drzewa 
o porudziałych liściach i wątłych gałązkach; drogą przeznaczoną dla jeźdźców 
coraz to 
przemknęła jakaś męska sylwetka wcięta w pasie, a spod kopyt galopujących 
wierzchowców 
wzbijały się obłoczki sypkiego piasku. Na lewo, u stóp chylących się ku niemu 
trawników, 
przeciętych tu i ówdzie kwietnikami lub gęstwą krzewów, spało jezioro, czyste 
jak kryształ, nie 
skażone śladem piany, odcięte wyraźnie po brzegach rydlem ogrodnika. Z 
przeciwległej strony 
tego jasnego zwierciadła dwie wyspy złączone, niby szarą kresą, mostem, wznosiły 
swe wdzięczne, 
skaliste pobrzeża, kreśliły na pobladłym niebie teatralne linie świerków i 
innych drzew o upartym 
listowiu, którego czarna zieleń odbijała się w wodzie podobna do frędzli u 
zasłon kunsztownie 
udrapowanych po brzegach horyzontu. Zakątek ten, tę dekorację jak gdyby świeżo 
wymalowaną, 
spowijał lekki cień, niebieskawy opar, do reszty przydając jej subtelnego czaru, 
pozorów 
rozkosznej ułudy. Na drugim brzegu, Chalet des Iles, jakby świeżo polakierowany, 
lśnił jak nowa 
zabawka; wstęgi żółtego piasku, wąskie alejki, które wiły się dokoła jeziora 
między żelaznymi 
prętami w kształcie gałęzi, naśladującymi wiejskie szpalery, odcinały się 
jeszcze dziwaczniej o tej 
godzinie zmroku od złagodniałej zieleni wody i traw.
Przyzwyczajona do kunsztownego wdzięku tych miejsc, Renata, na nowo poddając się 
znużeniu, całkowicie opuściła powieki, spoglądała już tylko na swe wąskie palce, 
wokół których 
niby na wrzeciona nawijały się długie pasma niedźwiedziej sierści. Lecz nagły 
wstrząs zmącił 
regularny trucht ciągnących rzędem pojazdów. Podniósłszy głowę Renata pozdrowiła 
dwie młode 
kobiety wyciągnięte jedna obok drugiej w miłosnym rozmarzeniu; ich huit-ressorts 
opuszczał 
właśnie z wielkim hałasem aleję nad brzegiem jeziora, aby oddalić się jedną z 
bocznych alei. 
Markiza d’Espanet, której mąż, podówczas adiutant cesarza, przyłączył się 
niedawno z hałaśliwą 
ostentacją do grona zadąsanej starej szlachty i razem z nią skompromitował, była 
jedną 
z najświetniejszych dam Drugiego Cesarstwa; towarzyszka jej, pani Haffner, 
poślubiła słynnego 
przemysłowca z Kolmaru, po wielekroć milionera, z którego Cesarstwo zrobiło 
polityka. Renata 
znała jeszcze z pensji obie te nierozłączki, jak o nich dowcipnie mówiono, i 
nazywała je po 
imieniu: Adelina i Zuzanna. Uśmiechnęła się do nich i miała już wtulić się z 
powrotem w swój 
kącik, gdy śmiech Maksyma zmusił ją, aby odwróciła głowę.
– Nie, doprawdy, wcale mi nie jest wesoło, nie śmiej się, to nie są żarty – 
odezwała się, widząc, 
że młody człowiek z drwiną obserwuje jej przygnębienie.
– Ktoś ma wielkie zmartwienie, ktoś jest zazdrosny – odparł Maksym komicznym 
tonem.
Wydała się zaskoczona:
– Ja, zazdrosna! – rzekła; – A to z jakiego powodu?
A później przypominając sobie jakby, dorzuciła z pogardliwą miną:
– Ach, tak, gruba Laura! Daj spokój, ani mi to w głowie. Jeżeli Arystydes – tak 
jak to wszyscy 
dajecie mi do zrozumienia – spłacił długi tej dziewczyny i oszczędził jej przez 
to wyjazdu za 
granicę, to znaczy, że mniej jest przywiązany do pieniędzy, niż przypuszczałam. 
Odzyska dzięki 
temu względy u dam... Poczciwiec, zostawiam mu całkowitą swobodę.
Uśmiechała się, wymówiła „poczciwiec” tonem pełnym przyjaznej obojętności. I 
nagle na 
nowo Sposępniała, wodząc dokoła beznadziejnym wzrokiem kobiety, która nie wie, 
czym by się 
rozerwać, szepnęła:
– Och, bardzo bym chciała... Ale nie, nie jestem zazdrosna, nie jestem ani 
trochę zazdrosna.
Urwała, wahając się.
– Widzisz, ja się nudzę – powiedziała nagle, szorstko. Umilkła, zacisnąwszy 
wargi. Rząd 
pojazdów sunął wciąż wzdłuż
jeziora równym truchtem: przypominało to łoskot odległego wodospadu. Na lewo, 
między 
wodą i szosą, wznosiły się nieduże skupienia zielonych drzew o pniach wąskich i 
prostych, 
tworząc niezwykłe pęki kolumienek. Na prawo zarośla i krzewy znikły. Lasek 
rozprzestrzenił się 
szeroką murawą, niezmierzonym kobiercem traw, spośród których tryskały tu i 
ówdzie kępy 
wysokich drzew. Pasma zieleni ciągnęły się jedne za drugimi, lekko pofalowane aż 
do bramy de la 
Muette. Bardzo daleko widać było jej niską kratę, podobną do strzępka czarnej 
koronki, 
rozpostartego tuż nad ziemią. Na zboczach, we wgłębieniach terenu, trawa była 
zupełnie niebieska. 
Renata spoglądała nieruchomym wzrokiem, jak gdyby to rozszerzenie się widnokręgu, 
te miękkie 
łęgi nasiąkłe wieczornym powietrzem dały jej odczuć w sposób bardziej dojmujący 
pustkę własnej 
istoty.
Po chwili milczenia powtórzyła z akcentem głuchego gniewu:
– Och, nudzę się, śmiertelnie się nudzę!
– Wiesz co, wcale nie jesteś zabawna – powiedział spokojnie Maksym. – To 
wszystko nerwy, 
zaręczam ci.
Młoda kobieta cofnęła się gwałtownie w głąb pojazdu.
– Tak, to nerwy – odparła sucho. A później przybrała ton macierzyński:
– Starzeję się, drogie dziecko; niedługo skończę trzydziestkę. To straszne. Nic 
mi nie sprawia 
przyjemności... Jak miałam lat dwadzieścia, żebyś ty wiedział...
– Czy po to zabrałaś mnie ze sobą, żeby mi się wyspowiadać? – przerwał młody 
człowiek. – To 
by okropnie długo trwało.
Przyjęła tę impertynencję z nikłym uśmiechem, jak dąsy rozpieszczonego dziecka, 
któremu 
wszystko wolno.
– I ty się jeszcze skarżysz! – ciągnął Maksym. – Wydajesz przeszło sto tysięcy 
franków 
rocznie na toalety, mieszkasz w olśniewającym pałacu, masz wspaniałe konie, 
wszystkim 
dyktujesz swoje kaprysy, gazety piszą o każdej twojej nowej sukni jak o 
wydarzeniu pierwszej 
wagi. Kobiety ci zazdroszczą, mężczyźni oddaliby dziesięć lat życia, byle tylko 
móc ucałować 
czubki twoich palców... Prawda?
Przytaknęła ruchem głowy zamiast odpowiedzi. Ze spuszczonymi oczyma znów zaczęła 
nawijać na palce pasma niedźwiedziej sierści.
– Nie bądź za skromna – podjął Maksym. – Przyznaj otwarcie, że jesteś jednym z 
filarów 
Drugiego Cesarstwa. Między sobą możemy mówić takie rzeczy. Wszędzie, w 
Tuileriach, 
u ministrów, u zwykłych milionerów, wszędzie – od góry do dołu – panujesz 
niepodzielnie. Nie 
ma takiej rozrywki, której byś nie zaznała, i gdybym śmiał, gdyby nie 
powstrzymywał mnie 
szacunek, jaki ci jestem winien, powiedziałbym...
Przerwał na chwilę ze śmiechem, a później dokończył zawadiacko:
– Powiedziałbym, że nie ma takiego zakazanego owocu, którego nie zakosztowałaś.
Nie zmarszczyła brwi. – I ty się nudzisz! – podjął miody człowiek z komicznym 
ferworem. – 
Ależ to zbrodnia!... Czego chcesz jeszcze? O czym marzysz?
Wzruszyła ramionami na znak, że nie wie. Chociaż pochyliła głowę, Maksym dojrzał, 
że jest 
tak poważna, tak zasępiona, iż zamilkł. Objął wzrokiem rząd pojazdów, który przy 
końcu jeziora 
rozprzestrzeniał się, wypełniał szerokie rozdroże. Powozy, nie tak ścieśnione, 
toczyły się 
z przepysznym wdziękiem; żywszy kłus koni dźwięczał głośno na twardej ziemi.
Kolaska, opisując szeroki łuk, aby podążyć za innymi, zachybotała się, co 
przejęło Maksyma 
uczuciem niejasnej rozkoszy. Ulegając chętce dokuczenia Renacie rzekł wówczas:
– Wiesz co? zasługujesz, żeby jeździć fiakrem! Dobrze by ci to zrobiło!... 
Spójrz no na całe to 
towarzystwo wracające do Paryża, na całe to towarzystwo, które masz u stóp. 
Pozdrawiają cię jak 
królową i niewiele brakuje, aby twój serdeczny przyjaciel, pan de Mussy, 
przesłał ci pocałunek.
Rzeczywiście, jakiś jeździec kłaniał się Renacie. Maksym przybrał ton pozornie 
drwiący. Ale 
Renata ledwo się odwróciła, wzruszyła ramionami. Tym razem młody człowiek zrobił 
gest 
całkowitej bezradności.
– Więc naprawdę aż do tego już doszliśmy? – powiedział. – Ależ, mój Boże, masz 
przecież 
wszystko, czegóż chcesz jeszcze?
Renata podniosła głowę. W oczach miała ciepłą jasność, żar nienasyconej 
ciekawości.
– Chcę czegoś innego – odparła półgłosem.
– Ależ skoro masz wszystko – podjął Maksym ze śmiechem – „coś innego” nic nie 
oznacza... 
Czego innego chciałabyś?
– Czego?... – powtórzyła.
I urwała. Odwrócona, wpatrywała się w dziwaczny obraz zacierający się poza nią. 
Była już 
prawie noc; powolny zmierzch opadał jak miałki popiół. Jezioro, widziane od 
przodu, w bladym 
świetle, ścielącym się jeszcze na wodzie, okrąglało, podobne do olbrzymiej płyty 
cynowej. Po 
dwóch stronach zielone drzewa, których pnie wąskie i proste zdawały się wynurzać 
z uśpionej tafli, 
przypominały o tej godzinie liliowawą kolumnadę. Jej regularna architektura 
obrysowywała 
wystudiowane załomy brzegów. Dalej, w głębi wznosił się zbity gąszcz listowia, 
rozległe plamy 
czerni zamykały horyzont. Za nimi widniał poblask ognia, na pół przygasły zachód 
rozpłomieniał 
już tylko strzęp zszarzałego przestworu. Ponad nieruchomym jeziorem, 
niskopiennym lasem, 
całym tym widokiem tak szczególnie płaskim, wklęsłość nieba otwierała się 
nieskończona, głębsza 
i bardziej rozległa. Ten wielki płat nieba ponad skrawkiem zaledwie krajobrazu 
przejmował 
jakimś dreszczem, jakimś nieokreślonym smutkiem; z bledniejącej wyniosłości 
spływała na 
ziemię taka melancholia jesieni, noc tak łagodna i zbolała, że Lasek spowijany 
zwolna całunem 
mroku tracił swój światowy wdzięk, olbrzymiał, pełen potężnego uroku puszczy. 
Turkot pojazdów, 
których żywe kolory gasły pośród ciemności, przypominał odległy szmer liści i 
potoków. 
Wszystko zamierało. I tylko – w tym ogólnym zaniku – żagiel łodzi spacerowej 
pośrodku jeziora 
odcinał się wyraźnie i mocno od łuny zachodu. On jeden był jeszcze widoczny – 
trójkąt żółtego 
płótna, nadnaturalnych rozmiarów.
Gdy tak patrzyła na krajobraz, którego nie poznawała, na ową naturę artystycznie 
światową, 
przemienioną wśród dreszczu nocy w święty las, jedną z bajecznych polan, gdzie 
dawni bogowie 
kryli swe gigantyczne miłości, zdrady i boskie wszeteczeństwa, pogrążona w 
przesycie Renata 
doznała dziwnego uczucia, odezwały się w niej niemożliwe do wyjawienia żądze. W 
miarę jak 
kolaska oddalała się od Lasku, młodej kobiecie wydawało się, że mrok za nią 
zamyka w swych 
drżących zasłonach ziemię z marzenia, alkowę pełną sromu, nadludzką, gdzie 
zaspokoiłaby 
wreszcie łaknienie swego chorego serca i znużonego ciała.
Kiedy jezioro i zarośla, zatarte w mroku, tworzyły już tylko czarną kresę na 
skraju nieba, 
odwróciła się gwałtownie i głosem, w którym były łzy gniewu, podjęła przerwane 
zdanie:
– Czego?... ależ czegoś innego, mówię! Chcę czegoś innego. Beja wiem czego! 
Gdybym 
wiedziała... Ale, widzisz, dosyć mam już balów, przyjęć, wszystkich tych fet. 
Wiecznie jedno i to 
samo. Co za męka!... Mężczyźni są śmiertelnie nudni, och, tak, śmiertelnie 
nudni...
Maksym zaczął się śmiać. Spod arystokratycznych manier wielkiej damy przebijał 
żar. Nie 
mrużyła już oczu; zmarszczka na czole żłobiła się twardo, wargi zadąsanego 
dziecka wysuwały się 
do przodu w poszukiwaniu rozkoszy, których łaknęła, nie umiejąc ich nazwać. 
Zobaczyła, że jej 
towarzysz się śmieje, lecz zbyt była rozedrgana, aby przerwać; na wpół leżąc, 
poddana łagodnemu 
kołysaniu pojazdu, ciągnęła krótkimi, suchymi zdaniami:
– Tak, jesteście śmiertelnie nudni... Nie mówię tego o tobie, Maksymie, ty 
jesteś za młody... 
Ale gdybym ci opowiedziała, ile utrapienia miałam z początku z Arystydesem! A z 
innymi, tymi, 
co mnie kochali... Jesteśmy parą przyjaciół i wobec ciebie nie muszę się 
krępować; otóż wiesz, 
naprawdę, są dni, kiedy tak mam już dość mego życia kobiety bogatej, uwielbianej, 
szanowanej, że 
chciałabym być Laurą d’Aurigny, jedną z tych dam żyjących, jak im się podoba.
A ponieważ Maksym śmiał się coraz głośniej, powtórzyła z naciskiem:
– Tak, Laurą d’Aurigny. To przynajmniej nie jest takie mdłe, wciąż jednakowe.
Zamilkła na chwilę, jakby zastanawiała się, jakie życie prowadziłaby będąc Laurą 
d’Aurigny, 
a później podjęła z przygnębieniem:
– Cóż, kiedy te damy też na pewno mają swoją nudę. Nic nie jest zabawne na tym 
świecie. Żyć 
się wprost odechciewa... Powiedziałam ci już, że chciałabym czegoś innego, 
rozumiesz, ja sama 
nie domyślam się czego, ale czegoś innego, co nie zdarza się nikomu, czego nie 
spotyka się co 
dzień, jakiejś uciechy rzadkiej, nieznanej...
Ostatnie słowa wypowiedziała wolniej i jakby po omacku, popadając w głębokie 
zamyślenie. 
Kolaska jechała pod górę aleją prowadzącą na skraj Lasku. Mrok wzrastał; zarośla 
pomykały po 
dwóch stronach niby szarawe mury; żelazne krzesła, pomalowane na żółto, gdzie w 
pogodne 
wieczory zasiadają wystrojone odświętnie, mieszczuchy, sunęły wzdłuż chodników, 
puściutkie, 
przejmujące czarną melancholią ogrodowych sprzętów, które zaskoczyła zima. 
Turkot powozów 
opuszczających Lasek, głuchy i rytmiczny, przeciągał opustoszałą aleją jak 
smutna skarga.
Maksym zda! sobie niewątpliwie sprawę, że stwierdzić, iż życie jest zabawne, 
byłoby w złym 
tonie. Jeżeli był jeszcze dość młody, aby ulegać porywom radosnego zachwytu, to 
miał w sobie aż 
nadto egoizmu i szyderczej obojętności, zbyt silnie odczuwał już rzeczywiste 
znużenie, by nie 
głosić, że jest zdegustowany, zobojętniały na wszystko, skończony. Zazwyczaj 
czynił to wyznanie 
dość chełpliwie.
Wyciągnął się jak Renata i przybrał ton boleściwy.
– Daję słowo, masz rację – powiedział – to już jest nie do wytrzymania. Sądzisz 
może, że mnie 
jest weselej niż tobie? Daj spokój! I ja też nieraz już marzyłem o czymś innym... 
Nic równie 
głupiego jak podróże. Jeżeli miałbym zdobywać pieniądze, to wolę już je puszczać, 
chociaż i to nie 
zawsze jest takie przyjemne, jak sobie człowiek z początku wyobraża. Kochać, być 
kochanym – 
raz dwa ma się tego po uszy, prawda?... Och, tak, ma się tego po uszy!
Ponieważ młoda kobieta nie odpowiadała, ciągnął dalej chcąc ją zaskoczyć czymś 
niebywale 
bezbożnym:
– Chciałbym, wiesz, żeby pokochała mnie zakonnica. To by dopiero było zabawne, 
co?... Czy 
nie pragnęłaś nigdy pokochać człowieka, o którym sama myśl byłaby występkiem?
Renata nie rozchmurzyła się jednak i Maksym widząc, że milczy nadal, sądził, że 
nie słuchała 
go widać. Wsparta o miękkie obicie kolaski zdawała się spać z otwartymi oczami. 
Zadumana, 
bezwładna, wydana była na łup myślom, które podsycały jej przygnębienie; od 
czasu do czasu 
wargi drgały jej nerwowo. Zmrok zagarniał ją zwolna i cały jego smutek, 
dyskretna rozkosz 
i utajona nadzieja przenikały ją, spowijały jakby obłokiem niezdrowej tęsknoty. 
Wpatrując się 
uparcie w okrągłe plecy lokaja na koźle, rozmyślała zapewne o radościach dnia 
wczorajszego, 
o tych zabawach i rozrywkach, które dziś wydawały jej się tak mdłe i których 
miała już dosyć; 
widziała swą przeszłość, natychmiastowe zaspokojenie pragnień, przesyt, 
przytłaczającą 
monotonię tych samych czułości i tych samych zdrad. Później, niby nadzieja, 
podnosiła się w niej 
– budząc dreszcze pożądania – myśl o tym „czymś innym”, czego jej napięty umysł 
nie mógł 
znaleźć. I tutaj marzenia jej gubiły się. Czyniła wysiłki, lecz słowo, którego 
szukała, kryło się 
pośród ciemności nocy, zatracało w nieprzerwanym turkocie pojazdów. Chybot 
kolaski był jeszcze 
jednym wahaniem, które nie pozwalało jej sformułować swego pragnienia. Cały 
bezmiar pokusy 
wyłaniał się z tej nieokreślonej przestrzeni naokół, z zarośli usypiających w 
mroku po dwóch 
stronach alei, ze stukotu kół i miękkiego kołysania powozu, które wprawiało ją w 
rozkoszne 
odrętwienie. Tysiące lekkich tchnień muskały jej ciało: niedokończone marzenia, 
doznania bez 
nazwy, niejasne życzenia, wszystko – urocze i potworne zarazem – czym powrót z 
Lasku 
w godzinie, kiedy niebo blednie, może napełnić znużone serce kobiety. Obie 
dłonie miała 
zanurzone w sierści niedźwiedzia, było jej bardzo ciepło w białym sukiennym 
płaszczyku 
z wyłogami z biadoliła aksamitu. Aby otrząsnąć się z tego błogostanu, wyciągnęła 
stopę i musnęła 
kostką ciepłą nogę Maksyma, który nie zwrócił nawet uwagi na to dotknięcie. 
Nagły wstrząs 
wyrwał ją z półuśpienia. Podniosła głowę i objęła dziwnym spojrzeniem swych 
szarych oczu 
młodego człowieka rozpartego w całej krasie. W tej chwili kolasa wyjechała z 
Lasku. Aleja 
Cesarzowej ciągnęła się prostą linią wśród zmierzchu, ujęta po obu stronach w 
dwie zielone 
klamry poręczy z malowanego drzewa, stykających się na widnokręgu. W przyległej 
alei, 
przeznaczonej dla jeźdźców, jakiś biały koń, w oddali, jasną plamą rozdzierał 
szary mrok. 
Z drugiej strony, zapóźnieni spacerowicze – grupki czarnych punktów – szli 
powoli w stronę 
Paryża. W górze, przy końcu ruchomej i niewyraźnej smugi pojazdów, Łuk 
Triumfalny, ustawiony 
ukosem, bielał na rozległym płacie nieba koloru sadzy.
Kolaska jechała teraz pod górę nieco szybciej i Maksym, oczarowany angielskim 
charakterem 
pejzażu, przyglądał się pałacom o kapryśnej architekturze. Gazony przed nimi 
zstępowały po obu 
stronach alei aż do jej krańców. Renata, zadumana, dostrzegła z przyjemnością, 
jak na horyzoncie 
zapalały się jedna za drugą lampy gazowe na placu Etoile. W miarę jak te żywe 
błyski tryskały 
żółtymi płomykami w zapadającym zmierzchu, zdawało jej się, że słyszy jakieś 
tajemne wezwania, 
że rozjarzony Paryż zimowych nocy dla niej okrywa się jasnością, gotuje jej 
nieznaną rozkosz, 
o której marzyła w swym przesycie.
Kolaska wjechała w aleję Królowej Hortensji i zatrzymała się u wylotu ulicy 
Monceau, o parę 
kroków od bulwaru Malesherbes, przed dużym pałacem wychodzącym z jednej strony 
na 
dziedziniec, a z drugiej na ogród. Dwie bramy o złoconych ornamentach, 
prowadzące na 
dziedziniec, miały po obu stronach latarnie w kształcie urn jednakowo 
ozdobionych złoceniami. 
Płonęły w nich szerokie płomienie gazu. Pomiędzy bramami, w eleganckim budynku 
przypominającym mgliście świątyńkę grecką, mieszkał dozorca. W chwili kiedy 
kolaska miała 
wjechać na dziedziniec, Maksym wyskoczył z niej zręcznie.
– Słuchaj no – powiedziała Renata przytrzymując go za rękę – siadamy do stołu o 
wpół do 
ósmej. Masz przeszło godzinę, żeby się przebrać. Nie każ na siebie czekać. – A 
później dorzuciła 
z uśmiechem: – Będą Mareuilowie... Ojciec życzy sobie, żebyś był bardzo 
szarmancki dla 
Ludwiki.
Maksym wzruszył ramionami:
– Co za jarzmo! – mruknął nadąsany. – Mogę się z nią ożenić, ale nadskakiwać jej 
to już 
nazbyt głupie... Byłabyś bardzo miła, Renato, gdybyś mnie uwolniła od Ludwiki 
dzisiejszego 
wieczora.
Przybrał zabawną minę i akcent, jakie zapożyczał od Lassouche’a za każdym razem, 
kiedy 
miał powiedzieć jeden ze swych stałych żarcików: – Dobrze, mamusiu kochana?
Renata uścisnęła mu dłoń jak koledze i powiedziała szybko, z nerwową 
zuchwałością 
i szyderstwem:
– Coś mi się wydaje, że gdyby nie to, że jestem żoną twego ojca, ubiegałbyś się 
o moje 
względy.
Młody człowiek musiał uznać ten pomysł za bardzo komiczny, gdyż skręcił już w 
bulwar 
Malesherbes, a wciąż jeszcze nie przestawał się śmiać. Kolaska minęła bramę i 
zatrzymała się 
przed wejściem do pałacu.
Wejście to, o stopniach szerokich i niskich, osłaniał ozdobny złoceniami szklany 
daszek. Dwa 
piętra pałacu wznosiły się nad pomieszczeniami kuchennymi, których kwadratowe 
okienka 
o matowych szybach widniały tuż nad ziemią. Portal pałacu, wysunięty do przodu, 
ujęty był 
między chude kolumny wbudowane w ścianę, tak iż na każdym piętrze tworzył występ 
o półkolistych wnękach, sięgający dachu i zakończony tympanem. Po obu jego 
stronach na 
każdym piętrze ciągnęło się regularną linią po pięć okien o zwykłych kamiennych 
obramowaniach. 
Dach mansardowy miał duże prostokątne połacie ustawione do siebie niemal pionowo.
Od strony ogrodu fasada pałacu była nieporównanie bardziej okazała. Królewskie 
wejście 
prowadziło na wąski taras, biegnący wzdłuż całego parteru; balustrada tego 
tarasu utrzymana 
w stylu ozdobnych bram parku Monceau miała jeszcze więcej złoceń niż daszek i 
latarnie od 
strony dziedzińca. Dwa skrzydła pałacu tworzyły niby dwie wieże, wtopione 
częściowo w trzon 
budowli; wewnątrz pokoje były tam okrągłe. Inna wieżyczka, pośrodku bardziej 
wsunięta w całość 
gmachu, stanowiła lekką wypukłość. Okna, wysokie i wąskie w obu skrzydłach, 
bardziej od siebie 
oddalone i prawie kwadratowe w płaskich częściach fasady, miały na parterze 
balustrady 
z kamienia, a na wyższych (piętrach z kutego i złoconego żelaza. Była to jakaś 
wystawa, 
nagromadzenie, przytłaczająca obfitość bogactw. Pałac niknął pod zeźbami. Wokół 
okien, wzdłuż 
gzymsów biegły zwoje gałęzi i kwiatów; niektóre balkony podobne były do koszów 
zieleni. 
Podtrzymywały je nagie kobiety, przegięte w biodrach, z piersiami podanymi do 
przodu. Tu i tam 
przylepione były jakieś nie istniejące tarcze herbowe, grona owoców, róże, 
wszystko, czym tylko 
zakwitnąć może kamień i marmur. W miarę jak wzrok podnosił się ku górze, pałac 
rozkwitał coraz 
bujniej. Wokół dachu ciągnęła się balustrada, na której w pewnych odstępach 
stały urny; tryskały 
z nich kamienne płomienie. I tam, między owalnymi okienkami wtłoczonymi 
w nieprawdopodobną gmatwaninę owoców i listowia, pyszniła się główna ozdoba tej 
zadziwiającej dekoracji: frontony mansardowych wykuszowi Pośrodku nich widniały 
znów duże 
postaci nagich kobiet bawiących się jabłkami, upozowanych pośród kęp trzciny. 
Dach, obciążony 
tymi ornamentami – na samym szczycie miał jeszcze ażurową ołowianą galeryjkę, 
dwa 
piorunochrony i cztery olbrzymie, symetrycznie ustawione kominy, również 
rzeźbione – 
przypominał jakiś fajerwerk architektoniczny.
Na prawo znajdowała się obszerna oranżeria, przylegająca do pałacu; prowadziły 
do niej 
oszklone drzwi jednego z salonów na parterze. Ogród, który dzieliły od parku 
Monceau niskie 
żelazne sztachety ukryte za żywopłotem, położony był na dość spadzistym zboczu. 
Zbyt mały 
w stosunku do budowli, tak wąski, iż płat murawy i parę kęp zielonych drzew 
zajmowało całą jego 
powierzchnię, stanowił jedynie wzniesienie, jakby postument zieloności, na 
którym usadowił się 
dumnie pałac w swym galowym stroju. Oglądany z parku, wielki ten budynek, nowy 
jeszcze, 
a zupełnie bezbarwny, ukazywał ponad ‘starannie utrzymanym trawnikiem i krzewami 
o połyskujących liściach blade oblicze, nadętą głupotę parweniusza, świadomego 
swej fortuny – 
ciężki kapelusz z łupku, złocone balustrady, zalew rzeźb. Był to nowy Luwr w 
pomniejszeniu, 
jedna z najbardziej charakterystycznych próbek stylu Napoleona III, tego 
bogatego bastarda 
wszystkich stylów. W letnie wieczory, kiedy ukośne promienie słońca 
rozbłyskiwały złotem 
w balustradach na białej fasadzie, ludzie spacerujący po parku zatrzymywali się 
i spoglądali na 
czerwone jedwabne zasłony udrapowane w oknach parteru. Poprzez szyby – tak duże 
i jasne, iż 
wydawały się jak szyby wielkich nowoczesnych magazynów, wstawione po to, by 
ukazywać 
przepych wnętrza – ci drobnomieszczanie dostrzegali części mebli, skrawki tkanin, 
wycinki 
plafonów, olśniewających bogactwem. Na ten widok nieruchomieli z podziwu i 
zazdrości na 
środku alei.
Lecz o tej godzinie zmrok spływał z drzew, fasada spała. Z drugiej strony, na 
dziedzińcu, lokaj 
z szacunkiem pomógł Renacie wysiąść. Stajnie o ścianach w pasy z czerwonej cegły 
otwierały aa 
prawo, w głębi oszklonego budynku, swe szerokie wrota z pociemniałego dębu. Na 
lewo, jakby dla 
stworzenia harmonijnej całości, znajdował się przylegający do ściany sąsiedniego 
domu bardzo 
ozdobny wykusz, gdzie z muszli trzymanej w wyciągniętych rękach przez dwa amorki 
spływała 
bezustannie struga wody. Młoda kobieta zatrzymała się chwilę u stóp schodów 
strzepując ręką 
spódnicę, która nie chciała się ułożyć. Dziedziniec, gdzie rozlegał się niedawno 
turkot pojazdu, 
powrócił do swej samotności i arystokratycznego milczenia, przerywanego tylko 
odwieczną 
śpiewką Opływającej wody. W czarnym masywie pałacu, gdzie pierwsze z jesiennych 
przyjęć 
miało rozjarzyć niedługo świeczniki, płonęły teraz jedynie niskie okienka, 
rzucając na bruk 
dziedzińca – regularny i wyraźny jak warcabnica – żywe błyski pożaru.
Pchnąwszy drzwi do przedsionka, Renata znalazła się naprzeciw lokaja swego męża. 
Ze 
srebrnym imbrykiem w ręce schodził do kuchni. Był to mężczyzna wspaniałej 
postaci, wysoki, 
krzepki; miał białą twarz, nieskazitelne faworyty angielskiego dyplomaty, powagę 
i godność 
sędziego.
– Czy pan wrócił, Baptysto? – zapytała młoda kobieta.
– Tak jest, proszę jaśnie pani, przebiera się – odparł lokaj skłaniając przy tym 
głowę gestem, 
którego mógłby mu pozazdrościć książę, pozdrawiający tłumy. Renata ruszyła wolno 
po schodach, 
zdejmując rękawiczki.
Przedsionek urządzony był z wielkim przepychem. W pierwszej chwili przytłaczał 
trochę. 
Puszysty kobierzec przykrywający podłogę i stopnie schodów, obfite aksamitne 
draperie 
maskujące ściany i drzwi napełniały to wnętrze jakimś ociężałym milczeniem, mdłą 
wonią kaplicy. 
Bardzo wysoki sufit zdobiła złota siatka, a na niej odstające rozety. Schody o 
balustradach 
z białego marmuru i czerwonych aksamitnych poręczach rozgałęziały się lekkim 
półkolem. 
Pośrodku tych dwóch rozgałęzień, w głębi, znajdowały się drzwi do głównego 
salonu. Na 
pierwszym podeście olbrzymie lustro zajmowało całą ścianę. U stóp rozwidlonych 
schodów, na 
marmurowych postumentach dwie postacie kobiece ze złoconego brązu, nagie do 
(pasa, 
podtrzymywały duże, pięcioramienne świeczniki.. Ich żywe światło tonowały klosze 
z matowego 
szkła. Po obu stronach ciągnęły się rzędem prześliczne Wazy z majoliki, w 
których kwitły rzadko 
spotykane kwiaty.
Renata szła po schodach, z każdym stopniem wzrastając w lustrze; i tak jak 
najpopularniejsze 
artystki w chwili zwątpienia. zadawała sobie pytanie, czy rzeczywiście jest tak 
urocza, jak jej to 
wszyscy mówili.
Później, kiedy znalazła się w swojej sypialni na pierwszym piętrze – okna jej 
wychodziły na 
park Monceau – zadzwoniła na Celestynę, pokojówkę, żeby przebrała ją do obiadu. 
Trwało to 
dobrych pięć kwadransów. Kiedy ostatnia szpilka została już wpięta, ponieważ w 
pokoju było 
bardzo gorąco, Renata otworzyła okno, wsparła się o parapet i zadumała. Za nią 
Celestyna krążyła 
dyskretnie, porządkując przybory toaletowe.
Dołem, w parku, kłębiło się morze cienia. Atramentowe korony wysokich drzew 
kołysały się 
w nagłych podmuchach wiatru jak nadpływające i odpływające fale, z szelestem 
zeschłych liści, 
który przypomina szmer kropel wody na kamienistym brzegu. I tylko żółte ślepia 
pojazdów 
ukazując się i znikając pośród drzew, wzdłuż głównej alei wiodącej od ulicy 
Królowej Hortensji 
do bulwaru Malesherbes, pruły chwilami ten wir ciemności. W obliczu melancholii 
jesieni Renata 
poczuła, jak własne smutki podchodzą jej do serca. Ujrzała znów siebie jako 
dziecko w domu ojca, 
w milczącym pałacyku na Wyspie Świętego Ludwika, od dwóch wieków przesycanym 
mroczną 
powagą swych właścicieli Beraud Du Chatel, wyższych urzędników w sądownictwie. 
Później 
pomyślała o swoim fantastycznym małżeństwie, o tym wdowcu, który sprzedał się, 
by ją poślubić, 
i zmienił nazwisko Rougon na Saccard – te dwie suche zgłoski dźwięczały 
początkowo w jej 
uszach brutalnie jak grabki krupiera zagarniające złoto. Ten człowiek wziął ją i 
cisnął w to życie 
bez żadnych hamulców, pogrążając jej biedną głowę w coraz większym zamęcie. Z 
dziecinną 
radością zaczęła marzyć o tym, jak to niegdyś grywała ze swą młodszą siostrą, 
Krystyną, w tenisa. 
Pewnego dnia ocknie się z rozpustnego snu, w jakim trwa od dziesięciu łat, 
zbrukana jakąś 
spekulacją męża, w której wreszcie i jemu noga się powinie. Było to niby nagłe 
przeczucie. 
Drzewa zawodziły coraz głośniej. Spłoszona myślami o wstydzie i karze, Renata 
uległa 
drzemiącym w niej instynktom starej i uczciwej rodziny mieszczańskiej: 
przyrzekła czarnej nocy, 
że się poprawi, że nie będzie już tyle wydawać na stroje, że poszuka jakiejś 
niewinnej rozrywki, 
która mogłaby ją zabawić, tak jak w owych szczęśliwych dniach, kiedy była na 
pensji i uczennice 
śpiewały: Nie pójdziemy już do lasu, krążąc wolniutko pod platanami.
W tej chwili wróciła do pokoju Celestyna, która zeszła była na dół, i szepnęła 
do ucha swej 
pani:
– Pan prosi, żeby jaśnie pani zeszła. W ‘salonie są już goście.
Renata wzdrygnęła się. Nie czuła dotąd, że zimny powiew przejmuje chłodem jej 
ramiona. 
Przechodząc przed lustrem zatrzymała się i przyjrzała sobie machinalnie. 
Uśmiechnęła się mimo 
woli i wyszła.
Rzeczywiście, zebrali się już prawie wszyscy zaproszeni. Była jej siostra, 
Krystyna, lat 
dwudziestu, ubrana z wielką prostotą w białą muślinową suknię; jej ciotka, 
Elżbieta, wdowa po 
notariuszu Aubertot, sześćdziesięcioletnia staruszka w czarnym atłasowym stroju, 
niezmiernie 
ujmująca; siostra jej męża, Sydonia Rougon, kobieta chuda, mizdrząca się, w 
nieokreślonym 
wieku, o twarzy jakby z miękkiego wosku – wyblakła suknia ‘podkreślała jeszcze 
jej bezbarwność. 
Poza ‘tym państwo de Mareuil, ojciec i córka – ojciec, pan de Mareuil, zdjął 
właśnie żałobę po 
żonie; był to wysoki, piękny mężczyzna, pełen bezmyślnej powagi, uderzająco 
podobny do lokaja 
Baptysty. Córka, ta biedna Ludwika, jak o niej mówiono, siedemnastoletnia, wątła 
panienka, lekko 
garbata, prezentowała z chorobliwym wdziękiem suknię z białego fularu w czerwone 
grochy. 
Znajdowała się też w salonie grupka poważnych panów, z których każdy miał 
mnóstwo odznaczeń, 
‘postaci oficjalnych, bladych i milczących, a za nimi inna znów grupka, młodych 
ludzi, w głęboko 
wyciętych kamizelkach; wiało od nich zepsuciem. Otaczali oni pięć czy sześć dam 
niezmiernie 
wytwornych, pomiędzy którymi królowały nierozłączki, mała markiza d’Espanet, 
ubrana na żółto, 
i jasnowłosa pani Haffner – na fioletowo. Pan de Mussy, jeździec, któremu Renata 
nie 
odpowiedziała na ukłon, był tam również, z zaniepokojoną miną kochanka, co czuje, 
że niedługo 
zostanie odprawiony. A pośród długich trenów rozścielających się na dywanie, 
dwaj 
przedsiębiorcy budowlani, dwaj wzbogaceni murarze, Mignon i Charrier, z którymi 
Saccard miał 
dobić następnego dnia targu, przechadzali się ciężko w swych grubych butach, z 
rękami 
założonymi do tyłu, ledwo mieszcząc się we frakach.
Arystydes Saccard stojąc koło drzwi, przed grupką poważnych panów, rozprawiał o 
czymś 
z werwą i nosowym akcentem południowca, a jednocześnie pozdrawiał nadchodzących 
gości. 
Ściskał im ręce, znajdował jakieś miłe słówka. Mały, o wyglądzie niepozornym, a 
szczwanym, 
zginał się jak marionetka; tym, co najbardziej rzucało się w oczy z całej jego 
postaci wątłej, 
przebiegłej, czarniawej, była czerwona wstążeczka legii honorowej, bardzo 
szeroka.
Kiedy weszła Renata, rozległ się szmer podziwu. Była doprawdy boska. Na tiulowej 
spódnicy, 
przybranej z tyłu pękiem wolantów, miała atłasową, bladozieloną tunikę, 
obrzeżoną szerokim 
haftem szwajcarskim, zmarszczoną i podpiętą dużymi pękami fiołków. Jeden jedyny 
wolant zdobił 
przód. Bukieciki fiołków połączone girlandami bluszczu przytrzymywały lekką, 
muślinową 
draperię. Fryzura i suknia, te spódnice po królewsku obfite i nieco zbyt strojne, 
miały w sobie 
wdzięk nieporównany. Wydekoltowana, z pęczkami fiołków na obnażonych ramionach i 
piersią 
niemal zupełnie odkrytą, młoda kobieta zdawała się wynurzać, naga, ze 
spowijających ją tiulów 
i atłasów, podobna do owych nimf wychylających się spośród świętych dębów, a jej 
ciało białe 
i smukłe tak było uszczęśliwione swą połowiczną wolnością, iż patrzący na nią 
mogli się 
spodziewać, że suknia osunie się lada chwila jak kostium kobiety kąpiącej się, 
zdjętej zachwytem 
dla własnej postaci. Upięte wysoko, na kształt kasku, miękkie, jasne włosy, 
przeplecione gałązką 
bluszczu utwierdzoną splotem fiołków, wzmagały jeszcze jej nagość, odsłaniając 
kark ocieniony 
wijącym się puszkiem, podobnym do złotych nitek. Na szyi miała kolię z 
wisiorkami, wspaniałej 
wody, a na czole egretę ze źdźbeł srebra usianych brylantami. Zatrzymała się 
chwilę na progu 
w swej wspaniałej toalecie; ciepłe pobłyski grą światła obejmowały jej ramiona. 
Ponieważ zeszła 
ze schodów szybko, dyszała lekko. Oczy, które ciemność parku Monceau napełniła 
mrokiem, 
mrużyły się przed nagłą falą blasku, co nadawało jej ów wyraz wahania, właściwy 
krótkowidzom, 
a u niej tak wdzięczny.
Na jej widok malutka markiza podniosła się żywo, podbiegła, ujęła obie jej 
dłonie 
i przyglądając się jej od stóp do głów szeptała przymilnym głosikiem:
– Ach! jakaż piękna, jakaż piękna...
Tymczasem w salonie zrobił się ruch, wszyscy goście podchodzili, by przywitać 
się z piękną 
panią Saccard, jak nazywano Renatę w towarzystwie. Podała rękę wszystkim prawie 
mężczyznom. 
Później uściskała Krystynę pytając, co słychać u ojca, który nigdy nie zjawiał 
się w pałacu 
przylegającym do. parku Monceau, i stała nadal uśmiechnięta, odwzajemniając 
jeszcze ukłony 
ruchem głowy, ręce opuściwszy miękko. Otoczyły ją panie przypatrując się 
ciekawie naszyjnikowi 
i egrecie.
Jasnowłosa pani Haffner nie potrafiła oprzeć się pokusie: zbliżyła się, 
przyjrzała uważnie 
klejnotom i odezwała z zazdrością w głosie:
– To ten naszyjnik i egreta, prawda?
Renata przytaknęła ruchem głowy. Wówczas panie rozpłynęły się w pochwałach; 
klejnoty 
były zachwycające, boskie. Potem z podziwem pełnym zazdrości zaczęły mówić o 
licytacji rzeczy 
Laury d’Aurigny, gdzie Saccard kupił biżuterię żonie. Skarżyły się, że 
ladacznice zagarniają 
wszystko, co najpiękniejsze, niedługo zabraknie już brylantów dla kobiet 
uczciwych. Z ich skarg 
przebijało pragnienie, by jeden z tych klejnotów, które cały Paryż widywał na 
szyi słynnej 
rozpustnicy, dotknął na chwilę ich nagiej skóry; może zwierzyłby im na ucho owe 
skandale alkowy, 
koło których z takim upodobaniem krążyły ich myśli wielkich dam. Wiedziały, co 
było na licytacji 
najcenniejsze, wspominały o jakimś wspaniałym kaszmirze, olśniewających 
koronkach. Egreta 
kosztowała piętnaście tysięcy franków, kolia pięćdziesiąt tysięcy. Cyfry te 
wzbudziły entuzjazm 
w pani d’Espanet. Zwróciła się do Saccarda, zawołała doń:,
– Niechże pan tu przyjdzie, abyśmy mogły panu pogratulować! Oto dobry mąż!
Arystydes Saccard zbliżył się, skłonił z udaną skromnością, lecz jego twarz 
skrzywiona 
w uśmiechu zdradzała żywe zadowolenie. Kątem oka spoglądał na obu 
przedsiębiorców, 
zbogaconych murarzy, którzy stali o parę kroków dalej, z widocznym szacunkiem 
przysłuchując 
się wymienianym cyfrom: piętnaście i pięćdziesiąt tysięcy.
W tej chwili Maksym, który dopiero co się zjawił, uroczo obciśnięty w swym fraku, 
oparł się 
poufale na ramieniu ojca i szepnął mu coś, jak koledze, wzrokiem wskazując 
murarzy. Saccard 
uśmiechnął się dyskretnie, niby oklaskiwany aktor.
Nadeszło jeszcze paru gości. W salonie było przynajmniej ze trzydzieści osób. 
Podjęto 
przerwane rozmowy. W chwilach ciszy zza ściany dobiegało delikatne pobrzękiwanie 
porcelany 
i sreber. Wreszcie Baptysta otworzył na całą szerokość jedne z drzwi i 
majestatycznie 
wypowiedział sakramentalne słowa:
– Podano do stołu.
Wówczas uformował się zwolna cały orszak. Saccard podał ramię malutkiej markizie; 
Renata 
przyjęła ramię pewnego starszego pana, senatora, barona Gouraud, przed którym 
wszyscy 
płaszczyli się nader pokornie. Maksym zmuszony był zaofiarować swe usługi 
Ludwice de Mareuil. 
Za nimi ruszyła reszta zaproszonych gości. Dwaj przedsiębiorcy szli na samym 
końcu, kołysząc 
rękami.
Sala jadalna był to obszerny kwadratowy pokój, na wysokość człowieka wyłożony 
boazerią 
z poczerniałego gruszkowego drzewa ozdobionego wąskimi żyłkami złota. Cztery 
duże panneaux 
miały najwidoczniej zawierać martwe natury; lecz były puste – właściciel pałacu 
nie potrafił się 
zapewne zdobyć na wydatek natury czysto artystycznej. Zaciągnięto je tylko 
ciemnozielonym 
aksamitem. Meble, firanki i portiery z tego samego materiału nadawały pokojowi 
charakter 
surowej powagi, obliczony na to, by cały przepych światła skoncentrować na stole.
I w tej chwili istotnie, na środku dużego dywanu perskiego o ciemnych tonach, 
tłumiącego 
odgłos kroków, w ostrym blasku żyrandola, stół, otoczony krzesłami, których 
czarne oparcia 
pożyłkowane złotem obejmowały go ciemną linią, był jak ołtarz, jak okrąg 
jasności wokół 
katafalku; na olśniewającej bieli obrusa iskrzyły się płomienie kryształów i 
sreber. 
W rozedrganym mroku, za rzeźbionymi oparciami krzeseł boazerie, duży, niski 
kredens,. 
rozpostarte tu i tam płaty aksamitu majaczyły zaledwie. Mimo woli wzrok powracał 
ku stołowi, 
nasycał się jego przepychem. Środek zajmowało piękne surtout z matowego srebra o 
połyskującej 
cyzelurze; przedstawiało ono grupę faunów porywających nimfy; ponad nią, z 
szerokiego rogu 
opadały kiście naturalnych kwiatów olbrzymiego bukietu. Ustawione po dwóch 
krańcach wazy 
również pełne były kwiatów. Dwa kandelabry, związane z grupą środkową – dwóch 
satyrów 
w biegu, unoszących na jednej ręce zemdloną kobietę, a drugą podtrzymujących 
dziesięcioramienny świecznik – migotem swych świec pomnażały jeszcze blask 
żyrandola. 
Pomiędzy tymi ozdobami stały symetrycznie mniejsze i większe grzejniki z 
pierwszym daniem, 
a obok nich muszle z przystawkami, porcelanowe kosze, kryształowe czary, płaskie 
talerze, 
kompotiery na podstawkach, zawierające część deseru podaną już na stół. Wzdłuż 
kordonu talerzy 
armia kieliszków, karafek z wodą i z winem, małych solniczek – cała ta 
kryształowa zastawa była 
delikatna i lekka jak muślin, bez jednego rżnięcia, i tak przejrzysta, że nie 
rzucała ani odrobiny 
cienia. Surtout i większe nakrycia przypominały fontanny ognia; połyskliwymi 
ściankami 
grzejników przebiegały błyski; widelce, łyżki, noże o rękojeściach z perłowej 
masy tworzyły 
płomieniste smugi; kieliszki rozpinały tęczowe łuki, a pośród tej ulewy iskier, 
tej masy rozpalonej 
do białości, karafki z winem znaczyły obrus plamami czerwieni.
Gdy wchodzili do jadalni, na twarzach gości uśmiechających się do dam, które 
prowadzili, 
jawił się wyraz dyskretnej błogości. Kwiaty orzeźwiały nagrzane powietrze. Snuły 
się w nim 
lekkie dymki razem z wonią róż. Nad wszystkim górowała jednak ostra woń raków i 
kwaskowaty 
zapach cytryn.
Później, kiedy każdy odnalazł już swe nazwisko wypisane na odwrocie karty potraw, 
rozległ 
się hałas odstawianych krzeseł, głośny szelest jedwabnych Spódnic. Nagie ramiona 
usiane 
diamentami, jeszcze bledsze przez to, że tuż obok czerniły się fraki, łączyły 
swą mleczną biel 
z rozblaskiem stołu. Obiad rozpoczął się pośród wzajemnych uśmiechów 
współbiesiadników 
i przytłumionego pobrzękiwania łyżek. Baptysta pełnił funkcję maitre’a d’hotel z 
właściwą mu 
powagą dyplomaty; oprócz dwóch lokajów miał jeszcze pod swymi rozkazami czterech 
pomocników, którymi posługiwał się tylko podczas wielkich przyjęć. On odbierał 
dania 
i rozdzielał je na osobnym stoliku w głębi pokoju, a trzej służący obnosili je 
powoli i półgłosem 
wymieniali nazwę potrawy. Inni nalewali wina, mieli pieczę nad chlebem i 
karafkami. Przystawki 
i pierwsze dania zdążyły zejść ze stołu, a perlisty śmiech dam nie nabrał 
jeszcze ostrzejszych 
akcentów.
Gości było zbyt wielu, aby rozmowa mogła bez trudności stać się ogólna. Lecz gdy 
przyszła 
kolej na pieczyste i wety, a najlepsze wina burgundzkie, pommard i chambertin 
napełniły kieliszki 
po leoville i chateau-lafite, rozgwar wzmógł się, a leciutkie kryształy 
zabrzęczały od wybuchów 
śmiechu. Renata, pośrodku stołu, miała po prawej stronie barona Gouraud, a po 
lewej pana 
ToutinLaroche, ongiś fabrykanta świec, obecnie radnego miejskiego, dyrektora 
Kredytowego 
Banku Winniczego, członka rady nadzorczej: Towarzystwa Portów Marokańskich, 
osobistość 
chudą i ważką, którą siedzący naprzeciw Saccard nazywał przypochlebnie bądź to 
„drogim 
kolegą”, bądź też „naszym wielkim zarządcą”. Dalej siedzieli panowie zajmujący 
się polityką: pan 
Hupel de la Noue prefekt, osiem miesięcy w roku spędzający w Paryżu; trzej, 
deputowani, pośród 
których widniała w całej okazałości szeroka, alzacka twarz pana Haffnera; pan de 
Saffre; czarujący 
młodzieniec, sekretarz pewnego ministra; pan Michelin, szef wydziału 
administracji dróg i inni 
wyżsi urzędnicy. Pan de Mareuil, wiekuisty kandydat na deputowanego, usiadł 
naprzeciw prefekta 
i robił do niego słodkie oczy. Co do pana d’Espanet, to nigdy nie towarzyszył on 
żonie na wizyty. 
Panie należące do rodziny siedziały między najznamienitszymi z przybyłych gości. 
Saccard 
zarezerwował jednak na własny użytek swoją siostrę Sydonię i umieścił ją nieco 
dalej, między 
dwoma przedsiębiorcami; mając imć Charrier po prawej, a imć Mignon po lewej 
strome, trwała 
tam jak na specjalnie zaufanym posterunku, gdzie należało stoczyć zwycięską 
bitwę. Pani 
Michelin, żona szefa wydziału administracji dróg, przystojna, pulchniutka 
brunetka, siedziała obok 
pana de Saffre i przyciszonym głosem prowadziła z nim ożywioną rozmowę. Krańce 
stołu 
zajmowała młodzież, audytorzy Rady Stanu, synowie wszechpotężnych ojców, 
przyszli 
milionerzy. Pan de Mussy rzucał Renacie spojrzenia pełne rozpaczy, a Maksym, 
obok Ludwiki de 
Mareuil, zdawał się ulegać jej urokowi. Po pewnym czasie zaczęli się śmiać 
bardzo głośno. To od 
nich właśnie wyszły pierwsze wybuchy wesołości.
Tymczasem pan Hupel de la Noue zapytał wytwornie:
– Czy będziemy mieli przyjemność zobaczyć dziś wieczór jego ekscelencję?
– Nie przypuszczam – odparł Saccard z godnością, pod którą kryła się tajona 
przykrość. – Brat 
jest tak zajęty... Przysłał swego sekretarza, pana de Saffre, aby przeprosił nas 
w jego imieniu.
Młody sekretarz, wydany na łup pani Michelin, słysząc swoje nazwisko podniósł 
głowę 
i w przekonaniu, że zwrócono się do niego, wykrzyknął na chybił trafił:
– Tak, tak, dziś wieczorem o dziewiątej mają się zebrać ministrowie u ministra 
sprawiedliwości.
Pan Toutin-Laroche, któremu przerwano, ciągnął z powagą, jak gdyby wygłaszał 
mowę 
pośród skupionej ciszy rady miejskiej:
– Wyniki są wspaniałe. Ta pożyczka miejska pozostanie jednym z najpiękniejszych 
przedsięwzięć finansowych epoki. Ach! panowie...
Lecz w tym miejscu głos jego znów zagłuszyły śmiechy, które wybuchły nagle przy 
jednym 
z krańców stołu. Ten powiew wesołości przyniosły ze sobą słowa Maksyma 
opowiadającego jakąś 
anegdotkę: „Poczekajcież, jeszcze nie skończyłem. Biedną amazonką zaopiekował 
się dróżnik. 
Powiadają, że zajęła się tym, by otrzymał wspaniałą edukację, gdyż zamierza go 
poślubić. Nie chce, 
aby jakikolwiek inny mężczyzna prócz jej męża mógł się poszczycić, iż. widział 
czarne znamię nad 
jej kolanem,” Śmiechy buchnęły ze zdwojoną siłą. Ludwika śmiała się bez 
najmniejszego 
skrępowania, głośniej od panów. A pośród tych śmiechów bezszelestnie, jak 
człowiek głuchy, 
krążył lokaj wsuwając między biesiadników swą twarz poważną i bladą i ściszonym 
głosem 
proponował płaty dzikiej kaczki.
Arystydes Saccard, rozdrażniony, iż nie przyjęto z należytą uwagą tego, co mówił 
pan 
Toutin-Laroche, podjął, aby mu pokazać, że przysłuchiwał się jego słowom:
– Pożyczka miejska... Ale pan Toutin-Laroche nie był człowiekiem, który 
pozwoliłby 
przerwać sobie wątek rozpoczętej myśli:
– Ach! panowie – ciągnął, gdy śmiechy umilkły – dzień wczorajszy stał się dniem 
wielkiego 
pocieszenia dla nas, których rządy są przedmiotem tylu niecnych ataków. Oskarża 
się radę miejską, 
że prowadzi miasto do ruiny, a tymczasem proszę: skoro tylko miasto rozpisuje 
pożyczkę, wszyscy 
spieszą do nas z pieniędzmi, nawet ci, co stale wyrzekają.
– Dokonaliście cudów – rzekł Saccard. – Paryż stał się stolicą świata.
– Tak, to doprawdy rzecz wręcz niebywała – przerwał pan Hupel de la Noue. – 
Proszę sobie 
wyobrazić, że ja, stary paryżanin, nie poznaję dziś mego Paryża. Wczoraj, idąc z 
ratusza do Pałacu 
Luksemburskiego, zabłądziłem. To niebywałe, niebywałe!
Zapadło milczenie. Wszyscy poważni panowie przysłuchiwali się teraz.
– Całkowita przemiana Paryża – ciągnął pan Toutin-Laroche – będzie chwałą 
Cesarstwa. Lud 
jest niewdzięcznikiem: powinien całować nogi cesarza. Powiedziałem tego ranka na 
posiedzeniu 
rady, kiedy była mowa o wielkim powodzeniu pożyczki: „Panowie, pozwólmy się 
wygadać tym 
krzykaczom z opozycji: zbulwersować Paryż – to znaczy użyźnić jego grunt.”
Saccard uśmiechnął się przymykając oczy, jakby chciał lepiej rozsmakować się w 
finezji tego 
powiedzenia. Przechylił się za plecami pani d’Espanet i odezwał do pana Hupel de 
la Noue dość 
głośno, by go usłyszano:
– Co za błyskotliwość umysłu!
Od chwili gdy zaczęto mówić o przebudowie Paryża, imć Charrier wyciągał szyję, 
jakby 
chciał wziąć udział w rozmowie. Jego wspólnik Mignon zajęty był wyłącznie panią 
Sydonią, która 
starała się już o to, by nie próżnował. Saccard od początku obiadu obserwował 
obu 
przedsiębiorców kątem oka.
– Rada miejska – powiedział teraz – spotkała się ze strony tylu mieszkańców z 
dowodami 
prawdziwego poświęcenia! Każdy chciał przyłożyć rękę do wielkiego dzieła. Gdyby 
nie bogate 
przedsiębiorstwa budowlane, które przyszły mu z pomocą, miasto nigdy nie mogło 
by sobie 
pozwolić na tak szybką i owocną przebudowę.
Odwrócił się, rzucając niby brutalne pochlebstwo: – Panowie Mignon i Charrier 
wiedzą coś 
o tym, cni, którzy ponieśli już swoją część trudów i których nie minie należna 
im część chwały.
Wzbogaceni murarze poddali się błogo tym niespodziewanie wymierzonym w nich 
słowom. 
Mignon, do którego pani Sydonia wdzięczyła się właśnie, mówiąc: „Ach, nie, 
doprawdy, pan mi 
pochlebia; różowy byłby kolorem zbyt młodym dla mnie...”, nie dosłuchał zdania 
do końca 
i odpowiedział Saccardowi:
– Pan jest zbyt łaskaw; robiliśmy, co do nas należało. Charrier okazał się 
bardziej wyrobiony. 
Dokończył kieliszek pom-
marda i zdobył się na frazes:
– Przebudowa Paryża – rzekł – zapewnia byt robotnikom.
– Niech pan doda jeszcze – podjął pan Toutin-Laroche – że umożliwiła wspaniały 
rozkwit 
życia finansowego i przemysłowego.
– Proszę też nie zapominać o stronie artystycznej; nowe arterie pełne są 
majestatu – dorzucił 
pan Hupel de la Noue, który uważał się za człowieka o wyrobionym smaku.
– Tak, tak, to piękne dzieło – szepnął pan de Mareuil, aby coś powiedzieć.
– Co do kosztów – oświadczył poważnie deputowany Haffner, który nie zwykł był 
zabierać 
głosu w sprawach byle jakich – to pokryją je nasze dzieci, i nic bardziej 
słusznego!
A ponieważ mówiąc to spoglądał na pana de Saffre, na którego ładniutka pani 
Michelin 
zdawała dąsać się od paru chwil, ten, aby dowieść, że przysłuchuje się ogólnej 
rozmowie, 
powtórzył:
– W istocie, nic bardziej słusznego!
Każdy z grupki, jaką w środkowej części stołu tworzyli poważni panowie, dorzucił 
swoje. Pan 
Michelin, szef wydziału, uśmiechał się kiwając głową; był to jego zwykły sposób 
uczestniczenia 
w rozmowie. Miał on specjalne uśmiechy, które służyły mu jako powitanie, 
odpowiedź, 
przytaknięcie, podziękowanie, pożegnanie – całą kolekcję uśmiechów, 
zwalniających go niemal 
całkowicie z konieczności posługiwania się słowem, co uważał zapewne za bardziej 
uprzejme 
i bardziej przy tym korzystne dla swej kariery.
Jedna jeszcze osoba pozostała również milcząca – baron Gouraud, przeżuwający 
powoli, jak 
wół o ciężkich powiekach. Aż do tej pory wydawał się pochłonięty widokiem 
własnego talerza. 
Renacie, której pieczy został powierzony, nie udawało się wydobyć zeń nic prócz 
lekkich 
pomruków zadowolenia. Toteż wszyscy zdziwili się widząc, że podnosi głowę, i 
słysząc, jak – 
otarłszy tłuste wargi – mówi:
– Ja, jako właściciel domu, kiedy remontuję i przyozdabiam któreś z mieszkań, 
podnoszę 
czynsz lokatorowi.
Zdanie pana Haffnera: „Nasze dzieci pokryją koszty”, obudziło również i senatora. 
Wszyscy 
przyklasnęli dyskretnie, a pan de Saffre wykrzyknął:
– Ach, cudownie, zamieszczę to jutro w gazetach!
– Macie, panowie, zupełną rację, żyjemy w dobrych czasach – odezwał się pośród 
uśmiechów 
i zachwytów, jakie wywołało powiedzonko barona, imć Mignon, jak gdyby wyciągając 
ogólny 
wniosek. – Znam niejednego, co nieźle zaokrąglił fortunkę. A byle tylko człowiek 
robił pieniążki, 
wszystko jest w porządku.
Te ostatnie słowa zmroziły poważne towarzystwo. Rozmowa przerwała się raptownie 
i każdy 
usiłował nie patrzeć na sąsiada. Odezwanie się murarza dosięgło tych panów z 
całym impetem 
swej prostodusznej niezręczności. Michelin, który dotąd spoglądał miło na 
Saccarda, przestał się 
uśmiechać, przerażony, iż mogło się przez chwilę wydawać, że odnosi słowa 
przedsiębiorcy do 
osoby pana domu. Ten ostatni rzucił porozumiewawcze spojrzenie pani Sydonii, 
która na nowo 
zagarnęła w swe władze Mignona, mówiąc: „Więc pan lubi różowy kolor?...” Saccard 
wypowiedział dłuższy komplement pod adresem pani d’Espanet; jego czarniawa, 
przebiegła twarz 
dotykała prawie śnieżnych ramion młodej kobiety, która odchylała się do tyłu, 
śmiejąc się 
urywanie.
Nadeszła pora deseru. Lokaje żywiej krążyli wokół stołu. Była chwila przerwy, 
służba 
kończyła podawać owoce i słodycze. W tej stronie, gdzie siedział Maksym, śmiechy 
stawały się 
coraz przejrzystsze; słychać było ostry głosik Ludwiki: „Zapewniam was, że 
Sylwia w roli 
Dindonetki miała suknię z niebieskiego atłasu”, a jakiś inny dziecinny głos 
dorzucił: „Tak, ale 
przybraną białą koronką.” Powietrze nagrzewało się. Twarze, zaróżowione, 
topniały jakby od 
wewnętrznej błogości. Dwóch lokai obeszło stół nalewając alikant i tokaj.
Od chwili gdy rozpoczął się obiad, Renata wydawała się zaprzątnięta jakąś myślą. 
Obowiązki 
pani domu wypełniała z machinalnym uśmiechem. Przy każdym wybuchu wesołości 
dobiegającym z tego końca stołu, gdzie Maksym i Ludwika żartowali jak para 
kolegów, rzucała 
w tamtą stronę rozbłysłe spojrzenie. Nudziła się. Towarzystwo poważnych panów 
nużyło ją 
śmiertelnie. Pani d’Espanet i pani Haffner posyłały jej rozpaczliwe spojrzenia.
– A następne wybory jakże się zapowiadają? – spytał nagle Saccard pana Hupel de 
la Noue.
– Ależ doskonale – odparł ten z uśmiechem – nie mam jednak jeszcze kandydatów 
przeznaczonych do mego departamentu. Ministerium waha się jak gdyby.
Pan de Mareuil podziękował wzrokiem Saccardowi, iż poruszył ten temat: wyglądał 
teraz 
jakby był na rozżarzonych węglach. Zaczerwienił się lekko i skłonił parokrotnie 
z zażenowaniem, 
kiedy prefekt, zwracając się do niego, ciągnął:
– Wiele słyszałem o panu w naszych stronach. Pańskie znaczne posiadłości jednają 
panu 
licznych przyjaciół, a pana oddanie cesarzowi jest ogólnie znane. Ma pan 
wszelkie szanse.
– Papo, prawda, że ta mała Sylwia w 1849 sprzedawała papierosy w Marsylii? – 
zawołał 
w tym momencie Maksym z końca stołu.
A ponieważ Arystydes Saccard udał, że nie dosłyszał, młody człowiek dodał ciszej:
– Ojciec znał ją dobrze.
Rozległy się przytłumione śmiechy. Tymczasem podczas gdy pan de Mareuil kłaniał 
się nadal, 
pan Haffner podjął sentencjonalnie:
– Oddanie cesarzowi jest jedyną prawdziwą cnotą, jedynym patriotyzmem w tych 
czasach 
demokracji, która kieruje się tylko własnym interesem. Każdy, kto kocha cesarza, 
kocha Francję. 
Toteż ze szczerą radością powitalibyśmy pana jako naszego kolegę.
– I tak się też stanie – odezwał się z kolei pan Toutin-Laroche. – Wielkie 
fortuny powinny 
skupiać się wokół tronu.
Renata była już u kresu wytrzymałości. Naprzeciwko niej markiza tłumiła ziewanie. 
Widząc, 
że Saccard ma zamiar podtrzymywać rozmowę, żona zwróciła się doń z miłym 
uśmiechem:
– Przez litość, drogi przyjacielu, dajmy już spokój tej wstrętnej polityce.
Wówczas pan Hupel de la Noue, szarmancki jak przystało na prefekta, poparł ją 
gorąco, 
mówiąc, że panie mają rację. I zaczął opowiadać pewną śliską historyjkę, jaka 
wydarzyła się 
w głównym mieście jego departamentu. Markiza, pani Haffner i pozostałe panie 
uśmiały się 
serdecznie z pewnych szczegółów. Opowiadał w sposób niezmiernie pikantny, 
półsłówkami, 
niedomówieniami i zabarwieniem głosu nadając sens jak najbardziej nieprzyzwoity 
zwrotom jak 
najbardziej niewinnym. Później gawędzono o pierwszym proszonym wtorku u diuszesy, 
o granej 
poprzedniego dnia grotesce, o śmierci pewnego poety i o ostatnich biegach 
jesiennych. Pan 
Toutin-Laroche, który potrafił być miły, porównał kobiety do róż, a pan de 
Mareuil, poruszony 
widokami, jakie się przed nim otworzyły jako przed kandydatem na deputowanego, 
zdobył się na 
parę głębokich uwag tyczących nowego fasonu kapeluszy. Renata w dalszym ciągu 
zaprzątnięta 
była własnymi myślami.
Biesiadnicy przestali już jeść. Zdawało się, iż jakiś ciepły wiatr powiał nad 
stołem, pogasił 
błyski kieliszków, rozsiał okruchy chleba, przyczernił skórki od owoców na 
talerzykach, zakłócił 
piękną symetrię nakryć. Więdły kwiaty w rogach z cyzelowanego srebra.
I w obliczu tych szczątków deseru goście, nie mając siły wstać, pozwolili sobie 
na chwilę 
błogiego zapomnienia. Z jedną ręką na stole, z pustym spojrzeniem, pochyleni ku 
przodowi, trwali 
w nieokreślonym bezwładzie, w jaki odmierzone i przyzwoite użycie trunków 
wprawia ludzi 
z towarzystwa, którzy upijają się po troszeczku. Ucichły śmiechy, słowa padały 
coraz rzadziej. 
Wypito i zjedzono wiele, co przydało jeszcze godności bandzie jegomościów z 
odznaczeniami. 
Panie czuły, jak w ociężałym powietrzu jadalni wilgotnieje im czoło i kark. 
Poważne, nieco 
przybladłe, jakby zakręciło im się lekko w głowie, czekały na przejście do 
salonu. Pani d’Espanet 
była różowiutka, gdy tymczasem ramiona pani Haffner nabrały woskowej bladości. 
Pan Hupel de 
la Noue przypatrywał się oprawie noża; pan Toutin-Laroche rzucał jeszcze od 
czasu do czasu panu 
Haffnerowi strzępy zdań, które ten przyjmował kiwaniem głową; pan de Mareuil 
marzył 
spoglądając na pana Michelin, a ten uśmiechał się doń subtelnie. Co do ślicznej 
pani Michelin, to 
od dawna już nie odzywała się ani słowem; bardzo czerwona, jedną rękę miała 
opuszczoną. Pan de 
Saffre trzymał ją zapewne w swojej, gdyż opierał się niezręcznie na krawędzi 
stołu, ze 
ściągniętymi brwiami i miną kogoś, kto rozwiązuje zadanie algebraiczne. Pani 
Sydonia również 
odniosła zwycięstwo: imć panowie Mignon i Charrier, obaj podparci na łokciach i 
zwróceni w jej 
stronę, zdawali się zachwyceni, iż darzy ich zaufaniem. Zwierzała im się, że 
najbardziej lubi nabiał 
i że boi się duchów. I sam nawet Arystydes Saccard – z przymkniętymi oczyma, 
przejęty błogą 
świadomością, iż godnie spoił swych gości – nie myślał o tym, by wstać od stołu. 
Z pełnym 
szacunku rozczuleniem wpatrywał się w barona Gouraud – ociężały, pochłonięty 
trawieniem, 
rozpostarł on na bieli obrusa prawą dłoń, dłoń zmysłowego starucha, krótką, 
tłustą, pokrytą 
fioletowymi plamami i rudo owłosioną.
Renata dopiła machinalnie parę kropli tokaju, jakie pozostały na dnie kieliszka. 
Na twarz biły 
jej ognie; jasny puch nad czołem i na karku wymykał się w niesfornych kosmykach, 
jakby 
przesycony jakimś wilgotnym powiewem. Wargi i nos zaostrzyły się nerwowo, miała 
milczącą 
twarz dziecka, które napiło się czystego wina. Jeżeli mrok parku Monceau tchnął 
w nią zacne 
mieszczańskie myśli, to zatracały się one teraz w podnieceniu wywołanym 
jedzeniem, napojami, 
blaskiem świateł, niepokojącą atmosferą, którą przesycało gorąco oddechów i 
nagłych wybuchów 
wesołości. Nie wymieniała już spokojnych uśmiechów ze swą siostrą Krystyną i 
ciotką Elżbietą, 
dwiema skromnymi osobami, które starały usunąć się w cień i nie odzywały prawie 
wcale. Jej 
twarde spojrzenie sprawiło, że biedny pan de Mussy spuścił oczy. Oparta o 
(poręcz krzesła (trąc 
o nią, atłas jej sukni wydawał łagodny szelest), choć starała się teraz nie 
odwracać i pozornie 
wydawała się zaprzątnięta własnymi myślami, wzdrygała się jednak ledwo 
dostrzegalnie za 
każdym wybuchem śmiechu, dobiegającym od tej strony, gdzie pośród zamierającego 
gwaru 
rozmów Maksym i Ludwika dowcipkowali wciąż jednakowo głośno.
Za nią, na granicy cienia, dominując wzrostem ponad stołem w nieładzie i 
zdjętymi niemocą 
biesiadnikami, stał Baptysta, blady, poważny, z pogardliwym wyrazem lokaja, 
który aż do 
obżarstwa nasycił swych panów. On jeden tylko, w powietrzu ciężkim od oparu 
trunków, 
w ostrym, coraz bardziej żółtym blasku świecznika, nie stracił nic ze swej 
poprawności. 
W srebrnym łańcuchu na szyi, z chłodnymi oczyma, w których widok ramion 
kobiecych nie 
zapalał ani jednego płomyka, miał wygląd eunucha służącego paryskim schyłkowcom 
i zachowującego przy tym swą godność.
Wreszcie Renata podniosła się nerwowym ruchem. Wszyscy zrobili to samo. 
owarzystwo 
przeszło do salonu, gdzie podano kawę.
Główny salon pałacu była to obszerna, długa komnata, rodzaj galerii łączącej 
jeden pawilon 
z drugim i zajmującej całą fasadę od strony ogrodu. Szerokie oszklone drzwi 
wychodziły na taras. 
Sala ta jaśniała od złota. Sufit, sklepiony lekkim łukiem, zdobiły kapryśne 
sztukaterie okalające 
wielkie złocone medaliony lśniące jak tarcze. Rozety, połyskliwe girlandy 
obrzeżały sklepienie; 
złote żyłki, podobne do strużek roztopionego metalu, spływały po ścianach 
stanowiąc 
obramowanie panneaux, wybitych czerwonym jedwabiem; zwoje róż, górą tryskających 
w rozkwitłe pęki, oplatały zwierciadła. Na parkiecie dywan z Aubusson 
rozpościerał swe 
purpurowe kwiaty. Meble obite czerwonym adamaszkiem, portiery i firanki z tej 
samej tkaniny, 
olbrzymi staroświecki zegar na kominku, chińskie wazy ustawione na konsolach, 
nogi dwóch 
długich stołów zdobnych w mozaiki florenckie, nawet żardiniery we wnękach okien, 
wszystko 
kapało od złota, ociekało złotem. W czterech rogach wznosiły się cztery duże 
lampy na 
postumentach z czerwonego marmuru przymocowane do nich łańcuchami z pozłacanego 
brązu, 
opadającymi z wdzięczną symetrią. Z sufitu zwisały trzy świeczniki o 
kryształowych wisiorkach 
opływających kroplami różowej i niebieskiej światłości; ich ogniste błyski 
rozpalały wszystko 
złoto salonu.
Panowie wycofali się wkrótce do palarni. Pan de Mussy ujął poufale pod ramię 
Maksyma, 
którego znał ze szkoły, choć był od niego o sześć lat starszy. Pociągnął go na 
taras. Zapalili cygara, 
a później pan de Mussy począł się gorzko skarżyć na Renatę.
– Ależ co jej się stało, niech pan powie? Widziałem ją wczoraj, była czarująca. 
A tu dzisiaj 
traktuje mnie tak, jakby wszystko między nami było skończone. Jakiejż zbrodni 
mogłem się 
dopuścić? Byłoby to bardzo ładnie z pana strony, drogi Maksymie, gdyby zechciał 
ją pan wybadać 
i powiedzieć jej, jak przez nią cierpię.
– Ach, co to, to nie! – odparł śmiejąc się Maksym. – Renata miewa swoje humory, 
nie pragnę 
bynajmniej ściągnąć na siebie gromów. Musi pan jakoś z tego wybrnąć, sam dać 
sobie radę. 
I wypuściwszy wolno kłąb dymu z hawańskiego cygara dorzucił: – Ładną mi pan rolę 
przeznacza! 
Lecz pan de Mussy zaczął go wówczas zapewniać o swej gorącej przyjaźni i 
oświadczył młodemu 
człowiekowi, że czeka tylko na sposobność, by dowieść, jak mu jest oddany. Taki 
jest 
nieszczęśliwy, tak kocha Renatę!
– No dobrze, zgoda! – rzekł wreszcie Maksym. – Szepnę jej słówko; ale niech pan 
pamięta, że 
niczego nie obiecuję; odprawi mnie z kwitkiem, to pewne!
Wrócili do palarni i wyciągnęli się na szerokich, wygodnych fotelach. Tam przez 
pół godziny 
pan de Mussy zwierzał się Maksymowi ze swych utrapień; po raz dziesiąty 
opowiedział mu, jak 
zakochał się w jego macosze i jak to ona zechciała go wyróżnić. Maksym, 
dopalając cygara, dawał 
mu rady, tłumaczył naturę Renaty, wskazywał, w jaki sposób powinien postępować, 
by ją 
ujarzmić.
Ponieważ w pewnej chwili Saccard usiadł o parę kroków od nich, pan de Mussy 
zamilkł, 
a Maksym taką wyciągnął konkluzję:
– Ja, na pana miejscu, poczynałbym sobie bardzo śmiało. Ona to lubi.
Palarnia sąsiadująca z głównym salonem mieściła się już w jednej z wieżyczek i 
stąd jej 
okrągły kształt. Urządzona była bardzo bogato a jednocześnie z wielkim umiarem. 
Obita imitacją 
skóry kordobańskiej, firanki i portiery miała w różnokolorowe pasy, a dywan z 
mokietu w perski 
deseń. Umeblowanie kryte szagrynem składało się z pufów, foteli i półokrągłej 
kanapy 
wypełniającej częściowo wklęsłość pokoju. Niewielki świecznik, ozdoby gerydonu i 
(kominka 
były z florenckiego, bladozielonego brązu.
Z damami pozostało zaledwie kilku młodych ludzi i kilku starców o twarzach 
bladych 
i zwiotczałych, którzy nie cierpieli ‘tytoniu. W palarni śmiech towarzyszył 
bardzo swobodnym 
żartom. Pan Hupel de la Noue ubawił tych panów opowiadając im po raz drugi 
historyjkę, którą 
opowiedział już w czasie obiadu, ale uzupełnioną teraz jak najdrastyczniejszymi 
szczegółami. 
Była to jego specjalność: miał zawsze dwie wersje tej samej anegdoty, jedną dla 
pań, a drugą dla 
panów. Później, kiedy zjawił się Arystydes Saccard, otoczono go składając mu 
gratulacje, 
a ponieważ udawał, że nie rozumie dlaczego, pan de Saffre powiedział – a wszyscy 
gorąco 
przyklasnęli – iż prawdziwie zasłużył się ojczyźnie nie dopuszczając, by piękna 
Laura d’Aurigny 
przeszła w ręce Anglików. – Ależ nie, doprawdy, panowie, mylicie się – bąkał 
Saccard z udaną 
skromnością.
– Nie brońże się tak – zawołał doń żartobliwie Maksym. – W twoim wieku to bardzo 
ładnie!
Młody człowiek odrzucił cygaro i przeszedł z powrotem do salonu, który znów się 
zaludnił. 
Pełno w nim było panów we frakach, którzy rozmawiali półgłosem, stojąc, a 
spódnice dam 
rozpościerały się szeroko na kozetkach. Lokaje zaczynali obnosić srebrne tace z 
lodami i ponczem.
Maksym chciał porozmawiać z Renatą, przeszedł więc przez całą długość salonu, 
wiedział 
bowiem, gdzie ma szukać tych pań. Na drugim końcu galerii, tworząc pendant do 
palarni, 
znajdował się okrągły pokój; urządzono tam rozkoszny mały salonik. Jego obicia, 
firanki i portiery 
z żółtego atłasu miały jakiś zmysłowy urok, posmak czegoś oryginalnego i 
wyszukanego. Blask 
świecznika o niezmiernie delikatnej cyzelurze zestrajał wszystkie te tkaniny 
koloru słońca 
w ściszoną żółtą symfonię. Był to jakby potok łagodnych promieni, senny zachód 
nad łanem 
dojrzałych zbóż. Dołem światło przygasało wsiąkając w dywan z Aubusson usiany 
zeschłymi 
liśćmi. Hebanowe pianino inkrustowane kością słoniową, dwie niewielkie serwantki 
pełne 
widocznych przez szybki bibelotów, stół w stylu Ludwika XVI i żardiniera z 
olbrzymią kępą 
kwiatów stanowiły umeblowanie. Kozetki, fotele, pufy obite były żółtym pikowanym 
atłasem 
i ozdobione szerokimi pasmami czarnego atłasu haftowanego w jaskrawe tulipany. 
Znajdowały się 
tam także krzesełka niskie, składane, wszelkie eleganckie i dziwaczne odmiany 
taburetu. 
Drewniane części tych mebli nie były widoczne; atłas pokrywał wszystko. Oparcia 
odchylały się 
do tyłu nęcąc swą miękką krągłością jak poduszki. Były to jakby dyskretne łóżka, 
gdzie można 
było spać i kochać w puchach, pośród zmysłowej symfonii ściszonych żółtych tonów.
Renata lubiła ten salonik. Jedne z jego oszklonych drzwi prowadziły do 
wspaniałej cieplarni 
przylegającej do pałacu. W ciągu dnia spędzała tam godziny bezczynności. Złoto 
obić zamiast 
gasić płową barwę jej włosów zapalało w nich dziwne błyski; jej głowa odcinała 
się pośród tej 
poświaty jutrzenki, różowa i biała jak głowa Diany jasnowłosej, budzącej się w 
świetle poranka; 
i dlatego zapewne lubiła ten pokoik, gdzie jej uroda uwypuklała się jeszcze. W 
tej chwili była tam 
w gronie najbliższych. Siostra i ciotka pożegnały się niedawno. Teraz znajdowały 
się tu same tylko 
szalone głowy. Wpół leżąc na kozetce Renata słuchała zwierzeń swej przyjaciółki 
Adeli, która 
szeptała jej coś do ucha z miną kotki, od czasu do czasu wybuchając śmiechem. 
Zuzanna Haffner 
otoczona była młodymi ludźmi, którzy skupili się wokół niej bardzo ciasnym 
kręgiem. Ona jednak 
nie traciła nic ze swego leniwego wdzięku Niemki, ze swej bezczelności 
prowokującej, nagiej 
i chłodnej jak jej ramiona. W jednym z kącików pani Sydonia pouczała ściszonym 
głosem młodą 
kobietę o dziewiczych rzęsach. Nieco dalej Ludwika rozmawiała, stojąc, z jakimś 
wysokim, 
nieśmiałym młodzieńcem, który czerwienił się co chwila. Baron Gouraud, w pełnym 
świetle, 
drzemał w fotelu, rozpościerając swe zwiotczałe ciało, swą postać wyblakłego 
słonia, pośród 
kruchego wdzięku i jedwabistej delikatności sylwetek kobiecych. Na atłasowe 
suknie o fałdach 
sztywnych i lśniących jak porcelana, na ramiona, których mleczna biel iskrzyła 
się brylantami, 
osypywał się złoty blask jak w bajce. Czyjś nikły głosik, czyjś śmiech podobny 
do gruchania 
rozlegał się czasem z przejrzystością kryształu. Było bardzo gorąco. Wachlarze 
poruszały się 
wolno jak skrzydła, nasycając ociężałe powietrze wonią piżma, jaką tchnęły 
suknie.
Kiedy Maksym ukazał się w drzwiach, Renata, która słuchała markizy z 
roztargnieniem, 
podniosła się żywo i udała, że musi wypełnić obowiązki pani domu. Przeszła do 
dużego salonu, 
a młody człowiek poszedł za nią. Uśmiechnięta zrobiła parę kroków, zamieniając 
uściski dłoni. 
Później odciągnęła Maksyma na bok.
– Widzę – rzekła półgłosem, ironicznie – że jarzmo nie jest znowu tak ciężkie, 
a nadskakiwanie komuś takie głupie.
– Nie rozumiem – odparł młody człowiek, który zamierzał ująć się za panem de 
Mussy.
– Wydaje mi się, że dobrze zrobiłam nie uwalniając cię od Ludwiki. Nie tracicie 
czasu oboje! 
I dorzuciła jakby gniewnie: – To było wręcz nieprzyzwoite, przy stole!
Maksym zaczął się śmiać.
– Ach, tak, opowiadaliśmy sobie różne historyjki. Nie znałem dotąd tej małej. 
Zabawna jest. 
Istny chłopak.
A ponieważ Renata nadal miała poirytowaną minę kobiety cnotliwej, młody człowiek, 
który 
pierwszy raz widział u niej podobne oburzenie, podjął ze zwykłą mu uśmiechniętą 
poufałością:
– Czy myślisz może, mamusiu, że szczypałem ją pod stołem? Przecież, u licha, 
wiem chyba, 
jak przystoi zachowywać się wobec narzeczonej!... Mam ci coś ważniejszego do 
powiedzenia. 
Posłuchaj... Słuchasz mnie?...
Jeszcze bardziej zniżył głos.
– Otóż... Pan de Mussy jest bardzo nieszczęśliwy, powiedział mi to przed chwilą. 
Sama 
rozumiesz, że to nie należy do mnie: godzić was, jeżeliście się posprzeczali. 
Ale, widzisz, znam go 
jeszcze ze szkoły, a że wydał mi się naprawdę zrozpaczony, obiecałem mu, że 
porozmawiam 
z tobą...
Urwał. Renata spoglądała nań w sposób nie dający się określić.
– Nic nie odpowiadasz?... – ciągnął. – Trudno, ja wywiązałem się ze swego 
zadania. Teraz już 
wy róbcie sobie, co chcecie... Ale, doprawdy, uważam, że jesteś okrutna. Żal mi 
było tego 
biednego chłopca. Na twoim miejscu przesłałbym mu chociaż jakieś cieplejsze 
słówko.
Renata, która nie przestała wpatrywać się w Maksyma gorejącym wzrokiem, odparła 
wówczas:
– Powiedz panu de Mussy, że mam go dosyć.
I ruszyła spokojnie dalej między grupkami gości, rozdzielając uśmiechy, ukłony, 
uściski dłoni. 
Maksym stał przez chwilę jak wryty, a potem roześmiał się bezgłośnie.
Nie spieszyło mu się bynajmniej, aby wykonać zlecenie, jakie otrzymał, okrążył 
więc cały 
salon. Przyjęcie dobiegało końca, pyszne i banalne, jak wszystkie przyjęcia. 
Była prawie północ, 
goście rozchodzili się po trochu. Nie chcąc wracać do domu pod wrażeniem nudy, 
Maksym 
postanowił poszukać Ludwiki. Mijał właśnie drzwi wejściowe, gdy dostrzegł w 
westybulu śliczną 
panią Michelin, którą mąż spowijał delikatnie w niebiesko-różową narzutkę.
– Był czarujący, czarujący – mówiła młoda kobieta. – Przy obiedzie cały czas 
rozmawialiśmy 
o tobie. Pomówi z ministrem; tylko że te sprawy nie należą do niego...
A że obok nich lokaj otulał pelisą barona Gouraud, dorzuciła szeptem do ucha 
męża, który 
wiązał jej pod brodą troczki kapturka:
– To ten grubas mógłby wszystko załatwić. Rządzi się w mini – sterstwie jak u 
siebie w domu. 
Trzeba się będzie jutro u Mareuilów postarać...
Pan Michelin uśmiechał się. Poprowadził żonę ostrożnie, jakby trzymał w ręku 
jakiś 
przedmiot kruchy a cenny. Maksym, stwierdziwszy, że Ludwiki nie ma w westybulu, 
poszedł 
prosto do małego saloniku. I rzeczywiście, była tam jeszcze, niemal sama. 
Czekała na ojca, który 
spędzał widocznie wieczór w palarni, z politykami.
Markiza i pani Haffner pożegnały się już. Została tylko pani Sydonia – 
opowiadała kilku 
żonom urzędników, jak to ona ‘kocha zwieirzęta.
– Ach, oto mój mężuś! – zawołała Ludwika. – Niech pan siada i niech mi pan powie, 
gdzie, 
w jakim fotelu mógł zasnąć mój ojciec. Widocznie wydało mu się, że jest w Izbie.
Maksym odpowiedział jej w ‘tym samym tonie i oboje młodzi znów zaczęli się 
głośno śmiać 
jak przy obiedzie. Maksym siedział u stóp Ludwiki, na niziutkim krzesełku. Ujął 
jej dłonie, 
zabawiając się jak z kolegą. Bo i rzeczywiście, w swej sukni z białego fularu w 
czerwone grochy, 
zapiętej pod szyję, płaska, o brzydkiej i przebiegłej buzi wyrostka podobna była 
do chłopca 
przebranego za dziewczynę. Lecz chwilami jej wątłe ramiona, jej nieforemna 
postać nabierała 
bezwładnej miękkości, a na dnie dziecinnych jeszcze oczu pojawiał się płomień, 
chociaż igraszki 
Maksyma nie wywoływały na jej twarz ani cienia rumieńca. I oboje zaśmiewali się 
w najlepsze, 
przekonani, że są sami, nie dostrzegając Renaty, która stała pośrodku cieplarni, 
na pół ukryta, 
i przyglądała się im z daleka.
Szła aleją, gdy nagle widok Maksyma i Ludwiki kazał jej przystanąć za krzewem. 
Stała tam 
już chwilę. Wokół niej cieplarnia, podobna do nawy kościelnej (wąskie żelazne 
kolumienki 
wspierały sklepione łukiem wielkie okno), rozpościerała swą bujną roślinność, 
powierzchnie 
olbrzymich liści, wezbrane strumienie zieloności.
Pośrodku, w owalnym basenie, nie wystającym ponad ziemię, żyła tajemniczym 
i modrozielonym życiem roślin wodnych cała flora słonecznych wód południa. 
Cyklantery, 
dźwigając swe zielone pióropusze, monumentalnym otokiem obejmowały fontannę 
podobną do 
utrąconego kapitolu jakiejś gigantycznej kolumny. Dalej, po dwóch krańcach, 
wielkie tornelie 
wznosiły swe dziwaczne chaszcze, swe pnie suche, nagie, skręcone jak chore węże, 
i opuszczały 
ku ziemi napowietrzne korzenie niby rozwieszone sieci rybackie. Przy brzegu 
pandan jawajski 
tryskał ku górze snopem zielonkawych, biało prążkowanych liści, wąskich jak 
ostrze szpady, 
kolczastych i ząbkowanych jak malajskie sztylety. Na powierzchni wody, lekko 
ogrzewanej od 
spodu, w sennym jej cieple lilie wodne rozwierały gwiaździste różowe kielichy, a 
rozłożnie 
rozpościerały okrągłe liście, okryte trądem, przywodzące na myśl owrzodziałe 
grzbiety jakichś 
monstrualnych ropuch.
Jako trawnik, szeroki pas widliczki otaczał basen. Ta karłowata paproć tworzyła 
gęsty 
kobierzec jasnozielonego mchu. Po drugiej stronie szerokiej, biegnącej kołem 
alei cztery 
olbrzymie grupy drzew prężyły się aż ku sklepieniu: palmy wdzięcznie pochylone 
rozpościerały 
swe wachlarze, pyszniły się krągłością wierzchołków, zwieszały ku ziemi liście 
niby wiosła 
znużone nie kończącym się wędrowaniem wśród błękitu powietrza. Wielkie bambusy 
indyjskie 
stały proste, wiotkie, a twarde, rozpryskując z wysokości drobny deszcz liści. 
Pielgrzan, drzewo 
podróżnych, tworzyło jakby bukiet niezmiernej wielkości wachlarzy chińskich; 
nieco w głębi 
drzewo bananowe, obciążone owocami, wyciągało na wszystkie strony długie poziome 
liście, na 
których mogłoby się ułożyć dwoje kochanków przytulonych do siebie. Po rogach 
rosły 
wilczomlecze, te najeżone kolcami świece, pokraczne, pełne wstydliwych gruzłów, 
ociekające 
trucizną. Pod drzewami, by zakryć nagość ziemi, niskie paprocie, złotowłosy, 
orlice rozpościerały 
delikatne koronki, finezyjne ażury. Gatunek wysokich lasówek piętrzył jedne 
ponad drugimi 
warstwy symetrycznych sześciokątnych gałęzi tak regularnie, iż rzekłbyś, że to 
wielkie fajansowe 
naczynia przeznaczone na owoce jakiegoś gigantycznego deseru. Pas begonii i 
popłanów otaczał 
grupy palm; begonie o krętych liściach spryskanych pysznie purpurą i zielenią, 
popłany, których 
liście jak ostrza lanc, białe o zielonych żyłkach, przypominały szerokie 
skrzydła motyle – 
dziwaczne listowie o mrocznym lub bladawym pobłysku jakichś niezdrowych kwiatów.
Za grupami palm biegła wokół cieplarni druga, węższa aleja. Tam, na stopniach 
zakrywających częściowo rury grzejne, kwitły aksamitowce, łagodne w dotyku, 
gloksynie 
o fioletowych dzwonkach, draceny podobne do płytek lśniącej laki.
Lecz jednym ze szczególnych uroków tego zimowego ogrodu były – po czterech 
krańcach – 
głębokie nisze zieloności, altany zasłonięte gęstymi firankami lian. Skrawki 
dziewiczego lasu 
wznosiły w tych miejscach ściany swych liści, nieprzebyty gąszcz łodyg – zwinne 
pędy czepiały 
się gałęzi, jednym śmiałym rzutem przesadzały pustą przestrzeń, opadały spod 
sklepienia, niby 
chwasty bogatej draperii. Waniliowiec, którego dojrzałe strąki pachniały 
przejmująco, spowijał 
portyk porośnięty mchem; okrągłe liście jadowicy obrastały kolumienki; nadwoje o 
czerwonych 
gronach, kwiskwalisy, których kwiaty zwieszały się niby naszyjniki ze szkła, 
snuły się, przewijały, 
splatały ze sobą jak cienkie żmije prężące się w igraszkach aż w nieskończoną 
czerń wszystkiej tej 
zieloności.
Pod bramkami, pośród grup drzew, wisiały na łańcuszkach koszyki, a w nich 
orchidee, 
dziwaczne rośliny puszczające na wszystkie strony pędy mięsiste, gruzłowate i 
pokrzywione jakby 
kalekie członki. Były. tam pantofelki Matki Boskiej o kwiatach podobnych do 
cudownego 
pantofelka, którego obcasik zdobią skrzydła ważek; powietrzniki o tak delikatnym 
zapachu; 
storczyki o kwiatach bladych, cętkowanych, których oddech cierpki i silny, niby 
z gorzkiej 
gardzieli ozdrowieńca, z daleka już jest wyczuwalny.
Lecz tym, co na każdym zakręcie alei uderzało wzrok, był wielki ślazowiec 
chiński, olbrzymią 
taflą zieleni i kwiatów okrywający całą ścianę pałacu, do której przylegała 
cieplarnia. Szerokie 
purpurowe kwiaty tej gigantycznej malwy, co chwila rozkwitające, żyją zaledwie 
parę godzin. 
Rzekłbyś – rozchylone, zmysłowe usta kobiece, czerwone, miękkie i wilgotne wargi 
jakiejś 
olbrzymiej Mesaliny, zgniecione pocałunkami i bez przerwy się odradzające ze 
swym uśmiechem 
nienasyconym i ‘krwawiącym.
Stojąc obok basenu, Renata drżała pośród tej wspaniałej roślinności. Za nią 
wielki sfinks 
z czarnego marmuru przysiadłszy na granitowym bloku, z głową zwróconą w stronę 
akwarium, 
uśmiechał się jak kot przyczajony i okrutny; był niby mroczne bóstwo tej ziemi 
ognistej, bóstwo 
o lśniących udach. O tej porze matowe szklane kule rzucały na listowie mleczne 
kręgi światła. 
Posągi, głowy kobiet odrzucone do tyłu, o szyjach nabrzmiałych śmiechem, bielały 
pośród drzew, 
a plamy cienia wykrzywiały ich twarze w szaleńczej wesołości. W gęstej i sennej 
wodzie basenu 
igrały dziwaczne błyski oświetlając jakieś nieokreślone kształty, skupiska 
modrej zieloności niby 
zarysy potworów. Na śliskie liście pielgrzanu, na połyskliwe wachlarze latanii 
spływała fala 
białego blasku, a krople jasności spryskiwały koronkę paproci. W górze między 
mrocznymi 
wierzchołkami wysokich palm iskrzyły się refleksy światła na szybach. A naokoło 
piętrzyła się 
ciemność. Altany zasłonięte draperiami lian tonęły w pomroce, jak legowiska 
uśpionych gadów.
Objęta ostrym blaskiem, Renata dumała spoglądając z daleka na Ludwikę i Maksyma. 
Nie 
było to już płochliwe rozmarzenie, szara pokusa zmierzchu w chłodnych alejach 
Lasku. Jej myśli 
nie kołysał już i nie usypiał kłus koni jadących wzdłuż światowych gazonów i 
zarośli, gdzie 
mieszczanie spożywają familijne obiady w niedzielę. Teraz ogarniało ją 
pragnienie dojmujące 
i jasne.
Ogrom miłości, potrzeba rozkoszy unosiła się w tej zamkniętej nawie, gdzie 
wrzały gorące 
soki tropikalnych roślin. Potężna noc miłosna ziemi, noc, której owocem była ta 
głęboka zieleń, te 
olbrzymie łodygi naokół, zagarnęła młodą kobietę. Cierpkie warstwy tego 
ognistego zalewu, bujny 
rozkwit lasu, nawał roślin rozpalonych żarem trzewi, co je żywiły, słały ku niej 
wyziewy 
niepokojące, które odbierały przytomność. Basen u jej stóp, woda ciepła, 
zgęstniała od soku 
pływających w niej pędów, spowijała jej ramiona płaszczem ciężkiego oddechu, 
mgłą, co 
rozgrzewała skórę niby dotyk dłoni zwilgotniałej od rozkoszy. Nad głową 
wyczuwała strzelistość 
palm i ich aromat. Bardziej niż duszne wyziewy, niż ostre światła i kwiaty 
ogromne, jaskrawe, 
podobne do twarzy roześmianych lub skrzywionych grymasem wśród liści, od 
wszystkiego 
bardziej wprawiały ją w zamęt zapachy. Woń nie dająca się określić, silna, 
podniecająca, unosiła 
się tu, złożona z tysiąca woni: potu ludzkiego, oddechu kobiet, zapachu włosów. 
Tchnienia 
łagodne i mdłe, tak że robiło się słabo, mąciły nagle tchnienia zatrute, ostre, 
jadowite. Lecz w tej 
dziwacznej muzyce zapachów, melodyjną frazą, która powracała stale, tłumiąc, 
zagłuszając 
słodycz drzewa waniliowego i cierpkość orchidei, była owa woń ciała ludzkiego, 
przejmująca, 
zmysłowa, woń miłości, jaka dobywa się rankiem z zamkniętej sypialni dwojga 
młodych 
małżonków.
Renata oparła się wolno o granitowy cokół. W swej sukni z zielonego atłasu, o 
twarzy 
i ramionach różowiejących, spryskanych przejrzystymi kroplami brylantów, podobna 
była do 
dużego kwiatu, różowego i zielonego, do jednej z lilii wodnych, omdlałej z 
gorąca. O tej godzinie 
jednoznacznych wizji wszystkie jej dobre postanowienia rozwiewały się na zawsze, 
zamroczenie 
ucztą na nowo ogarniało głowę, wszechwładne, zwycięskie, zdwojone jeszcze żarem 
cieplarni. Nie 
myślała już teraz o świeżości nocy, co przyniosła jej ukojenie, o rozszeptanych 
mrokach parku, 
którego głosy doradzały jej pogodny spokój. Jej zmysły kobiety namiętnej, 
kaprysy kobiety 
zblazowanej budziły się. Ponad nią wielki sfinks z czarnego marmuru śmiał się 
tajemniczym 
śmiechem, jak gdyby odczytał pragnienie – wreszcie sformułowane – które 
poruszyło to martwe 
serce, pragnienie przez długi czas nieuchwytne, owo „coś innego” na próżno 
poszukiwane przez 
Renatę w chybocie kolaski, w prószącym popiołem wieczorze, a które teraz w 
ostrym blasku lamp, 
pośród tego ognistego ogrodu objawił jej widok Ludwiki i Maksyma, roześmianych 
i zabawiających się z sobą, z dłońmi w dłoniach.
W tej chwili jakieś głosy rozległy się w jednej z sąsiednich altan, dokąd 
Arystydes Saccard 
zaprowadził imć panów Mignon i Charrier.
– Nie, doprawdy, panie Saccard – mówił gruby głos tego ostatniego – nie możemy 
odkupić 
tego od pana po więcej niż dwieście franków za metr.
A kwaśny głos Saccarda zaprotestował z oburzeniem:
– Ależ ja swoją część płaciłem po dwieście pięćdziesiąt za metr gruntu! Tak mi 
policzyliście!
– No to niech będzie po dwieście dwadzieścia pięć.
I głosy ciągnęły swoje dalej, brutalnie, dziwacznie brzmiące pod liśćmi palm. 
Lecz dla 
pogrążonej w marzeniu Renaty były one tylko pustym dźwiękiem. Przed nią – 
zawrotnie kuszący – 
jawił się obraz rozkoszy nieznanej, pulsującej występkiem, bardziej drapieżnej 
niż te, jakich 
zaznała kiedykolwiek, ostatniej, jaka pozostała jej jeszcze do wypicia. Nie 
czuła się już znużona.
Krzew, co zakrywał ją częściowo, była to roślina przeklęta, tanginia z 
Madagaskaru, 
o szerokich liściach bukszpanu, o białawych łodygach; każde najdrobniejsze ich 
naczyńko sączy 
zatrute mleko. W chwili gdy pośród żółtych błysków, w świetle zachodu 
wypełniającym mały 
salonik, Ludwika i Maksym zaśmiali się głośniej, Renata, wpółprzytomna, 
uchwyciła wyschłymi, 
niespokojnymi wargami gałązkę tanginii, znajdującą się na wysokości jej ust, i 
wgryzła się w jeden 
z gorzkich liści. II
Arystydes Rougon spadł na Paryż nazajutrz po 2 Grudnia, kierowany owym węchem 
drapieżnych ptaków, który pozwala im z daleka wyczuć pobojowisko. Przyjechał z 
Plassans – 
podprefektury na Południu – gdzie jego ojcu udało się wreszcie złowić w mętnej 
wodzie ostatnich 
wydarzeń od dawna upragnione stanowisko poborcy podatkowego. Sam Arystydes, 
młody jeszcze, 
skompromitował się jak głupiec, bez żadnego pożytku ani chwały, i musiał 
zadowolić się tym, że 
wdało mu się wyjść cało z zamętu. Zjawiał się w stolicy wściekły, że pobłądził, 
przeklinając 
prowincję, ostrząc sobie zęby na Paryż, przysięgając, że „nie będzie już takim 
durniem”; 
przenikliwy uśmiech, jaki towarzyszył tym słowom, nabierał straszliwej wymowy” 
na jego 
wąskich wargach.
Przybył w pierwszych dniach 1852 roku. Towarzyszyła mu żona, Aniela, osoba 
jasnowłosa 
i bez wyrazu; ulokował ją w mieszkanku przy ulicy Saint-Jacques, jak zawadzający 
mebel, którego 
spieszno mu było się pozbyć. Młoda kobieta nie chciała rozstać się z córeczką, 
małą Klotyldą, 
dzieckiem czteroletnim, którym ojciec chętnie byłby obarczył rodzinę. Ustąpił 
życzeniu Anieli 
jedynie pod warunkiem, że zostawią w szkole w Plassans syna Maksyma, chłopca 
jedenastoletniego; babka obiecała, że się nim zaopiekuje. Arystydes chciał mieć 
swobodę ruchów. 
Żona i dziecko wydawały mu się ciężarem dostatecznie przytłaczającym dla 
człowieka 
zdecydowanego przezwyciężyć wszelkie przeszkody, choćby miał przy tym skręcić 
kark czy 
unurzać się w błocie.
W dniu przyjazdu, wieczorem, kiedy Aniela rozpakowywała walizki, ogarnęło go 
dojmujące 
pragnienie, aby wyjść do miasta, posłyszeć, jak jego grube buciory prowincjusza 
stukają o bruk 
paryski, który – liczył na to – miał trysnąć dlań milionami. Brał miasto w 
posiadanie: szedł ulicami, 
byle iść, jak w podbitym kraju. Jasno uzmysławiał sobie walkę, jaką rozpoczął, i 
nie wzdrygał się 
bynajmniej przed porównywaniem samego siebie do zręcznego włamywacza, który – 
podstępem 
czy też siłą – wydrze złośliwie mu dotąd odmawianą część ogólnego bogactwa. 
Gdyby odczuł 
potrzebę jakiegoś usprawiedliwienia, natychmiast zagłuszyłby ją, przywołując na 
pamięć swe 
pragnienia tłumione przez lat dziesięć” nędzne życie na prowincji, a przede 
Wszystkim swe błędy, 
za które, jego zdaniem, ponosiło odpowiedzialność całe społeczeństwo. Lecz w tym 
momencie, 
ogarnięty podnieceniem gracza wreszcie kładącego rozpalone dłonie na zielonym 
stoliku, 
doznawał jedynie radości, radości jemu właściwej – była w niej i satysfakcja 
człowieka 
zazdrosnego, i nadzieje bezkarnego dotąd łotrzyka. Powietrze Paryża upajało go, 
miał wrażenie, iż 
w turkocie pojazdów słyszy makbetowe głosy wołające doń: „Będziesz bogaty!” 
Przez blisko dwie 
godziny przemierzał tak jedne ulice za drugimi, z lubością rozsmakowując się we 
własnym 
występku. Paryża nie widział od owego szczęśliwego roku, jaki spędził tu na 
studiach. Zapadała 
noc: marzenia jego coraz to olbrzymiały w ostrym świetle kawiarni i sklepów; 
zabłądził.
Kiedy podniósł oczy, znajdował się mniej więcej w połowie Faubourg Saint-Honore. 
Jeden 
z jego braci, Eugeniusz Rougon, mieszkał na sąsiedniej ulicy, ulicy de 
Penthievre. Arystydes, 
decydując się na przyjazd do Paryża, liczył przede wszystkim na Eugeniusza, 
jednego 
z najczynniejszych współorganizatorów zamachu stanu”a obecnie szarą eminencję, 
skromnego 
adwokata, w którym wykluwał się wielki polityk. Przesądny jednak jak gracz, 
Arystydes nie chciał 
zapukać tego wieczora do drzwi brata. Zawrócił wolno na ulicę Saint-Jacques, 
rozmyślając 
o Eugeniuszu z głuchą zazdrością, przyglądając się swemu ubogiemu odzieniu, 
pokrytemu jeszcze 
podróżnym pyłem, i usiłując znaleźć pociechę w marzeniach o bogactwie. Lecz i te 
marzenia 
zabarwiły się goryczą. Gorączkowa potrzeba działania wypchnęła go do miasta, 
handlowe 
ożywienie Paryża wprawiło w radość, a teraz wracał rozdrażniony szczęściem, 
które zdawało się 
przemykać ulicami, jeszcze bardziej okrutny, wyobrażając sobie zacięte walki, co 
dadzą mu 
rozkoszną sposobność pobicia i oszukania tego tłumu, potrącającego go na 
chodnikach. Nigdy 
jeszcze nie odczuwał pragnień tak rozległych, żądzy użycia równie niecierpliwej.
Następnego dnia wczesnym rankiem zjawił się u brata. Eugeniusz zajmował dwa duże, 
zimne 
pokoje, prawie puste. Zmroziło to Arystydesa. Spodziewał się, iż zastanie brata 
tarzającego się 
w niesłychanym przepychu. Tymczasem ten pracował przy małym czarnym stoliku. – 
Ach, to ty, 
spodziewałem się ciebie – powiedział tylko swym powolnym głosem, uśmiechając się 
przy tym.
Arystydes był bardzo cierpki. Oskarżał Eugeniusza, że pozwolił mu wegetować, że 
nie zdobył 
się nawet na rzucenie mu jałmużny w postaci dobrej rady, widząc, jak grzęźnie 
w prowincjonalnym błotku. Nie mógł sobie darować, że aż do 2 Grudnia pozostał 
republikaninem, 
była to rana wciąż otwarta, wieczne udręczenie. Eugeniusz spokojnie podjął pióro.
– Cóż, każdy błąd można naprawić – rzekł, kiedy tamten skończył. – Przyszłość 
jest przed 
tobą.
Wypowiedział te słowa głosem tak dobitnym, towarzyszyło im spojrzenie tak 
przenikliwe, iż 
Arystydes opuścił głowę czując, że brat dosięga najskrytszej głębi jego istoty.
– Przyszedłeś, abym wystarał ci się o jakieś stanowisko, tak? – ciągnął ten z 
przyjacielską 
brutalnością. – Myślałem już o tobie, ale nic jeszcze nie znalazłem. Sam 
rozumiesz, że nie mogę 
cię umieścić byle gdzie. Muszę ci znaleźć posadę, która służyłaby twoim 
interesom, nie narażając 
przy tym na niebezpieczeństwo ani mnie, ani ciebie... Nie oburzaj się, jesteśmy 
sami i możemy 
sobie powiedzieć pewne rzeczy...
Arystydes uznał, że najlepiej będzie się roześmiać.
– Och, ja wiem, że jesteś inteligentny – ciągnął Eugeniusz – i że nie 
popełniłbyś już więcej 
żadnego bezcelowego głupstwa... Jak tylko trafi się jakaś dobra okazja, ulokuję 
cię. A gdybyś do 
tego czasu potrzebował kiedy dwudziestofrankówki, przyjdź do mnie.
Rozmawiali jeszcze chwilę o powstaniu na Południu, dzięki któremu ich ojciec 
uzyskał 
stanowisko poborcy. Gawędząc Eugeniusz ubierał się. Na ulicy, gdy mieli się 
rozstać, zatrzymał 
brata jeszcze na chwilę i powiedział ściszonym głosem:
– Prosiłbym cię bardzo, żebyś nie kręcił się po Paryżu, tylko czekał spokojnie w 
domu, aż 
znajdę ci obiecane zajęcie... Byłoby mi bardzo niemiło, gdybym się dowiedział, 
że mój brat 
antyszambruje...
Arystydes miał szacunek dla Eugeniusza, uważał go za nie byle jakiego chwata. 
Nie darował 
mu jego nieufności ani szorstkich nieco słów prawdy, ale posłusznie zamknął się 
na ulicy 
Saint-Jacques. Przyjechał z pięciuset frankami pożyczonymi od ojca żony. 
Pozostałe po zapłaceniu 
kosztów podróży trzysta franków starczyło mu na miesiąc. Aniela była bardzo 
łakoma; uznała poza 
tym, że musi odświeżyć swą odświętną suknię przybraniem z lilaróżowych wstążek. 
Ten miesiąc 
wyczekiwania dłużył się Arystydesowi w nieskończoność. Spalał się z 
niecierpliwości. Kiedy 
siadał przy oknie i kier dy czuł, jak tam w dole krząta się Paryż, gigantyczny w 
swym trudzie, 
ogarniała go nieprzytomna chęć, by jednym susem rzucić się w to rozgorzałe 
palenisko i miesić 
tam złoto swymi rozgorączkowanymi dłońmi, niby miękki wosk. Wdychał podmuchy, 
mgliste 
jeszcze, jakie napływały ku niemu z wielkiego miasta, podmuchy rodzącego się 
Cesarstwa, 
zaprawione już wonią alków i oszustw finansowych, żarem rozpusty. Te lekkie 
powiewy mówiły 
mu, że jest na° tropie, że zwierzyna pomyka jego drogą, że wielkie łowy 
cesarskie – polowanie na 
przygo«dy, kobiety i miliony – rozpoczynają się wreszcie. Nozdrza mu drgały, 
instynktem 
wygłodniałego zwierzęcia chwytał w locie każdą zapowiedź gorącej jeszcze 
zdobyczy; Paryż miał 
stać się widownią jej podziału.
Dwa razy zachodził do brata, aby przyśpieszyć jego starania. Eugeniusz przyjął 
go szorstko, 
powtarzając, że pamięta o nim, ale że trzeba jeszcze poczekać. Wreszcie dostał 
list wzywający go 
na ulicę de Penthievre. Udał się tam z sercem bijącym mocno, jak na schadzkę. 
Eugeniusza zastał 
przy nieśmiertelnym czarnym stoliku, w wielkim lodowatym pokoju, który służył mu 
jako gabinet. 
Widząc brata adwokat podał mu jakiś papier i rzekł:
– Masz, dostałem to dla ciebie wczoraj. Zostałeś mianowany pomocnikiem urzędnika 
drogowego w magistracie. Będziesz miał dwa tysiące czterysta franków pensji 
rocznej.
Arystydes stał bez ruchu. Zbladł i nie wziął podawanego mu papieru, przekonany, 
że brat drwi 
sobie z niego. Spodziewał się posady z pensją co najmniej sześciu tysięcy 
franków rocznie. 
Eugeniusz odgadł, co się z nim dzieje, odwrócił krzesło i założył ręce: – 
Czyżbyś był głupcem? – 
zapytał ze złością w głosie. – Chodzą ci po głowie jakieś panieńskie mrzonki, co? 
Chciałbyś mieć 
piękne mieszkanie, służbę, dobrze jeść, sypiać w jedwabiach i zaspokoić 
natychmiast swe żądze 
w ramionach pierwszej napotkanej kobiety, w buduarze urządzonym w dwie godziny... 
Ty i tobie 
podobni, gdybyśmy zostawili wam swobodę działania, opróżnilibyście skrzynie, 
zanim zdążyłyby 
się napełnić. Miejże trochę cierpliwości, na Boga! Spójrz, jak ja żyję, i zadaj 
sobie przynajmniej 
ten trud, by się schylić, jeżeli chcesz zagarnąć fortunę.
Mówił to z głęboką pogardą dla szkolarskiej niecierpliwości brata. W jego 
twardych słowach 
wyczuwało się ambicje wyższego rzędu, czystą żądzę władzy. Naiwna chciwość 
Arystydesa 
musiała mu się wydawać niesmaczna i dziecinna.
– Zapewne – ciągnął nieco łagodniej, uśmiechając się przebiegle – posiadasz 
doskonałe cechy 
i skłonności i nie zamierzam bynajmniej ich krępować. Ludzie tacy jak ty są 
cenni. Przyjaciół 
dobierzemy sobie właśnie spośród najbardziej wygłodzonych. Możesz być spokojny, 
będziemy 
prowadzić dom otwarty i nawet największy głód da się nasycić przy naszym stole. 
To jeszcze 
najdogodniejszy sposób rządzenia... Ale zlitujże się, poczekaj, aż nakryją, i 
uwierz mi, że warto, 
byś sam pofatygował się do kuchni po talerze.
Arystydes nadal był ponury. Łagodzące porównania brata nie potrafiły go 
rozchmurzyć. 
Wówczas Eugeniusza znów ogarnął gniew:
– Słowo daję! – wykrzyknął – że miałem rację mówiąc, że jesteś głupi! Więc 
czegóżeś się 
spodziewał? co, według ciebie, miałem zrobić z tak wybitną osobistością jak ty? 
Nie miałeś nawet 
dość wytrwałości, by skończyć prawo; zagrzebałeś się na dziesięć lat jako 
urzędniczyna 
w podprefekturze; zjawiasz mi się tu z fatalną opinią republikanina, którego 
nawrócił dopiero 
zamach stanu. I wyobrażasz sobie może, że przy wszystkich tych danych stanowisz; 
materiał na 
ministra?... Och, wiem, co za tobą przemawia: nieposkromiona chęć zrobienia 
kariery za wszelką 
cenę. To wielki walor, przyznaję, i to właśnie miałem na względzie wprowadzając 
cię do 
magistratu.
Podniósł się i wręczając nominację Arystydesowi ciągnął:
– Weź to, podziękujesz mi kiedyś. Ja sam wybrałem ci to stanowisko i wiem, co 
możesz 
z niego wydobyć... Wystarczy, żebyś patrzył i słuchał. Jeżeli jesteś 
inteligentny, zrozumiesz 
i weźmiesz się do dzieła... A teraz zapamiętaj sobie, co ci jeszcze powiem. 
Wkraczamy w okres, 
kiedy da się zrobić każdą fortunę. Zbijaj majątek, to ci pozwalam; ale żadnych 
głupstw, żadnego 
zbyt głośnego skandalu, bo cię utrącę.
Ta groźba odniosła skutek, jakiego nie potrafiły odnieść obietnice. Cała 
gorączka Arystydesa 
rozpłomieniła się od nowa na myśl o fortunie, o której mówił brat. Miał uczucie, 
że wreszcie 
pozwalają mu dorwać się do bójki i mordować ludzi, ale zgodnie z literą prawa, 
bez nadmiernego 
hałasu. Eugeniusz dał mu dwieście franków, żeby dociągnął do końca miesiąca.
Później zamyślił się.
– Zamierzam zmienić nazwisko – powiedział wreszcie. – Ty też powinieneś zrobić 
to samo... 
Mniej krępowalibyśmy się wzajemnie.
– Jak chcesz – odparł spokojnie Arystydes.
– Nie będziesz się musiał o nic starać, wszystkie formalności biorę na siebie... 
Czy chcesz 
przyjąć panieńskie nazwisko żony, Sicardot?
Arystydes podniósł oczy do sufitu i powtórzył wsłuchując się w muzykę sylab:
– Sicardot... Arystydes Sicardot... Nie; to brzmi rozlaźle i zalatuje 
bankructwem.
– To poszukaj czegoś innego – rzekł Eugeniusz.
– Wolałbym już po prostu Sicard – podjął tamten po chwili milczenia. – Arystydes 
Sicard... nie 
najgorzej, co? Może trochę za wesoło...
Podumał przez chwilę i nagle wykrzyknął triumfująco:
– Mam, znalazłem!... Saccard, Arystydes Saccard... przez dwa c... Hę, słyszy się 
pieniążki 
w tym nazwisku, co? Jakby kto liczył pięciofrankówki!
Żarty Eugeniusza bywały niekiedy okrutne. Pożegnał brata mówiąc z uśmiechem:
– I owszem, nazwisko, z którym można dorobić się milionów albo ciężkiego 
więzienia.
W kilka dni później Arystydes był już w magistracie. Dowiedział się, że tylko 
dzięki wielkim 
wpływom Eugeniusza przyjęto go tam, poniechawszy zwykłych dociekań.
Rozpoczęło się teraz dla Saccardów monotonne życie rodziny urzędniczej. Wrócili 
do swych 
obyczajów z Plassans. Lecz że zawiodły ich marzenia o natychmiastowej fortunie, 
własna 
wegetacja ciężyła im jeszcze bardziej, odkąd traktowali ją jako okres próby, 
którego czasu trwania 
nie potrafili przewidzieć. Być biednym w Paryżu, to znaczy być podwójnie biednym. 
Aniela 
przyjmowała ubóstwo z uległością kobiety anemicznej: spędzała dnie w kuchni lub 
bawiła się na 
podłodze z córeczką, i dopiero przy ostatnim franku podnosiła lament. Ale 
Arystydes dygotał 
z wściekłości, uwięziony w tej biedzie, w tej czarnej egzystencji, niby zwierzę 
w klatce. Był to dla 
niego okres niewypowiedzianych cierpień: jego duma krwawiła, niezaspokojone 
żądze smagały go 
jak biczem. Brat jego dostał się do Zgromadzenia Ustawodawczego, jako deputowany 
okręgu 
Plassans, i Arystydes cierpiał z tego powodu jeszcze bardziej. Zbyt jasno 
uświadamiał sobie 
wyższość Eugeniusza, żeby odczuwać niemądrą zazdrość, lecz zarzucał mu, iż nie 
robi dlań tego, 
co by mógł zrobić. Parokrotnie zmuszony był zapukać do jego drzwi i prosić o 
pożyczkę. 
Eugeniusz dawał pieniądze, ale wyrzucał mu twardo, że nie dość ma wytrwałości i 
woli. Od tej 
pory Arystydes jeszcze bardziej stężał wewnętrznie. Przysiągł sobie, że nie 
pożyczy już od nikogo 
ani grosza, i dotrzymał słowa. Przez ostatni tydzień każdego miesiąca Aniela 
jadła suchy chleb, 
wzdychając. Ta szkoła dokończyła straszliwej edukacji Saccarda. Wargi zwęziły mu 
się jeszcze 
bardziej; nie był już tak niemądry, żeby głośno marzyć o milionach; jego chuda 
osóbka zamilkła, 
wyrażała jedną tylko wolę, jedną upartą myśl hołubioną każdej godziny. Przemykał 
z ulicy 
Saint-Jacques do ratusza, twardo postukując wykrzywionymi obcasami, obciskał na 
sobie wytarty 
surdut niby schronienie swej nienawiści, a jego lisi pyszczek węszył naokół. 
Kanciasta postać 
zawistnej nędzy myszkującej po bruku Paryża, obnoszącej tam swe plany fortuny i 
marzenie o ich 
urzeczywistnieniu.
Z początkiem roku 1853 Arystydes został mianowany urzędnikiem drogowym. Zarabiał 
teraz 
cztery tysiące pięćset franków. Podwyżka przyszła w samą porę: Aniela nikła w 
oczach, mała 
Klotylda była bledziusieńka. Arystydes pozostał w swym ciasnym mieszkaniu 
złożonym z dwóch 
pokoi – w jadalni meble były orzechowe, a w sypialni mahoniowe – i nadal 
prowadził ten sam 
surowy tryb życia, unikając długów; nie chciał korzystać z cudzych pieniędzy 
dopóty, dopóki nie 
będzie mógł zanurzyć w nich rąk aż po łokcie. Sprzeniewierzał się własnym 
instynktom, 
pogardzając tymi paroma groszami więcej, jakie dostał, i – czatował. Aniela była 
teraz idealnie 
szczęśliwa. Kupiła sobie parę łaszków i co dzień przypinała broszkę. Nie 
pojmowała ani trochę 
milczącej wściekłości męża, jego posępnej miny człowieka, który rozwiązuje jakiś 
groźny 
problem.
Arystydes stosował się do rad Eugeniusza: patrzył i słuchał. Kiedy poszedł 
podziękować bratu 
za awans, ten zrozumiał, jaka się w nim dokonała gwałtowna przemiana, i 
pogratulował mu 
„dobrej postawy”. Urzędnik, wewnętrznie stężały z zawiści, na zewnątrz stał się 
giętki i ujmujący 
w obejściu. W ciągu kilku miesięcy wyrósł zeń wspaniały komediant. Ocknęła się w 
nim cała jego 
południowa werwa i posunął swą sztukę tak daleko, że koledzy z ratusza uważali 
go za poczciwca, 
którego bliskie pokrewieństwo z deputowanym predestynowało do wysokiego 
‘stanowiska. To 
pokrewieństwo jednało mu również przychylność szefów. Tak więc cieszył się 
poważaniem 
większym, niżby to wynikało z jego pozycji, dzięki czemu mógł otwierać niektóre 
drzwi i zaglądać 
do niektórych teczek, a jego niedyskrecja nie wydawała się nikomu wykroczeniem. 
Przez dwa lata 
widywano go stale, jak krążył po korytarzach, przesiadywał w rozmaitych pokojach, 
podrywał się 
dwadzieścia razy na dzień, aby porozmawiać z jakimś kolegą, przekazać czyjeś 
polecenie, przejść 
się po wszystkich biurach. Te nie kończące się spacery sprawiły, że koledzy 
mówili o nim: „Ten 
diabelski Prowansalczyk ani chwili nie usiedzi na miejscu, ciągle go gdzieś 
nosi.” Najbliżsi 
współpracownicy uważali,go za lenia, a ten zacny człowiek śmiał się, gdy mu 
zarzucali, że czyha 
tylko, by urwać parę minut urzędowania. Nigdy nie popełnił tego błędu, by 
podsłuchiwać pod 
drzwiami, ale miał zwyczaj otwierać je śmiało, przechodzić przez pokój z jakimś 
papierem w ręku, 
z miną zaabsorbowaną, krokiem tak wolnym i równym, że nie tracił ani słowa z 
toczących się 
rozmów. Była to genialna taktyka; po pewnym czasie przestano je przerywać na 
widok tego 
urzędnika tak czynnego, co prześlizgiwał się w półmroku biur i zdawał być 
całkowicie pochłonięty 
swym zajęciem. Miał jeszcze inną metodę: był niesłychanie uczynny, ofiarowywał 
swą pomoc 
każdemu z kolegów, który miał zaległą pracę, i ze skupioną czułością studiował 
wówczas rejestry 
i dokumenty, jakie tylko wpadły mu pod rękę. Jednym z jego niewinnych grzeszków 
było 
przyjaźnienie się z gońcami. Posuwał się aż do tego, że podawał im rękę. 
Wyciągał ich na 
godzinne rozmowy po kątach, od czasu do czasu parskał stłumionym śmiechem, 
opowiadał im 
różne historyjki, prowokował. zwierzenia. Uwielbiali go, mówili o nim: „No, 
chociaż jeden, co nie 
zadziera nosa!” Gdy tylko zdarzył się jakiś skandal, on pierwszy był o nim 
poinformowany. I tak 
oto po upływie dwóch lat ratusz nie miał dlań już żadnych tajemnic. Personel 
znał aż do ostatniego 
lampiarza, a papiery aż do rachunków za pranie włącznie.
Dla człowieka tego pokroju co Arystydes Saccard Paryż stanowił w owej epoce 
widowisko 
niezmiernie interesujące. Dopiero co proklamowane zostało Cesarstwo, po słynnej 
podróży, 
w czasie której księciu prezydentowi udało się rozniecić entuzjazm paru 
bonapartystowskich 
departamentów. Na trybunie parlamentarnej i w gazetach zapanowała cisza. 
Społeczeństwo, raz 
jeszcze uratowane od zguby, cieszyło się tym, odpoczywało, pławiło się w 
lenistwie, teraz kiedy 
silny rząd wziął je w swoją opiekę, odejmując mu nawet trud myślenia i 
kłopotania się o swe 
sprawy. Najpoważniejszym zajęciem było wynaleźć jak najprzyjemniejszy sposób 
spędzania 
czasu. Jak to trafnie określił Eugeniusz Rougon, Paryż siadał do stołu, a przy 
deserze marzyły mu 
się sprośności. Polityka budziła przerażenie, niby jakiś niebezpieczny lek. 
Znużone umysły 
zwracały się ku interesom i rozrywkom. Ci, którzy coś posiadali, odgrzebywali 
swe pieniądze, ci, 
co nie posiadali nic, szukali zapomnianych skarbów po kątach. Z dna zamętu, 
pośród głuchego 
dygotu, dobywał się już brzęk pięciofrankówek, jasne śmiechy kobiet, nikły 
jeszcze hałas naczyń, 
dźwięki pocałunków. W wielkiej ciszy zaprowadzonego ładu, w płaskim spokoju 
nowego 
panowania rozlegały się rozmaite miłe odgłosy, obietnice ociekające złotem i 
rozkoszą. Wrażenie 
było podobne do tego, jakie odnosimy mijając jeden z owych ustronnych domków, 
gdzie za 
starannie zasuniętymi firankami majaczą cienie kobiet i słychać, jak dzwoni 
złoto rzucane na 
marmur kominka. Cesarstwo miało przemienić Paryż w lupanar Europy. Garstce 
awanturników, 
co ukradli tron, potrzebne było takie panowanie:skandale, sprzedane sumienia, 
kupione kobiety, 
pijaństwo zajadłe i powszechne. W mieście, gdzie dopiero co usunięto plamy krwi, 
jaka pociekła 
w grudniu, wzrastała już – nieśmiała jeszcze wprawdzie – owa żądza użycia, która 
miała wtrącić 
kraj w obłęd zgnilizny i hańby.
Od pierwszych dni pobytu w Paryżu Arystydes Saccard wyczuł, jak wzbiera fala 
spekulacji 
mająca zalać wkrótce całe miasto. Śledził jej przybór z głęboką uwagą. Znajdował 
się w samym 
środku owego deszczu złota, jaki bębnił o dachy cite. Krążąc bezustannie po 
Ratuszu wywąchał 
rozległy plan przebudowy Paryża, plan burzenia pewnych jego partii, wytyczania 
nowych arterii 
i wznoszenia nowych dzielnic – zalążek fantastycznego aziotażu na sprzedaży 
terenów 
i nieruchomości, obejmującego wszystkie cztery krańce miasta płomieniem walk 
finansowych 
i rozwydrzeniem zbytku. W tej chwili jego krzątanina miała już cel. W tym 
okresie przemienił się 
w poczciwca. Przytył nawet nieco i przestał uganiać się po ulicach jak kocur 
czyhający na zdobycz. 
W biurze stał się bardziej rozmowny, bardziej uczynny niż kiedykolwiek. Brat, 
któremu składał 
czasem na półoficjalne wizyty, gratulował mu, że tak szczęśliwie wprowadza jego 
rady w czyn. 
Z początkiem 1854 roku Saccard zwierzył mu się, że ma na widoku rozmaite 
interesy, ale że 
konieczne są do tego dość znaczne sumy.
– Trzeba poszukać – rzekł Eugeniusz.
– Masz rację, poszukam – odparł bez najmniejszego niezadowolenia; zdawał się 
nawet nie 
dostrzegać, że brat odmawia mu kapitału zakładowego.
Od tej pory paliła go myśl o tym kapitale. Plan miał już gotowy, z dniem każdym 
bardziej 
dojrzały. Ale gdzie znaleźć pierwsze parę tysięcy franków? Jego wola napięła się 
jeszcze bardziej; 
łudzi mierzył teraz spojrzeniem nerwowym i głębokim, jakby w każdym szukał 
wierzyciela. 
W domu Aniela żyła nadał swym życiem nikłym i szczęśliwym. On wypatrywał 
tymczasem okazji, 
a jego poczciwe śmieszki brzmiały coraz ostrzej, w miarę jak ta okazja zwlekała 
z nadejściem.
Arystydes miał w Paryżu siostrę. Sydonia Rougon wyszła za mąż za kancelistę z 
Plassans, 
który razem z nią przybył do stolicy. Osiedliwszy się na ulicy Saint-Honore 
próbowali szczęścia 
w handlu południowymi owocami. Kiedy brat ją odnalazł, ani po mężu, ani po 
sklepie od dawna 
nie było już śladu. Sydonia zajmowała na ulicy Faubourg-Poissonniere 
trzypokojowe mieszkanie 
w antresoli. Wynajmowała również na parterze, pod swoim mieszkaniem, ciasny i 
tajemniczy 
sklepik, gdzie, jak twierdziła, sprzedawała koronki. I rzeczywiście w oknie 
wystawowym były tam 
skrawki gipiury i walansjenki rozwieszone na pozłacanych prętach. Ale wnętrze, 
wykładane 
połyskliwą boazerią, bez najmniejszego śladu towarów, przypominało raczej 
przedpokój. Drzwi 
i witryna zasłonięte lekkimi firaneczkami izolowały sklep od spojrzeń z ulicy i 
ostatecznie już 
nadawały mu charakter przedsionka prowadzącego do nieznanej świątyni. Rzadko 
widywano jakąś 
klientką wchodzącą do pani Sydonii; najczęściej nawet klamka u drzwi była wyjęta. 
Sydonia 
opowiadała w całej dzielnicy, że sama zanosi koronki bogatym damom. Sklepik 
wynajęła tylko 
dlatego, że wewnętrznymi schodami łączył się z antresolą. W istocie, 
sprzedawczyni koronek stale 
była w mieście; dziesięć razy w ciągu jednego dnia widywano ją, jak wychodziła i 
wracała z miną 
osoby, która się spieszy. Nie ograniczała się zresztą do handlu koronkami; 
wykorzystywała 
również i mieszkanie, gromadziła tam rozmaite towary kupione na wyprzedaży, 
pościągane nie 
wiadomo skąd. Sprzedawała przedmioty gumowe, płaszcze, obuwie, szelki; później 
zjawiały się 
tam kolejno: nowy rodzaj oliwy na porost włosów, aparaty ortopedyczne, automat 
do parzenia 
kawy, wynalazek opatentowany, którego wykorzystanie przysporzyło jej wiele trudu. 
Kiedy brat ją 
odwiedził, kolej była na pianina, całe mieszkanie pełne było tych instrumentów, 
stały nawet 
w sypialni, której kokieteryjne urządzenie kontrastowało z rozgardiaszem 
pozostałych dwóch 
pokoi. W prowadzeniu obu swych przedsiębiorstw obrała doskonałą metodę: klienci 
zjawiający się 
po towary w antresoli wchodzili i wychodzili bramą od ulicy Papillon. Trzeba 
było być 
wtajemniczonym w istnienie wewnętrznych schodów, aby zorientować się, że 
sprzedawczyni 
koronek prowadzi podwójny interes. W antresoli nazywała się Touche, po mężu, nad 
drzwiami 
sklepu natomiast umieściła tylko swe imię i dlatego też nazywano ją powszechnie 
panią Sydonią.
Pani Sydonia miała trzydzieści pięć lat, ale tak nie przykładała wagi do ubrania, 
tak mało miała 
w sobie kobiecości, że wyglądała na znacznie starszą. W rzeczywistości 
pozbawiona była wieku. 
Chodziła w nieśmiertelnej czarnej sukni, wyświeconej w załamaniach fałd, zmiętej 
i wyblakłej od 
ciągłego noszenia, przywodzącej na myśl togi adwokackie wytarte o kratki sądowe. 
W czarnym 
kapeluszu nasuniętym na czoło, tak że zasłaniał włosy, w grubych butach, 
dreptała ulicami, 
z koszyczkiem, ‘którego rączka wielokrotnie naprawiana była sznurkiem. Koszyk 
ten – a nie 
rozstawała się z nim nigdy – stanowił świat sam w sobie. Kiedy uchylała wieczko, 
wyglądały 
stamtąd wszelkiego rodzaju próbki, notesiki, portfele, a przede wszystkim pliki 
papierów 
urzędowych; odczytywała te gryzmoły z niesłychaną wprawą. Było w niej coś z 
maklera i coś 
z komornika. Weksle oddane do protestu, pozwy, nakazy płatnicze – to był jej 
żywioł. Wystarczyło, 
by sprzedała za pół franka pomady czy koronek, a już potrafiła wkraść się w 
łaski swej klientki, 
stawała się jej pełnomocnikiem, biegała dla niej po kancelariach adwokackich i 
sądach. Całymi 
tygodniami nosiła na dnie swego koszyka akta spraw, zadawała sobie mnóstwo trudu, 
równym 
truchcikiem przemierzała Paryż z jednego krańca w drugi, nigdy nie korzystając z 
pojazdów. 
Trudno byłoby powiedzieć, jaki zysk przynosiło jej podobne zajęcie; oddawała mu 
się przede 
wszystkim przez wrodzone zamiłowanie do spraw podejrzanych i wybiegów prawnych, 
a poza 
tym łowiła przy okazji całą masę drobnych korzyści: jakieś obiadki’ na prawo i 
lewo, to znów 
franka tu albo tam. Ale najbardziej bezspornym zyskiem były zwierzenia, jakie 
zbierała po drodze; 
dzięki nim to trafiała na trop dobrych interesów i niespodziewanych gratek. 
Tkwiąc w życiu 
i sprawach innych osób, była prawdziwą księgą ofert i zapotrzebowań, wiedziała, 
gdzie jest jakaś 
panna, którą należy natychmiast wydać za mąż, rodzina zmuszona pożyczyć trzy 
tysiące franków, 
starszy pan, gotów pożyczyć trzy tysiące franków, ale z solidną gwarancją i na 
wysoki procent. 
Znane jej były i rzeczy delikatniejszej natury; smutki pewnej jasnowłosej damy, 
której mąż nie 
rozumiał i która wzdychała do tego, by być zrozumianą; sekretne pragnienia 
poczciwej mamusi, 
by dobrze umieścić swe dziewczątko; upodobania pewnego barona lubiącego 
kolacyjki 
i młodziutkie panienki. I ze swym bladym uśmiechem kolportowała te oferty i 
zapotrzebowania; 
robiła po parę kilometrów, by zetknąć ze sobą różnych ludzi. Barona posyłała do 
poczciwej 
mamusi, starszego pana skłaniała do pożyczenia trzech tysięcy franków rodzinie w 
potrzebie, 
znajdowała pociechę dla jasnowłosej damy i nie odznaczającego się nadmiarem 
skrupułów 
małżonka dla panny, którą należało wydać za mąż. Miała również i sprawy większej 
wagi, do 
których mogła się przyznać na głos i które kładła w uszy każdemu, z kim się 
stykała: pewien 
zadawniony proces, nad którym pieczę powierzyła w jej ręce zrujnowana rodzina 
szlachecka, 
i dług zaciągnięty przez Anglię wobec Francji, jeszcze za czasów Stuartów; jego 
wysokość, 
wliczając procenty, sięgała blisko trzech miliardów. Ten trzymiliardowy dług to 
był jej konik; 
udzielała na ten temat jak najszczegółowszych objaśnień, urządzając przy kolacji 
wykłady historii, 
a jej policzki, zazwyczaj wiotkie i żółte jak wosk, różowiały z entuzjazmu. 
Czasem, między 
pójściem do komornika a wizytą u przyjaciółki, sprzedała jakąś maszynkę do kawy, 
gumowy 
płaszcz, kupon koronki lub wynajęła komuś pianino. O te rzeczy kłopotała się 
najmniej. Później 
pomykała szybko z powrotem, bo umówiła się z klientką, która chciała obejrzeć 
sztukę chantilly. 
Nadchodziła klientka i wślizgiwała się jak cień do dyskretnego, zasłoniętego 
sklepiku. Zdarzało 
się nieraz, że jakiś pan wchodził w tej samej chwili bramą od ulicy Papillon i 
udawał się obejrzeć 
pianino u pani Touche, w antresoli.
Jeżeli pani Sydonia nie dorabiała się fortuny, to dlatego, iż często działała 
przez samą miłość 
dla sztuki. Wielbicielka chodzenia po trybunałach zaniedbywała własne sprawy dla 
cudzych 
i pozwalała pożerać się komornikom, czerpiąc z tego zresztą rozkosze znane 
jedynie pieniaczom. 
Kobieta w niej obumierała; była tylko człowiekiem interesów, agentem handlowym 
przemierzającym bezustannie ulice Paryża; w swym legendarnym koszyku miewała 
towary jak 
najbardziej podejrzane, sprzedawała wszystko, marzyła o miliardach i wnosiła 
skargi w sądzie 
pokoju w imieniu ulubionej klientki o dziesięć spornych franków. Mała, chuda, 
wyblakła, w swej 
żałosnej sukni, jakby wykrajanej z adwokackiej togi, skurczyła się, i kiedy tak 
przemykała wzdłuż 
domów, wziąłbyś ją raczej za gońca w przebraniu kobiety. Cera jej miała 
cierpiętniczą bladość 
urzędowych papierów. Wargi uśmiechały się bezbarwnym uśmiechem, a oczy zdawały 
się tonąć 
w zamęcie zajęć i spraw, którymi miała nabitą głowę. Dyskretna i cicha w 
obejściu, zalatująca 
nieokreślonym zapaszkiem konfesjonału i pokoju akuszerki, przybierała łagodne i 
macierzyńskie 
tony zakonnicy, co wyrzekłszy się doznań tego świata lituje się nad niedolą serc 
ludzkich. Nie 
mówiła nigdy o swoim mężu, tak jak nie mówiła o swym dzieciństwie, rodzinie i 
interesach. 
Jedyną rzeczą, której nie sprzedawała, była ona sama, nie dlatego, by 
powstrzymywały ją skrupuły, 
lecz że tego rodzaju transakcja nie mogła przyjść jej do głowy. Była sucha jak 
rachunek, zimna jak 
protest, obojętna i brutalna w głębi duszy jak egzekutor podatkowy.
Saccard, świeżo przybyły z prowincji, nie potrafił zrazu zgłębić delikatnych 
tajni rozlicznych 
zawodów pani Sydonii. Ponieważ miał ukończony rok prawa, z poważną miną wszczęła 
z nim 
kiedyś rozmowę na temat trzech miliardów, z czego wywnioskował, że nie grzeszy 
nadmiarem 
inteligencji. Któregoś dnia wpadła na ulicę Saint-Jacques, pomyszkowała po 
kątach, jednym 
spojrzeniem otaksowała Anielę – i od tej pory powracała tam tylko wtedy, gdy 
wypadała jej 
tamtędy droga lub odczuwała potrzebę pogadania o trzech miliardach. Aniela 
połknęła haczyk 
i pośredniczka dosiadała ulubionego konika; przez godzinę pławiła się w złocie. 
Była to skaza tego 
bystrego umysłu, łagodne szaleństwo, którym kołysała nędzę swego życia 
trawionego na 
pokątnych usługach, przynęta, którą upajała wraz z sobą co łatwowierniejsze ze 
swych klientek. 
Przekonana zresztą do głębi o powadze sprawy, zaczęła w końcu mówić o tych 
milionach jak 
o własnej fortunie, którą sądy zwrócą jej wcześniej czy później, co roztaczało 
cudowną aureolę 
wokół jej żałosnego czarnego kapelusza, gdzie chwiało się parę wyblakłych 
fiołków, o łodyżkach 
przeświecających metalem. Aniela szeroko otwierała oczy. Parokrotnie wspominała 
mężowi 
z szacunkiem o swej szwagierce, mówiąc, że pani Sydonia wzbogaci ich kiedyś 
jeszcze. Saccard 
wzruszał ramionami; obejrzał sklepik i mieszkanie przy ulicy Faubourg-
Poissonniere i wywęszył 
tam jedynie rychłe bankructwo. Chciał poznać zdanie Eugeniusza o siostrze, lecz 
ten spoważniał 
i odparł tylko, że nie widuje jej nigdy, wie, że jest bardzo inteligentna, ale 
trochę może 
kompromitująca. Jednakże gdy Arystydes zjawił się następnym razem na ulicy de 
Penthievre, 
wydało mu się, iż dostrzega czarną suknię pani Sydonii wychodzącej z mieszkania 
brata 
i przemykającej szybko wzdłuż domów. Pobiegł w tę stronę, ale nie odnalazł 
czarnej sukni. 
Pozbawiona wyrazu sylwetka pośredniczki łatwo gubiła się w tłumie. Arystydes 
zamyślił się i od 
tej pory poświęcał siostrze więcej uwagi. Wkrótce przejrzał niezmierną 
zapobiegliwość tego 
bladego, nikłego stworzenia, którego cała twarz zdawała się zezować i roztapiać. 
Nabrał dla niej 
szacunku. Poznał w niej krew Rougonów, tę samą żądzę pieniędzy, potrzebę intryg, 
charakteryzujące całą rodzinę. Tyle tylko, że w niej, aa skutek wpływu 
środowiska, w jakim się 
zestarzała, wpływu Paryża, gdzie musiała dobrze nabiegać się rano, by mieć co 
zjeść wieczorem, 
ogólne właściwości rodu wypaczyły się nieco, wytwarzając ów dziwaczny 
hermafrodytyzm, 
kobietę, co stała się istotą bezpłciową, człowiekiem interesu i rajfurką 
jednocześnie.
Kiedy powziąwszy swój plan Saccard zaczął szukać koniecznych funduszów, pomyślał 
od 
razu o siostrze. Potrząsnęła głową i westchnęła coś na temat trzech miliardów. 
Lecz urzędnik nie 
miał żadnej wyrozumiałości dla jej szaleństwa, beształ ją ostro za każdym razem, 
gdy powracała 
do sprawy długu Stuartów; uważał, że ta mrzonka przynosi dyshonor jej tak 
praktycznej 
inteligencji. Pani Sydonia, która z całkowitym spokojem i bynajmniej nie słabnąc 
w swej wierze 
znosiła najbrutalniejszą nawet ironię brata, wyjaśniła mu z wielką 
przenikliwością, że nie znajdzie 
nigdzie ani grosza, bo nie może dać żadnych gwarancji. Rozmowa odbywała się 
przed Giełdą, 
gdzie pani Sydonia umieszczała swe oszczędności. Co dzień koło trzeciej można ją 
było tam zastać 
opartą o balustradę, na lewo, od strony urzędu pocztowego; tam to udzielała 
audiencji rozmaitym 
indywiduom podejrzanym i nieokreślonym jak ona sama. W chwili gdy brat miał już 
odejść, 
szepnęła z żalem: „Ach, gdybyś tak nie był żonaty!...” To niedomówienie, o 
którego całkowity 
i dokładny sens nie chciał pytać, wprawiło Saccarda w szczególną zadumę.
Upłynęły miesiące, wybuchła wojna krymska. Paryż, obojętny dla tej odległej 
wojny, z. 
jeszcze większą zajadłością rzucił się w wir spekulacji i rozpusty. Saccard, 
dławiąc się 
z wściekłości, był świadkiem, jak wzrastało opętanie, które dawno już 
przewidział. Uderzenia 
młotów wykuwających złoto w tej gigantycznej kuźni wstrząsały nim, budząc gniew 
i niecierpliwość. Jego inteligencja i wola tak były napięte, że żył jak we śnie, 
niby lunatyk 
spacerujący skrajem dachu, smagany biczem swej idee fixe. Toteż gdy pewnego 
wieczora zastał 
Anielę w łóżku chorą, zdziwił się i zirytował. Życie domowe, uregulowane jak w 
zegarku, doznało 
zakłócenia; wyprowadziło go to z równowagi, jak wyrachowana złośliwość losu. 
Biedna Aniela 
skarżyła się cichutko – zaziębiła się. Wezwany lekarz zaniepokoił się bardzo; 
powiedział 
Saccardowi na schodach, że żona ma zapalenie płuc i że nie odpowiada za jej 
życie. Od tej chwili 
urzędnik opiekował się chorą bez złości. Nie poszedł do biura, został przy niej, 
a kiedy spała, 
rozpalona od gorączki, dysząc, spoglądał na nią z nie dającym się określić 
wyrazem. Pani Sydonia 
mimo nawału zajęć znajdowała czas co wieczór, by przyjść naparzyć ziółek, 
których głosiła 
nieporównaną skuteczność. Do wszystkich swych zawodów dołączyła jeszcze zawód 
pielęgniarki 
z powołania – lubowała się w cierpieniu, w lekarstwach, w bolesnych rozmowach 
przy łożu 
umierających. Poza tym wydawało się, iż powzięła czułą sympatię dla Anieli – 
kochała kobiety 
z przymilnością kotki, zapewne dla rozkoszy, jaką dają mężczyznom, odnosiła się 
do nich 
z delikatną troskliwością, jaką sprzedawczynie otaczają najcenniejsze sztuki 
towaru, mówiła do 
nich: „moja śliczna, moja milutka”, gruchała, popadała w ekstazę, jak mężczyzna 
wobec kochanki. 
Chociaż Aniela należała do gatunku kobiet, po których nie mogła się spodziewać 
żadnego pożytku, 
traktowała ją tak samo pieszczotliwie jak inne, bo taki już miała zwyczaj. Kiedy 
młoda kobieta 
zachorowała, wylewność pani Sydonii nabrała charakteru płaczliwego; wypełniła 
milczący pokój 
swym poświęceniem. Z zaciśniętymi ustami, jakby pogrążony w niemej boleści, 
spoglądał 
Arystydes na jej krzątaninę.
Nastąpiło pogorszenie. Pewnego wieczora lekarz wyznał, że chora nie przetrzyma 
nocy. Pani 
Sydonia zjawiła się wcześnie, zatroskana, i spoglądała na brata i Anielę swymi 
załzawionymi 
oczkami, w których zapalały się krótkie błyski. Kiedy lekarz wyszedł, 
przykręciła lampę; 
zapanowało głębokie milczenie. Śmierć wkraczała wolno do tej sypialni nagrzanej 
i wilgotnej, 
gdzie nieregularny oddech umierającej rozlegał się jak urywane tykanie psującego 
się zegara. Pani 
Sydonia dała spokój wywarom, pozwalając chorobie dokonać swego dzieła. Usiadła 
przed 
kominkiem, obok brata, który nerwowo poprawiał głownie, od czasu do czasu mimo 
woli 
spoglądając na łóżko. Wreszcie, jakby rozdrażniony dusznym powietrzem i żałosnym 
widokiem, 
wycofał się do sąsiedniego pokoju. Zamknięto tam małą Klotyldę, która 
grzeczniutko bawiła się 
lalką na. skraju dywanu. Górka uśmiechała się do niego, kiedy wśliznęła, się 
pani Sydonia, 
odciągnęła go w kąt i zaczęła szeptać. Drzwi zostały otwarte. Słychać było 
lekkie rzężenie Anieli. 
– Twoja biedna żona... – łkała pośredniczka. – Wydaje mi się, że to już koniec. 
Słyszałeś, co mówił 
lekarz?
Saccard ograniczył się do ponurego skinienia głową.
– Dobra z niej była osoba – ciągnęła tamta, jakby Aniela już nie żyła. – 
Znajdziesz może 
kobiety bogatsze, bardziej światowe, ale takiego serca nigdy już nie znajdziesz.
A ponieważ przerwała ocierając oczy i zdawała się szukać jakiegoś przejścia:
– Czy masz mi coś do powiedzenia? – zapytał Saccard bez ogródek.
– Tak, zajęłam się twoją sprawą, wiesz jaką, i mam wrażenie, że znalazłam coś 
odpowiedniego... Ale w takiej chwili... Serce mi się kraje... Znów otarła oczy. 
Saccard nie 
zareagował na to, milczał. Wówczas zdecydowała się:
– Jest pewna młoda panienka, którą chciano by natychmiast wydać za mąż – rzekła. 
– Biedną 
dziecinę spotkało nieszczęście. Jej ciotka gotowa byłaby poświęcić...
Przerywała, coraz to pojękując i wypowiadała każde zdanie tak płaczliwie, jakby 
wciąż 
jeszcze użalała się nad biedną Anielą. Chciała zniecierpliwić w ten sposób brata 
i sprowokować go 
do pytań, tak aby nie musiała sama ponosić całej odpowiedzialności za ofertę, 
jaką mu robiła. 
I rzeczywiście urzędnika ogarnęło głuche rozdrażnienie.
– Skończże wreszcie! – powiedział. – Dlaczego chcą wydać za mąż tę pannę?
– Ukończyła właśnie pensję – podjęła pośredniczka cierpiącym tonem – i pewien 
mężczyzna 
zgubił ją, na wsi, u krewnych jej przyjaciółki. Ojciec zorientował się, co się 
stało. Chciał ją zabić. 
Aby uratować biedną dziecinę, ciotka ułożyła razem z nią historyjkę, którą 
opowiedziały ojcu: że 
winowajca jest uczciwym człowiekiem i pragnie naprawić chwilę, w której 
pobłądził.
– Więc ten jegomość ze wsi – odezwał się Saccard tonem zdziwionym i jakby 
gniewnym – 
ożeni się z panną?
– Nie, nie może, jest żonaty.
Zapadło milczenie. Rzężenie Anieli rozlegało się teraz boleśniej w rozedrganym 
powietrzu. 
Mała Klotylda przestała się bawić; spoglądała na panią Sydonię i na ojca 
wielkimi oczami dziecka 
skłonnego do zadumy, jakby pojęła ich słowa. Saccard zaczął zadawać krótkie 
pytania:
– Ile lat ma panna?
– Dziewiętnaście.
– W ciąży od kiedy?
– Od trzech miesięcy. Na pewno poroni.
– Rodzina jest bogata i uczciwa?
– Mieszczanie z dziada pradziada. Ojciec był wyższym urzędnikiem sądowym. Piękna 
fortunka.
– Ile poświęciłaby ciotka?
– Sto tysięcy franków.
I znów zapanowało milczenie. Pani Sydonia przestała pochlipywać: załatwiała 
teraz sprawy 
handlowe, jej głos brzmiał metalicznie jak głos przekupki dobijającej targu. 
Brat, spoglądając na 
nią spod oka, dorzucił z pewnym wahaniem:
– A ty, co byś za to chciała?
– Zobaczymy później – odparła. – Kiedyś ty mi oddasz jakąś przysługę.
Odczekała kilka sekund, a ponieważ milczał, zapytała wręcz:
– No więc, co postanawiasz? Te biedne kobiety są w rozpaczy. Nie chcą dopuścić 
do skandalu. 
Obiecały jutro powiedzieć ojcu nazwisko winowajcy... Jeżeli się zgadzasz, poślę 
im twój bilet 
wizytowy przez posłańca.
Saccard jakby ocknął się ze snu, zadrżał i odwrócił się lękliwie w stronę 
sąsiedniego pokoju; 
wydało mu się, że dobiegł go stamtąd lekki szelest.
– Ależ ja nie mogę – rzekł z trwogą – sama wiesz, że nie mogę...
Pani Sydonia spoglądała na niego uparcie, wzrokiem zimnym i pogardliwym. 
Wszystka krew 
Rougonów, wszystkie piekące żądze podpłynęły mu do gardła. Wyjął z portfelu 
bilet wizytowy 
i podał siostrze. Ta włożyła go do koperty, starannie wytarłszy przedtem adres. 
Później wyszła. 
Nie było jeszcze dziewiątej.
Zostawszy sam, Saccard podszedł do okna i oparł czoło o lodowate szyby. 
Zapomniał nawet 
o zwykłym wystukiwaniu palcami po szkle. Lecz noc była tak mroczna, ciemności na 
dworze 
kłębiły się tak dziwacznie, iż poczuł się nieswojo i machinalnie wrócił do 
pokoju, gdzie umierała 
Aniela. Zapomniał o niej i doznał straszliwego wstrząsu widząc ją wpółleżącą, 
opartą o poduszki: 
oczy miała szeroko otwarte, fala życia zdawała się napływać z powrotem do jej 
ust i policzków. 
Mała Klotylda, z lalką na ręku, siedziała na brzegu łóżka; ledwo ojciec był się 
odwrócił, wśliznęła 
się do sypialni, skąd ją przedtem wyprawiono, a gdzie ciągnęła ją ciekawość 
rozbawionego 
dziecka. Saccard, z głową nabitą tym, co opowiedziała mu siostra, ujrzał teraz 
swe marzenia 
obrócone wniwecz. Jakaś straszliwa myśl musiała zabłysnąć w jego oczach. Aniela, 
przerażona, 
chciała rzucić się w głąb łóżka, do ściany. Ale śmierć nadchodziła, to ocknięcie 
się w agonii było 
ostatnim błyskiem gasnącej lampy. Umierająca nie miała siły się ruszyć, osunęła 
się bezwładnie 
i nadal wpatrywała się szeroko otwartymi oczami w męża, jakby śledząc każdy jego 
ruch. Saccard, 
któremu wydało się w pierwszej chwili, że nastąpiło jakieś diaboliczne 
zmartwychwstanie, 
wymyślone przez los po to, by na zawsze przykuć go do nędzy, odzyskał pewność 
siebie widząc, 
że nieszczęśliwa kobieta nie przeżyje nawet godziny. Pozostało mu jedynie 
uczucie nieznośnego 
skrępowania. Oczy Anieli mówiły, że słyszała rozmowę męża z panią Sydonią i że 
lęka się, by jej 
nie zadusił, gdyby nie umarła dość prędko. I było jeszcze w jej oczach 
straszliwe zdziwienie istoty 
łagodnej i nieszkodliwej, która w ostatniej chwili życia spostrzega podłość tego 
świata i drży na 
myśl o długich latach spędzonych u boku bandyty. Powoli jednak spojrzenie jej 
łagodniało; nie 
bała się już i widać wybaczyła temu nędznikowi uświadamiając sobie, jak zawziętą 
walkę 
prowadził od dawna z losem. Saccard odprowadzany nieustępliwym spojrzeniem 
umierającej, 
w którym czytał tak daleko wstecz sięgający wyrzut, opierał się o meble, szukał 
ciemnych kątów. 
Później, tracąc już siły, chciał odegnać koszmar, co przyprawiał go o szaleństwo, 
i wszedł w krąg 
światła. Lecz Aniela dała mu znak, by nic nie mówił. I spoglądała na niego wciąż 
z tym wyrazem 
zgrozy i zalęknienia, w którym przebłyskiwała już obietnica wybaczenia. Pochylił 
się, aby wziąć 
Klotyldę. na ręce i przenieść ją do drugiego pokoju. Ruchem warg zabroniła mu i 
tego także. 
Żądała, by został. Zagasła cichutko, nie spuszczając zeń wzroku, a czym stawał 
się bledszy, tym 
bardziej łagodniał. Wydając ostatnie tchnienie – darowała. Zmarła, tak jak żyła, 
ustępliwie, zatarła 
się w śmierci, jak zacierała się w życiu. Saccard stał, przejęty dreszczem wobec 
tych oczu zmarłej, 
które pozostały otwarte i nadał towarzyszyły mu w swym znieruchomieniu. Mała 
Klotylda 
kołysała lalkę przysiadłszy na skraju łóżka, cichutko, by nie obudzić matki.
Kiedy wróciła pani Sydonia, było po wszystkim. Wprawnie, jak kobieta przywykła 
do tej 
czynności, zamknęła oczy Anieli, co przyniosło Saccardowi dziwną ulgę. Później, 
ułożywszy spać 
małą, w okamgnieniu nadała właściwy wygląd pokojowi. Kiedy zapaliła dwie świece 
na komodzie 
i podciągnęła starannie kołdrę aż pod brodę zmarłej, rozejrzała się dookoła z 
satysfakcją 
i wyciągnęła w fotelu, gdzie drzemała aż do świtu. Saccard spędził noc w 
sąsiednim pokoju pisząc 
zawiadomienia o śmierci żony. Chwilami przerywał, zapominał się, dodawał kolumny 
cyfr na 
skrawkach papieru.
Wieczorem w dniu pogrzebu pani Sydonia zabrała Saccarda do swej antresoli. Tam 
zostały 
powzięte ważne decyzje. Urzędnik postanowił odesłać małą Klotyldę do brata, 
Pascala Rougon, 
lekarza w Plassans. Nie ożenił się on, pochłonięty miłością do nauki, i 
kilkakrotnie już 
zaofiarowywał się wziąć do siebie bratanicę, by rozweseliła jego milczący dom 
uczonego. Pani 
Sydonia dała następnie Saccardowi do zrozumienia, że nie może już dłużej zostać 
na ulicy 
Saint-Jacques. Wynajmie mu na miesiąc elegancko umeblowany apartament w pobliżu 
ratusza; 
postara się, aby to mieszkanie było w jakimś mieszczańskim domu, tak by meble 
wyglądały na 
jego własne. Co do urządzenia z ulicy Saint-Jacques, sprzeda je, by zatrzeć 
nawet najlżejszą woń 
przeszłości. Pieniądze zużyje na kupno przyzwoitej bielizny i ubrań. W trzy dni 
później Klotyldę 
powierzono pewnej starszej pani udającej się akurat na Południe. Ary-stydes 
Saccard, triumfujący, 
zaróżowiony i jakby obrośnięty już warstwą tłuszczu po tych trzech dniach, kiedy 
fortuna zaczęła 
się do niego uśmiechać, zajmował w dzielnicy Marais, na ulicy Payenne, w 
kamienicy surowej 
i wzbudzającej szacunek, wykwintne pięciopokojowe mieszkanie i przechadzał się 
po nim 
w haftowanych pantoflach. Było to mieszkanie pewnego młodego księdza, który 
wyjechał 
niespodziewanie do Włoch, zostawiając służącej polecenie znalezienia lokatora. 
Służąca ta była 
przyjaciółką pani Sydonii, która miała słabość do księży; żywiła dla nich 
instynktownie tę samą 
tkliwą sympatię co dla kobiet, wyczuwając może pewne pokrewieństwa systemu 
nerwowego 
między sutanną a jedwabną spódnicą. Od tej chwili Saccard był gotów do odegrania 
roli, którą 
ułożył po mistrzowsku; czekał teraz bez drgnienia na trudności wynikające z 
delikatnej sytuacji, 
w jakiej znalazł się ze swej woli. Owej straszliwej nocy, kiedy konała Aniela, 
pani Sydonia wiernie 
streściła w paru słowach sytuację rodziny Beraud. Głowa rodu, pan Beraud Du 
Chatel, rosły 
starzec lat sześćdziesięciu, był ostatnim przedstawicielem starej rodziny 
mieszczańskiej, której 
tytuły sięgały czasów dawniejszych niż tytuły niejednej rodziny szlacheckiej. 
Jeden z jego 
przodków był towarzyszem Stefana Marcel. Ojciec zginął w 93 na szafocie, 
powitawszy wprzódy 
Republikę z całym entuzjazmem paryskiego mieszczanina, w którego żyłach płynęła 
rewolucyjna 
krew cit?. On sam był jednym z tych republikanów na modłę spartańską, marzących 
o rządzie, 
który gwarantowałby całkowitą sprawiedliwość i mądrą swobodę. Zestarzawszy się 
w sądownictwie, gdzie nabrał właściwej swemu zawodowi surowej sztywności, złożył 
w 1851, po 
zamachu stanu, rezygnację, ze stanowiska przewodniczącego Izby, odmówiwszy 
wzięcia udziału 
w jednej z komisji mieszanych, które przynosiły hańbę sądownictwu francuskiemu. 
Od tego czasu 
żył odludnie w samotności swego pałacyku położonego na samym krańcu Wyspy 
Świętego 
Ludwika, niemal naprzeciwko pałacu Lambert. Żona jego umarła młodo., Jakiś 
tajemny dramat, 
który pozostawił po sobie ranę nieustannie krwawiącą, bardziej jeszcze zasępił 
twarz pana Beraud. 
Miał już. ośmioletnią córeczkę, Renatę, kiedy żona jego zgasła dając życie 
drugiej córce. Tę 
ostatnią, imieniem Krystyna, zabrała do siebie siostra pana Beraud Du Chatel, 
zamężna za 
notariuszem Aubertot. Renatę odesłano do klasztoru. Pani Aubertot, która nie 
miała dzieci, 
pokochała jak matka wychowywaną przez siebie Krystynę. Po śmierci męża 
przywiozła małą 
z powrotem do ojca i pozostała już między tym milczącym starcem i tą 
uśmiechniętą 
blondyneczką. O Renacie zapomniano; nadal przebywała w klasztorze. W czasie 
wakacji 
napełniała pałacyk takim hałasem, że ciotka oddychała z ulgą, odwożąc ją 
wreszcie z powrotem do 
panien wizytek, u których chowała się od chwili, gdy skończyła osiem lat. 
Internat opuściła 
dopiero mając lat dziewiętnaście. Pojechała wtedy na wakacje do rodziców swej 
przyjaciółki 
Adeliny; mieli oni piękną posiadłość ziemską w Niwerneńskiem. Kiedy wróciła 
stamtąd 
w październiku, ciotka Elżbieta zdziwiła się widząc jej powagę i głęboki smutek. 
Pewnego 
wieczora zobaczyła niespodziewanie, jak skulona na łóżku w spazmie straszliwej 
boleści Renata 
tłumiła łkanie, wcisnąwszy głowę w poduszkę. Obezwładniona rozpaczą dziewczynka 
opowiedziała jej rozdzierającą historię: kiedy była na wsi, zgwałcił ją – a ona 
nie umiała ani nie 
śmiała się bronić – pewien czterdziestoletni mężczyzna; bogaty, ożeniony z młodą 
i uroczą panią, 
która też tam spędzała lato. To wyznanie przejęło zgrozą ciotkę Elżbietę; 
obwiniała sama siebie, 
jakby ponosiła współodpowiedzialność za to, co się stało, i wyrzucała sobie, że 
zawsze wolała 
Krystynę, przeświadczona teraz, że gdyby była zabrała do siebie także i Renatę, 
nie spotkałoby jej 
nieszczęście. Od tej chwili, by zagłuszyć ten piekący wyrzut, szczególnie 
bolesny dla natury tak 
wrażliwej, wzięła winną w obronę. Przyjęła na siebie pierwszą falę gniewu ojca, 
któremu przez 
sam nadmiar ostrożności zdradziły straszliwą prawdę. W zamęcie swej troski 
wymyśliła ów 
dziwaczny projekt małżeństwa, gdyż wydało jej się, że rozwiąże ono wszystko – 
ułagodzi ojca, 
a Renacie przywróci imię kobiety uczciwej; na haniebną stronę i fatalne skutki 
tego kroku 
zamykała oczy.
Nigdy nie wyszło na jaw, w jaki sposób pani Sydonia zwietrzyła tę zdobycz. Honor 
rodziny 
B?raud poniewierał się w jej koszyku razem z zaprotestowanymi wekslami paryskich 
ladacznic. 
Kiedy zapoznała się z całą sprawą, niemal że narzuciła osobę swego brata, 
którego żona była 
konająca. Ciotka Elżbieta doszła ostatecznie do przekonania, że winna jest 
wdzięczność tej 
kobiecie tak cichej, tak pokornej, której oddanie dla nieszczęsnej Renaty 
sięgało tak daleko, iż 
wybrała jej na męża kogoś ze swej rodziny. Pierwsze spotkanie ciotki z Saccardem 
odbyło się 
w antresoli przy ulicy Faubourg-Poissonniere. Urzędnik, który wszedł bramą od 
ulicy Papillon, 
przeniknął – widząc, iż pani Aubertot nadeszła po schodkach prowadzących do 
sklepu – dowcipny 
mechanizm dwóch wejść. Okazał wiele taktu i wyrobienia. Małżeństwo to 
potraktował jak interes, 
ale z godnością światowca, który pamięta o obowiązku regulowania długów 
honorowych. Ciotka 
Elżbieta była o wiele bardziej przejęta niż on, jąkała się i nie śmiała 
wspomnieć o obiecanych stu 
tysiącach franków. On sam pierwszy poruszył tę kwestię pieniężną, z miną 
adwokata 
omawiającego sprawę klienta. Jego zdaniem sto tysięcy franków to suma śmiesznie 
mała jak na 
męża panny Renaty. Słowo „panna” wymawiał z pewnym naciskiem. Pan B?raud Du 
Chatel 
jeszcze bardziej pogardzałby swym zięciem, gdyby ten był biedny; oskarżałby go, 
iż ten uwiódł 
jego córkę dla majątku, może zechciałby nawet dowiadywać się czegoś bliższego na 
własną rękę. 
Pani Aubertot, przerażona, zmieszana spokojem i uprzejmością Saccarda, straciła 
głowę i zgodziła 
się podwoić sumę, kiedy ten oświadczył, że niżej dwustu tysięcy franków nigdy 
nie ośmieliłby się 
prosić o rękę Renaty, gdyż nie chce uchodzić za niecnego łowcę posagów. Poczciwa 
dama wyszła 
poruszona do głębi nie wiedząc, co myśleć o jegomościu, który miał takie 
skrupuły, a jednocześnie 
godził się na podobną transakcję.
Po tym pierwszym spotkaniu nastąpiła oficjalna wizyta, jaką ciotka Elżbieta 
złożyła 
Arystydesowi Saccard w jego mieszkaniu na ulicy Payenne. Tym razem przybywała w 
imieniu – 
pana Beraud. Nie chciał on widzieć „tego człowieka”, jak nazywał uwodziciela 
córki, dopóki nie 
ożeni się z Renatą; jej zresztą również zabronił pokazywać się w swym domu. Pani 
Aubertot miała 
pełne upoważnienie, by omówić całą sprawę. Wydała się niezmiernie rada, że 
Saccard zajmuje tak 
luksusowo urządzone mieszkanie; bała się, żeby brat owej pani Sydonii w 
pomiętych spódnicach 
nie okazał się jakimś prostakiem. Przyjął ją udrapowany w rozkoszny robdeszan. 
Był to moment, 
kiedy awanturnicy z 2 Grudnia, spłaciwszy długi, odrzucali precz swe 
powykrzywiane buciory, 
wytarte na szwach surduty, golili zarośnięte brody i stawali się ludźmi comme il 
faut. Saccard 
znalazł się wreszcie w ich gronie, czyścił sobie teraz paznokcie i używał samych 
tylko najlepszych 
pudrów i pachnideł. Tym razem zabawił się w wytworność; zmienił taktykę, okazał 
niesłychaną 
bezinteresowność. Kiedy starsza pani wspomniała o umowie, machnął ręką, jakby 
dając do 
zrozumienia, że mu na tym nie zależy. Od tygodnia przeglądał kodeks i rozmyślał 
nad tą ważną 
kwestią, od której miała zależeć w przyszłości jego swoboda aferzysty. – Błagam 
– powiedział – 
skończmy już tę niemiłą kwestię finansową. Moim zdaniem panna Renata powinna 
pozostać panią 
swego majątku, a ja panem mego, formalności załatwi notariusz. Ciotka Elżbieta 
całkowicie się 
z nim zgodziła; drżała, by ten jegomość o żelaznej ręce (wyczuwała to niejasno), 
nie zechciał 
wyciągnąć jej również i po posag Renaty. Zaczęła następnie mówić o tym posagu.
– Majątek mego brata – rzekła – stanowią głównie posiadłości ziemskie i 
nieruchomości. Nie 
jest to człowiek, który miałby karać córkę ujmując coś z części, jaką jej 
przeznaczył. Daje jej 
posiadłość w Sologne, szacowaną na trzysta tysięcy franków, i dom w Paryżu, 
wartości około 
dwustu tysięcy franków.
Saccard był olśniony; nie spodziewał się takiej sumy. Odwrócił się nieco, by 
ukryć falę krwi, 
jaka napłynęła mu do twarzy.
– Razem stanowi to pięćset tysięcy franków – ciągnęła ciotka – ale nie chcę 
przed panem taić, 
że posiadłość w Sologne przynosi tylko dwa procent rocznego zysku.
Uśmiechnął się i powtórzył swój gest całkowitej bezinteresowności, mający 
wyrażać, że to go 
przecież nie dotyczy, skoro postanowił nie mieszać się do spraw majątkowych żony. 
Siedział 
w fotelu i z doskonale udaną obojętnością i nieuwagą, czubkiem stopy zabawiając 
się pantoflem, 
przysłuchiwał się temu, co mówiła pani Aubertot, jakby z czystej tylko 
uprzejmości. Pani Aubertot 
zacinała się, z trudem dobierała słów, gdyż przez wrodzoną dobroć bała się, by 
go nie zranić.
– Wreszcie – podjęła – i ja też chcę obdarować Renatę. Nie mam dzieci, cały mój 
majątek 
przypadnie kiedyś w udziale siostrzenicom, a to, że jedna z nich jest dzisiaj we 
łzach, nie może stać 
się przyczyną, bym miała pozbawiać ją czegokolwiek. Ich podarki ślubne od dawna 
już są 
przygotowane. Renata dostanie rozległe tereny od strony Charonne, wartości, 
sądzę, dwustu 
tysięcy franków. Tylko że...
Usłyszawszy słowo „tereny” Saccard zadrżał lekko. Pozornie obojętny słuchał 
wszystkiego 
z głęboką uwagą. Ciotka Elżbieta zmieszała się nie znajdując widocznie 
właściwych słów.
– Tylko że – ciągnęła czerwieniejąc – życzeniem moim jest, aby tereny te zostały 
zapisane na 
pierwsze dziecko Renaty. Pojmuje pan, dlaczego mi na tym zalety. Nie chcę, by to 
dziecko miało 
być dla pana kiedyś ciężarem. W razie gdyby umarło, Renata zostanie jedyną 
właścicielką tych 
terenów.
Saccard nie drgnął nawet, ale jego ściągnięte brwi świadczyły o wysiłku myśli. 
Tereny 
w Charonne nasunęły mu niezliczone koncepcje. Pani Aubertot, (przekonana, że 
uraziła go 
wspominając
o dziecku Renaty, zamilkła i nie wiedziała, jak podjąć rozmowę.
– Nie powiedziała mi pani, na jakiej ulicy znajduje się nieruchomość szacowana 
na dwieście 
tysięcy franków – zapytał, z powrotem przybierając ton pogodnej dobroduszności.
– Na ulicy Pepini?re – odparła – prawie że na rogu ulicy Astorg.
To proste zdanie wywarło wrażenie decydujące. Saccard nie potrafił już zapanować 
nad swym 
zachwytem; przysunął fotel i zaczął mówić prędko, jak prawdziwy Prowansalczyk, 
pieszczotliwie:
– Droga pani, skończmy już raz wreszcie z tymi przeklętymi pieniędzmi... Proszę 
mnie tylko 
posłuchać, chcę wyspowiadać się pani z bezwzględną szczerością, gdyż byłbym 
niepocieszony, 
gdybym nie zasłużył sobie na szacunek z pani strony. Niedawno straciłem żonę, 
jestem obarczony 
dwojgiem dzieci, ale praktyczny przy tym i rozsądny. Mój ożenek z pani 
siostrzenicą to interes 
jednakowo korzystny dla obu stron. Jeżeli ma pani jeszcze jakieś zastrzeżenia w 
stosunku do mnie, 
to znikną one później, gdy już osuszę wszystkie łzy i wzbogacę nawet moich 
prawnuków. 
Powodzenie to złoty płomień, co oczyszcza wszystko. Pragnę, aby sam pan Beraud 
wyciągnął do 
mnie rękę i podziękował mi...
Rozpędził się. Mówił długo z szyderczym cynizmem wyzierającym niekiedy spod jego 
udanej 
dobroduszności. Nie omieszkał pochwalić się swym bratem – deputowanym, i ojcem – 
poborcą 
podatkowym w Plassans. W końcu podbił całkowicie ciotkę Elżbietę, która z 
mimowolną radością 
postrzegała, jak pod dotknięciem tego zręcznego człowieka gnębiący ją od 
miesiąca dramat 
przemienia się niemal że w wesołą komedię. Wizytę u notariusza ustalono na dzień 
następny.
Ledwo pani Aubertot wyszła, Saccard udał się do ratusza i cały dzień spędził tam 
szperając 
w rozmaitych, jemu wiadomych dokumentach. U notariusza wysunął pewną trudność, 
stwierdził, 
że posag Renaty stanowią wyłącznie grunta i nieruchomości i że lęka się dla niej 
w związku z tym 
wiele kłopotów; jego zdaniem przezorniej było sprzedać przynajmniej nieruchomość 
przy ulicy 
Pepini?re i nabyć za to akcje państwowe. Pani Aubertot chciała porozumieć się co 
do tego z panem 
Beraud Du Chatel, który w dalszym ciągu nie opuszczał swego mieszkania. Saccard 
aż do 
wieczora krążył po mieście. Poszedł na ulicę P?pini?re, przemierzał Paryż wzdłuż 
i wszerz 
z zamyślonym wyrazem twarzy generała w przeddzień decydującej bitwy. Następnego 
dnia pani 
Aubertot oznajmiła, że pan Beraud Du Chatel zdaje się całkowicie na nią. 
Kontrakt spisano według 
umówionych już poprzednio danych: Saccard wnosił dwieście tysięcy franków, 
Renata 
otrzymywała w posagu posiadłość. w Sologne i nieruchomość przy ulicy P?piniere, 
którą 
zobowiązała się sprzedać; poza tym, w razie śmierci pierwszego dziecka, 
pozostawała jedyną 
właścicielką terenów w Charonne, jakie dostawała od ciotki. Umowę zawarto na 
zasadzie 
rozdzielności majątkowej, gwarantującej małżonkom dysponowanie własnym majątkiem. 
Ciotka 
Elżbieta, uważnie przysłuchująca się słowom notariusza, wydawała się całkowicie 
zadowolona, 
w przekonaniu, że ta zasada zapewni niezależność siostrzenicy i zabezpieczy jej 
fortunę przed 
jakimikolwiek zakusami. Saccard, widząc, jak poczciwa dama przytakuje ruchem 
głowy każdej 
klauzuli ‘kontraktu, uśmiechał się w nieokreślony sposób. Ślub miał odbyć się w 
jak najkrótszym 
terminie.
Po dokonaniu wszelkich formalności, Saccard udał się do Eugeniusza i uroczyście 
obwieścił 
mu swe małżeństwo z panną Renatą Beraud Du Chatel. To mistrzowskie posunięcie 
zaskoczyło 
deputowanego. Widząc jego zdziwienie urzędnik rzekł:
– Powiedziałeś mi, żeby szukać, więc szukałem i znalazłem. Eugeniusz, początkowo 
zbity 
z tropu, domyślił się wówczas prawdy i jedwabistym głosem rzekł:
– Zręczny z ciebie człowiek, daję słowo... Przyszedłeś poprosić mnie na świadka, 
prawda? 
Możesz na mnie liczyć... Jeżeli trzeba, przyprowadzę na twoje wesele całe prawe 
skrzydło 
Zgromadzenia Ustawodawczego; zrobiłoby to niezłe wrażenie...
A później, kiedy otwierał już drzwi, dodał ciszej:
– Słuchaj no... wolałbym nie kompromitować się zbytnio w tej chwili, mamy 
przedstawić 
Zgromadzeniu projekt ustawy, która nie przejdzie lekko... Powiedz mi chociaż, 
czy ciąża nie jest 
zbyt widoczna?
Saccard rzucił mu spojrzenie tak przejmujące, że Eugeniusz powiedział do siebie, 
zamykając 
drzwi: „No, gdybym nie był Rougonem, ten żarcik sporo by mnie kosztował.” Ślub 
odbył się 
w kościele Świętego Ludwika na Wyspie. Saccard i Renata zobaczyli się dopiero po 
raz pierwszy 
w wilię tego wielkiego dnia. Spotkanie odbyło się wieczorem, o zmroku, w niskiej 
sali pałacyku 
B?raudów. Narzeczeni przyjrzeli się sobie ciekawie. Renata, od kiedy sprawa jej 
małżeństwa była 
w toku, odzyskała swą pustotę wartogłowa. Była to wysoka dziewczyna o urodzie 
niepospolitej 
i bujnej, wyrosła w całkowitej swobodzie swych pensjonarskich pomysłów. Saccard 
wydał jej się 
mały i brzydki, ale brzydotą niespokojną i inteligentną, która nie była 
odrażająca; jego ton 
i maniery ‘były zresztą nieskazitelne. On skrzywił się lekko,na jej widok; 
wydała mu się 
niewątpliwie za wysoka, wyższa od niego. Zamienili parę słów bez skrępowania. 
Gdyby ojciec 
Renaty znajdował się tam, mógłby rzeczywiście przypuścić, że znają się od dawna 
i że wiąże ich 
jakaś wspólna wina. Ciotka Elżbieta, obecna przy spotkaniu, czerwieniła się za 
nich.
Nazajutrz po ślubie, który stał się wydarzeniem na Wyspie Świętego Ludwika 
dzięki 
obecności Eugeniusza Rougon, wsławionego niedawnym przemówieniem, nowożeńcy 
zostali 
wreszcie dopuszczeni przed oblicze pana Beraud Du Chatel. Renata rozpłakała się 
widząc, że 
ojciec postarzał się, spoważniał jeszcze i sposępniał. Saccard, który jak dotąd 
ani na chwilę nie 
stracił pewności siebie, teraz poczuł, jak chłód i półmrok pokoju i surowy 
smutek tego wysokiego 
starca, świdrującego go wzrokiem aż do dna sumienia, przejmuje go lodowatym 
zimnem. Pan 
Beraud złożył powolny pocałunek na czole córki, jakby na znak, że jej przebacza, 
a zwracając się 
w stronę zięcia rzekł tylko:
– Wycierpieliśmy wiele. Mam nadzieję, że postara się pan, byśmy zapomnieli jego 
przewiny.
I wyciągnął do niego rękę. Lecz Saccard nadal pozostał drżący. Myślał o tym, że 
gdyby pan 
Beraud Du Chatel nie ugiął się pod tragicznym ciężarem hańby Renaty, jednym swym 
spojrzeniem, 
jednym posunięciem byłby unicestwił zabiegi pani Sydonii. Ta, poznajomiwszy 
ciotkę Elżbietę ze 
swym bratem, wycofała się przezornie. Nie przyszła nawet na ślub. Saccard był 
bardzo gładki 
wobec starca, wyczytawszy w jego wzroku zdziwienie, że uwodziciel córki jest 
mały, brzydki i ma 
czterdzieści lat. Nowożeńcy spędzili pierwsze noce w pałacyku B?raudów. Przed 
dwoma 
miesiącami wysłano stamtąd Krystynę, by ta czternastoletnia dziewuszka nie 
domyśliła się 
dramatu rozgrywającego się w tym domu spokojnym i cichym jak klasztor. Po 
powrocie i ona 
zdumiała się na widok męża siostry, który jej także wydał się stary i brzydki. 
Tylko Renata 
zdawała się prawie nie dostrzegać wieku ani lisiej miny męża. Traktowała go bez 
pogardy i bez 
czułości, z całkowitym spokojem zabarwionym niekiedy wyniosłą ironią. Saccard 
rozgościł się 
tymczasem, zadomowił, a przez swą werwę i łatwość obejścia zyskiwał sobie powoli 
sympatię 
wszystkich. Kiedy nadeszła chwila przeprowadzki do wspaniałych apartamentów w 
nowym domu 
na ulicy Rivoli, spojrzenie pana Beraud Du Chatel nie wyrażało już zdziwienia, a 
mała Krystynka 
bawiła się ze szwagrem jak z kolegą. Renata była wówczas w czwartym miesiącu 
ciąży. Mąż 
zamierzał wysłać ją na wieś, licząc, że uda mu się później zataić datę urodzenia 
dziecka, gdy 
tymczasem, zgodnie z przewidywaniami pani Sydonii, Renata poroniła. Tak ściskała 
się gorsetem, 
by nikt nie zauważył zmian w jej figurze, niewidocznych zresztą pod obfitymi 
spódnicami, że’ 
musiała następnie przez parę tygodni leżeć w łóżku. Saccard był zachwycony tym 
obrotem rzeczy, 
nareszcie szczęście zaczynało mu sprzyjać: zrobił złoty interes, złowił olbrzymi 
posag, żonę tak 
piękną, iż za pół roku mógł się spodziewać orderu, i nie ponosił żadnych 
ciężarów. Za to, że dał 
nazwisko poronionemu płodowi, na który matka nie chciała nawet spojrzeć, 
zapisano na jego imię 
dwieście tysięcy franków. Od tej chwili oddawał się z lubością rozmyślaniom o 
terenach 
w Charonne. Na razie jednak pochłaniała go przede wszystkim pewna spekulacja, 
która miała stać 
się podwaliną jego fortuny.
Mimo wysokiej pozycji zajmowanej przez rodzinę żony, nie zrzekł się tak od razu 
stanowiska 
urzędnika drogowego. Wspominał o pracach, jakie zostały mu jeszcze do 
wykończenia, 
o konieczności poszukania nowego zajęcia. W rzeczywistości chciał aż do końca 
pozostać na polu 
bitwy, gdzie rozgrywał swe pierwsze posunięcia. Czuł się tam jak u siebie w domu, 
łatwiej mu 
było oszukiwać.
Ułożony przez niego plan zdobycia fortuny był prosty i praktyczny. Teraz, kiedy 
miał do swej 
dyspozycji więcej pieniędzy, niż kiedykolwiek marzył, zamierzał urzeczywistnić 
swe projekty na 
wielką skalę. Znał Paryż jak własną kieszeń; wiedział, że deszcz złota siekący 
jego mury padać 
będzie coraz rzęsiściej. Człowiekowi zręcznemu wystarczyło teraz otworzyć 
sakiewkę, by 
napełniła się natychmiast. I on też – odczytując przyszłość w biurach ratusza – 
dostał się pomiędzy 
tych zręcznych. Jego funkcje otworzyły mu oczy na to, ile można ukraść przy 
kupnie i sprzedaży 
nieruchomości i terenów. Przejrzał na wylot mechanizm wszelakich klasycznych 
oszustw: 
wiedział, jak sprzedać za milion to, co kosztowało pięćset tysięcy; jak nabywa 
się prawo skrytego 
podbierania kas państwa, które uśmiecha się tylko i przymyka oczy; jak 
wytyczając bulwar 
poprzez żywe ciało jakiejś starej dzielnicy, żongluje się, przy poklasku 
wszystkich oszukanych, 
sześciopiętrowymi kamienicami. Tym, co w owej godzinie jeszcze nie 
skrystalizowanej, kiedy 
wrzód spekulacji zbierał dopiero, czyniło zeń gracza straszliwie niebezpiecznego, 
był fakt, iż lepiej 
od własnych szefów orientował się w przyszłości tynków i kamieni Paryża. Tyle 
się był naszperał, 
zebrał tyle danych, iż mógł przepowiedzieć wygląd nowych dzielnic w roku 1870. 
Idąc ulicą 
spoglądał czasem na niektóre domy. szczególnym wzrokiem, jak na znajomych, 
których los, jemu 
tylko wiadomy, wzruszał go głęboko.
Na dwa miesiące przed śmiercią pierwszej żony zaprowadził ją którejś niedzieli 
na wzgórza 
Montmartre. Biedna Aniela uwielbiała chodzić do restauracji, była szczęśliwa, 
gdy po dłuższym 
spacerze siadali przy stoliku w jakimś przedmiejskim szynku. Tego dnia znaleźli 
się na szczycie 
wzgórz, w restauracji, której okna wychodziły na Paryż, na ten ocean domów o 
niebieskawych 
dachach, szczelnie wypełniający niezmierzony horyzont zalewem swych fal. Stolik 
mieli koło 
okna. Widok dachów wprawił Saccarda w dobry humor. Przy deserze kazał podać 
butelkę 
burgunda. Uśmiechał się w przestrzeń, dla żony był miły jak nigdy. Jego 
spojrzenia kierowały się 
miłośnie ku żywemu, wciąż przybierającemu morzu, skąd dobywał się głęboki głos 
ciżby ludzkiej. 
Było to jesienią; pod rozległym, przybladłym niebem Paryż przygasał w łagodnej 
szarości, 
zmąconej tu i ówdzie plamami ciemnej zieleni, przywodzącymi na myśl szerokie 
liście nenufarów, 
pływające po jeziorze. Słońce zachodziło w czerwonej chmurze, głąb widnokręgu 
napełniała się 
leciutką mgłą, a złocisty pył, złocista rosa skrapiała prawy brzeg, od strony 
kościoła Św. 
Magdaleny i Tuilerii. Był to niby zaczarowany zakątek jakiegoś miasta Z tysiąca 
i jednej nocy, 
o drzewach ze szmaragdów, dachach z szafirów i rubinowych chorągiewkach na 
dachach. 
W pewnej chwili promień prześliznąwszy się między dwiema chmurami rozbłysł tak 
wspaniale, iż 
objęte płomieniem domy zdawały się topić jak sztabka złota w tyglu.
– Och, popatrz – rzekł Saccard śmiejąc się jak dziecko – deszcz 
dwudziestofrankówek spadł na 
Paryż!
Aniela roześmiała się także, zarzucając im, że nie tak łatwo je pozbierać. Jej 
mąż wstał 
i opierając się o parapet okna powiedział:
– To kolumna Vendôme, prawda, tak tam błyszczy?... A tutaj, na prawo, jest 
kościół Św. 
Magdaleny... Piękna dzielnica, wiele tam jest do zrobienia... Ach, tym razem 
wszystko się spali! 
Widzisz?... Można by pomyśleć, że cała dzielnica przetapia się w alembiku 
jakiegoś chemika.
Głos mu spoważniał i nabrał akcentów wzruszenia. Sam był uderzony porównaniem, 
jakie mu 
się nasunęło. Wypił przedtem burgunda i teraz stracił kontrolę nad sobą, mówił 
dalej, wyciągając 
rękę, by pokazać Paryż Anieli, która oparła się obok niego na oknie:
– Tak, tak, dobrze powiedziałem, niejedna dzielnica stopi się, a na palcach tych, 
co będą 
podgrzewali kadź i mieszali w niej, zostanie złoto. Ach, to naiwniątko, Paryż! 
Spójrz, jaki jest 
wielki i jak zasypia słodko! Głupie one są, te duże miasta. Nie przypuszcza 
wcale, że pewnego 
pięknego ranka weźmie się do niego cała armia kilofów. Niejeden z tych pałaców 
na ulicy d’Anjou 
nie błyszczałby tak wspaniale w zachodzącym słońcu, gdyby wiedział, że zostało 
mu już tylko trzy 
czy” cztery lata życia.
Aniela myślała, że mąż żartuje. Lubił czasem żarty monstrualne i niepokojące. 
Śmiała się, lecz 
z nieokreślonym lękiem, kiedy tak patrzyła na tego małego człowieczka górującego 
nad 
olbrzymem rozpostartym u jego stóp i wygrażającego mu pięścią, z ironicznym 
grymasem ust.
– Już się do tego zabrano – ciągnął. – Ale to dopiero nieśmiały początek. O, 
popatrz, tam gdzie 
są Hale, podzielono Paryż na cztery...
I wyciągniętą dłonią jak nożem rozkroił miasto w powietrzu na czworo.
– Mówisz o ulicy Rivoli i o tym nowym bulwarze, który przebijają? – zapytała 
żona.
– Tak, o wielkiej krzyżownicy, jak to oni nazywają. Odsłaniają Luwr i ratusz. 
Dziecinna 
igraszka, dobra w sam raz, żeby rozochocić publiczność... Dopiero kiedy te 
pierwsze arterie 
zostaną ukończone, rozpocznie się prawdziwy taniec. Sieć następnych ulic 
podziurawi miasto we 
wszystkich kierunkach, żeby połączyć przedmieścia z głównymi arteriami. Posypie 
się tynk... 
Spójrz tylko, to ci pokażę. Od bulwaru du Temple do rogatki du Trône jedno 
cięcie; później, z tej 
strony, drugie cięcie, od kościoła Św. Magdaleny do płaszczyzny Monceau. Trzecie 
cięcie w tym 
kierunku, potem w tamtym, jeszcze jedno tu i tam dalej, cały Paryż pocięty jak 
szablą, 
z pootwieranymi żyłami, żywiący setki tysięcy robotników ziemnych i murarzy, 
udostępniony 
wspaniałym drogom strategicznym, które w samym sercu starych dzielnic umieszczą 
forty.
Zapadała noc. Jego dłoń suchą i nerwowa rozcinała wciąż powietrze. Aniela drżała 
lekko, 
spoglądając na ten żywy nóż, na te palce z żelaza, siekące bez litości 
nieogarnione skupisko 
mrocznych dachów. Od pewnej chwili mgły nagromadzone na horyzoncie zaczęły 
osuwać się 
łagodnie i wydawało jej się, że z ciemności gromadzących się dołem dobiegają 
jakieś odległe 
trzaski, jak gdyby dłoń jej męża naprawdę porobiła cięcia, o których mówił, 
rozłupując Paryż od 
jednego krańca aż po drugi, łamiąc belki, miażdżąc kamienie, pozostawiając za 
sobą długie 
i straszliwe rany rozpadających się murów. Ta drobniutka dłoń, pastwiąca się bez 
litości nad 
gigantyczną zdobyczą, przejmowała ją niepokojem; kiedy tak rozszarpywała bez 
wysiłku 
wnętrzności potężnego miasta, rzekłbyś, iż w niebieskawym mroku nabiera 
dziwacznych 
pobłysków stali.
– Będzie jeszcze trzecia sieć – podjął Saccard po chwili milczenia, jakby mówiąc 
do samego 
siebie. – Ta jest zbyt odległa w czasie, nie widzę jej tak dokładnie. Znalazłem 
tylko nieliczne 
wskazówki... Ale to będzie już czyste szaleństwo, piekielny wyścig milionów, 
Paryż rzężący 
i pijany!
Zamilkł znów, ze wzrokiem utkwionym żarliwie w miasto, coraz to gęstszym 
napełniające się 
mrokiem. Zapewne chciał wybadać przyszłość zbyt odległą, która mu się wymykała. 
Potem 
zapadła noc, zarysy miasta majaczyły już tylko niewyraźnie. Słychać było, jak 
oddycha głęboko, 
niby morze ukazujące jedynie blade grzbiety fal. Tu i tam bielały jeszcze jakieś 
mury; jeden za 
drugim żółte płomyki lamp gazowych jęły przekłuwać ciemności, podobne do gwiazd 
rozpalających czerń burzliwego nieba. Aniela otrząsnęła się z niepokoju i 
podjęła żart, jaki mąż 
rzucił przy deserze.
– Napadało ich dosyć, tych dwudziestofrankówek! Paryżanie liczą je teraz. Spójrz 
na te 
równiutkie rulony poukładane tam w dole.
Pokazywała ulice zstępujące w dół naprzeciw wzgórz Montmartre. Lampy gazowe 
ciągnęły 
się dwoma rzędami złotych krążków.
– A tam – zawołała wskazując palcem rojowisko gwiazd – jest na pewno Kasa 
Generalna!
Saccard roześmiał się. Stali jeszcze parę chwil przy oknie, zachwyceni tym 
potokiem 
„dwudziestofrankówek”, który rozpłomienił w końcu cały Paryż. Schodząc z 
Montmartre 
urzędnik drogowy pożałował zapewne swej gadatliwości. Wyrzekał na burgunda i 
poprosił żonę, 
żeby nie powtarzała nikomu tych „głupstw”; chciał, jak twierdził, być 
człowiekiem poważnym.
Saccard dawno już przestudiował te trzy sieci ulic i bulwarów, których plan w 
chwili 
zapomnienia dość dokładnie nakreślił Anieli. Kiedy umarła, nie zmartwił się 
bynajmniej, że 
zabrała ze sobą do ziemi jego gadaninę na wzgórzach Montmartre. W owych cięciach, 
jakimi 
rozpłatał serce Paryża, krył się jego majątek i Saccard nie zamierzał dzielić 
się z nikim swą 
koncepcją wiedząc, że w dniu podziału łupów dość będzie kruków ‘kołujących nad 
rozprutymi 
wnętrznościami miasta. Jego pierwotnym zamiarem było nabyć po niskiej cenie 
jakąś 
nieruchomość, o której wiedziałby z góry, że w niedługim czasie ma być rozebrana, 
i zagarnąć 
potem do kieszeni zysk, jaki przyniosłoby mu wysokie odszkodowanie. Byłby się 
może 
zdecydował zaryzykować przedsięwzięcie nie mając ani grosza i kupił dom na 
kredyt po to, żeby 
zainkasować później jedynie różnicę między ceną kupna i sprzedaży, jak na 
giełdzie – kiedy 
tymczasem ożenił się po raz drugi i otrzymał ową dwustutysięczną premię, która 
ostatecznie 
utwierdziła i rozszerzyła jego plan. Teraz był on całkowicie gotów: na nazwisko 
jakiegoś 
pośrednika, tak że, on sam w ogóle nie będzie występował, kupi od żony dom przy 
ulicy P?pini?re 
i dzięki umiejętnościom nabytym w kuluarach ratusza i dobrym stosunkom z pewnymi 
wpływowymi osobami potroi wysokość swych wkładów. Jeżeli zadrżał wówczas, gdy 
ciotka 
Elżbieta wskazała mu położenie nieruchomości, to dlatego, iż znajdowała się ona 
w samym środku 
trasy, o której na razie mówiono jedynie w gabinecie prefekta departamentu 
Sekwany. 
W przyszłości całą ją miał połknąć bulwar Malesherbes. Był to dawny projekt 
Napoleona I, który 
zamierzano zrealizować, „aby – jak mówili ludzie poważni – stworzyć normalny 
wylot dla dzielnic 
zagubionych za labiryntem ciasnych ulic, na stokach wzgórz zamykających Paryż”. 
Ta oficjalna 
formułka nie wyjawiała oczywiście faktu, że Cesarstwu zależało na tańcu złota, 
na tych coraz to 
nowych wykopach i nasypach na wielką skalę, utrzymujących robotników w 
nieustannej zadyszce. 
Saccard pozwolił sobie pewnego dnia obejrzeć u prefekta ów słynny plan Paryża, 
na którym 
„dostojna ręka” nakreśliła czerwonym atramentem główne linie drugiej sieci ulic. 
Te krwawe
. pociągnięcia krajały Paryż głębiej niż dłoń urzędnika drogowego. Bulwar 
Malesherbes, który 
obalał wspaniałe pałace na ulicy d’Anjou i de la Ville-l’Ev?que i wymagał 
znacznych robót 
ziemnych, miał być przebijany jeden z pierwszych. Oglądając nieruchomość przy 
ulicy P?pini?re 
Saccard przypomniał sobie ów jesienny wieczór i obiad z Anielą na Montmartre, 
kiedy to 
w zachodzącym słońcu spadł na dzielnicę Św. Magdaleny tak rzęsisty deszcz 
luidorów. 
Uśmiechnął się; pomyślał, że ta promienista chmura rozwarła się u niego, nad 
jego podwórzem, 
i że będzie zbierał teraz dwudziestofrankówki.
Pośród przepychu apartamentów na ulicy Rivoli, w samym sercu nowego Paryża, 
którego 
miała zostać królową, Renata rozmyślała nad przyszłymi toaletami i próbowała sił 
w roli wielkiej 
damy, gdy tymczasem jej mąż hołubił swe pierwsze wielkie przedsięwzięcie. 
Odkupił najpierw od 
żony dom przy ulicy P?pini?re, dzięki pośrednictwu niejakiego Larsonneau, 
którego spotykał 
myszkującego jak
on sam po biurach ratusza; tamten był jednak na tyle nieostrożny, iż pozwolił 
zaskoczyć się 
pewnego dnia, gdy szperał w szufladach prefekta. Larsonneau założył sobie 
kantorek pośrednictwa 
handlowego w głębi mrocznego i wilgotnego podwórza w dolnej części ulicy Saint-
Jacques. Jego 
duma i pożądliwość cierpiały tam okrutne męki. Znajdował się w tym samym punkcie 
kariery co 
Saccard, zanim się ożenił po raz drugi; i on również, jak mówił, wynalazł 
„maszynkę do robienia 
pieniędzy”, lecz brakowało mu pierwszych funduszów, by wykorzystać swój 
wynalazek. 
Wystarczyło parę półsłówek, a już porozumiał się z dawnym kolegą i spisał się 
tak dzielnie, że 
kupił dom za sto pięćdziesiąt tysięcy. Renata po upływie paru miesięcy 
potrzebowała już pieniędzy. 
Mąż skwapliwie upoważnił ją do sprzedaży. Kiedy transakcja została 
przeprowadzona, poprosiła 
męża, by ulokował gdzieś w jej imieniu sto tysięcy franków, które powierzyła mu 
z całą ufnością, 
chcąc go wzruszyć zapewne i sprawić, by przymknął oczy na to, iż pozostałe 
pięćdziesiąt tysięcy 
zatrzymała w kieszeni. Saccard uśmiechnął się chytrze; rozrzutność żony leżała w 
jego interesie. 
Pięćdziesiąt tysięcy franków, roztrwonione na koronki i biżuterię, jemu miały 
przynieść sto tysięcy 
czystego zysku. Tak był zadowolony z tej pierwszej transakcji, że posunął swą 
uczciwość aż do 
tego, iż rzeczywiście ulokował sto tysięcy Renaty i wręczył jej akcje. Żona nie 
mogła ich odstąpić, 
był pewien, że znajdzie je w gniazdku, gdyby ich kiedyś potrzebował.
– To na twoje gałganki, moja droga – rzekł z frywolną uprzejmością.
Kiedy wszedł już w posiadanie domu, w przeciągu miesiąca potrafił dwukrotnie 
odprzedać go 
podstawionym ludziom, za każdym razem podnosząc cenę kupna. Ostatni nabywca 
zapłacił ni 
mniej ni więcej tylko trzysta tysięcy franków. Przez ten czas Larsonneau, który 
występował jako 
pełnomocnik kolejnych właścicieli, obrabiał lokatorów. Bezlitośnie odmawiał 
przedłużenia 
umowy najmu, o ile lokator nie godził się na potężną podwyżkę komornego. 
Lokatorzy, którzy 
zwietrzyli już, że niedługo będą musieli się wyprowadzać, byli w rozpaczy; w 
końcu jednak 
przyjmowali podwyżkę, zwłaszcza gdy Larsonneau dorzucał pojednawczo, że przez 
pierwszych 
pięć lat będzie ona fikcyjna. Tych zaś, co okazali się oporni, zastąpiono 
kreaturami, którym 
wynajęto mieszkania za darmo, uzyskując od nich podpis, na czymkolwiek tylko 
zażądano. Była to 
podwójna korzyść: komorne zostało podwyższone, a odszkodowanie należne 
lokatorowi z racji 
umowy najmu miało przypaść Saccardowi. Pani Sydonia chciała pomóc bratu i w 
jednym ze 
sklepów na parterze umieściła skład fortepianów. Saccard i Larsonneau, ogarnięci 
gorączką, 
posunęli się przy tej okazji trochę za daleko: sporządzili fikcyjne księgi 
handlowe, sfałszowali 
podpisy po to, by ustalić niezmiernie wysoką cyfrę przychodu ze sprzedaży pianin. 
Przez kilka 
nocy gryzmolili coś razem. Po tych zabiegach dom potroił swą wartość. Dzięki 
ostatniemu aktowi 
sprzedaży, podwyżce komornego, fałszywym lokatorom i przedsiębiorstwu pani 
Sydonii, można 
było przed komisją odszkodowań ocenić go na pięćset tysięcy franków.
Mechanizm wyceniania domów przeznaczonych na rozebranie, mechanizm tej 
wszechmocnej 
machiny, która w ciągu piętnastu lat wywracała na nice Paryż, rujnując i 
pozwalając dorobić się 
fortuny, jest niezmiernie prosty! Z chwilą kiedy postanowiona została budowa 
nowej ulicy, 
urzędnicy drogowi sporządzają plan parceli i szacują posiadłości. Zazwyczaj, 
jeśli chodzi 
o nieruchomości, po przeprowadzeniu wywiadu obliczają ogólną sumę dochodów z 
czynszu i na 
tej podstawie określają w przybliżeniu wartość domu. Komisja odszkodowań, 
złożona z członków 
rady miejskiej, oferuje zawsze kwotę nieco niższą, gdyż wiadomo jest, że 
interesanci domagać się 
będą więcej i że przyjdzie do wzajemnych ustępstw. Jeżeli nie dochodzi do 
porozumienia, sprawa 
zostaje przedstawiona specjalnemu jury, które rozstrzyga ją ostatecznie, bądź to 
na korzyść miasta, 
bądź też usuwanego właściciela czy lokatora.
Saccard, który pozostał w magistracie aż do decydującej dla niego chwili, miał w 
momencie, 
kiedy rozpoczęły się prace przy wytyczaniu bulwaru Malesherbes, bezczelny zamiar 
wejścia 
w skład takiej komisji odszkodowań, by samemu ocenić wartość swego domu. Zląkł 
się jednak, iż 
sparaliżowałoby to jego wpływ na pozostałych członków komisji. Postarał się więc, 
by wybrano 
jednego z kolegów, młodzieńca cichego i uśmiechniętego, nazwiskiem Michelin; 
jego żona, 
niebywałej urody, usprawiedliwiała go czasem wobec szefów, gdy nie mógł przyjść 
do biura 
z powodu chwilowej niedyspozycji. Niedyspozycje te zdarzały się bardzo często. 
Saccard 
spostrzegł, że śliczna pani Michelin, wślizgująca się tak skromnie przez 
uchylone drzwi, była 
wszechpotężna; Michelin awansował po każdej chorobie, robił karierę kładąc się 
do łóżka. 
W czasie jednej z jego nieobecności – pani Michelin zjawiała się wtedy niemal 
każdego ranka 
w biurze, żeby donieść, jak mąż się czuje – Saccard spotkał go dwukrotnie na 
bulwarach 
zewnętrznych, palącego cygaro z właściwym mu wyrazem tkliwego zachwytu na twarzy. 
Wzbudziło to sympatię Arystydesa dla tego miłego młodzieńca, dla tęgo 
szczęśliwego stadła, tak 
roztropnego i praktycznego. Żywił on podziw dla wszystkich „maszynek do robienia 
pieniędzy”, 
umiejętnie wykorzystywanych. Kiedy za jego sprawą wybrano Michelina do komisji 
odszkodowań, Saccard udał się z wizytą do jego uroczej żony, chciał przedstawić 
ją Renacie, 
mówił o swym bracie, deputowanym, słynnym mówcy. Pani Michelin zrozumiała.
Od tego dnia mąż jej miał dla kolegi uśmiechy jak najbardziej przymilne. Saccard, 
który nie 
chciał wtajemniczać poczciwego chłopca w swe sprawy, ograniczył się do tego, iż 
w dniu, kiedy 
tamten miał przystąpić do szacowania nieruchomości przy ulicy P?pini?re, znalazł 
się 
przypadkiem w tym samym pokoju i pomógł mu. Michelin – całkowite zero i głupiec, 
jakiego 
tylko można sobie wyobrazić – podporządkował się wskazaniom żony, która 
przykazała mu, by 
starał się we wszystkim zadowolić pana Saccard. Nie domyślał się zresztą niczego; 
sądził, że 
tamten chce po prostu jak najprędzej skończyć robotę, aby pójść z nimi do 
kawiarni. Umowy 
najmu, kwity za komorne, słynne księgi pani Sydonii, wszystko to przesuwało się 
przed jego 
oczami, a on nie miał nawet czasu sprawdzić cyfr, odczytywanych na głos przez 
kolegę. 
Larsonneau, obecny przy tym, traktował wspólnika jak nieznajomego.
– Niech pan pisze pięćset tysięcy franków – rzekł wreszcie Saccard. – Dom wart 
jest więcej... 
Pośpieszmy się, zdaje mi się, że w magistracie zapowiadają się jakieś zmiany 
personalne; 
chciałbym pogadać o tym z panem, żeby uprzedził pan żonę.
I w ten sposób sprawa została załatwiona. Ale Saccard miał jeszcze pewne obawy. 
Lękał się, 
by suma pięciuset tysięcy franków nie wydała się nieco wygórowana komisji 
odszkodowań; było 
rzeczą oczywistą, że dom niewart jest więcej niż dwieście tysięcy. Potężna 
zwyżka cen 
nieruchomości jeszcze wówczas nie nastąpiła. Gdyby przeprowadzono wywiad, 
mogłoby go to 
narazić na poważne nieprzyjemności. Miał w pamięci słowa brata: „Żadnego zbyt 
głośnego 
skandalu, bo cię utrącę”, i wiedział, że jest to człowiek, który wykonałby swą 
groźbę. Chodziło 
o to, by panowie z komisji zechcieli łaskawie zamknąć oczy. Wzrok Saccarda 
skierował się na 
dwóch wpływowych ludzi, których życzliwość pozyskał sobie ukłonami, jakimi witał 
ich 
spotykając na korytarzu. Trzydziestu sześciu członków rady miejskiej wybieranych 
było starannie 
przez samego cesarza spośród kandydatów przedstawionych przez prefekta; byli to 
senatorowie, 
deputowani, adwokaci, lekarze, wielcy przemysłowcy – nabożnie zgięci przed 
władzą; lecz 
spomiędzy nich wszystkich baron Gouraud i pan Toutin-Laroche zasługiwali swą 
gorliwością na 
szczególne względy Tuilerii. Cały baron Gouraud zawierał się w krótkiej 
‘biografii: mianowany 
baronem przez Napoleona I w nagrodę za spleśniałe suchary, jakie dostarczał 
Wielkiej Armii, był 
parem kolejno za panowania Ludwika XVIII, Karola X, Ludwika Filipa i senatorem 
za Napoleona 
III. Był to wielbiciel tronu, czterech pozłacanych desek obitych atłasem; ten, 
kto na nim zasiadał, 
niewiele go obchodził. Brzuchaty, o twarzy wołu i postawie słonia, popełniał swe 
łotrostwa 
z wdziękiem; sprzedawał się z godnością, a najgrubszych podłości dopuszczał się 
w imię 
obowiązku i nakazów sumienia. Lecz człowiek ten bardziej przecie zadziwiał swym 
zepsuciem. 
Krążyły nim historyjki nie nadające się do powtórzenia na głos. Jego 
siedemdziesiąt osiem lat 
nurzało się w jak najohydniejszej rozpuście. Dwukrotnie trzeba było tuszować 
jakieś brudne 
sprawy, by jego haftowany strój senatora nie znalazł się na ławie oskarżonych.
Pan Toutin-Laroche, wysoki i chudy, dawny wynalazca mieszaniny łoju ze stearyną 
do 
wyrobu świec, marzył o senacie. Stał się nieodłącznym towarzyszem barona Gouraud; 
ocierał się 
o niego w niejasnym przeświadczeniu, iż przyniesie mu to szczęście. W 
rzeczywistości był to 
człowiek bardzo praktyczny i gdyby nadarzyła się sposobność kupienia 
senatorskiego fotela, 
zajadle targowałby się o cenę. Cesarstwo miało wydobyć na widownię tę złaknioną 
nicość, ten 
ciasny mózg genialnie uzdolniony do matactw. On pierwszy sprzedał swe nazwisko 
jakiejś 
podejrzanej spółce, jednemu z tych towarzystw, co wyrosły jak trujące grzyby na 
gnojowisku 
spekulacji Cesarstwa. W owym czasie można było zobaczyć na murach afisz, który 
wielkimi 
czarnymi literami obwieszczał: Towarzystwo Portów Marokańskich; nazwisko pana 
Toutin-Laroche
i jego tytuł radnego miejskiego roztaczały tam swój splendor na czele listy 
członków rady 
nadzorczej, jednych bardziej nie znanych od drugich. Sposób ten, którego 
następnie nadużywano, 
okazał się cudowny w skutkach: akcjonariusze napływali tłumnie, chociaż sprawa 
portów 
marokańskich nie była bardzo jasna, i poczciwcy, co przynosili pieniądze, sami 
nie potrafiliby 
wyjaśnić, do jakich celów zostaną zużyte. Afisz głosił wspaniałą myśl zakładania 
punktów 
handlowych wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego. Od dwóch lat pewne dzienniki 
wynosiły pod 
niebiosa te epokowe przedsięwzięcia, co trzy miesiące o ton głośniej mówiąc o 
jego coraz to 
pomyślniejszym rozwoju. W radzie miejskiej pan Toutin-Laroche uchodził za 
osobistość 
niezastąpioną w administracji publicznej; był on jednym z miejscowych mędrców i 
jego cierpka 
tyrania wobec kolegów nie miała sobie nic równego – chyba tylko jego własne 
nabożne 
płaszczenie się przed prefektem. Pracował już wówczas nad założeniem wielkiej 
spółki finansowej, 
Kredytowego Banku Winniczego, kasy pożyczkowej dla właścicieli winnic. Jego 
niedomówienia 
na ten temat i towarzysząca im powaga obejścia rozpalały pożądliwość głupców.
Saccard zyskał sobie przychylność tych dwóch osobistości oddając im usługi, 
których wagi 
z właściwą mu zręcznością zdawał się nie dostrzegać. Zaznajomił barona, 
uwikłanego wówczas 
w jedną z brudniej szych historyjek, ze swą siostrą. Zaprowadził ją do niego pod 
pozorem, iż szuka 
dla niej poparcia: biedna kobieta już od dawna stara się o zezwolenie na dostawę 
firanek dla 
Tuilerii. Lecz kiedy zostawił ich samych, tak się jakoś złożyło, że to pani 
Sydonia obiecała 
baronowi porozmawiać z pewnymi ludźmi, tak dalece nieobytymi, iż nie czuli się 
zaszczyceni 
sympatią, jaką pan senator raczył okazać ich dziecku, dziewuszce 
dziesięcioletniej. Do pana 
Toutin-Laroche zabrał się Saccard sam; niby to przypadkiem spotkał go na 
korytarzu i wszczął 
z nim rozmowę na temat słynnego Kredytowego Banku Winniczego. Po pięciu minutach 
tuz 
administracji, oszołomiony, zaskoczony zdumiewającymi rzeczami, jakich się 
dowiadywał, ujął 
bezceremonialnie urzędnika pod ramię i jeszcze przez godzinę trzymał go w 
korytarzu. Saccard 
podszepnął mu sztuczki z dziedziny finansów, genialne w swej prostocie. 
Rozstając się z nim pan 
Toutin-Laroche wymownie uścisnął mu rękę, mrużąc przy tym oko na sposób 
wolnomularski.
– Będzie pan do niej należał – szepnął – musi pan do niej należeć!
W sprawie oszacowania domu Saccard okazał się niezrównany. Ostrożność swą 
posunął tak 
daleko, iż między baronem Gouraud a panem Toutin-Laroche nie doszło do żadnego 
sekretnego 
porozumienia. Każdego z nich odwiedził z osobna i każdemu z osobna wsączył do 
ucha słówko na 
rzecz przyjaciela, który miał być usunięty ze swego domu przy ulicy P?pini?re. 
Nie zapomniał tu 
dodać, że żadnemu z pozostałych członków komisji nic na ten temat nie będzie 
wspominał, że jest 
to rzecz bez wielkiego znaczenia, ale że liczy jednak na przychylność swego 
rozmówcy. Nie na 
próżno urzędnik drogowy powziął pewne obawy i poczynił odpowiednie kroki. Tak 
się akurat 
złożyło, że kiedy teczka z papierami tyczącymi jego nieruchomości znalazła się 
przed komisją 
odszkodowań, jeden z jej członków mieszkał na ulicy d’Astorg i znał ten dom. 
Zaprotestował 
gwałtownie przeciwko sumie pięciuset tysięcy franków, którą, jego zdaniem, 
należało zmniejszyć 
więcej niż o połowę. Arystydes zażądał był bezczelnie siedmiuset tysięcy. Tego 
dnia pan 
Toutin-Laroche, zazwyczaj i tak bardzo niemiły dla kolegów, był w jeszcze 
fatalniejszym humorze. 
Rozgniewał się, wziął w obronę właścicieli.
– My wszyscy jesteśmy właścicielami, panowie! – krzyczał. – Cesarz chce dokonać 
wielkich 
rzeczy, nie bądźmy skąpi, kiedy idzie
o drobiazgi... Dom wart jest pięćset tysięcy franków; sumę tę ustalił jeden z 
naszych 
urzędników... Doprawdy, można by powiedzieć, że żyjemy w lesie Bondy; niedługo 
zaczniemy 
podejrzewać się nawzajem.
Baron Gouraud, rozparty ociężale w swym fotelu, spoglądał spod oka, z wyrazem 
zdziwienia 
na pana Toutin-Laroche, tak żarliwie ujmującego się za właścicielem z ulicy 
P?pini?re. Nasunęło 
mu się pewne podejrzenie. Ale ponieważ, ostatecznie, to gwałtowne wystąpienie 
zwalniało go od 
konieczności zabrania głosu, począł kiwać łagodnie głową na znak całkowitej 
aprobaty. Członek 
komisji zamieszkały na ulicy d’Astorg obstawał przy swoim, zbuntowany, nie chcąc 
ugiąć się 
przed tymi dwoma tyranami, którzy w danym wypadku mniej byli kompetentni od 
niego. 
Wówczas pan Toutin-Laroche, zauważywszy potakiwania barona, szybko zagarnął 
teczkę i rzekł 
sucho:
– Dobrze. W takim razie rozproszymy pana wątpliwości... Pozwólcie, panowie, że 
ja sam 
zajmę się tą sprawą, a baron Gouraud przeprowadzi wywiad razem ze mną.
– Tak, tak – odezwał się z powagą baron – naszych decyzji nie powinien plamić 
nawet cień 
jakiegoś podejrzenia.
Teczka zniknęła już w obszernych kieszeniach pana Toutin-Laroche. Komisji nie 
pozostało 
nic innego, jak wyrazić swą zgodę.
Znalazłszy się na bulwarze nadbrzeżnym obaj jegomoście popatrzyli na siebie bez 
śmiechu. 
Czuli, że wspólnie maczają palce w tej sprawie, co dodawało im pewności siebie. 
Między ludźmi 
niższego pokroju doszłoby do jakichś wyjaśnień. Oni dalej ujmowali się za 
właścicielami 
nieruchomości, jakby ktoś mógł ich jeszcze słyszeć, i wyrażali ubolewania z 
powodu ducha 
nieufności, jaki wkradał się wszędzie. W chwili gdy mieli się rozstać, baron 
powiedział 
z uśmiechem:
– Ach, zapomniałem, drogi kolego, że czeka mnie jeszcze dzisiaj wyjazd na wieś. 
Byłbym 
panu bardzo wdzięczny, gdyby zechciał pan przeprowadzić ten wywiadzik beze 
mnie... I niech 
mnie pan, broń Boże, nie zdradzi, ci panowie i tak się skarżą, że za często 
biorę sobie urlopy.
– Może pan być spokojny – odparł pan Toutin-Laroche – prosto stąd idę na ulicę 
P?pini?re.
I w pogodzie ducha zawrócił do domu, podziwiając barona, że potrafi tak zręcznie 
rozwiązywać delikatne sytuacje. Teczki nie wyjmował z kieszeni, a na następnym 
posiedzeniu 
komisji tonem nie uznającym sprzeciwu oświadczył w imieniu barona i swoim, że 
między ofertą 
miasta na sumę pięciuset tysięcy franków i żądaniem siedmiuset tysięcy franków 
ze strony 
właściciela, należy wybrać złoty środek, przyznając sześćset tysięcy. Nikt nie 
zgłosił 
najmniejszego sprzeciwu. Członek komisji zamieszkały na ulicy d’Astorg, który 
niewątpliwie 
zdążył się był zastanowić, oznajmił dobrodusznie, że się omylił: myślał, że to 
chodzi o sąsiednią 
kamienicę.
W ten to sposób Arystydes Saccard odniósł pierwsze zwycięstwo. Kapitał włożony 
przez 
niego wzrósł w czwórnasób, a on sam zyskał sobie dwóch wspólników. Jedno go 
tylko 
zaniepokoiło: kiedy chciał zniszczyć słynne księgi handlowe pani Sydonii, nie 
znalazł ich. Pobiegł 
do Larsonneau, który bez mrugnięcia okiem przyznał, że – w istocie – ma je i że 
je zatrzyma. 
Arystydes nie rozgniewał się bynajmniej; powiedział tylko, że jeżeli poczuł się 
zaniepokojony, to 
jedynie ze względu na drogiego przyjaciela, o wiele bardziej niż on narażonego 
na kompromitację 
przez te rachunki prawie bez wyjątku pisane jego ręką; skoro jednak znajdują się 
one w jego 
posiadaniu, to jest już zupełnie spokojny. W rzeczywistości byłby chętnie 
zadusił „drogiego 
przyjaciela”; pamiętał o pewnym kompromitującym dokumencie, fałszywym inwentarzu, 
który 
miał nieostrożność sporządzić i zostawił w jednym z rejestrów. Larsonneau, 
sowicie opłacony, 
założył biuro pośrednictwa handlowego na ulicy Rivoli i urządził je z takim 
przepychem, jakby to 
były apartamenty ladacznicy. Saccard wycofał się z magistratu i dysponując 
znacznym kapitałem 
obrotowym zaczął spekulować bez opamiętania, Renata zaś, upojona, nieprzytomna, 
napełniała 
Paryż turkotem swych ekwipaży, błyskiem brylantów i zawrotną wibracją swego 
życia, 
rozkosznego i hałaśliwego.
Czasami mąż i żona, te dwa rozpalone pożądania pieniędzy i uciech, wybierali się 
razem 
w lodowate mgły Wyspy Świętego Ludwika. Mieli wrażenie, że wkraczają do jakiegoś 
wymarłego 
miasta.
Pałacyk Béraudów, wybudowany z początkiem siedemnastego wieku, była to jedna z 
tych 
kwadratowych budowli, czarnych i dostojnych, o oknach wysokich i wąskich. Domy 
takie często 
widuje się w dzielnicy Marais, wynajęte zarządcom pensjonatów, fabrykantom wody 
selcerskiej, 
właścicielom komisów win i alkoholi. Tyle tylko, że posiadłość Béraudów 
doskonale się 
zachowała. Na ulicę Świętego Ludwika na Wyspie wychodziły trzy kondygnacje. Dwa 
piętra, 
wysokości od. piętnastu do dwudziestu stóp, i parter, bardziej przysadkowaty, 
poznaczony 
otworami okien, w których widniały olbrzymie sztaby żelazne, złowieszczo 
zatopione w mrocznej 
głębi murów. Półokrągła brama, prawie tej samej wysokości co szerokości, z 
młoteczkiem 
z lanego żelaza, pomalowana była na kolor ciemnozielony i zdobna w olbrzymie 
ćwieki, 
układające się na obu skrzydłach w gwiazdy i romby. Brama i dwa odboje, ukosem 
wbite w ziemię 
i ujęte w szerokie żelazne obręcze, charakterystyczne były dla owych budowli. 
Widać było, iż 
środkiem sieni, w lekkim wgłębieniu bruku, ciągnął się niegdyś ściek; pan Beraud 
zdecydował się 
jednak zamknąć jego łożysko pokrywając sień asfaltową nawierzchnią. Było to 
zresztą jedyne 
ustępstwo wobec współczesnych budowniczych, na jakie przystał kiedykolwiek. Okna 
dwóch 
wyższych kondygnacji, zdobne w wąskie barierki z kutego żelaza, ukazywały 
potężne brunatne 
ramy i małe zielonkawe szybki. Górą, w przerwach dachu między mansardami biegła 
w powietrzu 
rynna odprowadzająca wodę deszczową do rur odpływowych. W żadnej porze roku na 
te kamienne 
ściany, blade i melancholijne, nie padało słońce i całkowity brak okiennic i 
żaluzji podkreślał 
jeszcze ascetyczną nagość fasady. Dostojna i po mieszczańsku surowa, drzemała 
czcigodnie 
w skupionej ciszy tej dzielnicy, niezmąconej hałasem pojazdów.
Wewnątrz pałacyku znajdował się kwadratowy dziedziniec otoczony arkadami – jakby 
Place 
Royale w pomniejszeniu – wyłożony olbrzymimi płytami z kamienia, co ostatecznie 
już nadawało 
temu martwemu domowi wygląd klasztoru. Naprzeciw bramy, z fontanny – była to 
zatarta głowa 
lwa, o widocznej już tylko paszczy na wpół rozwartej, z żelazną rurą w środku – 
ociężale 
i monotonnie ściekała woda do zbiornika pozieleniałego od mchu i wygładzonego po 
brzegach od 
dotykania. Woda była lodowata. Spomiędzy płyt wyrastały trawy. Latem wąski 
promień słońca 
przedostawał się na dziedziniec. Ten rzadki gość wybielił jeden z załomów muru, 
południowy, gdy 
tymczasem trzy pozostałe ściany, posępne i czarniawe, poznaczone były smugami 
pleśni. Tam, 
w głębi tego dziedzińca, chłodnego i milczącego jak studnia, rozjaśnionego 
bladym światłem 
zimowym, człowiek czuł się odległy o sta mil od nowego Paryża, gdzie pośród 
zgiełku milionów 
jarzyły się płomienie wszelakich rozkoszy.
Wnętrze pałacyku miało w sobie smutny spokój i zimne dostojeństwo dziedzińca. 
Schody 
o żelaznej poręczy, na których kroki gości rozlegały się głośno jak pod 
sklepieniem kościoła, 
prowadziły aa poszczególne piętra. Pokoje, obszerne i wysokie, ciągnęły się w 
długich amfiladach, 
a stare meble z ciemnego, karłowatego drzewa zdawały się w nich gubić. Panujący 
tam półmrok 
zaludniały jedynie blade i niewyraźne postaci z gobelinów. Cały zbytek dawnego 
mieszczaństwa 
paryskiego znajdował tu swój wyraz, zbytek nieprzydatny w życiu codziennym i 
pozbawiony 
miękkości; dębowe fotele, ledwo że wyściełane, łóżka o sztywnych przykryciach, 
skrzynie na 
bieliznę, których szorstkość dziwnie kłóciłaby się z wiotką naturą modnych 
ubiorów. Pan Beraud 
Du Chatel urządził swoje apartamenty w najbardziej mrocznej części pałacyku, 
między ulicą 
a dziedzińcem, na pierwszym piętrze. Znajdował tam ciszę, mrok i skupienie. 
Kiedy otwierał jedne 
za drugimi drzwi, przemierzając dostojne pomieszczenia krokiem powolnym i pełnym 
powagi, 
rzekłbyś, iż to jeden z członków dawnych parlamentów (portrety ich wisiały na 
ścianach) wraca do 
siebie pogrążony w myślach po debacie, w czasie której wypowiedział się 
przeciwko udzieleniu 
pożyczki królowi.
Lecz w tym martwym domu, w tym klasztorze, znajdowało się gniazdko ciepłe i 
wibrujące 
życiem, kącik słoneczny i wesoły, przystań rozkosznego dzieciństwa, przewiewna i 
jasna. Trzeba 
było przejść cały szereg wąziutkich schodów, minąć dziesięć czy dwanaście 
korytarzy, znów zejść 
i znów piąć się pod górą, odbyć istną podróż, by dotrzeć wreszcie do obszernego 
pokoju, rodzaju 
belwederu zbudowanego na dachu, od tyłu pałacyku, ponad wybrzeżem de Béthune. 
Pokój ten 
wychodził wprost na południe. Okno otwierało się tak szeroko, iż cały błękit 
nieba i wszystkie jego 
promienie zdawały się tam przenikać. Przycupnięty wysoko jak gołębnik, miał 
długie skrzynki 
z kwiatami, olbrzymią ptaszarnię i ani jednego mebla. Rozpostarto jedynie matę 
na podłodze. Był 
to „pokój dziewczynek”. Znano go w całym pałacyku i nazywano w ten sposób. Dom 
był tak 
zimny, dziedziniec tak wilgotny, że ciotka Elżbieta bała się dla Krystyny i 
Renaty chłodnego 
powiewu idącego od murów; nieraz gniewała się na nie, że biegają pod arkadami i 
zanurzają rączki 
w lodowatej wodzie zbiornika. I otóż kiedyś wpadła na pomysł, żeby urządzić dla 
nich ten 
zapomniany strych, jedyne miejsce, gdzie docierało słońce igrając – osamotnione 
od blisko dwóch 
wieków – pośród pajęczyn. Dała dziewczynkom matę, ptaki, kwiaty. Były zachwycone. 
Podczas 
wakacji Renata spędzała tam całe dnie kąpiąc się w złocie słońca, które zdawało 
się 
uszczęśliwione, że tak pięknie urządzono jego schronienie i że przysłano tutaj 
te dwie jasne główki. 
Pokój przemienił się w raj i cały rozbrzmiewał śpiewem ptaków i świegotem 
dziewuszek. 
Odstąpiono go im na całkowitą własność. Mówiły o nim „nasz pokój” i były tam u 
siebie; czasem 
zamykały się. nawet na klucz, żeby sobie dowieść, że są jedynymi tutaj paniami. 
Co to za kącik 
szczęścia! Lawina zabawek zaścielała matę w jasności słońca.
Największą uciechą tego dziecinnego pokoju był rozległy widok, jaki się stamtąd 
rozpościerał. 
Pozostałe okna pałacyku wychodziły na czarne mury innych domów tuż naprzeciw. Z 
tego widać 
było cały szmat Sekwany, cały szmat Paryża między cité a mostem de Bercy, płaski 
i ogromny, 
przywodzący na myśl jakieś stare holenderskie miasto. W dole, na wybrzeżu de 
Béthune widniały 
na pół zawalone drewniane budy, piętrzyły się stosy belek i połamane dachy. 
Biegały tam szczury; 
dziewczynki przyglądały im się często z niejasnym lękiem, iż mogłyby wdrapać się 
na ściany 
domu. Lecz dalej rozpoczynała się już zaczarowana kraina. Tama, wznosząca rzędy 
swych pali, 
swe przypory gotyckiej’ katedry i most Konstantyna, powiewny, kołyszący się jak 
koronka pod 
stopami przechodniów, odcinały się pod kątem prostym, zdawały się przegradzać i 
zatrzymywać 
potężną masę rzeki. Naprzeciwko drzewa otaczające Halę win i – dalej – wielkie 
kępy zieleni 
w Ogrodzie Botanicznym ciągnęły się aż po horyzont. Z drugiej strony wody 
wybrzeże Henryka 
IV i wybrzeże de la Rapée ukazywały zabudowania niskie i nierówne, szereg domów 
przypominających z wysoka małe domki z drzewa i z tektury, jakie – dziewczynki 
miały 
w pudełkach z zabawkami. W głębi, na prawo, niebieścił się ponad drzewami 
łupkowy dach 
Salp?triére. Środkiem zstępowały aż ku Sekwanie szerokie, wykładane kamieniami 
brzegi, 
tworząc dwie długie, szare drogi; rząd beczek, zaprzęgnięty wózek, statek z 
drzewem lub węglem 
znaczyły się tu i ówdzie na ich tle ciemniejszymi plamami. Lecz duszą tego 
wszystkiego, duszą 
wypełniającą krajobraz, była Sekwana, rzeka żyjąca; zjawiała się z daleka, z 
zatartego i drżącego 
krańca horyzontu, wyłaniała się stamtąd, z marzenia, i nadpływała prosto ku 
dziewczynkom 
w swym spokojnym majestacie, wezbrana potężnie, i rozpościerała się w całej 
okazałości u ich 
stóp, przy cyplu wyspy. Dwa przecinające ją mosty, most de Bercy i most 
d’Austerlitz, zdawały się 
stworzone po to, by zatrzymać jej bieg7 nie dopuścić, by wtargnęła do pokoju 
małych. Lubiły tę 
olbrzymkę, napełniały oczy jej płynnym ogromem, nieustającym przypływem 
szumiącej fali, co 
toczyła się ku nim, jakby chciała ich dosięgnąć, a rozdzierała się na dwoje i 
znikała z prawej 
i lewej strony w nieznanym, z uległością ujarzmionego tytana. W pogodne dni, w 
błękitne poranki 
zachwycały się pięknymi strojami Sekwany; mieniły się one poprzez tysiące 
odcieni 
nieskończenie delikatnych, przechodziły z niebieskiego w zielony – rzekłbyś, 
jedwab, na którym 
pełgają białe płomyki, przybrany riuszkami z atłasu. Statki, co schroniły się 
przy brzegu, 
wykańczały całość czarną aksamitną wstęgą. Zwłaszcza w oddali materiał, z 
którego była owa 
szata, stawał się szczególnie piękny, niby zaczarowana gaza tuniki jakiejś 
boginki. Cień mostów 
opasywał Sekwanę obcisłą szarfą ciemnozielonego atłasu, dalej pławiły się złote 
plastrony i zwoje 
plisowanej spódnicy o kolorze słońca. Nad tą wodą, nad rzędami niskich domów i 
zielenią obu 
parków drążyła się niezmierzona głąb nieba.
Znużona tym nieobjętym horyzontem Renata, spora już i z rozbudzoną w internacie 
ciekawością spraw ciała, zerkała niekiedy na pływalnię Petita, którego statek 
przycumowany był 
u cypla wyspy. Poprzez rozwieszone na sznurkach płócienne zasłony, które tworzyć 
miały sufit, 
usiłowała dojrzeć mężczyzn w spodenkach kąpielowych; ich nagie brzuchy majaczyły 
tam 
niewyraźnie. III
Maksym pozostał w gimnazjum w Plassans aż do wakacji 1854 roku. Miał wtedy 
trzynaście 
lat i parę miesięcy i skończył piątą klasę. Ojciec zdecydował się wówczas 
sprowadzić go do Paryża. 
Był zdania, że syn w tym wieku przyda mu nieco powagi, do reszty utwierdzi go w 
przyjętej roli 
statecznego, bogatego wdowca, który ożenił się po raz drugi. Kiedy powiadomił o 
swym zamiarze 
Renatę – miał sobie bowiem za punkt honoru okazywać w stosunku do niej jak 
najdalej posuniętą 
galanterię – ta odpowiedziała mu niedbale:
– Ależ oczywiście, sprowadź chłopca... Rozerwie nas trochę. Przed południem 
można się tutaj 
na śmierć zanudzić.
Chłopak przyjechał w tydzień później. Był to spory już wyrostek, szczupły, o 
twarzy 
dziewczynki i bardzo jasnych włosach; wygląd miał jednocześnie delikatny i 
bezczelny. Lecz, 
miły Boże, jakże był ubrany! Ostrzyżony niemal do gołej skóry, tak iż biel jej 
ledwo była osłonięta, 
miał przykrótkie spodnie, grube buciory, bluzę straszliwie wyświecaną i za 
szeroką, w której 
wyglądał jak garbaty. W tym to dziwacznym stroju, zaskoczony nowością 
otaczających go rzeczy, 
rozglądał się wokół, bez onieśmielenia zresztą, z nastroszoną i przebiegłą miną 
dziecka ponad 
wiek rozwiniętego i nieufnego.
Służący przywiózł go ze stacji i chłopiec znajdował się właśnie w salonie, 
olśniony złoceniami 
mebli i sufitu, do głębi szczęśliwy, że będzie żył pośród tego przepychu, kiedy 
wpadła Renata; 
wracała od krawca. Odrzuciła kapelusz i białą pelerynę z kapturem, którą miała 
na ramionach, 
gdyż dni były już zupełnie chłodne. Ukazała się Maksymowi, oniemiałemu z podziwu, 
w całym 
blasku swego wspaniałego stroju. Chłopiec myślał, że jest przebrana. Miała 
prześliczną spódnicę 
z niebieskiej tafty, z szerokimi wolantami, a na to rodzaj kurty, jaką nosili 
żołnierze gwardii 
francuskiej, z jasnopopielatego jedwabiu. Poły tej kurtki, podbite niebieskim 
atłasem, 
ciemniejszym niż spódnica, były kokieteryjnie zebrane ku górze i przytrzymane 
kokardkami; 
wyłogi i mankiety przybrane były tym samym atłasem. Najbardziej wyszukaną, a 
jednocześnie 
najryzykowniejszą w swej oryginalności ozdobę stroju stanowiły dwa rzędy 
wielkich guzów 
z kamieni imitujących szafiry, obrzeżone lazurową wypustką. Było to brzydkie i 
zachwycające.
– To ten mały, nieprawdaż? – zapytała Renata służącego, dostrzegłszy Maksyma, 
zdziwiona, 
że jest tego samego wzrostu co ona.
Chłopiec pożerał ją wzrokiem. Ta dama o karnacji tak białej (wycięcie plisowanej 
szmizetki 
pozwalało dojrzeć rąbek jej piersi), to zjawisko niespodziewane i urocze, z 
wysoką fryzurą, 
o delikatnych dłoniach w rękawiczkach, w malutkich butkach, których spiczaste 
obcasy grzęzły 
w dywanie, wprawiło go w zachwyt; miał wrażenie, że to boginka tego ciepłego i 
pozłocistego 
salonu. Zaczął się uśmiechać, a jego młodzieńcze zakłopotanie dodawało mu 
jeszcze wdzięku.
– Co za zabawny malec! – wykrzyknęła Renata. – Ale jak go ostrzygli! Zgroza! 
Słuchaj, 
malutki, twój tatuś wróci pewno dopiero na obiad, tak że teraz ja zajmę się 
tobą... Jestem twoją 
macochą, mój kawalerze. Pocałujesz mnie na powitanie?
– Bardzo chętnie – odparł Maksym śmiało.
I ująwszy młodą kobietę za ramiona ucałował ją w oba policzki, mnąc przy tym 
trochę kurtkę 
francuskiego gwardzisty.’ Renata oswobodziła się ze śmiechem i rzekła:
– Mój Boże, jakiż on jest zabawny, ten mały łysek! A później znów zwróciła się 
ku niemu, 
spoważniawszy.
– Zostaniemy przyjaciółmi, prawda?... Chcę być dla ciebie jak matka. Rozmyślałam 
nad tym 
czekając na krawca, bo akurat miał konferencję, i powiedziałam sobie, że muszę 
być dla ciebie 
bardzo dobra i wychowywać cię bez zarzutu... To będzie przyjemne zajęcie!
Maksym patrzył na nią wciąż swym błękitnym spojrzeniem zuchwałej dziewczyny i 
nagle 
zapytał:
– Ile pani ma lat? – Ależ nie zadaje się nigdy takich pytań! – wykrzyknęła 
załamując ręce. – 
Ten biedny malec nie wie o tym! Trzeba go będzie uczyć wszystkiego od początku... 
Całe 
szczęście, że mogę jeszcze zdradzić mój wiek. Mam dwadzieścia jeden lat.
– A ja skończę niedługo czternaście... Mogłaby pani być moją siostrą.
Nie dokończył, ale wzrok jego mówił, że spodziewał się, iż druga żona ojca jest 
osobą o wiele 
starszą. Stał tuż obok niej i przyglądał się jej szyi z taką uwagą, że o mało 
się nie zaczerwieniła. 
Niezdolna jednak skupić się na czymkolwiek dłużej” roztrzepana, zaczęła chodzić 
tam i na powrót 
i mówić o swym krawcu, zapominając, że zwraca się do dziecka.
– Chciałam być w domu, żeby cię przywitać. Ale wyobraź sobie, że Worms przysłał 
mi rano 
ten kostium... Przymierzyłam go i uważam, że jest zupełnie udany i szykowny, 
prawda?
Przystanęła przed lustrem. Maksym spacerował cały czas za nią, żeby ją obejrzeć 
ze 
wszystkich stron.
– Ale kiedy go włożyłam – ciągnęła – zauważyłam, że na lewym ramieniu, o, tu, 
widzisz, robi 
się wyraźna fałda... To bardzo brzydko wygląda, jakbym miała jedno ramię wyższe, 
a drugie 
niższe.
Podszedł bliżej, przesunął palcem po fałdzie, jakby chciał ją wygładzić; 
wydawało się, że dłoń 
zepsutego uczniaka upodobała sobie to miejsce i nie chce go opuścić.
– Nie mogłam wytrzymać – mówiła dalej Renata – kazałam zaprząc i pojechałam do 
Wormsa, 
żeby mu powiedzieć, co myślę o tym jego niepojętym wprost niedopatrzeniu... 
Obiecał mi, że to 
naprawi.
Nie ruszała się sprzed lustra, przypatrując się sobie w nagłej zadumie. Wreszcie 
położyła palec 
na ustach gestem zniecierpliwienia i rozterki.
– Czegoś tu brakuje – szepnęła jakby do siebie samej – tak, czegoś tu brakuje.
Odwróciła się nagle, stanęła wprost przed Maksymem i zapytała:
– Czy ten kostium naprawdę dobrze wygląda?... Czy nie uważasz, że czegoś tu brak, 
jakiegoś 
drobiazgu, jakiejś kokardy, bo ja wiem?
Chłopiec, ośmielony tym, że Renata traktuje go jak kolegę, odzyskał pewność 
siebie wrodzoną 
jego bezczelnej naturze. Odsunął się, potem znów się przybliżył, przymrużył oczy 
i szepnął:
– Nie, nic, nic nie brak, bardzo to jest ładne, bardzo... Wydaje się raczej, że 
czegoś tu jest za 
dużo.,
Zarumienił się lekko mimo swej zuchwałości, podszedł jeszcze bliżej i czubkiem 
palca 
zarysował na piersi Renaty kąt ostry.
– Ja, proszę pani – ciągnął – wyciąłbym tak tę koronkę i włożyłbym naszyjnik z 
dużym 
krzyżem.
Renata klasnęła w ręce, rozpromieniona.
– Racja, racja! Z dużym krzyżem – wykrzyknęła. – Miałam to na końcu języka.
Rozchyliła szmizetkę, zniknęła na parę minut, a potem wróciła z naszyjnikiem. 
Znów stanęła 
przed lustrem i szepnęła triumfująco:
– Tak, teraz jest idealnie. Okazuje się, że mały łysek wcale nie jest taki głupi! 
Widać 
zajmowałeś się strojeniem kobiet tam na prowincji, co? Stanowczo będzie z nas 
para przyjaciół. 
Ale musisz mnie słuchać. Przede wszystkim trzeba, żeby ci odrosły włosy, a poza 
tym zrzucisz 
z siebie tę okropną bluzę. No i będziesz wiernie przestrzegał moich lekcji 
dobrego tonu. Chcę, 
żeby wyrósł z ciebie przystojny młody człowiek.
– Ależ oczywiście – odparł naiwnie chłopiec – skoro tatuś jest teraz bogaty, a 
pani jest jego 
żoną.
Uśmiechnęła się i odparła z właściwą jej żywością:
– W takim razie zacznijmy od tego, że będziemy sobie mówić po imieniu. Bo mnie 
samej już 
się myli i nie wiem, jak mówię. To nie ma sensu... Będziesz mnie lubił?
– Będę cię lubił z całego serca – odparł z Wylaniem niedorostka, który czuje, że 
się podoba.
Takie było pierwsze spotkanie Maksyma i Renaty. Chłopiec poszedł do szkoły 
dopiero 
w miesiąc później. Przez pierwsze dni macocha zabawiała się nim jak lalką; 
zeskrobała zeń nalot 
prowincji, a trzeba powiedzieć, że Maksym wykazywał przy tym prawdziwie dobrą 
wolę. Kiedy 
zjawił się ubrany od stóp do głów przez krawca swego ojca, wydała okrzyk 
zdumienia i radości: 
ślicny był jak malowanie, orzekła. Tylko włosy odrastały mu rozpaczliwie wolno. 
Młoda kobieta 
mawiała zazwyczaj, że o twarzy decyduje fryzura. Własną otaczała nabożnym 
staraniem. Przez 
długi czas rozpaczała nad kolorem swych włosów, tą specyficzną płową barwą, co 
przywodziła na 
myśl śmietankowe masło. Ale kiedy przyszła moda blond włosów, była 
uszczęśliwiona i aby nie 
posądzono jej, że ślepo stosuje się do mody, przysięgała, że zawsze farbowała je 
co miesiąc.
Trzynaście lat Maksyma było już straszliwie świadome spraw tego świata. Była to 
jedna z tych 
natur wątłych, przedwcześnie wybujałych i rozbudzonych zmysłowo. Zepsucie 
wyprzedza w nich 
żądzę. Dwukrotnie o mało nie wypędzono go ze szkoły. Gdyby umiała ocenić 
prowincjonalny 
szyk, Renata byłaby dostrzegła, że – niezależnie od swego dziwacznego stroju – 
mały łysek, jak go 
nazywała, uśmiecha się, porusza głową, wyciąga rękę z pewnym wdziękiem, z 
kobiecą gracją 
pensjonarki. Dłonie miał długie, wąskie i bardzo dbał o nie; włosy strzygł 
wprawdzie krótko, 
posłuszny woli prowizora, byłego pułkownika saperów, ale miał za to małe 
lusterko, które 
wyciągał z kieszeni podczas lekcji, kładł między stronicami książki i przeglądał 
się w nim całymi 
godzinami, przypatrując się uważnie swym oczom, dziąsłom, robiąc do siebie miny, 
ćwicząc się 
w kokieterii. Koledzy uwieszali się u jego bluzy jak u spódniczki, a on tak 
ściskał się w pasie, że 
figurę i chód miał zupełnie kobiecy. W równej mierze co pieszczoty, zbierał 
jednak i kuksańce. 
Gimnazjum w Plassans, jaskinia małych rozbójników, jak większość 
prowincjonalnych 
gimnazjów, było owym skażonym środowiskiem, gdzie kształtowała się dziwacznie ta 
bezpłciowa 
osobowość, to dziecięctwo naznaczone chorobliwym piętnem odziedziczonym nie 
wiedzieć po 
kim. Wiek miał je na szczęście złagodzić. Lecz ślady rozprzężenia z lat 
dziecinnych, ta 
zniewieściałość całej istoty, echo godzin, kiedy uważał się za dziewczynkę, 
miały w nim pozostać, 
na zawsze nadwerężając jego męskość.
Renata nazywała go „panienką”, nie wiedząc, że przed pół rokiem nazwa ta byłaby 
słuszna. 
Wydawał jej się bardzo posłuszny, bardzo uczuciowy, jego pieszczoty żenowały ją 
nawet nieraz, 
a pocałunki oblewały warem. Zachwycona była jego szelmowską naturą; był w 
najwyższym 
stopniu zabawny, śmiały, o kobietach mówił już z uśmieszkiem, dotrzymywał placu 
jej 
przyjaciółkom, drogiej Adelinie, która niedawno wyszła za mąż za pana d’Espanet, 
i grubiutkiej 
Zuzannie, świeżo upieczonej żonie wielkiego przemysłowca Haffnera. Kiedy miał 
lat czternaście, 
zakochał się w tej ostatniej. Macocha była jego powiernicą i bawiła się tym 
świetnie. – Ja tam 
wolałabym Adelinę – mówiła – jest ładniejsza.
– Może – odpowiadał chłopak – ale Zuzanna jest o wiele pulchniejsza... Lubię 
ładne kobiety... 
Mogłabyś wstawić się do niej za mną, wiesz, to byłoby bardzo ładnie z twojej 
strony.
Renata śmiała się. Jej lalka, ten rosły chłopak o minkach dziewczynki, wydawał 
się jej wręcz 
nieoceniony od czasu, gdy była zakochana. Nadeszła chwila, kiedy pani Haffner 
serio musiała się 
bronić. Zresztą te panie same ośmielały Maksyma swymi tłumionymi śmiechami, 
rzuconym 
niekiedy półsłówkiem, kokieterią wobec tego przedwcześnie rozbudzonego dzieciaka. 
Kryła się 
w tym szczypta rozpusty niezmiernie arystokratycznej. Pośród niepokojów własnego 
życia, 
targane namiętnościami, wszystkie trzy smakowały urocze zepsucie malca jak coś 
oryginalnego, 
a nie nastręczającego obaw, pikanterię pobudzającą ich apetyt. Kiedy szedł za 
nimi do 
przedpokoju, by narzucić na nie balowe pelerynki, pozwalały mu dotknąć swych 
sukien, musnąć 
palcami ramiona. Podawały go sobie z ręki do ręki, śmiejąc się jak szalone, 
kiedy całował je 
w nadgarstki, od wewnętrznej strony, tam gdzie skóra jest tak jedwabista; a 
później przybierały ton 
macierzyński i kształciły go uczenie w sztuce podobania się damom. Była to ich 
zabawka, 
człowieczek przemyślnie skonstruowany, co całował, zalecał się, miał 
najrozkoszniejsze wady, ale 
pozostawał zabawką, tekturowym człowieczkiem, wzbudzającym tyle tylko obaw, ile 
trzeba było, 
by jego dziecięca dłoń mogła wywoływać leciutki dreszczyk.
Od nowego roku szkolnego Maksym poszedł do liceum Bonapartego. Saccard nie mógł 
wybrać dla swego syna innego jak to liceum dla elity. Chłopiec, mimo iż bez 
kośćca i płochy, 
okazywał inteligencję bardzo żywą, lecz zajmowało go wszystko – tylko nie studia 
klasyczne. 
A jednak był uczniem nienagannym, nie zniżającym się nigdy do trzpiotowatego 
grona leniuchów 
– jednym z tych poprawnych i dbałych o swój wygląd dorosłych w miniaturze, o 
których nic nie da 
się powiedzieć. Z czasów młodości pozostał mu później jedynie prawdziwy kult dla 
strojów. Paryż 
otworzył mu oczy, uczynił zeń pięknisia, opiętego w najmodniejszy zawsze ubiór. 
Był 
Brummelem swojej klasy. Przychodził tam jak do salonu – w delikatnym obuwiu, 
dobranych 
rękawiczkach, niezwykłych krawatach i oszałamiających kapeluszach. Zresztą było 
ich takich ze 
dwudziestu: tworzyli klasową arystokrację, częstowali się przy wyjściu 
hawańskimi cygarami 
w cygarnicach o złotych zamkach, a książki nosili za nimi służący w liberiach. 
Maksym nakłonił 
ojca, aby kupił mu tilbury i czarnego konika – przedmiot podziwu kolegów. 
Powoził sam, a z tyłu 
siedział lokaj, skrzyżowawszy ręce, i trzymał na kolanach jego teczkę, 
prawdziwie ministerialną 
tekę z brązowego szagrynu. A trzeba było widzieć, jak lekko, umiejętnie i z 
jakim fasonem 
przebywał w dziesięć minut drogę z ulicy Rivoli na ulicę du Havre, osadzał konia 
przed bramą 
liceum, rzucał lejce lokajowi i mówił: „O wpół do piątej, Jakubie, proszę 
pamiętać.” Właściciele 
okolicznych sklepików zachwycali się ujmującym wdziękiem tego blondynka, którego 
widywali 
regularnie dwa razy dziennie, jak przyjeżdżał i jak odjeżdżał swym powozikiem. W 
drodze 
powrotnej zabierał czasem jakiegoś z przyjaciół i odstawiał go do domu. Palili 
cygara, przyglądali 
się kobietom, opryskiwali błotem przechodniów, jakby wracali z wyścigów. 
Zadziwiający światek, 
gromada pyszałków i głupców, których spotkać można co dzień na ulicy du Havre, 
(nieskazitelnie 
ubranych, jak. przystało na fircyków; udają zblazowanych bogaczy, gdy tymczasem 
szkolna 
cyganeria, prawdziwi uczniowie, wysypują się pokrzykując i szturchając nawzajem, 
z głośnym 
tupotem grubych buciorów, a książki zwisają im z tyłu, ściągnięte rzemykiem.
Renata, która chciała brać poważnie swą rolę matki i nauczycielki, zachwycona 
była 
wychowankiem. Nie zaniedbywała niczego, to prawda, by dopełnić jego edukacji. 
Przeżywała 
wówczas ciężkie dla siebie i pełne łez godziny – kochanek porzucił ją dla 
księżnej de Sternich, co 
wywołało skandal głośny na cały Paryż. Renata wyobraziła sobie, że Maksym będzie 
jej 
pocieszycielem, udawała starszą niż była, dokładała starań, żeby być jak 
najbardziej macierzyńska, 
i stała się mentorem najoryginalniejszym w świecie. Tilbury Maksyma często 
zostawało w domu – 
Renata sama jechała po licealistę swą kolaską. Brązowa teczka znikała pod ławką, 
a oni jechali do 
Lasku, wówczas w całej krasie swej nowości. I tam odbywały się lekcje najwyższej 
elegancji. 
Renata pokazywała chłopcu Paryż Cesarstwa, tłusty, szczęśliwy, wciąż jeszcze w 
ekstazie, 
w jakiej pogrążyło go to skinienie czarodziejskiej różdżki, co wczorajszych 
prostaków 
i głodomorów przemieniło w wielkich panów, w milionerów zasapanych, 
omdlewających pod 
ciężarem kas pancernych. Ale chłopiec wypytywał ją przede wszystkim o kobiety,. 
a ponieważ 
była z nim bardzo swobodna, udzielała mu szczegółowych informacji: pani de 
Guende jest głupia, 
ale prześlicznie zbudowana; hrabina Wańska, bardzo bogata; zanim wyszła za mąż 
za Polaka, 
który ją podobno bije, śpiewała po podwórkach; co do markizy d’Espanet i Zuzanny 
Haffner to są 
one nierozłączne – i chociaż były to jej najbliższe przyjaciółki, Renata 
dorzucała zaciskając wargi, 
jakby powstrzymywała się, by nie powiedzieć więcej, że krążą o nich różne 
brzydkie słuchy; 
piękna pani de Lauwerens jest również straszliwie kompromitująca, ale ma takie 
ładne oczy 
i ostatecznie wszyscy wiedzą, że ona sama jest nieskazitelna – trochę tylko za 
bardzo wmieszana 
w intrygi tych biednych odwiedzających ją damulek, pani Daste, pani Teissiere i 
baronowej 
Meinhold. Maksym poprosił o podobizny tych pań i umieścił je w albumie, który 
został na stole 
w salonie. Żeby wprawić macochę w zakłopotanie, wypytywał ją – z tą pełną 
zepsucia 
przebiegłością” stanowiącą naczelną cechę jego charakteru – o ladacznice, udając, 
że bierze je za 
damy z towarzystwa. Renata, moralna i poważna, odpowiadała, że są to ohydne 
kreatury i że 
powinien ich starannie unikać; później zapominała się i mówiła o nich jak o 
osobach dobrze sobie 
znanych. Jedną z wielkich uciech chłopca było wyciągać Renatę na rozmówki o 
księżnej de 
Sternich. Ilekroć pojazdy ich mijały się w Lasku, nie omieszkał wymienić jej 
nazwiska, złośliwie 
i ścichapęk, spoglądając przy tym spod oka wzrokiem, który dowodził, że malec 
zna ostatnią 
przygodę Renaty. A ona suchym: głosem zaczynała wówczas pastwić się nad rywalką: 
jakże się 
postarzała, biedaczka! Maluje się, jak tylko może, w każdej szafie siedzi u niej 
kochanek, oddała 
się pewnemu szambelanowi, byle tylko wśliznąć się do łóżka cesarza. Obmowom nie 
było końca, 
a tymczasem Maksym, by doprowadzić ją do ostateczności, twierdził, że pani 
Sternich jest urocza. 
Podobne lekcje w szczególny sposób rozwijały inteligencję licealisty, tym 
bardziej że Renata, 
powtarzała je wszędzie: w Lasku, w teatrze, w salonach. Uczeń wykształcił się 
wkrótce nie byle 
jak.
Największą, przyjemnością Maksyma było przebywać pośród spódnic, fatałaszków i 
woni 
pudrów. Pozostało w nim coś z dziewczynki, wrażenie to wzmagały jeszcze wąskie 
dłonie, twarz 
bez zarostu, szyja biała i pulchna. Renata z powagą zasięgała jego rady w 
sprawie toalet. Znał 
wszystkich dobrych kapeluszników i krawców w Paryżu, każdego z nich potrafił 
ocenić jednym 
słowem, rozprawiał o swoistym smaczku kapeluszy tego a tego, o logice sukien 
tamtego. Kiedy 
miał lat siedemnaście, nie było takiej modystki, której sztuki nie byłby zgłębił, 
ani takiego szewca, 
którego nie przejrzałby do dna. Ten śmieszny niedorostek, co na lekcjach 
angielskiego odczytywał 
prospekty przysyłane mu co piątek przez jego perfumiarza, mógłby był – w wieku, 
kiedy jego 
rówieśnicy z prowincji nie śmieli jeszcze podnieść oczu na służącą – napisać 
wybitną pracę 
o wielkim Paryżu, jego klientach i dostawcach. Często, wracając ze szkoły, 
zabierał w swym 
tilbury kapelusz, pudło mydeł czy klejnocik, zamówiony poprzedniego dnia przez 
macochę. 
W jego kieszeniach zawsze znalazł się jakiś strzępek pachnącej piżmem koronki.
Tym, co upodobał sobie szczególnie, było towarzyszyć Renacie do słynnego Wormsa, 
genialnego krawca, przed którym królowe Drugiego Cesarstwa padały na kolana. 
Salon tego 
wielkiego człowieka był obszerny, kwadratowy, pod ścianami stały szerokie kanapy. 
Maksym 
wchodził tam z nabożnym wzruszeniem. Niewątpliwie stroje kobiece mają swój 
własny zapach; 
jedwab, aksamit, atłas, koronki łączyły swe delikatne wonie z wonią koafiur i 
tchnących ambrą 
ramion. Powietrze salonu, przesycone tym pachnącym ciepłem, tym kadzidłem ciała 
i zbytku, 
upodabniało to miejsce do kaplicy poświęconej jakiemuś tajemniczemu bóstwu. 
Często zdarzało 
się, że Renata i Maksym musieli czekać całymi godzinami; petentek było więcej – 
pożywiały się 
przy okrągłym stole, pośrodku, gdzie stały butelki i talerzyki z ptifurkami, 
zanurzały biszkopciki 
w kieliszkach z maderą. Czuły się tu jak u siebie, rozmawiały swobodnie, a kiedy 
tak gawędziły 
skupione gromadkami ‘ wokół pokoju, rzekłbyś – białe stadko lesbijek, co 
sfrunęło na kanapki 
paryskiego salonu.
Maksym, którego lubiły dla jego wyglądu dziewczynki, był jedynym mężczyzną 
dopuszczanym do tych posiedzeń. Kosztował tam boskich rozkoszy: prześlizgiwał 
się wzdłuż 
kanap jak giętka żmija, a później odnajdywano go to w fałdach jakiejś spódnicy, 
to za czyimiś 
plecami, to znów między dwiema sukniami, przyczajonego, cichutkiego; z miną 
ministranta 
przystępującego do komunii wdychał wonne ciepło swych sąsiadek.
– Ten mały wszędzie się wkręci – mówiła baronowa Meinhold klepiąc go po policzku.
Był tak drobny, że te panie dawały mu najwyżej czternaście lat. Zabawiały się 
częstując go 
maderą prześwietnego Wormsa, by się wstawił. Mówił im rzeczy zdumiewające, 
zaśmiewały się 
do łez. Najtrafniej określiła go markiza d’Espanet któregoś dnia, gdy znaleziono 
go w rogu między 
kanapkami, ukrytego za nią:
– Oto chłopiec, który powinien był urodzić się dziewczynką – szepnęła widząc go 
zaróżowionego, w pąsach, przenikniętego błogościa, jakiej doznawał w jej pobliżu.
Później, kiedy wreszcie Worms przyjmował Renatę, Maksym wchodził razem z nią do 
gabinetu. Dwa czy trzy razy pozwolił sobie odezwać się, podczas gdy mistrz 
zatopiony był 
w kontemplacji swej klientki, tak jak to – zdaniem kapłanów sztuki – czynił 
Leonardo da Vinci 
przed Giocondą. Mistrz raczył skwitować uśmiechem słuszność uwag chłopca. 
Ustawiał Renatę 
przed lustrem sięgającym od podłogi do sufitu i pogrążał się w skupieniu, 
marszcząc brwi, a młoda 
kobieta, wzruszona, wstrzymywała oddech, żeby nie drgnąć. Po upływie kilku minut, 
jakby 
w nagłym dreszczu natchnienia, mistrz kreślił urywanymi pociągnięciami 
arcydzieło; co zrodziło 
się w jego głowie, rzucał suche strzępy zdań:
– Suknia a la Montespan, z siwej tafty... tren przechodzący z przodu w 
półokrągłą falbanę... na 
biodrach, aby ją podtrzymać, wielkie kokardy z szarego atłasu... wreszcie 
fartuszek z perłowego 
tiulu, suto marszczony, a między marszczeniami podłużne smugi szarego atłasu.
I znów zatapiał się w sobie, zdawał się sondować najgłębsze tajnie swego 
geniuszu i wreszcie, 
z grymasem Pytii na trójnogu, kończył:
– A we włosach, na tej roześmianej głowie, posadzimy zadumanego motyla Psyche, 
o skrzydłach mieniących się wszystkimi odcieniami lazuru.
Lecz kiedy indziej natchnienie było oporne. Słynny Worms przyzywał je na próżno, 
na próżno 
skupiał wszystkie władze umysłu i ducha. Znęcał się nad własnymi brwiami, bladł, 
ujmował 
w dłonie swą biedną głowę, potrząsał nią z rozpaczą i w końcu, zwyciężony, 
opadał na fotel.
– Nie – szeptał boleściwie – nie dziś... to niemożliwe... Panie żądają za wiele. 
Źródło wyschło.
I wypychał Renatę za drzwi powtarzając:
– To niemożliwe, niemożliwe, droga pani, wstąpi pani innego dnia. Dziś pani nie 
wyczuwam.
Rezultat pięknej edukacji Maksyma nie kazał na siebie długo czekać. Mając lat 
siedemnaście 
chłopak uwiódł pokojówkę macochy. Najgorsze w całej sprawie było to, że 
dziewczyna zaszła 
w ciążę. Trzeba było wysłać ją na wieś razem z dzieciakiem i wyznaczyć jej stałą 
pensyjkę. Renata 
wzięła sobie okropnie do serca tę historię. Saccard zainteresował się wyłącznie 
jej stroną 
finansową; lecz młoda kobieta skarciła ostro swego ucznia. Żeby on, którego 
wychowywała na 
młodzieńca dystyngowanego, kompromitował się z jakąś prostaczką! Cóż za wstyd i 
śmieszność, 
cóż za karygodny wybryk! Gdyby chociaż wybrał sobie kogoś z towarzystwa!
– Możesz być pewna – odpowiadał spokojnie – że gdyby twoja przyjaciółka Zuza 
była się 
tylko zgodziła, to ona wyjechałaby teraz na wieś.
– Och, co za urwis! – szeptała rozbrojona i ubawiona myślą, że Zuzanna miałaby 
zakopać się 
gdzieś na wsi z pensją tysiąca dwustu franków rocznie.
Potem inna, jeszcze bardziej zabawna myśl przyszła jej do głowy – i zapominając 
o roli 
rozgniewanej mamy wyjąkała, zasłaniając przy tym usta dłonią, by powstrzymać 
perliste śmieszki, 
i zerkając na chłopca z ukosa:
– Ale słuchaj, Adelina nie darowałaby ci tego, robiłaby jej sceny...
Urwała. Maksym śmiał się z nią razem. Tak oto nauki moralne Renaty zakończyły 
się 
fiaskiem.
Arystydes Saccard nie troszczył się bynajmniej o swoich dwoje dzieci, jak 
nazywał syna 
i drugą żonę. Zostawiał im całkowitą swobodę, rad, że żyją w zgodzie, dzięki 
czemu dom pełen był 
hałaśliwego wesela. Dziwny to był dom, te apartamenty na pierwszym piętrze przy 
ulicy Rivoli. 
Drzwi nie zamykały się przez calutki dzień, służba mówiła głośno, a pośród 
panującego tam 
jaskrawego przepychu, co pachniał bardzo świeżo, przeciągały nieustające 
pielgrzymki jakichś 
olbrzymich fruwających spódnic, procesje dostawców, przyjaciółek Renaty, kolegów 
Maksyma, 
interesantów Saccarda. Ten” ostatni przyjmował między dziewiątą a jedenastą 
najdziwniejszych 
w świecie ludzi: senatorów i pomocników komornika, księżne i handlarki ubrań, 
całą tę mętną 
pianę, jaką burze Paryża osadzały rankiem na jego progu: jedwabne suknie, brudne 
spódnice, 
robocze bluzy, fraki. Dla wszystkich miał ten sam ton, który mówił, że mu się 
spieszy, te same 
gesty niecierpliwe i nerwowe; załatwiał sprawy w dwóch słowach, rozstrzygał 
dziesięć 
wątpliwości na raz, a decyzje komunikował w przelocie. Rzekłbyś, iż ten mały, 
ruchliwy 
człowieczek o bardzo donośnym głosie zmaga się w swym gabinecie z ludźmi, z 
meblami, staje 
dęba, tłucze głową o sufit, by wytrysnęły z niej pomysły, i znów opada na ziemię, 
zwycięski, bez 
szwanku. O godzinie jedenastej wychodził i przez resztę dnia nie widywano go w 
domu; śniadanie, 
a często i obiad jadał w mieście. Mieszkanie dostawało się wówczas we władzę 
Renaty i Maksyma. 
Brali w posiadanie gabinet ojca, rozkładali tam pudła od dostawców, szmatki 
zaścielały oparcia 
foteli. Niejednokrotnie ludzie poważni czekali i godzinę pod drzwiami gabinetu, 
a tymczasem 
uczniak i młoda kobieta, siedząc po dwóch stronach biurka Saccarda, debatowali 
nad jakąś 
kokardą. Renata kazała zaprzęgać dziesięć razy dziennie. Rzadko kiedy jadano 
razem: na ich troje 
dwoje przynajmniej było gdzieś poza domem i pochłonięte własnymi sprawami nie 
wracało 
wcześniej jak o północy. To życie tętniące gwarem, oddane interesom i rozrywkom, 
przewiewały 
na wskroś podmuchy współczesności brzęczącej złotem i szeleszczącej jedwabiem 
toalet.
Arystydes Saccard znalazł wreszcie odpowiednie dla siebie środowisko. Okazał się 
spekulantem na wielką skalę, stworzonym, by obracać milionami. Po mistrzowskim 
posunięciu 
z nieruchomością na ulicy P?pini?re śmiało rzucił się w walkę, która poczynała 
zaściełać Paryż 
wstydliwymi szczątkami i wznosić piorunujące fortuny. Zrazu grał tylko wtedy, 
gdy pewny był 
wygranej: powtarzał swój pierwszy sukces, kupował domy, o których wiedział, że 
grozi im 
rozbiórka, i wykorzystywał znajomości, żeby uzyskać olbrzymie odszkodowania. 
Nadszedł 
wreszcie moment, że miał w swym ręku pięć czy sześć domów, tych domów, na które 
niegdyś, 
kiedy był jeszcze tylko skromnym urzędnikiem drogowym, spoglądał tak dziwnie, 
jak na swych 
dobrych znajomych. Lecz był to jedynie nieśmiały zalążek wielkiej sztuki. Kiedy 
wygasły terminy 
najmu, a on wszedł w konszachty z lokatorami, okradł państwo i poszczególnych 
ludzi, przestał 
mieć wielkie pole do popisu i uznał, że gra niewarta jest już świeczki. Wkrótce 
też oddał swój 
geniusz w służbę bardziej skomplikowanym machinacjom.
Najpierw wynalazł nowy proceder: potajemne skupowanie nieruchomości na rachunek 
miasta. 
Decyzja Rady Stanu postawiła bowiem miasto w trudnej sytuacji. Nabyło ono w 
drodze 
polubownej znaczną liczbę domów zamierzając – po wygaśnięciu terminów najmu – 
usunąć 
lokatorów bez odszkodowania. Tymczasem jednak uznane to zostało za ekspropriację, 
i miasto 
musiało płacić. I wtedy to Saccard zaofiarował swe nazwisko jako rzekomy nabywca: 
kupował, 
odczekiwał, aż wygasną terminy najmu i – zagarnąwszy łapówkę – oddawał 
nieruchomość miastu 
we właściwym terminie. Później uprawiał już nawet podwójną grę: skupował dla 
miasta i dla 
prefekta. Kiedy transakcja wydawała mu się szczególnie nęcąca, zagarniał cichcem 
dom dla siebie. 
Państwo płaciło. Saccarda za jego usługi wynagradzano odstępując mu skrawki ulic 
przeznaczone 
na zburzenie, a on odprzedawał je z powrotem, zanim jeszcze nawet rozpoczęto’ 
przebijać 
zaprojektowaną arterię. Była to gra drapieżna; na mających powstać dzielnicach 
spekulowano jak 
na papierach wartościowych. Pewna kategoria pań, ładne dziewuszki, przyjaciółki 
wysokich 
urzędników, też były w tym zainteresowane; jedna z nich, słynna ze swych białych 
ząbków, 
schrupała nimi całe ulice. Saccard czuł się coraz bardziej wygłodniały, widok 
potoków złota 
przepływających mu przez palce wzmagał jego żądze. Miał wrażenie, iż wokół niego 
coraz to 
szerzej rozlewa się morze dwudziestofrankówek, z jeziora przemienia się w ocean, 
wypełnia 
niezmierzony horyzont łoskotem niezwykłych fal, metaliczną muzyką, co kąsała mu 
serce. I – 
pływak z dniem każdym coraz to śmielszy – wypuszczał się odważnie, nurkował i 
znów wypływał, 
to na plecach, to na brzuchu, przemierzał ten nieobjęty przestwór w dni pogodne 
i burzliwe, ufny, 
iż dzięki swej sile i zręczności nigdy nie pójdzie na dno.
Paryż tonął wówczas w chmurze pyłu z rozbijanych murów. Czasy, przepowiedziane 
przez 
Saccarda na wzgórzach Montmartre, nadeszły. Rąbano miasto w kawałki, a on maczał 
palce 
w każdym nacięciu, w każdej ranie, piętrząc po czterech jego krańcach własne 
zwaliska. Był 
wmieszany w tę zadziwiającą historię z ulicy Rzymskiej, gdzie pewne towarzystwo 
rozpoczęło 
wykopy: wywieziono pięć czy sześć tysięcy metrów sześciennych ziemi, żeby 
upozorować jakieś 
gigantyczne-roboty, a potem, kiedy towarzystwo zbankrutowało, trzeba było wykop 
z powrotem 
zasypać, zwożąc ziemię z Saint-Ouen. Saccard wyplątał się z tego – z sumieniem 
zupełnie 
czystym i pełnymi kieszeniami – dzięki Eugeniuszowi, który zgodził się. za nim 
wstawić. 
W Chaillot współdziałał przy niwelowaniu wzgórza, które ustąpiło miejsca 
bulwarowi ciągnącemu 
się od Łuku Triumfalnego do mostu Alma. To on wpadł na pomysł, żeby rozsiać 
gruzy Trocadero 
na płaskowzgórzu od strony Passy tak, że dobra ziemia skryła się na głębokość 
dwóch metrów, 
i nawet trawa nie chce tam dziś rosnąć. Można było natrafić na jego trop w 
dwudziestu miejscach 
jednocześnie – wszędzie, gdzie wyrastała jakaś przeszkoda nie. do 
przezwyciężenia, znalazły się 
rumowiska, z którymi nie wiadomo było, co zrobić, nadarzała się sposobność 
przeprowadzenia 
robót ziemnych napotykająca jednak na trudności, pojawiał się obiecujący stos 
gruzów i ziemi, do 
którego wyciągały się w gorączkowym pośpiechu ręce inżynierów i gdzie on 
zanurzał chciwe 
palce, pewny, że wyłowi stamtąd w końcu jakąś łapówkę czy jemu właściwe 
posunięcie. W tym 
samym dniu był przy robotach koło Łuku Triumfalnego i przy robotach na bulwarze 
Saint-Michel, 
od wykopów na bulwarze Malesherbes pomykał ku nasypom Chaillot, ciągnąc za sobą 
całą armię 
robotników, gryzipiórków, akcjonariuszy, naiwnych głupców i łajdaków.
Lecz najpiękniejszym brylantem w jego koronie był Kredytowy Bank Winniczy, 
założony 
przezeń razem z Toutin-Laroche’em, który oficjalnie piastował tam stanowisko 
dyrektora; Saccard 
figurował jedynie jako członek rady nadzorczej. I przy tej sposobności również 
Eugeniusz 
przyszedł bratu z pomocą. Dzięki niemu to rząd zgodził się na utworzenie 
towarzystwa 
i patronował mu z wielką wyrozumiałością. W pewnej sprawie – dość delikatnej 
natury – kiedy to 
jakiś wrogo nastawiony dziennik pozwolił sobie na krytykę jednej z operacji 
towarzystwa, 
„Monitor” posunął się do opublikowania notatki zabraniającej wszelakich debat na 
temat 
przedsiębiorstwa tak szacownego, otoczonego łaskawą pieczą państwa. Kredytowy 
Bank 
Winniczy opierał się na wyśmienitym systemie finansowym: udzielał winogradnikom 
pożyczek do 
wysokości połowy sumy, na jaką oszacowano ich mienie, zabezpieczał pożyczkę na 
hipotece 
i pobierał od dłużników procenty oraz zaliczkę amortyzacyjną. Trudno było zaiste 
o mechanizm 
bardziej godny i roztropny. Eugeniusz oświadczył był z subtelnym uśmieszkiem 
bratu”, iż Tuilerie 
życzą sobie, aby nie uchybiano uczciwości. Pan Toutin-Laroche zinterpretował owo 
życzenie 
w ten sposób, iż w spokoju ducha puścił w ruch machinę pożyczkową, a oprócz tego 
założył bank, 
który wchłaniał uzyskane ‘kapitały i rzucał je gorączkowo we wszelkiego rodzaju 
spekulacje. 
Dzięki niezwykłemu rozmachowi, jaki nadał mu dyrektor, Kredytowy Bank Winniczy 
zyskał 
niebawem opinię instytucji solidnej i wyśmienicie prosperującej. Na początku, 
gdy chodziło o to, 
by wyrobić markę na giełdzie jego świeżo wypuszczonym akcjom i nadać im wygląd 
papierów od 
dawna już będących w obiegu, Saccard wpadł na doskonały pomysł: kazał woźnym 
deptać po nich 
całą noc i siec je brzozowymi miotłami. Rzekłbyś – filia Banku. Pałacyk, 
zajmowany przez biura 
Banku, ze swym dziedzińcem pełnym pojazdów, surowymi bramami z kutego żelaza, 
szerokim 
tarasem i monumentalnymi schodami, z amfiladą luksusowo urządzonych pokoi, 
mnóstwem 
urzędników i służby w liberii, zdawał się być poważnym i godnym przybytkiem 
pieniądza; i nic 
nie przejmowało klientów wzruszeniem bardziej nabożnym, jak sanktuarium – kasa – 
do której 
prowadził korytarz nagością ścian przywodzący na myśl świątynię, i gdzie 
widniała kasa 
ogniotrwała, przykucnięte, wtulone w mur bóstwo o trzech zamkach, krępe, zaspane, 
brzuchate – 
majestatyczna bestia.
Saccard wdał się w szacherki z miastem, ukartował interes na wielką skalę. 
Miasto bowiem, 
zadłużone, uginające się pod ciężarem swych długów, wciągnięte w, wir tego tańca 
milionów, jaki 
samo rozpętało, by przypodobać się cesarzowi i ‘napełnić niektóre kieszenie, 
zmuszone było 
uciekać się do utopijnych pożyczek, gdyż nie chciało i przyznać się do swych 
szaleństw, gorączki 
kilofa i tynku. Wypuściło wówczas tak zwane obligacje, prawdziwe weksle 
długoterminowe, 
którymi płaciło przedsiębiorcom w dniu zawierania umowy; przez puszczanie ich w 
obieg 
zdobywali oni konieczne fundusze. Kredytowy Bank Winniczy zgodził się łaskawie 
przyjmować 
obligacje od przedsiębiorców. W dniu, kiedy miasto znalazło się bez pieniędzy, 
Saccard podjął 
próbę. Przedstawił pewną ilość obligacji, których miasto nie mogło w tej chwili 
wykupić, i wrócił 
ze sporą sumką w kieszeni; pan Toutin-Laroche zaklinał się, iż obligacje te ma 
od 
koncesjonowanych przedsiębiorstw budowlanych, i nurzał je w błocie spekulacji. 
Od tej pory 
Kredytowy Bank Winniczy stał się nietykalny; trzymał Paryż za gardło. Dyrektor z 
uśmiechem już 
tylko wspominał o słynnym Towarzystwie Portów Marokańskich. Żyło ono jednak 
nadal i gazety 
w dalszym ciągu głosiły chwałę wielkich punktów handlowych. Pewnego dnia, gdy 
pan 
Toutin-Laroche namawiał Saccarda, by nabył akcje towarzystwa, Saccard roześmiał 
mu się w nos 
i zapytał, czy sądzi, że jest na tyle głupi, by umieszczać pieniądze w akcjach 
„Towarzystwa 
Z tysiąca i jednej nocy”.
Jak dotąd. Saccardowi zawsze dopisywało szczęście: oszukiwał, sprzedawał się, 
ciągnął zyski 
z wszelakich transakcji i posunięć. Wkrótce ten ażiotaż przestał mu wystarczać, 
nie raczył już 
zbierać złotych kłosków pozostawionych na polu takich panów, jak Toutin-Laroche 
i baron 
Gouraud. Zanurzył rękę w worku aż po ramię. Przyłączył się do Mignona, Charriera 
i Ski, owych 
słynnych przedsiębiorców, którzy mieli zdobyć kiedyś kolosalne fortuny, a 
wówczas rozpoczynali 
dopiero karierę. Miasto postanowiło nie wykonywać już samo robót, lecz zawierać 
umowy 
ryczałtowe z koncesjonowanymi przedsiębiorstwami budowlanymi. Zobowiązywały się 
one, za 
umówionym wynagrodzeniem, wykańczać powierzone sobie odcinki bulwarów całkowicie, 
z posadzeniem drzew, ustawieniem ławek i zainstalowaniem lamp gazowych włącznie; 
czasem 
podejmowały się tego nawet za darmo, gdyż znajdowały sowitą zapłatę w 
przylegających do 
bulwarów terenach, które zatrzymywały podbijając znacznie ich cenę. Z tych to 
czasów datuje się 
gorączka spekulacji terenami, nieprzytomna hossa na nieruchomości. Saccard 
dzięki swym 
stosunkom uzyskał koncesję na trzy odcinki bulwaru. Stał się duszą spółki, nieco 
zbyt niespokojną 
w swej żarliwości. Imć panowie Mignon i Charrier, z początku posłuszne mu pionki, 
byli to 
wspólnicy szczwani i nie w ciemię bici, mistrzowie murarscy dobrze znający 
wartość pieniądza. 
Ekwipaże Saccarda wzbudzały w nich tajony śmiech; sami chodzili najczęściej w 
roboczych 
bluzach, nie poczytywali sobie za ujmę podać rękę któremuś z robotników i 
wracali do domu 
ubieleni tynkiem. Obaj pochodzili z Langres. W rozgorzałą atmosferę Paryża i 
jego nienasycenie 
wnosili swą przezorność synów Szampanii, równowagę umysłu nie grzeszącego ani 
lotnością, ani 
inteligencją, ale doskonale pozwalającego im wykorzystać każdą okazję, by się 
wzbogacić 
i używać później. Jeżeli Saccard puścił w ruch całe przedsięwzięcie, ożywił je 
swym ogniem, 
zaciekłością pożądań, to imć panowie Mignon i Charrier swą przyziemnością, 
ciasnym 
i skostniałym sposobem prowadzenia interesów tysiąc razy uchronili je od 
karkołomnych 
i zaskakujących pomysłów wspólnika. Nigdy nie przystali na wybudowanie pałacyku, 
gdzie miały 
się mieścić wspaniałe biura – Saccard chciał zadziwić nim Paryż. Nie godzili się 
również na 
uboczne spekulacje, bez ustanku kiełkujące w głowie wspólnika: wystawienie sal 
koncertowych, 
obszernych kąpielisk na terenach przylegających do bulwarów, założenie linii 
kolejowej 
równoległej do nowych bulwarów; oszklonych galerii, które dziesięciokrotnie 
podniosłyby 
czynsze sklepowe i pozwoliły krążyć po Paryżu bez zmoknięcia. Przedsiębiorcy, 
aby położyć kres 
tym przerażającym dla nich projektom, postanowili, że znajdujące się w 
posiadaniu spółki tereny 
zostaną podzielone między nich trzech i każdy dysponować będzie swoimi na własną 
rękę. Oni 
dwaj dalej sprzedawali rozsądnie swoje działy. On budował. W głowie miał war. 
Najzupełniej 
poważnie gotów był zaproponować, by przykryć Paryż olbrzymim kloszem, zamienić 
go 
w cieplarnię i hodować tam ananasy i trzcinę cukrową.
Wkrótce, że pieniądze zagarniał łopatą, miał już osiem domów na nowych bulwarach. 
Cztery 
ukończone całkowicie, dwa na ulicy de Marignan i dwa na bulwarze Haussmanna; 
cztery pozostałe 
na bulwarze Malesherbes były jeszcze w trakcie budowy, a jeden z nich nawet – 
obszerny plac 
ogrodzony parkanem, gdzie miał wznieść się wspaniały pałacyk – dociągnął dopiero 
do podłóg 
pierwszego piętra. W owym czasie interesy Saccarda tak były skomplikowane, do 
każdego 
z palców miał przywiązanych tyle sznureczków, tyle spraw na oku, tyle marionetek 
pod komendą, 
że sypiał zaledwie po trzy godziny na dobę, a korespondencję odczytywał w 
powozie. 
Zadziwiający był fakt, iż jego kasa wydawała się bez dna. Miał udziały we 
wszystkich spółkach, 
budował z jakąś szczególną zajadłością, maczał palce we wszystkich 
przedsięwzięciach, zagrażał 
Paryżowi zalewem, jak przybierające morze – a nikt przy tym nie widział, by 
zagarniał kiedyś 
jakieś jasno określone zyski, chował do kieszeni okrągłą, połyskującą w słońcu 
sumkę. Ta rzeka 
złota, o nieznanych źródłach, wezbranym nurtem wypływająca z jego gabinetu, 
zadziwiała 
postronnych gapiów i uczyniła zeń w pewnej chwili popularną osobistość, której 
dzienniki 
przypisywały wszystkie dowcipne powiedzonka obiegające giełdę.
_ Mając takiego męża Renata w tak nikłym stopniu była mężatką, jak to jest tylko 
możliwe. 
Nie widywała go czasem całymi tygodniami. Zachowywał się zresztą bez zarzutu: 
mogła czerpać 
z jego kasy, ile chciała. W gruncie rzeczy lubiła go jak usłużnego bankiera. 
Przy każdej bytności 
w pałacyku Béraudów wychwalała go przed ojcem, który wieści o bogactwie zięcia 
przyjmował 
z surowym chłodem. Pogarda Renaty dla Saccarda stopniała; ten człowiek wydawał 
się tak 
głęboko przekonany, iż życie to tylko jedna ze spraw do załatwienia, było rzeczą 
tak oczywistą, iż 
stworzony został, by dorabiać się na wszystkim, co wpadnie mu w ręce: na 
kobietach, dzieciach, 
płytach brukowych, workach z cementem, ludzkich sumieniach – że nie mogła mieć 
do niego 
pretensji o transakcję, jaką było ich małżeństwo. Od czasu tej transakcji Renata 
upodobniła się 
nieco w jego oczach do jednego z pięknych domów, które przynosiły mu zaszczyt, a 
miały – jak 
się spodziewał – przynieść mu także wielkie zyski. Chciał, żeby była ładnie 
ubrana,. głośna, żeby 
cały Paryż tracił dla niej głowę. To wzmacniało jego, Saccarda, pozycję, 
podwajało 
przypuszczalną cyfrę jego majątku. Dzięki żonie stawał się w oczach innych 
piękny, młody, 
zakochany, lekkomyślny. Sama o tym nie wiedząc stała się jego sprzymierzeńcem, 
wspólnikiem. 
Jakiś nowy pojazd, toaleta za dwa tysiące talarów, łaskawość dla któregoś z 
kochanków ułatwiały 
niejednokrotnie najszczęśliwsze z jego posunięć, rozstrzygały o nich. Często 
również, pozorując 
to zmęczeniem, wysyłał ją do ministrów lub innych wyższych urzędników, by 
uzyskała dlań jakieś 
pozwolenie czy odpowiedź. Mówił do niej wtedy: „A bądź grzeczna!”, tonem jemu 
tylko 
właściwym, jednocześnie szyderczym i przymilnym. Kiedy zaś wracała, kiedy udało 
jej się 
przeprowadzić to, na czym mu zależało, zacierał ręce i powtarzał swoje: „A byłaś 
grzeczna?!” 
Renata śmiała się. Saccard był naturą zbyt czynną, aby pragnąć żony takiej jak 
pani Michelin. Po 
prostu lubił słone żarty i śliskie hipotezy. Gdyby zresztą Renata „nie była 
grzeczna”, odczułby żal 
jedynie z tego powodu, iż rzeczywiście zapłaciłby wtedy za uprzejmość danego 
ministra czy 
urzędnika. Oszukiwać łudzi, dawać im mniej, niż im się należało, to był dopiero 
dla niego 
smakowity kąsek. „Gdybym był kobietą – mówił sobie często – sprzedawałbym się 
może, ale 
nigdy nie dostarczałbym obiecanego towaru, to zbyt głupie!”
Ta niepoczytalna Renata, co pojawiła się pewnej nocy na paryskim firmamencie 
niby 
ekscentryczna boginka światowych ‘rozkoszy, była jak najbardziej niezrozumiałą z 
kobiet. 
Wychowanie domowe, czy to poprzez religię, czy też w inny jakiś sposób 
zaspokajając wymogi 
systemu nerwowego, na pewno potrafiłoby było stępić w niej ostrza żądz, 
doprowadzających ją 
nieraz do szaleństwa. Głową była to mieszczka: bezwzględnie uczciwa, zamiłowana 
w tym, co 
logiczne, żyjąca w trwodze przed niebem i piekłem, nasycona potężną dozą 
przesądów. Wrodziła 
się w ojca, przynależała do tej rasy spokojnej i roztropnej, rozkwitającej 
cnotami rodzinnymi. 
I w tej to właśnie naturze kiełkowały, wzrastały nieoczekiwane fantazje, 
ciekawość spraw 
cielesnych wciąż,się odradzająca, występne pragnienia. U panien wizytek, 
pozostawiona sama 
sobie, z głową zaprzątniętą mistycznymi rozkoszami kaplicy i cielesnym powabem 
przyjaciółek, 
otrzymała wychowanie dziwaczne, nasiąknęła zepsuciem, do którego wniosła 
szczerość swej 
natury, zdeprawowała młody umysł; pewnego dnia wprawiła w szczególne 
zakłopotanie 
spowiednika wyznając mu, iż kiedyś podczas niszy ogarnęła ją niewytłumaczona 
chęć, by wstać 
i pocałować go. Potem biła się w piersi, bladła na myśl o diable i wrzącej smole. 
Upadek, który 
spowodował jej małżeństwo z Saccardem, ten brutalny gwałt, któremu poddała się z 
pewnego 
rodzaju przerażonym oczekiwaniem, sprawił, że nabrała do siebie pogardy, i w 
dużej mierze 
przyczynił się do późniejszego bezładu jej życia. Doszła do przekonania, iż nie 
ma już co walczyć 
ze złem, które tkwi w niej samej, a logika upoważniała ją, by iść aż do końca tą 
drogą wiadomości 
złego. Ciekawość przeważała w niej nad apetytem. Rzucona w świat Drugiego 
Cesarstwa, 
pozostawiona własnej wyobraźni, utrzymywana za cudze pieniądze, zachęcana do 
wybryków jak 
najbardziej ekscentrycznych – uległa, później żałowała tego, wreszcie zagłuszyła 
w sobie resztki 
uczciwości, wciąż popychana naprzód, smagana nienasyconą potrzebą, by wiedzieć i 
czuć. Nie 
posunęła się w tym jeszcze zresztą poza rozdziały ogólnie znane. Coraz to 
parskając śmiechem 
chętnie gawędziła (półgłosem
o tak szczególnych wypadkach jak czuła przyjaźń Zuzanny Haffner i Adeliny 
d’Espanet, 
delikatne funkcje pani de Lauwerens czy płatne pocałunki hrabiny Wańskiej; lecz 
przyglądała się 
tym rzeczom jeszcze z daleka, z niejasną myślą, by zakosztować ich może kiedyś, 
z nieokreślonym pragnieniem dochodzącym w niej do głosu w niedobrych godzinach 
i wzmagającym jeszcze owo trwożne podniecenie, ową płochliwą gonitwę w 
poszukiwaniu 
rozkoszy jedynej i niezwykłej, jej tylko dostępnej. Trzej pierwsi kochankowie 
nie dali poznać 
Renacie prawdziwego zepsucia; trzy razy zdawało jej się, że przeżywa wielką 
namiętność; miłość 
wybuchała w jej głowie, jak petarda, której iskry nie docierały do serca. 
Szalała z miłości przez 
miesiąc, afiszowała się ze swym wybrankiem po całym Paryżu, aż wreszcie pewnego 
ranka pośród 
tej hałaśliwej czułości zalegała nagła cisza, niezmierzona pustka. Pierwszy z 
kochanków, młody 
diuk de Rozan, był dla niej jedynie słonecznym spotkaniem przy śniadaniu; 
zwrócił jej uwagę swą 
łagodnością i wytwornymi manierami, gdy jednak znaleźli się sam na sam, okazał 
się najzupełniej 
nijaki, bezbarwny, śmiertelnie nudny. Pan Simpson, attache ambasady 
amerykańskiej, który zajął 
jego miejsce, o mało jej kiedyś nie pobił i temu właśnie zawdzięczał, że 
wytrwała z nim przeszło 
rok. Potem przyszła kolej na hrabiego de Chibray, adiutanta cesarza; ten próżny 
piękniś zaczynał 
jej już niepokojąco ciążyć, kiedy księżnej de Sternich przyszło do głowy, by się 
w nim zakochać 
i zabrać go Renacie; wówczas to zaczęła go opłakiwać i oznajmiła przyjaciółkom, 
że ma serce 
złamane, że nigdy już nie pokocha. Następny był pan de Mussy, istota jak 
najzupełniej pozbawiona 
własnego oblicza, młodzieniec awansujący w dyplomacji dzięki temu, iż ze 
szczególnym 
wdziękiem prowadził kotyliona. Sama nie pojęła nigdy dobrze, jak to się stało, 
iż mu się oddała, 
zachowała go jednak długo, ogarnięta rozleniwieniem, zniechęcona do nieznanego, 
co objawia się 
w ciągu godziny, odżegnując się od kłopotów nowej zmiany aż do chwili, kiedy 
spotka na swej 
drodze jakąś przygodę niezwykłą. Mając lat dwadzieścia osiem była już 
straszliwie znużona. Nuda 
wydawała jej się tym bardziej nie do zniesienia, że w chwilach kiedy się nudziła, 
jej mieszczańskie 
cnoty dochodziły do głosu i nie dawały jej spokoju. Zamykała się w swoim pokoju, 
miewała 
okropne migreny. Później, kiedy drzwi otwierały się z powrotem, wymykała się z 
nich hałaśliwa 
struga jedwabiu i koronek, istota duszą i ciałem pogrążona w przepychu i radości, 
bez cienia troski 
i bez rumieńca wstydu.
W jej życiu banalnym i światowym był jednak prawdziwy romans. Pewnego dnia, o 
zmierzchu, 
kiedy wybrała się pieszo w odwiedziny do ojca (nie lubił on hałasu pojazdów pod 
swą bramą), 
spostrzegła w drodze powrotnej, na wybrzeżu Świętego Pawła, że towarzyszy jej z 
dala jakiś 
młody człowiek. Było gorąco; dzień dogasał w miłosnym rozmarzeniu. Ona, której 
towarzyszono 
jedynie konno, podczas przejażdżek po Lasku, uznała tę przygodę za pikantną, 
przyjęła ją jako 
nowy hołd, brutalny nieco, lecz ta brutalność stanowiła jego smaczek. Zamiast 
wrócić do domu, 
poszła ulicą du Tempie i wiodła za sobą swego wielbiciela wzdłuż bulwarów. On 
jednak nabrał 
tymczasem odwagi, stał się tak natarczywy, iż Renata, zaskoczona nieco, tracąc 
głowę, skręciła 
w ulicę Faubourg-Poissonniere. Schroniła się do sklepu pani Sydonii. Mężczyzna 
wszedł tam za 
nią. Pani Sydonia uśmiechnęła się i – na znak, że rozumie – zostawiła ich samych. 
Kiedy Renata 
chciała iść za nią, nieznajomy zatrzymał ją, przemówił ze wzruszeniem i 
szacunkiem, uzyskał 
przebaczenie. Był to urzędnik, na imię miał Jerzy; nigdy nie zapytała go o 
nazwisko. Spotkała się 
z nim jeszcze dwa razy. Ona wchodziła przez sklep, on zjawiał się od ulicy 
Papillon. Ta przygodna 
miłość, znaleziona na ulicy, stała się dla niej jedną z najżywszych przyjemności. 
Wspominała ją 
zawsze z pewnym wstydem, lecz i ze szczególnym uśmiechem żalu. Pani Sydonia 
zyskała na tym 
wydarzeniu tyle, iż wreszcie została wspólniczką w złem drugiej żony swego brata 
– rola, do której 
miała pretensję od dnia ich ślubu.
Biedna pani Sydonia doznała była zawodu. Zabiegając koło małżeństwa brata miała 
nadzieję, 
że i ona również wejdzie po trosze do tego stadła, uczyni z Renaty jedną ze 
swoich klientek, 
stworzy sobie obfite źródło zysków. By wydać sąd o jakiejś kobiecie, wystarczyło 
jej rzucić na nią 
okiem, tak jak znawcy wystarczy rzucić okiem na konia. Toteż mocno była 
skonsternowana, gdy 
po miesiącu – zostawiła go małżonkom, by mogli się urządzić – zrozumiała, że 
przybywa za późno: 
w salonie tronowała już pani de Lauwerens. Ta ostatnia, piękna 
dwudziestosześcioletnia kobieta, 
zajmowała się lansowaniem nowych gwiazd. Pochodziła z bardzo starej rodziny; mąż 
jej, należący 
do wielkiej finansjery, miał ten niemiły zwyczaj, że nie chciał płacić rachunków 
od modystek 
i krawców. Dama więc – osoba bardzo inteligentna – sama starała się o pieniądze 
i sama się 
utrzymywała. Twierdziła, że nie cierpi mężczyzn; dostarczała ich jednak 
wszystkim swym 
przyjaciółkom. W apartamentach zajmowanych przez nią na ulicy de Provence, nad 
biurem męża, 
był ich zawsze pełny wybór. Urządzała tam podwieczorki w ścisłym gronie. Jakaż 
okazja do 
niespodziewanych a czarujących spotkań! Nie było w tym nic złego, jeśli jakaś 
młoda panna 
udawała się z wizytą do drogiej pani de Lauwerens, i czyjaż w tym wina, że 
przypadek sprowadził 
tam kilku panów, pełnych zresztą szacunku i z najlepszego towarzystwa. Pani domu 
rozkoszna 
była w swych koronkowych peniuarach. Niejeden z gości, nie bacząc na podsuwaną 
mu kolekcję 
blondynek i brunetek, wybrałby najchętniej ją samą. Lecz kroniki głosiły niczym 
niezachwianą 
cnotliwość pani de Lauwerens. Tu kryła się tajemnica jej procederu. Dzięki temu 
mogła zachować 
swą wysoką pozycję w świecie, wszyscy mężczyźni darzyli ją przyjaźnią, a ona – z 
całą dumą 
kobiety uczciwej – syciła się po cichutku radością z upadku przyjaciółek, który 
przynosił jej zyski. 
Kiedy pani Sydonia przejrzała, w jaki sposób funkcjonuje ten nowy mechanizm, 
odczuła głęboki 
ból. Tak oto szkoła klasyczna: jejmość w zniszczonej czarnej sukni, roznosząca 
liściki miłosne 
ukryte na dnie koszyczka, znalazła się twarzą w twarz wobec szkoły współczesnej: 
wielkiej damy 
sprzedającej swe przyjaciółki w buduarze, przy filiżance herbaty. Szkoła 
współczesna zwyciężyła. 
Pani de Lauwerens objęła chłodnym spojrzeniem zmięty strój pani Sydonii, w 
której ‘zwęszyła 
rywalkę. I właśnie z ręki pani de Lauwerens przyszła Renacie pierwsza jej udręka, 
młody diuk de 
Rozan. Piękna żona finansisty miała zawsze wiele kłopotu, by go gdzieś umieścić. 
Szkoła 
klasyczna zatriumfowała dopiero później, kiedy to pani Sydonia użyczyła swej 
antresoli kaprysowi 
szwagierki, jej słabości dla nieznajomego z wybrzeża Świętego Pawia. Została 
później jej 
powiernicą.
Jednym z wiernych wyznawców pani Sydonii był Maksym. Nie miał więcej niż 
piętnaście lat, 
kiedy zaczął ją odwiedzać. Myszkował po jej mieszkaniu i obwąchiwał znalezione 
tam rękawiczki. 
Pani Sydonia, która nie znosiła jasnych sytuacji i nigdy nie przyznawała się do 
usług, jakie 
świadczyła, zaczęła mu wreszcie w pewne dni zostawiać klucze dodając, że 
wyjeżdża na wieś 
i wróci nazajutrz. Maksym wspomniał jej o jakichś przyjaciołach, których nie 
śmiał zapraszać do 
domu ojca. Nie gdzie indziej, lecz w antresoli przy ulicy Faubourg-Poissonniere 
spędził parę nocy 
z ową biedną pokojówką, wysłaną później na wieś. Pani Sydonia pożyczała od 
bratanka pieniędzy 
i omdlewała przed nim z zachwytu, szepcząc swym przymilnym głosikiem, że jest 
„różowy jak 
amorek, bez jednego włoska”.
Tymczasem jednak Maksym wyrósł. Był to teraz młodzieniec szczupły i ładny, o 
różowych 
policzkach i niebieskich oczach dziecka. Wijące się włosy potęgowały jego 
„dziewczęcość”, która 
budziła zachwyt w damach. Podobny był do biednej Anieli, miał jej łagodne 
spojrzenie, jej płową 
bladość. Lecz niewart był nawet tyle, co ta kobieta uległa i żadna. Rasa 
Rougonów utraciła w nim 
swą gruboskórność, nabrała delikatności i przesiąkła zepsuciem. Urodzony z matki 
zbyt młodej 
stanowił szczególną mieszaninę, pełną sprzeczności i bezładu, mieszaninę 
wściekłych pożądań 
ojca i miękkiej ustępliwości matczynej, był owocem skażonym, wady rodziców 
uzupełniały się 
w nim i pogłębiały nawzajem. Ta rodzina żyła zbyt szybko: obumierała ona już w 
owym kruchym 
stworzeniu, którego płeć w łonie matki musiała się wahać i które nie było już 
drapieżną wolą zysku 
i rozkoszy, jak Saccard, lecz tchórzostwem pożerającym gotowe fortuny: dziwaczny 
hermafrodyta, 
co zjawił się we właściwej porze w gnijącym społeczeństwie. Kiedy Maksym udawał 
się do Lasku, 
wcięty w pasie jak kobieta, kołysząc się lekko na siodle w takt truchtu konia – 
wszystkim: 
krzepkością bioder, długimi, wąskimi dłońmi, chorobliwością i cynizmem swej 
postaci, 
nienaganną elegancją i żargonem małych teatrzyków uosabiał bożyszcze tej epoki. 
Miał lat 
dwadzieścia, a nie istniało nic, co mogłoby wywołać w nim niesmak czy zdziwienie. 
Przez jego 
myśl przewinęły się już na pewno brudy jak najbardziej wyszukane. Jego zepsucie 
to nie była 
otchłań, jak to bywa u niektórych starców, lecz naturalny rozkwit, znajdujący 
swój wyraz 
w wyglądzie zewnętrznym, w falowaniu jasnych włosów, uśmiechu, stroju. Lecz 
najcharakterystyczniejsze miał oczy: dwa niebieskie wgłębienia, jasne i 
uśmiechnięte zwierciadła 
kokietki, za którymi jawiła się cała pustka jego mózgu. Te oczy sprzedajnej 
dziewczyny nie 
przymykały się nigdy; wypatrywały przyjemności, przyjemności niemęczącej, która 
przychodzi na 
wezwanie.
Wieczny przeciąg, od którego trzaskały drzwi w apartamentach przy ulicy Rivoli, 
wzmagał się 
jeszcze, w miarę jak Maksym dorastał, Saccard rozszerzał krąg swych interesów, a 
Renata coraz to 
bardziej gorączkowo szukała nieznanej rozkoszy. Te trzy istoty prowadziły życie 
zadziwiająco 
szalone i niczym nie skrępowane. Był to dojrzały i niezwykły owoc tej epoki. 
Ulica, wraz ze swym 
turkotem pojazdów, natłokiem obcych ludzi i swobodą słowa, wtargnęła do domu. 
Ojciec, 
macocha i syn postępowali, mówili, folgowali sobie tak, jakby każde z nich 
znajdowało się samo, 
z nikim nie związane. Trzej koledzy, trzej studenci zajmujący wspólny pokój nie 
wprowadziliby 
tam z większą bezceremonialnością swego zepsucia, swych miłostek, swych 
hałaśliwych, 
wisusowskich uciech. Ci troje godzili,się na siebie, ściskali sobie dłonie, 
zdawali się nie znać 
przyczyn, jakie skupiły ich,pod jednym dachem, okazywali we wzajemnych 
stosunkach wesołą 
beztroskę, co dawało każdemu z nich całkowitą swobodę. Ideę rodziny zastąpił 
rodzaj spółki 
komandytowej o równym podziale zysków; każde wyciągało rękę po swoją część 
przyjemności, 
a cicha umowa pozwalała wykorzystać ją tak, jak miało ochotę. Doszło wreszcie do 
tego, iż raczyli 
się swymi uciechami jedni wobec drugich, pysznili się nimi, opowiadali o nich, 
nie wzbudzając nic 
prócz odrobiny zazdrości i zaciekawienia. Teraz Maksym kształcił Renatę. Kiedy 
jechał z nią do 
Lasku, opowiadał jej o ladacznicach historyjki, które wprawiały ją w doskonały 
humor. Ledwo 
ujrzał jakąś nową postać, natychmiast poruszał niebo i ziemię, by dowiedzieć się 
nazwiska jej 
kochanka, wysokości renty, jaką tamten jej wypłacał, trybu jej życia. Znał 
apartamenty tych pań, 
różne szczegóły intymne, stanowił istny żywy katalog, gdzie każda paryska 
ladacznica miała swój 
numer i bardzo dokładną adnotację. Ta skandaliczna gazetka bawiła Renatę. W 
Longchamps, 
w dni wyścigów, przysłuchiwała się chciwie – zachowując przy tym wyniosłość 
prawdziwej damy 
– jak to Blanka Mueller zdradza swego attache ambasady z fryzjerem, albo jak 
baron zastał 
hrabiego w kalesonach w alkowie pewnej chudej piękności o rudych włosach, zwanej 
„Raczkiem”. 
Każdy dzień przynosił nową plotkę. Kiedy historyjka była już zbyt słona, Maksym 
zniżał głos, ale 
nie przerywał. Renata szeroko otwierała oczy, jak dziecko, któremu opowiadają 
jakiś niezwykły 
figiel, powstrzymywała śmiech, a potem tłumiła go przyciskając lekko do ust 
haftowaną 
chusteczkę.
Maksym przynosił również fotografie tych pań. W każdej ‘kieszeni, a nawet i w 
cygarnicy 
miał podobizny aktorek. Czasem zabierał się do robienia porządków i przekładał 
je do albumu 
poniewierającego się w salonie; w albumie tym były fotografie przyjaciółek 
Renaty. Były też 
i podobizny mężczyzn, panów de Rozan, Simpson, de Chibray, de Mussy, a także i 
aktorów, 
pisarzy, deputowanych, którzy nie wiedzieć jakim sposobem dostali się do tej 
kolekcji. Dziwaczna 
mieszanina, obraz zamętu pojęć i ludzi goszczących przelotnie w życiu Renaty i 
Maksyma, Kiedy 
padał deszcz albo przychodziła nuda, album stawał się niewyczerpanym tematem 
rozmów. Zawsze 
jakoś nawinął się pod rękę. Młoda kobieta ziewając otwierała go po raz już 
pewnie setny. Później 
budziła się jednak ciekawość, przyłączał się Maksym i opierał na stole za Renatą. 
Zaczynały się 
wtedy długie dyskusje na temat włosów Raczka, podwójnego podbródka pani de 
Meinhold, oczu 
pani Lauwerens, dekoltu Blanki Mueller, nieco skrzywionego nosa markizy, ust 
małej Sylwii, 
słynnej ze swych nadmiernie pełnych warg. Porównywali te kobiety.
– Ja, gdybym była mężczyzną – mówiła Renata – wybrałabym Adelinę.
– Bo nie znasz Sylwii – odpowiadał Maksym. – Ta dopiero jest zabawna!... Ja wolę 
Sylwię.
Stronice obracały się jedne za drugimi; czasem ukazywał się de Rozan, pan 
Simpson albo 
hrabina de Chibray i wtedy młodzieniec dorzucał szyderczo:
– Wiadomo zresztą, że ty masz dziwaczne upodobania. Czyż można wyobrazić sobie 
coś 
głupszego niż twarze tych panów? Rozan i Chibray podobni są do Gustawa, mojego 
perukarza.
Renata wzruszała ramionami, jakby na znak, że ironia jej nie dosięga, i dalej 
zapamiętywała 
się w oglądaniu tych twarzy bladych, uśmiechniętych lub cierpkich, jakie 
wyzierały ku niej 
z albumu; przy fotografiach ladacznic zatrzymywała się dłużej, z ciekawością 
studiując jak 
najdrobniejsze szczegóły, zmarszczki, włoski. Któregoś dnia kazała nawet sobie 
przynieść silnie 
powiększającą lupę, gdyż wydało jej się, że dostrzegła włosek na nosie Raczka. I 
rzeczywiście 
przez lupę dojrzała cieniuteńką nitkę zabłąkaną gdzieś pośrodku nosa. Ten włosek 
bawił ją długi 
czas. Przez tydzień każda z odwiedzających ją dam musiała sama przekonywać się o 
jego istnieniu. 
Od tej pory lupa służyła do wyłapywania defektów urody figurujących w albumie 
kobiet. Renata 
dokonała zadziwiających odkryć; dopatrzyła się nie znanych dotąd zmarszczek, 
szorstkości skóry, 
wgłębień niedostatecznie zatuszowanych pudrem. Wreszcie Maksym schował lupę 
oświadczywszy, iż nie trzeba tak sobie obrzydzać twarzy ludzkiej. Istotna 
przyczyna tkwiła w tym, 
że Renata poddawała zbyt dociekliwemu badaniu grube usta Sylwii, dla której miał 
szczególną 
słabość. Wynaleźli nową zabawę. Stawiali pytanie: „Z kim miałbym ochotę spędzić 
noc?”, 
i otwierali album, aby im na to odpowiedział. Wynikały stąd zestawienia bardzo 
komiczne. Bawili 
się tak przez wiele wieczorów. Renacie przypadł kolejno w udziale arcybiskup 
Paryża, baron 
Gouraud, pan de Chibray, co wywołało głośny śmiech, i jej własny mąż, co ją 
niezmiernie 
zmartwiło. Co do Maksyma, to czy przez przypadek, czy też przez złośliwość 
Renaty, która 
otwierała album, dość, że trafiał zawsze na markizę. Ale nic nie wzbudzało 
takiej wesołości, jak 
gdy los łączył dwóch mężczyzn albo dwie kobiety.
Koleżeńska zażyłość Renaty i Maksyma posunęła się tak daleko, że młoda kobieta 
zaczęła mu 
się zwierzać ze swych utrapień sercowych. On pocieszał ją, dawał jej rady – 
ojciec jak gdyby nie 
istniał. Później przyszła kolej na zwierzenia z lat młodzieńczych. Zwłaszcza gdy 
jechali razem do 
Lasku, ogarniało ich nieokreślone rozmarzenie, potrzeba mówienia rzeczy trudnych 
do 
powiedzenia, takich, o których się nie mówi. Owa przyjemność, jaką odczuwają 
dzieci szepcząc 
o tym, co zakazane, ów urok, jaki stanowi dla mężczyzny i kobiety sondowanie po 
społu – 
w słowach tylko – grzechu, kazały im bez przerwy powracać do drażliwych tematów. 
Dawało im 
to głęboką rozkosz; nie wyrzucali jej sobie, sycili się nią wyciągnięci miękko w 
dwóch rogach 
pojazdu, jak koledzy wspominający swe pierwsze eskapady. W końcu doszli już do 
przechwałek 
w złem. Renata oświadczyła, że dziewuszkom w internacie bardzo daleko było do 
świątobliwości. 
Maksym poszedł jeszcze dalej i opowiedział kilka skandali ze szkoły w Plassans.
– Ach, ja nie mogę powiedzieć... – szeptała Renata, a później, pochylając się do 
jego ucha, 
jakby sam dźwięk własnego głosu przyprawiał ją o rumieniec, zwierzała mu szeptem 
jedną z tych 
klasztornych historyjek, o jakich mówią sprośne piosenki. On posiadał zbyt 
bogatą kolekcję 
anegdotek tego rodzaju, by pozostać w tyle. Śpiewał jej do ucha słone kuplety. I 
zwolna pogrążali 
się w jakimś szczególnym błogostanie, kołysani tymi zmysłowymi myślami, co ich 
przepełniały, 
lekko podnieceni przypływem nieokreślonych pożądań. Kolaska toczyła się łagodnie, 
wracali 
rozkosznie zmęczeni znużeniem głębszym niż po nocy miłosnej. Dopuścili się 
grzechu, tak jak 
dwóch chłopaków, co uganiają się sami, bez kochanek, i zadowalają się 
opowiadaniem sobie 
nawzajem swych wspomnień.
Jeszcze większa poufałość i bezceremonialność panowały między ojcem a synem. 
Saccard 
pojął od razu, że wielki finansista nie powinien unikać kobiet, a od czasu do 
czasu musi pozwolić 
sobie dla nich na jakieś szaleństwo. Brutalny w miłości, przekładał nad nią 
pieniądze, jednakże 
wędrówki po alkowach stały się jednym z punktów jego programu: rzucał garściami 
banknoty na 
ten i ów kominek, a ta czy inna głośna ladacznica stawała się co pewien czas 
niby złotym szyldem 
jego spekulacji. Kiedy Maksym skończył szkołę, zaczęli się spotykać u tych 
samych pań i śmiali 
się z tego. Bywali nawet niekiedy rywalami. Nieraz, gdy w towarzystwie jakiejś 
hałaśliwej bandy 
jadł kolację w „Maison-d’Or”, Maksyma dobiegał z sąsiedniego gabinetu głos 
Saccarda.
– Proszę, papcio jest obok! – wykrzykiwał z miną zapożyczoną od popularnych 
aktorów.
Stukał do drzwi gabinetu ciekawy, jakiego to podboju dokonał ojciec.
– A, to ty – mówił Saccard wesoło. – Wejdźże. Tak tam hałasujecie, że człowiek 
nie słyszy 
nawet, jak je. Któż tam jest z wami?
– Laura d’Aurigny, Sylwia, Raczek i jeszcze parę innych, zdaje się. Co też one 
wyprawiają: 
kładą palce do potraw i rzucają w nas garściami sałaty. Cały frak pobrudzony mam 
oliwą. Ojciec 
śmiał się, uważał to za bardzo zabawne.
– Ach, młodzi, młodzi! – mruczał. – To nie to, co my, prawda, kotku? Zjedliśmy 
grzecznie 
kolacyjkę i pójdziemy spatki, co?
Ujmował pod brodę siedzącą obok niego kobietę, gruchał coś nosowo, jak prawdziwy 
Prowansalczyk, co tworzyło dziwaczną muzykę miłosną.
– Och! stary głuptas – wykrzykiwała kobieta. – Dobry wieczór, Maksym! Widzisz, 
jak cię 
kocham: z miłości dla ciebie zgodziłam się zjeść kolację z tym szelmą twoim 
ojcem... Nie 
widziałam cię już od niepamiętnych czasów. Wpadnij no jutro do mnie wczesnym 
popołudniem... 
Serio, mam ci coś do powiedzenia.
Saccard, pogrążony w błogostanie, kończył powoli lody czy jakiś owoc. Całował w 
ramię 
kobietę i mówił żartobliwie:
– Jeżeli wam przeszkadzam, moi mili, to sobie pójdę... Zadzwońcie, jak już 
będzie można 
wrócić.
Później zabierał ze sobą damę lub też razem nią przyłączał się do hałaśliwego 
towarzystwa 
w sąsiedztwie. Maksym i on dzielili między siebie te same ramiona, ich dłonie 
spotykały się wokół 
tych samych kibici. Przywoływali się nawzajem na kanapach, opowiadali sobie 
głośno zwierzenia, 
jakie kobiety czyniły im na ucho. Zażyłość ich sięgała tak daleko, że pomagali 
sobie 
w uprowadzeniu blondynki czy brunetki, którą jeden z nich wybrał tego wieczoru.
Znano ich dobrze u Mabille’a. Zjawiali się tam pod rękę po jakiejś kolacyjce i 
spacerowali po 
parku kłaniając się kobietom, rzucając im słówko w przelocie. Śmiali się głośno, 
ciągle 
nierozłączni, wspierali się nawzajem, jeżeli zaszła tego potrzeba, w trakcie 
jakiejś zbyt żywej 
rozmowy. Ojciec, bardzo w tym biegły, załatwiał korzystnie miłostki syna. Czasem 
przysiadali się 
do jakiejś grupki dziewczyn i pili z nimi. Potem zmieniali stolik i znów 
zaczynali spacerować. 
I tak aż do północy widziano ich, jak zespoleni w swym koleżeństwie przemierzali 
w pogoni za 
spódniczkami żółte aleje w ostrym blasku lamp gazowych.
Kiedy wracali do domu, przynosili ze sobą, w swych ubiorach, jakąś cząstkę 
ladacznic, 
z którymi się niedawno rozstali. Ich rozhuśtany krok, strzępki dosadnych słówek 
i wyuzdanych 
gestów napełniały mieszkanie przy ulicy Rivoli zapachem podejrzanej alkowy. 
Miękkość, bezwład, 
z jakim ojciec podawał rękę synowi, mówiły najlepiej, skąd przychodzą. Z tej to 
atmosfery 
czerpała Renata swe kaprysy, swe zmysłowe lęki. Szydziła nerwowo z obu mężczyzn:
– Skąd wy wracacie? – mówiła do nich. – Czuć was fajką i piżmem... Jestem pewna, 
że dostanę 
migreny. Ten dziwaczny zapach niepokoił ją istotnie do głębi. Była to woń stale 
przesycająca to 
szczególne ognisko domowe.
Tymczasem Maksym naprawdę zawrócił sobie głowę małą Sylwią. Przez parę miesięcy 
zanudzał nią macochę. Renata poznała ją wkrótce caluteńką, od stóp do głów. Na 
biodrze miała 
niebieskawe znamię; nie było nic piękniejszego nad jej kolana; ramiona tym się 
odznaczały, iż 
tylko na lewym widniał dołeczek. W upodobaniu, z jakim roztaczał przed Renatą w 
czasie 
wspólnych przejażdżek wdzięki kochanki, była pewna złośliwość. Któregoś wieczora, 
w drodze 
powrotnej z Lasku, na Polach Elizejskich utworzył się zator: pojazdy Renaty i 
Sylwii, 
unieruchomione, znalazły się obok siebie. Obie kobiety przyjrzały się sobie z 
palącą ciekawością, 
a Maksym, zachwycony tą krytyczną sytuacją, śmiał się bezgłośnie. Kiedy kolaska 
ruszyła, 
ponieważ macocha zachowała chmurne milczenie, sądził, że się dąsa, i oczekiwał 
jednej z tych 
macierzyńskich scen, jednej z owych dziwacznych nauk moralnych, jakich udzielała 
mu jeszcze 
nieraz, by się czymś zająć, otrząsnąć ze znużenia.
– Czy znasz jubilera tej pani? – zapytała go niespodziewanie, gdy wjeżdżali na 
plac Zgody.
– Niestety, tak! – odparł z uśmiechem. – Winien mu jestem dziesięć tysięcy 
franków. 
A dlaczego pytasz mnie o to?
– Tak sobie, dla niczego.
A później, po chwili milczenia:
– Miała na lewej ręce bardzo ładną bransoletkę... Chciałabym obejrzeć ją z 
bliska.
Byli w domu. Nie dodała nic więcej, lecz następnego dnia, kiedy Maksym i jego 
ojciec mieli 
wyjść gdzieś razem, odciągnęła młodego człowieka na bok i szeptem, zmieszana, 
powiedziała parę 
słów ze ślicznym uśmiechem, który prosił o wybaczenie. Maksym wydał się 
zaskoczony, 
a odchodząc śmiał się swoim złym śmieszkiem. Wieczorem przyniósł bransoletę 
Sylwii – 
macocha błagała go, że chce ją obejrzeć.
– Oto ona – powiedział. – Dla ciebie, mamusiu, człowiek gotów by zostać 
złodziejem.
– Nie widziała, jak ją brałeś?.– spytała Renata, chciwie przypatrując się 
bransolecie.
– Chyba nie... Miała ją wczoraj, więc na pewno nie zechce kłaść jej dzisiaj. 
Młoda kobieta 
podeszła do okna. „Włożyła bransoletę. Uniosła nieco rękę, obracała ją powoli, 
zachwycona, 
i powtarzała:
– Och, bardzo ładna, bardzo ładna... Tylko te szmaragdy mi się nie podobają.
I stała wciąż z podniesioną dłonią, w bladym świetle padającym z okna; w tym 
momencie 
nadszedł Saccard.
– Proszę! – wykrzyknął ze zdziwieniem – bransoletka Sylwii!
– Znasz tę bransoletkę? – zapytała, bardziej jeszcze zmieszana od niego, nie 
wiedząc, co zrobić 
z ręką.
Ale Saccard już się opanował. Pogroził palcem synowi, mrucząc:
– Ten urwis ma zawsze jakiś owoc zakazany w kieszeni... Któregoś dnia przyniesie 
nam rękę 
damulki razem z bransoletą.
– Och, to nie ja – odparł Maksym zdradliwie i ścichapęk – to Renata chciała ją 
obejrzeć.
– Ach, tak! – rzucił mąż. I to było wszystko.
Spojrzał na bransoletę i powtórzył tak jak żona:
– Bardzo jest ładna, bardzo ładna.
Potem wyszedł spokojnie, Renata zaś zbeształa Maksyma, że ją wydał. On jednak 
twierdził, że 
ojciec kpi sobie z takich rzeczy. Oddała mu bransoletkę mówiąc:.
– Wstąpisz do tego jubilera i zamówisz mi taką samą, tyle tylko, że zamiast 
szmaragdów mają 
być szafiry.
Saccard nie mógł mieć długo koło siebie jakiejś rzeczy czy osoby, żeby nie 
przyszła mu chęć 
jej sprzedać, wyciągnąć z niej jakiegoś zysku. Jego syn nie skończył jeszcze lat 
dwudziestu, gdy on 
pomyślał już o tym, by się nim posłużyć. Ładny chłopiec, bratanek ministra, syn 
wielkiego 
finansisty, powinien był być dobrą lokatą. Chłopak był jeszcze wprawdzie trochę 
za młody, ale cóż 
szkodziło poszukać mu żony z posagiem – małżeństwo można potem odwlekać lub 
przyśpieszyć, 
zależnie od potrzeb pieniężnych domu. Miał szczęśliwą rękę. W pewnej radzie 
nadzorczej, do 
której należał, wynalazł pięknego, wysokiego mężczyznę, pana de Mareuil, i w dwa 
dni nim 
zawładnął. Pan de Mareuil był to dawny właściciel rafinerii z Hawru, nazwiskiem 
Bonnet. 
Dorobiwszy się majątku poślubił pannę ze szlacheckiej rodziny, również bardzo 
bogatą, która 
szukała głupca o okazałym wyglądzie. Bonnet uzyskał zgodę na przybranie nazwiska 
żony – było 
to pierwsze zaspokojenie jego pychy; lecz małżeństwo obudziło w nim szalone 
ambicje, marzył 
o tym, by zapłacić Helenie za jej szlachectwo zdobywając wysokie stanowisko w 
polityce. Od tej 
chwili lokował pieniądze w nowozalożonych pismach, zakupił wielkie dobra w 
departamencie 
Niévre, wszystkimi znanymi sposobami przygotowywał swą kandydaturę do 
Zgromadzenia 
Ustawodawczego. I chociaż – jak dotąd – czynił to bezskutecznie, nie tracił nic 
ze swej uroczystej 
powagi. Był to umysł nieprawdopodobnie wręcz wyzuty z jakiejkolwiek treści. Za 
to wygląd 
zewnętrzny miał wspaniały, jego blada, zadumana twarz była twarzą wielkiego męża 
stanu, 
a ponieważ umiał doskonałe słuchać, rzucając od czasu do czasu głębokie 
spojrzenia i zachowując 
majestatyczny spokój, można było przypuścić, iż myśl jego pracuje intensywnie. Z 
pewnością nie 
myślał o niczym, lecz udawało mu się niepokoić ludzi, gdyż nikt nie wiedział w 
końcu, czy ma do 
czynienia z człowiekiem wybitnym, czy też z głupcem. Pan de Mareuil uchwycił się 
kurczowo 
Saccarda, jak deski ratunku. Wiedział, że ma być wolna oficjalna kandydatura z 
departamentu 
Niévre, i marzył, by minister ‘jego wyznaczył; było to ostatnie posunięcie, 
jakie mu pozostawało! 
Toteż ciałem i duszą zaprzedał się bratu ministra. Saccard, który zwęszył tu 
dobry interes, 
podsunął mu myśl o małżeństwie między jego córką Ludwiką i Maksymem. Tamten 
rozpłynął się 
z zachwytu, sądząc zresztą, iż to on pierwszy wpadł na ten pomysł, i poczytywał 
sobie za wielkie 
szczęście, że wejdzie do rodziny ministra i wyda Ludwikę za ‘młodzieńca, który 
zdawał się mieć 
jak najpiękniejsze widoki.
Ludwika miała, wedle słów ojca, dostać milion franków posagu, Ułomna, brzydka i 
pełna 
uroku, skazana była na przedwczesną śmierć; choroba płuc drążyła ją skrycie, 
darząc ją nerwową 
wesołością i pieszczotliwym wdziękiem. Chore dziewczątka prędko się starzeją, 
dojrzewają, 
zanim przyjdzie tego pora. Ludwika miała w sobie jakąś zmysłową naiwność, 
rzekłbyś, iż urodziła 
się mając lat piętnaście, w pełni rozwoju płciowego. Kiedy ojciec, ten kolos 
zdrowy i tępy, 
spoglądał na nią, nie mógł uwierzyć, że to jego córka. Matka jej również była 
wysoka i silna; 
krążyły jednak na jej temat opowieści tłumaczące ułomności córki, jej sposób 
bycia posażnej 
cyganki, brzydotę pełną zepsucia i wdzięku. Mówiono, ii Helena de Mareuil umarła 
pogrążona 
w jak najohydniejszej rozpuście. Rozkosze zżarły ją jak wrzody, mąż jednak do 
końca nie zdawał 
sobie sprawy z szaleństwa tej kobiety, którą powinien był zamknąć w jakiejś 
lecznicy. Wynoszona 
w tym chorym łonie, Ludwika przyszła na świat anemiczna, niekształtna, z 
osłabionym systemem 
nerwowym i pamięcią obciążoną już wszelakimi brudami. Czasem zdawało jej się, że 
przypomina 
sobie niejasno jakieś inne życie; przed oczyma, w nieokreślonym półmroku 
przesuwały jej się 
dziwaczne sceny, postaci mężczyzn i kobiet złączonych w uścisku, dramat zmysłów, 
mile 
podniecający jej dziecięcą ciekawość. To matka odzywała się w niej. 
Niedojrzałość dziewczynki 
stanowiła podatny grunt dla zepsucia. W miarę jak dorastała, nic jej nie dziwiło, 
przypominała 
sobie, a raczej wiedziała wszystko, zmierzała ku rzeczom zakazanym z nieomylną 
pewnością 
osoby powracającej do siebie po długiej nieobecności – wystarczy wyciągnąć rękę, 
by znów się 
zadomowić i nacieszyć swym mieszkaniem. Ta dziwna dziewuszka, której złe 
instynkty 
odpowiadały jego własnym, pikantna mieszanina niewinności i bezwstydu, 
jednocześnie dziecinna 
i zuchwała w owym powtórnym życiu, które przeżywała od nowa jako dziewica 
obciążona 
świadomością i sromem kobiety dojrzałej, nie mogła nie spodobać się Maksymowi. 
Wydała mu się 
znacznie zabawniejsza od Sylwii, córki uczciwego sprzedawcy papieru, dziewczyny 
o sercu 
lichwiarza, w gruncie rzeczy straszliwie mieszczańskiej. Małżeństwo postanowione 
zostało wśród 
śmiechu; zadecydowano, że „dzieci” muszą najpierw podrosnąć. Obie rodziny 
połączyła 
przyjacielska zażyłość. Pan de Mareuil popychał sprawę swej kandydatury. Saccard 
czyhał na 
zdobycz. Było rzeczą z góry ułożoną, iż Maksym w podarku ślubnym ofiaruje żonie 
swą 
nominację na audytora Rady Stanu.
Fortuna Saccarda zdawała się być wówczas u szczytu. Wytryskiwała z samego serca 
Paryża 
niby potężny fajerwerk. Był to moment, kiedy podział gorącej jeszcze zdobyczy 
napełnia zakątek 
lasu ujadaniem psów, klaśnięciami bicza i blaskiem pochodni. W bezwstydzie 
triumfu, przy 
łoskocie walących się dzielnic i wznoszonych w parę miesięcy fortun rozpętane 
apetyty 
znajdowały sobie wreszcie żer. Miasto we władzy milionów i kobiet stało się 
jednym wielkim 
kłębowiskiem rozpusty. Zepsucie płynące z góry nasyciło ścieki i zbiorniki, 
tryskało w fontannach 
i opadało na dachy przenikliwym deszczykiem. Nocą, przechodząc przez mosty, 
miało się 
wrażenie, iż pośród uśpionego miasta wody Sekwany niosą ze sobą nieczystości 
cité, okruchy 
spadłe ze stołu, koronkowe kokardy zostawione na kanapach, sztuczne włosy 
zapomniane we 
fiakrach, banknoty, co wymknęły się spod stanika, wszystko, co brutalność żądzy 
i natychmiastowe zaspokojenie instynktu ciska na ulicę, zmięte i zbrukane. 
Wówczas to, 
w gorączkowym śnie Paryża, wyraźniej jeszcze niż pośród zadyszanych łowów 
dziennych, 
wyczuwało się rozprężenie mentalne, zmysłowy, pozłacany koszmar miasta 
zamroczonego złotem 
i orgią ciał. Aż do północy śpiewały skrzypce; później okna gasły i cienie 
zstępowały na miasto. 
Była to niby olbrzymia alkowa, gdzie zdmuchnięto ostatnią świecę, stłumiono 
ostatni odruch 
wstydu. Z głębi ciemności dobywało się już tylko donośne rzężenie miłości 
zajadłej i utrudzonej; 
nad brzegiem wody Tuilerie wyciągały w czerń nocy swe ramiona jakby do 
gigantycznego 
uścisku.
Saccard zbudował swój pałac przylegający do parku Monceau na placu ukradzionym 
miastu. 
Na pierwszym piętrze urządził wspaniały gabinet – palisandry i złocenia – gdzie 
w wysokich, 
oszklonych szafach bibliotecznych pełno było teczek z aktami spraw i ani jednej 
książki. Kasa 
pancerna, wmurowana w ścianę, tworzyła tam wgłębienie, jak żelazna alkowa 
dostatecznie wielka, 
by pomieścić – w sobie miliardowe romanse. Fortuna Saccarda rozpościerała się tu 
w całym 
rozkwicie, bezwstydnie wystawiała się na pokaz. Rzekłbyś, że człowiekowi temu we 
wszystkim 
dopisywało szczęście. Kiedy opuścił mieszkanie przy ulicy Rivoli po to, by 
prowadzić dom jeszcze 
wystawniej i podwoić wydatki, opowiadał najbliższym o jakichś znacznych 
dochodach. Jego 
zdaniem spółka z imć panami Mignon i Charrier przynosiła mu olbrzymie zyski – 
spekulacje 
nieruchomościami przynosiły jeszcze większe; co do Kredytowego Banku Winniczego, 
było to 
źródło nigdy nie wysychające. Umiał w taki sposób wyliczać swe bogactwa, iż 
oszołamiał 
słuchaczy i pozbawiał, trzeźwego osądu. Zalewał ich potokiem swej nosowej, 
prowansalskiej 
wymowy: z jego urywanych zdań, nerwowych gestów wystrzelały połyskliwe 
pióropusze 
milionów, tak że nawet najbardziej niedowierzający dawali się w końcu olśnić. Ta 
jego iskrząca się 
mimika bogacza przyczyniła się w znacznej mierze,. iż zyskał sobie opinię 
człowieka mającego 
szczęśliwą rękę do interesów. W rzeczywistości nie było nikogo, kto by wiedział, 
że posiada on 
jakiś określony i solidny kapitał. Jego różni wspólnicy znali tę tylko stroną 
jego spraw 
majątkowych, która dotyczyła ich samych, i tłumaczyli sobie jego olbrzymią 
fortunę 
niezawodnym powodzeniem w innych spekulacjach, im już nie znanych. Wydawał 
pieniądze jak 
szaleniec; z jego kasy płynęła nieprzerwana rzeka złota, choć źródła jej 
pozostawały utajone. Był 
to czysty obłęd, szał pieniądza, ludwiki garściami wyrzucane przez okno, kasa 
opróżniająca się co 
wieczór aż do ostatniego su i napełniająca się znów nocą nie wiadomo w jaki 
sposób, a najbardziej 
złotodajna wówczas, gdy Saccard twierdził, iż zginęły mu od niej klucze. Ta 
fortuna, tocząca się 
z łoskotem potoku i jak on występująca z brzegów, porwała, uniosła i pochłonęła 
wiano Renaty. 
Młoda kobieta, zrazu nieufna, chciała sama zarządzać swym dobrem, wkrótce jednak 
znużyły ją. 
interesy; w porównaniu z mężem czuła się biedna, a że przytłaczały ją długi, 
musiała zwracać się 
do niego o pomoc; pożyczała od niego pieniędzy i wydała się w ten sposób na jego 
łaskę i niełaskę. 
Każdy rachunek – Saccard płacił je z uśmiechem człowieka czułego na słabostki 
ludzkie – 
pogłębiał tę zależność; Renata powierzała mężowi akcje, upoważniała go do 
sprzedaży to tego, to 
tamtego. Kiedy wprowadzili się do pałacu obok parku Monceau, nie posiadała już 
prawie nic. 
Saccard przejął rolę państwa i wypłacał jej sto tysięcy franków renty z tytułu 
nieruchomości przy 
ulicy P?pini?re; z drugiej strony namówił ją, by sprzedała posiadłość w Sologne 
i umieściła 
pieniądze w pewnym wielkim przedsięwzięciu; była to doskonała lokata, jak 
twierdził.
Pozostały jej więc w ręku jedynie tereny w Charonne, których sprzedaży odmawiała 
uparcie, 
by nie martwić nieocenionej ciotki Elżbiety. Ale i tu – przy pomocy swego 
dawnego wspólnika, 
Larsonneau – przygotowywał Saccard mistrzowskie posunięcie. Zresztą i tak był 
dobroczyńcą 
żony, bo jeżeli nawet zagarnął jej majątek, to wypłacał jej pięcio – czy 
sześciokrotnie więcej, niżby 
przyniósł on jej dochodu. Stutysięczna renta łącznie z tym, co dawał kapitał 
uzyskany za 
posiadłość w Sologne, przynosiły miesięcznie zaledwie dziewięć czy dziesięć 
tysięcy franków – 
tyle akurat, ile trzeba było, by opłacić bieliźniarkę i szewca. Saccard dawał 
żonie lub też płacił za 
nią piętnaście i dwadzieścia razy więcej. Gotów był pracować cały tydzień, żeby 
ukraść jej sto 
franków, lecz utrzymywał ją po królewsku. Toteż, jak wszyscy, nabrała szacunku 
dla 
monumentalnej kasy męża i nie starała się zgłębić nicości tej rzeki złota 
płynącej przed jej oczami, 
czeki, w której zanurzała się co dnia.
Przeprowadzka do parku Monceau to był przypływ szaleństwa, piorunujący triumf. 
Saccardowie podwoili ilość pojazdów i zaprzęgów; najęli armię służących, których 
ubrali 
w czarno-niebieską liberię, płowe spodnie, kamizelki pasiaste czarno-żółte – 
kolory nieco surowe, 
wybrane przez finansistę, by nadać sobie jak najwięcej powagi, co było 
najdroższym jego 
marzeniem. Powlekli swym bogactwem fasadę domu, w dni wielkich przyjęć rozsuwali 
zasłony 
w oknach. Gwałtowny powiew współczesności, co sprawiał, iż trzaskały drzwi na 
pierwszym 
piętrze przy ulicy Rivoli, tu, w pałacu, przemienił się w istny huragan 
zagrażający ścianom. 
W tych książęcych apartamentach, wzdłuż złoconych poręczy, nad puszystymi 
dywanami, w tym 
parweniuszowskim zamku z bajki unosił się zapach sali zabaw Mabille’a, kołysały 
się wyuzdanie 
modne kadryle, cała ówczesna epoka przeciągała tamtędy ze swym śmiechem szalonym 
i głupim, 
ze swym wiekuistym głodem i wiekuistym pragnieniem. Było to podejrzane gniazdo 
światowych 
rozkoszy, bezwstydnych rozkoszy, co powiększają otwory okien, by zdradzić 
przechodniom 
sekrety alkowy. Mąż i żona żyli tam swobodnie na oczach służby. Podzielili dom 
między siebie, 
biwakowali w nim, jakby to nie było ich mieszkanie, lecz z królewskim przepychem 
urządzony 
hotel, gdzie rzucił ich kres zgiełkliwej i oszołamiającej podróży i gdzie ledwo 
zdążyli rozpakować 
kufry, spiesząc ku uciechom innego jakiegoś miasta. Pochłonięci przez Paryż, w 
nieustającej 
gonitwie, jak do oberży wpadali do domu na godzinę nieraz tylko lub na nocleg; 
dłużej 
zatrzymywały ich w pałacu jedynie przyjęcia. Renata była tu bardziej niespokojna, 
bardziej 
zadumana; jej jedwabne spódnice z sykiem żmii ślizgały się po gęstych dywanach, 
wzdłuż krytych 
atłasem kozetek. Drażniły ją te idiotyczne złocenia wokół, te wysokie, puste 
sklepienia, pod 
którymi po nocnych hulankach zostawał tylko śmiech, młodych głupców i sentencje 
starych 
łajdaków. Aby zapełnić czymś ten przepych, zadomowić się wśród tego blasku, 
potrzebna jej była 
jakaś uciecha prześcigająca wszystkie inne – pełna ciekawości na próżno szukała 
jej po 
zakamarkach pałacu, w saloniku koloru słońca, między bujną (roślinnością 
cieplarni. Co do 
Saccarda, to spełniały się jego marzenia: przyjmował przedstawicieli wielkiej 
finansjery, pana 
Toutin-Laroche, pana de Lauwerens; przyjmował również wielkich polityków, barona 
Gouraud, 
deputowanego Haffnera; nawet jego brat, minister, zechciał zjawić się dwa czy 
trzy razy, by,swą 
obecnością ugruntować jego pozycję. A jednak i on również, jak żona, miewał 
chwile nerwowego 
lęku, odczuwał niepokój, który rozbrzmiewał w jego śmiechu dziwacznym brzękiem 
tłuczonych 
szyb. Stawał się tak rozrzucony i płochliwy jednocześnie, iż znajomi mówili o 
nim: „Ten diabeł 
Saccard za dużo zarabia, jeszcze od tego zwariuje!” W 1860, dzięki tajemniczej 
przysłudze, jaką 
oddał prefektowi użyczając przy nabywaniu placów swego nazwiska pewnej damie, 
otrzymał 
order. Mniej więcej w okresie, kiedy przeprowadzili się do parku Monceau, Renata 
przeżyła coś, 
co pozostawiło jej niezatarte wrażenie. Aż do tej pory minister opierał się 
błaganiom szwagierki, 
która umierała z chęci, by otrzymywać zaproszenia na bale dworskie Wreszcie 
jednak ustąpił, 
przekonany, iż fortuna jego brata zastała ostatecznie ustalona. Przez miesiąc 
Renata nie mogła 
sypiać. Kiedy nadszedł ów wielki wieczór, drżała jadąc do Tuilerii.
Jej toaleta była cudem wdzięku i oryginalności, przedziwnym olśnieniem, jakie 
spłynęło na 
nią pewnej bezsennej nocy. Trzy pracownice od Wormsa szyły ją u niej w domu, pod 
jej okiem. 
Była to zwykła suknia z białego muślinu, przybrana mnóstwem ząbkowanych wolantów 
obrzeżonych rąbkiem z czarnego aksamitu. Góra sukni z czarnego aksamitu, miała 
wycięcie 
w karo, bardzo głębokie, przybrane koronką szeroką zaledwie na palec. Ani 
jednego kwiatu, ani 
skrawka wstążki; tylko bransolety gładkie, nie tknięte rylcem, a na głowie wąski 
złoty diadem, 
jednolita obręcz, niby aureola.
Kiedy znalazła się w salonach pałacu, a mąż zostawił – ją, by zająć się baronem 
Gouraud, 
przez chwilę czuła się zakłopotana. Lecz własne czarujące odbicie w lustrach 
szybko przywróciło 
jej pewność siebie. Poczęła oswajać się z nagrzanym powietrzem, szmerem głosów, 
tłumem 
fraków i białych ramion, gdy ukazał się cesarz. Przemierzał salon pomału, pod 
łamię z grubym 
i krótkim generałem, sapiącym, jakby trawienie przychodziło mu z trudem. Nagie 
ramiona 
utworzyły szpaler, fraki zaś z instynktowną dyskrecją cofnęły się o krok. Renata 
znalazła się przy 
końcu szpaleru, koło drugich drzwi, tych, ku którym cesarz kierował się krokiem 
ociężałym 
i chwiejnym. Ujrzała go tak idącego ku miej od jednych drzwi do drugich.
Był we fraku, przepasany czerwoną wstęgą orderu legii honorowej. Renata, 
ponownie 
ogarnięta wzruszeniem, widziała wszystko jak przez mgłę, miała wrażenie, że ta 
krwawa plama 
opryskała całą pierś księcia. Wydał jej się mały, krótkonogi, niezdarny; lecz 
mimo to była 
oczarowana, znajdowała, iż jego blade oblicze, o ciężkich ołowianych powiekach 
opadających na 
zgasłe oczy, jest piękne. Usta rozchylały się bezsilnie pod wąsem i tylko 
kościsty mas rysował się 
twardo w tej rozlanej twarzy.
Cesarz i stary generał posuwali się drobnym kroczkiem, jakby podtrzymując się 
nawzajem, na 
wpół bezwładni, z zarysem uśmiechu na wargach. Spoglądali na damy pochylone w 
ukłonie, ale 
ich spojrzenia rzucane na prawo i lewo ześlizgiwały się w głąb dekoltów. Generał 
pochylał się, 
szeptał coś do władcy, ściskał mu ramię z miną wesołego kompana. Postać cesarza, 
płynna, 
o zatartych konturach, jeszcze bardziej bezbarwna niż zazwyczaj, przybliżała się 
mozolnie.
Znajdowali się pośrodku salonu, gdy Renata poczuła, iż patrzą na nią. Generał 
spoglądał 
okrągłym oczkiem, gdy tymczasem zmącona, niepewna szarość oczu cesarza rozpalała 
się płowym 
błyskiem. Renata, zbita z tropu, opuściła głowę, skłoniła się, widziała już 
tylko gwiaździsty deseń 
dywanu. Śledziła jednak ich cień i uświadomiła sobie, iż zatrzymali się na kilka 
sekund koło niej. 
Wydało jej się, że słyszy, jak cesarz, pogrążony w swej wieloznacznej zadumie, 
szepcze 
spoglądając na nią, wyłaniającą się z muślinów spryskanych aksamitem:
– Spójrz no, generale, oto kwiat wart zerwania, tajemniczy, biało-czarny goździk.
A generał odparł bardziej brutalnie:
– Sire, ten goździk diabelnie by pasował do naszych butonierek. Renata podniosła 
głowę. 
Zjawisko znikło, fala ludzi zalewała
drzwi. Począwszy od tego wieczoru Renata nieraz jeszcze powracała do Tuilerii, 
miała nawet 
zaszczyt usłyszeć głośne komplementy jego cesarskiej mości i zyskać pewne jego 
względy. Lecz 
nigdy nie zapomniała powolnych i ociężałych kroków księcia idącego środkiem 
salonu, między 
dwoma rzędami nagich ramion, i gdy coraz to wzrastająca fortuna męża obdarzała 
ją jakąś nową 
uciechą, przed oczami Renaty pojawiał się cesarz górujący nad zgiętymi w ukłonie 
kibiciami, 
zbliżający się ku miej, porównujący ją do goździka, który stary generał radził 
mu włożyć do 
butonierki. Była to najbardziej dojmująca nuta jej życia. IV
Pożądanie piekące i bez osłonek, jakie napłynęło do serca Renaty pośród 
niepokojących 
zapachów cieplarni, kiedy to Maksym i Ludwika zaśmiewali się na kozetce w 
saloniku barwy 
kaczeńców, pozornie rozpłynęło się jak koszmar, zostawiający po sobie tylko 
nieokreślony dreszcz. 
Przez całą noc młoda kobieta czuła na wargach gorycz tanginii, i ten ognisty 
ślad rośliny przeklętej 
był jak dotyk rozpalonych ust; tchnął miłość, która pożera. Później te usta 
gdzieś znikały, 
a bezładne myśli Renaty utonęły w kłębiących się nad nią falach mroku.
Nad ranem usnęła na chwilę. Kiedy się obudziła, wydało jej się, że jest chora. 
Kazała 
zaciągnąć firanki, lekarzowi skarżyła się na nudności i ból głowy i przez dwa 
dni nie opuszczała 
sypialni, a ponieważ, jak twierdziła, była stale oblegana, zabroniła wpuszczać 
do siebie 
kogokolwiek. Maksym na próżno pukał do jej drzwi. Nie sypiał w pałacu, gdyż 
chciał swobodnie 
dysponować swym apartamentem, prowadził zresztą życie jak najbardziej 
koczownicze, zajmował 
mieszkanie w jakimś nowym domu ojca, wybierał piętro, które mu najbardziej 
odpowiadało, po 
miesiącu się wyprowadzał, często dla kaprysu, a czasem, by ustąpić miejsca 
lokatorom 
z prawdziwego zdarzenia. Ot, osuszał z kochankami mokre jeszcze tynki. Kaprysy 
macochy nie 
były dla niego nowością; udając wielkie współczucie zachodzi! do niej parę razy 
dziennie 
i z zatroskaną, miną wypytywał o jej zdrowie jedynie po to, by się z nią 
przekomarzać. Trzeciego 
dnia zastał ją w saloniku uśmiechniętą i zaróżowioną. Była spokojna i wypoczęta.
– No i jak tam, dobrze się bawiłaś z Celestyną? – zapytał, robiąc aluzję do 
długiego sam na sam 
Renaty z jej pokojówką.
– A jakże – odparła – to nieoceniona dziewczyna. Ma zawsze lodowate ręce. Kładła 
mi je na 
czole i to przynosiło trochę ulgi mojej biednej głowie.
– Ależ to prawdziwe lekarstwo, ta mała! – wykrzyknął. – Gdybym się, co nie daj 
Boże, 
zakochał, wypożyczyłabyś mi ją, co? Żeby mi kładła ręce na sercu.
Zaczęli żartować, wybrali się. na zwykłą przejażdżkę do Lasku. Upłynęły dwa 
tygodnie. 
Renata rzuciła się w jeszcze zawrotniejszy niż zazwyczaj wir balów i wizyt, 
stanowiących jej życie; 
wydawało się, że i tym razem znów pozwoliła się oszołomić – nie uskarżała się 
już na zmęczenie 
ani niesmak. Można by rzec jednak, iż przeżyła jakiś tajemny upadek, o którym 
nie mówiła, lecz 
któremu dawała świadectwo jeszcze wyraźniejszą pogardą dla samej siebie i 
jeszcze bardziej 
bezceremonialnym zepsuciem w swych kaprysach wielkiej damy. Pewnego wieczoru 
wyznała 
Maksymowi, że ma nieprzepartą chęć pójść na bal, jaki Blanka Mueller, jedna z 
modnych 
wówczas aktorek, wydawała dla księżniczek rampy i królowych półświatka. Wyznanie 
to 
zaskoczyło i wprawiło w zakłopotanie młodego człowieka, mimo że nie grzeszył 
przecież 
nadmiarem skrupułów. Usiłował prawić macosze morały: doprawdy, to nie jest 
właściwe dla niej 
miejsce; nie zobaczy tam zresztą nic takiego znów zabawnego, a gdyby ktoś ją 
poznał, byłby 
skandal. Na wszystkie te racje odpowiadała, złożywszy ręce, błagalnie i z 
uśmiechem:
– No proszę cię, Maksymku, bądź dla mnie miły. Ja chcę tam pójść... Włożę ciemne 
domino 
i tylko przejdziemy prędziutko przez wszystkie salony.
Kiedy Maksym, który zawsze w końcu ustępował i który na jej prośbę byłby’ 
zaprowadził 
macochę w każdy cieszący się złą sławą zakątek Paryża, zgodził się zaprowadzić 
ją na bal do 
Blanki Mueller, Renata zaczęła klaskać w ręce, jak dziecko uradowane 
niespodziewaną rozrywką.
– Och, jaki ty jesteś miły – powiedziała. – To jutro, prawda? Przyjdź po mnie 
bardzo wcześnie. 
Chcę tam już być, jak będą przychodziły te panie. Będziesz mi mówił, jak się 
nazywają, i ubawimy 
się doskonale...
Zastanowiła się chwilę, a potem dorzuciła:
– Nie, nie przychodź po mnie. Czekaj we fiakrze na bulwarze Malesherbes. Wyjdę 
przez 
ogród.
Owe pozory tajemnicy był to dodatkowy smaczek, jakiego przydawała swej 
eskapadzie; po 
prostu chciała, by przyjemność była bardziej wyrafinowana, bo mogła przecież i o 
północy wyjść 
głównymi drzwiami, a mąż nie wyjrzałby nawet przez okno.
Następnego dnia, poleciwszy wprzód Celestynie, aby na nią czekała, zagłębiła się 
z dreszczykiem rozkosznego lęku w mroki parku Monceau. Saccard wykorzystując swą 
zażyłość 
z Ratuszem zdobył dla siebie klucz od furtki do parku, a i Renata także zażądała 
od niej klucza. 
O mało nie zabłądziła, fiakra znalazła jedynie dzięki żółtym oczom dwóch latarń. 
W owej epoce 
bulwar Malesherbes, dopiero co ukończony, był jeszcze wieczorem prawdziwym 
pustkowiem. 
Młoda kobieta wśliznęła się do pojazdu, bardzo przejęta, z sercem bijącym 
rozkosznie, jakby 
przyszła na schadzkę. Maksym z filozoficznym spokojem palił cygaro, na pół 
drzemiąc w kącie. 
Chciał je wyrzucić, ale mu nie pozwoliła, i gdy tak szukała w ciemności jego 
ręki, by ją 
powstrzymać, położyła mu dłoń wprost na twarzy, co ich oboje bardzo ubawiło.
– Mówię ci, że lubię zapach tytoniu – zawołała. – Zostaw cygaro... Zresztą 
dzisiejszy wieczór 
poświęcamy rozpuście... Jestem mężczyzną.
Bulwar nie był jeszcze oświetlony. Jechali w stronę kościoła Św. Magdaleny, a we 
fiakrze 
było tak czarno” że nie widzieli się nawzajem. Chwilami, gdy młody człowiek 
podnosił cygaro do 
ust, czerwony punkcik dziurawił gęstwę ciemności. Ten czerwony punkcik wzbudzał 
zainteresowanie Renaty. Maksym palił, na pół zalany falą czarnego atłasowego 
domina, 
wypełniającego wnętrze fiakra, zły i znudzony. Kaprys macochy wszedł mu w paradę: 
miał chętkę 
towarzyszyć do „Cafe Anglais” grupce damulek, pragnących tam właśnie rozpocząć i 
zakończyć 
bal u Blanki Mueller. Był naburmuszony; wyczuła ten jego zły humor w mroku.
– Czy coś ci dolega? – zapytała.
– Nie, zimno mi – odparł.
– Co ty powiesz, a ja cała płonę. Duszno mi... Okryj sobie kolana moją spódnicą.
– Och, mam już po uszy tych twoich spódnic – mruknął cierpko.
Rozśmieszony własnym powiedzonkiem ożywił się jednak zwolna. Renata opowiedziała 
mu, 
jak bała się w parku Monceau. Zwierzyła mu także swą zachciankę, by nocą 
przejechać się po 
parkowym jeziorku łódką, którą widywała ze swego okna, jak na mieliźnie osiadłą 
na jednej z alei. 
Orzekł, iż wpada w ton sielankowy. Fiakier toczył się bez przerwy, ciemności nie 
ustępowały, 
Renata i Maksym pochylali się ku sobie, by usłyszeć swe głosy w turkocie kół, 
muskali się 
przelotnym gestem, czuli ciepło oddechu, gdy przysunęli się zbyt blisko. W 
równych odstępach 
czasu cygaro Maksyma rozżarzało się mocniej, plamiło mrok czerwienią i – rzucało 
nikły, różowy 
blask na twarz Renaty. W tych przelotnych błyskach była tak śliczna, że uderzyło 
to Maksyma.
– Ho, ho – powiedział – bardzo dziś ładnie wyglądamy, mamusiu... Niech no się 
lepiej 
przyjrzę.
Przybliżył cygaro, zaciągnął się parę razy. Ciepłe, niby zdyszane światło objęło 
Renatę. 
Kapturek miała nieco zsunięty. Jej głowa, cała w drobnych loczkach, przystrojona 
zwykłą 
niebieską wstążką, ponad czarną, zapiętą pod samą szyję bluzą, przypominała 
głowę prawdziwego 
chłopaka. Wydało jej się to bardzo zabawne, że tak jest oglądana i podziwiana w 
blasku cygara. 
Przechylała się ku tyłowi z urywanym śmiechem, Maksym zaś dorzucił z komiczną 
powagą:
– Do licha! będę musiał na ciebie dobrze uważać, jeżeli mam cię całą i zdrową 
odwieźć 
z powrotem mojemu ojcu.
Tymczasem fiakier okrążył kościół Św. Magdaleny i wjechał na bulwary. Tam 
napełnił się 
tańczącymi światełkami, odblaskiem rozjarzonych witryn magazynów. Blanka Mueller 
mieszkała 
o dwa kroki dalej, w jednym z nowych domów zbudowanych na sztucznie podniesionym 
terenie 
ulicy Basse-du-Rempart. Przed bramą stało zaledwie kilka pojazdów. Była dopiero 
dziesiąta. 
Maksym chciał poczekać jeszcze z godzinkę, przejechać się po bulwarach, lecz 
Renata, której 
rozbudzona ciekawość zaostrzyła się, oświadczyła mu bez ogródek, że jeżeli nie 
będzie jej 
towarzyszył, pójdzie sama. Poszedł więc za nią i rad był zastając na górze 
więcej gości, niż 
przypuszczał. Młoda kobieta włożyła maseczkę. Wsparta na ramieniu Maksyma, 
któremu szeptem 
wydawała rozkazy, wykonywane posłusznie, myszkowała po wszystkich pokojach, 
unosiła rąbki 
portier, uważnie oglądała meble, gotowa była szperać w szufladach, gdyby nie lęk, 
iż ją ktoś 
zobaczy.
Niektóre zakamarki tego mieszkania, urządzonego bardzo bogato, pachniały 
cyganerią, nosiły 
piętno kabotyństwa. Tam to przede wszystkim różowe chrapki Renaty drżały i tam 
właśnie 
zmuszała swego towarzysza, by szedł wolno, gdyż nie chciała nic uronić z 
mijanych rzeczy i ich 
zapachu. Szczególnie długo zatrzymała się w toalecie Blanki Mueller; ta 
zostawiła ją szeroko 
otwartą, miała bowiem zwyczaj oddawać gościom do dyspozycji nawet własną alkowę, 
gdzie 
odsuwano łóżko, by poustawiać stoliki do kart. Jednak toaleta nie zadowoliła 
Renaty, wydała jej 
się pospolita, a nawet trochę brudna, na dywanie widać było wypalone ślady 
papierosów, a na 
obiciach z niebieskiego jedwabiu plamy po kremie i bryzgi mydła. Kiedy już 
dobrze obejrzała cały 
apartament, utrwaliła w pamięci najdrobniejsze szczegóły, by opisać je później w 
swoim kółku, 
zabrała się do ludzi. Mężczyzn znała; byli to w przeważającej części ci sami 
finansiści, ci sami 
politycy, ci sami młodzi viveurs, co zjawiali się u niej w każdy czwartek. 
Chwilami miała wrażenie, 
że jest we własnym salonie, gdy znalazła, się naprzeciw jakiejś grupki 
uśmiechniętych fraków, 
które poprzedniego dnia u niej z zupełnie tym samym uśmiechem zwracały się do 
markizy 
d’Espanet czy jasnowłosej pani Haffner. Kiedy spoglądała na kobiety, złudzenie 
nie ustępowało 
całkowicie. Laura d’Aurigny ubrana była na żółto jak Zuza Haffner, a Blanka 
Mueller miała, jak 
Adelina d’Espanet, białą suknię z dekoltem aż do połowy pleców. Wreszcie Maksym 
poprosił 
o zmiłowanie i Renata zgodziła się usiąść z mim na kozetce. Siedzieli przez 
chwilę, młody 
człowiek ziewał, a Renata wypytywała go o nazwiska pań, rozbierała je wzrokiem, 
obliczała, ile 
metrów koronki miały wokół spódnic. Widząc, że zatopiła się w tym poważnym 
studium, 
wymknął się wreszcie na znak dany mu ręką przez Laurę d’Aurigny. Ta rzuciła 
najpierw 
żartobliwą uwagę na temat towarzyszącej mu damy, a później kazała mu przysiąc, 
że koło 
pierwszej przyjdzie do „Cafe Anglais”.
– Twój ojciec też będzie z nami – wykrzyknęła w chwili, gdy wracał do Renaty.
Znalazła się ona wśród grupki kobiet śmiejących się bardzo głośno. Pan de Saffre 
korzystając 
z miejsca opróżnionego przez Maksyma przysunął się do niej i prawił jej 
komplementy godne 
dorożkarza. Później pan de Saffre i kobiety, całe to towarzystwo zaczęło 
krzyczeć, klepać się po 
udach, aż Renata ogłuszona, znudzona (teraz ona nie mogła powstrzymać ziewania), 
podniosła się 
mówiąc do swego towarzysza: – Chodźmy, to zbyt głupie!
Gdy wychodzili, zjawił się pan de Mussy. Wydał się uszczęśliwiony, iż spotyka 
Maksyma, i, 
nie zwracając uwagi na kobietę w maseczce, szepnął z tęskną miną:
– Ach, drogi przyjacielu, ja zginę przez nią! Wiem, że czuje się już lepiej, a 
mimo to nadal nie 
chce mnie przyjąć. Proszę, niech pan jej powie, że widział, jak miałem łzy w 
oczach.
– Może pan być spokojny, polecenie zostanie wykonane – odparł młody człowiek ze 
szczególnym uśmiechem.
A na schodach:. – No i jakże, mamusiu, nie rozczulił cię ten biedny chłopiec?
Wzruszyła ramionami bez słowa. Na ulicy, zanim wsiedli do czekającego na nich 
fiakra, 
zatrzymała się chwilę na chodniku i popatrzyła z wahaniem w stronę kościoła Św. 
Magdaleny 
i w stronę bulwaru des Italiens. Było dopiero wpół do dwunastej i na bulwarze 
panowało jeszcze 
wielkie ożywienie.
– No cóż, wracamy – szepnęła z żalem.
– Chyba że chcesz przejechać się trochę po bulwarach – odparł Maksym.
Zgodziła się. Uczta, jaką obiecywała sobie jej ciekawość, przybierała smętny 
obrót i Renata 
z ciężkim sercem myślała o powrocie – o jedno złudzenie uboższa, a za to z 
początkiem migreny. 
Przez długi czas wyobrażała sobie, że bal aktorek to musi być coś bardzo 
ciekawego.
Jak to bywa nieraz w ostatnich dniach października, wydawało się, że znów jest 
wiosna, noc 
miała jakąś majową łagodność, a chłodne dreszczyki wzmagały jeszcze unoszącą się 
w powietrzu 
wesołość. Renata wyglądała przez okienko i w milczeniu przypatrywała się ciżbie 
ludzkiej i nie 
kończącemu się szeregowi umykających kawiarń i restauracji. Zagubiona pośród 
nieuchwytnych 
pragnień, jakimi pulsują zadumy kobiece, spoważniała. Szeroki chodnik, zamiatany 
spódnicami 
ladacznic, ze szczególną poufałością dźwięczący pod butami mężczyzn, szary 
asfalt, po którym – 
wydawało jej się – mknęły galopem miłostki i uciechy, budził jej przycichłe 
żądze, sprawiał, iż 
zapomniała o idiotycznym balu aktorek, nęcona wizją przyjemności bardziej 
wyszukanych. 
W oknach gabinetu Brébanta na bieli firanek dostrzegała cienie kobiet. Maksym 
opowiedział jej 
bardzo ryzykowną historyjkę o pewnym zdradzonym mężu, który w ten właśnie sposób 
przyłapał 
na gorącym uczynku. cień żony z cieniem kochanka. Renata ledwo go słuchała. A on, 
rozbawiony, 
ujął jej ręce i przekomarzał się z nią przypominając jej tego biednego pana de 
Mussy.
Kiedy, wracając, znów przejeżdżali koło Brébanta, odezwała się nagle:
– Czy wiesz, że pan de Saffre zaprosił mnie dziś wieczór na kolację?
– Och, kiepsko byś się pożywiła!– – odparł ze śmiechem. – Saffre nie ma 
najmniejszej 
wyobraźni kulinarnej. Nie wyszedł jeszcze poza sałatkę z homarów.
– Wcale nie, mówił o ostrygach i kuropatwach na zimno... Ale zwracał się do mnie 
per ty i to 
mnie krępowało...
Zamilkła, raz jeszcze spojrzała na bulwar, a po chwili dorzuciła żałośnie:
– Najgorsze, że mnie się okropnie chce jeść.
– Co, chce ci się jeść? – wykrzyknął młody człowiek. – Ależ to bardzo proste, 
zjemy razem 
kolację, dobrze?
Powiedział to najspokojniej, ale ona odmówiła z początku, zapewniając, że 
Celestyna 
przygotowała jej coś do przegryzienia w domu. Ponieważ Maksym nie chciał jechać 
do „Cafe 
Anglais”, kazał zatrzymać na rogu ulicy Le Peletier, przed „Cafe Riche”; wysiadł 
nawet, ale że 
macocha wahała się jeszcze, rzekł:
– Jeżeli się boisz, że cię skompromituję, to powiedz... Siądę obok woźnicy i 
odstawię cię do 
małżonka.
Uśmiechnęła się i’ wysiadła z fiakra jak ptaszek, co boi się zamoczyć sobie 
łapki. Promieniała. 
Płyty chodnika parzyły jej stopy, budziły rozkoszny dreszcz lęku i uczucie, iż 
zaspokaja swój 
kaprys. Przez cały czas jazdy miała szaloną ochotę wyskoczyć na ulicę. Teraz 
przemierzała ją 
drobnym kroczkiem, cichaczem, jak gdyby obawa, iż ją ktoś zobaczy, zaostrzała 
przyjemność, 
jakiej doznawała. Jej eskapada przemieniała się w prawdziwą przygodę! Nie 
żałowała oczywiście, 
że odrzuciła brutalne zaproszenie pana de Saffre, ale byłaby wróciła do domu w 
fatalnym humorze, 
gdyby Maksymowi nie przyszło do głowy dać jej pokosztować owocu zakazanego. 
Młody 
człowiek szedł po schodach szybko, jak u siebie w domu. Stąpała za nim nieco 
zadyszana. 
W powietrzu unosił się lekki zapach ryb i dziczyzny, a chodnik, przymocowany do 
stopni 
mosiężnymi prętami, pachniał kurzem, co podwajało jeszcze jej emocję.
Kiedy dochodzili do antresoli, spotkali kelnera o wyglądzie pełnym godności. 
Przysunął się do 
ściany, by ich przepuścić.
– Karol nas obsłuży, prawda? – zwrócił się do niego Maksym. – Proszę o biały 
salonik.
Karol skłonił się, przeszedł parę stopni ku górze, otworzył drzwi jakiegoś 
gabinetu. Światło 
było przyćmione i Renata miała wrażenie, iż pogrąża się w półmrok zakątka 
podejrzanego, 
a czarującego.
Przez szeroko otwarte okno dobiegał nieustanny łoskot pojazdów, po suficie, w 
odblaskach 
padających z kawiarni na dole, przesuwały się spieszne cienie przechodniów. Ale 
kelner jednym 
ruchem palca podkręcił gaz. Cienie na suficie znikły, gabinet napełnił się 
ostrym światłem, które 
objęło też głowę Renaty. Kapturek miała odrzucony, loczki trochę w nieładzie, 
choć ujęte 
niebieską wstążką. Krępowały ją spojrzenia Karola; mrużył oczy, jakby chciał 
lepiej się jej 
przyjrzeć, przymykał powieki w sposób, który mówił wyraźnie: „Proszę, tej 
jeszcze nie znałem!”
– Go mam podać? – zapytał głośno. Maksym zwrócił się w stronę Renaty.
– Kolację pana de Saffré, co? – rzekł. – Ostrygi, kuropatwę... Widząc, że młody 
człowiek się 
uśmiecha, Karol uśmiechnął się
również, dyskretnie, i szepnął:
– Może to, co we środę, jeżeli pan sobie życzy?
– To, co we środę... – powtórzył Maksym. A później, jakby sobie przypomniał, 
dorzucił: – 
Dobrze, to obojętne, może być to, co we środę.
Kiedy kelner wyszedł, Renata włożyła binokle i z ciekawością zaczęła obchodzić 
salonik. Był 
on kwadratowy, biało-złoty, kokieteryjny jak buduar. Oprócz stołu i krzeseł był 
tam jeszcze rodzaj 
niskiej konsoli, gdzie stawiano naczynia sprzątnięte ze stołu, i szeroka kanapa, 
prawdziwe łoże, 
umieszczone między kominkiem a oknem. Zegar i dwa świeczniki w stylu Ludwika XVI 
zdobiły 
kominek z białego marmuru. Ale osobliwością gabinetu było lustro, piękne lustro, 
na którym 
diamenty tych pań pozostawiły nieprzeliczone ślady: nazwiska, daty, urywki 
wierszy, niezwykłe 
maksymy i zaskakujące wyznania. Renata rzutem oka wyłowiła stamtąd jakąś 
nieprzyzwoitość, 
tak się jej przynajmniej wydawało, nie miała jednak odwagi zaspokoić swej 
ciekawości. Spojrzała 
na kanapę, doznała nowego zakłopotania, i wreszcie, by dodać sobie kontenansu, 
zaczęła 
spoglądać na sufit i pięcioramienny świecznik z pozłacanego mosiądzu. Lecz 
zażenowanie, jakie 
odczuwała, było czymś rozkosznym. Niby to zapatrzona na gzyms, ze wzniesioną 
głową 
i binoklami w ręce, syciła się dwuznacznością wszystkiego, co ją otaczało: 
lustrem, jasnym 
i cynicznym, przed którego nieskazitelną taflą (sprośna bazgranina musnęła ją 
zaledwie) tylekroć 
poprawiano fałszywe loki; wyzywającej szerokości kanapą; stołem, dywanem nawet, 
pachnącym 
tak samo jak schody, wydzielającym nieokreśloną woń kurzu, przenikliwą i jakby 
rytualną.
Kiedy wreszcie musiała już spuścić oczy, zapytała Maksyma:
– Cóż to znaczy, kolacja jak we środę?
– Nic – odparł. – Jeden z moich przyjaciół założył się o kolację i przegrał 
zakład.
W każdym innym miejscu byłby jej powiedział bez wahania, że był we środę na 
kolacji 
z damulką spotkaną na bulwarze. Od drwili jednak gdy znaleźli się w gabinecie, 
instynktownie 
traktował Renatę jak kobietę, której należy się podobać, nie chciał więc 
dostarczać jej powodu do 
zazdrości. Nie nalegała zresztą; oparła się o parapet okna, a on stanął obok 
niej. Za nimi Karol 
wchodził i wychodził, słychać było brzęk naczyń stołowych i sreber.
Nie minęła jeszcze północ. W dole, na bulwarze, pomrukiwał Paryż – nie mógł 
jakoś rozstać 
się z upalnym dniem i zdecydować na spanie. Rzędy drzew niewyraźną linią 
wytyczały biel 
trotuarów i ruchomą czerń jezdni rozbrzmiewającą turkotem kół i przetykaną 
szybkim przelotem 
świateł. Po dwóch stronach tej smugi ciemności migotały tu i tam kioski z 
gazetami podobne do 
wielkich latarń weneckich, wysokich i dziwacznie pstrokatych, poustawianych w 
regularnych 
odstępach na jakąś kolosalną iluminację. Lecz o tej porze blask ich przyćmiewały 
rozjarzone 
wystawy. Ani jednej nie zasłoniły jeszcze okiennice, chodniki ciągnęły się bez 
jednej kreski cienia 
w ulewie promieni sypiących złocistym pyłem, w cieplej i pulsującej jasności 
dnia. Maksym 
pokazał Renacie błyszczące naprzeciw okna „Cafe Anglais”. Wysokie gałęzie drzew 
zasłaniały im 
nieco widok przeciwległych domów i chodnika.’ Wychylili się i spojrzeli na dół. 
Ruch tam 
panował nieustanny, mężczyźni spacerowali grupkami, ladacznice omdlałym gestem 
unosiły 
czasem wlokących. się za nimi spódnic i rzucały wokół spojrzenia znużone i 
uśmiechnięte. Pod 
oknem Renaty i Maksyma wysunięte na chodnik stoliki „Cafe Riche” obejmował 
słoneczny blask 
świeczników sięgający jezdni; w środku tego gorejącego paleniska najlepiej 
widzieli woskowe 
twarze i blade uśmiechy przechodniów. Przy okrągłych stolikach popijały kobiety 
w towarzystwie 
mężczyzn. Miały jaskrawe suknie i nisko upięte włosy; kołysały się na krzesłach 
i mówiły coś 
głośno, ale hałas nie pozwalał dosłyszeć ich słów. Renata zwróciła szczególną 
uwagę na jedną 
z nich, siedzącą samotnie, w jaskrawoniebieskiej toalecie przybranej białą 
gipiurą: przechylona do 
tyłu, z rękami na brzuchu, małymi łykami pociągała piwo, z wyrazem ociężałego, 
zrezygnowanego wyczekiwania. Inne przechodziły wolno i niknęły w tłumie, a 
Renata, w której 
wzbudzały one zainteresowanie, odprowadzała je wzrokiem z jednego krańca bulwaru 
na drugi, 
w zgiełkliwą i zagmatwaną głąb ulicy, czarne mrowisko, gdzie światła lamp 
iskrzyły się już tylko 
jak gwiazdy. I wciąż mijał ten sam korowód, nieustannie, z męczącą regularnością, 
mieszanina 
dziwaczna i wciąż ta sama pośród krzykliwych kolorów, wyrw ciemności, w 
nierealnym zamęcie 
tysiąca roztańczonych blasków, potokiem tryskających ze sklepów, barwiących 
szyby wystaw 
i kiosków płomienną arabeską kresek, liter, rysunków pełgających po ścianach, 
przetykających 
mrok gwiazdami, mknących jezdnią bez chwili przerwy. Ogłuszający hałas, jaki 
stamtąd dochodził, 
miał jakiś podźwięk przeciągły, monotonny, jak melodia katarynki towa rzysząca 
odwiecznej 
procesji mechanicznych laleczek. W pewnej chwili Renacie wydało się, iż zdarzył 
się jakiś 
wypadek. Na lewo, nieco powyżej pasażu Opery, kłębił się tłum łudzi. Kiedy 
jednak włożyła 
binokle, poznała, że jest to stacja omnibusów; ludzie stojący na chodniku, a 
było ich wielu, czekali, 
tłoczyli się, gdy tylko jakiś nadjeżdżał. Słyszała donośny głos kontrolera 
wywołującego numery 
miejsc, a później krystaliczne pobrzękiwanie maszynki do stemplowania biletów. 
Zatrzymała 
wzrok na ogłoszeniach pokrywających jakiś kiosk, jaskrawych jak obrazki z 
„Epinal”; w zielonym 
i żółtym obramowaniu wykrzywiała się chichotem morda diabelska o nastroszonych 
włosach. 
Była to reklama kapelusznika. Renata nie zrozumiała jej. Co pięć minut 
przejeżdżał omnibus 
z Batignolles. Jego żółte pudło z czerwonymi latarniami skręcało w ulicę Le 
Peletier, a dom trząsł 
się od łoskotu. Dostrzegała ludzi siedzących na imperialu, zmęczone twarze, 
które podnosiły się 
i spoglądały na nich, na nią i na Maksyma, łapczywym wzrokiem głodomorów 
podglądających 
przez dziurkę od klucza.
– Ach! – powiedziała – park Monceau śpi spokojnie o tej porze.
Były to jedyne, słowa, jakie wyrzekła. Stali przy oknie blisko dwadzieścia minut 
w milczeniu, 
sącząc trunek dźwięków i świateł. Kiedy stół był już nakryty, usiedli, a 
ponieważ obecność kelnera 
zdawała się krępować Renatę, Maksym odprawił go.
– Proszę nas zostawić... Po deser zadzwonię.
Renata miała błyszczące oczy i wypieki, wyglądała jak zdyszana od biegu. 
Rzekłbyś, iż 
nasiąkła gwarem i ożywieniem ulicy. Nie zgodziła się, by jej towarzysz zamknął 
okno.
– To przecież orkiestra – powiedziała, gdy skarżył się na hałas. – Zabawna 
muzyka, nie 
uważasz? Doskonały akompaniament do naszych ostryg i kuropatwy.
Jej trzydzieści lat młodniało od tej eskapady. Miała leciutką gorączkę, ruchy 
ożywione – ten 
gabinet, to sam na sam z młodym człowiekiem pośród hałaśliwych odgłosów ulicy 
podniecały ją, 
sprawiały, iż upodabniała się do ladacznicy. Energicznie zabrała się do ostryg. 
Maksym nie był 
głodny i z uśmiechem przypatrywał się, jak zajada.
– Do licha! – mruknął – niezły byłby z ciebie kompan do bibki.
Przerwała, zła, że je tak szybko.
– Myślisz, że jestem zgłodniała, co? Cóż chcesz, godzina spędzona na tym 
idiotycznym balu 
zaostrzyła mi apetyt... Ach, mój drogi, jakże ci współczuję, że obracasz się w 
tym świecie!
– Wiesz dobrze – odparł – że obiecałem ci rzucić Sylwię i Laurę d’Aurigny tego 
samego dnia, 
kiedy twoje przyjaciółki zgodzą się pójść ze mną na kolację.
– Przypuszczam! – rzekła z gestem dumy. – Sam chyba przyznasz, że daleko tym 
paniom do 
nas... Gdyby któraś z nas zanudzała kochanka, tak jak ta twoja Sylwia i Laura 
d’Aurigny muszą 
was zanudzać, biedaczka nie utrzymałaby go nawet i przez tydzień... Ale ty nigdy 
nie chcesz mnie 
słuchać. Spróbuj któregoś dnia. Żeby nie wołać kelnera, Maksym wstał, zebrał 
skorupki ostryg 
i podał kuropatwę postawioną na konsoli. Stół nakryty był wytwórnie, jak 
przystało na wielką 
restaurację. Nad adamaszkowym obrusem unosiło się rozkoszne tchnienie rozpusty i 
delikatne 
dłonie Renaty drżały z ukontentowania dotykając widelca, noża, talerza i 
kieliszka. Ona, która 
zazwyczaj pijała wodę ledwo zabarwioną winem, piła teraz białe wino bez odrobiny 
wody. 
Maksym, z serwetką pod pachą, usługiwał jej z komiczną gorliwością.
– Co też ten pan de Saffre mógł ci takiego powiedzieć – podjął – że tak cię 
rozzłościł? Czy 
stwierdził, że brzydko wyglądasz?
– Och, to wstrętny człowiek – odrzekła. – Nigdy nie przypuszczałam, by mężczyzna 
tak 
dystyngowany, tak uprzejmy u mnie, mógł używać podobnych wyrażeń. Ale mu 
wybaczam. To te 
panie tak mnie rozdrażniły. Istne przekupki. Jedna z nich skarżyła się, że ma 
wrzodziankę na 
biodrze, i niewiele brakowało, żeby podniosła spódnicę i pokazała wszystkim tę 
swoją 
dolegliwość.
Maksym zaśmiewał się w głos.
– Nie, doprawdy – ciągnęła Renata coraz bardziej się ożywiając – nie rozumiem 
was, one są 
niechlujne i głupie... I pomyśleć, że ilekroć szedłeś do Sylwii, wyobrażałam 
sobie Bóg wie jakie 
cuda, antyczne uczty, takie, jak to się widuje na obrazach: głowy uwieńczone 
różami, złote wazy, 
wymyślne rozkosze... Ach, tak, rzeczywiście! Pokazałeś mi brudną toaletę i 
kobiety klnące jak 
woźnice. Stanowczo nie opłaca się grzeszyć.
Chciał zaprotestować, ale nakazała mu milczenie i końcem palców trzymając kostkę 
kuropatwy dorzuciła ciszej:
– Grzech, mój drogi, to powinno być coś niezwykłego... Zapewniam cię, że ja, 
uczciwa kobieta, 
kiedy się nudzę i pozwalam sobie na ten występek, jakim są marzenia o tym, co 
niemożliwe, 
wynajduję rzeczy o wiele ładniejsze niż te Blanki Mueller.
I zakonkludowała z powagą tym oto zdaniem głębokim przez swój naiwny cynizm:
– To kwestia wychowania, rozumiesz?
Delikatnie odłożyła ogryzioną kostkę na talerz. Żadna żywsza nuta nie wybijała 
się ponad 
nieustający łoskot pojazdów. Renata musiała podnieść głos, żeby Maksym ją 
usłyszał. Wypieki 
miała coraz silniejsze. Na konsoli stały jeszcze trufle, jakieś słodkie danie i 
szparagi, rarytas w tej 
porze roku. Podał wszystko, żeby już nie wstawać, a ponieważ stół był nieco za 
ciasny, srebrne 
wiaderko z lodem i butelką szampana postawił na podłodze między sobą a Renatą. 
Jej apetyt 
i jemu zaczął się udzielać. Skosztowali każdego dania, opróżnili butelkę 
szampana i jak dwaj 
przyjaciele folgujący sobie po wypitce, oparci łokciami o stół, wdali się w 
śliskie rozważania, 
z nagła wybuchając przy tym śmiechem. Hałas na bulwarze przycichał, lecz Renacie 
wydawało się, 
iż – przeciwnie – – wzmaga się jeszcze, i. wszystkie te koła toczyły się 
chwilami w jej własnej 
głowie.
Kiedy Maksym powiedział, że zadzwoni po deser, Renata wstała, strząsnęła okruchy 
ze swej 
długiej, atłasowej bluzy i rzekła:
– I owszem... A wiesz, możesz zapalić cygara.
Była trochę zamroczona. Podeszła do okna, zwabiona jakimś szczególnym odgłosem, 
którego 
nie potrafiła sobie wytłumaczyć. Zamykano sklepy.
– Ot i rozchodzi się orkiestra – rzekła zwracając się do Maksyma.
I znów się wychyliła. Pośrodku, na jezdni, fiakry i omnibusy nadal krzyżowały 
kolorowe 
spojrzenia, rzadsze teraz i szybsze. Lecz po bokach, wzdłuż chodników potworzyły 
się przed 
zamkniętymi sklepami wyrwy ciemności. Tylko od rozjarzonych kawiarń padały 
jeszcze na asfalt 
płaty światła. Od ulicy Drouot do ulicy Heldera ciągnął się przed jej oczyma 
długi rząd 
prostokątów białych i czarnych, nieliczni już przechodnie to ukazywali się, to 
niknęli nagle, co 
sprawiało wrażenie dziwaczne. Szczególnie ladacznice, w swych długich sukniach, 
na przemian 
objęte jaskrawym blaskiem lub zatopione w mroku, nabierały wyglądu zjaw, 
bezkrwistych 
marionetek poruszających się na scenie. Renata zabawiała się chwilę tym 
spektaklem. Światła 
lamp gazowych gasły; pstrokate kioski coraz ostrzejszymi plamami odbijały od 
ciemności. 
Niekiedy przepłynął jeszcze żywszy strumień ludzki, widzowie z jakiegoś teatru. 
Lecz zaraz za 
nimi otwierała,się pustka i pod oknem przesuwały się tylko grupki dwóch, trzech 
mężczyzn. 
Podchodziły do nich kobiety, zatrzymywano się, rozpoczynały się targi. W 
przycichłej ulicy 
niektóre słowa dochodziły aż do Renaty. Wreszcie, najczęściej, kobieta 
odchodziła pod rękę 
z którymś z mężczyzn. Inne ladacznice wędrowały od kawiarni do kawiarni, krążyły 
między 
stolikami, zbierały zostawiony cukier, żartowały z kelnerami i spoglądały 
uparcie, wzrokiem, 
który zapraszał i pytał, na ostatnich zapóźnionych gości. Renata odprowadziła 
oczami pusty 
niemal imperial omnibusu z Batignolles i nagle dostrzegła na chodniku kobietę w 
niebieskiej sukni 
z białą gipiurą: stała wyprostowana i rozglądała się na wszystkie strony, 
wyczekując.
Kiedy Maksym podszedł do Renaty pochłoniętej widokiem ulicy, uśmiechnął się na 
widok 
jednego z uchylonych okien „Cafe Anglais”; myśl, że je tam kolację jego ojciec, 
wydawała mu się 
komiczna. Lecz tego wieczoru jakaś szczególna wstydliwość coraz to powściągała 
właściwe mu 
swobodne żarty. Renata z żalem oderwała się od parapetu. Jakieś oszołomienie, 
coś 
rozmarzającego płynęło z niewyraźnej głębi bulwaru. Milknący turkot pojazdów, 
przygasające 
blaski wzywały pieszczotliwie do snu i do rozkoszy. Grupki ludzi w mroku, ich 
szepty 
upodabniały ulicę do korytarza jakiejś wielkiej oberży, w godzinie kiedy 
podróżni udają się do 
swych przygodnych łóżek. Światła i odgłosy zamierały, miasto usypiało, jego 
dachy muskał 
podmuch czułości.
Gdy Renata się odwróciła, musiała zmrużyć oczy w blasku świecznika. Była teraz 
trochę blada 
i kąciki jej ust drgały. Karol podawał deser, wchodził i wychodził, otwierał i 
zamykał drzwi, 
powoli, z flegmą człowieka comme il faut.
– Ależ ja nie jestem już głodna! – wykrzyknęła. – Proszę zabrać wszystkie te 
talerze i podać 
nam kawę.
Kelner, przyzwyczajony do kaprysów klientek, sprzątnął deser i nalał kawę. 
Wypełniał 
gabinet ważnością swej osoby.
– Wyrzuć go, proszę cię – powiedziała do Maksyma młoda kobieta, której mdło się 
robiło na 
ten widok.
Maksym odprawił kelnera, ten jednak powrócił za chwilę raz jeszcze, by z 
dyskretną miną 
zasunąć story w oknie. Kiedy się wreszcie wyniósł, młody człowiek, także już 
zniecierpliwiony, 
podniósł się i rzekł kierując się ku drzwiom:
– Poczekaj, mam sposób, żeby nas zostawił w spokoju. I zasunął zasuwkę.
– Świetnie – odparła Renata. – Teraz przynajmniej naprawdę jesteśmy u siebie.
I znów potoczyły się zwierzenia, pogawędka dwojga przyjaciół. Maksym zapalił 
cygaro. 
Renata drobnymi łyczkami popijała kawę, pozwoliła sobie nawet na kieliszek 
chartreuse. Pokój 
wypełniał się niebieskawym dymem, robiło się w nim coraz cieplej. Renata oparła 
łokcie na stole, 
brodę ujęła w dłonie. Ten lekki ucisk zmienił rysy jej twarzy: usta się 
zmniejszyły, policzki uniosły 
nieco ku górze, oczy wydłużyły i błyszczały jeszcze silniej. Była urocza pod 
grzywą złotych 
loczków opadających aż ku brwiom. Maksym spoglądał na nią poprzez dym cygara. 
Wydawała mu 
się oryginalna. Chwilami nie był już pewien jej płci: zmarszczki na czole, 
wysunięte ku przodowi 
zadąsane wargi, niepewny wyraz krótkowidza, wszystko to upodabniało ją do 
mężczyzny, tym 
bardziej iż długa bluza z czarnego atłasu zapięta była tak wysoko, że ledwo 
dozwalała dojrzeć pod 
brodą skrawek szyi białej i pulchnej. Renata uśmiechem przyzwalała na te 
oględziny, 
znieruchomiała, gdzieś zapatrzona, przymilkła.
Lecz nagle ocknęła się i podeszła do lustra, ku któremu od pewnej chwili 
wędrowały jej błędne 
spojrzenia. Wspięła się na palce, oparła ręce na kominku, by móc odczytać te 
podpisy i swawolne 
słówka, co tak gorszyły ją przed kolacją. Sylabizowała z pewnym trudem, śmiała 
się i nie ustawała 
w czytaniu, jak uczniak, obracający pod ławką stronice Pirona.
– „Ernest i Klara” – powiedziała – a pod spodem serce podobne do lejka... O, 
tutaj jest coś 
lepszego: „Lubię mężczyzn, bo lubię głuptasów.” Podpisane: „Laura”. Słuchaj no, 
Maksym, czy to 
ta d’Aurigny to napisała?... A tu znów herb jednej z tych. pań chyba: kura z 
wielką fajką 
w dziobie... I pełno imion, cały kalendarz: Wiktor, Amelia, Aleksander, Edward, 
Małgorzata, 
Paquita, Ludwika, Renata... Proszę, którejś było na imię tak jak mnie...
Maksym widział w lustrze jej twarz rozpłomienioną. Coraz bardziej wspinała się 
na palce i jej 
domino coraz wyraźniej obrysowywało linię talii i bioder. Młody człowiek 
spoglądał na atłas 
opinający się jak koszula. Wstał i odrzucił cygaro. Czuł się nieswój, 
niespokojny. Brakowało mu 
czegoś, do czego przywykł.
– O, proszę, twoje imię, Maksym – wykrzyknęła Renata. – Posłuchaj. Kocham...
Lecz on usiadł w rogu kanapy, niemal u stóp Renaty. Szybkim ruchem udało mu się 
ująć jej 
dłonie; odwrócił ją od lustra i powiedział dziwnym tonem:
– Proszę cię, nie czytaj tego. Szarpnęła się z nerwowym śmiechem.
– Ale dlaczego? Czyż nie jestem twoją powiernicą? Lecz on nalegał zduszonym 
głosem:
– Nie, nie, nie dzisiaj.
Trzymał jej dłonie, choć usiłowała je oswobodzić. Spoglądali na, siebie oczami, 
jakich nie 
znali dotąd, uśmiechali się z przymusem i odrobiną wstydu. Renata osunęła się na 
kolana przy 
końcu kanapy. Mocowali się nadal, choć młoda kobieta nie wyrywała się już do 
lustra, choć widać 
było, że ulega. Kiedy Maksym objął ją wpół, rzekła śmiejąc się z zakłopotaniem, 
coraz ciszej:
– Zostaw... To boli.
Był to jedyny szept jej warg. W wielkiej ciszy gabinetu, gdzie gaz zdawał się 
płonąć żywszym 
płomieniem, poczuła, jak podłoga drży, i usłyszała turkot omnibusu z Batignolles 
skręcającego 
pewno na bulwar. I wszystko zostało powiedziane. Gdy znów siedzieli obok siebie 
na kanapie, 
oboje zmieszani i nieswoi, Maksym wyjąkał:
– Cóż, to musiało stać się prędzej czy później. Milczała. Wpatrywała się, 
zmiażdżona, w deseń 
dywanu.
– Czy myślałaś o tym? – ciągnął Maksym jąkając się coraz bardziej. – Bo ja 
wcale... 
Powinienem był mieć się na baczności i nie prowadzić cię do gabinetu...
Lecz ona odrzekła głębokim głosem, jak gdyby ten ostateczny upadek obudził w 
niej całą 
mieszczańską uczciwość rodziny Beraud Du Châtel:
– To, co zrobiliśmy, jest haniebne.
Twarz miała zestarzałą i poważną. Otrzeźwiała.
Było jej duszno. Podeszła do okna, rozsunęła firanki, oparła się o parapet. 
Orkiestra milczała; 
grzech dokonał się przy ostatnim już bzykaniu basów i odległym śpiewie skrzypiec, 
stłumionej 
muzyce bulwaru pogrążonego we śnie o miłości. Jezdnia, trotuary biegły dokądś, 
ciągnęły się 
pośród szarej samotności. Wydawało się, iż wszystkie te hałaśliwe koła fiakrów 
odjechały, 
unosząc ze sobą światła i ludzi. „Cafe Riche” była zamknięta, ani jedna smuga 
światła nie 
przedostawała się spoza okiennic. Po drugiej stronie ulicy tylko migotanie lamp, 
zwłaszcza 
w jednym, uchylonym oknie, skąd dochodziły nikłe śmiechy, rozjaśniało fasadę 
„Cafe Anglais”. 
Wzdłuż całej tej wstęgi ciemności, od załomu ulicy Drouot aż po przeciwległy 
kraniec, tak daleko, 
jak tylko sięgała spojrzeniem, widziała jedynie symetryczne plamy kiosków, co 
zabarwiały noc 
czerwienią i zielenią, lecz jej nie rozświetlały, podobne do umieszczonych z 
dala od siebie 
nocnych lampek w jakimś olbrzymim dormitorium. Podniosła głowę. Wysokie gałęzie 
drzew 
odcinały się na jasnym niebie, a nieregularna linia dachów, spiętrzonych 
miejscami niby skaliste 
wybrzeże, gubiła się gdzieś w błękitnawym morzu. Lecz to pasmo nieba zasmucało 
Renatę jeszcze 
bardziej i tylko mroki bulwaru przynosiły jej pocieszenie. Gwar i zepsucie, 
jakimi uchodzący 
wieczór powlekł opustoszałą ulicę, były usprawiedliwieniem. Miała uczucie, iż od 
stygnącego 
chodnika bije ku niej żar wszystkich tych kroków mężczyzn i kobiet, którzy tędy 
przeszli. 
Bezwstyd, jaki się tu panoszył, pożądania jednej chwili, propozycje czynione 
szeptem, uciechy 
jednej nocy płatne z góry zawisły teraz ciężkim oparem w rannym powietrzu. 
Pochylona nad 
ciemnością Renata wdychała to rozedrgane milczenie, tę woń alkowy, niby zachętę 
i upewnienie, 
że miasto łączy się z nią w sromocie, że na nią pozwala. Kiedy jej oczy 
przywykły do mroku, 
dostrzegła kobietę w niebieskiej sukni przybranej gipiurą – stała na tym samym 
miejscu, samotna 
w poszarzałej pustce, wyczekująca.
Odwróciwszy się od okna młoda kobieta dostrzegła Karola, jak rozglądał się 
naokoło, węszył. 
Wreszcie wytropił niebieską wstążkę, pogniecioną, rzuconą w rogu kanapy. Podał 
ją skwapliwie, 
uprzejmy jak zawsze. Wówczas Renata odczuła całą swą hańbę. Niewprawnymi rękami 
usiłowała 
zawiązać wstążkę przed lustrem, lecz węzeł się rozplótł, a loczki na skroniach 
przypłaszczyły. Nie 
mogła zawiązać kokardy. Karol przyszedł jej z pomocą i zapytał, jak gdyby 
chodziło o rzecz 
najzupełniej zwykłą, wodę do płukania ust lub wykałaczkę:
– Czy mam podać grzebień?...
– Nie, nie, nie trzeba – przerwał Maksym rzucając kelnerowi zniecierpliwione 
spojrzenie. – 
Proszę sprowadzić nam jakiś pojazd.
Renata nasunęła po prostu kapturek. Kiedy odchodziła od lustra, wspięła się 
jeszcze leciutko 
na palce, by odnaleźć słowa, których uścisk Maksyma nie pozwolił jej przeczytać. 
Wypisane 
wielkimi, wstrętnymi literami biegnącymi ku górze, widniało tam wyznanie Sylwii: 
„Kocham 
Maksyma.” Renata zacięła wargi i głębiej nasunęła kapturek.
We fiakrze poczuli nieznośne skrępowanie. Siedzieli jak w drodze z parku Monceau, 
jedno 
naprzeciw drugiego. Nie znajdowali żadnych słów. Fiakier pełen był gęstego mroku 
i cygaro 
Maksyma nie potrafiło przebić go czerwonym punktem, odbłyskiem żaru. Młody 
człowiek, znów 
zatopiony w spódnicach, „których miał powyżej uszu”, męczył się w tych 
ciemnościach, w tej 
ciszy, w obecności tej milczącej kobiety. Wyobrażał sobie jej oczy szeroka 
otwarte pośród nocy. 
Żeby nie wydać się zbyt niemądrym, poszukał dłoni Renaty i gdy trzymał ją już w 
swojej, doznał 
ulgi, sytuacja wydała mu się do zniesienia. Ta dłoń poddawała się miękko i w 
zadumie.
Fiakier przejeżdżał przez plac Św. Magdaleny. Renata rozmyślała o tym, że nie 
jest winna. Nie 
chciała dopuścić się kazirodztwa. Im głębiej wstępowała w siebie, tym wyraźniej 
czuła, iż była bez 
winy – w pierwszych godzinach swej eskapady, wychodząc potajemnie z parku 
Monceau, 
u Blanki Mueller, na bulwarze, w gabinecie nawet. Dlaczegóż więc osunęła się na 
kolana przy 
brzegu kanapy? Sama już nie wiedziała. Z wszelką pewnością ani przez sekundę nie 
pomyślała 
o tym, co się miało stać. Byłaby oparła się z gniewem. Ale to były żarty, bawiła 
się, nic więcej. 
W turkocie fiakra odnajdowała teraz na nowo ogłuszającą muzykę bulwaru, nie 
kończącą się 
wędrówkę kobiet i mężczyzn, a przed jej zmęczonymi oczyma płonęły ogniste smugi.
Maksym w swoim kąciku również popadł w niemiłe rozważania. Był zły na to, co się 
stało. 
Miał pretensję do atłasowego domina. Widział to kto, żeby jakaś kobieta tak się 
ubierała? Zasłoniła 
nawet szyję! Wziął ją za chłopca, zabawiał się z nią i to nie jego wina, jeśli 
zabawa przestała być 
zabawą. Na pewno nie byłby jej dotknął nawet końcem palca, gdyby odkryła choć 
skrawek 
ramienia. Przypomniałby sobie, że jest żoną ojca. Wreszcie, ponieważ nie lubił 
niemiłych refleksji, 
rozgrzeszył się. Ostatecznie – trudno! Postara się, by się to już nie powtórzyło. 
Cóż za głupota!
Fiakier zatrzymał się i Maksym wysiadł pierwszy, żeby pomóc Renacie. Lecz przy 
furtce 
wiodącej do parku nie ośmielił się jej pocałować. Podali sobie ręce jak 
zazwyczaj. Renata była już 
po drugiej stronie ogrodzenia, kiedy, żeby coś powiedzieć, zapytała, zdradzając 
mimo woli 
uporczywą, choć niejasną myśl, jaka tłukła się jej po głowie od chwili wyjścia z 
restauracji:
– A co to było ten grzebień, o którym mówił kelner?
– Ten grzebień? – powtórzył Maksym zakłopotany. – Nie wiem...
Renata nagle zrozumiała. Grzebień należał zapewne do kompletnego wyposażenia 
gabinetu, 
tak samo jak firanki, zasuwka i kanapa. Nie czekając na wyjaśnienie, którego 
wciąż nie było, 
zanurzyła się w ciemności parku Monceau. Przyśpieszała kroku, wydawało jej się, 
że widzi za 
sobą szylkretowe zęby oplątane włosami blond i ciemnymi, włosami Laury d’Aurigny 
i Sylwii. 
Miała wysoką gorączkę. Celestyna musiała położyć ją do łóżka i czuwać przy niej 
aż do rana. 
Tymczasem na bulwarze Malesherbes Maksym zastanawiał się przez chwilę, czy ma 
przyłączyć 
się do wesołej paczki w „Cafe Anglais”; wreszcie, przeświadczony, iż wymierza 
sobie karę, 
postanowił, że pójdzie spać.
Następnego dnia Renata obudziła się późno, po śnie ciężkim i bez marzeń. Kazała 
rozpalić 
suty ogień i oznajmiła, że spędzi cały dzień u siebie. Było to jej schronienie w 
złych godzinach. 
Koło południa, widząc, że nie schodzi na śniadanie, mąż polecił zapytać, czy 
mógłby porozmawiać 
z nią chwilę. Zaniepokojona troszkę, dała już odpowiedź odmowną, gdy wtem 
zmieniła zdanie. 
Poprzedniego dnia przekazała Saccardowi rachunek od Wormsa na sto trzydzieści 
sześć tysięcy 
franków. Suma nie była niska i Saccard przez galanterię chciał zapewne osobiście 
wręczyć jej 
pokwitowanie.
Przypomniała sobie swoje wczorajsze loczki. Machinalnie spojrzała do lusterka; 
Celestyna 
zaplotła jej włosy w grube warkocze. Renata zwinęła się w kłębuszek przy ogniu, 
wtuliła 
w koronki peniuaru. Saccard, którego sypialnia znajdowała się również na 
pierwszym piętrze, 
tworząc pendant do pokoju żony, przyszedł w samym pantoflach – na prawach męża. 
Zjawiał się 
w apartamentach Renaty nie częściej niż raz na miesiąc i to zawsze w jakichś 
sprawach finansowej, 
delikatnej natury. Tego przedpołudnia oczy miał zaczerwienione, a twarz bladą, 
jak człowiek, 
który nie spał w nocy. Z wyszukaną uprzejmością ucałował dłoń żony.
– Jakaś niedyspozycja, droga przyjaciółko? – zapytał siadając z drugiej strony 
kominka. – 
Pewnie trochę migreny, co?... Wybacz mi, proszę, że przyszedłem zawracać ci 
głowę interesami, 
ale rzecz przedstawia się dosyć poważnie...
I z kieszeni szlafroka wyciągnął rachunek Wormsa; Renata poznała połyskliwy 
papier.
– Znalazłem wczoraj ten rachunek na moim biurku – ciągnął Saccard. – Jest mi 
niewymownie 
przykro, ale absolutnie nie mogę uregulować go w tej chwili.
Kątem oka śledził, jakie wrażenie wywrą jego słowa. Renata wydała się głęboko 
zdumiona.
– Wiesz dobrze – podjął z uśmiechem – że nie mam zwyczaju rozpatrywać zbyt 
skrupulatnie 
twoich wydatków, co nie przeszkadza, że niektóre pozycje tego rachunku nieco 
mnie zaskoczyły. 
I tak na przykład widzę tu na drugiej stronie: „Suknia balowa: materiał 70 
franków, fason 600 
franków, pożyczka 5000 franków, woda toaletowa doktora Pierre 6 franków.” No, 
jak na materiał 
za siedemdziesiąt franków, to sumka zaokrągliła się nieźle... Ale ty wiesz, że 
pełen jestem 
zrozumienia dla wszelkich słabostek. Rachunek wynosi sto trzydzieści sześć 
tysięcy franków. 
Twoje postępowanie było niemal że rozsądne, to znaczy, powiedzmy, względnie 
rozsądne... Ale, 
niestety, powtarzam: w tej chwili nie mogę zapłacić. Mam pewne trudności.
Wyciągnęła rękę gestem powstrzymywanej złości: – Dobrze – odparła sucho – oddaj 
mi 
rachunek. Pomyślę, jak mam to załatwić.
– Widzę, że mi nie wierzysz – szepnął Saccard, jak triumfem delektując się 
powątpiewaniem 
żony o jego kłopotach pieniężnych. – Nie twierdzę, żeby pozycja moja była 
zagrożona, ale interesy 
układają się w tej chwili dosyć niespokojnie... Chociaż zabieram ci w ten sposób 
czas, pozwól 
jednak, że wyjaśnię ci naszą sytuację. Powierzyłaś mi swój posag i masz prawo do 
całkowitej 
szczerości z mojej strony.
Położył rachunek na kominku, ujął szczypce i zaczął poruszać głownie w palenisku. 
Ta mania 
grzebania w popiele było to u niego wyrachowanie, które z czasem przeszło w 
nawyk. Kiedy 
przychodziło mu powiedzieć jakąś cyfrę, jakieś niewygodne zdanie, burzył płonący 
stos, a później 
naprawiał to pracowicie, przysuwał do siebie polana, gromadził jedne na drugich 
drobniejsze 
szczapki. Kiedy indziej znów znikał niemal w głębi kominka w poszukiwaniu 
jakiegoś płonącego 
drewka. Jego głos nabierał tonów głuchych, rozmówca niecierpliwił się, a w końcu 
sam zaczynał 
się interesować tymi uczonymi konstrukcjami ze zwęglonego drzewa, przestawał 
słuchać i na ogół 
wychodził pokonany i kontent. Nawet będąc w cudzym mieszkaniu Saccard 
despotycznie brał 
w posiadanie szczypce. Latem bawił się jakimś piórem, nożem do papieru, 
scyzorykiem.
– Raz jeszcze, moja droga – rzekł, silnym ruchem roztrącając głownie – 
przepraszam cię, że 
zagłębiam się w te szczegóły... Zawsze skrupulatnie wypłacałem ci rentę z 
funduszów, jakie 
złożyłaś w moje ręce. Mogę nawet powiedzieć – niech cię to nie zaboli – iż 
traktowałem ją jedynie 
jako twoje kieszonkowe, płaciłem rachunki i nigdy nie upominałem się o równy 
udział 
w pokrywaniu kosztów prowadzenia domu.
Zamilkł. Renata cierpiała, patrzyła, jak wygrzebuje głęboką jamę w popiele, by 
zanurzyć tam 
koniec polana. A on musiał teraz uczynić delikatne wyznanie.
– Trzeba było, rozumiesz to sama, aby twoje kapitały przynosiły znaczny procent. 
Znajdują się 
w dobrych rękach, możesz być spokojna... Co do sumy, jaką dały twoje dobra w 
Sologne, to 
częściowo poszła ona na kupno tego pałacyku, resztę zaś umieściłem w doskonałym 
przedsięwzięciu: Towarzystwie Portów Marokańskich... Nie będziemy się razem 
męczyć nad 
rachunkami, prawda? Chciałem ci jednak dowieść, że biedni mężowie bywają czasem 
mocno 
niedoceniani.
Jakaś ważna przyczyna skłaniała go widać, by kłamał mniej niż zazwyczaj. W 
rzeczywistości 
posag Renaty nie istniał już od dawna. W kasie Saccarda zamienił się w wartości 
fikcyjne. 
I chociaż Saccard wypłacał odeń żonie po dwieście i trzysta procent, to jednak 
nie mógłby był 
przedstawić ani strzępka jakichś papierów wartościowych, żadnego namacalnego 
dowodu 
istnienia pierwotnego kapitału. Jak się do tego zresztą częściowo przyznawał, 
pięćset tysięcy 
franków, uzyskane za dobra w Sologne, poszło jako zadatek przy kupnie i 
urządzaniu pałacyku, co 
w sumie kosztowało blisko dwa miliony. Firmie tapicerskiej i przedsiębiorcy 
winien był jeszcze 
milion.
– Nie żądam od ciebie niczego – powiedziała wreszcie Renata – wiem, że jestem u 
ciebie 
bardzo zadłużona. – Och, droga moja! – wykrzyknął i ujął dłoń żony nie 
wypuszczając szczypiec – 
co za brzydkie myśli!... W dwóch słowach sprawy przedstawiają się tak: nie 
powiodło mi się na 
giełdzie, Toutin-Laroche narobił głupstw, Mignon i Charrier to bałwany, i ja 
muszę pić piwo, 
którego nawarzą. I dlatego nie mogę zapłacić twojego rachunku. Wybaczysz mi, 
prawda?
Wydawało się rzeczywiście poruszony. Wsunął szczypce między głownie, trysnęły 
snopy 
iskier. Renata przypomniała sobie, iż od jakiegoś czasu wyglądał na 
zaniepokojonego. Ale 
zadziwiająca prawda nie była dla niej dostępna. Każdy dzień był teraz dla 
Saccarda karkołomną 
sztuczką. Mieszkał w pałacu, który (kosztował dwa miliony, żył na stopie 
książęcej, 
a niejednokrotnie nie miał rano w kasie tysiąca franków. Nie ograniczał jednak 
swych wydatków. 
Żył długami, pośród tłumu wierzycieli, z dnia na dzień połykających skandaliczne 
zyski, jakie 
ciągnął z pewnych swych przedsięwzięć. W tym samym czasie towarzystwa i spółki, 
których był 
członkiem, rozpadały się – pod nogami Saccarda otwierały się wyrwy coraz głębsze. 
Przeskakiwał 
te dziury, gdyż nie mógł ich zapełnić. Stąpał po ziemi podminowanej, nieustannie 
bliski zguby, 
płacił rachunki po pięćdziesiąt tysięcy, ale nie płacił pensji swemu stangretowi, 
postawę 
przyjmował coraz bardziej królewską i z rosnącą pasją wylewał na Paryż ze swej 
pustej kasy 
potoki złota, których źródło było legendą.
Nadeszły ciężkie godziny dla wszelkich spekulacji. Saccard okazał się godnym 
dziecięciem 
Ratusza. Miał tę samą co Paryż umiejętność szybkiego przekształcania się, 
niecierpliwą żądzę 
użycia. zaślepioną rozrzutność. W tej chwili, tak samo jak miasto, znalazł się w 
obliczu 
olbrzymiego deficytu, który należało pokryć sekretnie, gdyż nie chciał słyszeć o 
rozsądku, 
oszczędności, egzystencji spokojnej i mieszczańskiej. Wolał zachować 
bezużyteczny przepych 
i rzeczywistą nędzę tych nowych arterii, którym zawdzięczał swą kolosalną 
fortunę, przejadaną co 
wieczór i odradzającą się co rano. Od jednego awanturniczego przedsięwzięcia 
rzucał się do 
drugiego i wreszcie została mu już tylko złocona fasada nie istniejącego 
kapitału. W tej godzinie 
żarliwego szaleństwa sam Paryż nie angażował z większym uniesieniem swej 
przyszłości i nie 
dążył krótszą drogą ku wszelakim wybrykom i oszukaństwom finansowym. Likwidacja 
ich 
zapowiadała się straszliwie. Najpiękniejsze spekulacje zawodziły teraz Saccarda. 
Poniósł, jak 
o tym wspomniał, znaczne straty na giełdzie. Pan Toutin-Laroche o mało nie 
pogrzebał 
Kredytowego Banku Winniczego grając na zwyżkę, co niespodziewanie obróciło się 
przeciw 
niemu; szczęściem rząd, występując pod płaszczykiem, przyszedł mu z pomocą i 
znów postawił na 
nogi sławetną machinę pożyczki hipotecznej. Saccard, zachwiany tym podwójnym 
wstrząsem, 
narażony na gniew brata-ministra, gdyż niepowodzenia Kredytowego Banku 
Winniczego mogły 
poderwać zaufanie do wartości obligacji wypuszczonych przez miasto, jeszcze 
mniej szczęścia 
miał w spekulacjach nieruchomościami. Mignon i Charrier zerwali z nim całkowicie. 
Jego 
oskarżenia pod ich adresem płynęły z głuchej pasji, że popełnił omyłkę 
zabudowując swoją część 
terenów, gdy ‘tymczasem oni przezornie sprzedawali swoją. I oni robili fortunę, 
a on nie wiedział, 
jak pozbyć się swoich domów, i często odstępował je ze stratą. Między innymi 
sprzedał za trzysta 
tysięcy franków pałacyk na ulicy Marignan za który był jeszcze winien trzysta 
osiemdziesiąt 
tysięcy. Wymyślił wprawdzie, swoim zwyczajem, sztuczkę: polegała na tym, iż 
zażądał dziesięciu 
tysięcy komornego za mieszkanie warte co najwyżej osiem. Przerażony lokator 
podpisywał 
umowę najmu dopiero wówczas, gdy właściciel godził się, by pierwsze dwa lata 
mieszkał za 
darmo. W ten sposób Saccard uzyskiwał za mieszkanie. tyle, ile było rzeczywiście 
warte, ale 
umowa najmu opiewała na dziesięć tysięcy franków rocznie; gdy więc znajdował 
amatora na tę 
nieruchomość i przedstawiał mu ogólną sumę dochodów, jakie przynosiła, wkraczał 
w dziedzinę 
matematycznej fantasmagorii. Nie mógł jednak stosować tego oszustwa na większą 
skalę; jego 
domy nie miały lokatorów; wybudował je za wcześnie; zagubione pośród gruzów i 
błota zimą, 
odosobnione, poważnie traciły przez to na wartości. Ze wszystkich niepowodzeń 
najdotkliwiej 
ugodził go gruby podstęp ichmościów Mignon i Charrier: odkupili od niego pałacyk 
przy bulwarze 
Malesherbes; budowa była rozpoczęta, lecz musiał ją przerwać. Tymczasem obaj 
przedsiębiorcy 
ulegli wreszcie chętce zamieszkania na „swoim bulwarze”.. Przypadłą na nich 
część terenów 
sprzedali z nadwyżką, a ponieważ wywęszyli, że ich dawny wspólnik jest w trudnej 
sytuacji, 
zaproponowali, iż wybawią go z kłopotu i odkupią plac; pałacyk, pośrodku, 
wznosił się do 
wysokości pierwszego piętra. Żelazna część konstrukcji była już częściowo 
założona. Oni jednak 
orzekli, że te solidne fundamenty z kamienia to bezużyteczne rumowisko i że 
woleliby teren 
zupełnie pusty, by postawić budowlę według własnych zamysłów. Saccard, zmuszony 
przystać na 
sprzedaż ze stratą przeszło stu tysięcy franków, już włożonych w pałacyk, do 
reszty rozjątrzony 
był faktem, iż przedsiębiorcy absolutnie nie chcieli zapłacić mu po dwieście 
pięćdziesiąt franków 
za metr kwadratowy ziemi, tak jak to zostało ustalone przy’ podziale terenów. Na 
każdym metrze 
obcięli po dwadzieścia pięć franków, jak w sklepach z konfekcją damską, gdzie 
przyjmując 
z powrotem towar, sprzedany poprzedniego dnia za pięć franków, płaci się już 
tylko cztery. W dwa 
dni później Saccard z bólem zobaczył, jak armia murarzy opanowała plac ogrodzony 
drewnianym 
płotem i ciągnie w górę „bezużyteczne rumowisko”.
Ponieważ jego sprawy rzeczywiście były powikłane, tym łatwiej mu było udawać 
skłopotanego wobec żony. Nie należał do ludzi zwierzających się przez miłość do 
prawdy.
– Ależ jeżeli masz trudności – rzekła Renata tonem powątpiewania – to po co w 
takim razie 
kupowałeś mi tę egretę i kolię? Kosztowały cię, wydaje mi się, sześćdziesiąt 
pięć tysięcy?... Są mi 
zupełnie niepotrzebne i będę musiała prosić cię, byś mi pozwolił się ich pozbyć. 
Zdobędę w ten 
sposób zaliczkę dla Wormsa.
– A to by dopiero było! – wykrzyknął z niepokojem. – Gdybyś nie miała tych 
klejnotów jutro 
na balu w ministerstwie, zaraz zaczęłyby się plotki na temat mojej sytuacji...
Był tego ranka nastrojony dobrotliwie. Uśmiechnął się i szepnął mrużąc oko:
– Widzisz, moja droga, my, ludzie spekulacji, jesteśmy jak piękne kobiety, mamy 
nasze 
forteliki... Zachowaj, proszę, egretę i kolię przez miłość dla mnie.
Nie mógł opowiedzieć jej tej historii, bardzo wprawdzie uroczej, ale trochę 
ryzykownej. Pod 
koniec pewnej kolacji Saccard i Laura d’Aurigny zawarli byli przymierze. Laura, 
po uszy tkwiąca 
w długach, marzyła tylko o tym, by znaleźć jakiegoś poczciwego młodzieńca, który 
zechciałby ją 
porwać i wywieźć do Londynu. Saccard ze swej strony czuł, iż ziemia usuwa mu się 
spod nóg, 
i resztką wyobraźni szukał jakiegoś sposobu, by udowodnić ludziom, że tarza się 
w złocie 
i banknotach. Przy deserze, na pół zamroczeni alkoholem, ladacznica i spekulant 
doszli do 
porozumienia. To on na myśl urządzenia wyprzedaży brylantów: przyciągnęła cały 
Paryż, 
a Saccard – z wielkim hałasem – zakupił na niej klejnoty dla żony. Później, tym, 
co uzyskano 
z wyprzedaży – około czterystu tysięcy franków – udało mu się zaspokoić 
wierzycieli Laury, 
którym winna była mniej więcej dwa razy tyle. Przypuszczać należy, iż przy 
okazji uszczknął też 
i dla siebie coś na pokrycie łych sześćdziesięciu pięciu tysięcy. Fakt, że zajął 
się likwidacją spraw 
Laury d’Aurigny, wzbudził przekonanie, iż jest jej kochankiem. Rozeszła się 
wieść, że spłacił 
wszystkie jej długi, że popełnia dla niej szaleństwa. Wszystkie dłonie 
wyciągnęły się ku niemu 
i znów miał otwarty nieograniczony niemal kredyt. Na giełdzie zaczepiano go, by 
pożartować na 
temat jego namiętnej miłości; te uśmieszki i aluzje uszczęśliwiały go. Tymczasem 
Laura 
d’Aurigny, na którą dzięki tej głośnej historii zwróciły się oczy, udawała, że 
zdradza Saccarda 
z ośmioma czy dziesięcioma głupcami, znęconymi myślą, iż kradną ją człowiekowi 
tak kolosalnie 
bogatemu (w rzeczywistości nie spędził u niej ani jednej nocy). W przeciągu 
miesiąca miała dwa 
wspaniale urządzone apartamenty i więcej brylantów, niż była sprzedała. Saccard 
nabrał zwyczaju 
wstępowania do niej na cygaro po południu, jak wychodził z giełdy; nieraz 
dostrzegał poły 
męskiego płaszcza w popłochu znikające we drzwiach. Kiedy byli sami, nie mogli 
spojrzeć na 
siebie, by się nie śmiać. Saccard całował ją w czoło jak zepsutą dziewuszkę, 
zachwycającą 
w swym szelmostwie. Nie dawał jej ani grosza, a nawet kiedyś ona pożyczyła mu 
pieniędzy na 
pokrycie jakiegoś długu karcianego.
Renata usiłowała nalegać, chciała, jeżeli już nie sprzedać, to przynajmniej 
zastawić klejnoty, 
ale mąż dał jej do zrozumienia, że to niemożliwe: cały Paryż spodziewał się 
zobaczyć ją w nich 
nazajutrz na balu. Wówczas młodej kobiecie, bardzo zaniepokojonej rachunkiem od 
Wormsa, 
przyszedł do głowy inny jeszcze sposób:
– Ale moje sprawy w Charonne przedstawiają się pomyślnie, prawda? – wykrzyknęła 
nagle. – 
Mówiłeś mi kiedyś, że dochody są olbrzymie... Może Larsonneau mógłby wypłacić mi 
awansem te 
sto trzydzieści sześć tysięcy franków?
Saccard od chwili już nie bawił się szczypcami. Teraz ujął je żywo, pochylił się, 
zniknął 
prawie w kominku i Renata usłyszała tylko jego głuchy szept:
– Tak, tak, może Larsonneau mógłby... Sama doszła wreszcie do punktu, ku któremu 
prowadził ją nieznacznie od początku rozmowy. Już od dwóch lat przygotowywał 
swoje 
mistrzowskie posunięcie w sprawie Charonne. Jego żona nie chciała się zgodzić na 
sprzedaż dóbr 
ciotki Elżbiety; przysięgła jej, że zachowa je nietknięte i przekaże swemu 
dziecku, gdyby została 
matką. By zwyciężyć ten upór, wyobraźnia spekulanta stworzyła cały poemat. Było 
to dzieło 
zbrodnicze i subtelne, olbrzymie oszukaństwo, którego ofiarami paść miało miasto, 
państwo, 
Renata i sam Larsonneau. Saccard nie namawiał już żony na sprzedaż posiadłości, 
lecz nie było 
dnia, by nie ubolewał nad bezsensem pozostawiania jej odłogiem i zadowalania się 
dochodem 
dwóch od sta. Renata, wiecznie złakniona pieniędzy, zgodziła się w końcu na 
pierwszą z brzegu 
spekulację. Saccard, który wiedział o projekcie przebicia bulwaru Księcia 
Eugeniusza (trasa jego 
nie była jeszcze dokładnie wytyczona), oparł swój plan na pewności rychłej 
ekspropriacji 
właścicieli nieruchomości. I wówczas to przyprowadził swego dawnego kompana 
Larsonneau 
jako wspólnika, który zawarł z jego żoną umowę na następujących warunkach: ona 
wnosiła tereny 
wartości pięciuset tysięcy franków, a on ze swej strony zobowiązywał się 
wybudować na tych 
terenach, za sumę tej samej wysokości, salę café-concert. W otaczającym ją dużym 
ogrodzie miały 
się znajdować gry różnego rodzaju, huśtawki, kręgle, kule itd. Dochody, tak samo 
jak i straty, 
miały być oczywiście dzielone po połowie. Gdyby któreś ze wspólników chciało się 
wycofać, 
mogło to zrobić za zwrotem swojej części, po jej oszacowaniu. Renata wydała się 
zdziwiona 
olbrzymią sumą pięciuset tysięcy franków – tereny były warte najwyżej trzysta 
tysięcy, Saccard 
dał jej jednak do zrozumienia, że w ten sposób uda im się zręcznie związać ręce 
Larsonneau, 
którego urządzenia nigdy nie sięgną tej sumy.
Larsonneau był to teraz elegancki viveur, nosił olśniewające koszule, 
zadziwiające krawaty 
i odpowiednio dobrane rękawiczki. Rozjeżdżał po mieście własnym tilbury, 
wymuskanym jak 
jubilerskie cacko, o bardzo wysokim siedzeniu. Powoził sam. Jego biuro przy 
ulicy Rivoli – szereg 
z przepychem urządzonych pokoi w amfiladzie – nieskalane było ani jedną 
kartonową teczką, ani 
jednym papierkiem. Jego urzędnicy pracowali przy stołach z przyciemnionej gruszy, 
inkrustowanych, z ozdobami z cyzelowanego mosiądzu. On sam przyjął tytuł 
pośrednika 
w sprawach ekspropriacji – nowy zawód, stworzony przez przebudowę Paryża. Dzięki 
kontaktom 
z Ratuszem wiedział naprzód o planach przebijania nowych ulic. Kiedy dzięki 
‘któremuś 
z urzędników znał już trasę przyszłego bulwaru, ofiarowywał usługi zagrożonym 
właścicielom 
i wykorzystywał swe skromne możliwości, by podwyższyć odszkodowanie, uprzedzając 
dekret 
o użyteczności publicznej. Z chwilą gdy któryś z właścicieli przyjmował jego 
ofertę, Larsonneau 
brał wszystkie koszty na siebie, sporządzał plan posiadłości, kosztorys, śledził 
bieg sprawy, płacił 
adwokata, któremu dawał pewien procent od różnicy między wysokością sumy 
ustalonej przez 
miasto a odszkodowaniem przyznanym przez kolegium orzekające. Lecz prócz tego 
zajęcia mniej 
lub więcej dającego się wyjawić Larsonneau uprawiał jeszcze parę innych. Głównym 
z nich była 
lichwa. Nie był to już lichwiarz ze starej szkoły, obdarty, brudny, o oczach 
bezbarwnych i niemych 
jak monety pięciofrankowe, o wargach bladych i zaciśniętych jak troczki u 
sakiewki. On, 
uśmiechnięty, kokieteryjny, ubierał się u Dusautoy, zapraszał swą ofiarę na 
śniadanie do Brébanta, 
zwracał się do niej: „mój drogi”, i częstował hawańskimi cygarami przy deserze. 
W gruncie rzeczy, 
w swych opiętych kamizelkach, Larsonneau był straszliwym jegomościem, zdolnym – 
nic przy 
tym nie tracąc ze swej ujmującej życzliwości – doprowadzić dłużnika aż do 
samobójstwa, byle 
tylko zapłacił weksel.
Saccard byłby chętnie wybrał innego wspólnika, lecz nie mógł wyzbyć się 
niepokoju 
z powodu sfałszowanego inwentarza, skrzętnie przechowywanego przez Larsonneau 
jako rzecz 
niezwykle cenna. Wolał więc wciągnąć go do swego przedsięwzięcia licząc, iż przy 
okazji 
wydobędzie kompromitujący dokument. Larsonneau wybudował café-concert, pawilon z 
desek 
i gipsu, z pomalowanymi na żółto i czerwono blaszanymi wieżyczkami. Ogród i 
zabawy cieszyły 
się powodzeniem w ludnym Charonne. Po dwóch latach interes wydawał się 
prosperować, choć 
w rzeczywistości dochody były bardzo słabe. Aż do owego dnia Saccard nigdy 
inaczej jak 
z entuzjazmem nie mówił do żony o przyszłości tego pięknego pomysłu.
Widząc, że mąż nie może się zdecydować na wyjście z kominka, gdzie jego głos 
brzmiał coraz 
bardziej głucho, Renata powiedziała:
– Pójdę dziś do Larsonneau. To dla mnie ostatnia deska ratunku.
Wówczas Saccard dał pokój głowni, z którą się mocował. – Rzecz jest już 
załatwiona – odparł 
z uśmiechem. – Czy nie uprzedzam wszystkich twoich pragnień? Widziałem się z 
Larsonneau 
wczoraj wieczorem.
– I obiecał ci te sto trzydzieści sześć tysięcy franków? – zapytała trwożliwie.
Między dwiema płonącymi szczapami wznosił stożek z rozżarzonych węgielków, 
delikatnie, 
końcem szczypiec gromadząc najdrobniejsze kawałki i spoglądając z zadowoleniem, 
jak rośnie to 
wzgórze, piętrzone przezeń z tak niedościgłym kunsztem.
– Och, jakżeś ty prędka!... – szepnął. – Sto trzydzieści sześć tysięcy franków 
to wielka suma... 
Larsonneau jest poczciwy chłopiec, ale jego kasa przedstawia się skromnie. Gotów 
jest pójść ci na 
rękę...
Ociągał się, mrugał oczami, poprawiał część swego wzgórka, która się obsunęła. 
Ta zabawa 
poczęła mącić myśli Renaty. Mimo woli śledziła wysiłki męża, który stawał się 
coraz bardziej 
niezręczny. Miała chęć dawać mu rady. Zapominając o Wormsie, rachunku, braku 
pieniędzy, 
powiedziała wreszcie:
– Podłóżże ten duży kawałek pod spód; tamte się utrzymają. Mąż zrobił posłusznie, 
co kazała, 
i dorzucił:
– Zdobył dla ciebie tylko pięćdziesiąt tysięcy. Zaliczka wcale niezła... Ale nie 
chce mieszać 
tego z interesem w Charonne. Występuje tylko jako pośrednik, rozumiesz, moja 
droga? Osoba 
pożyczająca domaga się olbrzymiego procentu. Żąda weksla na osiemdziesiąt 
tysięcy franków 
z płatnością za pół roku.
Uwieńczywszy wzgórze spiczastym, czerwonym węgielkiem, Saccard skrzyżował ręce 
na 
szczypcach i utkwił wzrok w żonie.
– Osiemdziesiąt tysięcy?! – wykrzyknęła. – Ależ to kradzież!... Radzisz mi, 
żebym popełniła 
podobne szaleństwo?
– Nie – odparł wyraźnie. – Ale jeżeli bezwzględnie (potrzebujesz pieniędzy, nie 
zabraniam ci 
tego.
Podniósł się, jakby miał zamiar wyjść. Renata, w okrutnej rozterce, spoglądała 
na męża i na 
pozostawiony przez niego na kominku rachunek. W końcu ujęła swą biedną głowę w 
obie dłonie 
i szepnęła:
– Och, te interesy!... Głowa mi dzisiaj pęka... Dobrze, podpiszę ten weksel na 
osiemdziesiąt 
tysięcy. Gdybym tego nie zrobiła, rozchorowałabym się na dobre. Już ja znam 
siebie, miałabym 
cały dzień okropnej szarpaniny... Jak mam zrobić głupstwo, wolę zrobić je zaraz. 
To mi przynosi 
ulgę.
Chciała posłać kogoś po blankiet, ale Saccard zaofiarował jej swoje usługi. 
Musiał mieć widać 
blankiet w kieszeni, gdyż jego nieobecność nie trwała dłużej niż dwie minuty. 
Podczas gdy Renata 
wypełniała blankiet przy stoliczku, który przysunął jej do kominka, Saccard 
przyglądał jej się, 
a w jego oczach zapalało się zdziwione pożądanie. W pokoju, pełnym jeszcze 
zapachów porannej 
toalety Renaty, było bardzo gorąco. Zajęta pisaniem młoda kobieta pozwoliła 
rozchylić się połom 
peniuaru, w który była otulona, i spoj rzenie stojącego przed nią męża 
ześlizgiwało się po złocie jej 
pochylonej głowy, głęboko, aż po biel szyi i piersi. Uśmiechał się dziwnie; te 
żarliwe płomienie, co 
przed chwilą parzyły mu twarz, ta sypialnia zamknięta, o powietrzu ociężałym, 
zaprawionym 
wonią miłości, te płowe włosy, biała karnacja, budzące w nim pożądanie, nie 
wolne od swego 
rodzaju małżeńskiej pogardy, wprawiały go w zadumę, rozszerzały dramat, którego 
jedną ze scen 
właśnie odegrał, sprawiły, iż w jego brutalnym ciele aferzysty poczynało 
kiełkować pragnienie 
sekretne, rozpustne i wyrachowane.
Kiedy żona podała mu weksel prosząc, by jak najprędzej załatwił tę sprawę, wziął 
go nie 
spuszczając z niej oczu.
– Jesteś zachwycająca – szepnął.
I gdy pochyliła się, by odsunąć stolik, pocałował ją w. szyję łapczywie. 
Krzyknęła. Później 
wyprostowała się i usiłowała roześmiać, lecz drżała, gdyż nieodparcie nasuwały 
jej się na myśl 
pocałunki tamtego. Saccard pożałował jednak swego dorożkarskiego wybryku. 
Opuścił żonę, 
uścisnąwszy jej po przyjacielsku rękę, i obiecał, że jeszcze tego samego 
wieczora będzie miała 
swoje pięćdziesiąt tysięcy. Renata przez cały dzień drzemała przy kominku. W 
chwilach 
załamania popadała w zadumany bezruch Kreolki. Tak żywa zazwyczaj stawała się 
rozleniwiona, 
zziębnięta, senna. Dygotała z zimna i dopiero rozżarzone głownie i zapierający 
oddech upał, od 
którego czoło jej pokrywały kropelki potu, przynosiły jej drzemkę. W tym 
rozpalonym powietrzu, 
w tej kąpieli ognistej, prawie przestawała cierpieć. Ból przemieniał się w 
ulotne rozmarzenie, 
nieokreślony ucisk, niemal zmysłowy w swej niejasności. I tak – w czerwonym 
blasku kominka, 
w niemiłosiernym żarze, od którego trzeszczały meble stojące w pobliżu, a ona 
sama traciła 
chwilami poczucie własnej osobowości – aż do wieczora kołysała swe wyrzuty 
sumienia z powodu 
dnia wczorajszego. W półprzytomnych myślach Maksym był dla niej płomienną 
rozkoszą, której 
promienie ją spalały; majaczyła jej się jakaś dziwaczna rozpusta pośród 
płonących stosów, na 
łożach rozpalonych do białości. Celestyna kręciła się ‘tam i na powrót po pokoju, 
spokojna jak 
przystało na pokojówkę o krwi lodowatej. Otrzymała polecenie, by nikogo nie 
wpuszczać. 
Odprawiła nawet nierozłączki, Adelinę d’Espanet i Zuzannę Haffner, wracające ze 
wspólnego 
śniadania w wynajętym przez nie pawiloniku w Saint-Germain. Kiedy jednak nad 
wieczorem 
przyszła oznajmić, że pani Sydonia, siostra pana, chce się z nią zobaczyć, 
usłyszała, iż ma ją 
wprowadzić.
Pani Sydonia nie zjawiała się zazwyczaj wcześniej niż z zapadnięciem zmroku. 
Bratu udało się 
wymóc na niej, by nosiła jedwabne suknie, lecz – nie wiadomo dlaczego – jedwab, 
choćby prosto 
ze sklepu, nigdy nie wyglądał na niej świeżo. Był wymięty, bez połysku, podobny 
do łachmana. 
Pani Sydonia zgodziła się również, że nie będzie przychodzić do Saccardów ze 
swym koszyczkiem, 
za to jednak kieszenie wypchane miała mnóstwem rozmaitych papierzysk. Renata, z 
której nie 
potrafiła uczynić swej klientki, rozsądnej, pogodzonej z tym, co jest w życiu 
nieuniknione, 
interesowała ją. Składała jej regularne wizyty i uśmiechała się dyskretnie jak 
lekarz, który nie chce 
przerazić chorego wyjawiając mu nazwę jego choroby. Roztkliwiała się nad jej 
drobnymi 
kłopotami, jakby to były brzydkie „kuku” – gotowa uleczyć je natychmiast, gdyby 
tylko młoda 
kobieta tego zechciała. Renata, spragniona w tej chwili czyjegoś współczucia, 
kazała poprosić ją 
po to jedynie, by jej powiedzieć, że ma nieznośne bóle głowy.
– Ależ tu się można udusić, moja miła! – szepnęła pani Sydonia wśliznąwszy się w 
mroki 
pokoju. – I ciągle te bóle newralgiczne, co? To ze zmartwień. Bierze pani życie 
za bardzo do serca.
– Tak, mam wiele trosk – odparła Renata w zadumie. Zapadała noc. Renata nie 
pozwoliła, by 
Celestyna zapaliła lampę,
i tylko ogień z kominka czerwoną plamą obejmował jej wyciągniętą postać w białym 
peniuarze, którego koronki barwiły się różowo. Na skraju cienia widoczny był 
jedynie rąbek 
czarnej sukni pani Sydonii i jej skrzyżowane dłonie w szarych bawełnianych 
rękawiczkach. Jej 
czuły głos dolatywał z ciemności. – Znów kłopoty pieniężne! – rzekła, jak gdyby 
mówiła: „kłopoty 
sercowe”, tonem pełnym słodyczy i współczucia.
Renata opuściła powieki, gestem wyznała, że tak.
– Ach, gdyby moi bracia zechcieli mnie posłuchać, wszyscy tylibyśmy bogaci. Ale 
oni 
wzruszają ramionami, kiedy im mówię o tym trzymiliardowym długu, wie pani... 
Jestem jednak 
dobrej myśli. Już od dziesięciu lat wybieram się w podróż do Anglii. Ale czy to 
ja mam czas dla 
siebie?... Tak że ostatecznie napisałam do Londynu i teraz czekam odpowiedzi.
A widząc, że młoda kobieta się uśmiecha, dorzuciła:
– Ja wiem, pani nie bierze tego poważnie. Ale nie miałaby pani na pewno nic 
przeciwko temu, 
gdybym któregoś dnia zjawiła się z milionikiem w kieszeni i ofiarowała go pani... 
A sprawa jest 
przecież zupełnie prosta: pewien paryski bankier pożyczył te pieniądze synowi 
króla angielskiego. 
Ponieważ bankier umarł nie pozostawiając spadkobiercy, państwo może się domagać 
zwrotu długu 
wraz z procentami. Zrobiłam obliczenie – suma wynosi dwa miliardy dziewięćset 
czterdzieści trzy 
miliony dwieście dziesięć tysięcy franków... Niech pani będzie spokojna, zwrócą 
to, zwrócą.
– Zanim jednak zwrócą – odparła Renata z odrobiną ironii – przydałoby się, żeby 
mi ktoś 
pożyczył sto tysięcy franków. Mogłabym wtedy zapłacić mego krawca, z którym mam 
wiele 
kłopotu.
– Sto tysięcy franków można znaleźć – odparła spokojnie pani Sydonia. – To 
zależy tylko, za 
jaką cenę.
Ogień w kominku migotał; Renata, coraz bardziej odurzona, wyciągnęła nogi. Spod 
peniuaru 
ukazały się czubki jej pantofelków. Pośredniczka znów przybrała swój 
współczujący tonik.
– Moje biedactwo, doprawdy nie jest pani rozsądna... Znam wiele kobiet, ale 
nigdy nie 
widziałam, żeby któraś do tego stopnia nie dbała o swoje zdrowie. O, weźmy 
choćby małą 
Michelin, ta umie się urządzić! Mimo woli myślę o pani, kiedy widzę, jaka tamta 
jest szczęśliwa 
i zdrowa... Czy wie pani, że pan de Saffre jest w niej szalenie zakochany i dał 
jej już prezentów 
wartości blisko dziesięciu tysięcy franków? Mam wrażenie, że ona marzy o tym, by 
mieć domek 
na wsi.
Ożywiła się, zaczęła szukać czegoś po kieszeniach.
– Mam tu jeszcze przy sobie list od pewnej biedaczki... Gdyby było światło, 
dałabym go pani 
do przeczytania... Niech sobie pani wyobrazi, że mąż ją, zaniedbuje. Musiała 
pożyczyć pieniędzy 
od pewnego pana, którego znam. Podpisała weksle. Nie bez trudu wydobyłam je 
potem ze 
szponów komornika... Te biedne dzieci, czy sądzi pani, że postępują źle? 
Przyjmuję ich u siebie, 
jakby byli moim synem i córką.
– Zna pani kogoś, kto mógłby pożyczyć pieniędzy? – spytała Renata niedbale.
– Znam takich dziesięciu... Pani jest zbyt dobra. My, kobiety, możemy sobie 
powiedzieć wiele 
rzeczy, prawda? To, że pani mąż jest moim bratem, to jeszcze nie powód, żebym 
miała go 
usprawiedliwiać! Ugania się za ladacznicami, a jego śliczna żonka zamartwia się 
przy kominku... 
Co on za sumy wydaje na tę Laurę d’Aurigny! Wcale bym się nie dziwiła, gdyby 
pani odmówił 
pieniędzy. Odmówił, prawda?... Ach, nędznik!
Renata poddawała się temu miękkiemu głosowi dobywającemu się z mroku, niby 
niejasne 
jeszcze echo jej własnej zadumy. Z wpółprzymkniętymi powiekami, wyciągnięta w 
fotelu, 
zapominała o obecności pani Sydonii, wydawało jej się, że śni, że jakieś złe 
myśli nawiedzają jej 
głowę i kuszą łagodnie. Pośredniczka mówiła długo. Było to niby monotonne 
ciurkanie letniej 
wody.
– To przez panią de Lauwerens popsuła sobie pani życie. Nigdy nie chciała mi 
pani wierzyć. 
Ach, nie płakałaby pani teraz przy kominku, gdyby nie ‘ta nieufność do mnie... A 
ja panią kocham 
jak własne oczy, moja najśliczniejsza. Co za czarująca stopka! Będzie się pani 
ze mnie śmiała, ale 
przyznam się do moich szaleństw: jeżeli zdarzy się, że nie widziałam pani od 
trzech dni, absolutnie 
muszę przyjść, żeby się pani napatrzyć. Tak, czegoś mi brakuje. Odczuwam 
potrzebę nasycenia się 
widokiem pani pięknych włosów, pani twarzy, tak białej i delikatnej, pani 
szczupłej figurki... 
Naprawdę, nie widziałam nigdy takiej figurki.
Renata uśmiechnęła się wreszcie. Nawet jej kochankowie nie wychwalali jej urody 
z równym 
ogniem, w tak skupionej ekstazie. Pani Sydonia dojrzała ten uśmiech.
– Więc umowa stoi – powiedziała podnosząc się żywo. – Ja tu gadam i gadam, a 
panią przecież 
boli głowa... Wpadnie pani jutro, prawda? Porozmawiamy o interesach, poszukamy 
kogoś, kto 
mógłby pożyczyć pieniędzy... Chcę, żeby była pani szczęśliwa, słyszy pani? Młoda 
kobieta, 
obezwładniona gorącem, odparła nie poruszając się, po chwili milczenia, jakby 
potrzeba jej było 
pracowitego namysłu, by zrozumieć, co wokół niej mówią:
– Tak, przyjdę, dobrze, i porozmawiamy. Ale nie jutro... Worms zadowoli się 
zadatkiem. 
Gdyby znów zawracał mi głowę, zobaczymy... Niech mi już pani o tym nie mówi. Nie 
mam sił do 
interesów.
Te słowa wydały się być bardzo nie w smak pani Sydonii. Już miała usiąść z 
powrotem 
i podjąć swój pieszczotliwy monolog, lecz znużona poza Renaty kazała jej odłożyć 
ten atak na 
później. Wyciągnęła z kieszeni garść papierów, zaczęła czegoś wśród nich szukać 
i wreszcie 
znalazła jakiś przedmiot, zamknięty w różowym pudełeczku.
– Przyszłam dziś specjalnie, żeby polecić pani nowy rodzaj mydła – powiedziała 
znów swym 
tonem pośredniczki. – Interesuję się bardzo jego wynalazcą. To czarujący młody 
człowiek. Mydło 
jest bardzo łagodne, doskonale działa na skórę. Spróbuje go pani, prawda? I 
poleci swym 
przyjaciółkom... Zostawiam je tutaj, na kominku.
Była już przy drzwiach, lecz zawróciła raz jeszcze i, wyprostowana, w różowym 
blasku ognia, 
ze swą woskową twarzą, poczęła zachwalać pasy elastyczne, wynalazek mający 
zastąpić gorsety.
– Ma się w tym figurę idealnie okrągłą, w talii naprawdę jak osa – mówiła. – 
Firmie groziło 
bankructwo i ja rzecz uratowałam. Jak pani przyjdzie do mnie, będzie pani mogła 
to przymierzyć, 
jeżeli pani zechce... Przez tydzień biegałam po adwokatach. Akta są teraz w 
mojej kieszeni i idę 
zaraz do komornika, żeby uchylić ostatni areszt... Do zobaczenia, moja mila. 
Pani wie, że czekam 
na nią i że chcę osuszyć łzy w jej pięknych oczach.
Wyśliznęła się, znikła. Renata nie usłyszała nawet, jak zamykała drzwi. Dalej 
snuła swe myśli 
przy gasnącym już ogniu; w głowie tańczyły jej cyfry, z oddali dobiegały głosy 
Saccarda i pani 
Sydonii – tonem taksatora na licytacji proponowali jej znaczne sumy. Czuła 
jeszcze na szyi 
brutalny pocałunek męża, a gdy się odwróciła, u swych stóp widziała pośredniczkę. 
W czarnej 
sukni, o twarzy bez wyrazu, płomiennym tonem wychwalała jej wdzięki i błagała o 
spotkanie niby 
kochanek, którego uległa cierpliwość bliska jest wyczerpania. Renata uśmiechała 
się. W pokoju 
było coraz bardziej duszno. Bezwład młodej kobiety, jej dziwaczne zwidy, był to 
tylko sztuczny, 
powierzchowny sen, na dnie którego trwał nieustępliwy obraz małego gabinetu, 
szerokiej kanapy, 
obok której osunęła się była na kolana. Nie cierpiała już. Gdy otwierała powieki, 
w różowej łunie 
ognia przesuwała się postać Maksyma. Następnego dnia, na balu w ministerstwie, 
piękna pani 
Saccard przeszła w urodzie samą siebie. Worms zgodził się przyjąć pięćdziesiąt 
tysięcy zadatku; 
Renata otrząsnęła się ze swych kłopotów pieniężnych ze śmiechem osoby, co wyszła 
z ciężkiej 
choroby. Kiedy ukazała się w salonach ministerstwa w toalecie z połyskliwego 
różowego 
jedwabiu, z długim trenem w stylu Ludwika XIV, przybranej białymi koronkami, 
rozległy się 
szepty, mężczyźni tłoczyli się, by ją zobaczyć. Bliscy znajomi skłaniali się z 
uśmiechem 
dyskretnym a porozumiewawczym, składając hołd tym pięknym ramionom, prężnym 
kolumnom 
Cesarstwa, tak dobrze znanym całemu oficjalnemu Paryżowi. Renata wydekoltowała 
się z taką 
pogardą dla spojrzeń, stąpała tak spokojna i dziewczęca w swej nagości, iż 
niemal że przestawało 
to już być nieprzyzwoite. Eugeniusz Rougon, wielki polityk, który pojął, iż te 
obnażone piersi 
bardziej są jeszcze wymowne niż jego własne słowa w parlamencie, z łagodniejszym 
i bardziej 
przekonywającym wdziękiem pozwalają smakować rozkosze Cesarstwa nawet sceptykom, 
pogratulował szwagierce szczęśliwego w swej zuchwałości pomysłu, jakim było 
wydekoltowanie 
sukni o dwa palce głębiej, niż to było przyjęte. Niemal całe ciało ustawodawcze 
obecne było na 
balu, i po sposobie, w jaki deputowani spoglądali na młodą kobietę, minister 
obiecywał sobie 
piękny sukces nazajutrz w Izbie, gdy przyjdzie mu poruszyć delikatną sprawę 
pożyczek miasta 
Paryża. Niesposób głosować przeciwko władzy, dzięki której na podglebiu milionów 
wyrastają 
takie kwiaty jak owa Renata, dziwaczny kwiat zmysłów, o skórze jedwabistej, o 
nagości posągu, 
uosobienie rozkoszy roztaczającej wokół ciepłe tchnienie miłości. Lecz najwięcej 
szeptów 
wywoływały wśród gości naszyjnik z. brylantów i egreta. Mężczyźni poznawali te 
klejnoty. 
Kobiety wskazywały je sobie spojrzeniami, ukradkiem. Przez cały wieczór o tym 
tylko była mowa. 
A w białym blasku świeczników salony wydłużały swą amfiladę, pełne 
olśniewających tłumów, 
niby rojowisko spadłych gwiazd, stłoczonych na zbyt ciasnej przestrzeni. Koło 
pierwszej w nocy 
Saccard zniknął. Sukcesem żony cieszył się jak człowiek, któremu powiódł się 
przygotowany 
chwyt. Udało mu się wzmocnić zaufanie do swojej osoby. Teraz spieszył się w 
pewnej sprawie do 
Laury d’Aurigny, poprosił więc Maksyma, by odwiózł Renatę do domu po balu.
Maksym cały czas spędził rozsądnie u boku Ludwiki de Mareuil. Oboje bardzo 
zajęci byli 
bezlitosnym obgadywaniem krążących wokół kobiet. Kiedy wymyślili coś szalonego, 
zanosili się 
śmiechem, aż usta zasłaniali chusteczką. Renata musiała sama przyjść po młodego 
człowieka, by 
służył jej ramieniem przy wyjściu. W powozie zachowywała się z nerwową 
wesołością, cała 
rozedrgana jeszcze upojeniem świateł, zapachów i dźwięków, jakie ją niedawno 
otaczały. 
Wydawała się zresztą nie pamiętać o ich „wybryku”, jak to nazywał Maksym. 
Zapytała go tylko 
szczególnym tonem:
– Więc ten mały garbusek, Ludwika, jest taka zabawna?
– Och, bardzo zabawna – odparł młody człowiek, na samo wspomnienie śmiejąc się 
jeszcze. – 
Widziałaś, prawda, księżnę de Sternich z żółtym ptakiem we włosach?... Otóż 
Ludwika twierdzi, 
że jest. to ptak z mechanizmem w środku: co godzina macha skrzydłami i krzyczy 
„kuku, kuku” do 
biednego księcia.
Ten żarcik wyemancypowanej pensjonarki bardzo się spodobał Renacie. Kiedy 
zajechali na 
miejsce i Maksym miał zamiar się z nią pożegnać, odezwała się:
– Nie wejdziesz na górę? Celestyna na pewno przygotowała mi kolację.
Wszedł, uległy jak zawsze. Kolacji nie było, a Celestyna spała. Renata zapaliła 
świece 
w małym, trójramiennym kandelabrze. Dłoń drżała jej nieco. – Ta niemądra 
dziewczyna – 
powiedziała mając na myśli pokojówkę – źle zrozumiała moje polecenia... I jakże 
ja się teraz sama 
rozbiorę?
Przeszła do pokoju kąpielowego. Maksym poszedł za nią, by opowiedzieć jeszcze 
jeden żarcik 
Ludwiki, który mu się przypomniał. Był spokojny, jakby to u przyjaciela tak się 
zasiedział, szukał 
już nawet cygarnicy, by zapalić hawańskie cygaro. Lecz gdy znaleźli się w pokoju 
kąpielowym 
i Renata postawiła kandelabr, odwróciła się i padła w ramiona młodego człowieka, 
niepokojąca 
i umilkła, przywierając ustami do jego ust.
Apartamenty Renaty było to gniazdko wysłane jedwabiem i koronkami, kokieteryjne, 
luksusowe cacko. Sypialnię poprzedzał maleńki buduarek. Tworzyły one właściwie 
jedno czy też 
raczej buduar był tylko progiem do sypialni – wielkiej alkowy, bez drzwi, 
odgrodzonej jedynie 
podwójną kotarą. Ściany w jednym i drugim pokoju obite były takim samym matowym 
jedwabiem, 
szaroniebieskim w olbrzymie bukiety róż, białych lilii i kaczeńców. Firanki i 
portiery były 
z weneckiej gipiury podbitej jedwabiem w szare i różowe pasy. W sypialni kominek 
z białego 
marmuru, prawdziwy klejnocik, rozpościerał przed oczyma niby kosz kwiatów swe 
inkrustacje 
z lazulitu i misterne mozaiki, odtwarzające róże, białe lilie i kaczeńce, jakie 
były na ścianach. 
Wielkie różowoszare łoże, całe obite materią, tak że części drewniane nie były 
widoczne, 
przytykało wezgłowiem do ściany i wypełniało pół’ pokoju falą draperii, gipiury 
i jedwabną 
zasłoną w bukiety, spływającą od sufitu aż po dywan. Rzekłbyś, iż to jakaś 
wspaniała suknia, 
upięta, zdobna w pufy, kokardy, wolanty. Ta szeroka zasłona, wydymająca się 
krągło jak spódnica, 
wywoływała wizję jakiejś wielkiej miłośnicy, przegiętej, bliskiej omdlenia, 
opadającej na 
poduszki. Pod zasłoną kryło się sanktuarium: batysty drobniutko plisowane, 
śnieżne koronki, 
wszelkie rzeczy delikatne i przejrzyste, spowite nabożnym półmrokiem. To łoże, 
podobne do 
kaplicy przystrojonej na jakąś uroczystość, przesłaniało swymi rozmiarami inne 
meble: niskie 
fotele, tremo dwumetrowej wysokości, komódki z mnóstwem szuflad. Szaroniebieski 
dywan 
usiany był płatkami bladych róż. Po dwóch stronach łóżka leżały dwie wielkie 
skóry niedźwiedzie, 
czarne, wykończone różowym aksamitem, o srebrnych pazurach. Dwa łby, zwrócone ku 
oknu, 
uparcie spoglądały w puste niebo szklanymi oczyma, W tej sypialni panowała 
łagodna harmonia, 
przytłumione milczenie. Ani jedna nuta zbyt ostra, ani jeden metaliczny refleks, 
złocenie zbyt 
jaskrawe nie płoszyły zadumanej frazy tonów różowych i szarych. Nawet garnitur 
kominkowy – 
rama lustra, zegar, kandelabry, wszystko to było ze starej sewrskiej porcelany, 
a pozłacana oprawa 
łedwo była widoczna. Istny klejnocik ten garnitur, zwłaszcza zegar, okolony 
wianuszkiem 
pyzatych amorków, nachylających się nad jego tarczą, niby banda nagich 
łobuziaków kpiących 
sobie z ucieczki godzin. Ten zbytek przyciszony, te kolory i przedmioty 
uśmiechnięte i delikatne, 
gdyż takie podobały się Renacie, napełniały pokój półcieniem, zmierzchem alkowy 
o zaciągniętych firankach. Wydawało się, iż łoże nie ma końca, że cały pokój 
jest jednym wielkim 
łożem, razem ze swymi dywanami, skórami niedźwiedzia, wyściełanymi fotelami i 
miękkim 
obiciem ścian, przedłużającym puszystość podłogi aż po sufit. I – tak jak na 
łożu – młoda kobieta 
pozostawiała na wszystkich tych rzeczach ślad, woń swego ciała. Uchylając 
podwójnej kotary od 
buduaru, miało się wrażenie, iż unosi się jedwabnej kołdry i odkrywa posłanie 
ciepłe jeszcze 
i wilgotne, gdzie na cieniutkiej pościeli pozostał uroczy kształt, sen i senne 
marzenia 
trzydziestoletniej paryżanki.
Sąsiedni pokój była to garderoba. Ściany obite były płótnem, a naokoło stały 
szafy z różanego 
drzewa. Wisiała w nich armia sukien. Celestyna, bardzo metodyczna, wieszała 
suknie według ich 
wieku, przyczepiała im numerki, wyprowadzała arytmetykę w żółte lub niebieskie 
kaprysy swej 
pani, utrzymywała w garderobie skupioną atmosferę zakrystii i czystość pałacowej 
stajni. Choć nie 
było szuflad, nie poniewierała się ani jedna szmatka. Drzwi szaf błyszczały, 
chłodne i wyraźne 
w rysunku jak lakierowane drzwiczki powoziku.
Ale największym dziwem apartamentów Renaty, miejscem, o którym mówił cały Paryż, 
był 
pokój kąpielowy. Mówiono: „Pokój kąpielowy pięknej pani Saccard”, tak jak się 
mówi „galeria 
lustrzana w Wersalu”. Pokój ten znajdował się w jednej z wieżyczek pałacu, 
akurat nad żółtym 
salonikiem. Kiedy się tam wchodziło, nasuwało się porównanie z obszernym 
okrągłym namiotem, 
namiotem z bajki, wzniesionym przez jakąś wojowniczą miłośnicę. Pośrodku sufitu 
pierścień 
z cyzelowanego srebra utrzymywał poły namiotu półokrągło opadające ku ścianom, a 
stamtąd 
prosto do podłogi. Te poły, ten bogaty namiot był z jaśniutkiego muślinu na 
różowym jedwabnym 
spodzie. Muślin, układany w szerokie plisy, przedzielały w pewnych odstępach 
wstawki z gipiury, 
ujęte po obu stronach pasemkami giloszowanego srebra, spływającymi od 
pierścienia wzdłuż 
całego namiotu. Szara różowość sypialni rozjaśniała się tutaj, zabarwiała bielą 
nagiego ciała. Pod 
tym baldachimem z koronek, pozwalającym dojrzeć w górze przez niewielki krąg 
pierścienia 
jedynie niebieskawe dno sufitu, gdzie Chaplin wymalował roześmianego amora 
gotującego się do 
strzału, człowiek czuł się jak w bombonierce, jak w misternej roboty puzderku na 
klejnoty, 
powiększonym, stworzonym nie dla blasku diamentów, lecz dla nagości kobiety. 
Dywan 
rozpościerał swą śnieżną biel bez jednego kwiatka. Szafa z lustrem, o drzwiach 
inkrustowanych 
srebrem, szezlong, dwa pufy, taborety obite białym atłasem, duża umywalnia o 
blacie z różowego 
marmuru, osłonięta dołem falbanami z muślinu i gipiury, stanowiły umeblowanie 
pokoju. Słoiki, 
miseczki, miednica na umywalni były z czeskiego kryształu w różowe i białe żyłki. 
Na innym 
stoliczku, inkrustowanym srebrem tak jak szafa, leżały przybory toaletowe, pęk 
dziwacznych 
narzędzi o nie zawsze wiadomym przeznaczeniu: kościane grabki do drapania pleców, 
polisuary 
do paznokci, pilniki wszelkich rozmiarów i kształtów, nożyczki proste i 
zakrzywione, wszystkie 
odmiany szczypczyków i agrafek. Każdy z tych przedmiotów, ze srebra lub kości 
słoniowej, miał 
monogram Renaty.
Lecz jeden zakątek pokoju był szczególnie rozkoszny i jemu to przede wszystkim 
pokój 
zawdzięczał swą sławę. Naprzeciw okna ściany namiotu były rozsunięte i pozwalały 
dojrzeć, 
w głębi niby to alkowy, długiej i niezbyt głębokiej, wannę, basen z różowego 
marmuru, 
wpuszczony w podłogę. Jego brzegi żłobkowane jak brzegi wielkiej muszli, stykały 
się 
z dywanem. Schodziło się do basenu,po stopniach z marmuru. Ponad srebrnymi 
kurkami 
w kształcie szyi łabędzich, lustro weneckie, rżnięte, bez ram, z matowymi 
rysunkami na swej tafli, 
zajmowało głąb alkowy. Każdego ranka Renata brała parominutową kąpiel. Ta kąpiel 
na cały 
dzień napełniała pokój lekkim oparem, wonią młodego wilgotnego ciała. Czasem 
jakiś 
odkorkowany flakon lub zostawione na wierzchu mydło ostrzejszą nutą włączało się 
w tę mdłą 
nieco aurę. Młoda kobieta lubiła zostawać tu aż do południa, prawie naga. 
Okrągły namiot wokół 
niej też był nagi. Ten różowy basen, różowe stoliki i miednice, pokrywający 
sufit i ściany muślin, 
pod którym zdawało się krąży różowa krew, nabierały krągłości ciała, krągłości 
ramion i piersi. 
I zależnie od pory dnia, raz rzekłbyś, iż to śnieżna skóra dziecka, a raz, że 
ciepła skóra kobiety. 
Była to wielka nagość. Kiedy Renata wychodziła z kąpieli, jej płowe ciało 
wzbogacało różowość 
ciała pokoju.
To Maksym rozebrał Renatę. Znał się na tych rzeczach i jego zręczne dłonie 
domyślały się, 
gdzie są agrafki, krążyły wokół talii Renaty z wrodzoną umiejętnością. Wyjął jej 
brylanty 
z włosów, rozczesał je, zaplótł na noc. Do swych czynności pokojówki mieszał 
żarciki i pieszczoty. 
Renata śmiała się śmiechem niskim i przytłumionym, jedwab jej stanika trzeszczał, 
a spódnice 
opadały jedna po drugiej. Kiedy ujrzała, że jest naga, zdmuchnęła świece w 
kandelabrze, ujęła 
Maksyma wpół i zaniosła niemal do sypialni. Ten bal oszołomił ją do reszty. W 
swym podnieceniu 
zachowała świadomość dnia wczorajszego, spędzonego przy kominku, dnia bezwładu 
przesyconego żarem, marzeń niejasnych i uśmiechniętych. Wciąż jeszcze brzmiał w 
jej uszach 
dialog Saccarda i pani Sydonii, ich suche głosy z nosowym akcentem komornika 
wykrzykujące 
jakieś cyfry. Ci ludzie doprowadzali ją do rozpaczy, popychali do zbrodni. I 
nawet w tej chwili, 
kiedy na wielkim, ciemnym łożu szukała jego warg, przed oczami miała Maksyma z 
dnia 
wczorajszego, spoglądającego na nią spośród płomieni wzrokiem, który ją spalał.
Młody człowiek odszedł dopiero o szóstej rano. Dała mu klucz od furtki od strony 
parku 
Monceau i kazała przysiąc, że będzie przychodził co wieczór. Pokój kąpielowy 
łączyły z żółtym 
salonikiem ukryte w murze schody służbowe biegnące wzdłuż całej wieżyczki. Z 
salonu łatwo 
było przejść do cieplarni, a stamtąd do parku.
Wychodząc o świcie, w gęstą mgłę, Maksym był nieco oszołomiony swą przygodą. 
Pogodził 
się z nią zresztą z właściwą mu uległością istoty nijakiej.
– No cóż – myślał – ostatecznie to ona tego chce... Ależ ona jest zbudowana! 
Miała rację, 
w łóżku jest sto razy zabawniejsza od Sylwii.
Na pochyłości kazirodztwa znaleźli się już w dniu, kiedy Maksym w swej wytartej 
uczniowskiej bluzie uwiesił się na szyi Renaty mnąc jej strój francuskiego 
gwardzisty. Odtąd 
każda chwila, jaką spędzali razem, była perwersją. Dziwaczna edukacja, jaką 
młoda kobieta 
dawała chłopcu; ich koleżeńska zażyłość, a później roześmiana zuchwałość ich 
zwierzeń, cała ta 
niebezpieczna mieszanina utworzyła między nimi dziwaczną więź – uroki przyjaźni 
przekształcały 
się niemal że w doznania zmysłów. Oddawali się jedno drugiemu już od lat, sam 
brutalny akt był 
jedynie stadium szczytowym tej nieświadomej choroby miłosnej. W szaleńczym 
świecie, w jakim 
żyli, ich występek kiełkował niby na gnojowisku tłustym od podejrzanych soków, 
rozwijał się ze 
szczególnym wyrafinowaniem w specjalnych warunkach rozpusty.
Kiedy kolasa unosiła ich do Lasku, tocząc się miękko wzdłuż alei, a oni 
opowiadali sobie na 
ucho nieprzyzwoite żarty i wyszukiwali we wspomnieniach z dzieciństwa 
nieprzystojne wybryki, 
było to jedynie przeniesione na inną płaszczyznę utajone zaspokajanie pożądań. 
Mieli niejasne 
poczucie winy, jak gdyby oddawali się’ sobie przez samo dotknięcie. I ten grzech 
pierworodny, to 
rozkoszne znużenie, w jakie wprawiały ich wyuzdane rozmowy, były dla nich 
pieszczotą milszą, 
niż mogłyby być same pocałunki. Ich koleżeństwo było powolną drogą dwojga 
zakochanych, 
drogą, która nieuchronnie musiała zawieść ich pewnego dnia do gabinetu w „Cafe 
Riche” i do 
różowoszarego łoża Renaty. Kiedy objęli się uściskiem, nie było to dla nich 
wstrząsem. Rzekłbyś, 
para dawnych kochanków, których każdy pocałunek jest przypomnieniem poprzednich. 
Tyle już 
godzin spędzili współobcując ze sobą całym swym jestestwem, iż mimo woli 
powracali stale do tej 
przeszłości pełnej nieświadomych pieszczot. – Pamiętasz – mówił Maksym – w dniu, 
kiedy 
przyjechałem do Paryża, miałaś taki śmieszny strój. Palcem nakreśliłem kąt na 
twojej piersi 
i poradziłem ci, żebyś zrobiła dekolt w szpic... Poprzez szmizetkę czułem twoje 
ciało, ustępowało 
lekko pod moim palcem... Bardzo to było przyjemne...
Renata śmiała się i szeptała całując go:
– Już wtedy był z ciebie urwis... Ależ miałyśmy z tobą zabawę u Wormsa, 
przypominasz sobie? 
Nazywałyśmy cię „naszym malutkim mężczyzną”. Zawsze miałam to przeświadczenie, 
że pulchna 
Zuzanna zrobiłaby wszystko, co byś zechciał, gdyby nie pilnowały jej wściekłe 
oczy markizy.
– Och tak, uśmialiśmy się nieraz – szeptał młody człowiek. – Album z 
fotografiami, prawda? 
I wszystko inne, nasze paryskie wyprawy, podwieczorki w cukierniach na 
bulwarze... Pamiętasz te 
ciastka z poziomkami, które tak lubiłaś?... Nigdy nie zapomnę tego popołudnia, 
kiedy 
opowiedziałaś mi przygody Adeliny w klasztorze, jak pod imieniem Artura 
d’Espanet pisywała 
listy do Zuzy i proponowała jej, że ją porwie...
Kochankowie na nowo ubawili się tą historią. A potem Maksym ciągnął dalej swym 
przymilnym głosem: – Musieliśmy bardzo zabawnie wyglądać oboje, jak 
przyjeżdżałaś po mnie do 
szkoły... Byłem taki mały, że znikałem pod twymi spódnicami...
– Tak, tak – jąkała przejęta dreszczem, przyciągając Maksyma do siebie. – Bardzo 
to było 
przyjemne, jak powiedziałeś... Kochaliśmy się nie wiedząc o tym, prawda? Ja 
uświadomiłam to 
sobie pierwsza. Któregoś dnia, jak wracaliśmy z Lasku, dotknęłam twojej nogi i 
zadrżałam... Ale 
ty tok nie zauważyłeś. Me myślałeś o mnie, co?
– Och, myślałem – odparł trochę zakłopotany. – Ale nie wiedziałem, rozumiesz... 
Nie 
śmiałem.
Kłamał. Myśl, by posiąść Renatę, nigdy nie przyszła mu jasno do głowy. Zepsuty z 
natury, 
krążył wokół niej, lecz w rzeczywistości jej nie pożądał. Był zbyt bezwolny, aby 
zdobyć się na ten 
wysiłek. Przyjął Renatę, ponieważ narzuciła mu siebie, a on ześliznął się aż do 
jej łoża, bez udziału 
swej woli ani inicjatywy. Kiedy się tam już znalazł, pozostał, gdyż było mu 
ciepło, i dlatego też, że 
nie umiał wydostać się od razu z dołów, w jakie wpadał. Z początku doznawał 
nawet zadowolenia 
miłości własnej. Była to pierwsza mężatka, jaką posiadał. Nie myślał o tym, że 
mężem był jego 
ojciec.
Renata, odmiennie niż Maksym, grzeszyła z całą. żarliwością swego zdeprawowanego 
serca. 
I ona również osunęła się po zboczu, lecz tylko do pierwszego momentu 
zachowywała się 
bezwładnie. Pożądanie obudziło się w niej zbyt późno, by mogła je zwalczyć wtedy, 
kiedy upadek 
był już nieunikniony. Przyjęła go jak konieczność wypływającą z nudy, jak 
rozkosz niezwykłą 
i ostateczną, jedyną, jaka zdolna była obudzić jej znużone zmysły i zwiędnięte 
serce. To podczas 
owej jesiennej przejażdżki o zmierzchu, kiedy Lasek zasypiał, przyszła jej 
pierwsza, niejasna 
jeszcze myśl o kazirodztwie, budząc nieznany dreszczyk; wieczorem, pod biczem 
zazdrości, myśl 
ta skrystalizowała się, rozjarzyła się przed nią wśród płomieni cieplarni, gdy 
ujrzała Maksyma 
i Ludwikę. Wtedy zapragnęła grzechu, grzechu, jakiego nikt się nie dopuszcza, 
grzechu, który miał 
wypełnić pustkę jej życia i skazać ją wreszcie na owo piekło, wciąż groźne tak 
samo, jak w dniach 
dzieciństwa. Dziwaczne uczucie wyrzutów sumienia i zmęczenie zatarły w niej 
nazajutrz tę myśl. 
Miała wrażenie, że już zgrzeszyła, że to nic takiego przyjemnego i że doprawdy 
byłoby zbyt 
obrzydliwe. Nieunikniony kryzys miał przyjść sam, niezależnie od woli tych dwóch 
istot, tych 
dwojga kolegów skazanych na to, iż omylą się pewnego wieczora i – myśląc, iż 
podają sobie 
dłonie – zewrą się w uścisku. Lecz po tym niemądrym upadku Renata znów powróciła 
do swego 
marzenia o rozkoszy nie nazwanej jeszcze i znów przyjęła Maksyma w ramiona, 
ciekawa 
okrutnych uciech miłości, którą uważała za zbrodniczą. Jej wola przystała ha 
kazirodztwo, 
domagała się go, pragnęła zasycić się nim aż do końca, aż do wyrzutów sumienia, 
gdyby kiedyś 
przyszły. Stała się aktywna, świadoma tego, co robi. Kochała z uniesieniem 
wielkiej damy, 
z przesądnym niepokojem mieszczki, pośród walk, radości i chwil niesmaku kobiety, 
która tonie 
we własnej pogardzie.
Maksym przychodził każdej nocy koło godziny pierwszej przez ogród. Najczęściej 
Renata 
oczekiwała go w cieplarni, przez którą musiał przejść, by dostać się do saloniku. 
Zachowywali się 
zresztą z prowokacyjną swobodą, nie kryli się prawie wcale, lekceważyli 
(najbardziej klasyczne 
ostrożności cudzołóstwa. To prawda, że ten zakątek pałacu należał do nich. 
Jedynie Baptysta, lokaj 
Saccarda, miał tu prawo wejść, ale Baptysta, jako człowiek poważny, znikał 
natychmiast, gdy 
ukończył swe zajęcia. Maksym twierdził nawet ze śmiechem, że odosabnia się, by 
pisać pamiętniki. 
Pewnej nocy jednak, niedługo po przybyciu Maksyma, Renata pokazała mu służącego, 
jak 
uroczystym krokiem przemierzał salon, z lichtarzem w ręku. Ten wysoki lokaj o 
postawie ministra, 
oświetlony żółtym płomieniem woskowej świecy, miał tej nocy wyraz twarzy jeszcze 
bardziej 
poprawny i jeszcze surowszy niż zazwyczaj. Wychyliwszy się kochankowie zobaczyli, 
jak zgasił 
świecę i skierował się do stajni, gdzie spały konie i stajenni.
– Odbywa swój obchód – rzekł Maksym.
Renata drżała. Baptysta zawsze ją niepokoił. Mawiała czasem, iż ten człowiek tak 
zimny, 
o spojrzeniu przejrzystym, nigdy nie zatrzymującym się na ramionach kobiet, to 
jedyny uczciwy 
mężczyzna w pałacu.
Od tej pory stali się nieco ostrożniejsi. Zamykali drzwi od salonu i wtedy z 
całym spokojem 
mogli korzystać z niego, z cieplarni i z apartamentów Renaty. Był to cały świat. 
Przez pierwsze 
miesiące kosztowali tam uciech jak najbardziej wyrafinowanych, dobieranych w 
sposób jak 
najbardziej wyszukany. Przenosili swe pieszczoty z wielkiego różowoszarego łoża 
w sypialni 
w białoróżową nagość pokoju kąpielowego i ściszoną żółtą symfonię saloniku. 
Każdy z tych pokoi, 
mający swój własny zapach, swe obicie, swoje własne życie, inaczej zabarwiał ich 
miłość, czynił 
z Renaty inną miłośnicę: na miękkim posianiu wielkiej damy, pośród sypialni 
arystokratycznej 
i ciepłej, gdzie dobry smak tłumił uczucia zbyt gwałtowne, była delikatna i 
śliczna; w namiocie 
o kolorze ciała, przesyconym woniami i wilgotnym tchnieniem basenu, była jak 
ladacznica 
kapryśna i zmysłowa, oddawała się po wyjściu z kąpieli i tam właśnie Maksym 
lubił ją najbardziej; 
wreszcie na dole, w saloniku jasnym jak wschód słońca, pośród barw jutrzenki 
złocących jej włosy, 
stawała się podobna bogini. Jej głowa płowowłosej Diany, jej nagie ręce ułożone 
skromnie, jej 
ciało o liniach czystych i szlachetnych miały jakiś antyczny czar. Lecz było w 
pałacu miejsce, 
którego Maksym bał się niemal. Renata zaciągała go tam tylko w złe dni, dni, 
kiedy potrzeba jej 
było doznań bardziej drapieżnych. Wtedy kochali się w cieplarni. Tam to czuli 
smak kazirodztwa.
Pewnej nocy, w godzinie niepokoju, Renata poprosiła kochanka, by przyniósł jedną 
z czarnych skór niedźwiedzich. Ułożyli się na tym futrze barwy atramentu, nad 
brzegiem basenu, 
na szerokiej biegnącej kołem alei. Na dworze był straszliwy mróz i przejrzysta 
pełnia. Maksym 
przyszedł zziębnięty, uszy i palce miał zlodowaciałe. W cieplarni był taki upał, 
iż omal nie zemdlał. 
Prosto ze szczypiącego mrozu dostał się w atmosferę tak rozżarzoną i duszną, iż 
skóra poczęła go 
piec, jakby go ktoś wychłostał. Gdy wrócił do siebie, ujrzał Renatę na 
‘klęczkach, podaną do 
przodu, ze wzrokiem nieruchomym; ta brutalna poza przestraszyła go. Renata włosy 
miała 
rozpuszczone, ramiona nagie, tułów wyciągnięty poziomo – wsparta na łokciach i 
dłoniach 
podobna była do kocicy o oczach fosforyzujących. Leżąc na plecach młody człowiek 
dostrzegał 
ponad tą zachwycającą rozkochaną samicą, wpatrzoną w niego uparcie, marmurowego 
sfinksa. 
Księżyc oświetlał jego połyskliwe uda. W pozie i uśmiechu Renaty było coś z tego 
potwora 
o głowie kobiety, i w swych opadających spódnicach wydawała się białą siostrą 
owego czarnego 
boga.
Maksym pozostawał bezwładny. Upał był dławiący, mroczny upał, nie ten, co to 
spada z nieba 
ognistym deszczem, lecz pełzający przy ziemi niby niezdrowe wyziewy i unoszący 
się w górę 
oparem podobnym chmurze zwiastującej burzę. Kropelki nagrzanej wilgoci pokrywały 
ciała 
kochanków płomienistym potem. Długi czas trwali bez ruchu i bez słowa w tej 
ognistej kąpieli. 
Maksym przytłoczony i bezwolny, Renata rozedrgana. Przez szybki cieplarni widać 
było wycinki 
parku Monceau, skupiska drzew o delikatnych czarnych sylwetkach, trawniki białe 
jak ścięte 
lodem jeziora, cały martwy pejzaż, finezją swą, tonacją jednolitą i jasną 
przypominający 
drzeworyty japońskie. I ten strzępek rozprażonej ziemi, to gorejące posłanie, na 
którym leżeli 
kochankowie, wrzały nienaturalnie, otoczone zewsząd milczącym zamrozem.
Renata i Maksym przeżyli noc miłości szalonej. Renata była mężczyzną, wolą pełną 
pasji, 
działającą, której Maksym się poddawał. Ta istota nijaka, ładna i białoróżowa, 
już od dzieciństwa 
skażona w swej męskości, stawała się w rozciekawionych ramionach młodej kobiety 
dziewczęciem o gładkiej skórze, szczupłości i wdzięku rzymskiego efeba. Zdawał 
się stworzony 
do perwersji. Renata rozkoszowała się swym władaniem, jej namiętność rządziła 
tym stworzeniem 
o płci nieokreślonej. Było to dla niej nieustanne zdziwienie, zaskoczenie 
zmysłów, dziwaczne 
uczucie niepokoju i dojmującej przyjemności. Sama już niczego nie była pewna, 
jego delikatna 
skóra, pulchna szyja, jego bezwład i omdlenia budziły w niej powątpiewanie. 
Przeżywała godziny 
pełni. Maksym, odkrywając przed nią nowe doznania, uzupełnił tym jej szalone 
toalety, niebywały 
przepych, życie bez hamulców. Dał poznać jej ciału ową nutę ekscesu, która 
rozbrzmiewała już 
wokół niej. Był kochankiem dopasowanym do mody i szaleństw epoki. Ten ładny 
młodzieniec, 
opiętym żakietem podkreślający swą smukłość, ten zalążek kobiety, przechadzający 
się po 
bulwarach ze znudzonym uśmiechem i z przedziałkiem pośrodku głowy, stał się w 
rękach Renaty 
narzędziem rozpusty, jaka w okresach dekadencji w społeczeństwach przegniłych 
wyczerpuje 
ciało i niszczy umysły.
Bardziej niż gdziekolwiek indziej właśnie w cieplarni Renata była mężczyzną. 
Płomienna noc, 
jaką tam spędzili, pociągnęła za sobą inne. Cieplarnia kochała, płonęła razem z 
nimi. W ociężałym 
powietrzu, w białawym świetle księżyca widzieli wokół siebie dziwaczne rośliny, 
poruszające się 
niewyraźnie, zamieniające uściski. Czarna skóra niedźwiedzia zajmowała całą 
szerokość alei. 
U ich stóp dymił (basen, niespokojne kłębowisko splątanych korzeni. Na jego 
powierzchni 
otwierała się różowa gwiazda lilii wodnej, podobna do dziewiczego staniczka, a 
tornelie zwieszały 
swe zgmatwane korzenie napowietrzne niby włosy omdlałych nereid. Dalej nieco 
palmy i wielkie 
bambusy indyjskie pięły się ku sklepieniu, a stamtąd, łącząc swe liście, 
pochylały się bezsilnie ku 
idolowi, jak znużeni kochankowie. Niżej, paprocie, orlice, lasówki – zielone 
damy w szerokich 
spódnicach przybranych wolantami, milczące i nieruchome na brzegu alei, czekały 
na miłość. 
Obok, spryskane czerwienią kręte liście begonii i przypominające ostrza lanc 
białe liście popłanów 
były dalszym ciągiem okaleczeń i bladości niezrozumiałych dla Renaty i Maksyma – 
tu i tam 
dostrzegali jakby krągłość biodra lub kolana, tarzających się po ziemi w 
brutalnej pieszczocie. 
Drzewa bananowe uginające się pod kiściami owoców mówiły im o hojnej płodności 
ziemi, 
a wilczomlecze, których pokraczne, kolczaste świece, pełne wstydliwych gruzłów, 
majaczyły im 
w mroku, zdawały się ociekać sokiem, występującym z brzegów ognistym strumieniem 
życia. 
W miarę jednak jak spojrzenia ich zagłębiały się w zakamarki cieplarni, ciemność 
wypełniała się 
coraz zajadlejszą rozpustą liści i łodyg: nie rozróżniali już, na stopniach, 
aksamitowców łagodnych 
w dotyku, gloksynii o fioletowych dzwonkach, dracen podobnych do płytek lśniącej 
laki – był to 
jeden krąg żywych roślin łaknących siebie i nienasyconych. Zasłonięte firankami 
lian altany 
rozpłomieniały zmysłowe marzenia Renaty i Maksyma aż do szaleństwa, zwinne pędy 
waniliowców, jadowic, kwiskwalisów, nadwoi były to nie kończące się ramiona 
ukrytych 
kochanków, w łapczywym uścisku zagarniających ku sobie wszelaką rozkosz. Te 
ramiona zwisały 
ze znużenia, sczepiały się w miłosnym spazmie, szukały się, wiły. Była to 
potężna ruja cieplarni, 
tego zakątka dziewiczego lasu, gdzie płonęły rośliny krajów tropikalnych. Maksym 
i Renata 
w zamęcie zmysłów czuli, jak wchłania ich ta noc miłosna ziemi. Poprzez skórę 
niedźwiedzią 
dosięgał ich żar ziemi, a z wysokich palm spadały na nich krople waru. Soki, 
rozpierające łona 
drzew, i w nich samych krążyły także, budząc szalone żądze gwałtownego rozrostu, 
gigantycznej 
płodności. Ruja cieplarni ogarniała ich. I wówczas to, w nikłym świetle, 
nawiedzały ich obłędne 
wizje, koszmary, w których byli świadkami pieszczot palm i paproci. Liście wokół 
przyoblekały 
kształty niewyraźne i dwuznaczne, a ich żądza tworzyła z tego obrazy wyuzdania. 
Z gęstwy drzew 
dochodziły szmery i szepty, omdlałe głosy, ekstatyczne westchnienia, zduszone 
krzyki boleści, 
odległe śmiechy – ich własne pocałunki, które echo odsyłało im z powrotem. 
Czasem wydawało 
im się, że targa nimi gwałtowny wstrząs, jak gdyby ziemia, w spazmie zasycenia, 
rozpękła się ze 
zmysłowym łkaniem.
Gdyby zamknęli oczy, a dławiący upał i bladawe światło nie dokonały w nich 
jeszcze dzieła 
deprawacji, to same zapachy byłyby wystarczyły, aby wprawić ich w stan 
niebywałego napięcia 
nerwów. Opary znad basenu skrapiały ich wonią ostrą, głęboką, zmieszaną wonią 
tysiąca kwiatów 
i roślin. Drzewa waniliowe „zanosiło się chwilami gardłowym gruchaniem gołębia; 
później 
nadpływały cierpkie nuty storczyków, których nakrapiane usta zionęły gorzkim 
oddechem 
ozdrowieńca. Wiszące w koszyczkach orchidee były niby żywe kadzielnice. Lecz 
wonią, która 
górowała nad wszystkimi innymi, skupiała w sobie wszystkie te niejasne tchnienia, 
była woń 
człowiecza, woń miłości. Maksym odnajdywał ją całując kark Renaty, zanurzając 
twarz w jej 
rozpuszczone włosy. I ta woń kobiety, snująca się w cieplarni jak w alkowie, 
gdzie rodziła ziemia, 
oszołamiała ich.
Zazwyczaj kładli się pod tanginią z Madagaskaru, pod tym krzewem zatrutym, 
którego liść 
młoda kobieta nadgryzła kiedyś. Wokół nich biel posągów śmiała się spoglądając 
na potężne 
uściski roślin. Toczący się po niebie księżyc przemieszczał grupy, swym zmiennym 
światłem 
przydawał życia dramatowi. A oni oboje byli o sto mil od Paryża, poza obrębem 
łatwego życia 
Lasku i oficjalnych salonów, w zakątku lasu indyjskiego, w jakiejś potwornej 
świątyni, której 
marmurowy sfinks stawał się bogiem. Czuli, jak staczają się w zbrodnię, w miłość 
przeklętą, 
w pieszczoty dzikich zwierząt. Cały ten otaczający ich rozród, głuche mrowienie 
się basenu, nagi 
bezwstyd liści rzucały ich wprost w dantejskie piekło namiętności. I wówczas to, 
w głębi tej 
szklanej klatki kipiącej płomieniami lata, objętej przejrzystością grudniowego 
mrozu, sycili się 
kazirodztwem jak zbrodniczym owocem zbyt nagrzanej ziemi, zdjęci jednocześnie 
trwogą przed 
tym przerażającym posłaniem.
Pośrodku czarnej skóry niedźwiedziej bielała postać Renaty, (przyczajonej kotki. 
Cała była 
nabrzmiała rozpustą, a jasne kontury jej ramion i bioder odcinały się sucho od 
atramentowej plamy 
futra na żółtym piasku alei. Czyhała na Maksyma, na zdobycz powaloną i bezwolną, 
będącą 
całkowicie w jej władaniu. Od czasu do czasu pochylała się raptownie i całowała 
go rozjątrzonymi 
wargami. Jej usta otwierały się wówczas z łakomym i krwawym błyskiem kwiatów 
chińskiego 
ślazowca, porastającego ścianę pałacu. Była już tylko płomienną córką cieplarni. 
Jej pocałunki 
rozkwitały i więdły jak czerwone kwiaty wielkiej malwy, żyjące zaledwie parę 
godzin 
i odradzające się bez ustanku, podobne do okaleczałych i nienasyconych warg 
jakiejś gigantycznej 
Mesaliny. Pocałunek, jaki złożył na szyi żony, zajmował myśl Saccarda. Od dawna 
już nie 
korzystał ze swych praw mężowskich; zerwanie przyszło naturalnym biegiem rzeczy, 
żadnemu 
z nich dwojga nie zależało na podtrzymywaniu uciążliwych stosunków. Jeżeli 
Saccard zjawiał się 
w sypialni Renaty, to celem jego małżeńskich czułości była zawsze jakaś 
korzystna dlań sprawa 
finansowa.
Mimo że ryzykowne przedsięwzięcie w Charonne układało się pomyślnie, niepokoił 
się 
jednak, jaki ostatecznie przybierze obrót; uśmiechy wyelegantowanego Larsonneau 
nie podobały 
mu się. Larsonneau był tylko zwykłym pośrednikiem, człowiekiem podstawionym, 
który za swe 
usługi miał otrzymać dziesięć procent od przyszłych dochodów. Chociaż jednak 
agent od spraw 
ekspropriacji nie włożył w tę imprezę ani grosza, a Saccard, dostarczywszy 
funduszów na 
założenie café-concert, zabezpieczył się na wszystkie możliwe sposoby przez 
zastrzeżenie prawa 
odkupu, listy z datami in blanco, antydatowane kwity, to jednak odczuwał głuchy 
lęk w przeczuciu 
jakiegoś zdradzieckiego ciosu. Węszył u swego wspólnika chęć szantażowania go 
fałszywym 
inwentarzem. Larsonneau przechowywał go pieczołowicie i jemu jedynie zawdzięczał 
współudział w przedsięwzięciu.
Oczywiście przy takim układzie spraw obaj wspólnicy ściskali sobie mocno ręce. 
Larsonneau 
nazywał Saccarda „drogim mistrzem”. W głębi duszy żywił prawdziwy podziw dla 
tego 
ekwilibrysty, którego wyczyny na wyprężonej linie spekulacji śledził z 
zainteresowaniem amatora. 
Myśl, by wywieść go w pole, łaskotała go mile, niby perspektywa uciechy rzadkiej 
i pikantnej. 
Pieścił pewien plan, mglisty jeszcze, gdyż nie wiedział dobrze, jak posłużyć się 
posiadaną bronią, 
żeby samemu się przy tym nie pokiereszować.Czuł się zresztą zdany na łaskę swego 
byłego kolegi. 
Terenom i budowlom, oszacowanym według przemyślnie sporządzonych inwentarzy na 
blisko 
dwa miliony franków, a wartym zaledwie jedną czwartą tego, groził kolosalny 
krach, w razie 
gdyby bogini ekspropriacji nie dotknęła ich swą złotą różdżką. Wedle pierwotnych 
planów, które 
oglądał, nowy bulwar, wytyczony, by połączył park artylerii w Vin-cennes i 
koszary księcia 
Eugeniusza i omijając Faubourg Saint-Antoine przeniósł ten park do serca Paryża, 
miał objąć 
część terenów w Charonne; zachodziła jednak obawa, iż może musnąć je ledwie, i 
wtedy 
pomysłowa spekulacja z urządzeniem café-con-cert poniosłaby klęskę przez swą 
lekkomyślność. 
W takim wypadku Larsonneau spadłaby na kark sprawa natury dość delikatnej. 
Niebezpieczeństwo to jednak, mimo drugorzędnej roli, jaką odgrywał, nie 
przeszkadzało mu 
doznawać uczucia głębokiej przykrości, gdy rozmyślał o mizernych dziesięciu 
procentach 
mających być jego udziałem w tak kolosalnej kradzieży milionów. Wtedy to właśnie 
nie potrafił 
oprzeć się zajadłej chętce, by wyciągnąć rękę i odkroić sobie swoją porcję.
Saccard nie chciał nawet, by pożyczył pieniędzy jego żonie, gdyż sam bawił się 
tą wulgarną 
sztuczką z melodramatu dającą upust jego zamiłowaniu do skomplikowanych 
transakcji.
– Nie, nie, mój drogi – mówił ze swym prowansalskim akcentem, przesadnie go 
jeszcze 
podkreślając, jak zawsze gdy chciał dodać pikanterii jakiemuś żarcikowi – nie 
gmatwajmy naszych 
rozrachunków. Jest pan jedynym człowiekiem w Paryżu, co do którego przysiągłem 
sobie, że nie 
będę mu nic winien.
Larsonneau poprzestawał na stwierdzeniu, że Renata to otchłań. Radził Saccardowi, 
aby nie 
dawał jej już ani grosza, a natychmiast odstąpi im swą część posiadłości. Wolał 
mieć do czynienia 
z nim tylko samym. Wypróbowywał go czasem, posuwał się aż do tego, iż mówił swym 
znużonym 
i obojętnym tonem viveura:
– Muszę wreszcie uporządkować trochę moje papiery... Pańska żona przeraża mnie, 
mój drogi. 
Nie mam ochoty, żeby opieczętowano u mnie pewne dokumenty.
Saccard nie był człowiekiem, który znosiłby cierpliwie podobne aluzje, zwłaszcza 
iż wiedział, 
co sądzić o drobiazgowym i chłodnym porządku, jaki panował w biurze Larsonneau. 
Cała jego 
przebiegła i czynna natura buntowała się przeciwko obawom, jakie usiłował w nim 
wzbudzić ten 
zajmujący się lichwą piękniś w żółtych rękawiczkach. Najgorsze było, iż czuł, 
jak przejmuje go 
dreszcz na myśl
o możliwym skandalu; widział się brutalnie wygnanym przez brata, trudniącym się 
jakimiś 
pokątnymi zajęciami w Belgii. Pewnego dnia rozgniewał się, zaczął nawet mówić do 
Larsonneau 
po imieniu.
– Słuchaj no, mój mały – powiedział do niego – jesteś bardzo miłym chłopcem, ale 
oddaj mi 
tamten papierek, wiesz który. Zobaczysz, że jeszcze się kiedyś o niego pokłócimy.
Larsonneau udał zdziwienie, uścisnął rękę „drogiego mistrza” zapewniając go o 
swym 
oddaniu. Saccard pożałował, że przez chwilę okazał zniecierpliwienie. W tym 
właśnie okresie 
zaczął poważnie myśleć o zbliżeniu z żoną; mogła mu się przydać w rozgrywce 
przeciwko 
wspólnikowi, a uważał, iż łóżko jest idealnym miejscem dobijania targów. 
Pocałunek, jaki złożył 
na szyi żony, stał się dla niego objawieniem całkowicie nowej taktyki.
Nie spieszył się zresztą, powolutku torował sobie drogę. Całą zimę czekał, aż 
jego plany 
dojrzeją, szamocząc się jednocześnie z mnóstwem spraw finansowych, bardziej 
zawikłanych jedne 
od drugich. Była to dla niego zima straszliwa, pełna wstrząsów i niewiarogodnych 
walk; każdy 
dzień przynosił możliwość bankructwa i każdego dnia trzeba ją było przezwyciężać. 
Saccard nie 
tylko nie ograniczył wydatków na dom, ale jedne za drugimi wydawał bale i 
przyjęcia. Udało mu 
się sprostać wszystkiemu, musiał jednak zaniedbać Renatę – ją zachowywał na 
koniec, gdy 
przedsięwzięcie w Charonne dojrzeje, by wówczas wykonać swe triumfalne 
pociągnięcie. Na razie 
przygotowywał je w ten sposób, iż nie dawał żonie pieniędzy inaczej niż za 
pośrednictwem 
Larsonneau. Kiedy miał do dyspozycji kilkanaście tysięcy franków, a ona się ich 
gwałtownie 
domagała, przynosił je, lecz mówił, że ludzie Larsonneau domagają się weksla na 
sumę podwójnej 
wysokości. Bawił się tą komedią wyśmienicie, zachwycony historyjką z wekslami, 
gdyż nadawała 
całej sprawie smaczek powieściowy. Nawet w okresie największej przejrzystości 
swych 
dochodów wypłacał żonie pensję bardzo nieregularnie, robił jej książęce 
podarunki, sypał 
banknoty garściami, a potem na długie tygodnie zostawiał ją bez grosza. Teraz, 
kiedy znalazł się 
w poważnych tarapatach, użalał się przed nią na koszty prowadzenia domu, 
traktował ją jak 
wierzyciela, któremu nie chce się przyznać do ruiny i opowiada historyjki, byle 
tylko uzyskać 
zwłokę. Renata ledwo że go słuchała; podpisywała wszystko, co chciał, i żałowała 
tylko, że nie 
może podpisywać więcej.
Uzbierał sobie podpisanych przez nią weksli na blisko dwieście tysięcy franków, 
a kosztowały 
go zaledwie sto dziesięć tysięcy. Uzyskawszy żyro od Larsonneau, jako ich 
prawnego posiadacza, 
puszczał je ostrożnie w obieg, licząc, iż posłuży się nimi później jako 
rozstrzygającym orężem. 
Nigdy nie byłoby mu się udało przebrnąć tej strasznej zimy, pożyczać żonie na 
lichwiarski procent 
ani utrzymywać domu na tak wysokiej stopie, gdyby nie sprzedaż placu na bulwarze 
Malesherbes. 
Imć panowie Mignon i Charrier zapłacili mu zań gotówką, potrącając jednak 
olbrzymie dyskonto.
Ta zima była dla Renaty jedną długą uciechą. Doskwierał jej jedynie brak 
pieniędzy. Maksym 
kosztował ją bardzo dużo; jako „mamusia” – Maksym traktował ją w ten sposób – to 
ona płaciła 
wszędzie. Lecz ten ukrywany niedostatek był dla niej jednym urokiem więcej. 
Łamała sobie głowę, 
wymyślała, co tylko mogła, byle jej „malutkiemu” nic nie brakowało. A kiedy 
zdołała nakłonić 
męża, by zdobył gdzieś dla niej parę tysięcy, przepuszczała je z kochankiem w 
szalonych 
eskapadach, niby dwoje uczniaków, którzy po raz pierwszy wyrwali się ma wolność. 
Kiedy byli 
bez grosza, zostawali w pałacu. Mieli do swej dyspozycji ten wielki budynek 
urządzony 
z przepychem tak nowym i tak prowokująco głupim. Pan domu nie przeszkadzał im 
nigdy swą 
obecnością. Kochankowie coraz częściej zostawali w domu, Renacie udało się 
bowiem wreszcie 
napełnić ciepłem rozkoszy lodowatą pustkę tych sal o pozłacanych sufitach. 
Podejrzane miejsce 
światowych rozrywek przemieniło się w kaplicę, gdzie oddawała się w odosobnieniu 
nowemu 
kultowi. Maksym nie tylko w niej obudził tę przejmującą nutę tak dobrze 
współbrzmiącą 
z szalonymi toaletami; był kochankiem stworzonym dla tego pałacu o szybach 
wielkich jak 
witryny sklepowe, ociekającego rzeźbami od strychów po piwnice. Ożywiał 
wszystkie te figury 
poczynając od pyzatych amorków na dziedzińcu, trzymających muszlę, z której 
spływała strużka 
wody, a kończąc na nagich kariatydach podpierających balkony i trzymających dla 
zabawy kłosy 
i jabłka. Stanowił wytłumaczenie dla nadmiernego bogactwa westybulu, dla 
szczupłości ogrodu, 
dla olśniewających sal, gdzie za duże było foteli, a za to żadnego dzieła sztuki. 
Młoda kobieta, 
która nudziła się tu kiedyś śmiertelnie, nagle poczuła się w tym otoczeniu 
doskonale, wzięła je 
w posiadanie, jakby dopiero teraz zrozumiała, jak należy się nim posługiwać. Nie 
tylko jej własny 
apartament, żółty salonik i cieplarnia stały się tłem dla jej miłości, lecz cały 
pałac. W końcu 
polubiła nawet kanapę w palarni; przesiadywała tam i mówiła, że zapach tego 
pokoju – nikła woń 
tytoniu – bardzo jest przyjemny.
Renata przyjmowała teraz dwa razy w tygodniu, a nie raz, jak dotąd. Czwartek był 
dla 
intruzów, a poniedziałek dla najbliższych przyjaciół. Mężczyzn nie wpuszczano i 
tylko Maksym 
uczestniczył w tych finezyjnych zebrankach odbywających się w saloniku. Któregoś 
wieczoru 
Renata wpadła na zaskakujący pomysł: przebrała go za kobietę i przedstawiła jako 
swoją kuzynkę. 
Adelina, Zuzanna, baronowa Meinhold podniosły się, przywitały, zdziwione, że 
znają skądś tę 
twarz. Później, kiedy już się dowiedziały prawdy, rozśmieszyło je to bardzo i 
absolutnie nie 
chciały się zgodzić, żeby Maksym zmienił strój. Został w spódnicach, a panie 
przekomarzały się 
z nim, robiły dwuznaczne żarciki. Odprowadzał panie do głównego wyjścia, a sam 
okrążał ogród 
i wracał przez cieplarnię. Przyjaciółkom Renaty nigdy nie nasunęło się 
najlżejsze nawet 
podejrzenie; kochankowie zawsze przecież odnosili się do siebie z koleżeńską 
poufałością. A jeśli 
komuś ze służby zdarzyło się przyłapać ich na gorętszym nieco uścisku, to nie 
dziwił się temu 
wcale, gdyż wszyscy przyzwyczajeni byli do żartów pani i panicza.
Ta całkowita swoboda, ta bezkarność rozzuchwalała ich. Nocą zasuwali wprawdzie 
zasuwki, 
lecz za to w dnie całowali się we wszystkich pokojach pałacu. Kiedy padał deszcz, 
wynajdywali 
tysiące rozmaitych gier. Lecz największym przysmakiem dla Renaty pozostały senne 
zadumy 
przed rozżarzonym kominkiem. Tej zimy nosiła bieliznę oszołamiającą przepychem. 
Jej koszule 
i peniuary kosztowały krocie, a biały obłok wstawek i batystów przesłaniał ją 
ledwo. 
W czerwonym blasku paleniska, obejmującym jej ciało poprzez cienką tkaninę i tą 
samą 
różowością powlekającym koronki i jej skórę, wydawała się naga. Maksym 
przysiadał u jej stóp 
i całował kolana nie czując nawet, że są zakryte: bielizna Renaty przesiąknięta 
była ciepłem 
i zapachem jej ślicznego ciała. Dzień miał się ku schyłkowi, zmierzchem 
obejmował pokój obity 
szarym jedwabiem. Za ich plecami krążyła spokojnie Celestyna. Naturalnym biegiem 
rzeczy stała 
się ich wspólniczką w zdradzie. Pewnego ranka zastała ich razem w łóżku i 
zachowała całkowity 
spokój pokojówki o lodowatej krwi. Od tego czasu przestali się wobec niej 
krępować, wchodziła 
co chwila i nie odwracała nawet głowy na odgłos ich pocałunków. Liczyli na to, 
że w razie alarmu 
dałaby im znać. Nie płacili jej za milczenie. Była to dziewczyna bardzo 
oszczędna, bardzo uczciwa 
i nikt nie słyszał, aby miała kochanków.
Renata nie przestała bynajmniej bywać w świecie. Maksym towarzyszył jej wszędzie, 
jasnowłosy paź we fraku, a ona, w jego towarzystwie, jeszcze żywiej cieszyła się 
wszystkim. Ten 
sezon balów był dla niej jednym długim triumfem. Nigdy jeszcze nie obmyślała 
sobie toalet, 
uczesań równie śmiałych. Wówczas to właśnie odważyła się włożyć słynną atłasową 
suknię koloru 
buisson, na której wyhaftowane było całe polowanie na jelenia, wszystkie 
potrzebne doń akcesoria: 
mieszki na proch, rogi myśliwskie, szerokie noże. Wówczas też zapoczątkowała 
modę antycznych 
fryzur, które Maksym musiał jej przerysować w niedawno otwartym muzeum Campany. 
Młodniała, była w pełni swej zadzierzystej urody. Kazirodztwo roznieciło w niej 
płomień, 
migoczący na dnie oczu i rozgrzewający śmiech. Jej binokle nabrały nieporównanej 
bezczelności; 
spoglądała na inne kobiety, na swe przyjaciółki, panoszące się pośród występku, 
z miną 
chełpliwego młodzieniaszka, z nieruchomym uśmieszkiem, który oznaczał: „Już ja 
mam swoją 
zbrodnię.”
Maksym uważał życie towarzyskie za rzecz nie do zniesienia. Dla szyku twierdził, 
że się na 
balach nudzi, w rzeczywistości bowiem nudził się wszędzie. W Tuileriach u 
ministrów znikał 
w spódnicach Renaty. Z chwilą jednak gdy chodziło o jakąś eskapadę, on stawał 
się panem. 
Renacie zachciało się po raz drugi odwiedzić ową restaurację na bulwarze; 
szerokość kanapy 
w gabinecie wywołała jej uśmiech. Później prowadzał ją wszędzie: do ladacznic, 
na bal w Operze, 
do małych teatrzyków, we wszystkie te dwuznaczne miejsca, gdzie osłonięci swym 
incognito 
mogli bratać się z występkiem w całej jego brutalności. Wracali potem ukradkiem 
do pałacu, 
zmęczeni, i spleceni w uścisku odsypiali zamroczenie plugastwem Paryża, a w 
uszach brzmiały im 
jeszcze sprośne kuplety. Następnego dnia Maksym naśladował aktorów, a Renata, 
akompaniując 
sobie na pianinie w saloniku, starała się kołysać w biodrach i śpiewać równie 
ochryple jak Blanka 
Mueller w roli Pięknej Heleny, Lekcje muzyki pobierane w klasztorze przydały się 
Renacie po to 
tylko;, by teraz brzdąkać najnowsze błazeńskie kuplety. Przed wszelką muzyką 
poważną żywiła 
nabożny lęk. Maksym pokpiwał razem z nią z muzyki niemieckiej i uważał sobie za 
obowiązek 
wygwizdać Tannhausera, tyleż z przekonania, co w obronie swawolnych piosenek 
swojej 
„mamusi”.
Jedną z ich najmilszych rozrywek była ślizgawka; tej zimy była ona w modzie, sam 
cesarz 
jeden z pierwszych wypróbował lód na jeziorze w Lasku Bulońskim. Renata zamówiła 
u Wormsa 
kompletny strój Polki, z aksamitu przybranego futrem. Maksyma ubrała w wysokie 
buty i lisi 
kołpak. Jechali do Lasku w mróz, który szczypał im nosy i wargi, jakby wiatr 
sypał w twarz 
drobnym piaskiem. Bawiło ich to, że jest tak zimno. Lasek był szary, a śnieg na 
gałęziach wyglądał 
jak wąskie wstawki z gipiury. Pod bladym niebem, nad jeziorem skrzepłym i 
zmatowiałym, tylko 
świerki rozpościerały w głębi horyzontu swe teatralne draperie obszyte przez 
śnieg szeroką 
koronką. Mknęli oboje w lodowatym powietrzu, jak jaskółki szybujące tuż nad 
ziemią. Jedną rękę 
trzymali z tyłu, drugą kładli sobie nawzajem na ramionach i sunęli przed siebie, 
wirowali, 
uśmiechnięci, po rozległym lodowisku zamkniętym grubymi sznura – mi. Ze 
wzniesienia głównej 
alei przyglądali im się gapie. Czasem Renata i Maksym podjeżdżali, by ogrzać się 
przy szczapach 
palących się na brzegu. I znów odjeżdżali. Zataczali koła coraz to szersze, a po 
twarzy płynęły im 
łzy z radości i z zimna.
Później, kiedy nadeszła wiosna, Renata przypomniała sobie swoją dawną elegię. 
Chciała, żeby 
Maksym przechadzał się z nią po parku Monceau nocą, przy świetle księżyca. 
Poszli do groty, 
usiedli na trawie, przed kolumnadą. Kiedy jednak objawiła życzenie przejażdżki 
po jeziorku, 
spostrzegli, iż przywiązana na brzegu, widoczna z pałacu łódka nie ma wioseł. 
Musiano zabierać je 
wieczorem. Byli zawiedzeni. Zresztą wielkie cienie parku niepokoiły kochanków. 
Woleliby 
widzieć tu zabawę wenecką, czerwone balony i orkiestrę. Milszy im był park we 
dnie, po południu; 
często siadali przy którymś z okien pałacu i przyglądali się ekwipażom jadącym 
po wymyślnej 
pochyłości głównej alei. Lubili ten czarujący zakątek nowego Paryża, tę przyrodę 
ugłaskaną 
i czyściutką, trawniki podobne do błamów atłasu, poznaczone rzędami kwietników i 
specjalnie 
dobranych krzewów, ujęte otokiem zachwycających białych róż. Pojazdy wymijały 
się równie 
liczne jak na bulwarze; spacerujące pieszo damy ciągnęły za sobą miękko treny 
spódnic, jakby 
stąpały po dywanach w salonie. Poprzez listowie Renata i Maksym krytykowali 
toalety, 
pokazywali sobie zaprzęgi, delektowali się łagodnymi barwami parku. Między dwoma 
drzewami 
połyskiwały złocone pręty jakiejś bramy, po jeziorze płynęły rzędem kaczki, 
renesansowy mostek 
bielał, nowiutki, pośród zieleni, a po dwóch stronach alei siedzące na żółtych 
krzesełkach mamy 
zapominały w rozmowie o swych synkach i córeczkach – malcy przyglądali się sobie 
grzeczniutko, 
z minkami dzieci (przedwcześnie dojrzałych. Renata i Maksym kochali nowy Paryż. 
Nieraz 
przemierzali miasto w powozie, nakładali drogi, by przejechać jakimś bulwarem 
szczególnie im 
bliskim. Domy, wysokie, o rzeźbionych bramach i balkonach, gdzie wielkimi 
złoconymi literami 
połyskiwały nazwiska, szyldy, nazwy firm i spółek, wprawiały ich w zachwyt. 
Powozik mknął 
ulicami, a oni przyjaznym wzrokiem odprowadzali szare pasma chodników, 
szerokie,.niekończące 
się, a na nich ławki, pstrokate słupy z ogłoszeniami, wątłe drzewka. Ten jasny 
przesmyk ciągnący 
się aż do horyzontu, coraz to węższy i zagrodzony wreszcie niebieskawym 
prostokątem pustki, ten 
podwójny, nieprzerwany szereg wielkich magazynów, gdzie ekspedienci uśmiechali 
się do 
klientek, ten bulgoczący strumień przechodniów, wszystko to napełniało ich 
zwolna 
ukontentowaniem całkowitym i bez zastrzeżeń, poczuciem doskonałości życia ulicy. 
Lubili nawet 
bryzgi wody z polewaczki rezerwuaru, białym oparem rozpościerające się przed ich 
końmi, 
a później opadające drobniutkim deszczem pod koła, brązowiące jezdnię i 
wzbijające lekką falę 
kurzu. Wydawało im się, że jadą po dywanie, tą szeroką ulicą, prostą i bez końca, 
wytyczoną po to, 
by nie musieli jeździć ciemnymi uliczkami. Każdy bulwar stawał się jednym z 
korytarzy ich 
pałacu. Uśmiechy słońca igrały na fasadach nowych domów, zapalały błyski w 
szybach, 
obsypywały płócienne markizy sklepów i kawiarń, rozgrzewały asfalt pod stopami 
zaaferowanych 
przechodniów. A kiedy wracali, z lekka ogłuszeni hałaśliwym zamętem tego 
długiego bazaru, 
z przyjemnością witali park Monceau, klomb, nieodzowny dla nowego Paryża, 
przepychem swym 
pozdrawiający pierwsze ciepłe podmuchy wiosny.
Kiedy moda wyjazdów nad morze zmusiła ich do opuszczenia Paryża, uczynili to z 
żalem i nad 
brzegiem oceanu myśleli o bulwarach. Nawet ich miłość, z dala od Paryża, czuła 
się nieswojo. Był 
to kwiat cieplarniany, przywykły do wielkiego łoża różowoszarego, do nagości 
pokoju 
kąpielowego, do złotej jutrzenki saloniku. Sami tylko we dwoje w obliczu ‘morza 
nie mieli sobie 
nic do powiedzenia. Renata usiłowała śpiewać piosenki z „Varietes”, akompaniując 
sobie na 
starym pianinie wyczekującym śmierci w kącie jej pokoju hotelowego; ale 
instrument, nawilgły od 
morskich wiatrów, odzywał się melancholijnym głosem wodnych przestworów. Piękna 
Helena 
dźwięczała tu ponuro i fantastycznie. Dla pociechy młoda kobieta zadziwiała 
plażę niezwykłymi 
kostiumami. Była tu spora grupka dam, takich jak ona: ziewały, czekały na zimę i 
głowiły się, jaki 
by tu kostium kąpielowy włożyć, żeby nie wyglądać w nim zbyt brzydko. Renacie 
nigdy nie udało 
się nakłonić Maksyma do kąpieli. Bał się panicznie nvody, bladł, gdy fala 
podpływała aż do jego 
kamaszków, i za nic na świecie nie byłby się zbliżył do opadającej ku morzu 
skalistej krawędzi; 
z dala omijał wszelkie wyrwy i nakładał drogi, byle tylko nie iść brzegiem nieco 
stromym Saccard 
dwa czy trzy razy odwiedził „kochane dzieci”. Twierdził, że jest przytłoczony 
kłopotami. Dopiero 
w październiku, gdy znaleźli się wszyscy troje w Paryżu, pomyślał poważnie o tym, 
by zbliżyć się 
do żony. Sprawa Charonne dojrzewała. Plan Saccarda był prosty i brutalny. 
Postanowił użyć 
w stosunku do Renaty sposobu, jakim posłużyłby się względem ladacznicy. Renata 
potrzebowała 
coraz więcej pieniędzy, jednakże duma pozwalała jej zwracać się e prośbą do męża 
tylko 
w ostatecznej potrzebie. Saccard obiecywał sobie, że skorzysta z pierwszej 
takiej prośby, by – 
pośród radości ze spłacenia grubszego jakiegoś długu – odnowić dawno już zerwane 
stosunki. 
W Paryżu czekały na Renatę i Maksyma wielkie tarapaty. Nadszedł termin płatności 
paru weksli 
wystawionych na nazwisko Larsonneau, ponieważ jednak Saccard nie dawał ich do 
protestu, 
młoda kobieta zbytnio się nimi nie trapiła. O wiele bardziej przerażał ją dług u 
Wormsa, sięgający 
już obecnie blisko dwustu tysięcy franków. Krawiec domagał się zaliczki i groził, 
że cofnie 
wszelki kredyt. Na myśl o procesie, który byłby skandalem, a przede wszystkim na 
myśl, że słynny 
krawiec mógłby się z nią pogniewać, Renatę przechodził dreszcz. Prócz tego 
potrzebowała 
pieniędzy na drobne wydatki. Nudziliby się śmiertelnie, ona i Maksym, gdyby nie 
mogli wydać 
paru ludwików dziennie. Od czasu gdy nadaremnie przetrząsał szuflady ojca, 
kochany synalek był 
bez grosza. Jego wierność, jego przykładne zachowanie przez siedem czy osiem 
miesięcy były 
w znacznej mierze wynikiem kompletnej pustki w sakiewce. Brakowało 
dwudziestofrankówek, by 
zapraszać damulki na kolacje. Tak więc chcąc nie chcąc wracał filozoficznie do 
pałacu. Podczas 
każdej z ich eskapad Renata dawała mu swoją portmonetkę, żeby płacił w 
restauracjach, lokalach 
balowych, teatrzykach. W dalszym ciągu traktowała go po macierzyńsku, i nawet 
sama, czubkami 
swych paluszków w rękawiczkach, płaciła u pasztetnika, do którego wstępowali 
niemal co dzień 
po południu na paszteciki z ostrygami. Często rankiem Maksym znajdował w 
kamizelce ludwiki, 
których tam przedtem nie było, a które Renata wkładała mu do kieszeni jak matka, 
zaopatrująca 
swego syna, uczniaka. I ta piękna egzystencja, złożona z wesołych podwieczorków, 
kaprysów 
zawsze zaspokajanych i łatwych przyjemności, miałaby się skończyć? Lecz 
poważniejsze jeszcze 
obawy zamąciły ich spokój. Jubiler Sylwii, któremu Maksym winien był dziesięć 
tysięcy franków, 
stracił cierpliwość, groził Clichy. Weksle, które miał w ręku, od dawna już 
zaprotestowane, 
obrosły takimi kosztami, że dług zwiększył się o trzy czy cztery tysiące franków. 
Saccard 
oświadczył wyraźnie, że nic nie może poradzić. Wiadomość, że jego syn jest w 
Clichy, zwróciłaby 
na niego oczy wszystkich, a wyciągając go stamtąd, rozgłosiłby wszędzie swoją 
ojcowską hojność. 
Renata była w rozpaczy; widziała już swego synka w więzieniu, w prawdziwej 
ciemnicy, na 
wilgotnej słomie. Pewnego wieczora zaproponowała mu poważnie, by nie wychodził 
od niej 
i pozostał w tym bezpiecznym ukryciu, pewien, że nie znajdzie go komornik. A 
później przysięgła, 
że zdobędzie pieniądze. Nigdy nie wspominała o pochodzeniu jego długu, o owej 
Sylwii, która 
zawierzała swe miłostki lustrom w gabinetach restauracyjnych. Potrzebowała 
pięćdziesięciu 
tysięcy franków: piętnastu dla Maksyma, trzydziestu dla Wormsa i pięciu na 
drobne wydatki. 
Mieliby wtedy przed sobą dwa długie tygodnie szczęścia. Rozpoczęła kampanię.
Pierwszą jej myślą było poprosić o te pięćdziesiąt tysięcy męża. Zdecydowała się 
na to nie bez 
wewnętrznego oporu. Ostatnimi razy przynosząc jej pieniądze znów całował ją w 
szyję, brał za 
ręce i mówił o swym uczuciu. Kobiety potrafią ze szczególną przenikliwością 
odgadnąć mężczyzn, 
toteż Renata spodziewała się jakichś targów milczących i uśmiechniętych. 
Rzeczywiście, gdy 
poprosiła go o pięćdziesiąt tysięcy, wykrzyknął, że to niemożliwe, że Larsonneau 
nigdy nie 
pożyczy takiej sumy, a on sam ma jeszcze kłopoty. Później jednak, zmieniając ton, 
jakby 
zwyciężony i ogarnięty nagłym wzruszeniem, szepnął:
– Tobie nie można niczego odmówić. Objadę cały Paryż, zrobię więcej, niż to jest 
możliwe... 
Chcę, moja droga, żebyś była zadowolona. – I przykładając wargi do jej ucha, 
całując ją we włosy, 
głosem drżącym nieco: – Przyniosę ci je jutro wieczorem do sypialni... bez 
weksla...
Lecz ona odparła żywo, że to nie takie pilne, że nie chce sprawiać mu aż tyle 
kłopotu. A on, 
który całe serce włożył w to niebezpieczne „bez weksla” i już nawet żałował, że 
się z nim wyrwał, 
nie dał po sobie poznać, iż usłyszał niemiłą odmowę. Podniósł się i rzekł:
– A więc, jak chcesz... Jestem do twoich usług i znajdę ci tę sumę, jak jej 
będziesz 
potrzebować. Larsonneau nie będzie miał z, tym nic wspólnego. To mój prezent dla 
ciebie.
Uśmiechał się dobrodusznie. Zostawił Renatę w okrutnej obawie. Czuła, że jeśli 
odda się 
mężowi, utraci resztę równowagi. Jej ostatnią już dumą było, iż – choć 
poślubiona ojcu – jest żoną 
tylko syna.. Często, gdy Maksym wydawał jej się chłodny, bardzo przejrzystymi 
aluzjami 
próbowała dać mu to do zrozumienia. Lecz młody człowiek, zamiast paść po tym 
wyznaniu do jej 
stóp, jak się tego spodziewała, okazywał najzupełniejszą obojętność, przekonany 
zapewne, że 
Renata chce go uspokoić co do możliwości ewentualnego spotkania z ojcem w 
różowoszarej 
sypialni.
Kiedy Saccard wyszedł, Renata ubrała się pośpiesznie i kazała zaprząc. W 
powoziku 
unoszącym ją ku Wyspie Świętego Ludwika układała sobie, w jaki sposób poprosi o 
te pięćdziesiąt 
tysięcy ojca. Chwyciła się tej nagłej myśli i nie chciała się nad nią 
zastanawiać, gdyż czuła, że jest 
– wielkim tchórzem i że ten krok budzi w niej nieprzezwyciężony lęk. Gdy 
przyjechała na miejsce, 
podwórze pałacu Beraudów zmroziło ją swą ponurą, klasztorną wilgocią. Wchodząc 
na szerokie 
kamienne schody, na których wysokie obcasy jej pantofelków stukały przeraźliwie, 
miała ochotę 
uciec. Na domiar złego zrobiła jeszcze to głupstwo, iż w pośpiechu włożyła 
jedwabną suknię 
koloru zwiędłych liści, z długimi wolantami z białej koronki i atłasowymi 
kokardami, ujętą w talii 
paskiem plisowanym jak szarfa. Ta toaleta i uzupełniający ją malutki toczek z 
dużą białą woalką 
tak szczególną nutą odbijały od posępnej zadumy schodów, że sama Renata 
uświadomiła sobie, jak 
dziwnie musi tu wyglądać. Drżała przemierzając amfiladę. surowych komnat, gdzie 
niewyraźne 
postacie na gobelinach wydawały się zdziwione tą kaskadą spódnic, płynącą wśród 
półmroku ich 
samotności. Ojca zastała w wychodzącym na dziedziniec salonie, gdzie zazwyczaj 
przebywał. 
Czytał wielką księgę leżącą na pulpicie przymocowanym do ramion fotela. Koło 
jednego z okien 
ciotka Elżbieta robiła na drutach; w ciszy pokoju słychać było jedynie tik-tak 
jej długich 
drewnianych drutów.
Renata usiadła zmieszana, gdyż każdy jej ruch mącił skupienie wysokiego plafonu 
szmerem 
jedwabiu. Na czarnym tle obić i starych mebli biel jej koronek wydawała się 
jaskrawa. Pan Beraud 
Du Chatel, oparłszy dłonie po dwóch stronach pulpitu, spoglądał na nią. Ciotka 
Elżbieta zaczęła 
mówić o bliskim ślubie Krystyny, która miała wyjść za mąż za syna pewnego bardzo 
bogatego 
adwokata; poszła teraz ze starą służącą do miasta w sprawie jakiegoś obstalunku. 
Poczciwa ciotka 
mówiła zupełnie sama, łagodnie, nie przerywając przy tym roboty. Gawędziła o 
drobiazgach 
gospodarskich, a sponad okularów rzucała Renacie uśmiechnięte spojrzenia.
Lecz młoda kobieta czuła się coraz bardziej nieswojo. Cisza pałacu przytłaczała 
ją i wiele też 
byłaby dała, żeby koronki zdobiące jej suknię były czarne. Wzrok ojca wprawiał 
ją w takie 
zakłopotanie, iż w końcu doszła do wniosku, że Worms był doprawdy śmieszny 
wymyślając tak 
duże wolanty.
– Jakże ty ślicznie wyglądasz, moje dziecko! – rzekła nagle ciotka Elżbieta, 
która nie dojrzała 
jeszcze nawet koronek siostrzenicy. Przerwała na chwilę robotę i poprawiła 
okulary, żeby się 
lepiej przyjrzeć. Pan Beraud Du Chatel uśmiechnął się blado.
– Troszkę to wszystko za białe – powiedział. – Bardzo musi być kłopotliwe na 
ulicy.
– Ależ, ojcze, któż by chodził pieszo! – wykrzyknęła Renata i natychmiast 
pożałowała tego 
szczerego okrzyku.
Starzec zamierzał coś odpowiedzieć, później jednak wstał, wyprostował swą wysoką 
postać 
i zaczął przechadzać się wolno, nie patrząc już na córkę. Ta była blada z emocji. 
Za każdym razem, 
gdy przykazywała sobie wewnętrznie odwagę i szukała jakiegoś stosownego 
przejścia 
w rozmowie, by poprosić o pieniądze, czuła ostry ból w sercu.
– Od jakiegoś czasu przestał nas tatuś odwiedzać – szepnęła.
– Och – odparła ciotka nie dopuszczając brata do słowa – twój ojciec ledwo że 
czasem wyjdzie 
do Ogrodu Botanicznego, a i to muszę się najpierw nagderać! Twierdzi, że gubi 
się w Paryżu, że 
miasto nie jest już dla niego... Powiedz mu coś, moja droga, gniewaj się!
– Mój mąż byłby ogromnie rad, gdyby odwiedził nas tatuś czasem w nasze czwartki 
– 
powiedziała Renata.
Pan Beraud Du Chatel przeszedł parę ‘kroków w milczeniu, a później rzekł 
spokojnie:
– Podziękuj swemu mężowi. To człowiek, zdaje się, bardzo czynny. Pragnę dla 
ciebie, aby 
uczciwie prowadził swe przedsięwzięcia. Różnimy się jednak w poglądach i ja źle 
się czuję 
w waszym pięknym domu w parku Monceau.
Ciotka Elżbieta wydała się zmartwiona tą odpowiedzią.
– Ach, ci mężczyźni ze swoją polityką! – odezwała się wesoło. – Chcesz wiedzieć 
prawdę? 
Ojciec nie może wam darować, że bywacie w Tuileriach.
Lecz starzec wzruszył na to ramionami, jakby chciał powiedzieć, że jego 
niezadowolenie ma 
źródło znacznie głębsze. Znów począł przechadzać się powoli, zadumany. Renata 
siedziała przez 
chwilę w milczeniu, mając na końcu języka prośbę o pięćdziesiąt tysięcy franków. 
Później jednak 
ogarnął ją lęk większy jeszcze niż dotąd, uściskała ojca i wyszła.
Ciotka Elżbieta towarzyszyła jej aż do schodów. Po drodze ga wędziła dalej swym 
starczym 
głosikiem: – Jesteś szczęśliwa, drogie dziecko. Cieszę się bardzo, że cię widzę 
w dobrym zdrowiu 
i taką śliczną. Bo gdyby twoje małżeństwo nie ułożyło się pomyślnie, to, wiesz, 
czułabym się 
winna... Mąż cię kocha, masz wszystko, czego ci trzeba, prawda?
– Ależ tak, ciociu – odparła Renata usiłując się uśmiechnąć, ze śmiercią w duszy.
Z dłonią na poręczy schodów ciotka zatrzymała ją jeszcze.
– Widzisz, jednego tylko się boję: żebyś nie upoiła się własnym szczęściem. Bądź 
rozsądna, 
a przede wszystkim nic nie sprzedawaj... Gdybyś kiedyś miała dziecko, znajdziesz 
wtedy dla niego 
fortunkę gotową.
Gdy była już w powoziku, Renata odetchnęła z ulgą. Na skroniach miała krople 
zimnego potu; 
otarła je i pomyślała o lodowatej wilgoci pałacyku Beraudów. Później, gdy powóz 
toczył się 
w jasnym słońcu po nadbrzeżnym bulwarze Świętego Pawła, przypomniała sobie o 
pięćdziesięciu 
tysiącach franków i ból jej ocknął się, żywszy jeszcze. Ona, która uchodziła za 
tak śmiałą, jakże 
okazała się tchórzliwa! A przecież to szło o Maksyma, o jego wolność, o ich 
wspólne uciechy! 
Pośród gorzkich wyrzutów, jakie sobie czyniła, nagła myśl zgnębiła ją do reszty: 
dlaczego nie 
wspomniała o tych pięćdziesięciu tysiącach ciotce Elżbiecie na schodach? Jak 
mogła tak stracić 
głowę? Poczciwa kobiecina pożyczyłaby jej może tę sumę, a jak nie, to byłaby jej 
chociaż pomogła. 
Wychylała się już, by powiedzieć stangretowi, że ma zawrócić na Wyspę Świętego 
Ludwika, gdy 
wtem wydało jej się, że widzi sylwetkę ojca, jak Wolnym krokiem przemierza 
uroczysty mrok 
salonu. W żadnym razie nie starczy jej odwagi, by wrócić tam teraz. Czym 
wytłumaczyłaby 
ponowną wizytę? W głębi duszy nie miała już nawet dość odwagi, by pomówić z 
ciotką Elżbietą. 
Kazała stangretowi zawieźć się na Faubourg-Poissonniere.
Widząc, jak uchyla przysłonięte dyskretnie drzwi sklepiku, pani Sydonia wydała 
okrzyk 
zachwytu. To czysty przypadek, że Renata ją zastaje, miała właśnie wyjść do 
sędziego pokoju, bo 
pozwała jedną z klientek. Ale to nic, pójdzie kiedy indziej. Cóż to dla niej za 
radość, że bratowa 
wreszcie wybrała się do niej z wizytą. Renata uśmiechała się, zakłopotana. Pani 
Sydonia 
absolutnie nie chciała się zgodzić, aby zostały na dole; zaprowadziła ją 
wewnętrznymi schodkami 
do swej sypialni, wyjąwszy mosiężną zatyczkę z zamku w drzwiach wyjściowych. 
Wyjmowała ją 
tak i wkładała po dwadzieścia razy dziennie, a cały zamek trzymał się na jednym 
gwoździu.
– Tutaj, moja miła – rzekła sadzając Renatę na szezlongu – będziemy mogły sobie 
wygodnie 
pogawędzić... Nie mogła pani. przyjść bardziej w porę. Właśnie dziś wieczorem 
wybierałam się do 
pani.
Renata znała sypialnię pani Sydonii i doświadczyła teraz nie określonego a 
niemiłego uczucia, 
podobnie jak wędrowiec, który widzi, że w ulubionym przez niego pejzażu coś się 
zmieniło, 
wycięto połać lasu.
– Ach – powiedziała wreszcie – przesunęła pani łóżko na inne miejsce, tak?
– Tak – odparła spokojnie sprzedawczyni koronek – jedna z moich klientek uważa, 
że jak stoi 
naprzeciw kominka, jest o wiele ‘lepiej. Poradziła mi też, żebym zrobiła 
czerwone zasłony.
– Tak mi się właśnie zdawało, że zasłony były przedtem innego koloru... Czerwony 
to bardzo 
pospolity kolor.
Założyła binokle i przyjrzała się pokojowi urządzonemu z hotelową wystawnością. 
Na 
kominku dostrzegła długie szpilki do włosów, z pewnością nie pochodzące z 
chudego koczka pani 
Sydonii. W miejscu, gdzie przedtem stało łóżko, tapeta była pozadzierana, 
wytarta i zbrudzona 
przez materace. Pośredniczka usiłowała wprawdzie zasłonić to okaleczenie 
oparciami dwóch foteli, 
lecz były one trochę za niskie, i Renata zatrzymała wzrok na tej smudze 
zniszczonego papieru. – 
Miała mi pani coś do powiedzenia? – spytała wreszcie.
– Tak, to cała historia – odparła pani Sydonia składając ręce z miną łakomczucha, 
który 
zamierza opowiadać o tym, co jadł na obiad. – Proszę sobie wyobrazić, że pan de 
Saffre jest 
zakochany w pięknej pani Saccard... Tak, właśnie w pani, moja najśliczniejsza.
Renata nie zdobyła się nawet na jakiś odruch kokieterii.
– Proszę! – rzekła – a mówiła pani przecież, że jest taki zakochany w pani 
Michelin.
– Och, to już skończone, najzupełniej skończone... Mogę pani tego dowieść, 
jeżeli pani chce... 
Więc pani nie wie, że mała Michelin spodobała się baronowi Gouraud? Zupełnie nie 
do wiary! 
Wszyscy, co znają barona, nie mogą się nadziwić... I wie pani, że ta mała uzyska 
pewnie czerwoną 
wstążeczkę dla męża? To jest zuch kobietka! Już jej tam nikt nie potrzebuje 
drogi pokazywać, 
sama najlepiej wie, jak ma sterować.
Powiedziała to z mieszaniną żalu i podziwu.
– Ale wróćmy do pana de Saffre... Podobno spotkał panią na ‘balu aktorek, w 
przebraniu, 
i nawet ma do siebie pretensję, że trochę zbyt bezceremonialnie zapraszał panią 
na kolację... Czy to 
prawda?
Renata była zdumiona.
– Prawda – szepnęła – ale kto mógł mu o tym powiedzieć?...
– Twierdzi, że poznał panią później. Jak już nie było pani w salonie, i 
przypomina sobie, że 
wychodziła pani pod rękę z Maksymem... Od tej pory zakochany jest w pani do 
szaleństwa. 
Rozumie pani, taki nagły kaprys... Był tu u mnie i błagał, żebym przeprosiła 
panią w jego 
imieniu...
– Niech mu pani powie, że mu wybaczam – przerwała Renata niedbale. A potem 
dodała, 
zagłębiając się na nowo w swoje obawy: – Ach, moja droga Sydonio, mam straszne 
zmartwienie. 
Muszę mieć koniecznie pięćdziesiąt tysięcy franków do jutra rana. Przyszłam 
specjalnie, żeby 
z panią o tym pomówić. Wspominała pani, że zna takich, co mogliby pożyczyć?
Pośredniczka, urażona sposobem, w jaki Renata przerwała jej opowiadanie, 
zwlekała jakiś 
czas z odpowiedzią.
– Tak, naturalnie. Tylko ja osobiście radziłabym pani zwrócić się przede 
wszystkim do kogoś 
ze znajomych... Na pani miejscu wiem, co bym zrobiła... Zwróciłabym się po 
prostu do pana de 
Saffre.
Renata uśmiechnęła się z, przymusem.
– Ależ to byłoby niestosowne – odparła – skoro jest taki zakochany, jak pani 
mówi.
Starucha spoglądała na nią chwilę uparcie, a później jej zwiotczała twarz 
rozpłynęła się 
w uśmiechu współczującego rozczulenia.
– Biedactwo – szepnęła – płakała pani, po co przeczyć, widzę to po pani oczach. 
Odwagi! 
Trzeba przyjąć życie takim, jakie jest... Już ja wezmę na siebie pani kłopocik, 
dobrze?
Renata wstała, torturowana okrutną walką wewnętrzną. Znęcała się nad swymi 
palcami, aż 
trzaskały szwy’ w rękawiczkach. Otwierała już usta, może, by wyrazić zgodę, gdy 
w sąsiednim 
pokoju cichutko zadźwięczał dzwonek. Pani Sydonia wyszła żywo, zostawiając 
uchylone drzwi, 
przez które widać było (podwójny rząd fortepianów. Młoda (kobieta usłyszała 
następnie męskie 
kroki, a potem szmer przytłumionej rozmowy. Machinalnie podeszła do ściany i 
zaczęła się 
przyglądać z bliska żółtawej plamie zostawionej przez materace na tapecie. Ta 
plama niepokoiła ją, 
krępowała. Zapominając o wszystkim, o Maksymie, pięćdziesięciu tysiącach franków, 
o panu de 
Saffre, zbliżyła się zadumana do łóżka: poprzednie miejsce było dla niego o 
wiele lepsze; 
doprawdy, jak też niektóre kobiety za grosz nie mają smaku; przecież teraz, jak 
się położyć, 
światło na pewno pada prosto w oczy. I nagle, z dna pamięci wyłoniła się przed 
nią niewyraźna 
postać nieznajomego z bulwaru Świętego Pawła, ożyło wspomnienie tego romansu w 
dwóch 
spotkaniach, przypadkowej miłości, jaką przeżyła tu, na tym poprzednim ‘miejscu. 
Wszystko, co 
z niej pozostało, to ta wytarta smuga na tapecie. Napełniło ją uczucie niesmaku, 
a nieustający 
szmer głosów w przyległym pokoju zaczął ją niecierpliwić.
Kiedy pani Sydonia wróciła, ostrożnie otwierając i zamykając drzwi, parokrotnie 
dała Renacie 
znak palcem, by mówiła cicho. A później szepnęła jej do ucha:
– Nie uwierzy pani, kto to przyszedł: pan de Saffre!
– Chyba nie powiedziała mu pani, że tutaj jestem? – zapytała Renata z niepokojem.
Pośredniczka wydała się zaskoczona i odparła naiwnie:
– Ależ tak... Czeka, kiedy pozwolę mu wejść. Oczywiście nie mówiłam mu nic o 
tych 
pięćdziesięciu tysiącach.
Renata pobladła, wyprostowała się jak pod ciosem bicza. Wielka duma napłynęła 
jej do serca. 
Dobiegający z sąsiedniego pokoju odgłos kroków, bardziej teraz brutalny, 
doprowadzał ją do 
rozpaczy.
– Wychodzę – powiedziała krótko. – Proszę otworzyć mi drzwi.
Pani Sydonia usiłowała się uśmiechnąć.
– Niechże pani nie będzie dzieckiem... Cóż ja zrobię teraz z tym gościem, skoro 
mu już 
powiedziałam, że pani tu jest... Doprawdy kompromituje mnie pani...
Ale Renata zeszła już po schodach do sklepu i stojąc przed zamkniętymi drzwiami 
powtarzała: 
– Proszę mi otworzyć, proszę mi otworzyć. Sprzedawczyni koronek wyciągnąwszy 
mosiężną 
zatyczkę miała
zwyczaj chować ją do kieszeni. Chciała jeszcze pertraktować. Wreszcie, sama już 
rozgniewana, z cierpkim błyskiem w swych szarych oczach, wykrzyknęła:
– Więc cóż mam mu ostatecznie powiedzieć, temu człowiekowi?
– Że nie jestem na sprzedaż – odparła Renata, jedną nogą stojąc już na chodniku.
Wydało jej się, iż słyszy, jak pani Sydonia mruknęła zamykając gwałtownie drzwi: 
„Poczekaj, 
kwiatku, już ty mi za to zapłacisz!”
– Daję słowo – powiedziała Renata wsiadając do powozu – z dwojga złego wolę już 
mego 
męża.
Wróciła prosto do pałacu. Wieczorem powiedziała Maksymowi, żeby nie przychodził; 
jest 
cierpiąca, musi odpocząć. Kiedy następnego dnia wręczyła mu piętnaście tysięcy 
franków dla 
jubilera Sylwii, była zakłopotana jego zdziwieniem i pytaniami. Powiedziała, że 
Saccard zrobił 
jakiś korzystny interes. Lecz od tej pory stała się bardziej kapryśna, zmieniała 
godziny 
wyznaczonych spotkań, a często nawet czyhała na Maksyma w cieplarni, by odesłać 
go 
z powrotem. Nie przejmował się zbytnio tymi humorami; świadomość, że jest 
posłusznym 
narzędziem w rękach kobiet, sprawiała mu przyjemność. Co mu jednak było nie w 
smak, to 
charakter, jaki przybierały nieraz ich schadzki. Renata bywała smutna, czasem 
nawet. miewała łzy 
w oczach. Urywała w połowie refren o „pięknym młodzieńcu” z Pięknej Heleny, 
grywała pobożne 
pieśni, jakich nauczyła się w klasztorze, i pytała kochanka, czy nie sądzi, że 
zło zawsze prędzej 
Czy później zostanie ukarane.
„Nic innego, tylko się starzeje – myślał. – Dobrze, jeżeli będzie jeszcze 
zabawna jakiś rok, 
dwa.”
A ona tymczasem cierpiała okrutnie. Teraz wydawało jej się, że wolałaby była 
zdradzić 
Maksyma z panem de Saffre. U pani Sydonii zbuntowała się, uległa odruchowi 
instynktownej 
dumy, niesmakowi, jaki budził w niej ten grubiański handel. Lecz następnych dni, 
gdy przyszło jej 
znosić trwogi cudzołóstwa, wszystko się w niej załamało, poczuła się tak godna 
pogardy, iż byłaby 
się oddała pierwszemu mężczyźnie, jaki ukazałby się w drzwiach pokoju z 
pianinami. Jeżeli do tej 
pory myśl o mężu przenikała czasem do jej kazirodczych uciech, wzmagając je 
jeszcze swą 
okropnością, to teraz on sam, mąż, mężczyzna, wdarł się do nich z brutalnością, 
która jej doznania 
najbardziej delikatne przemieniała, w nieznośną udrękę. Ona, która delektowała 
się 
wyrafinowaniem swego występku, lubiła marzyć o jakimś zakątku nadludzkiego raju, 
gdzie 
kochają się po społu bogowie, teraz staczała się w zwykłą rozpustę, dzieliła 
między dwóch 
mężczyzn. Na próżno usiłowała zasmakować w tej ohydzie. Wargi, gorące jeszcze od 
pocałunków 
Saccarda, dawała pocałunkom Maksyma. W swej ciekawości zgłębiła do dna te 
przeklęte uciechy, 
mieszała ze sobą obie miłości, w uściskach ojca doszukiwała się syna. I 
powracała coraz bardziej 
spłoszona, coraz bardziej okaleczała z tych wypraw w nieznane dziedziny zła, w 
gorejące 
ciemności, w których nie rozróżniała już swego podwójnego kochanka, takim zdjęta 
przerażeniem, 
iż jęk rozkoszy przemieniał się w charkot.
Nie podzieliła tego dramatu z nikim, zachowała go dla siebie, zdwajała gorączką 
wyobraźni. 
Wolałaby była umrzeć niż wyznać prawdę Maksymowi. Drążył ją głuchy lęk, by ten 
się nie 
zbuntował, by jej nie rzucił. Tak mocno wierzyła, iż grzech, jaki popełnia, jest 
czymś potwornym 
i czeka ją za to potępienie wieczne, że prędzej byłaby przeszła nago przez park 
Monceau, niż 
wyznała, szeptem choćby, swą hańbę. Pozostała zresztą nadal tym samym 
nierozważnym 
stworzeniem, jakim była, i zadziwiała Paryż swymi ekstrawagancjami. Ogarniała ją 
czasem 
nerwowa wesołość, nawiedzały niezwykłe kaprysy, o których pisały dzienniki, 
podając pierwsze 
litery jej imienia i nazwiska. W tej to epoce chciała (zupełnie serio) 
pojedynkować się na pistolety 
z księżną de Sternich, gdyż – twierdziła – ta naumyślnie wylała szklankę ponczu 
na jej suknię; 
dopiero gniew szwagra-ministra odwiódł ją od tego zamiaru. Innym znów razem 
założyła się 
z panią de Lauwerens, iż objedzie bieżnię w Longchamp w przeciągu mniej niż 
dziesięciu minut; 
powstrzymywała ją tylko kwestia ubioru. Nawet w samym Maksymie poczynała już 
budzić lęk ta 
główka, którą ogarniało szaleństwo; nocą, gdy spoczywała obok niego na poduszce, 
miał wrażenie, 
iż słyszy, jak dźwięczy w niej cały rozgwar miasta, łowcy uciech.
Pewnego wieczoru wybrali się do Theatre-Italien. Nie spojrzeli nawet na afisz. 
Chcieli 
zobaczyć wielką tragiczkę włoską, Ristori; szalał za nią cały Paryż i moda 
kazała im zainteresować 
się jej osobą. Dawano Fedrę. Maksym dostatecznie jeszcze pamiętał klasyków ze 
szkoły, Renata 
dostatecznie znała włoski, by mogli śledzić wątek sztuki. Grana w obcym języku, 
który wydawał 
im się chwilami jedynie dźwięcznym akompaniamentem do mimiki aktorów, robiła na 
mieli 
szczególne wrażenie. Hipolita odtwarzał wysoki, blady młodzieniec, bardzo 
przeciętny i łzawy.
– Cóż za płaczek! – pomrukiwał Maksym.
Lecz Ristori, tragiczna, wstrząsana łkaniem, głęboko poruszyła Renatę. W Fedrze 
płynęła 
krew Pazifae. „A w niej – zapytywała sama siebie – jaka krew płynęła w niej, 
kazirodczym 
współczesnej?” W całej sztuce widziała tylko tę rosłą kobietę o pełnych 
ramionach, jak wlokła za 
sobą po scenie występek czasów starożytnych. W pierwszym akcie, kiedy Fedra 
zwierza się 
Enonie ze swej występnej miłości; w drugim, kiedy płonąca namiętnością wyznaje 
ją Hipolitowi; 
w czwartym wreszcie, gdy zgnębiona powrotem Tezeusza, w przystępie ponurej 
rozpaczy, 
przeklina samą siebie – artystka napełniła salę tak przenikliwym krzykiem 
miłosnej pasji, takim 
pożądaniem rozkoszy nadludzkich, iż Renata we własnym ciele odczuwała każdy 
dreszcz jej 
pragnienia i jej wyrzutów.
– Poczekaj – szepnął Maksym – teraz będzie opowieść Teramenesa. Pocieszną ma 
minę ten 
staruch.
I dodał bezdźwięcznie:
Po społu-śmy Trezeny opuścili wrota; On na swym wozie...
Lecz, gdy starzec zaczął mówić, Renata nie patrzyła już na scenę, nie słuchała. 
Blask 
świecznika oślepiał ją, wszystkie te blade twarze zwrócone w stronę sceny 
tchnęły ku niej 
dławiącym gorącem. Monolog ciągnął się bez końca. Była w cieplarni, pod liśćmi 
płomiennymi, 
i śniło jej się, że mąż wchodzi i zastaje ją w ramionach syna. Cierpiała 
straszliwie, bliska utraty 
przytomności, i dopiero ostatnie rzężenia Fedry, skruszonej i umierającej w 
konwulsjach po 
zażyciu trucizny, sprawiły, że otworzyła oczy. Kurtyna opadała. Czy będzie miała 
dość siły, by 
otruć się kiedyś? Jakże malutki i żałosny był jej własny dramat w porównaniu z 
epopeją antyczną! 
Maksym zawiązywał jej pod brodą narzutkę, a ona tymczasem miała jeszcze w ustach 
twardy głos 
Ristori i usłużny szept replikującej Enony. W powozie młody człowiek mówił sam. 
Tragedię uznał 
za „nudziarstwo”, wolał sztuki weselsze. Nie można jednak powiedzieć, żeby Fedra 
nie miała 
pieprzyka. Zainteresował się nią, bo... I uścisnął dłoń Renaty, by uzupełnić swą 
myśl. A później 
przyszło mu do głowy coś zabawnego i nie mógł się oprzeć chęci zażartowania:
– Miałem jednak rację – szepnął – że nie chciałem zbliżać się do morza, w 
Trouville.
Renata, zatopiona w bolesnych rozmyślaniach, milczała. Musiał powtórzyć zdanie.
– Dlaczego? – zapytała zdziwiona, nie rozumiejąc.
– No bo potwór...
I zachichotał. Ten żarcik zmroził Renatę. Wszystko mąciło jej się w głowie. 
Ristori była już 
tylko wielką marionetką podkasującą swe peplum i wyciągającą język do 
publiczności, jak Blanka 
Mueller w trzecim akcie Pięknej Heleny, Teramenes tańczył kankana, a Hipolit 
jadł bułkę 
z konfiturą i palcował sobie palce do nosa.
Czasem, gdy jakiś wyrzut zbyt piekący przejmował ją dreszczem, Renata buntowała 
się 
dumnie. Cóż to za zbrodnię popełniła i dlaczego miałaby się czerwienić? Czyż nie 
stąpała każdego 
dnia po bezeceństwach jeszcze większych? Czyż nie stykała się u ministrów, w 
Tuileriach, 
wszędzie z takimi samymi nędznicami jak ona? Miały na sobie miliony i ubóstwiano 
je na 
klęczkach. Przychodziła jej na myśl kompromitująca przyjaźń Adeliny d’Espanet i 
Zuzanny 
Haffner – przedmiot żarcików na poniedziałkowych przyjęciach u cesarzowej. 
Przypomniała sobie 
proceder pani de Lauwerens, sławionej przez wszystkich mężów z racji wzorowej 
konduity, 
porządku i terminowego regulowania rachunków. Wymieniała w myśli panią Daste, 
panią 
Teisseire, baronową Meinhold, kreatury utrzymywane przez kochanków i notowane 
wśród pięknej 
młodzieży po takim lub innym kursie, jak papiery na giełdzie. Pani de Guende 
była tak głupia i tak 
zgrabna, że miała aż trzech kochanków na raz, trzech wyższych oficerów. Nie 
potrafiła ich 
rozróżnić z powodu mundurów. Ten demon, Ludwika, twierdziła, że każe im się 
najpierw rozebrać 
do koszuli, by się przekonać, z którym mówi. Hrabina Wańska nie zapomniała 
jeszcze podwórek, 
na których śpiewała niegdyś, ani ulic, gdzie podobno spotykano ją czasem i teraz, 
w płóciennej 
sukni, włóczącą się jak ulicznica. Każda z tych kobiet miała swą hańbę, trąd 
jawny dla wszystkich, 
zwycięski. Panowała nad nimi księżna de Sternich, brzydka, stara, zużyta, 
ciesząca się chwilą nocy 
spędzonej w łożu cesarskim; była to rozpusta oficjalna, która okryła ją jakby 
majestatem występku 
i dała jej władzę nad całą tą bandą głośnych ladacznic.
I tak kazirodczym przywykała do swego grzechu jak do galowej sukni, krępującej z 
początku 
sztywnością. Stosowała się do mody, ubierała i rozbierała za przykładem innych. 
Uwierzyła 
w końcu, iż żyje w świecie wyższym ponad pospolitą moralność, w świecie, gdzie 
zmysły 
wyczulają się i rozwijają, i gdzie wolno obnażać się ku uciesze całego Olimpu. 
Zło było tu 
zbytkiem, kwiatem wpiętym we włosy, diamentem nad czołem. Niby wytłumaczenie i 
odkupienie 
jawiła się przed nią postać cesarza idącego pod rękę z generałem między dwoma 
rzędami nagich 
ramion pochylonych w ukłonie.
Jeden jedyny mężczyzna, Baptysta, lokaj męża, niepokoił ją nadal. Od kiedy 
Saccard znów 
starał się o jej względy, ten wysoki lokaj, blady i godny, zdawał się krążyć 
wokół niej uroczyście 
i z milczącą dezaprobatą. Nie patrzył na nią, jego chłodne spojrzenia 
przepływały wyżej, ponad jej 
głową, wstydliwie jak spojrzenia kościelnego, który lęka. się zbrukać swe oczy 
widokiem 
grzesznicy. Wyobrażała sobie, iż wie o wszystkim, byłaby zapłaciła mu za 
milczenie, gdyby była 
śmiała. Potem znów ogarniało ją skrępowanie, spotykając Baptystę odczuwała 
rodzaj 
nieokreślonego szacunku, mówiła sobie, że całą uczciwość jej otoczenia schroniła 
się pod frakiem 
tego lokaja.
Pewnego dnia zapytała Celestyny:
– Czy Baptysta żartuje kiedy w pokoju służbowym? Czy miewa jakieś przygody, 
kochanki?
– Och! – rzuciła tylko pokojówka.
– Jak to, na pewno zalecał się do ciebie, co?
:– On nigdy nie patrzy na kobiety. Rzadko kiedy, żebyśmy go zobaczyły... Zawsze 
jest u parna 
albo w stajni... Mówi, że bardzo lubi konie.
Renata, zirytowana tą uczciwością, wypytywała dalej, chciała zdobyć prawo do 
pogardzania 
swą służbą. Chociaż lubiła Celestynę, byłaby się ucieszyła wiadomością, że ta ma 
kochanków.
– No a ty, Celesłyno, nie uważasz, że Baptysta to ładny chłopiec?
– Ja, proszę pani! – wykrzyknęła pokojowa ze zdumieniem osoby, która usłyszała 
coś 
niesłychanego – och! mnie to nie w głowie. Na mężczyzn nawet i nie spojrzę. Ja 
mam swoje plany, 
zobaczy pani potem. Nie jestem taka głupia, proszę pani.
Renacie nie udało się wyciągnąć, z niej nic jaśniejszego. Miała zresztą coraz, 
większe 
zmartwienia. Jej wybryki i ekstrawagancje napotykały liczne przeszkody, które 
trzeba było 
przezwyciężać, nieraz boleśnie się przy tym raniąc. I tak na przykład pewnego 
dnia stanęła między 
nią a Maksymem Ludwika de Mareuil. Renata nie była zazdrosna o „garbuskę”, jak 
ją pogardliwie 
nazywała; wiedziała, że lekarze przesądzili już sprawę jej życia, a poza tym nie 
mogła uwierzyć, 
by Maksym ożenił się kiedyś z taką brzydulą, nawet za cenę miliona, jaki dałaby 
mu w posagu. 
Mimo własnego upadku, w stosunku do ludzi, których kochała, zachowała Renata 
mieszczańską 
naiwność. Sobą pogardzała, ale ich uważała za istoty wyższe i jak najbardziej 
godne szacunku. 
Chociaż jednak odrzucała możliwość małżeństwa (uważałaby je za ponurą rozpustę i 
kradzież), 
koleżeńska zażyłość dwojga młodych sprawiała jej ból. Kiedy rozmawiała z 
Maksymem 
o Ludwice, ten śmiał się z uciechy, powtarzał powiedzonka małej.
– Wiesz – mówił – nazywa mnie swoim mężusiem, smarkula.
I taki był przy tym swobodny i beztroski, iż nie śmiała dać mu do zrozumienia, 
że ta smarkula 
ma lat siedemnaście, a ich igraszki dłońmi, gorliwość, z jaką wyszukiwali ciemne 
kąty w salonach, 
by wyśmiewać się ze wszystkich, sprawiają jej przykrość, psują najbardziej udane 
przyjęcia.
Pewne wydarzenie nadało całej sytuacji szczególny charakter. Renata odczuwała 
często 
potrzebę fanfaronady, brutalnego zaspokajania swych kaprysów. Zaciągała Maksyma 
za jakąś 
portierę, za drzwi, i całowała gonarażając się na to, że ktoś zobaczy. Pewnego 
czwartku, ponieważ 
kaczeńcowy salonik pełen był gości, wpadła na pomysł, by zawołać Maksyma, który 
rozmawiał 
akurat z Ludwiką; ona sama była w cieplarni. Wyszła mu parę kroków naprzeciw, 
a,gdy znaleźli 
się między dwiema grupami drzew, przekonana, że są dostatecznie zasłonięci, 
pocałowała go 
raptownie w usta. Lecz Ludwika poszła była za Maksymem. Gdy kochankowie 
podnieśli głowy, 
zobaczyli ją o parę kroków; patrzyła na nich z dziwnym uśmiechem, bez śladu 
rumieńca czy 
zdziwienia, z przyjaznym spokojem wspólnika w złem, dość biegłego, by pojąć sens 
i odczuć 
smak takiego pocałunku.
Tego wieczoru Maksym przeląkł się nie na żarty, Renata zaś okazała obojętność, a 
nawet 
zadowolenie. A więc skończyło się. Garbuska nie zabierze jej już kochanka.
„Powinnam była zrobić to specjalnie – myślała. – Teraz wie już, że jej «mężuś» 
należy do 
mnie.”
Maksym uspokoił się, widząc że Ludwika jest tak samo roześmiana i skora do 
żartów, jak 
poprzednio. Uznał, że to „nadzwyczajna dziewczyna”. I to było wszystko.
Obawy Renaty nie były bez podstaw. Od pewnego czasu Saccard myślał o małżeństwie 
syna 
z panną de Mareuil. Nie chciał, by wymknął mu się milionowy posag, liczył bowiem, 
że później 
położy rękę na tych pieniądzach. Z początkiem zimy Ludwika przeleżała blisko 
trzy tygodnie 
i Saccard tak się przeraził, iż umrze, zanim projektowany związek dojdzie do 
skutku, że 
postanowił pożenić dzieci natychmiast. Uważał wprawdzie, iż są trochę młodzi, 
ale lekarze bali się 
marca dla suchotnicy. Ze swej zaś strony pan de Mareuil znalazł się w delikatnej 
sytuacji. Przy 
ostatnich wyborach udało mu się wreszcie uzyskać deputację. Ciało ustawodawcze 
unieważniło ją 
jednak, gdyż przy zatwierdzeniu mandatów okazała się jawnym skandalem. Był to 
cały poemat 
heroikomiczny, o którym dzienniki rozpisywały się przez miesiąc. Pan Hupel de la 
Noue, prefekt 
departamentu, z którego kandydował pan de Mareuil, okazał tyle rozmachu, że inni 
kandydaci nie 
mogli nawet ogłosić swych programów wyborczych ani rozdać biuletynów. Idąc za 
jego radą pan 
de Mareuil zastawił swój okręg wyborczy stołami, przy których chłopi jedli i 
pili przez tydzień. 
Oprócz tego obiecał założyć linię kolejową, wybudować most i trzy kościoły, a w 
przeddzień 
wyborów rozesłał do wpływowych wyborców portrety cesarza i cesarzowej, dwie duże 
grawiury, 
oszklone i oprawione w ramkę ze złotej listewki. Ten podarunek przyniósł mu 
szalony sukces, 
większość była przytłaczająca. Kiedy jednak Izba, wobec śmiechu całej Francji, 
zmuszona była 
odesłać pana de.Mareuil z powrotem do jego wyborców, minister rozgniewał się 
okrutnie na 
prefekta i na niefortunnego kandydata, którzy doprawdy przebrali już miarkę. 
Wspomniał coś 
nawet o wystawieniu innej kandydatury oficjalnej. Pan de Mareuil przeraził się. 
Wydał w tym 
departamencie trzysta tysięcy franków, miał tam wielkie posiadłości, w których 
się nudził i które 
musiałby odprzedać ze stratą. Przyszedł więc błagać swego drogiego kolegę, by 
ułagodził brata 
i obiecał mu w jego imieniu, że tym razem wybory odbędą się jak najbardziej 
przyzwoicie. Przy tej 
okazji Saccard powrócił do sprawy małżeństwa dzieci i obaj ojcowie załatwili ją 
już definitywnie.
Maksym, indagowany delikatnie na ten temat, poczuł się zakłopotany. Ludwika go 
bawiła, 
a bardziej jeszcze nęcił go posag. Odpowiedział „tak”, zgodził się na wszystkie 
daty wysuwane 
przez Saccarda, byle tylko zaoszczędzić sobie niemiłej dyskusji. W głębi duszy 
jednak wiedział, iż, 
niestety, rzeczy nie ułożą się tak gładko. Renata nigdy się nie zgodzi; będzie 
płakać, robić mu 
sceny. Była zdolna wywołać wielki skandal, żeby zadziwić Paryż. Bardzo to było 
niemiłe. Bał się 
jej teraz. Wbijała w niego niepokojące spojrzenia, posiadała go tak despotycznie, 
iż – gdy kładła 
mu na ramieniu swą białą dłoń – miał uczucie, że to szpony zanurzają mu się w 
ciało. Z niesfornej 
i hałaśliwej stawała się porywcza i szorstka, a gdy się śmiała, coś załamywało 
się w jej głosie. 
Obawiał się poważnie, by którejś nocy nie oszalała w jego ramionach. Wyrzuty 
sumienia, lęk, że 
zostanie przychwycona na gorącym uczynku, okrutna radość cudzołóstwa nie 
objawiały się u niej 
– jak u innych kobiet – łzami i przygnębieniem, lecz zwiększoną jeszcze 
ekstrawagancją i potrzebą 
wybryków. Pośród tego chaosu, coraz to wzrastającego, dawał się słyszeć zgrzyt, 
który zwiastował, 
iż ten uroczy i zadziwiający mechanizm zaczyna się psuć.
Maksym czekał biernie, aż nadarzy się sposobność, by pozbyć się tej kłopotliwej 
kochanki. 
Znów twierdził, że zrobili głupstwo. Koleżeńska zażyłość przydawała z początku 
ich miłosnemu 
stosunkowi jeszcze większego powabu, lecz teraz przeszkadzała mu zerwać z Renatą, 
tak jak 
byłby niechybnie uczynił to z inną. Po prostu nie pokazałby się więcej; w ten 
sposób zwykł był 
kończyć swe miłostki, by oszczędzić sobie wszelkiego wysiłku i kłótni. Czuł się 
jednak niezdolny 
do wybuchów, a poza tym pieszczoty Renaty nie były mu niemiłe; odnosiła się do 
niego po 
macierzyńsku, płaciła za niego, wyciągała go z opresji, gdy zjawiał się jakiś 
zagniewany 
wierzyciel. Lecz potem znów przypominał sobie Ludwikę, milionowy posag, i wtedy 
dochodził do 
wniosku – nawet w chwilach gdy Renata go całowała – „że wszystko to bardzo 
pięknie, ale trzeba 
skończyć tę zabawę i pomyśleć o czymś poważnym”.
Pewnej nocy, u jednej z damulek, u których nieraz aż do rana grywano w karty, 
Maksym 
spłukał się tak prędko, iż później pozostała mu już tylko milcząca wściekłość 
gracza o pustych 
kieszeniach. Byłby oddał nie wiem co, byle tylko móc rzucić na stół jeszcze parę 
ludwików. Wziął 
kapelusz i machinalnym krokiem człowieka opanowanego idee fixe skierował się do 
parku 
Monceau. Otworzył furtkę i znalazł się w cieplarni. Było już po północy. Renata 
zabroniła mu 
przychodzić tego wieczora. Teraz, gdy zamykała przed nim drzwi, nie usiłowała 
nawet szukać 
jakichś wytłumaczeń, a on skwapliwie korzystał z tych urlopów. O zakazie 
kochanki przypomniał 
sobie dopiero przed oszklonymi drzwiami saloniku. Były zamknięte. Zazwyczaj, gdy 
miał przyjść, 
Renata naprzód już odsuwała zasuwkę.
Widząc, że okno w pokoju kąpielowym jest oświetlone, pomyślał: „Zagwiżdżę, to 
zejdzie. Nie 
będę jej przeszkadzał, jak ma parę ludwików, to zaraz sobie pójdę.”
Zagwizdał cicho. Często zresztą posługiwał się tym sygnałem, by powiadomić ją o 
swym 
przyjściu. Lecz tego wieczora na próżno gwizdał parę razy. Opętany myślą o 
natychmiastowej 
pożyczce zawziął się, zaczął gwizdać głośniej. Wreszcie zobaczył, że drzwi od 
saloniku otwierają 
się z niesłychaną ostrożnością, chociaż nie słyszał najlżejszego nawet odgłosu 
kroków. 
W półmroku cieplarni ujrzał Renatę z rozpuszczonymi włosami, ledwo przyodzianą, 
jakby miała 
kłaść się do łóżka. Była boso. Popchnęła go w stronę jednej z altan. Zeszła ze 
stopni, szła po piachu 
alei, zdając się nie czuć jego szorstkości ani chłodu.
– Co za niemądry pomysł, żeby gwizdać talk głośno – szepnęła z powstrzymywanym 
gniewem. 
– Powiedziałam ci, żebyś nie przychodził. Czego chcesz? – Chodźmy na górę, tam 
ci opowiem – 
odparł Maksym zaskoczony tym przyjęciem. – Przeziębisz się tutaj.
Lecz gdy zrobił krok w stronę drzwi, zatrzymała go, i wówczas dostrzegł, iż jest 
strasznie 
blada. Uginała się pod ciężarem niemej trwogi, po skórze przechodziły jej 
dreszcze. Bielizna 
przybrana koronkami zwisała na niej niby tragiczne strzępy.
Maksym przyglądał się jej z coraz wzrastającym zdziwieniem.
– Co ci się stało? Chora jesteś?
Instynktownie podniósł oczy i poprzez szklaną ścianę cieplarni spojrzał w okno 
pokoju 
kąpielowego, gdzie widział był światło.
– Ależ u ciebie jest jakiś mężczyzna – powiedział nagle.
– Nie, nie, to nieprawda – jąkała błagalnie, wpółprzytomna.
– No, moja droga, widzę przecież cień!
Stali chwilę twarzą w twarz, nie wiedząc, co mają mówić. Renata szczękała zębami 
z przerażenia i miała uczucie, że ‘ktoś oblewa jej nagie stopy kubłami zimnej 
wody. Maksym 
zirytował się bardziej, niż byłby przypuszczał; pozostało mu jednak dosyć 
obojętności, by 
rozważyć w myśli, że nadarza się dobra okazja do zerwania.
– Nie chcesz mnie chyba przekonywać, że to Celestyna ubrała się w surdut – 
ciągnął. – Gdyby 
szyby w cieplarni nie były takie grube, może poznałbym nawet jegomościa.
Wepchnęła go głębiej w czerń liści i mówiła ze złożonymi rękami, coraz bardziej 
przerażona:
– Proszę cię, Maksymku...
Lecz w młodym człowieku obudziła się cała jego przekora, okrutna i żądna zemsty. 
Był zbyt 
kruchy, by ulżyć sobie wybuchem gniewu. Zaciął tylko wargi w tłumionej pasji i 
zamiast ją zbić, 
tak jak miał na to z początku ochotę, podjął zjadliwie:
– Powinnaś mnie była uprzedzić, nie byłbym wam przeszkodził... Przecież i tak 
każdy dzień 
pokazuje, że między nami koniec. Ja sam zaczynałem mieć już tego dosyć... Nie 
niecierpliw się. 
Zaraz cię puszczę na górę, tylko najpierw musisz mi powiedzieć nazwisko tego 
pana...
– Nigdy, nigdy – szepnęła powstrzymując łzy.
– Nie mam. zamiaru wyzwać go na pojedynek, chcę po prostu wiedzieć... Nazwisko, 
prędziutko nazwisko, i już mnie nie ma...
Ujął ją za przeguby i spoglądał ze swoim złym śmiechem. Wyrywala się zrozpaczona, 
zaciskając wargi, by nie wymknęło się z nich przypadkiem nazwisko, które chciał 
poznać.
– Narobimy hałasu i dopiero będziesz miała! Czego się boisz? Czyż nie jesteśmy 
przyjaciółmi? 
Mam chyba prawo wiedzieć, feto jest moim następcą... Czekaj, pomogę ci. Pan de 
Mussy, którego 
cierpienia cię wzruszyły?
Nie odpowiedziała. Na podobne pytania spuściła głowę.
– Nie pan de Mussy? No to diuk de Rozan? Też nie? To może hrabia de Chibray? 
Także nie?
Umilkł na chwilę, zastanowił się.
– No to już wiem kto... Bo przecież nie mój ojciec, sądząc po tym, co mi kiedyś 
‘mówiłaś.
Renata wzdrygnęła się jak pod dotknięciem ognia i powiedziała głucho:
– Nie, wiesz dobrze, że on nie przychodzi. Nie zgodziłabym się, to byłoby ohydne.
– Więc kto?
I coraz mocniej ściskał jej ręce. Biedaczka walczyła jeszcze parę chwil.
– Och, Maksym, gdybyś wiedział... Ale przecież nie mogę ci tego powiedzieć...
A później, zwyciężona, unicestwiona, spoglądając w oświetlone okno wyjąkała 
ledwo 
dosłyszalnie:
– To pan de Saffre.
Maksym, rozbawiony własnym okrucieństwem, zbladł teraz straszliwie wobec tego 
wyznania, 
którego tak uporczywie się domagał. Rozgniewał go ten niespodziewany ból, jaki 
odczuł słysząc to 
nazwisko. Odepchnął gwałtownie dłonie Renaty, przysunął się do niej i powiedział 
przez 
zaciśnięte zęby, prosto w twarz:
– Och, ty!...
Rzucił to słowo. I odchodził już, gdy pobiegła za nim ze łkaniem. Obejmowała go, 
szeptała 
czułe słowa, prosiła o wybaczenie, przysięgała, że go kocha, i obiecywała, że 
następnego dnia 
wszystko mu wytłumaczy. Lecz on wyszarpnął się i odparł zamykając gwałtownie 
drzwi od 
cieplarni:
– Nie! Mam już tego powyżej uszu! Koniec!
Zmiażdżona patrzyła, jak szedł przez ogród. Miała wrażenie, że drzewa w 
cieplarni wirują 
wokół niej. Później powlokła się aleją, weszła zwolna po stopniach, tragiczna w 
nieładzie swych 
koronek. Skórę miała posiniałą od zimna. Na pytania męża, który na nią czekał, 
odpowiedziała, iż 
przypomniało jej się miejsce, w którym mógł był upaść zgubiony rano notesik. Gdy 
leżała już 
w łóżku, doznała nagle straszliwej rozpaczy na myśl, iż powinna była powiedzieć 
przecież 
Maksymowi, że to jego ojciec wróciwszy razem z nią z miasta zaszedł do jej 
sypialni, by 
porozmawiać o interesach.
Następnego dnia Saccard postanowił przyśpieszyć rozwiązanie sprawy Charonne. 
Żonę miał 
w swojej mocy; czuł, iż jest w jego rękach uległa i bezwładna jak rzecz.. 
Tymczasem zaś trasa 
bulwaru Księcia Eugeniusza miała być niedługo wytyczona, trzeba więc było 
ograbić Renatę z jej 
terenów, zanim rozejdzie się wieść o ekspropriacji. Całą tę sprawę hołubił 
Saccard z miłością 
artysty; śledził nabożnie, jak dojrzewa jego plan; sieci zakładał z 
wyrafinowaniem łowcy, co przez 
kokieterię chce schwytać zwierzynę w sposób wytworny. Była to u niego po prostu 
kwestia 
satysfakcji zręcznego gracza, człowieka szczególnie rozkoszującego się 
sprzątnięciem komuś 
przynależnych mu zysków. Chciał mieć te tereny za darmo, choć potem, upojony 
triumfem, gotów 
był dać żonie sto tysięcy franków na biżuterię. Najprostsze nawet operacje 
finansowe w jego 
rękach komplikowały się, przemieniały w ponure dramaty; popadał w pasję, byłby 
bił własnego 
ojca dla pięciu franków. A później sypał zlotom po królewsku.
Zanim jednak zaczął się starać o uzyskanie od Renaty zrzeczenia się jej części, 
był na tyle 
ostrożny, by udać się do Larsonneau i wybadać go najpierw co do zamiarów 
szantażu, jaki w nim 
wywęszył. Instynkt uratował go tym razem, bowiem pośrednik w sprawach 
ekspropriacji uznał, że 
owoc dojrzał i można go zerwać. Gdy Saccard wszedł do biura przy ulicy Rivoli, 
zastał swego 
kompana wielce wzburzonego i objawiającego gwałtowną rozpacz.
– Ach, przyjacielu – szepnął tenże, ujmując jego dłonie – jesteśmy zgubieni... 
Miałem właśnie 
biec do pana, by wspólnie ułożyć plan, jak wybrnąć z tej strasznej sytuacji...
Wyłamywał ręce i usiłował szlochać. Wchodząc Saccard zauważył, iż tamten 
podpisywał 
jakieś listy i że podpis był idealnie równy. Spojrzał na niego spokojnie i 
zapytał:
– No, cóż to takiego nam się przytrafiło?
Ale Larsonneau nie odpowiedział od razu; rzucił się na fotel przy biurku, oparł 
na nim łokcie, 
głowę ujął w dłonie i potrząsał nią gwałtownie, wreszcie rzekł zduszonym głosem:
– Ukradziono mi ten inwentarz, wie pan...
I opowiedział, jak to jeden z urzędników, nędznik wart galer, zabrał mu większą 
ilość 
rozmaitych akt, a między nimi właśnie i ów słynny inwentarz. Co najgorsza, 
złodziej zdał sobie 
sprawę, jaki użytek mógłby z niego zrobić, i żądał stu tysięcy franków.
Saccard namyślał się. Bajeczka wydała mu się zbyt naciągnięta. Jasne było, że 
Larsonneau 
niewiele w gruncie rzeczy troszczy się o prawdopodobieństwo, skorzystał z 
pierwszego lepszego 
pretekstu, by dać mu do zrozumienia, iż w sprawie Charonne żąda dla siebie stu 
tysięcy franków 
i że na tych warunkach odda nawet kompromitujące papiery, jakie ma w rękach. 
Saccard uznał 
cenę za zbyt wygórowaną. Chętnie byłby uwzględnił pretensje swego byłego kolegi, 
lecz ta 
zasadzka, chełpliwe przeświadczenie tamtego, iż uda mu się wystrychnąć Saccarda 
na dudka, 
zirytowały go. Trochę się też niepokoił; znał jegomościa dostatecznie, by 
przypuścić, iż gotów 
zanieść inwentarz do brata-ministra, który zapłaciłby na pewno – dla uniknięcia 
skandalu.
– Do licha – mruknął, sam siadając także – a to dopiero paskudna historia... A 
może dałoby się 
sprowadzić tego łajdaka?
– Poślę po niego – odparł Lansonneau. – Mieszka tu obok, na ulicy Jean Lantier.
Nie minęło dziesięć minut, gdy do pokoju wsunął się po cichutku niski 
młodzieniec, 
jasnowłosy, zezowaty i w piegach. Ubrany był w czarną surducinę zbyt na niego 
obszerną 
i okrutnie powycieraną. Zatrzymał się z. szacunkiem z daleka i kątem oka zerkał 
spokojnie na 
Saccarda. Larsonneau nazywał go Baptystynem i poddał badaniu, w czasie którego 
tamten 
odpowiadał monosylabami i z niezmąconą równowagą ducha. Z całkowitą obojętnością 
przyjmował wyzwiska, jakie jego szef czuł się w obowiązku dodawać do każdego 
pytania: 
„złodziej, oszust, zbrodniarz”.
Saccard podziwiał zimną krew delikwenta. W pewnej chwili pośrednik zerwał się z 
fotela, 
jakby chciał go zbić; tamten cofnął się tylko o krok, zezując jeszcze pokorniej.
– Dobrze już, dobrze, niech go pan zostawi – powiedział finansista. – A więc, 
proszę pana, 
żąda pan za te papiery stu tysięcy franków. – Tak, stu tysięcy franków – odparł 
młody człowiek. 
I wyszedł. Larsonneau niby to nie mógł się uspokoić.
– Co za łajdak, hę? – wyjąkał. – Widział pan te jego fałszywe oczka?... Taki to 
zawsze wygląda, 
jakby do trzech nie umiał zliczyć, a zamordowałby człowieka dla 
dwudziestofrankówki.
Lecz Saccard przerwał mu mówiąc:
– Nie jest taki straszny. Mam wrażenie, że będzie się z nim można ułożyć... 
Przyszedłem do 
pana w sprawie o wiele poważniejszej. Miał pan rację, mój drogi, nie ufając 
mojej żonie. Niech 
pan sobie wyobrazi, że odstępuje swój udział panu Haffnerowi. Twierdzi, że 
potrzebuje pieniędzy. 
Widocznie jej przyjaciółka Zuzanna namówiła ją do tego.
Tamten przestał nagle lamentować; słuchał, pobladły nieco, poprawiając 
kołnierzyk, który mu 
się przekręcił.
– Ta cesja – ciągnął Saccard – to ruina naszych nadziei. Jeżeli pan Haffner 
zostanie pańskim 
wspólnikiem, to nie tylko zachwieje naszymi zyskami, lecz boję się ogromnie, że 
znajdziemy się 
w bardzo niemiłej sytuacji wobec tego skrupulata, który na pewno zechce 
dokładnie zbadać 
rachunki.
Pośrednik w sprawach ekspropriacji zaczął chodzić tam i na powrót, w podnieceniu; 
Jego 
lakierki skrzypiały na dywanie.
– No, proszę – mruczał – w jaką się człowiek pakuje kabałę przez własną 
uczynność!... Ależ, 
drogi panie, ja, na pana miejscu, nie dopuściłbym nigdy do tego, żeby moja żona 
zrobiła podobne 
głupstwo. Pobiłbym ją raczej.
– Ach, przyjacielu! – rzekł Saccard z przebiegłym uśmiechem. – Tak samo, jak pan 
nie ma, 
zdaje się, żadnego wpływu na tę kanalię Baptystyna, tak samo i ja nie mam 
żadnego wpływu na 
moją żonę.
Larsonneau zatrzymał się raptem przed uśmiechniętym Saccardem i zmierzył go 
głębokim 
spojrzeniem. Później znów zaczął chodzić po pokoju, lecz. teraz krokiem powolnym 
i odmierzonym. Podszedł do lustra, poprawił krawat, przeszedł jeszcze parę 
kroków, elegancki już 
jak zawsze. I nagle zawołał:
– Baptystyn!
Niski, zezowaty młodzieniec wszedł, ale innymi drzwiami. Był bez kapelusza, w 
ręku miał 
pióro.
– Poszukaj inwentarza – powiedział mu Larsonneau. A gdy tamten wyszedł, zaczął 
układać się 
z Saccardem, jaką sumę należy mu dać.
– Niech pan to zrobi dla mnie – rzekł wreszcie bez ogródek. Wówczas Saccard 
zgodził się dać 
trzydzieści tysięcy franków na
konto zysków, jakie przyniesie interes w Charonne. Uważał, że i tak udaje mu się 
tanim 
kosztem wydostać z urękawicznionych dłoni lichwiarza. Ten ostatni odegrał 
komedię do końca, 
poprosił o ‘wystawienie obligu na jego nazwisko, obiecując, iż wyliczy się z 
tych trzydziestu 
tysięcy przed młodzieńcem. Ze śmiechem ulgi spalił Saccard inwentarz w kominku, 
kartkę po 
kartce. Ukończywszy tę operację, zamienił mocny uścisk dłoni z Larsonneau i 
opuścił go mówiąc:
– Będzie pan dziś wieczorem u Laury, prawda?... Niech pan na mnie poczeka. 
Załatwię 
wszystko z żoną i ustalimy razem ostatnie pociągnięcia.
Laura d’Aurigny często zmieniała mieszkania. W owym czasie zajmowała obszerny 
apartament przy bulwarze Haussmanna, naprzeciw kaplicy Pokutnej. Miała teraz, 
ustalony dzień 
przyjęć, jak prawdziwe damy. Tym sposobem mogła zgromadzić jednocześnie 
wszystkich 
mężczyzn, którzy widywali ją kolejno w ciągu tygodnia. Arystydes Saccard 
królował w te 
wtorkowe wieczory jako oficjalny kochanek i z nieokreślonym śmieszkiem odwracał 
głowę, gdy 
pani domu zdradzała go w przelocie, na ten sam wieczór naznaczając schadzkę 
któremuś ze swych 
gości. Kiedy zostawał sam już z, całej paczki, zapalał jeszcze cygaro, rozmawiał 
o interesach, 
żartował chwilę z jegomościa wyczekującego żałośnie na ulicy jego wyjścia, 
wreszcie, 
poklepawszy Laurę przyjacielsko po policzku i nazwawszy „kochaną dziewuszką”, 
wychodził 
spokojnie jednymi drzwiami, podczas gdy tamten wchodził drugimi. Sekretne 
przymierze, 
któremu Saccard zawdzięczał ugruntowanie swych kredytów, a Laura dwa urządzone 
mieszkania 
w ciągu miesiąca, bawiło ich nadal. Lecz Laura chciała dać jakieś rozwiązanie 
tej komedii. 
Ułożono je z góry: miało polegać na publicznym zerwaniu na korzyść jakiegoś 
głupca, który 
zapłaciliby wysoką cenę za prawo afiszowania przed całym Paryżem, że to on 
zajmuje teraz 
naczelne miejsce i łoży pieniądze. Głupca już znaleziono. Diuk de Rozan, znużony 
bezskutecznym 
zanudzaniem kobiet ze swojej sfery, marzył o reputacji rozpustnika, by nadać 
swej mdłej 
fizjonomii jakiś bardziej zdecydowany charakter. Diuk uczęszczał wytrwale na 
wtorkowe 
przyjęcia u Laury, którą podbił swą absolutną naiwnością. Na nieszczęście, mimo 
że 
trzydziestopięcioletni, uzależniony był jeszcze od matki do tego stopnia, że nie 
miał nigdy więcej 
niż dziesięć ludwików na raz do dyspozycji. W te wieczory, kiedy Laura raczyła 
wziąć mu te 
dziesięć ludwików utyskując i mówiąc o stu tysiącach, jakie jej były potrzebne, 
diuk wzdychał 
i obiecywał jej tę sumę w dniu, gdy zostanie panem swej fortuny. Wówczas to 
przyszło jej do 
głowy, by zetknąć go bliżej z Larsonneau, jednym z zaufanych przyjaciół domu. 
Obaj mężczyźni 
wybrali się razem na śniadanie do Tortoniego. Przy deserze, opowiadając o swych 
miłosnych 
przygodach z rozkoszną Hiszpanką, Larsonneau wspomniał, że zna takich, co 
pożyczają pieniądze, 
ale żywo odradzał Rozanowi jakichkolwiek z nimi kontaktów. To zwierzenie 
rozzuchwaliło diuka 
i wreszcie wymógł na swym miłym rozmówcy obietnicę, że zajmie się tą „bagatelką”. 
Zajął się nią 
tak gorliwie, że miał przynieść pieniądze tego samego wieczora, kiedy Saccard 
umówił się z nim 
u Laury.
Gdy Larsonneau zjawił się u d’Aurigny, w jej dużym biało-złotym salonie było 
zaledwie pięć 
czy sześć kobiet. Ujęły go za ręce, rzuciły mu się na szyję z szaleńczą 
czułością. Nazywały go 
„Lar” – pieszczotliwym zdrobnieniem wymyślonym przez Laurę.
– No, no, koteczki – powiedział falsetem – bo mi pognieciecie kapelusz.
Uspokoiły się i otoczyły go ciasnym wianuszkiem na kozetce, a on opowiadał im 
o niestrawności Sylwii, z którą jadł poprzedniego dnia kolację. Później 
wyciągnął z. kieszeni fraka 
pudełeczko i poczęstował je drażetkami. Lecz z sypialni wyszła Laura, a ponieważ 
zjawiło się 
akurat kilku panów, zaciągnęła Larsonneau do buduaru, oddzielonego od salonu 
podwójnymi 
portierami.
– Masz pieniądze? – zapytała, gdy zostali sami.
W chwilach szczególnie uroczystych mówiła do niego po imieniu. Larsonneau nie 
odpowiedział, tylko skłonił się żartobliwie i poklepał po wewnętrznej kieszeni 
fraka.
– Och, ten Lar! – szepnęła zachwycona. Objęła go i pocałowała. – Poczekaj – 
powiedziała – 
chcę mieć od razu te świstki... Rozan jest w sypialni; przyprowadzę go.
Lecz on zatrzymał ją i całując w ramię powiedział:
– Pamiętasz, o co cię prosiłem? -. Ależ tak, głuptasie, umowa stoi.
Wyszła i wróciła z Rozanem. Larsonneau ubrany był staranniej od diuka, 
rękawiczki miał 
lepiej dobrane, krawat kunsztowniej zawiązany. Podali sobie niedbale dłonie i 
zaczęli mówić 
o wyścigach sprzed dwóch dni; jeden z ich wspólnych znajomych postawił wtedy na 
konia, który 
przegrał. Laura dreptała z niecierpliwości.
– Kochanie, dajcie już temu spokój – powiedziała do Rozana. – Lar ma pieniądze. 
Kończmy.
– Ach, tak, prawda – powiedział Larsonneau, jakby dopiero teraz sobie 
przypomniał – 
przyniosłem tę sumę... Ale czemuż minie pan jednak nie posłuchał! Ci łajdacy 
zażądali 
pięćdziesięciu od sta!... Ale cóż, zgodziłem się, bo mówił pan, że to obojętne...
Laura d’Aurigny zawczasu postarała się o blankiety. Kiedy jednak trzeba było dać 
pióro 
i kałamarz, spojrzała na obu mężczyzn skonsternowana; nie miała pewności, czy 
znajdą się u niej 
te przedmioty. Chciała pójść poszukać do kuchni, gdy Larsonneau wyciągnął z 
kieszeni – z tej 
kieszeni, gdzie miał pudełko z drażetkami – dwa cuda: srebrne pióro, dające się 
przedłużać dzięki 
sprężynce, i kałamarz ze stali i hebanu, delikatny i wypracowany jak klejnot.
– Niech pan wystawi weksle na moje nazwisko – powiedział do Rozana, który 
właśnie siadał. 
– Pan rozumie, nie chciałem pana kompromitować... Już my załatwimy to między 
sobą. Sześć 
weksli po dwadzieścia pięć tysięcy franków każdy, nieprawdaż?
W rogu stołu Laura liczyła „świstki”. Rozan nawet ich nie zobaczył. Zanim 
podpisał weksle 
i podniósł głowę, zniknęły już w kieszeni młodej kobiety. Lecz ta podeszła do 
niego i ucałowała go 
w oba policzki, czym był najwyraźniej uradowany. Larsonneau spoglądał na nich 
filozoficznie, 
składając weksle i chowając pióro i kałamarz do kieszeni.
Młoda kobieta obejmowała jeszcze za szyję Rozana, gdy Arystydes Saccard uchylił 
portiery.
– Nie krępujcie się – powiedział ze śmiechem.
Diuk zaczerwienił się. Laura podeszła do finansisty i uścisnęła mu rękę, 
zamieniając z nim 
porozumiewawcze spojrzenie. Promieniała. – Stało się, mój drogi – powiedziała. – 
Uprzedzałam 
pana. Nie ma pan. do mnie zbyt wielkiego żalu?
Saccard wzruszył ramionami, z dobroduszną miną. Odsunął portierę i robiąc 
przejście Laurze 
i diukowi obwieścił piskliwym głosem odźwiernego:
– Ich wysokości diuk i diuszesa de Rozan.
Żarcik odniósł szalony sukces. Następnego dnia przyniosły go dzienniki, podając 
bez ogródek 
nazwisko Laury, a obu mężczyzn oznaczając bardzo przejrzystymi inicjałami. 
Zerwanie 
Arystydesa Saccard z grubą Laurą stało się jeszcze głośniejsze niż ich rzekome 
stosunki.
Tymczasem zaś Saccard, rozśmieszywszy swym żarcikiem cały salon, z powrotem 
opuścił 
portierę.
– Poczciwa dziewuszka, co? – zwrócił się do Larsonneau. – A zepsuta!... Jestem 
pewien, że 
w całej tej historii zyski przypadły panu, gałganie jeden! Go też pan dostał, hę?
Tamten jednak wypierał się z uśmiechem i obciągał chowające się mankiety od 
koszuli. 
Wreszcie usiadł na kozetce koło drzwi, gdzie Saccard zapraszał go gestem.
– Niech pan siada, nie mam najmniejszego zamiaru pana spowiadać!... Pogadajmy o 
sprawach 
poważniejszych, mój drogi. Miałem tego wieczora długą rozmowę z żoną. Rzecz jest 
załatwiona.
– Godzi się odstąpić swój udział? – zapytał Larsonneau.
– Tak, ale ile mnie to kosztowało trudu!... Kobiety są uparte!... Moja żona, 
widzi pan, obiecała 
starej ciotce, że nie sprzeda tych terenów. Skrupułów było bez końca... Na 
szczęście 
przygotowałem historyjkę, która wszystko rozstrzygnęła.
Podniósł się, żeby zapalić cygaro od świecy w pozostawionym przez Laurę 
kandelabrze, 
a później wyciągnął się miękko na kozetce.
– Powiedziałem żonie – ciągnął – że jest pan całkowicie zrujnowany... Grał pan 
na giełdzie, 
przejadł majątek z ladacznicami, uprawiał podejrzane spekulacje; jednym słowem 
grozi panu 
horrendalne bankructwo... Dałem jej nawet do zrozumienia,. że powątpiewam o 
pańskiej 
nieskazitelnej uczciwości... Wytłumaczyłem jej, że krach, jaki pana czeka, 
pogrzebie sprawę 
Charonne i że najlepszym wyjściem z sytuacji jest to, jakie pan proponuje: żeby 
wycofała się, 
z interesu, odstępując panu swoją część, za grosze, to prawda. – Nie widzi mi 
się ta bajeczka – 
mruknął pośrednik. – I myśli pan, że pańska żona wierzy w podobne bzdury?
Saccard ‘uśmiechnął się. Przeżywał chwilę wylewności.
– Naiwny pan jest, mój drogi – odparł. – Nie to jest ważne, co się mówi, ale jak; 
decydują 
szczegóły, gesty, akcent. Niech pan zawoła Rozana, a przekonam go, że jest biały 
dzień, idę 
o zakład. A moja żona nie jest bardziej rozgarnięta niż Rozan... Otworzyłem 
przed nią 
perspektywy przepaści. Nie wie nic, że niedługo ma nastąpić ekspropriacja. 
Ponieważ dziwiła się, 
że mimo katastrofy, chce pan brać na siebie jeszcze większy ciężar, powiedziałem 
jej, iż widocznie 
krępuje pana w jakichś machinacjach wymierzonych przeciw wierzycielom. Słowem, 
przekonałem ją, że cesja jest jedynym sposobem uniknięcia nie kończących się 
procesów 
i uzyskania panu franków za tereny.
Larsonneau historia ta nadal wydawała się zbyt brutalna. On stosował metody nie 
tak 
dramatyczne; każda z jego operacji rozwijała się i kończyła z elegancją 
salonowej komedii.
– Ja byłbym wymyślił coś innego – powiedział. – No, ale ostatecznie każdy ma 
swój system... 
Pozostaje nam więc tylko uregulować rachunki.
– Właśnie na ten temat chciałem się z. panem porozumieć – odparł Saccard. – 
Jutro zaniosę akt 
cesji żonie, a gdy oddam go panu z powrotem, wypłacimy jej umówioną sumę. Wolę, 
żebyście nie 
załatwiali tego osobiście.
Nigdy w istocie nie chciał, żeby Larsonneau bywał w ich domu. Nie zapraszał go, 
a gdy oboje 
wspólnicy koniecznie już musieli się spotkać, był przy tym obecny; zdarzyło się 
to trzy razy. 
Prawie zawsze występował w imieniu żony, mając od niej upoważnienie; uważał, iż 
lepiej będzie, 
by nie wglądała ze zbyt bliska w swe interesy.
Otworzył portfel i dorzucił:
– Oto weksle na dwieście tysięcy podpisane przez moją żonę; zwróci je pan jej 
jako zapłatę 
i doda jeszcze sto tysięcy franków, które przyniosę panu jutro rano... Zarzynam 
się, mój drogi. Ta 
historia kosztuje mnie krocie.
– Dobrze – zauważył pośrednik – ale to razem tylko trzysta tysięcy. Czy 
pokwitowanie będzie 
na tę sumę?
– Pokwitowanie na trzysta tysięcy franków! – podjął Saccard ze śmiechem. – 
Ładnie byśmy 
potem wyglądali! Według naszych inwentarzy posiadłość powinna być w tej chwili 
warta dwa 
miliony pięćset tysięcy franków. Pokwitowanie będzie opiewać na połowę sumy, 
oczywiście.
– Pańska żona nigdy tego nie podpisze.
– Ależ podpisze! Mówię panu, że wszystko już załatwione... Powiedziałem jej, że 
to pierwszy 
pana warunek. Przykłada nam pan pistolet do skroni tym swoim bankructwem, 
rozumie pan? I tu 
właśnie dałem jej do zrozumienia, że powątpiewam o pańskiej uczciwości, i 
oskarżyłem pana, że 
chce pan wywieść w pole swych wierzycieli... Ale czyż moja żona zna się 
cokolwiek na tych 
rzeczach?
Larsonneau potrząsnął głową i mruczał:
– Wszystko jedno, mógł był pan wymyślić coś prostszego.
– Ależ moja historyjka to wcielenie prostoty! – odparł Saccard bardzo zdziwiony. 
– Gdzie, do 
licha, widzi pan w niej coś skomplikowanego?
Nie uświadamiał sobie nieprawdopodobnej ilości sprężynek, jakie dodawał każdej 
najzwyklejszej nawet sprawie. Delektował się tą bajeczką wymyśloną dla Renaty, 
zachwycało go 
panoszące się w niej bezkarnie kłamstwo, nagromadzenie niemożliwości, 
zadziwiające 
komplikacje intrygi. Od dawna już mógł był mieć te tereny, gdyby nie układał 
wokół nich całego 
dramatu; lecz odczułby mniejszą przyjemność, gdyby dostał je łatwo. Zresztą, w 
tym dążeniu, by 
ze spekulacji w Charonne uczynić cały melodramat finansowy, było też bardzo 
wiele naiwności.
Saccard podniósł się i ujmując Larsonneau pod ramię skierował się w stronę 
salonu.
– Zrozumiał mnie pan dobrze, prawda? Niech się pan stosuje do moich wskazówek, a 
sam mi 
pan potem przyklaśnie... Widzi pan, drogi przyjacielu, niepotrzebnie nosi pan 
żółte rękawiczki, to 
panu psuje rękę.
Pośrednik uśmiechnął się tylko i szepnął:
– Och, rękawiczki mają swoje dobre strony, drogi mistrzu: wszystkiego można 
dotknąć, a ręce 
zostają czyste.
Kiedy przechodzili do salonu, Saccard ze zdumieniem i pewnym niepokojem zobaczył 
Maksyma z drugiej strony portiery. Młody człowiek siedział na kozetce obok blond 
damy, która 
monotonnym głosem opowiadała mu jakąś długą historię, prawdopodobnie własną. 
Rzeczywiście 
słyszał był rozmowę ojca z Larsonneau. Uznał, że ci dwaj wspólnicy to tęgie 
zuchy. Wciąż jeszcze 
dotknięty zdradą Renaty, odczuł wstrętną radość dowiedziawszy się, że padnie ona 
ofiarą 
kradzieży. Będzie trochę pomszczony. Ojciec podszedł do niego i uścisnął mu dłoń 
z podejrzliwą 
miną; lecz Maksym szepnął mu do ucha wskazując na blondynkę:
– Niebrzydka, co? Chcę się do niej zabrać dzisiejszego wieczoru.
Saccard zakołysał się w biodrach, stał się uwodzicielski. Przyłączyła się do 
nich na chwilę 
Laura d’Aurigny. Skarżyła się, że Maksym odwiedza ją ledwo raz na miesiąc. Ten 
twierdził, że był 
bardzo zajęty, z, czego wszyscy się uśmiali. Dorzucił zresztą, że od tej pory 
wszędzie go będzie 
pełno.
– Pisałem tragedię – powiedział – i wczoraj dopiero przyszedł mi piąty akt... 
Mam zamiar 
odpoczywać teraz u wszystkich piękności paryskich.
Śmiał się, bawił aluzjami, których sens jemu jedynie był wiadomy. Tymczasem w 
salonie 
pozostali już tylko Rozan i Larsonneau, po dwóch stronach kominka. Obaj 
Saccardowie i blond 
dama, mieszkająca w tym samym domu, podnieśli się. Wówczas d’Aurigny zbliżyła 
się do diuka 
i powiedziała mu coś szeptem. Wydał się zaskoczony i urażony. Widząc, że nie ma 
zamiaru 
podnieść się z fotela, dodała półgłosem:
– Dziś wieczór nie, naprawdę. Mam straszną migrenę!... Jutro, obiecuję panu.
Rozan musiał usłuchać. Poczekała, aż znalazł się na klatce schodowej i 
powiedziała żywo do 
ucha Larsonneau:
– No co, Lar, dotrzymuję słowa?... Wsadź go do powozu. Kiedy blond dama 
pożegnała się 
z panami i udała do swego
mieszkania, o piętro wyżej, Saccard zauważył ze zdziwieniem, że Maksym nie 
poszedł za nią.
– Jak to? – zapytał.
– Nie – odparł młody człowiek. – Rozmyśliłem się. A później przyszło mu do głowy 
coś 
bardzo zabawnego:
– Ustąpię ci miejsca, jeśli chcesz. Pośpiesz się, jeszcze nie zamknęła drzwi.
Ale ojciec wzruszył lekko ramionami i powiedział:
– Dziękuję, mam w tej chwili coś lepszego, mój mały. Czterej mężczyźni zeszli na 
dół. Diuk 
chciał koniecznie zabrać Larsonneau do swego powozu; jego matka mieszkała w 
dzielnicy Marais, 
mógł więc odwieźć pośrednika do samego domu, na ulicę Rivoli. Ten jednak 
podziękował, 
własnoręcznie zaniknął drzwiczki i kazał stangretowi ruszać. Został z oboma 
Saccardami, wdał się 
w pogawędkę i nie odchodził.
– Ach, ten biedny Rozan! – powiedział Saccard, który nagle zrozumiał.
Larsonneau przysięgał, że nie, że nie bawi się w takie rzeczy, że jest 
człowiekiem 
praktycznym. Wreszcie jednak, ponieważ tamci żartowali dalej, a zimno było 
bardzo dotkliwe, 
zawołał:
– Trudno, niech będzie i tak, dzwonię!... Jesteście niedyskretni, panowie.
– Dobrej nocy! – wykrzyknął Maksym, gdy drzwi się już zamykały.
Ująwszy ojca pod rękę skierował się w górę bulwaru. Była jedna z tych jasnych, 
mroźnych 
nocy, kiedy tak dobrze jest stąpać po stwardniałej ziemi, w lodowatym powietrzu. 
Saccard 
oświadczył, że Larsonneau źle robi, że powinien był poprzestać na koleżeńskich 
stosunkach 
z d’Aurigny. Przy tej okazji stwierdził jeszcze że miłość ladacznic nic nie jest 
warta. Okazywał 
żywy zmysł moralny, wygłosił parę sentencji, parę rad zadziwiających swą rozwagą.
– Widzisz, – powiedział do syna – to jest dobre na jakiś czas, mój mały... Ale 
rujnuje 
człowiekowi zdrowie, a prawdziwego szczęścia nie daje. Wiesz, że nie jestem 
mieszczuchem. 
A jednak dosyć mam już tego, ustatkowałem się.
Maksym śmiał się drwiąco; zatrzymał ojca, przyjrzał mu się uważnie w świetle 
księżyca 
i oznajmił, że „pociesznie wygląda”. Lecz Saccard spoważniał jeszcze bardziej.
– Żartuj sobie, ile chcesz. Powtarzam ci, że tylko małżeństwo chroni zdrowie i 
daje szczęście.
I zaczął mówić o Ludwice. Zwolnił kroku, aby, jak powiedział, zakończyć tę 
sprawę, skoro ją 
już poruszyli. Rzecz była całkowicie ułożona. Maksym dowiedział się nawet, że 
data podpisania 
kontraktu ustalona została z panem de Mareuil na pierwszą niedzielę po czwartku 
śródpostnym. 
W ten czwartek miał się odbyć w pałacu Saccardów wielki bal i finansista 
zamierzał obwieścić 
wtedy publicznie przyszłe małżeństwo syna. Maksym pochwalił ten projekt. 
Uwolniony od Renaty, 
nie widział żadnych przeszkód i oddawał się bezwolnie w ręce ojca, tak jak 
przedtem oddawał się 
w ręce macochy.
– Więc sprawa jest załatwiona – powiedział. – Tylko nie omów o tym Renacie. Jej 
przyjaciółki 
żartowałyby ze mnie, dokuczałyby mi, wolę, żeby dowiedziały się o wszystkim 
razem z; innymi.
Saccard przyrzekł mu, że zachowa milczenie. I znów zasypał go wyśmienitymi 
radami. 
Pouczał go, jak ma postępować, by z pożycia domowego uczynić raj.
– Przede wszystkim nie zrywaj nigdy z żoną. To bezsens. Żona, z którą się nie 
żyje, jest 
diabelnie kosztowna... No, bo po pierwsze, wydaje się na ladacznice. A i w domu 
wydatki też są 
znacznie większe: toalety, osobne rozrywki żony, wizyty przyjaciółek i cały ten 
kram.
Miał chwilę niezwykłej cnotliwości. Sukces sprawy Charonne napełniał mu serce 
idylliczną 
czułością.
– Ja – ciągnął – zostałem stworzony, żeby żyć gdzieś w małym miasteczku, 
nieznany 
i (szczęśliwy, otoczony rodziną... Nikt nie wie, jaki naprawdę jestem. Wyglądam 
na światowca, na 
takiego, co to lubi z kwiatka na kwiatek... Otóż nic podobnego, najchętniej 
siedziałbym z żoną, 
rzuciłbym interesy i ze skromną rentą przeniósł się do Plassans... Będziesz 
bogaty, urządź sobie 
dom tak, żebyście żyli w nim z Ludwiką jak dwa gołąbki. To talk przyjemnie! Będę 
was odwiedzał. 
Odetchnę u was.
Tak się rozczulił, że aż łzy miał w głosie. Doszli już do bramy pałacu i 
rozmawiali ma 
chodniku. Tu, na wzniesieniu, dął wiatr. Ani jeden dźwięk nie wznosił się w nocy 
pobladłej od 
mrozu. Maksym, zaskoczony tym roztkliwieniem ojca, od paru chwil miał na ustach 
pewne 
pytanie.
– No dobrze – powiedział – ale wydaje mi się, że ty...
– Co?
– Z żoną...
Saccard wzruszył ramionami.
– Ech, oczywiście. Byłem głupcem. Dlatego właśnie mówię ci z własnego 
doświadczenia... 
Ale teraz znów się porozumieliśmy, całkowicie porozumieliśmy. Niedługo minie 
sześć tygodni. 
Odwiedzam ją zawsze wieczorem, jeżeli nie wracam zbyt późno. Dziś biedulka 
będzie się musiała 
obejść beze mnie, bo muszę pracować aż do rana. Ależ ona jest zgrabna!... 
Zatrzymał wyciągniętą 
dłoń Maksyma i dorzucił ciszej, tonem zwierzenia:
– Talia jak u Blanki Mueller, wiesz, ale jeszcze dziesięć razy smuklejsza. A 
biodra! Co za linia, 
jaka jedwabistość skóry...
I zakonkludował, mówiąc do oddalającego się już Maksyma;
– Ty jesteś podobny do mnie, tak samo uczuciowy, żona będzie z tobą szczęśliwa... 
Do 
widzenia, mój mały!
Uwolniwszy się od ojca Maksym okrążył szybko park. To, co usłyszał, tak go 
zaskoczyło, iż 
odczuwał niezwyciężoną potrzebę zobaczenia Renaty. Obciął ją przeprosić za swą 
brutalność, 
dowiedzieć się, dlaczego skłamała i wymieniła nazwisko pana de Saffré, poznać 
historię 
ojcowskich czułości. Wszystko to jednak odczuwał tylko niejasno, a jedynym 
wyraźnym 
pragnieniem było wypalić u niej cygaro i ponownie nawiązać ich koleżeńską 
zażyłość. Gdyby 
Renata była w odpowiednim nastroju, miał nawet.zamiar powiadomić ją o swym 
małżeństwie, by 
dać jej do zrozumienia, że ich miłość jest już umarła i pogrzebana i tak musi 
zostać. Kiedy 
otworzył furtkę, od której na szczęście zostawił sobie klucz, był już całkowicie 
przekonany, że – 
po zwierzeniach ojca – jego wizyta u Renaty jest konieczna i najzupełniej 
stosowna.
W cieplarni zagwizdał tak jak dnia poprzedniego; ale tym razem nie czekał. 
Renata otworzyła 
oszklone drzwi od saloniku i stanęła przed nim na podeście schodów, bez słowa. 
Przed chwilą 
dopiero wróciła z balu w ratuszu. Miała jeszcze na sobie suto marszczoną toaletę 
z białego tiulu 
przybraną atłasowymi kokardami. Atłasowa baskinka obszyta była białymi dżetami; 
światło 
kandelabrów mieniło się w nich niebiesko i różowo. Kiedy Maksym ją ujrzał, jej 
bladość, głębokie 
wzruszenie dławiące jej głos zrobiły na nim silne wrażenie. Najwyraźniej nie 
spodziewała się go 
i drżała teraz, gdy przyszedł jak zwykle, spokojny, ze swą przymilną miną. 
Celestyna wróciła 
z garderoby, skąd przyniosła nocną koszulę, i kochankowie milczeli czekając, aż 
wyjdzie. 
Zazwyczaj nie krępowali się jej obecnością, lecz słowa, jakie teraz cisnęły im 
się na usta, budziły 
w nich szczególną wstydliwość. Renata poleciła, żeby Celestyna rozebrała ją w 
sypialni, gdzie 
palił się suty ogień. Pokojówka, nie spiesząc się, wyjmowała szpilki, jedną po 
drugiej zsuwała 
części garderoby. Maksym, zniecierpliwiony, wziął machinalnie leżącą obok niego 
na krześle 
koszulę nocną i rozpostarłszy ją na całą szerokość, pochylony, grzał ją przy 
kominku. On to 
właśnie w dniach szczęścia oddawał tę drobną przysługę Renacie. Rozczuliła się 
widząc, jak 
delikatnie trzyma koszulę przed ogniem. Ponieważ Celestyna guzdrała się nadal, 
spytał wreszcie:
– Dobrze się bawiłaś na balu?
– Och, nie, wiesz, zawsze to samo – odparła. – O wiele za dużo gości, istny tłum.
Odwrócił w drugą stronę koszulę, z jednej strony już ogrzaną. – A jaką suknię 
miała Adelina?
– Rózowolila i dość niefortunną... Ona jest mała, a przepada za falbanami.
Mówili jeszcze o innych kobietach. Koszula parzyła teraz Maksymowi palce.
– Jeszcze mi ją przyżółcisz – rzekła Renata z macierzyńską tkliwością w głosie.
Celestyna wzięła koszulę z rąk Maksyma. Ten wstał, podszedł do różowoszarego 
łoża, 
zatrzymał się przy jednym z bukietów tkanych na obiciu, byle tylko odwrócić 
głowę r nie zobaczyć 
nagich piersi Renaty. Było to instynktowne. Uważał, że nie jest już jej 
kochankiem, nie ma więc 
prawa nic widzieć. Wyjął z kieszeni cygaro i zapalił. Renata pozwoliła mu palić 
u siebie. Wreszcie 
Celestyna wycofała się, pozostawiając młodą kobietę przy kominku, białą w swym 
nocnym stroju.
Maksym chodził jeszcze przez chwilę w milczeniu, kątem oka spoglądając na Renatę, 
którą 
znów ogarniało drżenie. Później stanął przed kominkiem, z cygarem w zębach, i 
zapytał 
raptownie:
– Dlaczego nie powiedziałaś mi, że to mój ojciec był wczoraj u ciebie?
Podniosła głowę i spojrzała na niego wielkimi oczyma, z wyrazem najwyższej 
trwogi; potem 
fala krwi oblała jej twarz, unicestwiona wstydem ukryła ją w dłoniach i wyjąkała:
– Więc wiesz? Więc wiesz?
A po chwili cofnęła się, usiłowała kłamać: – To nieprawda... Kto ci tak 
powiedział? Maksym 
wzruszył ramionami.
– Ojciec we własnej osobie. Uważa, że jesteś doskonale zbudowana i opowiadał mi 
o twoich 
biodrach. W głosie jego zabrzmiał lekki gniew. Podjął swoją wędrówkę i ciągnął 
głosem 
gderliwym i przyjacielskim, zaciągając się cygarem między jednym słowem a drugim:
– Nie rozumiem cię, doprawdy. Dziwne z ciebie stworzenie. To twoja wina, że 
byłem wczoraj 
brutalny. Gdybyś mi była powiedziała, że to ojciec, poszedłbym sobie bez gadania. 
Nie mam 
prawa... Ale ty mi tu wyjeżdżasz z panem de Saffré.
Łkała z twarzą ukrytą w dłoniach. Zbliżył się, uklęknął przed nią, siłą rozsunął 
jej ręce.
– Powiedz, dlaczego mówiłaś, że to de Saffré? Odwróciła głowę i odparła szeptem, 
we łzach:
– Bo myślałam, że mnie rzucisz, jak się dowiesz, że twój ojciec... Wstał, wziął 
z powrotem 
cygaro odłożone na kominek, i mruknął
tylko:
– Zabawna jesteś, daję słowo!...
Nie płakała już. Żar kominka i rozpalone policzki osuszyły łzy. Zdumienie, iż 
Maksym tak 
spokojnie przyjął tę druzgocącą – według niej – rewelację, kazało jej zapomnieć 
o wstydzie. 
Patrzyła na niego, jak chodził tam i z powrotem, słuchała go niby we śnie. Nie 
rozstając się 
z cygarem powtarzał jej, że jest nierozsądna, że to zupełnie naturalne, iż żyje 
z mężem, i że on 
doprawdy nie mógłby mieć o to pretensji. Ale mówić, że się ma kochanka, kiedy 
tak nie jest! 
Wciąż powracał do tego samego, do tej rzeczy, której nie mógł pojąć i która 
wydawała mu się 
wręcz monstrualna, napomknął nawet coś o „szaleńczych pomysłach”, jakie miewają 
kobiety.
– Ty też nie jesteś zupełnie normalna, moja droga, uważaj na siebie.
A w Gońcu zapytał ciekawie:
– Ale dlaczego akurat pan de Saffré?
– On się do mnie zaleca – odparła Renata.
Maksym powstrzymał się od impertynencji; miał już powiedzieć, że uważała się 
pewnie za 
starszą o jeden miesiąc, wyznając, iż pan de Saffré jest jej kochankiem. Zamiast 
tej złośliwości 
uśmiechnął się tylko niedobrym uśmiechem i rzuciwszy cygaro w płomienie usiadł 
po drugiej 
stronie kominka. Tam rozpoczął pochwałę rozwagi, dał Renacie do zrozumienia, iż 
odtąd powinni 
już zostać tylko parą przyjaciół. Uporczywe spojrzenia młodej kobiety wprawiały 
go jednak 
w zakłopotanie; nie śmiał powiedzieć jej o swoim małżeństwie. Wpatrywała się w 
niego długo, 
oczami nabrzmiałymi jeszcze od łez. Stwierdzała, że jest żałosny, ciasny, godny 
pogardy, lecz 
kochała go mimo to tak jak swoje koronki. Ładny był w świetle kandelabra 
stojącego obok na 
kominku. Kiedy odchylał głowę, blask świec złocił mu włosy, ześlizgiwał się po 
twarzy i uroczo 
prześwietlał meszek na policzkach.
– Muszę już iść – powtarzał Maksym parokrotnie.
Był zdecydowany, że nie zostanie. Renata nie chciałaby tego zresztą. Oboje tak 
myśleli, tak 
mówili; byli już tylko dwojgiem przyjaciół. Kiedy Maksym uścisnął dłoń Renaty i 
miał wyjść 
z sypialni, zatrzymała go jeszcze na chwilę, wychwalając jego ojca.
– Widzisz, miałam okropne wyrzuty sumienia. Wolę, że się stało tak, jak się 
stało... Nie znasz 
swego ojca. Ja sama byłam zdziwiona, gdy się przekonałam, jaki jest dobry i 
bezinteresowny. 
Biedak ma w tej chwili takie kłopoty!
Maksym spoglądał na czubki butów, skrępowany, i milczał. A ona chwaliła Saccarda 
jeszcze 
gorliwiej:
– Dopóki nie przychodził tutaj, było mi to obojętne. Ale później... Kiedy 
widziałam, jaki jest 
serdeczny, jak stara się dla mnie o pieniądze po całym Paryżu, rujnuje się dla 
mnie bez słowa 
skargi, byłam po prostu chora... Gdybyś wiedział, jak on dba o moje interesy!
Młody człowiek zawrócił powoli w stronę kominka i oparł się oń. Głowę nadal miał 
spuszczoną, a na wargach coraz wyraźniejszy uśmiech.
– Tak – szepnął – czuwanie nad cudzymi interesami to ojca specjalność.
Ton jego głosu zdziwił ją. Spojrzała na niego, a on wtedy, jakby się broniąc:
– Nie, ja nic nie wiem... Mówię tylko, że mój ojciec umie chodzić koło interesów.
– Nie powinieneś źle o nim mówić – podjęła. – Twoje sądy są na pewno 
powierzchowne. 
Gdybyś znał wszystkie jego kłopoty, gdybym ci powtórzyła to, co powiedział mi 
jeszcze dziś 
wieczór, to przekonałbyś się, jak się mylą ci, co twierdzą, że zależy mu na 
pieniądzach. Maksym 
nie mógł się powstrzymać, by nie wzruszyć ramionami. Przerwał macosze ironicznym 
śmiechem.
– Daj spokój, już ja go znam, już ja go dobrze znam... Musiał ci naopowiadać 
ładnych 
historyjek. Powiedz no, po ci mówił.
Ten szyderczy ton ranił ją. Jeszcze zajadlej poczęła wychwalać męża, twierdziła, 
że jest 
wzniosły, a o przedsięwzięciu w Charonne, o tych ciemnych machinacjach, zupełnie 
dla niej 
niezrozumiałych, mówiła jak o katastrofie, w której ujawniła się dla niej cała 
inteligencja i dobroć 
Saccarda. Dodała jeszcze, że akt zrzeczenia się podpisze nazajutrz i że jeżeli 
to jest rzeczywiście 
klęska, przyjmuje ją jako karę za grzechy. Maksym nie przerywał, uśmiechał się 
tylko zjadliwie 
i spoglądał na nią spod oka, a później odezwał się półgłosem:
– Tak, tak, wszystko się zgadza... – I dorzucił głośniej, kładąc rękę na 
ramieniu Renaty: – 
Dziękuję ci, moja droga, za tę opowieść, ale znałem ją już wcześniej. Poczciwe z 
ciebie 
stworzenie.
I znów zabierał się do odejścia. Czuł nieprzepartą chęć, żeby powiedzieć 
wszystko. Ta 
pochwała małżonka doprowadzała go do pasji i zapomniał, że obiecywał sobie 
milczeć, by 
uniknąć jakichkolwiek nieprzyjemności.
– Jak to? Co chcesz przez to powiedzieć?
– Tyle tylko, że ojciec ma zamiar wystrychnąć cię na dudka najklasyczniej na 
świecie... 
Doprawdy, żal mi ciebie, jesteś zbyt naiwna!
I powtórzył jej to, co usłyszał u Laury, niecnie, ścichapęk, z sekretnym 
upodobaniem 
zagłębiając się w tę ohydę. Miał wrażenie, iż mści się w ten sposób za jakąś 
mglistą zniewagę, jaką 
mu wyrządzono. To, co w nim było z ladacznicy, lubowało się tą denuncjacją, tą 
okrutną 
rozmówką podsłuchaną przez drzwi. Nie oszczędził Renacie niczego, ani wiadomości 
o pieniądzach pożyczanych jej przez męża na lichwiarski procent, ani o tych, 
które ów zamierzał 
jej ukraść, wymyśliwszy bajeczkę w sam raz. dobrą do usypiania dzieci. Młoda 
kobieta słuchała go 
bardzo blada, z zaciśniętymi wargami. Stała przy kominku, z głową lekko 
pochyloną, i patrzyła 
w ogień. Jej nocny strój, koszula ogrzana przedtem przez Maksyma, rozchylił się, 
ukazując 
nieruchomą biel posągu.
– Mówię ci to wszystko – zakonkludował młody człowiek – żebyś nie wyglądała jak 
głuptas... 
Ale nie powinnaś mieć żalu do ojca. On nie jest zły. Ma swoje wady jak każdy 
człowiek... No, do 
jutra, prawda?
Kierował się w stronę drzwi. Renata zatrzymała go raptownym gestem.
– Zostań! – krzyknęła rozkazująco.
Ujęła go za rękę, przyciągnęła, posadziła sobie niemal na kolanach, przy kominku, 
i pocałowała w usta.
– Bylibyśmy (głupi – powiedziała – gdybyśmy się mieli jeszcze teraz krępować... 
Ty nic nie 
wiesz, ale od wczoraj, od chwili,gdy chciałeś zerwać ze mną, nie wiem, co się ze 
mną dzieje. 
Jestem jak obłąkana. Dzisiaj, na balu, miałam mgłę przed oczami. Potrzebuję 
ciebie, aby żyć. 
Gdybyś odszedł, odeszłoby i życie. Nie śmiej się, mówię to, co czuję.
Patrzyła na niego z bezmierną miłością, jakby nie widziała go od dawna.
– Znalazłeś właściwe słowo, byłam naiwna, gdyby mi twój ojciec powiedział, że w 
południe 
świecą gwiazdy, też bym mu uwierzyła. Czyż ja miałam jakiekolwiek pojęcie o tym 
wszystkim? 
On mi opowiadał tę swoją historyjkę, a mnie tylko szumiało w uszach, byłam tak 
zmiażdżona, że 
nawet na klęczkach podpisałabym mu te papierzyska. I jeszcze sobie wyobrażałam, 
że mam 
wyrzuty sumienia!... Taka byłam głupia!...
Wybuchnęła śmiechem, w oczach błyskało jej szaleństwo. Silniej tuląc do siebie 
kochanka 
ciągnęła:
– Czy my. robimy coś złego? Kochamy się, bawimy, tak jak nam się podoba. Wszyscy 
tak 
robią, prawda?... Weź choćby ojca, nie krępuje się wcale. Kocha pieniądze i 
zgarnia je, skąd się da. 
Ma rację, daje mi w ten sposób wolną rękę... Po pierwsze, nic mu nie podpiszę, a 
po drugie, 
będziesz znów przychodził co wieczór. Bałam się, że nie zechcesz po tym, co ci 
powiedziałam. Ale 
skoro to ci jest obojętne... Zresztą teraz nie wpuszczę go tu więcej.
Wstała, zapaliła nocną lampkę. Maksym wahał się, zrozpaczony. Pojmował, że 
zrobił 
głupstwo, i gorzko wyrzucał sobie własną gadatliwość. Jakże tu teraz oznajmić o 
swoim 
małżeństwie! Sam był sobie winien, po co wracał do tej sypialni, skoro już 
zerwał, a przede 
wszystkim po co udowadniał Renacie, że mąż ją oszukuje? Nie zdawał sobie sprawy, 
jakie uczucie 
popchnęło go do tych czynów, co zdwajało jeszcze jego złość na samego siebie. 
Jeśli jednak przez 
chwilę miał zamiar po raz drugi okazać się brutalem i odejść, to widok Renaty 
zdejmującej 
pantofelki odebrał mu wszelką odwagę. Stchórzył. Został.
Następnego dnia, gdy Saccard zjawił się u żony, by uzyskać od niej podpisanie 
aktu zrzeczenia, 
powiedziała mu spokojnie, że się rozmyśliła i że nie podpisze. Nie pozwoliła 
sobie zresztą na 
żadną aluzję, gdyż postanowiła zachować dyskrecję, nie chcąc przysparzać sobie 
kłopotów 
i pragnąc w spokoju rozkoszować się powrotem miłości. Sprawa Charonne ułoży się 
jak zechce; 
jej odmowa podpisania była tylko zemstą, reszta nie obchodziła jej wcale. 
Saccard o mało nie 
wybuchnął. Wszystkie jego zamysły obracały się wniwecz. Pozostałe interesy 
kulały coraz 
bardziej. Gonił już resztkami, utrzymywał się na powierzchni tylko dzięki cudom 
ekwilibrystyki; 
tego ranka nie miał czym zapłacić rachunku piekarzowi. Nie przeszkadzało mu to 
w przygotowywaniu wspaniałego przyjęcia w półpoście. Odmowa Renaty wzbudziła w 
nim 
kipiący gniew człowieka energicznego, któremu w zrealizowaniu jego dzieła 
przeszkadza kaprys 
dziecka. Liczył, iż mając akt zrzeczenia w kieszeni zdobędzie skądś pieniądze, 
zanim jeszcze 
otrzyma odszkodowanie. Później, gdy uspokoił się trochę i mógł rozumować na 
trzeźwo, zdziwił 
go ten nagły odwrót żony; z wszelką pewnością ktoś jej tak doradził. Począł 
węszyć kochanka. 
Było to przeczucie tak wyraźne, że pobiegł do siostry, by ją wybadać; zapytał, 
czy nie wie czegoś 
o sekretnym życiu Renaty. Sydonia przyjęła go bardzo cierpko. Nie mogła darować 
bratowej 
afrontu, jaki ta jej wyrządziła, odmawiając spotkania z panem de Saffré. Toteż 
gdy po pytaniach 
brata zorientowała się, że oskarża żonę, iż ma kochanka, wykrzyknęła, że jest 
tego pewna. Sama 
ofiarowała się wyśledzić „turkaweczki”. Pokaże tej nadętej lali, z kim zadarła! 
Saccard nie 
doszukiwał się zazwyczaj prawd mu niemiłych; tylko własny interes zmuszał go do 
otworzenia 
oczu, dotąd roztropnie zamkniętych. Przyjął usłużną propozycję siostry.
– Bądź spokojny, dowiem się wszystkiego – powiedziała do niego głosem pełnym 
współczucia. – Ach, mój ty biedaku, Aniela nigdy by cię nie zdradziła! Takiego 
dobrego męża, 
takiego hojnego! Te paryskie lalki są bez serca... I pomyśleć, że zawsze dawałam 
jej dobre rady! V
W czwartek półpośtny odbył się u Saccardów bal kostiumowy. Największą jego 
atrakcję 
stanowił poemat o Miłości pięknego Narcyza i nimfy Echo, w trzech odsłonach, z 
udziałem 
najbliższych przyjaciółek pani domu. Autor poematu, pan Hupel de la Noue, od 
miesiąca krążył 
bezustannie między prefekturą a parkiem Monceau, by pilnować repetycji i 
uczestniczyć 
w naradach nad strojami. Z początku zamierzał napisać swe dzieło wierszem, 
później jednak 
zdecydował się na żywe obrazy; to szlachetniejsze, twierdził, bliższe antycznemu 
pięknu.
Panie nie mogły sypiać z wrażenia. Niektóre po trzy razy zmieniały projekt 
kostiumu. 
Konferencjom na ten temat nie było końca. Prefekt im przewodniczył. Najpierw 
dyskutowano 
długo nad postacią Narcyza. Kto nim będzie, kobieta czy mężczyzna? Wreszcie, 
wobec nalegań 
Renaty, powierzono tę rolę Maksymowi; miał być jednak jedynym mężczyzną, a i to 
jeszcze pani 
de Lauwerens mówiła, że nigdy by na to nie przystała, „gdyby Maksymek nie był 
taki podobny do 
dziewczynki”. Nimfą Echo miała być Renata. Kwestia kostiumów wymagała o wiele 
więcej 
namysłu. Maksym wspierał dzielnie prefekta, który ledwo już zipał pośród 
dziewięciu pań; ich 
szalone pomysły groziły poważnym zamąceniem nieskazitelnych linii jego dzieła. 
Gdyby dał 
posłuch radom, jego Olimp włożyłby perukę. Pani d’Espanet koniecznie chciała 
mieć suknię 
z trenem, by zasłonić swe przyduże stopy, zaś pani Haffner marzyła, iż okryje 
się skórą zwierzęcą. 
Pan Hupel de la Noue wykazał wiele energii, raz nawet wpadł w gniew. Nie 
odstępował od swej 
koncepcji; powiadał, że jeśli zrezygnował z formy wierszowanej, to dlatego, by 
stworzyć poemat 
„z materii uczenie zestawionych i póz wybranych spośród najpiękniejszych”.
– Proszę pamiętać o całości, o całości... – powtarzał przy każdym nowym żądaniu 
odtwórczyń. 
– Nie mogę przecież rozbijać jedności dzieła dlatego, że panie chcecie mieć 
falbany.
Narady odbywały się w kaczeńcowym saloniku. Debaty nad linią jednej spódnicy 
trwały całe 
popołudnia. Kilkakrotnie wzywano Wormsa. Wreszcie wszystko zostało ustalone, 
kostiumy i pozy, 
i pan Hupel de la Nowe oświadczył, że jest zadowolony. Nawet wybory, w których 
kandydował 
pan de Mareuil, nie sprawiły mu tyle kłopotu.
Miłość pięknego Narcyza i nimfy Echo miała rozpocząć się o godzinie jedenastej, 
a że po 
przedstawieniu miał odbyć się bal, koło wpół do jedenastej salon zapełnił się 
damami 
w kostiumach. Siedziały w fotelach ustawionych półkolem przed zaimprowizowaną 
estradą. 
Zasłaniały ją dwie szerokie kotary z czerwonego aksamitu, obszyte złotą frędzlą 
i umocowane na 
pręcie tak, by mogły się rozsuwać. Z tyłu, za paniami, przechadzali się lub też 
stali panowie. 
O dziesiątej tapicerzy wykończyli ostatnie prace. Estrada wznosiła się w głębi 
salonu, zajmując 
całą jedną ścianę tej długiej galerii. Wejście na scenę było przez palarnię 
zamienioną na foyer dla 
artystów. Oprócz tego panie biorące udział w przedstawieniu miały do swej 
dyspozycji liczne 
pokoje na pierwszym piętrze. Armia pokojówek szykowała tam stroje do 
poszczególnych odsłon.
Było wpół do dwunastej, a kurtyna nie rozsuwała się jeszcze. W salonie panował 
gwar. Rzędy 
foteli wypełniało zadziwiające zbiorowisko markiz, kasztelanek, mleczarek, 
Hiszpanek, 
pastuszek,’ sułtanek; obok połyskliwej mory jasnych materiałów i obnażonych 
ramion 
rozjarzonych żywymi błyskami drogich kamieni, zbita masa fraków tworzyła 
rozległą plamę 
czerni. Tylko panie były w przebraniu. Było już gorąco. Trzy świeczniki zapalały 
złoto salonu.
Wreszcie w otworze na lewo od sceny ukazał się pan Hupel de la Noue. Od godziny 
ósmej 
pomagał paniom szykować się do występu. Na lewym rękawie fraka miał ślad trzech 
białych 
palców – jakaś rączka kobieca spoczęła tam, zanurzywszy się najpierw w pudrze 
ryżowym. Ale 
prefektowi nie w głowie były teraz usterki jego stroju! Oczy miał rozszerzone, 
twarz obrzmiałą 
i przybladłą. Zdawał się nie dostrzegać nikogo. Skierował się w stronę Saccarda, 
którego 
rozpoznał w grupce panów, i rzekł doń półgłosem:
– Pańska żona zgubiła przepaskę z liści... Ładnie będziemy teraz wyglądać!
Klął, gotów był do bicia. Później, nie czekając na odpowiedź, nie patrząc na nic, 
odwrócił się, 
dał nurka między kotary, zniknął. Niecodzienny wygląd tego pana wywołał uśmiechy 
dam.
Grupka, pośrodku której znalazł się Saccard, utworzyła się za ostatnim rzędem 
foteli. Jeden 
z nich wyciągnięto nawet dla barona Gouraud, gdyż od jakiegoś czasu puchły mu 
nogi. Był tam 
jeszcze pan Toutin-Laroche, świeżo mianowany przez cesarza senatorem; pan de 
Mareuil, 
zatwierdzony przez Izbę jako deputowany; pań Michelin, który dnia poprzedniego 
otrzymał 
odznaczenie. Nieco za nimi stali panowie Mignon i Charrier, jeden z olbrzymim 
brylantem 
w krawacie, a drugi z jeszcze większym na palcu. Rozmawiano. Saccard oddalił się 
na chwilę, by 
ściszonym głosem zamienić parę słów z siostrą, która zjawiła się niedawno i 
siedziała między 
Ludwiką de Mareuil i panią Michelin. Pani Sydonia wystąpiła jako czarodziejka; 
Ludwika 
zaprezentowała śmiało strój pazia – wyglądała w nim zupełnie jak chłopiec. 
Malutka Michelin, 
jako almeja, uśmiechała się miłośnie w swych przejrzystych zasłonach haftowanych 
złotem.
– Dowiedziałaś się czegoś? – spytał cicho Saccard siostry.
– Nie, jeszcze niczego – odparła. – Ale wybranek na pewno jest tutaj. Już ja ich 
upoluję, bądź 
spokojny.
– Daj mi zaraz znać, dobrze?
I Saccard zwrócił się najpierw w lewo, potem w prawo z komplementami dla Ludwiki 
i pani 
Michelin. Jedną porównał do hurysy Mahometa, drugą do pięknisiów Henryka III. 
Drobny 
i zgrzytliwy, zdawał się śpiewać z zachwytu swym prowansalskim akcentem. Gdy 
powrócił do 
grupki poważnych panów, pan de Mareuil wziął go na stronę i poruszył sprawę 
małżeństwa dzieci.
– Nie zaszły żadne zmiany, prawda? Kontrakt podpisują w przyszłą niedzielę?
– Oczywiście – odparł Saccard. – Chcę nawet, jeżeli nie ma pan nic przeciwko 
temu, 
powiadomić dziś naszych przyjaciół o tym małżeństwie... Czekam tylko na 
przybycie mego brata, 
ministra. Obiecał mi, że przyjdzie. Świeżo upieczony deputowany był 
uszczęśliwiony. 
Tymczasem pan Toutin-Laroche podniesionym głosem, jakby w wielkim oburzeniu, 
opowiadał 
coś panu Michelin i obu przedsiębiorcom, którzy do niego podeszli:
– Tak, moi panowie – mówił – byłem na tyle łatwowierny, że pozwoliłem, aby moje 
nazwisko 
zostało zamieszane w podobną aferę! A gdy Saccard i Mareuil przyłączyli się do 
nich, objaśnił:
– Opowiadałem właśnie tym panom o pożałowania godnym końcu Towarzystwa Portów 
Marokańskich, wie pan, panie Saccard?
Ten ani nie drgnął. Krach wymienionego towarzystwa stał się straszliwym 
skandalem. Zbyt 
ciekawi akcjonariusze zechcieli zasięgnąć informacji, jak przedstawia się sprawa 
zakładania 
owych słynnych stacji handlowych nad brzegami Morza Śródziemnego; dochodzenie 
wykazało, iż 
porty marokańskie istniały wyłącznie na planach, pięknych, wykonanych przez 
inżynierów, 
planach zdobiących ściany lokalu towarzystwa. Od tej chwili pan Toutin-Laroche 
wykrzykiwał 
jeszcze głośniej niż akcjonariusze, oburzał się, żądał, by nawet najlżejsza 
plamka nie pozostała na 
jego nazwisku. Tyle narobił hałasu, iż rząd, chcąc uspokoić i zrehabilitować 
wobec opinii tego 
użytecznego człowieka, zdecydował się dopuścić go do senatu. I tak to w 
okolicznościach, które 
mogły go były zaprowadzić przed sąd, udało się panu Toutin-Laroche złowić 
upragnione 
stanowisko.
– Że też pan sobie zaprząta tym głowę! – odezwał się Saccard. – Może pan 
przecież w każdej 
chwili wskazać na swe wielkie dzieło, Kredytowy Bank Winniczy, instytucję 
wychodzącą 
zwycięska z wszelkich prób.
– Tak – szepnął Mareuil – to najlepsza odpowiedź na wszystko
Kredytowy Bank Winniczy miał za sobą rzeczywiście poważne, choć starannie 
ukrywane 
tarapaty. Pewien minister, bardzo czule usposobiony dla tej trzymającej Paryż za 
gardło instytucji, 
poratował ją zręczną hossą, a pan Toutin-Laroche wykorzystał to znakomicie. Nic 
nie łaskotało go 
milej niż pochwały dla Kredytowego Banku Winniczego i jego pomyślnego rozwoju. 
Miał 
zwyczaj prowokować do nich swych rozmówców. Teraz spojrzeniem podziękował panu 
de 
Mareuil i pochylając się nad baronem Gouraud, o którego fotel opierał się 
poufale, zapytał:
– Wygodnie panu? Nie za gorąco? Baron wydał ze siebie lekki pomruk.
– Kiepsko z nim, kiepsko, z każdym dniem gorzej – rzucił pan Toutin-Laroche 
półgłosem, 
zwracając się w stronę stojących obok panów.
Pan Michelin uśmiechał się i od czasu do czasu przymykał łagodnie powieki, by 
spojrzeć na 
czerwoną wstążeczkę w klapie. Mignon i Charrier, którym ich wielkie nogi dawały 
poczucie 
niezachwianej równowagi; zdecydowanie swobodniej czuli się we frakach, od kiedy 
nosili 
brylanty. Dochodziła północ, zebrani niecierpliwili się; nikt nie pozwalał sobie 
na szemranie, lecz 
wachlarze trzepotały bardziej nerwowo, a hałas rozmów wzmagał się,
Wreszcie pan Hupel de la Noue ukazał się znowu. Wyciągnął rękę przez wąski otwór, 
gdy 
wtem dostrzegł panią d’Espanet, jak wchodziła wreszcie na estradę; pozostałe 
panie, upozowane 
już do pierwszego obrazu, na nią jeszcze tylko czekały. Prefekt odwrócił się i 
pokazał plecy 
widowni, która mogła obserwować jego rozmowę z ukrytą za kotarą markizą. 
Przytłumił głos 
i końcem palców przesyłając jej pozdrowienia mówił:
– Powinszować, pani markizo. Co za rozkoszny kostium!
– Pod spodem mam o wiele ładniejszy! – odparła zuchwale młoda kobieta i 
wybuchnęła mu 
śmiechem prosto w nos, taki się jej wydał komiczny w tych draperiach kurtyny.
Śmiałość tego żarciku zaskoczyła na chwilę wytwornego parna Hupel de la Noue; 
zaraz jednak 
otrząsnął się z. wrażenia, a im bardziej zgłębiał owo powiedzonko, tym bardziej 
się nim 
delektował.
– Ach! urocze! urocze! – szepnął z zachwytem.
Opuścił zasłonę i przyłączył się do grupki poważnych panów, by sycić się swym 
dziełem. Nie 
był to już strwożony poszukiwacz zagubionej przepaski nimfy Echo. Promieniał, 
sapał, ocierał 
czoło. Na rękawie jego fraka wciąż jeszcze widniał biały ślad drobnej dłoni, a 
oprócz tego duży 
palec u prawej rękawiczki pobrudzony miał różem, zapewne wsadził go do słoika ze 
szminką 
którejś z pań. Uśmiechał się, wachlował, bąkał:
– Czarująca, zachwycająca, niezwykła! – Kto taki? – zapytał Saccard.
– Markiza. Niech pan sobie wyobrazi, co mi powiedziała...
I powtórzył dowcip. Uznano, że jest doskonały. Panowie zaczęli powtarzać go 
jedni drugim. 
Przyklasnął mu nawet sam godny pan Haffner, gdy się zbliżył. Tymczasem rozległ 
się walc grany 
na pianinie, które dotąd spostrzegło zaledwie parę osób. Wśród gości zapanowała 
cisza. Melodia 
wiła się kapryśnie, bez końca; wciąż powracająca, bardzo łagodna fraza gubiła 
się w słowiczym 
trelu, a po nim wracały znów dźwięki stłumione, powolniejsze. Było to bardzo 
zmysłowe. Panie, 
skłoniwszy z łebka głowy, uśmiechały się. Lecz panu Hupel de la Noue muzyka ta, 
przeciwnie, 
odebrała nagle humor. Z trwogą spoglądał na zasłonę z czerwonego aksamitu i 
mówił sobie, że 
powinien był sam ustawić panią d’Espanet, tak jak ustawił inne panie.
Kurtyna rozsunęła się powoli, zmysłowy walc znów zabrzmiał, ściszony. Przez 
salon 
przebiegł szmer. Panie pochyliły się do przodu, panowie wyciągnęli szyje, a tu i 
ówdzie zachwyt 
wyrażał się jakimś głośniejszym słowem, mimowolnym westchnieniem, stłumionym 
śmiechem. 
Trwało to przez pięć długich minut, w jarzącym blasku trzech świeczników.
Pan Hupel de la Noue odzyskał spokój i uśmiechał się błogo do swego poematu. Nie 
mógł 
oprzeć się pokusie powtarzania otaczającym go osobom tego, co mówił już od 
miesiąca:
– Miałem najpierw zamiar napisać to wierszem... Ale tak zachowałem większą 
szlachetność 
linii, nieprawdaż?...
I w takt kołyszącej melodii walca udzielał wyjaśnień. Mignon i Charrier 
przybliżyli się 
i słuchali uważnie.
– Państwo znają treść, prawda? Piękny Narcyz, syn bożka rzecznego Kefizosa i 
nimfy Lejriope, 
wzgardza miłością nimfy Echo... Echo, jedna z nimf towarzyszących Junonie, 
zabawiała ją, gdy 
Jupiter uganiał się po świecie... Echo, córka, jak państwu wiadomo, Powietrza i 
Ziemi...
Rozpływał się w zachwytach nad poetycznością tego mitu. A później dodał tonem 
bardziej 
poufnym:
– Uważałem, że wolno mi dać upust wyobraźni... Nimfa Echo prowadzi pięknego 
Narcyza do 
nadmorskiej groty Wenus, aby bogini rozpaliła w nim miłosne ognie. Lecz bogini 
jest bezsilna. 
Młody człowiek zachowaniem swym daje dowód, iż pozostał niewzruszony.
Objaśnienia przydały się, gdyż niewielu spośród widzów w salonie pojmowało 
dokładnie, co 
przedstawiają grupy na scenie. Gdy prefekt wymienił półgłosem osoby poematu, 
zachwyt wzrósł 
jeszcze. Mignon i Charrier wytrzeszczali oczy jak przedtem. Nie rozumieli.
Na estradzie, między zasłonami z czerwonego aksamitu, otwierała się grota. 
Głębokie fałdy 
dekoracji z jedwabiu miały naśladować załomy skalne; na jedwabiu tym wymalowane 
były muszle, 
ryby i wodorosty. Podłoga, nierówna, wznosząca się pagórkowato, pokryta była tym 
samym 
jedwabiem. Dekorator wyobraził na nim drobny piasek usiany perłami i pajetkami 
ze srebra. Było 
to schronienie bogini. Na szczycie wzgórka stała pani de Lauwerens, jako Wenus; 
tęgawa, ubrana 
w różowy trykot, miała godność księżnej Olimpu, a wczuwając się w rolę władczyni 
miłości 
spoglądała’ wzrokiem surowym i zachłannym. Spoza niej wychylała się jedynie 
złośliwa 
twarzyczka, skrzydła i kołczan pani Daste, użyczającej swego uśmiechu miłej 
postaci Kupidyna. 
Z jednej strony wzgórka trzy Gracje, panie de Guende, Teisseire, de Meinhold, 
całe w muślinach, 
uśmiechały się do siebie, obejmowały się tak, jak to przedstawia rzeźba Pradiera, 
z drugiej zaś 
strony markiza d’Espanet i pani Haffner, spowite tą samą falą koronek, złączone 
uściskiem, tak że 
ich włosy mieszały się ze sobą, tworzyły część obrazu nieco ryzykowną – 
przypomnienie wyspy 
Lesbos. Pan Hupel de la Noue objaśniał to ściszonym głosem panom tylko, mówiąc, 
że chciał 
pokazać w ten sposób potęgę Wenus. U stóp wzgórka hrabina Wańska wyobrażała 
Rozkosz; 
wygięta w ostatnim spazmie, leżała z oczyma wpółprzymkniętymi i zamierającym 
spojrzeniem, 
jakby znużona; włosy miała rozpuszczone, bardzo czarne, a spod tuniki w płowe 
ognie przezierało 
rozpłomienione ciało. Gama kolorów, od śnieżnej bieli szaty Wenus po ciemną 
czerwień tuniki 
Rozkoszy, była łagodna, miała ogólną tonację różową, barwę ciała. W świetle 
elektrycznym, 
pomysłowo skierowanym na scenę przez jedno z okien wychodzących na ogród, gaza, 
koronki, 
wszystkie te tkaniny lekkie i przezroczyste stapiały się z różowawą bielą ramion 
i trykotów, 
nabierały życia, tak iż w końcu nie wiadomo było, czy panie nie posunęły 
wierności plastycznej 
tak daleko, by się całkowicie obnażyć. Była to apoteoza; dramat rozgrywał się na 
planie pierwszym. 
Na lewo Renata, nimfa Echo, wyciągała ręce ku wielkiej bogini, głowę 
półobróciwszy ku 
Narcyzowi, błagalnie, jakby prosząc go, by spojrzał na Wenus, której sam widok 
rozpala 
straszliwe ognie. Lecz Narcyz, z. prawa, czynił gest odmowny, zasłaniał oczy 
dłonią, zimny jak lód. 
Kostiumy tych dwóch postaci wymagały od wyobraźni pana Hupel de la Noue 
szczególnego 
wysiłku. Narcyz, jako półbóg i leśny włóczęga zarazem, miał strój bajecznego 
myśliwca: 
zielonkawy trykot, krótką, obcisłą kurtkę i gałązkę dębu we włosach. Suknia 
nimfy Echo stanowiła 
sama w sobie alegorię. Było w niej coś z wielkich drzew i wielkich gór, miejsc 
rozbrzmiewających 
głosami Ziemi i Powietrza: biały atłas spódnicy – to była skała, przepaska z 
liści – krzaki, obłok 
błękitnej gazy przy staniczku – czyste niebo. Wszystkie grupy zachowywały 
bezruch rzeźb, 
zmysłowa nuta Olimpu dźwięczała w oślepiającym blasku światła, a pianino słało 
swą 
przejmującą skargę miłosną przerywaną głębokimi westchnieniami.
Wszyscy stwierdzili, że Maksym jest doskonale zbudowany. W geście odmowy 
uwypuklał 
bardzo korzystnie lewe biodro, na co zwrócono uwagę. Lecz większe jeszcze 
uznanie wzbudził 
wyraz twarzy Renaty. Pan Hupel de la Noue nazywał ją „boleścią nie zaspokojonego 
pożądania”. 
Jej przejmujący uśmiech starał się być pokorny, czyhała na swą zdobycz Jak 
zgłodniała lwica, 
ledwo przysłaniająca zęby. Pierwszy obraz udał się, i tylko ta szalona Adelina 
ruszała się 
i z trudem powściągała nieprzepartą chęć śmiechu. Wreszcie kurtyna zasunęła się, 
pianino 
umilkło.
Rozległy się dyskretne oklaski, rozmowy. Nagość ze sceny posłała widowni 
tchnienie miłości 
i powstrzymywanej żądzy, kobiety przybierały pozy coraz bardziej rozmarzone, a 
mężczyźni 
szeptali sobie coś do ucha i uśmiechali się. Były to szepty alkowy, sztuka 
przyciszeń, jaką 
posiadają ludzie z towarzystwa, pragnienie rozkoszy ledwo sformułowane drżeniem 
warg; 
w milczących spojrzeniach, jakie spotykały się ze sobą pośród tego układnego 
zachwytu, była 
brutalna zuchwałość propozycji miłosnych stawianych i przyjmowanych jednym 
ruchem powiek.
Rozważaniom nad doskonałością pań występujących w przedstawieniu nie było końca. 
Ich 
kostiumy nabierały tej samej niemal doniosłości co ich ramiona. Kiedy Mignon i 
Charrier chcieli 
znów o coś zapytać pana Hupel de la Noue, spostrzegli ze zdziwieniem, że go nie 
ma; zdążył już 
zniknąć za sceną.
– No więc mówiłam pani, moja ślicznotko – podjęła pani Sydonia rozmowę, którą 
przerwała 
pierwsza odsłona – że dostałam list z Londynu, wie pani, w sprawie tych trzech 
miliardów... Osoba, 
której poleciłam zająć się poszukiwaniami, pisze mi, że znalazła, zdaje się, 
pokwitowanie odbioru 
tej sumy przez bankiera. Anglia jakoby spłaciła dług... Dostałam tę wiadomość 
dziś rano i aż chora 
jestem od tego.
Rzeczywiście, była jeszcze bardziej żółta niż zwykle, w swej sukni czarodziejki, 
usianej 
gwiazdami. Ponieważ pani Michelin nie słuchała jej, zniżyła głos, szeptała, że 
to niemożliwe, aby 
Anglia zapłaciła, i że chyba sama będzie musiała pojechać do Londynu.
– Kostium Narcyza był bardzo ładny, prawda? – spytała Ludwika pani Michelin.
Ta uśmiechnęła się. Spoglądała na barona Gouraud, nagle rozczmuchanego i pełnego 
werwy 
w swym fotelu. Pani Sydonia widząc, dokąd kieruje spojrzenie, pochyliła się i 
szepnęła jej do ucha, 
tak by dziewuszka nie słyszała:
– Czy dokonał już zapisu?
– Tak – odparła młoda kobieta w zmysłowym rozmarzeniu, wspaniale odgrywając swą 
rolę 
almei. – Wybrałam dom w Louveciennes. Pełnomocnik barona wręczył mi już akt 
własności... Ale 
z baronem zerwałam, nie widujemy się więcej.
Ludwika miała ucho przedziwnie wyczulone na to, co chciano przed nią zataić. 
Spojrzała na 
barona zuchwałym wzrokiem pazia i powiedziała spokojnie do pani Michelin:
– Czy nie uważa pani, że baron jest okropny? – A potem dorzuciła wybuchając 
śmiechem: – 
Powinni mu byli powierzyć rolę Narcyza, co? Uroczy byłby w zielonym trykocie.
Widok Wenus i pełnego rozkoszy zakątka Olimpu w istocie ożywił starego senatora. 
Toczył 
wokoło zachwyconym wzrokiem i zwrócił się w stronę Saccarda, by mu pogratulować. 
Pośród 
gwaru panującego w salonie grupka poważnych panów nadal rozmawiała o interesach 
i polityce. 
Pan Haffner oznajmił, że został mianowany przewodniczącym komisji mającej 
ustalać 
odszkodowania dla właścicieli usuwanych ze swych posesji. Wówczas rozmowa zeszła 
na 
przebudowę Paryża i bulwar Księcia Eugeniusza; zaczynało już być o tym coraz 
głośniej pośród 
ludzi. Saccaard pochwycił okazję i wspomniał, że zna pewną osobę, pewnego 
właściciela, który 
z pewnością zostanie usunięty. Spoglądał przy tym prosto w twarz tym panom. 
Baron poruszył 
nieznacznie głową; pan Toutin-Laroche posunął się dalej: oświadczył, iż nic ma 
nic 
przykrzejszego od wywłaszczenia; pan Michelin przytakiwał i zezował jeszcze 
bardziej, 
spoglądając na swe odznaczenie.
– Odszkodowania nigdy nie mogą być za wysokie – zakonkludował łagodnie pan de 
Mareuil, 
który – pragnął przypodobać się Saccardowi.
Zrozumieli się. Ale Mignon i Charrier wysunęli teraz własne sprawy. Mieli zamiar 
wycofać się 
niedługo z interesów i przenieść prawdopodobnie do Langres, zatrzymując jakieś 
pied-?-terre 
w Paryżu. Panowie uśmiechnęli się słysząc, iż wybudowawszy sobie wspaniały pałac 
na bulwarze 
Malesherbes uznali go za tak piękny, że nie mogli oprzeć się chęci sprzedania go. 
Brylanty, jakie 
mieli, były zapewne pociechą po tym fakcie. Saccard śmiał się z przymusem; jego 
dawni 
wspólnicy zagarnęli olbrzymie zyski z przedsięwzięcia, w którym on sam 
wystrychnięty został na 
dudka. Antrakt przedłużał się i pochwały piersi Wenus i stroju nimfy Echo 
przerywały rozmowę 
poważnych panów.
Po upływie dobrej pół godziny pojawił się znów pan Hupel de la Noue. Kroczył 
drogą pełnego 
triumfu i nieład jego garderoby coraz to wzrastał. Wracając na swoje miejsce 
spotkał pana de 
Mussy. Uścisnął mu dłoń w przelocie, później jednak zawrócił i spytał:
– Słyszał pan żarcik markizy?
I powtórzył go, nie czekając na odpowiedź. Coraz bardziej się weń zagłębiał, 
komentował go, 
dochodził do wniosku, że jest nieporównany w swej naiwności. „Mam o wiele 
ładniejszy pod 
spodem!” Był to krzyk serca.
Lecz pan de Mussy nie podzielał jego zdania. Orzekł, że dowcip jest 
nieprzyzwoity. Pan de 
Mussy został niedawno attaché w ambasadzie angielskiej i minister uprzedził go o 
obowiązującej 
tam surowości obyczajów. Odmawiał więc prowadzenia kotylionów, postarzał się, 
nie mówił już 
o swej miłości do Renaty, a gdy ją spotykał, kłaniał się z powagą.
Pan Hupel de la Noue podszedł do grupki, jaka utworzyła się koło fotela barona, 
gdy zabrzmiał 
marsz triumfalny. Gromkie akordy otwierały szeroki śpiew rozbłyskujący chwilami 
nutą 
metaliczną. Po każdej frazie rozlegał się ton wyższy, akcentujący rytm. Było to 
brutalne i pełne 
radości.
– Zobaczą państwo, co teraz nastąpi – szepnął pan Hupel de la Noue – może trochę 
za daleko 
posunąłem licencję poetycką. Ale wydaje mi się, że ta zuchwałość dała dobry 
wynik... Widząc, iż 
Wenus jest bezradna wobec pięknego Narcyza, nimfa Echo prowadzi go do Plutona, 
rozdawcy 
bogactw i pana szlachetnych kruszców... Za pokusami ciała, pokusy złota.
– Klasyczne – odparł suchy pan Toutin-Laroche z miłym uśmiechem. – Zna pan swoją 
epokę, 
panie prefekcie.
Kurtyna rozsunęła się, dźwięki pianina przybrały na sile. Było to jedno 
olśnienie, rozjarzony 
przepych objęty światłem elektrycznym. Widzom wydało się w pierwszej chwili, iż 
mają przed 
sobą jakieś palenisko, gdzie roztapiają się sztabki złota i drogie kamienie. 
Była to grota, lecz inna, 
nie to, co w poprzedniej odsłonie schronienie Wenus, pełne świeżości, skąpane 
przez fale 
zamierające na drobnym piasku usianym perłami. Ta grota musiała znajdować się w 
środku ziemi, 
w jej pokładach rozpalonych i głębokich – szczelina antycznego piekła, otwór w 
kopalni 
wszelakich kruszców, zamieszkiwanej przez Plutona. Jedwab imitujący skałę 
znaczyły szerokie 
pręgi niby żyły roztopionego metalu, arterie dawnego świata niosące 
nieobliczalne bogactwa 
i wieczyste życie ziemi. Pan Hupel de la Norie poważył się tu na śmiały 
anachronizm: na podłodze 
piętrzyły się dwudziestofrankówki, stosy ludwików, zalew ludwików, siew 
wschodzących 
ludwików.
Na szczycie tego kopca złota siedziała pani de Guende jako Pluton, Pluton-
kobieta, Pluton 
ukazujący swą pierś, w sukni w wielkie płaty z różnorodnych metali. Wokół bóstwa, 
bądź stojąc, 
bądź półleżąc, w kiściach lub kwitnąc pojedynczo, zgrupowały się feeryczne 
kwiaty tej groty, 
gdzie kalifowie Z tysiąca i jednej nocy wysypali swe skarby: pani Haffner, jako 
Złoto, w spódnicy 
sztywnej i jak szata biskupia olśniewającej, pani d’Espanet, jako Srebro, 
połyskliwa jak księżyc 
w pełni, pani Lauwerens, płomiennie niebieska, jako Szafir, miała obok siebie 
malutką panią Daste, 
uśmiechnięty Turkusik modrzejący łagodnie. Dalej rozsypały się: Szmaragd – pani 
de Meinhold, 
i Topaz – pani Teissiére. Jeszcze niżej hrabina Wańska w pozie leżącej rozpalała 
swym mrocznym 
ciepłem gałązkę Koralu: ręce miała wzniesione i obwieszone czerwonymi wisiorkami, 
podobna do 
jakiegoś potwornego i uroczego polipa w różowym wnętrzu rozchylonej muszli, 
ukazującego ciało 
kobiece. Wszystkie panie miały naszyjniki, bransolety, komplety biżuterii z 
drogich kamieni, jakie 
uosabiały. Uwagę zwróciła oryginalna biżuteria pani d’Espanet i pani Haffner; u 
jednej były to 
same złote, u drugiej same srebrne nowe monety. Dramat na pierwszym planie 
pozostał ten sam: 
nimfa Echo kusiła pięknego Narcyza, a ten odmawiał gestem. Zachwycone oczy 
patrzących 
oswajały się z widokiem tych otwartych; rozpłomienionych wnętrzności kuli 
ziemskiej, tego stosu 
złota, po którym tarzało się bogactwo świata.
Drugi obraz odniósł jeszcze większy sukces niż pierwszy. Sam jego pomysł wydał 
się 
szczególnie udany w swej zuchwałości. Ta powódź dwudziestofrankówek dobytych ze 
współczesnej kasy pancernej i sypniętych w zakątek mitologii greckiej oczarowała 
wyobraźnię 
obecnych w salonie pań i finansistów. „Ile pieniędzy, ile pieniędzy!” – te słowa 
krążyły wywołując 
uśmiech i przeciągły dreszcz lubości; niewątpliwie każda z pań i każdy z panów 
marzył, by mieć 
to wszystko dla siebie i zamknąć w piwnicy.
– Anglia zapłaciła, oto pani miliardy – szepnęła złośliwie Ludwika do ucha pani 
Sydonii.
Pani Michelin z ustami rozchylonymi pożądaniem pełnym zachwytu odsunęła swój 
woal 
almei i pieściła złoto błyszczącym spojrzeniem; grupka poważnych panów 
rozpływała się 
w pochwałach. Pan Toutin-Laroche, rozpromieniony, szepnął parę słów do ucha 
baronowi, 
którego twarz pokrywały żółte plamy. Lecz Mignon i Charrier, mniej dyskretni, 
odezwali się 
głośno z brutalną naiwnością:
– Dalibóg! Starczyłoby tego, żeby zburzyć Paryż i zbudować go na nowo!
Powiedzonko to wydało się nie pozbawione głębi Saccardowi, który zaczął już 
przypuszczać, 
iż Mignon i Charrier kpią sobie z gości, udając głupców. Kiedy zasunęła się 
kurtyna, a pianino 
hałaśliwym snopem nut, niby ostatnią garścią ciśniętych monet, zakończyło marsza 
triumfalnego, 
wybuchnęły oklaski jeszcze żywsze, jeszcze dłuższe. Tymczasem w trakcie odsłony 
w drzwiach 
ukazał się minister w towarzystwie sekretarza, pana de Saffré. Saccard, który 
wypatrywał brata 
niecierpliwie, chciał pospieszyć mu naprzeciw, lecz ten gestem poprosił go, by 
się nie ruszał. 
Podszedł cicho do grupy starszych panów; kiedy kotara się zasunęła i dostrzeżono 
go, szmer 
przebiegł przez salon, głowy zwróciły się w jego stronę: przybycie ministra 
dorównało sukcesem 
Miłości pięknego Narcyza i nimfy Echo.
– Pan jest poetą, panie prefekcie – powiedział minister uśmiechając się do pana 
Hupel de la 
Noue. – Opublikował pan kiedyś tom wierszy, Powój, o ile się nie mylę?... Widzę, 
że troski 
administracyjne nie wyjałowiły pana wyobraźni.
Prefekt wyczuł w tym komplemencie ostrze epigramu. Nagłe pojawienie się 
zwierzchnika 
stropiło go tym bardziej, że obrzuciwszy się szybkim, lustrującym spojrzeniem 
dostrzegł na 
rękawie fraka biały ślad drobnej dłoni; nie śmiał go zetrzeć. Skłonił się, coś 
wybąkał.
– Doprawdy – ciągnął minister zwracając się do pana ToutinLairoche, do barona 
Gouraud 
i osób stojących w pobliżu – widowisko było wspaniałe, tyle złota!... 
dokonalibyśmy wielkich 
rzeczy, gdyby pan Hupel de la Noue zechciał bić monetę dla nas.
W języku ministerialnym znaczyło to akurat to samo, co powiedzieli Mignon i 
Charrier. 
Wówczas pan Toutin-Laroche i pozostali panowie zaczęli się wdzięczyć robiąc 
aluzje do 
ostatniego zdania ministra: Cesarstwo dokonało już niejednej nadzwyczajnej 
rzeczy i na brak 
pieniędzy skarżyć się nie może, dzięki wielkiemu doświadczeniu tych, co sprawują 
władzę; nigdy 
sytuacja Francji w Europie nie była równie świetna. Ci panowie stali się 
wreszcie tak płascy, że 
sam minister zmienił temat. Słuchał ich z głową podniesioną, kącikami warg lekko 
podciągniętymi 
ku górze, co nadawało jego dużej, bladej twarzy starannie wygolonej wyraz 
powątpiewania 
i uśmiechniętej wzgardy.
Saccard, który chciał tak pokierować rozmową, by obwieścić małżeństwo Maksyma i 
Ludwiki, 
szukał zręcznego przejścia. Afiszował wielką zażyłość z bratem, a ten 
dobrodusznie zgadzał się 
oddać mu tę przysługę i udawał, że ma dla niego wiele sympatii. Ze swym jasnym 
spojrzeniem, 
widoczną pogardą dla pełzającego łajdactwa, ze swymi szerokimi barami, których 
jedno 
wstrząśnięcie zmiotłoby cały ten światek, rzeczywiście górował nad wszystkimi. 
Gdy rozmowa 
zeszła na temat projektowanego małżeństwa, zachował się czarująco, dał do 
zrozumienia, że ma 
już przygotowany prezent ślubny – nominację Maksyma na audytora Rady Stanu. 
Powtórzył nawet 
dwa razy, zwracając się do brata przyjaźnie:
– Powiedz twemu synowi, że będę jego świadkiem.
Pan de Mareuil kraśniał z uciechy. Saccardowi gratulowano. Pan Toutin-Laroche 
zaofiarował 
się jako drugi świadek. Później, nagle, zaczęto mówić o rozwodach. Jeden z 
członków opozycji, 
oświadczy! pan Haffner, zdobył się na „pożałowania godną odwagę” bronienia tej 
hańby 
społecznej. Panowie jednogłośnie wyrażali swe oburzenie. Poczucie wstydu 
nasuwało im słowa 
pełne głębi. Pan Michelin uśmiechał się delikatnie do ministra, a Mignon i 
Charrier zauważyli ze 
zdziwieniem, że kołnierz jego fraka jest zniszczony.
Tymczasem pan Hupel de la Noue w zakłopotaniu opierał się o fotel barona Gouraud, 
który 
zamienił z ministrem jedynie milczący uścisk dłoni. Poeta nie śmiał ruszyć się z 
miejsca. Jakieś 
nieokreślone uczucie, lęk, iż okryje się śmiesznością i utraci przychylność 
szefa, zatrzymywał go 
mimo wściekłej chęci, by ustawić panie do ostatniej odsłony. Wciąż czekał, że 
przyjdzie mu do 
głowy jakieś szczęśliwe słówko, dzięki któremu odzyska względy. Lecz nic nie 
przychodziło. Czuł 
się coraz bardziej skrępowany, gdy wtem dostrzegł pana de Saffré; pochwycił jego 
ramię, uczepił 
się go jak deski ratunku. Młody człowiek dopiero co przyszedł, była to figura 
nie tknięta jeszcze.
– Zna pan żarcik markizy? – zapytał go prefekt.
Lecz był tak zmieszany, że nie potrafił zdobyć się na pikanterię. Nie wiedział, 
jak wybrnąć.
– Powiedziałem do niej... „Ma pani śliczny kostium”, a ona mi odpowiedziała:
– „Mam o wiele ładniejszy pod spodem” – dorzucił spokojnie pan de Saffré. – To 
stary dowcip, 
drogi panie, bardzo stary.
Pan Hupel de la Noue spojrzał na niego skonsternowany. Dowcip był stary, a on 
zamierzał 
pogłębić jeszcze swój komentarz nad naiwnością tego krzyku serca! – Stary, stary 
jak świat – 
powtarzał sekretarz. – Pani d’Espanet mówiła go już dwa razy w Tuileriach.
To był cios ostateczny. Prefekt przestał nagle przejmować się ministrem, gośćmi. 
Szedł 
w stronę estrady, gdy rozległy się pierwsze drżące i płaczliwe nuty; później 
skarga przybrała na 
sile, przeciągła i żałosna; kurtyna rozsunęła się. Pan Hupel de la Noue, który 
już zniknął był 
częściowo za sceną, cofnął się słysząc chrzęst przesuwających się kółek. Był 
blady, zrozpaczony; 
gwałtownym wysiłkiem powstrzymywał się, by nie palnąć tym paniom ostrej 
reprymendy. 
Ustawiły się same! To na pewno ta mała d’Espanet uknuła spisek – zmieniły szybko 
kostiumy 
i obeszły się bez niego. I teraz wszystko jest do niczego, wszystko nie tak!
Zawrócił na swoje miejsce żując jakieś zdławione słowa. Spoglądał na scenę, 
wzruszał 
ramionami, mamrotał:
– Nimfa Echo jest za bardzo z boku... A ta noga pięknego Narcyza! Żadnej 
szlachetności, nic, 
żadnej szlachetności...
Mignon i Charrier przysunęli się, by otrzymać „wyjaśnienie”, i odważyli się 
zapytać, 
„dlaczego ten młodzieniec i ta panna leżą na ziemi?” Lecz on nie odpowiedział, 
odmawiał 
dalszego objaśniania swego poematu. A gdy dwaj przedsiębiorcy nalegali, rzucił:
– Nic mnie to już nie obchodzi, skoro te panie ustawiają się same!
Fortepian łkał miękko. Na scenie leśną polankę skąpaną w słońcu elektrycznego 
światła 
zamykał horyzont z liści. Była to polanka z baśni – niebieskie drzewa, kwiaty 
żółte i czerwone 
wielkością dorównujące dębom. Tam to, na wzgórku porosłym trawą, stała Wenus i 
Pluton 
otoczeni nimfami, które nadbiegły z pobliskich zagajników i utworzyły świtę. 
Były wśród nich 
boginki drzew, gór i źródeł, wszystkie roześmiane i nagie bóstwa leśne. Bóg i 
bogini triumfowali 
karząc oziębłość pyszałka, co nimi wzgardził, a nimfy przypatrywały się ciekawie, 
z nabożną 
trwogą, zemście Olimpu, rozgrywającej się na pierwszym planie. Dramat miał się 
ku końcowi. 
Piękny Narcyz leżał nad strumieniem wypływającym z głębi sceny i przyglądał się 
sobie w jasnym 
zwierciadle; wierność prawdzie posunięto tak daleko, iż na dnie strumyka leżała 
rzeczywiście 
płyta lustrzana. Lecz Narcyz nie był to już ten sam wolny młodzieniec, włóczęga 
leśny; śmierć 
zagarniała go wpośród zachwytu nad własnym odbiciem, śmierć odbierała mu siły, a 
Wenus, 
bogini w swej chwale, wyciągniętym palcem rzucała nań fatalny czar. Przemieniał 
się w kwiat. 
W pięknym kostiumie z zielonego atłasu wydłużał się cały i nasycał zielenią; 
nogi, lekko podgięte, 
miały wrosnąć w. ziemię, przeobrazić się w korzenie, gdy tymczasem górna część 
tułowia, 
przyozdobiona szerokimi płatami białego atłasu, rozkwitała na giętkiej łodydze 
wspaniałą kwietną 
koroną. Jasne, wijące się włosy Maksyma dopełniały złudzenia tworząc złote 
pręciki wśród bieli 
płatków. Ten na pół już kwiat, a na pół jeszcze człowiek pochylał głowę ku 
źródłu; oczy zasnute 
miał mgłą, na twarzy uśmiech zmysłowej ekstazy, jak gdyby piękny Narcyz w 
śmierci zasycił 
wreszcie żądze, jakie obudził sam w sobie. O kilka kroków od niego nimfa Echo 
umierała również, 
umierała od żądz nie zaspokojonych; zakrzepła nieruchomość ziemi ogarniała ją 
zwolna, czuła, jak 
jej rozpalone ciało ścina się lodem i kamienieje. Lecz nie w zwykłą przemieniała 
się skałę, 
zbrukaną mchami, a w marmur biały bielą jej ramion i śnieżystej sukni, z której 
osunęła się 
przepaska z liści i niebieska szarfa. Podobna do bryły marmuru z wyspy Paros 
opadła bezwładnie 
między szerokie fałdy swej atłasowej spódnicy i chyliła się ku ziemi, a w jej 
znieruchomiałym 
ciele posągu tylko oczy żyły jeszcze, oczy kobiety, błyszczące i wpatrzone w 
kwiat wodny 
kłoniący się w rozmarzeniu nad zwierciadłem źródła. I wydawało się, że wszystkie 
głosy miłosne 
lasu, przeciągłe wołania zagajników, tajemnicze dreszcze liści, głębokie 
westchnienia wielkich 
dębów odbijają się od kamiennego ciała nimfy Echo, której serce krwawiło bez 
ustanku 
w marmurze, odpowiadało echem, powtarzało w oddali najlżejsze skargi Ziemi i 
Powietrza.
– Ale go też ustroili, tego biednego Maksyma! – mruknęła Ludwika. – A pani 
Saccard wygląda 
jak nieżywa.
– Jest obsypana pudrem ryżowym – powiedziała pani Michelin.
Rozległy się i inne jeszcze, niezbyt uprzejme uwagi. Trzecia od-’ słona nie 
odniosła tego 
sukcesu co dwie pierwsze. A przecież było to owo tragiczne rozwiązanie, które 
wzbudzało w panu 
Hupel de la Noue taki entuzjazm dla własnego talentu. Przeglądał się w nim z tym 
samym 
zachwytem co Narcyz w tafli lustrzanej, zawarł mnóstwo zamierzeń poetyckich i 
filozoficznych. 
Kiedy kurtyna zasunęła się po raz ostatni, a widzowie, jako ludzie dobrze 
wychowani, nagrodzili 
przedstawienie oklaskami, poczuł śmiertelny żal, że uniesiony gniewem nie 
objaśnił ostatniej 
strofy swego poematu Chciał dać teraz osobom, które go otaczały, klucz do 
wszystkich tych rzeczy 
uroczych, wzniosłych czy też po prostu sprośnych, jakie uosabiali piękny Narcyz 
i nimfa Echo, 
usiłował nawet powiedzieć, co Wenus i Pluton robili w głębi polanki. Lecz 
panowie i panie, 
których umysły konkretne i praktyczne pojęły sens groty poświęconej ciału i 
groty poświęconej 
złoto, nie mieli zamiaru wgłębiać się w mitologiczne zawikłania prefekta. Tylko 
Mignon i Charrier, 
którzy koniecznie chcieli wiedzieć wszystko, w prostocie ducha zwrócili się do 
niego z pytaniami. 
Pochwycił ich i blisko dwie godziny trzymał na stojąco we wgłębieniu okna, 
opowiadając im 
Metamorfozy Owidiusza.
Tymczasem minister zbierał się do odejścia. Przeprosił, że nie może zaczekać na 
piękną panią 
Saccard, by pogratulować jej doskonałego wdzięku nimfy Echo. Trzy czy cztery 
razy obszedł 
wokoło salon pod rękę z bratem, tu i ówdzie rozdając uściski dłoni, kłaniając 
się damom. Nigdy 
nie narażał tak dalece swej reputacji dla Saccarda. Pozostawił go w zachwyceniu, 
gdy we drzwiach 
już rzekł doń głośno:
– Czekam cię jutro rano. Wpadnij do mnie na śniadanie.
Bal miał się niedługo zacząć. Służba ustawiła wzdłuż ścian fotele dla pań. Od 
żółtego saloniku 
aż po estradę rozpościerał się teraz nagi dywan; jego purpurowe kwiaty otwierały 
się pod kroplami 
światła, padającymi z kryształowych świeczników. Było coraz goręcej, czerwień 
obić rzucała 
ciemne refleksy na złocenia mebli i sufitu. Czekano jeszcze tylko na to, by 
panie Echo, Wenus, 
Pluton i inne zmieniły kostiumy.
Pani d’Espanet i pani Haffner ukazały się pierwsze. Miały stroje z drugiej 
odsłony, jedna była 
Złotem, druga Srebrem. Otoczono je, gratulowano, a one opowiadały swe przeżycia.
– Myślałam, że pęknę – mówiła markiza – jak zobaczyłam z daleka nochal pana 
Toutin-Laroche, wpatrzonego we mnie.
– Mam wrażenie, że dostałam skurczu szyi – podjęła smętnie jasnowłosa Zuzanna. – 
Naprawdę, gdyby to trwało minutę dłużej, wróciłabym do normalnej pozycji, tak 
mnie bolało.
Z wnęki okiennej, gdzie wepchnął był Mignona i Charriera, pan Hupel de la Noue 
rzucał 
niespokojne spojrzenia na grupkę, jaka utworzyła się wokół obu pań: bał się, że 
wyśmiewają się 
tam z niego. Pozostałe nimfy nadchodziły jedna po drugiej – wszystkie jako 
drogie kamienie. 
Hrabina Wańska jako gałązka Koralu odniosła szalony sukces, gdy z bliska 
przyjrzano się 
wymyślnym szczegółom jej sukni. Potem zjawił się Maksym, nieskazitelny w swym 
fraku, 
uśmiechnięty; otoczyła go fala kobiet, zagarnęła do środka. Zaczęły się żarciki 
na temat jego roli 
kwiatu, jego namiętności do przeglądania się w lustrze, a on, bez zakłopotania, 
jakby oczarowany 
własną osobą, uśmiechał się wciąż, odpowiadał na żarciki, przyznawał, że 
zachwyca się sobą i jest 
dostatecznie wyleczony z sympatii dla kobiet, aby woleć siebie od nich. Śmiechy 
były coraz 
głośniejsze, skupisko wokół niego rosło, zajmowało cały środek salonu, a młody 
człowiek, 
zatopiony w tym tłumie ramion, w gęstwie jaskrawych kostiumów, zachowywał swą 
skażoną 
słodycz płowego kwiatu, woń miłości wynaturzonej.
Lecz gdy nareszcie weszła Renata, zapanowała niemal zupełna cisza. Miała na 
sobie strój tak 
oryginalny w swym wdzięku i tak zuchwały, iż goście, choć przyzwyczajeni do 
ekscentrycznych 
wybryków młodej kobiety, poczuli się w pierwszej chwili zaskoczeni. Renata 
wystąpiła jako 
dziewczyna z wyspy Tahiti. Strój jej był jak najbardziej prymitywny: cielisty 
trykot od stóp aż po 
piersi, ramiona i ręce nagie; na to po prostu krótka muślinowa bluza przybrana 
dwiema falbanami, 
by zakryć nieco biodra. We włosach wianek z polnych kwiatów; na nogach i rękach 
złote kółka. 
I nic więcej. Była naga. Pod bladą przesłoną bluzy trykot miał miękkość i 
czystość linii ciała, 
zatartą nieco falbanami, lecz ujawniającą się przy każdym ruchu wyraziście 
poprzez ażury koronek. 
Była to cudna dzikuska, dziewczyna pierwotna i zmysłowa, ledwo zasnuta białym 
obłoczkiem, 
strzępem mgły nadmorskiej, pozwalającej domyślać się wszystkich jej wdzięków.
Renata, zaróżowiona, szła szybko. Pierwszy trykot, jaki włożyła, pęknął pod ręką 
Celestyny. 
Szczęściem młoda kobieta przewidziała tę możliwość i miała przyszykowany inny. 
Ten rozdarty 
trykot sprawił, że się spóźniła. Odniesiony triumf najwyraźniej nie robił na 
niej wrażenia. Dłonie 
miała rozpalone, oczy błyszczące gorączką. Uśmiechała się jednak i krótkimi 
zdaniami 
odpowiadała mężczyznom zatrzymującym ją, by pogratulować szlachetnej czystości 
póz 
w żywych obrazach. Pozostawiała za sobą smugę fraków zadziwionych i oczarowanych 
przejrzystością jej muślinowej bluzy. Kiedy podeszła do grupy kobiet 
otaczających Maksyma, 
rozległy się urywane okrzyki, a markiza zaczęła przyglądać się jej od stóp do 
głów z czułością 
i szeptać:
– Jak ona jest zbudowana!
Pani Michelin, której strój almei stawał się, w porównaniu z tym zwiewnym woalem, 
straszliwie ciężki, zacisnęła wargi, zaś pani Sydonia, pomarszczona w swej 
ciemnej szacie 
czarodziejki, szeptała jej do ucha:
– Ależ to szczyt nieprzyzwoitości, nieprawdaż, moja ślicznotko?
– No – odpowiedziała wreszcie urodziwa brunetka – wyobrażam sobie gniew mojego 
męża, 
gdybym ja się tak rozebrała!
– I miałby się o co gniewać! – zakonkludowała stręczycielka. Grono poważnych 
panów było 
innego zdania. Rozpływali się
w zachwytach. Pan Michelin, na którego tak niefortunnie powoływała się żona, 
wręcz nie 
znajdował słów, by wyrazić swój podziw, chciał się bowiem przypodobać panu 
Toutin-Laroche 
i baronowi Gouraud, oczarowanym widokiem Renaty. Saccardowi gratulowano 
perfekcji 
kształtów żony. Dziękował ukłonem, robił wrażenie bardzo tymi pochwałami 
poruszonego. 
Wieczór układał się dla niego pomyślnie i gdyby nie troska pojawiająca się w 
jego oczach, gdy 
rzucał krótkie spojrzenia na siostrę, wyglądałby na człowieka całkowicie 
szczęśliwego.
– Nigdy jeszcze nie pokazała nam tyle, co? – powiedziała żartobliwie Ludwika do 
ucha 
Maksyma, kątem oka wskazując Renatę. – Mnie przynajmniej – dorzuciła z 
nieokreślonym 
uśmiechem.
Młody człowiek spojrzał na nią zaniepokojony, lecz ona nie przestawała się 
uśmiechać 
dziwacznie, jak uczniak zachwycony dowcipem nieco ryzykownym.
Rozpoczął się bal. Estrada posłużyła jako podium dla niewielkiej orkiestry, w 
której 
przeważały instrumenty dęte, i pośród bajkowego lasu o niebieskich drzewach 
rozlegały się teraz 
jasne głosy trąbek i kornetów. Zaczęto kadrylem, robiącym podówczas furorę w 
podrzędnych 
knajpach. Panie puściły się w tany. Na przemian z kadrylami tańczono polki, 
walce, mazurki. 
Rozkołysane pary wypełniały długą galerię, podskakiwały smagane dźwiękami trąbek, 
chwiały się 
miękko w takt skrzypiec. Kostiumy, ta fala kobiet ze wszystkich krajów i ze 
wszystkich epok 
toczyła się, ruchliwa i pstrokata pstrokacizną żywej materii. Rytm muzyki to 
unosił i mieszał 
kolory, to znów, za jednym pociągnięciem smyczka, tę samą tunikę z różowego 
atłasu, ten sam 
aksamitny niebieski staniczek zwracał temu samemu frakowi. Później, inne 
pociągnięcie smyczka, 
wołanie kornetu popychało pary, kazało im sunąć rzędem wokół salonu, chy~ 
botliwie jak łódkom 
płynącym bezradnie pod wiewem wiatru, który zerwał cumę. I tak godzinami, bez 
przerwy, wciąż. 
Czasem, między dwoma tańcami, jakaś dama podchodziła do okna, zdyszana, i 
wdychała lodowate 
powietrze; jakaś para odpoczywała na kozetce w kaczeńcowym saloniku lub 
przechadzała się 
wolno po alejach cieplarni. W altanach z lian, w głębokim ciepłym mroku, gdzie 
docierało forte 
kornetów wygrywających kadryle, widać było jedynie brzegi spódnic i 
rozbrzmiewały półsenne 
śmiechy.
Kiedy otwarto drzwi do jadalni przekształconej na bufet z dresuarami wzdłuż 
ścian i długim 
stołem pośrodku, zastawionym zimnym mięsiwem, zrobił się potworny ścisk. Jakiś 
rosły, 
przystojny mężczyzna, który przez nieśmiałość nie oddał kapelusza i trzymał go w 
ręce, został tak 
gwałtownie przyciśnięty do ściany, że nieszczęśliwy kapelusz pękł z głuchą 
skargą. Rozległy się 
śmiechy. Goście rzucali się na pasztety, na drób nadziewany truflami, pakując 
sobie nawzajem 
łokcie pod żebra, brutalnie. Był to istny napad rabunkowy, dłonie natrafiały na 
siebie pośród mięs, 
a lokaje nie wiedzieli, komu odpowiadać najpierw w tej bandzie panów comme il 
faut, których 
wyciągnięte ręce wyrażały tylko jedno: lęk, by się nie spóźnić i nie zastać 
półmisków pustych. 
Jakiś starszy pan rozgniewał się, że nie ma bordeaux, bo, jak twierdził, po 
szampanie nie może 
spać.
– Powoli, panowie, powoli – mówił Baptysta swym poważnym głosem. – Starczy dla 
wszystkich.
Ale nikt go nie słuchał. Jadalnia była pełna i zaniepokojone fraki wspinały się 
na palce przy 
drzwiach. Przed dresuarami potworzyły się ścisłe grupki, jedzono szybko. Wielu 
nie udało się 
zdobyć kieliszków, jedli więc łapczywie, lecz nie pili. Inni, przeciwnie, pili, 
lecz na próżno 
usiłowali zdobyć kawałek chleba.
– Słuchajcie, panowie – rzekł pan Hupel de la Noue którego Mignon i Charrier, 
znużeni 
mitologią, zaciągnęli do bufetu – nie dostaniemy nic, jeżeli nie będziemy 
współdziałać... 
W Tuileriach jest jeszcze gorzej, a ja nabrałem tam już pewnej wprawy... 
Postarajcie się o wino, 
a ja postaram się o mięso.
Prefekt czyhał na udo baranie. W odpowiedniej chwili, gdy wyciągnięte ręce 
przerzedziły się 
nieco, chwycił je i zabrał spokojnie, a kieszenie wypchał bułkami. 
Przedsiębiorcy wracali także, 
Mignon z jedną butelką, Charrier z dwiema butelkami szampana. Zdobyli jednak 
tylko dwa 
kieliszki, lecz oświadczyli, że to nic nie szkodzi – będą pić z jednego. I trzej 
panowie zabrali się do 
kolacji ustawionej na żardynierce, w głębi pokoju. Nie zdjęli nawet rękawiczek, 
płaty mięsa kładli 
na chleb, a butelki trzymali pod pachą. I rozmawiali stojąc, z pełnymi ustami, 
brody wysuwając do 
przodu, by tłuszcz kapał na dywan, a nie na ubranie,
Charrier, który wypił już wino i zjadł bułkę, zapytał służącego, czy nie mógłby 
dostać jeszcze 
jednego kieliszka szampana.
– Trzeba poczekać, proszę pana! – odparł z gniewem wytrącony z równowagi lokaj, 
tracąc 
głowę, zapominając, że nie jest w pokoju dla służby. – Poszło już trzysta 
butelek!
Tymczasem orkiestra grała, dźwięki jej przybierały chwilami gwałtownie na sile. 
Tańczono 
polkę Z całusem, słynną na balach publicznych – każdy z tancerzy zaznaczał jej 
rytm całując 
partnerkę. W drzwiach jadalni ukazała się pani d’Espanet, zaczerwieniona, z 
fryzurą w nieładzie. 
Z uroczym znużeniem ciągnęła za sobą swą srebrną toaletę. Prawie nikt nie usuwał 
się jej z drogi 
i musiała łokciem torować sobie przejście. Obeszła dookoła stół, niezdecydowana, 
z nadąsaną 
minką, a potem skierowała się prosto w stronę pana Hupel de la Noue, który 
skończył już jeść 
i ocierał usta chusteczką – Byłabym panu niezmiernie wdzięczna – zwróciła się 
doń z czarującym 
uśmiechem – gdyby zechciał pan znaleźć mi jakieś krzesło... Na próżno obeszłam 
cały stół 
dookoła...
Prefekt żywił urazę do markizy, lecz wrodzona galanteria nie pozwoliła mu się 
wahać; 
natychmiast poszukał krzesła, usadowił w nim panią d’Espanet i stanął za nią, by 
jej usługiwać. 
Markiza poprosiła jedynie o parę krewetek z odrobiną masła i szampana na dno 
kieliszka. Pośród 
ogólnej żarłoczności mężczyzn jadła powoli, delikatnie. Stół i krzesła 
zarezerwowane były 
wyłącznie dla pań, lecz baron Gouraud stanowił zawsze wyjątek. Bezceremonialnie 
rozparty, żuł 
powoli kawałek pasztetu, który stał przed nim. Markiza odzyskala względy 
prefekta opowiadając 
mu, iż nie zapomni nigdy przeżyć, jakich dostarczyła jej, jako jednej z artystek, 
Miłość pięknego 
Narcyza i nimfy Echo. Zdołała mu nawet wytłumaczyć, dlaczego nie czekano na 
niego z, ostatnią 
odsłoną, w sposób, który pocieszył go całkowicie: panie, dowiedziawszy się o 
przybyciu ministra, 
uznały, że nie wypada przedłużać antraktu. Wreszcie poprosiła, by poszukał pani 
Haffner 
tańczącej z panem Simpson, mężczyzną, jak mówiła, brutalnym, którego nie lubi. 
Gdy Zuzanna 
nadeszła, markiza nie spojrzała więcej na pana Hupel de la Noue.
Saccard w towarzystwie panów Toutin-Laroche, de Mareuil i Haffnera zawładnął 
jednym 
z dresuarów. Ponieważ przy stole nie było już miejsc, a przechodził właśnie pan 
de Saffré pod rękę 
z panią Michelin, zatrzymał ich i zaproponował, by piękna brunetka podzieliła z 
nimi zdobycz. 
Uśmiechnięta, chrupała teraz słodycze i podnosiła jasne oczy na pięciu 
otaczających ją mężczyzn. 
Pochylali się nad nią, dotykali jej zasłon almei, haftowanych złotymi nićmi, i 
popychali ją 
delikatnie w stronę dresuaru. Usiadła przy nim wreszcie i brała ptifurki z 
każdej dłoni, bardzo 
łagodna i bardzo pieszczotliwa, z miłosną uległością niewolnicy pośród swych 
panów. 
W przeciwległym krańcu pokoju pan Michelin wykańczał w samotności pasztet z 
wątróbek, który 
udało mu się zdobyć.
Tymczasem pani Sydonia, która od pierwszych pociągnięć smyczka snuła się, węsząc, 
między 
tańczącymi, zjawiła się w jadalni i wzrokiem przywołała Saccarda.
– Nie tańczy – powiedziała szeptem. – Wydaje się niespokojna. Mam wrażenie, że 
strzelił jej 
do głowy jakiś szalony pomysł. Ale nie udało mi się jeszcze wpaść na trop 
kawalera... Przegryzę 
cos i znów idę na czaty.
Zjadła na stojący, jak mężczyzna, skrzydełko kurczęcia. Poprosiła o nie pana 
Michelin, który 
skończył już swój pasztet. Nalała sobie malagi do dużego kieliszka od szampana, 
a później końcem 
palców otarła wargi i wróciła do salonu. Wydawało się, iż na tren swej sukni 
zebrała już wszystek 
kurz z dywanów.
Bal robił się ospały, orkiestra dostawała zadyszki, gdy wtem przebiegł szmer: 
„kotylion, 
kotylion”, i ożywił tancerzy i orkiestrę. Spoza wszystkich kęp drzew w. 
cieplarni zaczęły wyłaniać 
się pary. Wielki salon napełnił się jak przy pierwszym kadrylu; wśród 
rozbudzonej ciżby 
zawiązywały się dysputy. Miał to być ostatni fajerwerk balu. Mężczyźni, którzy 
nie tańczyli, 
spoglądali z głębi wnęk okiennych z bezwładną życzliwością na coraz to 
wzrastającą, rozgadaną 
grupę na środku salonu; ci, co posilali się w bufecie, nie wypuszczając chleba z 
ręki, wyciągali 
głowy, by coś zobaczyć.
– Pan de Mussy nie chce – mówiła jakaś pani. – Przysięga, że już nie prowadzi... 
No, jeszcze 
raz, tylko ten jeden razik, niech pan to zrobi dla nas.
Lecz młody attache ambasady nie rozkrochmalał się, w swym sztywnym kołnierzyku. 
To 
doprawdy niemożliwe, poprzysiągł sobie. Jego odmowa wywołała rozczarowanie. 
Maksym 
odmówił również, twierdząc, że jest zbyt zmęczony. Pan Hupel de la Noue nie 
śmiał 
zaproponować własnej osoby; on mógł zniżyć się co najwyżej do poezji. Gdy któraś 
z pań 
wspomniała o panu Simpson, uciszono ją natychmiast. Pan Simpson był 
najdziwaczniejszym 
wodzirejem, jakiego tylko można sobie wyobrazić. Przychodziły mu do głowy 
pomysły 
fantastyczne i złośliwe. Opowiadano, iż w pewnym salonie, gdzie popełniono 
nieostrożność, by go 
wybrać, zmusił panie do skakania przez krzesła, a jedną z jego ulubionych figur 
było pędzenie 
tancerzy i tancerek na czworakach dookoła pokoju.
– A czy pan de Saffré już wyszedł? – zapytał jakiś dziecinny głosik.
Wychodził właśnie, żegnał się z piękną panią Saccard, z którą był w jak 
najlepszych 
stosunkach, od kiedy go nie zechciała. Ten miły sceptyk miał podziw dla kaprysów 
innych ludzi. 
Przyprowadzono go triumfalnie z przedsionka. Bronił się, mówił z uśmiechem, że 
to dla niego 
kompromitacja, że jest człowiekiem poważnym. A później, widząc te wszystkie 
białe dłonie 
wyciągnięte ku niemu, rzekł:
– Proszę, zajmujcie państwo miejsca... Ale uprzedzam, że jestem klasykiem. Nie 
mam za grosz 
wyobraźni.-
Pary zasiadły wokół salonu, na wszelkich możliwych krzesłach, jakie udało się 
zgromadzić; 
panowie poszli nawet po żelazne krzesełka do cieplarni. Był to kotylion – 
monstre. Pan de Saffré, 
skupiony jak ksiądz przy ołtarzu, wybrał jako partnerkę hrabinę Wańską, 
urzeczony jej koralowym 
strojem. Kiedy wszyscy zajęli miejsca, obrzucił długim spojrzeniem krąg spódnic 
i towarzyszących im fraków. Dał znak orkiestrze i zagrzmiały trąbki. Ponad 
kordonem 
uśmiechniętych twarzy pochylały się głowy stojących. Renata odmówiła brania 
udziału 
w kotylionie. Od chwili rozpoczęcia balu przejawiała nerwową wesołość, tańczyła 
niewiele, 
przyłączała się do poszczególnych grupek, nie mogła wytrzymać na jednym miejscu. 
Przyjaciółki 
uważały, że zachowuje się dziwnie. Wspomniała, że zamierza udać się w podróż 
balonem ze 
słynnym aeronautą, o którym mówił cały Paryż. Rozpoczęty kotylion uniemożliwił 
jej swobodne 
poruszanie się, przystanęła więc przy drzwiach do przedsionka, żegnała się z 
odchodzącymi 
panami, rozmawiała z przyjaciółmi męża. Baron Gouraud, otulony w swą pelisę i 
odprowadzany 
przez lokaja, dorzucił jeszcze jedną pochwałę dla jej stroju.
Tymczasem pan Toutin-Laroche ściskał dłoń Saccarda.
– Maksym liczy na pana – rzekł ten ostatni.
– Oczywiście – odparł nowowybrany senator, a zwracając się w stronę Renaty dodał:
– Nie złożyłem jeszcze gratulacji szanownej pani... Więc to kochane dziecko 
dopłynęło już do 
portu!
Spoglądała na niego ze zdziwionym uśmiechem.
– Moja żona nie wie jeszcze – podjął Saccard. – Postanowiliśmy dzisiejszego 
wieczoru, że 
panna de Mareuil i Maksym pobiorą się.
Renata nie przestała się uśmiechać. Skinęła głową panu Toutin-Laroche, który 
odchodził ze, 
słowami:
– Kontrakt podpisujecie panowie w niedzielę, prawda? Jadę do Nevers w sprawach 
kopalni, 
ale do tej pory będę już z powrotem.
Znalazła się przez chwilę sama w przedsionku. Nie uśmiechała się już, a w miarę 
jak zgłębiała 
to, co usłyszała, przejmował ją głęboki dreszcz. Nieruchomym spojrzeniem objęła 
czerwone 
aksamitne obicia, rzadko spotykane rośliny, wazony z majoliki. A później 
powiedziała głośno:
– Muszę z nim pomówić.
Zawróciła w stronę salonu. Ale musiała zatrzymać się w drzwiach. Jedna z figur 
kotyliona 
tarasowała przejście. Orkiestra grała cicho walca. Panie, trzymając się za ręce, 
tworzyły koło, jak 
rozbawione małe dziewczynki, i wirowały jak się dało najszybciej, ciągnęły jedna 
drugą, śmiały 
się, ślizgały. Pośrodku jeden z tancerzy – był nim złośliwy pan Simpson – miał w 
ręce długą 
różową szarfę; trzymał ją w górze gestem rybaka zarzucającego sieć, ale nie 
spieszył się, 
widocznie chciał zmęczyć panie. Zadyszane, błagały go
o litość. Wreszcie rzucił szarfę, rzucił ją tak zręcznie, że owinęła się wokół 
ramion pani 
d’Espanet i pani Haffner jednocześnie. Amerykanin zażartował sobie w ten sposób. 
Zamierzał 
tańczyć z obiema paniami na raz, objął je już nawet, jedną lewą ręką, a drugą 
prawą, lecz pan de 
Saffré oświadczył surowym głosem króla kotyliona:
– Nie można, tańczyć z dwiema paniami.
. Ale pan Simpson nie ustępował. Adelina i Zuzanna przechyliły się do tyłu. w 
jego ramionach, 
ze śmiechem. Panie zaczynały się gniewać, roztrząsano wydarzenie, fraki we 
wnękach okiennych 
zadawały sobie pytanie, jak pan de Saffré wybrnie z tej drażliwej sytuacji. 
Przez chwilę wahał się 
rzeczywiście i zastanawiał, w jaki sposób, wdzięczny i subtelny, pozyskać sobie 
tych, co się śmiali. 
Później uśmiechnął się, jedną ręką ujął panią d’Espanet, drugą panią Haffner; 
zadał im jakieś 
pytanie na ucho, a otrzymawszy odpowiedź zwrócił się do pana Simpsona: – Co pan 
wybiera: 
barwinek czy werbenę?
Pan Simpson, niezbyt rozgarnięty, odparł, że wybiera werbenę. Wówczas pan de 
Saffré 
zostawił mu markizę mówiąc:
– Oto werbena.
Rozległy się dyskretne oklaski. Dowcip się spodobał. Pan de Saffré był 
wodzirejem, „któremu 
nigdy nie brakowało pomysłów”, tak twierdziły panie. Orkiestra pełnym już głosem 
podjęła walca, 
pan Simpson przetańczył dookoła salonu z panią d’Espanet i odprowadził ją na 
miejsce.
Renata mogła przejść. Aż do krwi pogryzła sobie wargi patrząc na te wszystkie 
„bzdury”. To 
rzucanie szarf, przyjmowanie nazw kwiatów wydało jej się idiotyczne. W uszach 
miała szum, furia 
niecierpliwości podsuwała myśl, by runąć głową naprzód i utorować sobie drogę. 
Szybko przeszła 
przez salon potrącając zapóźnione pary wracające na miejsce. Skierowała się 
wprost do cieplarni. 
Nie dostrzegła Ludwiki i Maksyma między tańczącymi i mówiła sobie, że na pewno 
znajdzie ich 
tam, w jakimś zakątku pośród drzew; lubujący się w tym, co dwuznaczne i zakazane, 
zawsze 
szukali kryjówek, gdy znaleźli się gdzieś razem. Na darmo jednak przetrząsnęła 
półmrok cieplarni. 
W jednej z altan zobaczyła tylko jakiegoś wysokiego młodzieńca całującego 
nabożnie ręce 
malutkiej pani Daste i szepczącego: – Pani de Lauwerens miała rację: jest pani 
aniołem!
Te oświadczyny u niej w domu, w cieplarni, zgorszyły Renatę. Doprawdy, pani 
Lauwerens 
mogła była gdzie indziej uprawiać swoje praktyki! Młoda kobieta czuła, że 
doznałaby ulgi, gdyby 
przepędziła ze swych pokojów wszystkich tych rozkrzyczanych gości. Stała nad 
basenem, patrzyła 
w wodę i zadawała sobie pytanie, gdzie Ludwika i Maksym mogli się byli ukryć. 
Orkiestra grała 
wciąż tego walca, którego zwolniony, kołyszący rytm ściskał jej serce. To nie do 
zniesienia, we 
własnym domu nie można było spokojnie zebrać myśli! W głowie jej się mąciło. 
Zapominając, że 
młodzi ludzie nie są jeszcze po ślubie, mówiła sobie, że pewno poszli się 
położyć. Potem 
przypomniała sobie o jadalni i szybko weszła po schodach na górę. Ale w drzwiach 
salonu po raz 
drugi zatrzymał ją kotylion.
– To są „Czarne punkty” – mówił wesoło pan de Saffré. – To ja wymyśliłem tę 
figurę i paniom 
pierwszym daję jej pokosztować.
Rozległy się śmiechy. Mężczyźni wyjaśniali paniom aluzję. W jednym ze swych 
niedawnych 
przemówień cesarz stwierdził, iż na horyzoncie politycznym istnieją „pewne 
czarne punkty”. Te 
czarne punkty nie wiadomo dlaczego zrobiły furorę. Paryż upodobał sobie to 
wyrażenie do tego 
stopnia, że od tygodnia wszystko przyprawiano dowcipnie „czarnymi punktami”. Pan 
de Saffré 
ustawił tancerzy po jednej stronie salonu i kazał im odwrócić się tyłem do pań, 
które zostały po 
przeciwległej stronie. Później polecił, aby fraki nasunęli na głowy. Ta operacja 
odbyła się pośród 
szalonej wesołości. Zgarbieni, skuleni w ramionach, z połami fraków, sięgającymi 
im zaledwie do 
pasa, panowie wyglądali doprawdy okropnie.
– Proszę się nie śmiać, moje panie – wołał pan de Saffré z wielce komiczną 
powagą – bo 
będziecie musiały także zarzucić wasze koronki na głowę.
Wesołość wzmogła się. Pan de Saffré skorzystał energicznie ze swej władzy w 
stosunku do 
kilku panów, którzy nie chcieli zakryć karku.
– Panowie, jesteście „czarnymi punktami” – mówił – zasłońcie głowy, wolno wam 
pokazywać 
tylko plecy, tak by panie nie widziały nic prócz czerni... A teraz 
pozamieniajcie miejsca, żeby nie 
można was było poznać. Rozbawienie sięgało szczytu. „Czarne punkty” kręciły się 
na swych 
wątłych nóżkach, kołysząc się jak bezgłowe kruki. Jakiś pan ukazywał skrawek 
koszuli i kawałek 
szelek. Panie dławiły się ze śmiechu, błagały o litość i pan de Saffré pozwolił 
im wreszcie 
poszukać „czarnych punktów”. Poderwały się z głośnym szumem spódnic, jak stadko 
kuropatw. 
Pobiegłszy na miejsce każda z nich chwytała tancerza, jaki jej wpadł pod rękę. 
Powstało 
niesamowite zamieszanie. Przypadkowo dobrane pary odrywały się jedna po, drugiej 
i okrążały 
salon tańcząc przy głośniejszym teraz wtórze, orkiestry.
Renata oparła się o ścianę. Patrzyła, blada, z zaciśniętymi wargami. Jakiś 
starszy pan podszedł 
do niej i zapytał z galanterią, dlaczego nie tańczy. Musiała się uśmiechnąć, coś 
mu odpowiedzieć. 
Umknęła, weszła do jadalni. Pokój był pusty. Pośród ograbionych dresuarów, 
walających się 
w nieładzie butelek i talerzy, Maksym i Ludwika siedząc obok siebie przy końcu 
stołu zajadali 
spokojnie kolację na serwetce, którą sami rozpostarli. Śmiali się, najwyraźniej 
dobrze się czując 
w tym bałaganie, wśród brudnych kieliszków, zatłuszczonych talerzy, ciepłych 
jeszcze szczątków 
obżarstwa wytwornych gości w białych rękawiczkach. Tyle, że otrząsnęli okruchy 
wokół swego 
miejsca. Baptysta przechadzał ‘się z powagą wzdłuż stołu, nie spoglądając nawet 
na ten pokój, 
przez który przeciągnęło stado wilków; czekał, by służba przyszła zrobić trochę 
porządku na 
dresuarach.
Maksymowi udało się zdobyć jeszcze bardzo wytworną kolację. Ludwika uwielbiała 
nugat 
pistacjowy; pełen jego talerz został na górnej części jednego z kredensów. Mieli 
przed sobą trzy 
rozpoczęte butelki szampana.
– Tatuś może już odjechał – powiedziała młoda dziewczyna.
– Tym lepiej! – odparł Maksym – odwiozę panią. A ponieważ się śmiała, dodał:
– Wie pani, że stanowczo chcą jednak, żebym się z panią ożenił. To już nie są 
żarty, zupełnie 
poważnie... I cóż my zrobimy, jak będziemy po ślubie?
– To samo co inni!
Ten słony żarcik wyrwał jej się trochę za prędko; jakby chcąc go cofnąć, podjęła 
żywo:
– Pojedziemy do Włoch. To mi dobrze zrobi na piersi. Ja jestem bardzo chora... 
Ach, mój 
biedny Maksymku, zabawną pan będzie miał żonę! Chuda jestem jak patyk.
Uśmiechnęła się z odrobiną smutku, w swym kostiumie pazia. Zakaszlała sucho, na 
policzki 
wystąpiły jej czerwone plamy.
– To nugat – powiedziała. – W domu nie pozwalają mi jeść nugatu... Niech mi pan 
poda talerz, 
wsadzę resztę do kieszeni.
Opróżniała talerz, gdy weszła Renata. Podeszła prosto do Maksyma, czyniąc 
niesłychany 
wysiłek, by nie przeklinać, nie pobić tej garbuski, którą zastawała przy stole 
ze swym kochankiem. 
– Chcę z tobą pomówić – wyjąkała głucho. Nie wiedział, co robić, ogarnięty 
lękiem, strwożony 
perspektywą sam na sam.
– Z tobą samym, natychmiast – powtórzyła Renata.
– Niechże pan idzie, panie Maksymie – powiedziała Ludwika spoglądając swym 
niedocieczonym wzrokiem.– I niech się pan postara znaleźć przy okazji mego ojca. 
Gubię go na 
każdym przyjęciu.
Wstał, usiłował jeszcze zatrzymać młodą kobietę w połowie jadalni, pytając, co 
ma mu tak 
pilnego do powiedzenia. Lecz ona rzuciła przez zęby:
– Chodź za mną albo powiem wszystko publicznie!
Zbladł bardzo i ruszył za nią z uległością bitego zwierzęcia. Wydało jej się, że 
Baptysta na nią 
patrzy; ale co ją w tej chwili obchodziły jasne spojrzenia lokaja! W drzwiach 
kotylion zatrzymał ją 
po raz trzeci.
– Poczekaj – szepnęła. – Ci głupcy nigdy chyba nie skończą! I wzięła go za rękę, 
żeby nie 
próbował się wymknąć.
W rogu salonu, obok drzwi do jadalni, pan de Saffré ustawiał diuka de Rozan 
plecami do 
ściany. Przed nim ustawił jedną z pań, potem znów jakiegoś pana, plecami do pani, 
później jeszcze 
jedną panią i tak w rządku, parami, utworzył długiego węża, a że panie 
rozmawiały i nie śpieszyły 
się z podchodzeniem, zawołał:
– Moje panie, proszę zajmować miejsca, ustawiamy „kolumny”. Podeszły więc i 
„kolumny” 
ustawiono. Figura ta rozśmieszała
bardzo panie swą nieprzyzwoitością: stały wciśnięte między dwóch mężczyzn, o 
jednego 
oparte plecami, drugiego mając przed sobą. Czubkami piersi dotykały wyłogów 
fraka, nogi 
tancerzy znikały w spódnicach tancerek, a gdy któraś w nagłym rozbawieniu 
pochylała głowę, 
stojący przed nią pan musiał usuwać twarz, by nie doszło do pocałunku. W pewnej 
chwili jakiś 
żartowniś pchnął lekko szereg; ten skurczył się, fraki bardziej jeszcze 
zagłębiły się w spódnice, 
rozległy się leciutkie okrzyki i śmiechy, śmiechy bez końca. Usłyszano, jak 
baronowa de Meinhold 
mówiła: „Alei, proszę pana, niech mnie pan tak nie ściska, bo się uduszę.” 
Wydało się to tak 
komiczne, wzbudziło taką szaloną wesołość, że „kolumny”, wytrącone z. równowagi, 
zachwiały 
się, popychały nawzajem i opierały o siebie, by nie upaść. Pan de Saffré, z 
dłońmi wzniesionymi 
do klaśnięcia, czekał.
Później zaklaskał. Na ten znak każdy odwrócił się raptownie. Pary, które 
znalazły się twarzą 
w twarz., ujęły się wpół i niczym paciorki różańca rozsypały się, tańcząc, po 
salonie. Tylko biedny 
diuk de Rozan, zrobiwszy odwrót, znalazł się twarzą do ściany. Pokpiwano sobie z 
niego.
– Chodź – powiedziała Renata do Maksyma.
Orkiestra ciągle igrała walca. Ta łagodna muzyka, której monotonny rytm, w miarę 
jak trwała, 
nabierał jakiejś ckliwości, zdwajała jeszcze rozpaczliwe podniecenie młodej 
kobiety. Weszła do 
małego saloniku trzymając Maksyma za rękę i popchnęła go na schody prowadzące do 
pokoju 
kąpielowego.
– Idź na górę – rozkazała.
Ruszyła za nim. W tej chwili pani Sydonia, która snuła się przez cały wieczór w 
pobliżu 
szwagierki, zdziwiona jej nieustającą wędrówką po pokojach, zjawiła się akurat 
na ganku od 
strony cieplarni. Dojrzała nogi młodego człowieka znikające w ciemnościach 
schodów. Blady 
uśmiech rozjaśnił jej woskową twarz, podkasała spódnicę, by nie krępowała jej 
ruchów, i udała się 
na poszukiwania brata, psując szyk kotyliona i rozpytując napotkanych służących. 
Saccarda 
znalazła wreszcie w pokoju przylegającym do jadalni i przekształconym 
prowizorycznie na 
palarnię: rozmawiał z panem de Mareuil. Dwaj ojcowie omawiali sprawę posagu, 
kontraktu. Kiedy 
jednak siostra szepnęła mu słówko na ucho, Saccard wstał, przeprosił, zniknął.
Na górze, w pokoju kąpielowym, panował nieład. Na krzesłach poniewierał się 
kostium nimfy 
Echo, rozdarty trykot, strzępy zmiętych koronek, jakaś bielizna ciśnięta 
niedbale, wszystko to, co 
kobieta, która wie, że na nią czekają, zostawia w pośpiechu za sobą. Przybory 
toaletowe z kości 
słoniowej, srebra porozrzucane były gdzie bądź; niektóre szczotki i pilniki 
upadły na dywan. 
Ręczniki, jeszcze wilgotne, mydła, zostawione na marmurowych blatach, 
odkorkowane flakony 
nasycały obicia koloru ciała wonią mocną, przejmującą. Młoda kobieta, by zmyć 
puder ryżowy, 
zanurzyła się po przedstawieniu w wannie z różowego marmuru. Na powierzchni 
wystygłej wody 
widać było opalizujące kręgi.
Maksym nastąpił na jakiś gorset, o mało nie upadł, usiłował się roześmiać. Lecz 
dygotał 
widząc twardą twarz Renaty. Zbliżyła się do niego, pchnęła go lekko, odezwała 
się ściszonym 
głosem:
– Więc żenisz się z garbuską?
– Ależ nic podobnego! – szepnął. – Kto ci to powiedział?
– Och, nie kłam, to bezcelowe...
Zbuntował się. Niepokoiła go, chciał raz już z nią skończyć.
– No więc, i owszem, żenię się z nią. I co z, tego?... Czyż nie ja jestem panem?
Przysunęła się do niego z głową nieco opuszczoną, ze złym śmiechem, i ujmując go 
za 
przeguby rzekła:
– Panem, ty, panem!... Wiesz dobrze, że nie. To ja jestem panem. Gdybym się 
rozgniewała, 
połamałabym ci ręce: tyle masz siły co dziewczyna.
A ponieważ się wyrywał, wykręciła mu ręce z całą nerwową mocą, jaką dawał jej 
gniew. 
Maksym wydał słaby okrzyk. Wówczas puściła go i podjęła:
– Widzisz, nie bijmy się lepiej; byłabym górą.
Blady, wstydził się bólu, jaki czuł w nadgarstkach. Patrzył, jak chodziła tam i 
z powrotem po 
pokoju. Odtrącała gwałtownie meble, namyślała się, układała plan, jaki majaczył 
jej w głowie od 
chwili, gdy mąż powiadomił ją o tym małżeństwie.
– Zamknę cię tutaj – powiedziała wreszcie – a jak się zrobi dzień, pojedziemy do 
Hawru.
Pobladł jeszcze bardziej z niepokoju i osłupienia.
– Ależ to szaleństwo! – wykrzyknął. – Nie możemy wyjechać razem. Tracisz głowę...
– Możliwe, w każdym razie to zasługa twoja i twojego ojca, je żeli ją 
straciłam... Potrzebuję 
ciebie, więc cię biorę. A głupcy niech
sobie myślą, co zechcą!
W oczach miała czerwone błyski. Znów przybliżyła się do Maksyma i ciągnęła, 
paląc mu 
twarz swym oddechem: – Cóż by się ze mną stało, gdybyś ożenił się z garbuską? 
Wyśmiewalibyście się ze mnie, a ja musiałabym może wziąć znów tego głupca de 
Mussy, który 
nawet stóp nie potrafiłby mi rozgrzać... Jak się zrobiło to, co my zrobiliśmy, 
trzeba zostać razem. 
Zresztą to bardzo proste, kiedy ciebie nie ma, nudzę się, a ponieważ wyjeżdżam, 
zabieram cię ze 
sobą... Możesz powiedzieć Celestynie, żeby ci przyniosła z domu to, co chcesz 
zabrać ze sobą.
Nieszczęśnik wyciągnął ręce, błagał:
– Renato, moje maleństwo, nie rób głupstw. Opamiętaj się... Pomyśl, co to byłby 
za skandal.
– Kpię sobie ze skandalu! Jeżeli mi odmówisz, zejdę do salonu i rozkrzyczę, że 
spalam z tobą, 
a ty jesteś taki nędznik, że chcesz żenić się teraz z garbuską.
Pochylił głowę, słuchał, już ustępując, poddając się tej woli, co narzucała mu 
się tak twardo.
– Pojedziemy do Hawru – podjęła ciszej, pieszcząc swe marzenia – a stamtąd do 
Anglii. Nikt 
nam już nie będzie przeszkadzał. A gdyby i to jeszcze było za blisko, pojedziemy 
do Ameryki. Ja 
zawsze marznę, więc tam byłoby mi dobrze. Nieraz zazdrościłam Kreolkom...
W miarę jednak jak rozszerzała swe plany, Maksyma znów ogarniało przerażenie. 
Opuścić 
Paryż, wyjechać tak daleko z kobietą, która z wszelką pewnością jest szalona, na 
zawsze zamknąć 
„sobie powrót wyjawieniem tej haniebnej historii to był okrutny, dławiący 
koszmar. Z rozpaczą 
szukał jakiegoś sposobu, by wydostać się z. tego pokoju, z tego różowego 
gniazdka, w którym 
rozlegał się dźwięk żałobnych dzwonów z. Charenton. Wydało mu się, że znalazł.
– Tak, ale widzisz, ja nie mam pieniędzy – powiedział łagodnie, by jej nie 
rozdrażnić. – Jeżeli 
mnie tu zamkniesz, to nie będę mógł ich zdobyć.
– Ale ja mam pieniądze – odparła triumfalnie. – Mam sto tysięcy franków. 
Wszystko 
doskonale się składa...
Wyjęła z szafy z lustrem akt cesji, zostawiony tam przez jej męża w cichej 
nadziei, że może 
zmieni jeszcze postanowienie. Położyła go na umywalni, zmusiła Maksyma, żeby 
przyniósł jej 
z sypialni pióro i atrament, i odsunąwszy mydła, podpisała.
– No – powiedziała – głupstwo już zrobione. Jeżeli dałam się okraść, to z 
własnej woli... 
Zanim pojedziemy na stację, wstąpimy do Larsonneau... Teraz, mój mały Maksymku, 
zamknę cię 
tu, a jak wyprawię już tych wszystkich gości, wymkniemy się przez ogród. Nie 
musimy nawet brać 
waliz!
Poweselała. Ten szalony pomysł zachwycał ją. Było to rozwiązanie najbardziej 
ekscentryczne, 
jakie dało się pomyśleć – ogarnięta gorączką uznała je za bardzo oryginalne. 
Nawet pragnienie 
podróży balonem bladło przy nim. Objęła Maksyma szepcząc:
– Moje kochanie, sprawiłam ci ból... I dlatego z początku nie chciałeś się 
zgodzić... Ale 
zobaczysz, jak nam będzie dobrze. Czy twoja garbuska umiałaby cię kochać tak jak 
ja? Przecież to 
nie jest kobieta, te trzy ćwierci do śmierci...
Śmiała się, przyciągała go do siebie, całowała w usta, gdy wtem rozległ się 
jakiś szmer; 
odwrócili głowy. Na progu stał Saccard.
Zapanowało straszliwe milczenie. Renata rozplotła wolno ręce obejmujące szyję 
Maksyma; 
nie spuściła powiek, patrzyła na męża swymi nieruchomymi oczami nieżywej. 
Tymczasem młody 
człowiek, złamany, przerażony, głowę miał pochyloną i chwiał się teraz, gdy nie 
podtrzymywały 
go już ramiona macochy. Saccard, jak piorunem rażony tym ostatecznym ciosem, co 
wreszcie 
ugodził w nim małżonka i ojca, nie ruszał się, posiniały, i tylko spalał ich z 
daleka ogniem swego 
wzroku. W wilgotnym i pachnącym powietrzu trzy świece paliły się płomieniem 
bardzo wysokim, 
prostym, zakrzepłym jak piekąca łza. I tylko dobiegająca ze schodów muzyka 
przerywała to 
milczenie, to straszliwe milczenie; walc jak żmija ślizgał się, wił i zasypiał 
na śnieżnym dywanie, 
pośród rzuconych na podłogę spódnic i rozdartego trykotu.
Wreszcie Saccard zrobił parę kroków. Potrzeba jakiegoś brutalnego czynu 
poznaczyła mu 
twarz sinymi plamami, zaciskał pięści, by zatłuc winowajców. W tym małym 
ruchliwym 
człowieczku gniew wybuchał z hukiem wystrzału. Roześmiał się zduszonym, 
szyderczym 
śmiechem i przybliżając się wciąż, rzucił:
– Powiadamiałeś ją o swoim małżeństwie, co? – Maksym cofnął się, oparł o ścianę.
– Słuchaj – wyjąkał – to ona...
Miał zamiar oskarżyć ją podle, na nią zrzucić zbrodnię; powiedzieć, że chciała 
go porwać; miał 
zamiar bronić się z pokorą i drżeniem dziecka przyłapanego na tym, co zakazane. 
Ale zabrakło mu 
siły, słowa wysychały mu w gardle. Renata, zastygła jak posąg, rzucała mężowi 
milczące 
wyzwanie. Wówczas Saccard, zapewne szukając jakiejś broni, rozejrzał się szybko 
po pokoju. I na 
rogu umywalni, między grzebieniami i szczoteczkami do paznokci dostrzegł akt 
cesji – żółtą 
plamę urzędowego papieru na marmurze. Spojrzał na akt, spojrzał na winowajców. 
Później 
pochylił się i zobaczył, że akt jest podpisany. Wzrok jego przeniósł się na 
otwarty kałamarz, 
a potem na pióro, wilgotne jeszcze, zastawione pod (kandelabrem. Wyprostowany 
patrzył na 
podpis i namyślał się.
Milczenie zdawało się rosnąć, płomienie świec wydłużały się, walc jeszcze 
miękcej kołysał się 
w krąg ścian. Saccard ledwo dostrzegalnie wzruszył ramionami. Raz jeszcze 
głębokim 
spojrzeniem objął żonę i syna, jakby chcąc wydrzeć z ich twarzy jakieś 
wyjaśnienie” którego nie 
znajdował. A potem złożył powoli akt i schował go do kieszeni fraka. Policzki 
miał blade.
– Dobrze zrobiłaś, moja droga, podpisując cesję – odezwał się łagodnie do żony. 
– Zyskujesz 
w ten sposób sto tysięcy franków. Jeszcze dziś wieczór dostarczę ci tych 
pieniędzy.
Uśmiechał się niemal i tylko ręce mu drżały. Zrobił parę kroków i dorzucił:
– Ależ tu się można udusić! Co za pomysł, żeby przychodzić do tej łaźni i tu, 
właśnie 
szykować jakąś z waszych sztuczek!...
A zwracając się do Maksyma, który podniósł głowę, zaskoczony nagłym spokojem w 
głosie 
ojca, dodał:
– No, chodźmy. Widziałem, jak szedłeś na górę, i przyszedłem po ciebie, żebyś 
się pożegnał z. 
panem de Mareuil i jego córką.
Obaj mężczyźni wyszli, rozmawiając. Renata została sama i patrzyła na zionący 
otwór 
schodów, w którym zniknęły ramiona ojca i syna. Nie mogła oderwać oczu od tego 
otworu. Jak to! 
Wyszli sobie spokojnie, po przyjacielsku. Ci dwaj mężczyźni nie rzucili się na 
siebie, nie 
zmiażdżyli się razami. Nasłuchiwała, czy ciała ich nie toczą się po schodach w 
straszliwej walce. 
Nic. W ciepłym mroku nic, tylko muzyka, łagodne kołysanie; w pewnej chwili 
wydało jej się, że 
słyszy daleki śmiech markizy i jasny głos pana de Saffré. A więc dramat był 
skończony? Jej 
występek, pocałunki w ró
żowo szarym łożu, dzikie noce w cieplarni, cała ta miłość przeklęta, która 
spalała ją od 
miesięcy, taki oto miała mieć koniec, płaski i nędzny. Mąż wiedział o wszystkim 
i nawet jej nie 
zbił. I ta cisza wokół niej, ta cisza, w której walc snuł się leniwie, 
przerażała ją bardziej, niż byłby 
to uczynił łoskot morderstwa. Bała się tego spokoju, bała się tego ustronnego i 
czułego zakątka, 
przesyconego wonią małości.
W lustrze szafy dostrzegła swą postać. Zbliżyła się, zaskoczona tym widokiem, 
zapominając 
o mężu, zapominając o Maksymie, cała pochłonięta wizerunkiem tej dziwnej kobiety, 
jaką miała 
przed sobą. Szaleństwo wzbierało. Płowe włosy, podczesane na skroniach i karku 
ku górze, 
wydały jej. się czymś nagim i sprośnym. Zmarszczka na czole żłobiła się tak 
głęboko, iż tworzyła 
ciemną kresę nad oczami, wąską, sinawą bliznę po razie bicza. Któż to ją tak 
napiętnował? Mąż nie 
podniósł był przecież ręki. Dziwiła ją bladość własnych warg, jej oczy 
krótkowidza wydawały się 
martwe. Jakże była stara! Skłoniła głowę i gdy ujrzała się w trykocie i 
muślinowej bluzie, zaczęła 
wpatrywać się w swą postać spod opuszczonych rzęs, w nagłych wypiekach. Któż to 
ją tak obnażył? 
Co robiła, rozchełstana jak ladacznica? Nie wiedziała. Patrzyła na swe uda, 
jeszcze krągejsze 
w opinającym ją trykocie, na biodra, których prężną linię śledzić mogła poprzez 
muślin, na piersi 
odkryte głęboko; wstydziła się i pogarda dla własnego ciała napełniała ją 
głuchym gniewem 
przeciwko tym, co ją tak zostawili ze złotymi bransoletami na rękach i nogach za 
całą osłonę.
I wówczas to, z maniakalnym uporem umysłu pogrążającego się w ciemność, starając 
się 
dociec, co ona robi tu, naga, przed tym lustrem, nagłym skokiem cofnęła się w 
swe dzieciństwo, 
ujrzała siebie dziewczynką siedmioletnią w solennym półmroku pałacyku Béraudów. 
Przypomniała sobie dzień, kiedy ciotka Elżbieta ubrała je obydwie, ją i Krystynę, 
w wełniane 
sukienki popielate w drobną czerwoną kratkę. Były to święta Bożego Narodzenia. 
Jakże się 
cieszyły z tych bliźniaczych sukienek! Ciotka rozpieszczała je i każdej z nich 
dała jeszcze 
naszyjnik i bransoletkę z korali. Sukienki zapinały się pod samą szyję i miały 
długie rękawy tak, że 
korale układały się na materiale; dziewczynkom bardzo się to podobało. Renata 
przypomniała 
sobie jeszcze, że ojciec też był wtedy i uśmiechał się swym smutnym uśmiechem. 
Tego dnia obie 
z siostrą przechadzały się po pokoju dziecinnym jak dorosłe osoby i nie bawiły 
się, żeby się nie 
pobrudzić. Później, u panien wizytek, koleżanki zażartowały sobie z jej „stroju 
pierrota”, który 
okrywał ją od czubków rąk aż po same uszy. Zaczęła płakać w czasie lekcji. A na 
pauzie, aby się 
z niej już nie wyśmiewano, podwinęła rękawy i wsunęła do środka obrąbek przy 
szyi. Korale 
i bransoletka wydały jej się ładniejsze na gołej skórze. Czy to tego dnia 
obnażyła się po raz 
pierwszy?
Jej życie przetaczało się przed nią teraz. Śledziła ten powolny zamęt, w jakim 
się pogrążała; 
ten zgiełk złota i uciech, jaki w niej wzbierał, sięgał najpierw kolan, potem 
brzucha, potem ust, 
a teraz przelewał się ponad głowę, łomocząc w czaszce. Był to niby zatruty 
posiew: dała mu 
wzejść w swych członkach, pozwoliła wzróść w sercu haniebnym afektem, a w mózgu 
kaprysom 
istoty chorej i bestii. Ten posiew – zebrała go na czubki swych stóp z dywanu 
wyściełającego 
kolaskę, z innych jeszcze dywanów, jedwabi i aksamitów, po. których stąpała od 
chwili 
zamążpójścia. Ślady innych stóp musiały pozostawić tam zarodki trucizny płynącej 
teraz w jej 
żyłach. Pamiętała dobrze swe dzieciństwo. Kiedy była mała, była w niej tylko 
ciekawość. Nawet 
później, po tym gwałcie, który cisnął ją w zło, nie chciała tyle hańby. Na pewno 
byłaby lepsza, 
gdyby była została przy ciotce. Słyszała regularne tik – tak jej drutów, gdy tak 
wpatrywała się 
w lustro, by odczytać ową spokojną przyszłość, jaka jej się wymknęła. Lecz 
widziała tylko swe 
różowe uda, różowe biodra, tę dziwaczną kobietę z różowego jedwabiu, której 
skóra z delikatnej 
tkaniny o ścisłych oczkach zdawała się stworzona do miłości’ pajaców i lalek. Do 
tego właśnie 
doszła, stała się lalką, co – gdy rozedrzeć jej pierś – wysypuje ze swego 
wnętrza jedynie kłęby 
trocin. I wówczas, wobec potworności własnego życia, krew ojca, ta krew 
mieszczańska, która 
dręczyła ją w chwilach załamań, odezwała się w niej, podniosła bunt. Ona, która 
drżała zawsze na 
myśl o piekle, powinna była spędzić życie w surowym mroku pałacyku Béraudów. 
Któż to więc ją 
obnażył?
Wydało jej się, iż w niebieskawym cieniu lustra jawią się przed nią twarze 
Saccarda 
i Maksyma. Saccard, czarniawy, drwiący, na wątłych nogach, był barwy żelaza, a 
jego twarz, 
kiedy się śmiał, przypominała rozwarte kleszcze. Ten człowiek był wolą. Od 
dziesięciu lat 
widziała go w kuźni, wśród odprysków rozżarzonego metalu, zdyszanego, oblanego 
warem, 
wznoszącego młoty po stokroć za ciężkie dla jego ramienia, nie bacząc, że może 
runąć pod ich 
ciężarem. Rozumiała go teraz, urastał w jej oczach przez ten swój nadludzki 
wysiłek, przez to 
potężne łajdactwo, tę idee fixe zrobienia natychmiast ogromnej fortuny. 
Przypominała sobie, jak 
zdobywał przeszkody nurzając się przy tym w błocie, i nie ocierał go nawet, by 
się nie spóźnić, nie 
zatrzymywał się dla żadnej uciechy, gryzł swe złoto w biegu. Później, spoza 
twardych barków ojca 
wyjrzała jasnowłosa, ładna głowa Maksyma: miał ten swój przejrzysty uśmiech 
dziewczątka, 
próżne wyrazu, nie opuszczające się nigdy oczy ladacznicy i przedziałek pośrodku, 
ukazujący biel 
skóry. Kpił z Saccarda, uważał, iż to rzecz mieszczańska zadawać sobie tyle 
trudu, by zdobyć 
pieniądze, które on potrafił przejadać w tak rozkosznym lenistwie. Był 
utrzymankiem. Jego dłonie, 
wydłużone i miękkie, zdradzały swą skazę. Bezwłose ciało miało znużoną pozę 
kobiety, która 
zaspokoiła swe żądze. W całej tej istocie, tchórzliwej i bezwolnej, w której 
żyłach zepsucie 
płynęło łagodnie jak letnia woda, nie jarzyła się choćby tylko ciekawość. Nie 
było nic prócz 
uległości. I Renata, patrząc na te dwie zjawy wynurzające się z lekkiej mgiełki 
lustra, cofnęła się 
o krok; ujrzała, iż Saccard cisnął ją jak stawkę, jak lokatę kapitału, a Maksym 
podniósł owego 
ludwika, co wypadł z kieszeni spekulanta. Była walorem w portfelu męża; to on 
popychał ją do 
tego, by sprawiała sobie toalety na jedną noc i kochanków na jeden sezon: giął 
ją w płomieniach 
swej kuźni posługiwał się nią jak drogocennym kruszcem, by pozłocić żelazo swych 
rąk. To ojciec 
doprowadził ją zwolna do tego stopnia obłędu i upodlenia, że zapragnęła 
pocałunków syna. Jeżeli 
Maksym był zubożałą krwią Saccarda, to ona, Renata, była wytworem, skażonym 
owocem tych 
dwóch mężczyzn, nikczemnością, w którą staczali się obaj.
Teraz już wiedziała. To ci ludzie ją obnażyli. Saccard rozpiął stanik, a Maksym 
zsunął 
spódnicę. Później obaj razem zdarli koszulę. I teraz nie okrywał jej nawet 
strzępek, miała tylko 
złote ‘bransolety, jak niewolnica. Patrzyli na nią przed chwilą i żaden nie 
powiedział: „Jesteś 
naga.” Syn dygotał jak tchórz, drżał na myśl, iż miałby dopełnić miary swej 
zbrodni, pójść za 
macochą w jej namiętności. Ojciec, zamiast ją zabić, okradł; ten człowiek 
wymierzał innym karę 
opróżniając ich kieszenie; podpis na akcie cesji padł jak promień słońca na jego 
brutalny gniew. 
Zabrał ten podpis i to była jego zemsta. Potem ujrzała, jak ramiona ich znikają 
w ciemnościach. 
Ani kropli krwi na dywanie, żadnego krzyku, żadnej skargi. Byli nędznikami. 
Obnażyli ją. 
I powiedziała sobie wówczas, iż raz tylko – odczytała swą przyszłość: w dniu, 
kiedy jej coraz to 
wzrastające pragnienia ścięła przerażeniem myśl, że mąż wciągnie ją kiedyś w 
błoto i popchnie ku 
szaleństwu. Ach, jakże jej biedna głowa cierpiała; czuła teraz fałsz dawnych 
swych wyobrażeń, iż 
żyje w szczęśliwej sferze boskich rozkoszy i bezkarności. Żyła w krainie hańby i 
zapłaciła za to 
swym ciałem i śmiercią całej swej istoty. Płakała, że nie posłuchała wówczas 
wołania drzew.
Własna nagość drażniła ją. Odwróciła głowę, rozejrzała się wokoło. W pokoju 
wisiała ciężka 
woń piżma, nagrzane milczenie, na którego powierzchni frazy walca zamierały jak 
ostatnie kręgi 
na powierzchni wody. Ten przyciszony śmiech odległej rozkoszy spływał po niej 
nieznośnym 
szyderstwem. Zatkała uszy, żeby nie słyszeć. I wówczas dojrzała przepych pokoju. 
Podniosła oczy 
na różowe ściany namiotu aż po srebrny pierścień, przez który można było 
dostrzec pyzatego 
amora gotującego się do strzału. Zatrzymała wzrok na meblach, na marmurowym 
blacie umywalni 
(zastawionym słoikami i przyborami, których nie poznawała. Podeszła do wanny 
wypełnionej 
senną wodą; nogą odepchnęła materie rzucone na biały atłas taboretów, kostium 
nimfy Echo, 
spódnice, ręczniki. Wszystko to odzywało się głosem hańby: suknia nimfy Echo 
mówiła 
o przedstawieniu, na jakie się zgodziła, gdyż wydało jej się oryginalne móc 
ofiarowywać się 
Maksymowi publicznie; wanna tchnęła zapachem jej ciała, woda, w której się była 
zamarzyła, 
zionęła na cały pokój gorączką istoty chorej; umywalnia pełna mydeł i olejków, 
meble 
o krągłościach łoża mówiły jej brutalnie o własnym ciele, o wielu miłościach, o 
wszystkich tych 
brudach, o których chciała zapomnieć. Wróciła na środek pokoju, z wypiekami na 
twarzy, sama 
nie wiedząc, dokąd uciec przed tą wonią alkowy, przed tym zbytkiem odsłaniającym 
się 
z bezwstydem ladacznicy, rozpościerającym swą różowość. Pokój był nagi jak i ona; 
różowa 
wanna, różowy naskórek ścian, różowe marmury umywalni i stolika ożywały, 
przeciągały się 
i zwijały w kłębek, otaczały ją tak żywymi obrazami rozpusty, iż zamknęła oczy, 
spuściła głowę, 
zmiażdżona przez koronki zdobiące sufit i ściany.
Lecz w ciemności pojawiło się przed nią znów ciało pokoju kąpielowego, a oprócz 
niego 
łagodna szarość sypialni, jasne złoto saloniku, ostra zieleń cieplarni, 
wszystkie te 
bogactwa-wspólnicy w złem. To tam zebrała na swe stopy zatruty posiew. Nie 
byłaby spała 
z Maksymem na nędznym łóżku, w jakiejś mansardzie. Byłoby to zbyt ohydne. 
Jedwabie przydały 
występkowi kokieterii. Zapragnęła zerwać te koronki, napluć na jedwab, skopać 
łóżko, by się 
rozleciało, zawlec cały ten przepych do jakiegoś rynsztoka, z którego wyszedłby 
równie zużyty 
i zbratany jak ona.
Otworzyła oczy, podeszła do lustra, znów spojrzała na siebie, przyjrzała się 
sobie z bliska. 
Była skończona. Zobaczyła swą śmierć. Cała twarz mówiła jej, że dzieło rozkładu 
ma się ku 
końcowi, umysł się rozprzęga. Maksym, ta ostatnia perwersja jej zmysłów, 
wyczerpał jej ciało, 
zniszczył żywotność mózgu. Nie czekała już na nią żadna radość, żadna nadzieja 
przebudzenia. 
I na tę myśl zapłonął w niej ponownie dziki gniew. W ostatnim zrywie pożądania 
zapragnęła 
odzyskać swą zdobycz, skonać w ramionach Maksyma i zabrać go ze sobą. Ludwika 
nie mogła go 
poślubić; Ludwika wiedziała dobrze, iż nie należy do niej, bo przecież widziała 
ich, jak całowali 
się w usta. Narzuciła na ramiona futro, by nie przechodzić przez salon naga. 
Zeszła.
W saloniku spotkała się twarzą w twarz z panią Sydonią. Ta, by nacieszyć się 
dramatem, 
objęła była z powrotem posterunek ba ganku wiodącym do cieplarni. Nie wiedziała 
jednak, co ma 
myśleć, gdy Saccard zjawił się z Maksymem, a na jej przyciszone pytania odparł 
brutalnie, że 
widać jej się śniło i że „nic podobnego”. Ale później zwietrzyła prawdę. Jej 
żółta twarz pobladła, to 
już przechodziło nawet jej wyobrażenia. I cichutko podeszła do drzwi, przytknęła 
do nich ucho 
w nadziei, że usłyszy może płacz Renaty.Kiedy młoda kobieta otworzyła drzwi,
o mało nie uderzyła nimi szwagierki.
– Szpieguje mnie pani!.– powiedziała do niej z gniewem. Lecz pani Sydonia 
odparła 
z niezmąconą pogardą:
– Co mnie mogą obchodzić pani brudne sprawki! Podkasała swą suknię czarodziejki, 
spojrzała 
majestatycznie
i wycofując się dodała:
– To nie moja wina, jeżeli zdarzają się pani nieszczęśliwe wypadki. Ale ja nie 
żywię urazy. 
Niech pani pamięta, że byłaby parni znalazła we mnie, i znajdzie jeszcze, drugą 
matkę. Czekam na 
panią zawsze, kiedy tylko zechce pani przyjść.
Renata nie słuchała. Weszła do dużego salonu, zagłębiła się w bardzo 
skomplikowaną figurę 
kotyliona nie dostrzegając nawet zdziwienia, jakie wywołało jej futro. Pośrodku 
pokoju stały 
grupki pań i panów powiewających chorągiewkami, a cienki głosik pana de Saffré 
obwieszczał:
– „Wojna w Meksyku”, szanowne panie, proszę, proszę... Te z pań, które są 
krzakami, siadają 
na podłodze i rozpościerają suknie... Teraz panowie krążą wokół krzaków... Jak 
klasnę w ręce, 
każdy z panów przetańczy walca ze swoim krzakiem...
Zaklaskał. Zagrzmiały trąbki, walc raz jeszcze puścił pary w wir wokół salonu. 
Figura ta nie 
spodobała się. Dwie panie, zaplątane we własne spódnice, zostały na podłodze. 
Pani Daste 
oświadczyła, że „Wojna w Meksyku” podoba jej się tylko dlatego, że 
rozpościeraniem sukien 
przypomina zabawy na pensji.
Ludwikę z ojcem i towarzyszących im Saccarda i Maksyma znalazła Renata w 
przedsionku. 
Baron Gouraud odjechał już. Pani Sydonia wychodziła razem z Mignonem i 
Charrierem, a pan 
Hupel de la Noue odprowadzał panią Michelin (małżonek szedł dyskretnie w pewnej 
odległości za 
nią). Przez całą resztę wieczoru prefekt zalecał się do urodziwej brunetki. 
Udało mu się ją nakłonić, 
by spędziła lato w głównym mieście jego departamentu, gdzie „było doprawdy wiele 
ciekawych 
zabytków”.
Ludwika, która pojadała skrycie nugat, schowany do kieszeni, zaczęła kaszleć w 
chwili, gdy 
miała już wyjść.
– Okryj się dobrze – powiedział jej ojciec.
Maksym pośpieszył, by mocniej ściągnąć tasiemki kapturka u balowej narzutki. 
Ludwika 
podniosła głowę, pozwoliła się otulać. Kiedy jednak w przedsionku zjawiła się 
pani Saccard, pan 
de Mareuil zawrócił, żeby się z nią pożegnać. Przez chwilę rozmawiali jeszcze 
wszyscy razem. 
Chcąc wytłumaczyć swą bladość i drżenie, Renata powiedziała, że zmarzła i 
wstąpiła na górę, 
chcąc narzucić coś na ramiona. Czyhała na moment, kiedy będzie mogła szepnąć coś 
Ludwice, 
która spoglądała na nią ze swym spokojnym zaciekawieniem. Mężczyźni ściskali 
jeszcze sobie 
dłonie i wtedy Renata pochyliła się i rzekła cicho:
– Pani nie wyjdzie za niego za mąż, prawda? To niemożliwe. Pani wie, że...
Lecz dziewczynka przerwała jej, wspięła się na palce i powiedziała na ucho: – 
Och, niech pani 
będzie spokojna, zabiorę go stąd... To nic nie szkodzi, bo wyjedziemy do Włoch.
I uśmiechała się swym niewyraźnym uśmiechem sfinksa skażonego zepsuciem. Renacie 
zabrakło słów. Nie rozumiała, wyobraziła sobie, że garbuska kpi z niej. Później, 
kiedy ojciec 
z córką wyszli, powtarzając kilkakrotnie „do niedzieli”, spojrzała swymi 
przerażonymi oczami na 
męża, na Maksyma, a widząc ich spokój i ukontentowanie, zakryła twarz dłońmi, 
uciekła, 
schroniła się w głębi cieplarni.
Aleje były puste. Liście spały, a na ciężkiej tafli basenu rozwierały się zwolna 
dwa pęki lilii 
wodnej. Renata pragnęła zapłakać, ale to wilgotne ciepło, ten mocny zapach, 
dobrze znany, 
podchodził jej do gardła, dławił rozpacz. Spojrzała na brzeg basenu, na żółty 
piasek, gdzie ubiegłej 
zimy rozkładała skórę niedźwiedzią. A gdy podniosła oczy, przez dwie pary 
rozwartych drzwi 
zobaczyła jeszcze jedną figurę kotyliona.
Dobiegał stamtąd ogłuszający hałas, a w plątaninie drepczących i wirujących 
czarnych nóg 
i powiewających spódnic Renata nie mogła w pierwszej chwili nic rozróżnić. Głos 
pana de Saffré 
zakomenderował: „Zmiana dam! Zmiana dam!” Pary przesuwały się w obłoku żółtawego 
kurzu; 
każdy tancerz po trzech czy czterech obrotach rzucał tancerkę w ramiona sąsiada, 
a ten rzucał mu 
swoją.
Baronowa Meinhold, jako Szmaragd, z rąk (księcia de Chibray padła w ręce pana 
Simpson; 
ten pochwycił ją byle jak, za jedno „ramię, a czubki jego urękawicznionych 
palców zsunęły się po 
jej staniku. Hrabina Wańska, czerwona, podzwaniająca swymi koralowymi wisiorkami, 
jednym 
skokiem przeniosła się z piersi pana de Saffré na pierś diuka de Rozan, którego 
objęła i zmusiła, 
aby pląsał z nią przez pięć taktów, a następnie uwiesiła się u boku pana Simpson, 
który rzucił 
Szmaragd wodzirejowi. Pani Teissiére, pani Daste, pani de Lauwerens lśniły jak 
wielkie żywe 
klejnoty – płowy Topaz, jasnoniebieski Turkus, gorejący Szafir – i to opadały na 
chwilę bezwolne, 
to prężyły się pod wyciągniętą dłonią tancerza i znów się odrywały, od tyłu lub 
od przodu trafiały 
w nowe objęcia, zbierały po kolei uściski wszystkich mężczyzn w salonie. 
Tymczasem, koło 
orkiestry, pani d’Espanet udało się pochwycić w przelocie panią Haffner i nie 
chciała już jej 
wypuścić. Złoto i Srebro tańczyły razem, przytulone miłośnie.
Renata pojęła teraz ten wir spódnic i tupot nóg. Patrzyła z dołu, widziała 
rozszalałe stopy, 
przeplatające się ze sobą lakierki i białe kostki. Chwilami miała wrażenie, że 
podmuch wiatru 
zerwie nagle suknie. Te nagie ramiona, nagie ręce, nagie włosy zataczające kręgi, 
chwytane 
w locie, odrzucane i chwytane znowu w głębi tej galerii, gdzie orkiestra 
odchodziła od zmysłów, 
a czerwień obić chłonęła ostatnie, gorączkowe tchnienia balu, wydały jej się 
jakby zgiełkliwym 
obrazem własnego życia, własnej nagości i bezwolnego oddawania się w cudze ręce. 
I doznała 
takiej boleści na myśl, że Maksym, żeby wziąć w ramiona garbuskę, ją rzucił 
tutaj, na to miejsce, 
gdzie się niegdyś kochali, iż zapragnęła zerwać gałązkę tanginii muskającej jej 
policzek i rozgryźć 
ją. Lecz brakło jej odwagi, stała więc tylko koło krzewu dygocząc i naciągała na 
ramiona futro, 
otulała się nim gestem przerażenia i wstydu. VII
Trzy miesiące później, w jeden z tych smutnych poranków wiosennych, co przynoszą 
Paryżowi przyćmione światło i brudną wilgoć zimy, Arystydes Saccard wysiadł z 
powozu na placu 
Chateau-d’Eau i razem z czterema innymi panami skierował się w stronę rumowisk 
tworzących 
jakby lej – przyszły bulwar Księcia Eugeniusza. Była to komisja rozpoznawcza, 
jaką kolegium 
rozstrzygające wysyłało dla oszacowania tych nieruchomości, których właściciele 
nie doszli do 
porozumienia z zarządem miejskim.
Saccard powtarzał po raz drugi swoje szczęśliwe posunięcie z ulicy P?pini?re. 
Aby nazwisko 
żony wymazać całkowicie, zainscenizował najpierw sprzedaż placu i café-concert. 
Larsonneau 
ustąpił całość podstawionemu wierzycielowi. Akt sprzedaży opiewał na kolosalną 
sumę trzech 
milionów franków. Była to suma tak wygórowana, że gdy w imieniu fikcyjnego 
właściciela 
pośrednik w sprawach ekspropriacji zażądał odszkodowania w wysokości ceny 
sprzedaży, 
komisja miejska, mimo kreciej roboty pana Michelin i przemówień pana Toutin-
Laroche i barona 
Gouraud, zgodziła się przyznać tylko dwa miliomy pięćset. Saccard spodziewał się 
tej porażki; 
odrzucił ofertę i pozwolił, by akta zawędrowały do kolegium. Przypadek – któremu 
przyszedł 
zapewne z pomocą – chciał, że on sam i pan de Mareuil byli członkami kolegium. I 
w ten sposób 
na nim, wraz z czterema kolegami, spoczął obowiązek oszacowania własnej 
nieruchomości.
Pan de Mareuil towarzyszył mu. Co do trzech pozostałych członków jury jeden był 
lekarzem – 
palił cygaro i absolutnie nie interesował się zwaliskami, po których stąpał – a 
jeszcze dwaj byli 
przemysłowcami. Jeden z nich, fabrykant instrumentów chirurgicznych, był niegdyś 
ulicznym 
szlifierzem. Droga, jaką ruszyli panowie, była okropna. Przez całą noc padał 
deszcz. Rozmokła 
ziemia między burzonymi domami zmieniła się w rzekę błota. Po obu stronach trasy 
wytyczanej 
w tym rozoranym gruncie, gdzie wózki-wywrotki grzęzły aż po osie, stały jeszcze 
połacie murów 
porozdzieranych oskardem. Wysokie budowle o rozprutych brzuchach ukazywały 
zsiniałe 
wnętrzności, puste klatki schodowe, pokoje zawisłe w powietrzu, podobne do 
wyłamanych szuflad 
jakiejś wielkiej, brzydkiej szafy. Trudno było o coś bardziej żałosnego od tapet, 
kwadratów 
żółtych lub niebieskich, zwisających w strzępach, ukazujących, na wysokości 
piątego czy szóstego 
piętra, aż po sam dach, te biedne pokoje, wąskie klitki, w których zawierało się 
niegdyś, być może, 
czyjeś całe życie. Po obnażonych murach pięły się ponure w swej czerni, 
załamujące się raptownie 
wstęgi kominów. Na jakimś dachu skrzypiała zapomniana blaszana chorągiewka, a na 
pół 
poodrywane rynny zwisały, podobne do łachmanów. Ten lej, wydrążony wśród ruin, 
był niby 
wyrwa uczyniona strzałem armatnim; jezdnia, ledwo zaznaczona. dopiero, pełna 
gruzu, wyboista, 
z głębokimi kałużami, ciągnęła się pod szarym niebem, w ponurej bladości 
wapiennego pyłu, jak 
żałobną opaską ujęta po obu stronach w czarne wstęgi kominów.
Lśniące kamaszki, żakiety i cylindry tych panów stanowiły dziwaczny akcent w tym 
pejzażu 
błotnistym, brudnożółtym, zaludnionym jedynie przez robotników o twarzach 
bezbarwnych, konie 
zachlapane aż po grzbiet i wózki pokryte grubą skorupą błota. Członkowie 
kolegium szli jeden za 
drugim, przeskakiwali z. kamienia na kamień, wymijali kałuże, a gdy czasem 
zanurzyli się 
w jakiejś aż po kostki, przeklinali i otrząsali błoto z kamaszków. Saccard 
proponował, by poszli 
ulicą Charonne, oszczędzając sobie w ten sposób przechadzki po wybojach. 
Niestety jednak mieli 
do zlustrowania parę nieruchomości położonych wzdłuż linii bulwaru, dlatego też, 
a trochę i przez 
ciekawość, postanowili brnąć samym środkiem robót. Interesowało ich to bardzo. 
Czasem 
zatrzymywali się na jakimś spadłym w głąb koleiny odłamie muru, podnosili nos do 
góry 
i przyzywali się nawzajem, by pokazać sobie jakiś strzęp podłogi, rurę komina 
sterczącą 
w powietrzu, belkę, co spadła na dach sąsiedniego domu. Ten wycinek zburzonego 
miasta, 
u wylotu ulicy du Temple, wydawał im się czymś bardzo zabawnym. – To bardzo 
ciekawe, 
doprawdy – mówił pan de Mareuil. – O, proszę, niech pan spojrzy, panie Saccard, 
na tę kuchnię, 
tam w górze. Nad kuchnią wisi stara patelnia, widzę zupełnie wyraźnie.
Lekarz, z cygarem w zębach, zatrzymał się przed jakimś rozwalonym domem, z 
którego 
pozostał tylko parter, pełen gruzu z innych pięter. Jedna tylko połać muru 
wysterczała 
z rumowiska. Aby zburzyć ją od jednego razu, opasano ją liną, za którą ciągnęło 
jakichś 
trzydziestu robotników.
– Nic z tego nie będzie – mruknął lekarz. – Ciągną za bardzo na lewo.
Czterej pozostali panowie – zawrócili, by zobaczyć, jak ściana runie. I wszyscy 
pięciu, 
z wytężonym wzrokiem, z zapartym tchem czekali, drżąc rozkosznie. Robotnicy 
zwalniali linę, 
a później naprężali ją gwałtownie, wołając: „Cio-ą-gnij!”
– Nic z tego nic będzie – powtarzał lekarz.
– Chwieje się, chwieje się – rzekł radośnie jeden z przemysłowców po paru 
sekundach trwogi.
Gdy ściana ustąpiła wreszcie i runęła ze strasznym łoskotem wzbijając tumany 
wapiennego 
kurzu, panowie spojrzeli na siebie z uśmiechem. Byli zachwyceni. Ich żakiety 
pokrył drobny pył, 
który ubielił im ramiona i rękawy.
Podjęli swój ostrożny marsz pośród kałuż i rozmawiali teraz o robotnikach. 
Niewielu jest 
między nimi porządnych ludzi. Wszystko to leniuchy i marnotrawcy, a uparci przy 
tym i o jednym 
tylko marzą: żeby zrujnować pracodawców. Pan de Mareuil, który od paru chwil 
obserwował 
z drżeniem dwóch biedaków, uczepionych na skraju dachu i oskardem rozbijających 
mur, wyraził 
pogląd, że ludziom tym nie można odmówić prawdziwej odwagi. Panowie zatrzymali 
się zn,ów 
i podnieśli wzrok na robotników utrzymujących równowagę, zgarbionych, kujących z 
całej mocy; 
spychali kamienie nogą i patrzyli ze spokojem, jak rozpryskiwały się na dole; 
jeden niecelny cios 
oskarda i sam tylko rozmach, z jakim uderzali, strąciłby ich w przepaść.
– To kwestia przyzwyczajenia – rzekł lekarz, podnosząc z powrotem do ust cygaro. 
– To 
prostacy.
Tymczasem doszli do jednej z nieruchomości, jakie mieli obejrzeć. Po kwadransie 
byli już 
gotowi i ruszyli dalej. Błoto nie budziło w nich już takiej zgrozy; szli między 
kałużami tracąc 
powoli nadzieję, że uda im się uchronić kamaszki. Kiedy minęli ulicę 
Ménilmontant, jeden 
z przemysłowców, były szlifierz, stał się niespokojny. Przyglądał się uważnie 
ruinom wokoło, nie 
poznawał już tej dzielnicy. Powiedział, że przed trzydziestu laty, po 
przyjeździe do Paryża, 
mieszkał tutaj i chętnie odszukałby to miejsce. Nie przestawał myszkować 
wzrokiem, gdy wtem 
widok jednego z domów, rozłupanego już na pół ciosami łomu, zatrzymał go 
pośrodku drogi. 
Wpatrywał się w bramę, w okna, a później wskazał palcem jakiś zakamarek 
rozwalistka 
i wykrzyknął:
– To ten, poznaję!
– Co takiego? – zapytał lekarz.
– Mój pokój! To ten!
Był to na piątym piętrze mały pokoik, który niegdyś wychodzić musiał na podwórze. 
Wybita 
ściana ukazywała go w całej nagości, napoczęty już z jednej strony. Tapeta w 
wielkie żółte liście, 
rozerwana, drżała na wietrze. Z lewej strony wnętrze szafy ściennej wysłane było 
niebieskim 
papierem. Obok widniał otwór, z którego wystawał kawałek,rury od pieca.
Dawnego robotnika ogarniało wzruszenie.
– Przeżyłem tu pięć lat – szepnął. – Za dobrze mi się wtedy nie powodziło, ale 
co z tego, byłem 
młody... Widzicie, panowie, tę szafę: w niej uskładałem trzysta franków, grosz 
do grosza. A tę 
dziurę koło pieca – przypominam sobie jeszcze dzień, kiedy ją wybiłem. W pokoju 
nie było 
kominka i ziąb trzymał straszny, zwłaszcza że nieczęsto zdarzało się człowiekowi 
być we dwoje.
– No – przerwał żartobliwie lekarz – nikt od pana nie wymaga poufnych zwierzeń. 
Ma pan 
swoje grzeszki na sumieniu jak każdy.
– To prawda – ciągnął naiwnie szacowny jegomość. – Pamiętam jeszcze taką jedną 
praczuszkę 
z domu naprzeciwko... O, widzicie, panowie, łóżko stało tu, na prawo, koło 
okna... Ach, mój 
biedny pokoik, co też z nim zrobili!
Był naprawdę zasmucony.
– Niechże pan da spokój – odezwał się Saccard – czyż to źle, że rozwalają takie 
stare budy? 
Postawią na ich miejsce piękne domy z kamienia... Gzy mieszkałby pan jeszcze w 
takiej ruderze? 
A na nowym bulwarze doskonale może pan zamieszkać. – To prawda – odparł 
fabrykant i wydał 
się całkowicie pocieszony.
Komisja rozpoznawcza zatrzymywała się jeszcze przed dwiema nieruchomościami. 
Lekarz 
zostawał przed bramą, palił cygara, spoglądał w niebo. Kiedy doszli na ulicę des 
Amandiers, domy 
przerzedziły się, mijali już tylko wielkie, puste parcele, jakieś lepianki na 
pół ugrzęzłe w ziemi. Ta 
przechadzka wśród ruin rozweseliła Saccarda. Przypomniał sobie wieczór spędzony 
niegdyś 
z pierwszą żoną na wzgórzach Montmartre; pamiętał doskonale, jak ostrzem dłoni 
wskazał 
kierunek cięcia, jakie miało rozpłatać Paryż od placu Chateau-d’Eau aż po 
rogatkę du Tróne. 
Urzeczywistnienie się tej odległej przepowiedni zachwycało go. Zagłębiał się w 
to cięcie 
z sekretną radością twórcy, jak gdyby to on swą żelazną dłonią zadał pierwsze 
ciosy oskardem. 
Przeskakiwał kałuże myśląc o tym, iż pod gruzami zwalonych domów, u kresu tej 
gęstej rzeki 
błota czekają na niego trzy miliony.
Panowie mieli teraz wrażenie, iż znaleźli się na wsi. Droga ciągnęła się między 
ogrodami; 
otaczające je murki były zburzone. Tu i tam widniały wielkie kępy irysów w 
pąkach. Zieleń była 
jasna, bardzo delikatna. Każdy z tych ogródków stanowił osobny zakątek zamknięty 
opończą liści, 
z niedużym basenem, miniaturową kaskadą, fragmentem muru, na którym wymalowane 
były 
trompel’oeil: altanka, widziana w skrócie, niebieskawe tło krajobrazu. Domki, 
położone dość 
daleko od siebie i dyskretnie ukryte, podobne były do budowli włoskich czy 
świątyń greckich; 
podstawy gipsowych kolumn zżerał mech, a w szparach frontonów pienił się chwast.
– To są „małe domki” – rzekł lekarz mrużąc oko.
Widząc jednak, iż panowie go nie rozumieją, wyjaśnił, że markizowie za Ludwika 
XV mieli’ 
takie ustronne posiadłości, gdzie kryli swe uciechy. Taka była moda. I podjął:
– Nazwano to „małe domki”. W tej dzielnicy jest ich pełno... Dużo można by mówić, 
co się 
tutaj działo...
Członkowie komisji rozpoznawczej słuchali teraz z wielką uwagą. Dwaj 
przemysłowcy mieli 
oczy błyszczące, uśmiechali się i z żywym zainteresowaniem przypatrywali się tym 
ogródkom, 
tym domkom, na które przed objaśnieniami kolegi nawet nie spojrzeli. Teraz długo 
stali przed 
jakąś grotą. Gdy jednak lekarz, na widok pewnego budyneczku, ruszonego już 
oskardem, 
powiedział, iż poznaje domek hrabiego de Savigny, słynny z orgii urządzanych 
przez tego 
szlachcica, cała komisja opuściła bulwar, by obejrzeć ruiny. Weszli na rumowisko, 
a potem przez 
okno do pokojów na parterze. Ponieważ robotnicy jedli akurat śniadanie, panowie 
mogli rozgościć 
się tu swobodnie. Zostali na dobre pół godziny, przyglądając się rozetom na 
sufitach, malowidłom 
nad drzwiami, wszystkim tym gipsowym rzeźbom i ozdobom, pokaleczonym i pożółkłym 
ze 
starości.” Lekarz odtwarzał dawne wnętrze.
– Tu w tej sali odbywały się na pewno uczty – mówił. – Tam w tym wgłębieniu 
musiała stać 
wielka sofa. I wiecie co, panowie, jestem nawet pewien, że nad sofą wisiało 
lustro, o proszę, tu są 
miejsca, gdzie było zaczepione... Och, już tamte szelmy potrafiły korzystać z 
życia!
Nie byliby oderwali się od tych starych kamieni, mile łechcących ich ciekawość, 
gdyby 
Arystydes Saccard, któremu pilno było w drogę, nie Dowiedział do nich ze 
śmiechem:
– Na darmo szukacie, panowie, tych pań już tu nie ma... Wracajmy do naszych 
spraw.
Zanim jednak wyszli, lekarz wszedł na kominek i delikatnie odłupał od ściany 
malowaną 
główkę amorka, a następnie schował ją do kieszeni żakietu.
Wreszcie dotarli do kresu wyprawy. Dawne tereny pani Aubertot były bardzo 
rozległe; 
café-concert i park stanowiły zaledwie połowę, na pozostałej części wybudowanych 
było parę 
domów bez znaczenia. Nowy bulwar przecinał ten wielki równoległobok na ukos, co 
uspokoiło 
jedną z obaw Saccarda; przez długi czas wyobrażał sobie, że zawadzi on tylko o 
café-concert. 
Dlatego też Larsonneau otrzymał polecenie, by stawiać się bardzo głośno, tereny 
przylegające 
miały zwiększyć swą wartość co najmniej pięciokrotnie. Groził nawet zarządowi 
miejskiemu, iż 
skorzysta z wydanego niedawno dekretu, który upoważniał właściciela do oddawania 
miastu 
jedynie gruntów niezbędnych do przeprowadzenia prac użyteczności publicznej.
Na miejscu przyjął panów pośrednik od spraw ekspropriacji. Oprowadził ich po 
parku 
i café-concert, pokazał grubą teczkę akt. Lecz dwaj przemysłowcy wycofali się 
zaraz 
w towarzystwie lekarza, wypytując go nadal o domek hrabiego dc Savigny, który 
nie dawał 
spokoju ich wyobraźni. Stanęli wszyscy trzej koło beczki śmiechu i tam, z 
otwartymi ustami, 
słuchali lekarza, a on opowiadał im o pani Pompadour i o miłostkach Ludwika XV, 
gdy 
tymczasem pan de Mareuil i Saccard sami przeprowadzali wywiad.
– No, to robota skończona – rzekł Saccard wróciwszy do parku. – Jeżeli panowie 
pozwolą, 
zajmę się sporządzaniem raportu.
Fabrykant instrumentów chirurgicznych nie usłyszał nawet jego słów. Myślą 
przeniósł się 
w czasy regencji.
– Swoją drogą co za śmieszna epoka! – szeptał.
Na ulicy Charonne znaleźli fiakra i odjechali, ubłoceni po kolana, zadowoleni z 
odbytej 
przechadzki, jak z wycieczki za miasto. We fiakrze rozmowa zeszła na inny temat, 
mówili 
o polityce, stwierdzili, że cesarz dokonuje wielkich rzeczy. Nigdy nie widziano 
nic podobnego jak 
to, co oni teraz widzieli. Ta wielka, prosta arteria będzie wspaniała, gdy staną 
wzdłuż niej domy.
Raport zredagował Saccard i kolegium przyznało trzy miliony. Spekulant gonił 
resztkami, nie 
mógł już czekać ani miesiąca dłużej. Te pieniądze ratowały go od ruiny, a może 
nawet i od kratek. 
Pięćset tysięcy franków na konto miliona, jaki był winien, dał tapicerowi i 
przedsiębiorcy, którzy 
urządzali pałac w parku Monceau. Zapchał inne jeszcze dziury, pozawierał nowe 
spółki, ogłuszył 
Paryż brzękiem prawdziwych tym razem monet rzucanych garściami na półki żelaznej 
szafy. 
Rzeka złota miała wreszcie swe źródło. Lecz nie była to jeszcze fortuna solidna, 
płynąca 
uregulowanym korytem, równo i bez przerw. Saccard, uratowany od klęski, uważał, 
że te resztki 
trzech milionów, jakie mu zostały, to nędza, i mówił w prostocie ducha, że jest 
jeszcze zbyt biedny, 
by zaprzestać robienia interesów. I po krótkim czasie ziemia znów zaczęła usuwać 
mu się spod 
nóg.
Larsonneau tak pięknie znalazł się w sprawie Charonne, że Saccard, po krótkim 
wahaniu, 
posunął swą uczciwość aż do wypłacenia mu obiecanych dziesięciu procent i 
trzydziestu tysięcy 
łapówki. Pośrednik w sprawach ekspropriacji założył wówczas bank. Kiedy jego 
były wspólnik 
wytykał mu zrzędliwie, że jest bogatszy od niego, piękniś w żółtych rękawiczkach 
odpowiadał ze 
śmiechem:
– Widzi pan, drogi mistrzu, pan doskonale umie sypać pięciofrankówkami, ale nie 
potrafi ich 
pan zbierać. Pani Sydonia, korzystając ze szczęścia, jakie dopisało bratu, 
pożyczyła od niego 
dziesięć tysięcy franków i pojechała na dwa miesiące do Londynu. Wróciła bez 
grosza. Nie 
dowiedziano się nigdy, na co poszło te dziesięć tysięcy.
– Cóż, to kosztuje – odpowiadała tym, co ją wypytywali. – Szperałam po 
wszystkich 
bibliotekach. Miałam trzech sekretarzy do pomocy.
A kiedy ją pytano, czy zdobyła wreszcie jakieś pewne dane co do trzech miliardów, 
uśmiechała się najpierw tajemniczo, a później szeptała:
– Jesteście wszyscy niedowiarki... Nie zdobyłam nic, ale to nie ma znaczenia. 
Zobaczycie, 
zobaczycie jeszcze kiedyś...
Nie całkiem jednak zmarnowała czas, jaki spędziła w Anglii. Brat minister 
skorzystał z jej 
podróży i obarczył ją pewną delikatną misją. Po powrocie otrzymała wielkie 
zamówienia 
z ministerstwa. Wcieliła się teraz w nową rolę. Zawierała umowy z rządem, 
podejmowała się 
wszelkich możliwych dostaw. Sprzedawała żywność i broń dla wojska, meble dla 
prefektur 
i urzędów, opał dla biur i muzeów. Pieniądze, jakie zarabiała, nie potrafiły jej 
nakłonić do zmiany 
odwiecznych czarnych sukien; również i twarz miała nadal tak samo żółtą i 
boleściwą. Saccard 
utwierdził się wówczas w przekonaniu, że to ją widział niegdyś, jak opuszczała 
ukradkiem 
mieszkanie Eugeniusza. Musiała zawsze utrzymywać z nim sekretne kontakty w 
sprawach nikomu 
poza tym nie znanych.
Pośród tych transakcji, chciwości piekącej i nigdy nie zaspokojonej, Renata 
konała. Ciotka 
Elżbieta nie żyła; siostra po zamążpójściu opuściła pałacyk Béraudów, gdzie w 
surowym mroku 
wielkich pokojów pozostał sam tylko jej ojciec. Renata w ciągu jednego sezonu 
przejadła spadek 
po ciotce. Grała teraz w karty. Natrafiła na salon, w którym panie siadywały 
przy zielonym stoliku 
aż do trzeciej nad ranem, i przegrywały setki tysięcy franków jednej nocy. 
Usiłowała pić, ale nie 
mogła, ogarniał ją nieprzezwyciężony wstręt. Od kiedy została sama na unoszącej 
ją fali życia 
światowego, poddawała jej się coraz bezwładniej, nie wiedząc, czym zabić czas. 
Próbowała 
wszystkiego. Nic jednak w bezmiernej, przytłaczającej nudzie nie potrafiło jej 
poruszyć. Starzała 
się, oczy miała podbite, nos jej się zaostrzył, bywało, że wybuchała nagle 
śmiechem bez przyczyny. 
Był to koniec. Gdy Maksym poślubił Ludwikę i wyjechał z nią do Włoch, Renata 
przestała 
interesować się kochankiem, wydawało się nawet, iż zapomniała o nim całkowicie. 
A kiedy po pół 
roku Maksym wrócił sam, pogrzebawszy „garbuskę” w jakimś lombardzkim miasteczku, 
Renata 
przyjęła go z nienawiścią. Odżyło w niej wspomnienie Fedry i tej zatrutej 
miłości, której Ristori 
użyczała swych łkań. Aby więc nie spotykać więcej młodego człowieka w swym domu, 
by 
otworzyć przepaść hańby między ojcem a synem, zmusiła męża, by dowiedział się o 
kazirodczej 
miłości; opowiedziała mu, iż w dniu kiedy zastał ją z Maksymem, ten – od 
dłuższego już czasu 
nastający na jej cześć – usiłował ją zgwałcić. Saccardowi okrutnie nie na rękę 
była nieustępliwość, 
z jaką żona starała się otworzyć mu oczy. Musiał pogniewać się z synem, przestać 
go widywać. 
Młody wdowiec, wzbogacony posagiem żony, prowadził teraz żywot kawalerski w 
małym 
pałacyku przy Alei Cesarzowej. Zrezygnował ze stanowiska audytora w Radzie Stanu, 
hulał. Była 
to jedna z ostatnich satysfakcji, jakich zaznała Renata. Mściła się, ciskała w 
twarz obu 
mężczyznom upodlenie, w jakie oni ją zepchnęli; mówiła sobie, że teraz nie 
zobaczy już więcej, 
jak trzymając się pod rękę niczym dwaj kompani wyśmiewają się z niej po społu.
Wszystkie jej uczucia runęły w gruzy i nadeszła taka chwila, że jedyną osobą, 
jaką obdarzała 
jeszcze sympatią, była pokojówka. Z biegiem czasu przywiązała się do Celestyny 
jak matka. Być 
może, iż ta dziewczyna – ostatni ślad miłości. Maksyma, jaki odnajdywała wokół 
siebie – 
przypominała jej godziny rozkoszy, umarłe na zawsze. A może wzruszała ją po 
prostu wierność 
służącej, poczciwego stworzenia, którego spokojnej troskliwości o nią nic, 
rzekłbyś, nie potrafiło 
zamącić. Pełna w głębi duszy poczucia winy, Renata wdzięczna była Celestynie, iż 
– mimo że 
patrzyła na jej hańbę – nie odeszła od niej z obrzydzenia. By zrozumieć spokój 
służącej w obliczu 
kazirodztwa, jej lodowate dłonie i posługi oddawane z szacunkiem i bez 
najmniejszego 
podniecenia, Renata wyobrażała sobie życie Celestyny jako pełne ascetycznych 
wyrzeczeń 
i samozaparcia. Przywiązanie dziewczyny cieszyło ją tym bardziej, iż wiedziała, 
że jest uczciwa 
i oszczędna, nie ma kochanka ani złych nałogów. Czasem, w chwilach smutku, 
mówiła do niej: – 
To ty, moje dziecko, zamkniesz mi oczy.
Celestyna nie odpowiadała i uśmiechała się dziwnie. Pewnego ranka oświadczyła 
spokojnie, 
że wyjeżdża, wraca w rodzinne strony. Renata zadrżała, jakby spotykało ją 
wielkie nieszczęście. 
Protestowała, zasypywała pokojówkę pytaniami. Dlaczego chce ją opuścić, skoro 
żyły w takiej 
zgodzie? Zaproponowała, iż podwoi jej pensję.
Lecz na wszystkie te dobre słowa służąca z, niewzruszonym uporem mówiła „nie” 
ruchem 
głowy.
– Żeby mi pani nawet obiecywała i złote góry – odparła wreszcie – i tak nie 
zostałabym ani 
tygodnia dłużej. Pani mnie nie zna, proszę pani!... To już osiem lat, jak to u 
pani jestem, prawda? 
No więc zaraz pierwszego dnia powiedziałam sobie: „Jak tylko uzbieram pięć 
tysięcy franków, 
wrócę, kupię dom w Lagache i będę sobie żyła szczęśliwie...” Takem sobie 
obiecała, widzi pani. 
I od wczoraj, jak mi pani wypłaciła pensję, mam już te pięć tysięcy.
Renata poczuła chłód w sercu. Zobaczyła Celestynę snującą się tam i na powrót za 
nią 
i Maksymem złączonymi uściskiem, niewzruszoną, doskonale obojętną, zaprzątniętą 
myślą 
o pięciu tysiącach. Lecz mimo to usiłowała ją jeszcze zatrzymywać, przerażona 
pustką, w jakiej 
miała żyć, pragnąc1 wbrew wszystkiemu zachować przy sobie to uparte zwierzątko, 
w którym nie 
przywiązanie było, lecz egoizm. Tamta uśmiechała się i nadal kręciła głową 
szepcząc:
– Nie, nie, to niemożliwe. Własnej matce, a i to bym odmówiła... Kupię dwie 
krowy, a może 
i sklepik jaki założę... U nas tam jak w raju. Jakby mnie też tak pani kiedy 
odwiedziła, co?. To 
niedaleko Caen. Zostawię pani adres.
Renata przestała nalegać. Kiedy została sama, spłakała się rzewnymi łzami. 
Następnego dnia 
w jej chorej głowie powstała kapryśna myśl, by odwieźć Celestynę na Dworzec 
Zachodni własnym 
powozem. Obdarowała ją jednym ze swych koców, dała coś ze srebra, troszczyła się 
o nią jak 
matka o córkę udającą się w uciążliwą i długą podróż. W powozie spoglądała na 
nią wilgotnymi 
oczami. Celestyna była rozmowna, opowiadała, jak się cieszy, że wyjeżdża. 
Później, ośmielona, 
przeszła do zwierzeń i rad dla swej pani. – Ja, proszę pani, to bym tam nie 
mogła żyć tak jak pani. 
Nieraz, jakem widziała panią i pana Maksyma, tom sobie mówiła: „Że też można tak 
od rozumu 
odchodzić dla mężczyzn!” To się zawsze źle kończy... Już tara ja to się zawsze 
miałam na 
ostrożności!
Przechylała się do tyłu ze śmiechem.
– Ładnie by wyglądały moje pieniążki – ciągnęła – a ja sama też bym dziś tylko 
oczy 
wypłakiwała, nic więcej. Ale też ledwom jakiego mężczyznę zobaczyła, zaraz 
łapałam za miotłę... 
Nie miałam nigdy śmiałości powiedzieć pani tego wszystkiego. Zresztą każdy 
patrzy swego, pani 
robiła, co chciała, a moja rzecz. była uczciwie zapracować na pensję.
Na dworcu Renata kupiła jej na własny koszt bilet pierwszej klasy. Ponieważ do 
odjazdu było 
jeszcze troszkę czasu, zatrzymywała ją, ściskała jej ręce, powtarzała:
– A uważaj na siebie, dbaj o siebie, moja poczciwa Celestyno!
Dziewczyna biernie przyjmowała te czułości, szczęśliwa, hoża i uśmiechnięta; 
oczy jej pani 
zasnute były łzami. W pewnej chwili wspomniała coś o przeszłości. I wówczas 
tamta wykrzyknęła 
nagle:
– Byłabym zapomniała: nie opowiedziałam pani o Baptyście, pana pokojowcu... Nie 
chcieli 
pani tego mówić...
Młoda kobieta przyznała, że rzeczywiście nie wie o niczym.
– Pamięta pani, jakie to on stroił godne miny, jak pogardliwie spoglądał, sama 
mi pani kiedyś 
mówiła... Wszystko to czysta komedia... Nie lubił kobiet, nie schodził nigdy do 
służbowego, jak 
my tam byłyśmy, i nawet – teraz to już mogę powtórzyć – mówił, że w salonie na 
obrzydzenie mu 
się zbiera przez te dekoltowane suknie. Pewno, że nie lubił kobiet!
Pochyliła się do ucha Renaty; wywołała na jej twarz rumieniec, sama nie tracąc 
nic ze swego 
niewzruszonego spokoju dziewczyny uczciwej.
– Kiedy nowy chłopiec stajenny – ciągnęła – powiedział
o tym panu, pan wolał wypędzić Baptystę niż oddać go policja. Podobno, że te 
obrzydlistwa 
już od lat działy się w stajniach...
i pomyśleć, że ten drab niby tak lubił konie! A to on stajennych lubił, a nie 
konie!
Dzwonek przerwał jej słowa. W pośpiechu zabrała te osiem czy dziesięć pakunków, 
z którymi 
nie chciała się była rozstać. Pozwoliła ucałować się Renacie i odeszła nie 
obejrzawszy się.
Renata została na dworcu aż do gwizdka lokomotywy. Kiedy pociąg odjechał, 
zrozpaczona nie 
wiedziała, co ma robić; czekające ją dni rozpostarły się przed nią puste jak ta 
wielka sala, gdzie 
została sama. Wsiadła do powozu i powiedziała stangretowi, żeby wracał do pałacu. 
Jednak 
w drodze zmieniła decyzję; przeraziła ją myśl o własnym pokoju, o nudzie, jaka 
ją tam czekała; nie 
miała nawet odwagi przebrać się na swą codzienną przejażdżkę dokoła jeziora. 
Potrzebowała 
słońca, tłumu.
Kazała stangretowi jechać do Lasku.
Była czwarta. Lasek otrząsał się z ociężałości ciepłego popołudnia. Wzdłuż Alei 
Cesarzowej 
wznosiły się obłoki kurzu, a w dali widać było rozesłane kobierce zieloności, 
zamknięte 
wzgórzami Saint-Cloud i Suresnes, uwieńczone szarawą sylwetką Mont-Valérien. 
Słońce 
przetaczało się wysoko po horyzoncie, prószyło złotym pyłem między gałęzie, 
zapalało te, co były 
najwyżej, przemieniało ten ocean liści w ocean światła. Za fortyfikacjami aleję 
Lasku prowadzącą 
do jeziora skropiono właśnie wodą; powozy sunęły po ziemi brunatnej jak po 
gęstym pluszu 
wpośród świeżości i unoszącego się zapachu wilgoci. Po obu stronach drzewka 
zagajników 
przebijały swymi młodymi pniami niskie krzaki i gubiły się gdzieś daleko w 
zielonkawym 
półcieniu rozjaśnionym tu i ówdzie żółtymi przesiekami światła. Im bliżej 
jeziora, tym więcej było 
krzeseł na chodnikach, a rozsiadłe tam rodziny przyglądały się spokojnie i w 
milczeniu nie 
kończącemu się szeregowi kół. Na rozstaju, koło jeziora, olśnienie: słońce 
świecące z ukosa 
przemieniało krąg wody w wielkie lustro z polerowanego srebra, w którym odbijało 
się jaśniejące 
oblicze gwiazdy. Przymrużone oczy nie mogły rozróżnić nic prócz ciemnej plamy 
łodzi 
spacerowej, tuż przy brzegu, na lewo. Parasolki w powozach skłaniały się w 
stronę tej 
wspaniałości ruchem łagodnym i jednakowym, a podniosły się dopiero w alei, nad 
wodą, która – 
widziana z góry – nabierała metalicznej czerni pręgowanej złotem. Na prawo lekki 
fiolet drzew 
iglastych, ciągnących się kolumnadą pni delikatnych i prostych, barwił się 
czerwienią 
w płomieniach nieba; na lewo, trawniki skąpane w świetle, podobne do pól 
szmaragdowych, 
rozpościerały się aż po odległą koronkę bramy de la Muette. Koło kaskady znów 
otwierał się 
półmrok zagajników, a wyspy z drugiej strony jeziora ukazywały w błękicie 
powietrza swe 
złocone brzegi i mocne cienie świerków, u stóp których Chalet wydawał się 
zagubioną w wielkiej 
puszczy dziecinną zabawką. Cały las drżał rozkosznie i uśmiechał się w słońcu.
Renata zawstydziła się swego powozu, swego ciemnobrązowego jedwabnego kostiumu w 
ten 
prześliczny dzień. Wsunęła się nieco głębiej, lecz przez opuszczone szyby 
patrzyła na potoki 
światła spływające na wodę i zieleń. Na zakrętach alei dostrzegła rząd kół 
obracających się jak 
złote gwiazdy w długiej smudze oślepiających blasków. Lakierowane pudła karet, 
błyski mosiądzu 
i stali, żywe barwy toalet sunęły w takt miarowego kłusa koni, tworzyły na tle 
Lasku szeroką, żywą 
kresę, spadły z nieba promień, wydłużający się i posłuszny załomom drogi. 
Przymrużając oczy 
młoda kobieta wyławiała chwilami z tego promienia to jakiś jasny kok, to czarne 
plecy lokaja, to 
białą grzywę konia. Połyskliwe kopuły parasolek mieniły się jak metalowe 
księżyce.
W obliczu tej światłości, tych połaci słonecznych, przypomniała sobie miałki 
popiół zmroku, 
jaki opadał pewnego wieczora na pożółkłe liście. Maksym towarzyszył jej wtedy. 
Było to 
w okresie, kiedy zaczynała pożądać tego chłopca. Pojawiły się znów przed nią 
trawniki zroszone 
wieczornym powietrzem, zagajniki nasiąkłe mrokiem, opustoszałe aleje. Powozy 
sunęły wtedy 
turkocząc smętnie wzdłuż wyludnionych krzeseł, gdy tymczasem dziś stukot kół, 
tętent kopyt 
rozbrzmiewał jak radosna fanfara. Później przypomniały jej się wszystkie 
przejażdżki po Lasku. 
Było to jej. życie, Maksym dorastał obok niej, na poduszkach kolaski. Był to ich 
park. Deszcz ich 
tam zastawał, słońce przywodziło znowu, a noc nie zawsze potrafiła ich stamtąd 
wypłoszyć. Byli 
tam przy pochmurnym i przy pogodnym niebie, przeżywali troski i radości. 
Spustoszonej 
wewnętrznie, zesmutniałej po wyjeździe Celestyny, wspomnienia te sprawiały 
gorzką radość. Jej 
serce mówiło: „Już nigdy więcej! nigdy więcej!” Przejął ją lodowaty chłód, gdy 
wywołała 
z pamięci pejzaż zimowy, jezioro skrzepłe i zmatowiałe, po którym jeździli na 
łyżwach; niebo było 
koloru sadzy, śnieg obrębiał drzewa białą gipiurą, ostry wiatr sypał im w. oczy 
i usta drobnym 
piaskiem. Tymczasem na lewo, na drodze przeznaczonej dla jeźdźców, dojrzała 
diuka de Rozan, 
pana de Mussy i pana de Saffré Larsonneau. zabił matkę diuka przedstawiając jej, 
w terminie 
płatności, weksle na sto pięćdziesiąt tysięcy franków, wystawione przez syna, a 
diuk, zostawiwszy 
pierwsze pięćset tysięcy w rękach Laury, d’Aurigny, drugą połowę miliona 
przejadał teraz 
z Blanką Mueller, Pan de Mussy opuścił ambasadę angielską dla włoskiej, wrócił 
do swych 
dawnych manier i prowadził kotyliona z nowym wdziękiem. Co do pana de Saffré to 
pozostał tym 
samym sceptykiem i viveurem najmilszym w świecie. Renata zobaczyła go, jak 
kierował konia 
w stronę powozu hrabiny Wańskiej, w której, jak mówiono, był do szaleństwa 
zakochany, od dnia 
gdy zobaczył ją u Saccardów jako gałązkę koralu.
Wszystkie te panie były tu zresztą: księżna de Sternich w swym nieśmiertelnym 
huit-ressorts; 
pani de Lauwerens, a przed nią baronowa de Meinhold i malutka pani Daste, w 
landzie; pani 
Teissiére i pani de Guende w wiktorii. Pośród nich rozpierały się na poduszkach 
wspaniałej karety 
Sylwia i Laura d’Aurigny. Mignęła także i pani Michelin w powozie; urodziwa 
brunetka 
odwiedziła główne miasto departamentu pana Hupel de la Noue i po powrocie 
stamtąd zjawiła się 
w Lasku w powozie, a miała nadzieję, iż niedługo będzie się mogła pokazać w 
jakimś pojeździe 
odkrytym. Renata dostrzegła również markizę d’Espanet i panią Haffner, 
nierozłączki, ukryte pod 
parasolkami, wyciągnięte jedna obok drugiej i wpatrzone w siebie z czułym 
uśmiechem.
Za nimi jechali panowie: pan de Chibray w mail-koczu; pan Simpson w dogkarcie; 
ichmoście 
Mignon i Charrier – którzy mimo swych marzeń o rychłym wycofaniu się z interesów 
trzymali się 
ich coraz zajadlej – jechali w powozie, lecz, od czasu do czasu wysiadali zeń, 
by przejść się 
kawałek pieszo; pan de Mareuil, jeszcze w żałobie po córce, wypatrywał, czy ktoś 
mu się nie 
kłania po jego pierwszym gwałtownym wystąpieniu dnia poprzedniego w Izbie, i 
obwoził swą 
ważność polityczną w powozie pana T,outin-La-roche, któremu raz jeszcze udało 
się uratować 
Kredytowy Bank Winniczy znad przepaści, gdzie sam go popchnął. Jako senator 
jeszcze był 
chudszy i jeszcze bardziej godny.
Wreszcie na końcu, zamykając ten pochód, rozpościerał się ciężko na podwójnych 
poduszkach 
majestat barona Gouraud. Ze zdziwieniem i niesmakiem dostrzegła Renata obok 
stangreta bladą 
twarz i uroczystą postać Baptysty. Był on teraz w służbie u barona.
Tymczasem zarośla uciekały wciąż, woda jeziora mieniła się w promieniach słońca 
coraz to 
bardziej ukośnych, od jadących powozów padały ruchliwe blaski. Młoda kobieta, 
sama unoszona 
tym prądem uciech, zdawała sobie niejasno sprawę, ile w słońcu wokół niej 
skłębiło się łakomych 
chęci. Nie oburzała się na tych zjadaczy ochłapów, jakie po polowaniu ciska się 
psom. 
Nienawidziła ich. jednak za ich radość, za ten ich triumf rozpanoszony w 
złocistości prószącej z. 
nieba. Byli pyszni i uśmiechnięci; kobiety wystawiały się na pokaz, białe i 
tłuste; mężczyźni mieli 
żywość spojrzenia, promienny sposób bycia kochanków szczęśliwych w miłości. A 
ona, w głębi 
swego opustoszałego serca, czuła tylko znużenie i głuchą zazdrość. Czy była 
lepsza od innych, że 
tak się ugięła pod ciężarem światowych rozkoszy? czy też to tamtych należało 
właśnie pochwalić, 
że mocniejsi byli od niej? Nie wiedziała, tęskniła do nowych pragnień, by 
rozpocząć życie od nowa, 
gdy wtem odwróciwszy głowę, na chodniku biegnącym wzdłuż zagajnika, ujrzała 
widok, który 
zadał jej cios ostateczny.
Saccard i Maksym szli drobnym kroczkiem, trzymając się pod rękę. Ojciec musiał 
zapewne 
złożyć wizytę synowi i teraz obaj przyszli Aleją Cesarzowej aż do jeziora, 
gawędząc.
– ‘Głuptas z ciebie, słyszysz – powtarzał Saccard. – Jak się ma tyle pieniędzy 
co ty, to się ich 
nie tłamsi po szufladach. Interes, o którym ci mówię, gwarantuje sto procent 
czystego zysku. 
Lokata zupełnie pewna. Wiesz dobrze, że nie chciałbym cię nabierać.
Lecz młody człowiek wydawał się znudzony tym naleganiem. Uśmiechał się, ładny 
jak zawsze, 
przyglądał się pojazdom.
– O, spójrz na tę malutką, tę w liliowej sukni. – odezwał się nagie. – To 
praczka, którą puścił 
w kurs ten drab de Mussy.
Przyjrzeli się kobiecie w liliowej sukni. Później Saccard wyjął z kieszeni 
cygaro i zwrócił się 
do. Maksyma, który palił:
– Daj mi ognia.
Zatrzymali się na chwilę i przybliżyli twarze.
– Byłbyś skończonym głupcem – ciągnął ojciec zapaliwszy cygaro i spoglądając na 
ramię syna, 
ściskając je mocno – gdybyś mnie nie posłuchał. No co, przyniesiesz mi jutro te 
sto tysięcy? Zgoda? 
– Wiesz dobrze, że nie bywam w twoim domu – odparł Maksym zaciskając wargi.
– Bzdury! To się musi wreszcie skończyć.
Parę kroków [przeszli w milczeniu, a Renata, czując, iż robi się jej słabo, 
wtuliła głowę 
w miękkie oparcie powozu, by jej nie dostrzeżono, i w tej właśnie chwili wzdłuż 
linii pojazdów 
przebiegł szum. Na chodnikach ludzie zatrzymywali się, odwracali i z otwartymi 
ustami 
wpatrywali się w coś, co się przybliżało. Koła zaterkotały żywiej, ekwipaże 
usunęły się 
z szacunkiem i pojawiło się dwóch jezdnych w zielonej liberii i okrągłych 
czapeczkach ze złotymi 
chwastami. Pędzili, nieco pochyleni, na rosłych gniadoszach. Za nimi była 
przestrzeń pusta. I w tej 
pustej przestrzeni ukazał się cesarz.
Jechał landem, sam na tylnym siedzeniu. Ubrany był czarno, w surducie zapiętym 
pod samą 
szyję, w bardzo wysokim cylindrze zsuniętym leciutko na bok i połyskującym. 
Naprzeciw niego 
siedziało dwóch panów ubranych z poprawną elegancją, tak mile widzianą w 
Tuileriach; pełni 
powagi, z dłońmi złożonymi na kolanach, milczący, byli ‘jak dwaj goście weselni 
obwożeni 
pośród ciekawości gapiów.
Renata stwierdziła, że cesarz się postarzał. Pod wypomadowanym, bujnym wąsem 
usta 
rozchylały się nieco bezwładnie. Powieki opadały tak ciężko, iż do połowy 
przysłaniały zagasłe 
oczy, których żółtawa szarość wydawała się jeszcze bardziej mętna. I tylko nos 
rysował się linią 
suchą i wyraźną w tej twarzy o konturach zatartych.
Damy w powozach uśmiechały się dyskretnie, a tymczasem ci, co szli pieszo, 
pokazywali 
sobie księcia.
Jakiś grubas upierał się, że cesarz to ten pan, co siedzi tyłem do stangreta, po 
lewej stronie. 
Kilka dłoni wzniosło się do oklasków.. Lecz Saccard, który zdjął kapelusz, 
jeszcze zanim 
przejechali dwaj słudzy na koniach, odczekał, aż pojazd cesarski znalazł się na 
wprost niego, 
i wtedy krzyknął głośno ze swym prowansalskim akcentem:
– Niech żyje cesarz!
Cesarz, zdziwiony, odwrócił się, prawdopodobnie poznał entuzjastę i oddał mu 
ukłon 
z uśmiechem. I wszystko znikło w słońcu, pojazdy zsunęły się z powrotem, a ponad 
grzywami 
koni, między plecami tokajów, Renata widziała już tylko zielone czapeczki dwóch 
jezdnych, ze 
złotymi chwastami.
Przez chwilę jej oczy szeroko otwarte pełne były tej wizji, co Była 
przypomnieniem innej 
godziny jej życia. Wydało jej się, że cesarz, włączywszy się w sznur pojazdów, 
przydał mu tego 
ostatniego, brakującego jeszcze blasku, nadał sens tej triumfalnej defiladzie. 
Teraz była to już 
pełnia chwały. Wszystkie te koła, wszyscy ci mężczyźni z odznaczeniami w klapach, 
wszystkie te 
kobiety w rozmarzonych pozach, wszystko to sunęło w rozbłysku i turkocie 
cesarskiego landa. 
Uczucie to było tak dojmujące i tak bolesne, że młoda kobieta doznała 
nieprzepartej potrzeby 
ucieczki od tego triumfu, od tego okrzyku Saccarda, brzmiącego jej jeszcze w 
uszach, od tego 
widoku ojca i syna wędrujących drobnym kroczkiem, pod rękę, gawędząc. 
Zastanawiała się chwilę, 
z rękami na piersi, jakby palił ją jakiś ogień wewnętrzny; i z nagłą nadzieją 
znalezienia ulgi 
i zbawiennej ochłody wychyliła się i rzekła do stangreta:
– Do pałacu Béraudów!
Podwórzec zachował swój chłód klasztorny. Renata przeszła pod arkadami 
uszczęśliwiona 
wilgocią opadającą jej na ramiona. Podeszła do fontanny, której basen 
pozieleniały był od mchu 
i wygładzony po brzegach od dotykania; spojrzała na zatartą głowę lwa
o paszczy na wpół otwartej, skąd przez zieloną rurę ściekała’ strużka wody. Ileż 
to razy ona 
i Krystyna brały tę głowę w dłonie i pochylały się, by sięgnąć wody i poczuć na 
swych małych 
rączkach jej lodowate tryskanie. Potem weszła na szerokie milczące schody
i dostrzegła ojca w głębi amfilady przestronnych sal, jak – wyprostowany w całej 
swej 
wysokości – zagłębiał się wolno w mrok starego domostwa, w mrok tej wymarłej 
samotności, 
w jakiej zamknął się, jak w klasztorze, od chwili śmierci siostry. I pomyślała 
wówczas o ludziach 
z Lasku, o innym starcu, o baronie Gouraud, obwożącym swe cielsko w słońcu, 
rozparte na 
poduszkach. Poszła jeszcze wyżej, korytarzami, schodami służbowymi wybrała się w 
podróż do 
pokoju dziecinnego. Kiedy już była na samej górze, na gwoździu, tym samym co 
niegdyś, znalazła 
klucz, wielki zardzewiały klucz, osnuty pajęczyną. Zamek od drzwi zaskowyczał 
żałośnie. Jakże 
smutny był pokój dziecinny! Ze ściśniętym sercem ujrzała, jaki jest pusty, szary, 
milczący. 
Zamknęła drzwi do ptaszarni, które ktoś zostawił otwarte, i przez głowę 
przebiegła jej niejasna 
myśl, iż to tędy zapewne uleciała radość jej dzieciństwa. Zatrzymała się koło 
żardynierek pełnych 
jeszcze ziemi, stwardniałej i popękanej jak zeschłe błoto, i ułamała gałązkę 
rododendronu. Ten 
szkielet rośliny, chudy i biały od kurzu, oto było wszystko, co pozostało z ich 
grządek żywej 
zieloności. Nawet mata, wypłowiała, pogryziona przez szczury, rozpościerała się 
melancholijnie, 
jak całun od lat wyczekujący na obiecaną mu zmarłą. W jakimś kącie, pośród tej 
milczącej 
rozpaczy, tego opuszczenia płaczącego ciszą, znalazła jedną ze swych dawnych 
lalek. Trociny 
wysypały się przez dziurę, porcelanowa buzia uśmiechała się malowanymi ustami 
ponad 
sflaczałym ciałkiem, jakby wyniszczonym jakąś lalczyną rozpustą.
Renata dusiła się w tym skażonym powietrzu swego dzieciństwa. Otworzyła okno, 
spojrzała 
na pejzaż nieobjęty w swej rozległości. Nic tu nie było zbrukane. Odnajdywała 
nieśmiertelną 
radość, nieśmiertelną młodość przestworza. Słońce, poza nią, zniżyło się i z 
nieskończoną 
słodyczą złociło ten skrawek miasta znany jej tak dobrze. Była to niby ostatnia 
pieśń dnia, refren 
wesela usypiający zwolna na wszystkiej rzeczy. Na dole tama połyskiwała płowo, a 
most 
Konstantyna obrysowywał czarną koronką żelaznych wiązań biel. filarów. Na prawo 
cienie Hali 
win i Ogrodu Botanicznego tworzyły rozlewisko o wodach nieruchomych i omszałych, 
których 
zielonkawa powierzchnia grabiła się gdzieś w mgłach nieba. Na lewo wybrzeże 
Henryka IV 
i wybrzeże de la Râpée ukazywały rząd domów, tych domów, które dziewuszki 
oglądały przed laty 
dwudziestu, z tymi samymi brunatnymi plamami składów i różowawymi kominami 
fabryk. Ponad 
drzewami, łupkowy dach Salp?tri?re, rozniebieszczony słonecznym pożegnaniem, 
pojawił się jej 
naglę jak stary przyjaciel. Lecz największy spokój, najbardziej rzeźwiące 
tchnienia słały ku niej 
szare brzegi rzeki – Sekwana, olbrzymia zdążająca z końca horyzontu wprost ku 
niej, jak w tych 
szczęśliwych czasach, kiedy Renata lękała się, by nie wezbrała i nie wdarła się 
przez okno. 
Przypomniała sobie ich czułość dla rzeki, miłość dla jej płynnego ogromu, dla 
tej wody szumiącej 
i rozedrganej, rozpościerającej się u ich stóp, rozwierającej wokół nich, za 
nimi, w dwoje ramion, 
niewidocznych już, a obejmujących mocną i czystą pieszczotą. W dni pogodne małe 
kokietki 
mawiały, iż Sekwana włożyła swą piękną suknię z zielonego jedwabiu, spryskaną 
białymi 
płomykami; tam, gdzie prąd wody marszczył jej powierzchnię, jawiły się riuszki z 
atłasu, a w,dali, 
za przepaską mostów, rozpościerała się w blaskach materia koloru słońca.
Renata podniosła oczy i spojrzała w jasnobłękitną otchłań nieba, powoli 
zasnuwającą się 
mrokiem. Pomyślała o mieście – współuczestniku w złem, o rozgorzałych nocach na 
bulwarze, 
o piekących popołudniach w Lasku, o bezbarwnych i cierpkich dniach w wielkich 
nowych 
pałacach. Później, gdy spuściła głowę i raz jeszcze objęła wzrokiem spokojny 
horyzont swego 
dzieciństwa, ten zakątek mieszczański i robotniczy, gdzie marzyła o życiu wolnym 
od burz, 
poczuła na wargach gorycz ostatnią. Splótłszy dłonie łkała w zapadającej nocy.
Następnej zimy, gdy Renata zmarła na ostre zapalenie opon mózgowych, jej długi 
pospłacał 
ojciec. Rachunek u Wormsa wyniosił dwieście pięćdziesiąt siedem tysięcy franków.