Joseph Conrad

Sześć opowieści
A set of six
OD AUTORA
Sześć opowiadań zebranych w tym tomie jest wynikiem czterech lat dorywczej 
pracy. Daty 
ich powstania są odległe, a pochodzenie różnorodne. Żadne z nich nie jest 
związane bezpośrednio 
z osobistymi doznaniami. We wszystkich fakty są z założenia prawdziwe, przez co 
rozumiem, że 
nie tylko mogły się zdarzyć, lecz że się rzeczywiście zdarzyły. Na przykład 
ostatnia opowieść 
tego tomu, ta, którą nazwałem patetyczną, a której pierwotny tytuł jest Il Conde 
(nawiasem 
mówiąc z błędną pisownią), jest prawie dosłowną transkrypcją historii 
opowiedzianej mi przez 
pewnego czarującego starego dżentelmena, którego spotkałem we Włoszech. Nie chcę 
przez to 
powiedzieć, że jest tam tylko to. Każdy może dostrzec, że jest tam coś więcej 
niż dosłowne 
sprawozdanie, ale rozeznanie, gdzie on skończył, a ja zacząłem, trzeba 
pozostawić wnikliwości 
czytelnika, dla którego problem ten może być interesujący. Nie chciałbym 
twierdzić, że problem 
ten bezwarunkowo jest wart zachodu. Natomiast jestem pewien, że jest nie do 
rozwiązania, 
bowiem dotychczas nie mogłem go sobie zupełnie wyjaśnić. Wszystko, co mogę 
powiedzieć, to 
to, że osobowość opowiadającego była wyjątkowo sugestywna niezależnie od 
historii, którą mi 
opowiadał. Dowiedziałem się kilka lat temu, że umarł daleko od swojego 
ukochanego Neapolu, 
gdzie rzeczywiście przytrafiła mu się owa ,.ohydna awantura”.
Tak to więc genealogia Il Conde jest prosta. W wypadku innych opowieści jest 
inaczej. 
Różnorodne elementy złożyły się na ich kompozycję. Charakteru wielu z nich 
zapomniałem, nie 
mając zwyczaju robić notatek przed lub po fakcie. Mam na myśli fakt pisania 
opowieści. Z 
Gaspara Ruiza pamiętam najlepiej to, co napisałem, a w każdym razie zacząłem, w 
miesiąc po 
skończeniu Nostromo. Lecz poza terytorium, i to nieźle rozległym (cały kontynent 
południowo–
amerykański), powieść i opowiadanie nie mają z sobą nic wspólnego ani w 
nastroju, ani w 
zamierzeniu i z pewnością nie w stylu. Stylem po większej części jest tu styl 
generała Sattttier—
ry, a stary wojak, stwierdzam to z zadowoleniem, jest przez cały czas bardzo 
wierny sobie. 
Patrząc teraz beznamiętnie na różnorakie drogi, jakimi ta opowieść mogła się 
potoczyć, nie mogę 
uczciwie stwierdzić, że obeszłoby się bez generała Santienry. To właśnie on, 
stary człowiek 
mówiący o dniach swojej młodości, nadaje charakter i posmak prawdy całemu 
opowiadaniu, 
czego prawdopodobnie nie uzyskałbym bez jego pomocy. W samym tworzeniu jego 
osoba 
oczywiście nie mogła się na nic przydać, ponieważ rzecz całą trzeba by było 
utrzymać w ramach 
jego prostego umysłu. Wszystko to jest tylko żmudnym grzebaniem we 
wspomnieniach. Obecnie 
wydaje mi się, że historii nie można było opowiedzieć inaczej. Wzmiankę o 
człowieku 
nazwiskiem Gaspar Ruiz znalazłem w książce kapitana Basila Hall z floty 
królewskiej, który 
przez pewien czas w latach 1824–28 był starszym oficerem małego brytyjskiego 
szwadronu na 
zachodnim wybrzeżu Ameryki Południowej. Jego książka opublikowana w latach 
trzydziestych 
odniosła pewien sukces i przypuszczam, że do dziś można ją znaleźć w niektórych 
czytelniach. 
Kto ciekawy, a nie ufający mojej wyobraźni, niech zajrzy do tego drukowanego 
dokumentu, tom 
drugi, zapomniałem jaka strona, ale jest to gdzieś pod koniec. Inny dokument 
związany z tą 
opowieścią to list, utrzymany w zgryźliwym, ironicznym tonie, od pewnego 
przyjaciela z Burmy; 
znajdują się tam uwagi krytyczne o „dżentelmenie z działem na plecach”; tego 
jednak nie 
zamierzam udostępnić publiczności, a jednak historia z owym działem rzeczywiście 
się zdarzyła 
lub przynajmniej muszę temu wierzyć, bo ją pamiętam, opisaną rzeczowym tonem w 
pewnej 
książce, którą czytałem jako chłopiec, a dla nikogo w świecie nie zamierzam 
porzucić wierzeń 
mojego chłopięctwa.
Bestia, jedyna opowieść marska tego tomu, podobnie jak Il Conde wiąże się z 
bezpośrednim 
opowiadaniem i opiera się na wrażeniach zebranych niemal na gorąco z ludzkich 
warg. Nie 
wyjawię rzeczywistej nazwy zbrodniczego statku; po raz pierwszy dowiedziałem się 
o jego 
zbrodniczych obyczajach od późniejszego kapitana Blake’a, dowodzącego pewnym 
angielskim, 
statkiem, na którym służyłem w roku 1884 jako drugi oficer. Kapitan Blake był 
tym właśnie z 
moich dowódców, którego wspominam z najgłębszą czcią. Nakreśliłem jego sylwetkę, 
nie 
wymieniając nazwiska, w pierwszym eseju Zwierciadła morza. W swoich młodych 
latach zetknął 
się sam z bestią i to jest, być może, powodem, dla którego włożyłem opowieść w 
usta młodego 
człowieka i zrobiłem z tego to, co czytelnik sam zobaczy. Istnienie bestii było 
faktem. Koniec 
bestii, tak jak został opisany, również jest faktem, dobrze znanym w swoim 
czasie, chociaż 
rzeczywiście przydarzył się innemu statkowi, wielkiej piękności kształtów i 
nieposzlakowanego 
charakteru, który na pewno zasłużył na lepszy los. Bez skrupułów przystosowałem 
to do potrzeb 
mojej opowieści, myśląc, że jest w tym pewna przenośnia o wyrównaniu krzywd. 
Ufam, że to 
małe szachrajstwo nie rzuci cienia na moją pisarską uczciwość nowelisty.
O Szpiegu i Anarchiście nie powiem z kolei nic. Pochodzenie tych opowieści jest 
tak 
beznadziejnie skomplikowane, że z takiego dystansu czasu nie warto tego próbować 
rozwikłać. 
Znalazłem je i tu umieściłem. Dociekliwy czytelnik odgadnie, że znalazłem je w 
sobie, lecz jak 
do tego doszło, po większej części zapomniałem; a co do reszty, doprawdy nie 
wiem, dlaczego 
miałbym się bardziej obnażać, niż to już zrobiłem.
Pozostaje mi tylko teraz wspomnieć o Pojedynku, najdłuższej opowieści w książce. 
Dostąpiła 
ona sama jedna zaszczytu publikacji w ilustrowanym tomiku pod tytułem Punkt 
honoru. Było to 
wiele lat temu. Teraz przeniesiono ją na właściwe miejsce, miejsce, które 
zajmuje w tej książce, 
wraz z całą moją późniejszą pracą redakcyjną. Pochodzenie opowiadania jest 
niezwykle proste. 
Wyrasta z dziesięciu linijek zaczerpniętych z pewnej prowincjonalnej gazety 
wydawanej na 
południu Francji. Wzmianka ta, wywołana pojedynkiem, który zakończył się 
fatalnie, między 
dwiema znanymi paryskimi osobistościami, odnosi się w pewnym sensie i do innego 
„dobrze 
znanego faktu” o dwóch oficerach z wielkiej armii napoleońskiej, którzy stoczyli 
z sobą serię 
pojedynków w przerwach między wojnami. Powód był błahy, ale nigdy nie został 
wyjaśniony. 
Musiałem więc go wymyślić; sądzę, że charaktery dwu oficerów, których 
wymyśliłem, są dosyć 
przekonywające przez samą siłę absurdu. Prawdą jest, że dla mnie historia ta 
jest niczym innym, 
jak tylko poważną i gorliwą próbą stworzenia opowiadania historycznego. 
Słyszałem wiele w 
dzieciństwie o wielkiej epopei napoleońskiej. Naprawdę odnosiłem wrażenie, że 
czułbym się w 
tej epoce jak u siebie, i właśnie Pojedynek jest rezultatem tego uczucia lub — 
jeśli czytelnik woli 
— tego zarozumiałego przypuszczenia. Nie zaznałem niepokojów sumienia z powodu 
tego 
utworu. Oczywiście, opowiadanie mogłoby być lepiej zrobione. Każda praca mogłaby 
być lepiej 
zrobiona. Lecz jest to ten rodzaj refleksji, który należy odważnie odrzucić, 
jeśli nie zamierza się 
każdego swojego pomysłu pozostawić na zawsze w sferze jakiś osobistych wizji i 
nietrwałych 
urojeń. Jakże wiele z tych wizji ulatywało mi z pamięci! Ta jednak pozostała — 
jako świadectwo 
odwagi lub — jeśli wolicie — jako dowód porywczości. Najchętniej wspominam 
opinię pewnych 
francuskich czytelników, którzy zaryzykowali twierdzenie, że na tych około stu 
stronach 
oddałem „cudownie” ducha epoki. Zbytek łaskawości, oczywiście; lecz nawet gdyby 
tak było, 
tulę ją do piersi, bowiem naprawdę jest to właśnie to, co usiłowałem złapać w 
swoją małą siatkę: 
Duch Epoki — w szczęku zbroi, nigdy czysto wojskowy, młodzieńczy, prawie 
dziecinny w 
egzaltacji uczuć, naiwnie heroiczny w swej wierze.
J. C.
1920
Les petites marionettes
Font, font, font,
Trois petits tours,
Et puis s’en vont!
Nursery Rhyme
Małe marionetki
Zmieniają szyk,
Jeszcze trzy kółeczka,
A potem — myk!
Rymy dziecięce
PANNIE M.H.M. CAPES
OPOWIEŚĆ ROMANTYCZNA
Gaspar Ruiz
GASPAR RUIZ
I
Rewolucja wydobywa wiele dziwnych postaci z ukrycia, które w okresach 
niezakłóconego 
porządku społecznego jest zwykłym losem istnień prostych.
Niektóre jednostki stają się sławne dla swych występków i cnót czy też po prostu 
dla swych 
czynów, które chwilowo mogą mieć znaczenie; potem zapomina się o nich. Tylko 
imionom 
nielicznych przywódców dane jest przetrwać koniec zbrojnej walki, aby potem 
przejść do historii 
i znikłszy z żywej pamięci ludzkiej żyć nadal w książkach.
Imię generała Santierry dostąpiło tej zimnej, papierowo–atramentowej 
nieśmiertelności. Był to 
południowy Amerykanin z dobrej rodziny, a dzieła, które ukazały się za jego 
życia, zaliczały go 
do oswobodzicieli tej ziemi spod ciemięskich rządów hiszpańskich.
Długa ta wojna, prowadzona z jednej strony o niepodległość, z drugiej zaś o 
władzę, nabrała z 
biegiem lat i przy zmiennych kolejach losu dzikości i bezwzględności walki na 
śmierć i życie. 
Wszelkie uczucie miłosierdzia i litości zniknęło w powodzi namiętności 
politycznych. I, jak 
zwykle na wojnie, masy, które przy ostatecznym wyniku mają najmniej do zyskania, 
ucierpiały 
najwięcej, zarówno w osobach swych nieznanych przedstawicieli, jak i na ubogim 
siwym 
dobytku.
Generał Santierra rozpoczął służbę jako porucznik armii patriotycznej, 
stworzonej i 
dowodzonej przez sławnego San Martina, późniejszego zdobywcę Limy i 
oswobodziciela Peru. 
Właśnie odbyła się wielka bitwa nad brzegami rzeki Bio–Bio. Pomiędzy wziętymi do 
niewoli 
rozbitkami wojsk rojalistycznych był żołnierz nazwiskiem. Gaspar Ruiz. Jego 
ogromna postać i 
potężna głowa wyróżniały go wśród współjeńców. Osoba tego człowieka nie 
pozostawiała 
żadnych wątpliwości. Przed kilkoma miesiącami zniknął z szeregów armii 
republikańskiej po 
jednej z wielu potyczek, które poprzedziły wielką bitwę. Teraz, schwytany z, 
bronią w ręku 
wśród rojalistów, nie mógł oczekiwać innego losu jak tego tylko, że jako 
dezerter zostanie 
rozstrzelany.
Mimo to Gaspar Ruiz nie był dezerterem; nie posiadał on umysłu dość żywego, by 
ocenić 
dodatnie strony i niebezpieczeństwa zdrady. Dlaczego miałby przejść na stronę 
przeciwną? 
Właściwie wzięto go do niewoli, gdzie musiał cierpieć wiele braków i złe 
obchodzenie. Żadna z 
obydwu stron nie odznaczała się względnością wobec siwych przeciwników. 
Przyszedł więc w 
końcu dzień, kiedy kazano mu razem z innymi schwytanymi powstańcami maszerować w 
pierwszym szeregu oddziałów królewskich. W ręce wciśnięto mu muszkiet. Wziął go 
i 
maszerował. Wcale nie miał ochoty dać się zabić w sposób szczególnie okrutny za 
to, że nie 
wzbraniał się maszerować. Nie wiedział, co to jest bohaterstwo, ale miał zamiar 
rzucić muszkiet 
przy pierwszej sposobności. Tymczasem ładował i strzelał ze strachu, aby za 
pierwszą oznaką 
niezadowolenia którykolwiek z niepłatnych oficerów króla hiszpańskiego nie 
strzelił mu w łeb. 
Te swoje prymitywne myśli próbował wytłumaczyć sierżantowi, komendantowi straży, 
strzegącej jego i około dwudziestu podobnych mu dezerterów, których razem 
skazano na 
rozstrzelanie.
Było to w czworoboku fortu, na tyle baterii, które panowały nad przystanią 
Valparaiso. Oficer, 
który stwierdził jego tożsamość, odszedł nie zwracając uwagi na jego sprzeciwy. 
Los jego był 
przypieczętowany, ręce mocno związane na plecach, a całe ciało obolałe od 
licznych razów kija i 
kolby muszkietu, którymi popędzano ich przez całą bolesną drogę, ad miejsca 
pojmania do 
bramy fortu. Było to zresztą jedynym dowodem stałego zainteresowania, jakim 
więźniów darzyła 
eskorta w czasie czterodniowego pochodu przez słabo nawodnioną część kraju. Przy 
przechodzeniu nielicznych strumieni pozwalano im zaspokajać pragnienie, co 
czynili chłepcąc 
wodę skwapliwie jak psy. Wieczorem, gdy na postoju, skatowani na śmierć, padali 
na kamienisty 
grunt, rzucano pomiędzy nich parę ochłapów mięsa.
Gdy więc wczesnym rankiem stanęli w podwórzu kasztelu po wytężonym marszu 
całonocnym, gardło Gaspara Ruiza było wyschnięte, a usta wypełniał mu język 
wielki i wyschły.
Ale oprócz pragnienia nurtowała Gaspara Ruiza głucha złość, której co prawda nie 
potrafił dać 
właściwego wyrazu, gdyż jego siły umysłowe nie mogły żadną miarą równać się z 
jego siłą 
fizyczną. Inni skazańcy pospuszczali głowy uporczywie patrząc w ziemię. Lecz 
Gaspar Ruiz 
powtarzał nieustannie: „Dlaczego miałbym dezerterować do rojalistów? Dlaczego 
miałbym 
dezerterować? Powiedzcie mi, Estaban!”
Zwrócił się z tym do sierżanta, który przypadkowo pochodził z tej samej okolicy 
co on. Ale 
sierżant wzruszył tylko chudymi ramionami i nie zwracał więcej uwagi na basowy 
szept za 
swymi plecami. I rzeczywiście, trudno zrozumieć, dlaczego Gaspar Ruiz miałby 
dezerterować. 
Takim jak on nazbyt źle się wiodło, by mogli odczuć ujemne strony jakiejkolwiek 
formy rządu. 
Nie było żadnego powodu, dla którego Gaspar Ruiz miałby sobie życzyć, by 
utrzymało się 
panowanie króla hiszpańskiego. Ale równie miało troszczył się o jego upadek. Po 
stronie 
niepodległościowców znalazł się w sposób bardzo zrozumiały a prosty. Pewnego 
poranku zjawiła 
się banda patriotów, otoczyła w oka mgnieniu rancho* jego ojca, zakłuła psy i 
okulawiła tłustą 
krowę, wszystko wśród okrzyków: Viva la Libertad*. Oficer ich po długim a 
orzeźwiającym śnie 
prawił o wolności z zapałam i wymownie. Gdy wieczorem odeszli biorąc najlepsze 
konie Ruiza–
ojca w zamian za swe kulawe szkapy, Gaspar Ruiz poszedł z nimi, zachęcony do 
tego w sposób 
stanowczy przez wymownego oficera.
Niedługo potem zjawił się oddział wojsk rojalistycznych celem uspokojenia 
okręgu, spalił 
rancho, uprowadził resztę koni i bydła, a pozbawiwszy staruszków wszelkiego 
dobra ziemskiego 
zostawił ich siedzących pod krzakami, by mogli rozkoszować się bezcenną radością 
istnienia.
II
Gaspar Ruiz, skazany na śmierć jako dezerter, nie myślał ani o swej wiosce 
rodzinnej, ani o 
rodzicach, dla których był zawsze dobrym synem, gdyż był człowiekiem łagodnego 
charakteru i 
wielkiej siły fizycznej. Praktyczne znaczenie tej ostatniej cechy dla jego ojca 
podnosiło to 
Jeszcze, że syn odznaczał się posłuszeństwem. Gaspar Ruiz był pokojowo 
usposobioną istotą.
Me teraz doprowadzono go do pewnego rodzaju głuchego buntu, gdyż bynajmniej nie 
miał 
ochoty zginąć śmiercią zdrajcy.
Nie był przecież zdrajcą. Raz jeszcze odezwał się do sierżanta:
— Wy wiecie, że nie zdezerterowałem, Estaban. Wiecie, że wraz z trzema innymi 
zostałem 
między drzewami, by powstrzymać nieprzyjaciela, gdy patrol ociekł.
Podporucznik Santierra, wówczas nieomal chłopak jeszcze, nieprzyzwyczajony do 
krwawych 
głupstw wojny, przystanął w pobliżu, jakby przyciągnięty widokiem tych, którzy 
mieli być 
rozstrzelani — „dla przykładu” — jak powiedział commandante. Z uśmiechem 
wyższości 
zwrócił się sierżant do młodego oficera, nie radząc nawet spojrzeć na jeńca:
— Dziesięciu ludzi nie wystarczyło, by go wziąć do niewoli, mi teniente*. Poza 
tym trzej inni 
powrócili do oddziału, gdy się ściemniło. Dlaczegóżby on, nie ranny i z nich 
wszystkich 
nasilniejszy, nie mógł zrobić tego samego?
— Moja siła nic nie znaczy wobec jeźdźca z lassem — żywo zaoponował Gaspar Ruiz. 
— Z 
jakie pół mili ciągnął mnie za swym koniem.
Na to doskonałe wyjaśnienie sierżant tylko uśmiechnął się pogardliwie. Młody 
oficer odszedł 
szybko, aby odnaleźć swego commandante.
W chwilę potem adiutant wyszedł z kasztelu i przechodził tamtędy. Był to 
nieokrzesany 
cherlak, w obszarpanym mundurze, z głosem chrapliwym, a twarzą bezmyślną i 
żółtą. Od niego 
to dowiedział się sierżant, że skazańcy nie będą rozstrzelani przed zachodem 
słońca. Wobec tego 
prosił o wskazówki, co ma z nami robić do tego czasu.
Adiutant rozejrzał się gniewnie po dziedzińcu, potem wskazał na drzwi małej 
wartowni, 
podobnej nieco do celi więziennej, do której powietrze i światło dochodziło 
przez mocno 
zakratowane okno, i rzekł:
— Wsadźcie tam tych łajdaków.
Sierżant ścisnął silniej kij, który nosił z mocy swego urzędu, i wykonał rozkaz 
ochoczo i z 
zapałem. Gaspara Ruiza, który ruszał się powoli, począł okładać po głowie i 
plecach. Gaspar stał 
przez chwilę cicho pod gradem uderzeń, w zamyśleniu przygryzając wargi, jakby 
pochłaniał go 
jakiś skomplikowany proces myślowy, potem powoli (ruszył za innymi. Drzwi 
zamknięto, 
adiutant wziął klucz.
Gdy nadeszło południe, w nisko sklepionej izbie zapełnionej tak, że można się 
było udusić, 
gorąco stało się wprost nie do zniesienia. Więźniowie cisnęli się do okna 
błagając straż o kroplę 
wody; lecz żołnierze pozostawali w swych leniwych pozycjach rozłożywszy się pod 
ścianą, gdzie 
było jeszcze trochę cienia, strażnik zaś usiadłszy tyłem do drzwi palił 
papierosa i od czasu do 
czasu filozoficznie wznosił brwi. Gaspar Ruiz utorował sobie drogę do okna przy 
pomocy 
nieodpartej siły. Jego potężna pierś potrzebowała więcej powietrza niż inne; 
wielka twarz, 
wsparta brodą ma parapecie i przyciśnięta mocno do krat, wyglądała tak, jakby 
dźwigała na sobie 
wszystkie inne twarze cisnące się do powietrza. Jękliwe błaganie zmieniło się 
niebawem w 
rozpaczliwy wrzask, a gromadne wycie tych spragnionych ludzi sprawiło, że młody 
oficer, który 
właśnie przechodził przez podwórze, zmuszony był wprost krzyczeć, aby go 
usłyszano.
— Dlaczego nie dacie więźniom wody?
Sierżant usprawiedliwiał się z miną bolejącej niewinności, że przecież wszyscy 
skazani są ma 
to, by za kilka godzin umrzeć.
Porucznik Santierra tupnął nogą.
— Są skazami na śmierć, ale nie na tortury! — krzyknął. — Dajcie im natychmiast 
wody.
Pod wpływem widocznego gniewu porucznika żołnierze poczęli się krzątać, a 
wartownik 
podniósł muszkiet i stanął na baczność.
Gdy jednak znaleziono kilka dzbanków i napełniono je u studni, okazało się, że 
nie można ich 
padać przez kratę, ponieważ była zbyt gęsta. Wobec nadziei, że będzie można 
zaspokoić 
pragnienie, krzyki ludzi tratowanych w walce o to, by znaleźć się jak najbliżej 
okna, brzmiały 
rozdzierająco. Lecz gdy żołnierze, którzy podnieśli dzbany dla okna, bezradnie 
postawili je znów 
na ziemi, wrzaski z powodu doznanego zawodu stały się jeszcze straszniejsze.
Żołnierze armii niepodległościowej nie byli zaopatrzeni w manierki. Znalazł się 
mały kubek 
cynowy, ale samo zbliżanie go do okna stało się przyczyną takiego wycia bólu i 
wściekłości, 
wydobywającego się z niewyraźnej masy ciał za twarzami przywartymi w naprężeniu 
do krat, że 
porucznik Santierra zawołał:
— Nie, nie! musicie im otworzyć, sierżancie!
Sierżant wzruszył ramionami i wyjaśnił, że nie ma prawa otworzyć drzwi, nawet 
gdyby miał 
klucz. Lecz klucza nie posiada. Adiutant garnizonu zabrał go. Ci ludzie robią 
zresztą zbyt wiele 
niepotrzebnego hałasu, gdyż po zachodzie słońca muszą tak czy owak umrzeć. 
Dlaczego nie 
rozstrzelano ich zaraz rano, tego nie rozumie.
Porucznik Santierra gwałtownie odwrócił się plecami do okna. Na jego gorące 
przedstawienia 
commandante odłożył egzekucję. To ustępstwo zrobiono mu z uwagi na jego rodzinę 
oraz 
wysokie stanowisko jego ojca wśród przywódców partii republikańskiej. Porucznik 
Santierra 
miał nadzieję, że komenderujący generał przybędzie w godzinach przedpołudniowych 
do fortu, a 
w szlachetności swej mniemał, że naiwne jego wstawiennictwo skłoni tego surowego 
człowieka 
do ułaskawienia kilku przynajmniej więźniów.
Po d wpływem zmiany uczuć krok ten wydał mu się teraz karygodnym i próżnym 
mieszaniem 
się w nie swoje sprawy. Nagle uświadomił sobie, że generał nie będzie chciał 
nawet słuchać jego 
prośby. Nie mógł tych ludzi uratować i tylko ściągnął na siebie odpowiedzialność 
za cierpienia, 
przydane teraz do ich okrutnego losu.
— Idź zaraz i przynieś klucz od adiutanta — rzekł.
Sierżant potrząsnął głową z nieśmiałym uśmiechem, podczas gdy jego oczy zwrócone 
były w 
bok na twarz Gaspara Ruiza, który nieporuszony i milczący patrzał przez okno pod 
zwałem 
innych twarzy krzyczących, znędzniałych i wykrzywionych.
— Jaśnie wielmożny pan adiutant de Plaza — wyszeptał sierżant — odbywa właśnie 
sjestę.
A nawet gdyby on, sierżant, uzyskał teraz dostęp do niego, to jedynym 
spodziewanym 
wynikiem widzenia byłby fakt, iż wypędzono by mu kijami duszę z ciała za to, iż 
ważył się 
przeszkodzić jaśnie wielmożnemu panu adiutantowi w czasie odpoczynku. Tu zrobił 
przepraszający ruch, potem stanął wyprostowany jak kij, skromnie spoglądając na 
brązowe palce 
swych nóg.
Porucznik Santierra drżał z oburzenia, ale ociągał się. Piękna, okrągła twarz 
oficera, gładka 
jak u dziewczyny, płonęła wstydem bezradności, która go upokarzała. Bezwąsa 
górna warga 
drgała: zdawało się, że chwila jeszcze, a wybuchnie albo paroksyzmem 
wściekłości, albo łzami 
rozpaczy.
W pięćdziesiąt lat potem generał Santierra, czcigodny świadek czasów rewolucji, 
mógł jeszcze 
dokładnie przypomnieć sobie uczucia młodego porucznika. Odkąd zaprzestał jazdy 
konnej, a 
nawet chodzenie poza granicami własnego ogrodu stało mu się uciążliwe, 
największą 
przyjemnością generała było to, że mógł u siebie przyjmować oficerów 
cudzoziemskich armii, 
którzy przybywali do portu. Anglików, jako dawnych towarzyszy broni, lubił 
więcej od innych. 
Marynarze angielscy wszystkich stopni przyjmowali jego gościnność z 
zaciekawieniem, gdyż 
znał on lorda Cochrana, a na pokładzie patriotycznej floty, stojącej pod 
rozkazami tego 
znakomitego żeglarza, brał udział w odcięciu i operacjach blokadowych pod Callao 
— w jednym 
z najsławniejszych epizodów walk o niepodległość i najzaszczytniejszych kart 
angielskiej 
tradycji bojowej. Ten sędziwy weteran armii wolnościowej był doskonałym znawcą 
języków. A 
sposób, w jaki głaskał swą długą, białą brodę, ilekroć zabrakło mu francuskiego 
lub angielskiego 
słowa, nadawał wspomnieniom jego coś ze swobodnej godności.
III
— Tak, moi przyjaciele — mawiał do swych gości — czegóż chcecie? Byłem młody, 
nie 
miałem doświadczenia, a mój stopień zawdzięczałem jedynie wielkiemu 
patriotyzmowi mego 
ojca, Panie świeć nad jego duszą. Czułem się niesłychanie upokorzony, nie tylko 
nieposłuszeństwem mego podwładnego, który, koniec końców, był odpowiedzialny za 
więźniów, 
ale tym, że będąc nieomal chłopcem bałem się pójść do adiutanta po klucz. Już 
przedtem dał mi 
się we znaki jego język rubaszny i złośliwy. Ponieważ był człowiekiem prostym i 
nie 
posiadającym żadnych zasług prócz zalet swej dzikości, dawał mi odczuć swą 
pogardę i niechęć 
od pierwszego dnia mego pobytu w batalionie, który stał w forcie. A upłynęło 
zaledwie 
czternaście dni! Chętnie byłbym spotkał się z nim z bronią w ręku, ale przed 
drażniącą 
brutalnością jego drwin wzdrygałem się.
Nie przypominam sobie, abym kiedykolwiek przedtem albo potem czuł się równie 
nędznie jak 
wówczas. Drażliwość moja dręczyła mnie tak, że pragnąłem, aby sierżant na 
miejscu skonał, by 
tępi żołnierze, wpatrujący się we armie, trupem padli, a nawet tych biedaków, 
którym za moim 
wstawiennictwem odroczono wykonanie wyroku, pragnąłem widzieć już nieżywych, 
gdyż nie 
mogłem bez wstydu spojrzeć im w oczy. Cuchnący żar niby oddech piekła wychodził 
z ciemnej 
izby, w której zamknięci byli więźniowie. Ci, którzy znajdowali się przy oknie, 
słysząc, co się 
dzieje, szydzili ze mnie w ostatniej rozpaczy; jeden z nich, niewątpliwie 
obłąkany, żądał 
nieustannie, bym kazał żołnierzom strzelać przez okno. Jego chorobliwa wymowność 
rozdzierała 
mi serce, a nogi moje stały się ciężkie jak ołów. W pobliżu nie było żadnego 
wyższego oficera, 
do którego mógłbym się zwrócić. Nie mogłem zdobyć się nawet na tyle energii, by 
odejść.
Zdrętwiały od wyrzutów sumienia, stałem obrócony tyłem do okna. Proszę nie 
wyobrażać 
sobie, że trwało to długo. Ile to trwać mogło? Minutę? Jeśli czas ten mierzyć 
cierpieniem 
duchowym, to chyba sto lat, dłużej, niż wynosi całe moje życie od tego czasu. 
Nie, na pewno nie 
trwało to nawet minuty. Ochrypły ryk zamierał nieszczęśliwcom w wyschniętych 
gardłach; nagle 
rozległ się głos mówiący spokojnym szeptem. Głos ów wzywał mnie, bym się 
odwrócił.
Głos ten, se?ores, wychodził z ust Gaspara Ruiza. Nie mogłem widzieć jego ciała: 
kilku 
współwięźniów wlazło mu na plecy, a on trzymał ich na sobie. Mrużył oczy nie 
patrząc na mnie. 
Wydawało się, że to oraz ruch jego warg było wszystkim, co mógł zrobić 
przywalony takim 
ciężarem. Gdy się odwróciłem, głowa ta, która zdała się nadludzka, gdy pod 
zwałem innych głów 
wsparła się brodą na parapecie, zapytała mnie, czy rzeczywiście chcę ugasić 
pragnienie 
więźniów.
Odparłem żywo: „Tak, tak!”, i podszedłem bliżej okna. Byłem jak dziecko i nie 
wiedziałem, 
co z tego wyniknie. Pragnąłem tylko, alby ktoś dodał mi otuchy w mej bezradności 
i cierpieniu.
— Czy może wasza wielmożność, se?or teniente, uwolnić ręce moje z więzów? — 
zapytał 
mnie Gaspar Ruiz.
Rysy jego nie wyrażały ani Obawy, ani nadziei; ciężkie powieki przysłaniały mu 
oczy, a 
wzrok przechodził tuż obok mnie, w głąb podwórzy.
Odpowiedziałem, jąkając się, jak w złym śnie:
— Czego chcesz? Jak mogę się dostać do więzów na twych rękach?
—Spróbuję, co będę mógł zrobić — odparł; i nagle ta wielka, nieruchomo patrząca 
głowa 
poruszyła się, a wykrzywione twarze, cisnące się w oknie, runęły w dół i 
zniknęły. Jednym 
ruchem strząsnął z siebie cały ciężar — taka była jego siła.
Ale nie tylko strącił ich z siebie, lecz uwolnił się od ich naporu i na chwilę 
znikł mi z oczu. 
Przez jakiś czas w oknie nie było nikogo. On tymczasem rozbijał się wewnątrz, a 
kopiąc i 
potrącając barkami, robił dla siebie wolne miejsce w ten jedyny dostępny mu 
sposób, gdyż ręce 
miał związane na plecach.
W końcu odwrócił się tyłem do okna i przez kratę wyciągnął do mnie swoje ręce, 
wielokrotnie 
okręcone liną. Ręce te, opuchniętej z nabrzmiałymi żyłami, były ogromne i 
nieforemne. 
Widziałem jego pochylone plecy. Były bardzo szerokie. Głos jego podobny był do 
pomruku 
byka.
— Tnij, se?or teniente! Tnij!
Wyciągnąłem szablę, którą nowa, nieskalana klinga nie pełniła dotąd żadnej 
służby, i 
przeciąłem liczne zwoje skórzanego stryka. Czyniłem to nie zdając sobie sprawy, 
dlaczego i po 
co to robię, lecz jakby pod wpływem wiary w tego człowieka.
Sierżant wykonał ruch, jakby chciał krzyczeć, ale zdumienie pozbawiło go głosu, 
stał więc z 
otwartymi ustami, jak gdyby nagle zidiociał.
Włożyłem szablę do pochwy i zwróciłem się do żołnierzy. Miejsce ich zwykłej, 
tępej 
martwoty zajął wyraz przerażonego oczekiwania. Słyszałem głos Gaspara Ruiza, 
który krzyczał 
wewnątrz, ale słów jego zrozumieć nie mogłem. Przypuszczam, iż to, że miał ręce 
wolne, 
podniosło znacznie jego siły; mam na myśli duchowy wpływ., jaki na ludzi 
ciemnych ma 
wyjątkowa siła fizyczna. W rzeczywistości bowiem nie należało go się obawiać 
więcej niż 
przedtem, gdyż odrętwienie ramion i rąk musiało potrwać czas jakiś.
Sierżant odzyskał wreszcie mowę.
— Święci niebiescy! — zawołał — będzie nam potrzeba konnego z lassem, aby go 
znów 
unieszkodliwić, gdy przyjdzie go prowadzić na miejsce stracenia. Nic, tylko 
wprawny enlazador* 
na dobrym koniu może dać mu radę. Pan porucznik był łaskaw zrobić coś bardzo 
niemądrego!
Mc nie mogłem mu na to odpowiedzieć. Sam byłem tym zaskoczony, a teraz czułem 
dziecinną 
ciekawość, co z tego wyniknie. Ale sierżant myślał o trudnościach przy 
obezwładnianiu Gaspara 
Ruiza, gdy przyjdzie czas, by „dać przykład”.
—A może — niespokojnie ciągnął sierżant — będziemy musieli go zastrzelić, jeśli 
się 
wyrwie, gdy otworzy się drzwi?
Chciał rozwodzić się dalej na temat swych obaw o właściwe wykonanie wyroku, ale 
przerwał 
to nagłym okrzykiem, po czym jednemu z żołnierzy wyrwał z rąk muszkiet i stanął 
w 
oczekiwaniu ze wzrokiem utkwionym w okno.
IV
Gaspar Ruiz wylazł na parapet a usiadł tam oparłszy nagi o gruby mur i 
podniósłszy nieco 
kolana. Okno nie było dostatecznie szerokie, by nogi jego mogły się na nim 
pomieścić w całej 
swej długości. W pomieszaniu wydawało mi się, że chce mieć całe okno dla siebie. 
Wyglądał tak, 
jakby chciał zająć wygodną pozycję. Nikt z przebywających wewnątrz nie ważył się 
zbliżyć do 
niego, odkąd mógł bić rękami.
— Por Dios! *— zamruczał sierżant za mną. — Zaraz strzelę mu w łeb i będzie 
wszystkiemu 
koniec. Przecież on jest skazany.
Na to gniewnie spojrzałem na niego.
— Generał nie zatwierdził jeszcze wyroku — rzekłem, chociaż wiedziałem 
doskonale, że są to 
puste słowa. Wyrok nie potrzebował zatwierdzenia. — Nie macie prawa strzelać do 
niego, jak 
długo nie próbuje uciekać — dodałem mocnym głosem.
— Ale, sangre de Dios*! — ryknął sierżant i przyłożył muszkiet do ramienia — on 
chce 
uciekać. Patrzcie!
Lecz ja, jakby Gaspar Ruiz rzucił był czar na mnie, podbiłem muszkiet, a kula 
przeleciała 
gdzieś nad dachami. Sierżant postawił broń na ziemi i wytrzeszczył oczy. Mógł 
żołnierzom 
rozkazać strzelać, ale nie uczynił tego. A gdyby był to uczynił, to zdaje mi 
się, że wówczas by go 
nie usłuchano.
Z nogami wspartymi o grube mury, obejmując żelazną kratę owłosionymi rękami, 
Gaspar 
siedział cicho. Przez jakiś czas nic się nie działo. Ale nagle zaświtało nam, że 
prostuje swe 
pochylone plecy i kurczy ramiona. Wargi jego wykrzywiły się ukazując zęby. A 
potem, 
ujrzeliśmy, jak kuta sztaba żelazna poczęła wyginać się powoli pod naporem tego 
ciśnienia. 
Słońce oświecało całą jego skręconą i nieruchomą postać. Na czoło wystąpiły mu 
krople potu 
niby rosa. Gdy patrzałem, jak sztaba wygina się, zauważyłem, że pod paznokciami 
wystąpiło mu 
nieco krwi. W końcu przystanął. Jakiś czas siedział zupełnie skręcony, potem 
zwiesił głowę i 
leniwie spojrzał na zwróconą do góry powierzchnię swych ogromnych dłoni. Zdawało 
się niemal, 
że zasnął. Nagle zerwał się i usiadł na parapecie w przeciwnym kierunku, a 
wsparłszy stopy 
bosych nóg o inną sztabę środkową, wygiął i tę, lecz w przeciwną stronę niż 
pierwszą.
Tak wielka była jego siła, że tym razem uwolniła mnie od bolesnych moich myśli. 
Ale on 
wyglądał tak, jakby niczego nie dokonał. Pominąwszy zmianę pozycji, by móc użyć 
nóg, co 
wszystkich nas zaskoczyło swą nagłością, we wspomnieniu moim pozostało wrażenie 
nieruchomości. Ale sztaby były wygięte bardzo szeroko. Teraz mógł wyjść, gdyby 
zechciał; lecz 
on opuścił nogi do środka, spojrzał przez ramię i skinął na żołnierzy:
— Podajcie wadę — rzekł. — Dam wszystkim pić.
Usłuchano go. Przez chwilę zdawało mi się, że człowiek i dzbanek znikną 
zmiażdżeni 
impetem rozwścieczenia. Myślałem, że zębami ściągną go na dół. I rzeczywiście, 
nastąpił szturm, 
ale on trzymał dzbanek wysoko na piersi i tylko nogami odpierał atak tych 
nieszczęśliwców. Za 
każdym uderzeniem odbiegali w kąt wyjąc z bólu, a żołnierze patrzyli w okno i 
zanosili się od 
śmiechu.
Wszyscy śmiali się trzymając się za boki, tylko sierżant zrzędził posępnie. 
Obawiał się, że 
więźniowie zbuntują się i wydostaną z aresztu, co dałoby zły przykład. Ale tego 
nie należało się 
obawiać, a ja sam stałem przy oknie z wyciągniętą szablą. Gdy wreszcie siła 
Gaspara Ruiza 
uspokoiła ich dostatecznie, przystępowali jeden po drugim, wyciągali szyję, 
przykładali usta do 
dzbanka, który tan osiłek nachylał im, trzymając go na kolanach z szczególnym 
wyrazem litości, 
przychylności i współczucia. Przyczyną tego wyglądu dobroczyńcy była oczywiście 
jego troska o 
to, by nie rozlewano wody, jak też jego siedząca pozycja na parapecie; bo jeżeli 
który z nich na 
dłużej przywarł ustami do brzegu dzbanka, mimo że Gaspar Ruiz powiedział: 
„miałeś dosyć”, 
wówczas nie było nic z delikatności czy litości w kopnięciu, które odrzucało 
natręta, wyjącego i 
bezsilnego, daleko w głąb więzienia, gdzie powalił jeszcze dwu albo trzech 
innych, zanim sam 
upadł. Cisnęli się do niego bez przerwy, jakby chcieli studnię wypić do dna, 
zanim pójdą na 
śmierć; ale żołnierze tak się bawili systematycznością Gaspara Ruiza, że chętnie 
przynosili wodę 
pod okno.
Gdy adiutant wyszedł po sjeście, było z powodu całej tej sprawy trochę krzyku, 
możecie być 
tego pewni. A co najgorsze, że generał, którego oczekiwaliśmy, w dniu tym nie 
przybył do 
twierdzy.
Goście generała Santierry wyrażali zgodnie swe ubolewanie, że człowiek takiej 
siły cielesnej i 
cierpliwości nie został uratowany.
— Moje wstawiennictwo nie uratowało go — rzekł generał. — Więźniowie zostali 
wyprowadzeni na stracenie na jakie pół gadziny przed zachodem słońca. Wbrew 
obawom 
sierżanta Gaspair Ruiz nie robił żadnych trudności. Nie potrzeba było jeźdźca z 
lassem, alby go 
obezwładnić, jakby był dzikim bykiem z prerii. Przypuszczam, że mając ręce wodne 
maszerował 
razem z innymi, którzy byli związani. Nie widziałem tego. Nie byłem przy tym. 
Skazano mię na 
areszt aa mieszanie się do służby wartowniczej przy więźniach. O zmroku, gdy 
smutny 
siedziałem w swej kwaterze, usłyszałem trzy salwy i pomyślałem sobie, że nigdy 
już nie usłyszę 
o Gasparze Ruizie. Zginął wraz z innymi. Mimo to dane nam było jeszcze słyszeć o 
nim, chociaż 
sierżant przechwalał się, że szablą ciął go w szyję, gdy pod stosem trupów, 
nieżywy czy 
konający, leżał twarzą do ziemi. Zrobił to, jak twierdził, dlatego, aby już na 
pewno uwolnić świat 
od tak niebezpiecznego zdrajcy.
Muszę wyznać wam se?ores, że o tym silnym człowieku myślałem z wdzięcznością i 
pewnego rodzaju podziwem. Siły swojej używał rzetelnie, gdyż w sercu jego nie 
mieszkała 
dzikość, która odpowiadałaby jego sile cielesnej.
V
Gaspar Ruiz, który bez trudu mógł wyginać masywne kraty więzienne, został wraz z 
innymi 
wyprowadzony na masową egzekucję. „Każda kula ma swój cel”, powiada przysłowie. 
Cała 
wartość przysłów polega na ich trafnej i obrazowej wyrazistości. Ich moc 
przekonywająca opiera 
się na zdolności zadziwiania nas. Innymi słowy, zostajemy wyprowadzeni z 
równowagi i 
przekonani za pomocą pewnego rodzaju wstrząsu. Uderza nas forma — nie treść. 
Przysłowia są 
sztuką, tanią sztuką. Ogółem biorąc, nie są one prawdziwe; zdarza się nieraz, że 
są po prostu 
banalne, jak na przykład przysłowie: „Lepszy wróbel w garści, niż słowik na 
dachu”, lub „Na 
bezrybiu i rak ryba”; niektóre z przysłów są po prostu głupie, inne znów 
niemoralne. Jedno z 
nich, które zrodziło się w naiwnym sercu wielkiego ludu rosyjskiego: „Człowiek 
strzela, Pan Bóg 
kule nosi”, ma w sobie coś z pobożnego okrucieństwa i jest smętną odmianą 
powszechnego 
wyobrażenia o miłosiernym Bogu. Bo byłoby to najzupełniej nieodpowiednie zajęcie 
dla obrońcy 
biednych, uciśnionych i bezbronnych, gdyby na przykład skierował kulę w serce 
ojca.
Gaspar Ruiz nie miał dzieci, nie miał żony i nie wiedział, co to miłość. Zapewne 
nie 
rozmawiał nigdy z żadną kobietą oprócz swej matki i starej sługi. Murzynki, 
której pomarszczona 
skóra nabrała koloru popiołu, a chude ciało zgięło się we dwoje ze starości. 
Jeśli która z kul, 
wystrzelonych z muszkietów na piętnaście kroków, przeznaczona była specjalnie 
dla serca 
Gaspara Ruiza, to wszystkie ominęły cel. Tylko jedna urwała mu kawałek ucha, 
inna zaś strzęp 
ciała na ramieniu.
Czerwone i czyste słońce zapadało w ocean i ognistym wzrokiem patrzyło na 
ogromny wał 
Kordylierów, godnego świadka tego wspaniałego przygasania. Byłoby niezrozumiałe, 
gdyby 
patrzyło na podobnych do mrówek ludzi przy ich głupim, małoznacznym zajęciu, 
jakim jest 
zabijanie i mordowanie bliźnich z powodów, które pominąwszy że, ogółem biorąc, 
są dziecinne, 
są jeszcze niedostatecznie rozumiane. W każdym razie świeciło ono w plecy 
strzelającego 
oddziału i w twarze skazańców. Niektórzy padli na kolana, inni stali prosto, a 
nieliczni odwrócili 
głowy od linii podniesionych luf muszkietów. Gaspar Ruiz, najwyższy z nich 
wszystkich, stał 
prosto ze zwieszoną głową. Nisko stojące słońce oślepiło go nieco; on sam 
zaliczał siebie do 
nieżywych.
Upadł po pierwszej salwie. Upadł, gdyż był przekonany, że nie żyje. Ciężko 
zwalił się na 
ziemię. Siła upadku zdziwiła go. „Widocznie nie jestem zabity” — pomyślał, gdy 
usłyszał, jak na 
odgłos komendy pluton egzekucyjny znów ładuje broń. I wówczas po raz pierwszy 
zaświtała w 
nim nadzieja ratunku. Wyciągnąwszy sztywno członki, leżał pod ciężarem dwu ciał, 
które 
zwaliły się na niego padając na krzyż.
Gdy żołnierze dali trzecią salwę do prawie nieruchomego, stosu trupów, słońce 
znikło, a 
niemal w chwilę po ściemnieniu się oceanu noc zapadła na wybrzeża młodej 
republiki. Nad 
mrokiem nizin sterczały tylko ośnieżone szczyty Kordylierów, przez jakiś czas 
jeszcze 
karmazynowe i świecące. Przed powrotnym marszem do fortu żołnierze usiedli i 
poczęli palić.
Sierżant, już z własnego popędu, przechadzał się z obnażoną szablą wzdłuż 
szeregu trupów. 
Był to człowiek ludziki, patrzał więc, czy gdzie nie zadrga kto lub nie poruszy 
się jeszcze, a 
czynił to w tym miłosiernym zamiarze, by, w razie gdyby które z ciał dawało 
choćby najsłabsze 
oznaki życia, przebić je ostrzem swego oręża. Ale żadne z nich nie dało mu 
sposobności do 
wprowadzenia w czyn tych litosnych intencji. Żaden muskuł nie drgnął, nawet 
potężne ramiona 
Gaspara Ruiza, który, zalany krwią swych sąsiadów, udawał zabitego i starał się 
wyglądać 
bardziej nieżywe niż wszyscy inni.
Leżał twarzą do ziemi. Sierżant poznał go po jego kształtach, a że sam był 
człowiekiem 
małego wzrostu, patrzał z zazdrością i pogardą na tę wielką siłę, która tu 
leżała. Właśnie tego 
żołnierza nie znosił. Kierując się niejasną niechęcią wymierzył Gasparowi 
Ruizowi potężne 
cięcie w kark, może także i w tym mglisto uświadamianym sobie celu, by upewnić 
się o śmierci 
tego silnego człowieka, jak gdyby jego potężne ciało miało moc oprzeć się kulom. 
Gdyż sierżant 
nie wątpił, że Gaspar Ruiz został wielokrotnie podziurawiony kulami. Potem 
poszedł dalej, a po 
chwili odmaszerował wraz ze swymi ludźmi pozostawiając ciała krukom i sępom.
Gaspar Ruiz powstrzymał się od krzyku, chociaż zdawało mu się, że naraz odrąbano 
mu 
głowę; gdy się ściemniło, zrzucił z siebie trupy, które uciskały go swym 
ciężarem, i na 
czworakach wypełznął na równinę. Gdy jak ranny zwierz napił się w płytkim potoku 
do syta, 
wstał i chwiejąc się począł iść, z pustką w głowie i bez celu, jakby zabłąkany 
wśród gwiazd 
jasnej nocy. Wtem zdało mu się, że jakby z ziemi wyrósł przed mim mały domek. 
Potykając się 
wszedł do przedsionka i począł pięściami bić w drzwi. Z wnętrza nie wydostawał 
się ani jeden 
promyk. Gaspar Ruiz mógł był przypuszczać, że mieszkańcy uciekli, jak tylu 
innych z sąsiednich 
domów, gdyby nie głośne obelgi będące odpowiedzią na jego stukanie. W stanie 
gorączkowego 
osłabienia, w jakim się znajdował, ów gniewny krzyk wydawał mu się złudzeniem, 
jakby 
dalszym ciągiem piekielnego snu o niespodziewanym skazaniu na śmierć, o 
pragnieniu, jakie 
cierpiał, o salwach, które dano doń z odległości piętnastu (kroków, o swej 
głowie, nieomal 
odrąbanej.
— Otwórzcie drzwi! — krzyknął. — Otwórzcie, w imię Boże!
Rozsierdzony głos odskrzeczał mu z środka:
— Wejdź, wejdź. Dom ten do was należy. Cały kraj do was należy. Wejdź i zabierz 
go sobie.
— Na miłość boską — wyszeptał Gaspar Ruiz.
— Czy cały kraj nie należy do was, patriotów? — skrzeczał dalej głos po drugiej 
stronie 
drzwi. — Nie jesteś patriotą?
Gaspar Ruiz nie wiedział tego.
— Jestem ranny — rzekł bezwolnie.
Wewnątrz wszystko ucichło. Gaspar Ruiz stracił nadzieję, by go wpuszczono, i 
położył się w 
przedsionku tuż pod progiem. Było mu najzupełniej obojętne, co się z nim teraz 
stanie. Cała jego 
świadomość zdawała się koncentrować w karku, gdzie odczuwał straszliwy ból. Jego 
obojętność 
na to, jaki los go spotka, była szczera.
Dniało już, gdy ocknął się z gorączkowego półsnu; drzwi, do których pukał w 
nocy, były 
szeroko otwarte, a jakaś dziewczyna z rozłożonymi rękami stała w nich opierając 
się o odrzwia. 
Gaspar Ruiz leżał na wznak i patrzał na nią. Twarz jej była blada, ale oczy 
głębokie i ciemne; 
włosy jej opadały czerniąc się jak heban przy białych policzkach, a usta były 
pełne i czerwone. 
Za nią widać było inną głowę z długimi, siwymi włosami i chudą, starą twarzą 
oraz parę rąk, 
bojaźliwie przytulonych do podbródka.
VI
— Znałem tych ludzi z widzenia — opowiadał generał Santierra swoim gościom przy 
stole. 
— Mam na myśli ludzi, u których Gaspar Ruiz znalazł schronienie. Ojciec był 
starym 
Hiszpanem, człowiekiem zasobnym, lecz zrujnowanym przez rewolucję. Jego 
posiadłości, dom 
w mieście, pieniądze i wszystko, co posiadał, skonfiskowano proklamacją, gdyż 
był 
nieprzejednanym wrogiem naszej niepodległości. Ongiś piastował wielce wpływowe 
stanowisko 
w radzie wicekróla, teraz nie miał znaczenia większego niż jego właśni 
niewolnicy murzyńscy, 
których nasza sławna rewolucja uczyniła wolnymi. Nie miał nawet środków, by 
uciec z kraju, jak 
to czynili inni Hiszpanie. Zapewne w czasie swej włóczęgi, pozbawiony mienia i 
ogniska 
domowego, obarczony jedynie życiem, które pozostawiła mu łaskawość Rządu 
Prowizorycznego, wszedł pod ten zmurszały dach, pokryty starą dachówką. Było to 
miejsce 
ustronne. Zdawało się, że nawet psa tu nie było. Dach był dziurawy, jakby 
przebiła go jedna albo 
dwie kule armatnie, a drewniane okiennice były grube i przez cały czas szczelnie 
zamknięte.
Droga moja wiodła nieraz ścieżką obok tego nędznego rancho. Co wieczór jeździłem 
z fortu 
do miasta, by wzdychać pod oknami pewnej damy, w której się wtenczas kochałem. 
Gdy się jest 
młodym, rozumiecie… Była ona dobrą patriotką, możecie mi dać wiarę. Caballeros, 
wierzcie mi 
lub nie, w tych czasach namiętności polityczne tak górowały nad wszystkim, że 
nie mogę 
wyobrazić sobie, bym mógł poddać się czarom kobiety o rojalistycznych 
przekonaniach!
Szept wesołego niedowierzania, obiegający stół, przerwał generałowi, który 
tymczasem 
gładził poważnie swą siwą brodę.
— Se?ores — zapewniał — rojalista był potworem dla naszych przeczulonych uczuć. 
Powiadam wam to, byście mnie nie podejrzewali o choćby najmniejszą słabość dla 
córki starego 
rojalisty. Poza tym uczucia moje, jak wiecie, zwracały się w innym kierunku. 
Lecz nie mogłem 
jej nie zauważyć w tych rzadkich wypadkach, gdy drzwi frontowe były otwarte, a 
ona stała w 
przedsionku.
Musicie wiedzieć, że ów stary rojalista był człowiekiem zupełnie obłąkanym. 
Niepowodzenie 
polityczne, całkowity upadek i ruina zmąciły mu umysł. Aby pokazać pogardę dla 
wszystkiego, 
co my, patrioci, moglibyśmy zrobić, udawał śmiech, gdy go uwięziono, gdy 
skonfiskowano jego 
dobra, gdy spalono jego domy, gdy wreszcie on i jago kobiety skazani zostali na 
nędzę. Zwyczaj 
śmiania się tak się w nim zakorzenił, że poczynał śmiać się i krzyczeć, ilekroć 
ujrzał kogoś 
nieznajomego. Tak wyglądało jego obłąkanie.
Ja nie dbałem, oczywiście, o wrzaski wariata kierując się uczuciem przewagi, 
jakie dało nam, 
Amerykanom, powodzenie naszej sprawy. Myślę, że pogardzałem nim rzeczywiście, 
gdyż był to 
stary Kastylijczyk, urodzony w Hiszpanii, i rojalista. Nie były to z pewnością 
powody, dla 
których wolno mi było człowieka tego lekceważyć. Ale urodzeni Hiszpanie przez 
całe wieki 
okazywali wzgardę nam, Amerykanom, ludziom równie dobrego pochodzenia jak oni 
sami, i to 
jedynie dlatego, że byliśmy czymś, co oni nazywali kolonistami. Byliśmy 
upokorzeni, i naszą 
niższość pod dym względem społecznym dawano nam odczuć. Teraz na nas przyszła 
kolej. 
Słuszne więc było, że my, patrioci, okazywaliśmy obecnie te same uczucia; 
dlatego też ja, jako 
młody patriota, syn patrioty, pogardzałem starym Hiszpanem, a pogardzając nim 
lekceważyłem 
oczywiście jego wrzaski, chociaż nie były mi one do smaku. Inni nie byliby 
zapewne tak 
względni.
Zaczynał zazwyczaj głośnym krzykiem: „Widzę patriotę! Jeszcze jeden!”, gdy byłem 
jeszcze 
daleko od domu. Ton jego bezsensownych łajań, przeplatanych wybuchami śmiechu, 
był czasami 
przejmująco ostry, czasem zaś głęboki. Wszystko to razem było zupełnie 
wariackie; lecz ja 
uważałem za uwłaczające mej godności, by zatrzymać konia choć na chwilę lub 
przynajmniej 
spojrzeć na dom, jak gdyby obelżywe wrzaski tego człowieka, rzucane z 
przedsionka, obchodziły 
mnie mniej od warczenia jakiegoś kundla. Przejeżdżałem mimo zachowując zawsze 
wyraz 
dumnej obojętności na twarzy.
Niewątpliwie było to bardzo dostojnie, ale lepiej byłbym uczynił, gdybym miał 
oczy otwarte. 
Żołnierz w czasie wojny nigdy nie powinien mniemać, że jest kiedykolwiek poza 
służbą, 
szczególnie gdy chodzi o rewolucję, kiedy nieprzyjaciel nie stoi przed drzwiami, 
ale żyje niejako 
w twoim własnym domu. W takich czasach żarliwa namiętność przekonań przechodzi w 
nienawiść i rozluźnia więzy honoru i humanitarności u wielu mężczyzn, a 
delikatności i 
lękliwości u niejednej kobiety. Te zaś, gdy raz odrzucą wstydliwość i skromność 
właściwe ich 
płci, stają się, dzięki żywości swej inteligencji i gwałtowności swej 
bezlitosnej żądzy odwetu, 
niebezpieczniejsze od całego wojska zbrojnych olbrzymów.
Głos generała zabrzmiał donośniej, a wielka jego ręka dwukrotnie przesunęła się 
po siwej 
brodzie z wyrazem dostojnego spokoju.
— Si, se?ores! Kobiety umieją wznieść się na takie wyżyny poświęcenia, jakie 
niedostępne są 
nam, mężczyznom, albo spaść na samo dno poniżenia, niepojęte dla naszych męskich 
przesądów. 
Mówię o wyjątkowych kobietach, rozumiecie.
Wówczas jeden z gości zauważył, że nie spotkał kobiety, która by nie była zdolna 
do 
niesłychanego rozwoju wówczas, gdy uczucia jej zostały z pewnych powodów 
wciągnięte w grę. 
„Ta wyższość w bezwzględności, czym górują nad nami — zakończył — czyni je 
bardziej 
interesującą częścią ludzkości.”
Generał, który do dygresji tej odniósł się poważnie, uprzejmie skinął głową.
— Si, si. Z pewnych powodów, być może… Są one w stanie sprowadzić całą masę 
nieszczęść 
w sposób najzupełniej nieoczekiwany. Bo któż mógłby był przypuścić, że ta 
dziewczyna, córka 
zrujnowanego rojalisty, który życie swe zawdzięczał tylko pogardzie 
nieprzyjaciół, będzie mogła 
szerzyć śmierć i spustoszenie w dwu kwitnących, prowincjach, a jeszcze w 
godzinie Zwycięstwa 
da przywódcom rewolucji tyle przyczyn do poważnych obaw!
Tu przerwał, aby dziwność tego faktu przeniknęła nas do głębi.
— Śmierć i spustoszenie? — szepnął ktoś zdziwiony. — To dziwne!
Stary generał rzucił okiem w tym kierunku, skąd doszedł go szept, po czym 
ciągnął dalej:
— Tak. Tak jest: Wojnę — nieszczęście. Ale sposoby, do jakich uciekła się, by 
móc sprawić 
tę rzeź u południowych naszych granic, wydają się mnie, który ją znałem i 
rozmawiałem z nią, 
jeszcze bardziej dziwne. Zdarzenie to wywarło na mój umysł szczególnie głębokie 
wrażenie, 
którego całe późniejsze życie, przeszło pięćdziesiąt lat, zatrzeć nie mogło.
Obejrzał się dokoła, jakby chciał się upewnić, że słuchamy go z uwagą, i 
zniżonym głosem 
mówił dalej:
— Jestem, jak wiadomo, republikaninem, synem oswobodziciela — oświadczył. — Moja 
nieporównana matka, Panie świeć nad jej duszą, była Francuzką i córką zapalonego 
republikanina. Będąc jeszcze chłopcem biłem się za wolność, zawsze wierzyłem w 
równość 
łudzi, a że wszyscy są braćmi, to zdaniem moim, jest jeszcze pewniejsze. Lecz 
przyjrzyjcie się 
ich okrutnej nienawiści, do jakiej zdolni są w swych zwadach. A cóż na świecie 
jest bardziej 
okrutnego nad zwadę braterską?
Brak wszelkiego cynizmu wykluczał skłonność do traktowania z uśmiechem tego 
poglądu na 
świat. Przeciwnie, brzmiał w tym ton melancholii, naturalnej u człowieka w 
gruncie rzeczy 
łagodnego, który z obowiązku, z przekonania i z konieczności brał udział w 
aktach, bezlitosnego 
gwałtu.
Generał widział niemało z morderczej zwady braterskiej.
— Oczywiście. Braterstwo ich nie ulegało wątpliwości — obstawał. — Wszyscy 
ludzie są 
braćmi i jako tacy zbyt wiele wiedzą jeden o drugim. Ale — tu czarne oczy w 
sędziwej, 
patriarchalnej, białej jak srebro głowie starca poczęły mrugać wesoło — jeśli my 
wszyscy 
jesteśmy braćmi, to nie wszystkie kobiety są naszymi siostrami.
Jeden z młodszych gości wyraził szeptem swoje zadowolenie z tego powodu. Ale 
generał 
ciągnął dalej ostrożnie i poważnie.
— Są one tak różne! Bajka o królu, który wybrał młodą żebraczkę, by z nią 
dzielić tron, jest 
może bardzo piękna, o ile wyraża zapatrywanie mężczyzn na nas samych i na 
miłość. Ale to, że 
młoda dziewczyna, znana ze swej piękności i niedawno jeszcze podziwiana przez 
wszystkich na 
balach w pałacu wicekróla, oddaje rękę jakiemuś guasso*, zwykłemu chłopu, to nie 
da się 
połączyć z naszymi wyobrażeniami o kobietach i ich miłości. Jest to szaleństwo; 
a jednak tak się 
stało. Lecz przyznać trzeba, że w tym wypadku było to szaleństwo nienawiści — 
nie miłości!
Wypowiedziawszy to usprawiedliwienie w duchu rycerskiej sprawiedliwości, generał 
zamilkł 
na chwilę.
— Prawie co dzień przejeżdżałem mimo tego domu — rozpoczął na nowo — gdy się to 
działo 
wewnątrz niego. Ale jak się to stało, tego nie pojmie rozum żadnego mężczyzny. 
Jej rozpacz 
musiała być bezgraniczna, a Gaspar Ruiz był pojętnym uczniem, tak jak przedtem 
był 
posłusznym żołnierzem. Jego siła fizyczna podobna była do ogromnego kamienia 
leżącego na 
ziemi i czekającego na rękę, która go podniesie i rzuci tu albo tam.
Rzecz jasna, że dzieje swe opowiedział ludziom, którzy w potrzebie dali mu 
schronienie. A 
pomocy potrzebował nieodzownie. Rana nie była niebezpieczna, ale za to życie 
jego było w 
niebezpieczeństwie. Ponieważ starego rojalistę opanowało w zupełności jego 
roześmiane 
obłąkanie, obie kobiety urządziły dla rannego kryjówkę w jednej z szop stojących 
w sadzie za 
domem. Szopa ta, dostateczna ilość świeżej wody, gdy miał gorączkę, i parę słów 
współczucia, to 
wszystko, co mu dać mogły. Przypuszczam, że miał udział i w żywności, jaką 
posiadali. Ale było 
tego bardzo niewiele; garść prażonego ziarna, może jaka potrawa z fasoli albo 
kawałek chleba i 
parę fig. W taką nędzę wpadli ci dumni i ongiś bogaci ludzie.
VII
Przypuszczania generała Santierry były słuszne. Tak dosłownie wyglądała pomoc, 
jaką Gaspar 
Ruiz, chłop z Chłopa, otrzymał od rojalistycznej rodziny, której córka otwarła 
drzwi mizernego 
ich schronienia, by przyjąć tę ostateczną niedolę. Posępna stanowczość dała jej 
moc nad 
szaleństwem ojca i drżącym zmieszaniem matki.
Z progu zapytała nieznajomego:
— Kto cię zranił?
— Żołnierze, se?ora — odpowiedział Gaspar Ruiz słabym głosem.
— Patrioci?
— Si.
— Dlaczego?
— Dezerter — wyrzęził i oparł się o mur, gdy jej czarne oczy patrzyły nań 
badawczo. — 
Zostawili mnie jako nieżywego, tam na górze.
Zaprowadziła go przez dom do małej szopy z gliny i sitowia, ukrytej w wysokiej 
trawie 
zarośniętego sadu. Tu upadł w rogu na wiązkę słomy kukurydzianej i odetchnął 
głęboko.
— Nikt tu nie będzie ciebie szukać — rzekła spoglądając na niego. — Do nas nikt 
się nie 
zbliża. Nas także ludzie zostawili tutaj jako umarłych.
Przewracał się niespokojnie na suchej słomie, a z powodu bólu w karku jęczał 
nieprzytomnie.
— Jeszcze pokażę kiedyś Estabanowi, że żyję — mruczał.
Pomoc przyjmował w milczeniu, i tak przeszło wiele dni cierpienia. Ilekroć ona 
zjawiała się w 
szopie, przynosiło mu to ulgę i łączyło się z gorączkowymi snami o aniołach, 
odwiedzających 
jego kryjówkę; bo Gasparowi Ruizowi znane były tajniki jego religii, a od 
księdza w swej wsi 
nauczył się nawet trochę pisać i czytać. Oczekiwał jej z niecierpliwością i z 
przejmującym 
smutkiem patrzał jak wychodzi z czarnej szopy i ginie w oślepiającym blasku 
słonecznym. Gdy 
leżał powalony niemocą, przekonał się, że zamknąwszy oczy może z niebywałą 
dokładnością 
uzmysłowić sobie jej twarz. To nowoodkryte uzdolnienie osładzało mu długie 
godziny 
samotności w czasie rekonwalescencji. Później, gdy począł odzyskiwać siłę, wlókł 
się o zmroku 
z szopy do domu i siadał na progu drzwi do ogrodu.
W jednym z pokojów przechadzał się nieustannie obłąkany ojciec, mówił do siebie 
i wybuchał 
krótkim i nagłym śmiechem. W przejściu siadywała na fotelu matka, wzdychając i 
jęcząc. Córka, 
w prostym i zniszczonym ubraniu, z Wadą, wychudłą twarzą, którą do połowy 
zakrywała gruba 
manta, stała wsparta o odrzwia. Gaspar Ruiz kładł łokcie na kolanach, rękami 
podpierał głowę i 
cicho rozmawiał z obydwoma kobietami.
Wspólna nędza opuszczenia sprawiła, że podkreślanie różnic społecznych 
wyglądałoby tu na 
gorzką ironię. Gaspar Ruiz rozumiał to w swej prostocie. Wskutek tego, że był u 
rojalistów w 
niewoli, mógł im udzielić wiadomości o osobach, które znał. Opisywał ich wygląd, 
a gdy 
opowiadał dzieje bitwy, w której został powtórnie pojmany, obydwie kobiety 
biadały nad 
upadkiem ich sprawy i ruiną ich tajemnych nadziei.
On nie skłaniał się ku żadnej z partii, czuł jednak szczególne przywiązanie do 
młodej 
dziewczyny. Pragnąc okazać się godnym jej łaskawości, przechwalał się nieco swą 
siłą fizyczną. 
Nie mógł się chełpić czym innym. Ponieważ z powodu tej właściwości towarzysze 
traktowali go 
z wielkim uszanowaniem, powiedział, że był czymś w rodzaju sierżanta, tak w 
obozie, jak i w 
polu.
— Mogłem zawsze zebrać tylu, ilu tylko chciałem, aby poszli za mną, se?orita. 
Mnie powinni 
byli właściwie zrobić oficerem, bo umiem czytać i pisać.
Stara milcząca dama wydawała od czasu do czasu jękliwe westchnienia; obłąkany 
ojciec 
szeptał coś do siebie krążąc po przestronnej izbie; a Gaspar Ruiz podnosił 
chwilami oczy i patrzał 
na córkę tych ludzi.
Patrzał aa nią z ciekawością, ponieważ żyła, ale także z tym uczuciem poufałości 
i trwogi, z 
jakim patrzał w kościele na (bezduszne i potężne posągi świętych, których pomocy 
wzywał w 
niebezpieczeństwach i potrzebach. A jego potrzeba była wielka. Nie mógł wiecznie 
kryć się w 
sadzie. Również wiedział dobrze, że nie ujdzie w jakimkolwiek kierunku nawet pół 
dnia, by nie 
natknąć się na jeden z przeciągających po kraju patroli kawaleryjskich i nie 
dostać się do tego lub 
owego obozu, gdzie zbierała się armia patriotyczna, przeznaczona do oswobodzenia 
Peru. Tam w 
końcu poznano by w nim Gaspara Ruiza — dezertera do rojalistów — i tym razem 
niewątpliwie 
rozstrzelano by go już skutecznie. Nigdzie, na całym świecie, nie było miejsca 
dla niewinnego 
Gaspara Ruiza. Gdy myślał o tym, prostą jego duszę napełniała posępność i żądza 
zemsty czarna 
jak noc.
Siłą zrobiono go żołnierzem. Nie miał ochoty nim być. Ale był żołnierzem dobrym, 
jak był 
dobrym synem, gdyż odznaczał się posłuszeństwem i siłą. Teraz jednak dla obu 
tych cnót nie 
miał zastosowania. Zabrano go rodzicom, a żołnierzem nie mógł już być, 
przynajmniej dobrym 
żołnierzem. Nikt nie chciał słuchać jego wyjaśnień. Co za niesprawiedliwość? Co 
za 
niesprawiedliwość!
I ponurym szeptem opowiadał po raz dwudziesty dzieje swego pierwszego i drugiego 
pojmania. Potem podnosił oczy i mówił do milczącej dziewczyny na progu:
— Si, se?orita — przemawiał z głębokim westchnieniem — niesprawiedliwość 
sprawiła, że 
biedny oddech mej piersi jest zupełnie niepotrzebny, mnie i wszystkim innym. I 
wszystko mi 
jedno, kto mi go odbierze.
Pewnego wieczora, gdy zwierzał się z trosk swej zbolałej duszy, ona raczyła mu 
powiedzieć, 
że gdyby była mężczyzną, nie uważałaby żadnego istnienia ludzkiego, które ma 
możność 
zemścić się, za bezwartościowe.
Zdawało się, że mówi do siebie. Głos jej był cichy. On pił te delikatne, nieomal 
uśpione 
dźwięki z uczuciem niesłychanego zachwytu, jakby rozgrzewały jego pierś niby 
haust 
szlachetnego wina.
— Prawda, se?orita — rzekł i powoli zwrócił ku niej twarz. — Jest jeszcze 
Estaban; muszę 
pokazać mu, że mimo wszystko nie umarłem jeszcze.
Bełkotanie obłąkanego ojca dawno już umilkło, a wzdychająca matka odeszła do 
jednego z 
pustych pokojów. Wszystko, wewnątrz i zewnątrz, było równie ciche w jasnym jak w 
dzień 
świetle księżyca, które zalewało zapuszczony sad, pełen atramentowych cieni. 
Gaspar Ruiz 
zobaczył, że do?a Erminia patrzy na niego czarnymi oczyma.
— Ach, sierżant — szepnęła pogardliwie.
— Dlaczego? Przecież zranił mnie szablą — zaprotestował, zmieszany pogardą, 
która, 
zdawało się, sinym blaskiem zajaśniała na jej bladej twarzy.
Ona uderzyła go wzrokiem. Moc jej woli, aby ją zrozumiano, była tak wielka, że 
obudziła w 
nim zdolność pojęcia rzeczy niewypowiedzianych.
— Czegóż innego oczekujecie ode mnie? — zawołał jakby w nagłej rozpaczy. — Czy 
mam 
moc, by uczynić coś więcej? Czy jestem generałem, za którym stoi armia? Ja, 
biedny grzesznik, 
którym ostatecznie pogardzacie i wy nawet.
VIII
— Se?ores — opowiadał generał swym gościom — chociaż myśli moje były wówczas 
zajęte 
miłością i dlatego pełne były radości, jednak na widok tego domu zawsze czułem 
się nieswojo, 
szczególnie, gdy świecił księżyc, a zamknięte okiennice i osamotnienie 
opuszczenia nadawały 
wszystkiemu wygląd ponury. Mimo to zawsze jeździłem tym wąwozem, gdyż droga była 
tędy 
krótsza. Obłąkany rojalista wykrzykiwał i śmiał się do mnie ku zupełnemu swemu 
zadowoleniu; 
ale po pewnym czasie, jakby znużony moją obojętnością, przestał pokazywać się w 
przedsionku. 
Jak mu wytłumaczono, by dał pokój, nie wiem. W każdym razie, gdy w domu był 
Gaspar Ruiz, 
nietrudno było powstrzymać go od tego siłą. Był to jeden z punktów ich polityki 
nakazującej 
unikać wszystkiego, co mogłoby mnie drażnić. Przynajmniej tak to sobie 
wyobrażam.
Chociaż byłem pod czarem najświetniejszych oczu w całym Chile, mimo to p o 
tygodniu lufo 
w tym mniej więcej czasie zauważyłem nieobecność starego. Minęło jeszcze kilka 
dni. Zacząłem 
przypuszczać, że stary rojalista przeniósł się gdzie indziej. Lecz pewnego 
wieczora, gdy 
śpieszyłem do miasta, znów zauważyłem kogoś w przedsionku. Nie był to obłąkany, 
lecz 
dziewczyna. Stała wsparta o jeden z drewnianych słupów, wysoka i blada, z oczyma 
zapadniętymi głęboko z powodu niedostatku i przejść. Ostro spojrzałem na nią, na 
co 
odpowiedziała spojrzeniem dziwnie badawczym. Potem, gdy przejechałem obok domu i 
odwróciłem głowę, zdobyła się widocznie na odwagę i niedwuznacznie skinęła na 
mnie.
Usłuchałem wezwania, se?ores, nie myśląc o tym nawet, takie było moje zdumienie. 
Zwiększyło się ono jeszcze, gdy usłyszałem, co mi miała do powiedzenia. Zaczęła, 
dziękując mi 
za moją względność, jaką okazałem dla choroby jej ojca, tak że wstydziłem się 
sam siebie. 
Chciałem okazać pogardę, nie względność. Każde słowo musiało palić jej usta, 
lecz ani na chwilę 
nie straciła szlachetnej i melancholijnej dostojności, która wbrew mej woli 
napełniała mnie 
uszanowaniem. Se?ores, nie jesteśmy dla kobiet współzawodnikami. Ale ledwie 
uszom 
wierzyłem, gdy zaczęła swą opowieść.
„Opatrzność — skończyła — uratowała, jak się zdaje, życie tego pokrzywdzonego 
żołnierza, 
który teraz powierza się memu honorowi caballera i memu współczuciu dla jego 
cierpienia.”
— Pokrzywdzony — zauważyłem chłodno — i ja tak myślę; a pani przygarnęła wroga 
swej 
sprawy.
— To był biedny chrześcijanin, wołający u naszych drzwi o pomoc w imię Boże, 
se?or — 
odpowiedziała prosto.
Zacząłem ją podziwiać.
— Gdzież jest on teraz? — zapytałem sztywno.
Lecz na to pytanie nie chciała mi odpowiedzieć. Z niebywałą znajomością rzeczy i 
prawie 
nienawistną delikatnością potrafiła przypomnieć mi, że nie udało mi się uratować 
życia więźniów 
z wartowni, przy czym jednak nie dotknęła mej próżności. Wiedziała, oczywiście, 
o wszystkim. 
„Gaspar Ruiz — rzekła — prosi mnie, bym mu wyjednał glejt do sarniego generała 
San Martina. 
Chce on naczelnemu wodzowi złożyć ważne zeznania.”
Por Dios, se?ores, to wszystko dała mi połknąć, podając się tylko za 
wyrazicielkę tego 
biedaka. „Jako ofiara niesprawiedliwości —rzekła — spodziewa się on znaleźć u 
mnie tyle 
wspaniałomyślności, co u rojalistycznej rodziny, która dała mu schronienie.” Ha! 
To było 
zręcznie i górnie powiedziane do takiego gołowąsa jak ja. Wydała mi się 
wielkoduszna. Niestety! 
była tylko nieprzejednana.
W końcu odjechałem, niesłychanie do sprawy zapalony, nie zażądawszy nawet 
widzenia się z 
Gasparem, który — byłem tego pewien — ukrywał się w domu.
Gdy zacząłem myśleć o tym spokojnie, dostrzegłem pewne trudności, i nie miałem 
dość 
zaufania do siebie, że zdołam im sprostać. Nie było łatwe przyjść do naczelnego 
wodza z taką 
sprawą. Obawiałem się, że się to nie uda. Doszedłem wreszcie do przekonania, że 
lepiej będzie 
przedstawić całą sprawę generałowi dywizji nazwiskiem Robles, przyjacielowi mej 
rodziny, 
który niedawno temu mianował był mnie swym adiutantem.
Ten bez ceremonii wziął mi natychmiast całą sprawę z rąk.
— W domu, oczywiście, że jest w domu — rzekł lekceważąco. — Powinieneś pan był 
wyciągnąć szablę, wejść do środka i zażądać poddania się, zamiast gruchać w 
przedsionku z 
rojalistką. Tych ludzi dawno już powinno się było przepędzać. Kto wie, ilu 
szpiegów ukrywali w 
samym środku naszego obozu. Glejt do naczelnego wodza! Taki hultaj! Ha—ha! A my 
go dziś w 
nocy złapiemy i potem pokaże się bez glejtu, co ma tak ważnego do powiedzenia. 
Ha—ha—ha!
Generał Robles, pokój jego duszy, był to człowiek niski, groby, o okrągłych, 
spokojnych 
oczach, gwałtowny i jowialny. Widząc, że się stropiłam, dodał:
— Chodź, chodź, chico*. Ręczę ci za jego życie, jeśli nie będzie stawiać oporu. 
A to nie jest 
prawdopodobne. Nie będziemy przecież gubić dobrego żołnierza, jeśli da się tego 
uniknąć. 
Powiem ci coś! Ciekaw jestem tego twojego silnego człowieka. Aż generała 
potrzeba temu 
picaro* — dobrze, będzie mówił z generałem. Ha–ha! Sam będę przy tej obławie! A 
ty, 
oczywiście, pójdziesz ze mną.
Wykonano to jeszcze tej samej nocy. Wczesnym wieczorem cicho otoczono dom i sad. 
Nieco 
później generał i ja opuściliśmy bal, na którym byliśmy w mieście, i 
pojechaliśmy lekkim 
galopem. W niewielkiej odległości od domu zsiedliśmy z koni, którymi zajął się 
konny ordynans. 
Cichy gwizd ostrzegł ludzi rozstawionych dookoła wąwozu, po, czym ostrożnie 
poszliśmy w 
kierunku przedsionka. Dom, zamknięty na siedem spustów, wyglądał pusto w świetle 
księżyca.
Generał zapukał do drzwi. Po chwili głos kobiecy zapytał: „Kto tam?” Mój szef 
mocno mnie 
szturchnął. Oddychałem ciężko.
— To ja, porucznik Santierra — wyjąkałem, jakby mię coś dusiło. — Proszę 
otworzyć!
Drzwi otwarły się powoli. Dziewczyna trzymała w ręku świecę, a zobaczywszy za 
mną kogoś 
drugiego poczęła powoli cofać się przed nami osłaniając światło ręką. Jej 
nieporuszona blada 
twarz wyglądała upiornie. Szedłem za generałem Roblesem. Jej oczy wpiły się we 
mnie, a ja 
zrobiłem za plecami mego szefa gest bezradności, próbując równocześnie nadać 
twarzy 
uspokajający wyraz. Nikt z nas trojga nie wydał nawet głosu.
Znaleźliśmy się w pokoju o pustych ścianach i niezasłanej niczym podłodze. Stał 
tu prosty stół 
i parę stołków, nic ponadto. Gdyśmy się zjawili, stara kobieta z rozpuszczonymi, 
siwymi 
włosami poczęła załamywać ręce. Donośny śmiech rozlegał się dziwnie niesamowicie 
po pustym 
domu. W tej chwili stara spróbowała się wymknąć wymijając nas.
— Nikomu nie wolno opuszczać pokoju — rzekł do mnie generał Robles.
Zamknąłem drzwi i usłyszałem, jak klamka zapadła. Teraz dochodził nas tylko 
przytłumiony 
odgłos śmiechu.
Lecz zanim w pokoju tym zdołano coś powiedzieć, usłyszałem ku memu zdumieniu huk 
dalekiego grzmotu.
Wchodząc do domu miałem wyraźny obraz cudownej, jasnej nocy księżycowej, bez 
śladu 
chmurki na niebie. Nie wierzyłem własnym uszom. Wysłany wcześnie do szkół, nie 
mogłem 
zapoznać się z najbardziej zatrważającym zjawiskiem przyrody w mej ojczyźnie. Z 
niesłychanym 
zdumieniem zauważyłem wyraz przerażenia w oczach mojego szefa. Nagle uczułem 
zawrót 
głowy. Generał ciężko podszedł ku mnie kołysząc się na nogach, dziewczyna, 
zdawało się, 
chwieje się na środku pokoju, świeca wypadła jej z rąk i światło zgasło. 
Przeraźliwy krzyk starej: 
„Misericordia!” przeszył moje uszy. W nieprzejrzanej ciemności pokoju słyszałem, 
jak tynk 
odrywa się od ścian i spada na podłogę. Szczęście, że nie było powały. Gdy 
uchwyciłem się 
klamki u drzwi, usłyszałem, że nad moją głową ustał zgrzyt dachówek. 
Wstrząśnienie ustało.
— Wyjść z domu! Drzwi! Uciekaj, Santierra! Uciekaj! — ryczał generał.
Wiecie, se?ores, że w naszym kraju nawet najdzielniejsi nie wstydzą się strachu, 
jaki rzuca 
trzęsienie ziemi na wszystkie zmysły ludzkie. Nigdy nie można się do tego 
przyzwyczaić. 
Doświadczenie powiększa tylko moc tego potwornego przerażenia.
Było to moje pierwsze trzęsienie ziemi, byłem więc najspokojniejszy z nich 
wszystkich. 
Zrozumiałem, iż trzask na dworze powstał stąd, że runął przedsionek wraz z 
drewnianymi 
słupami i podcieniem z dachówek. Najbliższe wstrząśnienie zwali zapewne cały 
dom. Huk jakby 
pioruna znów się zbliżał. Generał biegał dokoła pokoju, chcąc zapewne znaleźć 
drzwi. Krzyczał 
przy tym tak, jakby chciał się drapać po ścianach, a słyszałem wyraźnie, że 
wzywał imiona kilku 
świętych.
— Wyjść, wyjść! Santierra! — wołał.
Tylko głosu dziewczyny nie mogłem dosłyszeć.
— Generale — zawołałem — nie mogę otworzyć drzwi! Musiano nas zamknąć.
Nie poznałem jego głosu w potoku przekleństw i błagań, jakimi sypał. Se?ores, 
znam wielu w 
mej ojczyźnie, szczególnie w prowincjach najwięcej trzęsieniem ziemi 
nawiedzanych, którzy nie 
będą jeść ani spać, ni modlić się, a nawet nie siądą do kart przy zamkniętych 
drzwiach. 
Niebezpieczeństwo nie polega na tym, że brak jest czasu, lecz na tym, że wskutek 
przesunięcia 
ścian nie podobna żadną miarą otworzyć drzwi. To właśnie nam się przydarzyło. 
Zostaliśmy 
schwytani w pułapkę i znikąd nie mogliśmy spodziewać się pomocy. Bo nie ma w tym 
kraju 
nikogo, kto by zechciał wejść do domu w czasie trzęsienia ziemi. Nie było nikogo 
— wyjąwszy 
jednego: Gaspara Ruiza.
Wybiegł z jakiegoś zakamarka, w którym się krył w ogrodzie, i począł wspinać się 
po 
zwalonych słupach przedsionka. Pośród straszliwego huku podziemnego, 
zwiastującego 
zniszczenie, usłyszałem potężny głos, wołający to słowo piersiami olbrzyma: 
„Erminia!” 
Trzęsienie ziemi jest wielkim niwelatorem wszelkich różnic. Zebrałem całą moją 
wolę, by oprzeć 
się grozie tej chwili. „Ona jest tu!”, odkrzyknąłem. Ryk wściekłego, dzikiego 
zwierzęcia 
odpowiedział mi — podczas gdy głowa moja chwiała się, odwaga opuściła mnie, a z 
przerażenia 
pot strumieniem zalewał mi oczy.
Miał dość siły, by podnieść jeden z ciężkich słupów przedsionka. Trzymając go 
pod pachą jak 
lancę, lecz obydwoma rękami, z siłą tarana uderzał nim jak szalony w chwiejący 
się dom, 
wysadził drzwi i z głową naprzód wpadł na nasze rozciągnięte ciała. Ja i generał 
zerwaliśmy się z 
ziemi i razem wypadliśmy nie oglądając się nawet, aż przebiegliśmy drogę. 
Wtenczas dopiero, 
wsparłszy się jeden o drugiego, spojrzeliśmy na dom, który nagle zmienił się w 
bezkształtną kupę 
gruzu, lecz już za plecami człowieka idącego ku nam i niosącego na rękach ciało 
kobiety. Jej 
długie włosy spadały mu aż do nóg. Nabożnie położył ją na chwiejącej się ziemi, 
a światło 
księżycowe padało na jej zamknięte oczy.
Se?ores, z trudem zdołaliśmy dosiąść koni. Nasze rumaki rzucały się jak szalone, 
lecz 
trzymali je żołnierze, którzy przybiegli ze wszystkich stron. Nikt nie myślał 
teraz o chwytaniu 
Gaspara Ruiza. Oczy ludzi i zwierząt świeciły dzikim blaskiem. Mój generał 
przystąpił do 
Gaspara Ruiza, który stał nad dziewczyną bez ruchu jak posąg i pozwalał się 
targać za ramiona 
nie odrywając wzroku ani na chwilę od jej oblicza.
— Que guape!* — wrzasnął mu generał w ucho. — Jesteś najdzielniejszym 
człowiekiem na 
świecie. Uratowałeś mi życie. Jestem generał Robles. Przyjdź do mej kwatery, 
jeśli Bóg pozwoli, 
doczekać jutrzejszego dnia.
Nie on nie drgnął, jakby ogłuchł, nieczuły i obojętny.
Odjechaliśmy do miasta zatroskani o naszych bliskich i przyjaciół, o których 
losie ledwie 
ważyliśmy się myśleć. Żołnierze biegli obok naszych koni. Zapomniano o wszystkim 
wobec 
ogromu katastrofy, która dotknęła cały kraj.
Gaspar Ruiz zobaczył, że dziewczyna otwiera oczy. Wzniesienie jej powiek jakby 
obudziło go 
z odrętwienia. Byli sami — przerażone i rozpaczliwe krzyki bezdomnych napełniały 
przestrzeń 
dalekiego i rozległego wybrzeża i jako szept docierały do samotności tych 
dwojga.
Szybko podniosła się u jego nóg, rzucając trwożne spojrzenia na wszystkie 
strony.
— Co się stało? — zawołała półgłosem, patrząc w jego twarz. — Gdzie jestem?
On smutno zwiesił głowę nie mówiąc ani słowa.
— Kto ty jesteś?
Powoli ukląkł przed nią i dotknął brzegu jej grubej sukna z czarnej bai.
—Twój niewolnik — rzekł.
Teraz ujrzała kupę gruzu, która była ongiś jej domem, zasnutą obecnie chmurą 
pyłu.
— Ach! — zawołała przyciskając rękę do czoła. — Wyniosłem cię stamtąd — 
wyszeptał u jej 
nóg.
— A oni? — zapytała z głębokim westchnieniem.
Podniósł się, wziął ją pod ramię i delikatnie przeprowadził ku bezkształtnej 
ruinie, na poły 
zasypanej wskutek obsunięcia się ziemi.
— Chodźmy posłuchać — rzekł.
Jasny księżyc widział ich, jak wspinali się po tym stosie kamieni, belek i 
cegieł, który stał się 
grobem. Przykładali uszy do szpar, czy nie usłyszą jęku albo westchnienia bólu.
W końcu rzekł:
— Prędko pomarli. Jesteście sama, se?orita.
Dziewczyna usiadła na zrębie belki i jedną ręką zakryła twarz. On czekał, potem 
zbliżył usta 
do jej ucha.
— Chodźmy — wyszeptał.
— Nigdy stąd, nigdy! — zawołała i podniosła ramiona nad głowę.
Pochylił się nad nią, a jej wzniesione ramiona opadły mu na barki. Wtenczas 
podniósł ją, 
zebrał się w sobie i począł iść patrząc prosto przed siebie.
— Co robicie? — zapytała słabym głosem.
— Uciekam od mych nieprzyjaciół — rzekł nie spojrzawszy nawet na swe lekkie 
brzemię.
— Ze mną? — westchnęła bezradnie.
— Nigdy bez was — odparł. — Wyście moją siłą.
Mocno przycisnął ją do siebie. Jego twarz była poważna a kroki mocne. Pożary, 
wybuchające 
na zgliszczach zniszczonych wsi, rozświecały równinę czerwoną łuną, a odgłosy 
dalekich 
lamentowi okrzyków „Misericordia!, misericordia!” brzmiały rozpaczliwym szumem w 
ich 
uszach. A on szedł, uroczysty i skupiony, jakby niósł coś świętego, kruchego i 
drogocennego. 
Ziemia drżała niekiedy pod jego stopami.
IX
Ruchami mechanicznej troskliwości i z wyrazem roztargnienia stary generał 
Santierra zapalił 
długie i grube cygaro.
— Upłynęło parę godzin, zanim mogliśmy znów wysłać patrol do wąwozu. Zastaliśmy 
jedną 
trzecią miasta w gruzach, resztę uszkodzoną wstrząśnieniami, a mieszkańców, 
biednych jak i 
bogatych, doprowadzonych tą klęską powszechną do jednakowego pomieszania. Udana 
pogoda 
jednych odbijała od rozpaczy innych. W powszechnym zamieszaniu pojawiło się 
kilku na nic 
niebacznych rzezimieszków, nie bojących się Boga ni ludzi, a będących prawdziwym 
postrachem 
dla tych, którym z rozsypanych ich domostw udało się uratować resztki mienia. 
Wołając 
„Misericordia” głośniej niż ktokolwiek inny choćby w najgorszym położeniu, bijąc 
się w piersi 
jedną ręką łotry te rabowały drugą swe biedne ofiary, nie cofając się nawet 
przed mordem.
Dywizja generała Roblesa zajęta była całkowicie ochroną zniszczonych dzielnic 
miasta przed 
łupiestwem tych nieludzkich potworów. Ponieważ pełniłem obowiązki oficera 
ordynansowego, 
przeto dopiero nad ranem mogłem się przekonać, że rodzina moja ocalała. Matka i 
siostry ledwie 
z życiem uciekły z sali balowej, gdzie zostawiłem je wczesnym wieczorem. Jak 
dziś 
przypominam sobie obydwie te piękne i młode panie — świeć, Panie, nad ich 
duszami — gdy w 
ogrodzie naszego zniszczonego domu blade, ale czynne, w zabrudzonych sukniach 
balowych i z 
kurzem z osypujących się ścian na twarzach szły z pomocą naszym biednym 
sąsiadom. Jeśli 
chadza o moją matkę, miała ona w słabym ciele stoicką duszę. Na wpół okryta 
drogim szaleni, 
leżała na ławce ogrodowej tuż obok bogato zdobionej fontanny, której wodotrysk 
przestał tej 
nocy bić już na zawsze.
Zaledwie miałem czas uścisnąć wszystkich w uniesieniu pierwszej radości, gdy 
nadszedł mój 
szef i z kilku żołnierzami wysłał mnie do wąwozu, by przyprowadzić silnego 
człowieka, jak go 
nazywał, i bladą dziewczynę.
Ale nie znaleźliśmy już tam nikogo. Wskutek obsunięcia się ziemi ruiny domu 
zapadły się. 
Teraz były podobne do wielkiego pagórka, z którego tu i tam wyglądały tylko 
końce kilku belek, 
nic więcej.
Tak skończyły się cierpienia dwojga starych rojalistów. Ogromny i nie poświęcony 
grób 
pochłonął ich żywcem, wraz z ich nieszczęsnym uporem, zwróconym przeciw woli 
ludu, który 
chciał być wolny. Ich córki tam nie było.
Było jasne, że Gaspar Ruiz uniósł ją ze sobą. Ale że tego wypadku nie 
przewidziano, przeto 
nie dostałem polecenia, aby ich ścigać. Ja zaś nie miałem do tego najmniejszej 
ochoty. Straciłem 
zaufanie do moich interwencji. Nigdy nie wieńczyło ich powodzenie, a czasem 
nawet nabierały 
podejrzanego wyglądu. Gaspar Ruiz odszedł. Dobrze, niech sobie idzie. Wziął ze 
sobą młodą 
rojalistkę! Doskonale. Vaya con Dios*. Nie był to czas właściwy, by zaprzątać 
sobie głowę 
dezerterem, który, słusznie czy niesłusznie, powinien był nie żyć, oraz 
dziewczyną, której lepiej 
byłoby może nie rodzić się. Odmaszerowałem więc z moimi ludźmi z powrotem.
Po kilku daniach, gdy porządek przywrócono, wszystkie znaczniejsze rodziny, moja 
również, 
udały się do Santiago. Mieliśmy tam piękny dom. W tym samym czasie dywizja 
Roblesa 
przeniosła się na nowe miejsce postoju, w pobliże stolicy. Ta zmiana była bardzo 
na rękę 
zarówno moim uczuciom rodzinnym, jak i zapałom miłosnym.
Pewnej nocy zostałem dość późną porą wezwany do mego szefa. Zastałem generała 
Roblesa 
odpoczywającego w swojej kwaterze, bez munduru, gdy z wielkiej szklanicy pił 
czyste brandy — 
był to, jak zwykł mówić, środek zapobiegawczy przeciwko bezsenności, 
spowodowanej 
ukąszeniami moskitów. Był to dobry żołnierz, i to on uczył mnie sztuki i 
praktyki wojennej. Bóg 
będzie łaskaw jego duszy, bo powody jego postępowania były zawsze patriotyczne, 
choć miał 
charakter choleryka. Używanie siatek moskitowych uważał za zniewieściałość, za 
coś 
uwłaczającego, coś niegodnego żołnierza.
Od pierwszego wejrzenia zauważyłem, że na twarzy jego, już dobrze czerwonej, 
maluje się 
wyraz doskonałego humoru.
— To — ciągnął generał Robles śmiejąc się głośno — jakiś chłopak wcisnął w rękę 
posterunkowi przy głównej kwaterze, gdy poczciwiec stał i, nie ulega 
wątpliwości, myślał sobie 
o swojej dziewczynie, bo zanim zdołał zebrać swoich pięć zmysłów do kupy, 
chłopak zniknął w 
tłumie na targowisku; teraz przysięga, że nie mógłby go poznać; oczywiście, aby 
uratować swe 
życie.
Szef mój powiedział mi dalej, że żołnierz oddał list sierżantowi straży 
przybocznej i że koniec 
końców doszedł on do rąk naszego wodza. Jego ekscelencja raczył zapoznać się z 
nim osobiście. 
Potem zwrócił się w tej sprawie poufnie do generała Roblesa.
Listu tego, se?ores, nie mogę teraz przytoczyć dosłownie. Widziałem podpis 
Gaspara Ruiza. 
Był to odważmy człowiek. Z kataklizmu wyniósł sobie swoją duszę, teraz dusza ta 
podyktowała 
mu słowa tego listu. Ton listu świadczył o poczuciu niezależności. Przypominam 
sobie, że 
wtenczas zrobił na mnie wrażenie czegoś szlachetnego i pełnego godności. Nie 
wątpię, że to był 
jej list. Teraz drżę, gdy myślę o jego otchłannej dwuznaczności. Gaspar Ruiz 
uskarżał się na 
niesprawiedliwość, której padł ofiarą, i powoływał się na uprzednio złożone 
dowody wierności i 
męstwa. Gdy cudownym zrządzeniem opatrzności uratował się od śmierci, nie może 
teraz myśleć 
o niczym innym, tylko o oczyszczeniu swego imienia.
„Nie może mieć nadziei — pisał dalej — by stać się to mogło w którym z 
oddziałów, gdyż 
jako infamis*, będzie ciągle w podejrzeniu. Lecz może dać niezbite dowody swej 
wierności.” List 
kończył się propozycją, by wódz naczelny zechciał spotkać się z nim o północy na 
środku Plaza 
przed mennicą. Za znak służyć miało trzykrotne skrzesanie ognia krzemieniem, co 
nie zwracało 
uwagi, a wystarczyło, by się poznać.
San Martin, wielki oswobodziciel, lubił ludzi dzielnych i odważnych. Ponadto był 
sprawiedliwy i litościwy. Opowiedziałem mu dzieje tego człowieka, o ile sam je 
znałem, po 
czym otrzymałem polecenie towarzyszenia mu najbliższej nocy. Znaki wymieniono 
prawidłowo, 
była północ, a całe miasto leżało pogrążone w ciemności i milczeniu. Zasłonięte 
postacie obydwu 
zeszły się na środku pustej Plaza, a ja dyskretnie trzymając się z dala 
słyszałem szmer ich głosów 
przez godzinę albo i dłużej. Potem generał skinął na mnie, bym się zbliżył, a 
gdy podszedłem, 
usłyszałem, jak San Martin, który dla wielkich i małych był równie uprzejmy, 
ofiarował na tę noc 
Gaspanowi Ruizowi gościnę w głównej kwaterze. Ale żołnierz odmówił twierdząc, że 
nie jest 
godny tego zaszczytu, dopóki czegoś nie dokona.
— Jego ekscelencja nie może gościć u siebie prostych dezerterów — zaoponował z 
cichym 
uśmiechem, cofnął się i powoli znikł w ciemności.
Gdy wracaliśmy, wódz naczelny zauważył:
— Ktoś był z naszym kochanym Ruizem. Przez chwilę widziałem dwie postacie. Ale 
nie był 
to natrętny towarzysz.
Ja również zauważyłem, jak druga postać przyłączyła się do znikającego w mroku 
Gaspara 
Ruiza. Wyglądała na osobę niską, w poncho* i wielkim kapeluszu. A ja jeszcze 
dziwiłem się jak 
głupiec, kto to mógł być, kogo dopuścił on do takiego zaufania. Mogłem był się 
domyślić, że nie 
był to nikt inny, tylko, niestety, ta fatalna dziewczyna.
Gdzie się ukrywał, tego nie wiem. Miał on — potem stało się to wiadome — wuja, 
brata 
matki, drobnego kupca w Santiago. Może tam dano jej dach nad głową i wyżywienie. 
Jakkolwiek 
jednak rzecz się miała, był on biedny dostatecznie, by jątrzyło to jej dumę 
podsycając w ten 
sposób jej złość i nienawiść. To pewna, że nie towarzyszyła mu w pierwszym 
przedsięwzięciu, 
którego wykonania się podjął. Chodziło nie o byle co, lecz o zniszczenie 
magazynu z materiałem 
wojennym, który władze hiszpańskie zebrały potajemnie na Południu, w miasteczku 
zwanym 
Linares. Gasparowi Ruizowi oddano tylko mały oddział, ale okazał się on godny 
zaufania San 
Martina. Pora roku nie sprzyjała, gdyż musieli przepływać wezbrane rzeki. Ale 
widocznie pędzili 
dzień i noc, by wyprzedzać wieść o napadzie, i jechali prosto w kierunku tej 
miejscowości, setki 
mil w głąb nieprzyjacielskiego kraju, aż o świcie wpadli do miasta z szablami w 
ręku i znienacka 
zaskoczyli mały garnizon. Ten uciekł, nie dając oporu i zostawiając swych 
oficerów w rękach 
Gaspara Ruiza.
Wielka eksplozja prochu strzelniczego zakończyła pożar magazynów, które 
zagończycy 
bezzwłocznie podpalili. W niespełna sześć godzin jechali już z powrotem z tym 
samym szalonym 
pośpiechem nie straciwszy ani jednego człowieka. I choć byli to dzielni ludzie, 
taka jednak 
sztuczka nie udałaby się bez jeszcze dzielniejszego kierownictwa.
Obiadowałem właśnie w głównej kwaterze, gdy Gaspar Ruiz sam przyniósł wiadomość 
o 
powodzeniu swej wyprawy. Był to wielki cios dla wojsk rojalistycznych. Na dowód 
pokazał nam 
chorągiew garnizonu. Wyjął ją spod swego poncho i rzucił na stół. Człowiek ten 
nieomal 
przemienił się cały: twarz jego jakby wyrażała triumf i groźbę. Stał za krzesłem 
generała San 
Martina i dumnie patrzył na nas. Na głowie miał okrągłą, niebieską czapkę, 
obramowaną 
srebrem, a u nasady jego spalonego słońcem karku widzieć mogliśmy białą bliznę.
Ktoś spytał, co zrobił z pojmanymi oficerami hiszpańskimi. Pogardliwie wzruszył 
ramionami.
— Po cóż pytać? W wojnie podjazdowej nie można się obarczać jeńcami. Puściłem 
ich, a tu są 
chwasty ich szabel!
I wiązankę ich rzucił na chorągiew leżącą na stole. Wówczas generał Robles, z 
którym tam 
przybyłem, odezwał się donośnym głosem:
— Tak zrobiłeś! No, to nie wiesz jeszcze, przyjacielu, jak się taką wojnę, jak 
nasza, prowadzić 
powinno. Powinieneś był im zrobić — o, tak!
I brzegiem ręki przeciągnął po gardle.
Było to, se?ores, niestety aż nadto prawdą, że z obydwu stron walkę tę, która z 
natury swej 
była bohaterską, splamiono okrucieństwami. W pomruku, który powstał po słowach 
generała 
Roblesa, bezwarunkowo nie było zgodnego protestu. Ale szlachetny i dzielny San 
Martin 
pochwalił ludzkość Ruiza i wskazał mu miejsce po swej prawej ręce. Potem, 
wstając z pełną 
szklanką w dłoni, wygłosił toast: „Caballeros i towarzysze broni, wypijmy za 
zdrowie kapitana 
Gaspara Ruiza!” A gdy wychyliliśmy szklanki, wódz naczelny ciągnął dalej: 
„Pragnę powierzyć 
mu straż u naszych granic południowych, gdy pójdziemy oswabadzać naszych braci z 
Peru. On, 
którego wróg nie zdołał powstrzymać od tego, by w samym jego sercu nie zadał mu 
ciosu, on 
będzie wiedział, jak bronić spokojnej ludności, którą pozostawiamy za sobą, by 
spełnić nasz 
święty obowiązek.” Potem objął milczącego Gaspara Ruiza, stojącego u jego boku.
Później, gdy wszyscy wstali od stołu, zbliżyłem się do najnowszego oficera 
naszej armii1 i 
pogratulowałem mu.
— Ach, kapitanie — dodałem — może zechcesz pan powiedzieć człowiekowi, który 
zawsze 
wierzył w prawość twego charakteru, co się tej nocy stało z doną Erminią?
Na to przyjazne zapytanie twarz jego zmieniła się. Spojrzał na mnie spod (brwi 
ciężkim, 
tępym wzrokiem zwykłego guassa — chłopa.
— Se?or teniente — rzekł niewyraźnie, jakby przytłumionym głosem — nie pytaj o 
se?oritę, 
gdyż wolę nie myśleć o niej, gdy jestem pomiędzy wami.
I marszcząc czoło potoczył wzrokiem po pokoju pełnym oficerów palących i 
rozmawiających. 
Nie napierałem, oczywiście.
To były, se?ores, ostatnie słowa, jakie z ust jego słyszałem na długi, długi 
czas. Już 
następnego dnia ładowano nas na śmiałą wyprawę do Peru, a o czynach Gaspara 
Ruiza 
słyszeliśmy tylko między jedną bitwą a drugą. Został on mianowany naczelnikiem 
straży 
wojskowej u naszych granic południowych. Zebrał tu dzielną partida*. Ale jego 
łagodność wobec 
pokonanych nie podobała się cywilnemu gubernatorowi, który był formalistą, 
niespożytym i 
pełnym wiecznych podejrzeń. Ten wysłał do najwyższych władz raporty wymierzone 
przeciw 
Gasparowi Ruizowi; w jednym z nich donosił, że Ruiz, publicznie i z wielką 
pompą, wziął ślub z 
kobietą o przekonaniach rojalistycznych. Pomiędzy tymi dwoma ludźmi o tak 
odmiennych 
charakterach musiały powstać starcia. W końcu gubernator cywilny począł 
utyskiwać na jego 
bezczynność napomykając coś o zdradzie, która, jak pisał, u człowieka o takiej 
przeszłości nie 
byłaby niczym niespodzianym. Gaspar Ruiz dowiedział się o tym. To gniew jego 
rozpalało do 
czerwoności, a żona umiała ze swej strony gniew ten podsycać zdradzieckimi 
słowy. Nie wiem, 
czy władze najwyższe naprawdę wydały rozkaz aresztowania go — na co się później 
uskarżał — 
ale to zdaje się pewne, że gubernator cywilny wchodził w konszachty z jego 
oficerami i że 
Gaspar Ruiz to odkrył.
Pewnego wieczora, gdy u gubernatora odbywała się tertulia*, Gaspar Ruiz w 
otoczeniu 
sześciu ludzi, którym mógł zawierzyć, zjawił się w mieście konno, stanął przed 
drzwiami 
gubernatorstwa i wszedł do sali zbrojno i z nakrytą głową. Gdy wzburzony 
gubernator wyszedł 
naprzeciw niego, Gaspar Ruiz wziął nędznika wpół, wyniósł go jak dziecko spośród 
zaproszonych gości i zrzucił po schodach na ulicę. Gniewne jego uderzenie 
wystarczało, by 
olbrzyma pozbawić życia; lecz w dodatku jeźdźcy Gaspara Ruiza strzelili z 
pistoletów do ciała 
gubernatora, gdy na dole u swych schodów leżał już nieruchomo.
X
— Po tym — jak on to nazywał — akcie sprawiedliwości Ruiz w otoczeniu większej 
części 
swego oddziału przeszedł Rio Blanco i oszańcował się na wzgórzu. Kompania 
regularna wojsk 
wysłana nieopatrznie przeciwko niemu została otoczona i wybita do nogi. Inne 
wyprawy, już 
lepiej zorganizowane, tak samo nie miały powodzenia.
Było to właśnie w czasie tych krwawych utarczek, gdy żona jego po raz pierwszy 
zjawiła się u 
jego boku na koniu. Pewny siebie i dumny ze swych sukcesów, Ruiz nie stawał już 
na czele swej 
partida, sile dając się ponosić pysze, jak generał kierujący ruchami armii, 
zostawał w tyle, na 
dobrym koniu, nieruchomy, i wydawał tylko rozkazy. Ją widziano przy nim 
wielokrotnie i przez 
długi czas brano ją za mężczyznę. Wiele mówiono wówczas o tajemniczym herszcie z 
bladą 
twarzą, któremu przypisywano klęski naszych oddziałów. Jeździła na koniu jak 
Indianin, 
okrakiem, ubrana w szeroki kapelusz męski i czarne poncho. Potem, w okresie 
największego 
powodzenia, poncho jej haftowane było złotem; wówczas nosiła także szablę 
biednego don 
Antonia de Leyva. Temu sędziwemu oficerowi chilijskiemu zdarzyło się to 
nieszczęście, że 
został otoczony wraz z niewielkim oddziałem, gdy zaś wyszła mu amunicja, zginął 
z ręki Indian 
araukańskich, którzy byli sprzymierzeńcami Ruiza i wspomagali go. Fatalne to 
zdarzenie długo 
wspominano potem jako „rzeź na wyspie”. Szablę nieszczęsnego oficera ofiarował 
jej Peneleo, 
wódz araukański, gdyż pod wrażeniem jej osoby Indianie, przejęci śmiertelną 
bladością jej lica, 
na które zmiany atmosferyczne nie miały najmniejszego wpływu, oraz spokojną 
obojętnością w 
ogniu, patrzyli na nią jak na nadprzyrodzoną istotę, a przynajmniej jak na 
czarownicę. Do dna 
musiała wychylić czarę zemsty w dniu, w którym przypasała szablę don Antonia de 
Leyva. 
Nigdy nie rozstawała się z nią, chyba wówczas, gdy była ubrana w suknie kobiece, 
i to nie 
dlatego, by chciała lufo umiała jej używać, lecz dlatego, że lubiła czuć ją przy 
swym boku, jako 
wieczny dowód i symbol niesławy republikańskiego oręża. Była nienasycona. A 
potem na 
drodze, na którą wstąpił Gaspar Ruiz, zatrzymać się już nie było można. Zbiegli 
jeńcy — a tych 
było niewielu — opowiadali nieraz, jak kilkoma szeptem rzuconymi słowami 
potrafiła zmieniać 
wyraz jego twarzy i ożywiać jego słabnącą nienawiść. Opowiadali, że po każdej 
utarczce, każdej 
wyprawie, po każdym szczęśliwym przedsięwzięciu podjeżdżał do niej i patrzył jej 
w twarz. Jej 
wyniosły spokój był niewzruszony. Uściski jej, se?ores, musiały być zimne jak 
uściski posągu. 
Próbował roztopić lodowe jej serce w strumieniu gorącej krwi. Kilku angielskich 
oficerów 
marynarki, którzy go odwiedzili w tym czasie, zwróciło uwagę na dziwny charakter 
tego 
zaślepienia.
Widząc, że słuchacze poruszyli się ze zdziwienia i zaciekawienia, generał 
Santierra zamilkł na 
chwilę.
— Tak, angielskich oficerów marynarki — powtórzył. — Ruiz zgodził się przyjąć 
ich celem 
przeprowadzenia układów w sprawie uwolnienia kilku jeńców ich narodowości. Na 
terytorium, 
na którym władał od wybrzeża morskiego do Kordylierów, była przystań, do której 
ówczesne 
okręty po okrążeniu przylądka Horna zawijały zazwyczaj po drzewo i wodę. Tam to, 
zwabiwszy 
załogę na brzeg, pojmał najpierw bryg wielorybniczy „Hersalia”, następnie zaś 
napadłszy 
znienacka stał się panem dwu jeszcze okrętów, jednego angielskiego i jednego 
amerykańskiego.
Wówczas rozeszła się wieść, że marzy o stworzeniu własnej floty. Ale było to 
oczywiście 
niemożliwe. Lecz obsadził bryg częścią jego własnej załogi, wprowadził na pokład 
jednego 
oficera i sporą garść swoich ludzi i wysłał ich do hiszpańskiego gubernatora 
wyspy Chiloe z 
raportem o swej działalności i prośbą o pomoc w wojnie przeciw buntownikom. 
Gubernator 
niewiele mógł mu pomóc, ale w odpowiedzi przysłał mu dwa lekkie działa polowe, 
list z 
komplementami i nominację na pułkownika wojsk królewskich oraz wielką chorągiew 
hiszpańską. Sztandar ten wywieszono z wielkimi honorami na jego domu, w samym 
sercu 
araukańskiego kraju. Tego dnia zapewne Erminia uśmiechała się do swego 
chłopskiego 
małżonka z mniej wyniosłą powściągliwością.
Najwyższy oficer angielskiej flotylli na tym wybrzeżu złożył rządowi naszemu 
oświadczenie 
w sprawie tych napadów. Ale Gaspar Ruiz nie zgodził się na układy z nami. 
Wówczas jena z 
fregat angielskich wpłynęła do przystani, a jej kapitan, lekarz i dwu 
poruczników udali się pod 
eskortą ochronną w głąb kraju. Zostali dobrze przyjęci i spędzali trzy dni w 
gościnie u wodza 
partyzantów. W rezydencji jego panowała pewnego rodzaju barbarzyńska okazałość 
wojenna. 
Urządzenie składało się z mebli zrabowanych w pogranicznych miastach. Gdy po raz 
pierwszy 
weszli do głównej sald, zobaczyli jego żonę (podówczas była chora), leżącą na 
łóżku, u którego 
nóg siedział Gaspar Ruiz. Kapelusz jego leżał na podłodze, a ręce spoczywały na 
rękojeści szabli.
W czasie tej pierwszej rozmowy ani na chwilę nie zdejmował dłoni z głowni, 
wyjąwszy raz, 
gdy delikatnymi i troskliwymi ruchami poprawiał na żonie okrycie. Zauważyli, że 
zawsze, 
ilekroć mówił, wzrok jego utkwiony był w jej oczach z pewnego rodzaju 
wyczekującym 
napięciem, nieomal bez tchu w piersi; wówczas zdawało się, że zapomina o 
istnieniu całego 
świata, o swoim istnieniu także. W czasie pożegnalnego bankietu, przy którym i 
ona, choć 
wsparta na swym łóżku, była obecna, znów wybuchnął skargą na postępowanie, jakie 
zastosowano względem niego. Po odjeździe generała San Martina został otoczony 
przez 
szpiegów, spotwarzony przez urzędników cywilnych, zasług jego nie uznano, a na 
wolność, a 
nawet na życie jego dybał rząd chilijski. Wstał od stołu i chodząc gwałtownie po 
izbie począł 
rzucać przekleństwa; w końcu, dysząc ciężko i ze wzrokiem wbitym w ziemię, 
usiadł przy łóżku 
u stóp swej żony. Ona leżała na wznak, z igłową na poduszkach i zamkniętymi 
oczyma.
— A teraz jestem cenionym oficerem hiszpańskim — dodał spokojnym głosem.
Wówczas kapitan fregaty angielskiej skorzystał ze sposobności, by uprzejmie 
powiadomić go 
o tym, że Lima padła i że w myśl warunków układu Hiszpanie mają wycofać się z 
całego 
kontynentu.
Gaspar Ruiz podniósł głowę i bez wahania oświadczył głosem, w którym czuć było 
tłumione 
wzburzenie, że gdyby nawet ani jeden żołnierz hiszpański nie został w całej 
południowej 
Ameryce, on będzie dalej prowadził wojnę przeciwko Chile aż do ostatniej kropli 
krwi. Gdy 
skończył tę szaleńczą (tyradę, podniosła się długa, biała ręka i przez jakiś 
ułamek sekundy 
końcem palców dotykała pieszczotliwie jego kolana.
Aż do odjazdu oficerów, przez cały czas, którego po bankiecie nie zostało więcej 
nad pół 
godziny, dziki herszt tej desperackiej partida zasypywał ich uprzejmościami i 
grzecznościami. 
Przedtem był gościnny, lecz teraz zdawało się, że nie ma nic, czego by nie 
zrobił, by goście 
wygodnie i bezpiecznie odbyć mogli drogę powrotną na okręt.
Jak mi opowiadano, nic nie mogło być większym przeciwieństwem niedawnej 
gwałtowności 
czy też zwyczajnej u niego powściągliwości, jak to właśnie. Jak człowiek 
ucieszony niesłychanie 
niebywałym jakimś szczęściem, zasypywał ich udogodnieniami, grzecznościami i 
względami. 
Obejmował oficerów jak braci, nieomal ze łzami w oczach. Każdego wypuszczonego 
jeńca 
obdarował sztuką złota. W ostatniej chwili oświadczył nagle, że uważa za swój 
obowiązek oddać 
oficerom statków handlowych, ich całe mienie prywatne. Ta niespodziewana hojność 
była 
przyczyną pewnego opóźnienia w odjeździe całej partii, wskutek czego pierwszy 
marsz był 
bardzo krótki.
Późnym wieczorem Gaspar Ruiz wraz z eskortą podjechał do ich ognisk obozowych 
przyprowadzając ze sobą muła obładowanego baryłkami wina. Przybył, jak mówił, 
wypić 
strzemiennego z angielskimi przyjaciółmi, których nigdy już nie zobaczy. Teraz 
był łagodny i 
wesoły. Opowiadał o swych czynach, śmiał się jak chłopak, pożyczył gitary od 
pierwszego 
mulnika Anglików i usiadłszy ze skrzyżowanymi nogami na swym wspaniałym poncho, 
które 
rozłożył przy dogasającym ognisku, miłym głosem śpiewał miłosne śpiewki 
wiejskich guasso. 
Wtem igłowa opadła mu na pierś, ręce osunęły się na ziemię, gitara spadła z 
kolan; wielkie 
milczenie zaległo obóz po pieśni miłosnej bezlitosnego partyzanta, który był 
przyczyną tylu łez 
nowych współobywateli, łez wylanych na gruzach domów obróconych w perzynę oraz 
nad 
zniszczonym szczęściem miłosnym.
Zanim ktoś zdołał odezwać się, on zerwał się z ziemi i zażądał konia.
— Adios, przyjaciele! — zawołał. — Z Bogiem! Kocham was! A powiedzcie tym ze 
Santiago, 
że pomiędzy Gasparem Ruizem, pułkownikiem króla hiszpańskiego, a republikańskimi 
ścierwami z Chile wojna do ostatniego tchu! Wojna! Wojna!
Z okrzykiem: „Wojna! Wojna! Wojna!”, który podjęło jego otoczenie, odjechali, a 
tętent ich 
podków i głosy przepadły w oddali, między zboczami wzgórz.
Dwaj młodzi oficerowie angielscy byli przekonani, że Ruiz zwariował. Jak wy to 
nazywacie? 
— brak klepki, co? — Ale doktor, przenikliwy Szkot, który miał umysł bystry i 
filozoficzny, 
powiedział mi, że jest to szczególny wypadek opętania. Spotkałem go w parę lat 
potem, ale całą 
tę historię przypominał sobie doskonale. Powiedział mi również, że jego zdaniem 
ta kobieta 
doprowadziła Gaspara Ruiza do krwawej zdrady, nie przekonując go wprost, lecz w 
ten sposób, 
że w jego prostej duszy delikatnie budziła i podtrzymywała palące poczucie 
niczym 
niepowetowanej krzywdy. Być może, być może. Ja powiedziałbym, że połowę swej 
mściwej 
duszy wlała w mocne ciało tego człowieka, tak jak do pustego naczynia wlać można 
upojenie, 
szaleństwo, truciznę.
Jeśli chciał wojny, to miał ją, i dobrze dała mu się we znaki, gdy nasza 
zwycięska armia 
poczęła wracać z Peru. Zrobiono plan systematycznych operacji przeciwko tej 
zakale, plamiącej 
honor i szczęście naszej świeżo zdobytej niepodległości. Dowodził generał Robles 
ze znaną swą, 
bezwzględną surowością. Z obu stron stosowano dzikie represje, a w walce nie 
dawano pardonu. 
Ponieważ awansowałem w czasie wyprawy peruwiańskiej, zostałem kapitanem sztabu.
Gaspar Ruiz znalazł się w ciężkiej opresji; od uciekającego księdza, którego 
uprowadzono z 
jego parafii wiejskiej i wieziono galopem osiemdziesiąt mil w głąb gór, by 
dokonał obrzędu 
chrztu, dowiedzieliśmy się, że w tym samym czasie Gasparowi Ruizowi urodziła się 
córka. Aby, 
jak się zdaje, uczcić ten wypadek, urządził jeden czy dwa doskonałe 
przeprowadzone napady na 
naszych tyłach i rozbił oddziały wysłane celem przecięcia mu odwrotu. Generał 
Robles omal nie 
dostał z wściekłości ataku apopleksji. Znalazł inny powód bezsenności niż 
ukąszenia moskitów, 
ale przeciwko temu, se?ores, całe garnce prostej wódki nie działały lepiej niż 
takaż ilość wody.
Począł mi wymyślać i dokuczać „moim silnym człowiekiem”. A nasze 
zniecierpliwienie, by 
skończyć raz tę mało zaszczytną wojnę, było, obawiam się, powodem, że my wszyscy 
młodzi 
oficerowie staliśmy się ryzykantami i w akcji niepotrzebnie poczęliśmy się 
narażać.
Mimo to jednak powoli, cal po calu, kolumny nasze zaciskały się dokoła Gaspara 
Ruiza, 
chociaż zdołał on podnieść przeciw nam cały naród dzikich. Indian araukańskich. 
Po roku, a 
może później, rząd nasz dowiedział się przez agentów i szpiegów, że ma on 
zawrzeć przymierze 
z osobnikiem nazwiskiem Carreras, tak zwanym dyktatorem tak zwanej republiki 
Mendoza, po 
drugiej stronie gór. Czy Gaspar Ruiz miał jakieś dalsze plany polityczne, czy 
też chciał swej 
żonie i swemu dziecku zapewnić bezpieczny odwrót, chociaż sam prowadził z nami 
bezwzględną 
wojnę, pełną napadów i rzezi, tego powiedzieć nie mogę.
Ale przymierze stało się faktem. Próbując powstrzymać nasz pochód od strony 
morza, poniósł 
klęskę i cofnął się ze zwyczajną u niego szybkością, a ponieważ czynił 
przygotowania do innej, 
trudnej i hazardowej wyprawy, wysłał żonę i małą córeczkę poza łańcuch gór 
Pegue?a, na 
granicy Mendozy.
XI
— Otóż ów Carreras był ostatniego gatunku łotrem, przybierającym maskę 
liberalnej polityki, 
a nieszczęsne państwo Mendozy było łupem rzezimieszków, rozbójników, zdrajców i 
morderców, którzy tworzyli tam bandy. Pod dostojnością form zewnętrznych żył w 
nim człowiek 
bez serca, litości, czci i sumienia. Pragnął on tylko tyrańskiej władzy, lecz 
chociaż mógł użyć 
Gaspara Ruiza do swych niegodnych planów, doszedł jednak do przekonania, że 
przejednanie 
władz chilijskich lepiej nadaje się do tych celów. Wstydzę się przyznać, że 
wystąpił on do 
naszego rządu z propozycją wydania żony i dziecka człowieka, który zawierzył 
jego słowu, i że 
propozycję tę przyjęto.
W czasie podróży do Mendozy przez wąwóz Peque?a zdradziła ją eskorta, złożona z 
ludzi 
Carrerasa, i oddała oficerowi, będącemu komendantem jednego z fortów chilijskich 
na 
płaskowzgórzu u stóp pasma Kordylierów. Ta okrutna transakcja mogła mnie wiele 
kosztować, 
bo, trzeba wiedzieć, byłem jeńcem w obozie Gaspara Ruiza, gdy otrzymał on tę 
wiadomość. 
Zostałem schwytany w czasie wywiadu, a nielicznych żołnierzy mego patrolu 
wymordowali 
dzidami Indianie, stanowiący gwardię przyboczną Gaspara. Ja uniknąłem tego losu, 
ponieważ w 
czas jeszcze poznał mnie. Przyjaciele moi uważali mnie za umarłego, a wówczas i 
ja sam 
niewiele dałbym był za swoje życie. Lecz mój silny człowiek przyjął mnie bardzo 
dobrze, gdyż, 
jak mówił, zawsze wierzyłem w jego niewinność i próbowałem mu pomóc, gdy padł 
ofiarą 
niesprawiedliwości.
— A teraz — odezwał się do mnie — zobaczysz pan, że zawsze mówiłem prawdę. Nic 
ci nie 
grozi.
Lecz nie czułem się tak bardzo bezpiecznie, gdy tej nocy zawołał mnie do siebie. 
Krążył po 
pokoju jak dziki zwierz i krzyczał: „Zdradzony! Zdradzony!”
Podszedł do mnie z zaciśniętymi pięściami.
— Mogę ci poderżnąć gardło.
— Czy to zwróci wam waszą żonę? — zapytałem najspokojniej, jak tylko mogłem.
— I dziecko! — krzyczał jak oszalały. Potem padł na krzesło i donośnie śmiał się 
okropnym 
głosem. — O nie, panu nic nie grozi.
Zapewniałem go, że życiu jego żony również nic nie grozi; nie powiedziałem mu 
jednak tego, 
o czym byłem przekonany: że nigdy już jej nie zobaczy. Chciał wojny na śmierć i 
życie, lecz 
wojna ta mogła skończyć się tylko jego śmiercią.
Rzucił mi dziwne, niezrozumiałe spojrzenie i siadł szepcząc z rozpaczą.
— W ich rękach. W ich rękach.
Siedziałem cicho jak mysz pod miotłą.
Nagle zerwał się.
— Co ja tu robię? — zawołał; potem otworzył drzwi i krzycząc wydał rozkaz: — 
Siodłać i 
wsiadać na koń! — Cóż to jest? — wyjąkał podchodząc do mnie. — Fort Peque?a; 
fort 
palisadowy! To nic. Odzyskam ją, choćby ją ukryli w samym sercu gór!
Ku mojemu zdziwieniu dodał z mocą:
—. Uniosłem ją na moich rękach, gdy ziemia się chwiała. Przynajmniej dziecko 
jest moje. 
Ono przynajmniej jest moje.
Były to dziwne słowa, ale nie miałem wówczas czasu, by się im dziwić.
— Pojedziesz pan ze mną! — rzekł gwałtownie. — Będę potrzebował parlamentarza, a 
każdemu innemu wysłannikowi Ruiza—banity poderżną gardło.
Było to prawdą. Pomiędzy nim a resztą rozgniewanej ludzkości nie mogło być 
porozumienia 
co do zasad uczciwej wojny.
Nie upłynęło pół godziny, a byliśmy już w siodłach i jak opętani pędziliśmy 
wśród nocy. W 
kwaterze swej nie miał więcej nad dwudziestu ludzi. Ale pchnął posłańców do 
Penelea, wodza 
Indian, który właśnie obozował na przedgórzu, aby wraz ze swymi wojownikami 
przybył na 
płaskowzgórze, gdzie się spotkają przy jeziorze zwanym Wodne Oko, nad którego 
brzegami 
wznosił się fort graniczny Peque?a.
Przebyliśmy niziny z oszałamiającą szybkością, dzięki której zagony Gaspara 
Ruiza posiadały 
taką sławę. Jechaliśmy dnem dolin aż do urwisk, gdzie się zaczynały. Jazda nie 
była pozbawiona 
niebezpieczeństwa. Wąska droga, przyciśnięta do pionowej ściany bazaltowej, 
omijała zakosami 
wystające skały, aż w końcu z mroku głębokiego wądołu wynurzyliśmy się na wyżynę 
Peque?a.
Płaszczyzna ta pokryta była zieloną, twardą trawą i nikłymi, kwitnącymi 
krzakami, lecz 
wysoko nad naszymi głowami śnieg leżał w fałdach, i szczelinach potężnej ściany 
skał. Jeziorko 
było okrągłe jak rozwarte oko. Gdyśmy się zjawili, mały garnizon wpędzał właśnie 
do fortu 
stadko bydła. Zamknięto natychmiast ciężką bramę drewnianą, a czworoboczny 
ostrokół z 
szerokich, poczerniałych słupów i nędzne, pokryte słomą dachy chałup wewnątrz 
niego 
wyglądały pusto i opuszczenie, jakby nie było tam żywej duszy. Ale gdy 
wysłannik, który na 
rozkaz Gaspara Ruiza bez wahania podjechał do fortu, zawezwał ich do poddania, 
ukryta 
wewnątrz załoga odpowiedziała salwą, która powaliła jego i jego konia.
Słyszałem, jak Ruiz, który stał przy mnie, zazgrzytał zębami.
— To nic! — rzekł. — Teraz ty.
Chociaż ubranie moje podarte było i wypłowiałe, poznano jednak resztki mego 
munduru i 
pozwolono mi zbliżyć się na odległość słowa; potem musiałem czekać, ponieważ 
głos 
wykrzykujący ze strzelnicy, radośnie i ze zdumieniem, nie pozwolił mi przyjść do 
słowa. Był to 
głos starego przyjaciela majora Pajola. On, jak i inni moi przyjaciele, był 
przekonany, że już 
dawno nie żyję.
— Człowieku, wbij ostrogi koniowi! — krzyczał w najwyższym podnieceniu — 
otworzymy 
ci bramę!
Wypuściłem cugle z rąk i potrząsnąłem głową.
— Dałem słowo honoru! — krzyknąłem.
— Jemu? — odparł z niesłychaną pogardą. — On zapewnia wam życie.
— Życie nasze należy do nas. Czy to ty, Santierra, doradzasz mam poddać się temu 
rastrero*?
—Nie! — odparłem — ale on chce żony i dziecka, i może odciąć nam wodę.
— To jej przede wszystkim da się we znaki. Możesz mu to powiedzieć. Słuchaj, to 
wszystko 
głupstwo, wypadniemy i weźmiemy cię do niewoli.
— Nie weźmiecie mnie żywcem — odparłem mocno.
— Głupiec!
— Na mdłość boską, nie otwierajcie bramy! — ciągnąłem śpiesznie. — Nie 
otwierajcie 
bramy!
I wskazałem na tłumy Indian, zalegające brzegi jeziora.
Nigdy nie widziałem razem tylu tych dzikich. Ich dzid, zdawało się, jest jak 
źdźbeł trawy. 
Ochrypłe ich głosy łączyły się w dźwięk potężny i nieokreślony jak szum morza.
Mój przyjaciel Pajol począł Mąć.
— Dobrze! idź do diabła! — ryknął z wściekłością.
Gdy jednak obróciłem się, widocznie pożałował swych słów, gdyż usłyszałem, jak 
rzekł 
szybko:
— Ustrzelcie konia temu durniowi, zanim odjedzie!
Miał dobrych strzelców. Rozległy się dwa strzały i w chwili, gdy wykonywałem 
obrót, koń 
mój zachwiał się, upadł i legł bez ruchu, jakby rażony piorunem.
Wyciągnąłem stopy ze strzemion i zsunąłem się z konia, lecz nie próbowałem 
wstać, a tamci 
nie ważyli się ruszyć naprzód, by sprowadzić mnie z powrotem.
Tłumy Indian poczęły się posuwać w kierunku fortu. Jechali oddziałami ciągnąc za 
sobą swe 
długie chusos; potem zsiedli z koni poza zasięgiem strzału muszkietowego i 
odrzuciwszy swe 
futrzane okrycia poszli nago do ataku przytupując nogami i wykrzykując do taktu. 
Fala 
płomienista trzykrotnie przebiegła ścianę fortu, nie potrafiła jednak wstrzymać 
nieustannego 
marszu Indian.
Podsunęli się pod sam ostrokół wywijając swymi szerokimi nożami.
Ale ostrokół nie był powiązany skórzanymi pasami, jak zazwyczaj, lecz pospinany 
żelaznymi 
klamrami, których przeciąć nie mogli. Przerażeni tym, że zawiódł ich zwykły 
sposób, w jaki 
wdzierali się do środka, dzicy, którzy tak nieustraszenie szli w ogień 
muszkietów, rozsypali się i 
pierzchli pod strzałami oblężonych.
Gdy przy posuwaniu się naprzód minęli mnie, wstałem i wróciłem do Gaspara Ruiza, 
który 
siedział na niskiej skale, panującej nad całą równiną. Muszkiety jego ludzi 
wspierały atak, teraz 
jednak na dany przez niego znak trębacz zagnał: „Zaprzestać ognia!” Razem 
patrzyliśmy w 
milczeniu na beznadziejną ucieczkę dzikich.
— A więc trzeba oblężenia — wymamrotał.
Widziałem, jak nieznacznie łamał ręce.
Ale jakie mogło to być oblężenie? Nie potrzebowałem powtarzać mu słów mego 
przyjaciela 
Pajola, bo i tak nie ważyłby się odciąć oblężonym wody. Mięsa mieli pod 
dostatkiem. Ale 
naprawdę, jeśliby im zabrakło, on sam byłby czym prędzej posłał im żywność, 
gdyby to było w 
jego mocy. Tymczasem bowiem my, którzy byliśmy na równinie, zaczęliśmy odczuwać 
głód.
Peneleo, wódz Indian, siedział przy naszym ognisku, ubrany w swój szeroki 
płaszcz ze skór 
guanaco*. Był to człowiek dziki, atletycznej budowy, o ogromnej, nieforemnej 
głowie, czuprynie 
przypominającej kształtem i wielkością słomiany ul i twarzy poważnej niemiłej i 
pomarszczonej. 
Łamaną hiszpańszczyzną mamrotał jak źle oswojona dzika bestia, że jeżeli będzie 
zrobiony choć 
najmniejszy otwór w ostrokole, jego ludzie pójdą i odbiorą se?orę — inaczej nie.
Gaspar Ruiz siedział naprzeciw niego i wpatrywał się w fort dzień i noc, 
pogrążony w 
straszliwym milczeniu i drętwocie. Tymczasem od gońców z nizin, którzy 
przybywali niemal 
codziennie, dowiedzieliśmy się, że jeden z jego poruczników poniósł klęskę w 
dolinie Maipu. 
Wysłani wywiadowcy przynieśli wiadomość o kolumnie piechoty, która idzie przez 
odległe 
przełęcze na odsiecz fortowi. Szła powoli, ale mogliśmy śledzić jej uciążliwy 
pochód przez 
doliny. Dziwiłem się, dlaczego Ruiz nie rusza, by te groźne siły zaatakować i 
zniszczyć w jakimś 
wąwozie nadającym się do zasadzki, jak tego spodziewać się było można po jego 
geniuszu wojny 
podjazdowej. Ale geniusz, zdawało się, pozostawił go jego rozpaczy.
Stało się jasne, że nie może oderwać się od widoku fortu. Zapewniam was, 
se?ores, że nieraz 
litość mnie zbierała, gdy patrzyłem na tego bezsilnego silnego człowieka, jak 
siedział na skale, 
nieczuły na słońce, na deszcz, na zimno, na wiatr, i objąwszy nogi ramionami, z 
brodą wspartą na 
kolanach, patrzał… patrzał… patrzał…
A fort, do którego przywarł wzrokiem, był cichy i milczący, jak on sam. Garnizon 
nie dawał 
znaku życia o sobie. Nie odpowiadano nawet na dorywczy ogień, skierowany na 
strzelnice. 
Pewnej nocy, gdy przypadkowo szedłem za nim, on nie odwracając się przemówił do 
mnie 
niespodzianie:
— Posłałem po armaty — odezwał się. — Będzie jeszcze czas, by odesłać je i 
cofnąć się, 
zanim wasz Robles zdoła mi tu wleźć.
Posłał po działa na równinę.
Długo trwało, nim nadeszły, lecz w końcu nadeszły.
Było to siedmiofuntowe działo polowe. Rozmontowane, przytwierdzone na krzyż do 
dwu 
długich słupów i umieszczone pomiędzy dwoma mułami przywieziono tu wąską 
ścieżką. Jeszcze 
teraz mam w uszach ten dziki okrzyk triumfu, gdy o świcie ujrzał eskortę działa, 
wynurzającą się 
z doliny. Ale nie mam słów, by opisać wam, se?ores, jego zdumienie, wściekłość, 
rozpacz i 
szaleństwo niemal, gdy usłyszał, że w czasie ostatniego marszu nocnego zwierzę 
objuczone 
lawetą spadło z jakichś powodów w przepaść. Rzucił się na eskortę grożąc 
śmiercią i torturami. 
Przez cały ten dzień nie pokazywałem mu się na oczy, lecz leżałem za krzakami i 
myślałem z 
zaciekawieniem, co on teraz zrobi. Zostawał mu tylko odwrót, ale tego nie był w 
stanie uczynić.
Niżej, pode mną, zobaczyłem, jak jego artylerzysta Jorge, stary żołnierz 
hiszpański, budował z 
poskładanych siodeł coś na kształt łożyska. Położono na to naładowane działo, 
ale gdy dano 
ognia, wszystko poprzewracało się, a kula poszła wysoko ponad ostrokołem.
Nie robiono już więcej prób. Zaginął również jeden z mułów amunicyjnych, zostało 
więc 
tylko sześć nabojów; wystarczyło to w zupełności, by rozbić bramę, o ile działo 
byłoby dobrze 
wycelowane. Lecz to było niemożliwe, dopóki działo nie było odpowiednio 
umocowane. Nie 
było czasu ani środków, by robić lawetę. A każdej chwili oczekiwałem, że pośród 
skał rozlegnie 
się echo trąb sygnałowych Roblesa.
Peneleo, ubrany w swe skóry, chodził niespokojnie, a usiadłszy na chwilę przy 
mnie, 
wybełkotał zwykłą swą piosenkę;
— Zróbcie entrada, dziura. Jak zrobicie dziura, Bueno*. Jak nie zrobicie dziura, 
wtenczas 
vamos, musimy pójść.
Po zachodzie słońca zauważyłem ze zdziwieniem, że Indianie robią jakby 
przygotowania do 
nowego ataku. Szeregi ich uporządkowane do boju stały w cieniu gór. Na 
płaszczyźnie przed 
bramą fortu ujrzałem grupę ludzi zebranych w jednym miejscu. Niepostrzeżenie 
zszedłem ze 
skały. Księżyc świecił w czystym powietrzu górskim tak, że było jasno jakby w 
dzień; lale 
głębokie cienie przesłaniały mi widok, nie mogłem więc dojrzeć, co się tam 
dzieje. Usłyszałem 
głos artylerzysty Jorgego, który odezwał się dziwnie powątpiewającym tonem:
— Naładowane, se?or.
Inny głos podniósł się w grupie i powiedział mocno:
— Przynieście tu riate*! Był to głos Gaspara Ruiza.
Zapadło milczenie, przerywane tylko ostrym trzaskiem strzałów oblężonej załogi. 
I oni 
zwrócili uwagę na grupę. Ale odległość była zbyt wielka, i ziemia rozpryskiwała 
się tylko od 
słabych uderzeń kul muszkietowych. Wtem grupa rozsunęła się, zamknęła i 
zachwiała, ukazując 
w środku kilka stojących i zajętych czymś postaci. Przysunąłem się bliżej nie 
będąc pewny, czy 
to nie jakieś zwidzenie piekielne, jakiś przejmujący a niedorzeczny sen.
Dziwnie zduszony głos zakomenderował:
— Mocniej ściągnij sznury!
— Si, se?or! — odpowiedziały inne głosy z bojaźliwą gotowością.
Wtenczas zduszony głos odezwał się:
— Dość już! Muszę oddychać!
Na to podniosły się przejęte głosy wszystkich razem:
— Pomóżcie mu, hombres*! Stój! Pod drugie ramię! Przytłumiony głos znów 
rozkazał:
— Bueno! Odejdźcie ode mnie, ludzie!
Przedarłem się przez stojących dokoła i raz jeszcze usłyszałem, ten sam zduszony 
głos, 
mówiący poważnie:
— Zapomnij, Jorge, że jestem żyjącym człowiekiem. Pamiętaj tylko, co masz 
zrobić!
— Nie bójcie się, se?or. Nie jesteście niczym więcej, tylko lawetą. Nie stracę 
naboju.
Usłyszałem trzask zapalania i poczułem saletrę lontu. Nagle ujrzałem przed sobą 
jakiś 
nieokreślony cień na czworakach, niby zwierzę, lecz z ludzką głową, pochyloną 
pod czymś w 
kształcie rury wystającej mu sponad karku, i z błyszczącą, owalną bryłą brązu na 
plecach.
Ta pochylona istota była umieszczona w samym środku milczącego półkola ludzi. 
Jorge stał 
za nią, a nieruchomy trębacz z trąbą w ręku u jej boku.
Jorge, złożony we dwoje, szeptał trzymając lont w ręku:
— Trochę na lewo, se?or. Za dużo. Tak. Teraz zechciejcie łaskawie schylić się i 
łokcie 
umieścić niżej, a ja…
Po tych słowach odskoczył na bok, pochylił lont i snop płomieni buchnął z 
paszczy działa 
przymocowanego do pleców człowieka.
Gaspar Ruiz pochylił się powoli.
— Dobry strzał? — zapytał.
— W sam cel, se?or! — To ładuj jeszcze raz!
Leżał przede mną na piersi, pod straszliwym ciężarem ciemnego, błyszczącego 
brązu, pod 
brzemieniem, jakiego żadna miłość lani siła mężczyzny nie dźwigała nigdy w 
nieszczęsnych 
dziejach świata. Ręce rozłożył szeroko, a na księżycowym tle wyglądał jak leżący 
krzyżem 
pokutnik.
Zobaczyłem, jak się podniósł na ręce i wsparł na kolanach. Ludzie odstąpili od 
niego, a stary 
Jorge schylił się mierząc z działa.
— Trochę na lewo. Odrobinę w prawo. Por Dios, se?or, opanujcie drżenie. Gdzie 
wasza siła?
Głos starego artylerzysty ochrypł ze wzruszenia. Potem żołnierz odstąpił w bok i 
szybko jak 
błyskawica przyłożył lont do zapalnika.
— Doskonale! — zawołał ze łzami; ale Gaspar Ruiz milczał rozciągnięty na ziemi.
— Jestem zmęczony — wyszeptał w końcu. — Czy następny strzał rozwali bramę?
— Niewątpliwie — rzekł Jorge pochylając się nad jego uchem.
— Więc… ładować — usłyszałem wyraźny szept. — Trębacz!
— Jestem tu, se?or, i czekam na wasz rozkaz!
— Zatrąb na mój rozkaz tak, aby usłyszano od jednego końca Chile do drugiego! — 
rzekł 
niezwykle mocnym głosem. — A reszta niech będzie gotowa przeciąć te przeklęte 
riata, bo 
nadejdzie chwila, w której poprowadzę was do szturmu. Teraz podnieście mię, a 
ty, Jorge, śpiesz 
się z celowaniem.
Grzechotanie muszkietów z fortu prawie przygłuszyło jego słowa. Ostrokół 
otoczony był 
wieńcem dymów i płomieni.
— Potrzebuję waszej siły, aby pokonać odrzut, mi amo*, — rzekł niepewnie stary 
artylerzysta. 
— Wbijcie palce w ziemię. Tak! Teraz!
Po wystrzale okrzyk radości wyrwał się z jego piersi. Trębacz podniósł trąbę do 
ust i czekał. 
Ale ten, który leżał na ziemi, nie odezwał się ani słowem. Ukląkłem na jedno 
kolano i usłyszałem 
wszystko, co miał wtenczas do powiedzenia.
— Złamało się — szepnął podnosząc nieco głowę i w tej okropnie wygiętej pozycji 
kierując 
na mnie swój wzrok.
— Brama wisi tylko na drzazgach! — krzyczał Jorge.
Gaspar Ruiz próbował coś powiedzieć, ale głos zamarł mu w gardle. Usiłowałem 
zdjąć działo 
z jego złamanego krzyża, gdy on leżał bez czucia.
Ja, oczywiście, milczałem. Nigdy już nie dano Indianom znaku do ataku. Zamiast 
niego 
rozległy się trąby wojsk idących z odsieczą, za którymi tęskniłem tak długo, 
straszliwe dla 
zaskoczonych naszych nieprzyjaciół jak trąby sądu ostatecznego.
Tornado, se?ores, prawdziwy huragan tętentu, jeźdźców, oszalałych wierzchowców, 
konnych 
Indian przeleciał po mnie, gdy klęczałem na ziemi przy Gasparze Ruzie. Peneleo, 
który ucieczką 
ratował życie, przejeżdżając koło mnie, dźgnął w moim kierunku swym długim chuso 
— 
przypuszczam, że to po starej znajomości. Jak wyszedłem z tego gradu 
świszczących kul, byłoby 
mi trudno wytłumaczyć. Gdy ważyłem się za prędko podnieść się na kolana, kilku 
żołnierzy z 17 
taltalskiego pułku, pragnących w zapale wojennym natknąć się na jakąś żywą 
istotę, omal nie 
rozniosło mnie na bagnetach. Wyglądali na bardzo rozczarowanych, gdy kilku 
oficerów 
przyskoczyło i odpędziło ich bijąc płazem szabli.
Był to generał ze swym sztabem. Chciał koniecznie wziąć trochę jeńca. I on 
wyglądał przez 
chwilę jakby rozczarowany.
— Co? To ty? — krzyknął i zsiadł natychmiast z konia, aby wziąć mnie w swoje 
objęcia, gdyż 
był to stary przyjaciel naszej rodziny. Wskazałem na ciało, leżące u naszych 
stóp i powiedziałem 
tylko dwa słowa:
— Gaspar Ruiz.
Generał podniósł ręce ze zdumienia.
— Aha! Twój silny człowiek! Ciągle, do ostatka ze swoim silnym człowiekiem. No 
nic. 
Uratował nam życie, gdy ziemia drżała dostatecznie, by najdzielniejsi bledli z 
przerażenia. Ja ze 
strachu odchodziłem od zmysłów. A on — nie! Que guape! Gdzie jest ten bohater, 
który go 
pokonał? Ha–ha–ha! Kto go zabił, chico? — Jego własna siła, generale — odparłem.
XII
— Lecz Gaspar Ruiz oddychał jeszcze. Kazałem zanieść go na jego poncho i położyć 
pod 
ochroną krzaków w pobliżu skały, z której tak uparcie patrzał na fort, gdy 
śmierć unosiła się już 
nad jego głową.
Wojska nasze biwakowały dokoła fortu. Nie było to dla mnie niespodzianką, gdy o 
świcie 
usłyszałem, że zostałem wyznaczony na komendanta eskorty jeńca, który ma być 
natychmiast 
odstawiony do Santiago. Jeńcem tym była, oczywiście, żona Gaspara Ruiza.
— Wybrałem pana, mając na uwadze pańskie uczucia — powiedział generał Robles. — 
Chociaż właściwie kobieta ta powinna być rozstrzelana za wszystkie szkody, jakie 
wyrządziła 
Rzeczypospolitej!
A gdy zrobiłem ruch odpierający to z oburzeniem, ciągnął dalej:
— Teraz, gdy on jest tak jakby nieżywy, ona nie ma znaczenia. Nikt nie będzie 
wiedział, co z 
nią zrobić. Ale władze żądają jej. — Wzruszył ramionami. — Przypuszczam, że 
musiał on 
poukrywać dużo ze swego łupu w miejscach jej tylko wiadomych.
O brzasku zobaczyłem, jak prowadzona przez dwu żołnierzy wchodziła na skałę 
niosąc 
dziecko na rękach.
Wyszedłem na jej spotkanie.
—Czy jeszcze żyje? — zapytała zwracając do mnie swą bladą, nieruchomą twarz, w 
którą on 
patrzył z takim uwielbieniem.
Skinąłem głową i nie mówiąc ani słowa poprowadziłem ją da kępy krzaków. Oczy 
jego były 
szeroko rozwarte. Oddychał z trudnością i z wielkim wysiłkiem wymówił jej imię:
— Erminia!
Uklękła u jego głowy. Mała dziewczynka nie zwracała na niego uwagi, tylko 
wielkimi 
oczyma rozglądała się dokoła, a po chwili poczęła nagłe szczebiotać radosnym, 
cienkim 
głosikiem. Małym paluszkiem wskazywała na różowe ognie wschodu słońca poza 
czarnymi 
cienkimi szczytami. I gdy tu rozlegał się niezrozumiały i miły szczebiot 
dziecięcy, tych dwoje, 
umierający mężczyzna i klęcząca kobieta, milczało, patrząc sobie w oczy i 
słuchając tych 
słodkich dźwięków. Potem szczebiotanie ustało. Dziecko złożyło głowę na piersi 
matki i ucichło.
— To było dla ciebie — zaczął. — Przebacz! — Głos mu się łamał. Po chwili 
dobiegł mnie 
szept, z którego pochwyciłem słowa pełne skruchy: „Nie dość silny!”
Patrzała na niego z niesłychaną mocą. On próbował uśmiechnąć się i powtórzył 
pokornie:
— Przebacz! Opuszczam cię!
Ona pochyliła się i z suchymi oczyma powiedziała mocnym głosem:
— Na całym świecie ciebie tylko jednego kochałam, Gasparze!
Jego głowa poruszyła się. Oczy ożywały się.
— Wreszcie — westchnął. Potem dodał bojaźliwie: — Ale to prawda… to prawda?
— Taka prawda jak to, że nie ma miłosierdzia ni sprawiedliwości na tym świecie — 
odparła 
namiętnie.
Pochyliła się nad jego twarzą. On próbował podnieść głowę, ale opadła mu, a gdy 
całowała 
jego usta, już nie żył. Jego zaszłe mgłą oczy patrzyły w niebo, po którym 
płynęły wysoka różane 
chmurki. Powieki dziecka, przyciśniętego do piersi matki, opadły i zamknęły się 
powoli. Zasnęło. 
Wdowa po Gasparze Ruizie, silnym człowieku, pozwoliła mi się odprowadzić nie 
uroniwszy ani 
jednej łzy.
Do podróży przygotowaliśmy dla niej siodło damskie podobne do krzesła, z deską 
jako 
podnóżkiem. Pierwszego dnia jechała nie mówiąc ani słowa, ale prawie nie 
odwracała oczu od 
dziewczynki, którą trzymała na kolanach. Na pierwszym postoju widziałem, że 
chodziła całą noc 
kołysząc dziecko na rękach i wpatrując się w nie przy świetle księżyca. Gdy 
rozpoczęliśmy nasz 
drugi marsz dzienny, zapytała mnie, kiedy przybędziemy do pierwszej wsi w 
zamieszkałym już 
kraju.
Powiedziałem jej, że będziemy tam około południa. — A czy będą tam kobiety? — 
zapytała.
Odparłem, że jest to wielka wieś.
— Będą tam mężczyźni i kobiety, se?ora — rzekłem — których serca ucieszą się 
wiadomością, że wszystkie zamieszki i wojna już się skończyły.
—Tak, już się skończyło — powtórzyła. Po chwili dodała: — Se?or oficer, co rząd 
chce ze 
mną zrobić?
— Nie wiem, se?ora — odparłem. — Ale niewątpliwie obejdzie się z wami dobrze. 
My, 
republikanie, nie jesteśmy dzikimi i nie szukamy zemsty na kobietach.
Przy słowie „republikanie” rzuciła mi spojrzenie, które, jak mi się zdawało, 
pełne było 
bezdennej nienawiści. Ale mniej więcej w godzinę potem, gdy zatrzymaliśmy się, 
by muły z 
bagażem przepuścić przodem po wąskiej ścieżce wijącej się wzdłuż urwisk, 
zwróciła do mnie 
twarz tak bladą i smutną, że mi się jej niewymownie żal zrobiło.
— Se?or oficer — rzekła — jestem słaba, drżę. To jest niemądry strach.
I rzeczywiście usta jej drżały, gdy próbowała uśmiechnąć się ujrzawszy początek 
wąskiej 
ścieżki, która nie była przecież tak niebezpieczna.
—Boję się, że mi dziecko wypadnie z rąk. Gaspar uratował panu życie. Pamiętaj 
pan… Proszę 
wziąć je ode mnie.
Wziąłem dziecko z jej wyciągniętych rąk.
— Zamknij oczy, se?ora, i zawiera swemu mułowi — poleciłem jej.
Uczyniła tak, a jej bladość i zniszczona, chuda twarz sprawiały, że wyglądała 
jak nieżywa. Na 
zakręcie ścieżki, gdzie wielka sikała z purpurowego porfiru zasłaniała widok na 
nizinę, 
zobaczyłem, że otworzyła oczy. Jechałem tuż za nią trzymając dziecko prawą ręką.
— Dziecku jest dobrze! — krzyknąłem dodając jej odwagi.
— Tak — odpowiedziała słabo.
I wówczas, (ku bezmiernemu mojemu przerażeniu, ujrzałem, jak stanęła na desce 
podnóżka, 
spojrzała straszliwie i rzuciła się w przepaść po prawej ręce.
Nie podobna opisać nagłego i podłego przerażenia, jakie ogarnęło mnie na ten 
straszny widok. 
To był strach przed przepaścią, strach przed skałami, które, zdawało się, że 
sięgały po mnie. 
Czułem zawrót głowy, przycisnąłem dziecko do siebie i siedziałem na koniu 
nieporuszony jak 
posąg. Oniemiałem, a zimny pot oblał mnie całego. Jej muł potknął się, 
przycisnął się bokiem do 
skały i ruszył dalej. Mój koń tylko prychnął, krótko strzygąc uszami. Serce mi 
zamarło, a 
dochodzący z głębi przepaści huk kamieni, toczących się w łożysko dzikiego 
potoku, 
doprowadzał mnie nieomal do szaleństwa.
Po chwali minęliśmy zakręt i znaleźliśmy się na szerokim i trawiastym zboczu. I 
wtenczas 
zacząłem krzyczeć. Moi ludzie przybiegli do mnie, zdjęci grozą i przerażeniem. 
Zdaje się, że z 
początku nieustannie krzyczałem tylko:
— Oddała dziecko w moje ręce! Oddała dziecko w moje ręce!
Eskorta myślała, że dostałem obłąkania.
Generał Santierra zamilkł i wstał od stołu.
— To wszystko, se?ores — zakończył, uprzejmie uśmiechając się do podnoszących 
się gości.
— Ale co się stało z dzieckiem, generale? — pytaliśmy.
— Ach, dziecko, dziecko…
Podeszliśmy do okna wychodzącego na piękny ogród, ten schron, jego starości. 
Ogród ten, 
szeroko był znany w kraju. Generał Santierra zatrzymał nas wyciągniętą ręką, 
zawołał:
— Erminia! Erminia! — i czekał.
Potem powstrzymujące nas ramię opadło, a my rzuciliśmy się do okien. Na ścieżkę 
wysadzoną z obu stron kwiatami wyszła z kępy drzew kobieta. Usłyszeliśmy szelest 
nakrochmalonych spódnic i ujrzeliśmy staromodny fartuszek z czarnego jedwabiu. 
Spojrzała w 
górę a ujrzawszy, że oczy nas wszystkich zwrócone są na nią, stanęła, 
zmarszczyła czoło, 
pogroziła palcem generałowi, który śmiał się głośno, i nakrywszy głowę czarnym 
szalem 
koronkowym, tak aby częściowo przynajmniej zakryć swój wyniosły profil, odeszła 
ze sztywną 
dostojnością i znikła nam z oczu.
— Widzieliście anioła stróża starego człowieka, ją, której wszystko 
zawdzięczacie, co w mym 
domu mieliście miłego i dobrego. Ponieważ płomienie miłości, se?ores, wcześnie 
zapłonęły w 
mej piersi, dlatego jakoś nie ożeniłem się. I może dlatego iskry tego świętego 
ognia dotychczas 
we mnie nie wygasły. — Uderzył się w szeroką pierś, — Jeszcze żyję, jeszcze żyję 
— rzekł z 
poważnie komiczną emfazą. — Teraz już się nie ożenię Ona jest przybraną córką 
generała 
Santierry i jego spadkobierczynią.
Jeden z gości, młody oficer marynarki, opisał ją później jako „niską, 
przysadkowatą starą 
pannę, około czterdziestki”. Wszyscy zauważyliśmy, że jej włosy były już 
szpakowate i że miała 
przepiękne, czarne oczy.
— I nigdy nie chciała słyszeć o zamążpójściu — ciągnął generał Santierra. — To 
prawdziwe 
nieszczęście. — Dobra, cierpliwa, cała poświęciła się mnie, staremu człowiekowi. 
Prosta dusza. 
Ale nie radziłbym nikomu z was zabiegać o jej rękę, bo gdyby wzięła w nią rękę 
tego śmiałka, to 
tylko po to, by mu ją pogruchotać. Ach! pod tym względem nie zna ona żartów. 
Jest przecież 
rodzoną córką swego ojca, solnego człowieka, którego zgubiła jego siła: siła 
jego ciała, jago 
prostoty — jego miłości!
Przełożył Wilam Horzyca
OPOWIEŚĆ IRONICZNA
The Informer
SZPIEG
Pan X., poprzedzony listem polecającym jednego z mych bliskich przyjaciół w 
Paryżu, 
przyszedł do mnie, alby obejrzeć mój zbiór chińskich brązów i porcelany.
Mój paryski przyjaciel jest również zbieraczem. Lecz nie zbiera on porcelany ani 
brązów, ni 
obrazów, monet lub sztychów, słowem niczego, co dobrze dałoby się sprzedać na 
licytacji. Ze 
szczerym zdziwieniem wyparłby się też miana zbieracza. Mimo to jednak jest nim 
całą duszą. 
Zbiera on znajomości, co subtelną jest sprawą. Okazuje przy tym cierpliwość, 
pasję i wytrwałość 
prawdziwego zbieracza osobliwości. Zbiór jego nie posiada głów koronowanych. 
Sądzę, że nie 
uważa ich za dość rzadkie i interesujące; lecz poza tym zetknął się i rozmawiał 
z e wszystkimi 
chyba ludźmi, którzy z jakichkolwiek względów godni są uwagi. Obserwuje ich, 
słucha, studiuje, 
ocenia i wszystko to umieszcza w galerii swej pamięci. Planowo i systematycznie 
objechał całą 
Europę, by wzbogacić swój zbiór wybitnych znajomości osobistych.
Ponieważ jest człowiekiem zasobnym, ma stosunki i nie zna przesądów, przeto 
kolekcja jest 
wcale okazała i zawiera przedmioty (czy raczej podmioty), których wartość jest 
nie doceniana 
przez tłum i nie znana szerokiemu ogółowi. Z tych okazów mój przyjaciel jest 
szczególnie 
dumny.
O panu X. pisał mi: „Jest to największy buntownik (révolté) nowszych czasów. 
Świat zna go 
tylko jako rewolucyjnego pisarza, którego okrutna ironia odkryła zgniliznę 
naszych najbardziej 
szanownych urządzeń. Nie przepuszcza on żadnej, choćby najszacowniejszej głowie, 
a wszystkie 
uznane pojęcia i zasady naszego układu społecznego i polityki postawił pod 
pręgierz swego 
dowcipu. Któż nie pamięta jego płomiennie czerwonych pamfletów rewolucyjnych? 
Roje ich 
gnębiły wszystkie policje kontynentu niby plaga szkarłatnych owadów. Ten 
rewolucyjny pisarz 
był również duszą tajnych towarzystw, tajemniczym «Pierwszym» rozpaczliwych 
spisków, 
wykrywanych i niewykrywanych, mających powodzenie lub nie. A świat nie miał o 
tym, na ogół 
biorąc, najmniejszego pojęcia. Dlatego też po dziś dzień znajduje się pomiędzy 
nami, on, weteran 
niejednej podziemnej kampanii; teraz trzyma się na uboczu, niejako pod osłoną 
opinii 
najwybitniejszego pisarza wywrotowego, jaki żył kiedykolwiek.”
Tak pisał mój przyjaciel, dodając jeszcze, że pan X. jest subtelnym znawcą 
brązów i 
porcelany, oraz prosząc mnie bym mu pokazał swe zbiory.
X. stawił się w oznaczonym czasie. Moje skarby rozmieszczone są w trzech 
pokojach bez 
dywanów i firanek. Pokoje te nie posiadają innego urządzenia prócz etażerek i 
szklanych szafek, 
których zawartość przedstawiać będzie dla mych spadkobierców całą fortunę. Nie 
pozwalam tam 
nigdy palić z obawy przed wypadkiem, a ogniotrwałe drzwi oddzielają pokoje te od 
reszty domu.
Było bardzo zimno, zostaliśmy więc w płaszczach i kapeluszach. Pan X., średniego 
wzrostu i 
smukły, z żywymi oczyma w podłużnej twarzy o rzymskim nosie, chodził drobnymi 
krokami na 
małych, zgrabnych nogach i ze zrozumieniem przypatrywał się moim zbiorom. Zdaje 
mi się, że 
ja również przypatrywałem mu się ze zrozumieniem. Białe jak śnieg wąsy i 
bokobrody czyniły 
jego twarz orzechowego koloru jeszcze ciemniejszą, niż była w rzeczywistości. W 
futrze i 
wysokim cylindrze straszny ten człowiek wyglądał bardzo elegancko. Zdaje mi się, 
że pochodził 
ze szlacheckiej rodziny i mógłby się był przedstawić jako Vicomte X., de la Z., 
gdyby zechciał. 
Mówiliśmy tylko o brązach i porcelanie, a on nie szczędził mi uznania. W końcu 
rozstaliśmy się 
serdecznie.
Gdzie mieszkał, nie wiem. Przypuszczam, że musiał być człowiekiem samotnym. 
Anarchiści, 
zdaje mi się, nie mają rodzin — w każdym razie nie w tym znaczeniu, w jakim my 
pojmujemy to 
urządzenie społeczne. Łączenie się w rodziny odpowiada pewniej potrzebie natury 
ludzkiej, lecz 
w ostatniej instancji opiera się na prawie i z tego powodu musi być dla 
anarchisty czymś 
nienawistnym i niemożliwym. Naprawdę nie rozumiem anarchistów. Czy człowiek 
takich to a 
takich przekonań pozostaje anarchistą, gdy jest sam, zupełnie sam, lub gdy, 
powiedzmy, kładzie 
się do łóżka? Czy opiera głowę o poduszki, naciąga na się kołdrę i zasypia z 
poczuciem 
konieczności chambardement général, jak to nazywają Francuzi, konieczności 
powszechnego 
wysadzania w powietrze, wiecznie obecnej w jego umyśle? A jeśli tak, to jak to 
być może? 
Jestem pewny, że gdyby taka wiara (czy taki fanatyzm) zyskały nagle władzę nad 
moimi 
myślami, nie byłbym w stanie ani spać, ani jeść, ani zająć się jakąkolwiek 
czynnością w życiu 
powszednim. Nie pragnąłbym kobiety ni dziecka; nie mógłbym mieć przyjaciół, tak 
mi się 
przynajmniej zdaje, a już zbieranie brązów lub porcelany to, przypuszczam, 
byłoby chyba 
zupełnie wykluczone. Zresztą — nie wiem. Wiem tylko, że para X. jadał obiady w 
bardzo 
wykwintnej restauracji, do której i ja uczęszczałem.
Gdy miał głowę odkrytą, srebrna, podczesana w górę czupryna czyniła jeszcze 
bardziej 
charakterystyczną jego twarz kościstą, pozapadaną, ubraną w maskę zupełnej 
obojętności. Jego 
żylaste i brązowe ręce wsuwały się i wysuwały z szerokich, białych mankietów, 
gdy z 
mechaniczną niemal precyzją łamał chleb, nalewał wino i wykonywał inne czynności 
w tym 
rodzaju. Jego głowa i całe ciało sterczały nieruchomo nad obrusem. Ale ten 
zapaleniec, ten wielki 
agitator nie okazywał ani śladu ognia czy temperamentu. Głębokim, chrapliwym 
głosem mówił 
monotonnie i zimno. Nie można też było nazwać go rozumnym, a jego spokojne 
zachowanie 
sprawiało wrażenie, że gotów jest zarówno kontynuować dalej rozmowę, jak każdej 
chwili ją 
przerwać.
Prowadził on drugie, nazwałbym, podziemne życie. I gdy co wieczór siadywałem 
naprzeciwko niego i przypatrywałem mu się przy obiedzie, poczęła budzić się we 
mnie całkiem 
zrozumiała ciekawość. Jestem spokojnym i pokojowym wytworem cywilizacji, który 
nie zna 
innych namiętności jak zbieranie rzadkich przedmiotów, zachowujących swój powab 
nawet 
wówczas, gdy zbliżają się do potworności. Niektóre brązy chińskie są 
monstrualnie drogie. Tu 
znów miałem przed sobą rzadkie monstrum ze zbioru mego przyjaciela. Prawda, że 
monstrum to 
było doskonałe wypolerowane i w pewnym sensie cudowne. Jego przedziwnie ciche 
zachowanie 
było przyczyną tego wrażenia. Ale nie był on z brązu, nie był Chińczykiem, co 
dawałoby 
możność przypatrywania się mu spokojnie poprzez przepaść różnicy rasowej. Żył i 
był 
Europejczykiem, miał maniery najlepszego towarzystwa, nosił płaszcz i kapelusz 
jak ja, a w 
sprawach kuchni prawie że podzielał mój smak. Nadto straszne, by można o tym 
myśleć!
Pewnego wieczora zauważył mimochodem w toku rozmowy: — Ludzkości nie można 
poprawić inaczej, tylko przemocą i strachem.
Łatwo wyobrazić sobie, jakie wrażenie sprawiły te słowa, wypowiedziane ustami 
takiego 
człowieka, na człowieka mego pokroju, na mnie, którego pogląd na życie zbudowany 
jest na 
łagodnym i subtelnym różniczkowaniu społecznych i artystycznych wartości. Proszę 
tylko 
wyobrazić sobie! Na mnie, któremu każdy rodzaj i przejaw gwałtu wydaje się tak 
nierzeczywisty, 
jak olbrzymy, ludożercy lub siedmiogłowe hydry, o których istnieniu bają 
fantastyczne klechdy i 
legendy.
I nagle zdało mi się, że poprzez radosne szmery i głosy wspaniałej restauracji 
słyszę pomruk 
głodnego i gniewnego tłumu.
Zdaje ani się, że jestem wrażliwy i mam zapalną wyobraźnię, gdyż pomiędzy 
niezliczonymi 
żarówkami sali, jak w ponurej wizji, zobaczyłem ciemność pełną kościstych szczęk 
i dzikich 
oczu. Lecz coś mnie w tym widzeniu rozgniewało. Widok tego człowieka, łamiącego 
z 
niezmąconym spokojem kawałki białego chleba, rozdrażnił mnie. Wówczas pozwoliłem 
sobie 
zapytać go, w jaki sposób głodujący proletariat Europy, któremu on prawił o 
buncie i przemocy, 
nie bierze mu za złe jego niewątpliwie luksusowego życia.
— Wszystkiego tego — powiedziałem, wskazując wzrokiem salę i butelkę szampana, 
którą 
zazwyczaj we dwójkę wypróżnialiśmy po obiedzie.
Nie poczuł się tym dotknięty.
— Czy żyję z ich znoju lub z krwi serdecznej? Czy jestem spekulantem albo 
kapitalistą? Czy 
zrabowałem mój majątek głodującemu ludowi? Nie! O tym wiedzą oni dobrze i nie 
zazdroszczą 
mi. Biedne masy są wspaniałomyślne dla swych przywódców. Co posiadam, zarobiłem 
mymi 
pismami; nie milionami pamfletów, rozdzielanych bezpłatnie pomiędzy głodnych i 
uciśnionych, 
lecz setkami tysięcy egzemplarzy kupowanych przez opasłą burżuazję. Przypomina 
pan sobie, że 
pisma moje były przez pewien czas przedmiotem zachwytu, i w modzie było czytać 
je ze 
zdumieniem i oburzeniem, przewracać oczyma z powodu mego patosu — albo do 
nieprzytomności zaśmiewać się z mego dowcipu.
— Tak — odrzekłem. — Oczywiście, przypominam sobie; lecz muszę wyznać otwarcie, 
że 
nigdy nie rozumiałem tego zaślepienia.
— Czy pan nie wie — powiedział — że ci próżniacy i samolubi przepadają za 
złośliwością, 
uprawianą choćby na ich koszt? Ich własne życie jest tylko pozą i gestem, nie są 
więc w stanie 
pojąć mocy prawdziwego dążenia i słów, które nie kłamią swego znaczenia. Dla 
nich wszystko 
jest rozrywką i sentymentem. Wystarczy, że wskażę panu na przykład, jak odnosiła 
się stara 
arystokracja francuska do filozofów, których nauki przygotowały wybuch wielkiej 
rewolucji. 
Nawet tu, w Anglii gdzie jest jeszcze trochę zdrowego rozumu, niech tylko jaki 
demagog urąga 
dość głośno i wytrwale, a zaraz znajdzie poparcie wśród tych właśnie klas, 
którym urąga. Bo wy 
lubicie patrzeć na wybryki. Demagog pociąga za sobą amatorów silnych wrażeń. 
Amatorstwo, w 
tym i w innych sprawach, jest przecież przedziwnie prostym środkiem, by zabić 
czas i pochlebić 
własnej próżności; głupiej próżności, pragnącej być na wysokości idei pojutrza. 
Całkiem tak 
samo, jak dobrzy i poczciwi zresztą ludzie wpadać będą w zachwyt na widok 
pańskich zbiorów 
nie mając pojęcia, co właściwie stanowi ich rzeczywiste piękno.
Zwiesiłem głowę. Ilustrowało to wymownie smutne prawdy, jakie wygłaszał. Świat 
pełen jest 
takich ludzi, a przykład arystokracji francuskiej przed rewolucją był tak 
przekonywający. Nie 
byłem w stanie zbić jego dowodzeń, chociaż cynizm ich — rys zawsze brzydki — 
znacznie 
obniżał ich wartość, przynajmniej w moim rozumieniu. Ale przyznaję, że byłem 
nimi poruszony. 
Czułem, że muszę mu odpowiedzieć coś, co nie wyrażałoby zgody, ale też nie 
przecinało dalszej 
dyskusji.
— Nie chce pan przez to powiedzieć — rzuciłem swobodnie — by zaślepienie takich 
ludzi 
przyszło kiedykolwiek z czynną pomocą krańcowym rewolucjonistom.
— Właściwie nie to chciałem wyrazić. Mówiłem całkiem ogólnie. Jeśli jednak pyta 
pan o to, 
powiem, że dążenia rewolucyjne rzeczywiście znajdowały w różnych krajach taką, 
mniej więcej, 
świadomą pomoc. Nawet tu, w tym kraju!
— Niemożliwe! — odparłem stanowczo. — My nie bawimy się ogniem tak zuchwale.
— A przecież właśnie wy możecie sobie pozwolić prędzej niż inni. Lecz proszę 
spojrzeć na 
większość kobiet, które chętnie się bawią, i to namiętnie, jeśli już nie ogniem, 
to przynajmniej 
kilkoma zabłąkanymi iskrami.
— Czy ma to być żart? — zapytałem z uśmiechem.
— Jeśli tak, to nie leżał on w mym zamiarze — rzekł sucho. — Myślałem o pewnym 
wypadku. Och! bez ukrytej myśli, jak dotychczas…
Na to cały zamieniłem się w słuch. Niejednokrotnie próbowałem podejść go od, że 
tak 
powiem, podziemnej jego strony. Nawet wyrażenie to padło pomiędzy nami. Lecz on 
zawsze 
zachowywał wobec mnie ten swój nieprzenikniony spokój.
— Równocześnie — ciągnął dalej pan X. — da to panu wyobrażenie o trudnościach, 
jakie 
wyłaniają się w ciągu zamierzeń, które podobało się panu nazwać podziemnymi. 
Czasami trudno 
jest dać sobie radę. Bo pomiędzy braćmi tnie ma oczywiście żadnej hierarchii, 
żadnego 
skostniałego systemu.
Moje zdumienie było wielkie, lecz krótkotrwałe. Rozumie się, pomiędzy krańcowymi 
anarchistami nie mogło być hierarchii, niczego w ogóle, co opierałoby się na 
prawie 
pierwszeństwa. Myśl, że nawet wśród anarchistów panuje anarchia, była naprawdę 
pocieszająca. 
W każdym razie nie mogło to im wyjść na dobre.
Pan X. wyrwał mnie z tych myśli nagłym zapytaniem.
— Czy zna pan Hermione Street?
Skinąłem trochę niepewnie. W ciągu ostatnich trzech lat Hermione Street nieomal 
znikła z 
pamięci ludzkiej. Nazwa istnieje jeszcze, lecz z dawnej Hermione Street nie 
pozostało ani jednej 
cegły, ni kamienia. On miał na myśli dawną, gdyż mówił dalej:
—Po lewej stronie stał szereg dwupiętrowych kamienic, które przytykały oficyną 
do skrzydła 
wielkiego gmachu publicznego, przypomina pan sobie. Czy bardzo to pana zdziwi, 
gdy powiem, 
że jeden z tych domów był jakiś czas głównym ośrodkiem anarchistycznej 
propagandy i tego, co 
pan nazywa działalnością podziemną.
— Wcale nie — oświadczyłem. — Hermione Street nie należała nigdy, o ile mi 
wiadomo, do 
ulic pierwszorzędnych.
— Dom był własnością jednego z wysokich urzędników państwowych — dodał smakując 
szampana.
— Ach, naprawdę! — zawołałem nie wierząc mu ani słowa.
— On sam oczywiście nie mieszkał łam — mówił pan X. — Ale od dziesiątej do 
czwartej 
przebywał, poczciwiec, w bezpośrednim sąsiedztwie, w swym eleganckim biurze 
prywatnym, 
znajdującym się w skrzydle gmachu publicznego, o którym właśnie wspomniałem. By 
być 
całkiem dokładnym, powiem panu, że dom przy Hermione Street nie należał 
właściwie do niego, 
lecz do jego dorosłych dzieci — córki i syna. Córka, urocze zjawisko, nie była 
bynajmniej 
powszednią pięknością. Z dużym czarem osobistym, który nie był wyłącznie zasługą 
jej 
młodości, łączyła zwodne oznaki entuzjazmu, samodzielności i żarliwości. Jestem 
zdania, że 
przybierała je tak samo, jak wkładała swe malownicze suknie i czyniła to z tego 
samego powodu: 
by za wszelką ceną uwydatnić swą osobę. Wie pan przecież, kobiety potrafią pójść 
daleko, by cel 
ten osiągnąć. Ona zaszła w tym bardzo daleko. Przyswoiła sobie wszystkie gesty 
odpowiadające 
rewolucyjnym przekonaniom: gest współczucia, gniewu, wreszcie oburzenia na 
grzeszną 
nieludzkość tej właśnie Masy społecznej, do której sama należała. Z tym 
wszystkim było jej 
świetniej osobistości równie do twarzy, jak w jej nieco oryginalnych sukniach. 
Tylko nieco 
oryginalnych; wystarczająco, by zaznaczyć protest przeciwko filisterstwu 
opasłych 
mieszczuchów, stawiających się biednym za wzór smaku. Wystarczająco tylko, a nie 
więcej. 
Nieco więcej byłoby już nie na miejscu — rozumie pan. Ale była pełnoletnia i nic 
nie stawało jej 
na przeszkodzie, by dom swój oddać do dyspozycji rewolucjonistów.
— Niemożliwe! — zawołałem.
— Zapewniam pana — rzekł z naciskiem — że uczyniła ten praktyczny gest. Jakże 
inaczej 
moglibyśmy byli tam się dostać. Partia nie jest zasobna. A poza tym, każdy 
administrator robiłby 
trudności, żądałby referencji, i tak dalej. Grupa, z którą protektorka nasza 
zetknęła się w czasie 
swych wędrówek po dzielnicy biednych (przypomina pan sobie, jak parę lat temu 
praca 
samarytańska i osobiste niesienie pomocy było w modzie), z wdzięcznością 
przyjęła propozycję. 
Pierwszą dodatnią tego stroną było to, że Hermione Street leżała z dala od 
podejrzanych części 
miasta, których policja pilnie strzegła.
Parter zajmowała jakaś włoska restauracyjka, taki raj dla much. Wykupienie jej 
od właściciela 
nie nastręczało żadnych trudności. Jeden mężczyzna i jedna kobieta z partii 
zajęli się nią. 
Mężczyzna był znakomitym kucharzem, towarzysze mogli więc jeść tam razem z 
innymi gośćmi 
nie zwracając na siebie uwagi. Była jeszcze i inna dodatnia strona. Na pierwszym 
piętrze 
znajdowała się agencja artystyczna — wie pan, biuro pośrednictwa dla artystów z 
drugorzędnych 
music–hallów, itd. Poczciwiec ten nazywał się Bomm, przypominam sobie. Tego nie 
ruszaliśmy. 
Było to nam raczej na rękę, gdy całe mnóstwo osobników obojga płci o 
cudzoziemskim 
wyglądzie, różni żonglerzy, akrobaci, śpiewacy i tym podobni przez cały dzień 
wchodzili i 
wychodzili z domu. Policja nie zwracała uwagi na nowe twarze. Szczęśliwym trafem 
górne piętro 
stało właśnie puste, co było nam bardzo na rękę.
X. przerwał, by obojętnym ruchem spokojnie zabrać się do bombe glacée, którą 
kelner przed 
chwilą postawił na atole. Ostrożnie spożył parę łyżeczek lodów, potem zapytał 
mnie:
— Czy nie słyszał pan o suchej zupie Stone’a?
— O czym?
— Był to artykuł spożywczy — ciągnął dalej obojętnie — któremu swojego czasu 
robiono 
dość głośną reklamę w dziennikach, lecz nie wiadomo dlaczego, nie zdołał zyskać 
sobie wzięcia 
u publiczności. Przedsiębiorstwo wyciągnęło nóżki, jak się to mówi. Paki pełne 
towaru można 
było nabyć na licytacji po mniej niż jednym penny za funt. Grupa zakupiła kilka 
skrzyń i na 
górnym piętrze otworzyła agenturę suchej zupy Stone’a. Było to bardzo czcigodne 
przedsiębiorstwo. Towar, żółty proszek o ogromnie nieapetycznym wyglądzie, był 
opakowany w 
wielkie czworokątne puszki cynowe, których sześć mieściło się w paczce. Gdy 
nadeszło jakieś 
zamówienie, załatwiano je oczywiście. Ale prawdziwą zaletą proszku było to, że w 
ten sposób 
można było bardzo wygodnie pokrywać niejedno. Od czasu do czasu ładowano taką 
skrzynię na 
wózek i wysyłano ją wprost pod nosem policjanta pełniącego służbę na rogu ulicy. 
Rozumie pan.
— Pojmuję — rzekłem wskazując wymownym ruchem resztki bombe, powoli 
rozpływającej 
się w naczyniu.
— Tak jest. Ale można było paczek użyć także inaczej. W suterenach, a raczej w 
tylnej 
piwnicy, ustawiono dwie drukarnie. Z tego to domu w skrzynkach od suchej zupy 
Stone’a 
wysyłano niesłychaną ilość pism rewolucyjnych. Przy tym zajęły był również i 
brat naszej 
młodej anarchistki. Pisywał on artykuły, pomagał w składaniu i drukowaniu. 
Słowem, był 
pomocny towarzyszowi, któremu pracę tę powierzono, bardzo dzielnemu młodemu 
człowiekowi 
nazwiskiem Sevrin.
Duchowym przywódcą całej tej grupy był pewien fanatyczny zwolennik rewolucji 
społecznej. 
Teraz już nie żyje. Jego sztychy i miedzioryty były genialne; musiał pan widzieć 
jego prace. 
Obecnie są one przez niektórych zbieraczy bardzo poszukiwane. Najpierw począł 
być 
rewolucyjny w swej sztuce, a skończył jako zdeklarowany wywrotowiec, żona zaś 
jego i dziecko 
pomarły w najskrajniejszej nędzy. Stale twierdził, że to ci bourgeois, ta 
elegancka, opasła banda 
zabiła ich. Wierzył w to naprawdę. Poza tym pracował jako artysta i prowadził 
niejako podwójne 
życie. Był to wysoki, chudy, smagły mężczyzna o wielkiej, rudawej brodzie i 
głęboko zapadłych 
oczach. Musiał go pan znać. Nazywał się Horne.
Na to zatrząsłem się po prostu. Oczywiście, przed laty spotykałem Horne’a 
wielokrotnie. 
Wyglądał na człowieka z cyganerii, był zapuszczony, nosił stary, spiczasty 
kapelusz, czerwony 
szal na szyi i długi wytarty płaszcz, zapięty aż pod brodę. O swej sztuce mówił 
z zapałem, ale 
miało się wrażenie, że mu się niebawem przewróci w głowie. Grupa nielicznych 
znawców ceniła 
jego prace. Któż by pomyślał, że ten człowiek…
Zdumiewające! Ale pomimo wszystko, nie było to w końcu tak nie do wiary.
— Jak pan widzi — ciągnął X. dalej — grupa ta miała stosunkowo najdogodniejsze 
warunki 
do propagandy, a także i do innej działalności. Byli to ludzie zdecydowani, 
doświadczeni i o 
dużych walorach osobistych. A jednak uderzyło nas, że zamachy przygotowywane 
przy 
Hermione Street prawie nigdy się nie udawały.
— Jak to „nas”? — zapytałem żywo.
— Kilku nas, w Brukseli w centrali — odpowiedział. — Zdawało się, że żadna 
choćby 
najlepiej przygotowana akcja mająca swój początek przy Hermione Street nie może 
mieć 
powodzenia. Zawsze coś się zdarzyło, co przekreślało najlepiej obmyślane 
wystąpienia w 
różnych częściach Europy. Był to okres gorączkowej działalności. Niech pan nie 
myśli, że 
wszystkie nasze niepowodzenia robią wiele hałasu, z aresztowaniami i procesami. 
Wcale nie. 
Bardzo często policja pracuje cicho, prawie w tajemnicy, i zręcznym 
przeciwdziałaniem 
udaremnia nasze plany. Bez aresztowań, bez hałasu, bez alarmowania opinii 
publicznej i 
rozpalania namiętności. To jest rozumne postępowanie. Ale wówczas policja 
zwyciężała zbyt 
regularnie, od Morza Śródziemnego aż po Bałtyk. Było to już dokuczliwe, a mogło 
stać się 
niebezpieczne. W końcu przyszliśmy do przekonania, że w londyńskiej grupie muszą 
znajdować 
się jakieś niepewne elementy. Udałem się więc do Londynu, by zobaczyć, co tu 
można było po 
cichu zrobić.
Pierwszym mym krokiem była wizyta złożona naszej pannie anarchistce z amatorstwa 
w jej 
prywatnym mieszkaniu. Przyjęła mnie w sposób niezmiernie uprzedzający. Byłem 
pewny, że nie 
ma pojęcia o chemicznych eksperymentach i innych zabiegach, których widownią 
była górna 
część domu przy Hermione Street. Wydawanie literatury anarchistycznej było, 
zdaje się, jedyną 
„działalnością”, jaką zdołała tam dojrzeć. W sposób niezmiernie żywy rozwinęła 
przede mną 
zwykły obraz poważnego zapału, a sama napisała już cały szereg sentymentalnych 
artykułów z 
krwiożerczymi wnioskami na końcu. Widziałem, że niezmiernie ją to bawiło mimo 
śmiertelnej 
powagi wszystkich min i gestów. Dodawały one uroku jej twarzy o wielkich oczach 
i szerokich 
brwiach, oraz kształtnej głowie uwieńczonej mnóstwem ciemnych włosów, zebranych 
w sposób 
niezwykły, ale malowniczy. W pokoju był również jej brat, poważny młody człowiek 
z 
podniesionymi brwiami i czerwoną krawatką, który nie zdawał sobie absolutnie 
sprawy z 
niczego, siebie samego nie wyłączając. Później przyszedł jeszcze wysoki młody 
człowiek. Był 
gładko wygolony, z niebieskawym odblaskiem na wydatnych szczękach, a coś w jego 
obliczu 
przypominało ukrytego aktora albo fanatycznego księdza: wie pan, ten typ o 
krzaczastych, 
czarnych brwiach. Poza tym wyglądał doskonale. Silnie uścisnął nam dłonie. Młoda 
dama 
podeszła do mnie i szepnęła uroczyście: „towarzysz Sevrin”.
Nigdy nie widziałem go przedtem. Niewiele miał nam do powiedzenia, ale usiadł 
zaraz obok 
niej i rozpoczął poważną rozmowę. Z głębi fotela pochyliła się ku przodowi i 
oparła swą 
łagodnie zaokrągloną brodę na pięknej, białej ręce. On uważnie patrzał jej w 
oczy. Z zachowania 
się obojga przebijała miłość, poważna, mocna, jakby przysłoniona śmiercią. 
Przypuszczani, iż 
swe zrozumienie dla idei postępowych pragnęła zaokrąglić i uzupełnić rewolucyjną 
miłością, 
wmawianiem w siebie, iż jest zakochana w anarchiście. A on wyglądał, jak 
mówiłem, wprost 
doskonale, mimo fanatycznego rysunku krzaczastych brwi. Po kilku spojrzeniach, 
rzuconych na 
nich z ukosa, nie miałem wątpliwości, że brał sprawę bardzo poważnie. Co zaś się 
jej tyczyło, to 
w geście była nieporównana: po prostu prześcigała rzeczywistość W udaniu 
pomieszanych uczuć 
godności, słodyczy, łaskawości, przejęcia się, oddania i powściągliwości. Tak 
właśnie pojętą 
miłość grała z prawdziwym mistrzostwem. O tyle i ona brała to na serio. Gesty — 
ale świetne!
Skoro tylko pozostałem z naszą panią—amatorką sam na sam, ostrożnie podałem jej 
cel mych 
odwiedzin i wskazałem na nasze podejrzenia. Chciałem usłyszeć, co powie na to, i 
po trosze 
oczekiwałem mimowolnego wydania się. Lecz powiedziała tylko: „To poważna 
sprawa”, przy 
czym wyglądała czarująco w swym przejęciu się i powadze. Ale pewien błysk jej 
oczu zdradzał 
wyraźnie: „Jakie to ciekawe”, a potem, koniec końców, o wszystkim miała bardzo 
słabe pojęcie, 
z wyjątkiem oczywiście frazesów. Ale podjęła się ułatwić mi widzenie z Horne’em, 
którego 
niełatwo było spotkać poza Hermione Street, a tam właśnie nie chciałem wówczas 
się 
pokazywać.
Spotkałem się więc z Horne’em. Był to inny typ zdecydowanego fanatyka. 
Wyłuszczyłem mu 
wnioski, do których doszliśmy w Brukseli, i wskazałem na wymowną ilość 
nieudanych 
zamierzeń. Odpowiedział na to ze zbyteczną przesadą:
„Mam w ręku coś, co przerazi serca tych opasłych bydlaków!”
Potem dowiedziałem się, że z kilkoma towarzyszami zrobił w jednej z piwnic 
przekop aż do 
podziemi owego gmachu publicznego, o którym przedtem wspominałem. Bez trudu 
można było 
wysadzić całe skrzydło w powietrze, o ile tylko środki wybuchowe byłyby gotowe.
Nierozumność tego planu nie przeraziła mnie tak bardzo, jakby to było, gdyby 
użyteczność 
lokalu przy Hermione Street i tak już nie była więcej niż wątpliwa. Faktycznie 
jednak wyglądało 
mi to wówczas raczej na pułapkę zastawioną przez policję niż na co innego.
Co więc najpierw zrobić należało, to przekonać się, co, a raczej kto był 
niepewny, i tę myśl 
udało mi się w końcu wbić Horne’owi w głowę. Patrzał na mnie zdumiony, a nozdrza 
jego 
pracowały, jakby w powietrzu wietrzył zdradę.
A teraz przychodzi ta część, która niewątpliwie wyda się panu kawałem 
teatralnym. A jednak, 
co można było innego zrobić? Zadaniem naszym było znaleźć wiarołomnego członka 
grupy. Ale 
przeciw każdemu przemawiały takie same poszlaki. Kazać strzec ich wszystkich, 
nie było bardzo 
wskazane. Poza tym metoda ta często zawodzi. W każdym razie wymaga to czasu, a 
tu 
niebezpieczeństwo nagliło. Byłem pewny, że zakamarek przy Hermione Street 
zostanie w końcu 
nakryty, chociaż policja widocznie tak zawierzyła swemu informatorowi, że dom 
nie był obecnie 
nawet pilnowany. Horne był tego zupełnie pewien. W tych warunkach był to zły 
znak. Trzeba 
było działać jak najprędzej.
Postanowiłem więc sam zainscenizować najście na grupę. Rozumie pan? Najście 
przez kilku 
pewnych ludzi przebranych za policjantów. Spisek wśród spiskowców. Cel był 
jasny. Gdy 
przyjdzie do aresztowania, szpieg, miałem nadzieję, zdradzi się w jakiś sposób; 
czy to jakimś 
nieostrożnym czynem, czy też, na przykład, swym obojętnym zachowaniem. Rzecz 
oczywista, 
zachodziło niebezpieczeństwo zupełnego niepowodzenia albo też niemniejsze 
niebezpieczeństwo 
jakiegoś nieszczęśliwego wypadku, gdyby stawiano opór lub też próbowano 
ucieczki. Bo, sam 
pan przyzna, grupę przy Hermione Street należało zaskoczyć nagle i zupełnie 
niespodziewanie, 
jakby to, według mego przekonania, w niedługim czasie uczyniła prawdziwa 
policja. Szpieg był 
wśród nich i tylko Horne mógł być w plan mój wtajemniczony.
Nie będę wdawać się w szczegóły przygotowania. Niełatwą rzeczą było to 
zaaranżować, ale w 
końcu wszystko poszło dobrze i wynik był udany. Rzekoma policja wtargnęła do 
restauracji, 
której okiennice natychmiast zamknięto. Zaskoczenie było zupełne. Większość 
grupy z 
Hermione Street znajdowała się w tylnej piwnicy, gdzie rozszerzano wspomniany 
podkop, 
łączący ją z piwnicami wielkiego budynku publicznego. Przy pierwszym alarmie 
kilku z 
towarzyszy wpadło odruchowo do wspomnianego wyżej sklepienia, gdzie w razie 
rzeczywistego 
najścia schwytano by ich bez ratunku. W tej chwili nie troszczyliśmy się o nich. 
Nie byli groźni. 
Ale z górnym piętrem mieliśmy ja i Horne poważny kłopot. Siedział tam pośród 
cynowych 
puszek od suchej zupy Stone’a jeden z towarzyszy, przezwany „Profesorem” (ongiś 
był 
studentem), i zajęty był fabrykacją nowych środków wybuchowych. Był to mały, 
żółty człowiek, 
skryty i odludek, uzbrojony w wielkie, okrągłe okulary; baliśmy się, że mylnie 
zajście 
zrozumiawszy gotów wysadzić się w powietrze, a dom zwalić nam na głowy. 
Pobiegłem po 
schodach na górę i spotkałem go już w drzwiach na czatach, słuchającego, jak 
powiadał, 
„podejrzanych szmerów na dole”. Ledwie zdążyłem mu wyjaśnić, co się dzieje, 
wzruszył 
pogardliwie ramionami i wrócił do swych wag i retort. Był to krańcowy anarchista 
pierwszej 
wody. Materiały wybuchowe były jego wiarą, jego ostoją, jego bronią i tarczą. W 
parę lat potem 
zginął w tajnym laboratorium, wskutek przedwczesnego wybuchu jednego ze swych 
nowowynalezionych detonatorów.
Zbiegłem na dół i w mroku wielkiej piwnicy zastałem taką przejmującą scenę: 
Człowiek, 
który udawał inspektora (rola ta nie była mu obca), mówił chrapliwym głosem, i 
jednemu ze 
swych udanych podwładnych wydawał udany rozkaz odprowadzenia uwięzionych. 
Widocznie 
dotychczas nie nastąpiło nic, co by wyświetlało sprawę. Horne, posępny i ponury, 
stał ze 
skrzyżowanymi rękoma, a jego cierpliwe, chmurne oczekiwanie czyniło wrażenie 
stoicyzmu, co 
dobrze odpowiadało sytuacji. W cieniu odkryłem jednego z grupy Hermione Street, 
który 
chyłkiem wydobył mały kawałek papieru i połykał go. Zapewne jakiś zdradziecki 
świstek; może 
tylko kilka nazwisk i adresów. To był prawdziwy i wierny towarzysz. Lecz utajony 
zmysł 
szyderstwa, czyhający nawet za najsilniejszą naszą sympatią, sprawił, że 
ubawiłem się tym 
całkiem niezamierzonym widowiskiem.
Pod każdym innym względem, zdawało się, śmiały ten eksperyment, to coup* 
teatralne, jeśli 
chcesz pan tak to nazwać, zawiodło w zupełności. Złudzenia nie można już było 
utrzymać długo, 
a wyjaśnienie musiało wytworzyć sytuację bardzo przykrą, jeśli już nie poważną. 
Ten tam, który 
zjadł papier, będzie wściekły, również ci towarzysze, którzy uciekli, będą się 
dąsać.
By powiększyć jeszcze moje zmieszanie, rozwarły się drzwi prowadzące do innych 
piwnic, 
gdzie stały drukarnie, i nasza panna rewolucjonistka stanęła w nich, rysując się 
czarną sylwetką, 
w obcisłej sukni ,i kapeluszu, na tle światła gazowego poza nią. Za jej plecami 
zobaczyłem 
podniesione brwi i czerwony krawat jej brata.
Naprawdę byli ostatnimi, których w tej właśnie chwili pragnąłem tu widzieć. 
Przyszli tego 
wieczora z jakiegoś amatorskiego koncertu, wie pan, dla ubogich; ona uparła się 
wyjść prędzej, 
by w powrotnej drodze wstąpić jeszcze na Hermione Street pod pozorem, że ma tam 
jeszcze coś 
do roboty. Zwykłym jej zajęciem była korekta odbitek włoskiego i francuskiego 
wydania 
„Dzwonu Mannowego” i „Pochodni”.
— Mój Boże — szepnąłem. — Raz wpadło mi w ręce kilka egzemplarzy tych czasopism. 
Nic, 
zdaniem moim, nie mogło być mniej stosownego dla oczu młodej kobiety. Były to 
najdalej 
posunięte rzeczy w tym rodzaju, posunięte, myślę, poza granice wszelkiego rozumu 
i 
przyzwoitości. Jedno z nich prawiło o zniszczeniu wszelkich społecznych i 
rodzinnych więzów, 
drugie nawoływało do systematycznego mordu. Myśl, że młoda dziewczyna mogła 
spokojnie 
wyszukiwać błędy drukarskie w całych szpaltach tych najpotworniejszych 
twierdzeń, nie dała się 
pogodzić z moim pojęciem kobiecości.
Pan X. popatrzył na mnie i spokojnie ciągnął dalej:
— Zdaje mi się jednak, że przyszła głównie po to, by próbować swego wpływu na 
Sevrinie, a 
hołdy jego przyjmować królewsko i wyniośle. Była świadoma jednego i drugiego — 
swej mocy i 
jego oddania — i używała tego, powiedziałbym, zupełnie naiwnie. I ani moralność, 
ani poczucie 
przyzwoitości nie dają nam prawa czynić jej z tego powodu wyrzutów. Urok kobiety 
i wyjątkowa 
inteligencja mężczyzny podlegają własnym prawom, czyż nie tak?
Powstrzymałem się od wyrażenia mojego oburzenia na te swawolne zasady, gdyż 
byłem 
zaciekawiony.
— Lecz cóż się potem stało? — zapytałem niecierpliwie.
X. ciągnął dalej, powoli krusząc lewą ręką mały kawałek chleba:
— Stało się to — powiedział — że uratowała sytuację.
— Dała panu sposobność do zakończenia tej złej krotochwili — wtrąciłem.
— Tak — odrzekł zachowując wciąż swój niewzruszony spokój. — Krotochwila miała 
się 
prędko zakończyć. Dobiegła końca w przeciągu kilku minut. I dobrze się 
skończyła. Gdyby ona 
nie była weszła, może skończyłoby się to źle. Jej brata nie można było 
oczywiście brać w 
rachubę.
Na chwilę przedtem spokojnie weszli do domu. Piwnica z drukarnią miała swoje 
własne 
wejście. Ponieważ nie zastała nikogo, zasiadła do korekt spodziewając się, że 
Sevrin musi lada 
chwila wrócić do swej roboty. Ale tak się nie stało. Zaczęła się niecierpliwić, 
doszły ją odgłosy 
zamieszania w sąsiedniej piwnicy i oczywiście weszła, by zobaczyć, co się 
dzieje.
Sevrin był razem z nami. Z początku miałem wrażenie, że ze wszystkich tu 
przydybanych on 
był najbardziej zdziwiony. Przez chwilę wyglądał jak sparaliżowany ze zdumienia; 
stał niby 
przygwożdżony, i nawet się nie ruszył. Jedyny płomień gazowy płonął nad jego 
głową; wszystkie 
inne światła zgaszono przy pierwszym alarmie. Wtem, z mego ciemnego kąta, 
zauważyłem na 
wygolonej jego aktorskiej twarzy wyraz zakłopotanej i zmieszanej czujności. 
Zmarszczył ciężkie 
brwi, a kąciki ust ściągnął pogardliwie. Prawdopodobnie przejrzał grę, i 
żałowałem już, że go 
zaraz nie przypuściłem do tajemnicy.
Lecz od chwili, gdy weszła dziewczyna, opanowała go wyraźnie trwoga. To było 
jasne. 
Mogłem obserwować, jak uczucie to rosło. Twarz zmieniała mu się szybko i 
straszliwie. Nie 
rozumiałem dlaczego. Nie mogłem domyślić się przyczyny. Byłem tylko zdumiony 
niesłychaną 
przemianą, jaka zaszła w jego twarzy. Nic, oczywiście, nie wiedział, że ona jest 
w sąsiedniej 
piwnicy. Ale to nie tłumaczyło wrażenia, jakie wywarło na nim jej pojawienie 
się. Przez chwilę 
wyglądał jak ogłupiały. Otworzył usta, jakby chciał krzyczeć, może tylko 
zaczerpnąć powietrza. 
W każdym razie krzyknął nie on, lecz ktoś inny. Tym kimś innym był ów bohaterski 
towarzysz, 
którego przyłapałem, jak połykał kawałek papieru. Z pochwały godną przytomnością 
umysłu 
ostrzegł przeraźliwie krzykiem:
„Policja! W tył! W tył! Prędko w tył i zaryglować drzwi!”
Rada była doskonała; lecz zamiast cofnąć się dziewczyna szła dalej naprzód, za 
nią jej brat ze 
swą podłużną twarzą, ubrany w krótkie spodnie, w których niedawno występował 
śpiewając 
komiczne piosenki ku uciesze pozbawionego rozrywek proletariatu. Podeszła 
naprzód, nie 
dlatego, by źle była zrozumiała — słowo „policja” ma całkiem niedwuznaczne 
brzmienie — ale 
jakby nie mogła inaczej. Szła nie jak zwykle z niewymuszoną swobodą i pewną 
siebie godnością 
znakomitej amatorki między biednymi, walczącymi anarchistami z zawodu, lecz 
podniosła lekko 
ramiona i łokcie przycisnęła do ciała, jakby ze strachu skryć się chciała w 
sobie. Jej wzrok 
spoczął nieruchomo na Sevrinie. Na Sevrinie jako mężczyźnie, sądzę, nie na 
Sevrinie 
anarchiście. Szła dalej. I to było naturalne. Bo mimo wmawianą sobie 
samodzielność dziewczęta 
tej klasy przyzwyczajone są do uczucia, że specjalnie ochraniane; i w rzeczy 
samej jest tak. To 
uczucie tłumaczy dziewięć dziesiątych jej śmiałych gestów. Twarz Jej stała się 
zupełnie 
bezbarwna, po prostu upiorna. Widocznie dotknęło ją to tak brutalnie, że oto 
sama należy teraz 
do ludzi, którzy muszą uciekać przed policją! Przypuszczam, że zbladła przede 
wszystkim z 
oburzenia, chociaż, oczywiście, mogła tu działać i troska o dobre imię oraz 
cicha obawa przed 
złym obejściem. I rzecz naturalna, zwróciła się do mężczyzny, do mężczyzny, od 
którego mogła 
żądać oddania i hołdu — mężczyzny, który nie opuściłby jej w żadnym położeniu.
— Tak, ależ — wtrąciłem zdumiony tą analizą — jeśli to było na serio, to znaczy 
naprawdę 
— tak jak ona to sobie wyobrażała, czegóż mogła się od niego spodziewać?
Żaden muskuł nie drgnął w twarzy pana X.
— Bóg to wie. Wyobrażam sobie, że ta czarująca, wspaniała i tak samodzielna 
istota przez 
całe swe życie nie miała nigdy żadnej prawdziwej myśli; to znaczy, jednej choćby 
myśli nie 
związanej z małostkową zarozumiałością ludzką i nie wywodzącej się z żadnego 
konwenansu. 
Krótko mówiąc, po paru krokach wyciągnęła ręce do nieruchomego Sevrina. I 
przynajmniej to 
nie był gest. Był to ruch całkiem naturalny. Czego od niego oczekiwała, któż to 
może wiedzieć? 
Czegoś niemożliwego. Ale czegokolwiek oczekiwała, w każdym razie nie było to 
tym, jestem 
tego pewny, na co on zdecydował się, zanim jeszcze błagalnym ruchem ręki 
zwróciła się wprost 
do mego. Nie było to potrzebne. Od chwili gdy weszła do piwnicy, postanowił 
poświęcać swą 
przyszłą użyteczność i odrzucić nieprzeniknioną i mocno nałożoną maskę, którą 
nosił z dumą.
— Co pan chce przez to powiedzieć? — przerwałem mu strapiony. — A więc Sevrin 
był tym, 
który…
— Tak, to on. Najbardziej niebezpieczny, uparty, szczwany i systematyczny ze 
wszystkich 
szpiegów. Genialny zdrajca. Na szczęście dla nas, był jedyny. Był to fanatyk, 
jak powiedziałem 
panu. I, znów na szczęście dla nas, zakochał się w doskonałych, naiwnych gestach 
tej 
dziewczyny. On sam grał swą rolę rozpaczliwie poważnie i wierzył w absolutną 
wartość tych 
konwencjonalnych oznak. To, że w końcu wpadł w tę niezgrabną pułapkę, daje się 
wytłumaczyć 
tym tylko, że w jednym sercu nie mogą się pomieścić jednocześnie dwa tak 
głębokie uczucia. 
Niebezpieczeństwo, w jakim ujrzał tę nieświadomą komediantkę, pozbawiło go 
trzeźwego 
spojrzenia, przenikliwości i spokojnego sądu. Rzeczywiście, z początku stracił 
panowanie nad 
sobą. Odzyskał je jednak wobec tego, że — wydało mu się to nieodzowne — musiał 
zaraz coś 
zrobić. Co? Oto jak najszybciej usunąć ją z domu. Troska o to dręczyła go 
najbardziej. 
Powiedziałem panu, że był przerażony. Lecz nie mogło mu chodzić o niego samego. 
Był 
zaskoczony i zaniepokojony tym nieprzewidzianym i przedwczesnym krokiem. 
Powiedziałbym 
nawet, że był wściekły z tego powodu. Był przyzwyczajony sam kierować ostatnim 
aktem swych 
zdradzieckich postępków z głęboką, wyszukaną zręcznością, by żaden cień nie padł 
na jego imię 
rewolucjonisty. Rzecz jasna, zdaje mi się, że i wówczas postanowił zrobić 
wszystko, by maska 
jego pozostała nienaruszona. Dopiero gdy zauważył, że tego wieczora ona jest w 
tym domu, 
opuściło go wszystko, jakby w panicznym strachu: wymuszony spokój, nakazy jego 
fanatyzmu, 
udanie. Dlaczego paniczny strach, zapyta pan? Odpowiedź jest prosta. Przypomniał 
sobie 
Profesora — a może, jak przypuszczam, nigdy o nim nie zapomniał — który siedział 
na górze, 
zajęty swymi badaniami, w otoczeniu puszek po suchej zupie Stane’a. Kilka a nich 
wystarczało, 
by nas wszystkich na miejscu pogrzebać pod rumowiskiem cegieł. Sevrin wiedział o 
tym 
oczywiście. I przypuszczam, że widocznie dobrze znał tego człowieka. Tyle razy 
miał przecież 
do czynienia z ludźmi tego pokroju! A może posądzał Profesora tylko o to, do 
czego sam był 
zdolny. Jakkolwiek tam było, skutek nie zawiódł. Nagle odezwał się rozkazującym 
tonem:
„Wyprowadzić natychmiast tę panią!”
Ochrypł jak kruk; niewątpliwie wskutek ogromnego wzburzenia. To mu zresztą zaraz 
przeszło. Tylko te fatalne słowa wyszły ze ściśniętego gardła w nieprzyjemnym, 
śmiesznym 
charkocie. Odpowiedzi na to nie było potrzeba. Stało się. Mimo to jednak ten, 
który odgrywał 
inspektora, uznał za stosowne odpowiedzieć szorstko:
„Jeszcze dosyć się nachodzi razem z wami wszystkimi!”
Były to ostatnie sława, jakie padły w komediowej części tej rozprawy.
Niepamiętny na nikogo i na nic, Sevrin podszedł do niego i schwycił go za klapę 
surduta. 
Można było widzieć, jak pod cienką, niebieskawą skórą jego policzków mocno 
pracowała 
szczęka.
„Masz pan ludzi na dworze. Proszę w tej chwili odprowadzić tę panią do domu! 
Słyszy pan? 
W tej chwili! Zanim spróbuje pan aresztować tego na górze.”
„O! Na górze jest jeszcze jeden — otwarcie drwił tamten. — No, dobrze; 
ściągniemy go 
zawczasu, by mógł się przypatrzyć końcowi tego wszystkiego.”
Lecz Sevrin odchodził wprost od zmysłów i nie zwrócił uwagi na ton.
„Co za wścibski głupiec kazał wam tu włazić? Czy nie rozumiecie waszych 
instrukcji? Nic nie 
wiecie? Po prostu nie do wiary! Tu…”
Puścił klapę surduta i włożywszy rękę pod koszulę gorączkowo począł szukać 
czegoś na 
piersi. W końcu wydobył małą, czworokątną torebkę z miękkiej skóry, noszoną 
widocznie jak 
szkaplerz na szyi na sznurku, którego przerwane końce zwisały mu z ręki.
„Spójrz na to!” — krzyknął i cisnął tamtemu torebkę w twarz. Potem zwrócił się 
do 
dziewczyny.
Ta stała tuż za nim, cicha i nieporuszona. Jej nieruchoma, blada twarz miała 
wyraz łagodny. 
Tylko jej rozwarte oczy zdawały się większe i ciemniejsze.
Mówił prędko, z nerwową pewnością siebie. Słyszałem wyraźnie, jak zapowiadał 
jej, że 
wszystko to zaraz wyjaśni. Więcej nie mogłem już dosłyszeć. Stał tuż przy niej i 
nie próbował 
nawet dotknąć jej końcem palca, gdy ona bezmyślnie wpiła w niego wzrok. Lecz po 
chwili 
zwolna opuściła powieki patetycznie, a gdy długie czarne rzęsy osłoniły jej 
blade policzki, 
zdawało się, że niewiele brakuje, by padła zemdlona. Lecz nawet nie zachwiała 
się. Donośnym 
głosem rozkazał jej, by szła za nim, po czym nie oglądając się za siebie ruszył 
w kierunku drzwi 
u dołu schodów piwnicznych. A ona, to fakt, zrobiła za nim jeden czy dwa kroki. 
Ale, rzecz 
oczywista, nie dopuszczono go do drzwi. Dało się słyszeć parę gniewnych okrzyków 
i zgiełk 
krótkiej, gwałtownej walki. Mocno odepchnięty, zatoczył się na nią, w tył, i 
upadł. Ona 
wyciągnęła ręce z gestem przerażenia, cofnęła się w bok i stanęła właśnie przy 
jego głowie, która 
ciężko uderzyła o podłogę, tuż koło jej bucika.
Gdy padał, jęknął. Zanim podniósł się powoli, ogłuszony, i uświadomił sobie 
prawdziwy stan 
rzeczy, człowiek, w którego ręce oddał skórzaną torebkę, wyciągnął z niej wąski 
niebieskawy 
skrawek papieru. Wzniósł go wysoko nad głowę i wśród pełnej oczekiwania, dusznej 
ciszy, jaka 
znów zapanowała, rzucił go pogardliwie ze słowami:
„Myślę, towarzysze, że próba ta była jednak potrzebna!”
Z błyskawiczną szybkością dziewczyna schwyciła ów ulatujący świstek. Wzięła go w 
obie 
ręce i przeczytała, potem nie podnosząc oczu powoli rozwarła palce i upuściła go 
na ziemię.
Później przyjrzałem się dokładnie temu ciekawemu dokumentowi. Nosił podpis 
pewnej 
bardzo wysoko postawionej osobistości oraz pieczęć i kontrasygnaty innych 
wysokich 
urzędników w przeróżnych częściach Europy. Dla jego przedsięwzięcia — czy też 
mam 
powiedzieć dla jego misji? — tego rodzaju talizman był niewątpliwie potrzebny. 
Nawet policji 
— z wyjątkiem kierowników — był znany tylko jako Sevrin, osławiony anarchista.
Opuścił głowę i przygryzł wargi. Nastąpiła w nim zmiana, jakby opanowało go 
zamyślenie i 
wpółprzytomny spokój. Ale oddychał ciężko. Jego pierś pracowała forsownie, a 
nozdrza 
podnosiły się i opadały stanowiąc jaskrawy kontrast z jego wyglądem, jakby 
jakiegoś 
fanatycznego mnicha ze średniowiecza — chociaż było w nim także coś z aktora, 
świadomego 
strasznych zadań swej roli. Przed nim stał Horne wynędzniały i zarośnięty, 
podobny do 
natchnionego i groźnego proroka, który wyszedł z pustyni. Dwaj fanatycy. Musieli 
się rozumieć. 
Dziwi to pana? Myśli pan, że takim ludziom zaraz występuje piana na ustach albo 
że sobie 
złorzeczą?
Zapewniłem żywo, że bynajmniej się nie dziwię; o niczym podobnym nie myślałem, a 
anarchiści w ogóle są dla mnie czymś niepojętym pod względem umysłowym, 
duchowym, 
logicznym, uczuciowym, a nawet cielesnym.
X. przyjął to zapewnienie ze zwyczajnym, kamiennym spokojem i ciągnął dalej:
— Horne dał się porwać wymowie. Gdy wytaczał swe pogardliwe oskarżenia, łzy 
spływały 
mu na czarną brodę, czego nie starał się nawet ukryć. Sevrin oddychał coraz 
szybciej, a gdy 
wreszcie otworzył usta, by przemówić, wszyscy z naprężeniem oczekiwali jego 
słów.
„Nie bądź głupcem, Horne — zaczął. — Wiesz przecież dobrze, że nie robiłem tego 
dla tych 
powodów, które chcesz mi podsunąć.”
I w jednej chwili, pod ponurym wzrokiem tamtego, stał się pozornie twardy jak 
skała.
„Zwalczałem was, oszukiwałem a zdradzałem — z przekonania.”
Obrócił się do Horne a plecami i zwracając się do niej (powtórzył:
„Z przekonania.”
Jej wzrok był niesłychanie zimny. Przypuszczam, że nie wiedziała, jaki gest 
będzie teraz 
najodpowiedniejszy. Bo rzeczywiście, taka sytuacja niewiele miała precedensów.
„Jasne jak słońce — dodał. — Rozumie pani, co to znaczy? Z przekonania.”
Ona wciąż jeszcze stała nieruchomo. Nie wiedziała, co ma zrobić. Ale biedak sam 
dał jej 
sposobność do wykonania wspaniałego i stylowego gestu.
„Czułem w sobie dość siły, by pozyskać panią dla mych przekonań” — zapewniał ją 
gorąco.
Zapomniał się, uczynił krok w jej kierunku, może się potknął. Zdawało mi się, że 
się nisko 
pochylił, jakby chciał dotknąć skraju jej sukni. I teraz nastąpił odpowiedni 
gest. Usunęła suknię 
przed jego brudnym dotknięciem i ze wzgardą odwróciła głowę. Było to zrobione 
wprost 
wspaniale: gest nieposzlakowanej, wzniosłej amatorki, której honor wolny jest od 
skazy.
Lepiej tego zrobić nie było można. On był, zdaje się, również tego samego 
zdania, gdyż znów 
odwrócił się, lecz tym razem już do nikogo. Znów dyszał okropnie, gorączkowo 
szukając czegoś 
w kieszonce kamizelki, po czym podniósł rękę do ust. Ruch ten wykonał jakby 
ukradkiem, ale 
potem zachowanie jego zmieniło się. Oddychał tak ciężko, iż sprawiał wrażenie, 
jakby przed 
chwilą odbył jakiś rozpaczliwy wyścig; lecz niebawem dziwna obcość, jakaś nagła 
obojętność 
zajęła miejsce okropnego natężenia. Bieg był skończony. Nie miałem wcale ochoty 
patrzeć na to, 
co się dalej stanie. Wiedziałem aż nadto dobrze. Nie mówiąc ani słowa wziąłem 
dziewczynę pod 
ramię i ruszyłem z nią ku drzwiom.
Jej brat szedł za nami. W połowie krótkich schodów jakby ją nagle opuściły siły; 
nie mogła iść 
dalej po stopniach, tak że a ż musieliśmy ją nieść i podtrzymywać. Przez sień 
powlokła się, 
ciężko zwisając u mego ramienia jak niedołężna staruszka. Przez wpółotwarte 
drzwi wyszliśmy 
na pustą ulicę i posuwaliśmy się chwiejnie jak pijani hulacy. Na rogu ulicy 
zawołaliśmy dorożkę, 
a stary woźnica ze zgryźliwą pogardą patrzał z kozła na nasze wysiłki, by ją 
usadowić. W czasie 
jazdy czułem dwukrotnie, jak wpółomdlała osuwała się na me ramię. Naprzeciw nas 
siedział brat, 
w krótkich spodniach, niemy jak ryba i nieruchomy, tak że nie przypuszczałem, by 
coś 
podobnego było możliwe; aż wreszcie wyskoczył, by otworzyć bramę.
U drzwi ich bawialni puściła me ramię i weszła pierwsza chwytając się krzeseł i 
stołów. 
Zdjęła kapelusz, potem jeszcze w płaszczu zwisającym jej z ramion, jakby 
wyczerpana 
wysiłkiem, rzuciła się w głęboki fotel i ukryła twarz w jednej z poduszek. Dobry 
brat milcząco 
stanął przed nią ze szklanką wody. Odmówiła skinieniem. Sam więc wypił wodę i 
usunął się w 
jakiś odległy kąt — gdzieś poza wielki fortepian. Cicho było w pokoju, w którym 
po raz 
pierwszy zobaczyłem Sevrina, antyanarchistę, ujętego i oczarowanego wykończonymi 
i 
odziedziczonymi gestami, które w pewnych kołach z niebywałym powodzeniem 
zastępują 
prawdziwe uczucie. Przypuszczam, że była zajęta tym samym wspomnieniem. Jej 
ramiona drgały 
gwałtownie. Oczywisty atak nerwowy. Gdy to przeszło, udawała wytrzymałość.
„Co się dzieje z takim człowiekiem? Co oni z nim zrobią?”
„Nic. Nic nie mogą mu zrobić” — zapewniłem, najzupełniej zgodnie z prawdą.
Byłem pewny, że w dwadzieścia minut od chwili, w której podniósł rękę do ust, 
już nie żył. 
Bo jeśli jego fanatyczny antyanarchizm dochodził do tego, że w kieszeni nosił 
truciznę, by 
pozbawić swych przeciwników zasłużonej zemsty, to pewnie było to coś, co nie 
zawiodło go w 
potrzebie.
Żachnęła się gniewnie. Na jej policzkach zapłonęły czerwone plamy i oczy jej 
błyszczały jak 
w gorączce.
„Czy zdarzyło się komu coś równie okropnego? Pomyśleć, że trzymał mnie za rękę! 
Taki 
człowiek!”
Jej twarz drgała; stłumiła patetyczne westchnienie.
„Jeśli czego byłam kiedy pewna, to wzniosłości przekonań Sevrina.”
Potem poczęła cicho płakać, co ulżyło jej. Wreszcie, poprzez płynące łzy, rzekła 
na wpół 
oburzona:
„Co on powiedział do mnie? «Z przekonania!» To nikczemne drwiny! Co chciał przez 
to 
powiedzieć?”
„Tego, łaskawa pani — odpowiedziałem uprzejmie — ani ja, ani nikt w ogóle nie 
potrafi pani 
wytłumaczyć.”
Pan X. strącił okruszek z ubrania.
I, gdy Chodzi o nią, było to niewątpliwie prawdą. Choć Borne, na przykład, 
rozumiał to 
bardzo dobrze; a ja również, szczególnie, gdy przeszukaliśmy pokój Sevrina przy 
Ciemnej 
bocznej uliczce w bardzo wykwintnej dzielnicy. Horne był tam znany jako 
przyjaciel Sevrina, 
wpuszczono więc nas bez przeszkód, a niechlujnie ubrana dziewczyna powiedziała 
nam tylko, że 
pana Sevrina nie było ostatniej nocy w domu. Wyłamaliśmy parę szuflad, obowiązek 
zmuszał nas 
do tego, i uzyskaliśmy parę pożytecznych wskazówek. Najciekawszy był jego 
pamiętnik. 
Człowiek ten, mimo swój śmiertelnie poważny zawód, miał słabość prowadzenia 
zapisków 
najniebezpieczniejszego rodzaju. Tu jego czyny, a także jego myśli leżały 
obnażone przed nami. 
Ale umarli nie troszczą się o to. Oni w ogóle o nic się nie troszczą.
„Z przekonania.” Tak. Nieokreślona, ale gorąca miłość ludzkości doprowadziła go 
we 
wczesnej młodości do najbardziej krańcowych form przeczenia i buntu. Zwątpił, i 
to go zgubiło. 
Słyszał pan o nawróconych ateistach. Ci stają się często niebezpiecznymi 
fanatykami, ale dusza 
ich pozostaje ta sama. Od czasu, gdy poznał tę dziewczynę znajdujemy w jego 
pamiętniku 
niezwykle dziwne, polityczno— miłosne rapsody. On brał jej wyniosłe grymasy ze 
śmiertelną 
powagą. Pragnął ją nawrócić. Lecz to nie zajmie pana. Poza tym nie wiem, czy 
przypomina pan 
sobie — to już parę lat temu — sensacyjne artykuły o tajemnicy Hermione Street, 
o odnalezieniu 
męskich zwłok w piwnicy pustego domu; śledztwo, parę aresztowań, dużo podejrzeń, 
potem 
milczenie — zwykły koniec tylu utajonych męczenników i wyznawców. Nie był 
optymistą, w 
tym rzecz. Okrutnym, tyrańskim, nieubłaganym, bezwzględnym optymistą, jak Horne 
na 
przykład, takim trzeba być, by móc być naprawdę krańcowym wywrotowcem.
Wstał od stołu. Służący podbiegł do niego z płaszczem, inny trzymał kapelusz w 
pogotowiu.
— A co się stało z tą młodą damą? — zapytałem.
— Naprawdę, chce pan to wiedzieć? — rzekł, uważnie zapinając futro. — Przyznam 
się panu, 
iż byłem na tyle złośliwy, że posłałem jej pamiętnik Sevrina. Cofnęła się w 
zacisze, potem 
przeniosła się do Florencji, w końcu poszła nawet do klasztoru. Nie wiem, gdzie 
w najbliższej 
przyszłości wybiera się jeszcze. Cóż to ma do rzeczy? Gesty! Gesty! Tylko gesty 
jej klasy.
Niezmiernie starannie włożył lśniący cylinder na głowę, rzucił jeszcze krótkie 
spojrzenie na 
salę, na całe to wykwintne towarzystwo, które obiadowało spokojnie, i szepnął 
przez zęby:
— I nic więcej. I dlatego rodzaj ich skazany jest na zagładę.
Od tego wieczora nigdy już nie spotkałem się z panem X. Jadałem w klubie. Gdy 
ostatnio 
byłem w Paryżu, przyjaciel mój wyczekiwał mnie z niecierpliwością, by usłyszeć, 
jakie wrażenie 
wywarł na mnie ten rzadki okaz jego zbioru. Opowiedziałem mu całe zdarzenie a on 
aż jaśniał od 
dumy z posiadania takiego przedziwnego egzemplarza.
— I czy nie warto poznać pana X.? — mamrotał w najwyższym zachwycie. — Jedyny w 
swoim rodzaju, zdumiewający, po prostu okropny.
Jego zapał uraził moje lepsze uczucia. Powiedziałem mu krótko, że cynizm tego 
człowieka 
jest mi po prostu wstrętny.
— O, wstrętny! wstrętny! — zapewniał mój przyjaciel. — A zresztą, wiesz, on lubi 
od czasu 
do czasu trochę zażartować sobie — dodał poufale.
Nie rozumiem, jaki związek ma z tym ta ostatnia uwaga. Bo stanowczo nie mogłem 
dojść, 
gdzie w tym wszystkim tkwi żart.
Przełożył Wilam Horzyca
OPOWIEŚĆ OBURZAJĄCA
The Brute
BESTIA
Wchodząc z zalanej deszczem ulicy do baru „Pod Trzema Koronami” wymieniłem z 
panną 
Blank uśmiech i spojrzenie. Odbyło się to w sposób nader uprzejmy. Aż strach 
pomyśleć, że 
panna Blank, jeśli jeszcze żyje, musi mieć teraz przeszło sześćdziesiąt lat. Jak 
ten czas leci!
Zauważywszy, iż utkwiłem pytający wzrok w przepierzeniu ze szkła i lakierowanego 
drzewa, 
panna Blank raczyła odezwać się zachęcająco:
— Tylko pan Jermyn i pan Stonor są w bawialni, a z nimi jakiś dżentelmen, 
którego 
dotychczas nigdy nie widziałam.
Skierowałem się ku drzwiom bawialni. Głos rozprawiający po przeciwnej stronie 
(deski 
przepierzenia cienkie były jak z pudełka od zapałek) brzmiał tak donośnie, iż 
ostatnie jego słowa 
zadźwięczały wyraźnie w całym swym okrucieństwie:
— Ten hultaj Wilmot po prostu roztrzaskał jej łeb — toż to była uciecha!
Ale widocznie nie było w nich nic bezbożnego ani niewłaściwego, skoro nieludzkie 
te słowa 
nie zdołały nawet przeszkodzić pannie Blank w lekkim ziewnięciu, co usiłowała 
przysłonić 
dłonią; nie przestała też patrzeć uparcie w szyby, ociekające deszczem.
Gdy otwierałem drzwi, ten sam głos ciągnął z tym samym okrucieństwem:
— Ucieszyłem się, gdy usłyszałem, iż wreszcie ktoś się z nią rozprawił. Żal mi 
tylko tego 
biednego Wilmota. Swego czasu kolegowaliśmy z sobą. Oczywiście już po nim. 
Sprawa jest 
jasna, jeżeli w ogóle są jasne sprawy. Sytuacja bez wyjścia. Bez wyjścia.
Głos ten należał do jegomościa, którego panna Blank nigdy dotychczas nie 
widziała. Oparł on 
długie nogi o dywanik leżący przed kominkiem. Jermyn, pochylony ku przodowi, 
trzymał 
chustkę do nosa przed kratą kominka. Spojrzał posępnie przez ramię, ja zaś 
przemykając się poza 
jednym z drewnianych stolików skinąłem mu głową. Po drugiej stronie paleniska 
imponujący 
spokojem i wielkością, siedział pan Stonor, wtłoczony w obszerny fotel a la 
Windsor. Z 
wyjątkiem krótkich, siwych bokobrodów nie było w nim nic małego. Wiele, wiele 
jardów 
pierwszorzędnej niebieskiej materii (przerobionej na płaszcz) spoczywało na 
sąsiednim krześle. 
Musiał właśnie przyprowadzić jakiś statek z morza, gdyż drugie krzesło dusiło 
się pod ciężarem 
czarnego, nieprzemakalnego płaszcza, wielkiego jak prześcieradło, a zrobionego z 
potrójnego 
nasyconego olejem i zeszytego dwukrotnie jedwabiu. Podręczny pakunek zwykłych 
rozmiarów, 
stojący u jego nóg na podłodze, wydawał się dziecinną zabawką.
Nie ukłoniłem mu się. Był bowiem za wielki, by mu się kłaniać w takiej bawialni. 
Był 
starszym pilotem, pilotem Św. Trójcy i raczył prowadzić okręty wojenne jedynie w 
ciągu letnich 
miesięcy. Wielokrotnie powierzano mu jachty królewskie w obrębie portu Wiktoria 
i poza nim. A 
zresztą, po cóż kłaniać się posągom. A on był jak posąg. Nie mówił, nie ruszał 
się. Siedział, 
podniósłszy swoją wspaniałą, sędziwą głowę, nieporuszoną i niemali nadnaturalnej 
wielkości. 
Była to głowa niezwykle piękna. Obecność Stonora sprowadzała postać biednego 
starego 
Jermyna niemal do cienia istoty ludzkiej, a wielomówny nieznajomy w letniej 
narzutce wyglądał 
dziwnie chłopięco. Jegomość ten musiał mieć ponad trzydziestkę i na pewno nie 
należał do rzędu 
tych, których onieśmiela dźwięk ich własnego głosu, albowiem gdy wchodziłem, 
przywitał mię 
przyjaznym spojrzeniem i ciągnął dalej, niewzruszony moją obecnością.
— Byłem z tego niezmiernie rad! — powtórzył dobitnie. — Może to panów dziwi, ale 
w 
takim razie nikt z was nie doświadczył od niej tego, co ja! Powiadam wam, jest 
co pamiętać! 
Oczywiście, udało mi się wyjść obronną ręką, jak widzicie. Zrobiła wszystko, by 
i mnie 
wypatroszyć. A omal że nie doprowadziła do domu wariatów jednego z 
najdzielniejszych 
chłopców, jacy kiedykolwiek żyli. Cóż wy na to, hę?
Stonor nie poruszył nawet powieką; olbrzymia jego twarz była nieruchoma. Istny 
posąg! 
Mówca spojrzał mu prosto w oczy:
— Choroba mnie brała na myśl, że ona chodzi sobie spokojnie po świecie i morduje 
ludzi!
Jermyn przysunął chustkę do kraty i westchnął. Miał po prostu takie 
przyzwyczajenie.
— Widziałem ją raz — oznajmił z posępną obojętnością. — Miała dom…
Jegomość w letniej narzutce zwrócił się do niego zdziwiony.
— Miała trzy domy — poprawił z naciskiem. Ale Jermyn nie lubił, by mu przeczono.
— Miała dom, mówię — powtórzył z posępnym uporem — wielki, wysoki, wstrętny, 
biały 
dom. Widać było z odległości (kilku mil, jak sterczał.
— Rzeczywiście! — przyznał tamten pośpiesznie.
— Tak utrzymywał i stary Colchester, chociaż zawsze nosił się z zamiarem 
porzucenia jej. 
Nie mógł dłużej znieść jej awantur, powiadał, miał tego absolutnie dosyć; umywa 
ręce od jej 
sprawek, nawet gdyby nigdy nie mógł dostać innej, itd. Śmiem twierdzić, iż byłby 
ją kopnął, ale 
— zdziwi to panów — jego połowica nie chciała o tym słyszeć. Zabawne, co? Gdy 
się z 
kobietami ma do czynienia, nie wiadomo nigdy, co im będzie odpowiadać; a pani 
Colchester, ze 
swymi wąsami i szerokimi brwiami, uchodziła za ogromnie upartą, jak to się 
czasami między 
nimi zdarza. Chodziła zwykle w brązowej, jedwabnej sukni, z wielkim złotym 
łańcuchem 
zawieszonym na piersiach i słychać było, jak mruczała: „śmiecie!”, albo „nonsens 
i głupota”. 
Śmiem twierdzić, że pani Colchester wiedziała, kiedy można jej zaufać! Nie mieli 
dzieci i 
nigdzie nie założyli sobie domu. Gdy bawili w Anglii zawsze tak wykręciła, by 
mieszkać w 
jakimś tanim hotelu lub zajeździe. Śmiem również twierdzić, że lubiła wracać do 
komfortu, do 
którego przywykła. Wiedziała doskonale, iż zmiana nie przyniesie jej nic 
pomyślnego. A zresztą 
Colchester, chociaż dzielny człowiek, nie był tym, co się nazywa mężczyzną 
pierwszej młodości 
i, być może, żona jego myślała, iż mąż niełatwo złapie drugą (jak zwykł był 
mawiać). Jednak, dla 
tych czy innych powodów, poczciwa dama uważała to za „śmiecie” i „nonsens i 
głupotę”. 
Słyszałem, jak raz sam młody Apse powiedział do niej w zaufaniu: „Niech mi pani 
wierzy, pani 
Colchester, zaczynają mnie martwić te przekleństwa, które na nią spadają!” „O — 
odpowiedziała 
z właściwym sobie, głębokim, końskim śmiechem — gdyby zwracać uwagę na te 
wszystkie 
głupie gadaniny — tu pokazała Apse’owi swoje wstrętne, fałszywe zęby — to 
zapewniam pana, 
iż straciłabym do niej nie tylko zaufanie.”
W tym miejscu Stonor zaśmiał się krótko i drwiąco, przy czym w twarzy jego nie 
zaszła 
najmniejsza zmiana. Śmiech ten był bardzo przekonywający, ale w tym wszystkim 
nie mogłem 
dojrzeć nic zabawnego. Spoglądałem na nich kolejno. Nieznajomy z nogami na 
dywaniku 
uśmiechał się obleśnie.
— I pan Apse uścisnął obie dłonie pani Colchester, taką bowiem przyjemność 
sprawiło mu, 
gdy ktoś powiedział dobre słówko o ich ulubienicy. Bo wszyscy Apse’owie, starzy 
i młodzi, jak 
wiadomo panu, poszaleli dla tej wstrętnej, niebezpiecznej…
— Przepraszam! — zawołałem rozpaczliwie, gdyż nieznajomy zwracał się jakby 
wyłącznie do 
mnie — o kim, na Boga, pan mówi?
— Mówię o rodzinie Apse — odrzekł uprzejmie.
Omal nie zakląłem. Ale właśnie w tej chwali szanowna miss Blank wsunęła głowę 
przez 
drzwi i oświadczyła, iż powóz stoi przed drzwiami, a pan Stonor miał zamiar 
złapać pociąg 
odchodzący o jedenastej trzy.
Starszy pilot podniósł natychmiast swoją potężną postać, usiłując wtłoczyć się w 
płaszcz o 
rozmiarach budzących grozę. Nieznajomy i ja szybko pospieszyliśmy mu z pomocą, 
lecz gdy 
tylko dotknęliśmy go rękoma, znieruchomiał znowu. Musieliśmy podnosić ramiona 
bardzo 
wysoko i zdobyć się na ciężki wysiłek. Zupełnie jak gdybyśmy nakładali czaprak 
na posłusznego 
słonia. Ze słowami „dzięki, panowie” pochylił się lekko i szybko przecisnął się 
przez drzwi.
Uśmiechnęliśmy się do siebie przyjaźnie.
— Chciałbym wiedzieć, w jaki sposób wwinduje się na okrętową drabinę sznurową — 
powiedział jegomość w letniej narzutce, a biedny Jermyn, który był jedynie 
pilotem na Morzu 
Północnym, nie posiadał urzędowego stopnia ani tytułu i był pilotem jedynie z 
łaski, westchnął.
— Zarabia osiemset funtów rocznie.
— Czy jest pan marynarzem? — zapytałem nieznajomego, który przyjął już swą dawną 
postawę na dywaniku.
— Przestałem nim być przed paru laty, kiedym się ożenił — wyjaśnił szczerze ów 
osobnik. — 
Po raz pierwszy wyjechałem właśnie na tym okręcie, o którym rozmawialiśmy, gdy 
pan wszedł.
— Jaki okręt? — spytałem zdumiony. — Nie słyszałem zupełnie, by pan wspomniał o 
okręcie!
— Przecież powiedziałem panu nazwę tej fregaty, kochany panie! — odrzekł. — 
„Rodzina 
Apse.” Prawdopodobnie słyszał pan o wielkiej firmie Apse i Synowie, właścicieli 
okrętów. 
Posiadali oni wcale ładną flotę. Była tam „Lucy Apse” i „Harold Apse”, i „Anna”, 
„John”, 
„Malcolm”, „Klara”, „Julia”, i tak dalej, nieskończony szereg Apse’ów! Każdy 
brat, siostra, 
ciotka, kuzynka, żona firmy — i babka również, o ile mi wiadomo, posiadali okręt 
nazwany ich 
imieniem. Były to dobre, mocne, staroświeckie siły robocze, stworzone na to, by 
pływać i trwać. 
Nie było na nich żadnych nowych urządzeń oszczędzających pracę; natomiast na 
pokładzie pełno 
było dzielnych ludzi, dużo dobrej, solonej wołowiny, mocnych żagli, a na morze 
wyruszałeś, by 
wywalczyć sobie stanowisko i potem wrócić do domu.
Biedny Jermyn mruknął twierdząco, brzmiało to jednak jak żałosne westchnienie. 
To były 
okręty dla niego. Dodał tylko bolesnym tonem, iż do oszczędzających pracę 
narzędzi nie można 
powiedzieć: „Skocz no tam który raźniej, moje serce!”
Żadne z tych narzędzi nie wdrapało się nigdzie w burzliwą noc, mając piaski po 
podwietrznej 
stronie.
— Nie — powiedział nieznajomy, skinąwszy ku mnie — Apse’owie również nie mieli 
do nich 
zaufania. Obchodzili się ze swoimi pracownikami dobrze, jak nikt się dziś nie 
obchodzi ze swym 
ludźmi, i byli niezmiernie dumni ze swoich okrętów. Nigdy nie przytrafiła im się 
katastrofa. 
Ostatni z tych okrętów, fregata „Rodzina Apse”, podobna była do innych, tylko o 
wiele większa, 
pewniejsza, obszerniejsza i bardziej wygodna. Zdaje mi się, iż właściciele 
wierzyli, że okręt ten 
będzie trwał wiecznie. Zbudowali go z rozmaitych materiałów: z żelaza, drzewa 
tykwowego, 
drzewa surowego, a jego wymiary były wprost bajeczne. Jeżeli kiedy zbudowano 
jaki okręt w 
imię dumy, to był to ten właśnie. Wszystko było w najlepszym gatunku. Miał go 
prowadzić 
naczelny kapitan całego przedsiębiorstwa, a jako pomieszczenie dla niego 
zbudowano dom, który 
opierając się o potężny dziób okrętu dochodził niemal do środkowego masztu. Mc 
dziwnego, iż 
pani Colchester nie chciała pozwolić, by mąż go porzucał. Naprawdę był to 
najlepszy dom, jaki 
posiadała kiedykolwiek w ciągu swego pożycia małżeńskiego. Miała ona charakter, 
ta baba!
A co to był za gwałt, gdy go budowali! To będzie trochę mocniejsze, tamto trochę 
wyższe; a 
czy tego nie lepiej zamienić na coś grubszego! Robotnicy przejęli się duchem tej 
zabawy i oto 
fregata rosła w ich oczach w najniezgrabniejszy, najwyższy okręt tego rodzaju; 
lecz nikt nie 
podejrzewał jej o nic złego. Miała mieć dwa tysiące ton pojemności lub trochę 
ponadto; w 
każdym razie nie mniej. Ale niech pan posłucha, co się stało. Kiedy przystąpiono 
do zmierzenia 
jej wykazała 1999 ton z ułamkiem, Ogólna konsternacja! Mówią, iż stary pan Apse 
tak się 
zmartwił, gdy mu to powiedziano, iż położył się do łóżka i umarł. Stary 
dżentelmen wycofał się z 
firmy przed dwudziestu pięciu laty, brakowało mu zaledwie paru dni do ukończenia 
dziewięćdziesięciu sześciu lat, a więc śmierć jego, jeśli weźmiemy to pod uwagę, 
nie była czymś 
niezwykłym. Jednak pan Lucjan Apse był przekonany, iż ojciec jego dożyłby setki. 
A więc 
możemy umieścić go na czele listy. Potem następuje ów nieszczęsny cieśla 
okrętowy, którego ta 
bestia złapała i zmiażdżyła, gdy wyruszyła w drogę. Nazywają to spuszczeniem 
okrętu, ale 
słyszałem, jak ludzie mówili, iż sądząc po lamentach, krzykach i bieganinie było 
to raczej 
podobne do wypuszczenia diabła na rzekę. Zerwała wszystkie liny, jakby to był 
szpagat, i wpadła 
na oczekujące ją holownika jak furia. Zanim się obejrzano, co zamierza, zatopiła 
jeden z nich, a 
drugi uszkodziła tak, iż trzy miesiące musiano go naprawiać. Jedna z lin 
kablowych pękła i 
wówczas nagle — nie potrafiłbyś pan powiedzieć, jak się to stało — dała się 
ściągnąć na drugiej 
jak jagnię.
Taka była. Nigdy nie mogłeś być pewny, co zrobi. Są okręty trudne do 
prowadzenia, ale 
zawsze można przypuszczać, że zachowają się rozsądnie. Lecz gdy chodzi o tę 
fregatę, 
cokolwiek byś z nią robił, nigdy nie mogłeś przewidzieć, jak się to skończy. 
Była to zepsuta 
bestia. Lecz być może, że była tylko obłąkana.
Wyraził to przypuszczenie tonem tak poważnym, iż nie mogłem powstrzymać się od 
śmiechu. 
Przygryzając dolną wargę odciął mi się:
— O, dlaczegóżby nie?! Dlaczegóż nie mogło być czegoś w jej budowie, w jej 
kształtach, co 
odpowiada szaleństwu. Bo cóż to jest szaleństwo! Jakaś drobna niedokładność, 
podobnie jak w 
budowie naszego mózgu. Dlaczego nie miałoby być szalonej fregaty — mówię 
„szalonej w 
pojęciu okrętowym — to znaczy, że nigdy nie masz pewności, czy zrobi ona to 
właśnie, co każdy 
inny rozsądny okręt na pewno zrobiłby dla ciebie. Są okręty, które sterują 
niesfornie, okręty, 
którym nie można dowierzać, iż Spokojnie staną na kotwicy; inne wymagają 
strasznego dozoru, 
gdy wiatr wieje, a znów może być okręt, który przy bardzo łagodnym powiewie 
zachowa się jak 
podczas burzy. Ale możesz się spodziewać, iż zawsze zachowa się jednakowo. 
Uważasz pan to 
za cechę jego charakteru jako okrętu, tak właśnie, jak bierzesz pod uwagę 
właściwości charakteru 
człowieka, z którym masz do czynienia. Ale z nią to inna sprawa. Była 
nieobliczalna. Jeżeli nie 
była szalona, to była to najgorsza, najmniej posłuszna, najdziksza bestia, jaką 
kiedykolwiek 
spuszczono na wodę. Widziałem ją, jak przez dwa dni żeglowała doskonale wśród 
okropnej 
burzy, a trzeciego dnia w ciągu popołudnia dwukrotnie wykręciła spod wiatru. 
Pierwszy raz 
gładko przerzuciła sternika przez koło, ale ponieważ nie udało się jej go zabić, 
powtórzyła to 
samo w trzy godziny później. Rzucała się w tył i w przód, porwała wszystkie 
żagle, któreśmy 
umocowali, napędziła wszystkim strachu, przeraziła nawet panią Colchester, 
siedzącą właśnie w 
swej wspaniałej kabinie, z której była tak dumna. Podczas przeglądu załogi 
spostrzegliśmy brak 
jednego człowieka. Przeleciał przez burtę, biedaczysko, oczywiście nie 
dostrzeżony i nie 
słyszany! Dziwię się, iż tylko jego jednego to spotkało.
I zawsze działo się coś podobnego. Zawsze. Słyszałem, jak pewien starszy 
marynarz mówił do 
kapitana Colchestera, iż doszedł do tego, że boi się po prostu otworzyć usta, by 
wydać jakiś 
rozkaz. Była postrachem zarówno na morzu, jak i w porcie. Nigdy nie wiedziałeś, 
jak ją 
przytrzymać. Przy najlżejszym podrażnieniu zaczynała rwać powrozy i druciane 
liny jak nać 
marchwi, Była wysoka, niezgrabna, nieporęczna, ale to nie tłumaczy tego, iż 
posiadała moc 
sprowadzania nieszczęść. Wie pan, że gdy wspominam ją, zawsze przychodzą mi na 
myśl owi 
nieuleczalni wariaci, których od czasu do czasu szał ogarnia.
Spojrzał na mnie pytająco. Ale, oczywiście, nie mogłem się zgodzić, by okręt 
mógł oszaleć.
— W portach, gdzie ją znano, bano się jej. Zdemolowanie dwudziestu stóp 
solidnego, 
kamiennego nabrzeża portowego nie kosztowało ją nic a nic, zarówno jak zdarcie 
końca 
drewnianego zabudowania portu. Musiała w swoim życiu pogubić całe mile łańcuchów 
i setki 
ton kotwic. Gdy ruszyła ku jakiemuś małemu, spokojnemu okrętowi, zatrzymanie jej 
było po 
prostu diabelską robotą. I nigdy nie zrobiła sobie krzywdy, z wyjątkiem kilku 
lekkich draśnięć. 
Chcieli, by była mocna. I była. Tak mocna, iż mogła mierzyć się z podbiegunowymi 
lodowcami. 
Zachowywała się tak, jak na początku. Od dnia, w którym spuszczono ją na wodę, 
nie było roku, 
by kogoś nie zamordowała. Zdaje mi się, iż właściciele byli tym bardzo 
przygnębieni. Ale 
wszyscy Apse’owie mieli sztywne karki i za nic w świecie nie chcieli przyznać, 
że w „Rodzinie 
Apse” jest coś nie w porządku. Nie chcieli nawet zmienić jej nazwy. „Nonsens i 
głupota”, jak 
zwykła była mawiać pani Colchester. Powinni byli przynajmniej zamknąć ją na całe 
życie w 
jakim suchym doku, gdzieś w górze rzeki, i zrobić wszystko, aby nigdy już więcej 
nie powąchała 
słonej wody. Niech mi pan wierzy, mój kochany, regularnie w każdej podróży 
zabijała kogoś. 
Było to powszechnie znane. Sławna była z tego daleko i szeroko.
Wyraziłem zdziwienie, iż okręt z tak ponurą reputacją mógł znaleźć załogą.
— To pan nie wie, co to są za ludzie ci marynarze, drogi panie. Pozwoli pan, że 
mu to 
wytłumaczę na przykładzie. Pewnego dnia, staliśmy wtedy w doku, podszedłem do 
dzioba i 
zauważyłem zbliżających się ku mnie dwu niczego sobie marynarzy: jeden był w 
średnim wieku, 
stateczny, poważny, jak się zdawało, drugi — żywy młody chłopak. Przeczytali 
nazwę na dziobie 
i przystanęli, by się jej przyjrzeć. Starszy mówi: „«Rodzina Apse» to krwawa 
suka — 
powtarzalni, jak mówili — między okrętami, Jack, która w każdej podróży zabija 
człowieka. Nie 
zapisałbym się na nią, za nic na świecie nie zapisałbym się.” A drugi mówi: 
„Gdyby to był mój 
okręt, to wpakowałbym ją w błoto, w jakie bagno i podpalił; niech mię piorun 
trzaśnie, jeślibym 
tego nie zrobił!” Na to pierwszy dodaje: „Dużo ich to obchodzi; życie ludzkie 
jest tanie, chwała 
Bogu.” Młodszy splunął w wodę: „Nie będą mnie mieli, nawet za podwójną zapłatę.” 
Kręcili się 
jakiś czas, a potem wrócili do doku. W pół godziny później widziałem ich obu na 
naszym 
pokładzie; szukali mata i widocznie byli wielce zaniepokojeni, czy ich aby 
wezmą. Ale wzięli 
ich.
— Czym pan to tłumaczy? — spytałem.
— Jak to panu powiedzieć? — rzekł. — Lekkomyślnością! Próżnością, z jaką będą 
się chełpili 
wieczorem przed swymi kolegami. „Właśnie załadowaliśmy się na tę «Rodzinę Apse». 
Gwiżdżę 
na nią. Nie damy się nastraszyć.” Zwykła przewrotność marynarzy! Rodzaj 
ciekawości. 
Oczywiście, i to gra pewną rolę. Spytałem ich o to w czasie podróży. Odpowiedź 
starszego 
brzmiała: „Raz kozie śmierć.” Młodszy odpowiedział mi żartobliwym tonem, iż był 
ciekaw, co 
ona tym razem zrobi; bo powiem panom, w tej bestii było coś fascynującego.
Jermyn, który, zdawało się, zna wszystkie okręty na świecie, wtrącił kwaśno:
— Widziałem ją raz przez to właśnie okno, jak sunęła po rzece; wielkie, 
wstrętne, czarne 
pudło, posuwało się to jak olbrzymi karawan.
— Było coś ponurego w jej wyglądzie, prawda? — spytał jegomość w narzutce, 
spojrzawszy 
przyjaznym okiem na starego Jermyna. — Zawsze czułem przed nią coś — jakby lęk. 
Dała mi 
porządnego szturchańca, gdym był czternastoletnim chłopcem, zaraz pierwszego 
dnia, nie, 
pierwszej godziny, gdym wsiadł na nią. Ojciec przyjechał, by zobaczyć, jak 
odpłynę, i miał 
jechać z nami do Gravesend. Byłem drugim z kolei synem wyruszającym na morze. 
Mój starszy 
brat był już wtedy oficerem; weszliśmy na pokład o jedenastej z rana i 
znaleźliśmy okręt gotowy 
do wyruszenia z zatoki, rufą naprzód. Nie przepłynął nawet przestrzeni równej 
swej trzykrotnej 
długości, gdy po lekkim szarpnięciu holującego ją statku fregata wykonała jeden 
ze swoich 
nieoczekiwanych skoków, szarpnęła tak mocno linę, nową sześciocalową linę, iż na 
przodzie 
statku nie zdążyli jej zwolnić, i pękła. Widziałem, jak oderwany koniec liny 
kołysał się wysoko 
w powietrzu, ale nie upłynęła chwila, a bestia uderzyła kadłubem o filar mostowy 
z taką siłą, iż 
wszyscy obecni na pokładzie zachwiali się na nogach. Nie zrobiła sobie krzywdy. 
Sobie — 
nigdy! Ale jeden z chłopców, którego mat posłał na górę, by poprawił coś przy 
żaglu, spadł na tył 
okrętu, bęc, akurat przede mną. Nie był o wiele starszy ode mnie. Przed paru 
minutami jeszcze 
szczerzyliśmy do siebie zęby. Prawdopodobnie trzymał się niedbale, nie 
spodziewając się takiego 
szarpnięcia. Usłyszałem jego przerażony, ostry krzyk: „Och!”, w chwili, gdy 
czuł, że zlatuje, 
spojrzałem w górę Właśnie wtedy, gdy spadał bezwładnie. Uf! Biedny mój ojciec 
zbladł jak 
ściana, gdyśmy zamienili uścisk dłoni w Gravesend. „Trzymasz się dobrze?” — 
spytał 
spojrzawszy na mnie surowo. „Tak, ojcze!” „Zupełnie dobrze?” „Tak, ojcze!” „No, 
to do 
widzenia, mój chłopcze!” Później powiedział mi, że oddałby był połowę świata, 
gdyby mógł był 
zabrać mnie stamtąd do domu. Jestem beniaminkiem rodziny, wie pan — dodał 
jegomość w 
narzutce, gładząc wąsy z dobrotliwym uśmiechem.
Przyjąłem to interesujące wyznanie przychylnym mruknięciem. Niedbale machnął 
ręką.
— To wystarczyłoby najzupełniej do rozstrojenia nerwów tego, kto musi wspinać 
się na 
maszt. Upadł w odległości dwu stóp ode mnie i roztrzaskał sobie głowę o 
pachołek*. Nie drgnął 
nawet, martwy jak kamień. A wyglądał bardzo sympatycznie i byłem przekonany, iż 
z czasem 
staniemy się dobrymi kolegami. Nie to jednak było najgorsze, do czego ta 
diabelska fregata była 
zdolna. Przesłużyłem na niej trzy lata jako chłopiec okrętowy, a potem 
przeniesiono mnie na rak 
na „Lucy Apse”. Majtek dozorujący żagli z „Rodziny Apse” również tam poszedł, i 
pamiętam, 
jak powiedział do mnie pewnego wieczoru, coś w tydzień, jakeśmy wyruszyli na 
morze: „Czyż 
nie jest to pokorny okręcik?” Nic dziwnego, że uważaliśmy „Lucy Apse” za 
kochany, pokorny 
okręcik po pożegnaniu się z tą wielką, nieposłuszną, dziką bestią. „Lucy” była 
rajem. Oficerowie 
jej wydali mi się najspokojniejszymi ludźmi na świecie. Dla mnie, który nie 
znałem innego 
okrętu poza „Rodziną Apse”, „Lucy” była czymś w rodzaju magicznego statku, który 
czynił 
wszystko, czego od niego wymagano. Pewnego wieczoru okręt nasz otrzymał silne 
uderzenie z 
prawej strony i znacznie pochylił się ku tyłowi. W niespełna dziesięć minut 
„Lucy” płynęła już 
spokojnie: żagle naprawiono, zwinięto liny, oczyszczono pokład, a dyżurny oficer 
stał oparty 
spokojnie o poręcz. Uważałem to po prostu za cud. Tamta przynajmniej przez pół 
godziny 
wyplątywałaby się z łańcuchów zalewając pokłady wodą, przewracając ludzi — potem 
trzask 
belek, chrzęst żelaziwa, łamanie masztów, strach, zamieszanie i niepokój o ten 
jej diabelski ster, 
gdyż miała zwyczaj kręcić nim tak, iż na ten widok włosy stawały ci dęba. Przez 
wiele dni nie 
mogłem oprzeć się zdumieniu.
No, więc ostatni rok nauki spędziłem na tym wesołym okręciku; nie był on znów 
tak mały, ale 
po tamtym olbrzymim diable wydał mi się łatwy do prowadzenia jak zabawka. Z 
chłopca 
okrętowego zostałem marynarzem i właśnie wtedy, kiedy przypuszczałem, iż będę 
miał trzy 
tygodnie prawdziwych wakacji na lądzie, odebrałem podczas śniadania list z 
żądaniem, bym jak 
najprędzej przybył na „Rodzinę Apse” jako trzeci mat. Odsunąłem talerz tak 
mocno, że znalazł 
się na środku stołu. Ojciec zdumiony spojrzał na papier; matka aż podniosła 
ramiona ze 
zdziwienia, ja zaś z gołą głową wypadłem do naszego ogródka, po którym z godzinę 
spacerowałem w kółko.
Gdy wróciłem, matka wyszła już z jadalni, a ojciec przeniósł się na wygodny 
fotel. List 
spoczywał na kominku.
„Propozycja ta jest bardzo pochlebna dla ciebie; a z ich strony jest to wielka 
uprzejmość, że ci 
ją zrobili — powiedział. — Widzę też, iż Charley został mianowany starszym matem 
na tym 
okręcie na czas jednej podróży.”
U dołu karty było PS. w tej sprawie, skreślone własnoręcznie przez pana Apse’a, 
które 
przeoczyłem. Charley był to mój starszy brat.
„Nie podoba mi się, iż obaj moi chłopcy będą na tym samym okręcie — zaczął 
ojciec 
zwykłym, rozważnym, uroczystym głosem. — I powiem ci, iż nie jestem od tego, by 
w tym 
sensie napisać list do pana Apse’a.”
Kochany staruszek! Był to niezwykły ojciec! Co by pan zrobił na moim miejscu? Na 
samą 
myśl, że mogę tam wrócić (i do tego jeszcze jako oficer), męczyć się i dręczyć, 
być szarpanym 
dniem i nocą przez tę bestię, słabo mi się robiło. Nie był to okręt, do którego 
mogłeś strach 
przezwyciężyć. Zresztą nie podobna było podać choćby najbardziej przekonywającej 
wymówki, 
aby nie obrazić tym śmiertelnie firmy Apse i Synowie. Firma, a zdaje się, że i 
cała rodzina, nie 
wyłączając starych, niezamężnych ciotek w Lancashire, stała się z czasem 
niezmiernie drażliwa 
na wszystko, co dotyczyło charakteru tego okrętu. Oto powód, dla którego 
odpowiedziałbyś: 
„Jestem gotów”, nawet na łożu śmierci, o ile pragnąłeś umrzeć w łasce Apse’ów. 
Tak właśnie i ja 
odpowiedziałem — telegraficznie, by mieć to już za sobą i raz z tym skończyć.
Perspektywa, iż będę służył na tym samym okręcie, co mój brat, ucieszyła mnie 
ogromnie, 
chociaż z drugiej strony zaniepokoiło mnie to. Odkąd pamięć moja sięga, był on 
dla mnie zawsze 
bardzo dobry, a ja patrzyłem na niego jak na najpiękniejszego chłopca na 
świecie. Był nim też w 
istocie. Nigdy lepszy oficer nie przechadzał się po pokładzie statku handlowego. 
To fakt. Był to 
piękny, silny, wysmukły, ogorzały od słońca młodzieniec, z lekko kręconymi, 
brązowymi 
włosami i orlim wzrokiem. Był naprawdę śliczny. Nie widzieliśmy się przez długie 
lata, i nawet 
teraz, chociaż bawił w Anglii już trzy tygodnie, nie pokazał się w domu, lecz 
spędził wakacje 
gdzieś w Surrey umizgując się do Maggie Colchester, bratanki starego 
Coldhestera. Ojciec jej, 
wielki przyjaciel naszego ojczulka, pracował w handlu cukrem, a z ich domu 
Charley zrobił sobie 
drugi dom. Byłem ciekaw, co mój starszy brat o mnie pomyśli. W twarzy Charleya 
była pewna 
powaga, która nie opuszczała go nigdy, nawet gdy żartował na swój nieco dziki 
sposób.
Powitał mnie głośnym wybuchem śmiechu. To, iż zostałem oficerem, wydało mu się 
czymś 
najzabawniejszym w świecie. Było między nami dziesięć lat różnicy i 
przypuszczam, iż najlepiej 
pamiętał mnie w śliniaku. Byłem czteroletnim smarkaczem, gdy on po raz pierwszy 
wypłynął na 
morze. Zdziwiłem się, gdy się przekonałem, że jest tak hałaśliwy.
„No, teraz zobaczymy, z czego jesteś zrobiony — zawołał schwyciwszy mnie za 
ramiona, dał 
szturchańca pod żebra i rzucił na swoje miejsce. — Siadaj no, Ned. Jestem bardzo 
rad, iż będę cię 
miał przy sobie. Dam ci ostatnie pociągnięcie, mój młody oficerku; przypuszczam, 
iż wart jesteś 
fatygi. Przede wszystkim wbij to sobie dobrze w głowę, iż nie pozwolimy tej 
bestii zabić nikogo 
podczas tej podróży. Umitygujemy ją.”
Zauważyłem, iż powiedział to zupełnie poważnie. O okręcie mówił ponuro, że 
powinniśmy 
uważać i nie pozwolić tej wstrętnej bestii, by zaskoczyła nas jednym z jej 
przeklętych wybryków.
Tu wygłosił prawdziwy odczyt o tajemnicach żeglugi na „Rodzinie Apse,” po czym 
zmieniwszy ton zaczął mówić swobodnie, plotąc najdziksze, najzabawniejsze 
głupstwa, tak że 
mało nie pękłem ze śmiechu. Zauważyłem natychmiast, iż wbrew swemu zwyczajowi 
nastrojony 
jest uroczyście. Powodem tego nie mogło być moje przybycie. Nie do tego stopnia 
w każdym 
razie. Ale oczywiście ani mi się nawet nie śniło zapytać, co się stało. Miałem 
należyty szacunek 
dla mego starszego brata, możecie być pewni. Ale wszystko to wyjaśniło się na 
drugi czy trzeci 
dzień, gdy usłyszałem, że panna Maggie Colchester odbędzie z nami tę podróż. 
Stryj wziął ją na 
tę morską przejażdżkę ze względu na jej zdrowie.
Nie wiem, co właściwie mogło jej brakować. Miała śliczne rumieńce, a poza tym 
wielkie 
pukle jasnych włosów. Nie bała się wiatru ani deszczu, ni bryzgów, słońca, wody 
morskiej, ani w 
ogóle niczego. Była to błękitnooka, ładna dziewczyna, doskonale wychowana, ale 
sposób, w jaki 
traktowała mego starszego brata, przerażał mię. Bałem się zawsze, że się to 
skończy jakąś 
okropną kłótnią. Nic jednak szczególnego nie zaszło aż do końca tygodnia po 
naszym przybyciu 
do Sydney. Pewnego dnia, w czasie obiadu załogi, Charley wsunął głowę do mojej 
kabiny. 
Właśnie leżałem na ławce na wznak, paląc spokojnie.
„Chodź ze mną na ląd, Ned!” — powiedział krótko jak zwykle.
Zeskoczyłem, oczywiście, i dalej za nim, przez korytarz i na George Street. 
Sunął naprzód jak 
olbrzym, a ja dreptałem u jego łokcia. Upał był nieznośny.
„Dokąd, u diabła, prowadzisz mię, Charley?” — ośmieliłem się zapytać.
„Tutaj!” — mówi.
Tu, był to sklep jubilerska. Nie mogłem odgadnąć, czego Charley mógł tam szukać. 
Zakrawało to na jakiś szalony żart. A on podsuwa mi pod nos trzy pierścionki, 
które na jego 
ogromnej, brunatnej dłoni wydały mi się bardzo małe, i mruczy:
„Dla Maggie, który?”
Przy tych słowach uczułem coś jakby strach. Nie mogłem wydobyć głosu, ale 
wskazałem na 
jeden, który migotał biało i niebiesko. Charley włożył go do kieszeni kamizelki, 
zapłacił całą 
masę suwerenów i wypadł ze sklepu. Gdyśmy weszli na pokład, oddychałem z 
trudnością.
„Daj mi rękę, stary” — wybełkotałem wreszcie.
Dał mi szturchańca w plecy.
„Wydaj, jakie chcesz, rozkazy bosmanom, kiedy załoga wróci do pracy — powiedział 
— 
zwolniłem się na dzisiejsze popołudnie.”
Potem znikł na chwilę z pokładu, a po jakimś czasie nagle wyszedł z kabiny w 
towarzystwie 
Maggie; oboje przeszli przez korytarz, na oczach wszystkich majtków, udając się 
na przechadzkę 
w ów okropny, upalny dzień, gdy tumany kurzu unosiły się dokoła. Wrócili po paru 
godzinach, 
wyglądali bardzo poważnie, ale robili wrażenie, iż nie mają najmniejszego 
pojęcia, gdzie 
właściwie byli. W każdym razie taką odpowiedź dali pani Colchester przy 
herbacie.
Nie omieszkała więc zwrócić się do Charleya głosem podobnym do głosu fiakra 
nocnego:
„Śmieszne! Nie wiesz, gdzieście byli! Głupstwo i nonsens! Dziewczyna nie czuje 
już nóg. Nie 
rób tego więcej.”
Dziwne, jak łagodnie umiał Charley mówić z tą starą babą. Tylko raz szepnął do 
mnie:
„Jestem bardzo rad, iż stara jest ciotką Maggie jedynie przez męża.”
Właściwie nie było to pokrewieństwo. Wydaje mi się jednak, iż Charley 
pozostawiał Maggie 
zbyt wiele swobody. Biegała po całym okręcie w swojej marynarskiej sukience i 
czerwonej 
czapeczce jak wesołe ptaszę na czarnym, uschniętym drzewie. Starzy majtkowie 
uśmiechali się 
do siebie słysząc jej kroki i obiecywali nauczyć ją robić węzły i wiązać końce 
lin. Zdaje mi się, iż 
lubiła ich ze względu na Charleya, oczywiście.
Domyślacie się zapewne, iż nigdy nie wspominaliśmy o diabelskich wybrykach tego 
przeklętego okrętu. W każdym razie nie w kabinie. Tylko raz, w powrotnej drodze, 
Charley 
powiedział nieostrożnie coś takiego, iż tym razem wszyscy powrócą do domu. 
Kapitan 
Colchester natychmiast spochmurniał, a ta wściekła, stara baba rzuciła się na 
Charleya, jakby 
powiedział coś nieprzyzwoitego. Ja sam byłem zmieszany, co się zaś tyczy Maggie, 
to z szeroko 
otwartymi, błękitnymi oczyma siedziała nic nie rozumiejąc. Oczywiście, nim 
upłynął dzień, 
wyciągnęła ze mnie wszystko. Należała bowiem do ludzi, których trudno okłamać.
„Jakie to straszne! — powiedziała z przejęciem. — Tylu biedaków! Cieszę się, iż 
podróż 
dobiega końca. Nie będę teraz miała ani chwili spokoju o Charleya.”
Zapewniłem ją, iż Charleyowi nic nie grozi. Zgnębić takiego marynarza jak 
Charley nie 
potrafi nawet ten okręt. Zgodziła się z tym.
Następnego dnia doczepiliśmy się do holownika niedaleko Dungeness; gdyśmy 
umocowali 
linę do holownika, Charley zatarł ręce i szepnął mi półgłosem:
„Ugłaskaliśmy ją, Ned!”
„Wygląda na to” — odrzekłem z grymasem.
Pogoda była wspaniała, a morze tak gładkie jak sadzawka. Spłynęliśmy po rzece 
bez cienia 
trudności, wyjąwszy raz, gdy niedaleko Hole Haven ta bestia szarpnęła nagle i o 
mało nie 
przewróciła barki, która stanęła na kotwicy przed samym przypływem. Stałem 
właśnie na rufie 
dozorując sternika, i tym razem nie udało się jej zaskoczyć mię znienacka. 
Charley wszedł na tył 
okrętu; wydawał mi się bardzo niespokojny.
„Przestańcie skrzypieć” — powiedział.
„Mniejsza o to, Charley! — zawołałem wesoło. — Ugłaskaliśmy ją!”
Teraz pozostało jedynie holować na prawo, w kierunku doku. Pilot rzeczny 
przyczepił nas 
poniżej Gravesend, a pierwsze słowa, które usłyszałem od niego, brzmiały:
„Wciągnij pan natychmiast kotwicę portową na pokład, panie mat.”
Uczyniono to, gdy ja poszedłem do przodu. Zobaczywszy, iż Maggie stoi na dziobie 
i z 
przyjemnością przypatruje się bieganinie, poprosiłem ją, by poszła na rufę; ale 
ona, oczywiście, 
nie zwróciła na mnie najmniejszej uwagi. Wtedy Charley, bardzo zajęty, z 
rozwianą czupryną, 
zobaczył ją i zawołał donośnym głosem:
„Zejdź z dzioba, Maggie! Przeszkadzasz nam!”
Odpowiedziała mu grymasem; widziałem, jak biedny Charley odwrócił się kryjąc 
uśmiech. 
Cieszyła się na myśl powrotu do domu, a jej błękitne oczy zdawały się sypać 
iskry elektryczne, 
gdy spoglądała na rzekę. Bryg naładowany węglem wymijał nas właśnie, więc 
holownik nasz 
musiał wstrzymać maszynę z obawy, by nie wpaść na niego.
Przez jedną chwalę, jak się to zazwyczaj dzieje, mieliśmy wrażenie, iż między 
wszystkimi 
okrętami powstało beznadziejne zamieszanie. Jakiś szkuner zderzył się lekko z 
dwumasztowcem 
na samym środku rzeki. Było to ostrzeżenie, byśmy czuwali; właśnie w tej chwili 
holownik nasz 
zatrzymał się. Każdy inny okręt, z wyjątkiem tej bestii, można by z łatwością 
zmusić do stania 
nieruchomo, choć przez parę minut, ale z nią była inna sprawa. Nagle dziób 
fregaty wykręcił się 
ku podwietrznej i poczęła dryfować ciągnąc za sobą holownik. Spostrzegłem 
gromadę statków 
stojących na kotwicy w odległości pół mili od nas i postanowiłem zwrócić na to 
uwagę pilota.
„Jeżeli pozwolisz pan jej wpaść pomiędzy nie — powiedziałem spokojnie — to 
roztrzaska 
któryś okręt w drzazgi, zanim będziemy mogli ją zatrzymać.”
„Jak gdybym jej nie znał!” — zawołał tamten tupiąc z wściekłością nogami.
I zaczął dawać sygnały gwizdkiem, aby ten nieznośny holownik jak najprędzej 
zaczepił o 
dziób naszego okrętu. Gwizdał jak szalony, machając ręką w kierunku portu, gdy 
nagle 
zauważyliśmy, iż maszynę holownika puszczono tak, by nas wyprzedzić. Koła jego 
uderzyły o 
wodę, ale równie dobrze można by chcieć skałę poruszyć z miejsca — nie mógł ani 
o cal 
wyprzedzić naszej fregaty. Pilot znów począł gwizdać i machać rękoma w kierunku 
portu. 
Zauważyliśmy, iż koła holownika uderzają coraz silniej, zakreślając wokoło nas 
łuk.
Na chwilę holownik i fregata przystanęły nieruchomo pośród płynących statków, a 
potem, z 
okropnym wysiłkiem, który ta wstrętna bestia o kamiennym sercu wkładała we 
wszystko, udało 
się jej przedrzeć przez zbitą gromadę okrętów. Lina holownicza skręciła się 
zrywając żelazne 
belki jedną po drugiej jak kruche laski laku. Wtedy dopiero spostrzegłem, iż 
chcąc lepiej widzieć 
naszą pracę, Maggie wdrapała się na lewą kotwicę, leżącą na przednim pokładzie.
Właściwie należało zniżyć ją do poziomu drewnianego łożyska, ale nie mieliśmy na 
to czasu. 
Zresztą mogła leżeć tam zupełnie bezpiecznie aż do dopłynięcia do doku; 
widziałem jednak 
wyraźnie, iż za chwilę lina holownicza zaczepi o łapę kotwicy. Poczułem, iż 
serce podchodzi mi 
pod gardło, ale przedtem zdążyłem jeszcze krzyknąć:
„Proszę zeskoczyć z kotwicy…”
Nie zdążyłem jednak wymówić imienia Maggie. Zdaje mi się, iż w ogóle nie mogła 
mię 
dosłyszeć. Pierwsze uderzenie łańcucha o łapę kotwicy zwaliło ją z nóg. Zerwała 
się szybko jak 
błyskawica, ale stanęła nie po właściwej stronie. Usłyszałem przeraźliwy, 
zduszony krzyk i nagle 
kotwica stanąwszy dęba zaczęła rzucać się jak żywa; jej wielkie żelazne ramię 
schwyciło Maggie 
i zdawało się obejmować ją straszliwym uściskiem, z groźnym chrzęstem żelaza 
miotając nią w 
górę i w dół, czemu towarzyszyło silne uderzenie, które wstrząsnęło okrętem od 
dzioba do rufy, 
gdyż czop jeszcze trzymał.
— Okropne! — zawołałem.
— Potem przez wiele lat śniły mi się po nocach kotwice porywające dziewczęta — 
powiedział 
na wpół przytomnie człowiek w letniej narzutce, wzdrygając się przy tym. — W tej 
samej chwili 
Charley z przeraźliwym rykiem rzucił się ku Maggie. Ale, Boże! ujrzał już tylko 
na wodzie błysk 
jej czerwonej czapeczki. Nic, nic więcej! W jednej chwili okręt nasz otoczyło z 
tuzin łodzi; 
Chanleya wciągnięto do jednej z nich. Ja szybko rzuciłem się z marynarzem i 
cieślą do drugiej 
kotwicy i jakoś powstrzymaliśmy fregatę. Pilot stracił głowę. Chodził tam i z 
powrotem po 
dziobie statku, łamiąc ręce i mrucząc do siebie:
„Teraz morduje kobiety! Teraz morduje kobiety!”
Mc poza tym nie podobna było z niego wyciągnąć. Zmierzch zapadł, a po nim noc 
czarna jak 
smoła; gdy rozglądałem się po rzece, usłyszałem cichy, żałosny okrzyk:
„Okręt! Stój!”
Właśnie podpłynęło dwu przewoźników z Gravesend. Mieli latarnię w czółnie i 
oglądali boki 
okrętu w milczeniu uchwyciwszy się drabiny sznurowej; w smudze światła 
zobaczyłem pęk 
rozrzuconych jasnych włosów, przyczepionych do drabiny.
Wzdrygnął się znowu.
— Gdy zaczął się odpływ, ciało biednej Maggie wyrzucone zostało na jeden z 
wielkich, 
czarnych pływaków — wyjaśnił.
Na wpół żywy wdrapałem się na tył okrętu i wypuściłem rakietę, by dać znać 
towarzyszom na 
rzece, gdzie mają jej szukać. A potem wymknąłem się jak złodziej i spędziłem noc 
siedząc na 
przecznicy bocznego masztu, byle być jak najdalej od Charleya.
— Biedny chłopiec! — mruknąłem.
— Tak. Biedny Chłopiec! — powtórzył w zamyśleniu. — Ta bestia nie pozwoliła, by 
Charley 
— nawet on — wyrwał jej zdobycz. Nazajutrz unieruchomił ją w doku. Tak. Nie 
zamieniliśmy ze 
sobą ani słowa, ani spojrzenia, po tym, co zaszło. Nie chciałem nawet patrzeć na 
niego.
Gdy umocowano ostatnią linę, Charley schwycił się rękami za głowę i stał tak, 
patrząc pod 
nogi, jakby chciał sobie coś przypomnieć. Na środkowym pomoście załoga czekała 
na hasło, że 
podróż skończona. Być może, iż właśnie to chciał przypomnieć sobie. Odezwałem 
się za niego.
„Jesteście wolni, towarzysze.”
Nigdy nie widziałem, by załoga tak szybko opuszczała okręt. Przemykali się przez 
poręcz 
jeden po drugim, starając się jak najprędzej zabrać swoje skrzynki okrętowe. 
Spoglądali na nas, 
ale zbrakło im odwagi, by przyjść i zamienić uścisk dłoni, jak się to zwykle 
czyni z matami.
Towarzyszyłem mu w wędrówce po opustoszałym okręcie, naprzód i wstecz, tu i tam; 
nie było 
nigdzie żywej duszy, z wyjątkiem nas obu, gdyż i stary dozorca zamknął się w 
kuchni — z obu 
stron. Nagle biedny Charley szepnął drżącym głosem: „Już po mnie!”, i popędził 
przez korytarz z 
nieodstępnym mną, a potem na pokład, przez mostek w kierunku Tower Hill. Zwykł 
był 
wynajmować pokoje od pewnej poczciwej, starej gospodyni na America Square, by 
być jak 
najbliżej swego warsztatu pracy.
Nagle stanął i odwrócił się idąc prosto na mnie. — „Ned — mówi — wracam do 
domu!” Na 
szczęście dojrzał jakiś wózek i zdążył do niego wsiąść. Nogi zaczęły odmawiać mu 
posłuszeństwa. Gdyśmy przybyli do domu, Charley upadł w hallu na krzesło — nigdy 
nie 
zapomnę zdumionych, znieruchomiałych twarzy rodziców, gdy oboje pochylili się 
nad nim. Nie 
rozumieli, co się stało, aż ja bąknąłem: „Maggie utonęła wczoraj w rzece!”
Matka wydała lekki okrzyk. Ojciec spoglądał to na mnie, to na niego, jak gdyby 
chciał 
porównać nasze twarze, gdyż, przysięgam, Charley był zmieniony nie do poznania. 
Nikt się nie 
ruszał; wtenczas biedny chłopak podniósł swoje wielkie ogorzałe dłonie do gardła 
i jednym 
szarpnięciem podarł wszystko w strzępy: kołnierz, koszulę, kamizelkę… prawdziwy 
rozbitek i 
ruina człowieka. Z pomocą ojca zawlekliśmy go jakoś na górę, a matka omal nie 
umarła ze 
zmęczenia, gdy pielęgnowała go w czasie zapalenia mózgu.
Człowiek w letniej narzutce skinął na mnie znacząco.
— Ach, nie podobna było nic zrobić z tą bestią! Miała diabła w sobie!
— A gdzie jest pański brat? — spytałem, spodziewając się odpowiedzi, iż nie 
żyje. Ale 
okazało się, iż dowodzi małym okrętem u wybrzeży Chin i nigdy nie odwiedza 
rodziców.
Jermyn wydał głębokie westchnienie, a ponieważ chustka wyschła już zupełnie, 
podniósł ją do 
swego czerwonego okropnego nosa.
— Była to szalona bestia! — zaczął na nowo jegomość w letniej narzutce. — Stary 
Colchester 
dał nogę i wymówił się od prowadzenia jej. I czy wierzycie?! Apse i Synowie 
napisali do niego z 
zapytaniem, czy nie zechciałby jeszcze raz zastanowić się nad powziętą decyzją. 
Wszystko, byle 
tylko wrócić dobrą sławę „Rodzinie Apse”. Stary Colchester poszedł do biura i 
oznajmił, iż raz 
jeszcze podjąłby się tego zadania, ale po to jedynie, by wyprowadzić ją na Morze 
Północne i tam 
zatopić. Był to człowiek złamany. Miał ciemnopopielate włosy, ale przez jedną 
noc zbielały mu 
jak śnieg. Lecz pan Lucjan Apse (znali się będąc jeszcze młodymi chłopcami) 
udawał, że nie 
zauważył tego. Hę? Chyba złudzenie! To dopiero pycha!
Rzucili się na pierwszego człowieka, jaki im się nawinął z obawy przed 
skandalem, aby nie 
mówiono, iż „Rodzina Apse” nie może znaleźć szypra. Był to człowiek z natury 
pogodny, ale do 
fregaty przystąpił z zawziętością i uporem. Wilmot był drugim matem. Był to 
lekkomyślny 
chłopak, który udawał, iż lekceważy wszystkie dziewczęta. Faktem jest, iż 
rzeczywiście był 
bardzo nieśmiały. Ale wystarczyło, by któraś z dziewcząt kiwnęła na niego choćby 
małym 
paluszkiem, a już nic nie mogło powstrzymać tego biedaka. Jako chłopiec okrętowy 
uciekł kiedyś 
na ląd za jakąś spódniczką i byłby na pewno zeszedł na psy, gdyby szyper nie 
zadał był sobie 
trudu odnalezienia go i wyciągnięcia za uszy z jakiegoś domu zatracenia.
Powiadano, iż ktoś słyszał kiedyś jak jeden z współwłaścicieli firmy wyraził 
nadzieję, iż tę 
przeklętą fregatę kiedyś wreszcie diabli wezmą. Nie bardzo temu wierzę, chyba że 
powiedział to 
pan Alfred Apse, o którym cała rodzina nieszczególne miała wyobrażenie. Trzymali 
go w biurze, 
ale uważany był tam za zakałę, gdyż stale uczęszczał na wyścigi i wracał do domu 
pijany. Można 
było przypuszczać, iż owa fregata, popełniwszy tyle zbrodnii, pewnego dnia 
rozbije się o brzeg z 
czystej złośliwości. Ale ona, gdzieżby tam! Zdawało się, że będzie trwać 
wiecznie. Miała nosa i 
trzymała się z dala od lądu.
Jermyn chrząknął potwierdzająco.
— Taki okręt przypada do serca pilotowi, co? — zażartował jegomość w narzutce. — 
No, 
więc Wilmot miał nim kierować. Był to człowiek jakby stworzony do tego ale nawet 
on nie 
potrafiłby wypłatać takiego figla bez współudziału tej zielonookiej guwernantki 
czy niańki, bo 
nie wiem, czym tam była przy dzieciach państwa Pamphilius.
Ludzie ci jechali na „Rodzinie Apse” z portu Adelaide do Cap. Otóż okręt 
wyruszył i na jeden 
dzień zarzucił kotwicę w zatoce. Szyper — gościnna dusza — podejmował sporo 
gości 
pożegnalnym śniadaniem — jak zwykł był to czynić zawsze. Było coś około piątej 
po południu, 
gdy ostatnia łódź odpłynęła; zatoka wyglądała ponuro i ciemno. Nie było 
najmniejszego powodu, 
by wyruszyć w taki czas. Ponieważ jednak szyper zapowiedział wszystkim, iż 
wypłynie tego 
dnia, uważał więc, że należało to jakoś zrobić. Ale że po tych wszystkich 
przyjęciach nie miał 
głowy, by przemykać się w ciemności przez cieśniny przy bardzo słabym wietrze, 
wydał więc 
rozkaz trzymania fregaty pod na wpół opuszczonym, najwyższym i przednim żaglem, 
byle tylko 
utrzymać ją w ruchu, i kazał płynąć wzdłuż lądu aż do rana. Po czym udał się na 
zasłużony 
spoczynek. Na pokładzie pozostał mat z twarzą zmywaną do czysta strugami 
ulewnego deszczu. 
Wilmot zluzował go o północy.
„Rodzina Apse” posiadała na rufie, jak to pan przypomina sobie, dom…
— Wielkie, wstrętne, białe, sterczące pudło — smutnym głosem dorzucił Jermyn od 
ognia.
— Właśnie o to chodzi: było to wspólne pomieszczenie dla schodów prowadzących do 
kabiny 
i czegoś w rodzaju schowka na mapy. Deszcz lał strumieniami na biednego Wilmota. 
Fregata 
wykręciła się powoli ku południowi, brzeg zaś był o jakie trzy mile w kierunku, 
skąd wiał wiatr. 
Nie było na co patrzeć z tej strony zatoki. Wilmot okrążył więc pokład, by 
określić kierunek 
szkwału według mapy zawieszonej w schowku, którego drzwi były z tej strony 
otwarte. Noc była 
ciemna jak beczka dziegciu. Nagle usłyszał, iż jakaś kobieta szepce coś do 
niego.
Ta przeklęta, zielonooka dziewczyna od Pamphiliusów od dawna, oczywiście, 
ułożyła już 
bębny do snu, ale jak się okazało, nie mogła zasnąć. Usłyszała osiem uderzeń 
zegara, gdy starszy 
mat zawrócił właśnie, by wejść do schowka. Przeczekała chwilę, po czym szybko 
narzuciła 
szlafroczek, przekradła się przez pusty salon i po schodach wbiegła tam. 
Pozwalam sobie 
przypuszczać, iż usiadła na ławce przy otwartych drzwiach, chcąc się nieco 
ochłodzić.
Zdaje mi się, iż gdy szepnęła słówko do Wilmota, miało to taki skutek, jak gdyby 
ktoś zapalił 
mu w mózgu zapałką. Nie wiem, jak się to stało, że się tak bardzo do siebie 
zbliżyli. Zdaje mi się, 
iż Wilmot musiał ją już przedtem spotkać gdzieś na lądzie. Nigdy nie mogłem tego 
dowiedzieć 
się, gdyż Wilmot opowiadając tę historię za każdym razem klął paskudnie co 
drugie słowo. 
Spotkaliśmy się na bulwarze w Sydney; miał na sobie fartuch zawiązany pod brodę, 
a w ręku 
olbrzymi bat. Był woźnicą i rad był, iż znalazł coś, co mu pozwoliło nie umrzeć 
z głodu. Oto, na 
co zeszedł.
Jednym słowem, sterczał w drzwiach z głową opartą o ramię dziewczyny, choć to 
mało 
prawdopodobne. On, oficer na służbie! Sternik zeznał przy badaniu, iż 
kilkakrotnie krzyknął, że 
lampa nad busolą zgasła. Ostatecznie niewiele go to obchodziło, ponieważ 
otrzymał rozkaz: „Nie 
wychodzić spod wiatru.” „Wydało mi się to zabawne — mówił — by można było zmusić 
fregatę 
do niewykręcania ze szkwałem, ale odwracałem ją przeciw wiatrowi, ilekroć mi się 
to udało. 
Było tak ciemno, iż nie mogłem dojrzeć własnej ręki, a deszcz lał mi na głowę 
jak z cebra.”
Prawdą było, że przy każdym wybuchu szkwału wiatr cofał statek w tył, aż 
stopniowo 
skierował go wprost na ląd, czego nikt z obecnych nie zauważył. Wilmot sam 
przyznał, iż od 
godziny nie zbliżył się do głównego kompasu. Śmiało mógł się do tego przyznać! 
Oprzytomniał 
dopiero wtedy, gdy majtek stojący na warcie zawołał: „Ląd na kursie!”
Wilmot uwolnił szyję z uścisku dziewczyny, jak to potem opowiadał, i krzyknął w 
odpowiedzi:
„Co mówisz?”
„Zdaje mi się, iż słyszę przed nami uderzenia fal” — ryknął tamten i rzucił się 
do rufy wraz z 
resztą załogi, wśród zalewającego oczy potoku, „najokropniejszego, jaki 
kiedykolwiek spadł z 
nieba” — opowiadał Wilmot. Przez parę chwil Wilmot był tak przerażony i 
zdumiony, iż nie 
mógł sobie przypomnieć, po której stronie zatoki znajduje się okręt. Wilmot nie 
był dobrym 
oficerem, niemniej jednak był to marynarz. Opanował się natychmiast i potrzebne 
rozkazy padały 
z jego ust bez chwili namysłu. Należało opuścić średni i tylny żagiel na 
najwyższym maszcie.
Zdaje się, iż żagle trzepotały się rzeczywiście. Nie mógł ich dojrzeć, ale 
słyszał, jak łopoczą i 
huczą mu nad głową. „Wszystko na nic! Fregata mknęła zbyt szybko! — ciągnął, 
trąc brudną 
twarz i potrząsając w ręku biczyskiem. — Zdawało mi się, iż szybko uwięźnie!” 
Potem 
trzepotanie płótna nad jego głową ustało nagle. W krytycznej obwili wiatr silnym 
uderzeniem 
znów wykręcił okręt rufą naprzód, wydął żagle, z ogromną szybkością pędząc go 
podwietrzną 
stroną na skały. W tej ostatniej grze fregata przeliczyła się z własnymi siłami. 
Godzina jej wybiła 
— wszystko się na to złożyło: pora, Wilmot, ciemna noc, zdradziecki podmuch 
wiatru — i ta 
kobieta, która przyczyniła się do jej zguby. Nie zasłużyła, bestia, na nic 
lepszego. Dziwne są 
narzędzia opatrzności. Istnieje przecież coś w rodzaju poetyckiej 
sprawiedliwości…
Jegomość w letniej narzutce spojrzał na mnie twardo.
Pierwsza rafa, na którą wleciała, zdarła z niej zdradziecki tram. Buch! Gdy 
szyper wyskoczył 
z kabiny, natknął się na oszalałą kobietę w czerwonym, flanelowym szlafroku; 
biegła dookoła 
kajuty wrzeszcząc jak papuga.
Następne uderzenie zbiło ją z nóg pod stół kabiny. Wstrząsnęło ono także rufą i 
oderwało ster, 
po czym bestia uniosła się w górę, a wpadając na spadzisty i skalisty brzeg 
przedziurawiła sobie 
dno i utknęła nieruchomo, podczas gdy przedni maszt przewrócił się na pokład, 
niby kładka.
— Czy zginął kto? — spytałem.
— Nikt, z wyjątkiem Wilmota — odpowiedział dżentelmen nie znany pannie Blank 
oglądając 
się za swoim kapeluszem. — Wypadek ten był dla niego gorszy niż utonięcie dla 
każdego 
innego. Wszyscy dostali się szczęśliwie na ląd. Groźny wiatr począł wiać dopiero 
następnego 
ranka i roztrzaskał bestię w dziwnie krótkim czasie. Wyglądało to tak, jak gdyby 
zadano jej cios 
w serce…
Nieznajomy zmienił ton:
— Deszcz ustał. Muszę zabrać swój rower i pojechać do domu na obiad. Mieszkam w 
Herne 
Bay, dziś rano przyjechałem tu tylko po przędzę.
Przyjacielsko skinął mi głową i wyszedł buńczucznie.
— Czy nie wiecie, kto to jest, Jermyn? — spytałem.
Pilot z Morza Północnego chmurnie zaprzeczył głową.
— Wyobrazić sobie, że ktoś zmarnował okręt w tak głupi sposób! Och, Boże! — 
westchnął 
ponurym głosem znowu rozwieszając przed kominkiem chustkę niby kurtynę.
Wychodząc wymieniłem uśmiech i spojrzenie (bardzo dystyngowane) z szanowną panną 
Blank, bufetową baru „Pod Trzema Koronami”.
Przełożył Wilam Horzyca
OPOWIEŚĆ DESPERACKA
An Anarchist
ANARCHISTA
W owym roku spędziłem dwa najlepsze miesiące kanikuły w jednej z posiadłości, a 
właściwie 
w głównej posiadłości hodowlanej, należącej do znanej spółki dla wyrobu 
ekstraktu mięsnego.
B. O. S. Bos. Znasz, czytelniku, te trzy magiczne litery na reklamowych 
stronicach 
wydawnictw ilustrowanych i gazet, w oknach kupców kolonialnych oraz na 
kalendarzach na rok 
następny, nadsyłanych ci zwykle pocztą w listopadzie. Spółka rozpowszechnia 
także broszurki 
pisane w kilku językach, niezdrowym stylem entuzjastycznym, gdzie podaje 
statystykę rzezi i 
opisy tak krwawe, że nawet Turka mogłyby przyprawić o zemdlenie. „Sztuka” 
ilustrująca tę 
„literaturę” wyobraża w żywych, błyszczących kolorach ogromnego rozjuszonego 
byka, który 
tratuje żółtego węża, wijącego się po szmaragdowo–zielonej murawie, na tle 
kobaltowoszafirowego nieba. Jest to okropne i jest to alegoria. Wąż to symbol 
niedomagania, 
słabości, może jedynie głodu, który w tych czasach stał się chronicznym 
niedomaganiem 
przeważanej części rodu ludzkiego. Każdy, oczywiście, zna B. O. S. Sp. Akc. i 
jej wyroby bez 
konkurencji: Vinobos, Jellybos i ostatni, niezrównany w doskonałości, Tribos, 
który podają wam 
nie tylko w stanie wysokiego zgęszczenia, lecz nawet już półprzetrawiony. Znaczy 
to, że tak 
wielka jest miłość Spółki Akcyjnej względem bliźnich, jak właśnie miłość matki i 
ojca pingwina 
do ich głodnego drobiazgu.
Rzecz zrozumiała, że kapitał kraju powinien być używany produkcyjnie. Nie mam 
też nic 
przeciwko spółce. Lecz będąc również ożywiony uczuciami sympatii dla bliźnich 
ubolewam nad 
nowoczesnym systemem reklamy. Bo jeśli nawet system ten świadczy o 
przedsiębiorczości, 
pomysłowości, bezczelności i niewybredności w środkach u pewnych indywiduów, 
dowodzi on, 
podług mnie, wielkiej potęgi tej formy zwyrodnienia umysłów, którą nazywamy 
łatwowiernością.
W różnych krajach cywilizowanego i niecywilizowanego świata miałem sposobność 
przełykać B. O. S. z mniejszym lub większym pożytkiem dla siebie, choć bez 
wielkiej 
przyjemności. Zaprawiony gorącą wodą i obficie popieprzony aż do utraty smaku 
ekstrakt ten 
istotnie nie jest przykry dla podniebienia. Lecz nigdy nie mogłem przełknąć jego 
reklamy. Może 
dlatego, że reklama ta nie posuwała się nigdy dość daleko. Nie przypominam 
sobie, aby Spółka 
przyrzekła kiedy spożywcom B. O. S. wieczną młodość albo żeby rościła pretensje 
do tego, by 
posiadać moc wskrzeszania zmarłych za pomocą swych cennych produktów. Nie wiem, 
skąd ta 
surowa powściągliwość! Choć nie sądzę też, by zdołano mnie przekonać w podobny 
sposób. Jeśli 
nawet cierpię (będąc przecie człowiekiem) na zwyrodnienie umysłowe w 
jakiejkolwiek formie, 
to forma ta nie jest pospolita. Nie jestem łatwowierny.
Wyraźne wypowiedzenie takiego zdania o sobie sprawia mi pewną trudność wobec 
historii, 
która następuje. Zbadałem fakty, jak tylko można najdokładniej, przerzuciłem 
stosy francuskich 
gazet, rozmawiałem też z oficerem stojącym na czele warty wojskowej na Ile 
Royale, gdy w 
czasie swoich podróży dotarłem do Cayenne. Mam przeświadczenie, że historia ta 
jest zupełnie 
prawdziwa. Jest ona tego rodzaju, że nie sądzę, by człowiek sam ją o sobie 
wymyślił, nie ma w 
niej cech nadzwyczajnych ani pochlebiających, nie jest też dość ucieszna, by 
zadowolić 
przewrotną próżność.
Dotyczy ona mechanika łodzi parowej w Mara?on, posiadłości hodowlanej, należącej 
do B. O. 
S., Sp. Akc. Posiadłość ta jest wyspą, wyspą tak dużą jak mała prowincja, leżącą 
u ujścia 
olbrzymiej rzeki w Ameryce Południowej. Wyspa ta jest dzika i nieładna, lecz 
trawa porastająca 
jej ruskie równiny zdaje się posiadać wyjątkowo pożywne i wonne własności. Wyspa 
rozbrzmiewa rykiem niezliczonych stad — głęboką bolesną nutą, powstającą w 
przestworzu niby 
potworny protest więźniów skazanych na śmierć. Pośrodku wyspy, o dwadzieścia mil 
od mętnej, 
bezbarwnej wody, stoi miasto, które nazywa się, powiedzmy, Horta.
Ale najbardziej interesującą właściwością wyspy (będącej jakby miejscem karnego 
osiedlenia 
rogatych skazańców) jest to, że jest ona jedyną znaną ojczyzną niezmiernie 
rzadkiego i okazałego 
motyla. Gatunek ten jest jeszcze bardziej rzadki niż piękny, a to chyba niemało 
mówi. 
Wspominałem już o swoich podróżach. Podróżowałem wówczas wyłącznie dla siebie i 
z 
umiarkowaniem, nieznanym w czasach biletów na podróże dookoła świata. Ja nawet 
podróżowałem z celem. Dowodem tego, że jestem — „ha–ha–ha! — szalony 
motylobójca. Ha–
ha–ha!”
Takim tonem pan Harry Gee, dyrektor stacji hodowlanej, przymawiał mojemu 
zajęciu. 
Zdawało się, że ma mnie za największą niedorzeczność tego świata. Z drugiej 
strony, B. O. S., 
Sp. Akc, była dla niego szczytem wielkiego dzieła w dziewiętnastym stuleciu. Mam 
wrażenie, że 
dyrektor sypiał w swych długich butach z ostrogami. Dni spędzał w siodle 
uganiając po 
równinach na czele orszaku półdzikich jeźdźców, którzy nazywali go don Enrique i 
którzy nie 
mieli nawet dokładnego pojęcia o B. O. S., Sp. Akc. płacącej im pensje. Był on 
doskonałym 
dyrektorem, ale nie wiem dlaczego, gdyśmy się spotykali przy jedzeniu, klepał 
mnie zawsze po 
ramieniu z głośnym szyderczym pytaniem: „Jak się dziś udał śmiertelny sport? 
Motyle dobrze 
ciągnęły? Ha–ha–ha!” Doprawdy, nie wiem dlaczego, tym bardziej, że liczył mi dwa 
dolary 
dziennie za gościnność B. O. S., Sp., Akc. (o kapitale 1 500 000 funtów 
sterlingów na czysto), w 
której bilansie za ów rok pieniądze te niewątpliwie figurują. „Nie sądzę, bym 
mógł choć 
cokolwiek ustąpić ze względu na interes mojej Spółki” — zauważył z jak 
największą powagą, 
gdym się z nim układał o warunki mojego pobytu na wyspie.
Jego gadanina byłaby zupełnie nieszkodliwa, gdyby poufałość obcowania przy braku 
wszelkich uczuć przyjacielskich nie była sama przez się rzeczą nienawistną. Na 
domiar złego 
jego sposób żartowania nie był zbyt zabawny. Polegał on na uprzykrzonym 
powtarzaniu 
opisowych zdań, skierowanych do kogoś z wybuchem śmiechu. „Szalony motylobójca, 
ha–ha–
ha!” było małą próbą jego żartów, które tak bardzo rozweselały jego samego. Z tą 
samą żyłką 
wyśmienitego humoru zwrócił moją uwagę na mechanika łodzi parowej, gdyśmy 
pewnego dnia 
spacerowali po ścieżce koło zatoki.
Głowa i ramiona mechanika wychyliły się ponad pokład, na którym leżały 
porozrzucane różne 
narzędzia jego rzemiosła i nieliczne części maszyn. Mechanik był zajęty jakąś 
reperacją. Na 
odgłos naszych kroków wzniósł niespokojnie do góry powalaną twarz o wydatnym 
podbródku i 
małym pięknym wąsie. Te miejsca jego delikatnej twarzy, których nie zakrywały 
czarne plamy, 
ukazały mi się wycieńczone i sine w zielonawym cieniu wielkiego drzewa, 
rozpościerającego 
swe listowie ponad łodzią umocowaną przy brzegu.
Ku mojemu wielkiemu zdziwieniu, Harry Gee, zwracając się do mechanika nazwał go 
Krokodylem w tym półszyderczym, półwyzywającym tonie, który cechuje rozkoszne 
zadowolenie z siebie:
— Cóż tam, Krokodylu, jak idzie robota?
Powinienem był powiedzieć wcześniej, że miły Harry nachwytał się trochę 
francuszczyzny 
specjalnego rodzaju, gdzieś tam, w którejś kolonii, i że wymawiał ją z przykrą 
wymuszoną 
dokładnością, jak gdyby prowadził siebie za język. Człowiek z łodzi odpowiedział 
mu raźnie 
uprzejmym głosem. Jego oczy posiadały omdlałą miękkość, a oślepiające białe zęby 
błyszczały z 
pomiędzy wąskich wycieńczonych warg. Dyrektor zwrócił się do mnie ucieszony i 
głośno 
wyjaśnił:
— Nazywam go Krokodylem, ponieważ przebywa do połowy w wodzie, a do połowy ponad 
wodą. Ziemnowodny, uważa pan? Nie ma tu na wyspie innych stworzeń ziemnowodnych, 
tylko 
krokodyle, dlatego i on musi należeć do ich gatunku, hę? Chociaż w 
rzeczywistości jest on ni 
mniej ni więcej, tylko un citoyen anarchiste de Barcelone.
— Obywatel anarchista z Barcelony? — powtórzyłem bezmyślnie, patrząc w dół na 
człowieka. Odwrócił się do pompy, ukazując nam zgięte plecy. Usłyszałem, jak 
głośno 
zaprotestował nie zmieniając pozycji:
— Nie umiem nawet po hiszpańsku.
— Jak? Co? Masz pan odwagę zaprzeczać, że stamtąd pochodzisz? — napadł na niego 
gwałtownie wzorowy dyrektor.
Człowiek wyprostował się, upuszczając śrubokręt, który trzymał w ręku, i 
spojrzał nam prosto 
w oczy, choć drżał na całym ciele.
— Nie zaprzeczam niczemu, niczemu, niczemu — powiedział nerwowo.
Potem podniósł śrubokręt i znów powrócił do pracy, nie zwracając już na nas 
uwagi. 
Popatrzywszy na niego przez chwilę poszliśmy dalej.
— Czy to naprawdę anarchista? — zapytałem, gdyśmy się oddalili o tyle, że nie 
mógł nas 
słyszeć.
— Mało mnie obchodzi, czym on jest — odpowiedział dowcipny pełnomocnik B. O. S., 
Ski. 
Akc. — Dałem mu tę nazwę, ponieważ było mi na rękę nazwać go w ten sposób. Jest 
to 
pożyteczne dla Spółki.
— Dla Spółki! — zawołałem zatrzymując się nagle.
— Właśnie! — triumfował, wysuwając wygoloną małpią twarz i rozstawiając cienkie, 
długie 
nogi. — To pana dziwi? Poczuwam się do obowiązku robienia wszystkiego, jak tylko 
mogę 
najlepiej dla mojej Spółki. Spółka ma nadzwyczajne wydatki. Przecież nasz agent 
w Horta mówi, 
że wydają pięćdziesiąt tysięcy funtów rocznie na ogłoszenia po całym świecie! 
Nie można być 
zbyt oszczędnym w reklamie. Tak jest, pięćdziesiąt tysięcy. Gdym objął tu 
posadę, Spółka nie 
miała łodzi parowej. Ja zażądałem jej i żądałem przy każdej poczucie dopóty, 
dopóki nie 
dostałem; lecz człowiek, którego przysłano z łodzią, opuścił pracę przy końcu 
drugiego miesiąca, 
porzucając łódź uwiązaną do pontonu w Horta. Znalazł lepszą pracę wyżej na rzece 
przy tartaku 
— bodajby przepadł! — I odtąd za każdym razem zawsze było tak samo. Byle Szkot 
lub Jankes, 
włóczęga, który podaje się za mechanika, dostaje wszędzie osiemnaście funtów 
miesięcznie, a 
ten, którego pan widział, ten jest zbiegiem, mającym na sumieniu coś niedobrego. 
Daję panu 
słowo, że niektóre indywidua służące u mnie w charakterze maszynistów nie umiały 
odróżnić 
kotła od komina. A ten ptaszek zna swój zawód. I nie przypuszczam, aby zbiegł 
stąd. Uważa pan.
Dla zaakceptowania swych słów dyrektor uderzył mnie z lekka w piersi. Nie 
zwracając uwagi 
na jego osobliwy sposób zachowania, chciałem wiedzieć, co to wszystko ma za 
związek z tym, 
że człowiek ów jest anarchistą.
— Chodź pan! — zawołał dyrektor z ironią w głosie. — Gdyby pan zobaczył nagle 
bosego, 
rozczochranego draba skradającego się między krzakami od strony morza i gdyby 
pan 
równocześnie spostrzegł mniej niż o milę od wybrzeża mały statek pełen Murzynów 
i umykający 
pospiesznie, zapewne nie pomyślałby pan, że człowiek ten spadł tam z nieba, 
prawda? I co 
więcej — że mógł wziąć się tam skądinąd indziej jak z Cayenne. Dzięki Bogu, nie 
brak mi 
dowcipu. Zrozumiałem od razu jego osobliwą grę i powiedziałem sobie: „zbiegły 
przestępca”. 
Byłem tak pewny swego, jak pewny jestem, że widzę pana tu w tej chwili. Ruszyłem 
więc 
naprzód wprost ku niemu. Wytrzymał sytuację przez czas jakiś stojąc na 
piaszczystym pagórku i 
wołając: „Monsieur! Monsieur! Arr?tez!*”, lecz w końcu stchórzył i rzucił się do 
ucieczki. 
Powiadam sobie tedy: ,,Już ja cię dostanę, zanim wyprowadzisz mnie w pole.” I 
bez jednego 
słowa posuwałem się naprzód zawracając go to w jedną, to w drugą stronę. 
Skierowałem go 
wreszcie ku brzegowi i w końcu miałem go na samym cyplu, z piętami w wodzie, a 
tylko z 
niebem i morzem za plecami, podczas gdy koń mój grzebał piasek i potrząsał łbem 
o łokieć od 
niego.
Wówczas złożył ręce na piersiach i rozpaczliwym ruchem podniósł brodę do góry, 
lecz 
błagalna ta poza nie zrobiła na mnie wrażenia.
Powiadam mu:
„Jesteś zbiegłym przestępcą.”
Gdy usłyszał język francuski, broda opadła mu na dół, a twarz przybrała inny 
wyraz.
„Nie zaprzeczam niczemu” — mówił drżąc jeszcze, ponieważ ciągle napierałem nań 
mocno 
koniem.
Pytam go, co tu robi. Wówczas położył ręce na piersi i tłumaczył mi, iż myślał, 
że tamtędy 
idzie droga do farmy, która, jak zrozumiał (zapewne z opowiadania ludzi na 
statku), znajdowała 
się w pobliżu. Na to roześmiałem się głośno, co go zaniepokoiło. Czy doznał 
zawodu? Czy, nie 
było tam farmy w odległości możliwej do przebycia pieszo?
Śmiałem się coraz więcej. Szedł pieszo i oczywiście pierwsze stado bydła, 
spotkane po 
drodze, stratowałoby go na miazgę racicami. Człowiek pieszy, zaskoczony na 
pastwiskach, nie 
powinien wierzyć w swoją szczęśliwą gwiazdę.
„Moje pojawienie się ocaliło ci życie” — powiedziałem mu. Odrzekł, że to 
możliwe, lecz że 
przypuszczał, iż chciałem stratować go kopytami swego konia. Zapewniłem go, że 
nie byłoby dla 
mnie nic łatwiejszego, jeślibym miał ten zamiar. I tu rozmowa utknęła. Nie 
miałem 
najmniejszego pojęcia, co uczynić z tym przestępcą, jeśli nie zepchnę go do 
morza. Przyszło mi 
na myśl, by go zapytać, za co został zesłany. Zwiesił na to głowę.
„Co to było? — zapytałem — kradzież, mord, rabunek czy co?”
Chciałem usłyszeć, co powie o sobie, choć oczywiście z góry wiedziałem, że 
będzie to jakieś 
kłamstwo. Ale on powiedział tylko:
„Niech pan myśli, co pan chce. Ja niczemu nie zaprzeczam. Niedobrze zaprzeczać 
czemukolwiek.”
Przyjrzałem mu się uważnie i nagle uderzyła mnie myśl:
„Tam mają także anarchistów — powiedziałem — może jesteś jednym z nich?”
„Nie zaprzeczam zupełnie niczemu, monsieur” — powtórzył.
Ta odpowiedź nasunęła mi przypuszczenie, że może nie jest anarchistą. Mam 
wrażenie, że ci 
potępieni szaleńcy są raczej dumni z siebie. Gdyby był jednym z nich, przyznałby 
się pewno od 
razu.
„Czym byłeś, zanim zostałeś przestępcą?”
„Robotnikiem — powiada. — I to dobrym robotnikiem.”
Od tej chwili zacząłem myśleć, że jednak musi być anarchistą. To jest warstwa, z 
której 
najwięcej ich wychodzi, nieprawdaż? Nienawidzą tych potworów, tchórzliwie 
miotających 
bomby. Toteż przyszło mi na myśl, by zawrócić konia na miejscu i zostawić go 
tam, gdzie był, na 
śmierć głodową lub śmierć w nurtach morskich, co by sobie już sam wybrał. Bo co 
do tego, by 
mi się znów naprzykrzał wędrując przez wyspę, nie było obawy: bydło by się nim 
zajęło. Nie 
wiem skąd, przyszło mi do głowy zapytać go:
„Jakiego rodzaju robotnikiem?”
Nie dbałem o to wcale, czy mi odpowie, czy nie. Lecz, gdy tylko rzekł: 
„Mécanicien, 
monsieur*”, o mało nie wyskoczyłem z siodła z wielkiego wrażenia. Łódź leżała na 
wybrzeżu, 
bezsilna i nieużyteczna przynajmniej na trzy tygodnie. Obowiązek mój względem 
Spółki był 
jasny. Mój ruch nie uszedł uwagi zbiega i może przez minutę staliśmy patrząc na 
siebie bacznie 
jak zaczarowani.
„Siadaj na konia za mną — rzekłem mu — musisz doprowadzić do porządku moją łódź 
parową.”
Takimi słowy godny rządca posiadłości Mara?on opowiedział mi o przybyciu 
domniemanego 
anarchisty. Myślał, że zawładnął nim — nie tylko w rozumieniu swojej powinności 
względem 
Spółki — i że imię, które mu nadał, przeszkodzi mu w otrzymaniu zajęcia 
gdziekolwiek bądź w 
Horta. Vaqueros* z posiadłości w wolnym czasie rozpowszechniali to przezwisko po 
całym 
mieście. Nie rozumieli oni, co znaczy anarchista albo Barcelona. Nazywali go 
Anarchisto de 
Barcelona, jakby to było jego imię i nazwisko. Lecz ludność miejska czytała w 
gazetach o 
anarchistach europejskich i była pod silnym wrażeniem. Na myśl o tym złośliwym 
przezwisku 
„de Barcelona” pan Harry Gee wybuchał śmiechem z wielkiego zadowolenia.
— Ów pomiot barceloński jest szczególnie morderczy, prawda? To ludzi z 
tutejszych tartaków 
jeszcze bardziej odstrasza od jakichkolwiek stosunków z takim anarchistą, uważa 
pan — cieszył 
się. — Trzymam go tą nazwą lepiej, niż gdybym go przywiązał łańcuchem za nogę do 
pokładu 
łodzi.
— I proszę zauważyć — dodał po przerwie — że on temu nie zaprzecza. Nie krzywdzę 
go 
wcale. Tak czy owak jest w każdym razie zbrodniarzem.
— Ale sądzę, że pan płaci mu jakąś pensję, prawda? — zapytałem.
— Pensję! Cóż by on tu robił z pieniędzmi? Dostaje jedzenie z mojej kuchni i 
ubranie ze 
składu. Oczywiście, dam mu coś przy końcu roku, lecz nie przypuszcza pan, żebym 
zatrudniał 
zbrodniarza i dawał mu takie samo uposażenie jak uczciwemu człowiekowi. Ja baczę 
na interesy 
mojej Spółki przede wszystkim i nade wszystko.
Wyraziłem przypuszczenie, że dla Spółki, która wydaje pięćdziesiąt tysięcy 
funtów rocznie na 
ogłoszenia, jak najściślejsza oszczędność jest oczywiście niezbędna. 
Zarządzający z Mara?on 
Estancia chrząknął potwierdzająco.
— I co panu powiem — ciągnął dalej — gdybym był pewien, że on jest anarchistą i 
gdyby 
miał śmiałość poprosić mnie o pieniądze, to dostałby ode mnie końcem buta. Ale 
zostawmy mu 
korzyść, jaką ma z racji naszej niepewności. Jestem najzupełniej skłonny myśleć, 
że nie uczynił 
nic gorszego od pchnięcia kogoś nożem — ze wszelkimi okolicznościami łagodzącymi 
— na 
francuska sposób, rozumie pan? Lecz ta wywrotowa krwawa zgnilizna, polegająca na 
obalaniu 
wszelkich praw i porządków świata, burzy mi krew. Jest to po prostu pozbawianie 
gruntu pod 
nogami każdego przyzwoitego człowieka godnego szacunku i ciężko pracującego. 
Powiadam 
panu, że sumienia ludzi, którzy je posiadają, jak my z panem, muszą mieć pewną 
ochronę, gdyż 
inaczej pierwszy podły łajdak, który przyszedł nie wiadomo skąd, byłby pod 
każdym względem 
taki sam dobry jak ja.
Spojrzał bystro na mnie. Kiwnąłem głową niedbale i rzekłem z cicha, że w 
poglądach jego 
niewątpliwie było dużo subtelnej prawdy.
Zasadniczą prawdą, jaką można było dostrzec w poglądach mechanika Pawła, było 
to, że 
drobna rzecz może przyczynić się do zguby człowieka.
— Il ne faut pas beaucoup pour perdre un homme* — rzekł mi zamyślony pewnego 
wieczoru.
Powtarzam to zdanie po francusku, ponieważ człowiek ten nie pochodził wcale z 
Barcelony, 
lecz z Paryża. W Mara?on mieszkał z dala od osady, w małej szopie o metalowym 
dachu i 
słomianych ścianach, którą nazywał mon atelier. Miał tam warsztat do pracy. Dano 
mu kilka 
derek końskich i siodło — nie dlatego, by miał kiedy sposobność do konnej jazdy, 
lecz dlatego, 
że inne posłanie nie było tam w użyciu u robotników, którzy wyłącznie byli 
pastuchami — 
vaqueros. I na tym posłaniu koniuchów, niby syn stepów, sypiał pomiędzy 
narzędziami swojego 
rzemiosła, na legowisku z pordzewiałych odpadków żelaznych, z przenośną kuźnią u 
wezgłowia, 
pod warsztatem podtrzymującym brudną siatkę ochronną przeciw komarom.
Od czasu do czasu przynosiłem mu nieco niedopałków świec, uratowanych ze skąpego 
domu 
dyrektora. Był za nie bardzo wdzięczny. Wyznał mi, że nie lubi leżeć po ciemku, 
czuwając. 
Narzekał, że sen ucieka od niego. „Le sommeil me fuit” — mówił ze zwykłym, 
pełnym poddania 
się stoicyzmem, który czynił go sympatycznym i wzbudzającym wzruszenie. 
Wyjaśniłem mu, 
żem nie przywiązywał zbytniej wagi do tego, że był skazańcem.
W ten sposób przyszedł czas, że pewnego wieczora zaczął opowiadać o sobie. Gdy 
jeden z 
ogarków świecy, postawiony na końcu ławki, wypalał się do końca, pospiesznie 
zapalał drugi.
Po odbyciu powinności wojskowej w garnizonie prowincjonalnym powrócił do Paryża, 
by w 
dalszym ciągu pracować w swym zawodzie. Zajęcie było popłatne. Opowiedział mi z 
pewną 
dumą, że po krótkim czasie zarabiał nie mniej niż dziesięć franków dziennie. 
Myślał o tym, by 
się niebawem ustatkować i ożenić.
Tu westchnął głęboko i przerwał, a potem mówił znów ze zwykłym stoicyzmem:
— Zdaje się, że znałem siebie dość dobrze.
W dwudziestą piątą rocznicę urodzin dwaj jego przyjaciele z warsztatu 
naprawczego, w 
którym pracował, zaprosili go na obiad. Był niezmiernie ujęty tym dowodem 
życzliwości.
— Byłem człowiekiem statecznym — zauważył — ale byłem nie mniej towarzyski od 
innych.
Przyjęcie zaczęło się w małej kawiarni na Boulevard de la Chapelle. Przy 
obiedzie wypito 
trochę lepszego wina. Było doskonałe. Wszystko było doskonałe i świat — według 
jego 
własnego wyrażenia — wydawał się nader miłym miejscem zamieszkania. Miał dobre 
widoki na 
przyszłość, trochę odłożonej gotówki i sympatię dwóch wybornych przyjaciół. 
Oświadczył, że 
stawia wszystkim trunki po obiedzie, co przecież wypadało mu uczynić.
Wypito jeszcze wina, wypito likierów, koniaku i piwa, a potem znowu likierów i 
koniaku. 
Dwaj nieznajomi, siedzący przy sąsiednim stoliku, patrzyli na nich, jak mówił, z 
tak wielką 
życzliwością, że ich zaprosił, by się przyłączyli do kompanii.
Tak dużo nie wypił nigdy w życiu. Jego duma była podniecona do najwyższej potęgi 
i w tak 
rozkoszny sposób, że choć już słabnął, kazał pospiesznie podać jeszcze więcej 
trunków.
— Zdawało mi się — mówił swym cichym głosem spoglądając po ziemi w głąb ponurej 
szopy 
pełnej cieniów — że nadeszła chwila, w której osiągnę wielką cudowną 
szczęśliwość. Czułem, że 
sprawi to następny kieliszek. Inni trzymali się równo ze mną co do jednego 
kieliszka.
Lecz stała się rzecz niezwykła. Na skutek jakiegoś powiedzenia nieznajomych 
pierzchł jego 
rozkoszny nastrój. Ponure myśli — des idées noires — napełniły mu głowę. Cały 
świat poza 
kawiarnią wydał mu się okropnym, nienawistnym padołem, gdzie tłum biednych 
nieszczęśników 
musi pracować niewolniczo dla jedynego celu: aby garstka próżniaków mogła 
jeździć powozami 
i żyć szumnie w pałacach. Zawstydził się swojego szczęścia. Litość nad okrutną 
dolą ludzkiego 
rodzaju ścisnęła mu serce. Głosem zdławionym od smutku spróbował wyrazić te 
uczucia. Zdaje 
się, że płakał i klął na przemian.
Dwaj nowi znajomi skwapliwie przyklaskiwali jego szlachetnemu oburzeniu. Tak 
jest. Miara 
niesprawiedliwości na świecie istotnie przejmowała zgrozą. Był tylko jeden 
sposób, by podzielić 
nieszczęsny los społeczeństwa. Zburzenie całej sacrée boutique*. Niech 
przepadnie całe niecne 
widowisko.
Ich głowy chyliły się doń nad stołem. Szeptali mu wymownie. Nie sądzę, aby się 
zbytnio 
spodziewali rezultatu. Był zbyt pijany, pijany do szaleństwa. Lecz nagle z 
dzikim okrzykiem 
wściekłości wskoczył na stół. Kopiąc butelki i szklanki, zawył: „Vive 
l’anarchie*! Śmierć 
kapitalistom!” I wył tak raz po raz. Wszędzie wokoło niego padało rozbite szkło, 
krzesła kołysały 
się nad głowami, ludzie rozmawiali pomiędzy sobą szeptem. Wmieszała się policja. 
On bił, kąsał, 
drapał i szamotał się, dopóki coś nie roztrzaskało mu się na głowie…
Odzyskał przytomność w celi policyjnej, zaaresztowany pod zarzutem zakłócenia 
spokoju 
publicznego, buntowniczych okrzyków i propagandy anarchistycznej.
Spojrzał na mnie uważnie swymi czystymi, błyszczącymi oczyma, które w mroku 
wydawały 
się ogromne.
— Było niedobrze. Lecz nawet wówczas miałem może widoki wydostania się — 
powiedział 
wolno.
Wątpię o tym. Lecz jeśli nawet miał jakie widoki, (to je utracił dzięki młodemu 
prawnikowi, 
socjaliście, który dobrowolnie podjął się jego obrony. Na próżno zapewniał go, 
że nie był 
anarchistą; że był spokojnym, szanowanym mechanikiem, myślącym tylko o pracy po 
dziesięć 
godzin dziennie w swoim zawodzie. Został przedstawiony na sprawie jako ofiara 
społeczeństwa, 
a jego okrzyki po pijanemu — jako wyraz nieskończonych cierpień. Młody prawnik 
miał przed 
sobą karierę do zrobienia, a ta sprawa była taka właśnie, jakiej potrzebował na 
początek. Mowa 
obrończa była powiedziana znakomicie.
Biedny człowiek przerwał, przełknął ślinę i oznajmił:
— Dostałem najwyższą karę, stosowaną za pierwsze przewinienie.
Mruknąłem coś w sposób odpowiedni.
Opuścił głowę i złożył ręce.
— Gdy wypuszczono mnie z więzienia — zaczął uprzejmie — oczywiście robiłem 
starania, 
by dostać się do mojego dawnego warsztatu. Mój patron* miał dla mnie poprzednio 
specjalne 
względy; lecz gdy mnie ujrzał, zzieleniał z przerażenia i wskazał mi drzwi 
wymachując ręką.
Gdy znalazł się na ulicy, zaniepokojony i zmieszany, podszedł do niego człowiek 
w średnim 
wieku, który przedstawił się jako również mechanik z zawodu. „Wiem, kto pan jest 
— 
powiedział. — Byłem na pańskiej sprawie. Jest pan dobrym towarzyszem i pańskie 
przekonania 
są zdrowe. Lecz całe nieszczęście w tym, że teraz pan nigdzie nie będzie mógł 
dostać zajęcia. Ci 
bourgeois sprzysięgną się, by pana zamorzyć głodem. To ich sposób. Nie 
spodziewaj się pan 
litości od bogatych.”
Ta uprzejma rozmowa na ulicy dodała mu bardzo wiele otuchy. Uważał, że należy do 
ludzi, 
których natura potrzebuje pociechy i współczucia. Myśl, że nie mógłby dostać 
pracy, wytrąciła 
go całkowicie z równowagi. Skoro jego patron, który znał go tak dobrze jako 
spokojnego, 
porządnego, zdolnego pracownika, nie chciał nic z nim mieć obecnie do czynienia, 
to znaczy, że 
kto inny z pewnością też by nie zechciał. To było jasne. Policja mając na niego 
oko nie 
omieszkałaby ostrzec każdego przedsiębiorcy, który skłonny byłby dać mu zarobek. 
Poczuł się 
nagle strasznie opuszczony, strwożony i do niczego nieprzydatny, i poszedł za 
człowiekiem w 
średnim wieku do baru na rogu, gdzie spotkał kilku innych dobrych towarzyszy. 
Zapewnili go, że 
nie pozwolą mu umrzeć z głodu, czy znajdzie się robota, czy nie. Pili wciąż za 
zgubę wszystkich 
pracodawców i za zagładę społeczeństwa.
Przerwał gryząc dolną wargę.
— Oto, monsieur, jak stał się ze mnie compagnon* — powiedział. Ręka, którą 
przeciągnął po 
czole, drżała — Zawsze ta sama historia: źle jest na świecie, jeśli człowiek 
może zginąć z racji 
wychylenia jednej szklanki więcej lub mniej.
Ani razu nie spojrzał w górę, lecz mimo to mogłem zauważyć, że stawał się 
podniecony pod 
wpływem swej udręki. Otwartą dłonią uderzył po warsztacie.
— Nie! — zawołał. — To była niemożliwa egzystencja! Śledzony przez policję, 
śledzony 
przez towarzyszy, nie należałem już dłużej do siebie. Jakże, nie mogłem nawet 
wydostać kilku 
franków z banku, gdzie składałem oszczędności, bez tego, by towarzysz nie 
czepiał się drzwi dla 
zobaczenia, czy nie myślę od nich drapnąć. A większość z nich była ni mniej, ni 
więcej, jak 
włamywaczami. Lecz włamywaczami mądrymi. Okradali tylko bogatych. Mówili, że 
tylko 
odbierają to, co jest ich własnością. Gdym był po kilku kieliszkach, wierzyłem 
im. Byli tam także 
ludzie nierozważni i szaleńcy. Des exaltes–quoi!* Gdym podpił, tom ich kochał. 
Gdym wypił 
więcej jeszcze, byłem gniewny na świat. To było najprzyjemniejsze. We 
wściekłości 
znajdowałem ucieczkę od nędzy. Lecz nie można być ciągle pijanym — n’est ce 
pas*, monsieur? 
A kiedy byłem trzeźwy, bałem się z nimi zerwać. Zakłuliby mnie jak prosiaka.
Znów skrzyżował ręce i z gorzkim uśmiechem uniósł do góry ostry podbródek.
— Niebawem powiedzieli mi, że czas zabrać się do roboty. Robota polegała na 
obrabowaniu 
banku. Następnie miała być rzucona bomba dla zburzenia miejsca rabunku. Moja 
rola nowicjusza 
polegała na warowaniu od ulicy z tyłu i na niańczeniu czarnego worka z bombą 
wewnątrz do 
chwili, w której będzie potrzebna. Po zebraniu, na którym sprawa została 
ułożona, zaufany 
towarzysz nie odstępował mnie ani na cal. Nie śmiałem protestować; bałem się, że 
mnie 
najspokojniej zgładzą na miejscu; dopiero gdyśmy szli obaj, zastanowiłem się, 
czy nie byłoby 
lepiej rzucić się nagle do Sekwany. Lecz gdy rozważyłem to w umyśle, byliśmy już 
za mostem, a 
potem nie miałem sposobności.
Przy świetle niedopałka świecy, ze swą owalną twarzą o ostrych rysach i 
puszystym, małym 
wąsie, miał czasem wygląd delikatnej, wesołej młodości, lecz w tej chwili gdy 
przyciskał do 
piersi skrzyżowane dłonie, wydawał się stary, zgrzybiały i pełen boleści.
Gdy tak trwał w milczeniu, poczułem się zobowiązany do zapytania:
— No, a jaki był koniec?
— Zesłanie do Cayenne — odpowiedział. Zdawało się, że przypuszcza, iż ktoś 
zdradził 
spisek.
Gdy stał na warcie na tylnej ulicy z workiem w ręku, został pochwycony przez 
policję. „Ci 
głupcy” pobili go nie zwracając uwagi na to, co trzymał w ręku. Dziwił się, jak 
się to stało, że 
bomba nie wybuchła wówczas, kiedy upadł. Ale nie wybuchła.
— Starałem się opowiedzieć swoją historię w krótkości — ciągnął dalej. — 
Przewodniczący 
był ubawiony. Byli na sali jacyś głupcy, którzy się śmieli.
Wyraziłem nadzieję, że niektórych jego towarzyszy również schwytano. Wzdrygnął 
się z 
pogardą, zanim mi odpowiedział, że było ich dwóch — Simon, zwany również 
Biscuit, mechanik 
w średnim wieku, który rozmawiał z nim na ulicy, i jegomość imieniem Nafile, 
jeden z 
sympatycznych nieznajomych, którzy przyklaskiwali jego poglądom i pocieszali w 
humanitarnych zmartwieniach, wówczas gdy się upił w kawiarni.
— Tak — zaczął znów z wysiłkiem — korzystałem z ich towarzystwa tam na wyspie 
Św. 
Józefa, między osiemdziesięciu czy dziewięćdziesięciu innymi przestępcami. 
Wszyscy byliśmy 
zaliczani do niebezpiecznych.
Wyspa Św. Józefa jest najpiękniejszą spośród Iles de Salut. Jest skalista i 
zielona, 
poprzecinana płytkimi parowami, porośnięta krzewami i zagajnikami, gajami 
mangowymi i 
wielką ilością pierzastych parni. Sześciu dozorców, uzbrojonych w rewolwery i 
karabiny, strzeże 
uwięzionych tam przestępców.
Ośmiowiosłowa galera utrzymuje w ciągu dnia komunikację poprzez kanał na ćwierć 
mili 
szeroki z Ile Royale, gdzie znajduje się posterunek wojskowy. Galera ta odbywa 
pierwszy kurs o 
godzinie szóstej rano. O czwartej po południu służba jej się kończy i wówczas 
odprowadza się ją 
do małego doku przy Ile Royale, a przy niej i przy kilku małych łódkach stawia 
się wartę. Od tej 
chwali do następnego rana wyspa Św. Józefa odcięta jest całkowicie od reszty 
świata. Dozorcy 
patrolują na ścieżce pomiędzy domem dla dozorców i szopami dla przestępców, a w 
wodzie 
patroluje wokoło mnóstwo rekinów.
W tych warunkach skazańcy ułożyli plan buntu. Podobnej rzeczy nie znała jeszcze 
historia 
więzienia. Lecz plan ich nie był pozbawiony pewnych widoków powodzenia. Dozorcy 
mietli być 
zaskoczeni znienacka i wymordowani w ciągu nocy. Ich broń miała posłużyć 
zbrodniarzom do 
wystrzelania załogi na galerze, gdy ta rano przepływać będzie wzdłuż wybrzeża. 
Skoro tylko 
galera byłaby w ich posiadaniu miały być pochwycone inne łodzie i cała banda 
miała wypłynąć 
daleko od wybrzeży.
O zmroku dwóch dyżurnych dozorców zrobiło jak zwykle przegląd więźniów. 
Następnie 
przystąpili do rewizji szop, by upewnić się, że wszystko jest w porządku. W 
chwili gdy weszli, 
zostali napadnięci i kompletnie zgnieceni przez wielką liczbę napastników. Zmrok 
szybko 
zapadł. Było to na nowiu, a ciężka czarna chmura, nadciągająca nad wybrzeże, 
spotęgowała 
głęboką ciemność nocy. Przestępcy zgromadzili się na otwartej przestrzeni radząc 
nad tym, co 
należy dalej czynić, spierając się pomiędzy sobą przyciszonymi głosami.
— Pan brał udział w tym wszystkim? — zapytałem.
— Nie. Naturalnie wiedziałem, na co się zanosi. Lecz po cóż miałem zabijać 
dozorców? Nie 
miałem nic przeciwko nim. Ale bałem się tych drugich. Nie mogłem im się wymknąć! 
Usiadłem 
samotny na pniu drzewa trzymając głowę w dłoniach i myśląc ze zbolałym sercem o 
wolności, 
która nie była dla mnie niczym więcej jak ułudą. Wtem zadrżałem z przerażenia 
widząc cień 
człowieka na ścieżce w pobliżu. Stanął zupełnie bez ruchu, a wtedy kształt jego 
zginął w 
ciemności. Musiał to być szef dozorców, który przyszedł zobaczyć, co się stało z 
dwoma jego 
ludźmi. Nikt go nie zauważył. Zbrodniarze w dalszym ciągu sprzeczali się o swoje 
plany. 
Przywódcy nie mogli zdobyć sobie posłuchu. Dziki pomruk tej czarnej masy 
ludzkiej był 
straszny.
Wreszcie rozdzielili się na dwie części i ruszyli z miejsca. Gdy przeszli koło 
mnie, wstałem 
znużony i bez nadziei. Ścieżka prowadzącej do domu dozorców była ciemna i cicha, 
lecz po obu 
jej stronach krzaki szeleściły z lekka. W tym momencie spostrzegłem słabą smugę 
światła przed 
sobą. Szef dozorców z trzema swymi ludźmi zbliżał się ostrożnie. Lecz przez 
nieuwagę nie 
zamknął należycie ślepej latarki. Zbrodniarze również spostrzegli ten słaby 
promień. Ozwało się 
dzikie wycie, powstał zgiełk na ciemnej ścieżce, padły strzały, słychać było 
uderzenia i jęki. I z 
trzaskiem łamanych gałęzi, z okrzykami goniących i z wrzaskiem uciekających, to 
polowanie na 
ludzi, łowy na dozorców, przemknęło koło mnie w kierunku środka wyspy. 
Pozostałem sam. I 
upewniam pana, że byłem na wszystko obojętny. Postawszy spokojnie przez chwilę, 
poszedłem, 
wzdłuż ścieżki, dopóki nie trąciłem nogą o coś twardego. Zatrzymałem się i 
podniosłem 
rewolwer dozorcy. Poczułem w palcach, że był nabity pięciu kulami. Z podmuchem 
wiatru 
dochodziły mnie głosy zbrodniarzy, nawołujących się w oddali, gdy wtem rozległy 
się grzmoty, 
tłumiąc poszumy i szelesty drzew. Nagle silne światło przesunęło się w poprzek 
mojej ścieżki 
nisko ponad ziemią i oświeciło spódnicę kobiecą z brzegiem fartucha.
Wiedziałem, że kobieta, która nosiła ten strój, była żoną głównego dozorcy. 
Zdaje się, że 
wszyscy zapomnieli o niej. Na środku wyspy padł strzał, a ona krzyknęła mimo 
woli, jak gdyby 
uciekając. Poszła dalej. Udałem się za nią i raptem ujrzałem ją znowu. Jedną 
ręką ciągnęła za 
sznur wielkiego dzwonu, który wisi na krańcu przystani, a drugą poruszała ciężką 
latarnię tam i z 
powrotem. Jest to umówiony sygnał dla Ile Royale na wypadek, gdyby pomoc była 
potrzebna w 
nocy. Wiatr zaniósł dźwięk daleko od naszej wyspy, a światło, które poruszała, 
było zasłonięte 
od strony wybrzeża przez kilka drzew rosnących koło domu dla dozorców.
Podeszłam zupełnie blisko do niej z tyłu. Robiła swoje nie zatrzymując się, nie 
rozglądając się 
na bok, jak gdyby była zupełnie sama na wyspie. Dzielna kobieta, monsieur. 
Włożyłem rewolwer 
w zanadrze niebieskiej mojej bluzy i czekałem. Błyskawica i trzask pioruna 
zniweczyły na 
chwilę dźwięk i światło sygnału, lecz ona nawet nie drgnęła ciągnąc za sznur i 
kołysząc latarnię 
tak regularnie jak maszyna. Była to przystojna kobieta lat trzydziestu — nie 
więcej. Pomyślałem 
sobie: „To wszystko nie jest dobre w taką noc jak dzisiaj.” Zdecydowałem się, że 
jeżeli gromada 
moich towarzyszy skazańców zbliży się do przystani — co na pewno musiało stać 
się niebawem 
— wówczas wymierzę jej strzał w głowę, zanim zastrzelę samego siebie. Znałem 
dobrze moich 
„towarzyszy”. Ta myśl wróciła mi ochotę do życia, monsieur; więc natychmiast, 
zamiast 
nierozsądnie pozostawać na otwartym miejscu na przystani, cofnąłem się nieco w 
tył i 
przykucnąłem za krzakiem. Nie miałem zamiaru dać się pochwycić w szpony 
znienacka i może 
być pozbawionym sposobności oddania największej usługi przynajmniej jednej 
ludzkiej istocie, 
zanim sam zginę.
Lecz należy przypuszczać, że sygnał został spostrzeżony, gdyż galera przypłynęła 
z Ile Royale 
w zadziwiająco krótkim czasie. Kobieta trzymała się dobrze, dopóki w świetle jej 
latarni nie 
ukazał się oficer dowodzący i bagnety żołnierzy siedzących w łodzi. Wówczas 
usiadła na ziemi i 
poczęła krzyczeć.
Nie byłem już jej potrzebny. Nie ruszałem się jednak z miejsca. Niektórzy 
żołnierze byli tylko 
w koszulach, inni bez butów, tak jak zastało każdego wezwanie pod broń. Dwa razy 
przeszli 
przez krzaki w których byłem ukryty. Galera została posłana z powrotem po nowy 
oddział. 
Kobieta siedziała sama jedna, krzycząc na skraju przystani, z latarnią stojącą 
na ziemi obok niej.
Wtem spostrzegłem w świetle na skraju przystani czerwone spodnie jeszcze dwóch 
mężczyzn. 
Nie mogłem opanować zdziwienia. Widać było, że zerwali się nagle. Ich mundury 
powiewały 
niezapięte, a głowy mieli obnażone. Jeden z nich mówił szepcąc do drugiego:
„Prosto naprzód, prosto naprzód!”
Dziwiłem się, że wyrośli jak spod ziemi. Poszedłem zwolna wzdłuż krótkiego 
pomostu. 
Widziałem kształt kobiety wstrząsanej łkaniem i słyszałem jej skargi coraz 
wyraźniej: „O mój 
mąż, mój biedny mąż, mój biedny mąż!” Skradałem się cicho dalej. Kobieta nie 
była w stanie ani 
słyszeć, ani widzieć cokolwiek. Zarzuciła sobie fartuch na głowę i kiwała się w 
tył i naprzód, 
pogrążona w swej boleści. Spostrzegłem małą łódź przywiązaną do końca pomostu.
Tamci dwaj mężczyźni — którzy wyglądali jak sous officiers* — musieli w niej 
przybyć 
spóźniwszy się zapewne na galerę. To nie do wiary, aby mogli tak dalece naruszyć 
przepisy 
służbowe. A nadto było to wielkie głupstwo. Nie wierzyłem swym oczom, w chwili 
gdym 
wstępował do owej łodzi.
Popłynąłem zwolna wzdłuż wybrzeża. Czarna chmura zawisła nad Iles de Salut. 
Słyszałem 
salwy i pojedyncze strzały. Zaczęło się inne polowanie — polowanie na 
zbrodniarzy. Wiosła 
były zbyt długie, aby można było dobrze wiosłować. Poruszałem nimi z trudnością, 
mimo że 
sama łódź była lekka. Lecz gdy zawróciłem równolegle do drugiego brzegu wyspy, 
zerwał się 
wicher z ulewą. Nie byłem w stanie stawić mu czoła. Pozwoliłem, by łódź przybiła 
do brzegu, i 
zabezpieczyłem ją.
Znałem to miejsce. Była tam blisko brzegu stara waląca się chata. Ukrywszy się w 
niej, 
słyszałem w poszumie wiatru i padającej ulewy, jak ktoś przedzierał się przez 
krzaki. Potem ktoś 
wydostał się na brzeg. Może to byli żołnierze. Wtem błyskawica wydobyła z 
ciemności wszystko 
wokoło. Byli to dwaj więźniowie!
Niebawem zdziwiony głos zawołał:
„To chyba cud!”
Był to głos Simona, zwanego również Biscuit. Drugi głos odburknął:
„Jaki cud?”
„Łódź leży na brzegu!”
„Czyś oszalał, Simon? Ale, prawda… leży!”
Wydawali się przerażeni zachowując zupełne milczenie. Ten drugi to był Mafile. 
Odezwał się 
znów ostrożnie:
„Łódź jest uwiązana. Tu ktoś musi być.”
Rzekłem do nich z chaty:
„Ja tu jestem.”
Wtedy weszli do chaty i od razu dali mi do zrozumienia, że łódź należała do 
nich, nie do mnie.
„Jest nas dwóch — powiedział Mafile — przeciwko tobie jednemu.”
Wyszedłem z chaty na otwartą przestrzeń, by mieć swobodę ruchów, w obawie przed 
zdradzieckim ciosem w głowę. Mogłem zastrzelić ich obu na miejscu. Lecz nie 
rzekłem nic. 
Stłumiłem śmiech, który mnie opanowywał. Zrobiłem się pokorny i prosiłem, by mi 
pozwolili 
odejść. Naradzali się szeptem nad moim losem, podczas gdy z ręką na rewolwerze, 
ukrytym w 
zanadrzu mej bluzy, byłem panem ich życia. Zostawiłem im życie. Myślałem użyć 
ich do wioseł. 
Przełożyłem im z nikczemną pokorą, że umiem obchodzić się z łodzią, i że, 
wiosłując we trzech, 
będziemy mogli wypoczywać na zmianę. To ich wreszcie przekonało. Czas był wielki 
po temu. 
Jeszcze chwila, a w przystępie gniewu zacząłbym krzyczeć na tych niegodziwców.
W tym miejscu objawiło się jego podniecenie. Zerwał się z ławki i począł 
gestykulować. 
Wielkie cienie jego rąk, skaczące po suficie i po ścianach, robiły wrażenie, że 
szopa jest zbyt 
mała, by pomieścić jego wzruszenie.
— Nie wypieram się niczego — wybuchnął. — Byłem dumny, monsieur. Odczuwałem 
pewnego rodzaju szczęście. Lecz zachowałem zupełny spokój. Wiosłowaliśmy na 
zmianę przez 
całą noc. Wypłynęliśmy na pełne morze licząc na przepływający statek. Było to 
szalenie 
zuchwałe przedsięwzięcie. To ja namówiłem ich na to. Gdy słońce wstało, obszary 
wodne były 
spokojne, a Iles de Salult wyglądały już tylko z wierzchołków fal jak ciemne 
plamy. Siedziałem 
wówczas przy sterze. Mafile, który wiosłował na przodzie, wypuścił z ręki jedno 
wiosło i rzekł:
„Musimy odpocząć.”
Nadeszła wreszcie pora do śmiechu. Użyłem go do woli., mogę to śmiało 
powiedzieć. 
Trzymałem się za boki i tarzałem się na siedzeniu — takie mieli struchlałe z 
przerażenia twarze.
„Co się stało z tym zwierzęciem?” — zawołał Mafile.
A Simon, który był bliżej ode mnie, rzekł do niego przez ramię:
„Niech mię diabli wezmą, jeśli on nie oszalał!”
Wówczas wydobyłem rewolwer. Aha! Natychmiast ich oczy przybrały wyraz tek 
wielkiego 
zdziwienia, jakie tylko pan sobie może wyobrazić. Ha–ha! Byli w strachu. Ale 
wiosłowali. O tak, 
wiosłowali cały dzień spoglądając czasem dziko, a czasem omdlewająco. Nic nie 
uszła mojej 
uwagi, gdyż nie spuszczałem z nich oczu przez cały czas, inaczej — trzask — i w 
mgnieniu oka 
siedzieliby mi już na karku. Rękę z rewolwerem w pogotowiu oparłem dla 
wypoczynku na 
kolanie, a drugą ręką sterowałem. Twarze poczęły im nabrzmiewać. Niebo i morze 
wyglądało 
wkoło nas jak w ogniu i morze parowało w słońcu. Łódź, sunąc po wodzie, wydawała 
odgłos 
czegoś lepkiego. Na ustach Mafile’a czasem ukazywała się piana, czasem zaś 
jęczał. Lecz 
wiosłował dalej. Nie miał odwagi przestać. Oczy całe krwią mu nabiegły, a dolną 
wargę pokąsał 
na strzępy. — Simon zachrypł jak wrona.
„Towarzyszu” — zaczął.
„Tu nie ma towarzyszy. Ja jestem wasz szef.”
„Dobrze, patron — powiedział — w imię ludzkości pozwól nam odpocząć.”
Pozwoliłem. Na dnie łodzi było trochę wody deszczowej. Pozwoliłem im zaczerpnąć 
tej wody 
w dłonie. Lecz gdy wydałem rozkaz „en route”*, podchwyciłem ich porozumiewawcze 
spojrzenie. Myśleli, że zechcę przespać się nieco. Tak! Lecz ja nie chciałem 
spać. Byłem bardziej 
rozbudzony niż kiedykolwiek. Za to oni usnęli w trakcie wiosłowania zwisając 
nagle na 
wiosłach, jeden po drugim, złożeni we dwoje. Pozwoliłem im spać. Na niebie 
świeciły wszystkie 
gwiazdy. Cisza panowała w powietrzu. Wstało słońce. Zaczął się drugi dzień. 
Allez! En route!
Wiosłowali źle. Oczy biegały im wkoło, a języki zwisały z ust. Około południa 
Mafile 
zakrakał:
„Rzućmy się na niego, Simon. Ostatecznie wszystko mi jedno, czy będę zastrzelony 
zaraz, czy 
skonam przy wiośle z pragnienia, głodu i wyczerpania.”
A mimo to wiosłował. Simon też nie przestawał wiosłować. Zaśmiałem się. Tak! Ci 
dwaj 
kochali życie na tym złym dla nich padole, tak samo jak ja je kochałem niegdyś, 
zanim mi go oni 
nie zniszczyli swoimi frazesami. Dałem im wiosłować do zupełnego wyczerpania, a 
dopiero 
wówczas pokazałem żagiel statku na horyzoncie. A! Trzeba było widzieć, jak ożyli 
i zabrali się 
do pracy. Zachęciło ich to, że kazałem płynąć w poprzek drogi statku. Zmienili 
się zupełnie. 
Rodzaj litości, jaką miałem dla nich, opuścił mnie. Z każdą minutą stawali się 
coraz więcej sobą. 
Rzucali na mnie spojrzenia, które pamiętałem tak dobrze. Byli szczęśliwi, 
uśmiechali się.
„Ano — powiedział Simon — energia tego młodzieńca uratowała nam życie. Gdyby nas 
do 
tego nie zmusił, nigdy nie bylibyśmy w stanie wypłynąć tak daleko na szlak 
okrętowy. 
Przebaczam ci, towarzyszu, i podziwiam cię.”
A Mafile zawarczał z przodu:
„Mamy względem ciebie nie byle jaki dług wdzięczności. Jesteś stworzony na 
szefa.”
„Towarzysz!” Jakie piękne słowo! A tacy dwaj ludzie jak oni uczynili je 
przeklętym. 
Patrzyłem na nich. Przypominałem sobie ich kłamstwa, ich obietnice, ich pogróżki 
i wszystkie 
dni mojej nędzy. Dlaczego nie pozostaiwili mnie w spokoju, gdy wyszedłem z 
więzienia? 
Patrzyłem na nich i myślałem, że dopóki żyć będą, nie będę nigdy wolny. Nigdy. 
Ani ja, ani inni 
do mnie podobni, o gorących sercach i słabych głowach. Bo wiem, że nie mam 
mocnej głowy, 
monsieur. Napadła mnie czarna wściekłość — wściekłość o najwyższym nasileniu 
oburzenia — 
lecz nie przeciwko niesprawiedliwości społeczeństwa. O, nie!
„Muszę być wolny!” — krzyknąłem z furią.
„Vive la liberté!* — zawył ten łotr Mafile. — Mort aux bourgeois*, którzy ślą 
nas do 
Cayenne! Dowiedzą się prędko, że jesteśmy wolni.”
Zdawało się, że niebo, morze i cały horyzont wokoło łodzi zamieniły się w 
czerwień, w 
krwawą czerwień. Tętna w skroniach biły mi tak głośno, że dziwiłem się, iż oni 
tego nie słyszą. 
Jak się to stało, że oni nie słyszeli? Jak się stało, że nie rozumieli?
Słyszałem, jak Simon zapytał:
„Czyśmy już nie dosyć wypłynęli naprzód?”
„Tak, już dosyć” — powiedziałem.
Żal mi go było; to raczej drugiego nienawidziłem. Nacisnął wiosło z głośnym 
westchnieniem, 
gdy uniósł rękę, by obetrzeć czoło, jak człowiek, który ukończył swą pracę. 
Pociągnąłem za 
cyngiel rewolweru i strzeliłem mu prosto w serce, ot tak, z kolana.
Runął z głową zwieszoną poza burtę łodzi. Nie spojrzałem na niego więcej. Drugi 
krzyknął 
przeraźliwie. Tylko jeden okrzyk zgrozy. A potem wszystko spokojnie.
Osunął się z ławki na kolana i błagalnym gestem uniósł złożone dłonie na 
wysokość twarzy.
„Litości — wyszeptał mdlejącym głosem. — Litości dla mnie! towarzyszu…”
„A, towarzyszu — rzekłem cichym głosem. — Dobrze, towarzyszu, naturalnie. Ale 
wznieś 
okrzyk: Vive l’anarchie!”
Podniósł ręce i twarz ku niebu i z szeroko otwartymi ustami wydał okrzyk 
rozpaczy:
„Vive l’anarchie! Vive…”
I zwalił się bezwładnie z kulą w głowie.
Wyrzuciłem ich obu do morza. Wyrzuciłem także rewolwer. Wówczas usiadłem 
spokojnie. 
Byłem wolny nareszcie! Nareszcie! Nawet nie spojrzałem w stronę okrętu; nic mnie 
nie 
obchodził; i rzeczywiście, myślę, że musiałem zasnąć, gdyż nagle usłyszałem 
wołania i 
spostrzegłem okręt prawie nad głową. Wyciągnięto mnie na pokład, a łódź 
zabezpieczono w tyle 
okrętu. Wszyscy tam byli czarni, z wyjątkiem kapitana, który był Mulatem. Tylko 
on jeden umiał 
kilka słów po francusku. Nie mogłem się zorientować, dokąd płynęli i kim byli. 
Dawali mi 
codziennie trochę jedzenia, lecz nie podobał mi się sposób, w jaki rozprawiali o 
mnie w swoimi 
narzeczu. Może naradzali się nad tym, by mnie wrzucić do morza w cieki 
zawładnięcia łodzią. 
Czy ja wiem? Gdyśmy płynęli koło tej wyspy, zapytałem, czy była zamieszkała. Z 
tego, co mi 
powiedział Mulat, zrozumiałem, że stał na niej dom. Sądzę, że myśleli, iż była 
to farma. 
Poprosiłem, by mię wysadzili na brzeg, a łódź zatrzymali dla siebie za fatygę. 
Wyobrażam sobie, 
że tego właśnie pragnęli. Resztę pan wie.
To powiedziawszy, stracił zupełnie panowanie nad sobą. Zaczął chodzić tam i z 
powrotem tak 
szybko, że w końcu już biegał; ruchy jego rąk stały się podobne do ruchu 
skrzydeł wiatraka, a 
odgłosy, które wydawał, przypominały wielce człowieka oszalałego. Motywem, który 
się ciągle 
powtarzał, było to, że „nie zapierał się niczego, niczego!” Mogłem tylko 
pozostawić go jego 
podnieceniu i usiąść na uboczu powtarzając w przerwach: „Calmez–vous, calmez–
vous,”* dopóki 
jego podniecenie samo nie minęło.
Muszę też wyznać, że zostałem tam jeszcze długo potem, gdy wpełznął pod swą 
siatkę 
przeciwko komarom. Błagał mnie, bym go nie opuszczał. Tak jak się czuwa przy 
nerwowym 
dziecku, czuwałem przy nim — w imię ludzkości — zanim sen go nie ogarnął.
W rezultacie jestem zdania, że był on bardziej anarchistą, niż się do tego 
przyznawał przede 
mną lub przed samym sobą; sądzę też, że pomijając cechy specjalne w jego 
historii był on wielce 
podobny do wielu innych anarchistów. Gorące serce i słaba głowa — oto klucz do 
zagadki; 
faktem jest, że najbardziej gorzkie przeciwności i najokropniejsze powikłania 
świata lęgną się 
samotnie w każdej piersi, zdolnej do uczucia i namiętności.
Na zasadzie badań osobistych mogę zaświadczyć, że historia buntu więźniów była 
zgodna z 
prawdą w najdrobniejszych szczegółach.
Gdym z Cayenne przybył powtórnie do Horty i ujrzał znów „anarchistę”, wyglądał 
niedobrze. 
Był bardziej wyniszczony, jeszcze bardziej słaby i naprawdę siny pod powłoką 
brudu, 
pokrywającego mu twarz wskutek jego zajęcia. Widocznie mięso głównego stada 
Spółki (w 
postaci nieskondensowanej) nie służyło mu wcale.
Spotkaliśmy się na pontonie w Borta; starałem się nakłonić go do porzucenia 
łodzi tam, gdzie 
była uwiązana, i udania się ze mną zaraz do Europy. Byłoby bardzo miło wyobrażać 
sobie 
zdumienie wyśmienitego dyrektora i jego urazę z powodu ucieczki biedaka. Lecz 
ten odmówił ze 
stanowczością nie do przezwyciężenia.
— Przecie nie zamierzasz pan pozostać tu na zawsze! — zawołałem.
Potrząsnął głową.
— Umrę tutaj — powiedział. I dodał gniewnie: — Z daleka od nich.
Czasem wyobrażałem go sobie, jak leży z otwartymi oczami na końskiej derce, w 
niskiej 
szopie pełnej narzędzi i żelastwa — anarchista — niewolnik posiadłości Mara?on, 
oczekujący z 
rezygnacją na ów sen, który od niego „uciekał”, jak zwykł był mawiać swym 
dziwacznym 
stylem.
Przełożył Tadeusz Pułjanowski
OPOWIEŚĆ WOJSKOWA
The Duel
POJEDYNEK
I
Napoleon I, którego dzieje były pewnego rodzaju pojedynkiem z całą Europą, nie 
lubił 
pojedynków pomiędzy oficerami swej armii. Wielki cesarz żołnierzy nie był 
zabijaką i mało miał 
uszanowania dla tradycji.
Mimo to jednak przez epopeję cesarskich wojen przewija się historia pewnego 
pojedynku, 
który stał się w armii legendą. Ku zdumieniu i podziwowi swych towarzyszy, dwu 
oficerów, niby 
dwu przeczulonych artystów, którzy chcą złocić czyste złoto albo bielić lilie — 
wiodło prywatny 
spór przez całe lata powszechnej rzezi. Byli to oficerowie kawalerii, a ich 
związek z tym bardzo 
inteligentnym, ale kapryśnym zwierzęciem, które niesie człowieka w wir bitwy, 
ma, zdaje się, w 
tym wypadku szczególne znaczenie. Trudno byłoby bowiem wyobrazić sobie, by 
bohaterami tej 
legendy mogli być na przykład dwaj liniowi oficerowie piechoty, których fantazję 
tłumi musztra 
odbywana pieszo i których zalety milszą być z konieczności bardziej solidnej 
natury. A już 
artylerzyści albo inżynierowie, których umysły są zimne wskutek ciągłego 
zajmowania się 
matematyką, są w tym wypadku po prostu nie do pomyślenia.
Nazwiska obydwu oficerów były: Feraud i d’Hubert, a obaj służyli w huzarach, 
lecz nie w tym 
samym pułku.
Feraud pełnił służbę w pułku, gdy porucznik d’Hubert dostąpił tego szczęścia, że 
przydzielony 
został do osoby generała, komendanta dywizji, jako officier d’ordonnance*. Było 
to w 
Strasburgu, i w tym to miłym a znacznym garnizonie używali do woli krótkiej 
przerwy 
pokojowej. Używali jej, choć obydwaj byli wojowniczo nastrojeni, gdyż był to 
pokój z 
ostrzeniem szabel i czyszczeniem karabinów, pokój drogi sercu żołnierskiemu a 
nieszkodliwy dla 
prestiżu armii, tym bardziej, że nikt nie wierzył w jego rzetelność i trwałość.
W tych to historycznych okolicznościach, tak nadających się do tego, by nauczyć 
się 
właściwie cenić czas wojennych wakacji, pewnego pięknego popołudnia szedł 
porucznik 
d’Hubert cichą ulicą uroczego przedmieścia, zdążając do kwatery porucznika 
Feraud, która 
znajdowała się w prywatnym domu, mającym z tyłu ogród, a należącym do pewnej 
postarzałej w 
panieństwie damy.
Na jego pukanie do drzwi zjawiła się natychmiast młoda dziewczyna w stroju 
alzackim. Jej 
świeża cera i długie rzęsy, które skromnie opadły na widok smukłego oficera, 
były przyczyną, że 
porucznik d’Hubert, który dostępny był wrażeniom estetycznym, złagodził zimną i 
surową 
powagę swej twarzy. W tej samej chwili zauważył, że dziewczyna ma na ręku parę 
huzarskich 
spodni do jazdy konnej, niebieskich z czerwoną wypustką.
— Zastałem porucznika Feraud? — zapytał grzecznie.
— O, nie, proszę pana! Wyszedł dziś o szóstej rano. Piękna dziewczyna usiłowała 
zamknąć 
mu drzwi przed nosem. Lecz porucznik d’Hubert oparł się temu ruchowi uprzejmie, 
ale 
stanowczo i wszedł do przedpokoju, dzwoniąc ostrogami.
— Chodź no, moja mała! Nie będziesz przecież wmawiać we mnie, że nie było go 
dziś w 
domu od szóstej ramo?
Mówiąc to, porucznik d’Hubert bez ceremonii otworzył drzwi pokoju urządzonego 
tak 
wytwornie i miło, że dopiero gdy rozejrzał się wewnątrz i ujrzał buty, mundury i 
inny rynsztunek 
wojskowy, nabrał przekonania, że jest to pokój porucznika Feraud. Przekonał się 
też, że 
porucznika Feraud nie było w domu. Prawdomówna dziewczyna weszła za nim i 
podniosła nań 
czyste swe oczy.
— Hm! — rzekł porucznik d’Hubert tonem wielkiego rozczarowania, gdyż zwiedził 
już 
wszystkie miejsca, gdzie w piękne popołudnie znaleźć można by oficera huzarów. — 
A więc nie 
ma go? A może wiesz, moja droga, dlaczego wyszedł o szóstej rano?
— Nie — odpowiedziała prosto. — Ostatniej nocy późno przyszedł do domu, położył 
się spać 
i chrapał. Słyszałam go, gdy wstawałam o piątej. Potem ubrał się w najgorszy 
mundur i wyszedł. 
Na służbę, zdaje się.
— Na służbę? Ani mu się śniło! — zawołał porucznik d’Hubert. — Dowiedz się, mój 
aniołku, 
że wyszedł wcześnie, bo miał pojedynek z pewnym cywilem.
Nowiny tej wysłuchała bez drgnienia swych czarnych brwi. Było jasne, że 
czynności 
porucznika Feraud były dla niej wyższe nad wszelką krytykę. Przez chwilę tylko 
patrzyła na 
niego z wyrazem, milczącego zdziwienia, a porucznik d’Hubert wywnioskował z 
braku 1 
wszelkiego wzruszenia, że musiała już od rana widzieć się z porucznikiem Feraud. 
Potoczył 
wzrokiem po pokoju.
— Chodź no! — napierał z swobodną poufałością. — A może teraz jest gdzie w domu?
Zaprzeczyła głową.
— Tym gorzej dla niego! — ciągnął porucznik d’Hubert tonem szczerego 
zaniepokojenia. — 
Ale przed południem był w domu?
Wówczas piękna dziewczyna lekko skinęła.
— Był! — zawołał porucznik d’Hubert. — I znów wyszedł? Po co? Nie mógł siedzieć 
w 
domu? Co za głupiec! Moja droga…
Z natury uprzejme usposobienie i silne poczucie koleżeństwa porucznika d’Hubert 
wzmocniły 
jego zdolności spostrzegawcze. Przybrał teraz ton niezmiernie troskliwej miłości 
i wskazując 
oczyma na spodnie huzarskie wiszące na ręku dziewczyny odwołał się do 
zainteresowania, jakim 
darzyła spokój i szczęście porucznika Feraud. Napierał i tłumaczył, używając 
skutecznie swych, 
oczu, które były dobre i piękne. Jego niepokój, by jak najprędzej spotkać się z 
porucznikiem 
Feraud dla jego własnego dobra, wyglądał tak szczerze, że w końcu dziewczynie 
mimo woli 
rozwiązał się język. Na szczęście niewiele miała do powiedzenia. Porucznik 
Feraud wrócił do 
domu tuż przed dziesiątą, wszedł wprost do pokoju i rzucił się na łóżko, by się 
jeszcze przespać. 
Słyszała, jak chrapał jeszcze głośniej niż przedtem, aż do południa. Potem 
wstał, ubrał się w 
najlepszy mundur i wyszedł. To było wszystko, co wiedziała. Podniosła oczy, a 
porucznik 
d’Hubert spojrzał w nie niedowierzająco.
— To niemożliwe! Poszedł paradować po mieście w swym najlepszym mundurze? Moje 
dziecko, czy wiesz, że dziś rano nadział na szablę tego cywila? Na wskroś, jak 
ty nadziewasz 
zająca na rożen.
Piękna dziewczyna wysłuchała tej okropnej wiadomości bez ciernia żalu, lecz w 
zamyśleniu 
zacisnęła usta.
— Nie poszedł paradować po mieście — zauważyła cicho. — Skądże znowu.
— Rodzina cywila narobiła straszliwego rumoru — i ciągnął dalej porucznik 
d’Hubert idąc za 
biegiem swych myśli. — A generał jest wściekły. Jest to jedna z najlepszych 
rodzin w mieście. 
Feraud powinien był przynajmniej zamknąć się w domu.
— A co mu zrobi generał? — trwożliwie zapytała dziewczyna.
— Głowy mu nie utnie, to pewna — mruknął porucznik d’Hubert. — Nie ulega jednak 
wątpliwości, że prowadzi się niestosownie. To on sam, przez taką brawurę, 
wiecznie przyczynia 
sobie kłopotów.
— Nie on nie paraduje po mieście — upewniała dziewczyna bojaźliwym szeptem.
— Pewnie, i mnie tak się zdaje, bo nigdzie go spotkać nie mogłem. Ale gdzie się 
podział, u 
pioruna?
— Poszedł z wizytą — rzekła dziewczyna po chwili milczenia.
Porucznik d’Hubert zerwał się.
— Z wizytą! Myślisz z wizytą do jakiejś damy? Cóż za czelność! A skąd wiesz o 
tym, moje 
kochanie?
Nie ukrywając swej kobiecej pogardy dla tępoty męskiego umysłu piękna dziewczyna 
przypomniała mu, że porucznik Feraud wdział przed wyjściem swój najlepszy 
mundur. „Włożył 
również najnowszy dolman”, dodała takim tonem, jak gdyby rozmowa drażniła jej 
nerwy, po 
czym odwróciła się ze zniecierpliwieniem.
Porucznik d’Hubert nie badał słuszności tego wniosku, gdyż nie wiedział, by w 
czymkolwiek 
posuwał on naprzód jego urzędowe poszukiwania. Bo poszukiwania porucznika 
d’Hubert miały 
charakter urzędowy. Nie znał żadnej kobiety, u której ktoś, kto rano porąbał 
człowieka, mógłby 
zjawić się po południu z wizytą. Obydwaj młodzieńcy znali się tylko przelotnie; 
z bezradności 
gryzł teraz ręce odziane w rękawiczki.
— Z wizytą?! — wykrzykiwał. — Z wizytą! Do diabła! Dziewczyna, która odwróciła 
się do 
niego plecami i układała spodnie huzarskie na krześle, zaprotestowała krótkim 
uśmiechem 
rozdrażnienia:
— Och, nie, mój panie! Do madame de Lionne.
Porucznik d’Hubert cicho zagwizdał. Madame de Lionne była żoną pewnego wysokiego 
urzędnika i prowadziła znany salon oraz miała wiele pretensji do uczuciowości i 
elegancji. Mąż 
jej był cywilem i to w podeszłym wieku, gdy towarzystwo salonu składało się z 
młodych i 
wojskowych. Porucznik d’Hubert zagwizdał nie dlatego, by pomysł odnalezienia 
porucznika 
Feraud w tym właśnie salonie był mu niemiły, lecz dlatego, że przybywszy do 
Strasburga dopiero 
niedawno, nie miał czasu postarać się, by go wprowadzono do madame de Lionne. A 
co mógł 
tam robić taki zabijaka jak Feraud, tego nie rozumiał. Nie wyglądał na kogoś, 
kto…
— Czy jesteś pewna tego, coś powiedziała? — zapytał porucznik d’Hubert.
Dziewczyna była zupełnie pewna. Nie zmieniając pozycji wyjaśniła mu, że z 
woźnicą jej 
najbliższej sąsiadki zna się maître d’hôtel u madame de Lionne. W ten sposób 
znalazła się w 
posiadaniu tej wiadomości. Była tego zupełnie pewna. Dając te zapewnienia 
westchnęła. 
„Porucznik Feraud bywał u niej z wizytą prawie co południa”, dodała.
— Ach, tak! — zawołał ironicznie d’Hubert. Madame de Lionne spadła w jego oczach 
o kilka 
stopni. Porucznik Feraud nie wydawał mu się być godnym uwagi kobiety, która ma 
opinię osoby 
hołdującej uczuciowości i elegancji. Nie było jednak o czym mówić. W głębi są 
one wszystkie 
podobne do siebie — raczej praktyczne niż idealne. Ale porucznik d’Hubert nie 
pozwolił sobie 
na dalsze rozważania.
— Do pioruna! — pomyślał głośno. — Generał chodził tam czasami. Jeśliby 
przypadkowo 
zastał go tam robiącego oczy do dam, to piekielna wyszłaby z tego historia.
— Niechże pan idzie prędko! Nie stój pan tutaj, kiedy powiedziałam już, gdzie 
jest! — 
zawołała dziewczyna rumieniąc się po białka oczu.
Po wyrażeniu swej wdzięczności w sposób natarczywy, co z początku przyjęte 
zostało ze 
stanowczym sprzeciwem, później jednak z uległością oraz nagłą i milczącą, ale 
raczej pogardliwą 
obojętnością, porucznik d’Hubert odszedł.
Idąc przez ulice, dźwięczał i dzwonił ostrogami z marsową fanfaronadą. Tym, że 
miał kolegę 
przydybać w bawialni domu, w którym sam nie był znany, tym się bynajmniej nie 
przejmował. 
Mundur jego był legitymacją. Jego stanowisko adiutanta przy generale dodawało mu 
jeszcze 
pewności siebie. Co więcej, teraz, gdy wiedział, gdzie znajdzie porucznika 
Feraud, nie miał 
wyboru. Była to sprawa służbowa.
Dom madame de Lionne wyglądał wspaniale. Lokaj w liberii otworzył drzwi wielkiej 
bawialni o woskowanej posadzce, wymienił jego nazwisko i usunął się na bok, by 
go przepuścić. 
Był to dzień, w którym gospodyni przyjmowała. Panie miały wielkie kapelusze, 
przesadnie 
ubrane piórami; ciała ich obleczone w przylegające białe suknie sięgające od 
pach aż do końca 
bucików z cienkiego atłasu, przy wydatnym obnażeniu bark i ramion, wyglądały jak 
chłodne 
ciała nimf. Natomiast mężczyźni, którzy rozmawiali z nimi, odziani byli w 
ubrania ciężkie i 
wielobarwne, z kołnierzami sięgającymi do uszu i szerokimi szarfami wokół pasa. 
Niezmieszany, 
przeszedł porucznik d’Hubert przez pokój, skłonił się głęboko rusałczej postaci 
wspartej na sofie 
i począł przepraszać za to wtargnięcie, dla którego nie byłoby wytłumaczenia, 
gdyby nie 
ostateczna konieczność zmuszająca go do porozumienia się z kolegą Feraud w 
pewnej sprawie 
służbowej. Obiecuje sobie, iż w sposób bardziej przepisowy będzie mógł powrócić 
niebawem i 
prosić o przebaczenie za przerwanie tak interesującej rozmowy…
Zanim skończył przemowę, nagie ramię wyciągnęło się do niego z uprzejmą 
niedbałością. Z 
uszanowaniem przycisnął rękę do ust, przy czym zauważył, że ręka była koścista. 
Madame de 
Lionne była blondynką o nieskazitelnej cerze i podłużnej twarzy.
— C’est ça!* — rzekła z eterycznym uśmiechem odsłaniając szereg wielkich zębów. 
— 
Proszę przyjść dziś wieczorem, aby prosić o przebaczenie.
— Nie omieszkam, madame.
Tymczasem porucznik Feraud, wspaniale wyglądający w swym nowym dolmanie i jak 
lustro 
błyszczących butach paradnych, siedział na krześle u stóp sofy, wsparłszy jedną 
rękę na biodrze, 
a drugą podkręcając wąsa. Na znaczące spojrzenie d’Huberta podniósł się bez 
pośpiechu, po 
czym obaj cofnęli się do wnęki okiennej.
— Czym mogę służyć? — zapytał ze zdumiewającą obojętnością.
Porucznik d’Hubert nie mógł wyobrazić sobie, by porucznik Feraud w niewinności 
serca i 
prostocie umysłu utworzył sobie na swój pojedynek taki pogląd, w którym nie było 
miejsca nie 
tylko na wyrzuty sumienia, ale nawet na rozumną ocenę następstw tego kroku. 
Jakkolwiek nie 
przypominał sobie dokładnie, jak powstała zwada (zaczęło się to w lokalu, gdzie 
do późnej nocy 
piło się wiele piwa i wina), nie miał jednak najlżejszej wątpliwości, że on był 
stroną obrażoną. 
Dwu doświadczonych kolegów miał za sekundantów. Wszystko odbyło się według 
przepisów 
obowiązujących przy tego rodzaju spotkaniach. A pojedynek odbywa się oczywiście 
w tym celu, 
by jeden z walczących był przynajmniej ranny, jeśli już nie zabity. Cywil został 
raniony — 
wszystko więc w porządku. Porucznik Feraud był zupełnie spokojny, ale porucznik 
d’Hubert 
uważał to za spokój udany i dlatego mówił z pewnym ożywieniem.
— Generał polecił mi zakomunikować ci jego rozkaz, byś natychmiast udał się na 
swą 
kwaterę i nie opuszczał jej jako aresztowany.
Teraz na porucznika Feraud przyszła kolej dziwić się.
— Co mówisz, u diabła — wyszeptał cicho i popadł w tak bezdenne zdumienie, że 
tylko 
mechanicznie powtarzał ruchy porucznika d’Huberta. Dwu oficerów, jeden smukły, z 
interesującą twarzą i wąsami koloru dojrzałego zboża, drugi niski i krępy, z 
orlim nosem i 
bujnym, kręconym włosem, przystąpiło do pani domu, by się pożegnać. Madame de 
Lionne, 
kobieta o eklektycznych upodobaniach, uśmiechnęła się do obydwu marsowych 
młodzieńców z 
bezstronną uczuciowością i równą dozą zainteresowania. Bowiem madame de Lionne 
lubowała 
się w niezmiernej różnorodności ludzkich typów. Oczy wszystkich obecnych w 
bawialni 
odprowadziły odchodzących oficerów, a gdy odeszli, jeden czy dwu panów, którzy 
słyszeli już o 
pojedynku, udzieliło tej wiadomości eterycznym damom, które przyjęły ją słabymi 
okrzykami 
żywego współczucia.
Tymczasem obydwaj huzarzy szli razem. Porucznik Feraud usiłował wyrozumieć 
ukrytą 
przyczynę tego wszystkiego, co tym razem przechodziło możliwości jego umysłu, 
natomiast 
porucznik d’Hubert był niezadowolony z roli, jaką musiał tu odgrywać, gdyż 
generał kazał mu 
osobiście dopilnować, by porucznik Feraud rozkaz jego wykonał co do joty i 
bezzwłocznie.
„Szef, zdaje się, zna tego draba” — myślał rzucając okiem na towarzysza, którego 
okrągła 
twarz, okrągłe oczy, a nawet podkręcone czarne wąsiki, zdawało się, ożywione są 
oburzeniem na 
to niepojęte postępowanie. Głośno zaś zauważył tonem wyrzutu: — Generał jest na 
ciebie 
wściekły, jak diabli.
Porucznik Feraud stanął na rogu chodnika i zawołał z wyrazem niewątpliwej 
szczerości:
— Za co, u pioruna! — Niewinność jego gorącej duszy gaskońskiej wyraziła się 
tym, że 
chwycił się obydwiema rękami za głowę, aby mu nie pękła z pomieszania.
— Za pojedynek — rzekł porucznik d’Hubert. Do żywego urażała go ta nienaturalna 
głupoto.
— Pojedynek! poje…
Porucznik Feraud wpadł z jednego paroksyzmu zdumienia w drugi. Opuścił ręce i 
szedł dalej 
powoli, próbując połączyć tę wiadomość ze swoim stanem uczuciowym. Było to 
niemożliwe. 
Wybuchnął więc oburzeniem:
— A więc miałem takiemu zjadaczowi kiszonej kapusty, takiemu cywilowi pozwolić, 
by sobie 
buty wycierał mundurem siódmego pułku huzarów?!
Porucznik d’Hubert nie był zupełnie niedostępny tym prostym uczuciom: „To głupi 
chłopak 
— pomyślał sobie — ale w tym, co mówi, jest coś do rzeczy.”
— Oczywiście, nie wiem, w jakim stopniu jesteś usprawiedliwiony — zaczął 
uspokajająco. — 
A może generał sam nie jest dokładnie poinformowany. Ma pełne uszy żalów z 
tamtej strony.
— Ach! Generał nie jest dokładnie poinformowany — mruknął porucznik Feraud idąc 
coraz 
szybciej, w miarę jak wzrastało w nim oburzenie na niesprawiedliwość losu. — Nie 
jest 
dokładnie… A kazał mnie aresztować, i Bóg wie, co jeszcze będzie!
— Nie przejmuj się tym — odparł tamten. — Rodzina twego przeciwnika jest bardzo 
wpływowa, wiesz chyba, i dlatego tak to wszystko źle wygląda. Generał musiał na 
ich skargę dać 
natychmiast jakąś odpowiedź. Ale nie zdaje mi się, by chciał być dla ciebie zbyt 
surowy. Teraz 
najlepiej będzie, jeśli na jakiś czas zejdziesz im z oczu.
— Bardzo jestem generałowi zobowiązany — zasyczał porucznik przez zęby. — A może 
powiesz jeszcze, że i tobie powinienem być wdzięczny za to, żeś mnie złapał aż w 
salonie 
kobiety, która…
— Mówiąc otwarcie — przerwał mu porucznik d’Hubert z niewinnym uśmiechem — to 
powinieneś. Niemało miałem zachodu, zanim dowiedziałem się, gdzie jesteś. Nie 
było to, co 
prawda, miejsce, które by się w tych warunkach szczególnie nadawało do rozrywki. 
Jeśliby cię 
generał tam złapał, gdy robisz oko do bogini tej świątyni… Och, słowo daję!… Ty 
wiesz, że on 
nie znosi, gdy go nagabują skargami na jego oficerów. A to wyglądało już 
niedwuznacznie na 
oczywistą brawurę.
Obydwaj oficerowie znaleźli się teraz u drzwi domu, w którym mieszkał porucznik 
Feraud. 
Wówczas ten zwrócił się do swego towarzysza:
— Poruczniku d’Hubert — rzekł — mam panu coś do powiedzenia, czego nie da się 
tak 
dobrze wyrazić na ulicy. Nie odmówisz mi i zechcesz wejść ze mną.
Piękna dziewczyna otworzyła drzwi. Porucznik Feraud minął ją szorstko, wskutek 
czego 
podniosła przestraszony i pytający wzrok na porucznika d’Hubert, który idąc z 
tyłu, lekko 
wzruszył tylko ramionami z widoczną niechęcią.
W pokoju porucznik Feraud odpiął klamry, rzucił swój nowy dolman ma łóżko i 
skrzyżowawszy ręce na piersi zwrócił się do drugiego huzara:
— Czy wyobrażasz sobie, że jestem kimś, kto bez słowa schowa taką krzywdę do 
kieszeni? — 
zapytał gwałtownie.
— Ach, bądź rozumny! — odparł porucznik d’Hubert.
— Ja jestem rozumny! Jestem bardzo rozumny! — odrzekł tamten ze złowieszczym 
spokojem. — Nie mogę pociągnąć generała do odpowiedzialności za to postępowanie, 
ale ty 
odpowiesz mi za niego.
— Nie mogę słuchać takich głupstw — odrzekł cicho d’Hubert z nieco pogardliwym 
grymasem twarzy.
— Ty to nazywasz głupstwem? A dla ranie jest to zupełnie jasna sprawa. Chyba że 
nie 
rozumiesz po francusku.
— Czego, u diabła, chcesz, człowieku?
— Chcę — wyrzęził magle porucznik Feraud — obciąć ci uszy, abyś się nauczył, że 
nie 
wolno ci nagabywać mnie rozkazami generała, gdy rozmawiam z kobietą!
Głębokie milczenie zapadło po tym oświadczeniu, a przez otwarte okno porucznik 
d’Hubert 
słyszał, jak w ogrodzie wesoło śpiewają ptaszki. Zachował jednak spokój i 
odparł:
— Ha, no! Jeśli w taki ton uderzasz, to oczywiście jestem do twej dyspozycji, 
ale nie wydaje 
mii się, byś mi miał obciąć uszy.
— Ja zaraz skończę — odparł porucznik Feraud z niesłychaną namiętnością. — Jeśli 
myślisz, 
że dziś wieczór będziesz mógł u madame de Lionne rozwijać swe wdzięki i 
uśmiechy, to jesteś w 
grubym błędzie.
— Rzeczywiście — rzekł porucznik d’Hubert, który poczuł już, że nim gniew owłada 
— 
dobry z ciebie numer! Z rozkazu generała mam cię aresztować, a nie posiekać na 
drobne kawałki. 
Do widzenia.
I obróciwszy się plecami do małego Gaskończyka (który zawsze umiarkowany w 
piciu, rodzi 
się jednak jakby upojony słońcem swego winodajnego kraju, w przeciwieństwie do 
Normandczyka, który przy sposobności może wiele wypić, ale pod mokrymi chmurami 
Pikardii 
rodzi się z umiarkowaniem we krwi) podszedł do drzwi. Gdy jednak usłyszał za 
sobą nie 
pozostawiający żadnych wątpliwości dźwięk szabli wyciąganej z pochwy, nie miał 
nic innego do 
wyboru i musiał stanąć.
„Niech diabli wezmą tego zwariowanego południowca!” — pomyślał obracając się i 
spokojnie 
obejmując wzrokiem bojową postawę porucznika Feraud z nagą szablą w dłoni.
— Zaraz! Zaraz — jąkał Feraud, nieprzytomny z wściekłości.
— Masz moją odpowiedź — rzekł tamten, mocno trzymając siebie na wodzy.
Z początku było to tylko nieprzyjemne, a nawet trochę zabawne, ale teraz twarz 
jego zasępiła 
się. Poważnie pytał siebie, co ma zrobić, aby stąd wyjść. Nie podobna było 
uciekać przed 
człowiekiem z szablą w ręku, a bić się z nim, to, zdawało się, leży poza wszelką 
możliwością. 
Poczekał chwilę, potem wyraźnie powiedział, co myśli.
— Schowaj to! Nie będę się bić z tobą! Nie chcę się ośmieszać.
— Ach, nie chcesz? — syknął Gaskończyk. — Mam wrażenie, że wolisz być 
niehonorowym. 
Słyszałeś, co powiedziałem?… Niehonorowym! Niehonorowym! Niehonorowym! — 
piszczał 
podnosząc się i opadając na palcach, z twarzą czerwoną jak burak.
Przeciwnie porucznik d’Hubert: na dźwięk tego okropnego słowa stał się na chwilę 
bardzo 
blady, potem poczerwieniał aż po uszy.
— Ależ nie możesz wyjść, aby się bić; jesteś aresztowany, głupcze! — odparł mu z 
gniewną 
pogardą.
— Jest tu ogród dość wielki, aby pomieścić twego trupa! — krzyknął tamten z 
takim ogniem, 
że gniew spokojniejszego z nich złagodniał mimo woli.
— Przecież to jest zupełny absurd — rzekł, zadowolony, że na chwilę znalazł z 
tego wyjście. 
— Nie znajdziemy nikogo wśród naszych kolegów, kto chciałby służyć nam za 
sekundantów. To 
niedorzeczność.
— Sekundantów! Niech licho porwie sekundantów! Nie potrzebujemy sekundantów! Nie 
troszcz się o sekundantów! Zawiadomię twych przyjaciół, alby przyszli i 
pochowali cię, gdy będę 
gotów. A jeśli chcesz kogo na świadka, to każę powiedzieć tej starej pannie, aby 
wychyliła głowę 
z tylnego okna! Czekaj! Tu jest ogrodnik. On wystarczy. Jest głuchy jak pień, 
ale ma parę oczu 
we łbie. Chodź! Ja cię nauczę, mój ty sztabowcze, że przynoszenie rozkazów 
generała nie zawsze 
jest dziecinną zabawką.
Mówiąc to odpasał pustą pochwę, rzucił ją pod łóżko, opuścił koniec szabli i 
przeszedł obok 
zmieszanego d’Huberta wołając: „Proszę za mną!”. Gdy bezpośrednio potem otworzył 
drzwi, 
usłyszano słaby okrzyk i piękna dziewczyna, która podsłuchiwała przez dziurkę od 
klucza, 
cofnęła się chwiejnym krokiem, zasłaniając oczy wierzchem dłoni. Feraud, zdawało 
się, nie 
widział jej zupełnie, lecz ona pobiegła za nim i chwyciła go za ramię. On 
odtrącił ją tak, że 
zatoczyła się na porucznika d’Hubert i uczepiła się szlif jego munduru.
— Niegodziwy człowieku! — łkała. — Czy dlatego szukałeś go?
— Puść mnie — odparł porucznik d’Hubert usiłując łagodnie uwolnić się od niej. — 
To 
zupełnie jak w domu wariatów! — krzyknął zniecierpliwiony. — Puść mnie! Nic mu 
nie zrobię 
złego!
Zły śmiech porucznika Feraud towarzyszył temu zapewnieniu.
— Chodź! — ryknął tupiąc nogą.
I porucznik d’Hubert poszedł za nim. Nie mógł zrobić nic innego. Lecz na obronę 
jego 
zdrowego rozsądku zanotować należy, że gdy przechodził przez przedpokój, 
nasunęło się temu 
dzielnemu młodzieńcowi, czyby tak nie otworzyć drzwi i nie wypaść na ulicę, 
czego jednak 
musiał bezzwłocznie zaniechać, gdyż był pewny, że tamten ścigałby go nie 
zważając ani na 
wstyd, ani na cokolwiek bądź. A widok oficera huzarów ściganego po ulicach przez 
drugiego 
oficera z szablą w dłoni nie był w tej chwili czymś, o czym by myśleć można. 
Dlatego poszedł za 
nim do ogrodu. Za nimi chwiejnym krokiem poszła także dziewczyna. Z wargami 
koloru popiołu 
i nieprzytomnymi ze strachu oczyma uległa swej straszliwej ciekawości. Jej także 
przyszło na 
myśl, by jeśli zajdzie potrzeba, rzucić się między porucznika Feraud a śmierć!
Głuchy ogrodnik nie słyszał zbliżających się kroków i zabierał się właśnie do 
podlewania 
swych kwiatów, gdy porucznik Feraud uderzył go po plecach. Zobaczywszy nagle 
przed sobą 
człowieka nieprzytomnego z wściekłości i wywijającego wielką szablą starzec 
począł drżeć na 
całym ciele i upuścił polewaczkę, którą porucznik Feraud natychmiast kopnął 
siarczyście, po 
czym schwyciwszy ogrodnika za gardło przycisnął go do drzewa. Tam go przytrzymał 
i wrzasnął 
mu w ucho:
— Stój tu i patrz! Rozumiesz? Masz patrzeć! A nie próbuj ruszać się z miejsca!
Porucznik d’Hubert powoli schodził ścieżką, z nieukrywanym niesmakiem rozpinając 
swój 
dolman. Nawet wówczas, gdy ręka jego spoczywała na szabli, wahał się, czy ją 
wyciągnąć, aż 
dopiero okrzyk: „En garde, fichtre!* Czy nie wiesz, po cośmy tu przyszli?” — i 
wypad 
przeciwnika zmusił go do jak najszybszego przybrania obronnej postawy.
Szczęk broni napełnił piękny ogród, który dotychczas nie znał innych dźwięków 
wojennych 
jak trzask tnących nożyc. Po chwili górna część ciała starej damy wysunęła się z 
okna na piętrze; 
dama wymachiwała rękami nad swym białym czepkiem, ochrypłym głosem miotając 
przekleństwa. Ogrodnik stał jak przylepiony do drzewa, bezzębne jego usta 
otwarte były w 
idiotycznym zdumieniu; nieco dalej w górze ścieżki, jakby zaklęta na małej kępie 
trawy, biegała 
piękna dziewczyna parę kroków w tę, parę kroków w ‘tamtą stronę i załamywała 
ręce szepcząc 
coś jak szalona. Nie rzuciła się pomiędzy zapaśników. Wypady porucznika Feraud 
były tak 
gwałtowne, że zamierało w niej serce.
Porucznik d’Hubert, który swe uzdolnienia wykorzystywał tylko do defensywy, 
potrzebował 
całej swej zręczności i znajomości oręża, by wytrzymać natarcia przeciwnika. Dwa 
razy musiał 
się cofnąć. Dręczyła go świadomość, iż stoi niepewnie na okrągłym, suchym żwirze 
ścieżki, 
który usuwa mu się spod twarde] podeszwy. „To bardzo niedogodny teren” —pomyślał 
wlepiając 
baczne i przysłonięte długimi rzęsami spojrzenie przymkniętych oczu w ognisty 
wzrok swego 
przysadkowatego przeciwnika. Ta głupia awantura może go jeszcze pozbawić opinii 
rozumnego, 
dobrze widzianego i obiecującego młodego oficera. W każdym razie ucierpią z tego 
powodu jego 
plany na najbliższą przyszłość, a przychylność generała ominie go niechybnie. Te 
dalekosiężne 
rozważania były niewątpliwie nie na miejscu wobec powagi chwili. Pojedynek — czy 
go się 
pojmie jako obrzęd kultu honoru, czy też sprowadzi się jego wartość moralną do 
pewnego 
rodzaju sportu męskiego — wymaga zupełnego skupienia na jednej myśli, na surowej 
gotowości 
do zabójstwa. Z drugiej strony, żywe zajęcie się przyszłością nie miało złego 
wpływu o tyle, że 
wskutek tego wzmógł się gniew porucznika d’Huberta. Upłynęło już około 
siedemdziesięciu 
sekund, odkąd skrzyżowali szable, a porucznik d’Hubert znów musiał się cofnąć, 
by nie nadziać 
swego bezwzględnego przeciwnika na szablę niby chrząszcza przeznaczonego do 
gabinetu 
przyrodniczego. Wynik tego był łąki, że porucznik Feraud mylnie rozumiejąc 
motywy tego kroku 
triumfalnie zacisnął usta i podwoił swe ataki.
„To dzikie zwierzę chce mnie przyprzeć wprost do muru” — pomyślał porucznik 
d’Hubert. 
Wyobrażał sobie, że jest bliżej domu, niż był w rzeczywistości, a nie ważył się 
obejrzeć; zdawało 
mu się, że trzyma swego przeciwnika raczej wzrokiem niż końcem szabli. Porucznik 
Feraud 
skakał i kurczył się z dziką zręcznością tygrysa, zdolną zaniepokoić nawet 
najmężniejsze serce. 
Ale co było okropniejsze od tej wściekłości rozjuszonego zwierzęcia, 
spełniającego przy całej 
niewinności serca swą naturalną funkcję, to niewzruszone dążenie do okrutnego 
celu, na jakie 
tylko człowiek zdobyć się może. W toku swych dalekosiężnych rozważań porucznik 
d’Hubert 
zauważył to w końcu. Była to idiotyczna i kosztowna awantura, w którą został 
wciągnięty, lecz 
jakikolwiek był początkowo ów głupi zamiar przeciwnika, teraz stało się jasne, 
że chce on zabić 
— ni mniej, ni więcej. Pragnął tego z takim napięciem woli, że znacznie 
przewyższał w tym 
bardziej poziome zdolności tygrysa.
I jak to zawsze zdarza się u ludzi mężnych z natury, dopiero pełne uświadomienie 
sobie 
niebezpieczeństwa poruszyło porucznika d’Hubert. A gdy go to już raz naprawdę 
poruszyło, 
długość ramienia i spokojna głowa przemawiały na jego korzyść. Teraz na 
porucznika Feraud 
przyszła kolej cofać się, co czynił z krwiożerczym rzężeniem zawiedzionej 
wściekłości. Szybko 
zrobił więc maskowany atak, po czym na oślep rzucił się naprzód.
„Ach, to by ci się podobało?” — zawołał w duchu porucznik d’Hubert. Walka trwała 
prawie 
dwie minuty, dość, by każdego człowieka wyprowadzić z równowagi, pomijając już 
zasadniczą 
stronę sprawy. I nagle wszystko się skończyło. Gdy porucznik Feraud próbował pod 
paradą 
przeciwnika zewrzeć się z nim pierś w pierś, otrzymał cięcie w odchylone ramię. 
Nawet nie 
odczuł tego, lecz wstrzymało to jego natarcie, potknął się na żwirze i z impetem 
padł na wznak. 
Upadek pogrążył jego mózg w zupełny spokój omdlenia. Jednocześnie, gdy porucznik 
Feraud 
runął na ziemię, piękna dziewczyna krzyknęła rozdzierająco, natomiast stara 
panna przestała 
przeklinać i pobożnie przeżegnała się.
Zobaczywszy swego przeciwnika, jak cichy i rozciągnięty leżał twarzą ku niebu, 
porucznik 
d’Hubert pomyślał, że zabił go na miejscu. Wrażenie, że ciął dość silnie, by 
człowieka przeciąć 
na pół, walczyło w mim przez chwilę z przesądnym wspomnieniem dobrej woli, jaką 
miał 
zadając cios. Szybko ukląkł przy rozciągniętym ciele. Gdy przekonał się, że 
nawet ramię nie jest 
uszkodzone poważnie, do uczucia ulgi wkradł się słaby oddźwięk rozczarowania. 
Tamten 
zasługiwał na najgorsze. Lecz on nie chciał właściwie śmierci tego grzesznika. 
Cała ta sprawa 
była już i tak diabła warta, zabrał się więc bezzwłocznie do zatamowania 
krwotoku. I taki był mu 
już znaczony los, że przy tej czynności w śmieszny sposób przeszkadzała mu owa 
piękna 
dziewczyna. Napełniając powietrze okrzykami przerażenia atakowała go od tyłu, 
wpijała mu 
palce we włosy i odciągała głowę wstecz. Co ją skłoniło, by przeszkadzać mu w 
tej właśnie 
chwili, tego absolutnie nie mógł zrozumieć i nie próbował nawet. Wszystko to 
wyglądało jak 
poplątany i męczący sen. Dwa razy podnosił się i odtrącał ją, aby go nie 
powaliła na ziemię. 
Czynił to po stoicku bez słowa, po czym natychmiast klękał i zabierał się do 
roboty. Lecz za 
trzecim razem, gdy już był ze wszystkim gotów, schwycił ją i przycisnął jej ręce 
do ciała. Czepek 
zsunął się jej z włosów, twarz stała się czerwona, a w oczach błyszczała 
szaleńcza odwaga. 
Porucznik d’Hubert patrzył na nią łagodnie, gdy oma nieustannie nazywała go 
nędznikiem, 
zdrajcą i mordercą. Nie martwiło go to tak bardzo, jak to, że zdołała mu 
gruntownie podrapać 
twarz. Do skandalu dołączyło się jeszcze to, że okrył się śmiesznością. 
Wyobrażał już sobie, jak 
odpowiednio przystrojone opowiadanie pójdzie po garnizonach miejskich, po całej 
armii, wzdłuż 
granicy, przy czym motywy uczucia i okoliczności zostaną w niemożliwy sposób 
poprzekręcane, 
jak powątpiewać będą w nienaganność jego postępowania i dobry smak, i to nawet 
członkowie 
jego własnej rodziny. Lecz wszystko to było bardzo na rękę takiemu Feraud, który 
nie miał 
stosunków ani znanej rodziny, ni żadnych zalet, prócz odwagi, będącej jednak 
czymś pospolitym, 
gdyż posiadał ją każdy szeregowiec całej kawalerii francuskiej. Trzymając 
opuszczone ręce 
dziewczyny wciąż jeszcze w mocnym uścisku d’Hubert spojrzał przez ramię. 
Porucznik Feraud 
otworzył oczy, lecz nie ruszał się. Jak każdy człowiek, który budzi się z 
głębokiego omdlenia, 
patrzał bez wyrazu na ciemne chmury wieczoru.
Porucznik d’Hubert próbował przywołać starego ogrodnika, ale nie osiągnął tym 
niczego — 
nawet tego, by zamknął swe bezzębne usta. Potem przypomniał sobie, że starzec 
jest zupełnie 
głuchy. Przez cały czas dziewczyna szarpała się z nim, wcale nie z dziewczęcą 
lękliwością, ale 
jak oniemiała furia, kopiąc go od czasu do czasu w golenie. Trzymał ją mocno 
niby w klubach, a 
instynkt mówił mu, że gdyby ją puścił, rzuciłaby mu się do oczu. Lecz sytuacja 
stała się ‘dla 
niego wysoce upokarzająca. W końcu dziewczyna dała pokój. Obawiał się jednak, że 
była 
bardziej wyczerpana niż uspokojona. Mimo to próbował przy pomocy układów wydobyć 
się z 
tego zagmatwanego snu.
— Słuchaj — rzekł, jak mógł najspokojniej. — Czy i obiecujesz mi, że pobiegniesz 
po 
chirurga, gdy cię puszczę?
Z prawdziwym strapieniem usłyszał jej oświadczenie, że nic podobnego nie uczyni. 
Przeciwnie, szlochając wyraziła zamiar pozostania w ogrodzie i walczenia zębami 
i paznokciami 
w obronie zwyciężonego. To było okropne.
— Moje drogie dziecko! — krzyknął w rozpaczy. — Czy to możliwe, byś uważała mnie 
za 
zdolnego do zamordowania rannego przeciwnika? To jest… Spokój, ty dzika kotko!
Znów poczęli się szarpać. Wtem odezwał się za nim głęboki zaspany głos:
— Czego chcesz od tej dziewczyny?
Porucznik Feraud podniósł się na zdrowym ramieniu. Mętnym wzrokiem spojrzał na 
drugie 
swe ramię, na płat krwi ma swym mundurze, małą, czerwoną kałużę na ziemi i 
szablę Jeżącą 
opodal, na ścieżce. Potem powoli położył się znów, aby wszystko ogarnąć myślą, o 
ile dojmujący 
ból głowy pozwoli mu na to.
Porucznik d’Hubert puścił dziewczynę, która natychmiast usiadła przy leżącym 
poruczniku. 
Cienie nocy opadały na mały piękny ogród i wzruszającą grupę, od której 
dochodziły go szepty 
niepokoju i współczucia, zmieszane ze słabymi dźwiękami o innym charakterze, 
jakby 
niezupełnie rozbudzony inwalida próbował kląć. Porucznik d’Hubert odszedł.
Przeszedł przez milczący dom i pogratulował sobie, że zmrok przysłoni 
przechodniom widok 
jego zakrwawionej ręki i podrapanej twarzy. Ale tej awantury nic nie potrafi 
przysłonić. Ponad 
wszystko obawiał się osławienia i śmieszności i z przykrością stwierdził, że 
skradał się przez 
boczne uliczki jak morderca. Smutne jego rozważania przerwały niebawem dźwięki 
fletu, 
płynące przez otwarte okno oświetlonego pokoju na piętrze schludnego domu. Ktoś 
grał z 
wytrawnym wirtuozostwem, a poprzez fioritures* melodii słychać było regularne 
stukanie nogi 
wybijającej takt o podłogę.
Porucznik d’Hubert zawołał po .nazwisku; było to nazwisko chirurga wojskowego, 
którego 
znał bardzo dobrze. Dźwięki fletu ustały, a muzyk, trzymając jeszcze w ręku 
instrument, ukazał 
się w oknie i spojrzał w ulicę.
— Kto tam? To ty, d’Hubert? Co cię tu sprowadza? Nie lubił, gdy mu przeszkadzano 
w porze, 
w której grywał na flecie. Był to człowiek, którego włosy posiwiały w 
niewdzięcznej służbie, 
jaką jest opatrywanie ran na polach bitew, gdzie inni zdobywają zaszczyty i 
sławę.
— Prosiłbym cię, abyś natychmiast poszedł do Feraud. Wiesz, porucznika Feraud? 
Mieszka, 
idąc stąd, przy drugiej z rzędu ulicy. Zaledwie parę kroków.
— Co mu się stało?
— Ranny.
— Jesteś tego pewny?
— Pewny? — krzyknął d’Hubert. — Przychodzę stamtąd.
— To śmieszne — powiedział postarzały chirurg. „Śmieszne” było jego ulubionym 
wyrażeniem, ale gdy je wymawiał, wyraz jego twarzy nigdy z tym nie harmonizował. 
Był to 
człowiek tępawy. — Chodź do mnie — dodał. — Będę za chwilę gotów.
— Dziękuję ci. Zaraz! Umyję sobie ręce u ciebie. Porucznik d’Hubert zastał 
chirurga, jak 
rozbierał swój flet i poszczególne części systematycznie układał w futerale. 
Chirurg odwrócił 
głowę.
— Woda tam, w kącie. Chcesz sobie ręce umyć?
— Tamowałem krwotok — rzekł porucznik d’Hubert. — Ale lepiej byś zrobił, gdybyś 
się 
pospieszył; upłynęło już więcej niż dziesięć minut.
Chirurg nie przyspieszył swych ruchów.
— Co takiego? Zabrakło bandaża? To śmieszne. Cały dzień pracowałem w szpitalu, 
ale ktoś 
mówił mi dziś rano, że ani go nie draśnięto.
— Zapewne nie ten sam pojedynek — mruknął niechętnie porucznik d’Hubert 
wycierając ręce 
w gruby ręcznik.
— Nie ten sam… Co? Inny? To musiałby być diabłem, żeby jednego dnia stawał dwa 
razy. — 
Chirurg spojrzał uważnie na porucznika d’Hubert. — Skąd ty masz taką podrapaną 
twarz? 
Obydwie strony i… symetrycznie. To śmieszne.
— Bardzo! — żachnął się porucznik d’Hubert. — Może ci się wyda również, że jego 
zranione 
ramię jest także śmieszne. Długi czas będziecie mieli obydwaj czym się bawić.
Doktor był zdumiony i zaskoczony szorstką goryczą słów porucznika d’Hubert. 
Razem wyszli 
z domu, ale na ulicy postępowanie porucznika zdumiało go jeszcze bardziej.
— Nie pójdziesz ze mną? — zapytał.
— Nie — rzekł porucznik d’Hubert. — Sam znajdziesz jego dom. Drzwi frontowe będą 
prawdopodobnie otwarte.
— Dobrze. Gdzie jest jego pokój?
— Na parterze. Ale lepiej zrobisz, jeśli przejdziesz dom i zajrzysz wprost do 
ogrodu.
Ta zdumiewająca informacja skłoniła chirurga do wyruszenia z pominięciem 
dalszych 
rozhoworów. Porucznik d’Hubert wrócił na swą kwaterę żywiąc w sercu gorący i 
dokuczliwy 
gniew. Obawiał się plotek swych kolegów prawie tyleż, co gniewu swych 
przełożonych. Prawda 
była niezmiernie groteskowa i kłopotliwa, nawet gdy się pominie nieprawidłowość 
samej walki, 
co stawiało ją w nieprzyjemnym sąsiedztwie przestępstwa kryminalnego. Podobnie 
jak wszyscy 
ludzie pozbawieni żywszej wyobraźni — właściwość pomocna refleksyjnym procesom 
myślowym — porucznik d’Hubert dręczył się okropnie niedwuznaczną wyrazistością 
swego 
smętnego położenia. Niewątpliwie, był zadowolony, że nie zabił porucznika Feraud 
bez 
przepisanych świadków i z pominięciem wszystkich zasad obowiązujących przy 
takich 
spotkaniach. Był z tego niesłychanie zadowolony. Równocześnie jednak czuł, że 
chętnie 
ukręciłby mu głowę z pominięciem wszelkich ceremonii.
Był jeszcze pod działaniem tych przeciwnych sobie uczuć, gdy chirurg, amator gry 
na flecie, 
przybył do niego w odwiedziny. Minęło już przeszło trzy dni. Porucznik d’Hubert 
przestał być 
officier d’ordonnance dywizjon era. Został odesłany do swego pułku. A swój 
powrót na łono 
żołnierskiej rodziny rozpoczął tym, że został osadzony w ścisłym areszcie, i to 
nie w swojej 
kwaterze miejskiej, ale w jednej z izb koszarowych. Wobec powagi zdarzenia 
zakazano mai 
widywać się z kimkolwiek. Nie wiedział, co się stało, co mówiono ani co myślano. 
Przybycie 
chirurga było dla rozstrojonego więźnia czymś najzupełniej nieoczekiwanym. 
Amator gry na 
flecie zaczął od wyjaśnienia, że zjawia się tu tylko dzięki szczególnej łasce 
pułkownika.
— Wytłumaczyłem mu, że wymaga tego choćby poprawność, byś otrzymał jakieś 
autentyczne 
wiadomości o swym przeciwniku — ciągnął dalej. — Ucieszy cię to zapewne, że 
przychodzi 
szybko do zdrowia.
Twarz porucznika d’Huberta nie zdradzała konwencjonalnych objawów zadowolenia. 
Chodził 
tylko dalej po pustym i zakurzonym pokoju.
— Proszę usiąść, doktorze — mruknął.
Doktor usiadł.
— O waszej sprawie sądzą rozmaicie —— w mieście i w armii. Ta (różnorodność 
zapatrywań 
to rzeczywiście śmieszne.
— O tak — bąknął porucznik d’Hubert chodząc wytrwale od ściany do ściany. Ale w 
duchu 
dziwił się, jak tu mogą być dwa zapatrywania. Chirurg ciągnął dalej:
— Oczywiście, ponieważ faktyczny stan rzeczy nie jest znany.
— Myślałem — przerwał d’Hubert — że tamten pan podał faktyczny stan rzeczy do 
waszej 
wiadomości.
— Powiedział mi coś niecoś — przyznał chirurg — gdy byłem pierwszy raz u niego. 
A 
mówiąc nawiasem zastałem go w ogrodzie. Wskutek upadku ma tył głowy był wówczas 
trochę 
nieprzytomny. Potem był raczej milczący niż rozmowny.
— Nie przypuszczałem, by raczył wstydzić się — mruknął d’Hubert, zaczynając znów 
chodzić, podczas gdy doktor mówił półgłosem:
— To naprawdę śmieszne. Wstydzić się. U niego to bynajmniej na wstyd nie 
wyglądało. Ale 
tobie wolno na tę sprawę patrzeć inaczej.
— O czym ty mówisz? Na jaką sprawę — zapytał d’Hubert patrząc z ukosa na siwą 
postać o 
szerokiej twarzy, siedzącą na drewnianym krześle.
— Jakkolwiek jest — rzekł chirurg trochę niecierpliwie — nie chcę wyrażać zdania 
o twym 
postępowaniu.
— Na miły Bóg, dobrze zrobisz! — wybuchnął d’Hubert.
— Talk! Tak! Nie trzeba być takim skorym do wywijania szablą. To nie popłaca na 
dłuższy 
dystans. Zapamiętaj to sobie raz ma zawsze, że nigdy mi na myśl nie przyszło 
pokrajać kogo z 
was młodych, chyba tylko moimi narzędziami. A moja rada jest dobra. Jeśli 
będziesz dalej 
postępował w len sposób, kiepską zyskasz sobie reputację.
— Postępował w tan sposób? Co? — zapytał porucznik d’Hubert, osłupiały ze 
zdumienia, i 
przystanął nagle. — Ja! ja! zyskam sobie reputację… Co ty sobie wyobrażasz?
— Powiadam ci, że nie chcę sądzić, po której stronie w tym zajściu jest 
słuszność, a po której 
jej nie ma. Nie moja to sprawa. Mimo to…
— Cóż, u ciężkiego pioruna, powiedział ci tamten? — przerwał porucznik d’Hubert 
z 
pewnego rodzaju poważnym przerażeniem.
— Powiedziałem ci już, że najpierw, gdy go znalazłem w ogrodzie, był 
nieprzytomny. Potem 
oczywiście milczał. Mam jednak to wrażenie, że nie może przejść nad tym do 
porządku.
— Nie może? — krzyknął porucznik d’Hubert, a potem dodał dobitniejszym głosem — 
A ja 
co? Ja mogę?
Chirurg podniósł się. Myślami był przy flecie, tym niezawodnym towarzyszu z 
głosem 
pocieszyciela. Opowiadano, że tuż obok ambulansów polowych po dwudziestu 
czterech 
godzinach ciężkiej pracy słodkimi dźwiękami fletu przerywał nieraz straszliwą 
ciszę 
pobojowiska pogrążonego w milczeniu śmierci. Zbliżała się codzienna godzina 
wytchnienia, a w 
czasie pokoju pilnował jej co do minuty niby skąpiec swego skarbu.
— Oczywiście! Oczywiście! — rzekł wymijająco. — Tobie wolno być tego zdania. To 
śmieszne. Mimo to jako zupełnie neutralny i dla obu równie przyjacielsko 
usposobiony, podjąłem 
się oświadczenie jego podać do twej wiadomości. Mażesz zresztą powiedzieć, że 
jestem 
stetryczałym inwalidą, jeśli ci się podoba. Otóż on pragnie cię zawiadomić, że 
sprawy 
bynajmniej nie uważa i za zakończoną. Ma zamiar posłać ci sekundantów, skoro 
tylko powróci 
do zdrowia — o ile, oczywiście, w tym czasie armia nie będzie w polu.
— Ma zamiar, czy tak? No, dobrze — rzucił namiętnie porucznik d’Hubert.
Tajemniczy powód tego wzburzenia nie był dla odwiedzającego jasny, ale 
uniesienie to 
potwierdziło zapatrywanie chirurga, które i poza tym zyskiwało uzna—nie, iż 
pomiędzy 
obydwoma młodymi oficerami powstały bardzo poważne różnice, dość poważne, by 
otoczyć 
wszystko atmosferą tajemniczości; jakieś fakty o niezmiernej doniosłości. By 
wyrównać te 
zasadnicze różnice powstałe w związku z tymi faktami, obydwaj młodzieńcy 
zaryzykowali, że 
złamią swe kariery i już u ich początku będą źle widziani. Chirurg obawiał się, 
że mające się 
odbyć śledztwo nie zdoła zaspokoić powszechnego zaciekawienia. Nie zechcą 
dopuścić 
publiczności do ich tajemnicy, do tego, co zdarzyło się tylko pomiędzy nimi i 
było tak wrogiej 
natury, że nie wahali się ściągnąć na siebie — ni mniej ni więcej — tylko 
dochodzenia o 
morderstwo. Ale co to być mogło?
Chirurg nie był ciekawy z natury. Ale myśl o tej sprawie chodziła mu wciąż po 
głowie i ona to 
była przyczyną, że tego wieczora dwukrotnie zamilkł na całą minutę, trzymając 
instrument przy 
wargach — w samym środku melodii — i usiłując wynaleźć jakieś prawdopodobne 
rozwiązanie.
II
Nie był w tym szczęśliwszy od reszty garnizonu i całego towarzystwa. Dwaj 
oficerowie, nie 
posiadający dotychczas żadnego szczególnego znaczenia, stali się teraz znani 
dzięki 
powszechnemu zaciekawieniu, jaka też była przyczyna ich zwady. Salon madame de 
Lionne był 
ogniskiem najbardziej pomysłowych przypuszczeń. Dama ta była przez jakiś czas 
zasypywana 
pytaniami, gdyż jak wiadomo, była ostatnią osobą, z którą rozmawiali obydwaj ci 
nieszczęśni a 
niebaczni oficerowie, zanim razem wyszli z jej domu na okrutne spotkanie z 
bronią w ręku o 
zmroku w prywatnym ogrodzie. Zapewniała ona, że w zachowaniu się ich nie 
zauważyła była nic 
szczególnego. Widać było, że Feraud czuł się dotknięty tym, iż go odwołano. To 
było dość 
naturalne: nie ma mężczyzny, fetory by lubił, by mu przeszkadzano w rozmowie z 
kobietą, znaną 
ze swej elegancji i uczuciowości. W rzeczywistości jednak cała ta sprawa 
dręczyła madame de 
Lionne, gdyż wysiłki nawet najśmielszych plotkarzy nie mogły połączyć jej osoby 
z tym 
zajściem. Złościło ją, gdy przypuszczano, iż, być może, wchodzi tu w grę jakaś 
kobieta. Złość ta 
nie miała źródeł w elegancji i uczuciowości, lecz w bardziej instynktownej 
stronie jej natury. 
Doszło wreszcie do tego, że zakazała stanowczo poruszać ten temat pod jej 
dachem. Bliżej jej 
sofy zakazu tego przestrzegano, lecz dalej, w głębi salonu, częściej lub 
rzadziej, ale stale łamano 
przymus nakazanego milczenia. Osobnik o długiej, bladej twarzy, mającej w sobie 
coś baraniego, 
twierdził potrząsając głową, że jest to dawny spór, zaostrzający się z biegiem 
czasu. Zarzucano 
mu, że obydwaj są za młodzi, by ta teoria mogła być prawdziwa. Przy tym 
pochodzili z różnych i 
odległych części Francji. Poza tym mówiono jeszcze o innych niepodobieństwach 
fizycznych. 
Pewien podkomisarz z intendentury, miły i wykształcony kawaler w spodniach z 
kaszmiru, 
wysokich butach i niebieskiej kurcie oblamowanej srebrną obwódką, który 
twierdził, iż wierzy w 
wędrówkę dusz, wypowiedział przypuszczenie, że obydwaj spotkali się może w 
jednym z 
przeszłych żywotów. Przyczyny zwady leżały więc w zamierzchłej przeszłości. 
Mogło to być coś 
takiego, co w ich obecnym życiu jest zupełnie niezrozumiałe. Ale dusze ich 
pamiętają dawną 
nienawiść i teraz przejawiają instynktowną niechęć. Temat ten rozwijał 
żartobliwym tonem, ale 
zajście było tak niedorzeczne, zarówno ze stanowiska wojskowego, honorowego, jak 
i zdrowego 
rozsądku, że to nadprzyrodzone wyjaśnienie wydawało się bardziej zrozumiałe od 
każdego 
innego.
Obydwaj oficerowie nie powiedzieli nikomu nic stanowczego. Upokorzenie, że z 
bronią w 
ręku uległo się w walce, i niemiłe uczucie, że dzięki niesprawiedliwości losu 
wpadło się w 
tarapaty, było przyczyną głuchego milczenia porucznika Feraud. Nie dowierzał on 
ludzkim 
sympatiom. Zwróciłyby się one, rzecz oczywista, ku wyelegantowanemu oficerowi 
sztabu. Leżąc 
w łóżku wykrzykiwał głośno do pięknej dziewczyny, która z poświęceniem spełniała 
wszystkie 
jego żądania i ze zgrozą słuchała jego straszliwych złorzeczeń, że d’Hubert 
będzie musiał 
„zapłacić za to”; wydawało się jej to słuszne i naturalne. Jej główną troską 
było to, by porucznik 
Feraud nie wzruszał się. W prostocie swego serca wydawał się jej tak godny 
podziwu i 
pociągający, że jedynym jej pragnieniem było zobaczyć go przy zdrowiu, choćby 
nawet po to, by 
mógł znów składać wizyty w salonie madame de Lionne.
Porucznik d’Hubert milczał z tego przede wszystkim powodu, że nie miał nikogo, z 
wyjątkiem młodego ordynansa, z kim mógłby mówić. Potem zauważył, że epizod ten, 
choć pod 
kątem służby tak poważny, ma swą komiczną stronę. Gdy myślał o tym, zawsze czuł 
jeszcze, że 
chętnie ukręciłby porucznikowi Feraud głowę. Ale zwrot ten miał raczej przenośne 
niż dosłowne 
znaczenie . i wyrażał bardziej stan jego duszy niż rzeczywistą potrzebę 
fizyczną. Przy tym 
poczucie koleżeństwa i dobroć powstrzymywały go od tego, by jeszcze pogarszać 
położenie 
porucznika Feraud. Nie chciał dużo opowiadać o tym przeklętym zajściu. Podczas 
dochodzenia 
byłby oczywiście musiał powiedzieć na swoją obronę całą prawdę. Ta perspektywa 
niepokoiła 
go.
Ale dochodzenie nigdy nie doszło do skutku. Armia ruszyła niebawem w pole. 
Porucznik 
d’Hubert, uwolniony bez zastrzeżeń, stawił się do służby w pułku, a porucznik 
Feraud, z ręką 
jeszcze na temblaku, bez żadnego sprzeciwu wyruszył ze swym szwadronem, aby 
zupełnie 
przyjść do zdrowia w dymach bitew i świeżym powietrzu biwaków. Ta wzmacniająca 
kuracja tak 
mu wyszła na zdrowie, że na pierwszą wieść o podpisaniu zawieszenia broni mógł 
bez obawy 
wrócić do myśli o swym prywatnym sporze.
Teraz odbyło się już wszystko według przepisu. Wysłał dwu przyjaciół do 
porucznika 
d’Hubert, którego pułk stał w odległości kilku mil zaledwie. Przyjaciele ci nie 
stawiali żadnych 
pytań swemu mocodawcy: „Jestem mu coś dłużny, temu elegantowi sztabowemu”, rzekł 
gniewnie, na co tamci odjechali, zadowoleni ze swej misji. Porucznik d’Hubert 
nie miał trudności 
z wyszukaniem dwu przyjaciół, równie dyskretnych i oddanych swemu mocodawcy. 
„Jest to taki 
zwariowany drab, któremu muszę dać nauczkę”, oświadczył krótko, ci zaś nie 
pytali o przyczyny 
bardziej rzeczowe.
Dla tych to powodów pewnego dnia, bardzo rano, odbyło się w odpowiednim do tego 
miejscu 
spotkanie na szable. Po trzecim starciu porucznik d’Hubert mógł stwierdzić, że 
leży na wznak na 
rosistej trawie z dziurą w boku. Jasne słońce wznosiło się nad łąkami i lasami 
po lewej jego ręce. 
Chirurg — nie flecista, lecz inny — pochylił się nad nim i badał ranę.
— Niedużo brakowało. Ale nic mu nie będzie — powiedział.
Porucznik d’Hubert wysłuchał słów tych z zadowoleniem. Jeden z jego sekundantów, 
który 
siedział na mokrej trawie i podtrzymywał mu głowę, rzekł:
— Szczęście wojenne, mon pauvre vieux*. Czegóż chcesz? Powinniście to skończyć 
jak dwaj 
dobrzy koledzy. Zrób to!
— Nie wiem, o co ci chodzi — szepnął porucznik d’Hubert. — Ale jeśli on…
W innej części łąki sekundanci porucznika Feraud nastawali na niego, aby 
podszedł i podał 
rękę swemu przeciwnikowi.
— Odpłaciłeś mu teraz — que diable*. Dobrze zrobiłeś. Ale ten d’Hubert to 
przyzwoity 
kolega.
— Znam ja już przyzwoitość tych generalskich lizusów — rzucił porucznik Feraud 
przez 
zęby, a posępny wyraz jego twarzy odstręczał od dalszych prób godzenia.
Sekundanci skłonili się więc z daleka i zeszli z pola razem ze swym mocodawcą. W 
ciągu 
południa wiele osób odwiedziło porucznika d’Hubert, który był bardzo lubianym i 
dobrym 
kolegą, a umiał połączyć osobistą dzielność z usposobieniem szczerym i 
zrównoważonym. 
Zauważono, że porucznik Feraud nie pokazywał się wiele, jak to zwyczajnie bywa, 
by 
przyjmować gratulacje przyjaciół. Nie byłoby mu tego zbrakło, bo i on był 
lubiany za 
żywiołowość swej południowej natury i prostotę charakteru. Wszędzie, gdzie 
oficerowie 
zazwyczaj zbierali się wieczorami, roztrząsano poranny pojedynek pod różnymi 
kątami widzenia. 
Chociaż porucznik d’Hubert uległ tym razem, chwalono jego zręczność. Nikt nie 
mógł 
zaprzeczyć, że władał szablą bardzo sprawnie i z wielką znajomością rzeczy. 
Szeptano nawet, że 
ranny został tylko dlatego, ponieważ chciał oszczędzić swego przeciwnika. Wielu 
znów 
twierdziło, że sile i rozpędowi ataków porucznika Feraud nie podobna się było 
oprzeć.
Wartość obydwu oficerów jako zapaśników omawiano szeroko, lecz ich wzajemny 
stosunek 
po pojedynku krytykowano z lekka i ostrożnie. Byli nieprzejednani i należało nad 
tym ubolewać. 
Lecz w ostateczności sami musieli wiedzieć najlepiej, co dyktuje im dbałość o 
honor. Nie była to 
sprawa, do której koledzy ich mogliby się zbytnio mieszać. Co do początku zwady, 
to ogólnie 
mniemano, że datuje się ona od czasu, gdy byli razem w sztrasburskim garnizonie. 
Muzykalny 
chirurg kiwał na to głową. Był on zdania, że jest ona znacznie dawniejszego 
pochodzenia.
— Co? Oczywiście! Pan musisz znać całą tę historie, — odezwało się kilka mocno 
zaciekawionych głosów. — Co to było?
Ten w zamyśleniu oderwał wzrok od swej szklanki:
— Choćbym nie wiedzieć jak dokładnie wiedział wszystko, nie możecie się 
spodziewać, bym 
cokolwiek powiedział, dopóki obydwaj bohaterzy tej sprawy uważają za stosowne 
milczeć.
Potem pożegnał się i wyszedł pozostawiając za sobą wiew tajemnicy. Nie mógł 
zostać dłużej, 
gdyż zbliżała się już czarodziejska godzina gry na flecie.
Gdy odszedł, jeden z bardzo młodych oficerów zauważył uroczyście:
— To jasne! Ma usta zamknięte.
Nikt nie wątpił w najzupełniejszą trafność tej uwagi. Dodało to tylko blasku 
całej sprawie. 
Kilku starszych oficerów obydwu pułków, kierując się tylko życzliwością i 
zamiłowaniem do 
zgody, zaproponowało złożenie sądu honorowego, któremu obaj młodzieńcy oddaliby 
sprawę ich 
pojednania. Nieszczęście chciało, że zwrócili się z tym najpierw do porucznika 
Feraud w tym 
przekonaniu, iż wobec uzyskanego ostatnio wyniku okaże Się ustępliwy i skłonny 
do 
umiarkowania.
To rozumowanie było dość słuszne. Mimo to jednak krok ten nie odniósł skutku. W 
okresie 
osłabienia napięcia psychicznego, co następuje zazwyczaj po zaspokojeniu 
próżności, porucznik 
Feraud w cichości swego serca raczył łaskawe zbadać wypadek raz jeszcze i nawet 
doszedł do 
tego, że nasunęły mu się wątpliwości, nie co do słuszności swej sprawy, lecz czy 
postępowanie 
jego było bezwarunkowo roztropne. Wobec takiego staniu rzeczy nie był skłonny do 
rozmowy o 
tym. Propozycja starszych pułku postawiła go w trudnym położeniu. Przejmowało go 
to odrazą, a 
odraza ta, na mocy logiki paradoksu, wywołała w nim znów nienawiść do porucznika 
d’Hubert. 
Czyż wiecznie miał go trapić ten hultaj — hultaj, który z taką diabelską 
zręcznością umiał sobie 
jakoś niewolić ludzi? A jednak trudno było z miejsca odrzucić pośrednictwo 
uświęcone przez 
kodeks honorowy.
Z trudności tych wywikłał się przyjmując postawę niechętnej powściągliwości. 
Podkręcał 
wąsa i rzucał mgliste słowa. Nie wstydził się bynajmniej przedstawić sprawy 
właściwemu sądowi 
honorowemu, jak nie bał się bronić jej w rozprawie orężnej. Ale nie widzi 
powodu, by godzić się 
na propozycję, zanim nie upewni się, jakie stanowisko zajmie wobec tego jego 
przeciwnik.
Pod koniec tego dnia, gdy rozgoryczenie w nim przemogło, drwiąco odezwał się w 
miejscu 
publicznym, „że d’Hubert w czepku się rodził, bo niech się nie spodziewa, że 
następnym razem 
uda mu się wykręcić taką drobnostką jak trzy tygodnie leżenia”.
Ten chełpliwy frazes podszepnął mu jakiś najgłębszy makiawelizm. Południowe 
natury nieraz 
kryją w sercach wiele chytrości pod maską zewnętrznej żywiołowości w czynie i 
słowie.
Porucznik Feraud nie dowierzał sprawiedliwości i dlatego nie chciał sądu 
honorowego. Słowa 
powyższe, tak odpowiadające jego temperamentowi, były na tyle dobre, że szły na 
rękę jego 
zamiarom. Czy były wypowiedziane z tą myślą czy z inną, faktem jest, że w 
niespełna 
dwadzieścia godzin znalazły drogę do sypialni porucznika d’Hubert. Skutek tego 
był talki, że gdy 
porucznikowi d’Hubert, który siedział wsparty na poduszkach, następnego dnia 
poczyniono w 
tym względzie przedstawienia, ten oświadczył, iż sprawa jest takiej natury, że 
wszelka dyskusja 
jest wykluczona.
Blada twarz rannego oficera, słaby głos, którym posługiwać się mógł tylko bardzo 
ostrożnie, i 
uprzejma godność tonu wywarły na słuchaczach silne wrażenie. Gdy wieść o tym 
rozeszła się, 
przyczyniło się to więcej do zaciemnienia tajemnicy niż wszystkie grzmiące 
banialuki porucznika 
Feraud. Wynik zaś był bardzo pomyślny: począł cieszyć się ogólnym zdumieniem i 
bawić się 
nim, dolewając niejako oliwy do ognia przez przybranie postawy jak 
najbezwzględniejszej 
dyskrecji.
Pułkownik, komendant pułku porucznika d’Hubert, był to siwy, spalony wichrami 
wojownik, 
który miał prosty pogląd na wszystkie odmiany swej odpowiedzialności. „Nie mogę 
pozwolić — 
powiedział sobie — aby najlepsi moi podwładni rozbijali sobie głowy i to dla 
niczego. Muszę 
prywatnie dowiedzieć się, co się w tym kryje na dnie. On musi mi wszystko 
powiedzieć, choćby 
diabli weszli mi w paradę. Pułkownik to więcej niż ojciec dla swych chłopców.” I 
rzeczywiście, 
ludzi swoich kochał taką miłością, jaką czuć może ojciec wielkiej rodźmy dla 
każdego 
poszczególnego jej członka. Bo jeśli wskutek jakiegoś niedopatrzenia opatrzności 
ludzie 
przychodzą na świat jedynie jako cywile, to powtórnie rodzą się w pułku, jak 
dzieci rodzą się w 
rodzinie, i tylko te wojskowe narodziny są ważne.
Na widok porucznika d’Hubert, który stanął przed nim blady i z zapadniętymi 
oczyma, serce 
starego żołnierza odczuło jakby skurcz szczerego współczucia. Cała jego miłość 
dla pułku — 
tego zespołu ludzi, który trzymał w swym ręku, by go rzucać naprzód lub cofać, 
zbiorowiska, 
które było jego dumą i do którego należały jego myśli — jakby skupiła się przez 
chwilę na 
osobie tego najlepiej zapowiadającego się podwładnego. Chrząknął więc groźnie i 
straszliwie 
zmarszczył brwi.
— Rozumiesz — zaczął — że diabła obchodzi mnie życie poszczególnej jednostki w 
pułku. 
Wszystkich razem, osiemset czterdziestu trzech ludzi i tyleż koni, wysłałbym 
galopem do piekła i 
więcej by mnie to nie obeszło, niż gdybym zabił muchę!
— Tak, pułkowniku, a pan jechałbyś na ich czele — rzekł porucznik d’Hubert z 
bladym 
uśmiechem.
Pułkownik, który czuł, że musi być w tym wypadku bardzo dyplomatyczny, począł na 
to 
okropnie ryczeć:
— Musisz to sobie zapamiętać, poruczniku d’Hubert, że mogę stanąć na boku i 
patrzeć, jak 
wszyscy galopujecie do Hadesu, gdy tego zajdzie potrzeba. Gotów jestem zawsze to 
uczynić, gdy 
dobro służby i powinność wobec kraju żądają tego ode mnie. Ale to jest nie do 
pomyślenia i 
dlatego proszę mi o czymś podobnym nie wspominać.
Rzucał jednocześnie okropne spojrzenia, ale głos jego złagodniał.
— Masz jeszcze mleko pod nosem, mój kochanku. Ty nie wiesz, do czego zdolny jest 
taki 
człowiek jak ja. Schowałbym się za płot, gdyby… Bez uśmiechów, mój panie! Na co 
ty sobie 
pozwalasz? Gdyby nie była to prywatna rozmowa, to… Otóż! — Jestem odpowiedzialny 
za to, 
by życie moich podkomendnych było narażone tylko dla sławy ojczyzny i honoru 
pułku. 
Zrozumiano? A więc cóż, u diabła, ma to znaczyć, że pozwalasz nadziać się na 
rożen takiemu 
hultajowi z siódmego pułku huzarów? To po prostu hańba!
Porucznik d’Hubert był niesłychanie strapiony. Tylko ramiona drżały mu lekko. To 
była cała 
jego odpowiedź. Nie mógł zaprzeczyć, że był za to odpowiedzialny.
Pułkownik przymrużył oczy i zniżył głos jeszcze bardziej.
— To okropne! — mruknął. Potem znów zmienił ton. — No! — ciągnął dalej 
przekonywająco 
i z tą przymieszką autorytatywności, którą posiada głos każdego dobrego dowódcy 
— trzeba tę 
historię raz skończyć. Chcę, abyś mi powiedział bez ogródek, co się w tym kryje. 
Jako najbliższy 
twój przyjaciel pragnę wiedzieć o wszystkim.
Niewoląca moc autorytetu i przekonywający wpływ przychylności sprawiły silne 
wrażenie na 
człowieku, który dopiero co wstał po chorobie z łóżka. Ręka porucznika d’Hubert, 
w której 
trzymał rączkę laski, drżała lekko. Lecz jego północna natura, sentymentalna, 
ale ostrożna, a 
także przy całym idealizmie umiejąca jasno patrzeć, pozwoliła mu zdusić w sobie 
skłonność do 
wywnętrzania się w tej śmiertelnej, głupiej sprawie. Stosownie do wskazań wiedzy 
ogólnoludzkiej siedmiokrotnie obrócił językiem w ustach, nim zaczął mówić. A 
wówczas wyraził 
tylko słowa podzięki.
Pułkownik słuchał najpierw z zaciekawieniem, potem z wyrazem rozczarowania na 
twarzy. W 
końcu zmarszczył czoło.
— Opierasz się? Mille tonnerres!* Czy nie powiedziałem ci, że skłonny jestem 
omówić tę 
sprawę jako przyjaciel?
— Tak, pułkowniku! — uprzejmie odparł porucznik d’Hubert. — Ale obawiam się, że 
wysłuchawszy mnie jako przyjaciel, działać będziesz jako mój przełożony.
Pułkownik słuchał uważnie i poruszał szczękami.
— No więc, co się w tym kryje? — zapytał wprost. — Czy to taka diablo brzydka 
sprawa?
— Nie — zaprzeczył porucznik d’Hubert głosem słabym, ale stanowczym.
— Oczywiście, że postąpię, jak mi dobro służby nakazuje. Nic mię od tego 
wstrzymać nie 
może. Jak myślisz, dlaczego wiedzieć chcę o wszystkim?
— Wiem, że nie jest to próżna ciekawość — zapewnił porucznik d’Hubert. — Wiem, 
że pan 
pułkownik postąpi rozsądnie. Ale co będzie z dobrą sławą pułku?
— Nie może ucierpieć wskutek młodzieńczego wybryku byle porucznika — rzekł 
pułkownik 
surowo.
— Tak jest. Nie może. Ale może ucierpieć od złych języków. Będą gadali, że 
porucznik 
czwartego pułku huzarów bojąc się spotkania z przeciwnikiem chowa się za plecy 
swego 
pułkownika. To byłaby gorsze niż chowanie się za płotem — w interesie służby. A 
na to nie 
mogę pozwolić, pułkowniku.
— Nikt nie waży się powiedzieć czegoś podobnego — zaczął pułkownik zapalczywie, 
ale 
skończył zdanie niepewnym głosem. Męstwo porucznika d’Hubert było powszechnie 
znane. 
Lecz pułkownik wiedział dobrze, że odwaga w pojedynku, odwaga w spotkaniu wręcz 
z jednym 
tylko przeciwnikiem uchodzi, słusznie czy niesłusznie, za odwagę szczególnego 
rodzaju. Jest to 
niesłychanie ważne, by oficer jego pułku rozporządzał odwagą każdego rodzaju i 
umiał jej 
dowieść. Pułkownik wysunął dolną wargę i patrzał w przestrzeń dziwnie 
nieruchomym 
wzrokiem. Był to wyraz zakłopotania, wyraz nieznany dotychczas jego pułkowi, 
gdyż 
zakłopotanie jest uczuciem, którego nie podobna połączyć ze stopniem pułkownika 
kawalerii. 
Pułkownikowi samemu dokuczała nieprzyjemna nowość tego uczucia. A że nie był 
przyzwyczajony do myślenia, chyba o sprawach służbowych, związanych z dobrym 
stanem ludzi 
i koni oraz właściwym ich użyciem na polu chwały, przeto jego wysiłek umysłowy 
wyraził się 
jedynie powtarzaniem ludowych zwrotów: „Mille tonnerres!… Sacre nom de nom…”*! 
D’Hubert 
zakasłał boleśnie i dodał cichym głosem:
— Znajdzie się całe mnóstwo złych języków, które będą twierdzić, że się chowam. 
A pewny 
jestem, panie pułkowniku, że nie myśli pan, bym puszczał to płazem. I nagle mogę 
mieć na karku 
cały tuzin pojedynków zamiast tej jednej sprawy.
Niezaprzeczona prostota tego argumentu trafiła pułkownikowi do przekonania. 
Ostro spojrzał 
na swego podwładnego.
— Siadaj pan, poruczniku — rzekł mrukliwie. — Chyba diabli nadali tę… Siadaj 
pan!
— Mon colonel!* — zaczął znów porucznik d’Hubert — nie baję się złych języków. 
Znalazłby się sposób, by je zmusić do milczenia. Ale chodzi także o mój spokój 
wewnętrzny. Nie 
mógłbym się pozbyć tego uczucia, że złamałem życie jednego z kolegów oficerów. 
Cokolwiek 
byś, pułkowniku, postanowił, sprawa zataczałaby szersze kręgi. A to byłoby 
bezwarunkowo 
fatalne dla Feraud.
— He! Co? Tak się źle zachował?
— Tak. Zupełnie źle — szepnął porucznik d’Hubert. A ponieważ był jeszcze bardzo 
osłabiony, odczuł skłonność do płaczu.
Ponieważ tamten nie należał do jego pułku, przeto pułkownik uwierzył w to bez 
trudu. Począł 
teraz chodzić po pokoju. Był on dobrym szefem i człowiekiem zdalnym do 
dyskretnej sympatii. 
Ale był ludziki i w innym znaczeniu, co się zaraz okazało, gdyż nie był zdolny 
do żadnych 
forteli.
— Diabli nadali, poruczniku — wyrwał się z niewinności swego serca — że 
zachciało mi się 
dochodzić I dna całej sprawy. A gdy pułkownik coś powie… rozumiesz…
Porucznik d’Hubert przerwał mu poważnie:
— Pozwalam sobie prosić pana pułkownika, by zechciał zadowolić się moim słowem 
honoru, 
że znalazłem się w takiej przeklętej sytuacji, z której nie było wyjścia. Nie 
miałem do wyboru nic 
innego, co byłoby zgodne z moim honorem jako człowieka i oficera… Ściśle biorąc, 
pułkowniku, 
ten fakt jest sednem całej sprawy. Teraz pan wie. Reszta, to tylko szczegóły…
Pułkownik przystanął. Opinia o poruczniku d’Hubert, jako o człowieku rozumnym i 
spokojnym, zaważyła na szali. Spokojna głowa, gorące serce, szczera dusza. 
Zawsze poprawny w 
stosunkach z ludźmi. Trzeba mu wierzyć. Pułkownik po męsku zdusił w sobie 
niezmierne 
zaciekawienie.
— Hm! Zapewniasz, że jako człowiek i jako oficer… bez wyjścia? Co?
— Jako oficer — do tego oficer czwartego pułku huzarów — potwierdził porucznik 
d’Hubert. 
— Nie miałem wyjścia. I to stanowi sedno sprawy, pułkowniku.
— Dobrze. Ale wciąż jeszcze nie rozumiem, dlaczego pułkownikowi… Pułkownik to 
ojciec 
— que diable!
Porucznikowi d’Hubert nie sądzone było jeszcze zakończyć tej rozmowy. Z 
upokorzeniem i 
rozpaczą zaczął dostrzegać w sobie oznaki fizycznej słabości. Lecz zawładnął nim 
niezdrowy 
upór chorego, gdy równocześnie czuł ku swemu przerażeniu, że oczy jego 
napełniają się łzami. 
Zbyt trudno było opowiedzieć tę historię. I łza spłynęła po wychudłym, bladym 
policzku 
porucznika d’Hubert.
Pułkownik odwrócił się raptownie. Słychać by była, gdyby szpilka upadła.
— To jakaś głupia awantura o kobietę, co?
Mówiąc te słowa pułkownik zrobił manewr, by schwycić prawdę, która nie jest 
cudną rusałką 
mieszkającą w źródle, ale płochliwym ptakiem, którego złapać można jedynie 
podstępem. To 
było ostatnie pociągnięcie pułkownikowskiej dyplomacji. Widział, jak niewątpliwa 
prawda 
wyjrzała z gestu porucznika d’Hubert, który wzniósł swe słabe ręce i oczy ku 
niebu na znak 
ostatecznego sprzeciwu.
— Nie kobieca awantura, co? — mruknął pułkownik patrząc nań ostro. — Nie pytam, 
kto i 
co? Chciałbym tylko wiedzieć, czy była w tym kobieta?
Ramiona porucznika d’Hubert opadły, a jego słaby głos załamał się ze wzruszenia.
— Nic podobnego, mon colonel.
— Ręczysz honorem? — napierał stary wojak.
— Ręczę honorem.
— Dobrze — rzekł pułkownik i w zamyśleniu przygryzł wargi. Dowody porucznika 
d’Hubert, 
w połączeniu z życzliwością dla tego człowieka, przekonały go. Z drugiej zaś 
strony było mu 
bardzo niemiło, że interwencja jego, z której nie robił tajemnicy, nie 
przyniosła żadnego 
istotnego wyniku. Przytrzymał porucznika d’Hubert jeszcze parę minut, po czym 
łaskawie 
pozwolił mu odejść.
— Połóż się jeszcze na kilka dni do łóżka, poruczniku. Co, u diabła, myśli sobie 
ten chirurg, 
że cię melduje do służby?
Wyszedłszy od pułkownika porucznik d’Hubert nic nie powiedział swoim 
przyjaciołom, 
którzy czekali na niego na dworze, by go odwieźć do domu. Nic nie powiedział 
nikomu. 
Porucznik d’Hubert nie zwierzał się z niczego, lecz wieczorem tego dnia 
pułkownik, 
przechadzając się w towarzystwie swego zastępcy pod wiązami niedaleko swej 
kwatery, począł 
mówić:
— Doszedłem wreszcie do sedna sprawy. Podpułkownik, suchy, o ciemnej cerze, 
niski pan o 
krótkich bokobrodach, nadstawił ucha nie zdradzając się z zaciekawieniem.
— To nie żarty — ciągnął pułkownik tajemniczo. Tamten milczał przez dłuższy 
czas, zanim 
szepnął:
— Naprawdę?
— O, nie żarty — powtórzył pułkownik patrząc przed siebie. — W każdym razie 
zakazałem 
d’Hubertowi w przeciągu najbliższych dwunastu miesięcy przyjmować wyzwanie lub 
wysyłać je 
Feraud.
Zakaz ten wymyślił, by ratować posłuch, jaki powinien mieć pułkownik. Wynikiem 
tego było, 
że tajemnica otaczająca tę śmiertelną zwadę otrzymała niejako pieczęć urzędową. 
Porucznik 
d’Hubert odpowiadał obojętnym milczeniem na wszystkie próby wydobycia zeń 
tajemnicy. 
Porucznik Feraud czuł się w duchu nieswojo, ale z biegiem czasu odzyskał pewność 
siebie. 
Nieświadomość tego, co ma znaczyć nakazane zawieszenie broni, przysłaniał lekko 
drwiącym 
uśmiechem, jakby bawiło go coś, co pragnął zachować dla siebie. „Ale co ty 
zrobisz?” — pytali 
go koledzy. On zadowalał się odpowiedzią: „Qui vivra — verra,”* rzucaną nieco 
wyzywająco. I 
wszyscy podziwiali jego dyskrecję.
Przed końcem tego zawieszenia broni porucznik d’Hubert otrzymał komendę 
szwadronu. To 
posunięcie w stopniu było rzetelnie zasłużone, ale jakoś nikt się tego nie 
spodziewał. Gdy 
porucznik Feraud dowiedział się o tym na pewnym zebraniu oficerskim, syknął 
przez zęby: !;czy 
tak?”, i niezwłocznie zdjął szablę z haka obok drzwi, przypasał ją uważnie, po 
czym opuścił 
zebranie nie odezwawszy się ani słowem. Poszedł równym krokiem do domu, skrzesał 
ognia i 
zapalił łojową świecę. Potem chwycił z kominka jakiś nieszczęsny puchar szklany 
i wyrżnął nim 
mocno o podłogę.
Teraz, gdy d’Hubert został oficerem wyższego stopnia, nie mogło być mowy o 
pojedynku. 
Żaden z nich nie mógł wysłać ani przyjąć wyzwania, jeśli nie chciał odpowiadać 
za to przed 
sądem wojskowym. Nie było więc o czym myśleć. Porucznik Feraud, który od 
dłuższego czasu 
nie czuł już potrzeby spotkania z porucznikiem d’Hubert z bronią w ręku, teraz 
począł się 
zżymać na systematyczną niesprawiedliwość losu. „Czy on sądzi, że mi w ten 
sposób ujdzie? — 
myślał wzburzony. W awansie dopatrywał się intrygi, spisku i tchórzliwego 
manewru. — 
Pułkownik wiedział, co robi. Spieszno mu było przedstawić swego faworyta do 
awansu. To 
oburzające, że taki pan zdolny jest działać podobnie ciemnymi i pokątnymi 
środkami, by uniknąć 
następstw swego postępowania.”
Będąc z natury beztroskiego usposobienia i posiadając temperament raczej 
zawadiacki niż 
żołnierski, porucznik Feraud zadowalał się dotychczas tym, że mógł rozdzielać i 
dostawać cięcia 
dla samej radości walki, bez dalszej myśli o awansie; lecz teraz w piersi jego 
obudziło się palące 
pragnienie, by posunąć się w stopniu. Ten szermierz z powołania postanowił 
wykorzystać każdą 
sposobność, by pokazać się i zjednać sobie przychylną opinię swych przełożonych, 
zupełnie jak 
zwykły karierowicz. Wiedział, że jest odważny, jak mało kto, i nie wątpił w swój 
urok osobisty. 
Mimo to ani urok, ani męstwo nie działały zbyt pośpiesznie. W gwałtownym i 
beztroskim 
usposobieniu porucznika Feraud, tego beau sabreur,* nastąpiła zmiana. Począł 
teraz czynić 
gorzkie aluzje do „spryciarzy, którzy awansują za nic”. „Armia pełna jest takich 
— mawiał — 
tylko obejrzeć i się dokoła.” Lecz zawsze miał na myśli tylko jednego, swego 
przeciwnika, 
d’Hubert. Raz zwierzył się zaufanemu przyjacielowi:
— Widzisz, ja nie umiem się łasić, komu potrzeba. To nie leży w mym charakterze.
Odpowiednie kroki porobił dopiero w tydzień po Austerlitz. Lekka jazda wielkiej 
armii miała 
przez jakiś czas ręce pełne zajmującej roboty. Lecz skoro tylko ciężar zajęć 
zawodowych zelżał 
nieco, porucznik Feraud poczynił przygotowania do bezzwłocznego spotkania. „Znam 
ja tego 
ptaszka — powiadał złośliwie. — Gdybym tylko nie pilnował sprawy, gotów byłby 
przeskoczyć 
w awansie z tuzin lepszych od siebie. O, on jest sprytny w takich sprawach.”
Pojedynek odbył się na Śląsku. Jeśli nie doprowadzono go do końca, to w każdym 
razie do 
ostateczności. Jako broń wybrano szable kawaleryjskie, a okazane przez obydwu 
przeciwników 
zalety: zręczność, umiejętność, energia i stanowczość, zjednały im podziw 
widzów. Spotkanie 
stało się przedmiotem rozmów, zarówno po obydwu brzegach Dunaju, jak i w 
odległych 
garnizonach Gracu i Lubiany. Siedmiokrotnie skrzyżowali szable. Obydwaj 
otrzymali po kilka 
ran, które obficie broczyły krwią. Po każdym starciu obydwaj odrzucali 
propozycje zaprzestania 
walki, czym wywoływali wrażenie śmiertelnej nienawiści. Sprawcą tego wrażenia 
był po części 
kapitan d’Hubert, który słusznie pragnął skończyć tę awanturę już raz na zawsze; 
kapitan Feraud 
czynił to pod wpływem niesłychanego rozigrania siwych zawadiackich instynktów 
oraz 
podrażnionej ambicji. W końcu, gdy rozczochrani, w koszulach podartych na 
strzępy, pokryci 
krwią nie mogli już prawie ustać na nogach, zdumieni i grozą przejęci sekundanci 
odprowadzili 
ich nieomal siłą. Gdy świadków później nagabywali koledzy, ciekawi szczegółów, 
ci 
oświadczyli, że nie mogli pozwolić, by taka jatka ciągnęła się w nieskończoność. 
Zapytani, czy 
tym razem zakończono sprawę, wyrazili przekonanie, że chodzi tu o spór, który 
zakończony 
będzie wówczas dopiero, gdy jeden z obydwu zostanie na placu bez życia. Ta 
sensacyjna 
wiadomość szła z korpusu do korpusu i dotarła wreszcie do najmniejszych nawet 
oddziałów, 
stacjonowanych pomiędzy Renem a Sawą. W kawiarniach Wiednia twierdzono ogólnie, 
opierając się na szczegółach z pierwszej ręki, że przeciwnicy będą mogli spotkać 
się znowu 
najdalej za trzy tygodnie. Oczekiwano czegoś po prostu niebywałego w dziejach 
pojedynku.
Oczekiwania te zawiodły, ponieważ ze względów służbowych rozdzielono obydwu 
oficerów. 
O sporze ich oficjalnie nic nie wiedziano. Teraz stał się on własnością całej 
armii i dlatego trudno 
było się w to mieszać. Ale sprawa ich pojedynku, a raczej ich zapałów 
pojedynkowych, musiała 
jednak w jakiś sposób stanąć im na przeszkodzie w awansie, gdyż byli jeszcze 
kapitanami, gdy 
spotkali się podczas wojny z Prusami. Odkomenderowani po Jenie na północ, wraz z 
armią 
dowodzoną przez marszałka Bernadotte’a, księcia na Ponto Corvo, razem weszli do 
Lubeki.
Dopiero po zajęciu tego miasta kapitan Feraud znalazł dość wolnego czasu, by 
namyślić się, 
jakie ma w przyszłości zająć stanowisko wobec faktu, że kapitan d’Hubert został 
trzecim 
adiutantem marszałka. Rozmyślanie to zajęło mu większą część nocy, a rano 
poprosił do siebie 
dwu zaufanych przyjaciół.
Rozważyłem to spokojnie — rzekł patrząc na nich nabiegłymi krwią, zmęczonymi 
oczyma — 
i widzę, że muszę uwolnić się od tego intryganta. Teraz wkręcił się do sztabu 
marszałka. To jest 
po prostu wyzwanie rzucone mi w twarz. Nie mogę znosić ‘położenia, w którym 
narażony jestem 
na to, że pewnego dnia mogę z jego rąk otrzymać rozkaz. I Bóg wie jeszcze, jaki 
rozkaz! Coś 
podobnego raz się już zdarzyło — ale już wtenczas było tego za dużo. Nie ma 
strachu, on 
zrozumie to doskonale. Więcej nie mogę wam powiedzieć. Teraz wiecie, co maicie 
robić.
Spotkanie to doszło do skutku poza krańcami miasta Lubeki, w otwartym polu, na 
miejscu 
wybranym ze szczególną troskliwością, z uwagi na powszechne przekonanie dywizji 
kawalerii 
należącej do korpusu, że tym razem obydwaj oficerowie powinni zmierzyć się 
konno. Pojedynek 
odbywał się przecież pomiędzy kawalerzystami, a trwanie przy walce pieszej mogło 
wyglądać na 
lekceważenie swej własnej broni. Sekundanci, zdumieni niezwykłością propozycji, 
zwrócili się z 
tym natychmiast ‘do swych mocodawców. Kapitan Feraud zgodził się na to z całą 
gotowością. 
Dla jakiegoś tajemniczego powodu, będącego niewątpliwie w związku z jego 
psychiką, 
wyobrażał sobie, że na koniu jest niezwyciężony. Gdy znalazł się sam w czterech 
ścianach swego 
pokoju, zacierał ręce i pomrukiwał triumfalnie: „Aha, mój kochany sztabowcze, 
teraz cię mam!”
Natomiast kapitan d’Hubert przez jakiś czas wpatrywał się nieruchomo w swych 
przyjaciół, 
po czym lekko wzruszył ramionami. Sprawa ta beznadziejnie i nierozumnie gmatwała 
mu życie. 
Jedna niedorzeczność mniej lub więcej to nie miało znaczenia — wszystkie 
niedorzeczności 
razem były mu nienawistne. Ale, uprzejmy jak zawsze, uśmiechnął się ironicznie i 
rzekł 
spokojnym głosem:
— To usunie zapewne dotychczasową jednostajność.
Gdy został sam, siadł przy stole i oparł głowę na rękach. Nie oszczędzał siebie 
ostatnimi 
czasy, a marszałek mocno orał wszystkimi swymi adiutantami. Ostatnie trzy 
tygodnie kampania, 
odbyte w czasie okropnej pogody, odbiły się na jego zdrowiu. Gdy był 
przemęczony, odczuwał 
kłucie w zranionym boku i to nieprzyjemne uczucie zawsze go przygnębiało.
,,To także robota tego bydlaka” — myślał z goryczą.
Dzień przedtem otrzymał z domu list, w którym donoszono mu, że jedyna jego 
siostra 
wychodzi za mąż. Pomyślał sobie, że od czasu przybycia do garnizonu w 
Strasburgu, gdy ona 
miała lat dziewiętnaście, a on dwadzieścia sześć, tylko diwa razy widział się z 
nią przelotnie. 
Byli dobrymi i zaufanymi przyjaciółmi, a teraz wydawano ją za człowieka, którego 
nie znał — 
niewątpliwie porządnego, lecz niegodnego jej ani w połowie. Nigdy już nie ujrzy 
swej poczciwej 
Leonii. Miała rozumną główkę i dużo taktu; będzie wiedziała, jak postępować ze 
swym 
towarzyszem — to pewna. Był spokojny o jej szczęście, ale uważał, że został 
wyparty z 
pierwszego miejsca w jej myślach, które zajmował zawsze, odkąd zaczęła mówić. I 
tęskne 
wspomnienie dni dzieciństwa ogarnęło kapitana d’Hubert, trzeciego adiutanta 
księcia na Pointę 
Corvo.
Odsunął na bok list z gratulacjami, który począł pisać z obowiązku, lecz bez 
zapału. Wziął 
czysty kawałek papieru i napisał na nim: „To jest moja ostatnia wola i mój 
testament.” Gdy 
spojrzał na te słowa, poczęły nasuwać mu się nieprzyjemne myśli; przeczucie, że 
nie będzie już 
oglądać miejsc, gdzie spędził dzieciństwo, podziałało przygnębiająco na jego 
duchową 
równowagę. Zerwał się, odtrącił krzesło, ziewnął przeciągle na znak, że nic 
sobie z przeczuć nie 
robi, po czym rzucił się na łóżko i zasnął. W nocy wzdrygał się kilkakrotnie, 
lecz nie obudził się. 
Rano wyjechał z miasta z obydwoma sekundantami, rozmawiając o rzeczach 
potocznych i 
patrząc z pozorną obojętnością w prawo i lewo na ciężkie mgły poranne, 
zalegające całunem 
zielone pola, podzielone żywopłotami. Przeskoczył rów i ujrzał wielu jeźdźców, 
poruszających 
się we mgle.
— Zdaje się, że będziemy się bili przed galerią — mruknął gniewnie do siebie.
Sekundanci jego byli zaniepokojeni stanem pogody, lecz nagle blade chore 
promienie 
słoneczne przedarły się przez niskie tumany, a kapitan d’Hubert zauważył w 
oddali trzech 
jeźdźców, którzy oddzielili się od reszty. Był to kapitan Feraud i jego 
sekundanci. D’Hubert 
wyciągnął szablę i upewnił się, czy jest dobrze przymocowana u przegubu. Teraz 
sekundanci, 
którzy dotychczas stali w zwartej grupie, głowami koni do środka, rozjechali się 
lekkim galopem, 
pozostawiając wielką i otwartą płaszczyznę pomiędzy nim a jego przeciwnikiem. 
Kapitan 
d’Hubert spojrzał na blade słońce, na posępne pola, i niedorzeczność zbliżającej 
się walki 
napełniła go beznadziejnością. Z dalszej części pola stentorowy głos wydawał 
komendy w 
krótkich odstępach „Au pas — Au trot — Charger!…”*
„Przeczucia śmierci nie na próżno nachodzą ludzi” — pomyślał w chwili, gdy dał 
koniowi 
ostrogę.
Dlatego też był więcej niż zdziwiony, gdy zaraz w pierwszym starciu kapitan 
Feraud odsłonił 
się i otrzymał cięcie w czoło, wskutek czego krew zalała mu oczy, a walka 
skończyła się, zanim 
jeszcze rozpoczęła się na dobre. Nie podobna było bić się dalej. Kapitan 
d’Hubert opuścił więc 
swego wroga, który klął okropnie i chwiał się na siodle pomiędzy swymi 
przerażonymi 
świadkami —po czym znów przeskoczył rów, wyjechał na drogę i pokłusował do domu 
razem ze 
swymi sekundantami, którzy byli raczej przestraszeni szybkim wynikiem spotkania. 
Wieczorem 
kapitan d’Hubert skończył list do swej siostry z okazji jej zamążpójścia.
Skończył go późno. Był to długi list. Kapitan d’Hubert puścił cugle fantazji. 
Pisał więc do 
swej siostry, że dopiero po tej wielkiej zmianie w jej życiu będzie się czuł 
samotny. Ale i dla 
niego przyjdzie dzień, w którym pojmie żonę.
I rzeczywiście myślał już o czasach, kiedy się nie będzie walczyć w Europie, a 
okres wojen 
będzie skończony. „Spodziewam się — pisał — że będę wówczas blisko sztabu 
jednego z 
marszałków, a ty będziesz doświadczoną mężatką. Wówczas poszukasz dla mnie żony. 
Będę 
wtedy zapewne już łysawy i trochę blase*. Potrzeba mi będzie młodej dziewczyny, 
oczywiście 
pięknej i z dużym majątkiem, abym moją sławną karierę mógł zakończyć otoczony 
przepychem, 
należnym mej wysokiej randze.” Kończył wiadomością, że dał właśnie nauczkę 
pewnemu 
(nieznośnemu i kłótliwemu koledze, który wyobraża sobie, że został przez niego 
pokrzywdzony. 
„Lecz jeśli ty, w swej głębokiej prowincji — ciągnął dalej — usłyszysz, że brat 
twój ma 
zawadiackie zapędy, nie wierz temu żadną miarą. Nie można wiedzieć, jaka plotka 
chodząca po 
armii dojdzie twych niewinnych uszu. Cokolwiek jednak usłyszysz, możesz być 
pewna, że twój 
zawsze cię kochający brat nie jest pojedynkowiczem.” Potem kapitan d’Hubert 
zmiął biały 
arkusz papieru, u góry którego widniały słowa: „To jest moja ostatnia wola i mój 
testament”, i 
rzucił go w ogień, głośno śmiejąc się z samego siebie. Nie troszczył się ani 
trochę o to, co ten 
głupiec mógł jeszcze zrobić. Nagle przyszedł do przekonania, że jego przeciwnik 
stał się 
najzupełniej bezsilnym i nie jest w stanie w żaden sposób zagrażać jego życiu, 
chyba że nabawi 
go znów jakiegoś niezwykłego wzruszenia w czasie tych miłych i wesołych przerw 
między 
wojnami.
Ale odtąd kapitan d’Hubert nie miał nigdy już zaznać tych miłych przerw 
pokojowych. 
Widział pola Iławy Friedlandu, robił marsze i kontrmarsze w śniegach, błotach, w 
kurzu równin 
polskich i w całej północno–wschodniej Europie zbierał odznaczenia i awanse. 
Tymczasem 
kapitan Feraud, wysłany ze swym pułkiem na południe, brał udział w nie dającej 
zadowolenia 
wojnie hiszpańskiej. Dopiero gdy zaczęły się przygotowania do wojny rosyjskiej, 
został zmów 
odkomenderowany na północ. Bez żalu opuścił kraj „mantyl i pomarańczy”.
Pierwsze oznaki bynajmniej nie niekorzystnej łysiny dodały wyniosłości czołu 
pułkownika 
d’Hubert. Ale nie było ono już gładkie i białe, jak w czasach młodości; 
dziecinne, jasne 
spojrzenie jego błękitnych oczu stało się nieco twarde, jakby wskutek nazbyt 
częstego patrzenia 
poprzez dymy bitew. Hebanowa czupryna pułkownika Feraud, bujna i kręcona niby 
czapka z 
włosia, miała przy skroniach wiele już siwych nitek. Obrzydliwa wojna zasadzek i 
nie 
przynoszących sławy podjazdów nie podniosła go na duchu. Orlą wypukłość jego 
nosa 
uwydatniły w nieprzyjemny sposób dwie fałdy po obydwu stronach ust. Dokoła oczu 
ukazały się 
dośrodkowe zmarszczki. Bardziej niż kiedykolwiek przypominał teraz nastroszonego 
i 
nieruchomo patrzącego ptaka — coś pośredniego między sową i papugą. Wciąż 
jeszcze żywił 
bezwzględną niechęć do tego „intryganta”. Korzystał z każdej sposobności, by 
akcentować, że 
rangi swej nie dorobił się w przedpokojach marszałków. Ci nieszczęśliwcy, 
cywilni czy 
wojskowi, którzy chcąc okazać swą uprzejmość prosili pułkownika Feraud o 
wyjaśnienie, jak 
doszedł do tej rzucającej się w oczy blizny na czole, otrzymywali ku swemu 
zdumieniu rozmaicie 
zabarwioną, ale opryskliwą odpowiedź, jedni po prostu grubiańską, drudzy 
tajemniczo drwiącą. 
Bardziej doświadczeni oficerowie z przychylności ostrzegali swych młodszych 
kolegów, by nie 
patrzyli zbyt ostentacyjnie na bliznę pułkownika. Ale naprawdę musiałby to być 
zupełnie świeżo 
upieczony oficerek, który by nie był słyszał legendarnych dziejów tego 
pojedynku, mającego za 
przyczynę jakąś tajemniczą i niewybaczalną obrazę.
III
Odwrót spod Moskwy zatopił wszystkie osobiste niechęci w morzu nieszczęścia i 
nędzy. 
Pułkownicy bez pułków, d’Hubert i Feraud, nieśli muszkiety w szeregach tak 
zwanych świętych 
batalionów — batalionów składających się z oficerów wszystkich broni, (którzy 
nie mieli już 
podwładnych sobie oddziałów.
W batalionie tym rzeczywiści pułkownicy pełnili służbę sierżantów, generałowie 
byli 
komendantami kompanii, a marszałek Francji, książę cesarstwa, dowodził całością. 
Wszyscy 
zaopatrzeni byli w muszkiety, znalezione na drodze, i w patrony, zabrane trupom. 
W czasie 
zupełnego rozluźnienia więzów karności i obowiązku, które trzymały w karbach 
kompanie, 
bataliony, pułki, brygady i dywizje zbrojnych zastępów, oddziały te uważały za 
punkt honoru 
zachować przynajmniej pozory formacji i porządku. Jedynymi maruderami byli tu 
ci, którzy 
padali, by swe wyczerpane dusze oddać mrozom. Reszta wlokła się dalej, a 
przemarsz ich nie 
zakłócał śmiertelnego milczenia równin, świecących sinym światłem śniegu pod 
popiołowymi 
chmurami. Wiry powietrzne tańczyły po polach, załamywały się na czarnych 
kolumnach, 
okrywały je grozą lotnych igiełek lodowych i ginęły odsłaniając oddziały, 
pełzające swą 
tragiczną drogą bez rozmachu i rytmu żołnierskiego kroku. Zdobywało się 
przejście naprzód; nikt 
nie zamieniał z nikim spojrzeń ni słów; długie szeregi maszerowały dotykając się 
łokciami, dzień 
po dniu, nie podnosząc oczu, jakby zatopione w rozpaczliwych rozmyślaniach. W 
milczących, 
głuchych, czarnych lasach sosnowych trzask przeciążonych gałęzi był jedynym 
dźwiękiem, jaki 
ich dochodził. Nieraz zdarzało się, że od świtu do nocy nikt nie odezwał się w 
całej kolumnie. 
Wyglądali jak upiorny pochód wycieńczonych ciał zmierzający do dalekiego grobu. 
Jedynie 
alarm i pojawienie się Kozaków mogło przywrócić ich oczom pozory wojowniczej 
stanowczości. 
Batalion stawał i rozwijał się albo formował czworobok wśród padających bez 
końca płatków 
śnieżnych. Chmara jeźdźców w futrzanych czapkach na głowach, wywijając długimi 
lancami i 
krzycząc: „Hura! Hura!”, krążyła dokoła ich groźnego znieruchomiałego szyku, z 
którego sto 
ciemnoczerwonych płomieni wypadało z przytłumionym trzaskiem w powietrze, gęste 
od 
padającego śniegu. W chwilę potem jeźdźcy znikali, jakby uniósł ich wyjący 
wicher, a święty 
batalion stał cicho wśród śnieżycy i słuchał zawodzenia wiatru, którego podmuchy 
dochodziły do 
samego serca każdego z nich. Potem krzyknąwszy raz lub dwa: Vive l’Empereur!*, 
maszerowano 
dalej zostawiając za sobą parę nieżywych skręconych ciał, małe czarne plamy na 
niezmierzonej 
bieli śniegu.
Chociaż maszerowali razem lub walczyli w lasach ramię przy ramieniu, mimo to 
obydwaj 
oficerowie nie dostrzegali się wzajemnie, i to nie tyle z powodu nieprzyjaźni, 
ile z powodu 
rzeczywistej obojętności dla siebie. Cała ich energia duchowa zużywała się na 
walkę z 
straszliwie wrogą naturą i z miażdżącą świadomością beznadziejnej klęski. Przy 
końcu należeli 
do najczynniejszych, najmniej zdemoralizowanych w batalionie; ich silna 
żywotność sprawiała, 
że w oczach kolegów obydwaj uchodzili wprost za bohaterską parę. Ale nigdy nie 
zamienili 
więcej nad jedno lub dwa obojętne słowa, z wyjątkiem tego dnia, gdy odpierając 
na przodzie 
batalionu ciężki atak kawalerii zostali obydwaj odcięci w lesie przez mały 
oddział Kozaków. 
Garść owłosionych jeźdźców w futrzanych czapkach jeździła przed nimi potrząsając 
lancami w 
złowróżbnym milczeniu; ale obydwaj oficerowie nie myśleli o złożeniu broni, a 
pułkownik 
Feraud odezwał się nagle grubym, chrapliwym głosem przykładając równocześnie 
broń do 
ramienia:
— Weź na cel to najbliższe bydlę, pułkowniku d’Hubert; ja załatwię się z drugim. 
Jestem 
lepszym strzelcem niż pan.
Pułkownik d’Hubert skinął głową nad swym pochylonym muszkietem. Plecami byli 
wsparci o 
pień wielkiego drzewa; olbrzymie zaspy śnieżne, ciągnące się przed nimi, 
zabezpieczały ich 
przed napadem od przodu. Dwa pieczołowicie wymierzone strzały buchnęły w mroźne 
powietrze, dwaj Kozacy zsunęli się ze swych siodeł. Reszta nie uważała, by gra 
warta była 
świeczki, otoczyła swych rannych towarzyszy i pogalopowała poza odległość 
strzału. Obydwom 
oficerom udało się szczęśliwie połączyć ze swym batalionem jeszcze przed 
nastaniem nocy. W 
ciągu popołudnia niejednokrotnie wspierali się na sobie, a pod koniec pułkownik 
d’Hubert, 
któremu długość nóg dawała przewagę w marszu po miękkim śniegu, nie bacząc na 
nic, wziął 
muszkiet pułkownika Feraud i niósł go na ramieniu podpierając się swoim jak 
laską.
Na krańcu jakiejś wsi, do połowy ukrytej w śniegu, stara drewniana stodoła 
paliła się jasnym i 
ogromnym płomieniem. Święty batalion szkieletów obwiązanych łachmanami cisnął 
się łakomie 
po stronie zasłoniętej od wiatru i wyciągał do żaru setki rąk, zgrabiałych i 
zmarzniętych na kość. 
Nikt nie zauważył ich przybycia. Zanim weszli w krąg światła, pełgającego po 
twarzach 
zapadłych, wygłodzonych i o szklanych oczach, pułkownik d’Hubert odezwał się z 
kolei:
— Masz pan swój muszkiet, pułkowniku Feraud, jestem lepszym piechurem niż pan.
Pułkownik Feraud skinął głową i począł przeciskać się do żaru buchających 
płomieni. 
Pułkownik d’Hubert był względniejszy, niemniej jednak udało mu się dostać 
miejsce w 
pierwszym rzędzie. Ci, którzy zrobili im miejsce, próbowali słabymi okrzykami 
powitać powrót 
dwu towarzyszy nieporównanych w swej wytrwałości i dzielności. Męskim tym cnotom 
nigdy 
chyba nie złożono hołdu głębszego nad ten ledwie dosłyszalny okrzyk powitania.
To jest wierny opis rozmów, jakie w czasie odwrotu spod Moskwy prowadził 
pułkownik 
Feraud z pułkownikiem d’Hubert. Milczenie pułkownika Feraud było wynikiem jego 
skupionej 
wściekłości. Niski, rozczochrany, z twarzą czarną od pokładów sadzy i 
zarośniętą, rozwichrzoną 
brodą, z odmrożoną ręką, owiniętą w brudne gałgany i niesioną na temblaku, szedł 
i oskarżał los 
o bezprzykładną przewrotność wobec wzniosłego Męża Przeznaczenia. Pułkownik 
d’Hubert, z 
długimi wąsami, wiszącymi na kształt sopli lodowych po obu stronach popękanych, 
sinych ust, z 
powiekami zapalonymi od blasku śnieżnego, gdy główną część jego ubrania stanowił 
kożuch 
barani, z trudem ściągnięty z zamarzłego ciała jakiegoś ciury, znalezionego w 
opuszczonym 
wozie, miał dla wydarzeń tych bardziej myślące spojrzenie. Jego regularna, 
piękna twarz składała 
się teraz z wy— stających kości, z zagłębień bez ciała; wyzierała spod czepca 
kobiecego z 
czarnego aksamitu, na którym z trudem udało mu się umocować wielki kapelusz, 
znaleziony pod 
kołami pustego furgonu wojskowego, gdzie musiał kiedyś leżeć bagaż jednego z 
generałów. 
Kożuch barani był za krótki na mężczyznę jego wzrostu i kończył się dość wysoko, 
a sina od 
zimna skóra na nogach przeglądała przez łachmany dolnej części garderoby. W tych 
warunkach 
nie wywoływało to niczyich drwin ani współczucia. Nikt nie troszczył się o to, 
co jego sąsiad 
czuł lub jak wyglądał. Pułkownik d’Hubert, zahartowany na zimno, cierpiał 
głównie wskutek 
smętnej nieprzystojności swego kostiumu, drażniącej jego miłość własną. Ktoś, 
kto nie umie 
myśleć, byłby przekonany, że wobec całych armii trupów, rozsypanych po drodze 
odwrotu, nie 
mogło być poważnych trudności w uzupełnieniu braków. Ale nie jest to tak łatwo 
ściągnąć z 
zamarzłego trupa parę spodni, jakby się to wydawało czystemu teoretykowi. Wymaga 
to czasu i 
pracy. Trzeba zostać w tyle, gdy towarzysze maszerują dalej. Pułkownik d’Hubert 
miał skrupuły, 
gdy chodziło o odłączenie się od kolumny. Gdyby wyszedł z szeregu, nie mógłby 
być pewny, że 
kiedykolwiek odnajdzie swój batalion; także grozą przejmująca poufałość zmagania 
się ze 
zmarzniętym trupem, przeciwstawiającym jego przemocy nieugiętą sztywność żelaza, 
była 
przeciwna delikatności jego uczuć Na szczęście jednak, gdy pewnego razu grzebał 
w śniegu 
między chatami jakiejś wsi w nadziei, iż znajdzie zmarzłego ziemniaka albo może 
jadalne 
odpadki, które by mógł zgryźć swymi długimi i popękanymi zębami, znalazł kilka 
koców, jakich 
chłopi rosyjscy używają do wyściełania wozów. Oczyszczone z przymarzłego śniegu, 
owinięte 
dokoła jego eleganckiej postaci i przymocowane silnie u pasa, dały wspaniale 
leżącą dolną część 
garderoby, coś stara drewniana stodoła paliła się jasnym i ogromnym płomieniem. 
Święty 
batalion szkieletów Obwiązanych łachmanami cisnął się łakomie po stronie 
zasłoniętej od wiatru 
i wyciągał do żaru setki rąk, zgrabiałych i zmarzniętych na kość. Nikt nie 
zauważył ich 
przybycia. Zanim weszli w krąg światła, pełgającego po twarzach zapadłych, 
wygłodzonych i o 
szklanych oczach, pułkownik d’Hubert odezwał się z kolei:
— Masz pan swój muszkiet, pułkowniku Feraud, jestem lepszym piechurem niż pan.
Pułkownik Feraud skinął głową i począł przeciskać się do żaru buchających 
płomieni. 
Pułkownik d’Hubert był względniejszy, niemniej jednak udało mu się dostać 
miejsce w 
pierwszym rzędzie. Ci, którzy zrobili im miejsce, próbowali słabymi okrzykami 
powitać powrót 
dwu towarzyszy nieporównanych w swej wytrwałości i dzielności. Męskim tym cnotom 
nigdy 
chyba nie złożono hołdu głębszego nad ten ledwie dosłyszalny okrzyk powitania.
To jest wierny opis rozmów, jakie w czasie odwrotu spod Moskwy prowadził 
pułkownik 
Feraud z pułkownikiem d’Hubert. Milczenie pułkownika Feraud było wynikiem jego 
skupionej 
wściekłości. Niski, rozczochrany, z twarzą czarną od pokładów sadzy i 
zarośniętą, rozwichrzoną 
brodą, z odmrożoną ręką, owiniętą w brudne gałgany i niesioną na temblaku, szedł 
i oskarżał los 
o bezprzykładną przewrotność wobec wzniosłego Męża Przeznaczenia. Pułkownik 
d’Hubert, z 
długimi wąsami, wiszącymi na kształt sopli lodowych po obu stronach popękanych, 
sinych ust, z 
powiekami zapalonymi od blasku śnieżnego, gdy główną część jego ubrania stanowił 
kożuch 
barani, z trudem ściągnięty z zamarzłego ciała jakiegoś ciury, znalezionego w 
opuszczonym 
wozie, miał dla wydarzeń tych bardziej myślące spojrzenie. Jego regularna, 
piękna twarz składała 
się teraz z wy— stających kości, z zagłębień bez ciała; wyzierała spod czepca 
kobiecego z 
czarnego aksamitu, na którym z trudem udało mu się umocować wielki kapelusz, 
znaleziony pod 
kołami pustego furgonu wojskowego, gdzie musiał kiedyś leżeć bagaż jednego z 
generałów. 
Kożuch barani był za krótki na mężczyznę jego wzrostu i kończył się dość wysoko, 
a sina od 
zimna skóra na nogach przeglądała przez łachmany dolnej części garderoby. W tych 
warunkach 
nie wywoływało to niczyich drwin ani współczucia. Nikt nie troszczył się o to, 
co jego sąsiad 
czuł lub jak wyglądał. Pułkownik d’Hubert, zahartowany na zimno, cierpiał 
głównie wskutek 
smętnej nieprzystojności swego kostiumu, drażniącej jego miłość własną. Ktoś, 
kto nie umie 
myśleć, byłby przekonany, że wobec całych armii trupów, rozsypanych po drodze 
odwrotu, nie 
mogło być poważnych trudności w uzupełnieniu braków. Ale nie jest to tak łatwo 
ściągnąć z 
zamarzłego trupa parę spodni, jakby się to wydawało czystemu teoretykowi. Wymaga 
to czasu i 
pracy. Trzeba zostać w tyle, gdy towarzysze maszerują dalej. Pułkownik d’Hubert 
miał skrupuły, 
gdy chodziło o odłączenie się od kolumny. Gdyby wyszedł z szeregu, nie mógłby 
być pewny, że 
kiedykolwiek odnajdzie swój batalion; także grozą przejmująca poufałość zmagania 
się ze 
zmarzniętym trupem, przeciwstawiającym jego przemocy nieugiętą sztywność żelaza, 
była 
przeciwna delikatności jego uczuć Na szczęście jednak, gdy pewnego razu grzebał 
w śniegu 
między chatami jakiejś wsi w nadziei, iż znajdzie zmarzłego ziemniaka albo może 
jadalne 
odpadki, które by mógł zgryźć swymi długimi i popękanymi zębami, znalazł kilka 
koców, jakich 
chłopi rosyjscy używają do wyściełania wozów. Oczyszczone z przymarzłego śniegu, 
owinięte 
dokoła jego eleganckiej postaci i przymocowane silnie u pasa, dały wspaniale 
leżącą dolną część 
garderoby, coś w rodzaju sztywnej spódnicy, która pułkownikowi d’Hubert w 
zupełności 
zwróciła przyzwoitość wyglądu, ale postać jego uczyniła jeszcze bardziej 
wyróżniającą się niż 
przedtem.
Tak odbywał dalej odwrót nie wątpiąc ani na chwilę w swoje ocalenie, ale pełen 
innych obaw. 
Dawna, żarliwa wiara załamała się. Jeśli droga do sławy wiedzie przez takie 
nieprzewidziane 
cieśniny, to, pytał siebie — gdyż był naturą refleksyjną — czy i sam przewodnik 
godny jest tak 
bezwzględnego zaufania? Był to smutek patriotyczny, choć nie wolny od pewnych 
osobistych 
niepokojów, ale najzupełniej odmienny od nierozumnego oburzenia na wszystko, 
jakie żyło w 
piersi pułkownika Feraud. Przychodząc do sił w ciągu trzech tygodni spędzonych w 
małym 
miasteczku niemieckim pułkownik d’Hubert zdumiał się, gdy odkrył w sobie 
tęsknotę za 
pokojem. Powracające siły miały skłonności najzupełniej pokojowe. W milczeniu 
myślał o tej 
dziwnej przemianie swego umysłu. I niewątpliwie wielu jego kolegów, oficerów 
pełniących 
służbę polową, doświadczyło tej samej przemiany wewnętrznej. W jednym z listów 
do domu 
pisał pułkownik d’Hubert: „Wszystkie twoje plany ożenienia mnie, moja droga 
Leonio, z uroczą 
dziewczyną, którą wyszukałaś dla mnie w sąsiedztwie, wydają się dziś dalsze od 
urzeczywistnienia niż kiedykolwiek. Nie ma jeszcze pokoju. Europa potrzebuje 
nowej lekcji. 
Będzie to dla nas ciężkie zadanie, ale spełnić je trzeba, gdyż cesarz jest 
niezwyciężony.”
Tak pisał pułkownik z Pomorza do swej zamężnej siostry Leonii, mieszkającej w 
południowej 
Francji. Wypowiedzianych tu uczuć nie byłby się w pewnym znaczeniu zaparł 
pułkownik 
Feraud, który do nikogo nie pisał listów, gdyż ojciec jego był niepiśmiennym 
kowalem, a nie 
miał siostry ani brata, ani nikogo, kto by gorąco pragnął go skojarzyć z uroczą, 
młodą 
dziewczyną na dalszy, spokojny żywot. Ale list pułkownika d’Hubert zawierał 
również 
filozoficzne rozważania na temat niepewności wszystkich nadziei osobistych, jak 
długo są one 
ściśle związane ze zwodną fortuną człowieka niewątpliwie wielkiego, to prawda, 
ale przy całej 
swej wielkości tylko człowieka. Te zapatrywania musiałyby się wydać pułkownikowi 
Feraud 
czystą herezją. Pewne ponure wróżby wojskowej natury, wyrażone ostrożnie, 
uznałby pułkownik 
Feraud za oczywistą zdradę stanu. Lecz Leonia, siostra pułkownika d’Hubert, 
przeczytała list z 
prawdziwym zadowoleniem, potem zaś, składając go w zamyśleniu, zauważyła po 
cichu, że 
„Armand gotów jeszcze stać się rozumnym człowiekiem”. Od czasu swego małżeństwa, 
odkąd 
weszła do rodziny z południowej Francji, wierzyła niezachwianie w powrót 
legalnego króla. 
Pełna nadziei, a zarazem niepokoju, modliła się rano i wieczór i paliła w 
kościołach świece na 
intencję zdrowia i pomyślności swego brata.
Miała wszelkie dane, by przypuszczać, że modlitwy jej zostały wysłuchane. 
Pułkownik 
d’Hubert przeszedł Lützen, Budziszyn i Lipsk, nie draśnięty nawet, a sława jego 
ciągle rosła. 
Przystosowując postępowanie swe do potrzeb tych rozpaczliwych czasów nigdy nie 
wypowiadał 
swych obaw. Ukrywał je pod maską wesołej uprzejmości, mającej tak miły 
charakter, że ludzie 
pytali się ze zdziwieniem, czy pułkownik d’Hubert wie aby coś o tych wszystkich 
nieszczęściach. 
I nie tylko postępowanie, ale nawet spojrzenia jego niczym nie były zmącone. 
Niezmienna 
pogoda jego niebieskich oczu rozbrajała wszystkich zniechęconych i uciszała 
nawet rozpacz.
To zachowanie jego spotkało się z przychylną oceną samego cesarza, gdyż 
pułkownik 
d’Hubert, przydzielony teraz do sztabu generalnego, miał sposobność kilkakrotnie 
zwrócić na 
siebie uwagę cesarską. Lecz oburzyło to zawsze więcej wymagającego pułkownika 
Feraud. Gdy 
przejeżdżał przez Magdeburg w sprawach służbowych i zasępiony siedział przy 
obiedzie z 
komendantem placu, wyraził się o swym wiecznym przeciwniku:
— Ten człowiek nie kocha cesarza.
Goście przyjęli te słowa głębokim milczeniem. Pułkownik Feraud zmieszany nieco 
okrucieństwem swego zarzutu próbował poprzeć go przekonywającymi dowodami.
— Już ja go znam! — krzyknął dodając kilka przekleństw. — Każdy studiuje swego 
przeciwnika. Ja miałem z nim z pół tuzina pojedynków, jak to wie cała armia. 
Czegóż chcecie 
więcej? Jeśli to nie da każdemu durniowi dość sposobności do poznania człowieka, 
to niech mnie 
diabli wezmą, jeśli wiem, co mu ją da!
Potem uporczywie i ponuro powlókł wzrokiem po siedzących przy stole.
Później w Paryżu, gdy od świtu do nocy zajęty był reorganizacją swego pułku, 
pułkownik 
Feraud dowiedział się, że pułkownik d’Hubert został generałem. Z niedowierzaniem 
spojrzał na 
informatora, potem założył ręce i odwrócił się mrucząc:
— U tego człowieka nic mnie już nie dziwi.
Ale głośno dodał mówiąc przez ramię:
— Byłbym panu bardzo zobowiązany, gdybyś zechciał przy pierwszej sposobności 
zakomunikować generałowi d’Hubert, że awans jego chroni go na jakiś czas przed 
ciężką 
przeprawą orężną. Czekałem tylko, kiedy się tu zjawi.
Tamten oficer począł mu przekładać:
— Czyż możesz pan myśleć o tym, pułkowniku Feraud, w tych czasach, gdy każde 
życie 
należy oddać sławie i bezpieczeństwu Francji?
Ale nieszczęścia, spowodowane niepowodzeniem wojennym, ujemnie wpłynęły na 
charakter 
pułkownika Feraud. Podobnie jak tylu innych, stał się złym wskutek tej odmiany 
losu.
— Nie jestem zdania, by istnienie generała d’Hubert miało jakiekolwiek znaczenie 
dla sławy i 
bezpieczeństwa Francji — warknął złośliwie. — Przypuszczam, że nie sądzi pan, ii 
zna go pan 
lepiej niż ja, ja, który miałem z nim pół tuzina pojedynków. Czy tak?
Rozmówca, człowiek młody, zamilkł. Pułkownik Feraud począł krążyć po pokoju.
— Nie są to czasy, by mówić ogródkami — rzekł. — Nie mogę w to uwierzyć, by ten 
człowiek kochał kiedykolwiek cesarza. Wygrzebał sobie gwiazdki generalskie spod 
butów 
generała Berthiera. Doskonale. Ja zdobędę je sobie inaczej, a wtenczas skończymy 
raz z tą 
historią, która wlecze się już za długo.
Gdy generał d’Hubert dowiedział się okrężną drogą o stanowisku pułkownika 
Feraud, zrobił 
ruch, jakby chciał usunąć na bok natręta. Myśli jego zajęte były ważniejszymi 
sprawami. Nie 
miał nawet czasu wyjechać, by odwiedzić rodzinę. Siostra jego, której 
rojalistyczne nadzieje 
wzrastały z dnia na dzień, choć dumna ze swego brata, do pewnego jednak stopnia 
nie była 
zadowolona z ostatniego awansu, gdyż to był szczególny dowód łaski uzurpatora, 
co mogło 
później mieć zły wpływ na jego karierę. Brat odpisał jej, że nawet śmiertelny 
wróg nie mógłby 
twierdzić, że awans ten zawdzięcza czyjejkolwiek łasce. A co do kariery, 
zapewnia, że nie patrzy 
w przyszłość dalej jak po najbliższą bitwę.
W tym ponurym nastroju rozpoczął generał d’Hubert kampanię francuską, lecz w 
drugi dzień 
bitwy pod Laon został ranny. Gdy znoszono go z pola, słyszał, że pułkownik 
Feraud, mianowany 
na miejscu generałem, wysłany został, aby w jego zastępstwie stanąć na czele 
brygady. Mimo 
woli klął swój los, gdyż w pierwszej chwili nie był w stanie pojąć, ile 
dodatnich stron posiada 
jego ciężka rana. A jednak w ten to heroiczny sposób opatrzność zapewniła mu 
przyszłość. 
Niebawem pod opieką wiernego, starego służącego generał d’Hubert jechał powoli 
na południe, 
do posiadłości swej siostry, co oszczędziło mu upokorzeń i rozterek, jakie w 
chwili upadku 
Napoleona przechodzili wszyscy mężowie cesarstwa. Gdy leżał w łóżku, naprzeciw 
okna 
rozwartego szeroko na słoneczny krajobraz Prowansji, zrozumiał dopiero wszystkie 
dodatnie 
strony rany, zadanej mu odłamkiem pruskiego pocisku, który zabijając mu konia i 
rozdzierając 
bok uratował go od czynnego zmagania się z własnym sumieniem. Po czternastu 
latach 
spędzonych w siodle i z bronią w ręku, mając przeświadczenie, że obowiązek swój 
spełnił aż do 
końca, przekonał się, że rezygnacja nie jest cnotą trudną. Siostra była 
zachwycona jego 
rozsądkiem.
— Oddaję się w zupełności w twoje ręce, droga Leonio — rzekł do niej.
Leżał jeszcze w łóżku, gdy z uwagi na rodzinę jego szwagra, która zajęła się tą 
sprawą, 
otrzymał od rządu królewskiego nie tylko potwierdzenie swego stopnia, ale i 
zapewnienie, że 
przyjęty zostanie do czynnej służby. Do tego dodano bezterminowy urlop dla 
poratowania 
zdrowia. Nieprzychylna opinia, jaka rozeszła się o nim w kołach bonapartystów — 
aczkolwiek 
nie oparta na czymś bardziej rzeczowym jak nieuzasadnione oświadczenie generała 
Feraud — 
miała za bezpośrednią przyczynę zatrzymanie generała d’Hubert na liście czynnych 
oficerów. Co 
zaś tyczy się generała Feraud, to otrzymał on również potwierdzenie stopnia. 
Było to więcej, niż 
mógł się spodziewać, ale marszałek Soult, ówczesny minister wojny przywróconego 
króla, miał 
szczególne względy dla oficerów, którzy służyli w Hiszpanii. Lecz nawet 
protekcja marszałka nie 
mogła mu zapewnić przyjęcia do czynnej służby. Został więc na uboczu, 
niezadowolony, 
bezczynny, niechętny, i w podejrzanych restauracjach szukał towarzystwa innych 
oficerów na 
półżołdzie, którzy w kieszeniach na piersi przechowywali z miłością brudne, ale 
sławą okryte 
kokardy trójkolorowe, a przy wytartych mundurach nosili zakazane guziki z 
orłami, uzasadniając 
to tym, że są za biedni, by mogli sobie pozwolić na przepisaną zmianę. Gdy 
nastąpił triumfalny 
powrót z Elby, fakt historyczny tak cudowny i nieprawdopodobny jak czyny 
mitologicznych 
półbogów, generał d’Hubert nie był jeszcze zdolny dosiąść konia. Nie mógł też 
dobrze chodzić. 
Te trudności, które madame Leonia uważała za bardzo szczęśliwe, pomogły jej 
ustrzec brata od 
wszelkiego rodzaju fałszywych kroków. Lecz zauważyła z przykrością, że stan jego 
umysłu był 
w tym czasie daleki od rozsądku. Generała, wciąż jeszcze zagrożonego utratą 
nogi, pewnej nocy 
zastał w stajniach chateau* chłopiec od koni, który zobaczył światło i narobił 
hałasu myśląc, że to 
złodzieje. Kule generała leżały na wpół przykryte słomą podściółki, a w którejś 
z klatek generał 
skakał na jednej nodze dokoła parskającego konia, którego pragnął osiodłać. Tak 
działał czar 
cesarza na spokojny temperament i zrównoważony umysł. Pod naciskiem 
przedstawień, łez, 
wyrzutów, perswazji i próśb swej rodziny, która kołem go otoczyła w świetle 
latarni stajennych, 
wykręcił się z trudnej sytuacji po prostu tym, że padł zemdlony w ramiona swych 
najbliższych, 
po czym przeniesiono go do łóżka. Zanim je opuścił, drugie panowanie Napoleona, 
sto dni 
gorączkowej agitacji i najwyższego wysiłku, przeszło niby straszliwy sen. 
Tragiczny rok 1815, 
który zaczął się fermentem i wzburzeniem umysłów, skończył się mściwymi 
proskrypcjami.
Jak generał Feraud uniknął łapy Specjalnej Komisji i ostatniej posługi, 
wyświadczonej przez 
oddział egzekucyjny, tego on sam nigdy nie wiedział. Po części przypisać to 
należy podrzędnemu 
stanowisku, jakie zajmował w czasie stu dni. Cesarz nie oddał mu komendy nad 
żadnym z 
oddziałów, lecz powierzył mu kawaleryjskie dépôt* w Paryżu, skąd miał 
pośpiesznie ćwiczonych 
i zaprawionych rekrutów wysyłać w pole. Ponieważ zadanie to uważał za niegodne 
swych 
zdolności, nie wykonywał go ze szczególną gorliwością; ale ratunek przed 
represjami 
rojalistycznymi w większej jeszcze mierze zawdzięczał interwencji generała 
d’Hubert.
Ten zaś wciąż jeszcze był na urlopie ozdrowieńczym, ale mógł już podróżować i 
dlatego dał 
się nakłonić siostrze, aby udać się do Paryża i przedstawić się swemu 
prawowitemu władcy. A że 
nikt w stolicy nic prawdopodobnie nie wiedział o epizodzie w stajni, przyjęto go 
więc z 
wyróżnieniem. Ponieważ był żołnierzem do szpiku kości, przeto możność 
wykonywania swego 
zawodu była mu pocieszeniem za to, że stał się przedmiotem nienawiści 
bonapartystów, 
prześladujących go z uporem, którego nie mógł zrozumieć. Cała złość tej 
rozgoryczonej i 
prześladowanej partii skupiła się na nim jako na tym, który nigdy nie kochał 
cesarza — na 
potworze gorszym właściwie od zwyczajnego zdrajcy.
Generał d’Hubert nie gniewał się, lecz wzruszał ramionami na to okrutne 
uprzedzenie. 
Odtrącony przez swych dawnych przyjaciół, a mocno nie dowierzający zaszczytom 
rozdawanym 
przez sfery rojalistyczne, młody ten i przystojny generał (miał zaledwie około 
czterdziestki) 
przybrał maskę zimnej i uprzedzającej uprzejmości, która przy najlżejszej oznace 
usiłowanego 
lekceważenia przechodziła w cierpką wyniosłość. Tak uzbrojony generał d’Hubert 
chodził za 
swoimi sprawami po Paryżu czując w duszy szczęście, to szczególne szczęście 
uniesienia, jakie 
przeżywają ludzie bardzo zakochani. Wyszukana przez siostrę śliczna dziewczyna 
pojawiła się i 
podbiła go w sposób, w jaki młoda dziewczyna podbija mężczyznę blisko 
czterdziestoletniego: 
po prostu żyjąc na jego oczach. Ślub miał się odbyć, skoro tylko generał 
d’Hubert otrzyma 
oficjalną nominację na przyobiecane stanowisko.
Pewnego popołudnia generał d’Hubert siedział na tarasie Cafe Tortom i z rozmowy 
dwu 
nieznajomych, zajmujących stolik obok niego, dowiedział się, że generałowi 
Feraud, który wraz 
z całym mnóstwem wyższych oficerów został aresztowany po drugim powrocie króla, 
grozi, iż 
zostanie wezwany przed Specjalną Komisję. Ponieważ w Obecnej chwili żył, jak 
prawie wszyscy 
tęskniący kochankowie, myślą o dniu urzeczywistnienia marzeń i nieustannie 
widział go przed 
oczyma, potrzeba było wymienić nazwisko jego wiecznego przeciwnika głosem dość 
silnym, by 
wyrwać najmłodszego z generałów napoleońskich z jego marzeń. Spojrzał dokoła. 
Nieznajomi 
byli w cywilnych ubraniach. Chudzi i smagli od wiatrów, chwiali się na swych 
krzesłach i spod 
kapeluszów mocno wciśniętych na oczy patrzyli na ludzi z posępnym i nie 
dowierzającym 
roztargnieniem. Nietrudno było poznać, że byli to dwaj przymusowo zwolnieni 
oficerowie starej 
gwardii. Z brawury i przez nieostrożność usiłowali mówić głośno, a generał 
d’Hubert, który nie 
widział powodu, dla którego miałby zmienić miejsce, słyszał każde słowo. Nie 
wyglądali na 
osobistych przyjaciół generała Feraud. Nazwisko jego wymienili między innymi. 
Gdy generał 
d’Hubert usłyszał je kilkakrotnie, miłe jego sny o szczęściu domowym u boku 
pięknej kobiety 
przerwała ostra tęsknota za przeszłością wojenną, za nieustannym, oszałamiającym 
zgiełkiem 
bojowym, jedynym w wielkości swej sławy i upadku — za tym cudownym dziełem i 
najistotniejszą własnością jego generacji. I nagle uczuł niezrozumiałą czułość 
dla swego starego 
przeciwnika i ze wzruszeniem myślał o morderczej niedorzeczności, jaką spotkanie 
się z nim 
wprowadziło do jego życia. Było to jak przyprawa korzenna w gorącej potrawie. Z 
nagłą tęsknotą 
pomyślał o dziwnym smaku tej historii. Nigdy nie miał go już zakosztować. 
Wszystko minęło. 
„Zdaje mi się, że to go tak rozgoryczyło na mnie, iż go wtenczas, za pierwszym 
razem, 
zostawiłem w ogrodzie” — myślał pobłażliwie.
Dwu nieznajomych przy najbliższym stoliku umilkło, gdy wymieniono po raz trzeci 
nazwisko 
generała Feraud. Po chwili starszy z nich odezwał się znów zgorzkniałym głosem i 
oświadczył, 
że z generałem Feraud już skończone. A dlaczego? Po prostu dlatego, że nie był, 
jak niektórzy 
wielcy panowie, kochający tylko siebie. Rojaliści wiedzieli, że nigdy nie uda 
się im go przerobić. 
Zanadto kochał Tamtego.
Tamten to mąż z wyspy Św. Heleny. Obydwaj oficerowie kiwnęli do siebie głowami i 
trącili 
się szklankami, zanim wypili „za niemożliwy powrót”. Potem ten sam, który mówił 
przedtem, 
odezwał się z drwiącym uśmiechem:
— Jego przeciwnik miał więcej sprytu.
— Co za przeciwnik? — zapytał młodszy, jakby zdziwiony.
— Nie słyszałeś? Było ich dwu huzarów. Po każdym awansie bili się. Nie słyszałeś 
o tym 
pojedynku, który ciągnął się od 1801 roku?
Tamten, oczywiście, słyszał o pojedynku. Teraz dopiero zrozumiał aluzję. Generał 
baron 
d’Hubert będzie mógł w spokoju używać teraz łask swego otyłego króla.
— Niech mu to wyjdzie na zdrowie — mruknął starszy. — Obydwaj byli zuchami. 
Nigdy nie 
widziałem tego d’Huberta, ponoć to przebiegły elegancik, jak słyszałem. Ale 
wierzę w to, co 
mówił o nim Feraud — on nigdy nie kochał cesarza.
Potem wstali i odeszli.
Generał d’Hubert odczuwał przerażenie lunatyka, który budzi się z rozkosznego 
snu, aby 
ujrzeć, że idzie środkiem bagna. Wstręt do błota, po którym stąpa, przejął go do 
głębi. Nawet 
obraz uroczej dziewczyny uniosły mu sprzed oczu fale wzburzenia wewnętrznego. 
Wszystko, 
czymkolwiek był lub spodziewał się zostać, miałoby dlań posmak hańby, gdyby nie 
udało mu się 
wybawić generała Feraud od losu grożącego tylu mężnym. Pod naciskiem prawie 
chorobliwego 
pragnienia, alby zapewnić życie swemu przeciwnikowi, generał d’Hubert pracował 
(jak mówią 
Francuzi) rękami i nogami, aż znalazł sposób, by w niespełna dwadzieścia cztery 
godziny 
otrzymać nadzwyczajną audiencję u ministra policji.
Generał baron d’Hubert wprowadzony został bez zwykłych formalności. W mroku 
gabinetu 
ministerialnego poza konturami biurka, krzeseł i stołów, pomiędzy dwoma snopami 
woskowych 
świec, płonących w kandelabrach, ujrzał postać we wspaniałym ubiorze, pozującą 
się przed 
wielkim lustrem. Stary członek Konwentu Fouché, książę Otranto, senator 
cesarstwa, zdrajca 
każdego człowieka, każdej zasady i przyczyny postępowania ludzkiego oraz 
podstępny 
zwolennik drugiej restauracji, przymierzał swój strój paradny, w którym jego 
młoda i świetna 
fiancée* pragnęła go mieć na portrecie wykonanym na porcelanie. Był to kaprys, 
urocza 
zachcianka, którą pierwszy minister policji (w czasach drugiej restauracji) 
spieszył zaspokoić. 
Człowiek ten bowiem, którego ze względu na jego chytrość często porównywano z 
lisem, a 
którego wartość etyczną symbolizował tchórz, był przejęty swą miłością na równi 
z generałem 
d’Hubert.
Zaskoczony przy tej czynności wskutek niedopatrzenia służących, ukrył odrobinę 
zmieszania 
pod maską charakterystycznego bezwstydu, który tak doskonale oddawał mu usługi w 
niezliczonych intrygach jego egoistycznego żywota. Nie zmieniając więc postawy 
ani na jotę, z 
jedną nogą w jedwabnej pończosze wysuniętą naprzód, z głową zwróconą przez lewe 
ramię, 
odezwał się spokojnie:
— Tu, generale. Proszę zbliżyć się. A więc? Cały w słuch się zamieniam.
Gdy generał d’Hubert, zmieszany, jak gdyby spowiadał się z jednej ze swych 
słabości, 
przedstawiał mu możliwie najkrócej swą prośbę, książę Otranto sprawdzał dalej, 
jak leży 
kołnierz, poprawiał przed lustrem wyłogi i z trudem pochylał plecy, aby 
przekonać się, czy 
dobrze opadają złotem haftowane poły. Jego spokojna twarz, jego uważny wzrok nie 
mógł 
wyrażać większego zainteresowania tym zajęciem, niż gdyby był sam w pokoju.
— Wyłączyć ze śledztwa Specjalnej Komisji sprawę niejakiego Feraud, Gabriela 
Floriana, 
generała brygady, mianowanego w roku 1814? — powtórzył lekko zdziwionym głosem i 
wówczas odwrócił się od lustra. — Dlaczego jego sprawę specjalnie?
— Jestem zdumiony, że jego ekscelencja, tak kompetentny w ocenie ludzi tej 
epoki, mógł 
uznać za stosowne umieszczenie tego nazwiska na liście.
— Wściekły bonapartysta!
— Jak każdy grenadier i każdy żołnierz z armii, czym jego ekscelencja wie 
dobrze. A do 
osobistości generała Ferauda nie można przywiązywać większej wagi niż do 
pierwszego lepszego 
grenadiera. Jest to człowiek bez inicjatywy, w ogóle bez zdolności. Nie podobna 
wyobrazić 
sobie, by kiedykolwiek mógł on zdobyć sobie jakiś wpływ.
— Choć ma język bardzo obrotny — dorzucił Fouché.
— Donośny, to przyznaję, ale nie niebezpieczny.
— Nie chcę spierać się z panem. Nie wiem o nim nic bliższego. Prawdę mówiąc znam 
tylko to 
nazwisko.
— A jednak jego ekscelencja jest przewodniczącym komisji, ustanowionej przez 
króla w tym 
celu, aby wybrać tych, przeciwko którym wystąpić należy — rzekł generał d’Hubert 
z patosem, 
który nie uszedł uszu ministra.
— Tak, generale — rzekł cofając się w ciemną część wielkiego pokoju, gdzie 
rzucił się w 
głęboki fotel, który pochłonął go całego, z wyjątkiem złotego haftu i bladej 
plamy jego twarzy — 
tak, generale. Proszę, niech pan siada.
Generał d’Hubert usiadł.
— Tak, generale — ciągnął dalej arcymistrz w sztuce intrygi i zdrady, którego 
dwulicowość 
doznawała może ulgi w wybuchach cynicznej szczerości, gdy stawała się już 
nieznośną dla niego 
samego. — Starałem się jak najprędzej zebrać komisję proskrypcyjną i sam objąłem 
jej 
przewodnictwo. A wiesz dlaczego? Po prostu ze strachu, iż jeśli nie wezmę prędko 
tej sprawy w 
ręce, moje własne nazwisko może znaleźć się na czele listy proskrypcyjnej. Takie 
są czasy, w 
których żyjemy. Ale teraz jestem ministrem króla i pytani pana otwarcie, 
dlaczego mam skreślić 
z listy nazwisko tego jakiegoś Feraud? Dziwi się pan, że nazwisko jego tam się 
znalazło! Czy to 
możliwe, byś pan znał ludzi tak mało? Mój drogi generale, na pierwszym 
posiedzeniu komisji lał 
się nam po prostu potok nazwisk, jak woda z dachu Tuilleriów po deszczu. 
Nazwisk! Mieliśmy 
wybór wśród tysięcy. Skąd pan wie, że nazwisko tego Feraud, którego życie czy 
śmierć jest dla 
Francji równie mało ważne, nie zdoła powstrzymać ludzi o innych nazwiskach?
Głos z fotelu zamilkł. Naprzeciw siedział cicho generał d’Hubert, cichy i 
podobny do cienia. 
Tylko szabla jego dźwięczała lekko. Głos w fotelu zaczął znów:
— A my musimy przecież starać się także zaspokoić oczekiwania sprzymierzonych 
władców. 
Książę de Talleyrand mówił właśnie wczoraj, że Nesselrode zakomunikował mu 
oficjalnie, iż 
jego cesarska mość cesarz Aleksander jest niemile dotknięty małą liczbą 
egzekucji dla przykładu, 
jakie rząd królewski wykonać zamierza — szczególnie, gdy chodzi o wojskowych. 
Mówię to 
panu w zaufaniu.
— Słowo daję! — wybuchnął generał d’Hubert mówiąc przez zęby — jeśli jego 
ekscelencja 
raczy zaszczycić mnie większą ilością poufnych wiadomości, nie wiem, co zrobię. 
Wystarcza to 
już, aby szablę złamać na kolanie i kawałki rzucić…
— Jakiemu rządowi służy pan, jak się panu wydaje? — przerwał ostro minister.
Po krótkiej pauzie generał d’Hubert odparł przygnębionym głosem:
— Rządowi Francji.
— To znaczy tyle, co oszukiwać swe sumienie pustymi słowami, generale. Otóż 
prawdą jest, 
że służysz pan rządowi wygnańców, którzy wrócili, rządowi ludzi, którzy przez 
lat dwadzieścia 
nie mieli ojczyzny. A także ludzi, którzy dopiero co przeżyli okropną i 
upokarzającą grozę… 
Niech pan nie ma co do tego złudzeń.
Książę Otranto zamilkł. Ulżył sobie, a zarazem osiągnął swój cel dotykając 
poczucia godności 
tego tu, który niepotrzebnie zastał go przed lustrem przy pozowaniu, ubranego w 
złotem 
haftowany strój paradny. Ale ci z armii mieli gorące głowy, przyszło mu na myśl, 
że byłoby to 
niepożądane, gdyby dobrze widziany generał, przyjęty na audiencję na skutek 
polecenia jednego 
z książąt krwi, natychmiast po prywatnej rozmowie z ministrem popełnił 
nierozważnie jakiś 
skandal. Zmienionym więc tonem zapytał:
— Pański krewny, ten Feraud?
— Nie, bynajmniej nie krewny.
— Bliski przyjaciel?
— Bliski… tak. Łączy nas pewien stosunek takiej natury, że uważam za obowiązek 
mego 
honoru próbować…
Minister zadzwonił nie czekając na koniec zdania. Gdy wyszedł służący, który 
wniósł parę 
ciężkich srebrnych kandelabrów i postawił je na biurku, książę Otranto podniósł 
się (cała pierś 
jego błyszczała od złota!) i wyjąwszy z szuflady kawałek papieru trzymał go 
ostentacyjnie w 
ręku, mówiąc przy tym z przekonywającą grzecznością:
— Nie powinien pan mówić o łamaniu swej szabli na kolanie, generale. Może nigdy 
nie 
dostałbyś pan już innej. Tym razem cesarz już nie wróci… Diable d’homme!* Teraz 
właśnie była 
chwila, tu, w Paryżu, tuż po Waterloo, kiedy napędził mi strachu. Wyglądał tak, 
jakby był gotów 
wszystko zaczynać na nowo. Na szczęście, nikt nie może naprawdę zacząć na nowo. 
Nie 
powinien pan myśleć o łamaniu szabli, generale.
Generał d’Hubert patrzał w ziemię i lekko zrobił ręką beznadziejny ruch 
wyrzeczenia. 
Minister policji odwrócił od niego oczy i w zamyśleniu począł czytać papier, 
który przez cały 
czas trzymał w ręku.
— Wybrano tylko dwudziestu generałów, którzy mają zginąć dla przykładu. Okrągła 
liczba. 
Popatrzmy, Feraud… Aha, tu jest Gabriel Florian. Parfaitement.* O niego panu 
chodzi. Dobrze, 
tylko dziewiętnastu zginie dla przykładu.
Generał d’Hubert wstał czując się jakby po ciężkiej chorobie.
— Muszę prosić jego ekscelencję, by interwencję moją zechciał zachować w 
najzupełniejszej 
tajemnicy. Przywiązuję do tego jak największą wagę, by on nie dowiedział się…
— Któż może go o tym powiadomić, chciałbym wiedzieć? — rzekł Fouché, z 
zaciekawieniem 
podnosząc oczy na surową i nieruchomą twarz generała d’Hubert. — Weź pan pióro i 
przekreśl 
sam jego nazwisko. Jest to jedyna lista, jaka istnieje. Jeśli nabierzesz pan 
dość atramentu, nikt nie 
będzie wiedział nawet, czyje nazwisko wykreślono. Ale, par exemple,* nie 
odpowiadam za to, co 
z nim potem zrobi Clarke. Jeśli będzie się dalej awanturował, minister wojny 
osadzi go w jednym 
z miast prowincjonalnych i odda pod dozór policyjny.
W parę dni potem, po wstępnych powitaniach, generał d’Hubert powiedział do swej 
siostry:
— Ach, moja droga Leonio! Nie wiesz, jak mi się śpieszyło opuścić Paryż.
— To z miłości — powiedziała z chytrym uśmiechem.
— I ze wstrętu — dodał generał d’Hubert z głęboką — powagą. — Omal żem nie umarł 
z… 
obrzydzenia.
Twarz jego skurczyła się z odrazy Gdy siostra spojrzała na niego uważnie, 
ciągnął dalej:
— Musiałem być u Fouchégo. Byłem na audiencji. W jego gabinecie. Kto miał to 
nieszczęście, że w jednym pokoju musiał oddychać z tym człowiekiem tym samym 
powietrzem, 
ten ma wrażenie, że stracił na godności; ma się to przykre uczucie, że mimo 
wszystko nile jest się 
tak czystym jakby się być spodziewało… Ale wy tego nie możecie zrozumieć.
Ona skinęła głową kilkakrotnie. Przeciwnie, rozumiała to doskonale. Znała swego 
brata na 
wylot i kochała go takiego, jakim był. Poza tym zresztą obrzydzenie i pogarda 
wszystkich 
towarzyszyły „jakobinowi” Fouché, który wykorzystywał dla swego dobra każdą 
słabość, każdą 
cnotę, każde wspaniałe złudzenie ludzkości, by całą swą generację wodzić za nos 
i jako książę 
Otranto umrzeć w zapomnieniu.
— Mój drogi Ammandzie — rzekła ze współczuciem — czegóż mogłeś żądać od takiego 
człowieka?
— Ni mniej, ni więcej, tylko życia ludzkiego — odparł generał d’Hubert — i 
otrzymałem je. 
Musiałem je otrzymać. Ale czuję teraz, że nigdy nie zapomnę tego człowiekowi, 
którego 
musiałem ratować.
Generał Feraud zupełnie niezdolny do zrozumienia (jak większość z nas), co się z 
nim dzieje, 
otrzymał rozkaz ministra wojny, nakazujący mu udać się natychmiast do jednego z 
miasteczek 
centralnej Francji, co przyjął z uczuciem, którego naturalnym wyrazem było 
dzikie przewracanie 
oczyma i straszliwe zgrzytanie zębami. Przeminięcie stanu wojny, jedynego stanu 
społecznego, 
jaki znał, i okropna perspektywa świata podczas pokoju, przyprawiały go o 
dreszcze. Przybył do 
miasteczka mocno przekonany, że to nie może trwać długo. Tam zawiadomiono go, że 
został 
zwolniony z armii i że pensja jego (obliczona według stopnia pułkownika) 
uzależniona została od 
nienaganności jego zachowania się oraz od przychylnych raportów policji. Już nie 
w armii! 
Nagle uczuł, że ziemia stała mu się obca jak duch pozbawiony ciała. Nie podobna 
było żyć. Z 
początku nie był w stanie uwierzyć w to. To niemożliwe. Czekał tylko, kiedy 
przyjdą pioruny, 
trzęsienie ziemi czy inne kataklizmy żywiołowe; ale nic podobnego nie zaszło. 
Ołowiany ciężar 
nieodwołalnej bezczynności zwalił się na generała Feraud, który, nie 
rozporządzając poza tym 
siłami duchowej natury, popadł w stan grozą przejmującego ogłupienia. Przebiegał 
więc ulice 
małego miasteczka, patrząc przed siebie oczyma czarnymi i błyszczącymi jakby z 
laki i nie 
zwracając uwagi na kapelusze, które uchylały się, gdy przechodził; ludzie, gdy 
ich mijał, szeptali:
— To jest ten biedny generał ze złamanym sercem. Patrzcie no tylko, jak on 
kochał cesarza!
Inne żywe widma z napoleońskiej burzy zbierały się dookoła generała Feraud z 
niesłychanym 
respektem. On sam był przekonany, że boleść podarła mu duszę na strzępy. 
Cierpiał na napady, 
w czasie których chciało mu się płakać, wyć, kąsać ręce aż do krwi, spędzać dnie 
w łóżku z 
głową wciśniętą w poduszkę; lecz wszystko to było wynikiem czystej apatii, 
wyrazem ogromnej, 
nieopisanej, niepojętej nudy. Jego niezdolność do objęcia całej beznadziejności 
swego położenia 
powstrzymywała go od samobójstwa. Nigdy nawet nie pomyślał o tym. Ale apetyt 
opuścił go, a 
trudność, jaką sprawiało mu wyrażenie swego przygnębienia (najstraszliwsze 
przekleństwa nie 
mogły uczynić temu zadość), doprowadziła go powoli do zamilknięcia, pewnego 
rodzaju śmierci 
dla natur południowych.
Dlatego sprawiło to wielkie wrażenie na anciens militaires*, uczęszczających do 
pewnej małej 
kawiarni, pełnej much, gdy jednego parnego popołudnia „ten biedny generał 
Feraud” wybuchnął 
nagle potokiem niesłychanych przekleństw.
Siedział spokojnie w swym uprzywilejowanym kącie przeglądając gazety z Paryża z 
takim 
zainteresowaniem z jakim skazaniec oczekiwałby nowin w przeddzień egzekucji. 
Grono 
marsowych brązowych postaci, których jednej brakowało oka, drugiej w Rosji 
odmarzł koniec 
nosa, otoczyło go z niepokojem.
— Co się stało, generale?
Generał Feraud siedział prosto i trzymał gazetę w wyciągniętych rękach, aby móc 
łatwiej 
czytać mały druk. Czytał po cichu kilkakrotnie ułamki wiadomości, które były 
przyczyną, można 
by powiedzieć, jego zmartwychwstania.
„Jak donoszą, generał d’Hubert, który dotychczas przebywał dla poratowania 
zdrowia na 
południu, powołany został na dowódcę piątej brygady jazdy w…”
Opuścił gazetę, jakby skamieniał… — Powołany został na dowódcę… — i nagle mocno 
uderzył się w czoło. — Prawie zapomniałem o nim — mruknął takim tonem, jakby 
cierpiał od 
wyrzutów sumienia.
Jakiś weteran o szerokiej piersi ryczał przez całą kawiarnię:
— Nowe łajdactwo rządu, generale?!
— Łajdactw tych szubrawców — piorunował generał Feraud — nie podobna zliczyć. 
Jedno 
mniej, jedno więcej!… — tu zniżył głos. — Ale przynajmniej jednemu z nich dam w 
końcu radę.
Spojrzał po twarzach.
— Jest taki wypomadowany, wyfiokowany sztabowiec, pieszczoch kilku marszałków, 
którzy 
ojca swego sprzedali za garść angielskiego złota. Ten musi przekonać się jak 
najprędzej, że 
jeszcze żyję — oświadczył stanowczo. — Ale to jest sprawa prywatna. Dawna sprawa 
honorowa. 
Ba! Nasz honor nie gra roli. Przepędzono nas z przeciętym uchem jak stado 
wybrakowanych koni 
— już tylko dla oprawcy. Ale może coś się zrobi, że będzie można zadać cięcie 
dla cesarza… 
Messieurs, potrzebuję dwu panów do pomocy.
Wszyscy poczęli się cisnąć. Generał Feraud, głęboko wzruszony tą demonstracją, 
wybrał z 
widocznym przejęciem kirasjera, weterana z jednym okiem, i oficera z Chasseurs a 
Cheval, który 
stracił koniec nosa w Rosji. Wybór swój wytłumaczył reszcie.
— Sprawa między kawalerzystami, rozumiecie. Chór przeróżnych głosów odpowiedział 
mu:
— Parfaitement, mon generał… Cest juste… Parbleu, c’est connu…*
Każdy był zadowolony. Trójka opuściła razem kawiarnię przy towarzyszeniu 
okrzyków: 
„Bonne chance.*”
Na dworze wzięli się pod ręce, z generałem w pośrodku. Trzy wypłowiałe, wielkie 
kapelusze, 
włożone z fantazją na bakier, en bataille*, zajmowały niemal całą szerokość 
ulicy. Rozpalone 
miasteczko, zbudowane z szarych kamieni i czerwonych cegieł, przesypiało swe 
prowincjonalne 
popołudnie pod niebieskim niebem. Pomiędzy domami rozlegały się miarowe donośne 
uderzenia 
bednarza, nabijającego obręcze na beczkę. Generał powłóczył lewą nogą, idąc w 
cieniu domów.
— Ta przeklęta zima z roku 1813 porządnie poszła mi w kości. Ale to nic. Musimy 
wybrać 
pistolety, w tym rzecz. To reumatyzm. Żebyście byli widzieli mnie w Rosji, jak 
sobie dawałem 
radę z tymi wiecznie kręcącymi się Kozakami, i to z okropnego, starego muszkietu 
piechockiego. 
Mam specjalne zdolności do broni palnej.
Tym tonem ciągnął generał Feraud dalej, trzymając wysoko głową z oczyma i z 
drapieżnym 
dziobem jak u sowy. Ponieważ przez całe życie był szermierzem, kawalerzystą, 
sabreur, 
pojmował wojnę w sposób niezmiernie prosty, jako w gruncie rzeczy 
zwielokrotnienie 
poszczególnych starć, coś w rodzaju gromadnego pojedynku. Tu mógł prowadzić 
wojnę na swój 
wyłączny rachunek. Odżył więc. Cień pokoju odstąpił go jak cień śmierci. Było to 
dziwne 
zmartwychwstanie niejakiego Ferauda Gabriela Floriana, engage volontaire* z roku 
1793, 
generała z 1814, pochowanego swego czasu bez ceremonii za pomocą rozkazu 
podpisanego 
przez ministra wojny za drugiej restauracji.
IV
Nikt nie ma powodzenia we wszystkim, do czego się weźmie. W tym znaczeniu 
wszyscy 
jesteśmy ułomni. Rzecz główna w tym, by nie zbłądzić w obiorze celu naszego 
życia i wytrwania 
przy nim. W tym próżność często zwodzi nas na manowce. Ona pcha nas w sytuacje, 
z których 
musimy wychodzić pokonani, podczas gdy duma jest naszym strażnikiem, zarówno w 
wstrzemięźliwości, z jaką kieruje wyborem naszych celów, jak i w cnocie 
wytrwania.
Generał d’Hubert był dumny i powściągliwy. Z miłostek swoich, szczęśliwych lub 
nie, 
wyszedł obronną ręką. W jego pokrytym bliznami ciele zachowało się aż do 
czterdziestki 
nienaruszone serce. Choć z zastrzeżeniami godził się na małżeńskie plany swej 
siostry, aż po 
uszy wpadł w nieuleczalną miłość, tak jak się spada z dachu. Był nadto dumny, by 
się czegoś 
obawiać. A uczucie to było naprawdę zbyt rozkoszne, by się niepokoić.
Niedoświadczenie człowieka około czterdziestki jest czymś poważniejszym od 
niedoświadczenia młodzieńca, mającego lat dwadzieścia, gdyż nie wyrównuje tego 
porywczość 
gorącej krwi. Dziewczyna była tajemnicza jak zwykle młode dziewczęta, po prostu 
dzięki 
wrażeniu, jakie sprawia ich przysłoniona niewinność, jemu zaś tajemniczość tej 
młodej 
dziewczyny wydała się wyjątkowa i zajmująca. Nie było jednak nic tajemniczego w 
sposobie, w 
jaki madame Leonia partię tę przygotowała. Nic w tym też nie było szczególnego. 
Była to 
odpowiednia partia, bardzo pożądana przez matkę młodej damy (ojciec nie żył), a 
traktowana z 
przychylnością przez jej wuja — starego émigré*, który niedawno powrócił z 
Niemiec i teraz z 
trzciną w ręku, niby chudy duch ancien regime’u*, snuł się po ścieżkach ogrodu, 
należącego do 
gniazda rodzinnego młodej damy.
Generał d’Hubert nie był człowiekiem, który potrafiłby zadowolić się kobietą i 
majątkiem — 
(gdyby przyszło już do czego. Duma jego (a duma pragnie zawsze rzeczywistych 
wyników) nie 
zadowoliłaby się niczym innym, jeno miłością. Ale że prawdziwa duma nie wyklucza 
próżności, 
przeto nie mógł sobie wyobrazić, z jakiego powodu to tajemnicze stworzenie, z 
głębokimi i 
błyszczącymi oczyma koloru fiołków, miałoby mieć dla niego jakieś uczucie żywsze 
nad 
obojętność. Młoda dama (miała na imię Adela) udaremniała wszelkie próby jasnego 
porozumienia się w tej sprawie. Prawda, że próby te podejmowano niezręcznie i 
lękliwie, gdyż 
generał d’Hubert przypomniał sobie nagle swój wiek, swe rany, swoją 
niedoskonałość, swą 
wewnętrzną niegodność — i przypadkowo poznał doświadczalnie znaczenie słowa 
strach. O ile 
mógł zrozumieć, dawała mu do poznania, że przy bezgranicznym zaufaniu do miłości 
i rozsądku 
swej matki nie żywiła nieprzezwyciężonego wstrętu do osoby generała d’Hubert, co 
jest zupełnie 
wystarczające dla dobrze ułożonej młodej kobiety, by na tym oprzeć pożycie 
małżeńskie. Ten 
pogląd męczył i obrażał dumę generała d’Hubert. A jednak pytał sam siebie z 
rozkoszną 
rozpaczą, czegóż więcej mógł się spodziewać. Miała spokojne, jasne czoło. Jej 
fiołkowe oazy 
śmiały się, gdy linie ust i brody posiadały podziwienia godną powagę. A wszystko 
to uzupełniało 
tak wspaniałe bogactwo jasnych włosów, tak przedziwna figura, taki urok w 
wyrazie, że generał 
d’Hubert nigdy właściwie nie miał sposobności, by z zupełną bezstronnością 
roztrząsnąć górne 
żądania swej dumy. W rzeczywistości bowiem począł czuć strach przed tego rodzaju 
badaniem, 
odkąd raz czy dwa znalazł się w ciężkiej rozterce ze swą utajoną namiętnością, 
co uświadomiło 
go, że kocha dość silnie, by swą umiłowaną raczej zabić niż stracić. Z walk 
tych, znanych 
mężczyznom w wieku lat czterdziestu, wychodził złamany, wyczerpany, skruszony i 
trochę 
smutny. Ale prawdziwą pociechą były za to spokojne chwile, gdy pół nocy 
przesiadywał czasami 
przy otwartym Oknie i rozmyślał o cudzie istnienia swej wybranki, jak wyznawca 
zatopiony w 
mistyczne rozważania prawd swej wiary.
Nie należy sądzić, że o wszystkich tych przemianach jego życia wewnętrznego 
świat się 
dowiedział cośkolwiek. Generałowi d’Hubert nie było trudno otoczyć się 
uśmiechami, gdyż w 
rzeczywistości czuł się bardzo szczęśliwy. Zastosował się do zasad 
obowiązujących w Jego 
położeniu i każdego dnia rano posyłał kwiaty (z ogrodu i z cieplarni swej 
siostry), a niedługo 
potem szedł, by zjeść śniadanie ze swoją wybraną, jej matką i starymi émigré, 
jej wujem. 
Południe spędzali na przechadzce albo siedząc w cieniu. Baczne uszanowanie, 
zbliżające się do 
czułości, było z jego strony zasadniczym tonem ich rozmów — przy czym swoboda 
wymiany 
zdań przysłaniała głębokie wzruszenie, jakim przejmowała go jej niedostępna mu 
bliskość. 
Później, po południu, wracał generał d’Hubert pośród pól winnych, czasem 
strasznie ‘biedny, 
czasem niewymownie szczęśliwy, czasem w smutnym zamyśleniu; ale zawsze czul tę 
szczególną 
intensywność istnienia, to uniesienie wspólne artystom, poetom i kochankom — 
mężczyznom 
opanowanym silną namiętnością, wielką myślą albo nowym widzeniem piękna 
plastycznego.
Świat zewnętrzny nie istniał wówczas dla generała d’Hubert w wyraźnych 
kształtach. Ale 
pewnego wieczora, gdy przechodził wzgórze, z którego mógł widzieć obydwa domy, 
zauważył 
dwie postacie, idące drogą, daleko w dole. Dzień był cudowny. Radosna 
wspaniałość 
rozpłomienionego nieba rzucała łagodny żar na przytłumione kolory południowego 
krajobrazu. 
Szare skały, brunatne pola i purpurowe falujące dale składały się na świetlisty 
akord i wionęły 
już zapachami wieczoru. Dwie postacie na drodze, w dole, wyglądały jak dwie 
sztywne sylwetki 
drewniane, czerniejące na wstążce białego pyłu. Generał d’Hubert rozpoznał 
długie, równe, 
wojskowe capotes* zapięte szczelnie aż po czarny halsztuk, wielkie kapelusze, 
chude, ciemne, 
wyraziste twarze — stare wiarusy, vieilles moustaches! Wyższy z nich miał czarną 
przepaskę na 
oku, twarz drugiego, ściągła i sucha, odznaczała się jakąś inną, dziwną i 
niepokojącą 
osobliwością, którą gdy podeszli bliżej, okazał się brak końca nosa. Podniósłszy 
ręce, aby 
pozdrowić utykającego cywila, idącego powoli o grubej lasce, zapytali go o dom, 
w którym 
mieszka generał baron d’Hubert, oraz w jaki sposób można by pomówić z nim na 
osobności.
— Jeśli życzycie sobie, panowie, to możecie zaraz — rzekł generał d’Hubert 
tocząc wzrokiem 
po winnicach ujętych w purpurowe raimy, nad którymi wznosiło się gniazdo szarych 
i 
brunatnych domów wiejskich, cisnących się dookoła szczytu stożkowatego wzgórza, 
tak że 
niezgrabna wieża kościelna wyglądała tylko jak wystająca sikała. — Jeśli 
życzycie sobie, 
panowie, to możecie mówić z nim natychmiast. I proszę was, koledzy, mówicie 
otwarcie i z 
zupełnym zaufaniem.
Na to obydwaj zrobili krok w tył i z podkreśloną ceremonialnością znów podnieśli 
ręce do 
kapeluszy. Następnie jeden z nich, ten ze zniekształconym nosem, przemówił za 
obydwu i 
oświadczył, że sprawa jest bardzo poufnej natury i że należy ją traktować 
dyskretnie. Ich główna 
kwatera znajduje się w tej wsi, tam dalej, gdzie ci przeklęci szubrawcy — niech 
diabli wezmą ich 
fałszywe, rojalistyczne serca! — patrzą dość koso na trzech Bogu ducha winnych 
wojskowych. 
Tymczasem pragnęliby tylko zapytać o nazwiska przyjaciół generała d’Huberta.
— Jakich przyjaciół? — zapytał zdumiony generał, najzupełniej tym stropiony. — 
Tam 
mieszkam wraz z moim szwagrem.
— Dobrze, to byłby jeden — rzekł weteran z oberwanym końcem nosa.
— Jesteśmy przyjaciółmi generała Feraud — rzekł drugi, który dotychczas milczał 
i tylko 
jednym okiem rzucał spojrzenia na człowieka, który nigdy nie kochał cesarza. 
Było na co 
patrzeć. Bo nawet ci wyzłoceni Judasze, którzy sprzedali go Anglikom, 
marszałkowie i książęta, 
nawet ci przez jakiś czas go kochali. Ale ten człowiek nigdy nie kochał cesarza! 
Generał Feraud 
powiedział to wyraźnie.
Generał d’Hubert poczuł w piersiach ukłucie. Przez nieskończenie drobną część 
sekundy 
zdawało mu się, że obrót ziemi wydaje słaby, ale straszliwy szmer wśród wiecznej 
ciszy 
przestrzeni. Lecz był to tylko szum krwi w uszach, który ustał natychmiast. 
Mimowolnie szepnął:
— Feraud! Zapomniałem o jego istnieniu.
— A on żyje, bardzo niewygodnie, co prawda, w tej przeklętej oberży, w tym 
gnieździe 
dzikusów — rzekł sucho jednooki kirasjer. — Przybyliśmy w tę okolicę przed 
godziną 
pocztowymi końmi. On oczekuje niecierpliwie naszego powrotu. Widzi pan, że 
chodzi o 
pośpiech. Generał postąpił wbrew rozkazowi ministra, aby uzyskać od pana 
satysfakcję, do czego 
według zasad postępowania honorowego jest uprawniony, a oczywiście pragnąłby 
skończyć ze 
wszystkim, zanim żandarmeria wpadnie na jego ślad.
Drugi wyłożył myśl tę nieco szerzej:
— Chcemy wrócić zupełnie po cichu, rozumie pan? Szust! Tak najlepiej. My także 
wymknęliśmy się. Pański przyjaciel, król, ucieszyłby się, gdyby przy pierwszej 
lepszej 
sposobności udało mu się cofnąć nam nasze mizerne racje. To jest ryzyko. Ale 
honor przede 
wszystkim.
Generał d’Hubert znów odzyskał mowę.
— A więc dlatego włóczycie się po drodze, aby mnie wyzwać do walki na śmierć i 
życie z 
tym… tym… — Opanował go śmiech wściekłości: — ha–ha–ha–ha!
I wsparłszy pięści na biodrach, ryczał nie oglądając się na nic, podczas gdy 
tamci stali przed 
mim, chudzi i prości, jakby jakaś sprężyna wyrzuciła ich przez zapadnię w ziemi. 
Jeszcze przed 
dwudziestu czterema miesiącami panowie Europy, teraz robili już wrażenie 
upiorów, a w 
wyszarzałych ubraniach wydawali się mniej cielesnymi od ich własnych, wąskich 
cieni, padający 
czarną plamą wszerz drogi: żołnierskie, groteskowe cienie dwudziestu lat wojny i 
zwycięstw. 
Mieli jakiś cudzoziemski wygląd, dwóch niewzruszonych bonzów religii miecza. A 
generał 
d’Hubert, także ekspan Europy, śmiał się z tych dwóch posępnych upiorów, które 
stanęły mu na 
drodze.
Wtenczas jeden z nich odezwał się wskazując ruchem głowy na śmiejącego się 
generała:
— To wesoły gość!
—i Są pośród nas tacy, którzy nie uśmiechnęli się od dnia, w którym Tamten nas 
opuścił — 
rzekł jego towarzysz.
Generał d’Hubert uczuł gwałtowne pragnienie, by rzucić się na te bezcielesne 
cienie i powalić 
je na ziemię. Nagle przestał się śmiać. Jedynym jego pragnieniem było teraz 
uwolnić się od nich, 
stracić ich z oczu jak najprędzej, zanim przestanie panować nad sobą. Dziwił się 
rozwścieczeniu, 
które poczęło mu rozpierać piersi. Ale nie miał czasu zajmować się teraz właśnie 
tym 
szczególnym zjawiskiem.
— Rozumiem życzenie panów, chcielibyście się załatwić ze mną możliwie jak 
najprędzej. Nie 
traćcie więc czasu na błahe formalności. Widzicie, panowie, ten las, tam u stóp 
tego zbocza? Tak, 
ten las sosnowy. Spotkamy się tam jutro o świcie. Przyniosę moją szablę albo 
pistolety, albo 
jedno i drugie, jeśli sobie życzycie.
Sekundanci generała Feraud spojrzeli po sobie.
— Pistolety, generale — rzekł kirasjer.
— Niech będzie. Au revoir — jutro rano. Aż do tego czasu pozwoliłbym sobie 
poradzić 
panom, byście się nie pokazywali, o ile nie chcecie, aby żandarmeria zaczęła się 
wami 
interesować, jeszcze nim się ściemni. Nieznajomi są rzadkością w tej okolicy.
Zasalutowali w milczeniu. Generał d’Hubert odwrócił się tyłem do odchodzących i 
przez 
dłuższy czas stał cicho na środku drogi, przygryzając dolną wargę i patrząc w 
ziemię. Potem 
począł iść prosto przed siebie, lecz powrotną drogą, aż znalazł się przed bramą 
parku, należącego 
do domu swej wybranki. Mrok już zapadał. Nieruchomo patrzał przez kraty na 
fronton domu, 
przeświecający jasno poprzez krzewy i drzewa. Kroki zaskwierczały na żwirze i 
nagle wysoki, 
pochylony cień wynurzył się z bocznej alei, biegnącej wzdłuż wewnętrznej strony 
muru 
parkowego.
Le Chevallier de Vaknassigue, wuj zachwycającej Adeli, eksbrygadier armii 
książąt, 
introligator w Altonie, potem szewc (mający wielkie wzięcie, gdyż jego damskie 
buciki leżały 
znakomicie) w innym miasteczku niemieckim, nosił jedwabne pończochy na swych 
chudych 
nogach, płytkie trzewiki z srebrnymi klamrami i ‘brokatową kamizelkę. Długie 
okrycie ? la 
française zwisało swobodnie z jego chudych, pochylanych pleców. Mały, 
trójgraniasty kapelusz 
spoczywał na bujnej, upudrowanej peruce z warkoczykiem.
— Monsieur le Chevalier — zawołał cicho generał d’Hubert.
— Co? Pan znów tutaj, mon ami*? Czy zapomniał pan czegoś?
— Nieba! Tak jest. Zapomniałem czegoś. Przyszedłem powiedzieć o tym panu. Nie 
tu. Za tym 
murem. Sprawa jest zbyt okropna, by można było o niej mówić, tam gdzie ona żyje.
Chevalier wyszedł natychmiast z tą przychylną rezygnacją, jaką starzy ludzie 
okazują czasem 
nadmiarowi młodości. Starszy o ćwierćwiecze od generała d’Hubert, uważał go w 
duchu za 
niespokojnego młodzieńca, opętanego miłością. Doskonale słyszał jego tajemnicze 
słowa, ale nie 
przywiązywał szczególnej wagi do tego, co głęboko przejęty mężczyzna mający 
dopiero 
czterdzieści lat robi albo mówi. Zmiana pojęć u tej generacji Francuzów, która 
wyrosła w latach 
jego wygnania, była otu po prostu niezrozumiała. Ich uczucia, wydawało mu się, 
są niepotrzebnie 
gwałtowne, bez delikatności i umiaru, ich mowa jest zbytnio przesadna. Spokojnie 
wyszedł do 
generała, stojącego na drodze, po czym przeszli razem parę kroków w milczeniu, 
gdy tymczasem 
generał próbował opanować swe wzruszenie i stać się panem swego głosu.
— Rzeczywiście, to prawda, zapomniałem o czymś.
Jeszcze pół godziny temu nie pamiętałem, że mam pewną niecierpiącą zwłoki sprawę 
honorową. Jest to nie do wiary, ale tak jest!
Przez chwilę było cicho. Potem w głębokim milczeniu wieczoru wiejskiego rozległ 
się czysty, 
stary głos Chevaliera, drżący lekko:
— Monsieur! To jest niegodne!
To była jego pierwsza myśl. Dziewczyna urodzona w czasie wygnania, pogrobowczyni 
jego 
biednego brata, którego zamordowała banda jakobinów, stała się od jego powrotu 
bardzo droga 
jego staremu sercu, które przez tyle lat usychało na samo wspomnienie miłości.
— To jest niepojęte, powiadam panu! Mężczyzna załatwia takie sprawy, zanim 
zamierza 
prosić o rękę młodej damy. Co! Jeślibyś pan był jeszcze dziesięć dni o tym nie 
pamiętał, byłbyś 
się ożenił, zanim zdołałbyś sobie przypomnieć. Za moich czasów ludzie nie 
zapominali o czymś 
podobnym, również o tym, co się jest winnym uczuciom niewinnej, młodej 
dziewczyny. Gdybym 
tych nie miał na względzie, określiłbym pańskie postępowanie w sposób, który by 
nie był panu 
miły.
Generał d’Hubert ulżył sobie po prostu ciężkim westchnieniem:
— Niech panu względy te nie przeszkadzają. Nie należy się obawiać, byś ją 
dotknął 
śmiertelnie.
Ale starzec nie zwracał uwagi na głupstwa, które wygadywał zakochany. Wątpliwe, 
czy je w 
ogóle słyszał.
— Co to takiego? — zapytał. — Jakiej natury?…
— Nazwij pan to młodzieńczym wybrykiem. Monsieur le Chevalier. To jest 
niepojęte, 
niewiarygodne. — Nagle zamilkł. „On nigdy nie uwierzy w tę historię — pomyślał. 
— Będzie 
sądził tylko, że robię z niego głupca, i obrazi się.”
Generał d’Hubert począł mówić dalej:
— Tak, zaczęło się to młodzieńczym wybrykiem, a stało się…
Chevalier przerwał:
— Dobrze, trzeba to załatwić.
— Załatwić?
— Tak, obojętne, co będzie to kosztowało pańską amour propre*. Powinieneś pan 
pamiętać, 
że jesteś zaręczony. O tym także zapomniałeś pan, jak mi się zdaje. A potem 
idziesz pan i 
zapominasz o swym zatargu. To jest świadectwo najbrzydszej lekkomyślności, o 
jakiej 
kiedykolwiek słyszałem.
— Boże święty, monsieur! Przecież pan nie wyobraża sobie chyba, że ja wynalazłem 
tę 
historię w czasie mego ostatniego pobytu w Paryżu, czy też coś podobnego?
— Ech! Co za znaczenie ma dokładna data pańskiego nierozumnego kroku! — zawołał 
podrażniony Chevalier. — Chodzi przede wszystkim o to, by ją załatwić.
Zauważywszy, że generał d’Hubert upiera się i próbuje coś powiedzieć, stary 
émigré podniósł 
ręce i dodał z godnością:
— Ja także byłem żołnierzem. Nigdy nie ważyłbym się człowieka, którego nazwisko 
ma nosić 
moja bratanica, posądzić o jakiś czyn dwuznaczny. Ale powiadam panu, że entre 
galants 
hommes* każda sprawa może być załatwiona.
— Ależ, saperlotte*, monsieur le Chevalier, to jest już piętnaście albo 
szesnaście lat temu. 
Byłem wtenczas porucznikiem huzarów.
Stary Chevalier widocznie stropił się namiętnym i rozpaczliwym tonem tej 
informacji.
— Pan byłeś porucznikiem huzarów szesnaście lat temu? — szepnął jakby 
oszołomiony.
— A tak! Przecież nie przypuszcza pan, że w kołysce byłem już generałem, jak 
książę krwi.
W purpurowym mroku, opadającym na pola pokryte wirnną latoroślą, nad którym na 
zachodzie nisko zawisła wstęga szkarłatnych chmur, głos starego eksoficera Armii 
Książąt 
brzmiał głośno i przesadnie uprzejmie.
— Czy ja śnię? Czy to żart? Albo ja mam to tak zrozumieć, że sprawę honorową 
wlokłeś pan 
przez piętnaście czy szesnaście lat?
— Tak długo już pęta się ona przy mnie. To właśnie chciałem powiedzieć. Samej 
sprawy tnie 
podobna wytłumaczyć łatwo. Przez ten czas kilkakrotnie pojedynkowaliśmy się, 
rzecz oczywista.
— Cóż za maniery! Co za okropne znieprawienie męskości! Nic nie jest w stanie 
wytłumaczyć tego barbarzyństwa tylko krwawa głupota rewolucji, która zaraziła 
całą generację 
— rzekł cicho przybyły z zagranicy émigré. — Kto to jest ten pański przeciwnik? 
— zapytał 
trochę głośniej.
Niby cień w swoim tricorne* i staromodnym stroju, podobny do pochylonego, 
chudego ducha 
ancien regime’u, Chevalier począł snuć upiorne wspomnienia.
— Przypominam sobie spór o małą Zofię Derval między panem de Brissac, kapitanem 
gwardii 
przybocznej, a d’Anjourantem (nie tym ospowatym, tym drugim — zwanym Beau 
d’Anjourant). 
Trzy razy pojedynkowali się w przeciągu osiemnastu miesięcy, zupełnie po 
kawalersku. Była w 
tym także wina i małej Zofii, która chciała się bawić…
— To nic podobnego — przerwał generał d’Hubert. Uśmiechnął się drwiąco. — Nic 
równie 
prostego — dodał. — Ani też w połowie tak rozsądnego — zakończył przez zęby 
ledwie 
dosłyszalnym głosem, po czym zazgrzytał z wściekłości.
Po tym dźwięku przez długi czas nic nie przerywało milczenia, aż Chevalier 
zapytał 
spokojnie:
— Kto to jest ten Feraud?
— Także porucznik huzarów — to jest, teraz generał. Gaskończyk. Syn kowala, 
zdaje mi się.
— Ach, tak! Zaraz to sobie pomyślałem. Ten Bonaparte miał szczególne upodobanie 
do takich 
canailles*. To nie dotyczy pana, d’Hubert, pan jest jednym z naszych, chociaż 
służyłeś 
uzurpatorowi, który…
— Dajmy temu pokój — przerwał generał d’Hubert.
Chevalier wzruszył wystającymi ramionami.
— Taki Feraud. Potomek jakiegoś kowala i jakiejś dziewki wiejskiej. Widzisz pan, 
co z tego 
wynika, gdy się kto wdaje z takimi ludźmi.
— Pan sam robiłeś buciki, Chevalier.
— Tak. Ale nie jestem synem szewca. Ani pan nim nie jesteś, monsieur d’Hubert. 
Pan i ja 
posiadamy coś, czego książęta i marszałkowie waszego Bonapartego nfe 
D0Siaidalli, gdyż nie 
ima na świecie siły, która by im to dać mogła — odparł émigré ze wzrastającym 
podnieceniem 
człowieka, który posiada nieodparty argument. — Ci ludzie po prostu nie 
istnieją, wszyscy ci 
Feraudowie. Feraud? Kto to jest Feraud? Jakiś va–nu–pieds*, wykierowany na 
generała przez 
korsykańskiego awanturnika, przebranego za cesarza. Nie ma rozumnej przyczyny, 
aby miał 
d’Hubert s’encanailler* w pojedynku z osobą takiego pochodzenia. Możesz mu się 
pan zupełnie 
gładko wymówić. A jeśli manant* wbił sobie w głowę, że to nie podobna, to 
powiedz mu po 
prostu, że się nie będziesz z nim bił.
— Sądzi pan, że mógłbym tak uczynić?
— Oczywiście. Z najczystszym sumieniem.
— Monsieur le Chevalier! Jak pan myślisz, gdzieś pan wrócił ze swej emigracji?
Było to powiedziane tak ostrym tonem, że starzec nagle podniósł swą pochyloną 
głowę, 
świecącą srebrną siwizną pod koronkami małego tricorne.
— Bóg jeden wie! — rzekł w końcu, wskazując powolnym i ciężkim ruchem na stojący 
u 
skraju drogi wysoki krzyż, który wprawiony w blok kamienny wyciągał ramiona z 
kutego żelaza 
ku ciemniejącej czerwonej wstędze. — Bóg jeden wie! Gdyby nie ten znak, który 
widziałem na 
tym miejscu będąc jeszcze dzieckiem, nie wiedziałbym, po co wróciliśmy, my, 
którzy służyliśmy 
wiernie Bogu i królowi. Ludzie się zupełnie zmienili.
— Tak, to jest zmieniona Francja — rzekł generał d’Hulbert.
Zdawało się, że znów odzyskał spokój. Ton jego był lekko ironiczny.
— Dlatego nie mogę pójść za pańską radą. Poza tym, jak można psu odmawiać prawa 
do 
kąsania, gdy chce kąsać? Nie podobna. Ręczę słowem. Feraud nie jest kimś, kto 
dalby się 
powstrzymać wymówką lub odmową. Ale są jeszcze inne sposoby. Mógłbym, na 
przykład, 
wysłać posłańca z jednym słówkiem do brygadiera żandarmerii w Senlac. Tamten i 
jego obydwaj 
przyjaciele zostaliby po prostu na mój rozkaz natychmiast aresztowani. Byłoby z 
tego powodu 
trochę hałasu w armii, zarówno w czynnej, jak i zwolnionej — szczególnie w 
zwolnionej. 
Wszystko to canailles! Wszyscy byli kiedyś towarzyszami broni Armanda d’Hubert. 
Ale cóż 
obchodzi d’Huberta, co myślą ludzie, którzy nie istnieją? O, lepiej jeszcze, 
mogę powiedzieć 
memu szwagrowi, by posłał do wójta do wsi i dał mu małą wskazówkę. Nie trzeba 
więcej, by 
trzech „brygantów” opadnięto z cepami i widłami i wpędzono w piękny, głęboki, 
mokry rów — 
nic mądrzejszego! Coś podobnego zdarzyło się zaledwie dziesięć mil stąd trzem 
biedakom, 
zwolnionym z czerwonych ułanów gwardii, wracającym do domu. Cóż mówi na to 
pańskie 
sumienie, Chevalier? Czy d’Hubert może zrobić coś podobnego trzem ludziom, 
którzy nie 
istnieją?
Kilka gwiazd pokazało się na błękitnej ciemni nieba, czystej jak kryształ. 
Suchy, cienki głos 
Chevaliera zabrzmiał cierpko:
— Po co mówi mi pan to wszystko? Generał chwycił mocno zwiędłą, starczą rękę.
— Ponieważ winien jestem panu me pełne zaufanie. Któż mógłby to powiedzieć 
Adeli, jeśli 
nie pan? Rozumie pan, dlaczego nie ważę się zwierzyć z tego memu szwagrowi, a 
nawet mej 
siostrze? Chevalier! Byłem tak bliski tego, że drżę jeszcze. Nie wiesz pan, jak 
straszliwy wydaje 
mi się ten pojedynek. A nie ma sposobu, by go uniknąć. Po chwili szepnął:
— To jest przeznaczenie. — Opuścił obojętną rękę Chevaliera i powiedział 
zupełnie zwykłym 
głosem: — pójdę bez sekundantów. Jeśli znaczone jest mi zostać na placu, pan 
będziesz 
przynajmniej wiedział wszystko, co w tej sprawie może być wiadome.
Upiorny cień ancien regime’u zdawało się, pochylał się w czasie rozmowy coraz 
bardziej.
— Czyż będę mógł mieć dziś wieczór spokojną twarz wobec tych dwu kobiet? — 
jęknął. — 
Generale! Trudno będzie mi wybaczyć to panu.
Generał d’Hubert nic nie odpowiedział.
— Czy przynajmniej słuszność jest po pańskiej stronie?
— Jestem niewinny.
Potem chwycił upiorne ramię Chevaliera powyżej łokcia i ścisnął je mocno.
— Muszę go zabić! — syknął, puścił go i wielkimi krokami poszedł drogą.
Dzięki czułej zapobiegliwości swej kochającej siostry, generał miał zapewnioną 
zupełną 
swobodę ruchu w domu, w którym był gościem. Miał nawet swe osobne wejście przez 
małe 
drzwi w rogu cieplarni. Dlatego też nie był zmuszony tego wieczora ukrywać swego 
wzburzenia 
przed resztą domowników, którzy się niczego nie domyślali. Był z tego 
zadowolony. Zdawało 
mu się, że gdyby otworzył usta, wybuchnąłby straszliwymi bezcelowymi 
przekleństwami, że 
łamałby meble, rozbijał porcelanę i szkło. Od chwili, gdy otworzył swe prywatne 
drzwi, i w 
czasie, gdy przeszedł dwadzieścia osiem stopni krętej klatki schodowej, którą 
wychodziło się na 
korytarz, gdzie znajdował się ]ego pokój, przebył mękę straszliwej i 
upokarzającej sceny, w 
której rozwścieczony szaleniec, z nabiegłymi krwią oczyma i pianą na ustach, 
.wyrządzał 
straszliwe spustoszenie wśród martwych przedmiotów, znajdujących się w tej 
godnie urządzonej 
jadalni. Gdy otworzył drzwi swego pokoju, napad przeszedł, ale jego zmęczenie 
fizyczne było 
tak wielkie, że chwytał się krzeseł, gdy szedł przez pokój, zmierzając do 
niskiej i szerokiej sofy, 
na którą ciężko upadł. Jego moralne przygnębienie było jeszcze większe. Ta 
brutalność uczuć, 
którą odczuwał tylko wówczas, gdy z szablą w ręku szarżował na nieprzyjaciela, 
zdumiewała 
człowieka lat czterdziestu, który nie rozpoznawał w niej instynktownej 
gwałtowności swej 
zagrożonej namiętności. Lecz w tym duchowym i cielesnym wyczerpaniu (namiętność 
jego 
przejaśniła się, oczyściła i wysubtelniła w uczucie smutniej rozpaczy, że będzie 
może musiał 
umrzeć, zanim tę śliczną dziewczynę nauczy miłości.
Tej nocy generał d’Hubert leżał wyciągnięty na wznak, z rękami na oczach albo 
też na piersi, 
z twarzą wciśniętą w poduszki, i przechodził kolejno wszystkie możliwie uczucia. 
Niesłychany 
wstręt do niedorzeczności sytuacji, wątpliwości, czy jest zdolny pokierować swym 
życiem, 
nieufności do swych najlepszych uczuć (po kiego diabła zachciało mu się chodzić 
do tego 
Fouchégo?) — wszystko to poznał kolejno.
„Jestem idiotą, nie ma dwóch zdań — myślał — uczuciowym idiotą. Ponieważ 
podsłuchałem 
dwóch ludzi rozmawiających w kawiarni… Jestem idiotą, który boi się kłamstwa — a 
przecież w 
życiu tylko prawda ma znaczenie.”
Wstawał kilkakrotnie, w skarpetkach chodził po pokoju, aby go nikt nie słyszał 
na dole, i 
wypił wszystką wodę, jaką odnalazł był w ciemności. Przeszedł także tortury 
zazdrości. Ona 
wyjdzie za kogo innego. Na myśl tę dusza jego wiła się. Upiór Ferauda, okropna 
wytrwałość tego 
głupiego bydlaka, działała nań ze straszliwą mocą bezlitosnego przeznaczenia. 
Generał d’Hubert; 
zadrżał, gdy odstawiał próżny już dzbanek na wodę.
„Zabije mnie” — pomyślał.
Generał d’Hubert zakosztował wszelkiego uczucia, jakiego życie dostarczyć może. 
W 
wyschniętych ustach poczuł mdły, niezdrowy posmak strachu, nie tego 
dopuszczalnego strachu 
przed czystym i wesołym spojrzeniem młodej dziewczyny, ale strachu przed 
śmiercią, strachu 
honorowego człowieka przed tchórzostwem.
Jeśli prawdziwa odwaga polega na tym, że idziemy na spotkanie nienawistnego 
niebezpieczeństwa, przed którym wzdryga się nasze ciało, dusza i serce, to 
generał d’Hubert miał 
sposobność okazać ją po raz pierwszy w życiu. Z uniesieniem szarżował na baterie 
i czworoboki 
piechoty i jeździł z rozkazami pod gradem kul nie myśląc o tym. Teraz miał po 
cichu wyśliznąć 
się o świcie na niesławną i gwałtowną śmierć. Generał d’Hubert nie ociągał się. 
Włożył dwa 
pistolety do skórzanych olster, które zarzucił na plecy. Zanim wyszedł z ogrodu, 
w ustach poczuł 
znów suchość. Zerwał więc dwie pomarańcze. Dopiero gdy zatrzasnął za sobą bramę, 
poczuł 
lekkie osłabienie.
Nie bacząc na to poszedł niepewnym krokiem, lecz po kilku chwilach odzyskał 
pełną władzę 
w nogach. W bezbarwnym i przejrzystym brzasku porannym sosnowy las, składający 
się z 
kolumn pni i ciemnozielonego baldachimu, odznaczał się wyraźnie na tle skał 
szarego stoku 
górskiego. Generał wlepił weń nieruchomy wzrok i idąc ssał pomarańczę. Ten 
właściwy jego 
naturze pogodny spokój w obliczu niebezpieczeństwa, dzięki czemu był oficerem 
lubianym przez 
podwładnych i cenionym przez przełożonych, powoli dochodził do swych praw. 
D’Hubert miał 
wrażenie, że idzie do bitwy. Gdy przybył na skraj lasu, usiadł na kamieniu 
trzymając drugą 
pomarańczę w ręce, po czym zaczął sobie wyrzucać, że przybył tak śmiesznie 
wcześnie na plac 
boju. Niedługo to trwało, gdy usłyszał w krzakach szelest, kroki po twardej 
ziemi i odgłosy 
urywanej, głośnej rozmowy. Gdzieś poza nim odezwał się chełpliwy głos:
— Już go mam w kieszeni.
„A więc już. Co to znaczy w kieszeni? Czy oni o mnie mówią?” — pomyślał generał. 
A 
przypomniawszy sobie drugą pomarańczę, którą trzymał w ręku, myślał dalej: „To 
są dobre 
pomarańcze. Własne drzewo Leonii. Mogę ją teraz równie dobrze zjeść, jak 
wyrzucić.”
Gdy generał Feraud i jego towarzysze wynurzyli się z gęstwy skał i krzaków, 
ujrzeli generała 
d’Hubert zajętego obieraniem pomarańczy. Przystanęli, czekając, aż podniesie 
oczy. Wówczas 
sekundanci ukłonili się, gdy tymczasem generał Feraud założył ręce w tył i 
odszedł parę kroków 
na bok.
— Zmuszony jestem prosić jednego z panów, messieurs, by zechciał mi sekundować. 
Nie 
przyprowadziłem mych przyjaciół. Czy zechcą panowie?
Jednooki kirasjer odrzekł stanowczo:
— Tego nie można odmówić.
Drugi weteran zauważył:
— A jednak, to dziwne.
— Ze względu na nastrój mieszkańców tej części kraju, nie miałem nikogo, komu 
mógłbym z 
czystym sumieniem zwierzyć się z obecności panów — wytłumaczył uprzejmie generał 
d’Hubert.
Obydwaj zasalutowali, spojrzeli dokoła i oświadczyli równocześnie:
— Zły teren.
— Niestosowny.
— Po co się niepokoić terenem, pomiarami i tak dalej? Uprościmy sobie to 
wszystko. 
Nabijcie, panowie, dwie pary pistoletów. Ja wezmę pistolety generała Feraud, a 
on weźmie moje. 
Albo jeszcze lepiej, każdy weźmie po mieszanej parze. Po jednym z każdej pary. 
Potem 
wejdziemy do lasku i będziemy strzelać do siebie, gdy się zobaczymy, a panowie 
zostaniecie tu. 
Nie przyszliśmy ceremoniować się, ale walczyć — walczyć na śmierć i życie. Każdy 
teren nadaje 
się do tego. Jeśli padnę, musicie zastawić mnie tam, gdzie będę leżał, i ulotnić 
się. Nie wyszłoby 
to panom na dobre, gdyby po czymś takim złapano was jeszcze tutaj.
Po krótkiej rozmowie z generałem Feraud okazało się, że godzi się na te warunki. 
Gdy 
sekundanci ładowali pistolety, słychać było, jak świstał, zacierając przy tym 
ręce z ogromnego 
zadowolenia. Mocnym ruchem ściągnął z siebie wierzchnie okrycie; generał 
d’Hubert zdjął je 
również i troskliwie złożył na kamieniu.
— Proponuję, abyście, panowie, wprowadzili swego mocodawcę z drugiej strony 
lasku i 
pozwolili mu wyjść dokładnie za dziesięć minut — rzekł generał d’Hubert 
spokojnie, mając 
jednak takie uczucie, jak gdyby wydawał zarządzenia do własnej egzekucji. Ale to 
byłe ostatnia 
chwila jego słabości. — Proszę poczekać! Musimy najpierw porównać nasze zegarki.
Generał wyciągnął swój. Oficer ze zniekształconym nosem poszedł, aby przynieść 
zegarek 
generała Feraud. Przez jakiś czas stali z pochylonymi nad nim głowami.
Tak, cztery minuty przed szóstą u panów, siedem na moim.
Przy boku generała d’Hubert został kirasjer, który nieruchomo wpatrywał się 
jednym okiem w 
białą taczkę zegarka leżącego na dłoni, a czekając na uderzenie ostatniej 
sekundy otworzył usta 
na długo przedtem, im rzucił słowo:
— Avancez!*
Generał d’Hubert ruszył naprzód i z jaskrawego blasku słonecznego poranka 
prowansalskiego 
wszedł w chłodny i aromatyczny cień sosen. Teren był równy, a mnogość czerwonych 
pni, 
pochylonych do siebie pod rozmaitymi kątami, mąciła mu początkowo wzrok. Miał 
wrażenie, że 
idzie do bitwy. Naczelna cnota, jaką jest wiara w siebie, znów poczęła dochodzić 
do głosu. Cały 
był zajęty swą sprawą. Zadanie brzmiało: jak zabić przeciwnika? Nic innego nie 
mogło go 
uwolnić od tej głupiej zmory.
„Nie ma celu ranić takiego bydlęcia” — myślał generał d’Hubert.
Był on znany jako pomysłowy oficer. Koledzy jego sprzed lat zwykli byli nazywać 
go 
„strategiem”. I rzeczywiście umiał myśleć w obliczu nieprzyjaciela. Natomiast 
Feraud był tylko 
szermierzem — ale także, niestety, niezawodnym strzelcem.
„Muszę sprowokować go do strzału na możliwie jak największą odległość” — 
powiedział 
sobie generał d’Hubert.
W tej samej chwili ujrzał coś białego, poruszającego się pomiędzy drzewami, 
koszulę swego 
przeciwnika. Wysunął się nagle pomiędzy dwoma drzewami zupełnie się odsłaniając, 
potem 
szybko jak błyskawica skoczył w tył. Był to niebezpieczny ruch, ale osiągnął 
swój cel. Prawie 
równocześnie z hukiem wystrzału mały kawałek kory, oderwany przez kulę, boleśnie 
uderzył go 
w ucho.
Straciwszy jeden strzał generał Feraud począł być ostrożny. Gdy generał d’Hubert 
wyjrzał zza 
drzewa, nie mógł go dojrzeć. Ta nieznajomość stanowiska swego nieprzyjaciela 
wzbudziła w nim 
poczucie niepewności— Generał d’Hubert czuł się obrzydliwie odsłonięty od flanku 
i od tyłu. 
Znów coś białego zamajaczyło mu przed oczyma. Ha! A więc nieprzyjaciel był 
jeszcze przed 
nim. D’Hubert począł się obawiać obejścia. Ale generał Feraud nie myślał o tym. 
Generał 
d’Hubert widział, jak tamten nie spiesząc się zbytnio szedł wprost na niego 
przebiegając od 
drzewa do drzewa. Z mocnym postanowieniem podniósł generał d’Hubert rękę. 
Jeszcze za 
daleko. Wiedział, że nie był pewnym strzelcem. Musi czekać sposobności, by 
zabić.
Aby wykorzystać większy obwód pnia, generał d’Hubert usiadł na ziemi. Gdy 
wyciągnął się 
jak długi, głową do przeciwnika, uzyskał zupełne zabezpieczenie swej osoby. Nie 
chciał się teraz 
pokazywać, gdyż tamten był obecnie zbyt blisko. Przekonanie, że generał Feraud 
zrobi niebawem 
coś nierozważnego, było balsamem dla duszy generała d’Hubert. Ale było mu 
nieprzyjemnie 
trzymać brodę przy samej ziemi i to bez wielkiego pożytku. Rozglądał się dokoła, 
ze strachem 
odsłaniając część głowy, w rzeczywistości jednak z małym ryzykiem. Nieprzyjaciel 
jego nie 
spodziewał się oczywiście, by mógł go ujrzeć tak nisko. Generał d’Hubert znów 
dojrzał 
przelotnie generała Feraud, który rozważnie i ostrożnie kręcił się wciąż między 
drzewami.
„Lekceważy moje zdolności strzeleckie — pomyślał próbując wczuć się w stan swego 
przeciwnika, co jest tak bardzo pomocne przy wygrywaniu bitew. Utwierdziło go to 
w jego 
taktyce nieruchomości. — Gdybym tylko swoje tyły mógł tak zabezpieczyć jak 
front!” — myślał 
z troską, żywiąc to nieziszczalne pragnienie.
Odłożenie pistoletów wymagało pewnego wysiłku duchowego; ale generał d’Hubert 
uczynił 
to zupełnie spokojnie i ulegając nagłemu popędowi położył po jednym z nich z 
każdej strony. W 
armii uchodził za skończonego dandysa, ponieważ w dzień bitwy golił się i 
wkładał świeżą 
koszulę. Rzeczywiście, zawsze bardzo dbał o swój wygląd zewnętrzny. U człowieka 
bliskiego 
czterdziestki, zakochanego w młodej i zachwycającej dziewczynie, cenna ta 
dbałość mogła 
przerodzić się w słabostkę, jak na przykład noszenie przy sobie eleganckiego, 
małego portfelu, 
zawierającego grzebyk z kości słoniowej i zaopatrzonego w małe lusterko po 
zewnętrznej stronie. 
Ponieważ generał d’Hubert miał ręce wolne, sięgnął więc do kieszeni w spodniach 
po to 
narzędzie niewinnej próżności, wybaczalne u właściciela długich, jedwabistych 
wąsów. 
Wyciągnął więc portfel i z największą szybkością i spokojem przewrócił się na 
wznak. W tym 
nowym położeniu, z głową nieco podniesioną, trzymał lusterko tuż przy pniu, a 
patrząc w nie z 
ukosa lewym okiem, prawym bacznie strzegł tyłu swego stanowiska. Tak sprawdziły 
się słowa 
Napoleona, że „dla francuskiego żołnierza nie istnieje słowo niemożliwość”. 
Drzewo po prawej 
ręce całkowicie prawie przysłaniało pole widzenia jego lusterka.
„Jeśli przyjdzie od tyłu — pomyślał z zadowoleniem — będę musiał zobaczyć jego 
nogi. Ale 
żadną miarą nie będzie mógł zajść mnie niespodzianie.”
I rzeczywiście ujrzał, jak buty generała Feraud błyskały raz po raz 
przysłaniając na chwilę 
wszystko, co się w lusterku odbijało. Odpowiednio do tego zmienił pozycję. Ale 
ponieważ sądził 
tylko po zmiennym i pośrednim odbiciu w lustrze, przeto nie mógł wiedzieć, że 
jego stopy i 
część nóg generał Feraud widział dokładnie.
Na generała Feraud zaczęła robić wrażenie zdumiewająca zręczność, z jaką ukrył 
się jego 
przeciwnik. Trafił na właściwe drzewo z krwiożerczą pewnością. Tego był zupełnie 
pewny. A 
jednak dotychczas nie mógł zobaczyć ani nawet końca jego uszu. Nie było w tym 
nic dziwnego, 
gdyż szukał ich na wysokości pięciu stop i dziesięciu cali — ale generałowi 
Feraud wydało się to 
dziwne.
Ody ujrzał stopy i nogi przeciwnika, krew uderzyła do głowy. Po prostu zachwiał 
się za 
drzewem i musiał się o nie oprzeć ręką. A więc tamten leży na ziemi. Na ziemi! I 
to zupełnie 
cicho! Odsłonięty! Co to może znaczyć?… Myśl, że może zabił przeciwnika za 
pierwszym 
strzałem, zaświtała w głowie generała Feraud. Myśl ta nabierała pewności z każdą 
sekundą 
uważnego patrzenia i przysłaniała wszelkie inne możliwości, nieodparta, 
triumfująca, okrutna.
„Cóż za osioł ze mnie, że mogłem pomyśleć, iż spudłowałem — szepnął do siebie. — 
Sterczał 
przecież en pleine*, głupiec, przez dobre dwie sekundy.”
Generał Feraud patrzał ma nieruchome członki i ostatnie ślady zdziwienia 
ustępowały 
bezgranicznemu podziwowi dla swego śmiertelnego strzału.
„Palcami do góry! Na bogów wojny! To był strzał! — triumfował w duchu. — Dostał 
w 
głowę, nie ma dwóch zdań, tak właśnie, jak mierzyłem, zatoczył się za to drzewo, 
przewrócił na 
wznak i umarł.”
I patrzał! Patrzał, aż zapomniał się ruszać, trochę przejęty grozą, trochę 
zasmucony. Ale za nic 
w świecie nie chciałby, aby się to odstało.
„Taki strzał! Taki strzał! Przewrócił się na wznak i umarł.”
Gdyż ta właśnie bezsilna pozycja, to położenie na wznak upewniało generała 
Feraud w jego 
przekonaniu. Nigdy nie przyszłoby mu na myśl, że z rozmysłu mógłby ją przyjąć 
żywy człowiek. 
To było nie do pojęcia. To Przechodziło wszelkie możliwości zdrowego rozsądku. 
Trzeba jednak 
dodać, że obrócone do góry palcami nogi generała d’Hulberta wyglądały 
rzeczywiście martwo. 
Generał Feraud zaczerpnął już oddechu, by zawołać głośno na swych sekundantów, 
ale chwilowo 
powstrzymał się, gdyż miał skrupuły, które sam uważał za przesadne.
— Pójdę tylko i popatrzę, czy jeszcze żyje — mruknął do siebie porzucając 
spokojnie zasłonę 
drzewa. Ten ruch spostrzegł natychmiast pomysłowy generał d’Hubert. Wydawało mu 
się, że w 
tym kryje się jakiś podstęp, a gdy buty znikły z powierzchni lusterka, stało mu 
się nieswojo. Ale 
generał Feraud tylko zboczył nieco z obranego kierunku, a jego przeciwnik nie 
mógł przypuścić, 
że idzie on zupełnie swobodnie. Generał d’Hubert, który począł się dziwić, co 
się z tamtym 
dzieje, został zaskoczony talk nagle, że pierwszym znakiem ostrzegającym o 
niebezpieczeństwie 
był długi, poranny cień jego wroga, padający ukośnie na wyciągnięte jego nogi. 
Nie słyszał 
nawet kroków po miękkim gruncie między drzewami.
To było nawet dla jego zimnej krwi za wiele. Zerwał się nie myśląc już o niczym 
i zostawił 
pistolety na ziemi. Nieprzezwyciężony instynkt zwykłego śmiertelnika (o ile 
wzburzenie nie 
byłoby go zupełnie obezwładniło) nakazałby mu schylić się po broń wystawiając go 
na 
niebezpieczeństwo zastrzelenia w tej pozycji. Instynkt jest nieprzemyślany, 
rzecz prosta. To jest 
prawdziwa jego definicja. Ale wanto by zbadać, czy w opartych na myśleniu 
czynnościach 
ludzkich zwyczajny sposób rozumowania nie wpływa na mechaniczne odruchy 
instynktu. W 
latach swej młodości Armand d’Hubert, myślący, obiecujący oficer, wyraził 
zapatrywanie, że „na 
wojnie nigdy nie należy poprawiać błędów”. Myśl ta, broniona i rozwijana w wielu 
dyskusjach, 
stała się jedną z podstawowych zasad jego umysłowości i zmieniła się niejako w 
część jego 
indywidualności. Czy przeniknęła go tak głęboko, że wpływała aż na odruchy jego 
instynktu, czy 
też po prostu, jak to sam później mówił, był „zbyt przerażony, by pamiętać o 
tych przeklętych 
pistoletach” — fakt jednak, że generał d’Hubert nie próbował schylić się po nie. 
I zamiast 
poprawić ten błąd, obydwoma rękami objął szeroki pień drzewa i z takim impetem 
rzucił się zań, 
że okręciwszy się dokoła pnia, przy blasku i huku wystrzału pistoletowego po 
drugiej stronie 
drzewa, spotkał się oko w oko z generałem Feraud. Ten zaś, wytrącony zupełnie z 
równowagi 
widokiem tej zwinności nieżywego człowieka, drżał jeszcze. Lekka mgiełka dymu 
zawisła przed 
jego twarzą, która wyglądała tak, jakby dolna szczęka opadła.
— Nie chybiony! — zaharczał chrapliwie z głębi swego suchego gardła.
Te posępne dźwięki złamały czar, jaki padł na zmysły generała d’Hubert.
— Owszem, chybiony, ? bout portant* — usłyszał swój głos, zanim odzyskał pełną 
władzę 
nad sobą. Zmianie uczuć towarzyszył napływ morderczej pasji, która w 
gwałtowności swej 
zawarła wszystką mściwość, jaka w nim zebrała się w ciągu całego życia. Przez 
lata 
doprowadzała generała d’Hubert do rozpaczy i upokarzała ta okrutna głupota, 
narzucona mu 
przez dziki kaprys tego człowieka. Ponadto generał d’Hubert zbyt niechętnie w 
tym ostatnim 
wypadku patrzał śmierci w oczy, aby w reakcji na jego udrękę nie było pragnienia 
zadania 
śmierci.
— A ja mam jeszcze obydwa strzały — dodał bezlitośnie.
Generał Feraud zacisnął zęby, a twarz jego stała się gniewna i nieustraszona.
— Dalej! — rzekł ze złością.
To byłyby jego ostatnie słowa, gdyby generał d’Hubert trzymał pistolety w ręku. 
Ale pistolety 
leżały na ziemi, u stóp sosny. Generał d’Hubert miał chwilę czasu, potrzebną do 
przypomnienia 
sobie, że bał się śmierci nie jako mężczyzna, ale jako kochanek, nie jako 
niebezpieczeństwa, ale 
jako rywala, nie jako wroga życia, ale jako przeszkody do małżeństwa. I 
patrzcie! Oto rywal był 
pokonany! — Pokonany, zmiażdżony, unicestwiony zupełnie!
Mechanicznie podniósł broń z ziemi i, zamiast strzelić w pierś generała Feraud, 
dał wyraz 
najważniejszej swojej myśli:
— Teraz nie będzie się pan już więcej pojedynkować.
Ten ton swobodnego a nie dającego się wyrazić zadowolenia był czymś więcej, niż 
mógł 
znieść stoicyzm generała Feraud.
— Nie wierć się już, ty przeklęta lalo sztabowa z wodą w żyłach! — ryknął nagle 
z 
niewzruszoną twarzą na swym wyprostowanym i sztywnie nieruchomym ciele.
Generał d’Hubert ostrożnie spuścił kurki swych pistoletów. Tamten patrzał na to 
żywiąc 
bardzo mieszane uczucia.
— Dwa razy chybiłeś mnie pan — rzekł zwycięzca biorąc obydwa pistolety do jednej 
ręki. — 
Ostatni raz na pół kroku, czy coś podobnego. Według wszelkich praw pojedynkowych 
życie 
pańskie należy do mnie. To nie znaczy, że chcę je teraz wziąć panu.
— Nie potrzebuję pańskiej wspaniałomyślności — mruknął ponuro generał Feraud.
— Pozwól pan sobie powiedzieć, że nic mnie to nie obchodzi — rzekł generał 
d’Hubert, 
któremu każde słowo dyktowała głęboka delikatność uczuć. W gniewie mógł zabić 
tego 
człowieka, ale uspokojony wzdrygał się przed upokarzaniem tej nierozumnej 
istoty, choćby 
odruchem wspaniałomyślności wobec kolegi, żołnierza grande armée*, z którym 
przeszedł cuda i 
okropności wielkiej epopei wojennej.
— Nie zechcesz pan chyba dyktować mi, co mam zrobić z tym, co jest moją 
własnością.
Generał Feraud patrzał zmieszany, a tamten mówił dalej: — pan zmusiłeś mnie, 
wiążąc mnie 
prawami honoru, oddawać życie moje do pańskiej dyspozycji przez lat piętnaście. 
Doskonale. 
Teraz, gdy los rozstrzygnął na moją korzyść, chcę według tej zasady postąpić z 
pańskim życiem i 
zrobić, co mi się podoba. Teraz pan jesteś związany prawami honoru, aż ja powiem 
moje słowo.
— Tak jest! Ale, sacrebleu! To byłaby głupia sytuacja dla generała cesarstwa! — 
zawołał 
niespokojnie generał Feraud z wyrazem głębokiego przeświadczenia. — Ależ to 
znaczy, że całe 
życie mam siedzieć z naładowanym pistoletem w szufladzie i oczekiwać pańskiego 
słowa! To 
jest idiotyczne; ja stanę się przedmiotem… przedmiotem drwin.
— Głupie? Idiotyczne? Tak pan sądzi? — pytał generał d’Hubert z pozorną powagą. 
— Być 
może. Nie widzę jednak sposobu, by tego uniknąć. Ale nie będę się nad tym 
rozwodzić. Nikt nie 
dowie się o tym ani słowem. Tak jak nikt, zdaje mi się, nie wie, jaki jest 
początek naszej 
zwady… Ani słowa — dodał szybko. — Naprawdę nie mogę o tym rozmawiać z 
człowiekiem, 
który w stosunku do mnie nie istnieje.
Gdy obydwaj zapaśnicy wyszli na otwarte pole — generał Feraud szedł nieco w 
tyle, jakby na 
wpół przytomny — obydwaj sekundanci rzucili się ku nim, każdy ze swego 
stanowiska na krańcu 
lasu. Generał d’Hubert zwrócił się do mich mówiąc głośno i wyraźnie:
— Messieurs, korzystam ze sposobności, by oświadczyć panom uroczyście w 
obecności 
generała Feraud, że różnice pomiędzy nami zostały ostatecznie wyrównane. Możecie 
panowie o 
tym wszystkich zawiadomić.
— Pojednanie — w końcu! — zawołali razem.
— Pojednanie? Niezupełnie. Coś bardziej wiążącego. Prawda, generale?
Generał Feraud tylko skinął twierdząco głową. Obydwaj sekundanci spojrzeli po 
sobie. Gdy 
dnia tego znaleźli się później sami, w takiej odległości od swego markotnego 
przyjaciela, że ich 
usłyszeć nie mógł, kirasjer powiedział:
— Na ogół biorąc jednym okiem mogę widzieć tyle, co wszyscy ludzie; ale to 
zabiło mi 
ćwieka w głowę. On nie chce mi nic powiedzieć.
— W tej sprawie honorowej, na mój rozum, było od początku coś, czego nikt w 
armii nie 
mógł dobrze zrozumieć — rzekł strzelec ze zniekształconym nosem. — Tajemniczo 
się zaczęła, 
tajemniczy był jej przebieg i jak się zdaje, tajemniczo się skończyła.
Wielkim, spiesznym krokiem szedł generał d’Hubert do domu, zupełnie nie 
podniesiony na 
duchu uczuciem triumfu. Zwyciężył, ale nie wydawało mu się, by tym zwycięstwem 
wiele był 
osiągnął. Poprzedniej nocy pienił się na niebezpieczeństwo zagrażające jego 
życiu, które wydało 
mu się wspaniale, godne posiadania, gdyż umożliwiało pozyskanie miłości młodej 
dziewczyny. 
Miał chwile, w których dzięki cudownemu złudzeniu zdawało mu się, że tę miłość 
już posiada, a 
zagrożone życie daje mu jeszcze wspanialsze możliwości pełnego ocenienia jego 
wartości. Teraz, 
gdy życie jego już nie było zagrożone, nagle straciło swą szczególną 
wspaniałość. Miast tego 
nabrało drażniącego charakteru pułapki, w której okazała się cała niegodność 
jego osoby. Co się 
zaś tyczy cudownego złudzenia zdobytej miłości, jakie nawiedziło go na chwilę 
podczas 
gorączkowej bezsennej nocy, która mogła być jego ostatnią, to obecnie rozumiał 
jego prawdziwą 
naturę. Był to tylko napad majaczącej zarozumiałości. Tak to człowiekowi, 
którego Otrzeźwił 
zwycięski wynik pojedynku, życie wydało się pozbawione uroku po prostu dlatego, 
że nie było 
już zagrożonym.
Ponieważ zbliżał się do domu od tyłu, przez sad i ogród warzywny, nie mógł 
dostrzec 
zamieszania, jakie panowało na froncie. Nie spotkał żywej duszy. Tylko wówczas 
gdy 
przechodził przez korytarz, zauważył, że wszyscy się już zbudzili, a w domu było 
bardziej 
gwarno niż zazwyczaj. Imiona służby wywoływano na dole z towarzyszeniem zgiełku 
i 
bieganiny. Z pewnym zdziwieniem ujrzał, że drzwi jego pokoju były odchylone, 
choć okiennice 
jeszcze zamknięte. Miał nadzieję, że jego ranna wycieczka nie została zauważona. 
Spodziewał 
się zastać tu kogoś ze służby, kto przed chwilą właśnie wszedł do pokoju, ale 
blask słoneczny, 
który wdzierał się przez szpary, pozwolił mu dojrzeć na niskiej sofie coś 
wielkiego, co miało 
wygląd dwu kobiet trzymających się w objęciach. Tajemniczy szept, pełen łez i 
rozpaczy, 
doszedł go od tej grupy. Generał otworzył gwałtownie najbliższą parę okiennic. — 
Jedna z kobiet 
zerwała się. Była to jego siostra. Stała przez chwilę z rozpuszczonymi włosami i 
ręce wzniosła 
ponad głowę, potem z tłumionym okrzykiem rzuciła się w jego objęcia. On 
odpowiedział na jej 
uścisk próbując jednocześnie uwolnić się z niego. Druga kobieta nie podniosła 
się. Przeciwnie, 
zdawało się, że jeszcze mocniej przycisnęła się do sofy kryjąc twarz w 
poduszkach. Jej włosy, 
również rozpuszczone, były przedziwnie jasne. Ze wzrastającym wzruszeniem 
poznawał je 
generał d’Hubert. Mademoiselle de Valmassigue! Adela! W rozpaczy!
Generał zaniepokoił się bardzo i ostatecznie uwolnił się z objęć siostry. Teraz 
madame 
wyciągnęła swe kształtne nagie ramię z peniuaru i dramatycznie wskazała na sofę.
— To biedne, przestraszone dziecko przybiegło tu z domu, pieszo, dwie mile, cały 
czas 
biegnąc.
— Co się takiego stało, na miły Bóg?! — zapytał generał d’Hubert niskim, 
przejętym głosem.
Ale madame Leonia mówiła głośno:
— Uderzyła w duży dzwon przy bramie i zbudziła wszystkich domowników; my wszyscy 
spaliśmy jeszcze. Możesz wyobrazić sobie, co za okropny cios… Adelo, moje drogie 
dziecko, 
podnieś głowę.
Wyraz twarzy generała d’Hubert nie był wyrazem człowieka, który łatwo „wyobraża” 
sobie. Z 
chaosu domysłów wyłowił przekonanie, że jego przyszła teściowa nagle umarła, 
lecz choć myśl 
tę musiał zaraz porzucić, nie mógł wyobrazić sobie, co za wypadek czy katastrofa 
mogła skłonić 
mademoiselle de Valmassigue — mieszkającą przecież w domu pełnym służby — by 
sama 
pospieszała z wiadomością przez pola, dwie mile, cały czas biegnąc.
— Ale dlaczego przyszłyście, panie, do mego pokoju? — szepnął pełen trwogi.
— Ja oczywiście pobiegłam na górę, alby popatrzeć, a to dziecko… nie zauważyłam 
tego… 
poszło za mną. To ten niemądry Chevalier winien — ciągnęła dalej madame Leonia 
patrząc na 
sofę. — Włosy się jej zupełnie rozsypały. Możesz wyobrazić sobie, że nie traciła 
czasu na 
wołanie służącej, aby ją ubrała, zanim pobiegła… Adelo, moja droga, podnieś 
głowę… Wygadał 
się jej ze wszystkim o wpół do piątej rano. Zbudziła się wcześnie, otworzyła 
okiennice, aby 
odetchnąć świeżym powietrzem, i zobaczyła go, jak złamany siedział na ławce przy 
końcu 
wielkiej alei. O tej godzinie — możesz wyobrazić sobie! Wieczorem poprzedniego 
dnia 
powiedział, że się źle czuje. Ona zarzuciła coś na siebie i zbiegła do niego. 
Nawet o coś 
błahszego można się zaniepokoić. Bo on kocha ją, ale nie bardzo rozumnie. Przez 
całą noc nie 
spał, zupełnie ubrany, biedny staruszek; teraz jest całkiem wyczerpany. Nie był 
w stanie 
wynaleźć jakiejś wiarogodnej wymówki. Cóż to za powiernika wyszukałeś sobie! Mój 
mąż był 
wściekły. Powiada: „Teraz nie możemy się w to wtrącać.” Siedliśmy więc i 
czekamy. To było 
straszne. A to biedne dziecko biegnie tu, z rozpuszczonymi włosami, na oczach 
wszystkich ludzi! 
Widzieli ją, jak biegła przez pola. I cały dom postawiła na nogi. To było dla 
niej bardzo przykre. 
Na szczęście, bierzecie ślub w przyszłym tygodniu… Adelo, podnieś głowę. Wrócił 
do domu na 
własnych nogach… Myśleliśmy, że może cię tu przyniosą na noszach, czy ja wiem? 
Muszę to 
dziecko odwieźć zaraz do domu. Nie wypada, by została tu, Choćby minutę dłużej.
Generał d’Hubert znieruchomiał. Wyglądał tak, jakby nic nie słyszał. Madame 
Leonia 
zmieniła swe zamiary.
— Pójdę sama zobaczyć — rzekła. — Muszę także wziąć płaszcz. Adelo… — zaczęła, 
ale nie 
skończyła „podnieś głowę”. Wyszła, mówiąc bardzo głośno i wesoło: — Drzwi 
zostawiam 
otwarte.
Generał d’Hubert zrobił krok w kierunku sofy, ale wówczas Adela podniosła głowę, 
on zaś 
stanął jak przygwożdżony. Myślał: „Nie myłem się dziś rano. Muszę wyglądać jak 
stary 
włóczęga. Plecy powalałem sobie ziemią, a we włosach mam szpilki sosnowe.” 
Przyszedł do 
przekonania, że sytuacja ta wymaga specjalnej ostrożności z jego strony.
— Bardzo mi przykro, mademoiselle — zaczął niepewnie i zaraz dał temu pokój.
Ona siedziała na sofie, policzki jej pałały niezwykle, a włosy, przecudownie 
jasne, opadały na 
ramiona, co było dla generała nieznanym dotychczas widokiem. Przeszedł pokój, 
spojrzał dla 
pewności przez okno i powiedział z wyrazem szczerej rozpaczy:
— Obawiam się, iż pani myśli, że zachowuję się jak szaleniec.
Potem zaczął chodzić po pokoju, przy czym zauważył, że ona towarzyszy mu 
spojrzeniem. 
Nie spuściła też oczu, gdy spotkały się z jego wzrokiem. A wyraz jej twarzy był 
dla niego 
również czymś nowym. Wyraz ten, można by powiedzieć, przemienił się. Te oczy 
patrzyły na 
niego z poważnym zamyśleniem, gdy cudowne linie ust, jakby układały się w 
powstrzymywany 
uśmiech. Zmiana ta sprawiała, że jej nieziemska piękność stała się znacznie 
mniej tajemnicza, ale 
za to bardziej dostępna męskiemu rozumieniu. Dziwna swoboda przeniknęła duszę 
generała — a 
także i jego postępowanie. Chodził po pokoju z tym tak bardzo rozkosznym 
uczuciem, jakie miał, 
gdy szedł na baterie ziejące śmiercią, ogniem i dymem; potem stanął patrząc 
roześmianymi 
oczyma na dziewczynę, której ślub z nim (w przyszłym tygodniu) tak troskliwie 
przygotowała 
mądra, dobra, podziwu godna Leonia.
— Ach, mademoiselle! — rzekł tonem ugrzecznionego pożałowania — gdybym tylko 
mógł 
być pewny, że dziś rano nie biegłaś pani dwie mile jedynie z miłości do swej 
matki!
Czekał na odpowiedź, nieruchomy, ale podniesiony wewnętrznie. Brzmiała ona jak 
słaby 
szept, przy tym opadające powieki robiły szczególne wrażenie:
— Proszę nie być równie méchant*, jak szalonym. Wówczas generał d’Hubert wykonał 
w 
kierunku sofy ruch atakujący, któremu nie podobna było się oprzeć. Mebel ten nie 
stał dokładnie 
naprzeciw otwartych drzwi.
Ale gdy madame Leonia, ubrana w lekki płaszcz, wróciła niosąc na ręce koronkowy 
szal dla 
Adeli, by ukryć pod nim jej zdradzieckie włosy, miała wrażenie, że brat jej 
podniósł się z kolan.
— Chodź, moje drogie dziecko! — zawołała z progu.
Generał był już znów sobą w pełnym tego słowa znaczeniu i okazał zręczność 
pomysłowego 
oficera kawalerii oraz stanowczość dowódcy.
— Nie będziesz wymagała, aby schodziła do powozu — rzekł z oburzeniem. — 
Przecież nie 
może; zniosę ją na dół.
Uczynił to ostrożnie, podczas gdy zdziwiona siostra szła za nim z uszanowaniem; 
lecz potem 
jak wicher wrócił na górę, by zmyć wszystkie znaki, pozostałe po tej nocy lęku 
przed śmiercią i 
po poranku walki, oraz przybrać uroczysty strój zwycięzcy, zanim uda się do 
tamtego domu. 
Niewiele brakowało, a generał d’Hubert byłby dosiadł konia i popędził za swym 
dawnym 
przeciwnikiem tylko po to, aby go wziąć w objęcia z nadmiaru szczęścia.
„I to wszystko zawdzięczam temu głupiemu bydlakowi — myślał sobie. — W przeciągu 
jednego poranka dokonał tego, czego ja przez całe lata nie potrafiłbym zrobić, 
bo jestem 
lękliwym głupcem. Ani śladu wiary w siebie. Zupełny tchórz ze mnie. A Chevalier! 
Przemiły 
staruszek!”
Generał d’Hubert zatęsknił, by i jego objąć ramionami.
Chevalier leżał w łóżku. Przez kilka dni czuł się bardzo źle. Mężczyźni 
cesarstwa i młode 
kobiety porewolucyjnych czasów były dla niego czymś więcej, niż znieść potrafił. 
Wstał w dzień 
przed ślubem, a będąc ciekawym z natury wziął na stronę swą bratanicę, aby 
pomówić z nią 
poufnie. Radził jej, by wyciągnęła od w małżonka prawdziwą historię jego sprawy 
ho— i : nor 
owej, która była tak ważna i tak nie cierpiąca zwłoki, że omal nie stała się dla 
niej tragedią.
— Słuszna to rzecz, by powiedział to swej żonie. A najbliższy miesiąc, moje 
drogie dziecko, 
to czas, w którym (będziesz się mogła wszystkiego dowiedzieć od swego małżonka.
Później, gdy para nowożeńców przybyła w odwiedziny do matki młodej małżonki, 
madame la 
generale d’Hubert opowiedziała swemu ukochanemu wujowi prawdziwe dzieje tej 
sprawy, 
których bez trudności dowiedziała się od swego małżonka.
Chevalier słuchał z wielką uwagą do końca, zażył niuch tabaki, strzepnął jej 
ziarnka z 
fałdzistego przodu swej koszuli i zapytał spokojnie:
— I to wszystko?
— Tak, wuju — odpowiedziała madame la generale otwierając szeroko swe piękne 
oczy. — 
Czy to nie zabawne? C’est insensé*, gdy się pomyśli, do czego mężczyźni są 
zdolni!
— Hm, hm! — zauważył stary émigré. — To zależy jacy mężczyźni. Ci żołnierze 
Bonapartego to byli dzikusy. To jest insense. Jako żona, moje dziecko, musisz 
bezwzględnie 
wierzyć w to, co ci mówi twój mąż.
Ale mężowi Leonii wyraził Chevalier swoje prawdziwe o tym mniemanie.
— Jeśliś wymyślił tę historię dla swej żony, i to jeszcze w czasie miodowych 
miesięcy, to 
możesz pan być pewny, że teraz już nikt nie dowie się, jaka jest tajemnica tej 
sprawy.
Znacznie już później generał d’Hubert doszedł do przekonania, że nadszedł czas i 
że 
okoliczności dobrze się składają, by wystosować list do generała Feraud. List 
ten zaczynał się 
zaprzeczeniem wszelkiej nieprzyjaźni. „Nigdy nie życzyłem sobie — pisał generał 
baron 
d’Hubert — pańskiej śmierci, przez cały czas naszego pożałowania godnego sporu. 
Pozwól więc 
pan — ciągnął dalej — że w całej pełni zwrócę mu postradane przez niego życie. I 
słuszne 
będzie, jeśli my dwaj, którzy przeżyliśmy razem tyle dni wojennej chwały, 
otwarcie zostaniemy 
teraz przyjaciółmi.”
List ten zawierał również wiadomości o ściśle familijnym charakterze. Na te 
ostatnie generał 
Feraud odpowiedział z małego miasteczka nad brzegami Garonny tymi słowy:
„Gdyby syn pański miał na imię Napoleon albo Józef, albo choćby Joachim, mógłbym 
panu z 
większą radością pogratulować tego szczęśliwego zdarzenia. Ale że uważałeś pan 
za właściwe 
dać mu imiona Charles Henri Armand, utwierdziło mnie to w przekonaniu, żeś nigdy 
nie kochał 
cesarza. Myśl o tym wzniosłym bohaterze, przykutym do skały na środku 
straszliwego oceanu, 
czyni mi życie tak bezwartościowym, że z prawdziwą radością byłbym na pańskie 
polecenie 
roztrzaskał sobie głowę. Od samobójstwa wstrzymuje mnie poczucie honoru. Ale w 
szufladzie 
trzymam nabity pistolet.”
Przy czytaniu tego listu madame la generale d’Hubert załamywała ręce z rozpaczy
— Widzisz? On nie chce się pogodzić — rzekł jej mąż. — Nigdy, pod żadnym 
warunkiem nie 
może dowiedzieć się, skąd pochodzą pieniądze. To niemożliwe. Nie zniósłby tego.
— Jesteś brave home*, Armandzie — rzekła z uznaniem madame la générale.
— Moja droga, miałem prawo roztrzaskać mu głowę, ale ponieważ nie uczyniłem 
tego, nie 
możemy pozwolić, by umarł z głodu. Stracił pensję, ale jest zupełnie niezdolny 
zapracować na 
siebie. Musimy się zająć nim po cichu aż po koniec jego dni. Czyż nie 
zawdzięczam mu 
najpodnioślejszej chwili mego życia?… Ha–ha–ha! „Przez pola, dwie mile biegnąc 
cały czas.” 
Nie mogłem wierzyć własnym uszom!… Gdyby nie ta niemądra krwiożerczość, trzeba 
by było 
lat, aby cię przejrzeć. To szczególne, jak ten człowiek umiał, tak czy inaczej, 
znaleźć łączność z 
moimi głębszymi uczuciami.
Przekład Wilam Horzyca
OPOWIEŚĆ PATETYCZNA
Il conte
IL CONTE
Vedi Napoli e poi mori
(Zobacz Neapol, a potem umrzyj)
Po raz pierwszy zaczęliśmy ze sobą rozmawiać w Muzeum Narodowym w Neapolu, w 
parterowych salach zawierających przesławną kolekcję brązów z Herkulanum i 
Pompei: ów 
cudowny legat sztuki starożytnej, którego subtelna doskonałość została dla nas 
zachowana dzięki 
katastrofalnej furii wulkanu.
Zwrócił się do mnie pierwszy i powiedział kilka zdań o słynnym Hermesie 
spoczywającym, 
którego właśnie oglądaliśmy ze wszystkich stron. Mówił bardzo dorzecznie o tym 
naprawdę 
zachwycającym arcydziele. Nic zresztą głębokiego. Jego dobry smak był raczej 
wrodzony niż 
nabyty przez wykształcenie. Najwidoczniej oglądał w ciągu swego życia wiele 
rzeczy pięknych i 
umiał je cenić; obcy mu był jednak żargon amatora czy konesera — owej klasy 
ludzkiej, zaiste, 
godnej nienawiści. Mówił jak człowiek światowy, istotnie inteligentny i 
prawdziwie po 
wielkopańsku naturalny.
Od kilku dni znaliśmy się z widzenia. Mieszkając w tym samym hotelu — 
pierwszorzędnym, 
lecz nie krzycząco modnym — zauważyłem go niejednokrotnie w przedsionku 
hotelowym, jak 
wchodził lub wychodził. Widziałem, że jest tu dawnym i cenionym gościem. W 
uszanowaniu, z 
jakim kłaniał mu się właściciel, wyczuwało się serdeczność, która znów, z jego 
strony, była 
przyjmowana z niewymuszoną uprzejmością. Służba nazywała go Il Conte. Byłem 
właśnie 
świadkiem sprzeczki o parasol męski — przedmiot z żółtego jedwabiu z białą 
podszewką — 
pozostawiony za drzwiami sali jadalnej i znaleziony przez lokai. Nasz 
wygalonowany złotem 
odźwierny poznał ów parasol i natychmiast kazał jednemu z chłopców od windy 
zanieść go do II 
Conte. Może to był jedyny hrabia mieszkający w tym hotelu, a może nadano mu 
tutaj tytuł 
hrabiego par excellence z racji wypróbowanej jego wierności dla zakładu.
Ponieważ rozmawiałem z nim w Museo (gdzie mimochodem przyznał mi się, iż nie 
lubi 
popiersi i posągów rzymskich cesarzy w galerii rzeźb marmurowych: ich twarze są 
dla niego 
nazbyt krzepkie i nazbyt grubo wyraziste), ponieważ zatem rozmawiałem już z nim 
rano, 
sądziłem, że wieczorem zastawszy salę jadalną przepełnioną nie będę chyba 
natrętem, jeżeli 
zechcę przysiąść się do jego stolika. Wnosząc z łagodnej uprzejmości jego 
zezwolenia, musiał i 
on być tegoż zdania. Jego uśmiech był naprawdę zapraszający.
Hrabia ubrany był do obiadu w wyciętą kamizelkę, „smoking” (jak sam to nazywał) 
i czarny 
krawat. Wszystko doskonale skrojone, nie nowe — takie właśnie, jak powinny te 
rzeczy być. W 
ogóle jego strój, ranny czy wieczorowy, zawsze był zupełnie bez zarzutu. Nie 
wątpię również, że 
i cała jego egzystencja była bez zarzutu, doskonale uporządkowana i 
konwencjonalna, 
niezmącona przez żadne zatrważające wypadki. Białe włosy, zaczesane do góry 
ponad 
wyniosłym czołem, nadawały mu wygląd idealisty i marzyciela. Białe wąsy, 
obwisłe, lecz 
starannie utrzymywane i podstrzyżone, wcale przyjemnie złociły się pośrodku. 
Nikła woń jakichś 
doskonałych perfum i bardzo dobrych cygar (z tym ostatnim zapachem nie łatwo 
spotkać się we 
Włoszech) doleciała mnie spoza stołu. Wiek hrabiego najwyraźniej uwydatniał się 
w oczach. 
Oczy te były trochę znużone, a powieki pełne zmarszczek. Musiał mieć lat 
sześćdziesiąt lub 
nieco więcej. I był bardzo rozmowny. Bynajmniej nie chciałbym powiedzieć, że był 
gadatliwy, 
nie — był, ściśle mówiąc, rozmowny.
Opowiedział mi, że próbował wszelkich klimatów: bywał w Abbazji, na Riwierze i w 
wielu 
innych miejscach; lecz jedynym klimatem, który mu naprawdę służył, był klimat 
Zatoki 
Neapolitańskiej. Wykazywał mi, że starożytni Rzymianie, ludzie — jego zdaniem — 
doświadczeni w sztuce życia, doskonale wiedzieli, co robią, kiedy budowali swe 
wille na tych 
wybrzeżach, w Baiae, w Vico, na Capri. W poszukiwaniu zdrowia przychodzili na 
ten brzeg 
morski i dla uprzyjemnienia wywczasów ciągnęli za sobą całe obozy swoich mimów i 
fletni—
stek. Wydawało mu się rzeczą wysoce prawdopodobną, iż Rzymianie z wysokich sfer 
społecznych byli specjalnie skłonni do zapadania na męczące choroby reumatyczne.
To był jedyny pogląd osobisty, jaki od niego usłyszałem. Pogląd ten nie był 
ugruntowany na 
specjalnej erudycji. O Rzymianach hrabia wiedział nie więcej, niż może wiedzieć 
średnio 
wykształcony wielkoświatowiec. Argumenty swoje czerpał z doświadczenia 
osobistego. Sam 
cierpiał z powodu męczącego i niebezpiecznego reumatyzmu, dopóki nie znalazł 
ulgi w tym 
osobliwym zakątku Europy południowej.
Stało się to przed trzema laty; od tego czasu stale mieszka na wybrzeżach 
zatoki, czy to w 
jednym z hotelów w Sorrento, czy też w wynajętej niewielkiej willi na Capri. Ma 
fortepian, 
trochę książek; trochę znajomości przelotnych; trwających dzień, tydzień, 
miesiąc, wybranych 
spośród fali podróżników z całej Europy. Można go sobie wyobrazić wychodzącego 
na 
przechadzkę po ulicach i zaułkach, znanego dobrze żebrakom, sklepikarzom, 
dzieciom i 
wieśniakom; rozmawiającego uprzejmie za miastem z contadini* i wracającego do 
hotelu lub 
willi, aby zasiąść do fortepianu, z białą wypielęgnowaną głową i gęstymi 
statecznymi wąsami — 
i „pograć trochę dla siebie”. A dla odmiany był tuż pod ręką cały Neapol — 
życie, ruch, 
podniecenie, opera. Trochę rozrywki, mówił, jest niezbędnie potrzebne dla 
zdrowia. Mimy i 
fletnistki — tak. Jedyną różnicą, która zachodziła pomiędzy nim a magnatami 
starożytnego 
Rzymu, było to, że nie miał w stolicy żadnych interesów, zdolnych odciągać go od 
tych 
umiarkowanych rozkoszy. W ogóle nie miał żadnych interesów. Prawdopodobnie nigdy 
w ciągu 
swego życia nie był zmuszony do zajmowania się poważnymi interesami. Był to 
żywot miły, z 
radościami i smutkami regulowanymi naturalnym biegiem rzeczy — przez małżeństwa, 
narodziny, zgony — rządzonymi przez uznane przepisy dobrego towarzystwa i 
ochranianymi 
przez państwo.
Hrabia był wdowcem. W lipcu i sierpniu musiał jednak corocznie odważać się na 
przekroczenie Alp dla złożenia sześciotygodniowej wizyty zamężnej swej córce. 
Wymienił mi jej 
nazwisko. Należało do bardzo arystokratycznej rodziny. Córka posiadała zamek — 
zdaje się — 
w Czechach. Poza tym nigdy w bliższy sposób nie udało mi się ustalić narodowości 
hrabiego. 
Własnego nazwiska, rzecz dosyć dziwna, nie wymienił ani razu. Być może, sądził, 
że widziałem 
je w spisie gości. Prawdę powiedziawszy, nigdy tego spisu nie oglądałem. W 
każdym razie 
hrabia był doskonałym Europejczykiem — mówił, co wiem na pewno, czterema 
językami — i 
był człowiekiem bogatym. Nie było to, oczywiście, wielkie bogactwo. Wyobrażam 
sobie, że 
posiadanie olbrzymiej fortuny wydałoby mu się czymś niewłaściwym, outre* — czymś 
nazbyt 
krzykliwym. I najwidoczniej również majątek jego nie był jego dziełem. Majątku 
nie można 
zdobyć bez pewnej gruboskórności. Jest to kwestia temperamentu. Jego natura była 
nazbyt 
łagodna dla współzawodnictwa. Podczas rozmowy, zupełnie mimochodem, opowiadając 
o 
męczącym go i trwożącym reumatyzmie, wspomniał o swoich dobrach. Jednego roku, 
pozostawszy nieostrożnie poza Alpami aż do połowy września, musiał się na trzy 
miesiące 
położyć do łóżka w odludnym dworze wiejskim, gdzie oprócz lokaja i pary 
pielęgniarzy nikt się 
nim nie opiekował. Stało się tak dlatego, że — jak się wyraził — „nie prowadził 
tam domu”. 
Zajechał jedynie na parę dni, aby rozmówić się ze swoim rządcą. Obiecał sobie, 
że nigdy w 
przyszłości nie będzie tak nierozsądny. Pierwsze tygodnie września muszą go 
zastać już na 
wybrzeżach ulubionej zatoki.
Gdy się podróżuje, niejednokrotnie można spotkać takich samotnych ludzi, których 
jedynym 
zajęciem jest wyczekiwanie rzeczy nieuchronnych. Zgony i małżeństwa wytworzyły 
wokół nich 
samotność i, ostatecznie, trudno ganić ich za to, że zabiegają, aby to swoje 
wyczekiwanie 
urządzić sobie możliwie najwygodniej. Hrabia powiedział właśnie do mnie:
— W moim wieku uwolnienie się od fizycznych cierpień jest rzeczą 
pierwszorzędnego 
znaczenia.
Nie należy sobie wyobrażać, że hrabia był uciążliwym hipochondrykiem. Naprawdę 
był 
zanadto dobrze wychowany, aby stać się dla kogoś ciężarem. Doskonale widział 
wszelkie ludzkie 
słabostki. Ale było to widzenie dobrotliwe. Był spokojnym, łatwym, miłym 
towarzyszem w 
godzinach pomiędzy obiadem a udaniem się na spoczynek. Spędziliśmy razem trzy 
wieczory, 
gdy nagle musiałem w pośpiechu opuścić Neapol, aby odwiedzić przyjaciela, który 
poważnie 
zachorował w Taorminie. Nie mając nic do roboty, Il Conte przyszedł na stację, 
żeby 
towarzyszyć mi aż do odjazdu. Byłem cokolwiek rozbity, a hrabia zawsze umiał 
nadać swojemu 
próżnowaniu formę nader miłą. W żadnym razie nie był to człowiek leniwy lub 
gnuśny.
Szedł wzdłuż pociągu wypatrując w wagonach wygodnego miejsca dla mnie, a potem 
pozostał 
na peronie i rozmawiał ze mną pogodnie. Wyznał mi, że tego wieczora będzie mu 
bardzo 
brakowało mojego towarzystwa, i oświadczył, że ma zamiar po obiedzie pójść 
posłuchać 
orkiestry w ogrodzie publicznym, w Villa Nazionale. Zabawi się słuchając 
doskonałej muzyki i 
patrząc na najlepsze towarzystwo. Będzie tam, jak zwykle, tłum ludzi.
Zdaje mi się, że go jeszcze widzę — podniesioną twarz z przyjaznym uśmiechem pod 
gęstymi 
wąsami i miłe, zmęczone oczy. Kiedy pociąg ruszał, hrabia zwrócił się do mnie w 
dwóch 
językach: naprzód po francusku, mówiąc:
— Bon voyage!* — a później po angielsku, doskonałą, cokolwiek zanadto dobitną 
angielszczyzną, starał się dodać mi odwagi widząc moje zmartwienie:
— Wszystko — będzie — jeszcze — dobrze.
Choroba mojego przyjaciela wzięła obrót zdecydowanie pomyślny i na dziesiąty 
dzień 
wróciłem do Neapolu. Nie mogę powiedzieć, abym w czasie mej nieobecności wiele 
rozmyślał o 
II Conte, jednakowoż wchodząc do sali jadalnej szukałem go wzrokiem na zwykłym 
miejscu. 
Przyszło mi na myśl, że hrabia mógł wrócić do Sorrento, do fortepianu, do 
książek i do 
rybołówstwa. Żył w wielkiej przyjaźni z wszystkimi rybakami i często z ich łodzi 
łowił ryby na 
wędką. Lecz w tłumie głów odróżniłem białą głowę hrabiego i nawet z odległości 
zauważyłem 
coś niezwykłego w jego wyglądzie. Zamiast siedzieć prosto i patrzeć dokoła z 
wyrazem 
ożywionej uprzejmości, hrabia chylił się bezwładnie nad talerzem. Przez pewien 
czas stałem 
naprzeciwko niego, zanim na małe spojrzał, cokolwiek dziko, jeżeli można użyć 
takiego silnego 
wyrażenia w związku z jego postacią, jak zwykle bez zarzutu.
— Ach, to pan, drogi panie? No, przecież pan wrócił! — przywitał mnie hrabia. — 
Spodziewam się, że już wszystko dobrze?
Był bardzo czuły w stosunku do mego przyjaciela. W rzeczy samej był on zawsze 
czuły ową 
czułością ludzi, których serca są z gruntu dobre. Lecz tym razem był w nim 
pewien wysiłek. 
Podejmowane z jego strony próby rozmowy o rzeczach potocznych kończyły się 
pogrążeniem w 
tępe zamyślenie. Przemknęło mi przez myśl że może to jest niedyspozycja. Lecz 
zanim zdążyłem 
zabrać się do badania, hrabia odezwał się cicho.
— Znajduje mnie pan w niewesołym humorze.
— Martwię się tym — odpowiedziałem. — Mam nadzieję, że pan nie otrzymał złych 
wiadomości?
Wyraził mi wdzięczność za to, że się nim interesuję Nie. To nie to. Złych 
wiadomości nie 
było, Bogu dzięki Nagle umilkł zupełnie i jak gdyby wstrzymał oddech Potem, 
pochylając się 
cokolwiek naprzód, głosem nierównym, pełnym przerażonego zafrasowania zaczął mi 
się 
zwierzać:
— Mówiąc otwarcie, miałem bardzo… bardzo… jakby tu powiedzieć?… zdarzyła mi się 
ohydna awantura.
Energia tego epitetu była dostatecznie przejmująca w ustach człowieka o 
uczuciach 
umiarkowanych i bardzo stonowanym słowniku. Sądziłbym, że przymiotnik, 
„nieprzyjemna”, 
mógłby w zupełności wystarczyć dla określenia najgorszej przygody, jaka się 
mogła zdarzyć 
człowiekowi tego pokroju. A przy tym jelcze: „awantura”. Nie do uwierzenia! A 
jednak leży to 
już w naturze człowieka, że oczekujemy rzeczy najgorszych; i przyznaję, że 
ukradkiem 
wpatrywałem się w hrabiego pytając siebie, w jaki to sposób on się mógł 
skompromitować. Po 
chwili jednak moje podejrzenia rozchwiały się. W naturze tego człowieka 
wyczuwałem 
zasadniczą wytworność, która zmusiła mnie do porzucenia wszelkiej myśli o 
jakiejś więcej lub 
mniej hańbiącej awanturze.
— Rzecz całkiem poważna. Całkiem poważna — ciągnął dalej nerwowo. — Jeżeli pan 
pozwoli, opowiem to panu po obiedzie.
Wyraziłem zgodę lekkim skinieniem głowy, nic więcej. Chciałem mu dać do 
zrozumienia, że 
nie mam zamiaru trzymać go za słowo, jeżeli — po namyśle — osądzi, że to 
zwierzenie jest 
niepotrzebne. Rozmawialiśmy o rzeczach obojętnych, lecz z uczuciem pewnej 
trudności, 
zupełnie niepodobnej do naszego poprzedniego łatwego i dobrodusznego obcowania. 
Zauważyłem, że jego ręka, kiedy podnosił do ust kawałek chleba, lekko drżała. 
Ten objaw, 
zważywszy na moją znajomość człowieka, był dla mnie istotnie przejmujący.
W palarni hrabia nie ociągał się ani chwili. Natychmiast zajęliśmy zwykłe nasze 
miejsca. 
Hrabia oparł się bokiem na poręczy krzesła i z wielką powagą spojrzał mi prosto 
w oczy.
— Przypomina pan sobie — zaczął — ów dzień, kiedy pan wyjeżdżał? Powiedziałem 
panu 
wówczas, że chcą pójść do Villa Nazionale, aby wieczorem posłuchać trochę 
muzyki.
Owszem, przypominałem sobie. Piękna twarz starca, lak świeża dla jego wieku, nie 
napiętnowana żadnymi bolesnymi przejściami, wydała mi się na chwilę obłąkana. 
Jak gdyby cień 
przesunął się po niej. Odwracając się od uporczywego wzroku pociągnąłem łyk 
czarnej kawy. 
Hrabia opowiadał z systematyczną drobiazgowością; sądzę, że czynił to po prostu 
dlatego, żeby 
móc zapanować nad swoim zdenerwowaniem.
Po opuszczeniu stacji kolejowej hrabia wstąpił do kawiarni na lody i czytał tam 
gazety. 
Następnie wrócił do hotelu, włożył strój wieczorowy i zjadł obiad z wybornym 
apetytem. Po 
obiedzie spędził jakiś czas w hallu (były tam krzesła i stoły) paląc cygaro; 
rozmawiał z małą 
córeczką di Primo Tenore z teatru San Carlo i zamienił kilka słów z „sympatyczną 
damą”, z żoną 
tegoż Primo Tenore. Owego wieczoru nie było przedstawienia i ci państwo również 
wybierali się 
do Villa. Po chwili wyszli z hotelu. Doskonale.
W momencie kiedy hraibia miał pójść za ich przykładem — było już wpół do 
dziesiątej — 
przypomniał sobie, że w portfelu ma * dość znaczną sumę pieniędzy. Wszedł więc 
do biura 
hotelowego i większą część pieniędzy zdeponował tamże u kasjera. Po dokonaniu 
tego wziął 
carozella* i pojechał na wybrzeże. Wysiadł z pojazdu i wszedł do Villa pieszo od 
strony Largo di 
Vittoria.
Wpatrywał się we mnie ciężko, uporczywie. Zrozumiałem wtedy, jak bardzo był 
wrażliwy. 
Każdy najdrobniejszy fakt, każde zdarzenie z tamtego wieczoru tkwiło w jego 
pamięci, jak gdyby 
nacechowane mistycznym znaczeniem. Jeżeli nie wymienił mi maści konia, który 
ciągnął 
carozella, albo wyglądu człowieka, który powoził, to jedynie wskutek 
przeoczenia, wywołanego 
wzruszeniem, nad którym zresztą po męsku starał się zapanować.
Wszedł więc do Vi!lla Nazionale od strony Largo di Vittoria. Villa Nazionale 
jest publicznym 
miejscem spacerów i zabaw; leży pomiędzy domami ulicy Riviera di Chiaja i wodami 
zatoki; są 
tam trawniki, krzewy i klomby kwiatów. Aleje drzew, więcej lub mniej równoległe, 
ciągną się 
przez całą długość placu, która jest znaczna. Od strony ulicy Riviera di Chiaja 
biegną tramwaje 
elektryczne tuż przy ogrodzeniu. Pomiędzy ogrodem a morzem znajduje się modna i 
elegancka 
jezdnia, szeroka, otoczona niskim wałem, za którym w czasie pięknej pogody Morze 
Śródziemne 
szemrze miło pluskiem swych fal.
Ponieważ w Neapolu życie rozpoczyna się późno w nocy, przeto cała szeroka 
jezdnia roiła się 
lśniącą masą sunących parami latarni pojazdów, to pełznących wolno, to szybko 
mknących pod 
smukłą, nieruchomą linią lamp elektrycznych, znaczącą rysunek wybrzeża. Lśniąca 
mafia gwiazd 
wisiała nad ziemią rozkrzyczaną, zastawioną domami, połyskującą od świateł — i 
nad 
milczącym i gładkim mrokiem morza.
Sam ogród nie był silnie oświetlony. Nasz przyjaciel zapuszczał się w ciepłą 
jego ciemność, z 
oczyma utkwionymi w odległą, jasną strefę, rozciągającą się prawie poprzez całą 
szerokość Villa, 
jak gdyby samo powietrze żarzyło się tam własnym, chłodnym, błękitnawym i 
oślepiającym 
światłem. Cały ten magiczny obszar, poza ciemnymi pniami drzew i masą 
atramentowoczarnych 
liści, dyszał słodkimi dźwiękami, które mieszały się z wybuchami bezczelnej 
wrzawy, z nagłymi 
szczękami metalu i z poważnymi, głucho wibrującymi detonacjami.
Gdy hrabia tak szedł, wszystkie odgłosy zlewały się razem w oryginalny utwór 
muzyczny, 
którego harmonijne frazy przenikały wymownie skroś wielki nieskoordynowany szmer 
głosów i 
tupot nóg po żwirze otwartej przestrzeni. Niezmierna ciżba nurzała się w świetle 
elektrycznym, 
jak gdyby w kąpieli z lśniącego i subtelnego fluidu, zlewanego na jego głowy z 
świetlistych kul, i 
setkami krążyła wokół orkiestry. Całymi również setkami siedziała na krzesłach w 
więcej lub 
mniej koncentrycznych kołach, wchłaniając bezopornie olbrzymie fale dźwięków, 
rozpływające 
się w ciemnościach nocy. Hrabia dał się pochłonąć tłumowi i unosił się nad nim 
ze spokojną 
rozkoszą, słuchając i przyglądając się twarzom. Wszystko ludzie z dobrego 
towarzystwa: matki z 
córkami, rodzice z dziećmi, młodzi ludzie z młodymi kobietami, wszyscy 
rozmawiający, 
śmiejący się, gestykulujący wzajemnie. Bardzo dużo pięknych twarzy i bardzo dużo 
pięknych 
toalet. Było tam, oczywiście, zbiorowisko różnych typów: wytworni starsi panowie 
z białymi 
wąsami, grubi panowie, ciency panowie, oficerowie w uniformach; lecz zdaniem 
hrabiego, 
przeważał południowo–włoski typ młodego człowieka o bezbarwnej jasnej cerze, 
czerwonych 
ustach, małych czarnych jak smoła wąsikach i wilgotnych czarnych oczach, tak 
przedziwnie 
wyrazistych w kosych spojrzeniach spode łba.
Wycofawszy się z tłumu hrabia przysiadł się przed kawiarnią do stolika, przy 
którym siedział 
już młody człowiek takiego właśnie typu. Hrabia pił jakąś lemoniadę. Młody 
człowiek siedział 
markotny przed pustą szklanką. Spojrzał raz na hrabiego, a potem patrzył w dół. 
Jednocześnie 
nasunął na twarz kapelusz. Właśnie tak:
Hrabia zrobił gest człowieka nasuwającego kapelusz na czoło — i ciągnął dalej:
— Pomyślałem: musi być smutny; coś go tam boli; młodzi ludzie mają swoje 
zgryzoty. 
Zresztą nie przyjrzałem mu się dokładnie. Zapłaciłem za lemoniadę i wyszedłem.
Spacerując w pobliżu orkiestry hrabia miał wrażenie, że dwukrotnie zauważył 
młodego 
człowieka błądzącego samotnie wśród tłumu. Raz oczy ich się spotkały. Musiał to 
być ten sam 
młody człowiek, lecz było ich tam tylu tegoż typu, że hrabia nie mógł być pewny. 
Ponadto nie 
interesował się tym tak bardzo, chyba tylko tyle, że uderzyła go wybitnie ponura 
markotność tej 
twarzy.
Niebawem, znużony uczuciem uwięzienia, jakiego doświadcza się zwykle w tłumie, 
hrabia 
oddalił się od orkiestry. Jedna z alei, bardzo mroczna wskutek kontrastu, 
wyglądała pociągająco i 
obiecywała samotność i chłód. Hrabia zboczył w nią i szedł wolno przed siebie, 
dopóki dźwięki 
orkiestry nie uległy znacznemu przytłumieniu. Wtedy wrócił i jeszcze raz poszedł 
tą samą aleją. 
W ten sposób przeszedł się kilka razy, zanim zauważył, że na jednej z ławek alei 
ktoś siedzi.
Ta właśnie przestrzeń znajdowała się na środku, pomiędzy dwiema lampami 
łukowymi, i 
oświetlona była słabo.
Nieznajomy rozwalił się w rogu siedzenia, wyciągnął nogi, skrzyżował ręce i 
zwiesił głowę na 
piersi. Nie poruszał się zupełnie, jak gdyby zapadł tam w sen; lecz kiedy hrabia 
następnym razem 
koło niego przechodził, zmienił pozę. Siedział pochylony naprzód. Łokcie miał 
oparte na 
kolanach, a w palcach skręcał papierosa. Zupełnie nie odrywał wzroku od tego 
zajęcia.
Hrabia kontynuował swój spacer oddalając się od orkiestry. Następnie wracał — 
jak mówił — 
powoli. Mogę go sobie wyobrazić rozkoszującego się w całej pełni, lecz 
spokojnie, jak zwykle, 
balsamicznością nocy południowej i dźwiękami muzyki, złagodzonymi rozkosznie 
przez 
odległość.
Niebawem hrabia po raz trzeci zbliżył się do człowieka siedzącego na ławce 
ogrodowej, wciąż 
pochylonego naprzód i z łokciami na kolanach. Była to poza pełna przygnębienia. 
W półmroku 
alei wysoki kołnierzyk nieznajomego i jego mankiety tworzyły małe plamy żywej 
białości. 
Hrabia mówił mi, że zauważył, jak nieznajomy nagle podniósł się, jak gdyby miał 
odejść, lecz 
prawie zanim hrabia mógł sobie zdać z tego sprawę, młody człowiek stanął przed 
nim i zapytał 
niskim łagodnym głosem, czy signore nie byłby łaskaw użyczyć mu ognia.
Hrabia odpowiedział na tę prośbę grzecznym: „proszę”, i opuścił ręce w zamiarze 
poszukania 
zapałek w kieszeniach spodni.
— Opuściłem ręce — mówił — lecz już nie zdążyłem sięgnąć do kieszeni. Uczułem 
ucisk tu 
— Końcem palca wskazał na miejsce tuż pod kością piersiową; ściśle jest to 
miejsce ciała 
ludzkiego, w którym szlachetny Japończyk rozpoczyna operację harakiri, owej 
formy 
samobójstwa, która jest skutkiem ujmy wyrządzonej honorowi lub nieznośnego 
gwałtu zadanego 
świętości ludzkich uczuć. — Spojrzałem na dół — ciągnął hrabia głosem przejętym 
zgrozą — i 
cóżem ujrzał? Nóż! Długi nóż…
— Nie chce pan chyba powiedzieć — zawołałem zdumiony — że był pan w ten sposób 
zatrzymany w Villa Nazionale o godzinie wpół do jedenastej, o jeden rzut 
kamieniem od 
tysiącznego tłumu!
Hrabia kiwnął głową kilka razy i wpatrzył się we mnie z całej mocy. Po czym 
odezwał się 
głosem uroczystym:
— Klarnet kończył właśnie swe solo i, zapewniam pana, że mogłem słyszeć każdą 
nutkę. 
Wtem orkiestra zagrzmiała fortissimo, a zbój wywrócił oczyma i zazgrzytał zębami 
sycząc na 
mnie z najdzikszą pasją: „Cicho być! Ani słowa, bo…”
Nie mogłem opanować zdziwienia.
— Jakiż to był nóż? — zapytałem całkiem głupio.
— Długie ostrze. Stiletto — może nóż kuchenny. Długie, wąskie ostrze. 
Błyszczało. I jego 
oczy błyszczały. I zęby też. Mogłem je widzieć. Był strasznie rozwścieczony. 
Pomyślałem: 
„Jeżeli go uderzę, to mnie zabije.” Jakże mogłem z nim walczyć? On miał nóż, a 
ja nie miałem 
nic. Zbliżam się, wie pan, do siedemdziesiątki, a to był człowiek młody. Zdawało 
mi się nawet, 
że go poznaję. Markotny młody człowiek z kawiarni. Młody człowiek, którego 
spotkałem w 
tłumie. Ale na pewno nie wiedziałem. W tym kraju jest tylu podobnych do niego.
Rozpacz tamtej chwili była odzwierciedlona na twarzy hrabiego. Myślałem, że taka 
niespodzianka musiała go fizycznie sparaliżować. Myśli jego jednakowoż pozostały 
w wysokim 
stopniu czynne. Rozbierały każdą możliwość alarmu. Pomysł wydania silnego krzyku 
o ratunek 
też przychodził mu do głowy. Lecz hrabia nie uczynił niczego w tym rodzaju, a 
powód, dla 
którego się powstrzymał, jest dla mnie dobrym świadectwem, że zachował zupełną 
przytomność 
umysłu. W jednym momencie zrozumiał, że nic nie mogłoby przeszkodzić 
napastnikowi również 
podnieść krzyk.
— Młody człowiek mógł w jednej chwili odrzucić nóż i udać, że ja jestem 
napastnikiem. 
Dlaczego nie? Mógłby powiedzieć, żem go zaatakował. Dlaczego nie? Byłoby to 
jedno 
nieprawdopodobieństwo przeciwstawione drugiemu. Mógł powiedzieć cokolwiek — 
wytoczyć 
przeciwko mnie jakieś hańbiące oskarżenie — czy ja wiem co? Sądząc z ubrania, 
nie był 
zwykłym rozbójnikiem. Zdawał się należeć do lepszej sfery. Cóż ja mogłem 
powiedzieć? On był 
Włochem — ja jestem cudzoziemcem. Oczywiście mam paszport, a tutaj jest nasz 
konsul — lecz 
trzeba by się było dać zaaresztować, powlec po nocy do urzędu policyjnego jak 
zbrodniarz…
Wzdrygnął się. W jego charakterze lęk wobec skandalu znacznie był silniejszy niż 
obawa 
samej śmierci. I z pewnością — zważywszy pewne osobliwości neapolitańskich 
obyczajów — 
dla wielu ludzi cała rzecz musiałaby pozostać na zawsze diabelnie zagadkową 
historią. Hrabia 
nie był szaleńcem. Jego wiara w zacną spokojność życia otrzymała tak brutalny 
wstrząs, że teraz 
mógł już się spodziewać wszystkiego. Lecz ponadto przyszła mu do głowy myśl, że 
ten młody 
człowiek był może po prostu wariatem w ataku furii.
Była to pierwsza wzmianka o stosunku hrabiego do całej awantury. W swej 
przesadnej 
delikatności uczuć rozumiał, że niczyje poczucie własnej godności nie może być 
dotknięte przez 
to, co chory umysłowo człowiek może komuś zrobić. Stało się jednak rzeczą 
widoczną, że hrabia 
musiał się wyrzec tej pociechy. Przedstawił mi dokładnie, w jak ohydny sposób 
młody człowiek 
wywracał błyszczące oczy i zgrzytał białymi zębami. Orkiestra grała teraz z 
kolei utwór w tempie 
powolnym, z uroczystym rykiem wszystkich puzonów i artystycznie powtarzanymi 
uderzeniami 
wielkiego kotła.
— Lecz co pan zrobił? — zapytałem w najwyższym stopniu poruszony.
— Nic — odpowiedział hrabia. — Opuściłem ręce zupełnie spokojnie. Powiedziałem 
mu 
cicho, że nie mam zamiaru krzyczeć. Warknął jak pies, po czym rozkazał zwykłym 
głosem:
„Vostro portofólio.”
— Wówczas ja, rzecz prosta… — ciągnął hrabia i od tego punktu jego opowiadanie 
stało się 
pantominą. Trzymając mnie swym wzrokiem wykonał wszystkie ruchy potrzebne, aby 
sięgnąć do 
wewnętrznej kieszeni na piersiach, wyjąć portfel i oddać go. Ale młody człowiek, 
wciąż oparty 
silnie na nożu, nie chciał tknąć portfelu.
Polecił hrabiemu wyjąć pieniądze, wziął je w lewą rękę i kazał mu schować 
portfel z 
powrotem do kieszeni; wszystko to dokonało się przy słodkim szmerze fletów i 
klarnetów, na tle 
wzruszającego brzęczenia obojów. A „młody człowiek”, jak go hrabia nazywał, 
powiedział: 
„Wydaje mi się, że to bardzo mało.”
— Istotnie, było tam tylko 340 czy 360 lirów — ciągnął hrabia. — Pieniądze 
zostawiłem w 
hotelu, jak panu wiadomo. Powiedziałem mu, że to jest wszystko, co mam przy 
sobie. Potrząsnął 
niecierpliwie głową i rzekł:
„Vostro orologio.”
Hrabia gestami pokazał wyjmowanie i odpinanie zegarka. Lecz złożyło się tak, że 
drogocenny, 
złoty chronometr, który hrabia posiadał, był właśnie zostawiony u zegarmistrza 
do oczyszczenia. 
Tego wieczora hrabia miał przy sobie na skórzanym pasku pięćdziesięciofrankowy 
zegarek marki 
Waterbury, który zwykł zabierać na ekspedycje rybołówcze. Zauważywszy gatunek 
łupu, 
przyzwoicie ubrany bandyta wydał krótki, ostry dźwięk potępienia w rodzaju: ,,Ts 
— Ah”, i 
porywczo odrzucił rzecz z powrotem. Po czym, kiedy hrabia chował pogardzony 
przedmiot do 
kieszeni, napastnik, z groźnie wzrastającym naciskiem noża na epigastrium*, 
rozkazał 
napominająco:
„Vostri anelli.”
— Jeden z pierścieni — ciągnął hrabia — dostałem przed laty od żony; drugi, 
sygnet, mam po 
ojcu. Powiedziałem bandycie: „Nie. Tego pan nie dostanie!”
Tutaj hrabia odtworzył gesty towarzyszące tej deklaracji składając ręce jak do 
oklasku i 
przyciskając je tak złożone do piersi. Było coś wzruszającego w rezygnacji tych 
rąk. „Tego pan 
nie dostanie!” — powtórzył silnie i zamknął oczy, oczekując już tylko — nie 
wiem, czy mam 
prawo zanotować, że tak nieprzyjemne słowo wyszło z jego ust — otóż, oczekując 
już tylko na 
moment, w którym — doprawdy, waham się, czy powiedzieć — w którym poczuje się 
„wypatroszonym” za pomocą długiego ostrego sztyletu, wbitego morderczo w jego 
dołek 
sercowy — owo istotne siedlisko dręczących wrażeń u wszystkich istot ludzkich.
Wielkie fale harmonii napływały od strony orkiestry.
Nagle hrabia poczuł, że koszmarny ucisk opuścił czułe miejsce. Otworzył oczy. 
Był sam. Nie 
słyszał nic. Być może, iż młody człowiek już od pewnego czasu odszedł lekkimi 
krokami, lecz 
uczucie straszliwego ucisku pozostało jeszcze nawet po odjęciu noża. Hrabia 
uczuł się bardzo 
osłabiony. Zaledwie zdołał, zataczając się, upaść na ławkę ogrodową. Miał takie 
wrażenie, jak 
gdyby przez długi czas wstrzymywał oddech. Siedział nieprzytomny, roztrzęsiony 
od gwałtownej 
reakcji.
Orkiestra z nieopisaną brawurą wykonywała skomplikowany finał. Straszliwy grzmot 
zakończył utwór. Hrabia słyszał to nierealnie, w oddaleniu, jak gdyby zaczynał 
tracić słuch. 
Potem rozległo się twarde klaskanie tysiąca mniej więcej par rąk, podobne do 
nawalnego gradu. 
Głęboka cisza, która nastąpiła zaraz, przywołała hrabiego do przytomności.
Tramwaj podobny do długiej szklanej skrzyni, w której siedzieli ludzie z silnie 
oświetlonymi 
głowami, przeleciał szybko w odległości sześćdziesięciu metrów od miejsca, w 
którym hrabia 
został obrabowany. Potem drugi tramwaj przeszumiał i jeszcze jeden odszedł w 
innym kierunku. 
Audytorium, zgromadzone wokół orkiestry, rozpraszało się; małe, rozmawiające 
grupy zaczęły 
wchodzić w aleję. Hrabia siedział wyprostowany i starał się spokojnie myśleć o 
tym, co mu się 
przytrafiło. O ile mogłem wymiarkować, hrabia czuł niesmak w stosunku do samego 
siebie. Nie 
chcę przez to powiedzieć, że nie był zadowolony ze swego zachowania. Przeciwnie, 
jeżeli można 
zaufać pantomimicznemu odtworzeniu tego zachowania, to było ono po prostu bez 
zarzutu. Nie, 
to nie to. Hrabia nie był zawstydzony. Był wstrząśnięty tym, że stał się wybraną 
ofiarą nie tyle 
rabunku, ile zniewagi. Jego spokój został swawolnie sprofanowany. Całożyciowa, 
miła 
delikatność losu została pogwałcona.
Mimo to jednak, w owej chwili zanim jeszcze jego groza zdołała zapaść głęboko, 
hrabia 
zdołał doprowadzić siebie do stosunkowej równowagi. Gdy zdążył jakoś opanować 
wzruszenie, 
spostrzegł, że jest straszliwie głodny. Tak — głodny. Gwałtowna emocja uczyniła 
go po prostu 
żarłocznym. Porzucił ławkę i przechadzając się przez pewien czas znalazł się 
poza ogrodem, 
wobec stojącego tramwaju, nie bardzo wiedząc, jak się to stało. Wsiadł do 
tramwaju jak we śnie, 
wiedziony pewnego rodzaju instynktem. Szczęśliwie znalazł w kieszeniach spodni 
trochę 
miedziaków na kupno biletu. Potem tramwaj zatrzymał się, a ponieważ wszyscy 
wysiadali, więc i 
on też wysiadł. Poznał, że jest na Piazza San Ferdinando, lecz najwidoczniej nie 
przyszło mu do 
głowy, żeby wziąć dorożkę i pojechać do hotelu. Pozostał strapiony na Piazza 
niby zbłąkany pies, 
rozmyślając mętnie o tym, w jaki by sposób można najprędzej dostać coś do 
zjedzenia.
Nagle przypomniała mu się jego dwudziestofrankówka. Wyjaśnił mi, że od blisko 
trzech lat 
miał tę sztukę francuskiego złota. Zwykł był nosić ją przy sobie jako pewien 
rodzaj rezerwy na 
wypadek nieprzewidzianego nieszczęścia. Nikt nie jest pewny, czy mu się nie 
dobiorą do 
kieszeni — rzecz zupełnie różna od bezczelnego i haniebnego rabunku.
Monumentalny łuk Galeria Umberto wyprowadził go ku szlachetnej kolumnadzie 
schodów. 
Nie tracąc czasu hrabia zaczął się wspinać na ich szczyt i skierował się do Cafe 
Umberto. 
Wszystkie stoliki zewnętrzne były zajęte przez tłum pijących ludzi. Ponieważ 
hrabia chciał coś 
zjeść, wszedł więc do środka kawiarni, podzielonej niby na nawy kwadratowymi 
filarami, które 
dokoła zdobiły podłużne zwierciadła. Hrabia usiadł na czerwonej pluszowej ławce 
przy jednym z 
tych filarów oczekując na zamówione risotto. Jego myśli wróciły znów do ohydnej 
awantury.
Myślał o markotnym, przyzwoicie ubranym młodym człowieku, z którym spotkał się 
oczyma 
w tłumie otaczającym estradę orkiestrową, a który, z całą pewnością, był 
rabusiem. Czyby go 
poznał? Niewątpliwie. Lecz hrabia nie miał najmniejszej ochoty spotkać się z nim 
jeszcze 
kiedykolwiek. Najlepszą rzeczą byłoby zapomnieć o tym upokarzającym epizodzie.
Hrabia rozglądał się wokół niespokojnie, czekając na risotto, gdy wtem, cóż 
widzi? Z lewej 
strony przy ścianie siedzi młody człowiek. Był sam przy stole, na którym stała 
butelka z jakimś 
winem czy sokiem i karafka wody z lodem. Gładkie oliwkowe policzki, czerwone 
usta, czarne 
jak smoła wąsiki, elegancko podkręcone do góry, subtelne czarne oczy, cokolwiek 
ociężałe i 
ocienione długimi rzęsami, specjalny wyraz okrutnego niezadowolenia, który można 
obserwować 
jedynie na popiersiach niektórych cesarzy rzymskich — o, to był on, bez żadnej 
wątpliwości. 
Lecz przecież to był również typ. Hrabia rozejrzał się pośpiesznie. Ten młody 
oficer, czytający 
tam gazetę, był taki sam. Ten sam typ. Dwaj młodzi ludzie tam dalej, grający w 
warcaby, też są 
podobni…
Hrabia opuścił głowę. Serce zadrżało mu trwożnie na myśl, że wizja młodego 
człowieka 
będzie go już wieczyście prześladować. Zaczął jeść risotto. Po chwili usłyszał, 
jak młody 
człowiek z lewej strony wołał kelnera rozdrażnianym głosem.
Na to wezwanie nie tylko jego kelner ruszył, lecz także dwóch wolnych kelnerów 
od zupełnie 
innego rzędu stołów porwało się ku niemu z usłużną żwawością, która bynajmniej 
nie stanowi 
ogólnej charakterystyki służby z Cafe Umberto. Młody człowiek coś zamruczał, a 
jeden z 
kelnerów pobiegł natychmiast do najbliższych drzwi i zawołał w kierunku Galerii: 
„Pasquale! O! 
Pasquale!”
Wszyscy wiedzą, kto jest Pasquale: obszarpany stary drab, który włóczy się 
pomiędzy 
stolikami i proponuje gościom w kawiarni cygara, papierosy, karty pocztowe z 
obrazkami, 
zapałki. Jest to z wielu względów bardzo pociągający łajdaczyna. Hrabia ujrzał 
siwowłosego, 
niegolonego drapichrusta, wchodzącego do kawiarni ze Skrzynką zwisającą mu u 
szyi na 
rzemiennym pasie; widział, jak tenże na jedno słowo lokaja z nagłym gestem 
poczłapał ku 
stolikowi młodego człowieka. Młody człowiek życzył sobie właśnie cygara, którym 
Pasquale 
służył mu z obleśnie przymilną grzecznością. Stary przekupień już wychodził, gdy 
hrabia, 
wiedziony nagłym impulsem, skinął na niego.
Pasquale zbliżył się z uśmiechem, w którym ugrzeczniony szacunek dziwacznie 
łączył się z 
cynicznie badawczym wyrazem oczu. Oparłszy skrzynkę na stole podniósł bez słowa 
szklane jej 
wieko. Hrabia wziął paczkę papierosów i zniewolony okrutną ciekawością zapytał, 
jak mógł 
najobojętniej:
— Powiedz mi, Pasquale, kto to jest ten młody signore, siedzący tam po drugiej 
stronie?
Stary pochylił się poufnie nad swą skrzynką.
— Ten, signor Conte — zaczął układając skrzętnie swe towary, lecz nie patrząc na 
nie — ten, 
to jest młody cavaliere z bardzo dobrej rodziny z Bari. Studiuje tutaj na 
uniwersytecie i jest 
naczelnikiem capo, stowarzyszenia młodzieży, ślicznej młodzieży.
Zatrzymał się, po czym z dyskrecją, w której czuło się dumę wtajemniczonego, 
szepnął 
słówko wyjaśniające: — Camorra — i opuścił wieko skrzynki — prawdziwie potężna 
camorra — 
wyszeptał jeszcze ciszej. — Sami profesorowie wielce ją poważają… una lira e 
cinquanti 
centesimi*, signor Conte.
Nasz przyjaciel zapłacił złotą monetą. Podczas gdy Pasquale obliczał resztę, 
hrabia zauważył, 
że młody człowiek, o którym co dopiero tyle się dowiedział w niewielu słowach, 
skrycie 
obserwował całą scenę. Kiedy stary włóczykij odszedł kłaniając się, hrabia 
uregulował rachunek 
z kelnerem i pozostał jeszcze na swym miejscu. Mówił mi, że opanowało go zupełne 
zdrętwienie.
Młody człowiek zapłacił również, wstał i podszedł w stronę hrabiego rzekomo w 
tym celu, 
aby się przejrzeć w lustrze, umieszczonym w najbliższym od niego filarze. Ubrany 
był 
kompletnie czarno, krawat miał ciemnozielony, wiązany. Hrabia obejrzał się i 
struchlał na widok 
niegodziwego błysku w kącikach oczu nieznajomego. Młody cavaliere z Bari (jak 
mówił 
Pasquale; lecz Pasquale jest, oczywiście, patentowanym łgarzem) poprawiał 
krawat, zakładał 
kapelusz przed lustrem i jednocześnie mówił na tyle głośno, aby hrabia mógł go 
słyszeć. Mówił 
przez zęby z jadowitą wzgardą i patrząc prosto w lustro:
— Ach! Więc miałeś jeszcze przy sobie złoto, ty… ty stary łgarzu… stary, ty 
birba… ty 
furfante*. Ale my się jeszcze spotkamy!
Diabelskość w wyrazie jego twarzy znikła niby błyskawica i z kawiarni wychodził 
już 
krokiem leniwym, z twarzą markotną i apatyczną.
Biedny hrabia, opowiedziawszy mi ten ostatni epizod, opadł na krzesło, cały 
drżący. Na czoło 
wystąpił mu pot. W istocie tej napaści było tak wyuzdane zuchwalstwo, że i ja 
czułem 
przerażenie. Czym to było dla subtelnej natury hrabiego, nie chcę nawet myśleć. 
Jestem pewny, 
że gdyby hrabia nie był zbyt wykwintny na to, by móc popełnić rzecz tak 
krzycząco ordynarną 
jak śmierć w kawiarni wskutek ataku apoplektycznego, to ten fatalny cios mógłby 
go wówczas 
tam spotkać. Mówię bez ironii, że z całych sił starałem się ukryć przed nim, jak 
dalece się nad 
nim lituję. Hrabia wzdrygał się przed każdym zbyt wybujałym uczuciem, a moja 
litość była 
rzeczywiście bez granic. Nie było dla mnie niespodzianką, gdy dowiedziałem się, 
że hrabia przez 
tydzień leżał w łóżku. Potem zajął się przygotowaniami do opuszczenia raz na 
zawsze 
południowych Włoch.
A przecież ten człowiek był przekonany, że nie będzie mógł przeżyć całego roku w 
żadnym 
innym klimacie!
Ani jeden z moich argumentów nie odniósł skutku. Nie był to strach, jakkolwiek 
hrabia raz mi 
powiedział:
— Pan nie wie, co to jest camorra, kochany panie. Jestem człowiekiem 
napiętnowanym.
Nie lękał się tego, co może go spotkać. Jego subtelne poczucie własnej godności 
zostało 
splugawione przez poniżające doświadczenie. Nie mógł tego przenieść. Żaden 
arystokrata 
japoński, dotknięty w swym przesadnym pojęciu honoru, nie mógłby z większą 
rezygnacją zająć 
się przygotowaniami do harakiri. Wracać do siebie, znaczyło dla biednego 
hrabiego zupełnie tyle 
samo, co skończyć samobójstwem.
Patriotyzm Neapolitańczyków stworzył przysłowie przeznaczone, jak się domyślam, 
dla 
oświecenia cudzoziemców: „Zobacz Neapol, a potem umrzyj.” Vedi Napoli e poi 
morin. W 
przysłowiu tym maluje się przesadna próżność, a każda przesada była wstrętna dla 
łagodnego 
umiarkowania biednego hrabiego. Wszelako, kiedym na niego patrzył na stacji 
kolejowej, 
myślałem, że jednak on z wyjątkową wiernością postępował w duchu dziwacznego 
przysłowia. 
Vedi Napoli!… On widział go! Napatrzył mu się z dokładnością przerażającą — a 
teraz odjeżdżał 
do grobu. Odjeżdżał do grobu pociągiem Międzynarodowego Towarzystwa Wagonów 
Sypialnych, via Triest i Wiedeń. Kiedy cztery długie, ponure wozy ruszyły ze 
stacji, uchyliłem 
kapelusza z uroczystym uczuciem ze składam ostatnią daninę hołdu konduktowi 
pogrzebowemu 
Profil hrabiego, mocno już postarzały, odpływał ode mnie cicho, w kamiennym 
znieruchomieniu 
poza oświetloną taflą szklaną. — Vedi Napoli e poi mori!
Przełożył Lech Piwiński
* gospodarstwo (hiszp.)
* Niech żyje wolność (hiszp.)
* poruczniku (hiszp.)
* człowiek, który zarzuca lasso (hiszp.)
* Na Boga! (hiszp)
* Rany Boskie! (hiszp)
* prostakowi (hiszp.)
* chłopcze (hiszp.)
* hultajowi (hiszp.)
* Aleś zuch (hiszp.)
* Idźcie z Bogiem. (hiszp.)
* zniesławiony (hiszp.)
* rodzaj miękkiej peleryny (hiszp.)
* bandę (hiszp.)
* zebranie (hiszp.)
* tu: psu (hiszp.)
* zwierzę spokrewnione z lamą
* dobrze (hiszp.)
* linę (hiszp.)
* ludzie (hiszp.)
* mój panie (hiszp.)
* niespodziewany efekt (fr.)
* Żelazny słupek, służący do umocowywania lin przy przybijaniu statku.
* Panie, panie, niech się pan zatrzyma (fr.)
* machanikiem, panie (fr.)
* pastuchy (hiszp.)
* Nie trzeba wiele, żeby zgubić człowieka (fr.)
* przeklętej budy (fr.)
* Niech żyje anarchia! (fr.)
* szef (fr.)
* towarzysz (fr.)
* Egzaltowani — no cóż! (fr.)
* nieprawdaż (fr.)
* podoficerowie (fr.)
* w drogę (fr.)
* Niech żyje wolność (fr.)
* Śmierć burżujom (fr.)
* uspokójcie się, uspokójcie się (fr.)
* adiutant (fr.)
* Tak jest! (fr.)
* Uwaga, do diabła! (fr.)
* ozdobniki (fr.)
* mój biedny stary (fr.)
* u diabla (fr.)
* do kroćset (fr.)
* sakramencka! (fr)
* pułkowniku (fr.)
* Kto przeżyje — zobaczy, (fr.)
* wspaniałego rębacza (fr.)
* Stępa — kłusem — do ataku1 (fr.)
* zblazowany (fr)
* Niech żyje cesarz! (fr.)
* pałacu (fr.)
* tu: koszary rezerwy (fr.)
* narzeczona (fr.)
* diabeł wcielony (fr.)
* doskonale (fr.)
* na przykład (fr.)
* starych wojakach (fr.)
* Doskonale, generale… Tak powinno być… Do diabła, to się rozumie… (fr.)
* powodzenia (fr.)
* jak w bitwie (fr.)
* ochotnika (fr.)
* emigranta (fr.)
* starego porządku (fr.)
* płaszcze (fr.)
* przyjacielu (fr.)
* miłość własną (fr)
* między wytwornymi ludźmi (fr.)
* Przekleństwo francuskie
* trójgraniastym kapeluszu (fr.)
* mętów (fr.)
* golec (fr)
* Pospolitować się (fr )
* cham (fr.)
* naprzód! (fr.)
* na widoku (fr.)
* z bliska (fr.)
* wielkiej armia (fr.)
* złośliwym (fr.)
* to szaleństwo (fr.)
* dzielnym człowiekiem (fr)
* wieśniak włoski (wł.)
* przesadnym (fr.)
* dobrej drogi (fr.)
* powozik (wł.)
* przepona (zlatynizowany grecki) 
* jeden lir i pięćdziesiąt centimów (wl.)
* hultaju, łobuzie (wł.)