LWÓW Ilustrowany przewodnik Wydawnictwo „Centre d'Europe" Lwów Książka została przygotowana do druku we Lwowie przez wydawnictwo „Centrum Europy" dla wydawnictwa „VIA NOVA" (Wrocław), które ma wyłącne prawo jej sprzedaży na terenie Polski. Idea edytorska: Sergiusz Frucht Koncepcja, redakcja naukowa i artystyczna, układ graficzny: Jurij Biriulow Autorzy tekstu: Jurij Biriulow („Witamy we Lwowie", „Ziemią Lwowska", Trasy 3, 4, 5, 6 oraz uzupełnienia do wszystkich innych Tras), Lilia Onyszczenko-Szweć pod red. Wołodymyra Wujcyka (Trasy 1, 2), Ihor Siomoczkin (Trasy 7, 8, 9), Ołeksandr Szyszka („Lwowskie nekropolie"). Rozdział „Miasto muzeów*' -pod red. Jurija Biriulowa i Borysa Woznickiego ... Nadzór merytoryczny i naukowy: Andrij Rudnyćkyj J Konsultacja historyczna i naukowa: Zofia Gunaris, Danuta Nespiak, Józef Wólczański, j/ Jan Ziembicki / Tłumaczenie z języka ukraińskiego: Andrzej Otko Zdjęcia: M. Czursa, SC.Klimek, L. Kryśa, A. Kuzin, I. Levin, O. Nowitśkyi, T. Nykyforuk, W. Oszczypko, W" 'Peslak, Z. Pidperyhora, G. Potiahajło, R. Ratusznyj, I. Sadowyj, O. Skulśkyj, I. Siomoczkin, O. Szczełkunow, W. Wasinczuk, A. Wołków, I. Żuk Rysunki architektoniczne: G. Zimina Opracowanie map, skład i łamanie: N. Koroluk Druk: Zakład drukarski „Afisza", Lwów, ul. K. Łewyckiego 4 Wydawnictwo „Centrum Europy", Lwów 79000, ul. Kościuszki 18, 2-e piętro. Tel/fax: (380-322) 72-35-66, 72-76-71 E-mail: centrevr@is.lviv.ua WWW; centwW.lfiv.ua"- # Wydawnictwo „VIA NOyAi" Wrocław 50-077, Ml Es. ul. Kazimierza Wielfiego 39. Tel: (48-71) 344-23-77 E-mail: sklimek@vianova.com.pl WWW: vianova.com.pl © by „Centrum Europy", Lwów 2001 NQ*L", Wrocław 2001 - *" / LWÓW Ilustrowany przewodnik ISBN 966-7022-26-9 ISBN 83-88649-32-9 (Ukraina) (Polska) 1 ł Wydawnictwo Wydawnictwo „„Centrum Europy" „VIA NOVA^ r!='! LWÓW 2003 WROCfo«V * Spis treści Witamy we Lwowie..................................................................5 Trasa 1. Śródmieście............................................. 13 Trasa 2. Wysoki Zamek i Podzamcze....................51 Trasa 3. Główne aleje i place................................65 Trasa 4. Na zachód od centrum.............................89 Trasa 5. Nowy Świat....................................................................................... 119 Trasa 6. Od Teatru Opery do Dworca Kolejowego...... 139 Trasa 7. Na południe od Śródmieścia...........157 Trasa 8. Od ulicy Iwana Franki do Pohulanki................................................ i Trasa 9. Łyczaków............................203 Miasto muzeów ...............................227 j© Lwowskie nekropolie..........................................................261 Ziemia Lwowska................................................................279 Skorowidz ulic według nazw dzisiejszych.............289 Skorowidz ulic według nazw z roku 1939............296 Skorowidz osób..................................................303 i Panorama centrum miasta Lwów (w brzmieniu ukraińskim - Lwiw) jest jednym z wielkich miast Ukrainy, najważniejszym politycznym, gospodarczym i kulturalnym ośrodkiem zachodniego regionu państwa. Jednocześnie Lwów z racji swego położenia geograficznego, jak też dzięki bogatej tradycji historycznej, jest powołany do odgrywania ważnej roli we wzajemnych stosunkach krajów Środkowej oraz Wschodniej Europy. Lwów był i pozostaje nadal ważną integralną częścią polskiej tradycji historycznej i kulturowej. Miasto zachowuje wiele śladów polskiego dziedzictwa, o czym opowiada również i ten przewodnik. Jednocześnie Lwów jest dobrym przykładem tolerancyjnego współżycia kilku narodowych kultur i różnych religii. Lwów zajmuje obszar 155 km2. Liczba ludności wynosi 830 tys. Etnicznie większość obecnie stanowią Ukraińcy, lecz w mieście od dawna mieszkają także Polacy, Żydzi, Niemcy, Rosjanie, Ormianie, Czesi oraz ludność innych narodowości. Miasto położone jest na pogórzu malowniczego Roztocza, po którym przechodzi główny europejski dział wodny, rozgraniczający rzeki spływające do Bałtyku i Morza Czarnego. Lwów leży na przecięciu ważnych szlaków łączących Zachodnią i Wschodnią Europę oraz jej północne i południowe regiony. Centrum miasta leży w kotlinie, którą otaczają wzgórza Zboisk i Kleparowa (Kortumowa góra - 374 m n.p.m.), Łyczakowa oraz Pasiek (Czartowska Skała), Snopkowa, Persenkówki. Najwyższe wzniesienia to Wysoki Zamek (413 m) i sąsiednia góra Lwa (lub Piaskowa, 389 m). Klimat Lwowa jest umiarkowanie kontynentalny, dość wilgotny, z łagodną zimą. Średnie temperatury: stycznia -4°C, lipca +18°C. Ilość opadów wynosi rocznie 700-800 mm. Współczesny Lwów nie posiada znaczniejszych rzek i naturalnych zbiorników wodnych. Rzeka Pełtew (dopływ Bugu) na terenie miasta płynie w podziemnych kanałach. Flora Lwowa jest dosyć urozmaicona. Wśród drzew przeważają kasztanowce, klony, jesiony, topole, lipy. W okolicach Lwowa, w szczególności na południowych zboczach Czartowskiej Skały, rosną najdalej wysunięte na północ lasy bukowe. Rośnie we Lwowie także 235 gatunków egzotycznych roślin, szczególnie w zielonych płucach miasta - parkach. Rozwinięty jest przemysł - Lwów posiada zakłady produkujące autobusy, przenośniki taśmowe, motorowery, telewizory i in. Popularności:) cieszą się wyroby zakładów cukierniczych „Switocz" oraz piwo browaru „Kolos". Lwów jest ważnym węzłem w sieciach Iransporlu kolejowi/go, powietrznego i samochodowego. Przez miasto biegną drogi tranzytowe o nnopejskim /naczeniu. Ze Lwowa prowadzą w różnych kierunkach nuędzsnaiodowi- nur.istralc kolejowe, które łączą go z Krakowem, Warszawą, Bratysławą, W loliiu-m I * i; 11 ¦. j, Hiulapesztem, Bukaresztem, Solią, Kijowem, Moskwą. Blisku- •.;) |h/i-|m u iM.inuYiic / 1'olską: Szeginie Medyka, Krakowicc Korc/owa, Kawa Kn-.ka Ilirlu-niu- Sprzyjające położenie geograficzne, bliskość do granic krajów Środkowej i Wschodniej Europy, obecność dużej ilości pracowników o wysokich kwalifikacjach pozwala miastu brać aktywny udział w międzynarodowej działalności handlowo-finansowej, życiu naukowym i kulturalnym. Lwów podjął wiele wysiłków dla ulepszenia infrastruktury transportowej, telekomunikacji, hotelarstwa i systemu usług, stworzenia warunków przyciągających inwestycje. W mieście corocznie odbywają się rozmaite międzynarodowe wystawy i targi przemysłowe, sympozja naukowe, festiwale artystyczne. W maju 1999 r. odbyło się we Lwowie szóste spotkanie na szczycie prezydentów krajów Środkowej i Wschodniej Europy. Lwów wniósł niemały wkład do skarbnicy światowej kultury. Również dziś lniasto jest ważnym ogniskiem oświaty i nauki, kultury i sztuki. Działają tutaj instytuty Akademii Nauk, projektowo-konstrukcyjne biura i ośrodki naukowo-badawcze. W 14 szkołach wyższych kształci się ponad 100 tys. studentów. Ogromną wartość mają zbiory archiwów, bibliotek i muzeów, znaczne są osiągnięcia twórcze lwowskich teatrów i zespołów muzycznych, poetów i literatów. Znaczącą grupą jest polska społeczność współczesnego Lwowa. Liczba Polaków, stale zamieszkałych we Lwowie nie jest dokładnie znana. Według szacunków Konsulatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej, obecnie Polacy stanowią około 4% mieszkańców miasta (25-30 tys.). We Lwowie oprócz Bazyliki Metropolitalnej są dwa kościoły i dwie kaplice rzymskokatolickie, działają dwie ogólnokształcące szkoły średnie z polskim językiem nauczania. Środowisko polskie we Lwowie skupia się głównie wokół Towarzystwa Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej (założonego w 1988 r.), które posiada siedzibę w Rynku (pod nr 17) oraz oddziały w wielu miejscowościach Obwodu Lwowskiego. Istnieje też kilka innych polskich organizacji społecznych, wśród nich Stowarzyszenie Lekarzy Polskich, Towarzystwo Opieki nad Polskimi Grobami Wojskowymi i in. Od 1990 r. jako organ Towarzystwa Kultury Polskiej wznowiona została „Gazeta Lwowska". Misję kulturalną i artystyczną sprawują Polski Teatr Ludowy, zespół pieśni i tańca „Lwowiacy", zespół estradowy „Wesoły Lwów", chóry „Echo" i „Lutnia". Dwa razy w tygodniu nadaje własne audycje Polskie Towarzystwo Radiowe „Radio Lwów". Przy Towarzystwie Kultury Polskiej istnieje Uniwersytet Trzeciego Wieku, który skupia starsze osoby, organizując dla nich regularnie spotkania, wykłady i wycieczki. We Lwowie znajduje się również stałe biuro Federacji Organizacji Polskich na Ukrainie. Starodawny Lwów, niepodobny do żadnego innego miasta świata, charakteryzuje się niezwykle zróżnicowanym środowiskiem architektonicznym. Zabudowę formowały rozmaite stylistyczne kierunki sztuki europejskiej zmieniające się w dziejach miasta na przestrzeni XIII-XX w. Harmonijna jedność krajobrazu i architektury Lwowa odzwierciedla mądrość dawnych budowniczych. Miasto - fenomen kultury o światowym znaczeniu, jest niewyczerpanym źródłem wrażeń estetycznych. Niezwykle interesujące są malownicze zakątki Ziemi Lwowskiej - stare miasta i zamki, klasztory i świątynie, uzdrowiska i pełne piękna natury krajobrazy Karpat. Południowe ekologicznie czyste podkarpackie obszary Ziemi Lwowskiej posiadają wyjątkowe przyrodniczo-klimatyczne warunki dla rozwoju turystyki, odpoczynku i kuracji. Ten potencjał w perspektywie, przy dostatecznym dopływie inwestycji, stwarza szansę przekształcenia Ziemi Lwowskiej w turystyczno-rekreacyjny region o znaczeniu ogólnoeuropejskim. Urok atmosfery Lwowa, niepowtarzalny charakter miasta, jak też całej Ziemi Lwowskiej, przyciągają wielu turystów, zwłaszcza Polaków. Pomóc im lepiej poznać Lwów, bliżej zapoznać się z jego historią, pamiątkami po wybitnych obywatelach, zabytkami architektury i sztuki, nawiązać stosunki w interesach oraz dobrze wypocząć - to cel tego Przewodnika. Jest on najdokładniejszy w porównaniu ze wszystkimi poprzednimi przewodnikami, pretendującymi do miana wszechstronnych opisów Lwowa. I Krótkie kalendarium dziejów Lwowa 1256 Pierwsza pisemna wzmianka o Lwowie 1301 Śmierć księcia Lwa 1340 Pierwsza wyprawa króla Kazimierza Wielkiego na Lwów 1349 Włączenie Lwowa do państwa polskiego 1356 Nadanie miastu prawa magdeburskiego 1356-1363 Budowa Katedry Ormiańskiej 1360 Rozpoczęcie budowy Katedry Łacińskiej 1381 Pierwsza udokumentowana wzmianka 0 ratuszu 1445 Ukończenie budowy murów obronnych 1 baszt 1481 Konsekracja Katedry Łacińskiej 1526 Nadanie miastu herbu przez króla Zygmunta I Wielki pożar, który zniszczył gotycką zabudowę miasta Rozpoczęcie budowy zespołu cerkwi Uspeńskiej (Wołoskiej) Pierwsza księga drukowana we Lwowie cyrylicą - „Apostoł" Iwana Fedorowa Pierwsza księga polska drukowana we Lwowie - „Dryas Zamechska" Jana Kochanowskiego Unia Brzeska Unia Ormian lwowskich z Kościołem Rzymskim 1648, 1655 Oblężenia Lwowa przez wojska kozackie pod wodzą B. Chmielnic-kiego Śluby króla Jana Kazimierza w Katedrze lwowskiej (1 kwietnia) Założenie Uniwersytetu dekretem króla Jana Kazimierza Śmierć we Lwowie króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego Zdobycie i obrabowanie miasta przez wojska szweckiego króla Karola XII Ukończenie budowy greckokatolickiej katedry św. Jura Włączenie Lwowa do cesarstwa Austrii (19 września) Widok na miasto z góry Wronowskich. Akwarela A. Lange ok. 1825 r. Książę Lew. Obraz Ł. Dolińskiego 1527 1572 1574 1578 1596 1626 1656 1661 1673 1704 1761 1772 Plakat Powszechnej Wystawy Krajowej 1894 r. (autor P. Stachiewicz) Teatr Skarbka. Akwarela T. Rybkowskiego, 1900 r. 1773 Założenie drukarni Pillerów i rozpoczęcie wydawania pierwszej we Lwowie gazety „Avertissement" („Uwiadomienie") 1776 Otwarcie stałego teatru niemieckiego 1777 Rozpoczęcie rozbiórki starych obwarowań miejskich 1783 Założenie miejskich cmentarzy 1784 Pierwszy lot balonu nad Lwowem 1809 Otwarcie stałej sceny polskiej 18)1 Pierwszy numer „Gazety Lwowskiej" 1817 Założenie Ossolineum 1831 Epidemia cholery 1835 Ukończenie budowy nowego ratusza 1841 Pierwszy młyn parowy we Lwowie 1842 Otwarcie Teatru Skarbka 1844 Otwarcie Akademii Technicznej 1844 Założenie Galicyjskiej Kasy Oszczędności 1848 Wydarzenia rewolucyjne „Wiosny Ludów" 1852 Pierwszy telegraf we Lwowie 1853 Wynalezienie we Lwowie pierwszej na świecie lampy naftowej 1858 Zaprowadzenie gazowego oświetlenia miasta 1861 Otwarcie linii kolejowej Lwów- Przemyśl 1861 Otwarcie Sejmu Galicyjskiego 1866 Powstanie towarzystwa „Sokół" 1870 Odnowienie samorządu miejskiego 1874 Założenie Muzeum Przemysłu Artystycznego 1875 Zainstalowanie stałego połączenia telegraficznego ze Lwowem 1879 Uruchomienie tramwaju konnego uirltAJAWlF iiil dnia l.czerwca do dnja 1 października 1894. Sztuka Nauka Etnografia"! Rolnictwo Leśnictwo Przemysł 9 Ulica Karola Ludwika na początku XX w. Zdjęcie archiwalne 1881 Elektryczne oświetlenie sali sejmowej 1883 Pojawienie się łączności telefonicznej 1887 Założenie Stryj skiego Parku 1893 Utworzenie Muzeum Historycznego ni. Lwowa 1894 Powszechna Wystawa Krajowa, otwarcie Panoramy Racławickiej, początek ruchu tramwaju elektrycznego 1896 Pierwszy we Lwowie seans filmowy 1897 Pierwszy automobil na ulicach Lwowa 1900 Zaprowadzenie elektrycznego oświetlenia ulic i wodociągu 1900 Otwarcie nowego Teatru Miejskiego (Wielkiego) 1904 Odsłonięcie pomnika A. Mickiewicza 1905 Założenie ukraińskiego Muzeum Narodowego 1910 Pierwszy lot samolotu we Lwowie 1911 Pierwsze drużyny Harcerstwa Polskiego 1914-1915 Okupacja Lwowa przez wojska rosyjskie 1918 Ukraińsko-polskie walki o Lwów (1-22 listopada) 1920 Odznaczenie Lwowa przez Marszałka J. Piłsudskiego Orderem Virtuti Militari (22 listopada) 1921 Otwarcie „Targów Wschodnich" 1930 Rozpoczęcie audycji rozgłośni „Polskie Radio Lwów" 1932 Pierwszy telewizor we Lwowie 1934 Otwarcie „Cmentarza Obrońców Lwowa" 1936 Demonstracje bezrobotnych Ulica Akademicka. Zdjęcie z lat 20. XX w. 1 1939 Zajęcie Lwowa przez wojska radzieckie (22 września) 1941 Niemiecka okupacja Lwowa (30 czerwca) 1943 Zgładzenie przez hitlerowców ludności żydowskiej w getcie 1944 Ponowne ustanowienie władzy radzieckiej we Lwowie (27 lipca) 1945 Początek ekspatriacji Polaków 1946 Delegalizacja i likwidacja Cerkwi Greckokatolickiej 1952 Uruchomienie pierwszej linii trolejbusowej 1953 Utworzenie parku im. B. Chmielnickiego 1955 Otwarcie nowego portu lotniczego 1957 Uruchomienie nadawczej stacji telewizyjnej 1958 Otwarcie Polskiego Teatru Ludowego 1964 Odsłonięcie pomnika I. Franki 1972-1973 Aresztowania i procesy sądowe dysydentów 1980 Początek budowy dzielnicy mieszkalnej na Sichowie 1980 Budowa nowego dworca autobusowego 1987 Pierwsze patriotyczne i antykomunistyczne wiece 1987 Otwarcie Konsulatu Polskiego 1989 Początek odbudowy dawnego „Cmentarza Obrońców Lwowa" 1989 Wznowienie legalnej działalności Cerkwi Greckokatolickiej 1990 Pierwsza sesja demokratycznie obranej Rady Miejskiej 1990 Wznowienie druku „Gazety Lwowskiej" 1991 Odtworzenie struktur archidiecezji lwowskiej Kościoła Rzymskokatolickiego 1992 Odsłonięcie pomnika T. Szewczenki 1996 Wzniesienie Pałacu Sztuki 1998 Wpisanie Starego Śródmieścia i Wzgórza Świętojurskiego na Listę Obiektów Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO 1999 Spotkanie prezydentów krajów Europy Środkowej i Wschodniej (maj) 2001 Pielgrzymka Apostolska papieża Jana Pawła II do Lwowa (czerwiec) Festiwal teatralny „Złoty Lew". 1'rzedstawienie uliczne Jak korzystać z przewodnika Zwiedzającym Lwów proponujemy szereg oddzielnych tras wycieczkowych. Czas zwiedzania miasta według każdej z tras obliczony jest orientacyjnie na 3 do 5 godzin. Polecamy najpierw zwiedzić piechotą Śródmieście, Książęce miasto, główne aleje i place. Dzielnice wokół centrum miasta, zależnie od odległości trasy, można oglądać korzystając z miejskich lub własnych środków transportu. Muzea oraz faktycznie zbliżone do nich zabytkowe cmentarze opisane zostały w specjalnych rozdziałach. Pełny program zwiedzania miasta według wszystkich tras i tematów obliczony jest na 5-7 dni. Turystom proponujemy również wycieczki samochodowe po Ziemi Lwowskiej. W przewodniku podane są dzisiejsze ukraińskie oraz dawne polskie nazwy ulic, placów i miejscowości. Obiekty turystyczne - zabytki architektury, sztuki, kultury - wydzielone są w tekście tłustą czcionką, klasyfikowane według ich wartości i zaznaczone następująco: *** obiekt o najwyższym światowym znaczeniu dla kultury i sztuki; ** zabytek bardzo wysokiej klasy, wart dokładnego obejrzenia i przestudiowania; * cenny obiekt, zasługujący na szczególną uwagę. Schemat podziału obszaru miasta na trasy turystyczne 1-9 \9- 3 *•.. 5 ¦•..,..-»„«'• Trasa 1. Śródmieście Witamy we Lwowie 12 Dawny kościół św. Kazimierza Kościół NMP Gromnicznej (obecnie cerkiew Ofiarowania Pańskiego) Baszta Prochowa Katedra Ormiańska Cerkiew Przemienienia Pańskiego Śródmieście Ratusz Kościół i kolegium OO. Jezuitów Kościół OO. Karmelitów pw. św. Michała Zespół kościoła i klasztoru OO. Bernardynów Arsenał Miejski Zespół cerkwi Uspeńskiej (Wołoskiej) Kościół OO. Dominikanów (obecnie Muzeum Historii Religii) Katedra Łacińska i kaplica Boimów Trasa I. Śródmieście Rynek z lotu ptaka W połowie XIV w., zgodnie z zasadami średniowiecznej urbanistyki, wybudowano nowe ufortyfikowane śródmieście o powierzchni około 18 ha. Jego kształt przypomina trapez wydłużony w kierunku północno-zachodnim. Miasto otoczono murem obronnym o długości prawie 1700 m. Mur ten, zwany „Wysokim", od strony wewnętrznej posiadał drewniane galerie dla obrońców miasta, po których można było dostać się z jednej obronnej baszty do drugiej; baszt w murze było początkowo 18, później 25. Obrona każdej z baszt należała do pewnej kategorii mieszczan - rzemieślników jednego zawodu, zjednoczonych w cechy. Dwie bramy: południowa Halicka i północna Krakowska prowadziły na zewnątrz. Przy bramach były zwodzone mosty. Po wynalezieniu i rozpowszechnieniu broni palnej okazało się, ze jeden pierścień murów nie wystarcza do zapewnienia obrony, i od 1418 r. rozpoczęto budowę niższego muru zewnętrznego z bastionami - muru „Niskiego". Wzniesiono go tylko z trzech stron, bo od strony zachodniej miasto miało osłonę naturalną - rozległe nieprzebyte bagna i rozlewiska rzeki Pełtwi. Wykopano głęboką fosę, zapełnioną wodą. Za fosą usypano wały ziemne. Obwarowania Lwowa przetrwały do r. 1777. Pośrodku „miasta w murach" znajduje się Rynek - centrum społecznego i handlowego życia miasta. Od niego właśnie zaczniemy wędrówkę po średniowiecznym Lwowie. Prostokątny plac o wymiarach 142x129 m otacza zwarta zabudowa 44 kamienic z ratuszem pośrodku. Na Rynku zbiega się osiem ulic, niegdyś głównych. Rozczłonkowują one miasto na kwartały, poprzecinane siatką mniejszych ulic. Obecny ratusz zbudowano w 1. 1827-1835 w stylu klasycyzmu według projektu J. Markla i F. Treschera. Nam się ten ratusz podoba, jesteśmy przyzwyczajeni, natomiast ówcześni obywatele nazywali gmach „ohydnym czworobokiem z kominem". Mieli z czym porównywać, bo pamiętali ratusz poprzedni. Składał się on z trzech połączonych budynków o niejednakowej wysokości, wzniesionych w różnych okresach. Najstarsza środkowa część pochodziła z XIV w. Część zachodnią zbudowano w 1. 1491-1504, a wschodnią w połowie XVI w. Murowaną wieżę ratuszową wzniesiono w 1619 r. (arch. A. Bemer). Miała ona hełm w kształcie kopuły, nad którą jako wiatrowskaz obracał się lew w koronie, który jeśli nagle spadał ze swej 58-metrowej wysokości zwiastował miastu nieszczęście. Lew na wieży nie był samotny. Ośmioro jego kamiennych współbraci podtrzymywało galerię, skąd trębacz oznajmiał godziny i ogłaszał alarmy. Przed głównym wejściem na wysokim postumencie stał duży kamienny „lew, co zawsze czuwa" (dłuta A. Bemera, 1591). W 1874 r. lew ten został przeniesiony pod Kopiec na Wysokim Zamku. Sto lat później, na początku XIX w. ratusz był już mocno zniszczony, a wieża była w katastrofalnym stanie i wreszcie w 1826 r. runęła. Zbudowano więc obecny nowy ratusz, masywny i monumentalny. Gmach ma 156 pokoi oraz 9 sal. Główna Trasa 1. Śródmieście 16 Dawny ratusz. Akwarela J. Głogowskiego, pocz. XIX w. sala posiedzeń rady miejskiej ma piękne wnętrze utrzymane w stylach neoklasycyzmu i „Art Deco" (architekci Witold Rawski ii Rudolf Martula, 1929). W tej sali w r. 1998 otrzymał godność honorowego obywatela miasta Lwowa wybitny polityk amerykański Zbigniew Brzeziński. Głównego wejścia ratusza zgodnie z tradycją miasta strzegą kamienne lwy trzymające tarcze z herbami Lwowa. Wykonał je i ustawił (w miejsce wcześniejszych lwów autorstwa T. Barącza, 1880) E. Dzyndra w 1948 r. Wielki herb Lwowa umieszczono na frontonie głównej fasady ratusza w 1994 r. Nad arkadami głównego wejścia w 1999 r. umieszczono znaki, upamiętniające wpisanie Lwowa w 1998 r. na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Po kupieniu biletu wstępu każdy chętny może pokonać 350 stopni i wspiąć się na 65-metrową wieżę ratusza, aby podziwiać piękne widoki Lwowa i obejrzeć z bliska mechanizm wielkiego zegara ratuszowego. Wykonany w fabryce W. Stiehle'a pod Wiedniem, niezawodnie służy miastu już 150 lat. Od dwustu lat upiększają Rynek cztery fontanny* z posągami antycznych bóstw: Amfitryty, Diany, Neptuna i Adonisa, wyrzeźbionymi przez Hartmana Witwera około 1800 r. Struktura przestrzenna budynków mieszkalnych przy Rynku ostatecznie ukształtowała sie w XVI w. Działki pod zabudowę na głównym placu były drogie. Płaciło się podatek od ilości okien na fasadzie budowli. Dlatego też kamienice są wąskie od strony placu (9-10 m) i wydłużone w głąb zabudowy. Większość kamienic zachowała dawne założenie planowe: zasadniczy budynek z trójokienną fasadą od placu,, podwórze wewnętrzne i izba tylna. Wschodnią pierzeję placu rozpoczyna narożny budynek nr 2 - dawny Pałac Bandinellich. Wzniesiony w r. 1593, na pocz. XVII w. przeszedł w ręce Roberto Bandinelli, kupca z Włoch który postanowił zamieszkać we Lwowie, otrzymał obywatelstwo miejskie i przywilej na prowadzenie królewskiej poczty do Włoch. Poczynając od r. 1629 założył w swej kamienicy pocztę dla wszystkich obywateli miasta. Lwowscy kurierzy pocztowi raz na tydzień stąd właśnie zabierali i tu doręczali korespondencję łączącą lwowian z liuropa. Kamienica Bandinellich jest jednym z najlepszych przykładów późnego renesansu we Lwowie. Główne wejście do budynku początkowo było od strony Rynku, ale podczas renowacji w 1. 1737-1739 przeniesiono je na elewację, zwróconą ku bocznej ulicy. Być może dlatego, obie fasady kamienicy mają równie bogatą rzeźbiarską dekorację odrzwi i obramowań okien. Budynek wzmocniony jest pilastrami z rustyką diamentową. Portal fasady rynkowej obramiają j j dwie kolumny z filigranowo rzeźbioną „rybią łuską". Delfiny, które '* .i i symbolizują powodzenie w handlu, zdobią małe okienka pierwszego piętra. W 1. 1850-1870 na parterze kamienicy Bandinellich znajdowała się księgarnia Karola Wilda - miejsce spotkań znanych lwowskich literatów. Obecnie, po renowacji, planuje się umieścić tutaj muzeum poczty. Fontanna „Diana" 17 Wschodnia pierzeja Rynku «f Architekt następnego budynku nr 3* Piotr Polejowski postawił go na starych fundamentach w 1. 1771-1772 na zamówienie Rzewuskich. Budynek ten ma typowe cechy baroku. Trzy odrzwia wejściowe o płynnych barokowych kształtach z okrągłymi świetlikami przedzielają pilastry, zakończone figurami rycerzy-atlantów. Rzeźbiarską dekorację fasady i attykę z alegorią „Chwały" wykonał Franciszek Olędzki. W tym budynku mieszkali znani architekci Tadeusz Mostowski (1860-1929) i Józef Kajetan Janowski (1832-1914), znany też jako sekretarz Rządu Narodowego w 1863 r. Budynek nr 4** miał kilka popularnych nazw: „Kamienica Kijowska" (pocz. XVI w.) bo należała do, bliżej nam nieznanego, Andrzeja z Kijowa, „Budynek Lorencowicza" (kon. XVI w.) bo właśnie Jan Lorencowicz otworzył tu jedną z pierwszych aptek we Lwowie, „Kamienica Doktorowska" od lekarza i sekretarza króla Jana III - Marcina Anczewskiego (XVII w.). Do naszych dni dotrwała nazwa, która pojawiła się w XIX w., - „Czarna kamienica" od pociemniałego z czasem piaskowca, z jakiego wykonano rustykę fasady. Budynek jest doskonałym przykładem lwowskiego renesansu. Zbudowany został w 1. 1566-1589 na pozostałościach poprzedniej budowli, zniszczonej przez pożar 1571 r. Architektami byli Paweł Rzymianin i drugi jeszcze Włoch, pochodzący z miejscowości Barbona (koło Padwy), zwany we Lwowie Piotrem Barbonem. Wznieśli oni budynek jednopiętrowy. Drugie i trzecie piętra nadbudowano później, odpowiednio w 1596 r. i 1884 r. Rzeźbiarską dekorację fasady wykonał mistrz Marcin Gradowski w czasie renowacji w 1. 1675-1677. Pierwsza jej kondygnacja ma trzy łukowe prześwity różnej wielkości, obramowane przez rustykowane pilastry. Na zworniku portalu wyrzeźbiony jest heraldyczny kartusz z , ; lwem. Nad nim wznosi się posążek Matki Boskiej Królowej w płomienistej aureoli, nieco niżej pośrodku fasady znajduje się figura św. Marcina, patrona właściciela, a nad oknem po prawej widzimy posążek bardzo czczonego wówczas we Lwowie św. Stanisława Kostki (1550-1568), umieszczony tu jako wyraz szczególnego osobistego nabożeństwa Marcina Anczewskiego do tego patrona. W figurce w habicie nad pilastrem z lewej strony możemy domyślać się św. Jana z Dukli, a po prawej -patrona lekarzy św. Łukasza (według historyka Lwowa Ł. Charewiczowej). Fasadę kamienicy wieńczy rzeźbiona kamienna attyka. Zainteresowani mogą swobodnie obejrzeć dobrze zachowane renesansowe wnętrza - od r. 1929 „Czarna kamienica" Trasa 1. Śródmieście 18 Kamienica Królewska. Rysunek Fr. Ohmanna, 1895 r. otwarta jest tu ekspozycja Lwowskiego Muzeum Historycznego. Sąsiedni budynek nr 5 - „Kamienica Łuka- s/cwiczów", także ucierpiał podczas pożaru w 1571 r. Odbudowany został ok. r. 1577 przez architekta Piotra Krasowskiego dla mieszczanki Zofii Hanlowej (Hanel), fundatorki kościoła św. Zofii we Lwowie. Kamienica zachowała pierwotny układ, jednak późniejsze przeróbki całkowicie zniszczyły bogatą dekorację fasady i wnętrz, o której wspominają archiwalia. Obok widzimy prawdziwy pałac (Rynek 6), /.budowany w 1580 r. na miejscu dwóch gotyckich kamienic przez architektów Piotra liarbona i Pawła Rzymianina dla bogatego lwowskiego kupca greckiego pochodzenia Konstantego Korniakta (1520-1603). Właściciele się zmieniali, jednak nazwa Pałac Korniakta** zachowała się do naszych czasów. Korniakt /marł w r. 1603, a już w r. 1623 jego budynek sprzedano Karmelitom. W 1640 r. kamienica przeszła w ręce magnata Jakuba Sobieskiego, ojca przyszłego króla Polski. W r. 1678 przebudowano ją na „Mały Wawel" - rezydencję Jana III. Dlatego później nazywa się kamienicą Królewską. W 1686 r. tu właśnie podpisano polsko-rosyjski „pokój wieczysty" (traktat K. Grzymułtowskiego). W 1908 r. ostatni prywatny właściciel budynku książę Andrzej Lubomirski sprzedał go miastu w celu urządzenia w nim Muzeum Narodowego im. Jana III. Od 1940 r. w pałacu znajduje się Lwowskie Muzeum Historyczne (zob s. 230). Pierwotna renesansowa koncepcja architektoniczna tej kamienicy z czasem /ostała zatarta: każdy nowy właściciel próbował zmieniać rozplanowanie budynku, chciał inaczej upiększać fasady i wnętrza. Wspaniała gotycka sala na parterze zachowała się jeszcze z poprzedniego budynku. Główny portal z maszkaronami i girlandami oraz attyka z figurami rycerzy i króla powstały za czasów Jana III (1678). Balkon na piętrze dobudowano znacznie później, bo aż w r. 1817. Wtedy leż rzeźbiarz F. Baumann wykonał bogata empirową dekorację sal „królewskich" na pierwszym piętrze. Budynek wraz z wewnętrznym podwórzem i izbą tylną zajmuje całą długość kwartału i posiada drugą fasadę i wejście od ul. I. Fedorowa (dawnej Blacharskiej) nr 10. Wejście ma renesansowe odrzwia z cechowym znakiem budowniczego Piotra Barbona i napisem „M P E B", co oznacza: „Mura-tor Petrus Barbon". Na zworniku łuku wskazano dokładną datę ukończenia robót „27 Ap 1580". Dziedziniec otaczają z trzech stron otwarte piętrowe arkady-krużganki, rekonstruowane w 1. 1926^1929 przez arch. L. Gyurkowicha. Lwowianie nazywają podwórze „włoskim", dzięki podobieństwu do 1 i'Ęk ' ''iliiJi^ ^B renesansowych dziedzińców w pałacach Florencji I -' ?5#jflJI$ '^*7 * Rzymu. Krużganki, pomimo czysto praktycznej ¦ -- A^. ^ySyjfp tik.łmtyf funkcji łączenia dwóch części budowli, nadają Ł Ł, •' *jlmjKfjfj|' ' | wnętrzu dziedzińca niezwykły urok. Latem działa ¦ f , -» V^ĘjgBjblBMk "J| tu kawiarnia, a wieczorami często odbywają się ¦ . i^gĘBI^®*' kameralne koncerty muzyki klasycznej. B * i .. , m „Włoski dziedziniec" 19 **t#ii „aur wn.. Pałac Lubomirskich Budynek nr 9 (arch. J. Poko-rowicz, 1634) nazywał się „Pałacem Arcybiskupim", ponieważ w XVII w. byt rezydencją lwowskich metropolitów obrządku rzymskokatolickiego. Było w nim 68 pokoi, sale „złota" i „porcelanowa". Zatrzymywali się tu królowie polscy: Zygmunt III Waza (1621) i Władysław IV (1634), który tutaj spotykał się ze swoją faworytą, piękną lwowską mieszczką Jadwiszką Łuszkowską. W 1673 r. zmarł w tym budynku król Michał Korybut Wiśniowiecki. Obecnie o dawnej świetności budowli przypomina tylko kamienny portyk z korynckimi kolumnami oraz malowidła ścienne z XVII w., odsłonięte podczas restauracji w 1. 1985-1987. Wschodnią pierzeję rynku zamyka okazały budynek nr 10 - „Pałac Lubomirskich"**. Gmach jest narożnym i ma trzy elewacje, które składają się z kilku połączonych kamienic. Dwie średniowieczne kamienice zwrócone do Rynku, które należały do księcia Jana Sapiehy, w 1744 r. przebudowano na jedną według projektu Bernarda Meretyna W 1760 r. Stanisław Lubomirski kupił kamienicę Sapiehy oraz budynki wzdłuż u. Ruskiej do ul. Fedorowa i zaprosił znanego architekta Jana de Witte, który w 763 r. przekształcił oddzielne budynki w jeden wielki pałac, umiejętnie łącząc je stylowo i konstrukcyjnie. Pracami budowlanymi, rzeźbiarskimi i de-koracyjnjmi kierowali, nie mniej znani we Lwowie, architekt Marcin Urbanik i rzeźbiarz Sebastian Fesinger. Fasadę o wystroju barokowym, dopełnia attyka z lukarnam, kartuszami oraz figurą orła zrywającego się do lotu. Narożnik pałacu jest ciekavie rozwiązany jako dwukondygnacyjny układ pilastrów, u dołu i u góry ozdobiowch kompozycjami z atrybutów wojennych, przedstawiającymi alegorię sławy onżnej rodu Lubomirskich. Fasada od ul. Fedorowa ma portal, zachowany z poprzedniego budynku. Na jego zworniku umieszczony jest kartusz z datą „1695". W 1.1772-1821 w gmachu mieściła się rezydencja austriackich gubernatorów Galicji. V 1895 r. pałac wykupiło towarzystwo „Proswita". Od tego czasu znajdował sit tu szereg ukraińskich instytucji oraz organizacji społecznych, redakcja gazety „Piło". W 1975 r., po przystosowaniu budynku, otwarto tu wystawę mebli i porcelaiy ze zbiorów Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego. Na parterze znajduje się księgarnia „Maxima", prowadząca sprzedaż wydawnictw zagranicznych ora; kiosk z wyrobami ludowego rzemiosła artystycznego. Pohuniową pierzeję Rynku rozpoczynają i zamykają nowsze budynki (nr 11 i nr 22) wzniesione w ostatnim dziesięcioleciu XIX w. na miejscu dawnej zabudów/. Historia pozostałych kamienic sięga XVI-XVII w., ale zostały one w różnym stopniu przebudowane. Wszystkie te budynki na poziomie pierwszej kondygmcji zachowały dawny rozkład pomieszczeń i kamienne mury. Zmiany dotyczył1 przeważnie ozdobienia elewacji. Kilka elementów starej architektury XVII-XVIII w. zachowała kamienica nr 13, przebudovana w 1911 r. Pod koniec XVI w. mieszkał tutaj Jan Alnpek (zm. 1636), autor piewszego opisu Lwowa opublikowanego w 1618 r. Trasa 1. Śródmieście 20 Południowa pierzeja Rynku Z epoki renesansu pochodzi budynek nr 14 - „Wenecka kamienica"*. Nazwę tą __ budynek otrzymał od ^Ęgfjfcr^ swego właściciela we- * * "~ neckiego konsula i kupca Antonio Massari. Na jego zamówienie architekt Paweł Szczęśliwy w 1589 r. przebudował frontową ścianę kamienicy, pokrywając ją diamentową rustyką. Nad portykiem wejściowym umieszczony jest herb Wenecji skrzydlaty lew św. Marka Ewangelisty z otwartą księgą (data „1600", widoczna na księdze, wskazuje na rok renowacji budynku). W 1998 r. w pomieszczeniach na parterze odsłonięto renesansowe rzeźbione belkowanie pułapu. Gotyckie elementy przezierają przez późniejsze nawarstwienia na fasadzie kamienicy nr 16. Budynek nr 17 ma na elewacji rokokową dekorację, wykonaną podczas przebudowy w 1. 60. XVIII w. Dziś mieszczą się w nim organizacje społeczne mniejszości narodowych we Lwowie: Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej i redakcja „Gazety Lwowskiej" oraz Czeskie i Niemieckie stowarzyszenia kulturalne, a także organizacje przesiedlonych z Polski Łemków i I Jkraińców znad Sanu; w piwnicy działa restauracja „Złoty Dzik". Kamienica nr 18 zbudowana została w 1785 r. Od połowy XIX w. istnieje w niej na parterze apteka „Pod Złotym Jeleniem". Jest to najstarsza apteka lwowska, założona w i. 1574 przez Macieja Ziętkiewicza. W kamienicy nr 20, zbudowanej w 1779 r. (arch. P. Polejowski, F. Kulczycki; rokokową dekorację fasady wykonał F. Olędzki w 1786 r.) w drugiej połowie XIX w. był sklep z dewocjonaliami Ukraińca Michała Dymcta (1820-1890). Parter i piwnice zajmuje restauracja „Pod Lwem", której wnętrze zdobi ceramiczne panneau „Daniel Halicki" (autorzy A. Bokotej i /.. Medwid', 1965). Renesansowa kamieniczka nr 21, prawie nie zmieniona od XVII w., należała ilu Włocha Ripo Ubaldiniego. Uciekając przed gniewem Medyceuszy za domniemany udział w spisku, osiadł on i ożenił się we Lwowie i nader szybko niebywale się wzbogacił na operacjach finansowych i handlu nieruchomościami -u 1656 r. własny jego majątek .umówił trzydziestą część całego -.łanu posiadania miasta. Na pierwszym piętrze zachowała się ••¦ila / piękną dawną rzeźbiarską dekoracją. W tej kamienicy do jg^Hii ' I ''40 r. mieszkał Jerzy Michotek l I''21-1995), pisarz i pio- ,, ¦.1-nkarz, autor popularnej książki .. I v Iko we Lwowie". Lew św. Marka na „Weneckiej kamienicy" 21 Zachodnia pierzeja Rynku Budynek nr 23**, wzniesiony w 1. 70. XVI w., rozpoczyna zachodnią pierzeję Rynku. Narożny budynek ma dwie fasady, ozdobione układem pilastrów w stylu renesansu. Narożnik, na poziomie drugiego piętra, zdobi rzeźbiarska kompozycja przedstawiająca „Chrzest Chrystusa" z dwiema postaciami: Jezusa Chrystusa i Jana Chrzciciela oraz alegoryczną figurą z godłami wiary. Wystrój rzeźbiarski elewacji pochodzi z pracowni Hermana van Hutte lub Sebastiana Czeszka. Właściciele kamienicy - rodzina Szolc-Wolfowiczów - pochodzili z Wrocławia, gdzie rozpowszechniona była tradycja dekorowania domów nie tylko postaciami biblijnymi, ale też całkowicie realnymi wyobrażeniami przodków. Prawdopodobnie ta okoliczność w połączeniu z humanistycznymi ideami epoki Odrodzenia, wpłynęła na decyzję Jana Szolc-Wolfowicza, aby dla ozdoby fasady zamówić serię stiukowych portretów. Rozmieszczone są one na bazach pilastrów drugiego piętra i przedstawiają twarze ludzi, należących do różnych warstw mieszkańców Lwowa. Być może, wyobrażały konkretne osoby spośród ówczesnej szlachty i stanu kupieckiego. Szereg portretów dopełniają postacie błazna i czarta, co nadaje całej kompozycji odcień groteski. W owalnych kartuszach na obu elewacjach wyryte są moralizujące łacińskie sentencje. W domu tym mieszkał poeta Szymon Szymonowie (1558-1629). Na parterze od 1802 r. istniała pierwsza we Lwowie kawiarnia Jakuba Lewakowskiego. Budynek nr 24* odbudowano po pożarze 1527 roku zgodnie z duchem renesansu. Podczas rekonstrukcji w r. 1920 sień udekorowano alegorycznymi płaskorzeźbami, a fasadę ozdobiono frontonem z rzeźbą dłuta Z. Kurczyńskiego. Komnaty Ozdoby rzeźbiarskie kamienicy Szolc-Wolfowiczów Trasa 1. Śródmieście 22 budynku, w których obecnie mieści się ekspozycja Muzeum Historycznego pamiętają ważne wydarzenia historyczne oraz sławne osobistości, w tym wizytę rosyjskiego cara Piotra I w 1707 r. W 1. 1887-1910 właścicielem budynku był Gustaw Seyfarth, który na parterze prowadził znaną księgarnię. Kamienica nr 25, pochodząca z XVI w., w 1. 1759-1766 należała do ukraińskiego rytownika i drukarza Iwana Fyłypowycza (zm. 1766), który tutaj miał swoją drukarnię. Około 1769 r. kamienica została przebudowana. W 1. 1822-1890 znajdowała się w tej kamienicy słynna księgarnia Milikowskich. Założył ją .lun Milikowski (1781-1866), zasłużony lwowski działacz społeczny. Jego księgarnia była również klubem literacko-artystycznym, popularnym zwłaszcza w I. 1840-1848. W 1827 Milikowski wydał pierwszą we Lwowie książkę A. Mickiewicza - „Sonety" z nutami K. Lipińskiego. Budynek nr 28* zachował się w niezmienionym stanie od czasu jego odbudowy dla rajcy i doktora Pawła Heppnera w stylu renesansowym ok. 1610 r. Portal wejściowy oraz otwory okienne mają wspaniałe, kamienne obramowania, w których znów napotykamy rzeźbiarskie portrety. Chociaż są bardziej stylizowane, niż na kamienicy Szolc-Wolfowiczów, jednak żeńskie główki z przybraniem i o/dobami oraz wąsate męskie twarze przypominają realistyczne średniowieczne portrety mieszczańskie. Dekoracja domu świadczy także o tym, że lew - symbol miasta, zawsze był w wielkim poszanowaniu: na wąskiej trójokiennej elewacji znajdujemy aż dwadzieścia maszkaronów w postaci lwich głów. Na fasadzie kamienicy umieszczone są łacińskie sentencje. Kamienica ta jest jednym z najcenniejszych i najciekawszych zabytków lwowskiej architektury mieszkalnej okresu Renesansu. Pięciookienny budynek nr 29* zbudował w 1768 r. wojskowy komendant I wowa F. Korytowski według projektu Krzysztofa Muradowicza. Przy budowie zatrudniał on hajdamaków, wziętych do niewoli po stłumieniu Koliszczyzny. Budynek ma duże przechodnie podwórze z wyjściem na ul. Teatralną. W XIX w. przejście to nazywano „pasażem Andreolliego" od imienia kupca Domenico Andreolli, który przybył do Lwowa w 1803 r. ze Szwajcarii i otworzył tu cukiernię, obok której powstały liczne strącany i kramy. W poprzednim, nie istniejącym już, domu nr 29 mieszkał poeta, burmistrz i kronikarz I wowa Józef Bartłomiej Zimorowicz (1597-1677). Trójokienny budynek nr 31* w planie i schemacie fasady posiada wszelkie cechy typowej kamienicy K-nesansowej. O dawnym po- I1 lodzeniu budynku świadczą łukowe .k lepienia na parterze oraz drewniane izoźbione belki powały z łacińskim napisem i datą „ANNO DOMINT I ' 14". Na fasadzie jednak widzimy k.niusz z datą 1923 r. Ta data odnosi • iv tlo dekoracji fasady (architekt li Wiktor) wykonanej przez rzeżbia-iza Z. Kurczyńskiego w stylu „Art I )ćco" na zamówienie właścicieli -io Kształcił się tu również przyszły biskup i pisarz Ignacy Krasicki (1735-1801). W 1773 r. rząd austriacki Posąg Marsa na budynku nr 10 przy ul. Teatralnej Trasa 1. Śródmieście 32 złotych), a zakonników wydalił z miasta. Kościół św. Piotra i Pawła stał się kościołem garnizonowym wojska austriackiego. W budynku kolegium nowe władze umieściły sądownictwo (również po I wojnie światowej do 1939 był tu Sąd Okręgowy). Obecnie w kościele mieści się magazyn Biblioteki im. W. Stefanyka NAN Ukrainy (zawierający także zbiory dawnego Ossolineum), a część gmachu dawnego kolegium zajmuje Szkoła Średnia nr 62. Do kościoła przylega plac Pidkowy (przed 1946 plac św. Ducha), nazwany tak na cześć kozackiego watażki Iwana Pidkowy, straconego w 1578 r. na lwowskim Rynku. Pomnik z brązową głową I. Pidkowy, autorstwa rzeźbiarza Petra Kułyka, postawiony tu został w 1982 r. sumptem artysty. Plac Pidkowy ma długą historię. W średniowieczu był tu kościół św. Ducha i przy nim najstarszy w mieście szpital dla biednych. W 1780 r. szpital, kościół i przyległe budynki były jednak w tak opłakanym stanie, że musiano je rozebrać. Ślady starego szpitala -fragmenty murów, uwidoczniono na powierzchni w wyniku badań archeologicznych w 1978 r. Na skraju placu św. Ducha w 1829 r. zbudowano według projektu M. Brezaniego odwach dla straży miejskiej - niewielki budynek w stylu klasycyzmu (dziś mieści się tu bar). Naprzeciwko, na ul. Teatralnej widzimy ciekawy budynek nr 10*. Zbudowany w 1. 1768-1773 (arch. Piotr Polejowski) w stylu barokowym z elementami klasycyzmu przyciąga uwagę rzeźbiarską dekoracją fasady. Obok dostojnie prezentujących się / postaci Wenery i Marsa (rz. P. Eutele, 1850), zdobiących balkon, widzimy tu cztery maszkarony nad obramowaniami okien parteru potraktowane ze swoistym poczuciem humoru. Od dzieciństwa w tym domu mieszkała Wanda Monne (1850-1923), która spotykała się tu w 1866 r. ze swym narzeczonym, wybitnym artystą malarzem Arturem Grottgerem (1837-1867). Obok pod nr 8 na parterze znajdowała się cukiernia rodziny Monne. Na początku XX w. kamienica nr 10 słynęła z kawiarni artystycznej „Sztuka". Na rogu ulic Teatralnej 9 i P. Beryndy (dawnej J. Kilińskiego) stoi dom należący niegdyś do księgarza Władysława Gubrynowicza (1836-1914), zbudowany w 1892 r. przez architekta J. K. Janowskiego. Fasadę zdobi sześć popiersi poetów i pisarzy polskich: A. Asnyka, J. Kochanowskiego, Z. Krasińskiego, J. Kraszewskiego, A. Mickiewicza i J. Słowackiego dłuta P. Harasimowicza. W 1. 1934-1939 było tu wydawnictwo i księgarnia Aleksandra KrawczyAskiego (1891-1971). Poprzedni budynek, który istniał na tym miejscu w 1. 1850-1867 r. był własnością znanych lwowskich adwokatów Rodakowskich - Pawła i jego ^t&tf^&i^Ęk "i syna Zygmunta. Brat Zygmunta, wybitny malarz Hennrk Pf * ---¦""r^SJH RodakowsM (1823-1894) w 1. 50. XIX w. malował tu iii ii I !"§"• 8 rM słynne Portrety- Na początku ul. Teatralnej, pod nr 3, widzimy dawną kamienicę Edmunda Riedla, właściciela znanej firmy handlującej herbatą i kawą, zbudowaną w 1900 r. (arch. Z. Kędzierski). Wanda Monne Artur Grottger Dawny odwach 33 Katedra Łacińska. Litografia K. Auera, 1837 1828-1949 pl. Kapitulny). Tu wznosi się majestatyczna budowla Katedry Łacińskiej pw. Wniebowzięcia NMP***. Katedrę budowano długo, dłużej niż trwa życie ludzkie, i żaden mistrz- budowniczy nie doczekał ukończenia swej pracy. Przypomnijmy tylko niektórych. Z fundacji króla Kazimierza III Wielkiego budowę w stylu gotyckim rozpoczął około 1360 r. mistrz Mikołaj Niczko (projektował przypuszczalnie Piotr Stecher), a * zakończył w 1493 r. arch. Hanuś (Jan) Blecher, który przesklepił główną nawę świątyni. Niebawem jednak, po pożarze w 1527 r., trzeba już było odnawiać kościół. Następną renowację świątyni w 1. 1760— 1778 przeprowadzono z inicjatywy arcybiskupa Wacława Sierakowskiego w stylu baroku według projektu arch. Piotra Polejowskiego. Dzwonnice podniesiono do 65-metrowej wysokości i pokryto miedzianym barokowym hełmem, a narożniki ozdobiono czterema kamiennymi wazonami, które wykonał brat Piotra, rzeźbiarz Macie] Polejowski. Od gotyku poprzez renesans, barok, klasycyzm aż do secesji przeszła drogami ewolucji stylów Katedra Łacińska. Wszystkie okresy pozostawiły ślady w architekturze i wystroju świątyni. Podstawą wyrazu i wartości artystycznej tego zabytku jest jednak gotyk. Szczególnie odczuwa się to we wnętrzu. Strzeliste łuki oraz sklepienia żebrowe wywierają silne wrażenie i wywołują podniosły nastrój. W prezbiterium skąpe barwne światło pada przez wąskie okna z witrażami, wykonanymi według projektów J. Mehoffera, J. Matejki i innych artystów w 1. 1896-1898. Ściany i sklepienia nawy głównej pokrywają malowidła St. Stroiriskiego (1772). Neogotyckie organy, które dotychczas cieszą ucho cudownym brzmieniem, powstały we Lwowie w 1839 r. w pracowni R. Ducheńskiego. W barokowym ołtarzu głównym* dominują cztery duże posągi Ojców Kościoła -świętych Augustyna, Grzegorza, Ambrożego i Hieronima, wyrzeźbione przez Macieja Polejowskiego w 1. 1768-1769. Centrum ołtarza stanowi obraz Matki Boskiej Łaskawej w bogatej srebrnej oprawie. Obraz ten, który namalował Józef Szolc-Wolfowicz w r. 1598 jako epitafium dla swojej wnuczki, córki Wojciecha Domagalicza, zawieszony był na zewnętrznej ścianie prezbiterium nad jej grobem. Obraz stał się rychło przedmiotem powszechnego kultu i został przeniesiony do specjalnie zbudowanej kaplicy Domagaliczów, a później do wnętrza katedry. Właśnie przed nim król Jan Kazimierz złożył słynne śluby 1 kwietnia 1656 r., ogłaszając Matkę Bożą Królową Korony Polskiej. W 1765 r. obraz umieszczono w głównym ołtarzu, a w rok później abp W. Sierakowski dokonał jego koronacji. Dziś w Katedrze lwowskiej znajduje się kopia cudownego obrazu (wykonana przez prof. ASP w Krakowie Józefa Nykla w 1982 r.); oryginał od r. 1998 przechowywany jest w skarbcu Katedry na Wawelu. W prezbiterium warto obejrzeć, umieszczone na ścianach, brązowe pomniki nagrobne* z XVI w. wojewodów lwowskich Witraż „NMP Królowa Aniołów" T. Axentowicza, 1895 r. Trasa 1. Śródmieście Stanisława Żółkiewskiego, ojca słynnego hetmana, zmarłego w 1588 r. (płaskorzeźba nieznanego lwowskiego artysty, odlana w pracowni K. Frankę). Na prawej ścianie prezbiterium widzimy neobarokowe epitafium (w marmurze i brązie) Leona i Jadwigi Sapiehów, wykonane przez A. Popielą w 1904 r. Z prezbiterium można wejść do pierwszej (wielkiej) zakrystii z gotyckim sklepieniem, w której znajduje się marmurowy renesansowy ołtarz „Ukrzyżowanie", fundacji Hieronima Zapały, wykonany ok. 1570 r. przez rzeźbiarza z kręgu S. Czeszka albo H. van Hutte. Po prawej stronie prezbiterium jest wejście do kaplicy św. Józefa albo Zamoyskich, gdzie znajdują się piękne nagrobki z alabastru* abpa Jana Zamoyskiego (zm. w 1614, rz. Jan Pfister) oraz abpa Jana Tarnowskiego (zm. w 1669) dłuta rzeźbiarza A. Prochenkowicza (ok. 1670), a także renesansowy marmurowy ołtarz z 1670 r., dzieło Jana Białego. Przy przejściu do prezbiterium z prawej strony nawy głównej widzimy empirowy pomnik Katarzyny z Ossolińskich Jabłonowskiej * z 1806 r. dłuta H. Witwera. Dwa ciekawe renesansowe kamienne nagrobki patrycjusza lwowskiego Stanisława Hania (zm. 1570) i starosty jaworowskiego Baltazara Bzowskiego (zm. 1574) znajdują się w kruchcie pod chórem muzycznym. Z biegiem swej długiej historii katedra obrastała ołtarzami i kaplicami, zarówno wewnątrz, jak i zewnątrz, na otaczającym świątynię cmentarzu. W XVIII w. tylko we wnętrzu było ich około trzydziestu. Z czasem część z nich rozebrano. Z zachowanych najcenniejszą jest kaplica Kampianów** -zabytek epoki renesansu. Przylega ona do północnej ściany kościoła i wejść do niej można tylko od wewnątrz. Kaplica została zbudowana w końcu XVI - na początku XVII w. dla rodu lwowskich patrycjuszy Kampianów, wśród których byli członkowie rady miejskiej, uczeni, lekarze, burmistrzowie. W ołtarzu są dwie figury apostołów Piotra i Pawła. Wykonał je rzeźbiarz Hennyk Horst, nadając im zewnętrzne podobieństwo do fundatorów kaplicy ojca i syna - Pawła (zm. 1600) i Marcina (zm. 1629) Kampianów. Ich popiersia, dłuta Wojciecha Życzliwego, znajdują się również na prawej ścianie kaplicy. Figury rzeźbione są w czerwonym marmurze, specjalnie sprowadzonym z Zakarpacia. W owalnych kartuszach na bocznych ścianach rozmieszczone są cztery rzeźbiarskie epitafia z postaciami ewangelistów. Przedstawieni są oni nietypowo jako uczeni-humaniści otoczeni księgami. Zamawiając te rzeźby u znanego mistrza Jana Pfistera do gotowej już kaplicy, Kampiani chcieli zaznaczyć swoją przynależność do wysoko oświeconej europejskiej elity. W ołtarzu kaplicy zasługuje na uwagę obraz „Chrystusa Ubiczowanego" szkoły flamandzkiej z XVII w. Kaplicę zbudował architekt Paweł Rzymianin, dekorując jej fasadę w porządku klasycznym. Później wniósł do niej zmiany rzeźbiarz (przypuszczalnie Jan Pfister lub Andrzej Bemer), który w środkowej kondygnacji ściany wykonał trzy duże płaskorzeźby na tematy związane ze Zmartwychwstaniem Chrystusa oraz trzy mniejsze, owalne, o treści symbolicznej, rozmieszczone w górze i kompozycyjnie należące już do attyki. Obok kaplicy Kampianów widzimy ciekawą rzeźbioną w kamieniu kompozycję Bożego Grobu z XVII w. Jest ona pozostałością dawnego cmentarza. Z zewnątrz, od strony wschodniej, katedrę otaczają barokowe kamienne posągi apostołów i ewangelistów, wykonane w drugiej połowie XVIII w. i odnowione w 1805 r. 35 Pomnik Katarzyny Jabłonowskiej Ruszył dawny dzwon katedralny uwagę także na inne kaplice. Pierwszą po prawej k ^H stronie jest kaplica Chrystusa Miłosiernego*. Jej secesyjne wnętrze z 1904 r. (arch. Wł. Sadlowski) zdobią malowidła W. Krycińskiego, St. Dębickiego, E. M. Pietscha i płaskorzeźby T. Dykasa oraz figury L. Drexlerówny (z 1. 20. XX w.). Przy wejściu znajdują się epitafijne pomniki fundatora kaplicy Piotra Milewskiego (zm. w 1630) i jego syna kanonika Piotra Milewskiego (zm. w 1641), rzeźbione w XVII w. prawdopodobnie przez A. Prochenkowicza. W kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej umieszczony jest nagrobek Pawła Grodzickiego, generała artylerii koronnej i budowniczego arsenału królewskiego, zmarłego w 1645 r. W ostatniej po prawej stronie kaplicy Chrystysa Ukrzyżowanego nad ołtarzem góruje gotycki drewniany krucyfiks z 1473 r.*, wykonany w Krakowie, przypuszczalnie przez Miklasa Haberschraka. Przy ścianach tej kaplicy widzimy marmurowe pomniki nagrobne arcybiskupów lwowskich*: spoczywającego Wacława Sierakowskiego (zm. w 1780) i modlącego się na klęczkach Ferdynanda Onufrego Kickiego (zm. w 1797); obie te alabastrowe figury wykonał Fr. Olędzki (w 1784, na zamówienie abpa F. Kickiego) oraz marmurowy posąg Józefa Bilczewskiego (zm. w 1923) dłuta P. Wójtowicza (1925). W tej kaplicy odsłonięto w 2000 r. nowy pomnik poświęcony biskupowi Rafałowi Kiernickiemu (projektował W. Bortiakow). Po lewej stronie świątyni warto obejrzeć kaplicę Najświętszego Sakramentu* z obrazem ołtarzowym „Zdjęcie z krzyża" szkoły flamadzkiej XVIII w. (kopia dzieła P.P. Rubensa), sztukaterią Jana Obrockiego (1770) na ścianach oraz freskiem St. Stmińskiego na sklepieniu. Rokokowy ołtarz wyrzeźbiony został w 1. 1733— 1740 przez Ch. Seynera lub T. Huettera i K. Kutschenneitera. Na ścianie tej kaplicy umieszczony jest nagrobek arcybiskupa Fr. Wierzchlejskiego (zm. w 1884) z marmurowym popiersiem dłuta 7! Barącza (1888). Z metropolią i kapitułą lwowską związanych było wielu znakomitych kapłanów, oprócz wspomnianych wyżej. Należy wymienić tu, przede wszystkim, arcybiskupa lwowsko-halickiego w 1. 1391-1409 bł. Jakuba Strzemię (Strepę), szczególnie zasłużonego dla wzniesienia lwowskiej Katedry, a od czasu beatyfikacji w r. 1790 patrona archidiecezji lwowskiej; wiadomo że słynny ksiądz Piotr Skarga (1536-1612), jezuita, organizator szkolnictwa, kaznodzieja Zygmunta III, był w młodości kanonikem kapituły Kaplica Kampianów M lwowskiej. Wybitne postaci czasów 1 najnowszych to: abp Jozej Bilczew-ski (1860-1923, został ukończony jego proces beatyfikacyjny), profesor i rektor Uniwersytetu Lwowskiego, metropolita lwowski w 1. 1900-1923, inicjator budowy kościoła św. Elżbiety; abp Bolesław Twardowski (1864-1944), rektor Seminarium Duchownego, najbliższy współpracownik i następca abpa J. Bilczewskiego, fundator kościoła MB Ostrobramskiej, metropolita w 1. 1923-1944; o. Rafał Kiernicki (1912- Trasa 1. Śródmieście 36 ^ J -* -- / ' l ™ w mj * ± religii, wyświęcony na biskupa w 1991 r. przez papieża Jana Pawła II oraz obecny (44. z kolei) metropolita lwowski Marian kardynał Jaworski (w 1997 r. mianowany, a w 2001 r. ogłoszony kardynałem). Wspaniałym zabytkiem jest oddzielnie stojące (dawniej należące do cmentarza przy Katedrze Łacińskiej) rodzinne mauzoleum znanego i bogatego mieszczańskiego rodu - kaplica Boimów** zbudowana w 1, 1609-1615 w stylu późnego renesansu (arch. A. Bemer, rz. H. Scholtz, J. Pflster). Główna bryła kaplicy jest sześcianem, na którym opiera się ośmiokątny bęben kopuły z latarnią. Zewnętrznym zwieńczeniem kopuły jest siedząca pod krzyżem figura Chrystusa Frasobliwego. Fasada jest całkowicie pokryta rzeźbioną dekoracją i przypomina wypukły ikonostas. Widzimy tu na górnym poziomie wielofigurowe płaskorzeźby scen Męki Pańskiej, w niszach postacie apostołów Piotra i Pawła, filigranowo rzeźbione kolumny. Jeśli tak bogatą jest fasada, to jakim okaże się wnętrze? Nie rozczaruje nas. Wykorzystanie przestrzeni kopuły jako kompozycyjnego i wizualnego przedłużenia ścian stwarza wrażenie wysokości, jakiej nawet nie możemy się domyślać, patrząc na kaplicę z zewnątrz. Wschodnia strona wnętrza jest ołtarzową. Jej kompozycje rzeźbiarskie kontynuują temat, rozpoczęty na fasadzie. Ściana ołtarzowa, tak samo jak elewacja, całkowicie pokryta jest kamienną rzeźbą. A jakby tego było mało, górną część ołtarza ozdobiono polichromowaną i złoconą sztukaterią. Czasza kopuły podzielona jest na kasetony. W dwudziestu kasetonach dolnego rzędu rozmieszczone są popiersia postaci Starego Testamentu, rzeźbione przez J. Pflster a. Wszystkie one, tak samo jak figury proroków, apostołów i dostojników kościoła przedstawione są jako zwyczajni ludzie, ze świata bliskiego i zrozumiałego dla współczesnych. Modele do tej „galerii portretów" wzięte zostały z ulic lwowskich. Na ścianie południowej znajduje się właściwe epitafium Boimów. W centrum kompozycji - grupa „Opłakiwanie", z alabastrowymi figurami Matki Boskiej i Chrystusa, rzeźbionymi przez J. Pfistera ok. 1617. Wokół rozmieszczone są pochylone postacie trzech pokoleń rodziny Boimów. Obok widzimy epitafium zięcia Jerzego Boima jr Zygmunta Breslera (rz. Jan Pfister, 1612). 4^. Nad drzwiami wejściowymi znajdują się dwa, mało- ^P^l wane w poł. XVII w., portrety Boimów - protoplasty lwowskiego rodu, kupca węgierskiego pochodzenia Jerzego (Gyórgy) i jego syna Pawła, lekarza i wójta lwowskiego. Autorem tych portretów był prawdopodobnie Mateusz Domaradzki. Patronem rodziny był św. Jerzy, pogromca smoka. W dekoracjach kaplicy święty ten przedstawiony jest trzykrotnie w rzeźbie i malowidłach. Na wschodniej ścianie kaplicy, zwróconej do ulicy Halickiej, znajdują się malowane portrety Jerzego i Jadwigi Boimów (dzieła Jana Gianiego z XVII w.). Wnętrze kaplicy Boimów Kaplica Boimów . 37 Jan Lam ta jest jakby odcinkiem szlaku, wiodącego przez miasto z Wołynia do Halicza i Mołdawii. Po raz pierwszy jej nazwa wspomniana jest w 1382 r. i odtąd nigdy nie była zmieniana. Ale zmieniała się zabudowa. Kamieniczki na tej ulicy przebudowano w XIX w., lecz wiele z nich zachowało fragmenty dawnych budynków. Na fasadzie domu nr 6 (1883) widzimy rzeźbione medaliony z portretami J. Długosza i M. Kopernika. Budynek nr 10 (XVIII-XIX w.) zachował średniowieczny układ planu i swą dawną nazwę „Kamienica pod Łabędziem". W drugiej połowie XIX w. był tutaj znany sklep korzenny z knajpą artystyczną Adolfa Mańkowskiego, w której stale przesiadywał wybitny satyryk Jan Lam (1838-1886), a w 1. 1920-1939 prosperował handel modnymi ubiorami Antoniego Uwiery. Narożny budynek nr 11 (1791) też zachował starą nazwę -„Pod Lwami". Narożnik kamieniczki wzmacnia kamienna przypora, na której zasiada groźny lew o dwóch tułowiach. Przeciwległy narożny budynek nr 13 również posiada piękną dekorację rzeźbiarską - posąg św. Antoniego Padewskiego (z kon. XVIII w.) na poziomie drugiego piętra. Ulica Halicka prowadziła od Rynku do muru obronnego, gdzie była brama miejska zwana Halicką. Nie były to zwyczajne wrota w murze, ale dosyć skomplikowana fortyfikacyjna konstrukcja. Nad bramą wznosiła się baszta, należąca do cechu krawców, a nieopodal był okrągły barbakan. Bramę Halicką rozebrano w r. 1784. Na jej miejscu zbudowano kilka budynków, dzięki czemu ulica Halicka przedłużyła się aż do dawnego wału obronnego, a obecnie ulicy Wałowej. Już z samej nazwy możemy wnioskować, że ulica powstała nie wcześniej niż rozebrano mury miejskie i biegła wzdłuż wału. Zabudowa ulicy Wałowej - to już inna epoka i nowe style architektury. Umiejętnie połączona jest ona z dawniejszą i nawet nie od razu odczuwamy, że trafiliśmy tu już na początek XX w. Budynki na rogu ulic Wałowej (nr 7) i Halickiej (nr 21*), jak też przedostatni na Halickiej (nr 19), zbudowane zostały w stylu późnej secesji według projektów A. Zachariewicza i J. Sosnowskiego. Owi architekci rozpoczynali współpracę z rzeźbiarzem jeszcze w stadium projektowania. Dlatego też wypukłorzeźby Z Kurczyńskiego są tu organicznie związane z architekturą, stanowią jej część składową, bez której budowle straciłyby połowę swego wdzięku. Budynek nr 19 wzniesiono w 1. 1913-1916 dla Towarzystwa Akcyjnego Galicyjskiego Banku Kupieckiego. W parterze znajduje się apteka (przed 1939 „Pod Złotym Orłem", należąca do Jana Wywiórskiego). Nad wejściem do niej -płaskorzeźba „Higieia" Romana Opryski (1980), przedstawiająca mityczną boginię zdrowia. Budynek nr 21 powstał w 1. 1908-1910 na zamówienie lekarza-okulisty Teodora Bałłabana (1866-1946). W 1931 r. przeszedł on na własność Miejskiej Komunalnej Kasy Oszczędności i pomieszczenia na parterze przerobiono na sale fU przystosowane do operacji bankowych (arch. W. Dayczak). JĘ^ Ten sam zespół autorski (arch. A. Zachariewicz, J. Sosnowski) pracował nad projektem i prowadził budowę kamienicy nr 9 przy ul. Wałowej (1911). Płaskorzeźby na fasadzie dłuta Z. Kurczyńskiego przedstawiają alegorie sztuki i rzemiosła. Budynek nr 11* na Wałowej wzniesiono w 1910 r. według projektu arch. A. Schleyena w neogotyckim stylu. Na tarczach średniowiecznych rycerzy zdobiących fasadę, widnieją heraldyczne emblematy ziem Zachodniej i Wschodniej Galicji, Wołynia oraz Lwowa. Budynek nr \ 16 powstał w 1. 40. XIX w. Przed 1918 r. mieściła się tutaj Dyrekcja \ Inżynierii Wojskowej, a później Komenda Garnizonu Lwowa. Dom . * nr 21 był na pocz. XX w. własnością znanego polityka żydowskiego Posąg św. Antoniego Padewskiego Trasa 1. Śródmieście 38 mieszkał i zmarł w 1946 r. w domu nr 23. Idąc dalej ulicą Wałową, po prawej stronie znów widzimy fragmenty murów obronnych. Są to mury dawnego klasztoru OO. Bernardynów, spotkanie z którym cofa nas o kilka stuleci w przeszłość. Klasztor budowano poza pierścieniem miejskich fortyfikacji, dlatego też musiał on mieć Kościół i klasztor B Pocztówka z pocz. OO. Bernardynów. XX w. własne mury obronne. Położenie klasztoru za miastem było mniej prestiżowe, za to bernardyni nie byli ograniczeni przestrzenią, z wielkim rozmachem wznosząc cały zespół budowli. Drewniany kościół św. Andrzeja** (dziś - greckokatolicka cerkiew św. Andrzeja Apostoła, plac So-bomy 3 - dawniej pl. Bernardyński) bernardyni mieli już w 1460 r. W 1600 r. zaczęto, nie burząc starego kościoła, wznosić wokół niego nową kamienną świątynię. Budową kościoła kierował Paweł Rzymianin. Nie zdążył on ukończyć swego dzieła, po jego śmierci w 1618 r. pracę kontynuował Ambroży Przychylny. Wieżę-dzwon-nicę wysokości 38 m wzniósł A. Be-mer, wykonał on również rzeźbiarską dekorację fasady. Kościół ma przejrzysty plan: trzy nawy, sześć filarów, wydłużoną część ołtarzową. Fasada składa się z trzech kondygnacji. Dolna - renesansowa, zbudowana przez Pawła Rzymianina, wydała się zleceniodawcom zbyt niska i skromna. Na oględziny nieukończonego kościoła przybył sam król Zygmunt III Waza i zwrócił uwagę na to, że z zewnątrz kościół wygląda ubogo. Następcy Rzymianina otrzymali polecenie budować tak, aby świątynia sprawiała porywające wrażenie. Środkowa kondygnacja fasady ma wysokość nieco większą od dolnej, a trzecią wykonano w formie ostrego szczytu z manierystyczną dekoracją. Dla zwiększenia efektu taki sam szczyt otrzymała fasada tylna, wychodząca na dziedziniec. Obie fasady zdobi ponad dwadzieścia rzeźb. W niszach fasady głównej pośrodku umieszczona jest Matka Boska z Dzieciątkiem, po obu stronach apostołowie św. Piotr i św. Andrzej. Posągi bernardyńskich świętych zajmują uskoki frontonów. Każdy z nich jest inny i na swój sposób interesujący. Figury świętych są obleczone w charakterystyczne dla bernardyńskiego zakonu habity, w rękach trzymają symbole cnót właściwych mnichom. Barokowe wnętrze świątyni upiększają bogato rzeźbione i złocone drewniane ołtarze (rz. T. Huetter i K. Kutschenreiter, 1736-1745). Ściany i sklepienie pokrywają freski, malowane w 1. 1738-1740 przez B. Mazurkiewicza i jego uczniów. W 1. 1994-1997 w oknach prezbiterium pojawiły się nowe witraże. 39 Wnętrze kościoła OO. Bernardynów Nagrobek św. Jana /. Dukli pomnik nagrobny Jana z Dukli* z postacią mnicha z czerwonego marmuru (rz. Wojciech Kapinos, 1608), a na ścianach prezbiterium jest jego malowana księga cudów* (z XVIII w.), przedstawiająca w obrazach 96 wydarzeń z łacińskimi opisami. Przed kościołem w 1736 r., z fundacji krajczego koronnego Seweryna Rzewuskiego i jego małżonki Antoniny z Potockich, wzniesiono wotywny pomnik kolumnowy z figurą św. Jana z Dukli (rzeźbioną prawdopodobnie przez Fabiana Fesingera lub Tomasza Huettera), zniszczoną za czasów sowieckich. Obecnie zachowała się tylko mała figura świętego, wieńcząca kopułę rotundy, zbudowanej w r. 1761 nad studzienką na kościelnym dziedzińcu - wierzono, iż woda z niej miała moc uzdrawiającą. Od północy do kościoła przylega klasztor. W jednym ze skrzydeł klasztoru przechowywano od 1783 r. dokumenty i akta historyczne. Te zbiory akt grodzkich i ziemskich (przed 1939 Archiwum Ziemskie) zapoczątkowały Archiwum Historyczne, które mieści się tu obecnie. W innej części dawnego klasztoru, przy ul. Wałowej 18, przed 1939 r. mieściło się X (dawniej V) Gimnazjum im. H. Sienkiewicza. O jego profesorach i uczniach świetnie napisał Stanisław Łempicki w Pamiętniku „Złote paski" (1947). Obecnie jest tutaj Szkoła Muzyczna im. F. Kołessy. Cały zespół budowli otaczały mury. Do naszych czasów zachowały się części muru od strony północnej i wschodniej z bramą wjazdową, zwaną Gliniańską. Od niej zaczynał się trakt do Glinian, który prowadził dalej na Kijów i do Turcji. Z tej właśnie strony wrogowie najczęściej napadali na Lwów. Dlatego od wschodu miasto było szczególnie umocnione, fortyfikacje stale dobudowywano i modernizowano. Dla skutecznej obrony miasta potrzebne były magazyny broni i już w 1430 r. w jego południowo-wschodniej części zbudowano niewielką zbrojownię. Ten budynek rozebrano w 1554 r., a w ciągu dwóch następnych lat wzniesiono nową, obszerniejszą. Jednak wielki pożar Lwowa w 1571 r. zniszczył ją doszczętnie. W 1. 1574-1576 na koszt miasta, pod kierunkiem budowniczego Jana Łysa powstał nowy Arsenał Miejski* (ul. Pidwalna 5 lub po polsku Podwale), który z pewnymi zmianami dotrwał do dziś. Wzniesiony został, jak na budowle obronna przystało, z dużych kamiennych bloków, z malutkimi okienkami-strzelnicami. Od 1981 r. w Arsenale (obecnie należącym do Muzeum Historycznego) jest stale wystawiona kolekcja broni dawnej. Jest to jedyne muzeum broni na Ukrainie (patrz str. 231). W wielkim eklektycznym budynku nr 3 na Podwalu (arch. K. Boublik, 1911) w 1. 1919-1939 mieściła się redakcja i drukarnia żydowskiej gazety „Chwila", której redaktorem był znany publicysta Hennyk Hescheles, a stałym autorem głośny działacz syjonistyczny Hennyk Rosmarin (1882-1955). Obecnie mieści się tu państwowe wydawnictwo „Kameniar" (które wydaje także literaturę piękną w języku polskim) oraz szereg innych instytucji. Obok tego gmachu, naprzeciwko arsenału, pod nr 32 przy ul. braci Rohatyńców (w 1871-1944 ul. Sobieskiego) jest kamienica (arch. Wł. Podhomdecki, 1908), w piwnicach której zachował się fragment starych obwarowań miejskich (tzw. Muru Niskiego) z ! XIV w. Chętni mogą łatwo |ntfMS zwiedzić ten zabytek, prze-" kształcony dziś w piwiarnię „Pid Weżeju" („Pod Basztą"). Trasa 1. Śródmieście 40 była zamieszkiwana przez ludność żydowska. Dzielnice tę (zwaną przed 1939 r. „Zarwanicą") tworzyła dzisiejsza , ulica Fedorowa (dawna Blacharska), a dokładniej jej / odcinek, między obecnymi ulicami Starojewrejską y (dawniej Boimów) i Ruską. Ten odcinek niegdyś nosił nazwę - ulica Żydowska. Od strony zachodniej dzielnicę zamykał wysoki mur wzniesiony wzdłuż ulicy Serbskiej. Sercem dzielnicy była synagoga. Przez pewien czas w niewielkiej żydowskiej dzielnicy było ich aż dwie. Stara bożnica miejska stała dokładnie naprzeciwko arsenału od 1555 do 1798 r. Wiadomo, że była to kamienna budowla 0 niewielkich rozmiarach. Dlatego też w 1580 r. przewodniczący gminy żydowskiej Izaak Nachmanowicz wykupił od miasta parcelę i zbudował na niej własną GruPa "Sw- Michał i Szatan" kamienicę (ul. Fedorowa 27) oraz prywatną rodzinną w Arsenale synagogę. Synagoga otrzymała nazwę „Turej Zachaw" czyli „Złote Wrota". Akurat do tej posesji w dzielnicy żydowskiej pretendowali jezuici. Żydzi zdołali jednak w 1609 r. obronić swoją bożnicę. Według legendy niezwykle ofiarnie pomogła w tej sprawie synowa Nachmanowicza - Róża. Czy to od jej imienia, czy też od wielkiej rozety z mozaiki wyłożonej na posadzce domu modlitwy, synagogę nazwano „Złota Róża". „Złotą Różę" wybudował architekt Paweł Szczęśliwy w 1582 r. Wewnątrz synagoga posiadała czworokątną salę z gotyckim sklepieniem, rzeźbionymi renesansowymi ozdobami oraz ołtarzem w postaci kamiennego zwielokrotnionego portalu przy ścianie wschodniej. Budowla była interesująca ze względu na połączenie gotyckiej konstrukcji z renesansową dekoracją. Przez długi czas po śmierci Nachmanowicza synagoga należała do jego spadkobierców i dopiero w 1604 r. stała się główną miejską bożnicą. W niej przechowywana była Tora, jak również kroniki gminy żydowskiej i skarbiec. Do niej przeniesiono również sąd kahalny, szkołę i bibliotekę. Tak więc, w niewielkiej szczelnie zabudowanej %"'f','-'^ dzielnicy stały dwie synagogi: Stara oraz „Złota mb "'MSM^^L. RÓŻa" W L 17"-1801 na mieJscu Starej " zbudowano Wielką miejską synagogę (dawny adres: ul. Boimów 54). Jej nazwa odpowiadała rozmiarom, była to potężna budowla. Obydwie synagogi zostały zniszczone podczas II Wojny światowej. Po Wielkiej nie pozostał żaden ślad, a z przepięknej renesansowej bożnicy ocalał tylko fragment jej północnej ściany, dziś pieczołowicie zakonserwowany. Na miejscu starego budynku Nachmanowicza przy ul. Fedorowa (Blacharskiej) nr 27 w 1913 r. wzniesiono nowy dom gminy żydowskiej, zaprojektowany z wykorzystaniem stylizowanych motywów renesansowych (arch. L. Reiss, A. Schleyen). Oprócz domów mieszkalnych i synagogi w dzielnicy żydowskiej były szpital i łaźnia (ul. Boimów, nr 29 i 35), Beth Hamidrasz - „Dom Mądrości" (nr 41) oraz handlowe jatki. Dom nr 29 przy ul. Boimów (Starojewrejskiej) w 1. 30. XIX w. (zanim przeszedł na własność fundacji szpitalnej) należał do znanego artysty malarza Karola Schweikarta. Jednym z ciekawych zabytków przy dawnej ul. Boimów jest dom nr 34 (1633) ozdobiony pięknymi renesansowymi kamiennymi obramowaniami okien i herbem miasta. W domu nr 6 (róg ul. Halickiej 13) urodziła się w 1924 r. 1 mieszkała do r. 1944 kompozytorka Krystyna Moszumańska-Nazar. Przez podwórza kamienicy nr 7 (1785) można przejść tzw. Pasażem Kleina na Rynek 18. 41 „Złota Róża". Akwarela A. Kamienobrodzkiego, pocz. XX w. ńflb ¦ -v* Do dzielnicy żydowskiej wchodziło się przez bramę, stojącą przy końcu ulicy Żydowskiej. Przez tę bramę, którą dziś możemy sobie tylko wyobrazić, wychodzimy z dawnego kwartału żydowskiego na ulicę Ruską. Jak i w XIV w., ulica Ruska zaczyna się od Rynku. Wokół tej ulicy, we wschodniej części „miasta w murach" budowała się i osiedlała większość „Rusinów" (jak dawniej nazywano Ukraińców), tu od dawna mieli oni swój społeczny i kulturalny ośrodek. Dom nr 2, na rogu ulic Serbskiej i Ruskiej, doskonale odrestaurowany w 1998 r. (arch. M. Rybenczuk), nazywał się „kamienicą Wojnarowskich" od nazwiska pierwszych właścicieli. Budynek ma trzyokienną wąską fasadę od ulicy Ruskiej i trzykrotnie dłuższą od strony Serbskiej. Dzięki ostatniej renowacji wyraźnie można rozróżnić wszystkie okresy jego budowy: na poziomie parteru gotycki, a wyżej renesansowy oraz barokowy. W XVII w. w tym domu mieszkał i miał swój warsztat drukarz Michał Ślozka. Obecnie działa tu bank „Lwiw", a ozdobą wnętrza są obrazy W. typowego (1998). Renesansowa kamieniczka nr 4 (XVI w.) ma ładne kamienne portale nie tylko na fasadzie głównej ale i od podwórza, na które warto zajrzeć. W XVII w. mieszkała w tym domu ormiańska rodzina Wartanowiczów. Na odrzwiach zachował się zwornik w postaci lwa, trzymającego w paszczy winne grono, a także ormiański napis. Na parterze mieści się tu galeria sztuki „Gerdan". Budynek nr 8* ozdabiają płaskorzeźby (1740) symbolizujące powodzenie w handlu: delfiny, żaglowce, róg obfitości. Taka dekoracja pojawiła się na fasadzie w XVIII w., kiedy właścicielem budynku był rajca magistratu, zajmujący się handlem. Budynek nr 10* (XVII w.) - jeden z najlepiej zachowanych budynków mieszkalnych z okresu Renesansu na ulicy Ruskiej. Posiada on fasadę o czterech oknach. Jeśli przypatrzymy się mu uważnie, zauważymy, że są to dwie dwuokienne kamieniczki, połączone w jedną. W domu nr 12 (XVII w.) w 1. 1760-1770 mieszkał znany lwowski rzeźbiarz Maciej Polejowski (1720-1800). Dwuokienną fasadę ma narożny budynek nr 14. Stał on tutaj już w XVI w. Właśnie do jego ściany przymocowana była brama, stanowiąca granicę dzielnicy żydowskiej. W 1775 r. kamienicę przebudowali arch. J. Petrowski i M. Lewandowski. Do końca XIX w. budynek był jednopiętrowy i posiadał attykę, utraconą podczas nadbudowy drugiego piętra. Gmach nr 20** stanal w miejscu trzech średniowiecznych kamienic. Został zbudowany w 1905 r. przez architekta Jana Lewińskiego oraz jego współpracowników - T. Obmińskiego i A. Łuszpińskiego. Budynek ten, o stromych dachach, przypominających cerkwie Bojków, szczodrze dekorowany ceramiką, sztukaterią, modernistycznego nie tylko w Galicji, ale i w skali całej Ukrainy. Gmach wzniesiono dla Towarzystwa Ubezpieczeń „Dnister", mieściły się w nim ukraińskie spółki i organizacje. Na parterze i w podwórzu przez pewien czas działał bazar rzemiosła artystycznego, gdzie można było kupić wyroby sztuki ludowej z Podola i Galicji. W budynku jest nieduża sala ze sceną, na której w 1909 r., w składzie amatorskiego studenckiego teatru, po raz pierwszy wystąpił przyszły wybitny ukraiński reżyser i aktor Łeś Kurbas, o czym informuje tablica pamiątkowa na fasadzie (rz. M. Posikira). Dla obrony swych praw obywatelskich i politycznych Ukraińcy w połowie XVI w. założyli Bractwo, które nazywało się Uspeńskie, ponieważ działało przy cerkwi Uspinnia Bohorodyci (Zaśnięcia Bogarodzicy). W 1585 r. Bractwo otrzymało przywilej Stauropigii, to znaczy niezależności od hierarchii cerkiewnej. Bractwo broniło interesów Ukraińców wobec władz miasta, prowadziło pracę oświatową. Przy cerkwi istniała szkoła i drukarnia, z której przed 1772 r. wyszło ponad 160 tysięcy egzemplarzy książek. Szkoła i drukarnia lwowskiego Bractwa znane były nie tylko na Ukrainie, ale i poza jej granicami. Drukarnia Instytutu Stauropigijskiego działała w kamienicy przy ul. Blacharskiej (Fedorowa) 9. Kamienny herb nad wejściem wyrzeźbił w 1904 r. A. Popiel. Prócz drukowanych ksiąg Stauropigijskie Bractwo pozostawiło potomności wspaniały renesansowy zespół Uspeńskiej (Wołoskiej) cerkwi*** (ul. Ruska 7 i Podwale 9). O istnieniu cerkwi na ulicy Ruskiej wiadomo od roku 1421. Nie zachowała się ona, choć była zbudowana z kamienia. Z trzech dzisiejszych budowli zespołu - cerkwi, dzwonnicy i kaplicy, najstarszą jest dzwonnica. Budowano ją od 1572 do 1578 r. Cerkiew ówczesna była bardzo zniszczona po pożarze 1571 r., i członkowie Bractwa zastanawiali się: odnawiać starą cerkiew czy raczej wznieść nową. A tymczasem fundusze na budowę wieży ofiarował Konstanty Korniakt. Poprzednia wieża zawaliła się niedokończona, naskutek błędów jej budowniczych, dlatego też Korniakt, za zgodą członków Bractwa, zaprosił do budowy nowej doświadczonego architekta Piotra Barbona, autora jego pałacu na Rynku. Barbon •.zniósł trzykondygnacyjną wieżę z namiotowym zwieńczeniem, wysokości 66 m. Na wieży zawieszono wielki dzwon o średnicy 2 m, który otrzymał imię „Kyryło" (dzwon przetopiono i odlano na nowo w 1783 r., służy do dziś). Dzięki swej znacznej wysokości wieża była także strażniczą i obronną. Ale także i sama stanowiła dogodny :el dla wrogów. Podczas oblężenia miasta w 1672 r. tureckie armaty zniszczyły jej dach. Odnowił wieżę architekt P. Beber. Nadbudował on jeszcze jedną kondygnację, którą zwieńczył banią z czterema kręconymi wieżyczkami w rogach. Wieża stała się najwyższą w mieście, z niej rozlegał się piękny głos dzwonu: stała się chlubą Bractwa Stauropigijskiego i do dziś jest wspaniałą ozdobą Lwowa. Od imienia swego fundatora nazywa się wieżą Korniakta. Podczas budowy wieży-dzwonnicy nabożeństwa odprawiano w na poły zrujnowanej cerkwi, a w 1584 r. Bractwo zaczęło budować jakby mały prototyp przyszłej cerkwi -kaplicę Trioch Swiatyteliw (Trzech Wielkich Świętych: Jana Chryzostoma, Bazylego Wielkiego i Grzegorza Teologa). Jej budowniczym był Andrzej Podleśny, a fundatorem, tak jak i dzwonnicy, K. Korniakt. Architekt główną bryłę kaplicy założył w formie sześcianu, co jest charakterystyczne dla klasycznej renesansowej architektury. Ale zwieńczenie kaplicy jest w pełni bizantyjskie: są to trzy różnej wielkości banie na ośmiokątnych bębnach. Żeby konstrukcyjnie związać kwadrat ścian oraz trzykopułowe sklepienie, zastosowano skomplikowany system łuków i żagielków. Kaplica jak z zewnątrz, tak i wewnątrz, posiada bogatą dekorację rzeźbiarską. Kaplica Trzech Świętych Trasa 1. Śródmieście 42 M. Pctrachnowycz. Ikona „Chrystus przed Piłatem" kaplicy podniosły na duchu członków Bractwa. Poświęciwszy kaplicę w 1591 r. członkowie Bractwa postana-wili nie odnawiać starej cerkwi, a wznieść od fundamentów nową. Patriarcha Antiochii rozesłał list pasterski do prawosławnych chrześcijan z wezwaniem o pomoc w budowie cerkwi. Apel usłyszano, bo oprócz datków zebranych przez ukraińską gminę we Lwowie, środki na koszta budowy nadeszły od władców wołoskich (mołdawskich) i od rosyjskich carów. Znaczną sumę ofiarował zaporoski hetman Petro Sa-hajdaczny. Do wzniesienia cerkwi zaproszono architekta Pawła Rzymianina. Od roku 1592 pomagał mu Wojciech Kapinos, a ukończył budowę Ambroży Przychylny w 1629 r. Ściany trójnawowej bazyliki wymurowane są z dużych bloków kamienia ciosanego. Świątynię nakrywają według bizantyjskiej tradycji trzy banie z latarniami, w dekoracji fasad umiejętnie wykorzystano antyczny porządek. W metopach doryckiego fryzu, opasującego fasadę cerkwi, znajdują się płaskorzeźby na tematy biblijne i rozety. Ściany, kolumny i sklepienia wnętrza złożone są z białego kamienia ciosanego. W pen-dentywach środkowej kopuły umieszczono herby ofiarodawców. Ikonostas dla nowej cerkwi wykonali około 1630 r. Fedir Seńkowycz i Mykoła Petrachnowycz. Pozostały po nim tylko ikony przedstawiające Mękę Pańska, a sam ikonostas Bractwo przekazało do podmiejskiej cerkwi. Nowy ikonostas wyrzeźbili w 1773 r. M. Filewicz i F. Olędzki. Witraże w oknach wykonał w 1. 1926-1930 Petro Chołodnyj-starszy. Wśród nich są kompozycje przedstawiające „Kijowską Ruś", „Halicką Ruś" oraz „Fundatorów Uspeńskiej cerkwi". W krypcie świątyni pochowani są zasłużeni członkowie Stauropigijskiego Bractwa. Nad wejściem do cerkwi z ul. Ruskiej umieszczona jest na murze w oszklonej gablocie piękna ikona Matki Boskiej - kopia dzieła M. Petrachnowycza z 1635 r. Klasztorny kościół Bożego Ciała zakonu OO. Dominikanów*** (plac Muzealny 1; przed 1946 plac Dominikański) położony jest na północ od cerkwi Wołoskiej, w miejscu, gdzie, według legendy, miał swój „terem" książę Lew. Pierwotny gotycki kościół OO. Dominikanów rozebrano w 1745 r. Kościół projektował Jan de Witte (architekt wojskowy, generał artylerii, komendant twierdzy w Kamieńcu Podolskim), a budową w 1. 1749-1764 kierował Marcin Urbanik. Przestrzeń głównej nawy w planie założona jest na elipsie, którą otaczają promieniście rozmieszczone kaplice. Eliptyczna kopuła podtrzymywana jest przez osiem par kolumn. Do eliptycznej nawy przylega prostokątne prezbiterium. Płynnym konturom planu odpowiadają giętkie linie fasady. Wykończył ją w 1. 1792-1798 Klemens Fesinger, a kamienne posągi na frontonie wyrzeźbil jego ojciec Sebastian (1764-1767). Kościół OO. Dominikanów. wnętrze świątyni. Pod kopułą stoi osiemnaście drewnianych figur świętych, członków zakonów reguły augustyńskiej, prawdopodobnie dłuta Sebastiana Fesin- gera i Antoniego Osińskiego (1764-1768). Cztery drewniane rzeźby świętych Piotra, Pawła, Jana Chrzciciela i Łukasza przy głównym ołtarzu wykonał M. Polejowski (Mil) albo, jak uważa historyk sztuki lwowskiej Zb. Hornung, Sebastian Fesinger (ok. 1762-1764). Ze starego gotyckiego kościoła zachowały się alabastrowe nagrobki z XVI w. Z rzeźb późniejszych najcenniejszymi są: marmurowy nagrobek Józefy hr. Dunin- Borkowskiej (zm. 1811), dzieło słynnego duńskiego rzeźbiarza Bertela Thorvald-sena (1816); pomniki gubernatora Franza von Hauera (rz. A. Schimser, 1824) oraz artysty malarza Artura Grottgera (rz. W. Gadomski, 1880). O pięknym barokowym wystroju kościoła OO. Dominikanów dużo można by jeszcze mówić, ale najlepiej wejść i zobaczyć. Obok kościoła jest klasztor oraz dzwonnica, zbudowana w 1865 r. według projektu J. Braunseisa. Obecnie kościół pełni funkcję greckokatolickiej cerkwi pw. Najświętszej Eucharystii. W części dawnego klasztoru dominikańskiego znajduje się Muzeum Historii Religii (zob. rozdział „Miasto Muzeów"). Pomnik A. Grottgera „Carskie wrota " (fragment). Rzeźbiarz M. Filewicz Trasa 1. Śródmieście 44 Główny ołtarz kościoła Dominikanów 45 M I I II Królewski arsenał połem cerkwi Wołoskiej znajduje się dosyć obszerny skwer. W średniowieczu była tu zabudowa mieszkalna, ograniczona uliczkami Zacerkiewną oraz Krzywe Kolo albo Arsenalną. Arsenalną nazywała się ona od barokowej budowli po lewej stronie - Królewskiego arsenału* (ul. Podwale 13). „Królewskiego", ponieważ, w odróżnieniu od arsenału miejskiego, został zbudowany na koszt króla Władysława IV. Arsenał wzniesiono w 1639 r. pod kierownictwem inżyniera, generała artylerii, Pawła Grodzickiego (pisał o nim w „Potopie" H. Sienkiewicz). W pomieszczeniach arsenału i w części dawnego klasztoru 00. Dominikanów obecnie mieści się Archiwum Obwodowe, gdzie przechowywane są cenne dokumenty z lat 1772-1944 (w 1. 1928-1944 było tu Archiwum Miejskie). Na placu przed nim widzimy pomnik pierwszego na Ukrainie drukarza ksiąg cyrylicznych Iwana Fedorowa (rz. W. Borysenko i W. Podolski, 1977). Królewski arsenał, tak samo jak miejski, przylegał do muru obronnego, po którym pozostały ślady, dziś zaznaczone na nawierzchni chodników. Dobrze tu widać jak przebiegały fortyfikacje - na placu przed arsenałem odkryto część wewnętrznej wysokiej ściany oraz bastion muru zewnętrznego. Za murem była głęboka fosa napełniona wodą i wał ziemny. Kiedy likwidowano fortyfikacje fosę zasypano ziemią z górnej części wału. Tak w końcu XVIII w. powstała nowa ulica Na Wale, obecnie Podwale. Podczas porządkowania ulicy w 1816 r. wały splantowano i zasadzono drzewami, tworząc bulwar, zwany Wałami Gubernatorskimi. Na tym bulwarze stoi Baszta Prochowa* (zbudowana w 1. 1554-1556). Jest ona jedyną zachowaną z kilku baszt, które oddzielnie stały na wałach ziemnych. Sama nazwa wskazuje na jej przeznaczenie: tu przechowywano proch i amunicję, a w czasach pokojowych ziarno. Baszta ma potężne mury (o grubości do 3,5 metrów) z kamienia łupanego, malutkie okienka-strzelnice, namiotowy dach. Od roku 1956 w baszcie, przy wejściu której drzemią dwa marmurowe lwy (XIX w.), mieści się Dom Architekta. Szkoła nr 8 (ul. Podwale 2), którą lwowianie nazywają niemiecką, bo prowadzi się w niej intensywną naukę języka niemieckiego, ma ponad 180 lat -założona została w 1818 r. Budynek szkolny wzniesiono w 1809 r. i od 1850 r. tu mieściło się II Wyższe Gimnazjum Miejskie (przed 1939 noszące imię K. Sząjnochy) z niemieckim językiem wykładowym. Wśród uczniów tego gimnazjum byli znani polscy pisarze Stanisław Lem oraz Lew Kaltenbergh, autor wspomnień lwowskich „Ułamki stłuczonego lustra" (1991). Kształcili się tu także dyrektor rozgłośni lwowskiej Juliusz Petry i artysta malarz Stanisław Matusiak. Wejdźmy po szerokich schodach na wzgórze ku dawnemu kościołowi OO. Karmelitów pod wezwaniem św. Michała Archanioła, a obecnie greckokatolickiej cerkwi św. Michała Archanioła**, należącej wraz z klasztorem do mnichów reguły studyckiej (ul. Wynnyczenki, dawniej Czarnieckiego 20). Kościół zbudowany jest w stylu barokowym, jednak w porównaniu z kościołem OO. Dominikanów wystrój ma znacznie skromniejszy. Świątynię i klasztor zaczęto budować w 1634 r. Kierował pracami arch. J. Pokorowicz. Wieże po obu stronach głównego wejścia zaprojektował A. Yondraschka w Lew przy Baszcie Prochowej i Kościół OO. Karmelitów jedną i w takiej postaci świątynia pozostawała przez pół wieku. Dopiero w 1906 r. podczas renowacji kościoła dobudowano / drugą wieżę (arch. W. Halicki). Ściany i sklepienia pokrył freskami w 1. 1731-1732 włoski malarz G. C. Pedretti wraz ze swoim uczniem B. Mazurkiewiczem. Od czasu założenia kościoła zachował się ołtarz główny, wykonany z czarnego i czerwonego marmuru przez rzeźbiarza A. Pro-chenkowicza w latach 40. XVII w. W kościele znajdują się interesujące tablice pamiątkowe z końca XIX w. Pozamiejski zespół karmelicki miał własne mury obronne, pozostałości których jeszcze do dziś zachowały się przy ulicy po prawej stronie klasztoru, stromo wznoszącej się w górę. Jest to dawna ulica Karmelicka, obecnie ulica „Proswity". Została tak nazwana na cześć ukraińskiego stowarzyszenia „Proswita", które działało we Lwowie poczynając od roku 1868. W uznaniu zasług dla kultury ukraińskiej członkom stowarzyszenia „Proswita" w 1993 r. wystawiono pomnik (rz. W. Jarycz, arch. M. Obidniak) na skwerze przy końcu ulicy, gdzie dochodzi ona do dawnego placu Franciszkańskiego. Plac ten, obecnie bezimienny, w 1. 1898-1943 nosił nazwę placu Gwardii Narodowej, ponieważ w r. 1848 ta lwowska patriotyczna formacja odbywała tu ćwiczenia. Tłem pomnika „Proswity" jest budynek koszar wojskowych wzniesiony około 1860 r. W domu nr 8 przy ul. Karmelickiej urodził się pisarz Stanisław Jerzy Lec (1909-1966), autor znanych aforyzmów. Ulica Łysenki w XIX w. nazywała się św. Antoniego albo Strzelnicka. Zabudowana została przeważnie dwupiętrowymi kamienicami czynszowymi. Wyjątek stanowią dwa budynki naprzeciwko skweru (obecnie nr 15 i 17), wzniesione w ostatnim ćwierćwieczu XIX w. przez magnacką rodzinę Dzieduszyckich dla własnych potrzeb. Pałac, który stoi w oddaleniu od ulicy pośród ładnego parku ze stylowym ogrodzeniem, zbudowali architekci J. Engel (1873) oraz W. Podhorodecki (1902) w stylu późnego francuskiego renesansu z charakterystycznym wysokim łamanym dachem i barokową dekoracją fasady. Dzieduszyccy, słynni miłośnicy starożytności i kolekcjonerzy, posiadali w tych budynkach wielką prywatną galerię malarstwa i bibliotekę, udostępniane zainteresowanym osobom. Obecnie zajmuje je wojsko. Po prawej stronie ulicy najciekawszym jest budynek nr 14, który w 1907 r. firma architekta J. Lewińskiego zbudowała za fundusze ukraińskiego Narodnego Domu w celach urządzenia w nim bursy dla uczniów, muzeum i biblioteki. Budynek jest utrzymany w stylu ukraińskiej secesji. Fasadę udekorowano elementami metalowymi i ceramiką, nawiązując do stylizowanych ornamentów ludowych. Cenne rękopisy i starodruki przechowywane są tu i dziś - mieszczą się tu dział ksiąg rzadkich i gabinet kartografii oraz księgozbiór austriacki Biblioteki im. W. Stefanyka NAN Ukrainy, a także Czytelnia Niemiecka Instytutu Goethego na Ukrainie. Po przeciwnej stronie ulicy stoi XIX-wieczny budynek nr 39 - w 1. 1850 1939 „Zakład Ochrony Ubogich Chłopców pod opieką św. Antoniego". Pałac Dzieduszyckich 47 Kościół Sióstr Franciszkanek niczą kamienną bramą, na wzgórku wznosi się dawny kościół Sióstr Franciszkanek**. Zbudowany on został w 1. 1876-1888 w stylu neoromańskim z dwubarwnej, czerwonej i żółtej cegły według projektu J. Zachariewicza. Wnętrze kościoła miało niegdyś bogaty wystrój rzeźbiarski, ołtarze, malowidła ścienne oraz witraże, niestety, prawie nic z tego nie zachowało się do naszych czasów. Obecnie jest to prawosławna (autokefaliczna) cerkiew Joana Zołotoustego (św. Jana Chryzostoma), a pomieszczenia klasztoru zajmuje prawosławne Seminarium Duchowne. Pobliską posesję (nr 45) zajmuje dawny kościółek Sióstr Józefitek (zbudowany w 1890 r. według projektu arch. J. K. Janowskiego), dziś greckokatolicka cerkiew św. Kośmy i Damiana. Zabudowania dawnego Zakładu dla Nieuleczalnych Chorych św. Józefa - dziś Szkoły Specjalnej, znajdują się pod nr 47/49. Znacznie wyżej poziomu ulicy Łysenki, pod nn. 31 wznosi się budynek szpitala dziecięcego „Ochmadytu" (to skrótowa ukraińska nazwa szpitala „Ochrony Macierzyństwa i Dzieciństwa"), zbudowany w stylu funkcjonalizmu w 1929 r. (arch. Adolf Kamienobrodzki) jako Szpital Ubezpieczalni Społecznej. Na ulicy Łysenki mieszkali znani lwowianie: w kamienicy nr 55 - Karol Badecki (1886-1953), historyk literatury i sztuki, dyrektor Archiwum Miejskiego (przed 1944 mieszkał on także obok, przy ul. A. Miączyńskiego, dziś Parfanowiczów); we własnym rodzinnym budynku nr 25 w 1. 1925-1944 pracowała rzeźbiarka Janina Reichert-Toth (1895-1985). W dużej neoromańskiej kamienicy nr 29 (z pocz. XX w.) mieszkał historyk filozofii, profesor UJK Aleksander Raciborski (1845-1919). W 1. 1870-1945 ulica Łysenki nazywała się Kurkową. Chociaż na wieżyczce budynku nr 23 (arch. Alfred Kamienobrodzki, 1899) pobłyskuje złocony kogucik, ale nazwa ulicy pochodzi nie od niego, a od Towarzystwa Strzeleckiego, które zwało się również Bractwem Kurkowym. Znakiem Towarzystwa był kogucik, nawet tarcze strzelnicze miały kształt tego ptaka. Strzeleckie towarzystwo powstało dawno, w XIV w. Ćwiczenia odbywały się niedaleko Bramy Krakowskiej. W połowie XVIII w. strzelnicę przeniesiono pod Wilczą górę, a przy ulicy Kurkowej Towarzystwo zbudowało w 1. 1789 i 1827 swój lokal, gdzie członkowie zbierali się w wolnym czasie, pili piwo, grali w kręgle. Dzisiejszy kształt małego zameczku przy ul. Łysenki 23A nadał mu w 1870 r. architekt J. Engel. Obecnie mieści się tu wojskowy zespół pieśni i tańca. Na dziedzińcu przed zameczkiem od r. 1883 stał kamienny pomnik króla Jana III z popiersiem dłuta T. Barącza, rozebrany po II wojnie światowej. Wokół strzelnicy w 1. 1775 i 1823 założono park Strzelecki, wejść do którego można przez bramę z ulicy Łysenki. Drzewa posadzone na zboczach Wilczej góry, zapobiegły jej erozji i zniszczeniu. Na górnym poziomie parku, dokąd prowadzą schody, dotychczas rosną stare sosny, modrzewie i lipy. Przy górnej części parku kończy się malownicza ulica Barwińskich (przed 1950 Sobieszczyzna). W domu nr 5 (arch. Br. Bauer, 1897) mieszkał Oleksandr Barwiński | (1847-1926), filolog, minister rządu ZUNR w roku 1918. Mieszkał tu i syn Ołeksandra - Wasyl, znany kom- ¦ pozytor (na fasadzie jest tablica Towarzystwo Strzeleckie. Zdjęcie z końca XIX w. Trasa 1. Śródmieście F"' ""*— Wołodymyr Szuchewycz (1850-1915), ukraiński etnograf i działacz społeczny. Dom ten istnieje od r. 1896, a w 1936 r. przebudował go arch. Jarosław Fartuch. Dom nr 15 (arch. F Dybuś, 1891; przebudowany 1924, 1938) należał do znanego polskiego chemika Bronisława Radziszewskiego (1838-1914); mieszkał tu także jego syn Wacław (1880-1923), artysta malarz. Od 1938 r. i po II wojnie światowej dom nr 15 był własnością artystki-malarki Marii Pokiziak (1896-1985). Mieszkał tutaj i zmarł duszpasterz kościoła św. Antoniego ks. prałat Ignacy Chwirut (1887-1973). Ulicą Barwińskich schodzimy w dół, do ulicy Dowbusza (przed 1945 ul. św. Wojciecha), która biegnie u podnóża góry Lwa albo Piaskowej. W 1607 r. obok dawnego cmentarza ofiar dżumy wzniesiono na pagórku kościół św. Wojciecha (ul. Dowbusza 24). W XVIII w. kościołem opiekowali się Księża Misjonarze, którzy zorganizowali tu Seminarium Duchowne. W klasztorze przy tym kościele był sztab króla szwedzkiego Karola XII podczas oblężenia Lwowa w 1704 r. Władze austriackie wykorzystywały budynek kościelny na magazyn prochu. Ostatnio w 1. 1997-1998 w świątyni, która działa obecnie jako greckokatolicka cerkiew św. Męczennika Jozafata, przeprowadzono prace remontowo-konserwatorskie, a ściany : sklepienia apsydy pokryto malowidłami o żywych kolorach (wykonała je amerykańska artystka-malarka Milena Miła). Za kościołem zaczyna się park i rezerwat krajobrazowy „Zniesienie", ale jest to już trasa innej wycieczki (zob. s. 216), a my wracamy ulicą Dowbusza w kierunku Wysokiego Zamku i dochodzimy do ulicy Krzywonosa (przed 1944 ul. Teatyńska). W XVIII w. były tu dzikie, niezaludnione miejsca, cygańskie obozowisko i kuźnia. Wożono tędy piasek pobierany z góry Lwa. Ulicę Krzywonosa uporządkowano i zabudowano domami mieszkalnymi dopiero w XIX w. Tylko w dolnej jej partii napotykamy znacznie starsze budowle. Z prawej strony ulicy pod nr 6, na rogu ulicy Huculskiej (w 1. 1885-1944 ul. Unii Lubelskiej), za murem znajduje się budynek dawnego kolegium zakonu 00. Teatynów, wzniesiony w 1738 r. (arch. G. Chiareri). Teatyni przybyli do Lwowa z Rzymu w drugiej połowie XVII w. i zajmowali się wychowaniem ormiańskiej młodzieży. Do organizowanego przez zakon kolegium p pieskiego, poczynając od r. 1708 przyjmowano również Ukraińców. Gdy pomieszczenia klasztorne stały się za ciasne, zbudowano nowy budynek kolegium. Po kasacie zakonu w 1784 r. i przerobieniu kolegium na koszary artylerii, budynek zwano Czerwonym Klasztorem od czerwonego koloru dachówki. Inny konwent - Sióstr Nazaretanek - w 1. 1900-1944 znajdował się niedaleko od Czerwonego Klasztoru przy ul. Unii Lubelskiej 5. Obok, w połączonych kamienicach nr 7, 9, do 1944 r. mieścił się Zakład Wychowawczy (Gimnazjum) im. Najświętszej Rodziny. Na początku ulicy Krzywonosa po lewej stronie (nr 1) pod górą Zamkową w 1. 1656-1664 wzniesiono murowany jednonawowy kościół św. Kazimierza dla skonu OO. Reformatów. Po kasacie zakonu w 1783 r. kościół i klasztor przekazano Siostrom Miłosierdzia (Szarytkom) w celu urządzenia w nich przytułku dla sierot. Tutaj również w XVIII w. założono Szpital św. Wincentego a Paulo, dla ctórego w 1880 r. wybudowano nowy duży budynek (arch. A. Kamienobrodzki). 'becnie mieści się w nim szkoła milicji. Obok, pod nr 1A stoi dawny Dom Ubogich Sierot im. św. Wincentego a Paulo. Na elewacji zachował się ładny posąg 5go świętego, przedstawionego jako opiekuna dzieci, wykonany prawdopodobnie ok. 19io r. 49 Kościół św. Wojciecha. Rysunek P. Hrankina Kościół NMP Gromnicznej spotyka się wiele ładnych kamienic z końca XIX - pocz. XX w. Ciekawa jest neorokokowa kamienica nr 10, zbudowana w 1898 r. jako budynek własny arch. Fr. Skowrona. W 1. 1913-1939 mieściła się tutaj Ukraińska Bursa im. A. Szeptyckiego, obecnie zajmuje ją Instytut Pedagogiki. Na ulicy Krzywonosa w secesyjnej kamienicy pod nr 27 mieszkał w 1. 30. XX w. znany polski matematyk Władysław Orlicz (1903-1990). Na rogu ulic Krzywonosa i Wynny-czenki stoi dawny Pałac Arcybiskupów rzymskokatolickich (ul. Wynnyczenki 32), zbudowany w 1844 r. według projektu J. Salzmanna w stylu późnego austriackiego klasycyzmu. Dziś w tym budynku mieści się Naukowo-Badawczy Instytut Metrologii „Systema". Obok Pałacu Arcybiskupiego i Małego Seminarium Duchownego rzymskokatolickiego (ul. Teatyńska 4) przed II wojną światową planowano wzniesienie modernistycznego gmachu Muzeum Diecezjalnego (arch. W. Dayczak, 1939). Obok pałacu znajduje się kościół NMP Gromnicznej* (ul. Wynnyczenki 30A), do 1939 r. kościół Seminarium Duchownego, wzniesiony razem z klasztorem dla SS. Karmelitanek bosych. O czasie jego budowy w 1. 1642-1644 świadczy inskrypcja na płycie wmurowanej nad głównym portalem. Autorem projektu (inspirowanego przez rzymski kościół św. Zuzanny) był nadworny królewski architekt G.B. Gisłeni, a fundatorami Jakub Sobieski i jego małżonka Teofila z Daniłowiczów - rodzice przyszłego króla Polski, Jana III. W końcu XVII w. kościół poddano renowacji, podczas której fasada otrzymała ozdoby rzeźbione w białym kamieniu, a w niszach ustawiono posągi św. Józefa i św. Teresy (założycielki zakonu SS. Karmelitanek) dłuta nadwornego artysty Andrzeja Szwanera (1688). Fasada kościoła prezentuje cechy rozwiniętego baroku: rozczłonkowana jest przez pilastry, nisze i gzymsy, narożniki zas zdobią woluty. Główne wejście upiększają dwie kolumny, podtrzymujące fryz z tryglifami. Fasada zdradza siady długotrwałej budowy. W jej dekoracji obecne są elementy charakterystyczne dla późniejszych okresów: w niszach dolnej kondygnacji wazony z „bukietami" aniołków, nad nimi kartusze, na wierzchołku attyki kandelabry. Freski w zakrystii i kaplicy seminaryjnej w 1. 1929-1931 wykonał Jan Hennyk Rosen. Obecnie jest tu greckokatolicka cerkiew Stritennia Hospodnioho (Ofiarowania Pańskiego). Budynki nr 24 i 26 przy ul. Wynnyczenki, zbudowane w stylu klasycyzmu (nr 24 - arch. J. Salzmann i F. Onderka, 1838; nr 26 - arch. M. Fechter, 1880), ściśle związane są z działalnością Naukowego Towarzystwa im. Szewczenki zorganizowanego w 1873 r. Prezesem Towarzystwa w okresie jego największego rozkwitu był Mychajło Hruszewski, przyszły pierwszy prezydent Ukrainy. Przy Naukowym Towarzystwie im. Szewczenki działały dwa instytuty naukowe, trzy muzea oraz wielka biblioteka. Na tym kończymy zwiedzanie dawnego Śródmieścia. Dalej czeka nas zwiedzanie najstarszej części miasta - Lwowa Książęcego, którym powędrujemy według oddzielnej trasy. Trasa 1. Śródmieście 50 wysoła z^ameK i roazamcze Kościół św. Marcina (obecnie dom modlitewny baptystów) Cerkiew św. Paraskewii (Piatnyci) Cerkiew i klastztor św. Onufrego Cerkiew św. Mikołaja Kościół św. Jana Chrzciciela Kościół Sióstr Benedyktynek Kościół NMP Śnieżnej Dawny kościół św. Kazimierza Trasa 2. Wysoki Zamek i Podzamcze • 52 I 53 Zamku Wysoki Zamek tak nazywamy najwyższe wzniesienie Lwowa. Tę właśnie górę w XIII w. książęta haliccy upatrzyli na założenie warowni. Książe Daniel Halicki wybrał I dobre miejsce dla przyszłego ¦" grodu Lwa. Nazwa twierdzy i góry - Wysoki Zamek ustaliła się z biegiem czasu w przeciwstawieniu do Niskiego Zamku, zbudowanego znacznie później na równinie. W czasach książęcych góra nazywała się po prostu Książęcą. Jak wyglądał zamek Lwa, można sobie tylko wyobrażać. Wraz z doskonaleniem broni palnej fortyfikacje zamkowe traciły znaczenie obronne, dlatego też w 1704 r. wojska króla szwedzkiego Karola XII łatwo zdobyły i zniszczyły lwowską warownię. Od tego czasu zamku już nie odbudowywano. Poczynając od drugiej połowy XVIII w. mury na wpół zrujnowanego zamku zaczęto wykorzystywać jako materiał budowlany oraz do moszczenia nawierzchni dróg, a na zboczach góry w licznych wykopach wydobywano kamień i piasek. Prace przy sypaniu Kopca na górze zamkowej, podjęte z inicjatywy Franciszka Smółki dla upamiętnienia 300. rocznicy unii lubelskiej, prowadzone w 1. 1869— 1900, kiedy wybierano ziemię z góry Książęcej i kamienie z murów, doprowadziły do ostatecznego zniszczenia warowni. Na szczycie Kopca (wysokość 413 m nad poziomem morza) urządzony jest niewielki taras widokowy. Ten, kto zdecyduje się wejść po stromej serpentynie na sam szczyt, wynagrodzony będzie wspaniała panorama starego miasta w otoczeniu nowych dzielnic oraz pięknych okolic. Wąwóz między górą Zamkową oraz leżącą po lewej stronie nieco niższą Łysą górą w 1. 1835-1839 zasypano i na tym terenie założono park. Park ma dwa tarasy. Górny nazywał się dawniej Polanką. Obecnie znajduje się na nim budynek stacji nadawczej i wieża telewizyjna (zbudowane w 1957). Na tym tarasie u samego podnóża Kopca, zachował się fragment południowej ściany zamku. Strzeże go ponad czterechsetletni kamienny lew (rz. A. Bemer, 1591), przeniesiony tutaj w 1874 r. spod ratusza. Na dolnym tarasie parku zasadzono kasztanową aleję. Przy końcu alei w 1892 r. zbudowano domek ogrodnika, tworząc przy nim małe arbo-retum egzotycznych drzew i krzewów. W 1845 r. urządzono na wzgórku na dolnym tarasie sztuczną grotę, przy której stoją dwa kamienne lwy z herbami zasłużonych lwowskich mieszczan Erazma Syksta i Jana Juliana Lorencowicza (rz. B. Di- ckembosch, 1619). Niegdyś służyły one jako ozdobne konsole galeryjki na wieży dawnego ratusza. Nad południowym stokiem dolnego tarasu znajduje się jeszcze jeden punkt obserwacyjny, z pięknym widokiem na śródmieście. W północ-no-wschodniej części parku zachował się duży Cerkiew św. Mikołaja niaiącym zwycięstwo króla Jana III nad Tatarami, odniesione 24 sierpnia 1675 r. w bitwie na podmiejskich polach pod wsią Lesienice. Pod górą Zamkową książęta haliccy zbudowali w XIII w. dworską cerkiew św. Mikołaja** (ul. B. Chmielnickiego 28), która jest jedną z dwóch - wraz z kościołem św. Jana Chrzciciela, najstarszych zachowanych budowli książęcego Lwowa. Cerkiew jest doskonałym przykładem bizantyjskiej architektury XIII w. W planie budowla ma kształt krzyża z półokrągłą apsydą. Grube ściany, wymurowane z bloków ciosanego białego kamienia, zwieńczone są kopułami z latarniami. Dzisiejszy ikonostas wykonano w 1. 1947-1949, malowidła ścienne pochodzą z lat 1957-1959. Jako cudowna stynie wśród wiernych ikona św. Mikołaja. Freski na głównej fasadzie wykonał Petro Cholodnyjsenior w 1924 r. Zbudowana na terenie podgrodzia, cerkiew była ośrodkiem życia społecznego dawnego Lwowa. Zakłada się, że budowano ją jako rodowe mauzoleum książąt halickich. Zgodnie z aktem księcia Lwa, cerkiew św. Mikołaja otrzymała na własność podwórzec i ziemie wokół świątyni. Ta malownicza posesja lezala przy Trakcie Wołyńskim- kupieckim szlaku handlowym, który prowadził z Wołynia do Halicza. Obecnie jest to ul. Bohdana Chmielnickiego (od końca XVIII w. do 1944 ul. Żółkiewska). Przy trakcie Wołyńskim kwitło życie miasta od XIII w. do pocz. XIV w., wzdłuż niego wznoszono świątynie, budowali tu swe domy lwowscy kupcy i rzemieślnicy. Handlowano na placu, który od 1871 r. do dziś nosi nazwę i tary Rynek. Życie starego miasta i ożywiony handel na Starym Rynku pamięta także kościół św. Jana Chrzciciela*, stojący u podnóża góry Zamkowej. Podania glosza, że około 1250 r. książę Lew dla swojej macochy Konstancji, córki węgierskiego króla Beli IV, zbudował tę murowaną świątynię na miejscu dawnej cerkwi ranichów-bazylianów. Konstancja sprowadziła do Lwowa dominikanów, pod opiekę których oddała kościół. Zgodnie z legendą, Konstancja została pochowana w krypcie tego kościoła. Z pierwotnie zbudowanej świątyni zachowały się fundamenty i większa część murów. Pewne osobliwości, takie jak wieloboczna w planie forma absydy i sposób murowania ścian, świadczą o przebudowie kościoła w duchu gotyku. Fragmenty malowideł ściennych we wnętrzu pochodzą z XVII w. W 1886 r. według projektu arch. J. Zachariewicza kościół przebudowano w pseudoromańskim stylu, na skutek czego prawie całkowicie utracił on swój pierwotny wygląd. Współcześni architekci, sto lat po Zachariewiczu, dokonali trudnej sztuki przywrócenia świątyni pierwotnego wyglądu, zachowując przy tym najcenniejsze elementy z każdego okresu jej istnienia. Pierwotna postać świątyni bez późniejszych przebudowan została odtworzona na dużym modelu, który jest jednym z eksponatów Muzeum Zabytków Starożytnego Lwowa, otwartego w tym kościele od 1989 r. (zob. s. 240). Trasa 2. Wysoki Zamek i Podzamcze 54 Za kościołem, na początku ul. Użhorodzkiej (w 1. 1871-1946 ul. Sieniawska) stoi wielki gmach z posągiem Chrystusa na fasadzie - dawniej klasztor Zgromadzenia Służebnic Serca Jezusowego (arch. E. Żychowicz, 1911), dziś Pierwszy Szpital Kliniczny. Naprzeciwko, przy ul. B. Chmielnickiego nr 5 i 11 widzimy budynki mieszkalne w stylu późnej secesji (architekci A. Piller i R. Feliński, 1913). W kamienicy nr 11 znajduje się kino im. B. Chmielnickiego, wnętrze którego ozdabiają malowidła ścienne o tematyce historycznej (mai. W. Patyk, 1970). Idąc dalej na północ dawnym traktem Wołyńskim, po prawej stronie widzimy cerkiew i klasztor św. Onufrego* (ul. B. Chmielnickiego 36/38), należące dziś do greckokatolickiego zakonu bazylianów. Za czasów książęcych na tym miejscu stała drewniana cerkiewka, którą opiekowało się kilku mnichów. Za cerkwią byl cmentarz, rozciągający się do samej góry Książęcej. Stopniowo zespół klasztorny nabiera! charakteru warownego: dziedziniec wraz z sadem został ogrodzony murem ze strzelnicami, wieża-dzwonnica nad bramą wejściową upodobniła się do baszty obronnej. W miejscu drewnianej cerkwi około 1550 r. przy pomocy finansowej księcia Konstantego Ostrogskiego buduje się nowa kamienna jednonawowa cerkiew oraz kaplica św. Trójcy. Podczas późniejszych przebudówek kaplicę połączono z cerkwią, symetrycznie dobudowując jeszcze jedno pomieszczenie, wskutek czego cerkiew przekształciła się w trójnawową. Zmieniła się również dzwonnica (arch. Fr. Trescher-junior, 1820). Stała się wyższa, pojawiły się prowadzące do niej z ulicy podwójne frontowe schody. Na elewacji dzwonnicy malarz I Łukasz Doliński wykonał w 1. 1820-1821 freski z wizerunkami Chrystusa oraz świętych Antoniego i Teodozego Peczerskich. W 1885 r. zostały one odnowione przez Jana Kruszyńskiego. Do wieży przylega piętrowy budynek klasztorny, wzniesiony w 1683 r. Zakonnicy klasztoru św. Onufrego zorganizowali bractwo cerkiewne, które w XVI w. prowadziło przytułek dla ubogich oraz szkołę i bursę dla biednych dzieci. Na klasztornym cmentarzu w 1583 r. był pochowany Iwan Fedorow (nagrobek nie zachował się) -drukarz pierwszych we Lwowie ksiąg z czcionką cyryliczna. Były to „Apostoł" i „Bukwar". W 1. 1990. OO. Bazylianie przeprowadzili rekonstrukcję i rozbudowę pomieszczeń klasztoru (arch. U. Pi-churko, M. Hajda i in.). W cerkwi zachował się Ikonostas w cerkwi św. Paraskewii Cerkiew św. Paraskewii (Piatnyci) Trasa 2. Wysoki Zamek i Podzamcze 56 (1908). W 1. 1990-1993 wnętrze cerkwi zostało ozdobione na nowo. Na sklepieniach malarze J Zająć i J. Wołos odrestaurowali malowidła Józefa Bałły z 1906 r., a w oknach prezbiterium pojawiły się nowe witraże (autorzy O. Horobeć, J. Bak). Metalowe poręcze schodów z postaciami mnichów wykuł w 1999 r. O. Bońkowski. Najdalej na północ dawne podgrodzie sięgało do zachowanej do naszych dni prawosławnej cerkwi św. Paraskewii (Piatnyci)* (ul. B. Chmielnickiego 77). Kult św. Paraskewii na Ukrainie bierze swój początek z czasów państwa książęcego. Przydomek „Piatnycia" do imienia świętej męczennicy dodano na pamiątkę Męki Pańskiej. Święta Paraskewia była patronką mołdawskiego hospodara Wasyla Łupuła, sojusznika i swata hetmana B. Chmielnickiego. Dlatego, zapewne, przeznaczył on znaczną sumę na odbudowę cerkwi św. Paraskewii we Lwowie. Cerkiew, bowiem, pochodząca z końca XIII w. i wymurowana w 1. 1610., po wielkim pożarze w r. 1623 wymagała poważnych prac renowacyjnych. Odbudowano ją w 1644 r. z zachowaniem fragmentów poprzedniej budowli. Fundator, chcąc pozostać w pamięci potomnych, wmurował w ścianę cerkwi tablice pamiątkowa, na której widzimy herb mołdawskich władców: słońce, miesiąc i koronę nad głową bawoła. Znacznie skromniejszy był architekt kierujący przebudową, jego imię nie zostało wyryte na tablicy, ani nie zachowały go archiwa. Architektoniczny obraz tej cerkwi jest nader interesujący. Nie ma ona zasadniczego stylu. Spojrzawszy na główną fasadę świątyni, odnajdziemy tu elementy barokowej architektury. Boczna elewacja przypomina budownictwo mołdawskie, a kiedy obejdziemy cerkiew, zobaczymy ostry szczyt tylnej ściany ze ślepymi okienkami, charakterystycznymi dla budowli gotyckich. Oprócz tego znajdujemy tu także elementy architektury obronnej. Masywna wieża w formie czworościanu, która wznosi się nad babińcem, napewno była dobrym punktem obserwacyjnym, a jej okienka przypominają strzelnice. Podczas restauracji w 1908 r. namiotowe nakrycie wieży zamieniono na banie z wieżyczką, a na rogach ustawiono wieżyczki z makówkami (arch. M. Łużecki). Świątynia ma dobrze zachowane wnętrze. Znajduje się w nim jeden z najwspanialszych zabytków dawnej sztuki ukraińskiej - ikonostas***, stworzony przez mistrzów lwowskich na początku XVII w. (w 1. 1610.). Sześć rzędów ikon, połączonych ażurową bogato zdobioną drewnianą oprawą, świadczy o wysokich umiejętnościach malarzy i snycerzy. Twórcy ikonostasu, niestety, nie są znani. Wykonywało go kilku mistrzów o jasno wyrażonych indywidualnościach artystycznych. Tłem w ikonach cyklu świątecznego jak i pasyjnych śluza konkretne elementy krajobrazu i architektury (byc może, po raz pierwszy w ukraińskiej sztuce malarstwa ikonowego). Kompozycja ikon rozwija się w głąb, do wnętrza obrazu, co pozwala twierdzić, że lwowscy mistrzowie już na początku XVII w. dobrze opanowali podstawowe reguły perspektywy. Malowidła ścienne w cerkwi wykonał w końcu XVIII w. Łukasz Doliński. W 1. 1997-1999 obok cerkwi zbudowano nową dzwonnicę, która tworzy ze świątynią harmonijny zespół (arch. W. Szweć). 57 Browar Kisielków. Zdjęcie ok. 1870 r. Kościół św. Marcina Od końca XVIII w. drogę Wołyńską, przy której stoi cerkiew Piatnyci, nazywają również Żółkiewską, bo jeżdżono po niej do miasteczka Żółkwi. Teraz tak nazywa się jej boczna odnoga - dawna ulica św. Marcina. Prowadzi ona do zabytkowej budowli pod nr 8 dawnego kościoła św. Marcina, założonego w 1630 r. Przy kościele był szpital wojskowy, utrzymywany przez zakon 00. Karmelitów. Pierwotny drewniany kościół spłonął w 1700 r. Na jego miejscu w 1. 1736-1753 zbudowano dzisiejszy. Wzorem dla tego kościoła, jak i dla wielu innych budowli sakralnych, wznoszonych we Lwowie w XVII-XVIII w., posłużyła świątynia II Gesu w Rzymie. Kościół św. Marcina utrzymany jest w czystych formach dojrzałego baroku z charakterystycznym podziałem fasady na dwie kondygnacje i frontonem z bocznymi wolutami. Wnętrze kościoła zdobiły freski Józefa Majera (1747-1748). W głównym ołtarzu znajdował się pełen niezwykłej ekspresji krucyfiks - arcydzieło Jana Jerzego Pinsla, nieprześcignionego mistrza lwowskiej szkoły rzeźby barokowej; obecnie ten krucyfiks można oglądać w Muzeum J. J. Pinsla we Lwowie (zob. s. 239). Kościół należy dziś do Chrześcijan Wiary Ewangelicznej (baptystów). Niedaleko kościoła, pod nr 6 znajduje się neorenesansowy budynek dawnej Szkoły Powszechnej św. Marcina (arch. J. Hochberger, 1876) - obecnie Szkoły Średniej nr 57. Naprzeciwko, pod nr 11, znajduje się zakład przemysłowy, obecnie należący do wojskowości. Dawniej była tu najstarsza we Lwowie fabryka wyrobów metalowych, założona w 1837 r. przez Ferdynanda Pietscha, która w 1. 1910-1939 stanowiła własność firmy „L. Zieleniewski". W 1. 1926-1930 w tym zakładzie pracował znany konstruktor motocykli Rafał Ekielski. Kiedy przejdziemy dalej ulicą B. Chmielnic-kiego, mijając dworzec kolejowy stacji Podzamcze, to po prawej stronie pod nr 56 zobaczymy ciekawy niewielki budynek mieszkalny. Jest to dawny prywatny dom architektów braci Jana i Karola Schulzów, zbudowany przez nich w duchu północnego renesansu w 1896 r. Na tej że strome ulicy zwracają uwagę budowle pod nr 86, 88 -dzisiejszy kombinat piekarniczy z olbrzymimi elewatorami, zbudowanymi po II wojnie światowej na miejscu starych młynów parowych z XIX w. Trasa 2. Wysoki Zamek i Podzamcze popularny wśród lwowian już w pierwszej połowie XIX w., zakład produkcyjny - browar Karola Kisielki - działał pod nr 106-110. W 1934 r. miejsce piwowarni zajęła wytwórnia szkła Mariana Langa, Jjeopolis", po II wojnie światowej przekształcona w dużą hutę szkła „Rajduha" („Tęcza"), znaną z produkcji szkieł stołowych i dekoracyjnych. Pod nr 106 zachował się dawny budynek mieszkalny Kisielków (arch. J. Engel, 1868). W pobliżu widzimy zespół budynków pod nr 112, 114/116, z okazałą bramą wjazdową ozdobioną figurami lwów. Jest to dawna wytwórnia wódek i likierów J. A. Baczewskiego (założona w 1782), dziś - zakład „Ałmazinstrument", produkujący narzędzia, wykorzystujące diamentowe materiały ścierne. Od dawnego browaru Kisielki rozpoczyna się boczna ulica Opryszkiwska (w 1. 1871-1946 ul. Kąpielna). Jeśli skręcić w nią i przejść pod mostem kolejowym, można dojść do stawu i zabudowań dawnego Zakładu Wodoleczniczego Kisielków, dosyć popularnego w XIX i na początkach XX w. (pod nr 4/6) W tym zakładzie w październiku 1910 r. zmarła wybitna poetka Maria Konopnicka. Po I wojnie światowej sanatorium Kisielków zostało przekształcone ha fabrykę farmaceutyczną „Laokoon", obecnie na jej miejscu działa fabryka leków „Hałyczfarm". Zachował się tu jeden ze starych (1895) budynków zakładu hydroterapii. Drugi staw Kisielki wykorzystuje obecnie zakład przetwórstwa rybnego „Lwiwryba" (ul. Opryszkiwska 5). Obok, przy ul. M. Korduby 1 znajduje się zakład produkujący wódki i likiery, zbudowany w 1928 jako Państwowa Wytwórnia Wódek . Od zabudowań „Hałyczfarmu" ku Wysokiemu Zamkowi wznosi się łagodnie odnoga ul. Opryszkiwskiej - ul. Zamkowa, która nosi tę nazwę od 1871 r. Na zboczu góry, zajmując działkę równoległą do terytorium stacji kolejowej „Podzamcze" istniał przed I wojną światową stary cmentarz Paparówka z pięknymi empirowymi grobowcami Kisielków. Pozostał po nim tylko jeden ślad - nazwa małej uliczki Papariwka (przed 1946 ul. Grzegorza z Sanoka). U zbiegu ulic Papariwka 1 i Zanikowej 15 znajduje się znacznie przebudowany empirowy pałac Cybulskich z 1802 r. (zachował się stary dorycki portyk). Dziś pałac wraz z przyległościami jest w posiadaniu wspólnoty wyznaniowej baptystów. Nieopodal na zboczu góry Zamkowej wytryska źródło, wśród mieszkańców Podzamcza uważane za uzdrawiające. Przy ul. Zamkowej, koło źródła, zbudowano w roku 2000 nową kaplicę Matki Boskiej, znajdującą się pod opieką OO Bazylianów. Niedaleko ocalał fragment kaplicy św. Jana Ewangelisty, zbudowanej w 1809 r. W starym murze umieszczono tu obraz Matki Boskiej, przed którym modlą się wierni. Przy skrzyżowaniu ul. Zamkowej i ul. Tatarskiej (nazwa zachowana od 1871) Karol Kisielka w pierwszej połowie XIX w. założył restaurację i salę do tańców „Pod Sroką". W 1889 r. w ogrodzie tej nieruchomości został otwarty pierwszy w Galicji Teatr Żydowski, dyrektorem i reżyserem którego był Jakub Ber Gimpel. Dawna fabryka Baczewskich Lflttl ot ,w Prawie równolegle ku ul. Chmelnickiego biegnie na północ ul. Zamarstynowska. Na jej początku pod nr 9 na rogu ul. Defki (w 1871-1950 ul. Misjonarska) położony jest zespół zabudowań dawnego klasztoru Zgromadzenia Księży Misjonarzy. Najdawniejszą jego częścią jest ormiański kościół św. Krzyża (1637). Zachowano gotyckie, archaiczne już w XVII w., obramowania okien kościoła. Autorami tej świątyni byli przypuszczalnie budowniczowie kościoła św. Łazarza Ambroży Przychylny i Jakub Boni. Obok stoi rokokowy gmach klasztoru Księży Misjonarzy (arch. B. Meretyn, 1744). Od końca XVIII w. mieścił się tutaj Sąd Garnizonowy i mające złą sławę (zwłaszcza w czasach władzy radzieckiej) więzienie. Pamięci pomordowanych w tym więzieniu w 1. 1940-1950 lwowian poświęcony jest „Pomnik Ofiar Represji Politycznych" umieszczony przy ścianie gmachu od strony ul. Zamarstynowskiej w 1999 r. Obecnie mieści się tutaj Instytut Milicji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Ukrainy. Obok, przy ul. Zamarstynowskiej 9A (11), stoi wielki neorenesansowy gmach (z końca XIX w.) Szkoły Średniej nr 87 (przed 1939 Szkoła Powszechna im. J. Sobieskiego). Tylna elewacja budynku łączy się we wspólnym dziedzińcu z gmachem innej Szkoły Średniej nr 58 (dawna Szkoła Powszechna im. M. Reja) przy al. Czornowoła 6 (dawnie przy placu Misjonarskim). Funkcjonalistyczny (z elementami neokla-sycyzmu) gmach tej Szkoły zbudował w 1928 r. arch. T. Wróbel Za mostem kolejowym, po prawej stronie widzimy pomnik ofiar lwowskiego getta w 1. 1941-1943*, odsłonięty w 1992 r. (rz. L. Schternstein, J. Schmukler, arch. W. Plichiwśkyj). Niezwykle ekspresyjna figura przedstawia starego Żyda, wznoszącego ręce ku niebu. Za pomnikiem widać Dom Kultury im. H. Chotkewycza* przy ul. Kuszewicza 1 (dawny Dom Pracowników Gminy m. Lwowa, arch. L. Karasiński, T. Wróbel, 1933-1938). Ta interesująca budowla w stylu funkcjonalizmu posiada żelbetową konstrukcję pokrytą czerwoną cegłą. Gmach ten stoi na początku ul. S. Kuszewicza, otwartej i nazwanej tak w 1907 r. Jeśli przejdziemy tą ulicą nieco dalej, to pod nr 5 zobaczymy wielki gmach Dawny Dom Pracowników Gminy m. Lwowa 1907). Przed 1939 r. mieściło się w nim Gimnazjum V im. St. Staszica. Wśród jego absolwentów był m.in. słynny geograf, geolog i podróżnik Alfred Jahn (ur. 1915), autor wspomnień „Z Kle-parowa w świat szeroki" (1991). Obecnie budynek gimnazjalny zajmuje Technikum Kinematografii. Ul. Kuszewicza wychodzi na łukowato wygiętą ul. Łemkowską (w 1911-1946 ul. J.Hermana), zabudowaną na początku XX w. secesyjnymi czynszowymi kamienicami (nn 6-14, arch. M. Fechter, 1907). Pod nr 6 przed 1939 r. mieszkali Zygmunt Balk (1873-1941), znany malarz i scenograf, oraz jego syn Henryk Balk, poeta (zm. w 1942 r.). Kamienice nn 8, 10 zajmowała żydowska Bursa Rzemieślnicza im. Tobiasza Aszkenazego. Przejdźmy się teraz dawnym Traktem Wołyńskim w przeciwną stronę, na południe. U samego początku szlaku, na placu Jarosława Ośmiomysla (w 1. 1840-1954 plac I rakowski) stoi kościół NMP Śnieżnej*. Ufundowany został przez Niemców, rzymskokatolików, którzy osiedlili się we Lwowie w XTFT w. Dopóki w śródmieściu nie wzniesiono katedry, kościół ten służył jako parafialny dla całego miasta. Już w połowie XIV w. kościół ten był murowany. Zmieniał jednak swą postać zanim doszedł do naszych c asów. Niejednokrotnie odnawiano go po pożarach, a gruntowna rekonstrukcja przeprowadzona w 1. 1888-1892 (arch. J. Zachariewicz) nadała świątyni styl pseudoromański. Kościół zbudowano zgodnie z dawnym kanonem katolickim: jest to jednonawowa bazylika, pokryta dość stromym dwuspadowym dachem z ażurową sygnaturką na osi centralnej. Łukowe otwory okienne i odrzwia ożywiają gładkie mury. Wnętrze kościoła ma krzyżowe sklepienia, a ściany zdobią freski imitujące mozaikę (malarz Edward Lepszy, 1893). Podczas rekonstrukcji kościoła w końcu XIX w. ustawiono przed nim dużą kamienną figurę Matki Boskiej (z ok. 1768), przeniesioną spod kościoła Księży Misjonarzy na Zamar-stynowie. Wyjątkowej piękności, pełna ekspresji rzeźba uważana była za dzieło J.J. Pinsla. Niestety, figurę zniszczono w czasach sowieckich. Teraz kościół, po otrzymaniu nowego wystroju wnętrza, działa jako greckokatolicka cerkiew Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Kościół NMP Śnieżnej Trasa 2. Wysoki Zamek i Podzamcze 60 świątyni wychodzi na plac Zwienihorodzki. W okresie od XVIII w. do 1950 r. ten plac, przypominający podwórko, nosił nazwę placu Marii Śnieżnej. Stąd zaczyna się ulica Śnieżna (nazwa istniejąca od 1871) i prowadzi nas do ulicy Wiczewej (przed 1950 ulica i plac Benedyktyński). Przy niej, pod górą, stoi zespół dawnego klasztoru Sióstr Benedyktynek łacińskich**. Klasztorny zespół przypomina warownię. Grube mury chronią przed świeckim zgiełkiem obszerny dziedziniec z kościołem pod wezwaniem Wszystkich Świętych i klasztorem. Kościół budował architekt Paweł Rzymianin w 1. 1597-1616. W swej pierwotnej, czysto renesansowej, postaci kościół stal niedługo, ponieważ pożar w r. 1623 spowodował znaczne szkody. Odbudowę przeprowadził już inny architekt Jan Pokorowicz. W tym też czasie bezpośrednio do ścian kościoła dobudowano klasztor, który zasłonił dwie strony świątyni, tak że widoczne pozostały tylko fasady zachodnia i południowa. Prawie że pozbawione ozdób, z głębokimi łukowymi wnękami okien i rzeźbionymi w białym kamieniu portalami, odznaczają się surową prostotą. Mury wzmocnione sa poprzez potężne kamienne szkarpy. Dwukondygnacyjna wieża przybudowana jest do południowej ściany kościoła. Wieża, w dolnej części masywna z kamiennymi wspornikami, zwęża się ku górze, a jej górną kondygnację upiększają pilastry z rzeźbionymi kapitelami, które podtrzy-cs, mują architraw i gzyms z białego kamienia. Wieża ukoronowana jest wspaniałą ażurową kamienną attyką. Klasztor jest jednopiętrowy z malowniczą loggią na parterze, niegdyś otwartą. Arkady loggii mają białe kamienne obramowania ze zwornikami, nad nimi znajdują się nisze Attyka kościołu Sióstr Benedyktynek. Zdjęcie archiwalne Trasa 2. Wysoki Zamek i Podzamcze 62 r% i św. Scholastyki. Cały ten zespół jest świetnym przykładem renesansowej architektury, tylko kamienna korona wieży i brama wejściowa nadają mu odcień nieco manierystyczny. Obecnie kościół i klasztor należą do zakonnic reguły studyckiej; działa tu greckokatolicka cerkiew Wszystkich Świętych oraz muzyczno-teologiczna szkoła. Kiedy księstwo Halicko-Wołyńskie utraciło niepodległość (1349), centrum miasta zostało przeniesione na inne miejsce. Dawne podgrodzie staje się jego przedmieściem, nazywanym Krakowskim, a w XVII w. coraz częściej -Żółkiewskim, od drogi wiodącej do Żółkwi. W latach trzydziestych XVII w. ludność tego przedmieścia wynosiła 5,5 tys. Oprócz rdzennych jego mieszkańców - Ukraińców, Polaków, wspomnianych już przez nas Niemców i Ormian, Zółkiewskie przedmieście już od XIV w. zaludniali także Żydzi. Dzielnica żydowska, zgrupowana wokół synagogi, łaźni i cmentarza, ciągnęła się od brzegów Pełtwi do murów klasztoru Benedyktynek. Jednak pożar 1623 r. zniszczył drewnianą zabudowę Żółkiewskiego przedmieścia i rada miejska w następnym roku wydaje rozporządzenie aby odbudować nową żydowską ulicę od Pełtwi na wschód do klasztoru Benedyktynek oraz dalej na północ, i na nowym miejscu zbudować synagogę o wymiarach 40'3 8'20 łokci. Synagogę, która otrzymała nazwę „Wielka", zbudowano w 1632 r., lecz nie zachowała się ona do naszych czasów. Dawna dzielnica żydowska, ul. Miodowa. Zdjęcie archiwalne Posąg Anioła Stróża na elewacji kościoła SS. Benedyktynek 63 Synagoga "Tempel". Zdjęcie archiwalne żydowska buduje synagogę postępowców „Tempel" pośrodku placu Stary Rynek. Została ona zniszczona w czasie II wojny światowej (przypomina o tym kamień pamiątkowy na skwerze naprzeciwko kina im. B. Chmielnic-kiego). Jedyną, zachowaną do dziś, żydowską bożnicą na terenie Żółkiewskiego przedmieścia jest dawna chasydzka synagoga Jankiela Glan- zera, zbudowana w 1. 1841-1844 na rogu ulicy Węgielnej 3 i placu św. Teodora. Obecnie w tym budynku mieści się Ośrodek Kultury Żydowskiej. Stara dzielnica żydowska (o żartobliwej nazwie „Krakidały", ogarniająca zabudowę między ulicą B. Chmielnickiego i aleją W. Czornowola) nie odrodziła się już po fizycznej eksterminacji mieszkańców - holocauście lat 1941-1943. Ze starych budynków użyteczności publicznej gminy żydowskiej zachowała się budowla w stylu funkcjonalizmu przy ulicy Mularskiej 2A (przed 1946 ul. Staro-tandetna) - dawniej Dom Pomocy Społecznej i Schronisko dla bezdomnych (arch. Marek Weitz, 1932). Od 1946 r. znajduje się tu Biblioteka Literatury w Językach Obcych (dział Lwowskiej Uniwersalnej Biblioteki Obwodowej), posiadająca również bogaty zbiór książek i czasopism polskich (około 60. tys. tytułów). Główny rozwój miasta w XV-XVIII w. odbywał się w śródmieściu wokół nowego rynku, a przedmieścia jeszcze długo pozostawały parterowe. Intensywny urbanistyczny i przemysłowy rozwój Żółkiewskiego przedmieścia (które z czasem zaczynają nazywać także Krakowskim od nazwy bramy, łączącej przedmieście z „miastem w murach") przypada na koniec XIX - początek XX w. Te dzielnice zamieszkiwali drobni handlarze, rzemieślnicy i przedsiębiorcy, którzy budowali swe domy, kierując się czysto praktycznymi względami. Dlatego też, w porównaniu z arystokratycznymi dzielnicami Lwowa, charakterystyczne cechy stylów ówczesnej architektury przejawiają się tu nieco słabiej. Tutejszych właścicieli interesowały tanie kamienice i mieszkalna zabudowa ulic Krakowskiego przedmieścia, poza niektórymi wyjątkami, ustępuje najlepszym lwowskim budowlom z tego okresu. Godne uwagi, jednakże, są kamienice z pocz. XX w., zwłaszcza wznoszone w stylu secesji. Dawna synagoga chasydzka g i ii Trasa 3. Główne aleje i place Główne aleje i place Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego Dawny Pałac Sprawiedliwości Prokuratura Obwodowa (dawna Izba Handlowo-Przemysłowa) Trasa 3. Główne aleje i place • ()6 "7 • Panorama alei Swobody centrum miasta, sformowane w XIX w. i od tego I czasu skupiające życie społeczne miasta w dziedzinach kultury, handlu i interesów, ale także służące celom towarzyskim. Spacer nowszą częścią śródmieścia, po tzw. „corso": aleją („prospektem") Swobody - placem Mickiewicza - aleją Szew-czenki, od dawna jest jednym z ulubionych zwyczajów lwowian. Przegląd tego reprezentacyjnego ciągu głównych, bardzo ruchliwych, ulic i placów najlepiej rozpocząć od alei Swobody. Powstała ona nal miejscu dawnego wału obronnego i koryta rzeki Pełtwi w 1. 80. XVIII w. Bulwar dla pieszych! pośrodku alei z rzędami kasztanów i klonów miał niegdyś swą własną nazwę - Wały Hetmańskie. Bulwar ukończono w 1888 r. po tym jak Pełtew ostatecznie zamknięto w podziemnym kolektorze. U samego początku bulwaru znajduje się kamienna fontanna (studnia) Matki Boskiej*, w tradycjach lwowskich patronki miasta (wspomnijmy tu choćby popularną pieśń: „Śliczna Gwiazdo miasta Lwowa, Maryjo!"). Zniszczoną w czasach komunistycznych fontannę odrestaurowano w 1997 r. i ustawiono na niej kopię pierwotnej figury Matki Boskiej. Oryginał marmurowego posągu (ufundowanego przez hrabinę Sewerynę Badeniową, żonę namiestnika Galicji Kazimierza Badeniego) dłuta monachijskiego rzeźbiarza J.N. Hauttmanna (1859), który zdobił w 1. 1862-1903 starą studnię na placu, nazwanym w związku z tym Mariackim, przechowywany jest w cerkwi św. Andrzeja (dawnym kościele 00. Bernardynów) I na pl. Sobornym. Idąc bulwarem od fontanny Matki Boskiej możemy zobaczyć, czczony przeJ teraźniejszych lwowian, pomnik Tarasa Szewczenki* (rzeźbiarze W. i A. Su-chorscy, brąz, lata 1992-1995). Po lewej stronie figury Kobziarza wznosi się „Fala odrodzenia narodowego" - 12-metrowa stela pokryta symbolicznymi płas-j korzeźbami. W pobliżu pomnika Szewczenki, na osi bulwaru jest miejsce, gdzie od 1898 r. do 1950 r. stał pomnik króla Jana III Sobieskiego, autorstwa T. Barączal (obecnie znajduje się w Gdańsku). Oś bulwaru w kierunku północnym kończy się ważnym urbanistycznym akcentem! - gmachem Teatru Opery i Baletu*** (dawniej Teatru Wielkiego), wzniesionym przez arch. Zygmunta Gorgolewskiego w 1. 1895-1900, a uroczyście otwartym 4 października 1900 r. Perspektywa teatru od placu Mickiewicza jest jedną z naj-1 piękniejszych w lwowskim krajobrazie miejskim. Gmach teatru, imponujący w swej renesansowo-barokowej ekspresji, zachwyca obfitością rzeźbiarskiej i malarskiej dekoracji, jest jednym z najwspanialszych w Europie. Dominantą Teatr Opery z posągiem "Sława" na frontonie j Kurtyna "Parnas" H. Siemiradzkiego głównej fasady jest loggia z trzema arkadami i korynckimi kolumnami. W niszach po obu jej stronach umieszczone są alegoryczne figury dłuta A. Popielą i T. Barącza: po lewej - „Komedia", po prawej - „Tragedia". Nad głównym gzymsem fasady znajduje się attyka, ozdobiona tarczami herbowymi i posągami ośmiu muz (rzeźbiarze A. Popiel, J. Markowski, T. Wiśniowiecld, J. Bełtowski). Ponad nią, w nieco cofniętym trójkątnym tympanonie, widzimy wypukłorzeźbioną dziesięciofigurową alegoryczną kompozycję A. Popielą „Radości i cierpienia życia". Fronton wieńczą trzy miedziane posągi P. Wójtowicza o pięknych dynamicznych sylwetkach: w środku - „Sława" z gałązką palmową, z lewej - „Geniusz dramatu i komedii", z prawej - „Geniusz muzyki". Wnętrze teatru zdobią różnobarwne marmury, złocenia, dekoracyjne malowidła i rzeźby. Z westybulu środkowe schody prowadzą na widownię przez odrzwia ozdobione rzeźbami P. Wójtowicza „Komedia" i „Tragedia". Pod plafonem westybulu rozmieszczonych jest dwanaście płócien, namalowanych pod kierownictwem T. Popielą; są to alegorie pór roku, sztuk i umiejętności. Na piętrze westybulu znajduje się wejście do tzw. „lustrzanego foyer". Tu w amfiladzie trzech sal można obejrzeć dekoracyjne panneawc na tematy sztuk teatralnych, popularnych około 1900 r. Panneawc wykonali lwowscy artyści pod kierunkiem St. Dębickiego; jego własnego autorstwa są trzy obrazy na plafonie - „Taniec", „Poezja", „Muzyka". Czterokondygnacyjna widownia ma kształt liry i mieści ponad 1000 widzów. Rzeźbiarski wystrój sali wykonali P. Harasimowicz, P. Wójtowicz, E. Podgórski, G. Giovanetti. Malarską dekoracją sufitu kierował St. Rejchan. Ozdobą sceny jest kurtyna z kompozycją „Parnas", dzieło H. Siemiradzkiego, którą można oglądać na premierach. Ściany tej sali pamiętają głosy S. Kruszelnickiej, M. Mencyńskiego, A. Didura, M. Battistini. Zespół lwowskiego teatru i dziś odznacza się wysokim poziomem artystycznym. Towarzystwo Kredytowe Ziemskie. Litografia K. Auera, 1847 r. Przejdźmy teraz na lewą (nieparzystą) stronę aleji Swobody - dawną ulicę arcyksięcia Karola Ludwika, później w 1. 1919-1945 ul. Legionów. Wielki budynek nr 1/3** - to jedna z najładniejszych empirowych kamienic Lwowa, zbudowana w 1. 1809-1811 (nr 1) i 1821-1822 (nr 3). Budynek należał' z początku do bankiersko-handlowej firmy „J. Hausner i V. Violand", a w 1. 1845— 1939 jego właścicielem było „Towarzystwo Kredytowe Ziemskie". W 1. 1853-1855 mieszkał tutaj austriacki arcyksiążę Karol Ludwik, przybycie którego do Lwowa świętowano fajerwerkiem i pochodem z płonącymi pochodniami po tej właśnie głównej ulicy, nazwanej jego imieniem. W 1. 30. XX w. w tym gmachu nad kinem „Pałace" mieszkał Wojciech hr. Dzieduszycki (ur. 1912) - znany śpiewak | i publicysta muzyczny. Na fasadach kamienicy zwracają uwagę liczne płaskorzeźby na tematy mitologiczne, w szczególności kompozycje autorstwa H. Witwera „Amor j i Psyche" (dwie wersje mitu) i A. Schimsera „Parys wykrada Helenę" oraz „Eneasz ratuje ojca". Znacznie mniejsza kamienica nr 7, zbudowana w stylu neorenesansowym w 1879 r., była stale, aż do 1939 r., własnością rodziny Balko-Mussil. W 1. 1925-1930 mieściła się w tym domu galeria sztuki „Zachęta". Na rogu ul. Doroszenki widzimy budynek nr 11, wzniesiony w 1. 1881-1884 jako hotel „Centralny" (arch. E. Gali). Z tego czasu na fasadzie zachował się rzeźbiony fryz z gryfami. Obecnie budynek ten jest połączony z sąsiednim nr 13, w którym mieści się „Grand Hotel"*. Został on zbudowany w 1893 r. według projektu E Hermatnika. Rzeźby zdobiące fasadę, wśród których niezwykłą ekspresją wyróżniają się figury atlantów, wykonał L. Marcom. „Grand Hotel" jako jeden z pierwszych we Lwowie otrzymał w 1893 r. elektryczne oświetlenie. W 1. 1990-1992 przeprowadzona została rekonstrukcja i modernizacja hotelu. Dziś jest to najbardziej komfortowy we Lwowie czterogwiazdkowy hotel, należący do spółki ukraińsko-amerykańskiej. W holu znajduje się witraż „Galicja" (autor G. Komskij, 1992). W starym budynku nr 13, który istniał na miejscu „Grand Hotelu", w pierwszej połowie XIX w. mieściła się Dyrekcja Policji. Na jej czele w 1. 1836-1848 stał Leopold von Sacher, urzędnik słynący we Lwowie z I bezwzględności, ale też znany jako muzyk i kolekcjoner. Amor i Psyche", rzeźba H. Witwera Tutaj w 1836 r. urodził się i spędził dziecinne lata (do maja 1848 r.) syn dyrektora policji Leopold von Sacher-Masoch (zm. 1895), znany pisarz austriacki, autor opowieści z życia ludu Wschodniej Galicji i Leopold von Sacher-Masoch Iluculszczyzny. Od jego to nazwiska - autora niezwykłej powieści „Wenus w futrze" -został utworzony termin „masochizm". Obok „Grand Hotelu" znajduje się Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego (nr 15)**, jeden z najpiękniejszych gmachów przy alei Swobody. Wzniósł go na miejscu dawnego „Hotelu Angielskiego" arch. Julian Zachariewicz w 1891 r. dla Galicyjskiej Kasy Oszczędności. Fasady tej romantycznie potraktowanej budowli, ozdobione rustyką z łamanego kamienia, barwnymi cegłami, majoliką, artystycznie kutymi kratami, podobne są do skrzydeł bajecznego ptaka, co schodzą się ku wąskiemu tułowiu -narożnej półcylindrycznej bryle (gmach jest usytuowany na rogu ul. W. Hnatiuka). Narożna część fasady na dole posiada barokowy portal z wygiętym balkonen, w górze zwieńczona :'> , jest kopułą krytą miedzią i dachówką oraz attyką z rzeźbioną przez L. Mar-coniego kompozycją „Oszczędność" -alegorią postępu gospodarczego Galicji. We wnętrzu gmachu zasługują na uwagę: westybul z figurą „Fortuna" J. Markowskiego i reliefami z warsztatu L. Marconiego, klatka schodowa, ozdobiona witrażami wykonanymi w Innsbrucku, sala zebrań z dębową boazerią i płaskorzeźbionym fryzem „Praca" St. R. Lewandowskiego (o zbiorach muzeum patrz s. 245). "Fortuna". Rzeźba J. Markowskiego, 1892 r. Trasa 3. Główne aleje i place 70 Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego ¦'Prominwestbanku'' Naprzeciwko Muzeum Etnografii, również na rogu ul. W. Hnatiuka, znajduje się budynek „Prominwestbanku" (nr 17)*, wzniesiony w 1912 r. dla lwowskiej filii Praskiego Banku Kredytowego (przed 1939 byl tu Powszechny Bank Związkowy). Nad jego stworzeniem pracowali artyści czescy, w szczególności, architekt M. Blecha i rzeźbiarz E. Kodet. W gmachu wybudowanym w stylu późnej secesji zachowało się wiele cennych szczegółów wystroju wnętrz - witraże, oprawy oświetleniowe, panele ścienne, malowane supraporty, parkiety, poczta pneumatyczna, meble itp. W dalszym ciągu alei mijamy budynek nr 27* - dziś siedzibę firmy „Hał-moda". Jako hotel „Belle Vue" został on zbudowany w 1896 r. przez arch. Z. Kędzierskiego w malowniczo potraktowanym stylu późnego renesansu. Fasada przyciąga wzrok surową cegłą, bogatą sztukaterią i ozdobami z majoliki. Swą oryginalną urodą nie ustępuje budynkowi nr 27 sąsiedni dom nr 29*, który powstał w 1902 r. (architekci J. Kroch, M. Silberstein). Secesyjną dekorację rzeźbiarską (kwiaty, dziewczęce popiersia, groteskową głowę na portalu) wykonał P. Harasimowicz. W wejściu wspaniała kuta krata zaprasza w głąb pasażu, który wychodzi na ul. Ł. Kurbasa 8. Okna budynku nr 31 (na rogu ul. I. Tyktora -przed 1945 ul. św. Stanisława) otaczają ażurowo rzeźbione w kamieniu arabeski (arch. J. Engel, 1874). Parter budynku nr 33 zajmuje znany z doskonałych słodyczy sklep firmy „Switocz" (wyroby cukiernicze w tym lokalu sprzedawane są od 1922 r., dawniej był tu sklep J.B. Raucha). Jedną z najokazalszych na tej stronie alei jest kamienica nr 35* - dawny pasaż Fellerów. I dziś można nim przejść - uliczką Mychalczuka (przed 1950 noszącą nazwę Pasaż Fellerów) do ul. Naływajki (dawnej ul. Rzeźnickiej). Pasaż zbudował w 1902 r. arch. A. Schleyen, a w 1909 r. elewację przebudował arch. F. Kassler. Wtedy też powstały kamienne rzeźby w niszach okien drugiego piętra i na attyce (autorem ich był prawdopodobnie P. Wójtowicz). Zapoznamy się teraz z drugą częścią Attyka dawnego pasażu Fellerów alei. Stronę z parzystą numeracją (da-ulicę Hetmańską) otwiera współczesny budynek nr 6/8 z kawiarnią „Bilia fontami" („Przy fontannie"), wzniesiony w 1964 r. (arch. J. Nazarkewycz). Neoba-rokowy budynek nr 10*, wzniesiony w Trasa 3. Główne aleje i płace 72 Narodowe 1898 r. (arch. H. Śliwiń-sld) dla Banku Zaliczkowego (przed 1939 był (ytaj Warszawski Bank Handlowy) ozdabiają dobrze modelowane kamienne rzeźby, wykonane w warsztacie L. Tyro-wicza. Narożną od ulicy p. Beryndy (dawniej J. Kilińskiego) kamienicę nr 12, która jest chronologicznie pierwszą czteropiętrową prywatną budowlą we Lwowie, wzniósł w modernistycznym stylu budowniczy M. Ułam w 1909 r. dla firmy bankierskiej „Union". Dłuższą historię ma budynek nr 14* (z bocznymi fasadami wychodzącymi na ul. P. Beryndy i pl. I. Pidkowy). Wzniesiony w 1829 r. według projektu M. Brezaniego, został przebudowany w duchu neorenesansu w 1880 r. Na parterze od 1998 r. wznowiła swą działalność słynna niegdyś „Kawiarnia Wiedeńska" - jedna z pierwszych kawiarni we Lwowie. Minąwszy plac I. Pidkowy i tylną elewację kościoła OO. Jezuitów, przechodzimy koło budynków nr 16 i 18. Na miejscu chodników i skweru przed nimi 150 lat aż do 1947 r. stał niezwykłej długości gmach austriackiej gubernialnej administracji (później Dyrekcji Skarbu). Odsłonięte po jego rozbiórce tylne elewacje Kolegium Jezuickiego i Szkoły Przemysłowo-Artystycznej przebudowali w 1. 1950-1952 architekci /. Persikow i G. Szwecki-Winiecki. Klasyczne architektoniczne formy tych budowli odpowiadały ówczesnej modzie na „stalinowski empire", zresztą i dziś nieźle wpisują się w ogólny obraz alei. Obecnie budynek nr 16 jest częścią Szkoły Średniej nr 62, a nr 18 zajmuje wydział ekonomiczny Uniwersytetu Lwowskiego. Kontrastuje z tą zabudową niedawno zrekonstruowana część średniowiecznych murów z „Basztą Kramarzy", gdzie mieszczą się kawiarnia i piwiarnia o tej właśnie nazwie. Gmach pod nr 20 - Muzeum Narodowe* jest charakterystycznym przykładem architektury późnego neorenesansu (arch. L. Marconi i J. K. Janowski). Powstał on w 1. 1898-1903, zaprojektowany jako Muzeum Przemysłu Artystycznego. Przed r. 1940 mieściły się tutaj również Galeria Narodowa m. Lwowa oraz Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych. Niestety, w 1952 r. (w związku z adaptacją gmachu na Muzeum W. Lenina) zostały zniszczone rzeźby na fasadzie, zachowała się jednak piękna i obszerna klatka schodowa o górnym oświetleniu, z dwukondygnacyjną galerią i bogatą ornamentyką ścienną (rzeźbiarze A. Popiel oraz M. Paraszczuk). Godna zwiedzenia jest bogata ekspozycja sztuki ukraińskiej, mieszcząca się w muzeum od 1990 r. (zob. s. 240). Z gmachem Muzeum Narodowego swą monumentalnością i charakterem stylu dobrze harmonizuje budynek nr 22, z doryckim portykiem i neorenesansowymi ozdobami, pochodzący z końca XIX w. Sąsiedni dom nr 24* (na rogu ul. Łesi Ukrainki, dawnej Skarbkowskiej) zachował cechy epoki empiru-biedermeieru - w 1836 r. zaprojektował go Jan Salzmann dla Franciszka Adamskiego. Mieszkał tutaj w 1. 1856-1866 wybitny poeta i geograf Wincenty Poi (1807-1872). Słynne dzieło tegoż architekta J. Salzmanna - teatr St. Skarbka (zob. s- 30-31) boczną elewacją zamyka tę stronę alei. 73 Wincenty Poi. Akwarela F. Tępy Hotel "George" U swego początku aleja Swobody łączy się z samym sercem miasta - placem A. Mickiewicza (w 1. 1862-1944 pl. Mariacki). Konfiguracja, zabudowa i publiczne znaczenie placu określone zostały już w 1843 r., kiedy otwarto go jako plac arcyksięcia Ferdynanda (gubernatora Galicji w 1. 1832-1846). W 1904 r. w środku placu stanął pomnik A. Mickiewicza*, jeden z najpiękniejszych pomników wieszcza na świecie (rz. Antoni Popiel). Na granitowej kolumnie - spiżowa grupa „Natchnienie": skrzydlaty Geniusz poezji podaje Mickiewiczowi lirę. Od południowej i północnej stron zamykają plac dwie największe stojące przy nim budowle - hotel „George" i Dom Książki (dawniej kamienica Sprechera). Gmach nr 1/2 - hotel „George"* jest najstarszym z działających we Lwowił hoteli. Był założony w 1793 r. przez George'a (Żorża) Hoffmanna, w pierwszej połowie XIX w. nosił nazwę „Hotel de Russie". Obecny gmach hotelu zbudowano w 1900 r. według projektu wiedeńskich architektów H. Hełmem i F. Fellnera. Neorenesansowe rozczłonkowanie trzech fasad ożywia barokowa ornamentyka i pełne dynamiki rzeźby, ustawione na narożnikach gmachu - alegorie Europy, Azji, Ameryki i Afryki. Figury te, jak i płaskorzeźbę „św. Jerzy" na frontonie, wykonał A. Popiel według modeli L Marconiego. Z roku 1900 zachowała się sztukateria I w westybulu i secesyjna balustrada schodów. Współczesny stylizowany wystrój I _mają sale restauracyjne „Wschodnia" i „Karpaty". W hotelu George'aj zatrzymywało się wielu słynnych gości, w szczególności: H. Balzac, j , F. Liszt, E.-L. Voynich, szach Iranu, M. Ravel, J.-P. Sartre, , I. Paderewski, J. Kiepura i inni. W 1848 r., w okresie „Wiosny ludów", Lwów podejmował tu hucznie generałów J. Bema i J. Dwernickiego. W starym hotelu miało swą siedzibę niemieckie towarzystwo kulturalne „Frohsin" z własnym teatrem. Najwyższy przy placu budynek nr 8* - dawna czynszowa kamienica Jonasza Sprechera, to pierwszy lwowski prywatny „dra-J pacz chmur", zbudowany w 1. 1912-1921 przez architekta F. Kas-i slera. W stylistyce sześciopiętrowego gmachu widoczne są akademickie neoklasyczne wariacje. Jednocześnie spotykamy tu typowe dla modernistycznych dzieł Posąg "Azja" na fasadzie F. Kasslera paraboliczne zarysu hotelu "George" okien, asymetryczne wygięcia gór-P Trasa 3. Główne aleje i place ycn konstrukcji. W 1. 1922-1939 Pomnik Mickiewicza większość pomieszczeń w budynku zajmowały biura kompanii naftowych - ta tradycja zachowała się do dziś. Przed r. 1939 znajdowały się tutaj także konsulaty Węgier i Rumunii. Na parterze (na rogu alei Swobody) zachował się stylizowany w duchu biedermeieru wystrój wnętrza apteki* (przed 1939 - apteka „Mariacka", właściciel Stefan Stenzel), wykonany w 1921 r. według projektu H. Zaremby. W 1. 1920-1930 apteka S. Stenzla słynęła z wyrobu damskiego kremu do twarzy, zwanego „wschodnią pastą piękności". W pozostałych lokalach na parterze znajduje się największy we Lwowie zespół księgarń. W zachodniej części placu Mickiewicza interesujący jest budynek nr 5 - dawny „Hotel Francuski", otwarty w r. 1804. Na parterze jest tu wejście do handlowego pasażu firmy „Roksolana" (zbudowanego w 1925 przez arch. F. Kasslera jako „Galeria Mariacka", rekonstruowanego w 1996). Na rogu placu i ulicy Kopernika stoi budynek nr 6/7 (arch. K. Mayreder, 1909), ozdobiony rzeźbami - alegoriami dobrobytu i handlu. Na pierwszym piętrze mieści się restauracja „Luks", wnętrze której częściowo zachowało wystrój w stylu empire po dawnej kawiarni „Avenue" (1909). Wygląd wschodniej pierzei pl. Mickiewicza przez ponad 150 lat określały budynki pod nr 9, 10, rozebrane w 1998 r. z powodu daleko posuniętych zniszczeń. Na ich miejscu planuje się budowę domu dyrekcji spółki naftowej, jako kopii dawnego budynku nr 9 z 1839 r. oraz nowego biurowca „Ukrsocbanku" (według projektu arch. O. Baziuka). Od strony południowej do zespołu pl. Mickiewicza kompozycyjnie należy administracyjny budynek dawnego Banku Hipotecznego (obecnie bank „Dnister"), chociaż według numeracji odnosi się on już do pl. Halickiego nr 15 oraz alei Szewczenki nr 1. Ten budynek w neorenesansowym stylu postawił w 1872 r. arch. F. Pokutyńsld. Na parterze mieści się tu salon mody. W sąsiednim budynku (al. Szewczenki 3), który powstał również w 1872 r., znajduje się kino Galicyjskiego Ośrodka Sztuki Filmowej, otwarte w 1937 r. pod nazwą „Europa", dziś zwane „Ukraina". Północna strona placu Mickiewicza ^: i ADAM MICKIEWICZ (dawnej pl. Bernardyński). W ten sposób tworzą one swoistą triadę centralnych placów jnjasta. Plac Halicki powstał w XVIII w. po zniesieniu średniowiecznych fortyfikacji. W ] 1890-1893 został on poszerzony i uporządkowany, a od strony ul. Wałowej miejski ogrodnik A. Róhring zaplanował skwer. Jednym z najstarszych na placu jest budynek nr 3* (na rogu ul. Halickiej), wzniesiony na pocz. XIX w. Z tego czasu zachowały się rzeźbiarskie ozdoby fasady - „św. Michał Archanioł" w niszy oraz trzy głowy na konsolach balkonu. Przez skwer przejdziemy do budynku nr 6 (na rogu ul. Wałowej, nr 14), wieńczonego półkulistą kopułką. Powstał on w 1888 r. (arch. W. Kuźniewicz) i do 1939 r należał do "moskwofilskiego" rusińskiego Towarzystwa im. M. Kaczkowskiego. Obok widzimy budynek nr 7, który tworzy zespół w neobarokowym stylu z kamienicami nr \ 2, 2A przy pl. Sobornym (arch. K. Boublik, 1902). Na parterze domu nr 7, gdzie dziś mjeści się urząd telekomunikacyjny, od 1902 do 1934 r. znajdowała się kawiarnia Centralna". W 1934 r. wnętrza kawiarni przerobiono (arch. Kalikst Krzyżanowsld) na pomieszczenia Banku Związku Spółek Zarobkowych. W wąskim budynku nr 1 na pl. Sobornym, ciekawą dekorację którego projektował arch. E. Kovats, zachowała się apteka, nOsząca w 1. 1902-1939 nazwę Jod Węgierską Koroną" (właścicielem jej był Jan Piepes poratyński). Wystrój wnętrza apteki* wykonano w 1902 r. w stylu neorokokowym z bogatą snycerką w drewnie i swawolnie wygiętymi metalowymi detalami. W kamienicy „i- 2 mieszkał artysta malarz Tadeusz Rybkowski (1848-1926), jednym z ulubionych lwowskich tematów którego był plac Bernardyński. Niedaleko stąd do dawnego kościoła qO. Bernardynów, dziś cerkwi św. Andrzeja (zob. s. 39), a naprzeciw - zawsze ludny i mvamy Halicki plac targowy (pl. Sobomy 16). Metalowe konstrukcje dachu nad nim pochodzą z 1892 r. Obok targowiska, na rogu pl. Sobornego 17 i pl. Halickiego 9 stoi wielka dwupiętrowa neorenesansowa kamienica, zbudowana w 1875 r. (arch. M. Fechter) jalco dom Towarzystwa Lwowskich Stolarzy. Jedną z najciekawszych budowli na pl. Halickim jest pod nr 10 dawny paląc Bielskich, Potockich i Komorowskich*, stojący za kamiennym ogrodzeniem w głębi podwórza. Po śmierci w r. 1888 ostatniego prywatnego właściciela Fr. Biesiadeckiego pałac przeszedł w posiadanie gminy miejskiej. Przebudowany w r. 1756 dla Potockich (arch. Pierre Ricaiid de Tirregaille) i rekonstruowany w 1934 r. (arch. Jan Bagieński), zachował w dekoracjach fasady pewne cechy stylu mcaille. Na elewacji pozostał kamienny herb „Korczak" z groźnym lwem. We wnętrzu warto obejrzeć dawną salę balową, na ścianach której zachował się rzeźbiarski empirowy fryz*, wykonany w 1. 1820-1830 przez Fr. Baumanna albo J. Schimsera. Zwiedziwszy pałac, idziemy na Dawny Pałac Sprawedliwości. Rysunek G. Ziminej mijamy niewielki skwerek ze współczesną fontanną. Do r. 1945 stała tu studzienka z kamienną figurą Świte-rianki bohaterki ballady A. Mickiewicza' (rz. T. Błotnicki, 1880). Ul. Kniazia Romana (do 1944 ul. Stefana Batorego) znana jest od XVI w., ale jej obecna zabudowa sięga XIX - pocz- XX w. Lewą stronę, aż do rogu ul. W. Szuchewycza (dawnej ul. L. Kubali) formują wielkie gmachy administracyjne w stylu wiedeńskiego neorenesansu. Majestatyczny budynek nr 1/3*, który dziś zajmują wydziały Uniwersytetu „Lwowska Politechnika", został wzniesiony w 1. 1891-1895 jako Pałac Sprawiedliwości dla Najwyższego Sądu Galicyjskiego (arch. F. Skowroń). Przed r. 1939 tutaj również mieściły się Sądy Rzeczypospolitej - Apelacyjny i Okręgowy. Na attyce głównej fasady częściowo zachowała się grupa „Sprawiedliwość" L. Marconiego (1893). W westybulu można zobaczyć lustro niezwykłej wielkości z końca XIX w. i dwa alabastrowe lwy dłuta A. Popielą; we wnętrzu gmachu, niestety niedostępnym dla zwiedzających, znajduje się inna rzeźba A. Popielą - posąg „Justicji" (1896). W salach tego gmachu odbyło się wiele głośnych procesów sądowych. Na podwórzu, do 1889 r., było tu znane więzienie w dawnym klasztorze OO. Karmelitów trzewiczkowych. Więzieni w nim byli m.in. T. Wiśniowski i J. Kapuściński, Fr. Smolka, Iw. Franko. Sąsiedni budynek nr 5 zbudował w 1875 r. arch. J. Hochberger dla Gimnazjum im. Franciszka Józefa (w 1. 1919-1939 było tu III Gimnazjum im. Stefana Batorego). Sześć posągów wybitnych Polaków stojących w niszach fasady (J. Długosza, M. Kopernika, A. Mickiewicza, T. Czackiego, J. M. Ossolińskiego, J. Sniadeckiego) wykonał T. Barącz. Obecnie budynek zajmuje instytut naukowo-badawczy, należący do Uniwersytetu „Lwowska Politechnika". Obok, przy ul. W. Szuchewycza (przed 1944 ul. L. Kubali) stoi stary i orenesansowy budynek I Gimnazjum im. L. Kubali (arch. J. Hochberger, 1876). Dziś ; ląjduje się tutaj Szkoła Średnia nr 35. W kamienicy na przeciwległym rogu ulic Kubali i Batorego (gdzie obecnie mieści się pizzeria) na pocz. XX w. była słynąca z wytwornych likierów knajpa „Pod Rakiem" Zygfryda Krebsa, popularna wśród literatów i artystów. Panorama ulicy Wałowej oraz płaco Halickiego i Bernardyńskiego Zdjęcie pocz. XX w Zasługuje na uwagę administracyjny budynek nr 6** o romantyczno-średniowiecznych motywach dekoracji fasady, wzniesiony w duchu niemieckiego jugendstil w 1. 1912-1914 (arch. A. Piller i R. Vólpel). Potężne figury smętnych rycerzy i płaskorzeźby lwów wykonał St. R. Plichal. Od 1929 r. i dotychczas działa tu rozgłośnia radiowa (przed 1939 - Rozgłośnia Polskiego Radia Lwów). Następny dom nr 12/14 - dawny budynek Bronisława Mrazka z hotelem „Austria" - zbudował w 1901 r. arch. A. Bogochwalski w neobarokowym stylu elementami secesji. Od niego przechodzimy do najstarszego budynku na tej ulic pod nr 24. Ładne empirowe reliefy*- na fasadzie są dziełem J. Schimsera 1830 r. Obok - budynek nr 26 (arch. F. Kassler, J. Cybulski, lata 1913-1922), który w 1. 1920. należał do francuskiej kompanii naftowej „Premier". Fasac cieszy oko rzeźbiarskimi ozdobami nieznanego autora (1922) - oprócs stylizowanych postaci mitologicznych spotykamy tu fantastyczne arabes splecione z figur rozmaitych zwierząt i ptaków. Przed r. 1945 ulica Batorego słynęła z obfitości księgarń-antykwariatów. Najbardziej znane wśród bibliofilów były antykwariaty: „Mól książkowy" pod nr 6, St. Kóhlera we własnej kamienic) nr 28, Zygmunta Igła w budynku nr 34. Odgłosem tego kultu książki dziś są chyb tylko dwie publiczne biblioteki na parterze domu nr 32. Budynek nr 32 (narożny od ulicy O. Nyżankiwskiego 1) wzniósł w 1911 r. arch. L. Teusz. Ciekawą jest neoklasyczna dekoracja fasady z cyklem reliefów, przedstawiających dzieci uczące się różnych sztuk i rzemiosł. Rzeczywiście, do rj 1939 mieściły się tutaj rozmaite uczelnie. Oprócz nich znajdowała się tu pracownic fotograficzna „Oleografia" H. Mikolascha, a po 1930 r. -Janiny Mierzeckiej (prz 1939 atelier Mierzeckiej przeniosło się na ul. Akademicką 5). Wielka póź-nosecesyjna kamienica nr 34* powstała w 1912 r. (arch. St. Ulejski, J. Piątkowski). Wyróżnia się ona udanym rozplanowaniem sekcji mieszkalnych; klatki schodowe zdobią witraże i supraporty. W tej kamienicy mieszkał inżynier-konstruktor, twórca pierwszego lwowskiego samolotu, wynalazca i znany popularyzator nauki Edmund Libański (1862-1926). Miał tu również mieszkanie arcitekt Jan Noworyta (zmarły ok. 1950). Na poddaszu istniała obszerna pracownia malarska, należąca przed r. 1921 do Włodzimierza Błockiego, a po jego śmierci do Marii Bianki-Mossoczy (1887-1929). W 1. 20. XX w. często zbierali się tu lwowscy plastycy, muzycy i aktorzy. Przy końcu ul. Kniazia Romana istnieje skwer założony w 1853 r. na miejscu, gdzie do 1800 r. była cerkiew Bohojawłennia i cmentarz. Nagrobki cmentarne stąd pochodzące wmurowano w fundamenty domu nr 36 podczas jego budowy w końcu XIX w. (obecnie działa tu College Ekonomiki i Biznesu). W budynku nr 38, zbudowanym w 1910 r., mieści się Muzeum Metrologii (zob. s. , , . 259). Przed 1941 r. tutaj było Budynek nr 6 przy ul. Kn.azm Romana mieszkanie znanego lekarza BH | stomatologa Antoniego Cieszyńskiego (1882-1941, zamordowanego na Wzgórzach Wu-leckich) oraz jego syna Tomasza (ur. 1921), chirurga. Z ulicy Kniazia Romana między nr 30 i 32 skręcamy w ulicę O. Nyżankiwśkoho (Nyżankiwskiego, przed 1950 ul. W. Bourlarda). Duży gmach nr 2/4 (Kn. Romana 30) mieści dziś Uczelnię Zawodową Kultury i Sztuki. Wzniesiony w 1908 r. w stylu secesji, dom ten ma oryginalne w swych Trasa 3. Główne aleje i place 78 f Obmiński). Do r. 1939 był tu Przytułek dla Biednych im. św. Łazarza fundacji Wiktora Bourlarda oraz Muzeum Higieny. Naprzeciwko, pod nr 5 znajduje się Wyższy Państwowy Muzyczny Instytut im". M. Łysenki* (konsewatorium). Fasada na niższych kondygnacjach wyłożona jest de-Icoratywną rustyką, na górze - ozdobiona niajolikowym fryzem. Na attyce umieszczone są dwa cementowe posągi czterometrowej wysokości, przedstawiające cieślę i kowala (rz W. Przedwojewski, 1908). Gmach zbudował T. Obmiński w 1. 1907-1909 dla Instytutu Technologicznego. Później, do 1939 r., znajdowała się tutaj Wyższa Szkoła Handlowa Kongregacji Kupieckiej. Z ulicy Nyżankiwśkoho można wejść do jeszcze jednej uczelni - Instytutu Bankowego, mieszczącego się w budynku dawnej Miejskiej Żeńskiej Szkoły im. Królowej Jadwigi (1888). Większa część tego budynku zajmuje posesję przy alei Szewczenki 9. Omijając ten dom, wychodzimy na aleję T. Szewczenki. Jako ulica aleja istniała już od XVI w. pod nazwami: Garbarska, św. Jana i Akademicka, jak dotychczas nazywa ją niemało lwowian. W 1886 r. rzeka Pełtew, która płynęła tą ulicą, została zasklepiona pod ziemią w betonowym kanale. Pośrodku został założony bulwar z kwietnikami i aleją • obsadzoną włoskimi topolami (po rekonstrukcji alei zmurszałych topoli posadzono tu kuliste klony). Na początku alei Szewczenki od razu przykuwa uwagę największy siedmiopiętrowy budynek nr 7*, zbudowany w 1929 r. w prostych formach funkcjonalizmu przez arch. F. Kasslera na zamówienie J. Sprechera. Podobnie jak budynek na pl. Mickiewicza 8, ten dom uważany był za lwowski „drapacz chmur". Żelbetowy szkielet budynku ukryty jest pod płytami ze sztucznego granitu i marmuru. W 1. 1930. w kamienicy Sprechera mieszkał znany artysta malarz Fryderyk (Fryc) Kleinmann (1897-1943). W dawnym budynku stojącym na tym miejscu i rozebranym w 1907 r., znajdowała się bardzo modna około 1900 r. secesyjna kawiarnia literacko-artystyczna Gustawa Schneidra. Dziś mieści się tu Zjednoczenie Związków Zawodowych Obwodu Lwowskiego, a na parterze restauracja „McDonaWs". Naprzeciwko, u zbiegu alei Szewczenki 4 i ulicy Czajkowskiego 6, stoi jedna z najładniejszych budowli w stylu secesji we Lwowie - dawna czynszowa kamienica adwokata A. Segala** (1905). Jej autorowi T. Obmińskiemu udało się stworzyć wyrazisty i emocjonalny obraz architektoniczny. Duże wykusze, otwory okienne o krzywych liniach, balkony o różnych proporcjach, wieżyczka z ozdobnym frontonem - wszystkie te elementy odpowiadają oryginalnie rozwiązanej przestrzeni wewnętrznej. W pokojach na pierwszym i drugim piętrze częściowo zachował się ciekawy wystrój wnętrz -sztukaterie, piece, tapety i in. W 1. 1918-1939 w tym domu znajdował się Akcyjny Bank Związkowy. Na pierwszym piętrze w pięknej sali mieściło się biuro dyrektora Targów Wschodnich, przemysłowca Mariana Turskiego. Dziś jest tutaj filia Zjednoczenia Związków Zawodowych. 79 „ii1 Dawna kamienica Segala oraz witraż w jej wnętrzu 1997 r. zamiast wyciętych Zachodnia strona alei Szewczenki Szewczenki oglądamy następni budynki po obu stronach. Na part< domu nr 6 (dawny dom Bromilskic] 1865), tam gdzie dziś jest sklep obuwiem sportowym, do r. funkcjonował popularny hande] delikatesów i pokój śniadaniowy Zol Teliczkowej. W tym budynku znajdowało się także Muzeum Wynalazków i redakcja czasopisma „Dźwignia", którymi kierował! Zygmunt Korosteński. W 1. 1870-1890. mieściła się w tym domu Szkoła Muzyczna znanego kompozytora Wilhelma Czerwińskiego (1837-1893). Tutaj też mieszkał i zmarł pisarz i dziennikarz Platon Kostecki (1832-1908). W budynku nr 8 (koniec XIX w.) działa księgarnia Naukowego Towarzystwa im. T. Szewczenki. O jego zadomowieniu w tym lokalu w 1. 1892-1898 świadczy tablica pamiątkowa (rz. J. Skakun, 1990). Przed r. 1914 istniała tutaj księgarnia Władysława Zadurowicza. Obok jest wejście do kina „Kijów", otwartego tu jako kino „Sztuka" już w r. 1912 (przed 1940 było tu kino „Chimera"). Kamienica nr 10*, z dwoma wieżyczkami, krytymi brunatno-żółtą dachówką, zbudowana została w 1894 r. w neobarokowym stylu (arch. J. Schulz, rz. P. Hara-simowicz). Wielkie okno wystawowe ze stylizowaną roślinną dekoracją pośrodku fasady zaprasza do sklepu i cukierni - dziś firmy „Switocz", a do 1940 r. -Władysława Zalewskiego. Witrynę i wystrój wnętrza sklepu w stylu „Art Deco" zaprojektował w 1928 r. malarz K. Piotrowicz. Jeśli z wnętrza sklepu zejdziemy po schodach, trafimy do baru „Scytia". Salę ozdobiono (1970) szklanymi lampami A. Bokoteja i terakotowymi reliefami R- Petruka, symbolizującymi różne rodzaje twórczości. Z lewej strony sklepu jest wejście na podwórze, gdzie w oficynie od r. 1997 działa elitarny Grand-club „Sofia". Modernizowane wnętrza klubu (arch. E. Sobolewski) odpowiadają dawnym funkcjom budowli - już od 1810 r. istniała tu Łaźnia św. Anny. W jednym z pomieszczeń zachowano dawną neorokokową sztukaterię (rz. P. Harasimowicz, 1888). Przed r. 1919 budynek ten był w posiadaniu Aleksandra Mihkiego (1862-1919). Dziennikarz i wydawca (m. in. „Dziennika Polskiego" i humorystycznego czasopisma „Śmigus") Milski zginął w podwórzu Łaźni św. Anny w marcu 1919 r. od wybuchu granatu podczas bombardowania Lwowa. ¦I II II TflTT li im iii' ii iii i Fragment wnętrza Izby Handlowo-Przemysłowej alei, widzimy dom nr 11, należący w 1. 1890-1930 do znanego lekarza okulisty Emanuela Macheka (1852-1930). Mieszkał w nim i zmarł prawnik i polityk hrabia Stanisław Starzyński (1853-1935). Znaczenie publiczne miał zawsze budynek nr 13, który powstał w 1876 r. według projektu L. Wierzbickiego i F. Po-kutyńskiego. Do r. 1939 znajdowało się tutaj Kasyno Miejskie z salą balową; obecnie mieszczą się tu siedziby „Ruchu" i innych politycznych organizacji oraz księgozbiór literatury ukraińskiej diaspory - dział Uniwersalno-Naukowej Biblioteki Obwodowej. Przed Kasynem w 1. 1901-1945 stał pomnik poety Kornela Ujejskiego autorstwa A. Popielą (w 1946 r. przeniesiony do Szczecina). Mieszkalny budynek nr 14 posiada malowniczą neorokokową fasadę z zieloną okrągłą wieżyczką nad wykuszami (arch. Z Kędzierski, 1897). Na parterze, w podwórku, mieści się Galeria Fotografiki i Kawiarnia Artystyczna znanego artysty fotografika i wydawcy W. Pyłypiuka. Monumentalnością i wspaniałą ornamentyką wyróżnia się wśród innych budowli przy alei kamienica nr 17/19**, gdzie dziś mieści się Prokuratura Obwodowa. W 1. 1907-1910 gmach ten zbudował arch. A. Zachariewicz dla Izby Handlowo-Przemysłowej. Jest on jednym z najlepszych przykładów współdziałania różnych rodzajów sztuki. Fasada rozwiązana została w formach neoklasyki i secesji, wystrój wnętrz jest starannie przemyślaną kompozycją syntetycznych obrazów. W barwnym świetle witraża na balustradzie klatki schodowej widzimy mozaiki ze stylizowanymi kwiatami (autor K. Frycz, 1909). Na pierwszym piętrze znajduje się wielka sala posiedzeń z cyklem malarskich panneawc F Wygrzywalskiego i wypukłorzeźb Z Kurczyńskiego, łączących się w mit o życiu i losie człowieka. Kontrastuje z tym gmachem stojąca obok neogotycka kamienica nr 21 (arch. J. Schulz, 1910). Mieszkał w niej znany ekonomista, profesor Politechniki Lwowskiej Leopold Caro (1864-1939). Po przeciwległej stronie alei, na skrzyżowaniu z ul. Dudajewa stoją budynki nr 20 i 22. Dom nr 20, zbudowany dla Zygmunta Drągowskiego (arch. L¦ Bodaszewski, 1884) ozdabiają posągi A. Mickiewicza i J. Słowackiego. Mieszkał tutaj przed r. 1939 entomolog i dyrektor Muzeum im. Dzieduszyckich Jan Kinel (1886— 1950). Budynek nr 22 (arch. W. Schmidt, 1852) obecnie znany jest dzięki sklepowi z pieczywem i kawiarni „Morozywo" („Lody"), której wnętrze zdobi ceramiczne panneau R. Petruka z 1970 r. Zakłady te zajmują na parterze lokal, gdzie w 1. 1909-1944 mieściła się słynna cukiernia Ludwika Zalewskiego. W 1. 1880-1907 kamienica była własnością lekarza Józefa Weigla, który umieścił tutaj swoje bogate zbiory malarstwa i Porcelany. 81 Ludwik Zalewski Nieparzystą stronę alei zamykają budynki nr 23, 25 i 27. Dom nr 23 (arch. I L. Ramułt, 1909) należał do znanego lekarza ginekologa i działacza społecznego Antoniego Nogi Marsa (1851-1918). Dziś znajduje się tu „Indeks-Bank". Pod nr 25 na parterze mieści się kawiarnia „Akademiczna" (w 1. 1911-1940 była tuj popularna kawiarnia „Roma"). Budynek nr 27 (narożny, między ulicami Fredry i Hercena) wzniósł w 1909 r. arch. Zb. Brochwicz Lewiński pod wpływem an-l gielskiego modernizmu. Fasadę akcentują wysunięte na zewnątrz półkuliste bryły zwieńczone wieżyczkami, wielokątne wykusze, a na parterze duże prześwity okien wystawowych w formie łuków odcinkowych. W lokalu, gdzie obecnie jest „De-j sertnyj bar", w 1. 1909-1944 mieściła się kawiarnia „Szkocka". Kawiarnię lubili odwiedzać artyści, pisarze, a szczególnie uczeni - twórcy słynnej lwowskiej szkoły matematycznej: St. Banach, H. Steinhaus, St. M. Ułam, St. Mazur, W. Orlicz i in. Tu rodziły się nowatorskie idee analizy funkcjonalnej oraz inne odkrycia. Dom nr 26 z figurami atlantów zbudował w 1898 r. arch. J. Cybulski. Dużyj budynek nr 28 pochodzi z 1897 r. (arch. J. Bałłaban, neobarokową rzeźbiarską dekorację wykonał B. Sołtys). Dom był zbudowany dla inżyniera Karola] Richtmana-Rudniewskiego (1862-1921), znanego nie tylko z swoich konstrukcji, ale i z tego, że wraz z E. Libańskim po raz pierwszy latał nad Lwowem sterowanym balonem (1910). Kino w tej kamienicy istnieje od r. 1912 (dawna nazwa 1 „Rialto"), apteka zaś „Pod Duchem Świętym" - od 1899 r. Wnętrze apteki zdobi ceramiczne panneau z kobiecymi postaciami pod leczniczym drzewem (autorl N.Fedczun, 1975). Kamienice nr 28-36 otaczają niewielki plac (który dawniej nazywał si« Akademicki) z pomnikiem M. Hruszewskiego*, pierwszego prezydenta Ukrainy j (pomnik ze spiżu i granitu wzniesiono w 1. 1991-1994, rzeźbiarze D. KrwawyczĄ M. Posikira, L. Jaremczuk, arch. W. Kamienszczyk). Pomnik ten jest kompozycyjnie! i stylistycznie wzorowany na pomniku A. Fredry, autorstwa L. Marconiego, który stał na tym miejscu w 1. 1897-1946, a obecnie znajduje się we Wrocławiu. Z punktu przed pomnikiem warto spojrzeć w stronę śródmieścia na ogólnąl perspektywę alei Szewczenki*, z wyrazistymi sylwetkami wieżyczek nal budynkach nr 4 i 2A oraz widoczną w oddali wieżą Katedry Łacińskiej. Do pomnika Hruszewskiego można trafić także ulicami, które biegną równolegle do alei Szewczenki, poczynając od hotelu George'a. Tylną elewacj?! hotelu otacza ul. Rudańskiego (przed 1946 ul. Kl. Tańskiej). Na jej rogu pod nr I 1 (aleja Szewczenki 2A) widzimy budynek w stylu neobaroku z elementami secesji,! wzniesiony w r. 1902 dla Ozyasza Wixla (arch. Z. Langrod, L. Cybulski). Dom ma ciekawą rzeźbiarską dekorację P Harasimowicza (maszkarony w formie glówI nyślnym kształcie. Od r. 1902 na parterze tej kamienicy (w lokalu, gdzie dziś >st sklep spożywczy) mieściła się „Księgarnia Polska" B. Połonieckiego. Sąsiednie kamienice nr 3 (arch. A. Zachariewicz, 1900) i nr 5 (róg ul. M. Woranego 3 -arch. J- Schulz, 1902) są jednymi z pierwszych secesyjnych budowli we Lwowie, pod nr 5 w 1. 1909-1914 mieszkał znany aktor Roman Żelazowski. Przejdźmy dalej ulicą Woronoho (Woranego, przed 1950 ul. H. Sienkiewicza). Pod nr 6 - Technikum Przemysłu Lekkiego. W części tego budynku z lat 1950. z wklęsłą ścianą fasadową zachowały się zarysy wejścia do nieistniejącego od 1944 r. Pasażu Mikolascha. Naprzeciwko tej kamienicy, u wylotu ulicy Kowżuna 1, bocznej względem ul Woranego (dawny adres ul. A. Bielowskiego 6), stoi budynek przed 1939 r. należący do rodziny Ziembickich. Mieszkał tutaj inżynier Jan Ziembicki, jeden z pierwszych polskich radioamatorów krótkofalowców, konstruktor pierwszego we Lwowie telewizora (1932). Naprzeciwko, przy ul. Bielowskiego 5 (dziś Kowżuna 2) mieszkał inżynier, profesor Politechniki Lwowskiej Jan Nepomucen Frankę (1846-1918). Dom nr 9 przy ul. Woronego wyróżnia się obfitą secesyjną dekoracją (arch. J. Piątkowski, 1907). W 1. 1930. znajdował się tutaj konsulat angielski. Ulicę Woronego z ulicą Kopernika łączy niewielka ul. Liszta (przed 1950 ul. Lindego). Na niej pod nr 4 widzimy budynek dawnej Drukarni Związkowej z rzeźbiarską dekoracją fasady głowami J. Gutenberga (arch. W. Rawski-junior, 1895). Dziś budynek zajmuje kosmetyczna firma „Oriflame". Naprzeciwko zwraca uwagę dom nr 5 z rzeźbą orła nad wejściem. W 1. 1904-1939 była tutaj Poliklinika Powszechna. W domu nr 8 mieszkał botanik, profesor Szkoły Leśnej Bronisław Błocki (1857-1919). Pod nr 9 w 1. 1921-1939 przyjmował petentów dosyć egzotyczny dla Lwowa Konsulat Brazylii. Budynek nr 1 w stylu konstruktywizmu (arch. W. Grzymalski, ok. 1930) byl własnością znanego chirurga prof. Adama Grucy. Dziś urzęduje tu zarząd dzielnicy Halickiej. Obok dom nr 3, siedziba rodzinna słynnego współczesnego muzyka rosyjskiego Jurija Baszmeta (ur. 1953). Ul. Woronego kończy się na pl. J. Małaniuka. W 1. 1892-1950 plac ten nosił imię Wacława Dąbrowskiego, lakiernika i prezydenta m. Lwowa z lat 1883-1886, który był właścicielem budynku nr 2 na tym placu. Pośrodku placu widzimy pomnik pisarza ukraińskiego S. Tudora (rz. D. Krwawycz, arch. M. Wendzyłowycz, 1981). Na tym miejscu, jeszcze od XIX w., była studnia, a w 1. 1933-1941 fontanna ozdobiona brązowymi figurami dzieci. Z punktu widzenia architektury najlepszą budowlą na placu jest kamienica nr 7 o neoromantycznej fasadzie, zbudowana w 1897 r. przez arch. F. Skowrona dla rodziny Szydłowskich. Prokuratura Rejonowa, mieszcząca się pod nr 3, zajmuje budynek, w którym od końca XIX w. była łaźnia komunalna fundacji Romana Ducheńskiego, a przed r. 1939 - Miejski Wydział Zdrowia. Własnością gminy miejskiej była również sąsiednia kamienica przy dzisiejszej ul. Czajkowskiego 22. Tutaj mieszkał znany poeta liryczny, ociemniały od dziecka, Stanisław Barącz (1867-1936). Boczna od pl. Małaniuka ślepa ul. Tycha (Cicha, nazwana tak w 1871) dziś w zupełności odpowiada swej nazwie. Przed r. 1914 była to ulica drukarzy - przy niej pracowały litografia „Promień" A. Pluttera (nr 3), drukarnia „Dziennika Polskiego" (nr 5) oraz Winiarzów (w domu nr 4, z frontową elewacją wychodzącą na ul. Stefanyka 13). W budynku nr 3 pracował wynalazca filmu dźwiękowego (1912) Eustachy Białoborski (1890-1960). Pomnik M. Hruszewskiego Trasa 3. Główne aleje i place 82 Rysunek G. Ziminej Z placu Mataniukj wychodzimy na ulic< P. Czajkowskiego (przed 1944 ul. Cho-rążczyzna). Została ona wytyczona na pocz. XIX w., a zachowana zabudowa odnosi się przeważnie do końca XIX i pocz. XX w. Kiedyś była to ulica muzyków, przemysłowców i dziennikarzy. Dom nr 12 był własnością znanego kompozytora i pianisty, dyrektora Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego Karola Mikulego (1819-1897). Tutaj też ten uczeń F. Chopina prowadził własną szkołę muzyc Kamienica nr 15 w 1. 1900-1930 należała do inżyniera i wynalazcy Francisz, Rychnowskiego. Mieściło się tutaj prywatne Seminarium Nauczycielskie Żeńskii A. Rychnowskiej. W budynku nr 17 (arch. D. Kryczkowski, 1897), a szczególnie w jego obszernych oficynach na podwórzu, już od stu lat tradycyjnie mieszczą się różne urzędy. Pierwotnie, jako „Dom Naftowy" zbudowali go słynni przemysłowcy-„nafciarze" Kazimierz Odrzywolski (1860-1900) i Wacław Wolski. Stąd właśnie, we wrześniu 1897 r., wyjechał na przejażdżkę po mieście pierwszy we Lwowie samochód, należący do K. Odrzywolskiego. Później, do 1939 r., urzędowała tutaj Dyrekcja Lasów Państwowych. Wśród mieszkańców kilku następnych kamienic, aż do rogu ul. Ossolińskich (obecnie ul. Stefanyka) przeważali wydawcy i dziennikarze. W budynkach nr 27, 29 (wzniesionych w 1912) mieściła się przed r. 1939 drukarnia B. Połonieckiego, a w kamienicy nr 31 w 1. 1920-1930. znajdowały się redakcje i drukarnie popularnych dzienników: „Kurier Lwowski", „Gazeta Poranna", „Ilustrowany Goniec Poranny i Wieczorny". Najciekawszy i najładniejszy przy ul. Czajkowskiego jest secesyjny budynek nr 7**, w którym mieści się Filharmonia Lwowska i Wyższa Szkoła Muzyczna. W 1907 r. dla Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego i konserwatorium dom ten zbudował arch. Wł. Sadłowski. Pełne wyrazu formy fasady podkreślają metalowe balustrady balkonowe o wyszukanym rysunku, reliefy z emblematami muzycznymi oraz duże metalowe figury łabędzi na attykach (rz. P. Harasimowicz). Sala koncertowa* Filharmonii (nosząca obecnie imię wybitnego kompozytora lwowskiego St. Ludkiewicza) ma piękny plafon, ozdobiony ornamentami v ludowym stylu i świecznikami, przypominającymi kwiaty. Organy w neobaroku (wykonane w warsztacie Jana Śliwińskiego w 1. 1880.) zostały przeniesione do sali Filharmonii po II wojnie światowej z kościoła OO. Dominikanów. Z ulicy Czajkowskiego ruszamy równoległą do alei Szew-czenki ulicą P. Kowżuna (znana od XIX w., do 1944 ul. Sokola). Dom nr 8 zajmuje dział czasopism Biblioteki im W. Stefanyka. Do 1939 r. było tutaj VII Gimnazjum im. T. Kościuszki, a po 1945 r. szkoła średnia. W budynku nr 10 od 1910 r. do dziś działa drukarnia. Przed r.1939 były tu zakłady wydawnicze „Prasa Nowa" i stąd wychodził w świat dziennik „Wiek Nowy". Fasadę z pilastrami w stylu „Art Deco" zaprojektował w 1925 r. arch. E. Czerwiński. Naprze- Figura łabędzia na attyce Filharmonii renesansową attyką, zbudowano w 1907 r. jako drugą część pomieszczeń dla polskiego towarzystwa gimnastycznego „Sokół-Macierz" (arch. A. Kamienobrodzki). Dawniejszy budynek „Sokoła", z dwoma wieżyczkami (1884, arch. Wł. Halicki) stoi obok, na rogu ulic Kowżuna i Dudąjewa 8 i obecnie służy jako kompleks sportowy Instytutu Wychowania Fizycznego. Przy ulicy Dudąjewa (przed 1944 ul. Zimorowicza) warto zwrócić uwagę na kilka jeszcze kamienic. Budynek nr 9*, ozdobiony kamiennymi rzeźbami oraz majoliką, wzniesiono w r. 1906 dla Polskiego Towarzystwa Politechnicznego (arch. W. Rawski-junior, rz. jj E. Pliszewski). Na ścianie w sieni można tu zobaczyć płaskorzeźbę głowy mitycznego bóstwa natury. Kamienica nr 15 (arch. J. Sosnow-ski, 1908) należała do spółki wydawniczej „Słowa Polskiego". Ten znany lwowski dziennik ukazywał się tutaj przed r. 1934. Wśród redaktorów pisma zasłynęli zwłaszcza Zygmunt Wasilewski (1865-1948) i Wacław Mejbaum (1887-1948). Obecnie mieści się tu naukowo-szkoleniowy ośrodek modelowania matematycznego Narodowej Akademii Nauk. Dom nr 17, z torsami atlantów na fasadzie (arch. Wł. Derdacki i W. Minkiewicz, 1911) do 1940 r. należał do Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego. Kamienica nr 19 (na rogu ul. Stefanyka) została zbudowana w 1924 r. w stylu neo-klasycyzmu, łączonego z „Art Deco", według projektu E. Czerwińskiego, dla Akcyjnego Towarzystwa „Chodorów" przemysłu cukrowniczego. Właścicielami tej tzw. „Kamienicy Chodorowskiej" przed 1939 r. byli Lubomirscy. Obecnie na parterze mieści się tu urząd skarbowy. Po przeciwległej stronie ul. Dudąjewa, pod nr 16, mieszkał do śmierci w 1913 r. poeta Wł. Bełza (autor słynnego „Katechizmu polskiego dziecka"); w tym samym domu mieszkała także aktorka Konstancja Bednarzewska. Kamienica nr 20 w 1. 1910-1939 należała do ukraińskich organizacji gospodarczych „Silśkyj hospodar" i „Centrosojuz"; właścicielem i mieszkańcem budynku nr 24 (na rogu ul. Stefanyka 21) był od 1880 r. rzeźbiarz Cyprian Hoszowski (1837-1911). Poprzedni, nieistniejący już, dom nr 24 był w Posiadaniu rodziny Dobrzańskich - Jana (1820-1886), wybitnego dziennikarza, publicysty i dyrektora lwowskiego teatru oraz jego syna Stanisława (1847-1880), I Jan Dobrzański aktora i reżysera. Z ulicy Dudąjewa ulicą Hryhorowycza (przed 1946 ul. Wałeckiego) lub ulicą Wołoszyna (przed 1946 ul. Koralnicka), które zostały zabudowane w końcu XIX w., wychodzimy znów do pomnika Hruszewskiego. Ramienica przy ul. Małeckiego 3 w 1. 1890-1920 należała do księgarza Gustawa " th Dawna ulica Romanowicza. ysanek G. Zimine Jakby przedłużeniem alei Szewczenki jest ul. Saksagańskiego (przed 1944 uLI Romanowicza), będąca swoistą galerią rozmaitych stylów architektonicznych. ! Zabudowana została głównie w 1. 1899-1914, po ukończeniu betonowania koryta Soroki -jednej z odnóg rzeki Pełtwi. Na pobliskim moście przez Pełtew stała w 1. 1812-1888 figura św. Jana Nepomucena (nie zachowana). Przy samym początku ulicy na bocznej ścianie narożnego budynku nr 2 (aleja Szewczenki 36) widzimy tablicę pamiątkową, wykonaną dosyć niezwykle jako wielofigurowa kompozycja (rzeźbiarz T. Bryz, 1979). i Przypomina ona o tragicznych wydarzeniach na placu Akademickim 14 kwietnia 1936 r., kiedy w starciu z policją zginął bezrobotny W. Kozak. Naprzeciwko - budynek nr 1 z ładnymi secesyjnymi kroksztynami gzymsu i wejściem ozdobionym ceramicznymi kafelkami (arch. A Zachariewicz i J. Sosnowski, 1907) Dziś znajdują się tu niektóre wydziały Uniwersytetu (przed 1939 był tu Zakład Ubezpieczeniowy Pracowników Umysłowych). Kamienice nr 3, 5, 7, zbudowane w 1911 r. według projektu arch. M. Łużeckiego, mają elewacje z modernizowanymi motywami renesansu klasycyzmu. Na ścianie budynku nr 3 jest tablica upamiętniająca profesora geodezji Kaspra Weigla (1880-1941), który tutaj mieszkał. W kamienicy nr 5 mieszkali znani lekarze - dyrektor Szpitala Dziecięcego im. św. Zofii Jan Raczyński (1865-1918); chirurg, miłośnik i kolekcjoner dzieł sztuki, prof. Tadeusz Ostrowski (1881-1941) oraz lekarz internista prof. Jan Grek (1875-1941). Razem z Grekiem mieszkał w 1. 1939-1941 jego szwagier, wybitny pisarz i krytyk Tadeusz Boy^-Żeleński (1874-1941). Ostrowski, Grek, Boy-Żeleński i K. Weigel zostali zamordowani przez hitlerowców na Wzgórzach Wuleckich. W 1. 1931-1937 miał tu także mieszkanie słynny reżyser teatralny Wiłam Horzyca (1889-1959). Modernistyczną grę z renesansowymi motywami możemy oglądać również na fasadzie budynku nr 9, z podwójnymi wykuszami, krytymi dachówką, oraz attyką ozdobioną groteskowymi maszkaronami (arch. A. Zachariewicz, rz. Z KurczyńsM, 1911). Natomiast dom nr U (arch. W. Podhorodecki, 1911) wyróżniają dynamiczne neobarokowe szczegóły, a zwłaszcza rzeźby atlantów* dłuta P. Wójtowicza. W 1. 1913-1922 w tym domu mieszkał wybitny historyk sztuki i literatury Jan Bołoz Antoniewia (1858-1922). Na parterze i w piwnicy mieści się tutaj bar „Nektar" z wnętrzem ozdobionym ceramicznymi reliefami. Tadeusz Boy-Żeleński Mieczysław Gębarowicz 1940 - Dom Notariuszy) wzniesiony w stylu konstruktywizmu z efektownie wygiętą elewacją (arch. Z. Wardzala i A. Kuryłło, 1938). Zygzakowatym rytmem trójkątnych balkonów świetnie dopełnia go sąsiedni dom nr 8 (architektem i właścicielem był Mieczysław Stadler, yóry zbudował go przy udziale arch. M. Nikodemowicza w 1931). Narożny budynek nr 10, wzniesiony w stylu późnej secesji (arch. T. Obmiński, 1913), wyróżnia dobrze przemyślana kompozycja przestrzenna. Na parzystej stronie ulicy warto wspomnieć jeszcze dom nr 16, w którym mieszkał i zmarł dziennikarz i wybitny polityk (przywódca galicyjskich demokratów) Tadeusz Romanowicz (1843-1904). W 1. 30. XX w. kamienica ta należała do Galicyjskiego Towarzystwa Aptekarskiego. Wielka kamienica nr 13, należąca do wojskowości, zamyka lewą stronę ulicy. Zbudowała ją firma M. Ulania w 1. 1913-1921 dla Prokuratorii Generalnej i Inspektoratu Armii. Wzdłuż całej górnej części budowli widzimy stylizowane renesansowe attyki - jeden z ulubionych motywów ówczesnych lwowskich architektów. Obok tego gmachu, przy ul. Iwana Franki nr 28 (przed 1939 ul. Zyblikiewicza 8) widzimy dawne Liceum Żeńskie im. A. Mickiewicza, które zajmowało dom zbudowany dla znanego pedagoga Józefa Soleskiego (arch. A. Gołąb, 1899). Piękną elewację zdobi posąg A. Mickiewicza. Liceum prowadziła Olga Żychowiczowa z Filippich (córka rzeźbiarza Parysa Filippiego i żona architekta Edmunda Żychowicza). Wśród wychowanek liceum była m.in. słynna aktorka Ryszarda Hanin (1919-1994). Powrócimy teraz do budynku nr 11 przy ul. Saksagańskiego i, okrążając go, wyjdziemy na ul. Stećki (wytyczona na pocz. XX w. ulica pierwotnie nazywała się Senatorska, a w 1. 1933-1946 Paderewskiego). Z prawej widzimy kamienice nr 13 i 11*, zbudowane w stylu „Art Deco" przez arch. E. Czerwińskiego w 1. 1927-1929. W budynku nr 13 (z wykuszem ozdobionym sgraffito autorstwa K. Piotrowiczd) E. Czerwiński mieszkał i zmarł w 1930 r. Na fasadzie domu nr 5 (arch. T. Mokłowski, 1911) zwracają uwagę płaskorzeźby H. Kunzeka. W tej kamienicy mieszkał przed 1944 r. lekarz pediatra, muzyk i fotografik Franciszek Groer (1887-1965). Tu również mieszkał i zmarł wybitny historyk sztuki Mieczysław Gębarowicz (1893-1984). Obok pod nr 3, gdzie dziś mieści się poliklinika, w 1. 1927-1939 było sanatorium ginekologiczne ( „Salus". Dom nr 6 z elementami neoklasyki zbudował w 1912 r. arch. H. Zarem-ba, a reliefy wykonał Z Kurczyński. U zbiegu ulic Stećki i Hercena 7 stoi hotel Uniwersytetu Lwowskiego (dawny Polski Dom Akademicki im. A. Mickiewicza), zaprojektowany w 1906 r. przez A. Zachariewicza w „stylu zakopiańskim". Polski Dom Akademicki. Rysunek A. Zachariewicza, 19 Trasa 3. Gtówne aleje i place 86 87 • Aleksander Fredro zasługuje jeszcze na uwagę budynek nr 6 z motywami średniowiecznymi (arch. J. Bagieński i W. Dembiński, 1912). Ciemna i wąska klatka schodowa niespodzianie ukazuje zwiedzającym wspaniały witraż* z karpackim pejzażem, niestety częściowo zniszczony. Obok - budynek nr 4, w którym przed r. 1944 mieszkał wybitny historyk sztuki lwowskiej Tadeusz Mańkowski (1878-1956). Z ul. Hercena blisko do równoległej ul. A. Fredry. Na pocz. XX w. została ona poszerzona kosztem sadów i dworku, gdzie mieszkał od 1840 r. i zmarł w 1876 r. słynny komediopisarz Aleksander Fredro. Na miejscu jego dworku stoi od r. 1911 neogotycki budynek nr 7, z tylną elewacją zwróconą ku ul. Hercena 10 (arch. St. Ulejski i K. Richtman). Specjalnie zaprojektowaną tu na poddaszu pracownię malarską zajmowali w 1. 1911-1914 artyści malarze Kazimierz Sichulski oraz Mikołaj Iwasiuk. Ostatniego upamiętnia tablica z portretem (rz. M. Posikira), W 1. 30. XX w. była tu pracownia Wandy Diamand. W jej salonie literacko-artystycznym gościli m.in. malarze L. Lewicki, St. Osostowicz, St. Kramarczyk, O. Hahn, M. Włodarski, E. Kunke oraa słynny pisarz i grafik Bruno Schulz. Obok budynek nr 1, obecnie Klub Szachowy, wzniesiony w neorenesanso-wym stylu w 1885 r. przez arch. J. Schulza dla Kasyna) Wojskowego. Klub oficerski znajdował się tutaj przed prawie wiek. Na fasadzie i w dużej sali na pierwszym' piętrze są ciekawe płaskorzeźby z wojskowymi emblematami. Przed r. 1939 mieścił się tu na parterze takża Dom Handlowy Sztuki. Od 1982 r. organizuje tutaj turnieje znana w świecie ze swych arcymistrzówj lwowska szkoła szachistów. Naprzeciwko - narożny budynek nr 2, wzniesiony w 1912 r. w stylu klasycystyczno-modernistycznyrn według projektu architektów T. Wróbla i M. Burstina. W starym budynku, który stał na tym miejscu, mieszkał i zmarł w 1876 rj Seweryn GoszczyńsM, polski poeta romantyczny, w swojej twórczości nawiązujący również do wątków ukraińskich (na fasadzie umieszczono tablicę pamiątkową z jego portretem dłuta T. Blotnickiego, 1913). Równocześnie z Goszczyńskim, w 1. 1875-1876, mieszkał tu także znany galicyjski polityk, publicysta i pisarz Kazimierz Chłędowski (1843-1920). Poliklinika w tej kamienicy pracuje od 1930 r. W późnose- cesyjnym budynku nr 6 (arch. J. Houżvic, 1910) mieści się teatr miniatur dla dzieci „I ludzie i lalki". Do teatru wchodzi się z westybulu, w którym początek klatki schodowej zdobią piękne zabytkowe kamienne kariatydy. Obok - kamienica nr 4A, dom rodzinny słynnego reżysera teatralnego Erwina Axera (ur. 1917). Mieszkał tu również do swej tragicznej śmierci w 2000 r. ukraiński śpiewak i kompozytor Ihor Biłozir. Z ulicy Fredry wychodzimy na ul. Kniazia Romana lub na aleję Szewczenki, tym samym kończąc tę trasę. Kazimierz Chłędowski. Portret pędzla T. Ajdukiewicza Trasa 3. Główne aleje i place Seweryn Goszczyński. Portret autorstwa F. Tępy IN a zachód od centrum Kościół św. Marii Magdaleny Kościół św. Elżbiety Trasa 4. Na zachód od centrum • 91 się Budynek dawnego „Casino de Paris". Rysunek G. Ziminej w stronę zachodnią oraz południowo-zachodnią. Jako drogowskazy i pun docelowe służyć nam będą dwie budowle sakralne, wznoszące się na wzgórz; - sobór św. Jura i dawny kościół św. Elżbiety. Z alei Swobody odchodzimy ulicą W. Hnatiuka (w 1. 1871-1944 ul. Jagiellońska), którą otwierają, jak propyleje, dwie znane już . nam budowle - Muzeum Etnografii i „Prominwestbank". Ulicę Hnatiuka wytyczono w XVIII w. Wtenczas nazywała Jezuicką, ponieważ prowadziła do jezuickiego folwarku dzisiejszego parku im. I. Franki. Obecna zabudowa ulicy pochodzi przeważnie z drugiej poł. XIX - pocz. XX w. „Najmłodszy" budynek nr 3, zbudowano na miejscu dawnego banku na początku 1. 50. XX w. według projektu arch. M. Mikufy. Plastyka fasady jest spokojna i tylko dekoracja ostatniego piętra przypomina o czasie powstania budowli. Obok - budynki nr 5/7, zbudowane w końcu XIX w. dla księżnej Teresy Sapieżyny, w których dziś mieszczą się Szkoły Muzyczne. Po prawej stronie ulicy widzimy zwieńczony oryginalną kopułą dom nr 8/10 (arch. Z. Kędzierski, 1902) z fasadą ozdobioną alegorycznymi płaskorzeźbami „Muzyka" i „Malarstwo". Naprzeciwko - narożny dom nr 12 z apteką, dawny dom hrabiego Ignacego Komorowskiego (1847) przebudowany w 1902 r. W 1. 1894-1939 dom ten należał do Fundacji Zakładu dla Nieuleczalnych im. Bilińskich. Między numerami 8/10. i 12. z ulicy Hnatiuka skręcamy na ul. Ł. Kurbasa (w 1. 1871-1950 ul. Rejtana). Najciekawsze tutaj sąl budowle po lewej stronie ulicy. Budynek nr 3*, o dosc swobodnie potraktowanych motywach średniowiecznych, ukończono w 1909 r. (arch. Z Fedorski i St. Macudziński). Na parterze otwarto tu wówczas teatr-varietes „Casino de Paris", a jego sukcesorem w 1. 20. XX w. był teatrzyk! „Bagatela". Niewielka owalna sala, gdzie obecnie występuje młod-j zieżowy teatr im. Łesia Kurbasa, zachowała niektóre elementy daw-j nego wystroju. Na górnych piętrach (w pokojach dawnego hotelu)! znajduje się Regionalny Ośrodek Twórczości Ludowej. Artystyczna aura tej ulicy przywabiała muzy oddawna, odkąd w jednym a domów przy niej (nie zachowanym) w 1. 1820-1830 mieszkał i działał syn wielkiego W. A. Mozarta - Franciszek Ksawery Mozart (1791-1844). Świetny ten pedagog i dyrygent w 1826 założył we Lwowie Towarzystwo Muzyczne im. św. Cecylii. Mieszkalny budynek nr 5 (arch. S. Riemer, 1907) zadziwia orientalnym przepychem fasady, pokrytej nieprzerwanym „kilimem" z majolikowych płytek (z warsztatu braci Mund). Ceramiczną wykładzinę mają także ściany westybulu, dodatkowo ozdobione ok. 1911 r. malowanymi panneaux z nadmorskimi widokami (niestety, bardzo dziś zniszczonymi). Przed r. 1939 mieściła się tutaj na parterze kawiarnia „Victoria". Z ulicy Kurbasa zwracamy na lewo, w niewielką ulicę I. Tyktora (od XVI w. do 1945 ul. św. Stanisława). Od 1370 do 1784 r. znajdował się tu kościół św. Stanisława i przy nim szpital dla trędowatych. Dzisiejsza zabudowa pochodzi z przełomu XIX-XX w. Po prawej widzimy fasady kamienic nr 4, 6, 8 (1904) z secesyjną sztukaterią, z lewej mijamy bursę - dom nr 5 z ozdobnymi kratami na bramie. Przed r. 1940 mieściła się tutaj żydowska szkoła („cheder") i biblioteka gminy żydowskiej. Z ulicy Tyktora wychodzimy na ulicę I. Natywajki. Powstała ona w 1823 r. pod nazwą Rzeźnicka. W ciągu stulecia, aż do II wojny światowej, ulica ta była F. K. Mozart Trasa 4. Na zachód od centrum 92 Marian Hemar hotele, rytualna łaźnia (pod nr 5), rzeźnia, szpital i in. W budynku nr 17 mieszkał wybitny uczony, rabin Lwowa od r. 1894, Izaak Schmelkes (1827-1905). Do Żydów należały ciekawe secesyjne budynki nr 9, 11 z majolikowymi fryzami (arch. r Lewiński i T. Obmiński, 1907) oraz nr 6 - hotel „Splendid", po 1945 r. Prykarpatśkyj" (arch. J. Awin, 1912). Chrześcijanie posiadali tu tylko dwa budynki nr 16 i 18 z neoklasycznymi rzeźbionymi profilami na fasadach (arch. St. Ulejski, 1913), gdzie do 1920 r. było biuro i skład fabryki gipsu, należącej do rodziny Franzów. Z ulicy Naływajki powracamy na ulicę Hnatiuka. W oficynie kamienicy nr U; w konstruktywistycznej budowli (arch. D. Kalmus, 1939) od 1944 r. działa Ukraiński Teatr dla Dzieci i Młodzieży. Przed r. 1941 był tutaj Teatr Żydowski, a w starej oficynie, stojącej na tym miejscu, od 1847 r. znajdowała się jedna z pierwszych we Lwowie szkół gimnastyki sportowej i szermierki. W głównym budynku nr 11 (zwróconym frontem ku ulicy) na pocz. XX w. mieszkał żydowski prawnik i działacz społeczny Emanuel (Emil) Byk (zm. w 1906). Na przełomie XIX-XX w. na parterze mieściły się pracownie fotograficzne Józefa Popielą i Zygmunta Klaftena. W mieszkaniu na drugim piętrze (z oknami wychodzącymi na podwórze) spędził dzieciństwo i młode lata Marian Hemar (Jan Marian Hescheles, 1901-1972) - wybitny poeta, „opętany" Lwowem - „miastem siedmiu pagórków, poezji i najpiękniejszych kobiet". W budynku nr 15 po tejże stronie ulicy (arch. F. Po-kutyński, 1876) w 1. 1914-1937 funkcjonował inny znany zakład fotograficzny Marka Mtinza (1878-1937), założyciela i prezesa Gremium Fotografów Województwa Lwowskiego. W 1. 1893-1894 w tym budynku działał komitet organizacyjny Powszechnej Wystawy Krajowej 1894 r. we Lwowie na czele z księciem A. Sapiehą, Zdz. Marchwickim i J. K. Zielińskim. Naprzeciwko, z prawej strony - dom nr 16 z pracownią na parterze. W 1. 1900-1939 mieściło się tutaj laboratorium chemiczne Walerego Włodzimirskiego, sprawiające, jak wspominał Józef Wittlin, wrażenie tajemniczej pracowni Fausta. Dalej przy ul. Hnatiuka widzimy wielki budynek nr 20/22*, w którym na parterze mieszczą się miejskie kolejowe kasy biletowe. Tę późnosecesyjną kamienicę, która należała do rodziny Griinerów, projektował w 1910 r. F. Kassler, a ukończył budowę R. Feliński. Nad wielkimi prześwitami okien parteru plastycznie „nawisają" trzypiętrowe wykusze, portal flankują i zdobią posągi, stylizowane w duchu starożytnego Egiptu (rz. Z Kurczyński, 1911). W tym domu mieszkali znani prawnicy Maurycy Allerhand (1868-1942) i Kamil Stefko (1875-1966) oraz wybitny pianista o europejskiej sławie Stefan Askenazy (1896-1985). Ulica Hnatiuka kończy się na placu gen. P. Hryhorenki. Plac utworzono w 1885 r. i do 1944 r. nosił on imię działacza i polityka galicyjskiego, dwukrotnego prezesa Izby Poselskiej austriackiego parlamentu, Franciszka Smolki (1810-1899), który przez jakiś czas mieszkał tu w starym domu nr 4. Pośrodku placu w 1. 1913-1949 był pomnik F. Smolki (rz. T. Błotnicki). Dziś na tym miejscu stoi pomnik milicjantów - „Obrońców państwowości ukraińskiej" (rz. A. i W. Suchorscy, arch. O. Jarema, 1998-1999), wyrażający ideę zwycięstwa nad złem w alego-•ycznej postaci św. Jerzego. i E Pla<: Smolki i ul. Mickiewicza. Pocztówka z 1914 r. 93 • i T TłSTili m i Banku Austriacko-Węgierskiego I Z lewej strony do pl. Hryhorenkil dochodzi ul. T. Kościuszki. Prawa strona tej ulicy, malowniczo wygiętej w końcowym odcinku, prezentuje tylną elewację gmachu Uniwersytetu, pokrytą dekoracyjną rustyką. Na rogu I ul. Kościuszki 11 i pl. Hryhorenki 2 stoi gmach Instytutu Kultury Fizycznej* I - w przeszłości Banku Krajowego (arch. J. Cybulski, rz. A. Popiel, lata 1895— I 1903). Obszerna aula instytutu ma ciekawy neorenesansowy wystrój rzeźbiarski. I Przeciwległą, parzystą stronę ul. Kościuszki tworzą eklektyczne kamienice zl drugiej połowy XIX w. W domu pod nr 18, który w 1. 80. XIX w. był własnością I artystki-malarki baronowej Marii Lago-Micewslaej, mieszkał i zmarł znany polityk galicyjski oraz historyk sztuki Otto Hausner (1827-1890). W kamienicy nr 20 było mieszkanie prezydenta Lwowa w 1. 1896-1905, prawnika Godzimira Mała-1 chowskiego (1852-1908). Wróćmy, jednak, na plac Hryhorenki. Surowy w wyrazie, neoklasycznja gmach nr 3 Obwodowego Urzędu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych powstał w 1911 r. dla Akcyjnego Banku Związkowego (arch. A. Zachariewicz). W czasach j międzywojennych mieściły się tutaj różne urzędy państwowe (w tym Starostwo I Grodzkie), a na parterze była kawiarnia „Warszawa". Po prawej stronie widzimy secesyjny budynek nr 4* z oknami w formie podkowy w dużych wykuszach, zdobionych barwną majoliką (dawny Dom Handlowy Jana Stromengera, arch. i T. Obmiński, 1906). Ostatnią kamienicę na placu - nr 5* (dawny Pasaż Griinerów), wzniósł w 1912 r. w duchu modernizowanego baroku J. Piątkowski. Długa galeria westybulu, ozdobiona metalowymi kratami o oryginalnym wzorze, obecnie prowadzi do teatru „Woskresinnia", który daje przedstawienia w sali dawnego kina I „Marysieńka", otwartego tu w 1912 r. W domu nr 5 mieszkał znany żydowski działacz, poseł na Sejm II Rzeczypospolitej Emil Sommerstein. Pasaż Griinerów poprzez podwórze z arkadą łączył się dawniej z kamienicą nr 8 przy ulicy Mencyńskiego (w 1. 1885-1950 ul. Kołlątaja), również zbudowaną przez J. Piątkowskiego w 1. 1912-1914. Fasada tej kamienicy ujęta została w formach stylizowanego empiru. Od 1914 do 1940 r. mieściło się tutaj Żydowskie Gimnazjum Kupieckie, obecnie - College Ekonomiki i Biznesu. Budynki nr 5, 7, 9 na przeciwległej stronie ulicy (zbudowane w 1892) miały niegdyś wspólne ob-| szerne podwórze z licznymi żydowskimi sklepikami, nazywane „lwowski Berdyczów". Pod nr 5 mieściła się bursa „Ajszel Tora" , dla uczniów żydowskich szkół religijnych, a w sąsiednim budynku nr 3 mieszkał w 1. 1930. znany scenograf i artysta-malarz żydowskiego pochodzenia Otto Axer (1906-1983). Od wylotu ulicy Mencyńskiego na placu Hryhorenki pójdziemy ulicą Hrebinki (otwartą w 1885 r. jako ul. W. Podlewskiego). Dom nr 8 (na rogu ul. Szopena 1) zdobią reliefy - maszkarony i duży wypukłorzeźbiony łeb dzika (zbudowany dla Alfreda Dzikowskiego, arch. E. Hermatnik, warsztat rz. L. Marconiego, 1892). Bogatą rzeźbiarską dekorację z lat 1890. - popiersia F. Chopina i S. Moniuszki oraz instrumenty muzyczne, posiada również budynek przy ul. Szopena 7. Z ulicy Szopena wychodzimy na ulicę B. Lepkiego. W 1. 1880. została ona wytyczona na gruntach należących do E.F. Brajera i dlatego dawniej nazywała się Brajerowską. Neorenesansowe mieszkalne budynki nr 6, 8, 10/12 zbudowali w 1. 1883-1887 arch. J. Schut i E. Hermatnik z dekoracją rzeźbiarską wykonaną w warsztacie L. Marconiego-W kamienicy nr 10/12 mieszkali historyk i dyplomata Szymon Askenazy (1867- Szymon Askenazy Trasa 4. Na zachód od centrum • 94 Dom Uczonych organizacji lwowskich Włodzimierz Stesłowicz (1867-1940). W domu nr 4 spędził dziecinne i młode lata wybitny pisarz Stanisław Lem (ur. 1921), autor powieści fantastycznych i lirycznych wspomnień o Lwowie - „Wysoki Zamek". W budynku nr 16 tradycyjnie, już od ponad stu lat, mieszczą się instytucje zajmujące się osłoną socjalną obywateli (przed 1939 był tutaj Zakład Ubezpieczeń Robotników od Wypadków). Parzystą stronę ul. Lepkiego zamyka zbudowana w 1898 r. dla lekarza W. Tatarczucha kamienica nr 20 z rzeźbioną w kamieniu ornamentyką fasady (arch. T. Miinnich, rz. E. Pliszewski). Z ulicy Lepkiego wyszliśmy na ulicę Listopadowego Czynu. Jest to jedna z najstarszych ulic Lwowa (znana od XVII w. pod nazwą ul. św. Jura, potem Mickiewicza). Przez długi czas biegła ona wśród gęstych drzew niczym leśna droga. Na rogu ul. Lepkiego widzimy budynki pod nr 10 i 8 przy ul. Listopadowego Czynu. Neorenesansowy dom nr 10, ozdobiony rzeźbioną grupą nad narożnym oknem pierwszego piętra, zbudował arch. J. Schulz w 1891 dla Marii hr. Drohojowskiej. Na przełomie XIX-XX w. mieszkał tutaj założyciel Polskiego Towarzystwa Filologicznego (1894) i minister oświaty Ludwik Ćwikliński (1853-1942). Poważny wygląd, wyważone proporcje i alegoryczna dekoracja elewacji od razu wskazują na przynależność gmachu nr 8* do bankowości. Architekci M. Łużecki i E. Żychowicz wznieśli go w 1. filii Banku Austriacko-Węgierskiego. Wielkowymiarową rustykę dolnych kondygnacji przerywa szeroki fryz pięknych, klasycznie akademickich, płaskorzeźb J. Bełtowskiego. Przed 1939 r. mieścił się tu Bank Polski, obecnie - rejonowy oddział Prominwestbanku. Sąsiednia kamienica nr 6, Dom Uczonych** jest najpiękniejszym okazem stylu neobarokowego we Lwowie. W 1897 r. budowlę zaprojektowano dla Kasyna Szlacheckiego (Narodowego) w wiedeńskiej pracowni E Fellnera i H. Helmera. Kamienica jakby promieniuje niespokojną energią, która kontrastowo pulsuje w zagłębieniach arkadowej loggii oraz efektownie napiętych potężnych figurach atlantów przy obu portalach. Wrażenie dynamicznego ruchu potwierdza się we wnętrzu - w wirze krętych linu rzeźbionej drewnianej galerii schodów Pod przeszklonym sufitem. Naprzeciwko, na fasadzie bocznego skrzydła Uniwersytetu widzimy brązową pamiątkową tablicę (rz. G. Gdti) poświęconą słynnemu matematykowi węgierskiemu Janoszowi Bolyai (1802-1860), który pracował we Lwowie w 1. 1831-1832. Klatka schodowa Domu Uczonych Stanisław Lem 1912-1913 dla Attyka Uniwersytetu skiego Narodowego Uniwersytetu im. I I. Franki (przed 1939 Uniwersytetu im. króla Jana Kazimierza)**, którego główną fasadę najlepiej oglądać z obrzeża parku lub z placu przed pomnikiem I. Franki. Uniwersytet mieści się tutaj od 1919 r., a gmach wzniósł w 1. 1877-1881 (na miejscu dawnego „Kasyna Hóchta") arch. ] J. Hochberger jako siedzibę Sejmu Galicji. Monumentalna budowla wykonana pod wpływem oficjalnej neorenesansowej architektury Wiednia drugiej połowy XIX w. jest przykładem harmonijnego łączenia architektury z rzeźbą. Środkowy ryzalit ma okazały portyk z loggią. Przed pylonami wejścia widzimy dwie wielkie alegoryczne j kompozycje T. Rygiera: z lewej strony - „Oświatę", z prawej - „Pracę". W górze na attyce jest jeszcze jedna grupa T. Rygiera - „Opiekuńczy duch Galicji" (z i personifikacjami Galicji, Dniestru i Wisły). Poniżej fasadę zdobią rzeźby, które uosabiają cnoty - Miłość i Sprawiedliwość (rz. Z. Trembecki) oraz Prawdę i Wiarę (rz. F Mikulski). Z westybulu, ściany którego pokrywają malowidła w duchu stalinowskiego socrealizmu (pocz. 1. 50. XX w.), wchodzimy na frontową klatkę schodową, oświetloną przez szklany sufit. Na piętrze - wejście do wielkiej półowalnej auli. Neorenesansową dekorację klatki schodowej i auli wykonał L. Marconi (1880). Nie zachował się, niestety, alegoryczny malarski fryz w sali posiedzeń, pędzla Henryka Rodakowskiego (1888). W tej sali 14 czerwca 1881 r. przez inżynierów R. Gostkowskiego i Fr. Rychnowskiego po raz pierwszy we Lwowie zostało zaprowadzone oświetlenie elektryczne. Na fasadzie przy wejściu widzimy tablice pamiątkowe (odsłonięte w 1. 1996-1998), poświęcone wybitnym ukraińskim uczonym, którzy pracowali na Uniwersytecie Lwowskim. Warto zaznaczyć, że szanowana jest również pamięć polskiego matematyka St. Banacha - na wydziale matematycznym Uniwersytetu (obecnie mieszczącym się w tym gmachu) jest audytorium jego imienia z popiersiem uczonego. Na skraju parku, na osi głównego wejścia do Uniwersytetu, stoi pomnik Iwana Franki - posąg z różowego granitu wysokości 8 m (1964, rz. W. Borysenko, D. Krwawycz, E. Myśko, W. Odrechiwśkyj, J. Czajka). Plac przed pomnikiem w 1. 1987-1990 był miejscem pierwszych na Ukrainie niekomunistycznych wieców patriotycznych. Po obejrzeniu Uniwersytetu, powracamy na ulicę Listopadowego Czynu. Na fasadzie domu nr 14, zbudowanego w 1880 przez arch. Wł. Halickiego dla inżyniera kolejowego Zygmunta Richtmana, zachowało się popiersie A. Mickiewicza (rz. L. Marconi). W tym domu mieszkał historyk prawa polskiego, profesor Uniwersytetu, Przemysław Dąbkowski (1877-1950) oraz wybitny chirurg Ludwik Rydygier (1850-1920). Budynek nr 16 (na rogu ul. Ohijenki 1) - to dawny pałac Agenora hr. Gołu-chowskiego (1812-1875), austriackiego ministra spraw wewnętrznych, trzykrotnego namiestnika Galicji. Pałac jest jedną z pierwszych neorenesansowych budowli we Lwowie (arch. K. Ohmann, 1862-1865). Obecnie mieści się tu ośrodek diagnostyczny Lwowskiego Szpitala Kolejowego. Sam szpital znajduje się nieco dalej - przy ul. Ohijenki 5 w gmachu dawnej dyrekcji kolei (zbudowanym według wykonanego we Wiedniu projektu, dopełnionego przez arch. M. Łużeckiego, w 1. 1895-1897), który częściowo zachował pierwotny wystrój fasady i wnętrz. Ulica Ohijenki w 1. 1871- Uniwersytet Lwowskiej 1945 nosiła nazwę ul. Krasickich, w szczególności na | cześć Kazimierza hr. Krasickiego (1807-1882), prezesa Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego i kuratora Ossolineum. Kamienica nr 6 przy tej ulicy należała do ekonomisty i działacza społecznego, wiceprezydenta m. Lwowa w 1 18g9_i895 i dyrektora Powszechnej Wystawy Krajowej 1894 r. Zdzisława Mar-chwickiego (1841-1912). Od r. 1913 i do dziś Zarząd Kolei Lwowskiej mieści się w monumentalnym gmachu na rogu ulic Listopadowego Czynu 20 i Gogola 1/3 (arch. Zb. Brochwicz Lewiński). Na przeciwległej stronie ulicy Gogola (w 1. 1871-1944 ulica Zygmuntowska) warte są uwagi mieszkalne budynki nr 4 (dawny dom bankiera O. Kreysera, arch. L. Warchałowski, 1882) i nr 10, z oryginalnymi atlantami na fasadzie (arch. E Gali, 1873). Właściciel budynku nr 4, Oskar Kreyser (1835-1913) był prezbiterem gminy ewangelickiej m. Lwowa. Po jego śmierci w tym domu mieścił się Kresowy Komitet Biskupi i stowarzyszenie „Biblioteka Religijna" z własnym wydawnictwem i drukarnią. Obecnie odrestaurowany budynek jest zamieszkiwany przez wyższych urzędników Zarządu Kolei Lwowskiej. Kamienica nr 10 przez długi czas była w posiadaniu hrabiów Dunin-Borkowskich, m.in. heraldyka i genealoga Jerzego Sewera (1856-1908) oraz Piotra, wojewody lwowskiego w 1. 1927— 1928. Przy tejże ulicy w budynku nr 13 mieszkał do 1908 r. wybitny pisarz i krytyk literacki Karol Irzykowski (1873-1944). Ulicą Listopadowego Czynu idziemy w górę, mijając po lewej stronie zielony masyw parku im. I. Franki. Dom nr 22 Leon Piniński został zbudowany w 1978 r. (arch. R. Syweńkyj) dla Kolei Lwowskiej na miejscu dwóch starych kamienic, należących w pierwszej połowie XIX w. do Józefa Maussa (1778-1856), historyka, profesora i rektora Uniwersytetu. Pod nr 28 stoi, zwrócony do ulicy boczną elewacją, empirowy budynek (arch. W. Schmidt, 1835), niestety nie udostępniany dla zwiedzania. W 1. 1861-1939 ten dom wraz z przyległym parkiem należał do Towarzystwa Rękodzielników „Skała". Po lewej stronie, wzdłuż parku odchodzi ulica J. Matejki (otwarta i nazwana tak w 1885). Dominuje nad nią współczesna budowla - hotel „Dniestr" (arch. A. Konsulów, Ł. Niwina, 1980). Jego silnie przeszkloną fasadę rozczłonkowuje wykładzina z kolorowego aluminium. Z hotelem kontrastuje, stojący obok pod nr 4 neobarokowy budynek Zachodniego Naukowego Ośrodka NAN I 13> 17> 19' wszystkie z 1907). Dom nr 15 (arch. A. Zachariewicz, 1907) należał do inżyniera i ministra robót publicznych z lat 20. Jana Łopuszańskiego (1875-1936). Mieszkał tu przez pewien czas kolega Łopuszańskiego, znany inżynier-tnechanik i rektor Politechniki Maksymilian Huber (1872-1950). Po prawej stronie ulicy można wyróżnić dom nr 12, w którym wybitny wojskowy i polityk Kazimierz Sosnkowski (1885-1969) z inicjatywy Józefa Piłsudskiego założył w r. 1908 Związek Walki Czynnej. Warto także zwrócić uwagę na wille nr 18 (róg ul. Kotlarewskiego 4) i nr 20 wybudowane przez J. Lewińskiego (prawdopodobnie według projektów J. Zachariewicza) w 1. 1890-1891. Dom nr 20 (dawna willa „Maria" rodziny Madejskich) zachował drewniane elementy (dwupiętrową werandę, balkony, dach) wykonane w duchu zmodernizowanej sztuki ludowej. Koło rozgałęzienia ulic Neczuja-Łewyckiego i Kotlarewskiego schodzi z góry ulica Kolberga (przed 1946 ul. św. Marii Magdaleny). Przy niej nr 1 ma Szkoła Średnia nr 10 (z polskim językiem nauczania) - budynek ze stylizowanie-geometrycznym gankiem przy wejściu (arch. R. Martula, T. Pisiewicz, 1929). Pod nr 4 i 6 na ul. Kolberga stoją wille (arch. J. Lewiński, 1889) - jedne z pierwszych, które powstały w tym rejonie, zwanym niegdyś „Kastelówka". Jeszcze jedna ówczesna willa (arch. A. Kamienobrodzki, 1893) znajduje się pod nr 1 przy ul. Kotlarewskiego* (do 1946 ul. Nabielaka). Ta ulica przebiega w terenie o skomplikowanym ukształtowaniu po kapryśnie powyginanej linii. Jest ona najbardziej charakterystycznym zachowanym reliktem starej Kastelówki z jej neoromatycznymi czy też secesyjnymi willami oraz czynszowymi kamienicami z końca XIX i pocz. XX w. Dawniej tę ulicę wybierali na miejsce zamieszkania ludzie wolnych zawodów. Każdy z tutejszych budynków nosi znamię osobistej maniery, któregoś z rozmaitych budowniczych. W secesyjnym budynku nr 16 (arch. J. Rysiak, 1905) mieszkał pisarz i dziennikarz, laureat nagrody literackiej m. Lwowa Stanisław Rossowski. Naprzeciwko w kamienicy nr 21 (arch. J. Lewiński, 1909) mieszkał w młodości inny znany pisarz i muzyk Jerzy Broszkiewicz (1922-1993). Budynki nr 27-37 Budynki nr 27-37 przy dawnej ul. Nabielaka. Rysunek G. Ziminej tworzą swoisty niewielki cour d'hon-neur, z którego prowadzą schody na ul. Romanyckiego. Dom nr 27 jest interesujący dzięki swemu przestrzennemu rozwiązaniu. Był on zbudowany na zamówienie malarza Zygmunta Rozwadowskiego w 1906 r. przez arch. Wł. Sadłowskiego. W 1. 1927-1939 w tej willi znajdowało się poselstwo ZSSR. Sąsiednią, pod nr 29, niewielką willę, z wieżą i dwiema werandami w stylu ludowym, postawił w 1. 1891-1892 arch. J. Zachariewicz. W 1. 1913-1935 dom należał do znanego architekta Jana Sas Zu-brzyckiego (1860-1935). Mieszkał tutaj również historyk sztuki, prof. UJK Władysław Podlacha (1875-1951). Adam Didur 1. 1913-1914 arch. J. Bagieński i W. Dembiński. W domu nr 37 były mieszkania profesorów Politechniki, wśród nich w 1. 1926-1934 wybitnego malarza religijnego Jana Henryka Rosena (1891-1982). W budynku nr 37A do 1939 r. byt konsulat Belgii. Willę nr 20 (arch. W. Godowski, 1902) warto wyróżnić z powodu pobytu w niej w 1. 1912-1913 Józefa Piłsudskiego. Mieścił się tutaj sekretariat główny Związku Strzeleckiego. Narożne kamienice nr 22, 24 nazywały się dawniej „Pod Pawiem" z powodu secesyjnego reliefu na fasadzie (arch. K. Boublik, 1898). Naprzeciwko - również widzimy zabytek wczesnej secesji - dom nr 41 z| nietynkowanej cegły, zbudowany dla rodziny Daschek w 1898 r. przez firmę J. Lewińskiego. Piękne żelazne kroksztyny z motywem kwiatowym wykuwał sam dawny właścicieł willi Jan Daschek. Wille na tej stronie ulicy (nr 41-51) mają od tylnej strony ogrody, które po stromych zboczach schodzą do stadionu transportowców. Dom nr 47 wygląda jak malowniczy zameczek (arch. A. Zachariewicz, 1904— 1906). Przed r. 1939 należał do przemysłowca Leona Heschelesa. Po parzystej stronie ulicy interesujące są secesyjne budynki nr 26/26A (arch. J. Rysiak, 1905), w 1. 1920-1930 będące własnością rodziny Czerwińskich - Adolfa (1852-1937), słynnego prawnika, oraz Władysława, dyrektora poczt lwowskich. Dalej ta strona ulicy zabudowana jest domami w stylu funkcjonalizmu lat 1930. (arch. A. Hełm-Pirgo, Z. Sperber i in.). Na końcu ulicy Kotlarewskiego skręcimy w lewo, na ul. Metrologiczną (przed 1945 ul. Fleszara). Wytyczona w | 1. 1890. posiada ona charakter jakby architektonicznego rezerwatu, podobnie jak ul. Kotlarewskiego. Narożny budynek nr 1/3, z serią groteskowo modelowanych reliefów chłopców na fasadzie (arch. J. Lewiriski, rz. prawdopodobnie F. Antoniak, 1911) w 1. 1914—1930 należał do sławnego operowego śpiewaka Adama Didura (1897-1946). W 1. 1920-1939 mieściły się tutaj polskie i ukraińskie seminaria nauczycielskie. Prawą stronę ulicy zajmują wille nr 2-10, rozmaicie zaprojektowane przeważnie przez jednego architekta - A. Zachariewicza (1905-1911). Budynek nr 8 w 1. 1910-1929 był własnością wiceprezydenta m. Lwowa Leonarda Stahla (1886-1929) oraz jego syna Zdzisława Henryka Stahla (1901-1987), polityka i publicysty, posła na Sejm od r. 1930. W kamienicy nr 12 (dawna willa własna arch. : K.O. Jurasza, 1926) od 1935 r. mieści się urząd metrologiczny (przed 1939 - Okręgowy Urząd Miar), skąd wynikła współczesna nazwa ulicy. Po lewej stronie ulicy, w przytulnym budynku nr 14 znajduje się Przedszkole nr 48, w którym prowadzone są grupy polskie. Zamyka ulicę dom nr 14A* - niegdyś willa „Julietka", należąca do architektów Juliana i Alfreda Zachariewiczów, zbudowana w 1. 1891-1893. Każda z jej czterech elewacji rozwiązana jest inaczej, a razem składają się w pochwalny hymn o tworzeniu formy artystycznej. Nowatorski rozkład pomieszczeń, malowniczy wy-j gląd ścian z kolorowej cegły, ożywionych ozdo- Płaskorzeźby na fasadzie bami z metalu i ceramiki, zharmonizowanie Ą kamienicy przy ul. otaczającym krajobrazem - wszystko to czyni Metrologicznej 1/3 m t willę perłą romantycznej architektury. W 1. 1905-1914 A. Zachariewicz pełnił tutaj obowiązki konsula Danii; później, Vm 1. 1920-1930, duńskim konsulem był jego zięć K. O. Jurasz, mieszkający pod nr 12. Willa „Julietka" w 1. 30. przeszła na własność Alfreda Biesia-deckiego. Trasa 5. Nowy Świat Leonard Stahl L^'^©|Sł Alfred Julian Zachariewicz Zachariewicz Równolegle z Metrologiczną zbiega ku ulicy Sacharowa ulica Horbaczewskiego (wytyczona w 1895, przed 1944 ul. Abpa Issakowicza). Lewą jej stronę tworzą głównie tylne ogrodowe elewacje domów, stojących przy ul. Metrologicznej. Po prawej -wille z pierwszych dziesięcioleci XX w. Wśród nich pod nr 6 -dawna willa rzeźbiarza Antoniego Popielą (arch. W. Godowski, 1902; przebudowana w 1. 30.) i nr 10 - secesyjny dom prywatny z posągiem Matki Boskiej i asymetrycznym frontonem (arch. J. Wysocki, 1905). Pod nr 18 znajduje się instytut biznesu i perspektywicznych technologii należący do Politechniki, wzniesiony jako „I Dom Techników" w 1895 r. (arch. J. Kuraś, M. Łużecki), a obok, pod nr 22, współczesny wielomieszkaniowy budynek (arch. O. Radomśkyj, 1. 70. XX w.). Z dolnej części ulicy (posesja nr 24) można wejść na teren kompleksu sportowego „Medyk" z pływalnią, zbudowaną w miejsce kąpieliska z końca XIX i pocz. XX w. na dawnym jeziorze „Świteź" (rekonstruowanego w 1955, arch. J. Nowakiwśkyj). Willa Zachariewiczów Witraż we wnętrzu willi Zachariewiczów 125 skiego łączy się z ulicą gen. Czuprynki. Ale wędrówkę tą długą ulicą najlepiej rozpocząć od jej początku - skrzyżowania z ul. Bandery. Znana już w pierwszej połowie XIX w., nosiła nazwy Krzyżowa, Andrzeja Potockiego (1910 1940) i A. Puszkina. Współczesna zabudowa ulicy pochodzi z końca XIX - pierwszych dziesiątków lat XX w.; stronę lewą, nieparzystą, tworzą głównie wille dawnej Kastelówki, a prawą - szeregowe kamienice. Wśród tych ostatnich są budowle w stylu secesji (nr 6, 8, 26, 28, 30; 1905-1910) i w stylu funkcjonałizmu (nr 16, 18, 20; arch. F. Kassler, 1938). W budynku nr 22 mieszkała w 1. 1906-1919 znana aktorka Wanda Siemaszkowa (1867-1947). Po lewej stronie godne są uwagi jedne z pierwszych will na Kastelówce - nr 5 (zbudowana dla Jana Bromilskiego w 1890, arch. A. Kamienobrod-zki) oraz dawna willa Kazimiery Skwarczyńskiej pod nr 11 (arch. J. Zachariewicz i J. Lewiński, 1890), odrestaurowana obecnie dla „Ukrsoc-banku". Ten budynek zajmuje róg ul. Bohuna (przed 1946 ul. Jana Chodkiewicza). Przy tej ulicy przyciągają wzrok ładne secesyjne kamienice nr 5, 7 z majolikowymi fryzami i rzeźbiarską dekoracją (arch. T. Obmiński, 1906). Pod nr 5 mieszkał w 1. 30. XX w. chemik, profesor Politechniki Wacław Leśniański (1886-1956). W budynku nr 6 przed r. 1914 mieszkał wybitny działacz wojskowy Józef Haller (1873-1960). Wracając na ulicę gen. Czuprynki, podchodzimy do kamienicy nr 11A z ozdobami balkonów i majolikowymi okładzinami stylizowanymi w duchu sztuki ludowej (arch. biuro J. Le-wińskiego, 1907). W 1. 1911-1914 mieszkał tutaj znany filolog Tadeusz Sinko (1877-1966). Dom nr 21, stojący na skrzyżowaniu z ulicami Kotlarewskiego i Kijowską, jest charakterystycznym przykładem willowej zabudowy tej dzielnicy w końcu XIX i na pocz. XX w., którą realizowali architekci J. Zachariewicz, M. Ko- i walczuk oraz J. Lewiński. Zbudowany ok. 1900 r. i znany w 1. 1910-1920 jako pałacyk rektora Politechniki Placyda Dziewiriskiego, dom ten obecnie należy do Naukowego Towarzystwa im. T. Szewczenki. W prawo od ul. gen. Czuprynki odchodzą ulice Nowyj Świt i j Kyjiwśka (Kijowska). Ulica Nowyj Świt Konsola pod wykuszem (nosząca polską nazwę Nowy Świat od budynku nr 27 przy dawnej 1913) zostala zabudowana głównie w 1. ul. Na Bajkach Trasa 5. Nowy Świat • J2Ó Dawna willa P. Dziewińskiego Relief w domu nr 34 przy dawnej ul. Na Bajkach (arch. J. S. Kroch i fl Safoer). Na pierwszym nietrze domu nr 15 (arch. VA Osten, A. Kornbluth, 1913) przy tej ulicy do 1940 r. znajdowało się prywatne Muzeum Sztuki Żydowskiej Maksymiliana Goldsteina (część jego zbiorów obecnie jest przechowywana w Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego). Ulica Kijowska w połowie XIX w. biegła pośród jezior i moczarów zwanych „bajkami", i dlatego w 1. 1871-1950 nazywała się Na Bajkach. Pod nr 23, 25, 27 widzimy na niej budynki w stylu secesji. Apteka w domu nr 23 (arch. M. Ko-walczuk, 1908) istnieje od roku 1915 (do 1939 nazywała się „Pod św. Janem") i zachowały się w niej dawne szafy, wykonane przez mistrza stolarskiego M. Topolskiego (1915). Narożny budynek nr 27 (arch. S. Borkowski, 1910) ma niezwykłą dekorację rzeźbiarską na temat Powstania Listopadowego 1830-1831: figuratywne konsole pod wykuszem, płaskorzeźbę z jeźdźcem („Pogoń") na attyce i ciekawe ozdoby kopuły. Naprzeciwko stoi duży, czterosekcyjny blok kamienic nr 26, 26A, 28, 28A z 56 mieszkaniami, z charakterystycznymi wykuszami w formie graniastosłupów. Jest to jeden z pierwszych we Lwowie budynków mieszkalnych wzniesionych w stylu funkcjonalizmu (arch. W. Minkiewicz, 1926). W tym samym stylu wzniesiono w 1. 30. XX w. prawie wszystkie następne budynki po prawej stronie ulicy Kijowskiej. Wśród nich, dom nr 34 wyróżnia się tym, że posiada w sieniach niewielkie ceramiczne reliefy (1936). Ich autorem był prawdopodobnie znany artysta-rzeźbiarz Józef Starzymski (1890-1961), który mieszkał w sąsiedniej kamienicy nr 36. Na miejscu dzisiejszej stacji pogotowia, pod nr 37, w 1. 1925-1939 istniał warsztat samochodowy E. Kustanowicza. Ulicę Kijowską łączy z ulicą Bandery ulica Głęboka (znana od połowy XIX w. i nazwana tak zgodnie z konfiguracją terenu). Strona z parzystą numeracją była zabudowana w 1. 1905-1912. Z wyjątkiem neogotyckiej kamienicy nr 14, wzniesionej w 1909 r. przez arch. M. Osińskiego dla pracowników kolei, budynki mieszkalne nr 4-12 tworzą jednolity secesyjny zespół z interesującymi ozdobami fasad i wnętrz (arch. WHertmann, A. Bogochwalski, J. Rysiak, 1907-1910). Pod nr 10 mieszkał do 1939 r. dyrektor Instytutu Sztuk Plastycznych, architekt Zygmunt Harland (1881-1942), a w kamienicy nr 6 było mieszkanie profesora Politechniki, inżyniera budownictwa wodnego Maksymiliana Mataktewkza (1875-1940). W budynku nr 14 mieszkał i zmarł znany historyk Jan Ptaśnik (1876-1930). A«yka kamienicy Pfzy ul. Głębokiej 12 drukarni „Biblos" ul. Kijowskiej ul. Głębokiej do Konowalca bie; 1 ulica Japońska, wytyczona i zabudowana f czątkowo w 1. 1905-1910, a później, w czi ' górnej, w 1. 1920-1930. Ulica otrzymała podczas wojny rosyjsko-japońskicj 1905 r., kiedy we Lwowie sięgała szczytu moda na wszystko col japońskie. W budynku nr 5/7 od 1928 r. i dotychczas! działa fabryka wyrobów papierniczych i drukarnia „Biblos" I _ symbolikę drukarstwa wyrażają rzeźby na fasadzie (arch. J. Awin, 1926-192jM Tutaj, w 1. 30., pod patronatem metropolity A. Szeptyckiego byty wydawane! ukraińskie tygodniki religijne „Meta" i „Nedila". Pod nr 9 stoi Dom Kultury] Pracowników Łączności, zbudowany w 1. 1930-1935 jako Dom Związku! pocztowców. Przestrzeń między skrzyżowaniem ul. Japońskiej z ul. Jefremowa oraz ul- Kijowską zajmuje bezimienny plac (do 1940 plac Zgody) ze skwerem, utworzony ok. 1905 r. na miejscu dawnych stawów, tzw. dominikańskich. Tak samo jak Japońska, zachowała swą dawną pierwotną nazwę ulica Zdorowia (polska nazwa - ul. Zdrowie). Od 1909 r. wiodła ona z ul. Kijowskiej do fabryki wód mineralnych i sodowych „Zdrowie" (należącej do Jana Lewińskiego), która znajdowała się do 1930 r. pod nr 9. Wszystkie budynki na ul. Zdrowie noszą cechy stylu późnej secesji z lat 1910-1914. W domu nr 12 (arch. L Wesolowski, 1912) mieszkał w 1. 1916-1936 ukraiński pisarz Julian Opilśkyj (1884-1937), o czym przypomina tablica pamiątkowa. Ulicą I. Łewynśkoho (architekta Jana Lewińskiego) powracamy znów na ul. „en. Czuprynki. Duży mieszkalny budynek nr 50/52* (na rogu ul. j Lewińskiego) zwraca uwagę swą niezwykłą architekturą. Jest jakby hybrydą palestyńskiego zamku krzyżowców z pałacem weneckim, do którego wejścia strzeże dumny lew (arch. J. Sosnowski, 1901). W 1. 1919-1939 właścicielem tej kamienicy był znany bibliofil Franciszek Biesiadecki. Tutaj także, w 1. 1905 1939 miał swoje malarskie atelier Ryszard Gawlikowski (1877-1956), w którym również pracował do 1911 r. świetny malarz-ekspresjonista Fryderyk Pmtóe/; (1877-1950). Obok stoi budynek nr 48 z interesująco przekształconymi motywami średniowiecznymi i płaskorzeźbą Matki Boskiej na attyce (arch. A. Zachariewicz, 1905). Jest to dawny dom Ukraińskiego To- Budynek pr. Biesiadeckiego Rysunek G. Ziminej warzystwa Pomocy Inwalidom, obecnie zakład medyczny. Po przeciwnej stronie uflćy widzimy dwa, stojące obok 'siebje, gmachy nr 35 - Piąty Szpital 'Tś/fiejskirz-polikliniką i nr 45 -<' Instytut Patologii Krwi. Ten ostatni budynek w stylu funkcjonalizmu powstał ^wl. 1930-1934 (arch. - ... jA. Opolski) jako gmach Gimnazjum Żeńskiego im.; Królowej Jadwigi. W 1. 1941-1944 znajdował się tutaj Instytut Prze-c i w ty fu s o wy R. Weigla, po wojnie przekształcony w instytut badań krwi. Około roku Sióstr Karmelitanek 1960 przybudowano do tego starego budynku stylistycznie upodobniony gmach szpitala (nr 35). Nieco dalej po tejże stronie ulicy stoi dom nr 49 z elewacją o modernizowanym klasycznym porządku. Jest to dawna kamienica kupców Bromilskich (arch. J. Piątkowski, 1909). Prężną handlową działalność tej rodziny symbolizują reliefy na fasadzie, przedstawiające różne rodzaje transportu. W domu Bromilskich mieszkała artystka-malarka i działaczka ruchu feministycznego Maria Dulębianka (1861-1919). Przeciwległą stronę tej części ul. gen. Czuprynki zajmują budynki nr 54-60. Dom nr 56 (arch. J. Bagieński, W. Dembiński, 1910) w 1. 30. XX w. był własnością archeologa, profesora UJK, prezesa Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych Edmunda Bulandy. Na fasadzie domu nr 60 (arch. biuro J. Lewińskiego, 1911) widzimy rzeźbiarskie alegorie sztuk dłuta J. Bettowskiego. Obok, pod nr 58A w głębi posesji, znajduje się zespół budynków dawnej fabryki materiałów budowlanych J. Lewińskiego, założonej w 1888 r. Działalność tego przedsiębiorstwa w wielu przypadkach wyznaczała architektoniczne i artystyczne oblicze Lwowa na przełomie XIX-XX w. Część budynków fabryki zajmuje obecnie zakład „Specbudmontaż". Po prawej stronie, widzimy dwupiętrowy budynek z wielkim fioletowym kaflem na fasadzie (1889). W 1. 1934-1939 w dawnym przedsiębiorstwie Lewińskiego była tu ceramiczna fabryka „Oko" rzeźbiarza S. Lytwynenki, Kontynujemy zwiedzanie ul. gen. Czuprynki. Pod nr 70, naprzeciwko wylotu ul Horbaczewskiego, wznosi się czerwony budynek w neoromańskim stylu -kościół i klasztor SS. Karmelitanek Bosych, obecnie mieszczący zarząd Miejskich Sieci Telefonicznych. Zespół zbudował w 1. 1893-1895 J. Lewiriski według projektu F Statza-juniora z Kolonii. Przy tej masywnej budowli jakby gubi się sąsiedni niewielki dom nr 72 - dawna neobaro-kowa willa architekta Gustawa Bisanza (1900). Naprzeciwko - pod nr 61, widzimy znacznie większy prywatny dom arch. Wincentego Rawskiego (1896) z oblicowa-niem, w którym malow-n zo kontrastują mstyka, kamień ciosany i cegła, z wysokimi kominami i wieżyczką z ostrą iglicą. n W. Rawskiego 129 Czuprynki, na którym już nie spotykamy budynków z XIX w. Najciekawsze budowle, wzniesione tu na początku XX w., to - nr 94, dawna willa Skibniewskich (obecnie przedszkole) zbudowana w stylu neoklasycyzmu w 1912 r. (arch. biuro M. Ulania); nr 96, dawna willa (1908) architekta Michała Kowalczuka, w której mieszkał on do samej śmierci w 1938 r., dziś zajmowana przez produkcyjno-handlową firmę „Lwiw". Przed 1944 r. w tej willi mieszkał syn Michała Kowalczuka, lwowski sędzia Edward oraz wnuk architekta Jerzy, obecnie znany geofizyk, profesor Akademii Górniczo Hutniczej w Krakowie. Najoryginalniejszą budowlą, przy końcowym odcinku ul. gen Czuprynki, jest nr 103 - stary gmach Uniwersytetu Leśnictwa**. Budynek ten, wzniesiony w 1. 1906-1908 jako Gimnazjum i bursa Ukraińskiego Towarzystwa Pedagogicznego (arch. L. Lewiński, T. Obmiński), jest jednym z najlepszych dzieł stworzonych w stylu secesji. Przetworzone tradycje sztuki ludowej (dachy z uskokami i wieżą, przypominającą dzwonnicę, trapezoidalne otwory okienne) łączą się tu z secesyjnymi zarysami frontonów. Ogólne bryły budynku są wyraźnie uformowane, tworząc całościowy i pełen wyrazu obraz architektoniczny. Wrażenie, które sprawia budowla, potęguje jej przemyślane, harmonijne współdziałanie z otaczającym krajobrazem (pięknym starym parkiem). W 1. 1913-1940 mieścił się tutaj klasztor Sióstr Bazylianek. Obok (pod nr 101) według projektu arch. R. Hrycaja w 1937 r. rozpoczęto budowę modernistycznej cerkwi św. Iwana Bohosłowa (św. Jana Ewangelisty), która niestety pozostała nieukończona, a po roku 1945 przebudowana i zniekształcona (obecnie jest to biblioteka Uniwersytetu Leśnictwa). Nowy gmach Uniwersytetu Leśnictwa (nr 105) wzniósł w 1977 r. arch. W. Kuzubow. Wśród dzieł architektury funkcjonalizmu lat trzydziestych XX w. przy tej części ulicy godny uwagi jest budynek nr 76, który tuż przed wojną (1939) był własnością architekta Mariana Nikodemowicza. Wraz z ojcem, Marianem, mieszkał tutaj w 1. 1939-1940 jego syn, Andrzej Nikodemowicz (ur. 1925), znany współczesny kompozytor, który do roku 1973 wykładał w lwowskim konserwatorium (później - prof. w Lublinie). Równolegle do ulicy gen. Czuprynki biegnie ulica akad. S. Jefremowa. Istnieje ona od połowy XIX w. W 1. 1871-1934 nazywała się ona Murarską, później, w 1. 1935-1946 - ul. Mączyńskiego. Początkowy odcinek ulicy (od ul. Widok na dawną ul. Potockiego i gmach Uniwersytetu Leśnictwa folwarku dominikańskiego i zabudowany w 1. 1905-1914, a większą część ulicy (od ul. Kijowskiej do ul. Melnyka) zabudował willami i kamienicami czynszowymi w 1. 1890— [914 arch. J. Lewiński. W porównaniu z hałaśliwą i ruchliwą ul. gen- Czuprynki ulica Jefremowa jest o wiele spokojniejsza. Na rogu ul. Jefremowa 6/8 i Staryckiego 2 stoi blok budynków w stylu późnej secesji (arch. A Zachariewicz, 1911) z rzeźbami Z. Kurczyńskiego. i Obok widzimy kamienicę nr 4 przy ul. Staryckiego (do 1946 ul. Sz. Okólskiego). W 1. 1913-1939 kamienica była j własnością Ostapa Ortwina (Katzenellenbogena, 1876- " 1942), słynnego krytyka literackiego, prezesa lwowskiego Związku Zawodowego Literatów Polskich. Po prawej stronie ul. Jefremowa, pod nr 30, zachował się ciekawy, chociaż zaniedbany, zespół niewielkich domów (arch. W. Rausz, 1899; J. Noworyta, 1911) - w 1. 1909-1939 były tutaj pomieszczenia fabryczne przedsiębiorstwa „Spółka Mleczarska w Rudkach". Zbudowane z wykorzystaniem stylizowanych elementów romańskiej architektury i polskiego ludowego budownictwa drewnianego, tworzą one pasaż między ulicami Jefremowa i Konowalca nr 21. Dalej, po tejże stronie ul. Jefremowa stoi dom nr 34 z wypukłorzeźbioną pótpostacią Matki Boskiej na attyce (arch. i właściciel Józef Jan Jaworski, rz. Fr. Biernat, 1929). Na przeciwległej stronie widzimy cztery kamienice nr 27-33 w stylu secesji (arch. A. Bogochwalski, 1906-1909). W domu nr 31 mieszkała artystka-grafik Stefania Gebus-Baraniecka (1905-1985). Pod nr 37 stoi współczesny (ok. 1970) budynek, wzniesiony na miejscu kilku starych will z XIX w. Jego podwórze łączy się przejściem z ul. Zukowskiego (w 1933-1946 ul. Cieplaka) i dalej z ul. gen. Czuprynki. Na frontonie domu nr 47 widzimy rzeźbiony herb Litwy - jeźdźca ("Pogoń"), a na budynku nr 49 zachowała się stara statua Matki Bożej, jedna z najpiękniejszych we Lwowie. Obydwie kamienice nr 47 i 49 były postawione w 1906 roku (arch. W. Halicki) dla Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Kapłanów. Naprzeciwko - budynki z lat 1910— 1920 pod nr 50 i 52. Właścicielem domu nr 50 był w 1. 1910-1930 znany mistrz stolarski i snycerz Michał Pawłiszak, a dom nr 52 należał do mistrza ślusarskiego i działacza społecznego Jozafata Pendiuka (1852-1938), który w testamencie zapisał go na szkołę i muzeum ukraińskiego rzemiosła artystycznego. Przedłużenie ul. Jefremowa poza przecięciem z ulicą Melnyka ma zabudowę, pochodzącą głównie z 1. 30. XX w. W domu nr 62 mieszkał w 1. 1936-1944 ukraiński rzeźbiarz Sergij Łytwynenko (1899-1964). Ulica Melnyka (w 1. 1898-1946 ul. Szymonowiczów) łączy ul. gen. Czu-pryriki z ul. Antonowycza. Najlepszą współczesną budowlą przy niej jest pod nr 18 - Paląc Gier Sportowych „Spartak" (arch. M. Tracz, inż. O. Kazancew, M. Gabrel, 1986). Metalowe konstrukcje w połączeniu ze szkłem śmiało pokrywają 48-metrowy prześwit. Obszerna sala sportowa jest także miejscem rozmaitych Międzynarodowych wystaw przemysłowo-handlowych. Hol ozdabia mozaikowe Panneau o tematyce sportowej (autorzy - M. Gładkyj, A. Kapysz). Naprzeciwko, pod nr 23 - duża willa w stylu konstruktywizmu (arch. A. Frydecki, 1936), w której dziś mieści się przedszkole. Willa była zbudowana dla znanego konstruktora silników, profesora Politechniki Lwowskiej Ludwika Ebermanna (1885-1945). 131 Posąg Matki Bożej na fasadzie kamienicy nr 49 przy dawnej ul. Mączyńskiego ! I Konowalca 47 przyciąga uwagę budynek z elipsoidalną kopułą, obficie zdobiony w stylu neo-baroku. Jest to dawna willa właścicielki fabryki gipsu Józefy Franz (arch. J. Peroś, rz. E. Pliszewski, 1893). Dziś zajmuje ją zakład leczniczy. Inna ciekawa willa, o bardziej kameralnym i lirycznym charakterze, stoi przy ul. Melnyka 7. Architekt A. Bogochwalski zbudował ją w 1905 roku, wykorzystując stylizowane motywy sztuki ludowej Karpat. Na początku XX w. willa była własnością dyrektora Miejskiego Teatru L. Hellera i jego małżonki, śpiewaczki operowej /. Bohusz-Hellerowej. W sąsiednim budynku nr 5 mieszkał w 1. 1920-30 inż. Edwin Hauswald (1868-1942). Na rogu ul. Melnyka 1/3 i ul. Antonowycza 39 znajduje się duży gmach Szkoły Średniej nr 17 o zmodernizowanej renesansowej attyce (do 1939 XI Gimnazjum im. Sniadeckich), wybudowany w r. 1914 (arch. A. Zachariewicz i J. Sosnowski). Ul. Antonowycza (przed 1946 ul. Zadwórzańska) jest znana od połowy XIX w. Dawniej nazywała się Sadownicka (Garten-gasse) i rzeczywiście tonęła w licznych sadach owocowych i kwietnikach. Górny odcinek ulicy (nr 54-109) po części zachował sielski charakter i zabudowę domami z końca XIX i pocz. XX w. otoczonymi zielenią. Niektóre wille mają drewniane elementy (nr 54, 75, 84/86, 1905 ), dekorację secesyjną i neorokokową (nr 74, właściciel W. Gadomski, 1907). W głębi ulicy stoi budynek nr 80 - przed 1939 r. willa Kucharów. Ojciec tej rodziny Ludwik Kuchar (1865-1927) był autorem muzyki do hymnu Towarzystwa „Sokół , wychował sześciu synów na znanych sportowców klubu „Pogoń" (szczególnie znanym byt „Wacek" - Wacław Kuchar). Nieco dalej po tejże stronie ulicy, i podwórzem, widzimy budynek nr 70 (obecnie Szkoła Technicznej. Twórczości Młodzieży), w którym Willa L. Hellera Trasa 5. Nowy Świat Willa Franzów Franciszek Bujak ^ naprzeciw w ogrodzie stoi parterowy domek nr 67, charakterystyczny dla zabudowy dawnej XIX-wiecznej ul. Sadownickiej. W końcu XIX i na pocz. XX w. właścicielem domku był majster ciesielski Maksymilian Szpondrowski. Jednopiętrowy budynek nr 44 do 1934 r. był własnością ślusarza i malarza Szczepana Stacha, który udekorował go w 1906 r. metalowymi elementami oraz ustawił wiatrowskaz. A nr 47 (obecnie Ośrodek Twórczości Dziecięcej przy Kolei Lwowskiej) był zbudowany w r. 1929 dla Związku Maszynistów Kolejowych (arch. M. Maciałek). Budynek nr 31 oraz sąsiedni dom mieszkalny nr 11* przy ul. Grunwaldzkiej (arch. H. Zaremba i W. Rawski, 1924) były do 1940 r. własnością braci Bujaków -znanego historyka, prof. UJK Franciszka (1875-1953) i inżyniera Jana (zm. 1968). Ostatni otworzył tu w 1921 r. fabrykę przyrządów mierniczych i optycznych, którą kierował do 1940 r. Do dziś istnieje tu podobne przedsiębiorstwo „Delta". Dawniej w miejscu tego budynku, jak również budynków nr 27-29 (1907-1909) było przedsiębiorstwo hodowli kwiatów znanych sadowników z rodziny Wolińskich. Do nich należał również mały budynek nr 24 (1891 r.). Początkowy odcinek ul. Antonowycza jest zabudowany przeważnie eklektycznymi kamienicami z lat 1880-1890. W jednej z nich pod nr 8 mieszkał przed 1914 r. publicysta i wybitny działacz polityczny Maciej Rataj (1884-1940). Z szeregu tych kamienic stylistycznie wyłamuje się budynek nr 16 zbudowany w 1. 1931-1933 jako Dom Towarzystwa Młodzieży Polskiej im. św. St. Kostki (arch. R. Martula). Na początku ul. Antonowycza, na rogu ul. Rusowych 11, stoi jeden z najstarszych w tej dzielnicy budynków, który dawniej należał do artysty rzeźbiarza Leonarda Marconiego (1878). Ul. Rusowych (w 1. 1892-1944 ul. Wiśniowieckich) wyprowadzi nas na ul. Konowalca. Pięciopiętrowy narożny budynek w stylu funkcjonalizmu przy ul. Rusowych 4 powstał w r. 1930 jako „Dom Emigranta" (arch. H. Zaremba). Dziś mieści się tutaj Oddział Ginekologii 5-tej kliniki. W dużej kamienicy pod nr 1 na rogu ul. Konowalca 12 (arch. J. Cybulski, 1908) mieszkał naukowiec, elektrotechnik, profesor i rektor Politechniki Gabriel Sokolnicki (1877-1975, zm. we Lwowie). Ul. Konowalca, przy której jesteśmy, jest jedną z głównych ulic tej dzielnicy. Wytyczył ją w r. 1892 właściciel fabryki gipsu Antoni Franz i do r. 1940 nazywała się ona ul. 29 Listopada. Chociaż nazwa ulicy kojarzy się z porą roku, kiedy rosnące przy niej kasztany pokrywają chodniki kolorowym liściastym kobiercem, jej dawne imię związane było z Powstaniem Listopadowym 1830 r. Od końca XIX w. zabudowa ulicy miała charakter willowy, dopiero później, po roku 1910 powstają tu domy wielomieszkaniowe. Leonard Marconi Skrzyżowanie dawnych ulic Na Bajkach i 29 Listopada. Rysunek G. Ziminej ¦"«oa na Kamienicy m ji ^~----------j x , , *¦ przy dawnej ul. 29 Listopada dekoracyjnymi wykładzinami 2 cegły oraz ceramiki - pod nr 16 (dawna willa Józefa Pet-ry'ego, arch. E. Jarymo-wicz, 1902, przebudowana w 1923) i nr 27 (dawna willa Heleny Bromilskiej, arch. S. Ma-jerski,\899). Po lewej stronie ulicy widzimy secesyjne budowle ozdobione dekoracją sztu- katorską i kutymi w metalu drzwiami pod nr 15,17, 23 (1907-1910) lub rzeźbami alegorycznymi pod nr 37 (arch Z. Schmucker, 1914). W budynku pod nr 15 w L 1510-1918 mieszkał znany historyk i pisarz Franciszek Rawita Gawroński (184fj_i930) oraz jego syn językoznawca, hinduista Andrzej Gawroński (1885-192?). Po prawej stronie pod nr 22/22A w budynkach z elementami porządku w manierZe „Art Deco" mieści się szpital (dawniej sanatorium „Vita", 1929). Nieco dalej, za zakrętem ku ul. Grunwaldzkiej, pod nr 40 stoi dom z końca 1. 90. XIX w., °d 1%6 r. własność ukraińskiego filologa i pedagoga llji Kokorudza (1857-1933). Jego posesja ciągnęła się aż do sąsiedniej ulicy, obecnie nazwanej jego imieniem (w 1. 1913-1945 ul. H Modrzejewskiej). Tu pod nr 9 mieści się Szkoła Średnia s, którą I. Kokorudz założył jako Ukraińskie Gimnazjum Żeńskie. Kamienice nr 1913-1945 ul. H Modrzejewskiej). Tu pod nr 9 mieści się Szkoła Średnia nr S, którą I. Kokorudz założył jako Ukraińskie Gimnazjum Żeńskie. Kamienice Przy ul. I. Kokorudza nr 7,12 zbudował w 1. 1910-1912 arch. Antoni Nestarowski, którV mieszkał pod nr 7A W budynku I. Kokorudza przy ul. Konowalca 40 mieszkał w okresie międzywojennym ukraiński historyk literatury i pedagog Jaro.sław Hordynśkyj (1882-1939) Sąsiednie budynki pod nr 44, 44A powstały w 1- 1910-1912 i mają modne naówczas cechy modernizowanych klasycznych stylów - baroku (nr 44, arch. J. Bagieński) bądź empiru (nr 44A, arch. J. Hornung) W domu nr 44 urodził się w 1924 r. Aleksander Małachowski, znany dziś polski polityk i publicysta. Dawny kościół oo- Jezuitów. Przecinając skrzyżowanie ulic Konowalca i Melnyka, po prawej stronie mijamy wie-lomieszkaniowy dom nr 50 z podwójnymi otwartymi wykuszami oraz frontonem zwieńczonym obeliskami. Dosyć ciężkie klasyczne remini-scensje wskazują na czas budowy - 1. 50. XX w. (arch. W. Sahajdakiwśkyj). W tej części ulicy Konowalca, która nosiła niegdyś nazwę Franzówka, warte są uwagi niewielkie wille z pocz. XX w. - nr 63, nr 71 (biuro arch. I Lewińskiego. 1901). nr 70/ 72, 74/76 z drewnianymi konstrukcjami dachów i secesyjną sztukaterią (arch. EJarynĄ wicz, 1902). Apteka w I piętrowym budynku o lizowanym portyku (a D. Wuchowia, 1928) pod 75 istnieje już ponad 70 Trasa 5. Nowy Świat • 134\ ul. Dunin-Borkowskich). Znana już od połowy XIX w. pod wiele mówiącą nazwą Błotna, ulica ta, podobnie jak sąsiednie ulice Gipsowa i Selśkych, jest spokojna i zaciszna. Po jej prawej stronie w otoczeniu drzew stoją zgrabne wille nr 2, 4, 6 (arch. E. Jarymowicz, 1902). Duża willa pod nr 6 należała w 1. 1918-1925 do znanych geologów Zuberów - Rudolfa (1858-1920) i jego syna Stanisława (1893-[947), później była w posiadaniu Uniwersytetu. Kilka kroków dalej po lewej stronie widzimy ciekawe budynki nr 11 (wydział Uniwersytetu Leśnictwa) oraz nr 11A (greckokatolicką cerkiew św. Józefa przy Zgromadzeniu Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo). Do r. 1940 budowle te stanowiły zespół sakralny należący do zakonu Jezuitów. „Dom Rekolekcyjny p.w. św. Józefa", pod nr 11, zbudował w stylu bizantyjsko-romańskim o modernistycznych elementach architekt J. Piątkowski w r. 1908, a obok w 1. 1914-1923 powstał kościół (arch. W. Dydyk). Za dawnym kościołem, a obecnie cerkwią, znajdują się tymczasowe pomieszczenia klasztoru św. Wincentego a Paulo; nowy klasztor wzniesiono w 1. 1995-2000 przy ul. Sielskich 14 (przed 1950 ul. J. K. Janowskiego) według projektu arch. S. Cymbaluka, B. Barana, S. Chrapała. Od ulicy Zalizniaka odgałęzia się ul. Gipsowa (nazwana tak w r. 1871 ponieważ była tu część Fabryki Gipsu rodziny Franzów), ( która ciągnie się równolegle do ul. Konowalca. Ulica Gipsowa, jak również przyległe ul. E. Orzeszkowej i ul. Krzemieniecka (przed 1946 r. ul. E. Jelinka). zostały zabudowane różnostylowymi domami w pierwszej dekadzie XX w. Najbardziej interesująca z nich, stojąca przy zbiegu ulic Gipsowej 26 i E. Orzeszkowej 11 * (arch. L. Veltze, 1907) wielka willa w duchu romantyzowanej secesji, wyróżnia się swobodnym rozplanowaniem pokoi, dekoracyjnym łączeniem w murach kamienia i cegły oraz wieżą o czerwonej dachówce. Kilka kroków dalej pod nr 9 przy ul. Orzeszkowej widzimy willę „Lubań" (arch. J. Schulz, 1906), która w 1. 1906-1918 była własnością prawnika i działacza politycznego Józefa Buźka (1873-1936). Na rogu ulicy Orzeszkowej 10 i Gipsowej 28 stoi inna oryginalna willa, zbudowana w r. 1909 dla prawnika Zbigniewa Pazdro (1873-1939). W sąsiednim budynku nr 30 (willa „Niuta", ok. 1925) w 1. 30. XX w. mieściło się mieszkanie i pracownia lamp elektrycznych Michała Pischnota. Dalej przy ul. Gipsowej 32 mieszkał w 1. 30. wybitny inżynier-konstruktor, pionier spawania elektrycznego w budownictwie Stefan Bryła (1886-1943). Stefan Bryła Willa przy zbiegu ulic Gipsowej 26 i Orzeszkowej 11 -V.-, -- -V W- *,1 1 willi M. Makowicza na ul. Konowalca i kontynujemy jej zwiedzanie. Na skrzyżowaniu ulic Zalizniaka i Konowalca 78 widzimy dom prywatny o stylizowanych w duchu „Art Deco" kapitelach kolumn i metalowych balustradach balkonów (arch. J. Noworyta, 1925). Po stronie parzystej wzrok zatrzymuje się na niewielkiej secesyjnej willi nr 88 z pełnymi wyrazu maszkaronami (1905), która należała do budowniczego i działacza społecznego Michała Makowicza (1862-1920). Dziś jest to budynek administracyjny. Idąc dalej po prawej stronie, pod nr 92, widzimy willę „Luba" (arch. J. Piątkowski, 1909). Od r. 1910 jej właścicielem był wybitny znawca heraldyki, historyk Zygmunt Luba Radzimiński (1843-1928). Budynek nr 96 (arch. Krajowego Towarzystwa Naftowego Stanisława Schdtzla. Bez wątpienia naszą uwagę przyciągnie duży dom prywatny nr 100*, który przypomina średniowieczny zamek (arch. S. Ulejski, 1912) zbudowany dla Krzeczunowiczów. Do 1939 r. jego właścicielem był farmaceuta Stefan Stenzel. Interesujący również jest sąsiedni budynek pod nr 102 - dawniej willa „Grażyna", zbudowana w 1906 r. według projektu arch. T. Obmińskiego (przebudowana w 1913, arch. A. Piller) dla profesora elektrotechniki i działacza społecznego Romana Pzieślewskiego (1863-1924). Secesyjne budynki nr 108/110 zbudował dla swojej rodziny architekt Kazimierz Rawski (1907). Mieszkał tu przed 1939 r. także inny znany architekt z tej artystycznej rodziny - Witold Rawski (1893-1962). Ostatnie budynki o parzystej numeracji (nr 114-120) noszą cechy architektury modernizowanego klasycyzmu 1. 20. XX w. Po stronie przeciwnej ul. Konowalca wyróżnia się nowoczesna budowla pod nr 103 - ośmiopiętrowy hotel „Turyst" na 360 pokoi (arch. /. Łańko, K. Leszczyńska, 1970; ceramiczne panneaia we wnętrzach T. Drahana, 1975). W miejscu, gdzie dziś stoi wielopiętrowy blok mieszkalny pod nr 97 w 1. 1880-1930 była fabryka gipsu, należąca do rodziny Franzów. Teren fabryki ciągnął się dalej aż do Jezior Piaskowych; do dziś zachował się jeden z budynków fabrycznych pod nr 4 przy ul. Hordyńskich (w 1. 30. mieściło się w nim elektrotechniczne przedsiębiorstwo „Elektron"). Po nieparzystej strome ulicy Konowalca zachowało się kilka starych will z przełomu XIX i XX w. (nr 87, 89, 95, 95A). Budynek nr 87 (arch. J. Hornung, 1910) należał do Franciszka Stefczyka (1861-1924), pioniera polskiej spółdzielczości. Ulica Hordyńskich (do 1945 ul. Norwida, potem Ałtajska) po stronie lewej, zabudowana jest willami w stylu „Art Deco" (nr 5) i konstruktywizmu (nr 7-15). Tą ulicą możemy dojść do parku wodnego „Jeziora Piaskowe" - wyjątkowego zakątka w tak bezwodnym dziś Lwowie. Park oraz pobliski stadion istnieją od 1923 roku. Ulica Konowalca kończy się przy Kulparkowskim skwerze, gdzie ma swoją pętlę tramwaj nr 2. Stąd wychodzą ulice S. Rudnickiego oraz I. Trusza. Ulicę S. Rudnickiego (do 1944 ul. Grochowska, potem Partyzancka) została wytyczona w 1907 roku przez fabrykanta gipsu Antoniego Franza. W 1. 1910-1920 ulicę zabudowano willami, które stoją dziś wśród pięknych drzew. Jako pierwsze powstały późnosecesyjne domy nr 12 i 15. Budynek nr 12 zbudował dla inżyniera Józefa Makarewicza architekt A. Osten w 1910 r. W 1. 30. właścicielem tej willi był Pionier przemysłu gazowniczego Marian Weleżyński (1879-1945). Dom nr 15 (arch. A Piątkowski, 1909) należał do znanego ukraińskiego działacza społecznego i gospodarnego Juliana Mudraka (1878-1950). W wil-'• nr 25, zbudowanej w 1927 r. (arch. Kassler), mieści się obecnie Konsulat Honorowy Niderlandów. Po stronie przeciwnej P°d nr 30 mieszkał przed wojną historyk ekonomiki Stefan Inglot (1902-1994). Konsulat 137 • Niderlandów. Rysunek P. Hrankina Ulica I. Trusza (do 1944 ul. Q\M wodowa) ma równie malowniczy cha-l rakter oraz dość krętą konfigurację. Podobnie jak ul. S. Rudnickiego zabu-l dowana została w 1. 1910-1930 przez] urzędników państwowych i prawników (nr 5, 7, 11, 11\ 20-26, 32). Spośród architektów lwowskich tylko Ludotnil Gyurkowich miał tu własną neo-klasyczną willę pod nr 4. Najbardziej znanym przy tej ulicy jest dom nr 28 - Muzeum Iwana Trusza*, które mieści się w dawnej willi | tego wybitnego malarza. Wybudowany w r. 1910 w stylu późnej secesji piętrowy dom ma dobudowaną drewnianą werandę w stylu ludowym, a od tyłu sad Wieża wodna. Zdjęcie archiwalne niegdyś starannie pielęgnowany przez artystę, mistrza pejzażu (patrz także s. 244). Wędrówkę trasą „Nowy Świat" zakończymy na ul. Kulparkowskiej. Została ona wytyczona w drugiej połowie XIX w. poprzez dawne przedmieście Kul-parków. Ze starych budynków mieszkalnych zachowały się przy niej wille -pod nr 108 (dom inżyniera Karola Stanisława Klimowicza, z datą 1895 umieszczoną na artystycznie wykonanych wiatrowskazach), a także pod nr 112, 114 (z 1893 r.). Naprzeciw tych domów, pod nr 95 w starym ogólnie dostępnym parku, mieści się zespół budynków Obwodowej Kliniki Psychiatrycznej. Najstarsze budynki znajdują się po prawej stronie - w stylu neorenesansowym zbudował je w 1. 1865-1876 architekt A. Kuhn (wewnątrz jest tu Budynek przy ul. Kulparkowskiej. kaplica w neoromanskim stylu). P°d Rysunek P. Hrankina względem architektonicznym ciekawsze są jednak obiekty późniejsze, z lat 1904-j 1909 - budynki szpitalne (arch. Z. Kę-dzierski) oraz żelbetowa wieża wodna (arch. A. Zachariewicz). Do parku ij kliniki można dojść nie tylko od strony ul. Kulparkowskiej ale również inną dr°' gą - od strony znanej już nam ulicy i S. Rudnickiego poprzez wiadukt kole-J jowy przy ul. Botkina. Trasa 5. Nowy Świat Od leatru upery do Dworca Kolejowego * erkiew św. Andreja Apostoła (dawny kościół OO. Reformatów) Dom Kolejarzy Trasa 6. Od Teatru Opery do Dworca Kolejowego • J40 Dawny Dom Inwalidów Wojskowych 141 m Centralny Dom Towarowy Torhowy (po polsku Targowy, w 1. 1865-1944 - plac Gołuchowskich). Obecna nazwa jest uzasadniona, ponieważ w miejscu dawnych XIX-wiecznych kamienic, w sąsiedztwie terenu dawnego targowiska - Rynku Krakowskiego (jak nazywało się ono przed 1939) na placu Krakowskim (dziś (dziś pl. Jarosława Ośmiomysła) rozlokowano w 1999 r. nowe Centrum Handlowe „Dobrobyt". 3 Od placu Targowego odchodzi ulica :: t-nnŁ-.-'- Gródecka (po ukraińsku Gorodoćka), najdłuższa, licząca 9 km, ulica miasta, znana od XVI w. Do 1964 r. podzielona była na trzy odcinki. Odcinek od placu Targowego do kościoła św. Anny nazywał się ulicą św. Anny (w 1. 1871-1944 - Kazimierzowską). Drugi odcinek - od kościoła św. Anny do obecnej ulicy I. Boberskiego (przed 1946 r. - ul. Tatar-Trześniowskiego) nazywał się ulicą Gródecką (Grodeker-gasse), bo prowadził w kierunku Gródka Jagiellońskiego (dziś Gorodok). Trzeci odcinek stanowił do roku 1933 oddzielną ulicę i nazywał się Bogdanówka, bo prowadził przez wieś o tej właśnie nazwie. Ulica Gródecka od dawna była główną arterią komunikacyjną. Jeszcze bardziej wzrosło jej znaczenie od momentu wybudowania w roku 1861 pierwszego Dworca Kolejowego. W roku 1880 ulicą tą ruszył pierwszy tramwaj konny. W obecnej zabudowie najdawniejsze zachowane obiekty pochodzą z połowy XIX w. (jedynie kościół św. Anny sięga XVII w.). Pierwszy najstarszy odcinek ul. Gródeckiej, który zamieszkiwali Żydzi aż do holocaustu w 1. 1941-1943, miał charakter handlowy i był ściśle powiązany z sąsiednimi dzielnicami żydowskimi. Na początku ul. Gródeckiej pod nr 2 widzimy duży budynek z lat 1910-1913 zbudowany przez kupca M. Połturaka dla Giełdy Towarowej (arch. J. Piątkowski, rz. S. Plichal). Tuż obok w tym samym czasie (1912-1913) powstał Dom Towarowy „Magnus" („Wielki") - obecnie Centralnyj Uni-wermag** (Centralny Dom Towarowy) na rogu ulic Gródeckiej 10 oraz ul. Szpitalnej 1. Architekt R. Feliński zastosował tu estetycznie pełne ekspresji konstrukcje żelbetowe i szerokie oszklone powierzchnie. Elewacja tego pierwszego we Lwowie wybitnego dzieła funkcjonalizmu kojarzy się z rytmicznymi strukturami obiektów natury (np. woszczyny), zasadą wyrazu jest tu powtarzalność połączeń pionowych potężnych słupów i poziomych rzędów wielościennych wykuszy. Przy Uniwermagu skręcamy w ulicę Szpitalną. Nazwa ta pochodzi oa znajdującego się obok od początku XIX w. Szpitala Żydowskiego. Większość budynków przy tej ulicy powstała na przełomie XIX-XX w., ale bez szczególnych dekoracji. Na rogu ulic Szpitalnej i Kulisza 1 w kamienicy zbudowanej w 1898 r. przez architekta K. Boublika mieści się apteka czynna od 1902 r. (przed 1939 r. „Pod Białym Orłem", była własnością ormiańskiej rodziny Kajetanowiczów). Dalej na rogu ul. Szpitalnej 14 i Kotlarskiej 1 na fasadzie budynku umieszczona jest tablica pamiątkowa żydowskiego pisarza Szolem-Alejchema (1859-1916), który mieszkał w tym budynku w roku 1906 (rz. P. Flit). Przy ulicy Szpitalnej do 1939 r. stały domy prywatne i pracownie mistrzów meblarskich i snycerzy St. Szczuplakiewicza (budynek nr 52, obecnie Bazarna 20), Karola i Ferdynanda Hornungów (dom nr 54, obecnie Bazarna 22). Dzisiejsza ul. Bazarna w 1. 1934-1950 nosiła nazwę ul. Filipa Schleichera i została wyodrębniona z Jakub Rappaport Trasa 6. Od Teatru Opery do Dworca Kolejowego 142 Stary cmentarz żydowski. Zdjęcie archiwalne końcowego odcinka ul. Szpitalnej. Przy Bazarnej 11 rozlokował się ożywiony Centralny Rynek („Krakowski"). Powstał on po II wojnie światowej na terenie zrujnowanego starego cmentarza żydowskiego z nagrobkami z XVI-XIX w. Wzdłuż targu prowadzi w górę ul. Jakuba Rappaporta (nazwana tak w 1871 r. na cześć lekarza i filantropa z pierwszej połowy XIX w.). Dominuje tu budynek nr 8 - dawny Szpital Żydowski** (fundacji Maurycego Lazarusa), obecnie oddział położniczy Trzeciego Miejskiego Szpitala Klinicznego. Architekt K. Mokłowski w swojej dekoracyjnie napiętej interpretacji „stylu mauretańskiego" stworzył w 1. 1898-1901 egzotyczną budowlę z ryzalitami, wyłożonymi poziomymi pasmami żółto-czerwonej cegły, uwieńczoną wielką cebulastą kopułą krytą trójkolorową dachówką. W kamienicy nr 11 przy ul. Rappaporta mieścił się przed rokiem 1939 Żydowski Dom Starców (arch. Herman Ochs, 1911). Dawny Szpital Żydowski parowskiej. Jest to bardzo stara ulica, która prowadzi^ do założonej w 1419 r. przez Andrzeja Klóppera Wsj zwanej „Klópperhof', później - Kleparów. Od ulicy Kleparowskiej w kierunku zachodnim rozciągają sję wzniesienia, uwieńczone górą Kortumową (wys 374 m.). Zapoczątkowuje je zaś góra Stracenia (Mons supplicii), zwana jeszcze „Lwowską Golgotą" i „Hycla górą", położona z lewej strony ulicy Kleparowskiej. Jej historia, nazwa, rzeźba terenu i nawet ułożone jeszcze na pocz. XX w. schody przywodzą na myśl paryski Montrriartre. Przed 1939 r. można było widzieć tutaj „barwny pejzaż malowany ręką jakiegoś Utrilla" 1 - wspominał pisarz Jan Brzoza. Tu na górze od XV w. począwszy i do drugiej połowy XIX w. uśmiercano 1 _±_ złoczyńców. Pod samą górą na rogu ulic Złotej i •, T nr • i • Kleparowskiej 13, jeszcze do końca XIX w. stal dom Pomn.kT.Wun.owsk.ego ^ w ^^ ^ ^^ hyce, _ ,owca be2 i s. KapuscinsKiego. panskich psów w ]769 r na górze stracono watażków Z,djęcie arcniwaine hajdarnakoW5 a w i847 r. powieszono patriotów polskich: Teofila Wiśniowskiego i Józefa Kapuścińskiego. Do dziś na górze zachował się postawiony w 1895 r. na ich pamiątkę obelisk (rz. J. Markowski). W tym też czasie powstał również park, noszący do 1939 r. imię T. Wiśniowskiego. Po zboczach góry Stracenia wspinają się dwie ulice. Z lewej strony biegnie ul. J. Pstraka (przeprowadzona w 1980 r.), z której otwiera się ładny widok na katedrę św. Jura i wieże dawnego kościoła św. Elżbiety. U początku wzniesienia, przy ul. Kleparowskiej 11A znajduje się Technikum Spółdzielczości, zajmujące gmach wzniesiony w stylu funkcjonalizmu w 1938 r. dla żydowskiego gimnazjum kupieckiego (arch. J. Thorn). Z prawej strony góry Stracenia biegnie ul. Złota (nazwa istniejąca od 1913). Na rogu tej ulicy, pod nr. Złota 2 i Kleparowska 15, widać zespół niewielkich budynków, wymurowanych w neoromańskim stylu z pasami czerwonej i żółtej Schronisko Brata Alberta, cegły. Są to dawne schro-I Zdjęcie archiwalne niska Trzeciego Zakonu św Franciszka dla nędzarzy, ufundowane przez św. Brata Alberta (zakonnika i malarza Adama Chmielowskiego) i zbudowane przez arch. J. Hochbergera w 1892 i 1896 r. Obecnie mieści się w nich przedsiębiorstwo „Lwiwmetałopłast". Wyżej, pod r»r 4 stoi trzypiętrowy dom studencki, z płaskorzeźbami Matki Boskiej i Chrystusa na fasadzie - jest to jeszcze jeden dawny zakład dobroczynny, niegdyś Miejski Przytułek dla dzieci-sierot (zbudowany w 1911 r.). Po prawej stronie ul. Kleparowskiej (nr 18, drugie wejście z ul. Bazarnej 25) ulokowane są budo -wie zakładu piwowarskiego. Założony tu w 1715 r. browar (przed 1939 -Towarzystwo Akcyjne Browarów) do dziś słynie z wysokiej jakości piwa. Stare bloki fabryczne wzmiesiono, wykorzystując motywy średniowiecznej architektury, w 1.1896- ¦ 1912- Adam Chmielowski. Portre pędzla C. Dylczyńskieg' Trasa 6. tfjd Twtru Opery do Dworca Kolejowego Idziemy dalej ulicą Kleparowska i oto z lewej strony, za drzewami, ukazuje się fasada długiego monumentalnego gmachu wzniesionego w duchu średniowiecznego włoskiego pałacu z zębatymi basztami (nr 35). Jest to najstarsza i najładniejsza budowla przy tej ulicy - dawny Dom Inwalidów Wojskowych** (arch. T. Hansen, 1855-1860). Fasada z nietynkowanej żółtej i czerwonej cegły ozdobiona jest reliefami, przedstawiającymi wojskowe atrybuty oraz figurami Wojny (Mars) i Pokoju (Wenus). Są to jedyne zachowane dekoracyjne elementy z licznych rzeźb, które dla Domu Inwalidów wykonali C. Godebski i A. M. Perier. Za głównym gmachem stoi kaplica, wzniesiona przez T. Hansena w oryginalnie potraktowanych bizantyjskich formach. Dziś w dawnym Domu Inwalidów mieści się Szkoła Pożarniczo-Techniczna. Naprzeciwko, przy ul. Kleparowskiej 22/24, a także na ul. Weteranów 13/15, ul. gen. Grekowa 1-5 i Baturyńskiej (w 1. 1871-1963 ul. Inwalidów) znajduje się zespół koszar, zbudowanych w 1896 r. (arch. A. Kamienobrodzki, N. Łusz-czkiewicź) i w 1938 r. (arch. K. Tołłoczko). Na rogu ul. gen. Grekowa 1 (przed 1946 ul. Arciszewskiego) i ul. Weteranów (wytyczonej i nazwanej tak w 1885 r.) widzimy dawną wojskową ujeżdżalnię (obecnie halę sportową) zbudowaną w neorenesansowym stylu (arch. J. Hochberger, 1889-1891). Pod nr 11 przy ul. Weteranów znajduje się Szkoła Średnia nr 53, przed 1939 r. Szkoła Powszechna im. T. Lenartowicza (arch. H. Zaremba, 1913). Z ul. Weteranów wychodzimy na ul. Dżerelną (przed 1946 ul. Źródlana). Była ona znana od pocz. XIX w. dzięki licznym źródłom, które niegdyś tu wypływały i były wykorzystywane m.in. w kilku zakładach kąpielowych i łaźniach. Z nich przetrwała do 1999 r. tylko łaźnia „Chwila" przy ul. Dżerelnej 59 i Grekowa 8. Przy dawnej ul. Źródlanej 23 w 1. 1910-1939 działała „Piekarnia Kulikowska" Natana Schwarza. Był tam wypiekany lubiany we Lwowie gatunek chleba zwany „kulikowskim". Taki duży bochen - na bochnie skorupka / Jak z wiśniowego drzewa - ale krucha, ale chrupka! - tak wspominał ten chleb Marian Hemar. Przy ul. Dżerelnej 20-24 i ul. Gazowej 28, znajduje się Zakład Gazowy, otwarty w 1858 r. Niektóre z jego pomieszczeń, np. budowle w stylach neogotyckim i neoromańskim z końca XIX - pocz. XX w. (arch. A. Kamienobrodzki, M. Łużecki) mają wartość zabytkową. Dom Inwalidów Wojskowych. Zdjęcie archiwalne Zdjęcie z 1. 90. XIX vv. Równolegle do ul. Dże. relnej ciągnie się ul. Kulisza (dawna nazwa w 1. 1827-1950 ul. Słoneczna). Wy. tyczona w 1. 1820., ma ona dość jednolitą zabudowę składającą się z dwupiętrowych kamienic czynszowych z końca XIX i pocz XX w w tym także w stylu secesji (nr. 31-37). Cour d'honneur, utworzony przez kamienice nr. 23-25A (tzw. Pasaż Hermanów) dawniej zamykał secesyjny budynek teatru „Colosseum". Wzniesiony w 1. 1898-1900 przez arch. M. Fechtera i A. Schleyena dla Jakuba i Abrahama Hermanów, teatr po roku 1945 został przerobiony na halę fabryczną. Ciekawą elewację posiada budynek nr 6A - dawny „Gmach Sukursalny", który powstał w 1899 r. jako pracownia i skład dekoracji oraz kostiumów teatralnych (arch. Z. Gorgolewski, J. Lewiński). Jako pracownia malarska Teatru Opery służy dotąd. Rzeźbiarski wystrój fasady przedstawia rozmaite alegorie sztuki scenicznej. W kamienicy nr 11A (13) przy dawnej ul. Słonecznej mieszkał w 1. 30. poeta i publicysta żydowski Samuel Imber (1889-1943). Ulice P. Kulisza i Dżerelną łączy ul. Majera Bałabana (przed 1946 ul. Berka Joselowicza), nazwana na cześć znanego historyka Żydów lwowskich. Z niej możemy przejść na ulicę Szpitalną ulicami S. Leinberga (w 1. 1895-1946 ul. Korzenłowskiego), Tamańską (w 1895-1946 ul. Alembeków) oraz Kotlarską. Na skrzyżowaniu tych ulic stoi szkolny budynek w neorenesansowym stylu, ze sztukaterskimi herbami Lwowa na fasadach - dawniej Szkoła Miejska im. T. Czackiego i Żydowska Szkoła Przemysłowa (arch. A. Kamienobrodzki, 1891). Dziś mieści się tutaj Ośrodek Szkoleniowo-Technologiczny Młodzieży Uczniowskiej. Przy dawnej ul. Alembeków we własnym domu nr 10 mieszkał i zmarł znany polityk żydowski, prawnik i publicysta Gerszon Zipper (1868-1920). W innej kamienicy przy tej ulicy - nr 14 - w dwudziestoleciu międzywojennym była pracownia żydowskiego artysty-malarza, mistrza impresjonistycznych scen rodzajowych Erna (Eisiga) Erba (1878-1942). Ulica Kotlarska była wytyczona i nazwana tak w 1885 r. Kiedyś działały tu warsztaty wyrabiające kotły (m.in. pod nr 35), a pod nr 6 w 1. 1840-1990 pracowała jedna z najstarszych łaźni miejskich. Ulicami Szpitalną lub Danyłyszyna (przed 1946 ul. Emila Byka, niegdyś Karna) powracamy znów na ul. Gródecką. Po lewej stronie, pod nr. 15 i 17 stoją wielkie czteropiętrowe budowle wzniesione w 1913-1914 r. według projektów arch. A. Harda. Budynek * nr 15, z przetworzonymi elementami stylu empire, mieścił w 1. 1914-1944 hotel „Astoria", obecnie jest to hotel „Kijów" (nieczynny od 1995). Narożny budynek nr 17 ma dwukon-dygnacyjną loggię w stylu zmodernizowanego renesansu, ale jego dolne piętra z wielkimi otworami okiennymi przybiżają się do rozwiązań w duchu funkcjo- Ul. Gródecka. Zdjęcie z ok. 1870 r. Trasa 3. Główne aleje i place „Brygidki". Zdjęcie z ok. 1870 r. znajdował się tutaj Dom gandlowy Towarów Bła-watnych i fabryka parasoli. Obecnie budynek zajmuje warsztat krawiecki przedsiębiorstwa odzieżowego. Na rogu ulic Gródeckiej 29 i jylencyńskiego 12 znajduje się kamienica z apteką „Pod Złotym Lwem". Apteka w tym miejscu istnieje już od 1867 r. (do 1939 była ona włanością Szymona Haya). A w miejscu domu przy ul. Gródeckiej 31 (arch. E. Gali, 1881) stała prawosławna cerkiew Zwiastowania NMP, zniszczona w 1802 r. Pod nr 31 na przełomie XIX-XX w. prosperowała popularna restauracja H. Salzberga „Pod Capkiem" - miejsce spotkań zwłaszcza aktorów Teatru Miejskiego. Bywali tu Ludwik Solski, Tadeusz Pawlikowski, Karol Adwentowicz i in. W sąsiedniej kamienicy nr 33 ze stiukowym ornamentem w stylu „Art Deco" w górnej części fasady (arch. T. Wróbel, 1923) znajdowała się w 1. 30. XX w. redakcja dziennika żydowskiego „Der Najer Morgen". Naprzeciw, pod nr 18/20, ciągną się ponure fasady więzienia śledczego. Z początku, od 1614 do 1784 r. istniał tu żeński klasztor św. Brygidy z niedużym renesansowym kościołem św. Piotra Apostoła. W 1785 r. został on przerobiony na więzienie, które nazywano „Bfygidki". W 1. 40. XIX w. więzienie znacznie rozbudowano. Z tego okresu zachowały się empirowe obramowania okien, choć sam wygląd fasady zmienił się w czasach stalinowskich. Za więzieniem na prawo odgałęzia się ulica Szolem-Alejchema (przed 1945 ul. M. Bernsteina), która do roku 1941 była jednym ze starych ośrodków żydowskiego życia społecznego. Pod nr 11 w budynku z 1896 r. (arch. M. Silberstein), posiadającym salę teatralno-koncertową, było dawniej Towarzystwo Rękodzielników Żydowskich „Jad Charuzim", a w 1. 1960-1980 mieścił się Dom Kultury zakładu produkcyjnego „Elektron". Kamienica nr 12 o neobarokowym wystroju fasady i głównej sali (arch. A. R. Fleischl, 1899) była wtas lością Kahału gminy żydowskiej Lwowa; w 1. 1932-1940 można było także zwiedzać tutaj Muzeum Żydowskie. Obecnie działa tu Lwowski Ośrodek Judaiki i Oświaty Żydowskiej oraz towarzystwo „B'nei B'rith". W budynkach przy ul. Gródeckiej 24, 26 od 1905 r. znajdowały się koszary i komenda straży policji. Dziś pomieszczenia te wraz z nowymi przybudówkami zajmuje Instytut Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Obok, na rogu ulic Gródeckiej 28 i Leontowycza 2/4 stoi budynek Szkoły Średniej nr 11, wzniesiony z nietynkowanej cegły w neoromańskim stylu dla Szkoły Powszechnej św. Anny w 1884 r. (arch. J. Hochberger). W perspektywie ulicy Leontowycza (wytyczonej w 1895 jako ul. św. Anny) otwiera się ładny widok na centralną [sfl •'«..--^^^H część dawnego Szpitala Żydowskiego. Szkoła św. Anny. Zdjęcie archiwalne 147 • Kościół św. Anny Płaskorzeźby na elewacji domu nr 55 przy ul. Gródeckiej Naprzeciwko, przy ul. Gródeckiej 45 widzimy jedną z największych lwowskich kamienic w stylu secesji (arch. /. Winiarz, 1907). Do 1940 r. należała ona do Jonasza Sprechera, który założył tu synagogę. Inne ognisko żydowskiego życia - gimnazjum i bursa - przed II wojną światową znajdowało się nieopodal przy ul Ohijenki 18/18A. Jest to neogotycka budowla, wzniesiona jako hotel „Elitę" w 1909 r. według projektu arch. Z. Kędzierskiego. Do 1939 r. mieściło się tutaj prywatne gimnazjum żeńskie Karp-Fuchsowej, a po II wojnie światowej przez pewien czas działała polskojęzyczna Szkoła Średnia nr 30. Dziś znajduje się tu Obwodowy Naukowo-Metodyczny Instytut Oświaty. W kamienicy z 1876 r. ze starą apteką na rogu ulic Ohijenki 20 i Gródeckiej 47 mieszkał i zmarł lekarz i pisarz Maurycy Rappaport (1808-1880). Ciekawymi płaskorzeźbami na tematy mitologiczne przyciąga uwagę elewacja domu nr 55 (dawniej nr 5) przy ul Gródeckiej. Dom ten był zbudowany w 1894 r. przez arch. H. Salvera jako hotel „Pański". Na przecięciu ulic Gródeckiej (pod nr 32) i T. Szewczenki już z daleka widać greckokatolicką cerkiew św. Anny*. Jest to dawny kościół św. Anny, wraz z klasztorem OO. Augustianów erygo-wany w 1505 r. przez cech krawców na miejscu, gdzie zginęli jego rzemieślnicy. Dzisiejsza barokowa postać kościoła pochodzi z 1673 r. Po kilku przebudowach w XIX w. kościół otrzymał wieżę zegarową z chełmem stylizowanym w duchu rokoka (arch. Br. Wiktor, 1927). Niestety, nic nie zachowało się z dawnego wyposażenia wnętrza świątyni. Nowy ikonostas i malowidła ścienne pochodzą z 1. 90. XX w. Od rozgałęzienia przy cerkwi św. Anny bierze początek ulica T. Szewczenki, tak samo jak ul. Gródecka, dawna arteria komunikacyjna. Przeprowadzona została w kierunku wsi Iwano-Frankowo - dawniej Janowa i dlatego od pocz. XIX w. do 1944 r. nazywała się ul. Janowska. Zachowana zabudowa odnosi się głównie do drugiej połowy XIX i pocz. XX w. Pierwsze budynki, które należą do ul. Szewczenki, stoją za Szkołą nr 11 " są to kamienice nr. 2, 4 wzniesione * stylu późnej secesji w 1909 r. według projektów K. Boublika dla J. Sprechera. Wnętrze kościoła św. Anny. Zdjęcie archiwalne Trasa 3. Główne aleje i place . 148 tablica pamiątkowa z brązowym popiersiem T. Szewczenki (rz. R. Romanowycz, ok. 1980 r.). Apteka w tej kamienicy działa od roku 1911 (była własnością S. Somer-steina) i przed 1939 r. nazywała się „Pod św. Anną". Początkowe budowle po lewej stronie ulicy (nr. 5, 7, 17-23) od dawna, jeszcze od pierwszej połowy XIX w., należą do wojskowości. Pomiędzy nimi stoją oddzielne stare budynki mieszkalne lub fabryczne z drugiej poł. XIX w. nr 9 oraz nr. 13, 15 (arch. Br. Bauer). Po parzystej stronie mijamy mieszkalne budynki w stylu późnej secesji nr. 24, 26 (arch. R. Feliński, 1912) i nr. 30, 32 (arch. Br. Bauer, 1912). Pod nr 24 mieszkał do 1941 r. oryginalny żydowski malarz-fantasta Emil Kunke (1896-1943). Wyżej stoi neorenesansowy szkolny budynek nr 34, wzniesiony w 1894 r. jako Zakład Sierot Izraelickich (arch. A. Kamienobrodzki). Idąc dalej w górę, po prawej stronie za zespołem domów w stylu funkcjonalizmu nr. 56, 56\ 58, widzimy kamienicę nr 60 - dawny dom mieszkalny właściciela młyna parowego Leona Thoma (arch. A. Kamienobrodzki, 1894). Młyn Thomów, założony w 1841 r., był ciekawym, jednym z pierwszych dzieł architektury przemysłowej we Lwowie. Obecnie jest on włączony w zespół budynków, należących do Mechanicznej Huty Szkła. Nieopodal, pod nr 66 stoi dawny kościół OO. Reformatów* pw. Świętej Rodziny, a dziś cerkiew Apostoła Andrija Perwozwanoho (św. Andrzeja Apostoła) UAPC (Ukraińskiej Autokefalicznej Prawosławnej Cerkwi). Świątynię, pierwotnie w stylu neobarokowym z korynckimi kolumnanami na fasadzie, wzniósł w 1897 r. arch. M. Kowalczuk. Wnętrze z witrażami i freskami autorstwa T. Popielą zostało zniszczone po II wojnie światowej. Po odbudowie w 1. 1993-1998 dawny kościół OO. Reformatów przekształcono na cerkiew, zmieniając jego styl architektoniczny na bizantyjski (nad nawą główną i wieżami nasadzono trzy nowe kopuły). Prawie całkowicie zmieniono też wystrój wnętrza, zdobiąc je witrażami W. Szatenki i malowidłami, wykonanymi pod kierownictwem B. Balyckiego. Pod nr 31 (dziś fabryka dziewiarska „Promień") dawniej znajdowała się zbudowana w 1912 r. pralnia chemiczna Jana Langiera, a w 1. 30. - „Juwelit", wytwórnia wyrobów alabastrowych i fabryka papiernicza E. Królika. Na tym miejscu od końca XVI w. do 1784 r. stał kościół Znalezienia św. Krzyża. Z tym kościołem wiąże się stara nazwa ulicy Świętokrzyskiej (wytyczonej w połowie XIX w.), dziś ulicy Bortniańskiego, która, w przerwie pomiędzy nr 31 i nr 33 przy ul. Szewczenki, wznosi się stromo w górę pokryta starym kamiennym brukiem. Ulica Bortniańskiego, tak samo jak i sąsiednia ulica Kwitki-Osnowianenki (w 1913— '946 ul. Częstochowska), zabudowana jest przeważnie willami i kamienicami czynszowymi z pocz. XX w. i lat 1920-1930. Willa przy dawnej ul. Świętokrzyskiej. Rysunek P. Hrankina 149 • W górnej części ul. Szewczenki zasługują na uwagę stare kamienice nr. 59, 91, 93. Dom nr 59 do 1915 r. był własnością Jana Latoura (1839-1915) i mieścił dużą galerię obrazów, otwartą dla publiczności. Pod nr. 91 i 93 przed 1939 r. były zakłady kamieniarskie A. Kowerki, L. Olszewskiego i A. Króla, które wyrabiały nagrobki dla pobliskiego cmentarza Janowskiego (zob. rozdział „Lwowskie nekropolie"). Za cmentarzem istniała od 1890 r. wielka fabryka dachówek i sztucznego kamienia Jana Lewińskiego, przerobiona w 1929 r. na fabrykę maszyn M. Steinhausa. Obecnie działa tu zakład meblarski przy ul. Moryneckiej i Kyryliwskiej \\ (w 1934-1950 ulice odpowiednio Szlachecka i boczna Szlachecka). Naprzeciwko, pod nr. 113, 115, działa do dziś zakład młynarski, założony w 1920 r. jako młyn parowy S. Dresdnera (arch. A. Kornbliilh). VvPj końcu ul. Szewczenki na dawnym przedmieściu Batorówka (dziś Rzęsna I, róg ul. Dyktowej i ul, Feszczenki-Czopiwskiego 16) zachował się kościół, stylizowany na średniowieczną warownię, z figurą Chrystusa na elewacji (arch. W. Daycsak, 1939). W 1991 r. kościół ten przekształcono na cerkiew greckokatolicką P°d nowy wystrój, w tym freski braci Zatuckich (iyy6). Obok dzisiejszego więzienia (ul. Szewczenki 156, przed 1939 były tu składy M. Steinhausa) na miejscu Obozu Janowskiego, gdzie w 1. 1942-1944 zginęło olc. 200 tys. mieszkańców Lwowa, głównie Żydów, planowane jest wzniesienie pomnika ku czci ofiar. W 1994 r. na zboczu wzgórza schodzącego ku ul. Winnica (nazwa ukraińska Wynnycia) ustawiono kamień pamiątkowy. Ulicę Szewczenki z ul. Gródecką łączy ulica Jarosława Mudroho (J. Mądrego, przed 1946 ul. Józefa Bema) zabudowana w końcu XIX - na pocz. XX w. Najbardziej wartą zwiedzenia jest strona z nieparzystą numeracją, na której stoją bloki secesyjnych kamienic, zbudowane przez arch. Bruno Bauera w 1. 1904-1907, jak na przykład: dom nr 29 z oryginalnymi metalowymi drzwiami i kroksztynami dachowymi, kwadratowy blok budynków przy ul. J. Mądrego 21, 23, placu Kniazia Światosława 6, 7 oraz ul. Huszałewycza 1, 3. Najciekawsza budowla -dawna własna willa arch. B. Bauera* (dziś przedszkole) znajduje się na ulicy Huszałewycza 5 (w 1913-1993 ul. Prowiantowa). Została ona wzniesiona w 1892 r. w stylu „malowniczego historyzmu", już jakby w przeczuciu wyszukanej palety secesji - z wykorzystaniem różnokolorowej dachówki i cegły, majoliki, witraży. Przy ul. Huszałewycza 1 (róg ul. J. Mądrego 23) mieszkał przed 1939 r. Stanisław Maykowski (1880-1961), pisarz, dziennikarz i krytyk artystyczny. Pośrodku placu Kniazia Światosława (w 1885-1946 pL J. Bema), przy dzisiejszym parkingu, widzimy dawne budynki łaźni i remizy straży pożarnej (nr. 9, 9A, koniec XIX w.). Pod nr 5 na placu działa zakład „Autopromserwis", który zajmuje miejsce dawnej fabryki wyrobów metalowych Edwarda Machana (arch. J. Schulz, 1891) oraz fabryki broni i maszyn „Arma" (1922-1939). W pobliżu, od nr 4 na pl. Kniazia Światosława odchodzi ul. Ołeny Stepaniwnej. Była ona przeprowadzona w 1895 r, pod nazwą ulicy Kordeckiego i ciągnie się do ul. Zaliznycznej (Ki lejowej). W 1. 1919-1939 był tu jeden z ośrodków ukraińskiego gospodarczego i kulturalnego rozwoju. Ulica J. Mądrego wyprowadza nas znów na ul. Gródecką. Na początku jej odcinka, wznoszącego się w górę od świątyni św. Anny, pod nr 36 stoi gmach wojskowego teatru dramatycznego Zachodniego Dowództwa Operacyjnego. Został on wzniesiony w zmodernizowanym duchu średniowiecznym w 1911 r. jako Dom Katolicki (arch. A. Opolski, I. Kędzierski), z zaplanowaną od początku salą teatralną. Obok teatru, pod nr 38, widać wydłużony parterowy budynek z zamurowanym wejściem na fasadzie. Jest to zabytek architektury przemysłowej (1879) - remiza konnego tramwaju, później - ujeżdżalnia wojskowa. Wielki budynek nr 40 tradycyjnie, również i w naszych czasach, należy do wojska. Jest to jedna z najstarszych kamienic, zachowanych przy ul. Gródeckiej - w 1. 1841-1845 była ona wzniesiona jako koszary artylerii im. austriackiego arcyksięcia Ferdynanda. W listopadzie 1918 r. koszary te były areną zaciekłych walk ukraińsko-polskich. Sąsiedni monumentalny budynek mieszkalny nr 42, z neo-klasycznymi pilastrami o stylizowanych egipskich kapitelach (arch. R. Indruch, Koszary Ferdynanda. 1926-1930) również był wzniesiony dla armii, na zamówienie Funduszu Kwaterunku Wojskowego. W tej kalenicy mieszkała w 1. 30. Łucja Charewiczowa (1897-1943), kustosz Muzeum Historycznego, autorka cennych prac z dziejów Lwowa. Trasa 3. Główne aleje i plac 150 Z lewej strony od ul. Gródeckiej odgałęziają się trzy ulice: Sudowa, Gogola (dawna Zygmuntowska) i Zamknena. Ślepa ul. Sudowa (polska nazwa Sądowa) powstała na pocz. XX w. Przy niej rzeczywiście przed 1940 r. mieściły się różne urzędy sądowe. Zamyka tę ulicę budynek nr 7 (obecnie kolejowy szpital dziecięcy i uczelnia medyczna) wzniesiony w 1912 r. dla miejskiego „Grodzkiego" sądu na miejscu fabryki dzwonów Z. Mozera (1869). Na rogu ulic Gogola 14 i Gródeckiej 67, naprzeciwko teatru, stoi dom z alegorycznymi secesyjnymi reliefami na fasadach (arch. J. Piątkowski, Z. Kurczyński, 1913). Płaskorzeźby te zamówił Adolf Kampel, właściciel domu i Zakładu Wyrobów Betonowych, Cementowych i Gipsowych, jako rodzaj reklamy swojej produkcji. Gmach Średniej Szkoły nr 52 im. M. Łobaczewskiego na ul. Gogola 17 (koniec XIX w.) w 1. 1920-1939 zajmowała Powszechna Szkoła Żydowska. Jeszcze dalej z lewej strony - znów nieprzechpdnia ulica Zamknena (Zamknięta) znana przed 1871 r. pod nazwą Gródecka Ślepa. Na niej pod nr 9/11 stoi duży trzypiętrowy dom, zdobiony stylizowanymi motywami średniowiecznymi, zbudowany w 1909 r. dla Józefa Bettera (arch. A. Bogochwalsld) - przed 1939 r. Szkoła Powszechna Żeńska im. T. Kościuszki, obecnie - Międzyszkolny Kombinat Szkoleniowo-Produkcyjny. Naprzeciwko, pod nr 8, jest inny zakład oświatowy - Średnia Szkoła nr 34, przed 1939 r. ukraińska Powszechna Szkoła im. M. Szaszkewycza. Tę budowlę, z krystalicznymi wykuszami w stylu konstruktywizmu, zaprojektował w 1928 r. arch. T. Obmiński. Idąc dalej w górę ul. Gródecką, po lewej stronie pod nr 83 widzimy współczesną centryczną budowlę Cyrku (arch. A. Bachmatów, M. Kaniewski, 1963). Za nią otwiera się piękny widok na strome zbocza Świętojurskiej Góry z katedrą św. Jura. Na górę wznosi się od ul. Gródeckiej ulica E. Ozarkewycza. Znana jest ona od pierwszej poł. XIX w. pod nazwą Piwowarska (w 1885-194 ul. P. Skargi). Na niej do lat 1890. istniały browary M. Penziasa i greckokatolickiej kapituły. Na miejscu browaru (budynek nr 2A) w 1904 r. arch. J. Lewiński T. Obmiński postawili Bursę diaków katedry św. Jura, zdobioną motywami huculskimi stylizowanymi w duchu secesji. Obecnie jest tutaj Poliklinika Trzecieg Szpitala Miejskiego. Wnętrze kaplicy w Bursie w 1. 1911-1912 wymalował wybitny ukraiński artysta malarz Mychajło Bojczuk. Obok pod nr 4 znajduje się inny ukraiński zakład społeczny - Narodna Lecznica (Szpital im. Metropo'1. A. Szeptyckiego) z tablicą pamiątkową fundatora na fasadzie. Gmach ten zos Ą Peżańskiego i arch. J. Nahirnego. Na początku ul. Ozarkewycza (róg ul. Gródeckiej 85) wznosi się dziwaczna budowla hotelu robotniczego - pięciopiętrowy dom w stylu „stalinowskiego empiru" z pocz. lat 50., z pseudorenesansowymi attykami i pozłacanymi klasycznymi detalami fasady (arch. P- Kont). W tymże stylu „stalinowskiej klasyki" wzniesiono czteropiętrowy budynek mieszkalny na rogu ulicy Gródeckiej 48 i J. Mądrego 1 (1. 50., arch. J. Nazarkiewicz). W porównaniu z tym, ciekawym w pewnym sensie monstrum, pociąga swą kameralnością sąsiedni dom nr 50 z rzeźbami puttów na konsolach (arch. J.S. Kmch, 1885). Tablica pamiątkowa z brązową płaskorzeźbą (rz. M. Posikira, 1989) przypomina, że w tym budynku mieszkał w 1. 1928-1937 wybitny ukraiński poeta Bohdan-Ihor Antonycz (1909— [937). W kamienicy nr 58 w 1. 1930. miał siedzibę Związek Artystów-Plastyków „Artes", s}ynny dzięki twórczości awangardowej. Idąc dalej po prawej stronie mijamy pomieszczenia zakładu produkującego samochodowe części zamienne (budynek pod nr 64, z wejściem od ul. Odeskiej). Już w 1. 1880. istniała tutaj fabryka maszyn rolniczych j. Schuttlewortha, rozbudowana w 1. 1918-1922 (arch. H. Zaremba, R. Maruda). Inna znana fabryka maszyn, należąca w 1. 1860-1920 do Jana Wilhelma Wychery, a później do Gustawa Pammera, znajdowała się do 1939 r. w oficynach kamienic nr. 87, 89 (dawniej nr. 45A, 47). G. Pammer był przewodniczącym Korporacji Mistrzów Ślusarskich. We frontowym budynku nr 87 mieszkał artysta-malarz i dyrektor Muzeum Sztuki Żydowskiej Ludwik Lilie (1892-1957). Róg ul. Gródeckiej 66 i ul. Odeskiej (przed 1946 ul. K. Boczkowskiego) zajmuje apteka, otworzona w 1908 r. z godłem „Pod Higieą". Jej wnętrze zdobią malowane panneawc I. Ostafijczuka, poświęcone historii medycyny (1968). Od przeciwległej, lewej strony ul. Gródeckiej odchodzi niewielki zaułek - ulica Sieczenowa (w 1885-1944 ul. Szumlańskich). Godny wspomnienia jest tutaj budynek nr 7, wzniesiony w 1905 r. Przed 1939 r. mieściło się w nim XII Gimnazjum im. St. Szczepanowskiego, obecnie zajmuje go Szkoła Sportowa nr 2. Idziemy dalej ul. Gródecką w kierunku dawnego kościoła św. Elżbiety, którego wieże wyrastają przed nami. Wśród budynków z końca XIX i pocz. XX w. wyróżnia się oryginalną fasadą dom nr 117 (arch. H. Orlean, E. Skawiński, rz. Z. Kurczyński, 1911). Modernistycznie ujęte romańskie i mauretańskie motywy dopełniają tu płaskorzeźby o tematach mitologicznych. Obok, na terenie między domami na ul. Gródeckiej 121 i przy pl. Kropiwnickiego 3 usytuowana jest piekarnia chleba, założona jeszcze na pocz. XX w. (przed 1939 była tu także fabryka czekolady „Derby"). Widok na ul. Gródecką i gmach Cyrku Trasa 3. Główne aleje i place 152 \ m Malowidła ścienne w synagodze „Cori Gilod" Od przecięcia ulicy Gródeckiej i pl. Kropiwnickiego odgałęzia się ulica Chotynśka (w 1907-1946 ul. Chocimska), wytyczona na pocz. XX w. i zabudowana secesyjnymi kamienicami nr. 2, 1, 3 (arch. biuro J. Lewiriskiego 1906-1907; zbudowane dla znanego lekarza Fr. Zakreisa). W budynku nr 4/6 przj ul. Chocimskiej do 1939 r. mieściło się IX Gimnazjum im. J. Kochanowskiego Wśród jego absolwentów byt m.in. znany współczesny trener piłkarski Kazimien Górski. Dziś jest tu Średnia Szkoła nr 59. Z ul. Chocimskiej przejdziemy na ul. braci Michnowskich, która istnieje od połowy XIX w. (przed 1946 ul. Króla Leszczyńskiego). U jej początku pod nr 4 znajduje się czynna synagoga* (obecna nazwa „Beys Aaron ve Israel") - jedna z niewielu które przetrwały holocaust. Zbudowana w 1924 r. dla stowarzyszenia „Cori Gilod" w tradycjach lwowskich renesansowych synagog XVII w. (arch. A. Kornbluth), wyróżnia się rzadkimi malowidłami ściennymi z 1934 r. (autorstwa M. Kugela). W budynku nr 21 przy tej ulicy w okresie międzywojennym znajdowała się pracownia artystycznej obróbki metali Jana Hlinczaka. Prawie równolegle do ul. Braci Michnowskich biegnie ulica Zaliznyczna (Kolejowa). Była ona przeprowadzona już w końcu XVIII w. pod nazwą Na Błonie (w 1934-1946 ul. Br. Pierackiego) i prowadziła na okoliczne Błonie Janowskie, gdzie odbywały się w XIX w. wyścigi konne, a w 1. 1912-1929 istniało pierwsze lotnisko. Na początku ulicy pod nr 3, w miejscu gdzie w 1. 1902-1920 działała pierwsza w Galicji fabryka konstrukcji żelbetowych architektów A. Zachariewicza i J. Sosnowskiego, obok zakładu remontu lokomotyw stoi Dom Nauki i Techniki loko- ¦~i Dworzec Główny. Pocztówka z pocz. XX w. .ki motywowni (zbudowany dla Związku Zawodowego Maszynistów Kolejowych 1936 r.). Na parzystej stronie ulicy Voi nr. 20 i 22 od połowy XIX w. do 1939 r. pracowały duże warsztaty _ meblarski K. Mo-mockiego i ślusar* Schumannów oraz » bryka kas ogniotrw Rzeźby na frontonie Dworca Głównego łych W. Chudzikowskiego. Obecnie również działają tu zakłady produkcyjne. Ulica Gródecka w miejscu skrzyżowania z ulicami Kolejową i Czerniowiecką tworzy obszerny bezimienny plac i zabudowana jest rzędem stylistycznie jednolitych budynków mieszkalnych z końca XIX w. Na parterze kamienicy nr 131 istnieje apteka, znana od 1912 r. pod nazwą „Pod Archaniołem". W domu nr 143 mieszkał w 1. 20. XX w. zasłużony dla Lwowa artysta-rzeźbiarz Piotr Wójtowicz (1862-1938). Ulica Czerniwećka (Czerniowiecką, w 1930-1944 aleja F. Focha) prowadzi z ul. Gródeckiej do Dworca Głównego** (arch. Wł. Sadlowski, 1899-1903). Fasada budowli rozwiązana jest w kombinowanej neorenesansowo-secesyjnej stylistyce, z wielkim przeszklonym portalem arkadowym. W niszach po obu stronach portalu stoją alegoryczne posągi „Handel" i „Przemysł" (rz. A. Popiel), a w górze nad portalem rzeźby P. Wójtowicza, które symbolizują Lwów i Ruch kolejowy. Hala peronowa, nakryta metalowymi przęsłami wielkiej rozpiętości, sprawia wrażenie lekkości i elegancji, jest to najdoskonalsza inżynierska konstrukcja Lwowa epoki secesji. Poczekalnie zostały w 1. 1946-1951 przebudowane (arch. W. Domaszenko) w stylu „stalinowskiego empiru". Obok Dworca Głównego, na miejscu dawnego Dworca Czerniowieckiego z 1865 r., zbu lowano w 1997 r. nowy dworzec podmiejski. Naprzeciwko, między ulicami Gródecką, A. Górskiej i Fed'kowycza (przed 1946 ul. Kętrzyńskiego) rozlokowany jest Przydworcowy Plac Targowy (do 1939 r. na tym miejscu były tartaki i warsztaty obróbki drewna barona Hermana Gródla). Na ulicy Gorśkoji (Górskiej, wytyczonej w 1892 jako ul. Kubasiewicza) warto zwrócić uwagę na dom nr 5 z ciekawą dekoracją rzeźbiarską na tematy kościuszkowskie (arch. A. Osten, 1913) i figurą Matki Boskiej w podwórzu (odnowioną w 1997). Do 1939 dom należał do Szymona i Henryka Małochlebów, którzy w przybudówce prowadzili zakład 4 -*\ studniarski i fabrykę pomp wodnych. Róg ulic Górskiej 9 i Fed'kowycza 24, 26 zajmuje blok secesyjnych budynków mieszkalnych z falistymi attykami 3 (arch. M. Silberstein, 1909). Na ul. , ' j Fed'kowycza za placem targowym widzimy pod nr. 30, 32 dawne budynki towarzystwa sportowego „Sokół-II" p y, _ (dom nr 32 zbudował arch. J. Piątkowski % a poiuame oa Śródmieścia i Gargulec na fasadzie szkoły im. Sienkiewicza. Rysunek P. Hrankina Trasa 3. Główne aleje i place 156 >a pomanie oa sroamiescia Dawny kościół i szpital św. Łazarza 1 lii m n i ¦l—T Biblioteka im. Stefanyka (dawne Ossolineum) Cytadela Urząd Podatkowy i Trasa 7. Na południe od Śródmieścia • lJ" 159 • Współczesny Lwów w swym topograficznym centrum ma wzniesienie, z którego otwiera się malownicza panorama Śródmieścia i Wysokiego Zamku. W XVII w. stąd, z własnego domu, spoglądał na miasto i opisywał je pierwszy lwowski kronikarz Bartłomiej Zimorowicz; w XIX w. z tego punktu lubili robić weduty miejscowi i przyjezdni artyści. Lwowianie nazywają wyniosłość Cytadelą, wywodząc nazwę od fortyfikacji zbudowanych tu w XIX w. Niegdyś, każdy z wierzchołków wzniesienia miał własną nazwę: wschodni - Kaleczą góra, zachodni - góra Schembeka (później - Wronowskich), południowy - Poznańska góra. Nazwa Kaleczą góra po raz pierwszy pojawia się w poł. XV w. Prawdopodobnie związana jest z tym, że znajdowali tu przytułek ludzie starzy i bezsilni. Z pocz. XVII w. pochodzi nazwa góra Schembeka (Schemberga), od imienia właściciela, znanego patrycjusza lwowskiego. Na jej południowym zboczu w XVIII w. zbudowano klasycystyczny pałacyk, który od 1791 r. należał do krajoznawcy, wielbiciela teatru polskiego i mecenasa sztuk pięknych Stanisława Wronowskiego. Od tego czasu to wzgórze zmieniło swój toponim, chociaż równolegle, do poł. XIX w., był w użyciu inny -„Tureckie Szańce", jako pamiątka po tym, że stąd, z okopów, w 1672 r. tureckie armaty ostrzeliwały miasto. Poznańska góra pierwszy raz wzmiankowana jest w XVII w. W 1655 r. stały tu wojska B. Chmielnickiego i bojara Buturlina. Miała też inną nazwę - góra Pełczyńska. Strome jej zbocza od strony południowej opadają ku Kościół i szpital św. Łazarza ^ulecki. Przed zboczami góry potok tworzył staw Pełczyński, na którym od 1820 r. była Wojskowa Szkoła Pływania. Staw istniał do 1921 r. Przy stoku najwyższego ze wzgórz - dawnej góry Wronowskich - za długim murem wznoszą się na pagórku surowe w wyrazie budowle dawnego kościoła i szpitala św. Łazarza . Założony na pocz. XVII w. na Kaleczej górze szpital dla chorych („lazaret") niebawem został przeniesiony tu na północno-zachodnie zbocza góry, gdzie w 1620 r. rozpoczęto wznosić kościół według projektu arch. Ambrożego przychylnego. W 1631 r. prace budowlane kontynuował Jakub Boni, a zakończył je w 1670 r. Marcin Godny. Świątynia, otoczona wraz ze szpitalem murami, ma jasno określony charakter obronny. Architektura kościoła jest wyjątkową dla Lwowa - w żadnej innej świątyni miasta nie spotykamy podobnego rozmieszczenia wież: flankują one nie główną fasadę lecz apsydę. Gładkie potężne ściany przecinają ostrołukowe okna. Do gotyckiego stylu nawiązują także krzyżowe sklepienia. Ozdobne belkowanie z rozwiniętym gzymsem na konsolach zmiękcza sur iwość prostych form monumentalnej późnorenesansowej budowli. Do świątyni przybudowane są dwa wydłużone skrzydła szpitala. Dalej ku północnemu wschodowi, na zboczach góry rozmieściły się budynki Domu Ubogich utworzonego w 1845 r., do którego weszły również pomieszczenia szpitala (dziś na rogu ulic Kopernika i Kołessy 2, zbudował go w 1854 r. arch. J. Engel). Dom ubogich i starców istniał do II wojny światowej, obecnie jego zabudowania zajmuje Politechnika. W 1989 r. dawny kościół i szpital odrestaurowano i przekazano na siedzibę Narodowej Kapeli Chóralnej „Dudaryk". Zespół szpitalny otoczony jest murem, w którym wejście z ul. Kopernika zdobią dwie płaskorzeźby (XVII w.) ze scenami z przypowieści o Łazarzu. W dole, pod murem z reliefami, zachowała się stara kamienna studnia , ze stojącymi przy niej figurami lwów (rz. B. Dickembosch, XVII w.), dwóch z ośmiu, zdobiących wieżę ratusza przed jej zawaleniem się w roku 1826. W łapach lwy dzierżą gmerki (herby) patrycjuszowskich rodów lwowskich - Szolc-Wolfowiczów i Kampianów. Poniżej zespołu szpitala św. Łazarza, od ulicy Kopernika wybiega ku Cytadeli ulica F. Kołessy (w 1871-1950 ul. Wronowskich), zabudowana głównie eklektycznymi kamienicami z lat 1890., które powstały na miejscu kilku will oraz pałacyku Wronowskich. Na początku ulicy, pod nr 3, zachowała się dawna kamienica (1890) Leona Syroczyńskiego (1844-1925), uczestnika powstania 1863 r., inżyniera, profesora i rektora Politechniki. W końcu ulicy, po prawej stronie stoi zespół modernistycznych budynków nr. 16-24 (arch. E. Czerwiński, A. Zachariewicz, 1923-1924). Kamienice te przed 1939 r. były własnością kurii greckokatolickiej. W budynku nr 9, który postawiono w 1897 r. właśnie na miejscu dawnego pałacyku Wronowskich, mieszkał „lwowski Edgar Poe" - pisarz-fantasta Stefan Grabiński (1887-1936). W sąsiedniej kamienicy Czołowskich (nr 7) mieszkał znakomity historyk i archiwista, długoletni dyrektor Archiwum Miejskiego, twórca Muzeum Historycznego m. Lwowa Aleksander Czołowski (1865-1944). Po przeciwnej stronie pod nr 10 w 1. '914-1916 było mieszkanie wybitnego działacza wojskowego Edwarda Rydza-Smigłego (1886-1941). Stefan Grabiński Trasa 7. Na południe od Śródmieścia • 160 J(jJ . Karol Jeszcze m^ej, puu puinuwiuj— w a dnirni zboczami góry niegdyś znajdował Portret pędzla Jana się klasztor SS. Karmelitanek trzewicz- Maszkowskiego kowych- Na murach tego klasztoru, po gruntownej przebudowie w XIX w., powstał klasycystyczny gmach Zakładu Narodowego im. Ossolińskich - dzisiejszej Biblioteki im. W. Stefanyka NAN Ukrainy** (ul. Stefanyka 2). Zrujnowany po kasacie zespól klasztorny z kościołem św. Agnieszki zakupił Józef Maksymilian hr. Ossoliński, uczony i mecenas, w zamiarze przystosowania go na zakład naukowy, bibliotekę i muzeum niedawno założonej Fundacji. W 1. 1817-1819 wiedeński architekt P. Nobile wykreślił plany nowej instytucji, które później były zmienione i uproszczone przez inżyniera i generała Józefa Bema nadzorującego budowę w 1. 1827-1830. Dalsze prace, ostatecznie zakończone w 1851 r., były prowadzone pod kierunkiem J. Salzmanna, F. Baumanna i W. Schmidta. Ten zabytek architektury - jeden z najlepszych przykładów klasycyzmu we Lwowie - składa się z dwóch jasno określonych brył: wydłużonego głównego gmachu biblioteki, akcentowanego kolumnowym portykiem i bocznymi skrzydłami, oraz budynku magazynu zbiorów - rotundy dawnego kościoła, przebudowanego przez J. Salzmanna w prostych formach klasycyzmu. Sklepienia kopuły pokrywają empirowe malowidła wykonane w 1845 r. przez A. Benedettiego. Pomieszczenia działu rękopisów ., . .. . „.„ rul . . vtv t Rękopiśmienna ewangelia z końca XVI w. zdobić sztukaterie z XIX w. Tam również znajdują się popiersia sławnych ludzi. W XIX - pierwszej pOl. XX w. cały zespół nazwano Ossolineum (Zakład Narodowy im. Ossolińskich). Kustoszami Ossoli- •/¦>-«*> m neum byli wybitni uczeni lwowscy: ! H/j/o^L' S ! v ¦Karol Szajnocha (1818-1868), H§ MWŁ Antoni Malecki (1821-1913), ludwik Biernacki (zm. 1939). Kustoszem zbiorów sztuki w Ossolineum W 1. 1939-1950 był Mieczysław (jębarowicz. W bocznym wschodnim skrzydle mieściło się Muzeum Lubomirskich, w którym J Akwarella J. Kossaka % im. Ossolineum. Litografia K. Auera, 1847 r. I f- <.8s. stwa europejskiego. W 1939 r. do biblioteki dołączono zbiory innych lwowskich bibliotek. Biblioteka posiada w swych zbiorach unikatowe materiały, zarówno rękopiśmienne jak i drukowane. W szczególności, w głównym gmachu, w dziale rękopisów przechowywane są archiwalia wybitnych polskich i ukraińskich twórców kultury i uczonych. Biblioteka posiada także najpełniejszy zbiór prasy polskiej od XVIII w. Przed wejściem do biblioteki w 1971 r. postawiono pomnik Wasyla Stefanyka (rz. W. Skołozdra). Czołową ścianę wschodniego skrzydła zdobi od 1987 r. duża rzeźbiarska kompozycja, upamiętniająca założycieli „Ruskiej Trójcy": J. Hołowackiego, M. Szaszkewycza oraz I. Wahy-łewycza (Wagilewicza). Na ulicy Stefanyka (przed 1946 ul. Ossolińskich) z architektonicznego punku widzenia ciekawy jest dom nr 11, wzniesiony (arch. A. Kuhn, 1874-1876) w neogotyckim stylu dla Leona księcia Sapiehy z dwoma cour d'honneur (zamkniętymi podwórzami) i obszernymi oficynami. W swoim czasie, licząc według ilości mieszkań, był to największy budynek we Lwowie. Przed 1939 r. w kamienicy Sapiehów działała drukarnia Ossolineum; była tu także siedziba Związku Literatów Polskich. Mieszkał tutaj i zmarł kompozytor i dyrygent Henryk Jarecki (1846-1918). Na początku ulicy (Stefanyka 3) znajduje się główny gmach Lwowskiej Galerii Sztuki*, niegdyś pałac Izabeli hr. Dzieduszyckiej, od 1894 r. własność wybitnego polityka, pisarza, historyka i zbieracza dzieł sztuki Władysława Lozińskiego (1843-1913). Jest to jednopiętrowy budynek o reprezentacyjnym wnętrzu z amfiladą sal i obszernym westybulem (arch. F. Pokutyński, 1873). W końcu lat 50. dla potrzeb Galerii dobudowano do dawnego gmachu nowe skrzydło wzdłuż ulicy (na miejscu domu nr 5). Dział rękopisów w dawnym Ossolineum ¦ <¦¦•¦ Chorążczyzna), której górna, stromo wznosząca się, część nosiła dawniej nazwę ul. Cytadelna (w 1929-1946 ul. H. Dąbczańskiej). Wyróżniają się tutaj dwie budowle. Dom nr 35 (arch. Jan Schulz, 1888) - dawna willa znanego we Lwowie adwokata i działacza społecznego Antoniego Dąbczańskiego (1806-1887) oraz jego córki Heleny z Dąbczańskich Budzynowskiej, na pocz. XX w. właścicielki wielkich zbiorów dzieł sztuki. Wnętrza willi zostały całkowicie przerobione, obecnie należy ona do wojskowości. Budynek nr 37 wzniesiono w 1911 r. w stylu „secesji romantycznej" (arch. A. Opolski) dla rodziny Wolskich. Właśnie ta budowla dominuje na wzniesieniu, przyciągając uwagę interesującą formą swej bryły. W 1997 r. na parterze tej kamienicy otwarto kawiarnię i restaurację „Kupoł" („Kopuła") z wystrojem wnętrza, stylizowanym na początek XX w. Oprócz tej czynszowej kamienicy Wolscy posiadali przed 1939 r. również ary a Wolsk!> willę, stojącą w górnej części tejże posesji, pod dzisiejszym adresem ul. Kalicza góra (Kaleczą) 24 (można tam dojść także od góry, z końca ul. Czajkowskiego). Była to, słynna zwłaszcza na przełomie XIX i XX w., willa „Zaświecie" (przebudowana w neoklasycznym stylu w 1929 r. przez arch. H. Sahera). Jej właścicielami byli: inżynier, przemysłowiec i poeta Wacław Wolski (1865-1922), jego żona, wybitna poetka Młodej Polski Maryla (Maria) Wolska z Młodnickich (1873-1930) oraz ich córka, również znana literatka Beata Obertyńska (1898-1980). Mieszkała tutaj do śmierci w 1923 r. matka Maryli, romantyczna miłość artysty-malarza A. Grottgera Wanda Monne-Młodnicka. Dom Wolskich był znanym we Lwowie salonem literacko-artystycznym. Obok willi „Zaświecie" w najwyższym punkcie dawnej ul. Cytadelnej przed 1939 r. stał malowniczy pałacyk, dziś już nie istniejący. W 1. 1910-1919 mieszkał w nim znakomity filozof, psycholog, malarz i teoretyk sztuki Władysław Witwicki (1878-1948). Przeważającą większość budynków przy ul. Stefanyka stanowią eklektyczne kamienice typowe dla końca XIX w. Interesującą jest przebudowa parteru budynku nr 10 w celu urządzenia tam teatru, zrealizowana w 1911 r. przez A. Zachariewicza. Dzięki temu powstał swoisty dwułukowy portal w secesyjnym stylu oraz nie mniej oryginalny wystrój westybulu z maszkaronami dłuta Z. Kurczyńskiego. Obecnie pomieszczenie to wynajmuje szkoła baletowa. W 1. 1890-1939 właścicielem tej kamienicy był znany z wyrobu fortepianów i handlu nimi przemysłowiec Stanisław Horszowski. Tutaj w 1892 r. urodził się słynny pianista-wirtuoz Mieczysław Horszowski. W ulicę Stefanyka „wpadają" faliście wijące się ulice Marto-wycza i Kaleczą góra. Nieopodal, zbiega w dół jak strumyk ulica Popowycza. Zwarta zabudowa tych terenów ukształtowała się w końcu XIX i na pocz. XX w. Na ul. Martowycza (w 1898-1946 ul. Friedrichów) zwracają uwagę późnoeklektyczne oraz secesyjne fasady budynków ze swoistą dekoracją sztuka-torską, ciekawymi kratami w bramach i oryginalnie rozwiązanymi balkonami (arch. A. Schleyen, H. Salver, N. Luszczkiewicz, A. Gołąb, 1904-1909). W kamienicy nr 5 od 1912 r. istniała pierwsza lwowska wytwórnia filmowa „Kinofilm". Obecnie tutaj znajduje się muzealna pracownia znanej współczesnej ukraińskiej artystki-rzeźbiarki Teodozji Bryz (1929—1999)-Na parterze narożnego budynku nr 2 (arch. A. Schleyen, 1909), tradycyjnie jeszcze od 1909 r., działa lokalny urząd pocztowy. Dawniej na tym miejscu była fabryka mydła Friedrichów. Na ul. Popowycza (w 1885-1950 ul. Lelewela) wśród typowej zabudowy końca XIX w. wyróżnia się dom nr 7 (arch. W. Podhorodecki, 1896. Władysław Witwicki Stanisław Łempicki Z,achodnioukraińskiego Kolegium (dawnej Szkoły św. Józefa), zbudowany w 1909 według projektu arch. A. Opolskiego, w którym połączył on formy secesji i stylizowane motywy średniowieczne. Przy tej ulicy w secesyjnej kamienicy nr 2 (arch. J. Schulz, 1900) mieszkali w 1. 1901-1906 słynni aktorzy Ludwik Solski (1855-1954) i jego żona Irena Solska (1875-1958). Pod nr 6A mieszkał przed 1939 r. historyk kultury, dyrektor Muzeum Przemysłowego Kazimierz Hartleb (1886-1951). Do 1930 r. było tu również mieszkanie rodzinne wybitnego historyka literatury i kultury, autora wspomnień o Lwowie Stanisława Łempickiego (1886— 1947). Ulicą Kalicza góra (od XV w. do 1946 ul. Kaleczą) można wspiąć się pod samą Cytadelę. Nazwa ulicy jest bardzo stara i pochodzi od przytułków dla kalek, które tu niegdyś istniały. Charytatywne tradycje utrzymały się przy tej ulicy i w XIX w., zwłaszcza w domu nr 2 (dziś posiada on numer Stefanyka 16). Jego właścicielem był do 1893 r. lekarz Aleksander Lech, który pierwszy we Lwowie zajął się bezpłatnym szczepieniem przeciw ospie na szeroką skalę. Na pocz. XX w. w tej kamienicy mieściła się redakcja i drukarnia dziennika „Gazeta Narodowa", redaktorem której był A. Vogel. Idąc wyżej ul. Kalicza góra, napotykamy głównie kamienice z lat 1890-1920. Budynek nr 5 (dziś komisariat wojskowy) w 1. 1900-1939 był użytkowany przez Ossolineum. W kamienicy nr 20 (arch. J. Rysiak, 1910) w dwudziestoleciu międzywojennym mieszkał muzykolog, profesor UJK Adolf Chybiński (1880-1952). Przy końcu ulicy zachował się parterowy domek nr 9 - typowy przykład starej zabudowy z XIX w. Przez długie lata, do 1940 r., mieściła się w nim ochronka dla dzieci. Obok, pod nr 11, naprzeciwko dawnej willi Wolskich (nr 24) stoi duży budynek mieszkalny, zbudowany w 1910 r. według projektu arch. Z. B. Lewińskiego dla historyka i polityka Bronisława Dembińskiego (1858-1939). Największe wrażenie w tej dzielnicy sprawia narożna budowla na skrzyżowaniu ulic K.alicza góra 7 i Hlibowa 12 - dawna willa „Palatyn" -jednopiętrowy dom z basztami w stylu neogotyku, który przypomina jednocześnie pałac i romantyczny zamek (1894, arch. A. Kamienobrodzki). Jest to dawny dom znanego literata Piotra Chmielowskiego (1848-1904). Przed I wojną światową, w 1. 1912-1914, w tym pałacyku mieszkał wiceprezydent m. Lwowa, historyk sztuki założyciel Galerii Narodowej Tadeusz Rutowski (1853-1918). W 1. 1906-1945 dzisiejsza ul. Hlibowa nosiła właśnie imię Piotra Chmielowskiego. Willa „Palatyn" Trasa 7. Na południe od Śródmieścia . J64 kościół św. Mikołaja. Pocztówka z pocz. XX w. Gołębia, pochodziła od niewielkich domków i will przypominających gołębniki, od których roiło się tutaj w początkach i po_ łowię XIX w. W 1. 1890-1898 na ich miejscu powstały budynki wzniesione w duchu francuskiej architektury pałacowej XVII w. Prawie wszystkie zbudowane nika francuskich gustów. Architekt ten mieszkał tutaj we własnym budynku nr 9. Przy tej ulicy tworzyli dwaj znani lwowscy kompozytorzy - pod nr 5 (kamienica z 1896 r.) pierwszy polski dodekafonista Józef Koffler (1896-1943), a w domu nr 15 (zbudowanym w 1890) Ukrainiec Anatolij Kos-Anatolśkyj (1909-1983). Na rogu z ul. Drahomanowa widzimy secesyjną kamienicę nr 2, zbudowaną w 1906 r. dla kaflarza Gustawa Bricha (arch. T. Obmiński). Mieszkał tu wybitny fizyk Marian Smoluchowsh (1872-1917). Ul. Hlibowa bierze początek od ulicy Dragomanowa, która była znana od pocz. XIX w. pod nazwą Garncarska (w 1895-1946 ul. M. Mochnackiego). Tak samo jak ul. Hruszewskiego, wychodzi ona z południowego rogu placu z pomnikiem tego wybitnego historyka ukraińskiego. Zbieg tych dwóch ulic od strony ul. Hruszewskiego tworzy interesujący zespół architektoniczny, składający się z katedralnej Swiatopokrowskiej cerkwi** Ukraińskiej Prawosławnej Cerkwi Kijowskiego Patriarchatu i dawnego gmachu uniwersytetu. Budowle stoją na wzniesieniu, umocnionym kamiennymi blokami, które wznosząc się przypominają potężny mur (XVIII w.). Ta murowana, spowita w górze bluszczem, ściana nadaje ulicy Hruszewskiego odcień starożytności. Budowla świątyni pochodzi z 1745 r. Wzniesiona została jako koscio św. Mikołaja przy klasztorze 00. Trynitarzy (arch. Fr. Placidi dboK. GmnacM), który powstał na miejscu starego drewnianego kościoła z 1694 r. Świątynię zbudowano w stylu późnego baroku. Powściągliwe lakoniczne formy fasady harmonijnie powtarzają się w czołowej ścianie sąsiedniej mniejszej budowli dawnego klasztoir częściowo przebudowanego w 1. 1924-1926 (arch. T. Wróbel). W porównaniu i skromną fasadą wnętrze świątyni zdumiewa przepychem rzeźbiarsko-dekoracyjnyc form wykonanych przy udziale znanego lwowskiego rzeźbiarza S. Fesingera. Przekształcenie tego kościoła w cerkiew obr. dku wschodniego (pocz. lat 90.) nieznaca wpłynęło na charakter wnętrza. Oryginalr kazalnica w postaci łodzi Piotrowej je pięknym akcentem wewnętrznej przestrzeni. Szczególną wartość artystyczną przedstawi-dawny ołtarz fundacji Jana Szolc-Wo fowicza - płaskorzeźbiony tryptyk z czarnego marmuru i alabastru wykonany ok. 1595 r. (iz. Jan Zaremba, warsztat Hemiana van Hutte) i przeniesiony tutaj z Katedry Łacińskiej w XVIII w. Ołtarz ten mieści się w nawie bocznej, w dawnej kaplicy św. Floriana. Proboszczem parafii św. Mikołaja był błg. Zygmunt Go-razdowski (1845-1920), beatyfikowany przez Ojca Świętego Jana Pawia U we Lwowie 2001 r. Ołtarz fundacji Szolc-Wolfowicza Trasa 7. Na południe od Śródmieścia Południowa zielona strefa miasta Fasady Swiatopokrowskiego soboru i dawnego klasztoru wizualnie dopełniają i upiększają skromny zewnętrzny wygląd położonego powyżej starego gmachu uniwersytetu (dziś mieszczą się tutaj tylko wydziały biologiczny i geologiczny; warto zaznaczyć, że fakultety te posiadają piękne muzea - zoologiczne i mineralogiczne). Ta surowa, pozbawiona jakiejkolwiek dekoracji, budowla została wzniesiona w 1. 1839-1844 (arch. F. Stadler) jako pomieszczenie jezuickiego konwiktu dla młodzieży szlacheckiej. Jezuici byli zmuszeni do odstąpienia miastu tego gmachu podczas rewolucyjnych wydarzeń 1848 r. Nieopodal, przy ul. Dragomanowa 5, znajduje się Naukowa Biblioteka Uniwersytetu im. I. Franki*, posiadająca jeden z najstarszych i najbogatszych księgozbiorów na Ukrainie (ok. 2,3 min egzemplarzy). Jej początkiem stał się w 1601 r. księgozbiór Kolegium Jezuickiego. W 1784 r., kiedy uniwersytet otrzymał status świeckiej uczelni, biblioteka znacznie wzrosła dzięki zbiorom G.B. Garelli, lekarza, prefekta biblioteki w Wiedniu. W 1905 r. cały księgozbiór przeniesiono do specjalnie zbudowanego gmachu (arch. G. Peżański), zaprojektowanego na wzór budynku biblioteki w Grazu. Ściany czytelni głównej zdobią malowidła J. Makarewicza (odkryte i odnowione w 1988 r.), przedstawiające alegorie czterech wydziałów - medycznego, teologicznego, prawnego i filozoficznego. W 1990 r., wyżej przy ul. Dragomanowa 17, otwarto nowy pięciopiętrowy gmach biblioteki, do którego przemieszczono działy czasopism, ksiąg rzadkich oraz część zbiorów głównych. Biblioteka posiada w zbiorach unikatowe materiały, wśród których można wymienić 43 inkunabuły, 2,5 tys. dawnych druków z XV-XVII wieków (w tym Biblię Ostrogską z 1581 r.), zbiory rękopisów z XIX w. Czytelnia Biblioteki Uniwersytetu stronie północno-zachodniej zabudowaną parterowymi willami, a od strony południowo-wschodniej tonącą w ogrodach i skwerach, obecnie zapełniają różnorakie stylowo architektoniczne obiekty XIX-XX w. Początek ulicy (nr. 2-22) tworzą neorenesansowe kamienice (budown. F. Dybuś, lata 1880.), na przemian z kamienicami w stylu neogotyku (arch. St. Dec, 1910.) i runkcjonalizmu (nr 14/16, dawny gmach PZUW, arch. A. Frydecki, 1937). Dom nr 4 przed 1939 r. byt własnością Funduszu Powiatu Lwowskiego. Tutaj miał mieszkanie głośny publicysta i działacz społeczny, sekretarz Rady Powiatowej Teofil Merunowicz (1846-1919). Pod nr 10 w dwudziestoleciu międzywojennym mieszkał pisarz Józef Jedlicz (vel Kapuścieński, 1878-1955). Budynek nr 12 - dawna bursa Ukraińskiego Towarzystwa Pedagogicznego, a dziś jedno z pomieszczeń wydziału fizyki Uniwersytetu - w 1909 r. został przebudowany według projektu J. Lewiriskiego. Tu zatrzymywała się słynna pisarka Łesia Ukrainka. Wspinając się dalej ulicą Dragomanowa mijamy z prawej strony dom nr 38, zbudowany ok. 1910 r. dla Alfreda Halbana (1865-1926), znanego historyka prawa, posła do Sejmu Galicyjskiego i Parlamentu Austrii. Współwłaścicielem domu do 1939 r. był jego syn, również historyk prawa i profesor Uniwersytetu Leon Halban (1893-1960). Mieszkał tutaj i zmarł Franciszek Jaworski (1873— 1914), znakomity znawca i popularyzator dziejów Lwowa. W 1. 30. mieściło się w tejże kamienicy żeńskie Gimnazjum im. Narcyzy Żmichowskiej. Obok, w głębi niewielkiego parku stoi budynek nr 42* dawny pałacyk geologa i słynnego podróżnika Emila Habdank Dunikowskiego (1855-1924), zbudowany według projektu arch. Wł. Rausza w 1. 1897-1898. Rezydencję wzniesiono w stylu neobaroku, z elementami późnego romantyzmu; budowla przeładowana jest dekoracją rzeźbiarską. Popiersia, figury alegoryczne, wypukłorzeźbiona kompozycja „Orfeusz" w tympanonie frontonu w połączeniu z wymyślnymi bryłami architektonicznymi - wieżami, półokrągłym występem tarasu - tworzą niezwykłą pstrokaciznę stylów i form, właściwą manierze późnego eklektyzmu. Od 1912 r. pałac należy do ukraińskiego Muzeum Narodowego, które zorganizował metropolita A. Szeptycki. Obecnie muzeum to posiada jedne z największych w świecie zbiory sztuki ukraińskiej (zob. rozdział „Miasto muzeów"). W okresie międzywojennym według projektu arch. A. Peżańskiego wzniesiono obszerną przybudówkę do głównego gmachu. Od 1905 do 1952 r. dyrektorem Willa Giżyckich Trasa 7. Na południe od Śródmieścia • 100 przypomina tablica pamiątkowa z popiersiem uczonego (rz. Ł. MysKo), odsłonięta w 1996 r. Przed muzeum w 1998 r. ustawiono rzeźbę „Włościanin" H. Kruka (1998). Na podwórzu muzeum można zobaczyć także jedną z najstarszych pamiątek lwowskiej rzeźby figuralnej - kamienną płaskorzeźbę „Ukrzyżowanie", pozostałość po posągu, postawionym w 1585 r. na folwarku Sykstów w pobliżu późniejszego kościoła św. Marii Magdaleny. Ulica Dragomanowa dąży w górę, gdzie zabudowana jest głównie niewielkimi willami. Wśród nich - budynki nr. 21, 23, 25. Nr 21 to stojąca tu od końca XIX w. dawna willa Leonarda Piętaka (1841-1909), prawnika i znanego polityka, ministra dla spraw Galicji. Oba następne domy nr 23 i 25 zaprojektowano w biurze architektonicznym Jana Lewińskiego. Willa nr 23 (zbudowana w 1897) należała do profesorów Piłatów - Romana (1846-1906) wybitnego historyka literatury polskiej, założyciela w 1886 r. Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza, oraz Tadeusza (1844-1923) prawnika i ekonomisty, posła na Sejm Krajowy. Po śmierci T. Piłata, w 1. 1923-1939 dom był własnością przemysłowca naftowego Stanisława Wiktora Szczepanowskiego i jego córki Krystyny Szczepanowskiej-Miklaszewskiej, mistrzyni tkactwa artystycznego. Dziś ten budynek zajmuje Instytut Optyki Fizycznej. Budynek nr 25 (zaprojektowany w 1894 przez arch. Jakuba Lubingera) to dawna willa hr. Leona i Jadwigi Giżyckich. W 1. 1919-1939 była ona własnością Franciszka hr. Zamojskiego (1876-1948) i jego żony Marii z Lubomirskich (1877-1954). Obecnie w tym neobarokowym pałacyku mieści się Trybunał Wojskowy. Przy skrzyżowaniu z ulicą Kociubińskiego zwraca uwagę nr 58 (arch. L. Yeltze, 1909) - dawna willa prawnika Juliana Makarewicza (1872-1955, zm. we Lwowie) wzniesiona w stylu romantycznej secesji (obecnie mieści się tu dziecięca poradnia psychoneurologiczna). Na tejże stronie ulicy Dragomanowa pod nr 48 widzimy ciekawą willę w stylu wczesnej secesji (arch. Jan Schulz, 1901). Od początku swego istnienia i do 1939 r. willa była własnością Stanisława Głąbińskiego (1862-1943), ekonomisty i wybitnego polityka, prezesa lwowskiej „Endecji" (stronnictwa Narodowej Demokracji), ministra i senatora. W 1. 30. pracowała tutaj „Drukarnia Kresowa" i wydawany był dziennik „Słowo Narodowe" (1937-1939). Dziś mieści się tutaj Obwodowy Zarząd Towarzystw Naukowo-Technicznych i przedstawicielstwo producenta opon, polskiej firmy „Dębica". Między tymi willami o kameralnym charakterze rozpoczęto w 1939 r. w najwyższym punkcie ulicy, pod nr 50, budowę monumentalnego Gmachu Polskiego Radia. Obecnie na tym miejscu wznosi się dominująca nad dawniejszą zabudową ulicy, współczesna czteropiętrowa budowla - wydział fizyki Uniwersytetu (arch. M. Wendzyłowycz, 1979). Niektóre audytoria tego wydziału mieszczą się także w najstarszym, z zachowanych przy tej ulicy, budynku nr 19 (1850) z wieżą w formie graniastosłupa. W 1. 1880-1914 willa ta była własnością architekta Macieja Moraczewskiego. Działał tutaj także konsulat niemiecki. W dwudziestoleciu międzywojennym willa ta (wraz z wspomnianą wyżej pod nr25) przeszła w ręce hrabiów Zamoyskich. 169 Maria i Anna Lubomirskie. Zdjęcie z 1893 r. Stanisław Gtąbiński Eugeniusz Romer Mefodija (Cyryla i Metodego, w 1885-1944 ul. J. Długosza) 6, 8. Są to wzniesione w pełnych umiaru formach neorenesansu w 1892 r. (arch. Risori dobudowa w 1911 arch. G. Peżański), gmachy wydziałów chemii oraz fizyki obserwatorium astronomicznym. W budynkach tych pracowali i mieszkali ma uczeni - chemik Stanisław Tołloczko (1868-1935) i fizyk Roman Negrusz (1874 1926). Poniżej, między ulicami Cyryla i Metodego i Dragomanowa, budynkami wydziału chemii i Biblioteki Naukowej oraz starym gmachem Uniwersytetu znajduje się piękny ogród botaniczny Uniwersytetu. Został on założony ne miejscu ogrodu 00. Trynitarzy w 1851 r. według pomysłu profesora Hiacynta Jana Kantego Łobarzew-skiego (1815-1862). Jest tu niemało rzadkich roślin ale większa część uniwersyteckiej kolekcji obecnie znajduje się w nowym ogrodzie botanicznym na Pohulance. Dawną ulicę Długosza zamieszkiwało we własnych willach wielu wybitnych Polaków, głównie naukowców. Wspomnimy tu niektórych, przechodząc tą ulicą z dołu do góry. Po nieparzystej stronie widzimy dom nr 5, w którym w 1. 1920-1930 mieszkali botanicy, małżonkowie Krze-mieniewscy - Seweryn (1871-1945) i Helena (1878-1966). Obok mieszkał Stanisław Zakrzew- ski (1873-1936), historyk i senator. W okresie dwudziestolecia międzywojennego właścicielem budynku nr 9 (obecnie odnowionego w duchu secesji) był Otto Feliks Nadolski (1880-1941), profesor budownictwa wodnego na Politechnice, w 1. 1927-1930 komisarz rządowy m. Lwowa. Następne dwie wille nr 11 i 13 stoją w głębi bocznego zaułka. Willa nr 11 (obecnie przedszkole), jedna z pierwszych przy tej ulicy, została zbudowana w 1880 r. jako siedziba własna przez architekta Juliusza Hochbergera (w 1913 przebudowana). Obok, pod nr 13, stoi również od 1880 r. dawna willa Ksawerego Liske (1838-1891), twórcy lwowskiej szkoły historycznej i dyrektora Archiwum Miejskiego. Dzisiejsza jej bryła jest wynikiem przebudowy w 1926 r. (arch. Witold Jakimowski). Dom nr 15 również swój obecny wygląd zawdzięcza przebudowie w 1927 r. dla hr. Juliusza Dunin-Borkowskiego (arch. J. Bagieński, W. Detn-biński). Pod nr 17 niedawno wznowił swą działalność klasztor SS. Bazylianek, który istniał w tym miejscu od końca XIX w. Znamiona architektury funkcjona-listycznej lat 1920. posiada budynek nr 17A, dziś Szkoła Średnia nr 4, a przed 1939 r. - Ukraińskie Żeńskie Gimnazjum SS. Bazylianek. Dalej mijamy dom nr 19, w którym na przełomie XIX-XX w. mieszkali poeta i publicysta Mikołaj Biernacki (pseudonim M. Rodoć, 1836-1901) oraz historyk, do 1905 r. kustosz Biblioteki Uniwersyteckiej Fryderyk Papee (autor „Dziejów miasta Lwowa"). Kamienica nr 25 w końcu XIX w. należała do Józefa Supińskiego (1804-1893), wybitnego ekonomisty i filozofa, Edward Porębowicz pierwszego teoretyka pozytywizmu w Polsce. W I Trasa 7. Na południe od Śródmieścia • J/0 Władysław Abraham Izeźby na fasadzie domu przy dawnej ul. św. Mikołaja 10 Eugeniusza Kamera (is/i-iwtj, światowej sławy geografa i kartografa, oraz jego syna Witolda Romera (1900-1967), fotografika i fotochemika. W 1. 1914-1919 mieszkał tutaj dyrektor lwowskiej Wyższej Szkoły Lasowej Stanisław Sokołow-ski (1865-1942), jeden z pionierów ochrony przyrody w Polsce. Pod nr 27 (na rogu ul. Mendelejewa) znajduje się secesyjna kamienica (arch. K. Rzeczy cki, 1908) z posągiem Matki Boskiej w narożnej niszy (niegdyś, w drugiej połowie XIX w., na miejscu tego domu stała kapliczka NMP). W 1. 20. w tej kamienicy były mieszkania wykładowców Uniwersytetu (tzw. stary Dom Profesorów). Mieszkali tutaj m.in. historyk *m h ^u p literatury Wilhelm Bruchnalski (1859- 1938), znakomity znawca i tłumacz literatury romańskiej (słynący z nieprześcignionego w polszczyźnie przekładu „Boskiej Komedii" Dantego) Edward Porębowicz (1862— 1937) oraz historyk Adam Szelągowski (1873-1961). Pośród ostatnich domów po lewej stronie ulicy wyróżniają się dwie „bliźniacze" kamienice nr 29, 31 (arch. Jan Schulz, 1907), wzniesione w stylu secesji z oryginalnymi cylindrycznymi wykuszami. Po przeciwległej, parzystej stronie dawnej ulicy Długosza godne uwagi są budynki nr 14, 16, 18 (tworzące swoisty odosobniony cour d'honneur). Pod nr 14 mieszkał wybitny chemik, profesor i rektor Politechniki Edward Sucharda (1891-1947). Dom nr 16 przed 1939 r. n; ;ża\ do Abrahamów - Władysława (1860-1941), historyka prawa kościelnego, oraz jego syna Romana (1891-1976), który również był prawnikiem z zawodu, ale najbardziej znany jest jako generał wojska polskiego. Piękną neorenesansową willę nr 18 zbudował dla siebie w 1891 r. architekt Stanisław Krzanowski. Ulice Cyryla i Metodego oraz Dragomanowa rozpoczynają się od ul. Hruszewskiego i wychodzą na ulicę Kociubińskiego. Ulica Hruszewskiego (przed 1945 ul. św. Mikołaja) zabudowana jest głównie eklektycznymi czynszowymi kamienicami z ostatniej ćwierci XIX w. W jednej z nich pod nr 9 mieszkał w 1. 1900-1930 znany historyk Ludwik Finkeł (1858-1930). Nieparzystą stronę ulicy zamyka dom nr 23, dawniej własność Jakuba i Aleksandra Lewickich. Przed roku 1939 mieściła się tutaj popularna Biblioteka Publiczna „Lektor". Na parterze na rogu czynna jest apteka ziół leczniczych (dawniej apteka „Pod Świętym N ^kołajem"). Ponad tarasem, po prawej stronie ulicy, wyróżniają się niektóre budynki z pocz. XX w. Przede wszystkim, nr 10 - dawny dom Leona Appela z restauracją „Rouge" (arch. W. Minkiewicz, 1910), fasadę którego zdobią rzeźby Z. Kurczyńskiego. Obecnie w kilku z tej grupy budynków urządzono niewielkie restauracje, kawiarnie, bary, w tym pod nr 8 restaurację „Pekin" (otwartą w 1997 r.) z tradycyjną kuchnią chińską. W kamienicy nr 14 (gdzie na parterze dziś mieści s -' sklep „La Donna Cara") mieszkał na przełomie XIX-XX w. głośny polityk i Pisarz Wojciech hr. Dzieduszycki (1848-1909). 171 Stefan Banach pod względem architektonicznym. Budynki z lat 1890. przeplatają się tu z zabudową z pocz. XX w. i budowlami z okresu międzywojennego. Kamienice nr. 1-5 zbudował w stylu secesji w 1906 r. architekt J. Cybulski. W latach międzywojennych mieszkali tutaj jego koledzy po fachu - znani architekci Tadeusz Wróbel (pod nr 1) i Roman Yoelpel (pod nr 5). W domu nr 5 mieszkał także archeolog Karol Hadaczek (1873_ 1914). Najbardziej monumentalne wrażenie przy tej ulicy sprawia blok trzech budynków nr. 11, II4,13 (arch. biuro M. Nikodemowicza i M. Stadlera, 1925-1929) wzniesionych dla profesorów Uniwersytetu. W tym tzw. Domu Profesorskim przed rokiem 1939 mieszkali wybitni polscy naukowcy, m.in.: filozof i logik Kazimierz Ajdukiewicz (1890-1963), matematyk Stefan Banach (1892-1945), historyk literatury Juliusz Kleiner (1886- 1957), orientalista Władysław Kotwicz (1872-1944), botanik Stanisław Kulczyński (1895-1975), biochemik Jakub Parnas (1884-1949). Przy końcu ulicy, w głębi, na wzniesieniu stoi pod nr 21A dawny ukraiński Dom Akademicki (arch. T. Obmiński, F. Lewicki, 1905), obecnie jeden z bloków Ukraińskiej Akademii Drukarstwa. W elementach dekoracji fasady wykorzystano ukraińskie motywy ludowe. Obok, pod nr 23 - dawny ukraiński Dom Ridnoji Szkoły. Przebudowany ze starej willi, otrzymał współczesną postać na skutek rekonstrukcji, której dokonał J. Nahirnyj w 1924 r. Niedaleko, równolegle do ul. Kociubińskiego, od ul. Cyryla i Metodego w dół biegnie niewielka ulica Mendelejewa (w 1907-1944 ul. Jakuba Strzemię), która stanowi dobry przykład realizacji całościowego programu zabudowy ulicy w pocz. XX w. Po jej nieparzystej stronie secesyjne fasady przeplatają się z budynkami o wystroju stylizowanym w duchu gotyku, przy czym wszystkie elementy - przyczółki, balkony, wykusze, bramy wejściowe, szczegóły ozdób - są podporządkowane jednej koncepcji architektonicznej (arch. J. Hornung, 1908-1910). Parzysta strona ulicy, w części środkowej, zabudowana jest domami mieszkalnymi (nr 10-14) w stylu funkcjonalizmu z okresu międzywojennego. Przy tej ulicy w kamienicy nr 7 mieszkała aktorka Anna Gostyńska (1847-1918), a w pierwszym po parzystej stronie domu nr 2 mieszkał i zmarł znany astronom, profesor UJK Marcin Ernst (1869-1930). Spędził tu lata młodości jego syn Jan Ernst (1900-1993), geograf i muzyk. W domie nr 8 mieszkała znana powieściopisarka i działaczka społeczna Halina Górska (1898-1942). Cytadela. Rysunek G. Ziminej Juliusz Kleiner Kaieczej górze). Projekt Cytadeli % pomyślanej jako część przyszłego systemu fortyfikacji Lwowa, opracowano w 1. 1849-1850 w austriackim ministerstwie wqjny (arch. K. Ressig, A. Wondraschka), a zbudowano ją w 1. 1852-1856. Zespół składa się z wydłużonego bloku dawnych koszar, z dwoma trzykondygnacyjnymi basztami na flankach. Od południa i północy rozmieszczone są cztery oddzielne, otoczone fosami bastiony, zbudowane na podobieństwo średniowiecznych baszt obronnych. W 1. 1864-1865 po zdławieniu Powstania Styczniowego, Cytadela przejęła rolę filii karmelickiego więzienia, później tradycyjnie mieściły się tutaj koszary (przed 1939 r. 19. pułku piechoty). W 1. 1941-1944 hitlerowcy przekształcili fort na obóz koncentracyjny, gdzie rozstrzelano tysiące jeńców wojennych. Po wojnie dostęp na Cytadelę przez długi czas był zamknięty -stacjonował tu garnizon wojskowy. Dopiero w 1. 90. XX w. przyszedł kres militarnej historii tego wzniesienia: za ceglanymi murami fortu mieści się „Elektron-bank", wydawnictwo „Gerdan" i inne cywilne przedsiębiorstwa. Na Cytadelę można wejść od wschodu (po ul. Kociubińskiego) jak również od za hodu, ulicą Grabowskiego (przed 1946 ul. św. Łazarza), która zaczyna się od ul. Kopernika przy kościele św. Łazarza. Przy jej bocznym odgałęzieniu - ul. Wenecjanowa (przed 1946 ul. Chodorowskiego) - pod Cytadelą wznosi się jeden z pierwszych we Lwowie ośmiopiętrowych budynków wielomieszkaniowych (nr 15, arch. O. Radomśkyj, 1968). Od ul. Grabowskiego ku południowi odchodzi ul. Łukijanowycza (w 1871-1950 ul. Bogusławskiego). Pod nr 3 działa przy niej zmechanizowana piekarnia, otwarta w 1908 r. jako Piekarnia Elektryczna F. fabaczyńskiego (arch. J. Lewiński). W zabudowie ulicy zwraca uwagę dom nr 9/11* - późnoeklektyczna willa z ozdobnym frontonem i narożną wieżyczką z kopułą zakończoną iglicą. W wystroju fasady surowa cegła przeplata się z otynkowanymi powierzchniami, tworząc dekorację w manierze północnego re iesansu. Jest to dawny dom mieszkalny (jak również skład) lwowskiego „króla piwa" Ozjasza Wixla (1897). W latach międzywojennych mieszkał tutaj chemik, profesor Politechniki Stanisław Piłat (1881-1941, zamordowany przez hitlerowców na Wzgórzach Wuleckich) oraz architekt, znany zbieracz lwowskich starożytności Leopold Reiss. Obecnie mieści się tu wytwórnia win oraz zakład leczniczy dla pracowników Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. Dom Wixla. Rysunek G. Ziminej Trasa 7. Na południe od Śródmieścia • / ZZ 173 WiaoK na siaw reiczyiisiu. —-----------j----..;lq Obraz A. Lange, 1822 r. wychodzi ku końcowi da- wnej ulicy Pełczyńskiej ~ dziś ulicy Witowskiego Gmach pod nr 55* obecnie Zarząd Obwodowy Służby Bezpieczeństwa Ukrainy, który by) zaprojektowany i wzniesiony jako dyrekcja Miejskich Zakładów Elektrycznych (arch. T. Wróbel, L. Karasiński, 1936) jest przykładem architektury funkcjonalizmu. Elewacje gmachu w górnych kondygnacjach rozczłonkowują pionowe żebra. Z tymi pionowymi elementami silnie kontrastuje zaokrąglona na zewnątrz część budowli z tarasem (od strony ul. Gwardyjskiej), dzięki czemu gmach efektownie wyróżnia się w swym otoczeniu. Obok, pod nr 53, znajduje się hala sportowa i pływalnia „Dynamo" (arch. M. Wendzyłowycz, 1972), wzniesiona na miejscu popularnych w 1. 30. kortów tenisowych i ślizgawki. Naprzeciwko, pod nr 38, widzimy współczesny czteropiętrowy dom mieszkalny (arch. M. Wendzyłowycz, 1964). Na miejscu zasypanego w 1921 r. Pełczyńskiego stawu był plac, obecnie uporządkowany w postaci skweru przed wejściem do parku im. B. Chmielnickiego, a także na przeciwległej stronie ulicy, pod Cytadelą. Ustawiony jest tam kamienny znak „Bojownikom o wolność Ukrainy", zapowiadający powstanie pomnika według projektu rz. J. Motyki. Ulica Witowskiego rozpoczyna się od dawnego placu B. Prusa. Początkowe numery - to eklektyczne lub secesyjne kamienice. W jednej z nich, pod nr 3, na pocz. XX w. mieszkał Jan Ludwik Popławski (1854-1908) - polski pisarz i polityk. W kamienicy nr 7 w 1. 1906-1909 mieściła się pracownia artysty-malarza Stanisława Dębickiego (1866-1924). Dalej stoją funkcjonalistyczne budowle z okresu międzywojennego. Zasługują na uwagę ornamentacyjne elementy budynku nr 9A (arch. P. Tarnawiecki, 1936) oraz wystrój rzeźbiarski budynku nr 37 zbudowanego w 1928 r., którego projektantem i właścicielem był architekt Józef Awin. Przed roku 1939 również inni znani architekci mieli przy tej ulicy kamienice, zbudowane według własnych projektów: nr 39 - Wawrzyniec Dayczak (1929), nr 41 - Piotr Tarnawiecki (mieszkał tutaj od 1936 r. do śmierci w 1961 r., obecnie mieszkają w tym domu jego córki), nr 22 - Grzegorz Peżański (1860-1925) oraz jego syn Aleksander. Willa pod nr 35 (arch. W. Jakimowski, 1924) przed 1939 r. należała do honorowego konsula Austrii Stefana Baczewskiego. Dziś jest siedzibą „Brokbiznesbanku". Na wzgórzu pod Cytadelą zachował się ciekawy budynek nr 36 (dawniej nr 28), zbudowany w 1904 r. według projektu arch. L. Veltze dla znanego pedagoga Jana Niem- Attyka budynku nr 50 przy ul. I. Franki Ignacy Mościcki l<( ,-dukacyjna Szkoła Powszechna, po roku 1944 przekształcona w działające dotychczas przedszkole. Równolegle z ulicą Witowskiego, wzdłuż zboczy parku im. B. Chmielnickiego, ciągnie się ulica Za-ryckich (w 1907-1945 ul. Obertyńska). Przy niej, w budynku nr 27 mieszkał znany ukraiński matematyk ylyron Zaryćkyj (1889-1961) oraz jego córka, polityczna działaczka Kateryna Zaryćka (1914-1986). Ulica ta prawie w całości zabudowana została w okresie międzywojennym. Tylko na samym początku ulicy wznoszą się budowle z pocz. XX w.: kamienice nr 6 (arch. W. Kubisz, 1909) i nr 8 (arch. L. Veltze, 1907), obie w stylu secesji. Przecznica, łącząca ul. Obertyńska z ul. Pełczyńską, w 1. 1901-1979 nazywała się Obozowa (dziś ul. Wołoszczaka). Przy niej pod nr 6 mieszkał przed 1914 r. pisarz-ekspresjonista Roman Jaworski (1883-1944). Aktywnym formotwórczym elementem przestrzeni urbanistycznej na skrzyżowaniu czterech ulic jest budynek przy ul. I. Franki 84, narożny względem ulic Zaryckich, Stryjskiej oraz 1. Franki. Wzniesiony przez arch. A. Bogochwalskiego w 1907 r. stanowi charakterystyczny zabytek lwowskiej secesji. W dwudziestoleciu międzywojennym, w mieszczącym się tutaj pensjonacie „Zacisze", mieszkał archeolog i znany polityk (senator, premier rządu RP w 1. 1934-1935) Leon Kozłowski (1892-1944). Ulica I. Franki jest lwowską arterią o najbardziej skomplikowanej toponimicznej historii, wchłonęła bowiem w siebie aż pięć przedwojennych nazw, a mianowicie: ulice Piłsudskiego, Zyb-likiewicza, pl. Prusa, ul. św. Zofii, ul. W. Ponińskiego. Odcinek ul. I. Franki pomiędzy „corso" a zboczami Kaleczej góry nosił w 1. 1886-1941 imię prezydenta m. Krakowa Mikołaja Zyblikiewicza; przed 1886 była to ulica Stryjska, biegnąca nad bagnistymi zalewiskami rzeczułki Soroki. W połowie XIX w. jedyną wielką budowlą był tu budynek pralni wojskowej. Na jego miejscu, pod nr 61, w 1983 r. wzniesiono gmach wojskowego instytutu projektowego (arch. W. Suc, A. Simbircewa), który organicznie wpisał się w zabudowę ulicy. Prawie dokładnie naprzeciw, pod nr 56, znajduje się wzniesiona w 1. 1882-1884 dla SS. Bazylianek budowla sakralna w neoromańskim stylu, obecnie cerkiew Niepokalanego Poczęcia Marii Panny i klasztor 00. Redemptorystów (obrządku greckokatolickiego). Większość budynków przy tej ulicy stanowią secesyjne oraz eklektyczne kamienice. Wśród nich monumentalnym wyrazem wyróżnia zespół modernistycznych budowli nr 46-52 (arch. A. Warteresiewicz, 1909-1912). W wystroju elewacji tych budynków wykorzystane są elementy neo-stylów: gotyku, klasycyzmu, renesansu. Cztery budynki tworzą cour d'honneur, zamknięty w głębi wysokim pagórkiem. Oryginalną attykę budynku nr 50 z głowami smoków i skrzydłami nietoperzy wykonał w roku 1911 młody rzeźbiarz Iwan Sewera, później jeden z wybitnych ukraińskich artystów we Lwowie. W domu nr 46 mieszkali znani historycy - Bohdan Janusz (1887-1930) i Oswald Balzer (1858-1933) oraz lwowski uczony Ignacy Mościcki (1867-1946). Chemik-technolog i profesor Politechniki I- Mościcki w 1926 r. przeniósł się ze Lwowa do Warszawy, gdy został prezydentem Rzeczypospolitej. Po przeciwległej stronie ulicy stoi dom nr 55, który zbudował dla siebie w 1911 r. architekt Michał Ułam (1879-1938). Tutaj mieszkał także do 1936 r. jego bratanek Stanisław Ułam (1909-1984), wybitny matematyk i fizyk, jeden z twórców amerykańskiej bomby wodorowej. Pobliska secesyjna kamienica nr 59 (1907) do 1939 r. była własnością architekta Salomona Riemera (1858-1931) oraz Jego syna, malarza-awangardysty Aleksandra Riemera (1899-1943). Oswald Balzer Trasa 7. Na połudn Za kamienicą nr 60 stromo w gorę megme uiiczna u. n.uuj 1946 ul. św. Marka), gdzie na wzniesieniu, pod nr 1, stoi budynek dawnej Szkoły Lasowej, zwanej we Lwowie „Marek" (arch. Br. Bauer, 1881), dziś jest to katedra Architektury Parkowo-Ogrodowej i Ekologii Uniwersytetu Leśnictwa, z przyległym arboretum, w którym rośnie ponad 240 gatunków drzew i krzewów W XVII-XVIII w. na tym właśnie miejscu stał kościół św. Marka, rozebrany w 1784 r. Kamienice dawnej ulicy św. Marka są typowe dla eklektycznej architektury końca XIX w. i tworzą jednolity zespół. W kamienicy nr 4 w 1. 1920-1930. mieszkał znany inżynier Czesław Thullie (1886-1976). W budynku nr 2 w 1. 1936-1938 mieścił się konsulat Finlandii. Pod nr 16 mieszkał komendant obrony Lwowa w listopadzie 1918 r., pułkownik Czesław Mączyński (1881-1935), a w sąsiedniej kamienicy nr 18 mieszkał od 1897 r. Bolesław Wys-łouch (1855-1937), twórca Stronnictwa Ludowego i wydawca dziennika „Kurier Lwowski". Czesław Obok Szkoły Lasowej, przy dawnej ul. Zyblikiewicza 38 Mączyński (dziś I. Franki 66) w pięknej secesyjnej kamienicy (arch. J. Hornung, 1907) było mieszkanie słynnego zoologa, popularyzatora teorii ewolucji Józefa Nusbauma-Hiłarowicza (1859-1917). Następne budynki przy ulicy I. Franki nr. 68-82 otaczają rozszerzony odcinek ulicy ze skwerem pośrodku - swoisty plac. Miejsce to istotnie w 1. 1938-1950 nazywało się placem B. Prusa, a dziś niekiedy nieoficjalnie zwane jest placem I. Franki. Przy tym placu od niedawna pojawiło się wiele sklepów, kawiarenek i restauracji, wśród których zasługuje na uwagę bar-restauracja „U Burgera" na parterze eklektycznej kamienicy nr 73 - dawnej willi Z. Drągowskiego (arch. A. Kamienobrodzki, 1888). Pod nr 82, na rogu ul. Zaryćkych, czynna jest apteka - dawniej mająca godło „Pod św. Zofią". Od dawnego placu Prusa ulica I. Franki kontynuuje swój bieg poza skrzyżowaniem z ulicami Stryjską i Rustawelego. Ten odcinek - to dawna ulica św. Zofii, która z początku ciągnie się na wschód. Pierwsze kamienice po jej prawej stronie - dziś nr. 86, 88, powstały w końcu XIX w. W domu nr 88 (św. Zofii 4) mieszkał pisarz, autor dramatu „Oblężenie Lwowa", Karol Brzozowski (1821-1904) oraz jego syn, przedwcześnie zmarły poeta symbolista Stanisław Korab Brzozowski (1876-1901). Później, w 1. 1920-1940 w tejże kamienicy mieszkali redaktor dziennika „Wiek Nowy" Bronisław Laskownicki (1866-1944) i jego syn Stanisław Laskownicki (1892-1978), chirurg-urolog, autor wspomnień „Szpada, bagnet, lancet". Po parzystej stronie warto jeszcze zwrócić uwagę na budynek nr 90 w stylu secesji (arch. H. Safoer, 1910) z oryginalnymi konsolami balkonów w postaci głów słoni oraz dom nr 98 (arch. J. Bałłaban, 1893) w neogotyckim stylu, z fasadą wymurowaną z surowej żółtej i czerwonej cegły oraz attyką, ozdobioną oryginalnymi pinaklami z kwiatonami. Za tym budynkiem ul. I. Franki skręca na południe, gdzie o kilka kamienic dalej (godny uwagi jest wśród nich dom nr 104 z popiersiem A. Mickiewicza na fasadzie) otwiera się szeroki plac, w który jak strumienie wlewają się ulice od stron wschodniej i południowej. Do Stryjskiego Parku prowadzi stąd ulica Parkowa (w 1885-1946 ul. Pułaskiego). Budynki nr. 6-12 wzniesiono w 1898 r. w neo-stylach z domieszką motywów secesyjnych według projektów K. Boublika, architekta czeskiego p~ chodzenia, aktora-amatora i kierownika towarzystwa „Ćeska Beseda" we Lwowi K. Boublik jest także projektantem neobarokowych budynków nr. 10, 12, 1" przyległej ul. Rutkowycza (w 1885-1945 ul. H. Dąbrowskiego). Niespodziewany rozwiązania elewacji z obfitością wymyślnych elementów dekoracyjnych ja wyrażają twórczą manierę budowniczego. Jedna z tych kamienic pod nr H 1910-1920. była własnością rodziny Żygulskich. Mieszkali tutaj: znana ^'^j malarka Wanda Żygulska-Pogonowska, jej brat, historyk literatury niemi ec ^. Zdzisław Żygulski-senior (1885-1975) oraz jego dzieci - Zdzisław Zygul Trasa 7. Na południe od Śródmieścia historyk sztuki, profesor ASP w Krakowie, i Helena Żygulska-Mach (ur. tutaj w 1926) lekarka-okulistka. Neobarokowa kamienica przy ul. Rutkowycza 2 (róg ul. Stryjskiej 5) powstała w 1896 r. na zamówienie inżyniera Józefa hr. Lubieńskiego (arch. U. Kowalczuk). Przed 1939 r. mieli tu gniazdo rodzinne artysta-malarz Marian Kratochwil (1906-1997) oraz jego brat Zygmunt Kratochwil (ur. 1927), znany chirurg. Nieparzysta strona ul. Rutkowycza była zabudowana w końcu XIX w. niewielkimi willami, które w 1939 r. miała zastąpić zabudowa mieszkalna w stylu funkcjonalizmu, lecz zdążano zrealizować projekty tylko dwóch budynków nr. 7 i 7A (arch. R. Hermelin). W domu nr 7 po II wojnie świ itowej mieszkał słynny gimnastyk, absolutny mistrz Olimpiad w 1952 i 1956 r„ Wiktor Czukarin (1921-1982). Budynki nr. 9, 11, 11A - to zachowane do dziś stare neorenesansowe wille z 1. 80. XIX w. Interesujący jest zwłaszcza nr 11 z posążkiem św. Józefa we wnęce (arch. Adolf Romer, 1886) - willa należąca w 1. 1896-1939 do Maksymiliana Thulłiego (1853-1939), profesora Politechniki, wybitnego znawcy mechaniki budowlanej. Powracając na ul. Parkową, przypomnijmy, że w domu nr 10 mieszkał na pocz. XX w. znany aktor Ferdynand Feldman. Warto zatrzymać się także przy bud> nku nr 14 zbudowanym w stylu późnej secesji (biuro arch. J. Lewińskiego, 1910) z pełną wyrazu wypukłorzeźbą „Gladiator" dłuta Z. Kurczyńskiego nad bramą wejściową. Tutaj mieszkała i zmarła w 1933 r. znana rzeźbiarka Luna Drex!erówna. W 1. 20. mieszkali tu także architekt Witold Doliński oraz historyk literatury i etnograf Henryk Biegeleisen (1855-1934). Budynek nr 1 to kla-sycystyczna willa, wzniesiona w 1887 r. (arch. N. Łuszczkiewicz) i przerobiona w 1924 r. według projektu F. Kasslera dla wiceprezydenta m. Lwowa Wiktora Chajesa (1875—1941). Inne wille po tej stronie (nr. 5, 7, 9) N. Łuszczkiewicz zbudował w 1904 r. Wyróżnia się wśród nich nr 7 - willa „Przystań", z zachowanym starym posągiem Matki Boskiej. Na początku ulicy tonie w zieleni budynek Dziecięcej Bazy Wycieczkowo-Turystycznej, pod nr I. Franki 108. Jest to dawna Szkoła św. Zofii, wzniesiona w neorenesansowym stylu jako budowla willowego typu według projektu arch. /. Bruneka w 1886 r. W pobliżu, przy skrzyżowaniu ulic stoi kameralny pomnik Iwana Trusza, jednego z koryfeuszy ukraińskiego malarstwa (rz. S. Oleszko, 1996). Nieco wyżej, w skwerze przed dominującym nad otoczeniem monumentalnym gmachem „Zachidenergo" (ul. Swiencickiego 2; gmach ten zaczęto budować w 1938 r., jako siedzibę Polskiego Towarzystwa Historycznego, według projektu arch. T. Sołeckiego), w 1. 1962-1993 stał pomnik asa radzieckiego wywiadu N. Kuzniecowa (1911-1944), który w 1993 r. został przewieziony do miejscowości rodzinnej Kuzniecowa w Rosji. Na jego miejscu planowane jest ustawienie pomnika ukraińskiego uczonego Wł. Kubijowycza. Pomnik I. Trusza go (w 1885-1946 m. Dwernickiego) zaczęto zabudowywać pod koniec XIX w. Dziś jedną z najstarszych zachowanych przy niej budowli jest willa pałacowego typu w stylu neorene-sansu, pod nr 10 (arch A. Berski, 1895). Obok^ pod nr 12, stoi wielka secesyjna willa zaprojektowana przez A. Zachariewicza (1901). Przed 1940 r. była ona własnością rodzin Szaynów i Riedlów. W 1933 r. urodził się tutaj Tadeusz Riedl, entomolog i autor książki „We Lwowie: Relacje" (1996). W sierpniu 1945 r. w tym domu zmarł genialny matematyk Stefan Banach. Na stronie nieparzystej pod nr 1 znajduje się budynek Instytutu Fizyki Systemów Kondensowanych NAN Ukrainy (arch. L. Wierzbicki, L. Friihauff, 1900), niegdyś Bursa im. T. Kościuszki Towarzystwa Pomocy Naukowej. Skromny wystrój fasady tego budynku ożywiają odkryte partie muru z czerwonej cegły. W podobnym stylu z glazurowanej żółtej cegły został zbudowany w 1894 r. sąsiedni budynek nr 3 -dawny Zakład Leczniczy Adama Majewskiego, a do roku 1944 Lecznica Okręgowa Związku Kas Chorych. Obecnie mieści się tutaj oddział Czwartego Szpitala Miejskiego. Ulica Swiencickiego nie ma jednolitego stylu. Ale właśnie stylistyczna i chronologiczna różnorodność czyni ją niepowtarzalną i nadaje wiele powabu. Dom nr 5 kameralna budowla apteki (arch. T. Wróbel, 1939), utrzymana jest w formach funkcjonalizmu. W głębi podwórza, pod nr 7, stoi dawna willa Konopackich, zbudowana w 1. 90. XIX w. Z nimi ostro kontrastują czteropiętrowe budynki mieszkalne w stylu klasycystycznej secesji pod nr 9, 11, 11A (arch. A. PUler, 1907). Mieszkańcami tych kamienic byli płaskorzeźba „chimera" przed I wojną światową - pisarz i działacz polityczny Gustaw Daniłowski (1871-1927), architekt Roman Feliński (1886-1953), malarz Leonard Winterowski (1875-1927), a w 1. 30. Jerzy Giittler (1904-1952), historyk sztuki i kustosz Galerii Narodowej. W 1942 r. urodził się tutaj znany aktor współczesny Wojciech Pszoniak. A dalej, pod nr 15, widać budynki Szkoły nr 27 w stylu konstruktywizmu, wzniesione w 1938 r. jako Liceum Pedagogiczne. W pobliżu pętli tramwajowej w 1998 r. wzniesiono współczesny dom wielomiesz-kaniowy nr 18 (arch. J. Mastyło), który dzięki oryginalnemu architektonicznemu rozwiązaniu dobrze wpisuje się w otaczającą zabudowę. Ulica Muszaka jest przedłużeniem górnej części ul. Swiencickiego (Dwernickiego), o czym świadczy także porządek numeracji budynków (ulica zaczyna się od nr 20). Jedyną budowlą po jej nieparzystej stronie jest gmach pod nr 17 dzisiejsza Lwowska Akademia Teologiczna (greckokatolicka). W tym monumentalnym gmachu, wzniesionym w 1. 1924-1926 (arch. W. Derdacki), było dawniej VIII Gimnazjum im. Króla Kazimierza Wielkiego, a później Szkoła Średnia nr 14. Wśród absolwentów VIII Gimnazjum byli m.in. sławny poeta Zbigniew Herbert (1924-1999) i znakomity kompozytor Roman Palester (190/ 1989). W 1996 r. gmach przeszedł w posiadanie Lwowskiej Akademii Teologicznej (greckokatolickiej), reaktywowanej w 1994 r. Do tego budynku przylega kap«c z apsydą i figuratywnym reliefem na południowej fasadzie. Na ul. Musza charakterystycznym przykładem architektury późnej secesji są budynki nr. 48, 52 (arch. H. Zaremba i M. Chrzanowski, 1913), w których zasady planowani Willa Jana Dolińskiego neoklasycznym wystrojem. Na fasadach umieszczone są zadziwiające swą niezwykłością płaskorzeźby Wojna" i „Chimera" (rz. W. Jarocki, 1913). Na pierwszym, przedstawiony jest z odcieniem groteski egzotyczny wojownik (assyryjczyk albo indianin), na drugim widzimy chimerę w medalionie. Dom z chimerą (nr 48) do 1944 r. posiadało Zgromadzenie Księży Misjonarzy św. Wincentego a Paulo. Mieściły się w nim biura misji i mieszkania. Kamienice nr. 50, 52 oraz zbudowaną w 1895 r. kamienicę nr 54 (dziś oddział Czwartego Szpitala Miejskiego) zajmowało dawniej Sanatorium dla psychicznie chorych, stanowiące w lsność Jana (zm. 1915) i Stefana Swiątkowskich. Pod nr 52 mieszkała razem ze Stefanem Świątkowskim jego żona Zofia z Jarockich Swiątkowska (zm. 1969), ki równik znanej we Lwowie Szkoły Gimnastyki Muzyczno-Rytmicznej. Mieszkał tutaj także jej brat, słynny artysta-malarz (i projektant wspomnianych płaskorzeźb) Władysław Jarocki (1879-1965). W budynku nr 50 były mieszkania innych wybitnych artystów - rzeźbiarza Zygmunta Kurczyńskiego oraz architekta i malarza Wiesława Grzymałsldego. Południowe odgałęzienie ul. Muszaka (nr. 24-40) nosi dziś nazwę ul. M. Łe-myka. Jej zabudowę rozpoczął w 1899 r. architekt Jan Doliński (wille nr. 24, 26, 34). Pod nr 34*, na stoku wzgórza, stoi willa w romantycznym stylu (1899), którą Jan Doliriski zaprojektował dla siebie. Dwupiętrową budowlę z wysokim dachem wyróżnia smukła wieżyczka z namiotowym dachem, która szczególnie malowniczo wygląda od strony Zofiówki. W drewnianych konstrukcjach willi wykorzystane są elementy ludowego budownictwa Karpat. Dawna willa pod nr 38/40 (arch. W. Jakimowski, 1923) należała do lekarza-stomatologa Karola Jakubowskiego. Dziś zajmuje ją urząd milicji drogowej. Od końca ul. Muszaka (Dwernickiego) wspina się w górę ulica Dibrowna (w 1875-1946 ul. Łukiewicza), dochodząca do dawnego kościoła św. Zofii. W 1594 r. lwowska mieszczanka Zofia Hanel (Hanlowa), właścicielka kamienicy nr 5 na Rynku, ufundowała budowę kościoła św. Zofii*. Z początku był on drewniany. W 1. 60. XVIII w. wzniesiono nowy murowany kościół, który został przebudowany w 1817 r. (kosztem Jana Antoniego Łukiewicza) i w 1864 r. (ze starej świątyni zachowała się tylko apsyda ołtarzowa i zakrystia). Z roku 1864 pochodzą także rzeźby w niszach fasady dłuta P. Eutelego. W okresie powojennym kościół był zamknięty. W 1993 r. został on poświęcony na nowo jako greckokatolicka cerkiew św. Zofii. Budowla kościoła ukryta jest wśród wysokich drzew, tylko ze wzgórz parku Snopkowskiego jego charakterystyczny barokowy fronton wyraźnie widnieje na tle zieleni. Tereny wokół świątyni zaczęto porządkować jako strefę parkową i zabudowywać willami pod koniec 1. 30. XIX w. z inicjatywy mistrza budowniczego F. Onderki (Underki), z pochodzenia Czecha. Architektoniczne projektowanie M> i_r*J -rf-TMi w'" urzeczywistniali W. Schmidt oraz J. Salzmann. I Żadna z tych will nie zachowała się do naszych czasów. | Przetrwały, natomiast, tradycje willowej zabudowy ulicy św. Zofii, wzdłuż której w 1894 r. przeprowadzono pierwszą we Lwowie linię tramwaju elektrycznego. Kościół św. Zofii Trasa 7. Na południe od Śródmieścia . 178 179 • 3 Pod zboczami Stryjskiego Parku w 1899 r. powstał budynek o wyglądzie romantycznego zamku - dawna willa przedsiębiorcy Juliana Wanga (I. Franki 114)*, zrealizowana według projektu znanego architekta T. Talowskiego. Willę „Maria" (nr 122) arch. N. Łusz-czMewicz wzniósł w 1896 r. w formach typowych dla domów podmiejskich. Trójkątny przyczółek z okapami dachu ozdobionym ażurową snycerką, smukłe pionowe akcenty kominów nadają budowli romantyczny wygląd. Pięć kamienic nr 124-132, wykonanych wędką planów LB Ra-multa (1907), to jaskrawy przykład secesyjnej architektury Oryginalne metalowe elementy dekoracyjne (kraty balkonów, ozdoby z kutej blachy) i nieprzeciętna fantazja autora sztukatersłiej ornamentacj! na fasadach wyró^ają je z posrodmnych lwowskich budowli z początku XX w. W domu nr 130 mieszkał w 1 1908-1938 wybitny filozof, profesor Uniwersytetu Kazimierz Twardowstt (1866-1938). W kamienicy nr 132 (sw. Zofii 48) w 1. 1912-1923 przebywał wybitny poeta i literat, profesor i rektor Uniwersytetu Jan Kasprowicz (1860-1926). Tutaj także mieszkał i zmarł znany historyk sztuki pisarz Władysław Kozicki (1879-1936). Na nieparzystej strome ulicy, xl nr 119, w pobliżu cerkwi św Zofii, wznosi się na wzgórzu zbudowany w surowych klasycznych formach gmach Zakładu Ciemnych. Zakład, założony w 1842 r. i otwarty w 1851 r. na podstawie aktu fundacyjnego Wincentego Skrzyńskiego, pierwotnie znajdował się na ul. Łyczakowskiej. W 1. 1898-1900 powstał przy ul św Zofii istniejący do dziś gmach (arch. LB. Ra-mułt J. K. Janowski). Nauka w zakładzie (prace , „ ręczne, muzyka, szycie) odbywała się pod pieczą Jan Kasprow.cz. ^ ^^ jak ^iążę Jerzy Czartoryski (od 1868 r.) i hr. Stanisław Mycielski. Obecnie mieści się Mulish/ozna s/koła dla niewidomych Rysunek Rysunek 1868 r.) i hr. Stanisław Mycielski. Obecnie mi. K Sichulskiego, ta c]alistyczna szkoła dla niewidomych. 1917 r- - ulica I. Franki swoim początkiem i Kazimierz Twardowski pecialistyczna szkoła dla niewidomyc Z ulicą I. Franki swoim początkiem i koncern łączy się ulica U. Samczuka wyginająca się na kształt podkowy. Składają się na mą dwie dawne ulice - Poniatowfkiego i Racławicka, jak i ul. św. Zofii zabudowane głowni willam, pod koniec XIX w. Na początku ulicy, pod nr 1 *jprzebudowanej ckwn willi artysty-malarza Stanisława Kaczor Batowskiego (arch. M. Fechter 1892 rnieśc. się Konsulat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej. Nieco wyżej, pod nr 5 (arch. A. Weiss, 1894) cieszy wzrok, zbudowana dla jubilera anf Jar^ywlaz wie, A Weiss 1894) cieszy wzrok, zbudowana dla jubilera and ja^yny dachem w kolorowąIskę i majolikowymi okładzinam.. Naprzeciwko g. pod-J widzimy Piękny pałacyk z końca XIX w. (arch. E. Jarymowicz, 1896). Jest to dawna wZluSSŁ Karola Lozińskiego (1843-1904), przemysłowca naftoweg i zbieracza dzieł sztuki. W 1. 1920-1930. właścicielami pałacyku byli małżonków Stanisław hr. Mycielski . Maria z hr. Dembińskich. Obecnie uczą się tu^studen Akademii Komercyjnej Budowle nr. 9, 11 również należą do Lwowskiej Akademii Komt™n^uSek'nr 9 (dawny Dom Akademick, Studentów Medycyny arek M. Nikodemowie;:, 1936) dobudowany jest do nr 11 - monumentalnego gmachu^ 1912 r Jest to dawna Bursa Panieńska im. Felicji Boberskiej (arch. T. Mostowi rói dolnej kondygnacji głównej elewacji w duchu modernizowanego neogotyku ; Ślę 2klasycy^ym. elementami dekoracji górnych pięter, gdz.e zastosowany Trasa 7. Sa południe od Śródmieścia • ISO Mieczysław Sołtys "językoznawca Jerzy Kurytowicz (1895-1978) oraz wybitny geolog Wawrzyniec Teisseyre (1860-1939). Nr 13 - to wzniesiony w 1956 r. budynek mieszkalny, przy projektowaniu którego zwracano się do tradycji funkcjonalnego budownictwa okresu międzywojennego (arch. J. Nowakiwśkyj). Naprzeciwko tego budynku znajduje się wejście do alei pawilonów dawnych Targów Wschodnich w Parku Stryjskim, a poniżej wille pałacowego typu: nr 17 (arch. E. Czerwiński i A. Zachariewicz, 1922), nr 15 (projekt W. Dolińskiego, 1924). W jednej z nich przed wojną mieścił się konsulat Estonii. Pod nr 19 stoi dawna willa architekta Jana Semkowicza, zbudowana w stylu konstruktywizmu w 1932 r. Budynek nr 28 (dawniej Racławicka 5) na przeciwległej stronie ulicy (arch. N. Łuszczkiewicz, 1897) od swego powstania do dziś należy do rodziny Sołtysów. Mieszkali w nim znani kompozytorzy Mieczysław Sołtys (1863-1929) oraz jego syn Adam Sołtys (1890-1968). Zasługuje też na uwagę willa nr 30 w stylu neorokokowym (arch. J. Rysiak, 1900). Obok, w willi nr 32 (arch. N. Łuszczkiewicz, 1897) mieści się obecnie rezydencja rzymskokatolickiego metropolity lwowskiego Mariana kardynała Jaworskiego. Ul. Samczuka wychodzi znów na ul. I. Franki niedaleko od byłego kościoła św. Zofii. Tu główna ulica się rozgałęzia. Dawne przedłużenie ul. św. Zofii zostało teraz ulicą Jarosławenki, przy której stoją wille z pocz. XX w. i współczesne wielopiętrowe budynki mieszkalne. Ostatni z nich - typu office, z oryginalnie rozwiązanymi elewacjami - ukończony został w 1998 r. Budowla ta wyraźnie odcina się na tle zieleni parku „Żelazna Woda" dzięki swym stromym czerwonym dachom. Piętrowa willa (budown. U. Karasiński, 1905) przy ul. Jarosławenki 29 (dawniej św. Zofii 63) w 1. 1920-1942 była własnością wybitnego artysty-malarza Kazimierza Sichulskiego (1879-1942). Ulicę Jarosławenki łączy z ul. I. Franki stroma ulica P. Karmańskiego (przed 1946 ul. Gundulicza). Przy niej godna uwagi jest willa w stylu „Art Deco" pod nr 8 (arch. J. Noworyta, 1923). Końcowym odcinkiem ul. I. Franki jest dawna ul. W. Ponińskiego, która ogranicza Stryjski Park od strony wschodniej. Romantyczna willa pod nr 125 (dawniej Ponińskiego 1, zbudowana w 1896 r.) należała w pierwszych dziesięcioleciach XX w. do Józefa Wiczkowskiego (1858-1924), znanego lekarza profesora medycyny i autora przewodnika po Lwowie (1904). Właścicielem budynku nr 127 (dawniej Ponińskiego 3, arch. E. Żychowicz, 1910) był fotografik Henryk Mikołasch (1872-1931). Najbardziej jednak znany jest ten odcinek ulicy dzięki dwom willom należącym do Iwana Franki oraz Mychajła Hruszewskiego. Willa Iwana Franki* pod nr 152, gdzie wybitny pisarz mieszkał w 1. 1902-1916, zi stała zbudowana według planów arch. M. Zachodnego. Od 1940 r. mieści się tutaj Muzeum I. Franki (zob. s. 258). W 1948 r. przy wejściu do muzeum ustawiono popiersie pisarza (rz. /. Pywowarow). W willi obok pod nr 154, wzniesionej w 1902 r., mieszkał M. Hruszewski. Strona nieparzysta dawnej ulicy Ponińskiego zabudowana jest głównie willami z lat 1920. Jedna z nich pod nr 133 należała w 1. 1920-1939 do hr. St. Skarbka-juniora, dziś mieści się tutaj ośrodek twórczości młodzieży. Budynek nr 143 (dawniej nr 21, arch. J. Noworyta, 1922) należał do wydawcy Bernarda Połonieckiego (1861-1943), właściciela znanej „Księgarni Polskiej". W swej willi n 157 (dawniej nr 33, arch. K. Weiss, 1926) mieszkał i zmarł prezydent m. Lwowa w 1. 1911-1914 i 1915-1927, właściciel drukarni Józef Neumann (1857— 1932). Obecnie służy ona jako „Pałac Ślubów". Na ul. I. Franki znajduje się jeszcze kilka innych willi zbudowanych w okresie międzywojennym ciekawych z Punktu widzenia architektury: nr 150 - arch. J. Bagieński, 1925 r„ nr 145 - arch. P- Tarnawiecki, 1929 r., nr 156 - arch. A. Osten, 1926 r. rzeza Stryj skiego Parku, prawie równolegle do górnej części ul. I. Franki, omija falistą wstęgą ulica Stryjska. Początki zabudowy tej ulicy odnoszą się do przełomu XIX i XX w. Budynki nr. 10 i 12 wzniesiono według projektów wykonanych przez architektoniczne biuro J. Lewińskiego, nr. 22, 24, 26 wzniósł w 1906 r. N. LuszczMewicz. Pod nr 24 w 1. 1914-1941 mieszkał Jan Czekanowski (1882-1965), twórca lwowskiej szkoły antropologii o światowym znaczeniu. Dalszy odcinek parzystej strony ulicy, naprzeciwko Stryjskiego Parku, zabudowano w okresie międzywojennym. Domy mieszkalne w stylu funkcjonalizmu (nr. 36-42) zaprojektował W. Minkiewicz w 1927 r. Ten architekt był także twórcą budowli w górnej części ulicy (nr. 50-76, tzw. Domy Miejskie). Końcowym akordem funkcjonalnej zabudowy jest, wznoszący się na wzgórzu przed wesołym miasteczkiem w parku im. B. Chmielnickiego, współczesny wielomieszkaniowy dom nr 28 (arch. O. Radomśkyj, 1971). Na pocz. XX w. przy dolnej Stryj skiej mieszkali znani rzeźbiarze Julian Bełtowski (w domu nr 12) oraz Piotr Harasimowicz (w domu nr 22). Wyżej, tam gdzie na ul. Stryjska wychodzi niewielka ulica Letnia (przed 1945 ul. Odrowążów), w budynku nr 4 znajdowała się pracownia innych mistrzów lwowskiej plastyki XX w. - Fryderyka Totha (1896-1982), a po 1945 r. Jewhena Dzyndry (1913-1983). Dzieła Dzyndry obecnie wystawione są na tarasie przed pracownią, tworząc swoiste muzeum artysty pod gołym niebem. Sąsiednia ulica Dzyndry nosiła przed 1945 r. imię twórcy parku Stryjskiego A. Rohringa. Ulicę Letnią przecina ulica Łyżwiarska - jej nazwa, zachowana od 1936 r., pochodzi od popularnej przed wojną zimowej ślizgawki przy zboczach góry Kadeckiej. Zabudowę ulicy, wzdłuż nieczynnego już wówczas cmentarza Stryjskiego, prowadzono w 1. 30. XX w. Na ul. Stryjska w pobliżu Monumentu Sławy wychodzi ulica Gwardyjska. Dawna jej nazwa - Kadecka - pochodzi od Szkoły Kadetów (nr 42, 1899), pierwszego wielkiego zespołu budowli na ówczesnym południowym przedmieściu Lwowa. Wzgórze, na zboczach którego urządzony jest obecnie park, zaczęto odtąd nazywać górą Kadecką. Po II wojnie światowej Szkoła Kadecka przekształcona została na uczelnię wojskową, dziś jest to Instytut Wojskowy przy Uniwersytecie „Lwowska Politechnika " (z wejściem od ul. Komarynca, dawniej ul. Dylewskich). Ulica Gwardyjska zaczęła się kształtować ok. 1900 r. Początkowe numery po stronie parzystej stanowią budynki w stylu secesji oraz gotyzującego modernizmu. Ciekawym ze względu na secesyjną stylizację motywów romańskich jest budynek nr 4, na rogu Gwardyjskiej i ul. braci Tymoszenków (w 1936-1946 ul. H. Śliwińskiego). Zbudował go dla siebie w roku 1906 arch. K. Skawiński. Szczególnie oryginalną dekorację fasady posiada dom nr 6*, projektantem i właścicielem którego był architekt Hipolit Śliwiński (1902): maszkarony, dwugłowe smoki, pinakle i kwiatony, ostrołukowe obramowania z wimpergami jaskrawo wyróżniają tę kamienicę w zabudowie ulicy. Dom ten znany jest także dzięki temu, że w 1. 1908-1914 zatrzymywał się tutaj Józef Piłsudski (1867-1935); przypomina o tym tablica pamiątkowa, umieszczona nad wejściem w 1933 r. Kamienica nr 14 do 1941 r. była własnością jednego z twórców lwowskiej szkoły matematycznej Hugo Steinhausa (1887-1972). W budynku nr 18 przez pewien czas mieszkał znany ukraiński pisarz-publicysta o proradzieckiej orientacji Jarosław Hałan, zamordowany tutaj w 1949 r. Niedługo po zabójstwie w dawnym mieszkaniu Kazimierz Bartel Prosty odcinek ulicy Gwardyjskiej kończy się pięciopiętrowym budynkiem mieszkalnym (nr 28A), wzniesionym w 1957 r. dla pracowników fabryki Lwiwpryład". Powyżej stoi modernistyczna kamienica nr 28, która przyciąga uwagę oryginalnym rozwiązaniem elewacji (arch. J. Piątkowski, 1912). Przed 1939 r. mieszkała tutaj rodzina Chlipalskich, m. in. Andrzej Chlipalski, architekt, były prezes Krakowskiego Towarzystwa Miłośników Lwowa, redaktor naczelny kwartalnika „Cracovia-Leopolis". Stronę nieparzystą ulicy kształtują kamienice z lat 1920-1930, wśród których szczególnie interesujące są nr. 7, 11, 15 zbudowane przez arch. P. Tarnawieckiego. Równolegle do ul. Gwardyjskiej przebiega zaciszna i malownicza ulica Glinki (przed 1945 ul. Herburtów) zabudowana roman-t< ;znymi willami z pocz. XX w. i niewielkimi domami z okresu międzywojennego. Wyróżniają się tu zwłaszcza wille nr. 1A, 5, 7 projektowane w 1. 1903-1904 przez arch. Gracjana Jaworskiego. Nr 1* - to dawna willa wiceprezydenta galicyjskiego sądu Jana Dylewskiego. Przed 1939 r. w niej mieścił się Zakład Naukowy im. H. Jordana, prowadzony przez słynnego pedagoga Mieczysława Kistryna. Obecnie działa tu Szkoła Artystyczna dla Dzieci im O. Nowakiwskiego. Budynek nr 5 w 1. 1904-1939 był własnością rodziny Stefanowiczów, wśród nich artystów-malarzy: Antoniego (ojca) i Kajetana (syna). V 1. 1939-1941 tutaj mieszkał i stąd był zabrany przez Niemców na kaźń Kazimierz Bartel (1882-1941), profesor geometrii wy-kreślnej na Politechnice, premier rządu polskiego w 1. 1926, 1928-1930. Obok, pod nr 3B, stoi zbudowana w 1929 r. willa rodziny Kuryłło, Mieszkał tutaj i zmarł profesor Politechniki, znawca konstrukcji żelbetowych Adam Kuryłło (1889-1980). W czasach powojennych ulica ta przyciągała przedstawicieli wyższych sfer administracji państwowej, którzy obierali ją na miejsce zamieszkania. W przyszłości powinna to być ulica małych renomowanych hoteli o wysokim standardzie. Już obecnie czynny jest tu zespół hotelowy „Zamek Lwa" (działa od 1993), składający się z dwóch will - nr 7 (1903-1909) przed roku 1939 należącej do właściciela „Książnicy-Atlas" Aleksandra Mazzucato i nr 9 (zbudowanej w okresie międzywojennym). W kierunku bocznym od ul. Gwardyjskiej odchodzi wytyczona na pocz. XX w. u ca I. Karpynca (w 1913-1946 ul. Kosynierska). Wśród will przy tej ulicy godne uwagi są nr. 7 (arch. Wł. Kubisz, 1925) i 18. Wielka willa nr 18 (arch. W. Szulmann, F. Lewicki, 1913) w dwudziestoleciu międzywojennym była własnością wybitnego matematyka, profesora Politechniki Antoniego Łomnickiego (1881-1941, zginął zamordowany na Wzgórzach Wuleckich). Równolegle do ul. Karpynca odgałęzia się od Gwardyjskiej ulica Pochyła (nazwa zachowana od 1913). Pod nr 7 stoi przy niej dom rodzinny Janusza Majewskiego (ur. 1931), z anego współczesnego reżysera filmowego. Na rogu ul. Pochyłej 1 i C wardyj skiej widzimy dużą willę w stylu konstruktywizmu (arch. L Czerwiński, 1928-1929). Jest to dawny „Dom pod Książką" (nazwa zachowała się w napisie na żelaznej b;amie), który przed 1939 r. należał do Aleksandra Semkowicza, senatora, historyka i bibliofila. Jego zbiory w 1945 r. dały początek - 'uzeum Literatury w Warszawie. Hotel „Zamek Lwa" Trasa 7. Na południe od Śródmieścia 182 183 Pomnik Jana Kilińskiego /»uiaiimnuYYiuz,uny, Muia puucnuuzi uo OWar dyjskiej od południowego zachodu, nosi imię znanego polskiego pisarza, rozstrzelanego prze2 hitlerowców wraz z innymi przedstawicielami polskiej elity intelektualnej Lwowa 4 lipca 194] r. Miejscem kaźni byl wąwóz na zboczu Wzgórz Wuleekich (obecna nazwa Park Studencki) przy końcu tej ulicy. W 1994 r. postawiono tu krzyż, upamiętniający tragedię, istnieją projekty pomnika ofiar. Niedaleko stąd do lat 40 stalą neoromańska kapliczka poświęcona pamięci polskich powstańców 1863 r., wzniesiona w 1864 r. Na ul. Boya-Żeleńskiego i przylegających ulicach Ostrogradskich (w 1913-1950 ul. G. Malachowskiego) i Łukasza (w 1934-1945 ul. Widok) znajduje się kilka gmachów należących do uczelni oraz zakładów leczniczych. Niektóre z nich mają artystyczną i architektoniczną wartość. Przede wszystkim, należy tu wymienić wzniesiony w 1. 1921-1927 dom akademicki „II Dom Techników", obecnie zakład leczniczy (ul. Boya-Żeleńskiego 14, arch. E. Czerwiński). Zay mujący znaczną powierzchnię gmach, ma wielki zamknięty cour d'honneur o prostokątnym kształcie, do którego prowadzą szerokie łukowe bramy. Pionowe rozczłonkowanie bocznych elewacji w połączeniu z rytmicznym pasmem łuków na wysokim cokole tworzy ciekawy obraz architektoniczny, jednocześnie nadając budowli pewną niezwykłość. Na przeciwległej stronie, pod nr 5, stoi neoklasy-cystyczny monumentalny gmach dzisiejszego szpitala, dawny Zakład Wychowawczy dla Dzieci Ziemian im. Dawida i Antoniny Abrahamowiczów (arch. M. Nikodemowicz, 1928-1930). Obok, przy ul. Ostrogradskich 1, znajduje się budynek szkoły-internatu wzniesiony w 1. 1913-1924 (arch. K. Dobrzycki) wraz ze starym budynkiem Szkoły nr 50 (przy ul. Komarynca 2, dawniej ul. Dylewskich) - obie budowle stoją na jednej parceli i przed wojną były ochronkami dla sierot. Do zespołu Miejskich Domów Sierocych należał również budynek przy ul. Komarynca 2A - dzisiejszy Dom Dziecka nr 1. Wiele malowniczego powabu południowym i wschodnim dzielnicom nadaje leśno-parkowa strefa, która podkową zielonych pagórków otacza centralne regiony miasta. Stryjski Park** - najpiękniejszy i największy we Lwowie - jest jej główną częścią. W 1. 1876-1877 doświadczony ogrodnik miejski Arnold Róhring wykonał prace projektowe. W 1879 r. rozpoczęto porządkowanie parku. Zlikwidowano stary cmentarz Stryjski, na miejscu którego pojawiła się aleja grabowa (teraz ciągnie się ona wzdłuż dolnej części ul. Stryjskiej), powstała centralna aleja ze sztucznym jeziorem. Obecnie dolina ta, stanowiąca parter parku, jest najlepiej utrzymaną jego częścią, ulubionym miejscem przechadzek lwowian. Poprzez lekką pięciołukową bramę wzniesioną w porządku korynckim (arch. G. Szweckij-Winieckij, 1952) odwiedzający wchodzą na główną aleję. Na skraju szerokiej polany, przed stawem z łabędziami i figurą nimfy (rz. J. Motyka), od roku 1963 rośnie wierzba ku pamięci T. Szewczenki przywieziona tutaj z kazachstańskich stepów. Ponad łabędzim jeziorkiem znajduje się oszklona oranżeria (1895) z tropikalnymi roślinami. Wokół niej oraz w głębi centralnej alei, skomponowano w grupy oryginalne rosimy dekoracyjne (ogółem około 260 gatunków i form). Wśród egzotycznych gatunków widzimy tu miłorzęby japońskie (Ginkgo) - z liśćmi podobnymi do wachlarzy, które nie zmieniły się od ery dinozaurów. W pobliżu dekoracyjnej kaskady wodnej, pod belwederem południowo-wschodniego zbocza, rośnie tulipanowiec (Li- jnnych rzaaiucn okazów: jeuncę uougiasa, sororę japonsKą, piwonię drzewiastą, Dez atrmrski, choinę kanadyjską. Ważnym akcentem przestrzeni dolnego parteru jest stojący w jego centrum pomnik Jana Kilińskiego, bohatera narodowego Polski, przywódcy powstania 1794 r. w Warszawie (rz. J. Markowski, 1894). Przez pewien czas park nosił jego imię. W głębi alei znajdują się sztuczne ruiny zamku, wzniesione, tak jak i pomnik jCilińskiego, w 1894 r. z okazji otwarcia Powszechnej Wystawy Krajowej. W tym też właśnie roku zespół parku został ogólnie uformowany w następującej postaci: parter dolny z roślinami dekoracyjnymi; zbocza pagórków z alejami (grabową, platanową, lipową i in.); górny taras z pawilonami wystawowymi. Do pawilonów można dojść po zboczach ścieżkami od dolnego parteru, albo od ulicy U. Samczuka. Wystawa 1894 r. odegrała ważną rolę w kulturalnym i gospodarczym rozwoju Lwowa i Galicji w ogóle, a „miasteczko" pawilonów i po zamknięciu wystawy nadal przyciągało zwiedzających. Z budowli z 1894 r. zachowały się w zmienionej postaci tylko trzy: dawny Pałac Sztuki* (arch. Fr. Skowron, rz. A. Popiel), w którym obecnie mieści się pływalnia Politechniki, rotunda Panoramy Racławickiej (arch. L. B. Ramułf) z wnętrzem przerobionym na sale sportowe dla studentów Politechniki (sama Panorama została przewieziona po 1945 r. do Wrocławia, gdzie jest wystawiona w specjalnym pawilonie) oraz wodna wieża ciśnień (arch. M. Łużecki), przekształcona w 1976 r. na restaurację z barem. W 1921 r. na miejscu większości rozebranych budynków Wystawy Krajowej powstały nowe pawilony Targów Wschodnich. W projektowaniu pawilonów brali udział architekci E. Czerwiński, H. Zaremba, W. Doliński, T. Wróbel, B. Wiktor - wszyscy ci, którzy wnieśli największy wkład w rozbudowę Lwowa okresu międzywojennego. W 1. 1950-1960. część dawnych pawilonów przerobiono na sa\ sportowe, pracownie rzeźbiarskie, kino, restaurację. W 1997 r. w jednym z pawilonów po jego rekonstrukcji wznowiła działalność Lwowska Izba Handlowo-Przemysłowa. Po II wojnie światowej zostały też, niestety, rozebrane budynki Rozgłośni „Polskie Radio Lwów" (jej dyrektorem był Juliusz Petry) ze smukłymi masztami, rozlokowane na terenie Targów Wschodnich przy ul. Ponińskiego 12. Za parkiem, na południe, znajdowały się zbudowane w 1912 r. boiska klubów sportowych „Czarni" i „Pogoń" (po wojnie - stadion „Dynamo"). W kwietniu 1912 r. na boisku „Pogoni" odbył się słynny we Lwowie wzlot samolotu hrabiego Scipio del Campo. Ulicę Stryjską niegdyś często zapełniały tłumy kibiców oglądających mecze na tych boiskach. W 1. 1986-1995 na miejscu stadionu i na przyległym placu został zbudowany 13-piętrowy wieżowiec Urzędu Podatkowego*. Za nim, między ulicami Kozielnicką (nazwa od 1933) i Bujki (w 1938-1950 ul. Nilskiego-Lapińskiego) widać Miejską Centralę Elektryczną, pierwsze bloki której powstały jeszcze w 1908 r. (arch. A. Piller). Z;: elektrownią rozciąga się obszar dawnego przedmieścia Persenkówka. Przy ul. Per-senkówka (otwartej i na ,vanej tak w 1934 r.) Powszechna Wystawa Krajowa w 1894 r. obok stacji kolejowej Zdjęcie archiwalne można zobaczyć miejsce, gdzie do 1940 r. stał Pomnik Orląt na Per-senkówce (arch. R. In-druch, 1924). Na tereni' dzisiejszej fabryki auobusów znajduje się dawny kościół i klasztor 00. Karmelitów Bosych, wzniesiony w 1937 r. (arch. L Gyur-konich) i zamknięty w 1946 r. Trasa 7. Na południe od Śródmieścia • 184 185 Na południowy wschód od Stryjskiego parku w okresie międzywojennym, na miejscu starego Krasuczyna, uformowała się dzielnica willowa, która otrzymała nazwę Nowy Lwów. W rejon ten wchodzą współczesne ulice: Panasa Myrnego, Tarnopolska, Zaporoska, Litewska, Myszugi (dawne polskie nazwy tych ulic były, odpowiednio: Własna Strzecha, Toruńska + Cieszyńska + Poznańska, Mazowiecka, Litewska, Pomorska). Projektantem większości budynków był T. Wróbel (1932-1935). „Nowy Lwów", teraz w znacznej mierze zabudowany budynkami wielomieszkaniowymi z lat 1960-1980. rozciąga się z zachodu na wschód nad pagórkowatym zielonym masywem parku „Żelazna Woda" (19,5 ha). Można do niego dojść także od Stryjskiego Parku ulicami I. Franki i Jarosławenki. Park „Żelazna Woda" (przed 1939 park Narutowicza) został założony w 1894 r. przez A. Róhringa i otrzymał nazwę od bijących tu źródeł, z których woda zawiera związki żelaza. We wschodniej części obsadzony stuletnimi grabami i bukami, park ten pozwala w środku miasta rozkoszować się świeżym powietrzem podkarpackich lasów. Przy końcu ul. Myszugi (w 1933-1977 ul. Pomorska), nad jarem w zboczach parku zachował się pomnik J. Wełykanowycza (1982, rz. T. Bryz), działacza ruchu socjalistycznego w Galicji, który poległ w wojnie domowej w Hiszpanii. Wśród budynków przy tej ulicy oprócz pięknych will nr. 52-58 ciekawa jest willa pod nr 45, którą w 1934 r. zbudował dla siebie architekt Tadeusz Teodorowicz-Todorowski. Przy bocznej względem ul. Myszugi ulicy M. Kybalczycza (w 1933-1946 ul. Śląska) zasługuje na uwagę willa nr 11 z figuratywnym sgraffitem na elewacji, która została zbudowana w 1932 r. dla artysty-malarza Eugeniusza Borzemskiego (arch. T. Wróbel). W przeciwieństwie do parku „Żelazna Woda", który przypomina prawie nietknięty las, tylko gdzieniegdzie poprzecinany ścieżkami, Centralny Park Kultury Wypoczynku im. B. Chmielnickiego jest we Lwowie jednym z najbardziej uporządkowanych w swym założeniu. Można wejść do niego od strony parku Stryjskiego - po schodach obok budynku nr 28 przy ul. Stryjskiej lub koło Monumentu Sławy. Natomiast główne wejście do parku - w postaci potrójnej arkadowej bramy (arch. G. Szweckij-Winieckij, 1952), znajduje się przy ul. Witowskiego. Park utworzono w 1952 r. na stokach góry Kadeckiej w miejscu wykopów gliny i części terenu dawnego cmentarza Stryjskiego (zwanego przed 1944 parkiem Pełczyńskim). Powierzchnia parku wynosi 26 ha. Centralna aleja biegnie w górę od łuku głównego wejścia do Monumentu Sławy, tworząc kilka pośrednich tarasów. Wzdłuż alei zasadzone są szlachetne ogrodowo-parkowe rośliny i drzewa; wśród nich - chińska topola, czerwonolistny berberys, cyprysy i in. Na wschód od alei znajdują się główne ośrodki rozrywki: wesołe miasteczko, stadion „Junist'" (na 8 tys. miejsc, zbudowany w 1968 r.), estrada letnia (odnowiona w 2001 r.). Rozrywki wesołego miasteczka nadal zbierają młodzież, która lubi również pobliski pałac „Romantyk". U końca głównej alei parku* frontem do prostego odcinka ul. Stryjskiej, w 1970 r. wzniesiono Monument Sławy Bojowej Radzieckiej Armii (arch. M. Wendzyłowycz, O. Ogranowycz; rz. D. Krwawycz, E. Myśko, J. Motyka). ua uucy iwana rranKi uu Pohulanki lv ściół ewangelicki (św. Urszuli) Ośrodek Twórczości Dzieci i Młodzieży Galicji Dawne Gimnazjum Sióstr Urszulanek Dawna Szkoła Przemysłu Arty stycznego P"a)acyk Małuszyńskich Trasa 8. Od ulicy Iwana Franki do Pohulanki • 10O Stadion „Ukraina': 189 wmoK l gory sw. Południowe zakończenie „corso" - ul. Saksagańskiego, wyprowadza nas na ul Iwana Franki, a dalej, przez niewielki zaułek, na plac Petruszewycza i ul. Rustawelego. Tu zawsze trwa ożywiony ruch miejskiej komunikacji: trolejbusy, autobusy, mikrobusy kursują stąd w trzech kierunkach: po Zielonej - na Sichów, po Stryj skiej i po Snopkowskiej-Stusa - na Nowy Lwów. Wszystkie te trasy wznoszą się, prowadząc na wzgórza lwowskiego płaskowyżu. Z pagórków niegdyś spływały liczne strumienie, tworzące dwa główne dopływy Pełtwi: potoki Sorokę i Pasiekę. Brzegi potoków były bagniste i na skutek tego prawie niezaludnione. Ale nieco wyżej, pod zboczami wzgórz, kipiało życie. W głębi dzisiejszego placu Petruszewycza (przed 1946 pl. Dreschera-Orlicza) około 1680 r. hetman koronny Stanisław Jabłonowski (obrońca Lwowa przed tatarskim najazdem w 1695 r., na cześć którego centralną aleję miasta nazwano „Wały Hetmańskie" i w 1859 r. ustawiono na niej jego pomnik) zbudował swój pałac. W 1683 r., z okazji zwycięstwa nad Turkami pod Wiedniem, zaprojektowano tu park angielski obsadzony lipami. W 1689 r. w pałacu tym zatrzymał się król Polski August II. Pod koniec XVIII w. obok pałacu zbudowano wielki teatr letni dla 3000 widzów, w którym występowała m.in. w 1. 1795-1799 trupa W. Bogusławskiego. Z parku Jabłonowskich, po raz pierwszy we Lwowie w 1784 r., a powtórnie w 1792 r., wzniósł się w powietrze balon Montgolfier. W 1822 r. pałac przeszedł na własność rządu austriackiego. Przez pewien czas służył jako rezydencja gubernatora Ferdynanda d'Este (1832-1846). Po rewolucyjnych wydarzeniach 1848 r. na długo rozlokowało się tu wojsko. Pałac przekształcono w koszary, park - w plac musztry. W 1877 r. na tym terenie odbyta się pierwsza we Lwowie Krajowa Wystawa Rolniczo-Przemysłowa. Pałac Jabłonowskich istniał do II wojny światowej, w czasie której został zniszczony. Na jego miejscu powstała współczesna budowla przy ul. Rustawelego 5. W drugiej ćwierci _ XX w. na południowych i wschodnich obrzeżach dawnego placu ćwiczeń wojskowych powstała zabudowa willowa, w charakterystycznym dla okresu międzywojennego stylu „dworkowym". Zajęła ona ulice Czereśniową i O. Pcziłki (przed 1945 ul. znaczonymi dla oficerów - dawniej Oficerska, dziś ul. Samijłenki. Na południowym skraju placu, pod nr 2, powstał w 1. 1935-1938 Dom Żołnierza (arch. A. Frydecki) rozbudowany w 1. 1961 i 1985 jako ośrodek kulturalny. Obecnie jest to Paląc Kultury Uczącej się Młodzieży*. W 1. 1932-1934 zbudowano Pałac Sportu, z krytą pływalnią i wielką halą sportową (arch. T. Kuchar, L. Karasiński). Zespół architektoniczny placu Petruszewycza dopełnił budynek mieszkalny, wzniesiony w północno-zachodniej części placu (arch. A. Konsulów, lata 1960.). Ma miejscu wojskowego placu ćwiczeń, obecnie przesłoniętego przez późniejszą zabudowę, utworzono korty tenisowe. Ulica Rustawelego (w 1871-1944 ul. Jabłonowskich), na którą otwarty jest plac Petruszewycza, zaczęła się zabudowywać na pocz. XX w., kiedy rzeczułka Soroka została zamknięta w podziemnym kanale. Parzysta strona ulicy ma ciągłą zabudowę mieszkalną. Nieliczne tylko kamienice na początku ulicy noszą cechy historyzmu końca XIX w. W budynku nr 4 mieszkał do 1941 r. wybitny filozof i teoretyk sztuki Roman Ingarden (1893-1970). Architektoniczne rozwiązania dalszych budowli sprowadzają się głównie do różnych interpretacji stylu secesji. Podwójna kamienica nr. 8/8A, która była zbudowana jako czynszowa dla bankiera M. Stoffa (arch. E. Żychowicz, W. Sadłowski, 1906), zwraca uwagę wyszukanymi formami elewacji z obfitością sztukatorskich i metalowych ele-n ntów dekoracyjnych. Jest ona wspaniałym okazem lwowskiej secesji. W manierze „akademickiej" Art Nouveau, przy zastosowaniu motywów renesansu środkowoeuropejskiego wzniósł budynek nr 22 Alfred Zachariewicz (1907). Ten s; n architekt zaprojektował dwie sąsiednie kamienice nr. 18 i 20 (1905-1907). Jasne, lakoniczne formy „klasycyzującej" secesji wyróżniają budowlę nr 36 (1911). J< fasadę upiększają majolikowe panneawc z motywami kwiatowymi, a w klatce schodowej zachowały się witraże. Obok, pod nr 34, stoi równie charakterystyczny secesyjny budynek (arch. A. Schleyen, 1906). Mieszkał tutaj przed 1939 r. Jerzy Janisch (1901-1962), znany malarz, członek stowarzyszenia „Artes". Dom n cszkalny nr 30 w stylu funkcjonalizmu zbudowano w 1. 1928-1930 jako Dom Oficerski (arch. S. Bryła, M. Nikodemowicz, M. Stadler). Budynek nr 42 z projektował w 1908 r. T. Obmiński w biurze architektonicznym J. Lewińskiego. Podczas pobytu we Lwowie mieszkała w tym domu wybitna białoruska poetka Ałaiza Ciotka (Paszkiewicz, 1876-1916). W 1. 20. mieszkał tutaj wyśmienity znawca Lwowa, historyk kultury i popularny pisarz Stanisław Wasylewski (1888-1953). Architekturę parzystej strony ul. Rustawelego najlepiej oglądać z przeciwległej strony ulicy, wysokiej i prawie że nie zabudowanej. Jedyną wielką I' idowlą jest tu, pod nr 7, gmach instytutu „Tepłoełektroprojekt" (arch. Ł. Skoryk, P- Judkin, 1965), z późniejszą dobudową arch. M. Kaniewskiego. Pod nr 11 stoi stary neorenesansowy budynek z 1. 70. XIX w., zwany dawniej „Koszarami Zawadzkiego". Przed 1939 r. miał w nim siedzibę Związek Legionistów Polskich, w 1. 1939-1944 mieściło się tutaj Archiwum m. Lwowa. Trasa 8. Od ulicy Iwana Franki do Pohulanki 190 191 Płaskorzeźba „Diana" na fasadzie pałacu Zamoyskich Początek ul. Rustawelego zbiega się z początkiem jednej z najdłuższych lwowskich ulic - Zielonej. Swoją obecną nazwę ulica Zielona otrzymała w 1676 r. a przedtem była znana jako Droga Wołoska, ponieważ gościniec ten wiódł przez Kołomyję i Czerniowce do Mołdawii, na Wołoszczyznę i dalej na Bałkany. Po tej właśnie drodze przywożono do Lwowa wschodnie towary. Na początku Zielonej w XVIII - XIX w. położone były pałace znanych szlacheckich rodzin: Sieniaw-skich, Russockich, Zamoyskich. Z nich do naszych czasów zachował się tylko |, t nnłac Zamoyskich (nr 24)*, dziś mieszczący Obwodową Miggsi hr-^ Bibliotekę Pedagogiczną. Pałac, zbudowany w pocz. ^fp"f_ p„ pj ' XIX w. dla hr. Adama Sariusza Zamoyskiego, stał się C miejscem zebrań loży masońskiej, do której należał i 1^11 S~| sam w'a^c^c'e'- Później pałac po kolei przechodził w --------__-AM----------------1. ręce Dzieduszyckich, Lewakowskich, Szeptyckich. Pomimo wielokrotnych rekonstrukcji (arch. W. Schmidt, 1843, 1854; arch. E. Żychowicz, 1910) budynek zachował charakter podmiejskiego dworku w stylu klasycyzmu o wyważonych formach i proporcjach. Styl domu podkreślają płas-korzeźbione wstawki o tematyce mitologicznej na głównej fasadzie (prawdopodobnie dłuta J. Schimsera). Na fundamentach drugiego pałacu Zamoyskich (arch. W. Schmidt, A. Serwacki, ok. 1857), pod nr 22, w 1911 r. został zbudowany Zakład Wychowawczy Zofii Strzałkowskiej, dziś Szkoła Średnia nr 6 (arch. J. Sosnowski, A. Zachariewicz). Jest to wolno stojący czteropiętrowy gmach. Boczne ryzality głównej fasady pozbawione są jakichkolwiek ozdób, wgłębioną między nimi część środkową wyróżnia oryginalny portyk, zakończony tarasem. Między oknami umieszczone są alegoryczne rzeźbiarskie wstawki dłuta Z. Kurczyńskiego „Życie" i „Sztuka", a w przyczółku na osi budowli znajduje się duży zegar. We wnętrzu znajduje się wielka, ciekawie zaplanowana, aula. Na początku Zielonej, przy skrzyżowaniu z ul. Rustawelego, stoją dwa duże budynki wzniesione w końcu XIX w. Dom nr 6 (arch. W. Podhorodecki, 1899-1901), dawniej własność rodziny Klimowiczów, zbudowano w stylu późnego eklektyzmu z elementami secesji. Budynki nr. 8, 10 wzniesiono w 1871 r. (arch. J. Engel) jako Zakład Sierot Miejskich i Szkołę im. Cesarzowej Elżbiety, później pod nr 8 mieściła się Szkoła Zawodowa Żeńska, a nr 10 zajmowała Szkoła Powszechna im. M. Ko-nopnickiej. Obecnie znajduje się w nich Średnia Specjalna Szkoła Muzyczna im. S. Kruszelnickiej (czynna od 1944 r.). Wśród jej wychowanków jest wielu znanych wirtuozów, m.in. pianista Oleksandr Słobodianyk, altoviolinista Jurij Baszmet, skrzypek Oleh Krysa. Naprzeciwko, pod nr 11A, w głębi posesji znajduje się odnowiony w 1997 r. modlitewny dom ewangelickich chrześcijan-baptystów. Niegdyś był to kościół św. Urszuli*, należący do Zakonu 00. Dominikanów Obserwantów, wzniesiony w 1685 r. W 1785 r. świątynię przekazano protestanckiej gminie Lwowa jako kościół ewangelicki, a w 1878 r. architekt J. Engel dokonał jej renowacji w klasycystycznych formach historyzmu. Dwie wieże, zwieńczone namiotowymi hełmami, flankują fasadę o wklęsłym zarysie. We wnętrzu świątyni zachowało się wiele epitafiów w języku niemieckim, odnoszących się do członków ° Rudolf Weigl Trasa 8. Od ulicy Iwana Franki do Pohulanki . 192 n 11 należącej do Ewangelickiej Gminy Wyznaniowej w 1. 1925-1939 znajdowała się redakcja tygodnika „Ostdeutsches Volksblatt". Ża świątynią, dziś przy ul. K. Łewyckiego 18, mieściła się ewangelicka szkoła wzniesiona w 1875 r. (arch. J. Engel). Do 1995 r. mieściła się w tym budynku Szkoła Średnia nr 24 z polskim językiem nauczania. Wśród innych budowli początkowego odcinka ul. Zielonej warto wspomnieć dom nr 17 (arch. F. Kassler, 1914) - monumentalny gmach w stylu późnej secesji, z wyrazistym akcentem w postaci narożnej graniastosłupowej wieży nakrytej kopułą. Na tym miejscu istniał dawniej pałacyk hrabiego Włodzimierza Russockiego (1818-1890), posła na Sejm Galicyjski, prezesa wielu instytucji i stowarzyszeń we Lwowie. Naprzeciwko, na rogu ul. Zielonej 12 i pl. Petruszewycza 7, stoi sześ-ciopiętrowy funkcjonalistyczny gmach wzniesiony (na miejscu dawnego „dworca budowlanego") dla instytucji ubezpieczeniowych i medycznych w 1. 1937-1939 (arch. Jan Bagieński). We wrześniu 1939 r. znajdował się tutaj Sztab Dowództwa Obrony Lwowa. W 1. 1941-1944 w tym gmachu działała filia Instytutu Przeciwtyfusowego im. Emila von Behringa, którą kierował słynny bakteriolog, wynalazca pierwszej szczepionki przeciw durowi plamistemu Rudolf Weigl (1883-1957). Mieszkał on niedaleko stąd przy ul. Wagilewicza 4 (bocznej Zielonej). Asystentem Weigla był lekarz i naukowiec Henryk Mosing (1910-1999). Po II wojnie światowej H. Mosing nadal pracował w tym samym gmachu, gdzie utworzono Instytut ¦ Epidemiologii i Hygieny, jako kierownik laboratorium. W śro-^Rp^H I dowisku polskim i chrześcijańskim Lwowa byt jednak bardziej znany jako wychowawca młodzieży, niezwykle ofiarny lekarz i kapłan (wyświęcony potajemnie przez prymasa Polski kardynała Stefana Wyszyńskiego w 1960 r.) niosący pomoc wielu represjonowanym przez władze komunistyczne. H. Mosing mieszkał (1967-1999) przy ul. K. Łewyckiego 82. Przy ul. Zielonej i jej przecznicach po nieparzystej stronie mieszkało dawniej wielu znanych lwowian. Obok dawnego kościoła św. Urszuli od ul. Zielonej odchodzi ul. Palija (1898-1950 ul. Kampiana). Przy niej dom nr 3 od 1932 r. był własnością architekta, profesora Politechniki Witolda Minkiewicza (1880-1961) oraz jego żony, popularnej artystki-malarki Zofii Albinowskiej (1886-1972). Po 1945 r. W. Minkiewicz repatriował się do Polski, natomiast Z. Albinowska aż do śmierci pozostawała we Lwowie. Sąsiednia kamienica nr 5 należała do wybitnego polityka galicyjskiego, Ukraińca Juliana Romańczuka (1842-1932). Dom nr 11A (13) w 1. 1908-1939 znajdował się w rękach Treterów z Lubomierza, w tym Henryka - założyciela pierwszej (1882) we Lwowie fabryki słodyczy oraz Jana -dyrektora „Książnicy-Atlas". W 1. 1912-1922 mieszkał tutaj wybitny historyk sztuki Mieczysław Treter (1883-1943). Na rogu ulic Zielonej 23 i Romańczuka 20 (w 1885-1946 ul. Jana Zamoyskiego) widzimy kamienicę zbudowaną w 1924 r., w której w 1. 1924-1939 mieszkał profesor filologii klasycznej Uniwersytetu Stanisław Witkowski (1866-1950). Przedtem, na tym miejscu znajdował się dom Henryka Kadyfego (1851-1912), profesora anatomii, pierwszego dziekana Wydziału Lekars- ^^m " < kiego UJK i jednego z założycieli Akademii I | Weterynarii. Naprzeciwko, na rogu ul. | Zielonej i Romańczuka 15 stoi budynek z j^A drewnianą werandą pięknie rzeźbioną w I "Stylu szwajcarskim" (arch. J. Engel, 1886), 1 ongiś własność hrabiny Olgi Cetner. 193 Kościół ewangelicki I parzystą stroną Zielonej mijamy budynek nr 35 (kon. XIX w.), w którym mieszkał znany historyk Lwowa i publicysta Józef Białynia-Cholodecki (1852-1934). Nieco niżej, ku ul. K. Lewyckiego odchodzi ulica J. Doro-sza (w 1895-1945 ul. W. Pola), zabudowana secesyjnymi kamienicami. Przy niej, pod nr 7\ mieszkał do 1941 r. słynny psycholog Mieczysław Kreutz (1893-1971). We wnęce elewacji budynku nr 9 (obok apteki na rogu ul. Zielonej 33) zachował się posąg Matki Boskiej z pocz. XX w. Na parterze kamienicy przy Dorosza 12 czynna jest obecnie elegancka kawiarnia „Bohemia-Luks". Po tej stronie ul. Zielonej interesującym zabytkiem jest, pod nr 59, Hala Sportowa „Dynamo" - dawny Pałac Sportowy, z metalowym przeszklonym stropem zbudowany w 1910 r. (arch. J. Pinkerfeld, H. Zaremba). Po prawej stronie ul. Zielonej warte uwagi są gmachy drukarni „Atlas", stojące pod nr 20 obok dawnego Instytutu Z. Strzałkowskiej. Przed 1944 r. mieściły się tu Zakłady Graficzne „Książnicy-Atlas" i fabryka przemysłu litograficznego „Karpalit". Dom frontowy (mieszkalny) powstał w 1910 r. (biuro arch. M. Ulama), a fabryczne oficyny zbudowano w 1932 r. Tutaj były drukowane słynne mapy E. Romera i podręczniki szkolne. Warto zatrzymać się również przed budynkiem nr 46, rozwiązanym w formach „retrospektywnej secesji" (arch. Z. Fedorski, A. Bo-gochwalski, 1909). Narożnik ulic Zielonej i J. Slipego zajmuje secesyjna kamienica nr 50 (1910), w której przed 1939 r. mieszkał Aleksander Krzywobłocki (1901-1979), awangardowy artysta-malarz i architekt. Prowadzące od Zielonej w kierunku południowo-zachodnim i w górę ulice (Samijłenki, Tarnawskiego, J. Slipego) zabudowywano głównie na pocz. XX w. i w okresie międzywojennym, kiedy to na pagórkowatych pustkowiach powstała jedna z prestiżowych dzielnic willowych. Wzniesienie (320 m n.p.m.) pomiędzy Soroką i drogą Wołoską dawniej nazywało się górą św. Jacka (na cześć dominikanina św. Jacka Odrowąża, zm. w 1257 r., patrona Rusi i Litwy). Tę samą nazwę - św. Jacka nosiła w 1. 1898-1945 ulica wznosząca się od ul. Rustawelego, dziś ulica Archipenki. Budynki na początku tej ulicy wzniesiono w końcu XIX w., następne - na pocz. XX w., jak na przykład secesyjny dom nr 8, którego projektantem i właścicielem był budowniczy St. Dec, 1907 r. W budynku nr 5 mieszkał pisarz Mirosław Żuławski (1913-1995). Urodził się tutaj w 1940 r. znany reżyser filmowy i pisarz Andrzej Żuławski. Wyżej, gdzie z ul. Archipenki łączą się ulice Samijłenki i Tarnawskiego, znajduje się kilka budowli, charakterystycznych dla okresu międzywojennego. Przy skrzyżowaniu z ul. Tiutiunnyków 2 (przed 1946 ul. Hauke-Bosaka) pod nr 16 stoi gmach Szkoły Średniej nr 28 (dawnego Gimnazjum Żeńskiego SS. Urszulanek*, arch. L. Karasiński, T. Wróbel, 1932). wzniesiony w surowych a jednocześnie oryginalnych formach funkcjonalizrnu. Dobrze wpisuje się w otoczenie budynek nr 32 na skrzyżowaniu z ul. Tarnawskiego 36 zbudowany na zboczu w 1936 r. jako Dom Spółdzielczy Towarzystwa Urzędników i Nauczycieli (arch. T. Wróbel). Południową jego fasadę zdobi pionowy akcent dekoracyjnego sgraffita, wykonanego przez K. Piotrowicza. Ten sam artysta jest autorem reliefów w nadokiennikach fasady północnej. UHca )\ willami z okresu międzywojennego, przeważnie w stylu „dworkowym". Sąsiednia równoległa do ul. Samijłenki ulica Czereśniowa do dziś obfituje . piękne czereśnie rosnące w ogrodach will z lat 1920-1930. W jednej z nich pod nr 4 mieszkał przed 1939 r. Wiktor Budzyński - pisarz, twórca programów radiowych ..Wesołej Lwowskiej Fali". Ulica generała Tarnawskiego (w 1908 1944 ul. hetmana Tarnowskiego) jest 1 .ijdłuższą na górze św. Jacka. Początkowe jej r jmery (2, 4, 6) to budynki w stylu secesji (arch. P. Tarnawiecki, 1910-1911). Pod nr 6 mieszkał wybitny matematyk Wacław Sierpiński (1882-1969). W stylu późnej secesji zbudowano również następne kamienice nr. 10-32. Wśród nich wyróżnia się zwłaszcza dom nr 13 z wysoką attyką (arch. Jan No-woryta, 1910) oraz budynek nr 26 (arch. i właściciel P. Tarnawiecki). W kamienicy r • 32 przed I wojną światową mieszkał historyk wojskowości, działacz wojenny i społeczny Marian Kukieł (1885-1973). Dominująca zabudowa tej ulicy powstała w okresie międzywojennym. Ciekawy jest oryginalny rzeźbiarski wystrój wielu b ;dowli: medaliony z kobiecymi maszkaronami na budynku nr 38 (arch. T. Wróbel, 1930); płaskorzeźba „Bój gladiatorów" na frontonie kamienicy nr 54, wzniesionej w stylu klasycyzującej secesji (arch. Jan Noworyta, 1913); portal w stylu „Art Deco" w budynku nr 43 (arch. P. Tarnawiecki, 1925); dekoracyjne elementy budynków nr. 33, 35 (arch. P. Tarnawiecki, 1922). Przez bramę przechodnią budynku nr 46 (arch. i właściciel Władysław Gyałokay, 1933) można wyjść na ul. Archipenki około Szkoły nr 28, znacznie skracając drogę ku dolnemu odcinkowi ulicy. Zabudowa górnej części ul. Tarnawskiego składa się głównie z jednopiętrowych will, wznoszonych w wymyślnych formach późnej secesji, albo w surowym duchu funkcjonalizmu. Godne uwagi są zwłaszcza wille nr. 71, 74, 82, 85-96. Dom nr 82, z kamiennym lwiątkiem przy wejściu, został zbudowany w 1926 r. dla profesora Politechniki Benedykta Fulińskiego (arch. W. Dayczak). W 1. 1930-1941 mieszkał tutaj wybitny matematyk, filozof i malarz Leon Chwistek (1884-1944). Dom nr 96 należał do Stanisława Fryzego (1885-1964), profesora elektrotechniki na Pi itechnice. Grupę will nr. 81-98 w 1. 1910-1914 zbudował dla urzędników arch. Adolf Piller. Budynki nr. 85-89 tworzą malowmiczy zaułek, którym można przejść z ul. Tarnawskiego na ulicę Lwa Tołstoja (w 1911-1946 ul. Z.Krasińskiego), zabudowaną głównie w ostatnich latach przed I wojną światową. W budynku nr 27 przy tej ulicy mieszkali w 1. 1911-1914 założyciele harcerstwa polskiego Andrzej Małkowski (1888-1919) i jego żona Olga z Drahonowskich Małkowska. 'lica Tarnowskiego Trasa 8. Od ulicy Iwana Franki do Pohulanki • * Rzcźba rusałki iii. i 11111 i 1.1 U I Dom Akademicki im. A. Potockiego. Zdjęcie archiwalne 1945 ul. Sobińskiego) znajduje się kilka neoklasycystycznych budowli willowego typu (nr. 8A 9, 11) z ozdobami w stylu „Art Deco". Na budynku nr 9* (obecnie zajmowanym przez Prokuraturę Rejonową) widzimy płaskorzeźbę rusałki i delfina, kapitele kolumnowego portyku z rogami obfitości. Wille nr. 9, 11 zbudował w 1. 1927-1928 architekt /. M. Sobel, a przeciwległą willę nr 8A wzniósł dla siebie w 1927 r. architekt A. Kapłoński. Początkowe kamienice przy ulicy Slipego w stylu secesyjnym (pod nr. 2, 4, 6) powstały wcześniej, przed 1914. Pod nr 6 mieszkał znany historyk Kresów Wschodnich i Lwowa Michał Rolle (1865-1932). Jednym z pierwszych przy tej ulicy został wzniesiony gmach pod nr 7 - dawny Dom Akademicki im. A. Potockiego fundacji J. Hermana (arch. A. Piller, 1909) -dziś użytkowany przez trust zajmujący się rozbudową sieci elektrycznych oraz Instytut Rozwoju m. Lwowa. Przyłączona ostatnio do ul. J. Slipego ulica Karpacka (otwarta i nazwana tak w 1913) jest zabudowana willami z czasów międzywojennych, obecnie tonących w zieleni ogrodów i sadów. Oryginalnymi akcentami tych funkcjonalistycz- nych budowli są umieszczone nazewnątrz, na .....- fasadach, bryły klatek schodowych. Przy górnym odcinku ul. J. Slipego pod nr 33 znajduje się jedna z największych i najstarszych budowli na wzgórzu - gmach dawnej Bursy Grunwaldzkiej (arch. A. Zachariewicz, 1910), a dziś Szkoły Zawodowej nr 31, który przed I wojną światową samotnie wznosił się tu pośród wydm. Obok, przy stromo spadającej ku Zielonej ulicy O. Basarab 4 (w 1916-1946 ul. P. Stalmacha), za drzewami prześwituje budowla dawnej Szkoły Powszechnej św. Zofii (dziś Szkoły Średniej nr 49). Naprzeciwko w 1972 r. wzniesiono domy studenckie szkoły technicznej, których fasady, schodzące uskokami wzdłuż wijącej się po stromym zboczu ulicy, nadają jej kompozycji zakończony wyraz. Pod nr 2, na pagórku wśród drzew, widzimy budynek w stylu zakopiańskim, zbudowany dla Ochronki Miejskiej w 1912 r. (arch. D. Krzycz-kowski). Obecnie mieści się w nim psychoneurologiczna lecznica. Na początku ul. O. Basarab (na rogu ul. Wodociągowej) pod nr 1 stoi Dom Studentów Weterynarii, zbudowany w 1931 r. z piękną attyką w stylu „Art Deco" nad wejściem. Dziś budynek ten również służy studentom Akademii Medycyny Weterynaryjnej. Idąc ulicą Archipenki można zmienić trasę skręcając koło Szkoły nr 28 w prawo, na malowniczą ulicę Tiutiunnyków (w 1936-1945 ul. Hauke-Bosaka), również zabudowaną w okresie międzywojennym. Jednym z jej bocznych odgałęzień jest ulica St. Ludkiewicza (w 1928-1945 ul. Zakładników), nazwana na cześć wybitnego ukraińskiego kompozytora Stanisława Ludkiewicza (1879-1979), który mieszkał tu w domu nr 7 od 1961 r. do końca swego długiego życia. W budynku nr 2 przy tej że ulicy mieszkała znana aktorka Sofija Fedorcewa- Sabat (1900-1988). Schodząc w dół po schodach trafiamy na skrzyżowanie ulic Snopkowskiej-Wołoskiej i Kubijowycza (przed 1945 ul. Żyżyńska). Na ulicę Kubijowycza można także zejść z końca ul. Tarnawskiego po długich metalowych schodac . ułożonych w miejsce dawnej ul. Narbutta. Nieopodal znajduje się Stryjski P'ac Trasa 8. Od ulicy Iwana Franki do Pohulanki ' 1"" Uursa Grunwaldzka. Zdjęcie archiwalne główne wejście do Stryjskiego Parku. Ulicą Snopkowską przebiegają trasy miejskiej komunikacji ku dzielnicom Nowy Lwów i Sichów. Kilkusetmetrowe odcinki ulic Snopkowskiej, Tiutiunnyków i Kubijowycza z architektonicznego punktu widzenia są dość monotonne. W dominującej ściśle funkcjonalnej zabudowie z 1. 30. XX w. (arch. F. Kassłer i in.) gdzieniegdzie spotyka się budowle z lat 70. (na przykład, przy ul. Snopkowskiej 1, arch. M. Trylowski). Przy końcu ul. Kubijowycza zasługuje na uwagę willa pod nr 41 (róg ul. Kubańskiej), zbudowana w 1925 r. (arch. W. Derdacki) dla rodziny Krzyżewskich. Mieszkał tutaj do 1944 r. Tadeusz Krzyżewski (ur. 1911), publicysta i pisarz, autor m.in. „Księgi humoru lwowskiego" (1995). Przy końcu ul. Tiutiunnyków przeważa typowa zabudowa mieszkalna lat 60. z tzw. okresu „chruszczowskiego". Najstarszymi budynkami przy u Snopkowskiej są dom nr 16 (arch. E. Hermatnik, 1891) i secesyjne kamienice nr. 35, 37 (arch. M. Kowalczuk, 1906-1907). U zbiegu ulic Kubijowycza i Snopkowskiej znajdują się budowle interesujące pod względem architektonicznym. Przede wszystkim należy tu wymienić dawny budynek Szkoły Przemysłu Artystycznego* (arch. Wł. Sadłowski, 1907-1909) obecnie Szkołę Techniczną Transportu Kolejowego (ul. Snopkowską 47). Surowa, prostokątna w planie bryła budowli posiada wyraz artystyczny dzięki ornamentom, kolorystyce elewacji oraz wypukłorzeźbom „Sztuka" i „Praca" (rz. P. Wójtowicz, 1909) nad portalem głównego wejścia. Kolegium Sztuki Dekoracyjnej i Stosowanej im. I. Trusza mieści się w przybudówce do głównego gmachu dzisiejszego technikum kolejowego, lecz właśnie ono jest prawowitym sukcesorem Szkoły Artystyczno-Przemysłowej, założonej w 1872 r. Zygmunt Gorgolewski, Julian Bełtowski, Kazimierz Sichulski, Mychajło Osinczuk, Marian Wnuk, Jewhen Dzyndra - tymi i wielu innymi imionami artystów, znanych nie tylko we Lwowie, ma prawo szczycić się ta uczelnia. Dobrą sławą cieszy się również Lwowska Akademia Artystyczna, ulokowana w budynkach przy sąsiedniej ulicy Kubijowycza - główne pracownie i audytoria mieszczą się w gmachu pod nr 35 (arch. M. Wendzyłowycz, 1973). Wykładowcami Akademii były tak znane postacie sztuki ukraińskiej jak R. Sielski, W. Manastyrski, J. Bokszaj, I. Sewera, W. Bo-rysenko, Z. Flinta. Pałac Sportu „Hart" skiej jest ulica W. Stusa. Ulica ta w 1. 1938-1946 nosiła imię Janiny Karłowiczówny (1882-1937), inżyniera-rolni-ka i dyrektora Szkoły Gospodarczej Żeńskiej. Szkoła ta -faktycznie wyższa uczelnia rolnicza o poważnej renomie, istniała w 1. 1913-1944 w gmachu przy ul. Karłowiczówny 59 (dawniej Snop-kowskiej 95) wzniesionym przy samym końcu ulicy w 1928 r. przez arch. W. Daycza- ka. Od końca II wojny światowej i obecnie w tym dużym trzypiętrowym gmachu mieści się Instytut Rolnictwa i Biologii Zwierząt Hodowlanych. Karłowiczowie byli od połowy XIX w. właścicielami dawnego Snopkowa słynącego z licznych ciegielni i zakładów kaflarskich, z których dziś pozostał tylko jeden przy ul. Stusa 25 (arch. W. Kużniewicz, 1894). Osobliwością Snopkowa był staw-kąpielisko Kamińskich, popularny już w XIX w. W 1933 r. otwarto na nim najładniejszą w mieście Pływalnię „Żelazna Woda" (jej projektantem był inżynier H. Stieber), przekształconą po 1945 r. w baseny „Dynamo". Budynek frontowy tego sportowego obiektu przy ul. Stusa 4 powstał w 1953 r. (arch. J. Nowakiwśkyj). Za kąpieliskiem rozciąga się malowniczy park „Żelazna Woda" (zob. s. 186), którego twórca, inżynier plantacji miejskich Arnold Róhring (1840-1913) mieszkał tuż obok w małej własnej willi (dziś Stusa 14). Na samym początku ul. Stusa zwracają uwagę dwie budowle: romantyczna willa pod nr 3 (arch. L. Daniek, 1896) i budynek nr 5/7 przy skrzyżowaniu z ul. Kubańską - narożna kamienica odznaczająca śię oryginalnością planu i formy (arch. W. Derdacki, W. Minkiewicz, 1911). Naprzeciwko (ul. Stusa 2) widzimy Paląc Sportu „Hart"*, wzniesiony w 1972 r. (arch. S. Sokołów) na murach pierwszej kondygnacji niedokończonego kościoła św. Wincentego a Paulo, którego budowę (według projektu arch. T. Teodorowicza-Todomwskiego) prowadzono w 1. 1937-1939. Pałac sportowy i przynależny do niego taras z letnią kawiarnią dobrze dopełniają od strony południowej zespół architektoniczny otaczający skwer z pętlą tramwajową u zbiegu ulic Swiencickiego, Snopkowskiej i Stusa. Ulica Kubańska (w 1933-1945 ul. B. Dybowskiego), chociaż niewielka i nie rzucająca się w oczy, jednak zasługuje na uwagę. Przy niej we własnej neo-klasycznej willi „Biały Dworek", pod nr 12A (arch. J. Sosnowski, 1913), mieszkał profesor Benedykt Dybowski (1833-1930), znany zoolog, organizator Muzeum Zoologicznego przy Uniwersytecie Lwowskim. Dziś w dawnej willi Dybowskiego mieści się miejski ośrodek ekologiczny dla dzieci „Dowkillia („Środowisko") oraz Ogród Zoologiczny. Obok, pod nr 10, przed 1939 r. była Fabryka Cukierków braci Michotków. Przy ul. Kubańskiej 15/17 stoją dwie połączone kamienice w formach gotyzującj secesji, w których jaskrawo wykazał swoją fantazję i mistrzowstwo architekta-projektanta Jan Doliński (1908). Nr 15/17 nazywał się dawniej willą „Pod Jeleniem Mieszkał tutaj przed 1914 r. artysta-rzeźbiarz Jan Kruczkiewicz (1877-1955). Inny znany artysta-malarz, historyk sztuki i poeta Marian Ohzewski (1881-1955) mieszkał w sąsiedniej kamienicy nr 13 (11A)- W wąwozie, pod parkiem Snopkowskim, tam gdzie ul. Kubijowycza zbiega się z ul. Krymską, pod zboczami zalesionych wzgórz można i dziś jeszcze widzieć Trasa 8. Od ulicy Iwana Franki do Pohulanki • l"o Benedykt Dybowski Pałacyk Małuszyńskich. Zdjęcie archiwalne dobrze utrzymane jeziorka z plażami, znane jako kąpielisko „Zielone oko". Ulica Krymska (w 1914— 1945 ul. 22 Stycznia) jest właściwie leśną drogą, wijącą się po wzgórzu Snopkowskim. Urywa się ona przy stawach, aby biec dalej po wzniesieniu t ichodząc do ul. Zielonej. Trzy ostatnie przy tej ulicy ośmiopiętrowe budynki hotelów robotniczych (irymska 26, 28, 30; arch. J. Nazarkewycz, 1974) już z daleka widnieją przed nami gdy idziemy ku górnej części ul. Zielonej. W końcu XIX w. okolice górnej Zielonej były jednym z najbiedniejszych lwowskich przedmieść. Niemniej jednak, w pobliżu ubogich chałup nad i wiskiem „Zielonego oka" znajdował się empirowy pałacyk* (ul. Zielona 102), który zbudował w 1829 r. arch. J. Semler. Właścicielami pałacyku, jak również ielonego oka", w przeciągu prawie stulecia była r Izina Małuszyńskich. W zmienionej przez rekonstrukcje postaci pałacyk dotrwał do r szych dni. Zachował się kolumnowy portyk, niosący trójkątny fronton, w tympanonie 1 irego umieszczone są rzeźby dwóch sfinksów (z pracowni A. i J. Schimserów), ginący ?¦ iytek minionej epoki pośród otaczającej nowej zabudowy. Na przełomie XTX-XX w. powyżej tego pałacyku zbudowano Zbiorniki Wodociągowe (Zielona 104), które z ;3cwniały miastu ciągłość dostawy wody z Woli-Dobrostańskiej. Budynek stacji v łdociągów z czerwonej cegły stoi na pięknie zadrzewionym terenie. W zakręcie serpantyny stromo wznoszącej się ulicy Zielonej w 1. 1970. z alanowano skwer. Drugi skwer poniżej, po parzystej stronie, zjawił się w 1. 90., n terenie, gdzie w 1. 1970-1980 obozowali Cyganie. Odtąd bryła budynku przy 2 clonej 86/88 - dawnego Domu „Bractwa Dobrej Śmierci" (arch. D. Wuchowicz, 1929-1932), a dziś klubu artystycznego „Picasso" - stała się wyraźnie widoczną n zboczu. Nieopodal, prawie naprzeciwko klubu „Picasso", prowadzi w górę na wschód jedna z najbardziej zacisznych we Lwowie ulica D. Hrycaja (dawna Kwiatkówka, w 1933-1946 ul. T. Pawlikowskiego) ku równie spokojnym okolicom pomiędzy Zieloną i Pohulanką. W pierwszej połowie XX w. ta dzielnica nazywała się Filipówką i była ulubionym miejscem romantycznych studenckich rendez-voux. Teren ten zaczęto aktywnie zabudowywać willami w 1. 30. Wśród domków, typowych dla okresu międzywojennego, wyróżnia się budowla przy Hrycaja 7, wzniesiona w stylu „romantycznej secesji" (arch. H. Orlean, 1910). W budynku pod nr 9 (dawna willa Liebicha) w 1. 1939-1941 mieszkała polska pi arka i komunistka Wanda Wasilewska (1905-1964), a w domu nr 8 - Rostysław Bratuń (1927-1995), ukraiński poeta i działacz społeczny. Na Filipówce w 1. 1934-1944 mieszkał znany psycholog Tadeusz Tomaszewski (ur. 1910). Pośród niewielkich will przy ulicach: M. Panczyszyna, I. Olżycza, Aralskiej, Azowskiej, O Ołesia (przed 1946, odpowiednio: Steczkowsiciego, Bełzy, Stefczyka, Poratyńskiego, Lubieckiego) wznosi się mieszkalny wysokościowiec (ul. O. Ołesia 21, arch. W. Czertyk, 1998). Widok na południowe dzielnice miasta Maria Konopnicka Zielonej, która obecnie nosi nazwę ul. Kost' Łewyckiego. Ulica ta uformowała się na przełomie XIX-XX w. wzdłuż zasklepionego w tym czasie potoku Pasieka wypływającego z Pohulanki. A oto dawne nazwy tej ulicy: Na rurach (od przeprowadzonej tędy magistrali wodociągowej), Jana Kochanowskiego (w 1885-1950), Wł. Majakowskiego. Początek ulicy K. Łewyckiego zaznacza budynek nr 1 z pocz. XX w., narożny od ul. I. Franki 17, który dzięki falistym kanelurom na kolumnach portalu nosił nazwę „Kręcone słupy". Dawny budynek pod tą samą nazwą istniał na tym miejscu już od roku 1785. W domu nr 1 mieszkała wybitna polska poetka Maria Konopnicka (1852-1910). Jedna z pobliskich poprzecznych ulic łączących ul. K. Łewyckiego z ul. Zieloną nosi jej imię od 1923 r. W zabudowie ulicy M. Ko-nopnickiej ciekawe są secesyjne kamienice nr. 2-12, które wznieśli arch. J. Awin, F Kassler, St. Olszewski w 1. 1911-1914. W okresie międzywojennym w kamienicy nr 8 mieszkał skrzy-pek-wirtuoz Wacław Kochański. W tejże kamienicy znajdowała się redakcja miesięcznika „Lwowskie Wiadomości Muzyczne i Literackie". Po przeciwnej stronie ulicy zwraca uwagę budynek nr 3, elewację którego zdobią łacińskie aforyzmy na tematy medyczne. Zbudowany w 1. 1935— 1937 jako Dom Lekarski (arch. T. Wróbel, L. Karasiński), gmach ten również obecnie mieści Obwodową Izbę Lekarską. Powracamy na ul. K. Łewyckiego. Po nieparzystej stronie wartość artystyczną oraz jako zabytek architektury ma zespół budynków mieszkalnych pod nr. 11,11A, 15 (arch. F. Kassler, W. Szulman, 1912). Fasady tych budynków podkreślają szerokie wykusze, zdobione płaskorzeźbionym klasycystycznym ornamentem. W sieni budynku nr 11 zachował się świetlik z witrażem. Autor tego zespołu budynków, słynny architekt lwowski Ferdynand Kassler (1883-1943) mieszkał pod nr 11A. W kamienicy nr 15 mieszkał i zmarł wybitny teoretyk urbanistyki, autor książki „Wielki Lwów" Ignacy Dresder (1878-1930). Po przeciwległej stronie ulicy widzimy pod nr. 4, 6,10 kamienice z drugiej połowy XIX w., które przez długi czas znajdowały się w rękach znanego we Lwowie przemysłowca Jana Schumanna i jego synów. Wraz z domami przy ul. I. Franki 21, 23 (dawniej ul. J. Piłsudskiego) mieściły one duży zespół warsztatów i Dom Handlowy. W domu nr 8, przebudowanym w 1. 30., mieszkali przed roku 1939 profesor Politechniki Kazimierz Zipser oraz historyk kultury, kustosz Biblioteki Uniwersyteckiej, autor książki „Lwów, karta z dziejów Polski" (1943) Stefan Mękarski. Warto wyróżnić także secesyjne budynki nr. 14, 16 (arch. biuro J. Lewińskiego, 1907) oraz modernistyczną kamienicę nr 26 (arch. F. Kassler, 1913) z płaskorzeźbami Z. KuKzyńskiego. W budynku nr 22, na rogu ul. Konopnickiej 2 (arch. J. Awin, 1912), mieszkał i zmarł Marceli Harasimowicz (1859-1935), artysta-malarz i kustosz Galerii Narodowej. Jednym z najstarszych zachowanych przy ul. K. Łewyckiego jest dom nr 23, pochodzący z 1888 r. (willa własna arch. Wł. Godowskiego). Przykłady fun-kcjonalizmu to dom nr 25 (arch. F. Kassler, 1938), a także kilka następnych budowli po nieparzystej stronie. W budynku nr 27 w sierpniu 1944 r. znajdowała się kwatera główna Armii Krajowej. Pod nr 31 mieściło się do 1939 r. „Ognisko Francuskie", a w budynku nr 37 w 1. 1928-1946 mieszkał Eugeniusz Kucharski (1880-1952), historyk Ulica Zielona. Zdjęcie archiwalne .r^irr- E na pocz. XX w. był wybitny ukraiński polityk KosfŁewycki (1859-1941), imię którego nosi dziś ta ulica. Pod nr 68 mieszkał i pracował w 1. 1900-1941 artysta-malarz Mieczysław Reyzner (1861-1941). Po przeciwległej stronie pod nr 59 w małym parku (w XIX w. zwanym Schumanówką) istnieje zespół starych budynków Akademii Medycyny Weterynaryjnej (z końca XIX w., przerobionych z dawnej fabryki A. Schumanna) Część terenu dawnej Akademii, pod nr 67, zajmuje dziś gmach Administracji Dzielnicy Łyczaków, zbudowany w 1980 r. Idąc dalej prawą stroną ul. K. Łewyckiego mijamy pod nr 94/96 Zakład Pogrzebowy, istniejący w tym miejscu oe końca XIX w., kiedy to pod nazwą „Concordia" założył go Antoni Kurkowski. Ulicę K. Łewyckiego z Zieloną łączą krótkie poprzeczne ulice: Dnieprowska, Iwasiuka (w 1913-1944 ul. Michałskiego), Studencka. Od końca XIX w. do 1944 r. dzisiejsza ul. Dnieprowska nosiła imię T. Szewczenki. Interesująca jest przy niej secesyjna kamienica nr 8 (arch. H. Saher, 1912) z płaskorzeźbą przedstawiającą pelikana z dziećmi. Nazwa ul Studenckiej (w 1933-1946 ul. Studentek) pochodzi od gmachu pod nr 2, zbudowanego w 1933 r. jako Dom Studentek, obecnie stanowiącego jeden z wydziałów Uniwersytetu Medycznego. Mijając zbieg ulic K. Łewyckiego, Miecznikowa i Studenckiej wchodzimy już na teren dawnej Pohulanki - popularnej w XIX i na początku XX w. dzielnicy rekreacyjnej. Lwowianie niegdyś bawili się już przy końcowyn odcinku dzisiejszej ul. K. Łewyckiego. Pod nr. 105-109, na dawnej posesji Makolondrów, istniał popularny „tingel-tangel"- ogród z salą do tańców. Ulica Pohulanka (znana od początku XIX w.) jest przedłużeniem ul. K. Łewyckiego i prowadzi do parku o tej samej nazwie. Z ul. Zieloną łączy ją kręta uliczka J. Kocyłowskiego (w 1871-1945 ul. Torosiewicza), która wychodzi na klub „Picasso". Na niej godny uwagi jest czteropiętrowy budynek mieszkalny nr 15 (arch. J. Pinkerfeld, H. Zaremba, 1911), ozdobiony oryginalnymi płaskorzeźbami dłuta T. Błotnickiego: „Kolejarz, auto-mobilista i lotnik", „Robotnik i muza", „Starożytni filozofowie", „Przykuty Prometeusz", „Taniec". Wraz z ul. Pohulanka do parku leśnego dąży ulica A. Wachnianina (w 1936-1944 ul. Kopcia). Przy skrzyżowaniu tych ulic w 1928 r. otwarto boisko sportowe 40. Pułku Piechoty; obecnie jest tu stadion „Junyj Szkolar" („Młody Uczeń"). Obie ulice, Pohulanka i Wachnianina, są zabudowane willami z 1. 20. XX w. Kompozycyjną dominantę placu przed parkiem leśnym (ul. Wachnianina 29) stanowi zbudowany w 1984 r. Ośrodek Twórczości Dzieci i Młodzieży Galicji* (arch. Z. Pidlisnyj, A. Waszczak, M. Smetana, inż. W. Sprysa) - wielka wydłużona budowla o trzech wyraźnie określonych funkcjonalnych bryłach części: widowiskowej, sportowej i zajęć klubowych. Naprzeciwko Ośrodka, w głębi, na zboczach wzgórz (ul. Pohulanka 26) usytuowana jest wywórnia win „Ukrwyno", gdzie odbywa się butelkowanie zakarpackich win. Zakład ten utworzono w 1948 r. na miejscu znanego w XIX w. browaru Jana Klein a. Powyżej browaru, na początku XIX w. stał pałacyk „Pohulanka" znanego lwowskiego adwokata Franciszka Węglińskiego (zm. w 1822), a przyległy do pałacyku lasek nazywano Jaśkiem Węglińskim". Od wzgórz zaczyna się strefa parkowa. Po lewej stronie, na zboczu zachowała się ozdobiona reliefami rusałek kamienna grota - zbiornik Wody z 1839 r. Stąd w XIX w. woda źródlana była dostarczana wodociągiem do śródmieścia. Pohulanka. Litografia K. Auera, ok. 1840 r. Staw na Pohulance omija Ośrodek Twórczości Dzieci od strony zachodniej prowadząc w górę, gdzie z prawej strony (ul. Czeremszyny, dawna Cetnerowska, 44) na powierzchni 16,5 ha znajduje się ogród botaniczny* Uniwersytetu im. I. Franki z kilkoma oranżeriami roślin tropikalnych. Uniwersytet Lwowski jeszcze w 1911 r. zakupił tutaj posesję o powierzchni 4,5 ha - dawną posiadłość Ignacego Cetnera (1728-1800). I. Cetner był wielkim miłośnikiem ogrodów, w XVIII w. na jego działkach już rosły rzadkie dekoracyjne drzewa. Intensywne prace nad uporządkowaniem i pielęgnacją nowego terytorium ogrodu botanicznego były prowadzone w 1. 20. XX w., kiedy jego dyrektorem był wybitny botanik Stanisław Kulczyński (1895-1975). Budynek dyrekcji z kartuszem w stylu „Art Deco" powstał w 1927 r. W 1949 r. terytorium ogrodu formalnie powiększono do 100 ha dzięki włączeniu doń bukowego lasu (obecnie - parku leśnego „Pohulanka"). Pohulanka stała się w ten sposób dużym parkiem leśnym, podstawę którego stanowią resztki lasów bukowych na północno-wschodniej granicy zasięgu występowania buka. Oprócz buków rosną tu dęby i graby. W dolinie, skąd wypływa potok Pasieka, utworzono kaskadę sztucznych stawów. Na północnym pogórzu parku leśnego, w gęstwinie lasu, kryje się prawdziwy folwark o kilku dziedzińcach, pośród którego stoi niewielka świątynia - dawny kościół zakonu Sióstr Benedyktynek Ormiańskich, wzniesiony w 1897 r. w neoromańskim stylu na miejscu drewnianego ormiańskiego kościółka z XVIII w. Po II wojnie światowej kościół został zamknięty i popadł stopniowo w ruinę. W 1. 1997-1998 dokonano renowacji i ponownie poświęcono świątynię jako cerkiew Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Po przeciwległej stronie Zielonej rozpościera się wschodnia część Snopkow-skiego Parku, a od zachodu jego wzniesienia ogranicza ulica Stusa. Park ten -dawniej noszący nazwę „Drużba", został rozplanowany w 1. 1950-1960 na miejscu wyrobisk gliny i starych cegielni jednocześnie z budową stadionu o tej samej nazwie (od 1990 r. stadion „Ukraina"). Ogólna powierzchnia parku - 60 ha. Główne aleje parku obsadzone są klonami, kasztanowcami, cypryśnikami i prowadzą do wielkiej sportowej areny ze wschodu i północnego zachodu. .Najbardziej urozmaicona jest roślinność w strefie ciągnącej się wzdłuż ul. Zielonej. Spotkamy tu cisy, jedlicę japońską, śwerki srebrzyste, białą morwę oraz wiele innych pięknych i rzadkich drzew i krzewów (ponad 200 gatunków i form). Za Snopkowskim Parkiem i ulicą Aleja Lipowa (otwartą i nazwaną tak w 1935 r.) przy ul. Zielonej 140 zachował się budynek dawnej Rogatki Sichowskiej (arch. J. Hochberger, 1903). Za nim i budynkiem mieszkalnym z 1. 60. XX w. (nr 130) równoległe do Zielonej biegnie ulica Meblarska (w 1935-1946 ul. Lauda). Przy niej, pod nr 19, zachowała się mata część dworku „Lauda", pochodzącego z końca XIX w. Właścicielem dworku, wraz z pobliską cegielnią, był Aleksandet Domaszewicz (1841-1906), inżynier i powstaniec 1863 r. Po jego śmierci mieszkali tutaj wdowa Tekla, syn Aleksander Domaszewicz-junior (1887-1948), znany neurochirurg oraz wnuk Roman Domaszewicz (ur. 1918) ekonomista. W dworku „Lauda w 1904 r. gościł syn wieszcza Władysław Mickiewicz, gdy przyjechał do LwoW na uroczystość odsłonięcia pomnika ojca. W marcu 1916 r. przebywał tu na ręko walescencji Józef Piłsudski. Trasa S. Od ulicy Iwana Franki do Pohulanki . 202 Łyczaków Park Szewczenkowski Gaj (Kaiserwałd) Cerkiew św. Georgija (Jerzego) Dawny kościół Sióstr Klarysek (obecnie Muzeum J.J. Pinsla) Dawny kościół Sióstr Sakramentek Obwodowy Szpital Kliniczny (dawne Kolegium OO. Pijarów) Trasa 9. Łyczak ' Uniwersytet Medyczny Cerkiew Pokrowy NMP Cerkiew (dawny kościół Matki św. Piotra i Pawła Boskiej Ostrobramskiej) 205 . rych murów obronnych rozciąga się obszar dawnego łyczakowskiego przedmieścia. Ulica Łyczakowska - dawna, znana od XV w., droga Gliniańska - prowadzi do Winnik, a dalej do Złoczowa i Tarnopola. Przy niej od dawna formowała się przedmiejska strefa. W XVI w. został tu założony folwark niemieckich kolonistów Liitzów, który otrzymał nazwę Lutzenhof. Nazwa ta uległa zeslowiańszczeniu przekształcając się w Łyczaków. Pod koniec XVIII w. droga Gliniańska (ul. Glińska) zaczęła nazywać się Łyczakowską Dolną (do kościoła św. Antoniego) i Łyczakowską Górną (dalej ku wschodowi). Od 1871 r. już całą ulicę w granicach miasta nazywano Łyczakowską. Mieszkańcy Łyczakowa odznaczali się szczególnym poczuciem humoru i dumą. Głównym ich zajęciem był skup ziarna, przywożonego ze wschodnich regionów, jego przemiał, a następnie sprzedaż mąki i krup we Lwowie. Nazwy bocznych ulic górnej Łyczakowskiej - Krupiarska, Mączna - przypominają o dawnych profesjach tutejszych mieszkańców. Bliżej Śródmieścia znajdowały się majątki szlacheckie. Od XVII1-XIX w. pojawiają się także szkoły, a na równoległych ulicach Piekarskiej i Niekrasowa (dawnej ul. Pijarów) tradycyjnie lokowano budynki zakładów medycznych. Jednolita miejska zabudowa Łyczakowskiej i przyległych ulic poczęła zastępować na poły wiejską po r. 1860. Większość zachowanych do dziś eklektycznych kamienic pochodzi z tego okresu, ale na terenach dawnego przedmieścia znajdują się również i wcześniejsze zabytki. Plac Mytny leży na początku ulicy Łyczakowskiej. Polską nazwę o tym samym znaczeniu - plac Celny (lub Clowy) - nosił od końca XVIII w., w 1. 1933-1946 był to plac Bandurskiego. Architektoniczną kompozycję placu określają: od zachodu - wieże i mury dawnego kościoła i klasztoru 00. Bernardynów, od wschodu - dawny kościół klasztoru SS. Klarysek, od południa - ściany boczne eklektycznych budynków, a od północy - kamienica w stylu empire. Pierwszy etap budowy kościoła Zakonu Sióstr Klarysek* (pl. Mytny 1) odnosi się do roku 1606 (arch. Paweł Rzymianin). Do renesansowych form należą zachowane elementy elewacji północnej od strony ulicy Łyczakowskiej: toskańskie pilastry i dorycki fryz. Głównym jednak elementem w przestrzennej kompozycji tego zabytku jest wieża dzwonnicy z lat 1938-1939 (arch. A. Łobos), rozwiązana w modernizowanych barokowych formach. W epoce baroku (1. 1740-1760) kościół przeszedł renowację. Wówczas sklepienia ozdobiły malowidła Marcina Stroiń- skiego, które zachowały się prawie w całości. Tylko niektóre sceny w nawie południowej wykonał później w 1898 r. T. Popiel. Większość malowideł poświęcona Kamienica Pillerów kamienicy Pillerów Trasa 9. Łyczaków • 206 przedstawiają epizody wojen z Tatarami Turkami, jak na przykład „Wjazd Jana Sobieskiego do Lwowa po bitwie pod Żurawnem w 1676 r." pędzla T. Popielą. Po kasacji klasztoru Sióstr Klarysek od roku 1782 znajdował się tu urząd celny (stąd dzisiejsza nazwa placu). Obecnie budynki klasztorne zajmuje szkoła techniczna poligrafii, a w dawnym kościele (zamkniętym w 1946 r.) od 1996 r. jest oddział Lwowskiej Galerii Sztuki: Lwowska Rzeźba Barokowa XVIII w. - Muzeum Twórczości J. J. Pinsla (zob. s. 239). Empirowy budynek** z 1. 20. XIX w. na skrzyżowaniu ulic Łyczakowskiej i Wynnyczenki 8 (w 1871-1944 ul. Czarnieckiego) w pierwszej połowie XIX w. należał do wydawców Pillerów, którzy w sąsiednim domu (Łyczakowska 3) mieli swoją drukarnię. Poważne klasyczne formy wystroju elewacji ożywiają liczne płaskorzeźby o mitologicznej tematyce wykonane przez J. Schimsera. Trójfigurowa kompozycja z centralną postacią Ateny nad balustradą attyki nadaje budowli uroczysty charakter. Przez długi czas, do roku 1926 znajdowało się tutaj VIII Gimnazjum im. Kazimierza Wielkiego. Obecnie na pierwszym piętrze budynku mieści się redakcja gazety „Ratusza" („Ratusz"). Obok, przy ul. Wynnyczenki 10, widzimy kamienicę zbudowaną w 1. 1880. Tutaj w końcu XIX i na pocz. XX w. znajdowały się redakcja „Gazety Lwowskiej" i mieszkanie redaktora naczelnego tego dziennika, pisarza Adama Krechowieckiego (1850-1919). Na parterze mieściła się znana od pierwszej połowy XIX w. apteka Teodora Torosiewicza i Andrzeja Kochanowskiego „Pod Rzymskim Cesarzem", która w 1914 r. została przeniesiona na ul. Łyczakowską 3 (dziś Apteka Matki i Dziecka). Następna kamienica przy ul. Wynnyczenki 12 (arch. E. Zychowicz, 1922-1924) przed 1939 r. należała do wydawnictwa „Książnica-Atlas", założonego przez E. Romera. Obecnie mieści się w niej Obwodowy Zarząd ds Urbanistyki i Architektury. Przy ul. Wynnyczenki 14/16 znajduje się empirowy budynek, wzniesiony w 1821 r. dla gubernatora Galicji (obecnie mieści się tu Obwodowy Zarząd ds Kultury oraz wydawnictwo „Switło i Tiń" („Światło i Cień"). Do lat 1870. na ul. Pańskiej (dawna nazwa ul. Wynnyczenki) dominowały empirowe kamienice. Natomiast od roku 1880 ważną architektoniczną dominantą ulicy, obok fasady kościoła Karmelitów Bosych stał się gmach Namiestnictwa* (przed 1939 r. Urząd Wojewódzki, dziś Administracja Obwodowa, ul. Wynnyczenki 18). Budynek przypomina niektóre wiedeńskie gmachy urzędowe, na wzór których był zaprojektowany w 1876 r. przez arch F. Księżarskiego. Pracami budowlanymi kierował S. Hawryszkie-wicz, wystrój i prace dekoracyjne, w szczególności główną klatkę schodową, wykonano według projektu L. Mar-c<> ńego. Gmach powstał w 1. 1877-1880. Ginach Administracji Obwodowej 207 Ii Kościół OO. Franciszkanów. Zdjęcie archiwalne się kilka budowli z lat 1880-1890. Stronę prawą, parzystą, rozpoczyna neorenesansowa kamienica nr 2 - dawne Archiwum Map (arch W. Przetocki). Dziś mieści się tu Technikum Samochodowo-Drogowe. Budynki nr 4 (arch J. Karasiński, 1888) i nr 16 (arch. K. Boublik 1899) naśladują styl włoskiej architektury XVII w. W tym ostatnim, w niszy na fasadzie od strony ul. H. Witwera (w 1871-1946 ul. Skrzyńskiego) umieszczona jest figura św. Józefa. W oficynie sąsiedniego domu nr 20 (na rogu ul. Rzeźbiarskiej) w 1. 1830-1850 była pracownia rzeźbiarza Jana Schimsera. Ulica Rzeźbiarska otrzymała tę nazwę w 1870 r. dzięki pracowni jeszcze jednego artysty-rzeźbiarza Franciszka Szczud-lowskiego, która istniała pod nr 5 w 1. 1860-1890. Po nieparzystej stronie ul. Łyczakowskiej zwraca uwagę dawna kamienica rodziny Pillerów-Neumannów pod nr 3 (arch. J. T. Kudelski, 1893). Właściciel tego gmachu i drukarni, prezydent m. Lwowa Józef Neumann w 1. 20. XX w. pełnił tu obowiązki konsula honorowego Węgier. W oficynach na miejscu dawnej drukarni obecnie działają szkoleniowe pracownie Akademii Drukarstwa. Przykładem budowli, ostatecznie uformowanej dzięki licznym przebudowom i rekonstrukcjom może służyć kamienica nr 5. Początkowo był to dom fabrykanta A. Schumanna (1836 r.) z warsztatami produkcyjnymi z lat 1863 i 1868. W 1886 r. budynek przebudowano dla mistrza blacharskiego Leona Bratkowskiego według projektu Jana Lewińskiego, wówczas fasada nabrała charakteru eklektycznego. W 1924 r. zostało nadbudowane 4 piętro (arch. W. Derdacki), wówczas mieściła się tu filia „Książnicy-Atlas"; a w 1934 r. cały gmach przeplanowano na budynek wielomieszkaniowy (arch. L. Karasiński). Kamienica pod nr 9 (arch. A. Gołąb) w 1. 1895-1900 była własnością Feliksa Świątoniowskiego (1833-1900). Po śmierci swego syna Stanisława w 1895 r. zapisał on tę kamienicę na fundusz stypendyjny dla studentów Politechniki. Idąc w górę, przy Łyczakowskiej 15 (róg ul. Korolenki) widzimy neorenesansowa kamienicę z płaskorzeźbą Archanioła Gabriela w tympanonie. Jest to dawny dom właściciela pracowni meblarskiej Jana Smutnego, zbudowany w 1874 r. W 1. 1870-1880 miał tu swoje atelier znany artysta-malarz Andrzej Gra-bowski (1833-1886). W oficynie budynku nr 15 dobrze zachował się kla-sycystyczny dworek z tarasem (1847-1849). W 1. 90. XIX w. uformowała się zabudowa bocznych względem Łyczakowskiej ulic - Korolenki (w jej dolnej części) oraz Smolskiego. Ostatnia została nazwana w 1991 r. na cześć ukraińskiego artysty-malarza Hryhora Smolskiego (1893-1985), który mieszkał przy niej pod nr 1\ Tradycyjnie nazwy tej ulicy wiązały się z imionami wybitnych malarzy - na początku A. Grottgera (w 1. 1892-1950), później W. Wasniecowa. W zabudowie ulicy spotykamy szereg oryginalnych późnoeklek-tycznych budowli z fasadami o romańsko-gotyckich dekoratywnych elementach, zaznaczonych ciemnym kolorem na przygłuszonym tle czerwonej cegły. Są to kamienice nr. 3, 5, 7 (arch. F.Dybuś, 1892) oraz nr 6 (dawny pensjonat „Grottger", Cerkiew św. Jerzego kamienica typu pałacowego (nr 8) w neobarokowym stylu (arch. W. Kuźniewicz, 1890-1891). Dawnym właścicielem tego budynku był wybitny filolog i pedagog Zygmunt Samolewicz (1842-1898), upamiętniony również tablicą (dłuta T. Dykasa) w kościele OO. Bernardynów. W sąsiednim budynku nr 10 mieszkała i zmarła Aniela Aszpergerowa (1816-1902), znakomita aktorka. Mieszkał tutaj także Kazimierz Lewandowski (1869-1938), znany pisarz i dziennikarz, z zawodu stomatolog. W jednym z budynków przy tej ulicy spędził młode lata słynny pisarz i dyplomata Andrzej Kuśniewicz (1904-1993). Wznosząc się w górę ul. Smolskiego dochodzi do ulicy Korolenki (w 1820-1944 ul. Franciszkańska), łączącej Łyczakowską z ul. Łysenki (od której zaczyna się numeracja budynków). Pod nr 1 znajduje się modlitewny dom adwentystów, rekonstruowany w 1998 r. (arch. M. Rybenczuk) przy uwzględnieniu elementów architektury dawnego zabytku - kościoła i klasztoru Zakonu OO. Franciszkanów*. Świątynia była wzniesiona dla Zakonu OO. Kapucynów fundacją Zofii Sieniawskiej w 1708 r. Od roku 1785 kościół należał do OO. Franciszkanów. Współczesny wygląd kościoła jest rezultatem renowacji przeprowadzonej w 1. 1835-1838 po pożarze w roku 1833. W 1926 r. w budynku klasztoru nadbudowano drugie piętro (arch. M. Łużecki). Do zespołu klasztoru należał park, z którego zachowała się główna aleja obsadzona dekoracyjnymi bukami. W lwowskim klasztorze Franciszkanów przebywał jako kleryk w 1. 1907-1912 święty Maksymilian Kolbe (1894-1941). Nieco niżej, pod nr 3, stoi jeszcze jedna rekonstruowana w 1. 1990. budowla, wzniesiona w 1. 30. XX w. dla kina „Pax". Obecnie jest to siedziba Rosyjskiego Towarzystwa Kulturalnego im. A. S. Puszkina. Brązowe popiersie poety na elewacji ustawiono w 1999 r. Obok znajduje się prawosławna cerkiew św. Gieorgija (Jerzego)*, zbudowana przez W. Rawskiego (juniora) w 1. 1897-1899 (poświęcona w 1901 r.), według wykonanego w Wiedniu projektu G. Sachsa. Budowla w bizantyjsko-romańskim stylu założona jest na rzucie krzyżowo-kopułowym. Część środkową wieńczy bizantyjska kopuła na wielościennym bębnie, boczne wieże służą jako dzwonnice i zakrystia. Estetyczne walory budowli podkreślają zastosowane materiały - czerwona cegła w połączeniu z białym trembowelskim kamieniem. Z kamienia wykonano portal, obramowania okien, krawędzie ścian. Nad portykiem znajduje się mozaika, przedstawiająca Chrystusa, dzieło tyrolskiej firmy z pocz. XX w. Ta sama firma wykonywała także witraże, odnowione w 1. 1970. (art. /. Szwec). Monumentalne malowidła (K. Jobst, 1902 r.) również były odnawiane po wojnie (P Krawczenko, T. Maksyśko). Ciekawy jest czterokondygnacyjny ikonostas, wykonany przez wiedeńskich mistrzów F. von Schillera i C. Vormunda. Przed ikonostasem, po stronie północnej, ustawiona jest ikona Tychwińskiej Matki Boskiej, przywieziona w 1905 r. z Athosu. Cerkiew ta, jako jedyna we Lwowie, podlega Prawosławnemu Patriarchatowi Moskiewskiemu. Schodząc niżej ulicą Korolenki, widzimy pod nr 5 dawną willę rodziny Komorowskich, która powstała około 1850 r. i była przebudowana przez arch. Jana Schulza w 1891 r. W 1866 r. mieszkał tu z rodziną wybitny poeta Kornel Ujejski, później, po rozwodzie, w willi pozostała jego żona Henryka z hr. Komorowskich, która zmarła tu w 1879 r. W 1. 1883-1905 Kornel Ujejski. właścicielem dworku był baron Roman Goslkowski (1837-1912) - portret pędzla znany inżynier i uczony, teoretyk aerodynamiki i lotnictwa. Pod nr ^ Rej chana 7 stoi dawny budynek Towarzystwa Rękodzielników „Gwiazda" (arch. Z. Dobrzański, 1912). W sali tetralnej „Gwiazdy" lwowianie często oklaskiwali Przedstawienia zespołów amatorskich. Przy zbiegu ulic Korolenki 14 i Łyczakowskiej 11 zachowała się kamienica, w której w 1. 1895-1914 była popularna cukiernia rodziny Monne. W 1. 30. XX w. w tej kamienicy słynęła knajpa Wł. Świstuna „Pod gwiazdką". Zbierali się w niej młodzi literaci Teodor Parnicki, Tadeusz Hollender, Stanisław Rogowski, Wiktor Frantz, Karol Kuryluk, Włodzimierz Lewik. 209 • zasługuje na uwagę z architektonicznego i krajoznawczego punktu widzeni Naprzeciwko ul. Korolenki znajduje się wylot ul. Filatowa (w 1885-1950 T. Żulińskiego). W starej kamienicy nr 4 mieszkał i zmarł w 1885 r. Tadei _ Żuliński, znany we Lwowie lekarz i filantrop. Inne budynki przy niej powstały n; przełomie XIX i XX w., w tym kamienicę nr 11 wzniósł w 1909 r. arch. A. Ka mienobrodzki. Zespół ulicy D. Doncowa* (dawna nazwa - ul. Gliniańska, 1933-1944 ul. T. Hołówki) zadziwia rozmaitością architektonicznych form secesji Budynek nr 4 (arch. R. Feliński, F. Kassler, 1900-1910) przypomina w wyrazii dzieła hiszpańskiego architekta A. Gaudiego. Jedną z najlepszych prac firmy J. ie. wińskiego jest zespół budynków nr. 8, 8A, 10, 10A z oryginalnymi narożnym balkonami i ozdobnymi ceramicznymi wstawkami (1906-1908). W typowo seo syjnej manierze wykonane zostały fasady budynków nr. 9, 11 (arch. B. Bauer. 1909-1910). Pod nr 12 w 1. 1907-1912 mieszkał znany kompozytor i dyrygent Ludomir Różycki (1883-1953). Na końcu ul. Doncowa łączy się z ul. Piekarską. Na rogu ulic Łyczakowskiej i Czechowa (Łyczakowska 26) zwraca uwagę barokowa fasada dawnego szpitala Zakonu OO. Bonifratrów. W 1659 r. Jan Sobieski, będący wówczas hetmanem, ufundował budowę klasztoru. Potwierdza tę fundację herb Sobieskich „Janina" na fasadzie. W 1687 r. (według projektu francuskiego architekta Benoii) klasztor został przebudowany na szpital i przytułek dla inwalidów wojennych. W 1783 r. szpital przekształcono z klasztornego w wojskowy. W 1890 r. szpital otrzymał eklektyczny budynek o renesansowo-barokowych kształtach (dobrze widoczny od ul. Łyczakowskiej nieco powyżej). W 1. 70. XX w. wzniesiono między ulicami Czechowa i M. Krawczuka nowoczesne wielopiętrowe gmachy, składające się na dzisiejszy duży zespół szpitala garnizonowego. Po przeciwległej stronie ul. Łyczakowskiej pod nr 27 stoi dawny dom mieszkalny (koniec XIX w.) właścicieli fabryki meblarskiej Franciszka i Józefa Wcze-laków. Sama fabryka Wczelaków znajdowała się przy Łyczakowskiej 100. Na tyłach kamienicy nr 27, pod dzisiejszym nr 27A, działa szkoła samochodowa. Dawniej, od roku 1912, był tutaj zakład budowlany i mieszkanie architekta Kazimierza Kamienobrodzkiego (1874-1938). Pod nr 35, od r.1841 do dziś, mieści się Zakład dla Głuchoniemych Dzieci (założony w 1830 r.). Dwupiętrowy gmach 0 surowych klasycystycznych formach (pierwotnie zaprojektowany przez F. Onderkę) był niejednokrotnie przebudowywany. Do wejścia prowadzi alejka z uwitą winoroślą pergolą, wokół szkoły rośnie sad. W sąsiednim budynku nr 37, dziś zajmowanym przez ko- 1 misariat wojskowy, dawniej mieściło się VI Gimnazjum im. St. Staszica. Po drugiej stronie ul. Łyczakowskiej widzimy bliźniacze kamienice nr. 34, 36 w stylu „klasycystycznej secesji" ozdobione płaskorzeźbami przedstawiającymi alegorie sztuk. Zbudował je w 1913 r. arch. L. Sokołowski dla malarzy-dekoratorów braci Fleck. Jednopiętrowy gmach nr 38 Szkoły Średniej nr 12 (dawnej Szkoły Powszechnej św. Antoniego) wzniósł w 1875 r. arch. J. K. Janowsb- Kościół św. Antoniego Rzeźba „Św. Hieronim" Wnętrze kościoła św. Antoniego polskich pedagogów ¦ - G. Piramowicza, O. Kopczyńskiego, S. Konarskiego (rz. E. Schródt) - zachowały się dwa. Naprzeciwko, na wzniesieniu między ulicą Zańkowieckiej (przed 1946 r. ulicą św. Antoniego), zabudowaną przez arch. A. Go-tąba w 1. 1894-1897, a ulicą Małą znajduje - się kościół św. Antoniego** (Łyczakowska I* 49A) - jedna z dwóch we Lwowie świątyń ' SkUcI * ibrządku rzymskokatolickiego czynnych nieprzerwanie po II wojnie światowej. Drewniany kościółek OO. Franciszkanów pod tym wezwaniem istniał tutaj od roku 1617. W 1669 r. książę K. Wiśniowiecki ufundował murowaną świątynię, która jednak pozostała nieukończona i dopiero w 1718 r. budowa została wznowiona według nowego projektu (badacz sztuki lwowskiej T. Mańkowski sądzi, że autorem planów mógł być krakowski architekt z rodziny Fontanów). Kościół poświęcono w 1739 r. Współczesny wygląd budowli pochodzi z roku 1765, kiedy arch. F. Kulczycki wybudował fronton, który ostatecznie nadał fasadzie barokowe formy. W 1818 r. przed kościołem powstała murowana dzwonnica (arch. J. Marki). U dołu, przy schodach prowadzących do świątyni, ustawiona jest figura NMP Niepokalanie Poczętej (zwana także „tańczącą Madonną") - charakterystyczne dzieło lwowskiego baroku, dłuta Fabiana Fesingera (ok. 1755, odnowiona w 1901 r.). Temu też rzeźbiarzowi przypisywany jest posąg św. Antoniego (odnowiony w 1894 r.), stojący na dziedzińcu między kościołem a dzwonnicą. Wnętrze kościoła zdobią malowidła ścienne pędzla T. Pelczarskiego z roku 1893 (uzupełnione w pocz. XX w.), przedstawiające postacie czterech Ewangelistów oraz liczne sceny z życia Jezusa i świętych. W nawie głównej znajdują się trzy późnobarokowe ołtarze (ok. 1740 r., uzupełniane w XIX w.), z drewnianymi polichromowanymi rzeźbami świętych i aniołów i ambona, o bogatym złoconym wystroju snycerskim. Pełne wyrazu rokokowe figury przy bocznych ołtarzach - „Król Dawid" i „Św. Hieronim (Bonawentura?)" są dziełem znanego rzeźbiarza Sebastiana Fesingera. Po lewej stronie prezbiterium znajduje się piękne marmurowe epitafium Edwarda hr. Dunin-Borkowskiego (1812-1859) dłuta T. Wiśniowieckiego. Interesujące są dwie kaplice: po lewej stronie - Chrystusa Ukrzyżowanego z krokowym krucyfiksem z 1739 r., grotą Grobu Bożego z figurą Chrystusa w mensie ołtarza (pocz XX w.) oraz witrażami „Złożenie do grobu" z pocz. XX w. i współczesnym „Modlitwa w ogrójcu"; po prawej - św. Józefa i św. Barbary. W tej ostatniej szczególnie ciekawy jest ołtarz św. Teresy od Dzieciątka Jezus przy bocznej ścianie z obrazem „Święta Teresa nad Łyczakowem", z panoramą przedmieścia i widokiem na sam kościół św. Antoniego (mai. Wanda Kiszakiewicz, 1933). W kościele znajduje się kilkanaście - obrazów' tworzących pewną całość hagiograficzną, w większości pochodzą one z XVIII-XX w., wiele z nich jest pędzla Jana Łuczyńskiego (poi. XIX w.). Dwa duże obrazy świętych franciszkańskich „Św. Bonawentura" i „Św. Ludwik Andegaweński" malował Teofil Kopystyński | (1870). Nadzwyczaj cenny jest obraz na desce „Św. Anna Samotrzeć", malowany przez nieznanego mistrza cechowego ok. 1520 r. W zakrystii znajdują się dwa owalne portrety sarmackie z końca XVII w. ~ księcia Konstantego Krzysztofa Wiśniowieckiego (zm. 1686) i jego żony Anny, dobroczyńców kościoła. Trasa 9. Łyczaków • 21" Rzeźba „Król Dawid 211 jest dom nr 55 (arch. A. Gołąb, ok. 1895). Urodził się tutaj i spędził dziecinne lata (mieszkanie nr 5) wybitny poeta polski Zbigniew Herbert (1924-1998). Ulica Czernihowska (w 1871-1944 ul. Głowińskiego) zaczyna się prawie dokładnie naprzeciwko kościoła św. Antoniego. Jej nieparzystą stronę zajmują głównie zakłady medyczne. Narożny budynek (Czernihowska 1/3, Łyczakowska 42) to dawny Szpital Dziecięcy św. Zofii (arch. J. K. Janowski, 1878-1882), obecnie oddział Szpitala Obwodowego. W 1885 r. obok powstał pawilon dla zakaźnie chorych (arch. J. Lewiński), jeszcze jeden budynek kliniki pod nr 5 (przed 1939 r. Zakład Położnictwa) pochodzi z roku 1907 (arch. M. Ułam). Po parzystej stronie ul. Czernihowskiej wznoszą się pod nr. 2, 4 trzypiętrowe kamienice w stylu późnej secesji (arch. F. Kassler, rz. Z. Kurczyński, 1912-1913). Obok, za domem nr 6, w głębi posesji stoją budynki dawnej Szkoły św. Antoniego. Dalej, omijając zachodnie skrzydło dawnego Kolegium OO.Pijarów, ul. Czernihowska stromo zbiega w dół, gdzie kamienice w stylu secesji ustępują zabudowie z okresu międzywojennego. Oryginalnym funkcjonalno-konstruktywistycznym rozwiązaniem odznacza się budynek nr 17 (arch. W. Minkiewicz, 1928-1930), dawniej kamienica Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Szczególnego wyrazu fasadzie nadaje szeroki przejazd do podwórza, z dwoma rzędami słupów. W środku przejazdu znajdują się wejścia do dwóch klatek schodowych. Obok (nr 15) widzimy również ciekawy dom mieszkalny z tego okresu, zbudowany w 1937 r. według projektu arch. R. Hermelina. Ulice Krawczuka (przed 1946 ul. Bonifratrów) oraz Werchrackiego (w 1905-1944 ul. A. Gołąba) łączą Czernihowska z ulicą Czechowa i przebiegają prawie równolegle do Łyczakowskiej. Na tych zacisznych ulicach przeważa zabudowa z początku XX w. Ul. Czechowa (przed 1944 ul. opata Hoffmana) została otwarta w 1895 r. i nazwana na cześć ks. Jana Nepomucena Hoffmana (zm. 1836) proboszcza Katedry lwowskiej i opata żółkiewskiego. Prawie wszystkie kamienice przy tej ulicy zbudował w 1. 1895-1898 arch. A. Gołąb. Budynek nr 7 dawniej (1900-1939) posiadała rodzina zdjęcie 1914 r. Griibel. W 1. 1909-1914 często bywał tu goszcząc u swojego stryja Zygmunta Griibla i kuzynek znakomity pisarz austriacki Joseph Roth (1894-1939). W kamienicy nr 20 w 1. 20. XX w. mieszkał znany polski pisarz Józef Wittlin (1896-1976), autor m.in. wspomnień „Mój Lwów" (1946). Dawne Kolegium OO. Pijarów Joseph Roth. Gabriela Zapolska secesyjnymi kamienicami przez architektów A. Gołąba i A. Bogochwalskiego. \V budynku nr 14 przez długi czas mieszkał znany ukraiński badacz literatury Mychajło Woźniak (1881-1954). Swój wielki księgozbiór uczony ten zapisał Bibliotece im. W. Stefanyka. Ulica Andrzeja Gołąba (obecnie I. Werchrackiego), o se- riA. cesyjnej zabudowie z lat 1902-1913, dawną nazwę nosiła na 1|| cześć architekta, autora projektów i właściciela wielu kamienic czynszowych w tej dzielnicy, zmarłego w 1903 r. Dzisiejsza nazwa ulicy upamiętnia ukraińskiego filologa i znawcę przyrody Wschodniej Galicji Iwana Werchrackiego (1846-1919), który od 1905 r. był właścicielem kamienicy nr 8 (zbudowanej w 1904 r.). Mieszkał tutaj także znany polski historyk Ludwik Kubała (1838-1918). Obok pod nr 10 było mieszkanie ukraińskiego akademika, historyka literatury i poety Wasyla Szczurata (1871-1948). W domu nr 11A Gabriela Zapolska w 1906 r. napisała słynną tragifarsę „Moralność pani Dulskiej". Później Zapolska także mieszkała przy tej ulicy w kamienicy nr 15. Ostatnią przecznicą między ulicami Czernihowska i Czechowa jest ul. Se-wastopolska (w 1907-1950 ul. M. Reja). Stoją przy niej neorokokowe i secesyjne kamienice, interesujące są zwłaszcza nr. 3-9, zbudowane w 1. 1905-1906. V iaścicielem jednej z nich (nr 7) był dawniej myzykolog Seweryn Berson. Budynek nr 10 to dom rodzinny Adama Hollanka (1922-1998), pisarza i publicysty, autora wspomnień „I zobaczyć miasto Lwów" (1991). Na wschód od ul. Czernihowskiej, równolegle do Łyczakowskiej, przebiega ulica Niekrasowa (w 1871-1944 ul. Pijarów). Na jej początku pod nr 2 mieści się monumentalny gmach dawnego Kolegium OO. Pijarów**, założonego jako z; kład wychowawczo-oświatowy dla młodzieży szlacheckiej w 1748 r. Od 1778 r. pomieszczenia kolegium służą jako sale Szpitala Powszechnego. Obecnie mieści się tutaj główny blok Obwodowego Szpitala Klinicznego. Kompozycyjne centrum wielkiego gmachu o formach późnego klasycyzujacego baroku stanowi kolumnowy portyk zwieńczony belkowaniem i akcentowany trójkątnym frontonem. Kolegium projektował prawdopodobnie arch. Paweł Antoni Fontana. C: ówne prace budowlane kończono w 1. 1762-1776, już po otwarciu zakładu. Jednym z budowniczych był arch. F. Kulczycki. Ostateczną postać budowla osiągnęła w 1885 r., kiedy zostało dobudowane wschodnie skrzydło, powtarzające w swym kształcie zachodnie barokowe. Budynek nr 4 (blok kardiologiczny C wodowego Szpitala) od swego powstania (arch. J. Braunseis, J.K. Janowski, 1 98) służy jako zakład leczniczy, tak samo jak i budynek nr 6 (arch. T. Obmiński, 1930). Następne budynki przy ul. Niekrasowa składają się na zabudowę typową dla końca XIX w. oraz drugiej połowy XX w. Pod nr 5 mieszkał przed 1939 r. znany lwowski dramatopisarz Jerzy Tępa. Po przecięciu ul. Miecznikowa (przed 1945 r. ul. św. Piotra) ul. Niekrasowa nadal biegnie w kierunku wschodnim, przekształcając się w prawie prowincjonalną uliczkę z budynkami z końca XIX i pocz. XX w. W starym parte .owym domu nr 38 mieszkał historyk i dziennikarz, znawca Ły-czakowa Adam Krajewski (1846-1914). Prowincjonalny charakter z; budowy pogłębia Dom Kultury Głuchych (nr 45), postawiony według typowego projektu w 1956 r. Dopiero przy bocznej uliczce Galileusza (w 1934-1946 ul L. Rydygiera) pod nr 7 możemy zobaczyć interesującą willę zbudowaną w 1. 20. XX w. W podwórku przy ul. Kutowej 6 (w 1934-1950 ul. H. Kadyego) znajduje się figura NMP Niepokalanie Poczętej (pocz. XX w.). 213 Posąg Matki Bożej w podwórzu przy dawnej ul. Kadyego ,*l» nv..v«-j ^.^ ^- 9HM Ozdoby majolikowe na fasadzie kamienicy Riedlów dysława Warneńczyka) wspina się społem obiektów sportowych Instytutu Kultury Fizycznej ze stadionem, w swoim czasie największym we Lwowie, który został zbudowany według projektu J. Lewińskiego w 1897 r. dla Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół" (róg ul. Czeremszyny 17 i Cetnerówka 1/3). Dzisiejsza ul. Cetnerówka (w 1910-1946 ul. Wła- uysiana riaiucuu^Kay n^mu ^.Y wzdłuż obrzeża boiska ku parkowi Łyczakowskiemu. Z prawej strony zabudowana jest willami z lat 1905-1930. Pod nr 18 widzimy tu dawną własną willę architekta Władysława Derdackiego, zbudowaną w stylu konstruktywizmu w 1930 r. U wylotu tej ulicy, na wzgórzu od końca XIX w. zadrzewionym i przekształconym w część parku, stał niegdyś duży wiatrak, zwany w XIX w. „Młynem diabelskim". Wiodła ku niemu od Łyczakowskiej ul. Wiatrakowa. Obecnie (od 1950) jest to mała ślepa ulica Rossiego. Kręta ulica Czeremszyny (dawna ulica Cetnerowska, w 1936-1946 ul. Dunin-Wąsowicza) biegnie prostopadle względem ul. Niekrasowa łącząc Łyczakowską z Pohulanką. U jej początku wysokościowe budynki mieszkalne z 1. 70. XX w. sąsiadują z niską zabudową z przełomu wieków. W niszy domu nr 3 (budowniczy W. Szczeblowski, 1874) zachowała się figura św. Floriana, ratującego od pożaru. Przy końcu ulicy pod nr 31 znajduje się ośrodek sportu Uniwersytetu Lwowskiego ze stadionem i Pałacem Sportu, wzniesionymi pod koniec 1. 70. XX w. na miejscu dawnego folwarku „Cetnerówka". Idąc do zespołu sportowego, po prawej stronie mijamy teren Cmentarza Łyczakowskiego z tylną bramą wejściową na dawny cmentarz wojskowy, istniejący tu w 1. 1915-1946 jeszcze od czasów austriackich, a następnie zapełniony późniejszymi grobami. Z lewej strony ul. Czeremszyny zachowały się wille z początków XX w., w tym ukryta wśród drzew drewniana willa nr 29 (projektował w 1928 r. inż. Natan Feuer), którą zamieszkiwała zasłużona nauczycielka szkół polskich we Lwowie, polonistka Alina Zabłocka (zm. w 1970). Mieszkał tu także i zmarł znany botanik Tadeusz Wilczyński (1888-1981). Górna część ul. Łyczakowskiej od kościoła św. Antoniego do dawnego kościoła Matki Boskiej Ostrobramskiej biegnie po niemal idealnie prostej linii. Za zwróconymi ku ulicy długimi murami od końca XIX w. mieszczą się tu koszary wojskowe (nr. 76, 78, 80, 103), zbudowane w 1886 r. i 1894 r. W planie gmachy koszar składają się z długich korytarzy z jednorzędowym ciągiem administracyjnych i gospodarskich pomieszczeń oraz bocznych skrzydeł sypialnych. Obok koszar, na rogu ul. Łyczakowskiej 99 i ul. Niżyńskiej 2/4 (przed 1945 ul. Paulinów) stoi dawny gmach towarzystwa „Sokół-IV", wzniesiony w 1. 1925-1932 według projektów arch. M. Ryby i M. Łużeckiego. Dziś mieści się tutaj Łyczakowski Dom Twórczości Młodzieży Szkolnej. Zabudowa mieszkalna głównej wschodniej arterii miasta jest dość monotonna, z wyjątkiem niektórych secesyjnych kamienic (na przykład, nr 70, arch. T Obminski, 1906, zbudowanej dla Riedlów). Architektonicznie o wiele ciekawsza jest zabudowa bocznych ulic. Ul. Karmeluka (w 1910-1944 ul. Khiszyńska) łączy Łyczakowską z ul. Niekrasowa. Ta krótka ulica przyciąga uwagę wykwintnością architektonicznycn form. W modernistycznych budowlach (nr. 3, 8) wykorzystane są stylizowane elementy dekoracyjne zaczerpnięte ze sztuki ludowej. W budynku nr 3 (arch. K. Teodorowi1-- 1923 r.) od roku 1990 mieści się Muzeum Medycyny w Galicji im. M. Pańczyszyna. Znany lekarz Marian Pańczyszyn (1882-1943) mieszkał tutaj w 1. 1925-194->- W neoklasycznym budynku nr 9 w 1. 1941-1969 mieszkał i pracował wybitny ukrainsKJ malarz Anton Manastyrski (1878-1969), co zaświadcza tablica pamiątkowa otwarta 100-lecie urodzin artysty (rz. E. Myśkó). . a Z labiryntu niewielkich ulic na zboczach Kaiserwaldu niektóre kierują się południe, ku Łyczakowskiej. Najoryginalniejsze formy architektury mieszk Trasa 9. Łyczaków . 21* 1910-1950 ul. St. Wyspiańskiego). Przede wszy- elewacji willi Kowszewycza stkim zwraca tu uwagę dawna willa R. Kowszewycza* (nr 12, arch. biuro J. Lewińskiego, 1912 r.), z barwnym ceramicznym panneau, podkreślającym pion klatki schodowej. Właściciel willi Roman Kowszewycz (1873-1932) był znanym ukraińskim adwokatem. Szereg niewielkich budynków, nr. 11-15, 20-24, 25-33, reprezentuje manierę wczesnego okresu (1909— 1912) twórczości architektów J. Kędzierskiego i A. Opolskiego. W kamienicy nr 9 przed pierwszą wojną światową mieszkał Mieczysław Orłowicz (1881-1959), znany działacz w dziedzinach turystyki i krajoznawstwa, autor świetnego przewodnika po Lwowie (1920). Przy tej ulicy warto wspomnieć również Artura Schródera (1882-1934), pisarza, krytyka artystycznego i dyrektora teatrów lwowskich, który w 1. 1910-1927 mieszkał w domu nr 28. Na początku ul. Piaskowej (nazwa od 1871 r.), rozpoczynającej się u zbiegu ulic Słodowej, Leśnej i Wyszeńskiego, wśród zieleni pod nr 15 ukryta jest dawna willa Podhorodeckich. Dom ten był m jszkaniem i pracownią Feliksa Wygrzywalskiego (1878-1944), jednego z najpopularniejszych lwowskich malarzy okresu m:dzywojennego. Od roku 1912 do połowy lat 20. mieściła się tutaj „Wolna Akademia Sztuki" Leonarda Podhorodeckiego. Obok, przed wyjściem na wzgórza Kaiserwaldu, znajduje się budynek nr 15A -dawna willa znanego pisarza Henryka Zbierzchowskiego (1881-1942), obecnie pracownia rzeźbiarza Dmytra Krwawycza. Przy tylnej elewacji domu zachowała się (częściowo wmurowana w ścianę) jedna z kamiennych rzeźb głów z czterema twarzami, tzw. „Światowidów", zdobiących dawniej mur tej posesji. Powyżej, przed zboczem wzgórza, stoi krzyż na miejscu istniejącej tu niegdyś cerkwi św. Krzyża. Przy ul. Piaskowej są też inne budynki, związane z pamięcią o literatach i artystach. W willi nr 10 urodził się w 1945 r. Adam Zagajewski, wybitny współczesny poeta polski, autor m.in. zbioru wierszy „Jechać do Lwowa" (1985). Kamienica nr 25 do 1944 r. była własnością poety i bibliofila, dyrektora Szkoły św. Marii Magdaleny Mieczysława Opałka (1881-1964). Pod nr 46 stoi dawny dom ukraińskiego księgarza i wydawcy Iwana Tyktora. W 1. 30. XX w. była tutaj pracownia artysty rzeźbiarza Sergija Łytwynenki. Przy krótkiej ul. K. Ostrogskiego (w 1933-1950 ul. Książąt Ostrogskich) łączącej ul. Niżyńską i Piaskową, pod nr 6, w 1. 1924—1947 mieszkał znany grafik i malarz Józef Pieniążek (1888-1953). D; na ul. Wyspiańskiego. Akwarela G. Ziminej Przy sąsiadującej 2 Piaskową ulicy Leśnej (nazwa zachowana Od 1871 r., w brzmieniu ukraińskim - Lisna), godna uwagi jest kamienica nr 16, stylizowana w duchu florenckiego renesansu (arch. Wł. Podhoro-decki, 1912). Było w niej gniazdo rodzinne Jerzego Masiora (ur. 1924), malarza i pisarza, eseisty lwowskiego, po wojnie zamieszkałego w Nowym Sączu. Na rogu ul. Leśnej i Łysenki 46 stoi czteropiętrowa kamienica wyróżniająca się niezwykłą dekoracją (arch. Br. Bauer, 1913). Jej obie elewacje z żółtej i czerwonej cegły inkrustowane są wstawkami różnobarwnych surowych kamieni, co w połączeniu z gładkimi obramowaniami okien z białego kamienia daje ciekawy efekt. Ulicami Leśną, Piaskową i górną Niżyńską (dawną Paulinów) możemy dojść do Szewczenkowskiego Gaju (Kai-serwaldu) oraz Muzeum Ludowej Architektury i Życia Codziennego. Można tu trafić także ulicami Krupiarską lub Mączną (nazwy zachowane od 1871 r.). Idąc ul. Krupiarską warto zwrócić uwagę na dom nr 6, w którym mieszkał przed 1939 r. Henryk Vogelfdnger (1904-1990) -słynny Tońko z przedwojennych audycji radiowych „Na Wesołej Lwowskiej Fali". Szewczenkowski Gaj od 1993 r. stanowi część regionalnego parku krajobrazowego „Zniesienie"*, o powierzchni ponad 300 ha, a wraz ze strefą ochronną - 785,7 ha. Górzysty krajobraz, roślinność rzadkich gatunków, malownicze leśne ścieżki, stawy i strumyki naturalnym sposobem tworzą doskonałe warunki dla aktywnej rekreacji, w perspektywie czynią z parku „Zniesienie" samodzielny obiekt wycieczkowo-turystyczny. Zimą park jest popularnym terenem narciarskim. Ostatnie badania archeologiczne (1990-1993) doprowadziły do odkrycia w jego granicach starosłowiańskiego grodziska i gontyny z X w. oraz resztek obronnej baszty z XIII w. Bezpośrednio do lasu na Smoczej górze, który od końca XVIII w. zaczęto nazywać Kaiserwaldem (Laskiem Cesarskim), prowadzą ulice Leśna oraz Charkowska (dawna ul. Heninga). Od XVIII w. obszary te należały do lwowskiej rodziny Longchamps de Berier. W 1780 właściciel przyjmował tu cesarza Józefa II, po czym lasek otrzymał nową nazwę, która niebawem została rozszerzona na całe pasmo wzgórz. W 1930 r. na wzgórze, położone na wschód od „Lonszanówki", pod nadzorem M. Dragana przeniesiono cenny zabytek ukraińskiej drewnianej architektury z 1763 r. - cerkiew św. Mikołaja ze wsi Krzywki. Ta piękna cerkiewka zapoczątkowała prace nad utworzeniem podkarpackiego skansenu - Muzeum Ludowej Architektury i Życia Wiejskiego (patrz rozdział „Miasto muzeów"). Do północnej części parku „Zniesienie" przylega podmiejska dzielnica Stare Zniesienie, rozciągająca się po południowej stronie linii kolejowej. Z okien pociągów wjeżdżających tędy do Lwowa dobrze widać oryginalną budowlę sakralną z ostrą iglicą na wysokiej kopule (przy ul Starozniesieńskiej 23). Jest to greckokatolicka cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego*, wzniesiona w 1- 1897 1901 w stylu romańsko-gotyckim według projektu arch. Wł. Halickiego. Wyniosły łukowy portyk głównego wejścia podtrzymują romańskie kolumny. Elementy „Tońko"i „Szczepko" Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego inaswerków i kwiatonów, mury z ciosanego białego kamienia nadają budowli wykwintny wygląd zewnętrzny. Równie oryginalny jest rzeźbiarsko-dekoracyjny wystrój wnętrza świątyni. W cerkwi znajdują się prace snycerskie znanego ukraińskiego rzeźbiarza A.Kowerki z lat 1938-1939, obraz ołtarzowy Chrystusa pędzla A. Manastyrskiego, ikona Matki loskiej z 1701 r., prawdopodobnie dzieło A. Lanickiego. Posąg Matki Boskiej stojący na dziedzińcu cerkwi wykonał w 1994 r. rzeźbiarz M. Posikira. Ze Zniesienia powracamy znów na Łyczakowską. W górnej jej części spotykamy nie mniej t ekawe zabytki architektury sakralnej. Pod nr 82A przy s rzyżowaniu z ul. Miecznikowa (Jawniej św. Piotra) stoi prawosławna autokefaliczna cerkiew ś i. Piotra i Pawła*. O przydrożnej kaplicy istniejącej na tym miejscu wiadomo już od 1668 r. W 1750 r. objęli ją zakonnicy OO. Paulini przybyli z Często- c owy, i rozbudowali na kościół. W 1786 r. po kasacji klasztoru OO. Paulinów przeniosła się tutaj parafia cerkwi św. Krzyża i rozpoczęto renowację świątyni. Dzisiejszy jej kształt pochodzi z 1798 r., kiedy przybudowano kruchtę z wieżą w stylu klasy- cyzmu (arch. K. Fesinger). We wnętrzu znajduje się ikonostas i rokokowa ambona, ikony z pocz. XX w. pędzla T. Kopystyńskiego i A. Manastyrskiego, malowidła ścienne z 1922 r. - dzieła artystów ze Wschodniej Ukrainy. Kilka ikon w 1. 80. wykonał o. Wolodymyr Jarema (1914—2000), proboszcz tej świątyni i późniejszy patriarcha Dymytrij ( rkiew św. Piotra i Pawła -L Ukraińskiej Autoke- falicznej Prawosławnej Cerkwi, który pochowany jest w krypcie. Na dziedzińcu ustawione są neoklasyczne kamienne figury apostołów Piotra i Pawła pochodzące z końca XIX w. Dawne sanatorium Sołeckiego Piotra i Pawła, py skrzyżowaniu Łyczakowskiej 107 z ulicą Riepina (dawna ul. Pszczelna w 1933-1944 ul. H. Rewa-kowicza), znajduje się cenny zabytek lwowskiej secesji - dawne sanatorium lekarza K. Sołeckiego** (arch. A. Łuszpiński 1906-1908). W projekcie i realizacji budynku wykorzystane zostały liczne motywy huculskie i zakopiańskie. Obecnie mieści się tutaj oddział szpitala wojsk ochrony granic Ukrainy. W XVIII w. niedaleko od obecnego budynku szpitala pośrodku Łyczakowskiego gościńca stała figura Matki Boskiej, według jednej z wersji ufundowana przez Mikołaja Potockiego. W 1850 r. łyczakowski krupiarz W. Parada przeniósł figurę na północną stronę ulicy i nakrył ją daszkiem na czterech słupach, tworząc tym sposobem kaplicę. Na początku XX w. kaplica Matki Boskiej została przebudowana w neobarokowym stylu i zachowała się do roku 1959 kiedy uległa likwidacji. W 1. 1995-1998 kaplicę zrekonstruowano w jej neobarokowym kształcie (arch. B. Baran, S. Cymbaluk, rz. W. Łoza) z funduszy lwowskiej kolei oraz ze składek wiernych. W kaplicy odprawiane są nabożeństwa okolicznościowe i majowe w liturgii grecko- i rzymskokatolickiej. Obecnie kaplica, w porównaniu z poprzednią lokalizacją, stoi nieco dalej od jezdni przed fasadami współczesnych budynków nr. 139, 141 (arch. O. Baziuk, 1. 90. XX w.). Przy górnej Łyczakowskiej dawniej również mieszkali zasłużeni lwowiacy. Za skrzyżowaniem z ul. Miecznikowa (św. Piotra) zachowała się z lat 1880. kamienica nr 84A -dom rodzinny Jerzego Janickiego (ur. 1928), znanego pisarza, autora kilku książek o Lwowie. Pod nr 137 stoi rodzinna kamienica słynnego pamiętnikarza Lwowa, pisarza Witolda Szolgini (1923-1996); jest to właśnie tytułowy „Dom pod Żelaznym Lwem" z jego popularnej książki. W budynku nr 151 urodził się wybitny śpiewak operowy Andrzej Hiolski (1922-2000). W miejscu secesyjnego domu mieszkalnego pod nr 122 (zbudowanego ok. 1910 r.) był dawniej „Ogród gościnny Hotel de Laus" - popularne w XIX w. ludowe kasyno Łyczakowa. Pod nr 171 znajduje się Szkoła Średnia nr 63, zbudowana w 1892 r. jako Szkoła im. B. Zimorowicza. W 1. 70. XX w. do starego budynku dobudowano od tyłu nowy gmach. Przed fasadą szkoły w 1965 r. ustawiono Andrzej Hiolski popiersie T. Szewczenki (rz. J. Czajka, E. Myśko). W pobliżu szkoły, w głębi posesji w 1998 r. wzniesiono duży zespół klasztoru i świątyni zakonu Sióstr Józefitek (greckokatolickich). Do zgromadzenia greckokatolickich Księży Salezjanów należy obecnie monumentalna budowla dawnego kościoła Matki Boskiej Ostrobramskiej**, który zamyka perspektywę ul. Łyczakowskiej (nr 175). Projektując kościół w 1. 1930-1932 architekt T. Obmiński dobrze wykorzystał rzeźbę Trasa 9. Łyczaków • 21° te "* Jerzy Janicki Witold Szolginia Dawny kościół Matki Boskiej Ostrobramskiej wyniosła wieża (wys. 60 m), przypominająca florenckie kampanile. Jest ona wysmukłą pionową dominantą całej otaczającej przestrzeni. Kościół został wzniesiony jako wotum za ocalenie Lwowa przed armią bolszewicką w czasie wojny 1920 r. Stanął on dokładnie w miejscu gdzie spadł pierwszy pocisk, wystrzelony na Lwów w tej wojnie. Fundatorem kościoła był arcybiskup Bolesław Twardowski. Budowę zespołu kościelnego ukończono w 1938 r. W 1946 r. kościół został zamknięty i używany jako magazyn. W 1992 r. świątynię otwarto i rekonsekrowano jako cerkiew Pokrowy (Osłony) Najświętszej Matki Bożej (pod opieką greckokatolickiego zgromadzenia Księży Salezjanów). Koncepcję nowego wystroju wnętrza opracował profesor Lwowskiej Akademii Sztuk Pięknych Roman Wasy-lyk. Lekki ikonostas, architektoniczna część którego składa się ze skromnych kolumienek i przegródek z szarego marmuru, zawiera cztery duże ikony dolnego rzędu oraz mniejszy rząd ikon świątecznego cyklu z „Ostatnią wieczerzą" w łuku zwieńczającym główną oś. Ikony namalowane zostały przez współczesnych lwowskich artystów zgodnie z tradycjami ukraińskich mistrzów XVI w. (główna ikona „Matka Boża opiekunka Ukrainy" jest dziełem R. Wasyłyka, 2000 r., pozostałe wykonali /. Kaczałuba, A. Welyczko). W nawie, z południowo-zachodniej strony, umieszczono posąg metropolity Andrzeja Szeptyckiego (rz. /. Popowycz). Przed 1939 r. w pobliżu kościoła istniały budynki rzymskokatolickich Księży Salezjanów i zaplanowana była budowa szkoły rzemiosła pod ich opieką. Dziś obok świątyni buduje się Ośrodek Twórczości Dzieci (arch. Z. Pidlisnyj). Na północ od kościoła Matki Boskiej Ostrobramskiej w 1. 1930. powstało tzw. . Jsiedle profesorskie" zabudowane jednopiętrowymi willami (około 80. domów, arch. T. Wróbel, L. Karasiński, M. Koczur). Należą do tej dzielnicy ulice: Niszczyńskiego, 1. Wilde, Miżhirna (przed 1946 r. odpowiednio ulice: J. Nus-sbaum-Hilarowicza, Ptaśnika, Żeburskiego), otoczone pętlą nieczynnej dziś linii kolejowej Lwów-Przemyślany-Podhajce. Zachowały się częściowo torowiska, dawny budynek stacyjny i nazwa uliczki - . ; Stacja Łyczaków. Przy ul. Czumackiej 2 (w 1932-1950 ul. F. Boberskiej) stoi dom ukraińskiej pisarki Iryny Wilde (1907-1982). Od południowego zachodu przed kościołem MB Ostrobramskiej na miejscu piaszczystych odkrywek w 1892 r. założono park Łyczakowski (ok. 16 ha). Rosną w nim głównie drzewa iglaste (od strony północnej) oraz brzozy; wzdłuż ul. Pasiecznej ciągnie się kasztanowa aleja. Na wysokim zboczu przy Łyczakowskiej w 1906 r. postawiono pomnik Bartosza Głowackiego bohaterskiego przywódcy kosynierów w Insurekcji Kościuszkowskiej 1794 r. (rz. J. Markowski, C. Kuźniewicz). Pomnik B. Głowackiego kowie można odbyć też nieco inną trasą, rozpoczynającą się od pl. So-bornego (w 1650-1946 pl. Bernardyński). Plac ten, mający kształt nieregularnego wielokąta, zaczęto zabudowywać na początku XIX w. na miejscu rozebranych przez władze austriackie południowych for- Budjnek Komendatur> Wojskowej. Litografia K. Auera, ok. 1846 r. tyfikacji klasztoru 00. Bernardynów. Nad placem dominuje zespół zabudowań klasztoru z kościołem. We wschodniej pierzei placu zachowały się niektóre budowle z lat 1840-1860. Należą do nich dawny Hotel Warszawski (nr 5, ok. 1870) oraz budynek komendatury wojskowej (nr 6, arch. W. Schmidt, F. Onderka, 1839-1840) - przykład stylu biedermeier. Hotel Warszawski pod nr 5 działał od drugiej połowy XIX w. do 1960 r. Natomiast gmach nr 6 zachował swoją pierwotną funkcję do dziś („Korpskommando" w 1. 1839-1918, Dowództwo Okręgu VI Korpusu w 1919-1939, Komendatura Garnizonu Wojskowego m. Lwowa -obecnie). Stylistyczne piętno architektury połowy XIX w. nosi również pobliski budynek przy ul. Wynnyczenki 2 (dawnej Czarnieckiego), który w 1. 1840-1880 należał do hr. Michała Baworowskiego. Ten słynny lwowski oryginał jeździł po mieście powozem zaprzężonym wielbłądami, a okna swej kamienicy nie chcąc płacić podatku kazał zamurować, jakoby była ona niezamieszkana. Północną stronę dawnego placu Bernardyńskiego kształtuje budynek nr 4 (narożny od ul. Wynnyczenki 1), z fasadą o rzeźbiarskiej dekoracji autorstwa L. Marconiego, w 1. 1892-1939 należący do Towarzystwa Młodzieży Handlowej i Towarzystwa Szkoły Ludowej, obecnie mieszczący Bibliotekę Obwodową dla dzieci i młodzieży. Pod nr 7 stoi monumentalny gmach dawnego Hotelu Krakowskiego* (obecnie siedziba Sądu Obwodowego) wzniesiony w 1913 r. w formach stylizowanej secesji (arch. M. Łużecki, E. Żychowicz) na rogu ul Piekarskiej. Główną uwagę przy projektowaniu hotelu poświęcono kompozycji przestrzennej i wystrojowi wnętrz. Pomimo przeróbek po II wojnie światowej, oddzielne partie wnętrz zachowały się w pierwotnym stanie. Przede wszystkim należy do nich hol i klatka schodowa z witrażami, wykonanymi przez krakowską firmę St. G. Żeleńskiego. Przed 1939 r. w parterze istniała restauracja „Krakowska" i popularny loka' rozrywkowy „Cyganeria . Dzisiaj funkcje tych sal (wejście od ul. Piekarskiej 1) są podobne, tylko nie zachował się, niestety, dawny wystrój wnętrz. Trasa 9. Łyczaków . 220 niowego rogu pl. Sobor-nego, równolegle do Łyczakowskiej, biegnie ulica piekarska (jej nazwa znana jest od 1690 r.). Na niej i przyległych ulicach znajduje się wiele c ckawych budowli przedstawiających style od kla-s%cyzmu do secesji oraz funkcjonalizmu. Budynek nr 1A znany jest od 1881 r. W 1913 r. E. Żychowicz i U. Łużecki, budowniczowie sąsiedniego gmachu Hotelu Krakowskiego, na starych fundamentach stworzyli faktycznie nową budowlę, przebudowaną znów w 1938 r. (inż. Witraż klatki schodowej Hotelu Krakowskiego Kornel A akuszyński K. Dudek). Przed I wojną światową w tym domu mieszkał znany pisarz Kornel Makuszyński (1884-1953). Naprzeciwko stoi narożny budynek nr 2 - w 1. 1890-1939 hotel „Metropole". W okresie międzywojennym na parterze i w piwnicach mieściła się kawiarnia nocna „Sevilla", zwana popularnie „Piekiełko" (obecnie w tym lokalu działa bar „Atlantic"). Wśród zachowanych eklektycznych kamienic warto zwrócić uwagę na budynek nr 9 (arch. W. Kuźniewicz, 1877), w którym dziś są pracownie Technikum Przemysłu Lekkiego. W 1. 1920-1939 mieściła się tutaj Żydowska Zawodowa Szkoła Żeńska im. Cecylii Klaften. Sąsiednia kamienica nr 11 powstała w 1912 r. (arch. A. Piller) na miejscu dawnej willi księgarza i wydawcy Franciszka Henryka Richtera (1837-1883). Zbudował ją dla siebie inny znany lwowski wydawca Kazimierz Stanisław Jakubowski (1868-1926). Założona przez niego tutaj drukarnia książkowa działa dziś jako Drukarnia Obwodowa. Dom nr 13* - to budowla typu pałacowego w neoklasycystycznym stylu, zwieńczona attyką z rzeźbą Fortuny (1814 r.), znana z planów 1854 r. jako pałac Orłowskich (arch. W. Schmidt), przebudowywana w 1882 i 1925 r. Taras, oskrzydlony dwoma wysuniętymi przybudówkami, harmonijnie łączy się z główną bryłą budynku. W 1. 1890-1925 działał tu znany w kraju zakład wyrobów metalowych (głównie urządzeń sanitarnych) Henryka Bogdanowicza. Obok pod nr 15 (róg ul. Fiłatowa) widzimy eklektyczną kamienicę z końca XIX w., która w 1. 1913-1939 była własnością słynnego poety Leopolda Staffa. W 1. 1913-1920 mieszkał tu jego przyjaciel Antoni Stanisław Mueller, pisarz awangardowy, autor powieści „Henryk Flis". Po parzystej stronie ul. Piekarskiej interesujący jest dom nr 14. Tutaj w mieszkaniu pianistki Kornelii Parnasowej powstało pierwsze w Polsce muzeum *• Chopina, którego zbiory w 1936 r. zostały przekazane do Muzeum Historycznego m. Lwowa. Pod nr 30 działa obecnie zakład meblarski „Palisander". W 1. 1889-1939 był to znany w tej samej branży zakład Tenerowiczów - Franciszka Rzeźba Fortuny oraz R°mualda. 221 • jego synów, Stanisława i Pałac Siemieńskich-Lewickich Przy ul. Piekarskiej 19 znajduje się jeden z najlepszych ^ przykładów nóźnoeklektycznej architektury pałacowej - dawny pałac Siemieńskich-Lewickich* (dziś Specjalna Szkoła Średnia i Internat nr 102). Klasycystyczną willę, znaną od 1849 r., architekci J. Lewiński, J. T. Kudelski i A. Wagner przebudowali na wspaniały pałac w stylu francuskiego baroku (1873, 1892-1894). Za ozdobną kratą okazałej bramy wejściowej otwiera się dziedziniec oskrzydlony dwiema bocznymi oficynami, rozpoczynającymi się od bramy, zamknięty perspektywą głównej bryły pałacu. Gmach ten z wysokim mansardowym dachem „francuskim" akcentują z boków wysunięte wysokie ryzality z namiotowym zwieńczeniem oraz bogaty fronton na osi centralnej. Z prawej strony bramy głównej znajdują się wrota do stajen i maneżu hr. W. Siemieńskiego-Lewickiego ozdobione u góry piękną rzeźbą głów koni. Na przeciwległej stronie ulicy warto obejrzeć budynki nr. 38, 40 (arch. K.Mo-kłowski, 1905), należące do najlepszych zabytków tzw. „stylu zakopiańskiego". Ze starą zabudową kontrastuje pod nr 23 nowy gmach Banku Przemysłowo-Eksportowego (1997). Jego hol oraz klatkę schodową zdobią obrazy W. typowego. W dawnym, nieistniejącym już, domu nr 23 mieszkał poeta i dramaturg Aureli Urbański (1844-1901) wraz z żoną Julią, córką Wincentego Pola (zm. 1894). Ulica Tuhan-Baranowskiego (w 1871 1944 ul. Sakramentek) biegnie równolegle do Piekarskiej po skręcie w lewo przed nr 10 - Lwowską Akademią Komercyjną* (przed 1939 r. była tu Wyższa Szkoła Handlu Zagranicznego), mieszczącą się w gmachu funkcjonalnym co do stylu i przeznaczenia (arch. Seminarium Nauczycielskie WM czenko, 1960). Geometrycznie regularne bryły, dążenie do wykorzystania przeszklonych płaszczyzn i ślepych ścian - oto cechy właściwe architektonicznym formom tej budowli. Za zakrętem po lewej stronie pod nr 7 znajduje się malowniczy późno-eklektyczny budynek dawnego Seminarium Nauczycielskiego Żeńskiego i n. Adama Asnyka* (obecnie Kolegium Pedagogiczne), wykonany w tzw „stylu ceglanym" (arch. G. Peżański, 1899). W 1. 1910-1913 pracował tutaj wybitny ukraiński pisarz Osyp Makowej (tablica pamiątkowa na fasadzie). Dziś dosyć pstra co do stylów architektonicznych ulica Sakramentek znana była dawniej z zacisznych małych pałacyków, z których zachowały się obecnie tylko budynki z końca XIX w. pod nr. 6, 9 (dawny konwent SS. Sakramentek) i 34 (arch. J. Lewiński, 1887). Z prawej strony odgałęzia się niewielka ul. O. Konyskiego (w 1870-1945 ul. Ochronek). Jej dawna nazwa pochodziła od Ochronki dla Małych [ /ieci, która istniała w 1. 1846-1906 w miejscu dzisiejszego domu nr 6\ Budynek przy ul. Konyskiego 1 (róg Tuhan-Baranowskiego 28) w 1. 1890-1939 był siedzibą Towarzystwa Weteranów Wojskowych. Urządzano tu popularne bale i zabawy niedzielne. W kamienicy nr 4 (arch. K. Boublik, ] >00) znajduje się Szkoła Średnia im. M. Konopnickiej nr 24 z polskim językiem nauczania. Kamienice nr. 4A, 8 zbudował na pocz. XX w. architekt Zygmunt Kędzierski (1839-1924). Sam on mieszkał we własnej secesyjnej (1908) kamienicy pod nr 4A. W tym też domu do 1920 r. mieszkał pedagog i literat Ludomił German (1851-1920) oraz jego syn głośny pisarz z okresu symbolizmu Juliusz German (1880-1953). Budynki nr. 6A (arch. H. Śliwiriski, 1926-1927) i 8 do 1939 r. mieściły Gimnazjum Żeńskie SS. Notre Damę, obecnie jest tutaj Szkoła Średnia nr 21. Po przeciwległej stronie stoi dom nr 7, dawniej własność rodziny I ykasów, w którym w 1910 r. zmarł znany artysta-rzeźbiarz Tomasz Dykas. Z ulicy Konyskiego warto przejść na ulice Bohomolca i Pawiowa o całościowej wzorcowej zabudowie w stylu secesji początku XX w. Wychodząc przez już znaną nam ul. K. Łewyckiego, skręcimy w prawo i przez ul. Klonowicza trafimy na i . Bohomolca* (w 1906-1950 ul. A. Asnyka). Ulicę tę zabudował arch. Jan Lewiński w 1. 1906-1907. Budynki mieszkalne (tzw. rondo - nr. 4-8, 3-11), charakteryzujące się oryginalną rzeźbiarską i metaloplastyczną dekoracją, zostały zaprojektowane w jego biurze z udziałem znanych lwowskich mistrzów (arch. T. ( bmiński, rz. P. Harasimowicz, pracownia witrażowa L. Appela). Przy dawnej ul. Asnyka 1 mieszkał znany śpiewak August Dianni (1873-1938), a właścicielem narożnej kamienicy nr 2 w 1. 1914-1939 był lekarz i działacz społeczny Antoni Sabatowski (1880-1967). Dawna ulica Asnyka. Rysunek G. Ziminej Antoni Sabatowski Kościół Sióstr Sakramentek Artemowskiego (w 1895-1946 ul. Z. Miłkowskiego) mają zwartą zabudowę składającą się z eklektycznych kamienic z ostatniego dziesięciolecia XIX w. Przy ul. Klonowicza 8 w 1. 1900-1920 działało prywatne niemieckie liceum dla dziewcząt (właścicielka Farmy Dittner). Narożna kamienica przy Klonowicza 5 i Miłkowskiego 11 w 1. 1900-1939 należała do Diamandów, w tym do głośnego działacza politycznego i publicysty Hermana Diamanda (1860-1931). Przy dawnej ul. Miłkowskiego 2 przed I wojną światową mieszkał znany historyk Żydów lwowskich Majer Balaban (1877-1942). Wracając znów na ul. Konyskiego skręcamy z niej w ulicę Pawiowa* (w 1907-1944 ul. Domagaliczów). Oprócz budowli secesyjnych (nr. 1, 3, 2, 4, arch. biuro J. Lewińskiego, 1906) przy tej ulicy spotykamy wiele późniejszych ładnych budynków w stylu funkcjonalizmu (nr. 64-6c, arch. F. Kassler, 1939), w stylu neoidasycyzmu (nr 10, arch. A. Kornbliith, E. Jakimowicz, 1914-1923) lub w duchu modernizowanego lwowskiego renesansu (nr 9, arch. R. Feliński, 1913). Rejon dzisiejszej ulicy Terszakowców (w 1871-1945 ul. St. Gosiewskiego) niegdyś z niewiadomych powodów nazywano „Psim Rynkiem". Pierwsze zamieszkałe posesje znane są tu od XV w., założył je niemiecki kolonista P. Eisengitel. Dominantą zabudowy ulicy jest neobarokowa dzwonnica dawnego kościoła klasztoru Sióstr Sakramentek* (zamknięta w 1946 r., od 1995 r. świątynia działa jako greckokatolicka cerkiew Świętej Trójcy dla studentów i młodzieży). W 1743 r. rozpoczęto tu budowę murowanego kościoła pw. Zaślubin NMP (arch. B. Me-retyri) w stylu późnego baroku, którą w głównych zarysach ukończono w 1780 r. W tym samym czasie wzniesiono także klasztor. Świątynię przebudowywano w 1. 1881-1887 według projektu A. Minasiewicza k oraz w 1. 1902-1904 według projektu Wł. Sadłowskiego. Powstała wtedy W czworościenna wieża nad przedsionkiem Sl i kościół otrzymał dzisiejszą postać. Strukturalnie plan świątyni zachował charakter z XVIII w. Jest to trójnawowa bazylika z silnie wydłużoną apsydą. We wnętrzu częściowo zachowała się neobarokowa dekoracja stiukowa; szczęśliwie przetrwały dwie piękne figury aniołów wieńczące kolumny przed prezbiterium (pocz. XX w.). Obok kościoła, na terenie dawnego ogrodu klasztornego istnieje do dziś Staw Sakramentek, znany od XVII w. Na ul. Terszakowców zwracają uwag? również budynki z końca XIX w. Pod Trasa 9. Łyczaków • 224 mieściło się Polskie Muzeum Szkolne założone przez L. Germana. W 1933 r. budynek został przekształcony w gimnazjum żeńskie, dziś zajmuje go Wieczorowa Szkoła Średnia nr 3. Obok widzimy kamienicę nr 6 z 1864 r. (rekonstr. arch. J. Grzybiński, 1894). Naprzeciwko świątyni i dawnego klasztoru stoi współczesny hotel „Nezałeżnist'", wzniesiony ok. 1980 r. Przy ul. Piekarskiej 50 za skrzyżowaniem z ul. Terszakowców stoi monumentalny gmach Akademii Weterynaryjnej Medycyny zbudowany w stylu „radzieckiego historyzmu" (arch. /. Żołtowskij, 1959-1960). W narożniku tego i>machu umieszczone jest popiersie i tablica pamiątkowa Stepana Gżyckiego (1900-1976), uczonego biochemika, członka Ukraińskiej Akademii Nauk Rolniczych, który tu pracował. Lwowska Weterynaryjna Akademia została otwarta w 1881 r., ale wówczas znajdowała się ona w innym miejscu - w starych budynkach przy ul. K. Łewyckiego 59, 63, 67, gdzie dziś mieści się dziekanat oraz niektóre katedry i pracownie. Na fasadzie umieszczona jest tam tablica pamiątkowa poświęcona jednemu z dawnych rektorów Akademii W. Moraczewskiemu. Pod nr Piekarska 50 znajduje się także nowoczesny blok dydaktyczny Akademii (arch. O. Hukowycz, 1. 80. XX w.), a dalej pod nr 50A znajduje się jedna z najciekawszych we Lwowie budowli z pierwszej połowy XIX w. dawny pałac Turkułłów-Comello**, zbudowany w stylu „weneckiego gotyku" ok. 1840 r. dla hr. Dzieduszyckich. Idąc ulicą Piekarską można nie zwrócić uwagi na ten zabytek, gdyż do ulicy zwrócona jest jego tylna elewacja. Całe piękno architektonicznych form tego, nietypowego dla Lwowa, pałacu ukazuje się od strony fasady ogrodowej. W dwudziestoleciu międzywojennym pałac był własnością rodziny Batyckich, w tym pierwszej (1930 r.) Miss Polonii - artystki Zofii Batyckiej. Podziwiana we Lwowie piękność i ządzała tutaj częste zabawy i koncerty. Od 1937 r. do dziś pałac jest w posiadaniu / kademii Medycyny Weterynaryjnej. Gmach Uniwersytetu Medycznego przy ul. Piekarskiej 52 Medycznego Uniwersytetu powstał pod koniec XIX w. W 1894 r. odbyło się uroczyste otwarcie tego wydziału na Uniwersytecie Lwowskim. Dawny gmach główny (nr 52, mieszczący obecnie wydziały chemii i farmakologii) budowano cztery lata od 1891 r. (arch. J. Braumeis). Ten wyższy medyczny zakład naukowy __ i. ____ t_______¦ r»__________i: j. , • . zawsze był jednym z najważniejszych i najlepszych we Lwowie. Pracowali tutaj m.in. kierownik Instytutu Fizjologii Adolf Beck (1863-1942) i wybitny anatom Tadeusz Marciniak (1895-1967). W gmachu nr 52 tablice pamiątkowe przypominają zasługi Marcelego Nenckiego (1847-1907) i Jakuba Parnasa (1884-1949). W 1975 r. na osi fasady głównego gmachu powstał pomnik medyków-uczestników II wojny światowej (rz. J. Kusznir, arch. A. Ogranowycz). W Medycznym Uniwersytecie warte zwiedzenia jest bogate Muzeum Anatomiczne (patrz s. 251). W muzeum tym oprócz medycznych eksponatów znajduje się gipsowy model pomnika jedenastu lwowskich profesorów medycyny, zamordowanych w 1941 r. na Wzgórzach Wuleckich, autorstwa rzeźbiarki Luizy Schternstein. Jeden z wydziałów Uniwersytetu Medycznego mieści się w architektonicznie ciekawym konstruktywistycznym gmachu - dawnym „Collegium Pharmaceuticum" (arch. J. Awin, 1932). Wydziały i pracownie Uniwersytetu Medycznego zajmują również szereg budynków po przeciwległej stronie ul. Piekarskiej -zbudowany przed I wojną światową gmach pod nr 69 (dawna Klinika Chorób Skórnych, obecnie główny gmach administracyjny) oraz współcześnie wzniesione budowle przy Piekarskiej 75 i Schimserów 3A. Przy Piekarskiej 73 (dawna „Perierówka") i Schimserów 2 istnieje unikatowy Ogród Roślin Lekarskich, w którym reprezentowane jest ok. 1200 ich gatunków. Ogród ten założył w 1936 r. Tadeusz Wilczyński. Po nieparzystej stronie ul. Piekarskiej pod nr 59 widzimy świątynię Chrystusa-Zbawiciela, należącą dziś do gminy chrześcijan baptystów. Od 1994 r. działa ona w dawnym kościele Zgromadzenia Księży Zmartwychwstańców, zbudowanym w 1. 1888-1890 (arch. Ł. Bodaszewski, A. Zagórski). Podczas renowacji w 1. 90. we wnętrzu świątyni odnowiono freski z 1932 r. (pędzla J. K. Smuczaka) oraz wykonano nowe dekoracyjne malowidła (mai. R. Dowhanyk). Przy końcu ul. Piekarskiej widzimy neoklasyczną kaplicę pogrzebową (1894), a obok pod nr. 54, 56 (jak też przy ul. Miecznikowa 14) zespół pawilonów Klinicznego Szpitala Chorób Zakaźnych, wzniesiony w 1. 1910-1914 (arch. T. Wróbel i in.). Budynki szpitalne rozstawione są w pięknym parku. Po drugiej stronie ulicy, pod nr. 89, 91, 93, 95, 97 znajdują się budynki, w których od połowy XIX w. do 1939 r. tradycyjnie posiadali pracownie rzeźbiarsko-kamieniarskie J. Markowski, L. Schimser, L. Tyrowicz, L. Rzepi-chowski, H. Perier, T. Iwanowicz i in. W budynkach należących do rzeźbiarza L. Tyrowicza (Piekarska 95 oraz św. Pawła 6, 8) mieszkali również przed 1939 r. jego synowie - artysta-grafik Ludwik Tyrowicz-junior (1901-1958) oraz Marian Tyrowicz (1901-1990) - literat i historyk, autor nun-„Wspomnień o życiu kulturalnym i obyczajowym Lwowa 1918-1939". Na cześć dynastii artystów-rzeźbiarzy otrzymała swą dzisiejszą nazwę ulica Schimserów, dawna ul. św. Pawła (boczna Piekarskiej). Dawny kościół Księży Zmartwychwstańców Miasto muzeów Trasa 9. Łyczaków 226 Miasto muzeów Muzeum Historyczne - Rynek 4, 6, 24 Arsenał - ul. Podwale 5 Muzeum „Literacki Lwów pierwszej potowy XX w." — ul. Gwardyjska 18 Lwowska Galeria Sztuki - ul. Stefanyka 3 Muzeum „Rusałka Dniestrowa" - ul. Kopernika 40 Muzeum Sztuki Dawnej Ukraińskiej Książki - ul. Kopernika 15A Muzeum Zabytków Starożytnego Lwowa - pl. Stary Rynek Kaplica Boimów - pl. Katedralny 1 Muzeum J. J. Pinsla - pl. Mytny 1 Muzeum Narodowe we Lwowie - al. Swobody 20 Muzeum Narodowe we Lwowie - ul. Dragomanowa 42 Muzeum O. Nowakiwskiego - ul. Listopadowego Czynu 11 Muzeum O. Kulczyckiej - ul. Listopadowego Czynu 9 Muzeum L. Lewickiego - ul. Ustyjanowycza 10 Muzeum I. Trusza — ul. Trusza 28 Muzeum Etnografii i Przemyślu Artystycznego - al. Swobody 15 Muzeum Mebli i Porcelany - Rynek 10 Muzeum Historii Religii - pl. Muzealny 1 Apteka-Muzeum - ul. Drukarska 2 Muzeum Historii Medycyny w Galicji - ul. Karrneluka 3 Muzeum Architektury Ludowej i Życia Wiejskiego (skansen) — ul. Czernecza Hora 1 Muzeum Przyrodnicze - ul. Teatralna 18 Zoologiczne, Mineralogiczne i Geologiczne Muzea Uniwersytetu Lwowskiego - ul. Hruszewskiego 4 Muzeum Archeologiczne Uniwersytetu Lwowskiego - ul. Uniwersytecka 1 Muzeum Archeologii przy Instytucie Ukrainoznawstwa - ul. Wynnyczenki 24 Muzeum S. Kruszelnickiej - ul. Kruszelnickiej 23 Muzeum St. Ludkiewicza - ul. Ludkiewicza 7 Muzea I. Franki i M. Hruszewskiego - ul. Franki 150, 152, 154 Muzeum Historii Wojsk Przykarpackiego Okręgu Wojskowego - ul. Stryjska 88 Pracownia-Muzeum Technik Graficznych - ul. Drohobycza 8 Muzeum Metrologii i Techniki Pomiarów - ul. Kniazia Romana 38 Muzeum Historii Koleji Lwowskiej - ul. Fed'kowycza 54/56 Muzea Uniwersytetu Medycznego - ul. Piekarska 52, 69 Muzeum Haftu Religijnego im. D. Bfażejowskiego - al. Czornowota 2 1_/WUWSK1C łlU/CUlll imupIUŁMl Pod koniec XIX w. dojrzała myśl o utworzeniu Muzeum Historycznego m. Lwowa. Pomysłodawcą i tym który wcielił tę ideę w życie, byl historyk i zbieracz Aleksander Czołowski. W niedużym pomieszczeniu Archiwum Akt Dawnych, którego był dyrektorem, zgromadził on wiele miejskich oraz cechowych pamiątek. Ta kolekcja stała się zalążkiem przyszłego Muzeum Historycznego m. Lwowa, o czym powiadamiała specjalna odezwa z dnia 22 grudnia 1892 r. W maju 1908 r. z inicjatywy A. Czołowskiego magistrat Lwowa nabył Kamienicę Królewską w Rynku pod nr 6 przeznaczając ją na utworzenie Muzeum Narodowego im. Króla Jana III. W 1918 r. na Rynek 6 przeniesiono z ratusza zbiory miejskiego Muzeum Historycznego. W 1926 r. Muzeum Historyczne ni. Lwowa otrzymało własny lokal: dom w Rynku pod nr 4 - „Czarną kamienicę" (1588-1589). Pierwsi zwiedzający zaznajomili się z rozmieszczoną w 18. salach ekspozycją Muzeum Historycznego 22 września 1929 r. Druga wojna światowa zmieniła losy muzeów. Muzeum Historyczne m. Lwowa i Muzeum Narodowe im. Króla Jana III zostały 25 maja 1940 r. połączone w jedną instytucję -Lwowskie Muzeum Historyczne. Dziś Lwowskie Muzeum Historyczne jest jednym z najbogatszych muzeów Ukrainy, liczy w swych zbiorach ponad 310 tys. eksponatów. W 1947 r. do użytku muzeum przekazano dodatkowo kamienicę w Rynku pod nr 24. W tym budynku mieści się ekspozycja działu prehistorii, historii starożytnej i wieków średnich, obejmująca okres od czasów najdawniejszych do roku 1848. Wśród archeologicznych znalezisk, prezentowanych w tym dziale, są unikatowe zabytki: krzemienne narzędzia (pięściaki), używane ponad pół miliona lat temu; jeden z najstarszych znanych instrumentów muzycznych - fujarka z kości, licząca ponad 20 tys. lat; malowana ceramika kultury trypolskiej, charakterystyczna dla najbardziej rozwiniętych etnicznych grup w IV—III tysiącleciu p.n.e. na terenie Europy. O poziomie rozwoju staroruskiej materialnej i duchowej kultury świadczą znaleziska pochodzące z Bełza, Krylosa, Pleśniska, Dźwinogrodu, znanych z dawnych kronik. Wśród rzadkich zabytków wyróżniają się enkołpiony* - składane krzyże do przechowywania relikwii świętych, których kolekcja liczy 75 okazów. Wśród oryginalnych przedmiotów świadczących o roli Kozaków w historii Ukrainy i Europy, znajdują się przedmioty użytkowe, broń, znaki stopni wojskowych, kotty którymi zwoływano Kozaków na radę, portrety ukraińskich hetmanów malowane w XVIII w. przez nieznanych artystów. Ekspozycja najwięcej uwagi poświęca dziejom Lwowa. Artyści różnych epok pozostawili widoki książęcego i średniowiecznego miasta. Najbogatszym w szczegóły i niezwykle zajmującym jest obraz „Lwów w XVIII wieku"*, namalowany przez Z. Rozwadowskiego i St. Janowskiego w 1928 r. Do cennych pamiątek historii Lwowa należą także: księga „Magdeburskie prawo" (wydana w 1581 r.), herby miasta, atrybuty przedstawicieli władzy sądowniczej i wykonawczej, broń. O wysokim mistrzostwie i tradycjach cechów lwowskich świadczą ich emblematy oraz wyroby rzemieślników. Zbiór monet mennicy Enkotpiony dla całej Rusi Czerwonej. Potem w 1. 1656-1663, w mennicy, ewakuowanej do Lwowa z Krakowa, wypuszczano orty, szóstaki, tymfy, które reprezentowane są w bogatej numizmatycznej kolekcji muzeum. O bogactwie i wszechstronności kultury lwowskiej świadczą cenne zabytki sztuki książki: „Krystynopolski Apostoł" z XII w., pisany cyrylicą na pergaminie; rękopiśmienne księgi XV-XV1I w., w szczególności „Księga nut" z XVII w.* o wadze 28 kg, napisana na arkuszach pergaminu o formacie 41 '62 cm. Dla wyrobu każdego takiego arkusza potrzebna była cała owcza skóra, a księga ma setki stron! Najdawniejsze księgi drukowane, które Noże polskie. XVIII w. ma muzeum to „Triod' cwietnaja" Szwajpolta Fioła*, wydrukowana po raz pierwszy cyrylicą w Krakowie w 1491 r. oraz słynna , Biblia Ostrogska" Iwana Fedorowa (1581)*. Prawdziwą perłą lwowskiego malarstwa XVII w. jest portret Barbary Łangisz. Ten wizerunek młodej lwowianki należy do unikatowej kolekcji portretów trumiennych, posiadającej wielką artystyczną i historyczną wartość. Dawna broń, biała i palna (około 5 tys. okazów), zbroje i rynsztunek wojskowy prezentowane są w Arsenale, dziale Muzeum otwartym w 1981 r. w pomieszczeniach dawnego Arsenału Miejskiego. Wśród starożytnej broni, z ponad trzydziestu krajów świata, najpełniej przedstawiona jest broń biała. Wyszukanym zdobnictwem odznaczają się zwłaszcza kindżały narodów Kaukazu i arabskiego Wschodu. Prawdziwymi dziełami sztuki są też sztylety włoskie z XVI-XVII w. Szczególną wartość ma miecz z XIV w., którego głownię zdobi mosiężny krzyż - emblemat Zakonu Krzyżackiego. Wśród rozmaitych rodzajów wschodniej i europejskiej broni wyróżnia się szabla z podwójnym ostrzem, zwana „zulfakar". Broń białą reprezentują wszelkie jej rodzaje: noże, jatagany, halabardy, czekany, piernacze. Broń zaczepną i rażącą dawnych wojowników dopełnia broń ochronna: kolczugi, pancerze, kirasy, tarcze, hełmy. Najdoskonalszym jej rodzajem była zbroja „husarii skrzydlatej" (ciężkiej konnicy polskiej XVI-XVII1 w.), w której świetnie połączyły się elementy wschodniego i zachodniego rynsztunku. Kolekcja ,, krzydlatych husarzy" lwowskiego muzeum jest drugą co do wartości na świecie. Broń palną, która pojawiła się w latach 20-40 XIV w., reprezentują armaty, moździerze, arkebuzy, pistolety. Arkebuzy myśliwskie. Niemcy, ok. 1600 r. Miasto muzeów • 23" 231 srebrne. XVII w. O wirtuozerii, wyczuciu piękna i harmonii mistrzów z przeszłości świadczy zbiór artystycznych wyrobów ze srebra**, zawierający kilkaset zabytkowych przedmiotów z XV-XX wieków. Złotnictwo Polski, Austrii, Czech, Niemiec, Rosji reprezentują wyroby o świeckim i sakralnym przeznaczeniu. Wykonane ze srebra, nierzadko z wykorzystaniem drogocennych kamieni oraz innych szlachetnych naturalnych materiałów (kości słoniowej, korali i in.) przedmioty w wielu przypadkach zadziwiają niezwykłością kształtów. Do cennych okazów złotnictwa polskiego należą relikwiarz z połowy XV w. (ok. 1447), wykonany w Krakowie, oraz kałamarz gdańskiej roboty z połowy XVIII w. Kałamarz umieszczony jest w oryginalnej szkatułce - na jej cyzelowanym wieku przedstawiona jest bitwa Polaków w 1649 r. pod dowództwem króla Jana Kazimierza z kozakami na czele z Bohdanem Chmielnickim. Te precjoza oraz inne ciekawe eksponaty, na przykład, pierścień przeznaczony do praktyk magicznych, wykonany przez niemieckiego mistrza na początku XVII w., czy pasemko włosów Napoleona Bonapartego, zamknięte pod szkłem w srebrnej ramce, naturalnie łączą się z wyposażeniem wnętrz sal królewskich**. Historyczne kosztowności, wyroby artystyczne i dzieła sztuki (rzeźby i obrazy, meble, zegary, gobeliny) podkreślają wykwintną architekturę niedawno odnowionych pomieszczeń. W społecznych kataklizmach rodziły się nowe poglądy na rolę literatury i sztuki. Tym zjawiskom w dziedzinie kultury poświęcona jest filia Muzeum Historycznego „Literacki Lwów w pierwszej połowie XX wieku", gdzie w kontekście ewolucji kultury europejskiej ukazane jest życie i twórczość wybitnych przedstawicieli ukraińskiej awangardy B. I. Antonycza, S. Hordyńskiego oraz im współczesnych. W pięknej renesansowej auli Muzeum Historycznego (Rynek 6) często zbierają się lwowscy poeci, literaci, naukowcy, artyści. Wiosną i latem na Włoskim podwórku Kamienicy Królewskiej można słuchać muzyki klasycznej w wykonaniu wirtuozów. Do otwartej tutaj kawiarni tradycyjnie już lubią przychodzić lwowscy intelektualiści i studenci. W starych murach, pamiętających lwowskich patrycjuszy, nadal kwitnie życie. Ekspozycje Lwowskiego Muzeum Historycznego znajdują się w następujących miejscach: Dział Historii Starożytnej wiecznej - Rynek 24; Kałamarz gdański. XVIII w. Średnio- Sale królewskie Dział Kosztowności Historycznych oraz Wystawa Srebra Artystycznego Rynek 6, tel. 72-06-71; Arsenał - ul. Podwale 5, tel 72-19-01; Literacki Lwów w pierwszej połowie XX wieku ul. Gwardyjska 18, III piętro, tel. 35-10-33. Muzeum Historyczne jest otwarte w godzinach 10-17 (zimą) oraz 10-18 (od wiosny do jesieni). Nieczynne w środy. Lwowska Galeria Sztuki ..... Lwowska Galeria Sztuki (do 4 lutego 1998 r. -S nosząca nazwę Lwowskiej Galerii Obrazów) jest !| |j : BhLlA \ największym muzeum sztuk pięknych na Ukrainie. I w którym zebrano cenne i unikatowe dzieła malarstwa, rzeźby, grafiki, sztuki stosowanej i dekoracyjnej z krajów Zachodniej i Wschodniej Europy od średniowiecza do współczesności. Ogólna liczba eksponatów w zbiorach sięga 50 tys. Decyzję o utworzeniu we Lwowie galerii sztuki europejskiej podjął magistrat miasta w 1897 roku. W 1902 r. jako pierwsze dla nrzyszłego muzeum zakupiono dzieła lwowskich artystów W. Leopolskiego („Zgon Acerny", „Skąpiec"), J. Styki, F. Wygrzywalskiego, a także płótna J. Matejki i E. Okunia. Na początku 1907 roku magistrat zakupił kolekcję sztuki zachodnio-uropejskiej (ok. 2 tys. eksponatów, w tym prawie 00 obrazów) od J. Jakowicza, magnata branży ukrowniczej ze wsi Sutkowce na Podolu. Zbiory akowicza były przewiezione do Lwowa 14 lutego 907 roku i ta właśnie data uważana jest za dzień ałożenia muzeum. W 1914 r. dla galerii zakupiono udynek przy ul. Stefanyka 3 (dawniej ul. Osso-^ńskich), który należał do profesora Uniwersytetu .wowskiego, historyka i zbieracza dzieł sztuki Yładysława Łozińskiego. Zachowały się tutaj utentyczne wnętrza zdobione pod koniec XIX w., w zczególności, tzw. salon, z bogatą sztukaterią i ńęknym żyrandolem. Do nowej Galerii weszły olekcje podarowane miastu przez M. Tópfera i 1905) i B. Orzechowicza (1919). Właśnie zbiory )rzechowicza umieszczone zostały w gmachu przy ul. Ossolińskich 3. W okresie międzywojennym .'biory wzbogacały przeważnie dzieła artystów polskich. Na skutek reorganizacji muzeów Lwowa w 1. 1939-1946 Lwowskiej Galerii Obrazów przekazano część zbiorów muzeum im. Lubomirskich, Bractwa Stauropigijskiego, Biblioteki Baworowskich, Muzeum listorycznego. Zbiory Galerii ioznały dotkliwych strat podczas U wojny światowej. W 1. 1960- 990 Lwowska Galeria Obrazów Przekształciła się w wielki zespół nuzealny z kilkoma działami i icznymi filiami. M. Jabłoński. Dziewczyna z śniadaniem na tacy. 1837 r. Sale Lwowskiej Galerii Sztuki Miasto muzeów . 232 233 J. Zucchi. Połów pereł i korali. Ok. 1590 r. wystawienniczej znaczna część zbiorów jest stale przechowywana w magazynach i bywa udostępniana publiczności tylko na wystawach okolicznościowych. Do tej kategorii należą, w szczególności: zachodnioeuropejska rzeźba XV-XVIII w., kolekcje rysunków dawnych mistrzów (G.-B. Tiepolo, F. Guardi), miniatury XVII-XIX w., zbiór sztuki rosyjskiej XVIII-XX w. (I. Lewitan, N. Roerich, K. Korowin, A. Dejneka), zbiór sztuki lwowskiej XIX-XX w. (A. Lange, J. Łuczyński, M. Jabłoński, A. Rej-chan, L. Drexlerówna), dzieła współczesnych lwowskich artystów (R. Sielski, P. Markowycz, O. Minko, Z. Flinta, E. Myśko, I. Ostafijczuk, W. Ba-żaj). Galeria przechowuje również bogate archiwalia twórców kultury ukraińskiej oraz kolekcję malarstwa i grafiki z donacji J. Muzyki (ponad 2 tys eksponatów). Lwowska Galeria Sztuki ma wielkie zbiory sztuki europejskiej. Poczesne miejsce zajmuje w nich kolekcja sztuki włoskiej, reprezentowanej przez malarstwo XIV-XVIII w. Wśród klasycznych okazów Renesansu włoskiego znajdują się obrazy „Ecce homo" szkoły Leonarda da Vinci, „Portret astronoma" Marco Basaitiego, „Portret mężczyzny" przypisywany Tycjanowi. Galeria posiada rzadkie dzieło Sofonisby Anguiscioli „Portret młodej patrycjuszki" (1558)**, pierwszej w historii sztuki kobiety-malarki, która zdobyła światową sławę. Obraz ten, należący do najlepszych w dorobku Anguiscioli, został namalowany przed samym odjazdem młodej artystki do Madrytu na zaproszenie króla Filipa II, na którego dworze pracowała ona przez niemal 20 lat. Nie mniej rzadkim i cennym z uwagi na ukryte znaczenia i ciekawą historię jest kompozycja Jacopo Zucchiego „Połów pereł i korali" (ok. 1590)**. Obraz znany jest w kilku wariantach, wśród nich tylko lwowski posiada oryginalną sygnaturę i zawiera portret wielkiego księcia Toskanii Ferdynanda Medici, który ten obraz zamówił. Znaczące miejsce w zbiorze zajmują prace wybitnych przedstawicieli szkoły weneckiej XVII-XVIII w.: B. Strozzi, P. Muttoni, A. Celesti, S. Ricci, G. Diziani, P. A. Novelli, B. Belotto. Sztukę niemiecką reprezentują dzieła z XV-XVIII w. Do najlepszych należy kilka kompozycji, które powstały pod wpływem takich mistrzów jak M. Schon-gauer, H. Multscher, L. Cranach, twórców narodowej szkoły niemieckiego malarstwa XV- początku XVI w. Jednym z doskonałych przykładów stylu późnego S. Anguisciola. Portret młodej patrycjuszki. 1558 r. yiagdaleny, Odylli i Klary*, nieznanego malarza końca XV w. z kręgu M. Schon-gauera. Znaczny wkład w rozwój sztuki niemieckiego renesansu wnieśli przedstawiciele tzw. szkoły dunajskiej, którą w lwowskiej galerii reprezentuje „Judyta z głową Holofernesa" z warsztatu Łukasza Cranacha oraz dzieło Wolfganga Krodla „Golgota" (1535)*. Osiągnięcia niemieckiego malarstwa portretowego reprezentują płótna najlepszych przedstawicieli tego kierunku w Europie drugiej połowy XVIII w.: A.R. Me-ngsa „Portret F. Bartolozziego" (ok. 1751/52), A. Graffa „Portret Konstancji Rzewuskiej" (1789) oraz Angeliki Kauf-fmann „Portret Henryka Lubomirskie-go" (1786)*. Ostatnie dzieło jest doskonałym przykładem modnego w owym czasie tzw. portretu mitologicznego. Lwowska Galeria Sztuki posiada jedną z największych w Europie kolekcję s/tuki austriackiej okresu baroku. Wzmożona ekspresja i wyraz dramatyczny są charakterystyczne dla tej szkoły. Na szczególną uwagę zasługują w niej malarskie szkice do monumentalnych malowideł ** wykonywanych przez wybitnych imstriackich artystów XVIII w.: P. Trogera, F. A. Pałko, J. Winterhaltera, M. Unterbergera, M. Knollera, F. A. Maulbertscha. Dzieła ostatniego artysty, wśród których są szkice do plafonów i fresków, a także takie arcydzieło jak obraz ołtarzowy "Święta Tekla", wyróżnia niezwykła uczuciowość i świetny koloryt, i oskonale charakteryzujące manierę tego „Mozarta austriackiego malarstwa". Rzadkością wśród skarbów sztuki jest dzieło Georges'a de La Tour „U lichwiarza" (przed 1620)***. Jest to jeden z niewielu (około trzydziestu) zachowanych obrazów najbardziej zagadkowego w historii sztuki europejskiej malarza, który pracował w Lotaryngii w pierwszej połowie XVII w. Dzięki niezwykle ostremu postrzeganiu rzeczywistości i sile plastycznego wyrazu, tradycyjne sceny rodzajowe w interpretacji La Toura nabierają tajemniczej głębi, a niekiedy nawet mistycznego sensu. G. de La Tour. U lichwiarza. Przed 1620 r. Nieznany malarz niemiecki. Trzy Święte Miasto muzeów • 234 235 F. Gerard. Portret K. Starzeńskiej. 1803 r. skiej najbardziej godne uwagi są „Pięta" Luisa de Morales (koniec XVI w.) oraz studium Francisco Goi „Maja na balkonie". Zbiory sztuki holenderskiej i flamandzkiej zaznajamiają z osiągnięciami różnych dziedzin malarstwa. Wysokim poziomem wykonania wyróżniają się martwe natury Flamandów Jana van Kessela, A. Adriaenssena, A. Brueghela i Holendra Jana Jansa van de Velde; marina „Burza na morzu" P. van Kroosa, leśne krajobrazy S. Romboutsa i M. Ho- kiej na szczególną uwagę zasługują „Portret cesarzowej Marii Teresy" (ok. 1762) mistrza techniki pastelowej - J.E. Liotar-da oraz „Wnętrze rzymskiej świątyni" H. Roberta, jednego z prekursorów romantyzmu w Europie. Urok słynnej w swojej epoce awanturniczej piękności (pochodzącej z Galicji), znalazł doskonałe wcielenie w okazałym „Portrecie Katarzyny Starzeńskiej na tle krajobrazu" (1803)* pędzla słynnego portrecisty Francois Gerarda, ucznia J.L. Davida. Ekspozycja sztuki Niderlandów jest niewielka, lecz zawiera kilka dzieł wybitnych mistrzów XVI w., w tym Jana van Scorela. W dziale sztuki hiszpań- Szkoła P.P. Rubensa. Portret młodej kobiety bbemy. Wpływ błyskotliwej maniery P.P. Rubensa widoczny jest w „Portrecie mężczyzny", a zwłaszcza w „Portrecie młodej kobiety"*, uświetniającym ten dział ekspozycji. Szczególny rodzaj malarstwa portretowego w XVII w. stanowiły pólpostaciowe ujęcia charakterystycznych osób w określonych sytuacjach życia codziennego, które często miały sens alegoryczny. Do uznanych arcydzieł Fragment ekspozycji sztuki polskiej XIX « Miasto muzeów • 23V J. Matejko. Dzieci artysty. 1879 r. wyróżniają się obrazy M. Bacciarel-lego, J.P. Norblina, K. Wojniakow-skiego, A. Orłowskiego, J.B. Plersza. \ ekspozycji przedstawione są dzieła najwybitniejszych polskich mistrzów XDC w.: A. Grottgera, J. Matejki (obraz „Dzieci artysty""-), J. Kossaka, H. Ro-dakowskiego, J. Brandta, W. Prusz-kowskiego. Początek XX w. przedstawiają prace J. Stanisławskiego, J. Malczewskiego („Chrystus przed Piłatem"**), J. Mehoffera, J. Fałata, O. Boznańskiej, W. Weissa, K. Sichul-skiego, K. Dunikowskiego, J. Cybisa. Ogólna część ekspozycji - sztuka Europy XIX-XX w. - zaznajamia z dziełami artystów rozmaitych szkół narodowych i kierunków. Prawdziwą rewolucją w sztuce europejskiej stal się kult pleneru, zapoczątkowany we Francji przez artystów szkoły bar-bizońskiej, wśród których był także N. Diaz de la Pena („Jesienny krajobraz"). Artystyczne poszukiwania na początku XX w. ukazują prace M. Tozzi. Naga kobieta z dzbankiem. 1928 r. obrazów malarza z Utrechtu G. van Honthor-sta „Kobieta z gitarą" i „Mężczyzna z violą da gamba" (1631) \ Zbiory sztuki polskiej od XVI do pierwszej połowy XX w. zgromadzone w Lwowskiej Galerii Sztuki są najobszerniejsze w świecie poza granicami Polski. Wśród artystów, którzy pracowali w okresie rządów ostatniego króla Polski Stanisława Augusta Ponia-towskiego (1764-1795) 237 • J. Malczewski. Portret własny A. Zorna, J. Israelsa, I. Zuolagi, Z. Menkesa, J. Merkla, M. Toz-ziego. Lwowska Galeria Sztuki mieści się przy ul. Stefanyka 3 (tel. 74-40-47). Otwarta jest codziennie oprócz poniedziałków w godzinach 11-17. Lwowskiej Galerii Sztuki Muzeum „Rusałka Dniestrowa" otwarto jednocześnie z odsłonięciem pomnika Markijana Szaszkewycza (r? D. Krwawycz i M. Posikira, arch. W. Dubinina i M. Fedyk) 15 września 1990 r. Markijan Szaszkewycz (1811-1843) -poeta, pisarz, tłumacz. Był inspiratorem ułożenia i wydania pierwszej w Galicji książki napisanej językiem ludowym i alfabetem ukraińskim - almanachu pieśni ludowych pod tytułem „Rusałka Dnistrowaja" (Dniestrowa). Ekspozycja Muzeum „Rusałka Dniestrowa" mieści się w dzwonnicy dawnej cerkwi św. Ducha - zabytku architektury z XVIII w. W cerkwi znajdował się ikonostas pędzla Ł. Dolińskiego, ściany pokrywały malowidła M. Sosenki. W 1939 r. cerkiew zniszczyła bomba, zachowała się tylko dzwonnica z barokowym hełmem. Unikatowy zegar wieżowy, który hetman Iwan Wygowski w XVII w. ufundował do Skitu Maniawskiego, przywieziono i zamontowano na dzwonnicy cerkwi św. Ducha w końcu XVIII w. W 1783 roku cerkiew i sąsiednie budynki zostały przekazane greckokatolickiemu Seminarium Duchownemu, w którym studiowali M. Szaszkewycz, I. Wagilewicz, J. Gołowacki - twórcy „Rusałki Dniestrowej" i założyciele (w 1833 r.) demokratycznego spo-łeczno-kulturalnego ugrupowania „Ruska Trijca" (Ruska Trójca). Eksponaty muzeum ukazują zbieracką, badawczą, literacką, wydawniczą oraz publicystyczną działalność „Ruskiej Trójcy". Aby ominąć lwowską i wiedeńską cenzurę młodzi entuzjaści przy poparciu postępowych słowiańskich działaczy zdołali wydać almanach „Rusałka Dniestrowa" w 1837 r. w Budzie na Węgrzech w drukarni uniwersytetu w Peszcie. W muzeum przedstawione są dokumenty, które dokładnie opowiadają o układaniu almanachu, warunkach wydania, nakładzie i losach książki. Adres muzeum: ul. Kopernika 40, tel. 72-47-96. Muzeum jest otwarte codziennie oprócz poniedziałków i wtorków w godzinach 11-16. Muzeum Sztuki Dawnej Ukraińskiej Książki - dział Lwowskiej Galerii Sztuki Muzeum, otwarte 27 czerwca 1997 r., utworzono ze zbiorów wcześniej należących do Muzeum Iwana Fedorowa, które istniało we Lwowie w 1. 1977-1990. Nowa ekspozycja Muzeum Książki, umieszczona w dwóch salach, przedstawia głównie starodruki* - dzieła ukraińskich średniowiecznych wydawców, drukarzy i rytowników o wielkiej wartości artystycznej. W stałej ekspozycji znajdują się również iluminowane rękopisy, wydrukowana jeszcze przed Fedorowem „Ewangelia" (wyróżniająca się wąską czcionką), lwowskie i ostrogskie wydania I. Fedorowa, „Trankwilion", „Wełykyj trebnyk" (zbiór tekstów liturgicznych) P. Mohyły; bogaty zbiór rycin D. Sinkewycza, Uli, braci Tarasewiczów, I. Fyłypowycza. Interesujące są mistrzowsko grawerowane mapy Ukrainy z XVII-XVIII w., jak też okazy grafiki ludowej. Unikatowe księgi pochodzące z epok renesansu i baroku, jak na przykład, „Biblia roślin" (opis roślin, z ręcznie kolorowanymi rysunkami) wydana przez M. Isyngryna we Frankfurcie nad Menem w poł. XVI w. lub „Kronika całego świata" M. Bielskiego (ułożona jeszcze przed odkryciem Ameryki) reprezentują dawne druki europejskie. Trzecia sala muzeum odtwarza wnętrze i atmosferę średniowiecznej drukarni. Znajdują się tutaj drewniany warsztat drukarski z XVII w.* z kasztą drewnianych czcionek, prasa introligatorska oraz inne autentyczne narzędzia i przedmioty. W Muzeum Książki wystaw o bibliofilsko-artystycznym lub literacko-historycznym charakterze. Adres muzeum: ul. Kopernika 15A (w dziedzińcu pałacu Potockich), tel. 72-25-36. Muzeum jest otwarte codziennie, oprócz poniedziałków, w godzinach 11-16. Muzeum Jana Jerzego Pinsla W 1996 r. w dawnym kościele Sióstr Klarysek otwarto muzeum „Lwowska rzeźba barokowa XVIII w. Muzeum twórczości Jana Jerzego Pinsla". Rzeźbiarz ten pojawił się w 1. 40. XVIII w. w Buczaczu (woj. Tarnopolskie) na dworze Mikołaja Potockiego. Pracował tu nad serią kamiennych rzeźb stanowiących ozdobę ratusza w Buczaczu, posągami Jana Nepomucena (1750) i Matki Boskiej (1751) w okolicach Buczacza. Potem pracował w kościele w Horodence. W końcu lat 50. XVIII w. stworzył zespół rzeźb na fasadzie katedry św. Jura we Lwowie, wykonywał rzeźby ołtarzowe w lwowskim kościele św. Marcina, a także w Monasterzyskach (woj. arnopolskie). W 1761 r. artysta zmarł. Najbardziej charakterystycznym dziełem Pinsla, o silnym oddziaływaniu emocjonalnym, jest wystawiona w muzeum kompozycja rzeźbiarska z ołtarza kościoła we wsi Hodowica pod Lwowem***. Twórczość Pinsla jest zjawiskiem wybitnym w historii światowej kultury. Europejski z pochodzenia i wykształcenia artysta, pracował na Kresach Rzeczypospolitej, gdzie wywarł silny wpływ na współczesnych rzeźbiarzy. Mistrz ten pozostawił niezwykle oryginalną spuściznę w sztuce Europy XVIII wieku i stworzył lwowską szkołę rzeźby barokowej, do której zalicza się prawie 40 rzeźbiarzy. Muzeum przy pl. Mytnym 1 (tel. 75-69-66) otwarte jest codziennie, oprócz poniedziałków, w godzinach 11-16. Kaplica Boimów - dział Lwowskiej Galerii Sztuki Opis kaplicy patrz na str. 37. Muzeum jest czynne w miesiącach letnich codziennie, oprócz poniedziałków, w godzinach 11-16. J.J. Pinsel. Samson (z kościoła w Hodowicy). Ok 1760 r. Miasto muzeów 238 Muzeum y Lwowskiej Galerii Sztuki Muzeum utworzono w 1993 r. w związku z rezultatami wieloletnich badań jednej z najstarszych świątyń Lwowa _ kościoła św. Jana Chrzciciela. Już same mury tej budowli można uważać za niezwykle cenny zabytek. Wiążą się z nimi legendy o założycielu Lwowa księciu Lwie i jego macosze Konstancji, a szereg zachowanych do dziś detali architektonicznych pochodzących z XIII-XIX w. świadczy nie tylko o wysokich umiejętnościach staroruskich budowniczych, ale też o fenomenie współdziałania kultur wielu narodów we Lwowie czasów książęcych oraz wieków następnych. Ekspozycja muzeum poświęcona jest znaleziskom archeologicznym, dziełom sztuki, zabytkom sakralnym, dokumentom historycznym, które opowiadają o okolicznościach powstania i najdawniejszym okresie istnienia Lwowa, życiu i kulturze średniowiecznego miasta. Jednym z najcenniejszych eksponatów jest ikona „Lwowska Bogarodzica" pochodząca z połowy XIV w. (tymczasowo przechowywana w magazynie Lwowskiej Galerii Sztuki). Muzeum jest otwarte codziennie, oprócz poniedziałków, w godzinach 11-17. Adres: pl. Stary Rynek (lub ul. Użhorodska) 1, tel. 72-28-86. Lwowska Galeria Sztuki ma także pozamiejskie filie na terenie obwodu Lwowskiego: muzea-rezerwaty „Zamek w Olesku", „Zamek w Podhorcach", „Zamek w Złoczowie" (patrz str. 282-285), „Baszta w Piatnyczanach", oraz Muzeum Memorialne M. Szaszkewycza w jego domu rodzinnym we wsi Pidłyssia (Podlesie) w rejonie złoczowskim. Muzeum Narodowe we Lwowie Muzeum Narodowe we Lwowie jest jednym z największych muzeów Ukrainy, którego zbiory liczą ponad 130 tys. przechowywanych przedmiotów. Kolekcja była założona w 1905 roku jako prywatna fundacja metropolity Andrzeja Szeptyckiego pod ^""¦~™"--------------nazwą „Cerkiewne Muzeum". 13 grudnia 1913 r. odbyło się otwarcie Muzeum Narodowego, uroczystym aktem przekazanego v darze narodowi ukraińskiemu. Działalność muzeum rozwijała się następnie przy aktywnym udziale patriotycznej społeczności ukraińskiej. Jądro kolekcji stanowi zbiór ikon, liczący cztery tysiące okazów. Ważne są również zbiory ludowej rzeźby sakralnej, nie mające sobie równych co do ucz y i wartości artystycznej. Jednocześnie w magazynach muzeum są przechowywa wybitne dzieła artystów o europejskim znaczeniu - Pinsla, Polejowskieg ^ Filewicza i in. Bardzo cenne są zebrane w muzeum komplety ukraińskich rycin XVII-XVIII w., zarówno ludowych jak i profesjonalnych (około tysiąca pozycj I- 7dO Miasto muzeów • i"" Ikona „Lwowska Bogarodzica". XIV w. ¦ I ' Ikona „Św. Jerzy walczący ze smokiem". XIV w. cyrylicznych inkunabułów do rzadkich, bogato ilustrowanych wydań XVIII w., zawierający m.in.: krakowskie edycje Sz. Fioła (1491-1493), praskie oraz wiedeńskie druki F. Skoryny, prawie wszystkie wydania I. Fedorowa, Stauropigijskiego Bractwa, Kijowsko-Peczerskiej Ławry. W zbiorze rękopisów znajdują się zabytki XIII-XVI w., oraz niezwykle cenne rękopisy na pergaminie z XI-XV w.* Wśród tych ostatnich znajdują się Buczacki Ewangeliarz (XIII w.) i Pandekty Ąntiocha (1307). W salach gmachu Muzeum przy al. swobody 20 mieszczą się ekspozycje dawnej sztuki ukraińskiej oraz sztuki XIX - pocz. XX w. (Czynne codziennie, oprócz piątków, w godzinach 10-18; tel.: 74-22-82, 72-89-60). Kolekcja dawnej sztuki ukraińskiej ozwala prześledzić rozwój ikony na ziemiach 'krainy od XIV w. do epoki baroku (XVII-XVIII w.). W sztuce ikony XIV-XV w. przeważa tendencja do malarsko-kolorystycznego ujęcia, szczegółowego opracowania formy, wzajemnego zharmonizowania i łączenia linearnych rytmów, przy abstrakcyjnie-konwencjonalnym traktowaniu przestrzeni i otoczenia („Św. Jerzy walczący ze smokiem" ze Stanyli**, „Bogarodzica" z Krasowa* „Spaś Pantokrator" z Myłyka). Prezentowane w ekspozycji ikony XVII-XVIII w. ukazują jakościowo nowy etap ewolucji ukraińskiej sztuki sakralnej. Artyści aktywniej korzystają ze zdobyczy sztuki zachodnioeuropejskiej, zachowując jednak tradycyjne ikonograficzne podstawy sztuki „ikonopisania". Wśród najwybitniejszych ukraińskich mistrzów tego okresu należy wymienić Iwana Rutkowycza (Żółkiewski ikonostas, koniec XVII w.)** oraz Jowa Kondzełewycza (Bohorodczański ikonostas, 1698-1705)**. Ekspozycja sztuki ukraińskiej XIX w. ukazuje osobliwości nowej epoki w rozwoju ukraińskich sztuk plastycznych. Nowy okres zapoczątkował Taras Szewczenko. To właśnie on po raz pierwszy środkami wyrazu artystycznego ukazał życie własnego ludu, jego historię, przybliżył sztukę do szerokich mas narodu. Oryginały dzieł T. Szewczenki - „Autoportret"*, olejny „Portret A. Kadnyckiego", akwaforty „Przypowieść o winiarzu" oraz „Wirsawia (Batszeba)" wraz z dorobkiem jego współczesnych, jak na przykład, Wasyla Tropinina - autora mistrzowskiego płótna „Ukrainiec (Ustym Karmeluk)", i wschod-niogalicyjskich artystów Marcina Jabłońskiego oraz Rafała Hadziewicza reprezentują sztukę pierwszej połowy XIX w. Ikona „Bogarodzica". Koniec XV - pocz. XVI w. 241 • M. Bojczuk. Św. lilia. Lata 1911-1912 sztuki ukraińskiej prz^ pada na drugą połOWę I XIX w. Na zachodnich I ziemiach Ukrainy pj0. | nierami odrodzenia sztuki narodowej stali się znani artyści-malarze Kornylo Usty-janowycz ("Kozacka bitwa", „Mazepa na przeprawie przez Dniepr", „Bojkowska para"), Teofil Kopys- M. Sielska. Karuzela tyński, Tyt Romańczuk, Stepan Tomasiewicz, Oleksander Skrutok, bukowiński artysta Justyn Pihulak. Oprócz malarstwa w ekspozycji wystawiono także kilka rzeźb: kompozycję „Muza Piotra Wójtowicza oraz realistyczne portrety pisarza W. Stefanyka i kompozytora St. Lud-kiewicza dłuta Mychajła Paraszczuka. W gmachu Muzeum przy ul. Dragoma-nowa 42 (tel. 72-57-45) mieszczą się ekspozycje ukraińskiej sztuki współczesnej oraz sztuki ludowej. Ekspozycja ukraińskiej sztuki współczesnej przedstawia szeroki krąg wybitnych twórców, którzy byli w czołówce ukraińskiej kultury i sztuki od początków XX w. do naszych dni. Ekspozycję otwierają prace I. Trusza, O. Nowakiwskiego, O. Kulczyckiej oraz M. Para- I^f szczuka, których twórczość najpełniej odzwierciadlala nowoczesne estetyczne prądy w sztuce europejskiej początków XX wieku. Wśród eksponatów są tak znane dzieła jak „Dniepr pod Kijowem", „Via Appia", „Młyn w nocy" I. Trusza; „Góra Grzegot", „Kolęda", „Przebudzenie" - O. Nowakiwskiego; „Na skłonie lat", „Ewa", „Żniwa" - O. Kulczyckiej. Sakralną sztukę XX w. reprezentują dzieła M. Sosenki (projekt malowideł w Muzycznym Instytucie im. M. Łysenki inne), M. Bojczuka („Ostatnia wieczerza", „Św. lilia"), P. Chołodnego („Modlitwa w Ogrójcu", „Zmartwychwstanie"), Ikonostas kaplicy św. Ducha w Seminarium Duchownym we Lwowie*). Stanowią one syntezę kanonicznej tematyki sakralnej oraz wyników poszukiwań współczesnych form w pierwszej połowie XX wieku. Obszernie przedstawiony jest w ekspozycji okres dwudziestolecia międzywojennego. Powstawało M. Sosenko. Chrystus i dzieci (karton witrażu). 1907 r. własnym credo, zorientowanych na nowoczesne prądy w sztuce. W ekspozycji okres ten reprezentują dzieła znanych malarzy. Są wśród nich: W. Kryczewski („Rzeka Psioł"), M. Wo-dzicka (, Jesień"), O. Hryszczenko („Morski pejzaż"), M. Głuszczenko („Brzeg Sekwany"), M. Sielska („Karuzela"), R. Sielski („W porcie"), J. Muzyka („Portret Rudnickiego"), M. Moroz („Portret Łaby"), W. Manastyrski („Portret-studium stuletniej babci"). Następny dział ekspozycji przedstawia sztukę powojennego dwudziestolecia (1945-1965). W tym czasie panującym kierunkiem był tzw. socrealizm. Do Lwowa przybywali artyści z innych miast Ukrainy, wśród nich absolwenci Kijowskiego Instytutu Sztuki: I. Gutorow, M. Dobronrawow, K. Kaczanów, W. Sawyn, R. Silwestrow, B. Siper, J. Szczerbatenko. Jednocześnie pracowali tutaj plastycy, którzy wykształcili się w europejskich akademiach sztuk pięknych: O. Liszczyński, Anton i Witold Ma-nastyrscy, Roman i Margit Sielscy. W okresie powojennym we Lwowie aktywnie rozwija się rzeźba. Owocnie pracują w tej P. Chołodnyj. Matka Boska. Lata 1926-1927 Miasto muzeów 242 Iziedzinie mistrzowie zarówno starszego pokolenia (I. Sewera, J. Dzyndra, I. Czajka, W. Skołozdra), jak też młodzi rzeźbiarze (D. Krwawycz, E. Myśko, W. Odrechiwśkyj, W. Borysenko, I. Samotos). Oddzielnie eksponowane są dzieła artystów lat 60. W w. (tzw. „szestydesiatników"), szczyt twórczości ;tórych przypadł z jednej strony na okres tzw. .odwilży", ale z drugiej - na czas obostrzenia ;enzury i prześladowań ideologicznych, iaskrawymi przedstawicielami tego pokolenia są: ). Załywacha, A. Gorśka, O. Minko, Z. Flinta, L. Medwid', K. Zwiryński, R. Petruk, P. Mar-cowycz, A. Bokotej, J. Łysyk, I. Ostafijczuk. W 1. 1960-1980 uaktywniła się twórczość ukraińskiej diaspory. Prace takich wybitnych .łrtystów jak: J. Hnizdowski, M. Czereszniowski, \. Archipenko, I. Nyżnyk-Wynnykiw, P. Andrusiw, E. Kozak, M. Bidniak, H. Kruk, E. Andiewska świadczą, że zachowali oni w swojej twórczości najlepsze tradycje ukraińskiej sztuki XX w. Kolekcję dopełniają i zamykają najnowsze dzieła lwowskich artystów z lat 1980-1990. W salach gmachu Muzeum przy ul. Dra-gomanowa 42 rozwinięta jest również bogata ekspozycja ukraińskiej sztuki ludowej. Przedstawione są tutaj dzieła twórców ludowych w rozmaitych dziedzinach sztuki oraz wyroby rzemiosła artystycznego. P. Chołodnyj. Św. Łukasz. Lata 1926-1927 243 • I O. Nowakiwski. 1915 r. !a\ filie, poświęcone pamięci poszczególnych M \ artystów: Muzeum Ołeksy Nowakiwsklego (w S»rf»^^Ł Polsce znanego jako Aleksy Nowakowski) mieści się w budynku (dawnej willi polskiego artysty-malarza Jana Styki), zakupionym w 1911 r. przez metropolitę A. Szeptyckiego. Od 1913 r. było w nim mieszkanie i pracownia wybitnego ukraińskiego artysty. W 1. 1923-1933 działała tutaj prywatna Artystyczna Szkoła O. Nowakiwskiego. Stała ekspozycja muzeum przedstawia główne etapy szlaku twórczego O. Nowakiwskiego. Adres: ul. Listopadowego Czynu 11, tel • 72-94-08. Muzeum Ołeny Kulczyckiej mieści się w dawnym czteropokojowym mieszkaniu artystki. Ekspozycja składa się z trzech działów, rozmieszczonych w oddzielnych pokojach. Pokój pierwszy - to dawna pracownia. Przedstawione są tu olejne prace malarskie głównie l wczesnego okresu twórczości, wiedeńskiego i przemyskiego: portrety, pejzaże i obrazy rodzajowe, kompozycje tematyczne. W pokoju stoją meble zaprojektowane przez artystkę, mały warsztat tkacki, prasa do odbijania rycin Drugi pokoi ~ t° dawny salon. Eksponowane są tutaj prace graficzne, ozdobne meble pomysłu O. Kulczyckiej, hafty. Trzeci pokój był osobistym pokojem artystki. Można tu oglądać prace o tematyce religijnej: gobelin Bogarodzica z Aniołami" (1910), obrazy, kolorowe linoryty, ceramikę. Adres: ul. Listopadowego Czynu 9, tel.: 72-57-67. Muzeum Lepowa Lewickiego zostało otwarte w 1984 r. w dawnym mieszkaniu, gdzie artysta mieszkał i tworzył w 1. 1946-1973. W okresie przedwojennym Lewicki był członkiem stowarzyszenia „Grupa Krakowska" Za podstawę ekspozycji Przyjęto swoisty charakter środowiska, w którym żył artysta - wnętrza mieszkania, rzeczy osobistego użytku; pokazana jest również część spuścizny twórczej L. Lewickieg0. Adres: ul. UstyJanowycza °> tel-: 72-48-78. Muzeum Iwafla Trusza urządzone jest w domu, który artysta zbudował ^ 1910 r. na wybranym przez siebie miejscu za pieniądze zarobione aługoletnią pracą. I. Trusz mieszkał tutaj i pracował ponad 30 lat. Ekspozycja dzieli się na dwie części, z których pierwsza ukazuje formowanie osobistości artysty oraz pracę społeczną I Trusza, zaś druga przedstawia jego dorobek artystyczny z różnych okresów twórczości (1902- 1941) Adres: ul. I. Trusza 28, tel.: 35-34-13. Otwarte w godz. 11-18, oprócz soboty i niedzieli. . Oprócz filii * samym mieście, Muzeum Narodowe ma kilka oddziałów w obwodzie Lwowskim: Muzeum-Sadybę (dworek) Ustyjanowiczów (wieś Wowkiw, rejon pustomyto»ski); Muzeurn „Bojkowszczyzna" i Muzeum Łesia Kurbasa (Sambor); Muzę*11 „Ziemia Sokalska" (Czerwonogród, dawny Krystynopol); Muzeum M. Bił*» (Truskawiec). L. Lewicki. Niewidomi. Lata 60. XX w. Miasto muzeów 244 Artystycznego Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego jest jednym z największych specjalizowanych etnograficznych muzeów w Europie i jedną z najbogatszych na Ukrainie skarbnic sztuki dekoracyjnej i stosowanej. W zbiorach muzeum przechowuje się prawie 85 tys. zabytkowych przedmiotów związanych z tradycyjną kulturą życia i ukraińską sztuką ludową oraz wiele unikatowych okazów rzemiosła i przemysłu artystycznego różnych narodów świata. Historia muzeum rozpoczęła się w roku 1874, kiedy we Lwowie utworzono Miejskie Muzeum Przemysłowe. Obecnie muzeum mieści się w dwóch budynkach. W głównym gmachu (al. Swobody 15) stała ekspozycja obejmuje dziedziny materialnej i duchowej kultury ukraińskiego narodu: stroje ludowe, zajęcia gospodarskie, ludowy przemysł artystyczny, urządzenie wnętrz domostw w różnych etnograficznych regionach Ukrainy. W Muzeum Mebli i Porcelany (Rynek 10) wystawione są meble, tkaniny, gobeliny, wyroby z metalu, porcelana i fajans od epoki renesansu do początków XX w. Główne miejsce wśród zbiorów etnograficznych zajmuje kolekcja strojów ludowych. Przechowywane są w niej podstawowe rodzaje tradycyjnej odzieży z XIX - początków XX w. praktycznie ze wszystkich historycznie i etnograficznie określonych regionów Ukrainy. Zbiory ubiorów ludowych organicznie dopełnia ogromna kolekcja (ponad 18 tys. okazów) ukraińskich wyszywanek (haftów). W zbiorach tkanin przechowuje się ponad sto ukraińskich kilimów oraz zachodnioeuropejskie gobeliny z XVII - pocz. XX w. Cenną jest kolekcja cerkiewnych tkanin* z XVT1-XIX w. Do kolekcji, reprezentujących kultury innych narodów od wieków żyjących na Ukrainie, należą ormiańskie dywany z XVII-XIX w. oraz żydowskie kultowe i użytkowe tkaniny z XVIII-XX w. Muzeum posiada także wiele tkanych złotem polskich pasów słuckich, rozpowszechnionych na Ukrainie w XVni-XK w. Do szczególnych rzadkości należy, jedyna na Ukrainie, kolekcja tkanin koptyj-skich*, zakupiona w 1888 r. Zbiory narzędzi pracy, używa-nuch w gospodarce wiejskiej oraz rzemiosłach domowych w końcu XIX - na początku XX w., obejmują wszystkie zasadnicze prace jak również zajęcia pomocnicze. Podolska ekspozycja etnograficzna 245 Ekspozycja sztuki huculskiej Ceramika ludowa domowego i gospodarskiego użytku, architektoniczne detale ludowego budownictwa, instrumenty muzyczne, rzeźbę (monumentalną i małe formy), zabytki sztuki sakralnej XVI-XX w. Szczególnie ciekawa jest kolekcja skrzyń* (ponad 100 okazów). Oddzielną grupę stanowią huculskie drewniane ikony* XVII-XVIII w., świeczniki - „trijci" (trójce - na trzy świece), siekierki (ciupagi), talerze, maselnice! W zbiorach jest obszernie przedstawiona oryginalna jaworowska rzeźba drewniana. Podstawowe zbiory ludowej oraz współczesnej ceramiki (ponad lOtys. eksponatów) reprezentują wyroby tradycyjnych ośrodków garncarstwa na Ukrainie końca XIX - początków XX w. jak również współczesnych mistrzów-zawodow-ców. Najdawniejszymi ze znanych datowanych okazów są dwie ceramiczne ikony przedstawiające Matkę Bożą i świętego Mikołaja (1811 r.). Chlubą muzeum jest bogata kolekcja dzieł wybitnego huculskiego mistrza Oleksego Bachmatiuka (Bachmińskiego)* (1820-1882). Poczesne miejsce w zbiorach ceramiki zajmują wyroby Lwowskiej Fabryki Ceramiki Artystycznej Jana Lewińskiego, założonej w końcu XIX w. Wyroby współczesne pozwalają prześledzić rozwój lwowskiej szkoły ceramiki artystycznej w drugiej połowie XX w. Muzeum etnografii ma najpełniejszą i największą na świecie kolekcję ukraińskich pisanek*, liczącą ponad 12 tys. egzemplarzy. Ciekawe eksponaty znajdują się w zbiorach ludowych zabawek, zawierających ponad tysiąc okazów. Zbiory artystycznej metaloplastyki, liczące ponad 5 tys. zabytkowych przedmiotów, składają się z dwóch działów — prac huculskich artystów ludowych XIX- XX w. oraz wyrobów cechowych mistrzów Ukrainy, Polski, Europy Zachodniej, Dalekiego Wschodu z XVI-XX w. Zbiory te obejmują najróżnorodniejsze wyroby. Z monumentalnych okazów należy wyróżnić dzwon z 1643 r., wykonany przez lwowskiego ludwisarza Andrzeja Frankę. Ważnym działem jest kolekcja metaloplastyki XVII-XIX w. rzemieślników żydowskich, przeważnie galicyjskich, zawierająca chanuki, menory, bsamimy i inne tradycyjne wyroby. Zbiory ceramiki przemysłowej** (porcelany, fajansu, majo-liki, kamionki) i szkła artystycznego** liczą ponad 18 tys. okazów. W kolekcji porcelany szczególne miejsce zajmują wyroby manufaktur w Korcu (kon. XVIII - pocz. XIX w.), Baranówce (pierwsze trzydziestolecie XIX w.), Horodnicy (połowa XIX w.) i Wołokitnem (XIX w.). Fajans reprezentują wyroby takich dawnych ośrodków garncarstwa jak Potelicz, Glińsko, Lubycza Królewska, Pacyków i inne. Zbiory zaznajamiają również z włoską Wazy fabryki J. Lewińskiego Miasto muzeów 246 majoliką z Urbino, Cas-teldurante, Castelli (XVI- XVII w.), z wyrobami holenderskimi (naczynia, kafle) z Delft (XVII- XVIII w.), strasburskim fajansem (XVIII w.), hiszpańsko-mauretańską ceramiką XVII w. Interesujące są kolekcje ceramiki Chabanów (kon. XVII - pocz. XVIII w), francuskiego fajansu „patriotycznego" z napisami i obrazkami poświęconymi rewolucyjnym wydarzeniom 1. 90. XVIII w. W kolekcji porcelany najobszerniej przedstawione są wyroby miśnieńskiej i wiedeńskiej fabryk. Ważne miejsce w kolekcji angielskiej ceramiki zajmują zastawy stołowe z masy kamionkowej, znane pod nazwą „Wedgwood". Szeroko przedstawione jest w zbiorach niemieckie, belgijskie, austriackie, włoskie, francuskie szkło artystyczne z XVIII - początku XX w. Unikatowa kolekcja mebli** była skompletowana w końcu XTX - początku XX w. głównie w antykwariatach Wiednia, Berlina, Paryża oraz ze zbiorów prywatnych. Przedstawione są w niej okazy mebli wykonanych przez mistrzów niemieckich, włoskich, angielskich, holenderskich, francuskich, ukraińskich, polskich, rosyjskich od epoki renesansu do secesji. Wśród podstawo- / wych zbiorów muzeum | ważne miejsce zajmuje kolekcja plakatów, licząca ponad 4 tys. eksponatów. Kolekcja uformowała się głównie w 1. 1890-1930 i przedstawia sztukę plakatu wielu krajów świata. Jednym z najcenniejszych jest dział francuski, zawierający plakaty artystów o światowej sławie: H. Toulouse-Lautreca, P. Bonnarda, A. Muchy. Najobszerniejszą jest kolekcja plakatu polskiego (ponad 1,5 tys. prac). Plakat ukraiński reprezentują przeważnie prace lwowskich plastyków okresu międzywojennego. A. Mucha. Plakat | reklamowy. 1896 r. 247 większą j najcenniejszą na Ukrainie. Około 400 eksponatow przedstawia różne kraje, epOki i style. Większość stanowią Zegary mechaniczne, ale przechowywanych jest również kilka Zegarów słonecznych, jeden Piaskowy, a także unikatowy starodn^ ^ wyznaczaniu czasu według własnego cienia". Najstarszy zegar ¦*, zbiorach pochodzi z 1562 r. Przyciąj.a UWagę wspaniale zdobiony zCgar z XVII w. wykonany z koLcj słoniowej przez mistrza fjansa Tornela, ciekaw^ Są ^wa zegary znanego francuskiego fizyka J.B. BUita Wysokim artyzmem odznacza się zegar kominkowy, w kompleCie z dwoma kandelabrami w postaci figurek kobiecych, wykonany przez wybitnego francuskjeg0 rzeźbiarza i malarzy Jeana gaptistę CarpenUx Oddzielną ciekawą gmpę w kolekcji stanowia portatywne zegary mechaniczne. Zbiór drogocennych przedi\,iotow sUada się Zegar kominkowy. Francja, lata 70. XIX w. z drobnej rzeźbiarskiej plastyki, emalii, wyrobów złotniczych, kolekcji fajek, wachlarzy, klejnotów. Rzadkim zabytkiem w tym dziale jest pastora! biskupi XI-XIII w.* zdobiony emalią na metalu. Muzeum prowadzi aktywną działalność naukową i wystawienniczą, która wyraża się w realizacji wspólnych międzynarodowych projektów z muzeami, prywatnymi galeriami i uczonymi w Polsce, Austrii, Izraelu, Kanadzie, USA, Finlandii. Adresy: Gmach główny - al. Swobody 15, tel.: 72-78-08; Muzeum Mebli i Porcelany - Rynek 10, tel.: 74-33-88. Otwarte w godzinach 10-17, nieczynne w poniedziałki i wtorki. E. Galie. Waza. Ok. 1900 r. Lwowskie Muzeum Historii Religii jest jedyną na Ukrainie instytucją o profilu historyczno-religioznaw-czym, w której, przykładzie zbiorów eksponatów służących odprawianiu kultów (ponad 50 tys. okazów), przedstawione są światopoglądowe podstawy wielkich religii świata, historia tradycyjnych wyznań chrześcijańskich, organizacja i działalność różnych Kościołów i wspólnot religijnych. Muzeum, utworzone w 1973 r., mieści się w dawnym kościele i klasztorze OO. Dominikanów (patrz s. 44-45). W magazynach i ekspozycji muzeum znajdują się zabytki, mające wyjątkową kultową, artystyczną i historyczną wartość. Takim, na przykład, jest srebrny ••elikwiarz z XI w. z Bizancjum** do przechowywania szczątków św. Aronta ,nęczennika, który w postaci skrzyni wykonał mistrz Sergiusz Maj. W kolekcji ukraińskiego malarstwa ikonowego XV-XVIII w. (ogółem ponad tysiąc koń) muzeum ma prawdziwe arcydzieła sztuki sakralnej. Są to ikony szkoły halickiej KV-XVI w. oraz ikony >ędzla 7. Rutkowycza (XVH w.). Wśród obrazów znanych malarzy w muzeum znajdują się dzieła polskich artystów .WIII w.: Sz. Czecho- wicza, St. Stroińshego oraz M. Jabłońskiego z XIX w. Sztukę ikony XX w. przedstawiają tacy wybitni artyści jak: M Sosenko, M. Osin-czuk, A: Manastyrski, O. Mazuryk, D. Btaże-jowski. Zbiory rzeźby za-¦. ierają dzieła, należące do najcenniejszych zabytków lwowskiej rzeźby XVII-XVIII w. Wśród nich wyróżnia się posąg biskupa, prawdopodobnie dłuta słynnego mistrza J. J. Pinsla. Interesujące są też izeźby w duchu ludowego prymitywizmu. J. Pflster. Nagrobek J. Swoszowskiego. Ok. 1615 r. B. Thorvaldsen. Nagrobek J. Dunin-Borkowskiej. 1816 r. Miasto muzeów 248 Srebrny relikwiarz z XI w. muzeum jest kolekcja starodruków (licząca prawie 3 tys egzemplarzy). Znajduje się w niej Biblia, wydana we Francji w 1563 r.; rzadki egzemplarz Biblii Ostrogskiej z 1581 r. wydania Koranu i dziel teologicznych z XV-XIX w Muzeum posiada najobszerniejszą na Ukrainie kolekcję zwojów Tory* z XVII-XX w. Do rzadkich okazów sztuki sakralnej należą brązowe enkoł-piony z XII w., monstrancje z XVIII w. (wśród nich złote i srebrne), relikwiarze, krzyże napierśne i „naprestolne" (ołtarzowe) z XVI-XVIII w.; miedziane talerze z wybijanymi scenami religijnymi z XV-XVI w., wykonane przez rzemieślników galicyjskich. W muzeum oprócz chrześcijańskich przedmiotów kultowych eksponowane są zabytki judaistyczne, buddyjskie, muzułmańskie o wysokiej wartości artystycznej. W zbiorach judaików jest słynny Zydaczowski skarb XVIII w.* (prawie 50 przedmiotów), znaleziony w 1970 r. w Żurawnie. Zawiera on srebrne kosztowności: wykwintnie wykonane ozdoby Tory (korony, szata i pokrywy, rączki do odczytywania zwoju) oraz rytualne świeczniki. Należycie reprezentowana jest w muzeum również archeologia. W podziemiach kościoła Dominikanów czynna jest wystawa „Skarby Muzeum"*. Podczas archelogicznych badań w krypcie lwowskiego kościoła św. Marii Magdaleny w 1995 r. znaleziono skarb - 26 złotych francuskich monet z XIX w., o łącznej wadze 169 g szczerego złota (próby 900). Sensacją dla historyków i archeologów były również rezultaty innych wykopalisk, w czasie których w krypcie katedry św. Jura odnaleziono szczątki halickiego kniazia Jarosława Ośmiomysła, a na przedmieściu Tarnopola unikatowy mogilnik sprzed trzech tysięcy lat*. Można go oglądać w dziale ekspozycji „Religie starożytnego świata". Muzeum posiada specjalistyczną bibliotekę religioznawstwa, nie mającą odpowiednika na Ukrainie. Wśród 30 tys. tomów znajdują się również prace teologów wielu duchownych akademii oraz wydawane przez nie czasopisma. Przy muzeum funkcjonuje pracownia holograficzna, wykonująca hologramy cennych przedmiotów kultowych. Hologramy można kupować w muzealnym kiosku. Adres muzeum: pl. Muzealny 1, tel.: 72-00-32. Otwarte w godzinach 10-17, nieczynne w czwartki. Zwoje Tory Założona w 1735 r. apteka istnieje w tym budynku od roku 1775. W XIX w. jej właścicielami byli Karol i Antoni Sklepińscy, w 1. 1923-1939 należała do Michała Terleckiego. W 1966 r. otwarto tutaj muzeum, odrestaurowane i poszerzone w 1985 r. Muzeum liczy ponad 8 tys. eksponatów. Sale apteki* w głównym budynku zdobią malowidła wiedeńskich artystów z początku XIX w. (z alegoriami żywiołów: Ziemi, Wody, Powietrza i Ognia), witraże z XIX w., rzeźbiarskie popiersia słynnych lekarzy przeszłości. W dębowych rzeźbionych szafach przechowywane są starodawne aptekarskie naczynia, opakowania leków i rejestry recept. Zwracają uwagę oryginalne apteczne wagi z XVIII-XIX w. z dużymi brązowymi figurami Eskulapa i Higiei. W odtworzonej dawnej pracowni aptekarskiej znajduje się kolekcja rzadkich roślin leczniczych. W odnowionej renesansowej oficynie z XVII w. malowane drzwi prowadzą do alchemicznego laboratorium. Biblioteka muzeum posiada około 3 tys. tomów, w tym prawie tysiąc starodruków. W aptecznej piwnicy można skosztować leczniczego „żelaznego wina". Adres Apteki-Muzeum: ul. Drukarska 2. Tel.: 72-00-41. Otwarte w dni robocze v godzinach 9-19, w soboty i niedziele - 10-17. Muzeum Historii Medycyny w Galicji im. Mariana Pańczyszyna Muzeum ma około 5 tys. eksponatów. Są to materiały dotyczące historii Lwowskiego Uniwersytetu Medycznego, zabytkowe instrumenty i sprzęt lekarski. Można zwiedzać pamiątkowy pokój M. Pańczyszyna. Muzeum mieści się w lokalu Ukraińskiego Towarzystwa Lekarskiego przy ul. Karmeluka 3, tel.: 76-97-98. Otwarte w godzinach 11-18. Nieczynne w soboty i niedziele. Muzeum Anatomiczne Uniwersytetu Medycznego Muzeum założył w 1791 r. przy Wydziale Medycznym Uniwersytetu Lwowskiego prof. P. Krausnecker. Po roku 1894 zostało zreorganizowane i z:iacznie wzbogacone dzięki prof. H. Kadyiemu (1851-1912), który kontynuował tradycje swojego krakowskiego nauczyciela L. Teichmanna. Lwowskie Muzeum słynie w całej Europie, ponieważ przechowuje setki cennych i unikatowych preparatów, sporządzonych przez uczniów szkół anatomicznych profesorów I Kadyiego (od końca XIX w. do 1939 r.) oraz A. Lubomudrowa (po 1944 r.). Muzeum mieści się przy Katedrze Anatomii Prawidłowej Uniwersytetu Medycznego. Adres: ul. Piekarska 69, parter. Tel.: 78-64-43. Otwarte w godzinach 9-16, oprócz soboty i niedzieli. Zwiedzać można po uzgodnieniu z administracją. W Uniwersytecie Medycznym istnieje także równie ciekawe i bogate Muzeum Chorób Człowieka. Mieści się ono przy Katedrze Anatomii Patologicznej i posiada około 2 tys. eksponatów. Adres: ul. Piekarska 52. Tel.: 75-75-60, 76-93-71. Zwiedzać można po uprzednim zgłoszeniu. Miasto muzeów 250 251 Muzeum pod otwartym niebem (skansen) we Lwowie zaczęto tworzyć w 1971 r Dziś w ekspozycji można oglądać 120 zabytków ludowej architektury zachodnich regionów Ukrainy. Oprócz tego w stałej ekspozycji oraz magazynach muzeum przechowuje się około 20 tys. przedmiotów związanych z życiem codziennym gospodarstwem, jak również okazy sztuki ludowej. Muzeum zajmuje powierzchnię około 50 ha w północno-wschodniej części miasta, w malowniczym Szew-czenkowskim Gaju na Kaiser-waldzie. Ekspozycja jest zorganizowana według podziałów etnograficznych. W muzeum stworzono szereg mikro-wiosek, każda z których liczy 15-20 obiektów architektury ludowej. W budynkach mieszkalnych i gospodarskich pokazane są przedmioty domowego użytku, odzież, narzędzia rolnicze i rzemieślnicze, środki transportu. W cerkwiach, dzwonnicach i kaplicach są Bojkowska chata. 1860 r. odpowiednio urządzone wnętrza. Zwiedzanie rozpoczyna się od sektora „Bojkowszczyzna". Etnograficzny region Bojkowszczyzna ogarnia terytorium Karpat Ukraińskich od rzek Uż i San na zachodzie do rzeki Łomnicy na wschodzie. Najstarszym zabytkiem w tym sektorze jest chata z 1749 r.* ze wsi Łybochora koło Skolego. Dla tej budowli charakterystyczne są różne zabytki: „griady" (grzędy - swoiste półki pod powałą wzdłuż trzech ścian), gliniana podłoga, kurny piec, maleńkie okienka o dziewięciu szybkach, które otwierają się przesuwaniem w bok. Do cennych eksponatów należy chata z 1910 r. ze wsi Tucholka (rejon Skole). Ciekawe są w niej ozdobne kroksztyny, pokryte rzeźbionym ornamentem słupy. Ganek, tworzący nawpółzamkniętą galeryjkę, ma wejście zwieńczone łukiem z płaskorzeźbionym ornamentem. W skansenie są dwie cerkwie drewniane: ze wsi Krzywka (1763 r.) w Turkowskim rejonie i ze wsi Tysowiec (1863 r.) w Skolskim rejonie obwodu Lwowskiego. Wyróżniają się one doskonałością architektonicznych form i konstrukcji, oryginalnością oddzielnych szczegółów. Cerkiew ze wsi Krzywka"" należy do arcydzieł budownictwa drewnianego o znaczeniu ogólnoeuropejskim. Ważną pozycję w sektorze zajmują budowle gospodarczo-produkcyjne: młyn wodny, kuźnia, pilśniarnia. Szczególnie ciekawa jest pilśniarnia (stępa)* ze względu na zastosowany w niej mechanizm. Wełniane sukno zbijane jest w korycie przez padające „klepacze" (młoty), które wznoszą się przy pomocy czterech „piór , wstawionych w oś koła wodnego. Z sektora „Bojkowszczyzna" zwiedzający może przejść do łemkowskiej sadyby z początku XX w. ze wsi Zariczewo w Wełykoberezniańskim rejonie obwodu Zakarpackiego. Łemkowszczyzna obejmuje tereny Zachodnich Karpat do rzeki Poprad (część jej znajduje się w Beskidzie Niskim w Polsce) i oddzielne sioła W obwodzie Zakarpackim. Główną budowlą obejścia z Zariczewa jest „długa chata . Składają się na nią jedna izba mieszkalna, sień, spiżarnia, chlew i składzik zboża (kłunia). Nieopodal chaty znajduje się „sekes" (pomieszczenie na siano), spichlerz z piwnicą, kurnik i studnia. W 1992 r. ekspozycję sektom wzbogacił nowy obiekt wzorca - typowej łemkowskiej cerkwi z 1831 r., znajdującej się we wsi Kotań w województwie podkarpackim w Polsce. Na części obszaru skansenu o najsilniej rozczłonkowanej rzeźbie terenu rozmieszczony jest sektor „Huculszczyzna". Huculi zamieszkują Karpaty Wschodnie w granicach obwodu Iwano-Frankowskiego (dawnego województwa Stanisławowskiego) oraz w niektórych rejonach obwodów Czerniowieckiego i Zakarpackiego. Od dawien dawna miejscowi majstrowie zajmowali się rzemiosłami artystycznymi - rzeźbieniem w drewnie, ceramiką, artystyczną obróbką metali, wyrobem kilimów, pisankarstwem. Wnętrza huculskich chat odznaczają się bogatą kolorystyką. Stół, skrzynie, szafy na naczynia - wszystko jest ozdobnie rzeźbione, wielki piec ożywia izbę blaskiem kafli. W dawnych czasach na Huculszczyźnie osiedlano się w górach w rozproszeniu, na dużych odległościach. Każda zagroda przypominała tutaj swoistą twierdzę, gdyż chatę z przybudówkami gospodarskimi i podwórzem otaczano mocnym ogrodzeniem z bierwion. W ten sposób powstawał zamknięty ^ dwór - grażda. Typową grażdę przewieziono do muzeum z miejscowości Krzyworównia (obecnie w obwodzie Iwano-Frankowskim). Karpacki dział muzeum zamyka sektor „Bukowina". Eksponowana jest tutaj s.idyba ze wsi Bereżonki rejonu Wyżnickiego. Składa się ona z chaty, stodoły i chlewika. Chatę zbudowano w końcu XIX w. ze smreczyny. W centrum buko-wińskiej mikro-wsi stoi cerkiew Świętej Trójcy (1773 r.) przewieziona z przedmieścia Czerniowiec - Kłokuczek. Z gospodarsko-produkcyjnych budowli w tym sektorze wyróżnia się sześcioskrzydłowy wiatrak ze wsi Szczyrowce w rejonie Chocimskim. W sektorze „Ziemia Lwowska" eksponowane są dwie zagrody i cerkiew. Niedawno do muzeum przewieziono chatę z 1859 r. ze wsi Oglądów koło Radziechowa. Jest to jeden z najstarszych zachowanych wiejskich budynków mieszkalnych typowych dla równinnej części obwodu Lwowskiego. W sektorze ,. Podole" obecnie odtworzono cerkiew z 1773 r. ze wsi Sokołów w Buczackim rejonie i dzwonnicę ze wsi Monasterzyska obwodu Tarnopolskiego. W zbiorach muzeum znajdują się cenne kolekcje ludowych ubiorów, tkanin i huculskich kafli, a ponadto okazy kompletnych pieców (wśród nich są wyroby znanych majstrów O. Bachmatiuka, M. Baraniuka, P. Koszaka). W 1. 1980. zakupiono prawie 200 ludowych instrumentów muzycznych. Muzeum posiada również rzadkie rękopisy i starodruki. Na terenie muzeum często są organizowane występy amatorskich folklorystyczno-etnograficznych zespołów. Wielkim powodzeniem cieszy się zwłaszcza doroczne folklorystyczno-etnograficzne święto „Z ludowego źródła". Adres muzeum: ul. Czernecza Hora 1, tel.: 71-80-17. Otwarte w godzinach 10-18, oprócz poniedziałków. Miasto muzeów 252 Cerkiew ze wsi Krzywka. 1763 r. Wilk wypchany Państwowe Muzeum Przyrodnicze NAN Ukrainy we Lwowie jest jednym z najstarszych i najbogatszych pod względem ilości i naukowej wartości kolekcji przyrodniczych wśród muzeów Europy. Jego założycielem był hrabia Włodzimierz Dzieduszycki (1825-1899) - znany zoolog, etnograf i archeolog (patrz s. 31). Gmach muzeum* stanowi zabytek architektury, wzniesiony w 1. 1797-1800. Znajduje się w nim najstarsza w Europie mechaniczna winda*, wykonana we Wiedniu w połowie XIX w. Po systematyzacji kolekcji, od roku 1870 muzeum zaczęło przyjmować grupy zwiedzających i ten właśnie rok uważa się za datę jego otwarcia. Podstawę muzeum stanowią zbiory liczące około 50 tys. okazów. Przechowywane są tutaj kolekcje i oddzielne zabytki przyrody mające ogólnoświatowe znaczenie. Są wśród nich kolekcje meteorytów, bursztynów z inkluzami, okazy mamuta i włochatego nosorożca* z zachowanymi narządami wewnętrznymi znalezione w kopalniach ozokerytu koło wsi Starunia na Podkarpaciu (drugi podobny okaz nosorożca z tejże Staruni znajduje się w muzeum Zakładu Zoologii PAN w Krakowie), skamieniały gigantyczny małż amonit* o prawie metrowej średnicy, unikatowe kolekcje paleontologiczne od epoki kambryjskiej do epoki człowieka, wypchane zwierzęta i rogi ssaków; zbiory wypchanych ptaków i jaj ptasich; najpełniejsza w Europie kolekcja albinosów*; kompletne kolekcje mchów Ukrainy, Kaukazu i Azji Środkowej; zielniki całej flory zachodniej części Ukrainy, paproci Brazylii; kolekcje regionalnych i tropikalnych chrabąszczy oraz motyli i wiele innych. Najcenniejsze w zbiorach muzeum są okazy opisane monograficznie. Tylko z kolekcji paleontologicznej do światowych naukowych katalogów włączono 850 gatunków. Wśród nich w zbiorach muzeum znajduje się ponad 250 holotypów, tj. tych właśnie okazów, według których nowe gatunki opisano po raz pierwszy i wprowadzono w obieg światowej nauki. Kolekcje muzeum tworzyły setki badaczy przyrodników w ciągu prawie dwóch wieków. Naukowa biblioteka muzeum liczy około 70 tys. tomów o tematyce przyrodoznawczej, poczynając od XVI w. Znajdują się tutaj rzadkie wydania, jak na przykład, starodruk „Naturalis Historiae" Pliniusza Starszego z 1548 r.*. Po ukończeniu przebiegającego obecnie kapitalnego remontu gmachu oraz urządzeniu ekspozycji muzeum rozpocznie nowy etap regularnej działalności. Obecnie oddzielne eksponaty w magazynach (w celach naukowych) można oglądać po otrzymaniu specialnego pozwolenia administracji muzeum. Adres muzeum: ul. Teatralna 18, tel.: 72-89-17. Muzeum Zoologiczne Uniwersytetu Lwowskiego Założone w XIX w. przez profesora Benedykta Dybowskiego muzeum należy do dziesięciu najlepszych uniwersyteckich muzeów Europy-Przedstawiona jest w nim fauna wszystkich kontynentów. Wśród 35 tys. eksponatów znajduje Zbiory motyli nteresujące są kolekcje motyli i chrabąszczy, rajskich ptatów colibrów, torbaczy. Unikatowym okazem jest szkielet morskiej chowany w grobowcu Riedlów) oraz wielu innych Wybitnych działaczy polskiego życia społecznego, s-'tuki, kultury. Wysokim artyzmem wyróżnia się P>mnik na grobowcu rodziny Zakrejsów* (rz. Jan ^nlborczyk i Bronisław Sołtys). Nagrobek M. Konopnickiej Lwowskie nekropolie ¦ 266 267 Między Kaplicami Adamskich i Baczew-skich zaczyna się główna aleja, która szerokim łukiem okrąża cały cmentarz, powracając do wejścia przy pomniku Seweryna Goszczyńskiego. Na początku alei w XX w. powstał zespół mogił wy-^itnych Ukraińców na Nagrobek S. Stefanowicza polach nr. 3, 4, 5 i przyległych. W 1933 r. postawiono tutaj pomnik Wielkiego Kamieniarza* - ukraińskiego pisarza Iwana Franki (1856-1916). Temat pomnika (dłuta S. Łytwy-nenki) wiąże się ze znanym poematem „Kamieniarze", w którym poeta wyraził ideę walki przeciwko tyranii i przemocy. Naprzeciwko widzimy dwa nagrobki - „Budziciela Rusi" Markijana Szaszkewycza (1811-1843), twórcy nowej ukraińskiej literatury w Galicji (pracownia Henryka Periera), oraz Wolodymyra Barwińskiego (1850-1883), pisarza i publicysty, działacza społecznego (rz. St. R. Lewan- dowski). Na polu nr 4 są mogiły słynnej śpiewaczki Salomei Kruszelnickiej (1873-1952) i członków jej rodziny, profesora Uniwersytetu, fizyka W. Milianczuka (1905— 1958), artystów plastyków L. Lewickiego (1906-1973), Z. Maślak (1925-1984), Abela Marii Periera (1825-1881). Zwracają uwagę dwa neogotyckie nagrobki ormiańskich arcybiskupów Mikołaja Izaaka Issakowicza H. Witwer. Nagrobek J. Sivietlich-Schragner Kaplica Dunin-Borkowskich A. Schimser. Nagrobek A. Gołębskiej pod dużym baldachimem z pinaklami postać w stroju pontyfikalnym. Na tym samym polu 4 pochowani są dwaj inni znani kapłani: arcybiskup Jan Marceli Gutkowski (1775-1863, stojący w edykuli posąg dłuta P. Eutelego) oraz proboszcz lwowskiej parafii św. Mikołaja opiekun ubogich Stanisław Sokołowski (1886-1931) - na jego grobie wzniesiono okazały pomnik z figurą Chrystusa Dobrego Pasterza (arch. B. Wiktor, rz. T. Iwanowicz). W pobliżu spoczywają wybitni przedstawiciele polskiej kultury. Na polu 5 artysta-malarz Artur Grottger* (1837-1867) i rzeźbiarz Julian Markowski (1846-1903), a na sąsiednim 11 polu - rzeźbiarze Antoni (1790-1838) i Jan (1793-1856) Schimserowie oraz filantrop, opiekun sierot ormiańskich Józef Torosiewicz (1784-1869), nagrobek autorstwa E. Jaskólskiego*. Jeśli na początku głównej alei skręcić na lewo, to wyjdziemy na pola nr. 2, 6, 7, 8, 9, 10, 14, na których zachowały się najdawniejsze mogiły i gdzie znajduje się najwięcej artystycznych nagrobków** z XIX w. Na szóstym polu wyróżnia się empirowa rodzinna kaplica hrabiów Dunin-Borkowskich (1812), ozdobiona posągami dłuta Hartmana Witwem. Jest on również twórcą pomników na grobach Juliany Sivietlich-Schragner (t 1808), M. Ponińskiej-Kalinowskiej (f 1797), St. Nowickiego (1785-1815) na polu 7 oraz Józefa Schabingera (t 1808) na polu 10). Bardzo ciekawe są trzyfigurowe kompozycje na grobach Brajerów-Tranklów-Weiglów oraz Juliany z Schabingerów Nevather (pole 10), figura geniusza śmierci na grobie Marii Katarzyny Chaudoir (f 1821, pole 2), sarkofagi Joanny Bagghofwund (pole 14) oraz rodziny Hausnerów, pole 8), pomnik gubernatora Franza von Hauera (f 1822, pole 7) - wszystkie dłuta Antoniego Schimsera. Jego brat Jan Schimser pozostawił nam pomniki na mogiłach M. Bauera i M. Szoka (pole 5), Manugiewiczów (pole 14), A. Strańskiej, E. Ilschi'ego (pole 15) i wiele innych. Spuścizna Pawia Eutelego (1804-1889) na Łyczakowie jest niezwykle obfita. Historycy sztuki doliczyli się 60 bezsprzecznych dzieł tego artysty a jeszcze znaczna liczba rzeźb jest jemu przypisywana. Z najciekawszych należy wymienić pomnik Antoniego Schimsera (pole 11), nagrobek Iwanowiczów (pole 2), nagrobek sióstr Obłoczyńskich (pole 50), pomnik Antoniego Tarnowskiego (pole 14), nagrobek małżeństwa Saravelli (pole 7). ? r- _ A. Schimser. Pomnik Braj erów-Tranklów-Weiglów (fragment) cmentarza na polu 43 godny uwagi jest grobowiec lwowskiego pisarza romantyka Walerego Łozińskiego (1837-1861), zabitego w pojedynku (rz. C. Godebski i A. M. Perier). W północno-zachodniej części cmentarza na samym początku centralnej alei 82 pola przez długi czas aż do lat 90. XX w. stał skromny bezimienny pomnik - trzy krzyże z napisem „Wieczna im pamięć". Jest to miejsce pogrzebania ofiar terroru NKWD w czerwcu 1941 r. W tej wspólnej mogile pomordowanych więźniów z kryminału nr 1 przy ul. Łąckiego pochowano wielu Nagrobek W. Łozińskiego Ukraińców, Polaków, Niemców, Żydów i Rosjan. W 1995 r. wzniesiono na niej nowy pomnik (autor H. Łupij) z tablicą pamiątkową. Przez cały okres przynależności Lwowa do Austrii wojny szczęśliwie omijały miasto, niemniej na Łyczakowie pojawiły się dwa niewielkie wyłącznie wojskowe miejsca pochówków. Są to cmentarze polskich powstańców* z lat 1830-1831 i 1863-1864. Cmentarz weteranów zbrojnego powstania polskich patriotów w 1. 1830-1831 (tzw. „Żelaznej Kompanii") powstał z inicjatywy organizacji społecznych Lwowa w 50. rocznicę Powstania Listopadowego. Na polu 71 wydzielono niewielką kwaterę o powierzchi 5 arów. Z czasem okazało się, że jest to jedyny na świecie cmentarz specjalnie utworzony dla weteranów tego zrywu za wolność Polski. W 1. 1881-1916 pochowano tutaj 47 powstańców. W środku cmentarza na niskim czworokątnym cokole ustawiony jest kamienny sarkofag wy-rzeźbiony przez Henryka Periera (1886). Sarkofag częściowo pokrywa sztandar i wieniec laurowy. Na J. Markowski, A. Kurzawa. Nagrobek St. Zborowskiego. 1871 r. Lwowskie nekropolie • 270 T. Barącz. Nagrobek Matyldy Żłobnickiej. 1895 r. Sarkofag Powstańców Listopadowych młody orzeł zrywający się do lotu. Przednią stronę sarkofagu zdobi wspólny herb Polski, Litwy i Rusi oraz cytat z Wergiliu-sza „Exoriare aliąuis nostris, ex ossibus ultor" (Niech z kości naszych powstanie mściciel) i poniżej napis „Weteranom Wojska Polskiego z 1830/1831 r." Spoczywa tutaj wielu wybitnych uczestników powstania, wśród nich Bogusław Longchamps de Berier (1808-1888), lekarz, przedstawiciel starej lwowskiej rodziny francuskiego pochodzenia, władającej niegdyś „Lon-szanówką" - terenem, który dziś zajmuje Gaj Szewczenkowski. Pochowano tu także jego syna Franciszka (1840-1914), pioniera galicyjskiego przemysłu naftowego. Onufry Hieronim Kunaszowski (1806-1885) - znany jako autor słownika biograficznego powstańców, rzecznik idei polsko-ukraińskiego braterstwa; Kasper Cięglewicz (1807-1886), ukraińskiego pochodzenia, aktywny zwolennik niezależności Polski; Wincenty Ignacy Kostrzewski (1811-1894), po powstaniu działacz w środowisku polskiej emigracji we Francji; Józef Reitzenheim (1809-1883), syn austriackiego urzędnika na wysokim stanowisku, któremu Lwów zawdzięcza uporządkowanie tzw. Wałów Gubernatorskich oraz inni mniej znani patrioci znaleźli tu ostatni spoczynek. W różnych miejscach cmentarza .yczakowskiego są groby jeszcze, co najmniej, 146 ich towarzyszy broni. Po klęsce Powstania Styczniowego 1863/1864 r. we Lwowie znaleźli się iczni jego uczestnicy, którym udało się przedostać poza granice Rosji, a kiedy po pewnym czasie zaczęli powracać zesłańcy z sybirskiej katorgi społeczeństwo Lwowa powołało szereg organizacji dla opieki nad weteranami. Z inicjatywy Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania 1863/1864, w drugiej lołowie lat 1890. władze miasta Lwowa wydzieliły na wierzchołku cmentarnego vzgórza pole nr 40 na miejsce grobów powstańców. Wejście na Cmentarz iWstańców 1863/1864 r. otwiera pomnik chorążego Ziemi Witebskiej Szymona Yizunasa Szydłowskiego (| 1906), aktywnego uczestnika powstania, który pochodził z arystokratycznego rodu książąt Światopełk-'4irskich. Pomnik przedstawia człowieka w chłopskiej siermiędze, z rozwiniętym sztandarem Ziemi Witebskiej z herbami Polski, Litwy i Rusi. Na cokole pomnika są dwie granitowe tablice z napisem „Z prochów naszych powstaną mściciele" oraz nazwiskami wybitnych powstańców, którzy polegli w walkach ;lbo byli straceni przez carat. Pomnik wykonano w 1906 r. w pracowni Aleksandra Zagórskiego. Na wydłużonym płaskowzgórzu, w szeregach pod jednakowymi żelaznymi Irzyżami, znalazło ostatni spoczynek 230 weteranów powstania. Wyróżnia się wśród nich kamienna stela na grobie Benedykta Dybowskiego (1833-1930), iczonego zoologa o światowej sławie, profesora I niwersytetu Lwowskiego, który przeszedł swą <¦ rogę krzyżową w powstaniu i na Syberii. Pomnik na Cmentarzu Powstańców Styczniowych 271 Polski Cmentarz Wojskowy poległych w 1. 1918-1920 (przed 1944 Cmentarz Orląt Lwowskich) lwowskiej należy także pomnikowy cmentarz wojskowy Polaków poległych na Ziemi Lwowskiej w walkach lat 1918-1920. Jest to monumentalny zespół, przed 1944 r. noszący nazwę Cmentarza Obrońców Lwowa („Orląt Lwowskich")**, usytuowany na południowo-wschodnim obrzeżu terenu cmentarza Łyczakowskiego. W 1919 r. nowo powstałe towarzystwo „Straż Mogił Polskich Bohaterów" wystąpiło z inicjatywą budowy specjalnego cmentarza-pomnika według projektu architekta asystenta Politechniki Lwowskiej Rudolfa Jndrucha. Główne wejście przewidywano od strony Pohulanki. Centralna aleja poprzez trzy półokrągłe tarasy z miejscami pochówków wznosiła się na środkowy płaskowyż z regularnymi szeregami mogił. Na południowym skraju płaskowyżu w 1934 r. wzniesiono Pomnik Chwały - łuk triumfalny i dwanaście doryckich kolumn, ustawionych w półkole zamknięte przez potężne pylony. Przed łukiem triumfalnym ustawione były dwa duże kamienne lwy dłuta J. Starzyńskiego. Wzdłuż północnej strony płaskowyżu zbudowano katakum-by, gdzie w ośmiu kryptach złożono prochy szczególnie zasłużonych 72 uczestników walk. Nad katakumbami zaplanowano górny taras z kaplicą-rotundą, poświęconą w 1925 r. Prace prowadzono do 1939 r. i pozostały one , . nie dokończone. Łącznie na Pomnik Lotmkow Amerykańskich. cmentarzu pochowano Zdjec.e archiwalne 2859 po,egłycl% wśród nich trzech amerykańskich lotników z eskadry myśliwców im. T. Kościuszki oraz 17 ochotników Francuzów. Szczątki 16 francuskich żołnierzy zostały później ekshumowane i wróciły do ojczyzny. Przy skrzydłach katakumb znajdowały się figuralne pomniki Lotników Amerykańskich (rz. J. Starzyński, 1925) oraz Piechurów Francuskich (rz. J. Różyski, 1938). Cmentarz Obrońców zaznał znacznych szkód podczas II wojny i w pierwszych latach powojennych. Ostatecznej likwidacji cmentarza dokonano na początku 1. 70. XX w., kiedy zburzono kolumny, zrujnowano nagrobki, a kaplicę i katakumby wykorzystano na pomieszczenie warsztatów kamieniarskich. W 1989 r. rozpoczęła się renowacja i porządkowanie cmentarza dzięki pracy społecznej lwowskiego „Towarzystwa Opieki nad Grobami Wojskowymi" i polskiej firmy „Energopol". Obecnie odbudowa całego zespołu tego wojskowego cmentarza prowadzona jest w ramach polsko-ukraińskiego międzyrządowego porozumienia z 1998 r. według uzgodnionego planu i zbliża się do ukończenia. zespół cmentarny poświęcony walkom o wyzwolenie narodu ukraińskiego. Projekt opracowała grupa twórcza w składzie rzeźbiarzy M. Posikiry, D. Krwa-wycza, arch. M. Fedyka. W górnej części zespołu wznosi się symboliczna mogiła-pomnik wojowników UGA (Ukraińskiej Galicyjskiej Armii) z kolumną zwieńczoną brązową figurą Michała Archanioła. Do zespołu należy również wspólna mogiła ofiar stalinowskich represji w 1. 40. XX w. Na południowej stronie cmentarza wzdłuż głównej alei oraz na przyległych polach znajduje się wiele grobów zasłużonych lwowian. Są wśród nich: architekci Jan Lewiński (1851-1919, pole 73) i Julian Zachariewicz (1833-1898, pole 55); historycy Dyonizy Zubrzycki (1777-1862, pole 22), Izydor Szaraniewicz (1829-1901, pole 72) oraz Myron Korduba (1876-1947, pole 72); kompozytorzy A. Wachnianin (1841-1908, pole 72) oraz Wołodymyr Iwasiuk (1949-1979, pole 22); malarze Ołena Kulczycka (1875-1941, pole 72), Jarosława Muzyka (1894-1974, pole 13), Pawło Kowżun (1896-1939, pole 21); mistrz XV i XVI Olimpiady Wiktor Czukarin (1921-1964, pole 4). Przy głównej alei na polu 58 widzimy ciekawy pomnik wybitnego polskiego historyka Karola Szajnochy* (rz. P Filippi i AM. Perier, 1872). Piramidalny obelisk z popiersiem uczonego ujmują alegoryczne kobiece figury - muza historii Klio i muza tragedii Melpomena. Na polu 57 pochowani są znani rzeźbiarze Antoni Popiel (1865-1910) oraz Leonard Marconi (1835-1899), na polu 13 - badacze dziejów Lwowa Franciszek Jaworski (1873-1914) i Bohdan Janusz (1889-1930). Na 69 polu przyciąga uwagę zwiedzających poetyczny nagrobek (śpiąca młoda kobieta) Józefy Markowskiej* (rz. J. Markowski, 1887). Pośrodku 70 pola wyróżnia się wielka rodzinna kaplica znanych lwowskich kolekcjonerów sztuki i filantropów Barczewskich (arch. Wł. Halicki, 1887). Piękny pomnik Krzeczunowiczów w kształcie doryckiej edykuły z postacią kobiety między kolumnami (rz. T. Dykas, 1887) widzimy na polu 71. Na 72 polu zwraca uwagę monumentalny „Grobowiec ruskich dziennikarzy", ozdobiony mozaikowym wizerunkiem Chrystusa. Pochowani są tutaj halicko-ruscy pisarze i dziennikarze o moskwofilskiej orientacji. W 1991 r. do Historyczno-Kulturalnego Rezerwatu „Cmentarz Łyczakowski" dołączono odległy, położony przy ul. Pasiecznej, radziecki cmentarz wojskowy „Wzgórze Chwały". Wojskowy cmentarz „Wzgórze Chwały" utworzono jeszcze w czasach I wojny światowej dla żołnierzy armii rosyjskiej, którzy zginęli w walkach na terenie Wschodniej Galicji. W 1945 r. postanowiono odnowić „Wzgórze Chwały" dla pochowania poległych żołnierzy Armii Czerwonej. Pomnikowy zespół wzniesiono w 1. V" 1945-1952 według projektów arch. A. Natal-Yg^ż^g?.. czenki, G. Szweckiego-Winieckiego oraz I. Persikowa. Nagrobek J. Markowskiej J. Markowski. Nagrobek F.H. Richtera, 1884 r. Lwowskie nekropolie • 2 TL Cmentarz janowski Pomnik ofiar holocaustu Cmentarz niemieckich jeńców wojennych Ukraiński Cmentarz Wojskowy Mogiła abp J. Bilczewskiego i pola dawnych pochówków Kwatera żołnierzy polskich z lat 1918-1920 Panteon ofiar kwietnia 1936 r. Nowy cmentarz żydowski Wejście na cmentarz żydowski, ul. Jeroszenki Wejście główne, ul. Szewc Zenki 128 Lwowskie nekropolie • 2/4 275 Grobowiec Dzięcielowskich ^ lllflllill Z. .MIIIIIMIM Cmentarz znajduje się przy ul. Szewczenki 128 (dawna ul. Janow-ska), dojazd tramwajem nr 7. Ogólna powierzchnia wynosi około 38 ha. Na 68 polach usytuowano ponad 200 tys. grobów. Janowski cmentarz założono w 1883 r. dla zachodniej części miasta. Niedaleko, od strony ul. Złotej był już czynny otwarty w 1855 r. Nowy Cmentarz Żydowski. Możliwe, iż ta okoliczność, ale chyba głównie duża odległość od centrum miasta nie sprzyjała znacznej popularności nowej „Bożej roli". Cmentarz przeważnie służył za miejsce wiecznego spoczynku dla biedniejszych warstw ludności Lwowa. Teren cmentarza z czasem rozszerza się, zajmując wolną przestrzeń wzdłuż ul. Janowskiej oraz puste obszary, oddzielające go od żydowskiego kirkutu. Pola dawnych pochówków są usytuowane na prawo od głównego wejścia oraz wzdłuż centralnej alei. Tu znajduje się najwięcej pomników mających wartość artystyczną, ale cmentarz Janowski w tym względzie znacznie ustępuje Łyczakowskiemu. Tradycyjnie złożyło się tak, że dominują tu monumentalne rodzinne grobowce bez elementów dekoracyjnych, chociaż zdarzają się wyjątki - na 31 polu zwraca uwagę grobowiec rodziny Dzięcielowskich*, ozdobiony ciekawą płaskorzeźbą „Szlak do wieczności" (1919). Większość tutejszych pomników wyszła spod dłuta majstrów z kamieniarskich firm A. Zagórskiego, A. Króla, L. Tyrowicza, H. Periera, L. Olszewskiego, T. Iwanowicza, W. Jabłońskiego. Najstarszym z artystycznych jest pomnik rodziny Machanów*, wśród których spoczywa także lekarz, profesor Uniwersytetu Lwowskiego Jan Machan (1764-1824). Jest to nagrobek w stylu empire z figurą płaczki, prawdopodobnie wykonany przez Antoniego Schimsera w 1. 20. XIX w. Na cmentarz Janowski był on przeniesiony na początku XX w. z likwidowanego cmentarza Gródeckiego. Ciekawe grobowce w stylu konstruktywizmu i z ornamentacją „Art Deco" z lat 1920-1930 były wykonane w warsztacie W. Korzewicza. Godny uwagi jest nagrobek Romana Kaleckiego (f 1928) z reliefem postaci kobiecej z pochodnią, dłuta nieznanego rzeźbiarza. Niektóre nagrobki z lat 1930-1944 pochodzą z warsztatów S. Łytwynenki i A. Kowerki. W 1939 r. cmentarz dzielił się na 54 pola i mieścił około 115 tys. pochowanych. Na początku lat 80., w związku z brakiem wolnego miejsca cmentarz Janowski zamknięto. Wyjątki czyniono tylko dla członków rodzin posiadających własne grobowce oraz na specjalne pozwolenie dopuszczano pochówki w mogiłach bliskich krewnych. Główne wejście na Pomnik Machanów Cmentarz Strzelców Ukraińskich z XVII w. (tzw. „latarnia umarłych") ustawiona tutaj w 1938 r. według projektu arch. Antoniego Łobosa. Główna aleja prowadzi w kierunku północnym. Na niej na styku pól 13 i 14 usytuowana jest mogiła rzymskokatolickiego abpa lwowskiego Józefa Bilczew-skiego* (1860-1923), beatyfikowanego przez Ojca Świętego Jana Pawła II we Lwowie w 2001 r. Arcybiskup świadomie wybrał dla siebie ten cmentarz jako miejsce wiecznego spoczynku wśród ubogich. W pobliżu, na rogu pola 14, jest grób kapucyna o. Se-rąfina Alojzego Kaszuby (1910-1977), lwowianina który w trudnych czasach walki z religią prowadził pracę duszpasterską wśród Polaków na Wołyniu i w Kazachstanie (obecnie Zakon OO. Kapucynów zabiega o jego beatyfikację). Na sąsiednim polu 32 znajduje się grobowiec OO. Jezuitów, w którym pochowani są kapłani zasłużeni dla utrzymania ciągłości istnienia Kościoła we Lwowie w okresie władzy sowieckiej: Stanisław Ploszyński (1914-1949), proboszcz katedry łacińskiej; jezuita o. Ludwik Seweryn (1906-1970); infułaci Ignacy Chwirut (1887— 1973) i kanclerz Kurii Metropolitalnej Zygmunt Hałuniewicz (1889-1974). Groby duchownych rzymskokatolickich spotykamy również na polu 6, w tym: Marcina Serwackiego (1848-1913, rz. L. Makolondrd) oraz proboszcza parafii św. Anny Błażeja Ziemiańskiego (1845-1908). Nieco dalej, po prawej stronie, na 13 polu widzimy grób profesora konserwatorium Michała Szczupaczkiewicza (1886-1925). Na lewo od głównej alei pochowane są ofiary kwietniowych wydarzeń w 1936 r., kiedy podczas zamieszek bezrobotnych policja zabiła Władysława Kozaka (1913-1936). Jego pogrzeb przekształcił się w antyrządową manifestację, w trakcie której policja zabita jeszcze 48 demonstrantów. Mogiły ofiar uporządkowano w 1956 r. Powyżej tego panteonu, na polu 31, znajduje się grobowiec Nikode-mowiczów, w którym jest pochowany znany architekt Marian Nikodemowicz (1890-1952). Na 38 polu obecnie odnowiono wojskowy cmentarz strzelców siczowych, którzy zginęli podczas listopadowych walk w 1918 r. we Lwowie i w następnych latach w wojnie polsko-ukraińskiej. Pochowanych jest tutaj 1070 strzelców. Trochę później na tym cmentarzu spoczęli dowódca UGA Myron Tarnawski (1869-1938) oraz wybitny działacz ukraińskiego życia społecznego i politycznego Kost' Łewycki (1859-1941). Na cmentarzu Janowskim spoczywają prochy znanego ukraińskiego artysty-malarza Modesta Sosenld (1865-1920, pole 31, nagrobek rz. J. Dzyndry), poety Bohdana-Ihora Antonycza (1909-1937, pole 4, nagrobek rz. T. Bryz), wybitnego polskiego rzeźbiarza Juliana Bełtowskiego (1852-1926, pole 5), pisarza i aktora Emila Derynga (1818-1895). W pierwszych dniach wojny sowiecko-niemieckiej masowo wymordowano więźniów w lwowskich kryminałach. Na Janowskim cmentarzu przy 55 polu jest zbiorowa mogiła „Trzy Krzyże", gdzie pochowano szczątki niezidentyfikowanych ofiar z więzienia „Brygidki". Obok, już na samej granicy cmentarza, w 1990 r. postawiono, stylizowany na brzozowy, krzyż upamiętniający ofiary terroru NKWD w czerwcu 1941 r. Lwowskie nekropolie . 276 277 przyłączono terytorium Nowego Cmentarza Żydowskiego. Stare okopisko na KJeparowie zamknięto w 1855 r. i jednocześnie założono Nowy Cmentarz za Kortumową górą, w pobliżu drogi do Janowa. Przed II wojną światową przyjął on wielu wybitnych obywateli Lwowa. W 1856 r. wybudowano tu synagogę z fundacji Efroima Wbda. Później uporządkowano drogę do cmentarza, zbudowano ogrodzenie w neoromańskim stylu i lokal zarządu. W 1912 r. rozpoczęto budowę nowego pomieszczenia przedpogrzebowego - Beth-Tahara, według projektu arch. R. Felińskiego i J. Grodyńskiego. W czasie hitlerowskiej okupacji na początku 1943 r. rozpoczęła się likwidacja cmentarza. Zrujnowane zostały wszystkie budowle i mogiły. Najstarszy nagrobek, który zachował się do naszych czasów pochodzi z 1914 r. Za czasów sowieckich cmentarz funkcjonował nadal pod opieką miejskiej gminy żydowskiej. . . Przy wejściu od ulicy Jeroszenki Obel.sk na Cmentarzu Żydowskim (dawnej ^ Pllichowsklej)i w „^ gdzie w pierwszych latach po wojnie w zbiorowej mogile powtórnie pogrzebano szczątki z dawnych zniszczonych grobów, sumptem gminy żydowskiej postawiono granitowy obelisk z napisem, upamiętniającym ofiary hitlerowców. Zwarte groby żydowskie z czasów powojennych usytuowane są wzdłuż głównej alei oraz na przyległych polach. Zachowała się tu własna numeracja pól. Od 1962 r. cmentarz ten wykorzystywano również dla nieżydowskich pochówków. Jeszcze jeden znak pamiątkowy znajduje się powyżej 37 pola. Jest to płyta z lakonicznym napisem - „Tu są pochowani obywatele radzieccy - ofiary faszystowskich przestępstw we Lwowie w 1. 1941-1943". Tylko rok 1943 - data likwidacji janowskiego obozu koncentracyjnego - wskazuje, że jest to pomnik ofiar holocaustu. Przed wojną na cmentarzu Janowskim były wydzielone kwatery na pochówki wojskowe. Pola 42 i 43 przeznaczone były dla wojskowych lwowskiego garnizonu. Na polu 41 spoczęły ofiary I wojny światowej, polsko-ukraińskiej wojny lat 1918-1919 oraz polsko-bolszewickiej wojny 1920 r. Na 37 polu istnieje niewielki polski cmentarz żołnierzy poległych w 1. 1918-1920. Ten cmentarz, tak samo jak i ukraiński cmentarz wojskowy, został zniszczony na początku 1. 70. XIX w. Zachowało się tylko kilka mogił i krzyż pamiątkowy. W ciągu lat 1941-1944 z części cmentarza przylegającej do ul. Szewczenki korzystano dla grzebania żołnierzy armii hitlerowskiej. W 1941 r. założono tutaj oddzielny cmentarz dla Słowaków, który istniał do lat 70., a potem, jak i wszystkie inne wojskowe nekropolie został zniszczony. Na zachodnim obrzeżu cmentarza, już poza granicami 53 pola, mieści się cmentarz niemieckich jeńców wojennych, którzy przebywali we Lwowie w 1. 1945-1949. Zachowało się 20 grobów oznakowanych numerami. Ziemia Lwowska ;»/.¦¦.'¦¦"•¦• Polski Cmentarz Wojskowy i lat 1918-1920 Lwowskie nekropolie ¦ 278 Ziemia Lwowska Busk Olesko / O O O Podhorce Stare Sioło O Przemyślany O© U rycz Synagoga żółkiewska i kultury, których zwiedzanie jest nader atrakcyjne. Wśród podmiejskich miejscowości rekreacyjnych, polecamy odwiedzić Winniki i Brzuchowice, słynące z pięknych krajobrazów, klimatu, sosnowych, dębowych i bukowych lasów. Jadąc do Winnik krętą malowniczą drogą, której widoki przypominają Szwajcarię, miniemy kryjący wiele osobliwości przyrody rezerwat biosferyczny -Czartowską Skałę (grupę stromych skał na szczycie zalesionego wzgórza, o najwyższym punkcie 414 m n.pm). W Wirnikach czynny jest piękny rzymskokatolicki kościół barokowy (arch. B. Meretyn, 1738). W Brzuchowicach można zobaczyć wiele ładnych willi z lat 1900-1939, pracownię-muzeum znanego współczesnego rzeźbiarza ukraińskiego Piotra Dzyndry, dawny kościół, obecnie cerkiew (arch. M. Mkodemowicz, 1927) i nowy zespół rzymskokatolickiego Seminarium Duchownego Archidiecezji Lwowskiej. Z dalszych okolic, przede wszystkim, radzimy zwiedzić zabytkowe miasto Żółkiew*** (25 km od Lwowa). To miasto-twierdza, stanowiące niepowtarzalny zespół architektoniczny, posiada po Lwowie najwięcej cennych zabytków spośród wszystkich miast Ziemi Lwowskiej. W 1594 roku hetman St. Żółkiewski założył miasto, budując je według głęboko przemyślanego planu architekta Pawia Szczęśliwego. W końcu XVII w. Żółkiew była jedną z rezydencji króla Jana III i stanowiła ważny ośrodek rozwoju sztuk pięknych. Większość wyróżniających się budowli wzniesiono w XVII-XVII1 w. Przed zamkiem wewnątrz murów obronnych znajduje się Rynek (obecnie - plac Wiecowy), którego pierzeje tworzyły budynki mieszkalne z podcieniami, dziś częściowo zachowanymi. Na Rynku w miejscu starego ratusza koło bramy Glińskiej, na początku XX w. powstał nowy ratusz. Nad placem dominuje monumentalny późnorenesansowy rzymskokatolicki kościół parafialny św. Wawrzyńca (arch. Paweł Szczęśliwy, Paweł Rzymianin, Ambroży Przychylny, 1606-1618). W kościele warto obejrzeć okazałe rzeźbiarskie nagrobki rodzinne Daniłowiczów, Żółkiewskich i Sobieskich z XVII w. Świątynia została przywrócona kultowi religijnemu w 1989 r. Nieco dalej w kierunku północnym znajduje się zespół klasztoru OO. Bazylianów z cerkwią Bożego Narodzenia (XVII-XX w.). W cerkwi ciekawe są freski Juliana Bucmaniuka z lat 1930. Na północny wschód od Rynku położona jest synagoga z ażurową renesansową attyką (arch. Piotr Beber, 1687). Od niej można przejść do pobliskiego klasztoru i I kościoła OO. Dominikanów (XVII - pocz. XX w.), w którym obecnie czynna jest greckokatolicka cerkiew św. Jozafata. Na dawnych przedmieściach Żółkwi można zwiedzić dwie stare drewniane cerkwie - Świętej Trójcy (I72i>) ora? Narodzenia Najświętszej Bogarodzicy (1705, ikonostas 1710-1727). Kościół św. Wawrzyńca w Żółkwi L I ! Ziemia Lwowska • 280 Krechowa Od Żółkwi, pokonując odległość 12 km, dojedziemy do wsi Krechów. Znajduje się tu greckokatolicki klasztor OO. Bazylianów, w którym działa obecnie Seminarium Duchowne. Zespół klasztorny z XVII-XVIII w. składa się z cerkwi św. Mikołaja i trzech skrzydeł z celami mnichów, otoczonych potężnymi murami obronnymi z wieżami-dzwonnicami oraz basztami wjazdowymi. Klasztor powrócił do nowego życia po gruntownej renowacji, przeprowadzonej w 1. 1990— 1997 pod kierunkiem arch. S. Cymbaluka. Przejeżdżając przez region żółkiewski, można się zachwycać pięknymi krajobrazami z licznymi jeziorami na terenie rezerwatu przyrody „Roztocze". . , Na wschód od Lwowa prowadzi ciekawa wycieczka samochodowa, obecnie nazywana trasą „Złotej Podkowy". Pozwala ona zwiedzić szereg dawnych zamków. Trasa początkowo biegnie autostradą Lwów-Kijów. Za wsią Dzia-dyłów można zboczyć z trasy aby odwiedzić Zadwórze (30 km od Lwowa). Miejscowość ta słynie jako „Polskie Termopile". W czasie wojny z bolszewikami oddział polskiej piechoty 17 sierpnia 1920 r. powstrzymał tutaj natarcie na Lwów wielkich sił konnicy Budionnego. W bitwie pod Zadwórzem zginął cały oddział-318 polskich żołnierzy. Ich bohaterstwo upamiętnia kopiec usypany obok linii kolejowej. Zamek w Olesku wjeżdżamy do Buska (50 km od Lwowa) - miasta znanego od 1097 r. Godny uwagi jest tu czynny kościół rzymskokatolicki wzniesiony w 1780 r., a także klasycystyczny pałac Badenich z 1810 r., otoczony parkiem. Na buskim cmentarzu zachowana jest (niedawno odnowiona) kwatera żołnierzy polskich poległych w 1920 r. Jadąc szosą kijowską, w odległości 75 km od Lwowa, zobaczymy po lewej stronie na wysokim wzgórzu Zamek Oleski**; - wspaniały zabytek ar- Portal Zamku Oleskiego Ziemia Lwowska 282 chitektury i historii XIII-XVIII w. W XIV w. była to potężna staroruska twierdza. W okresie XV-XVI w. zamek stał się magnacką rezydencją (od 1605 r. należącą do Jana Daniłowicza) i w 1. 20. XVII w. został przebudowany w duchu włoskiego renesansu. W 1629 r. z małżeństwa Jakuba Sobies-kiego i Teofili z Daniłowiczów urodził się tutaj przyszły król Polski Jan III Sobieski, który później często tu mieszkał i zgromadził w zamku liczne dzieła sztuki. W XVIII w. zamek przeszedł na własność Rzewuskich. Po gruntownej renowacji w 1. 1965-1975 utworzono tu rezerwat architektoniczno-historyczny i muzeum, dział Lwowskiej Galerii Sztuki. Na zamku zebrano setki rzadkich dzieł malarstwa, rzeźby, sztuki stosowanej X-XIX w. Wśród nich znajdują się ikony, portrety, sceny mitologiczne i rodzajowe, martwe natury, wielkie obrazy batalistyczne („Bitwa pod Wiedniem" pędzla Martino Altomontego, 1692), meble, gobeliny oraz spora kolekcja rzeźby szkoły lwowskiej z XVI-XVIII w. Nieopodal zamku położony jest dawny klasztor i kościół OO. Kapucynów fundacji Rzewuskich z 1739 r. (arch. M. Do-brawski), obecnie wchodzący w skład rezerwatu i przystosowany do potrzeb muzeum. Zamek i klasztor otacza malowniczy park z sadzawką i kilkoma zachowanymi kamiennymi rzeźbami z XVII-XVm w. M. Altomonte. „Bitwa pod Wiedniem" (fragment) 283 dawny kościół parafialny Świętej Trójcy, zbudowany w XVI w., obecnie czynny jako cerkiew prawosławna. We wnętrzu znajdują się późnorenesan-sowe marmurowe nagrobki Jana Koniecpolskiego (| 1610) i dziada Jana III Sobieskiego, wojewody ruskiego, Jana Daniłowi-cza (1570-1628), przypuszczalnie dłuta J. Pflstera. Niedaleko od Oleska położony jest zamek w Podhor-cach*** - niezwykle cenny zabytek architektury renesansu. Zamek zbudował na zamówienie wielkiego hetmana koronnego Stanisława Koniecpolskiego włoski architekt Andrea dell'Aqua w 1. 1637-1641. Późniejszymi właścicielami byli Jan III Sobieski, Rzewuscy (1720-1865) i Sanguszkowie (1865-1939). Do zespołu zamkowego wchodzą: paląc, otoczony fortyfikacjami z wałami, bastionami i fosą; barokowy kościół św. Józefa (arch. K. Romanus, rz. S. Fesinger, 1752-1766); brama wjazdowa oraz piękny „włoski" park z XVIII w. ze starymi lipami. Podhorecki zamek jest filią Lwowskiej Galerii Sztuki, obecnie przechodzi gruntowną renowację i konserwację. We wsi Podhorce warto zobaczyć także ładną drewnianą cerkiew św. Michała (1720), zabytek budownictwa ludowego. Przy cerkwi jest cmentarz XVI-XVIII w., a na nim kaplica-grobowiec. Zasługuje na uwagę również odnowiony unicki klasztor OO. Bazylianów, założony w XIII w., a przy nim barokowa cerkiew z 1726 r. z ikonostasem autorstwa P. Giżyckiego. Przed Podhorcami leży staroruska osada Pleśnisko (XII w.). Jedziemy dalej do Złoczowa, gdzie znajduje się jeszcze jedna filia Lwowskiej Galerii Sztuki - Zamek Złoczowski**. Wzniesiony w 1. 30. XVII w. w postaci Zamek w Podhorcach Sala Zaniku Oleskiego XVII-XVIII w. zamek należał do Sobieskich i Radziwiłłów. Zamek usytuowany jest na wzgórzu i otoczony wałami, wyłożonymi ciosanym kamieniem. Na dziedzińcu zamku stoi późnorene-sansowy Wielki Pałac i Pawilon Chiński. W samym Złoczowie godne uwagi są dwie świątynie: rzymskokatolicki kościół pw. Wniebowzięcia NMP (1730 r.) z zachowanym zabytkowym wyposażeniem, czynny nieprzerwanie po II wojnie światowej, oraz greckokatolicka cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego (dawny kościół parafialny, wzniesiony w 1626 r. z fundacji Jakuba Sobieskiego). Na złoczowskim cmentarzu znajduje się kaplica-mauzoleum Polaków poległych w 1919 r., zbudowana w 1923 r. W odległości 27 km na południe od Złoczowa znajduje się renesansowy zamek w Pomorzanach, wzniesiony w drugiej połowie XVI w. i znacznie rozbudowany w 1685 r. przez króla Jana III Sobieskiego (arch. przypuszczalnie był Charles Benoit). Zamek w Złoczowie Kościół św. Józefa w Podhorcach Ziemia Lwowska 284 285 Zamek w Świrzu Jeszcze jedną dawną twierdzę napotkamy po drodze - 14 km za Przemyś-lanami We wsi Swirz na wzniesieniu nad rzeką i jeziorem położony jest zamek w Świrzu* zbudowany w XVI - połowie XVII w. Należał on do rodów Swirskich i Cetnerów' w 1. 1907-1939 był własnością hrabiów Lamezan de Salins. Nieopodal zamku znajduje się renesansowy kościół z 1546 r. (obecnie cerkiew greckokatolicka). . Ze Świrza droga powrotna do Lwowa prowadzi przez starodawne miasteczko Bóbrkę. Ciekawy jest tutaj kościół obronny ufundowany w 1405 r. Dalej za wsią Wodniki mijamy ruiny majestatycznego zamku Ostrogskich w Starym Siole* (wzniesionego przez arch. Ambrożego Przychylnego w 1. 1584-1589; rozbudowanego w 1. 1642-1649). Na początku XVIII w. zamek należał do Adama Mikołaja Sieniawskiego, który przeniósł tutaj ze Lwowa swój arsenał. W XVIII- Czartoryskich i Potockich. Obronne mury zamku o wysokości 14-16 m zamykają obszar o powierzchni ponad 2 ha. W kierunku południowym lub południowo-zachodnim od Lwowa można zrobić wycieczkę w Karpaty, słynące z malowniczych krajobrazów, wiekowych lasów, leczniczych źródeł i czystych rzek. Są tu bogate możliwości zarówno dla letniej jak i zimowej turystyki i wypoczynku. W Beskidach Skolewskich - w miejscowościach Sławsk*, Skole i Tysowiec, znajdują się popularne ośrodki sportów zimowych, hotele, kempingi, sanatoria. We wsi Urycz można obejrzeć szczątki staroruskiej skalnej twierdzy Tustań (IX-XIII w.) - unikatowego zabytku architektury obronnej. U podnóża Karpat, w ekologicznie czystej strefie o łagodnym klimacie, leży miasto Truskawiec** - słynne uzdrowisko balneologiczne. Dzisiejszy Truskawiec ma 19 sanatoriów, 20 pensjonatów, obozy uzdrowiskowe dla dzieci. Ziemia Lwowska 286 Przyjeżdża tutaj na kurację (w szczególności korzystając z niezwykłych właściwości leczniczych zdrojów mineralnej wody „Naftusia") i wypoczynek jednocześnie od 15 do 18 tys. osób z różnych stron. Willa „Eden" w Truskawcu 287 W 1913 r. Pocztówka z s^awiec znany jest z wielu interesujących zabyt-XX w. kowych drewnianych willi z końca XIX i początku XX w. w stylach „szwajcarskim", secesyjnym i zakopiańskim. Takimi są, na przykład, „Sariusz" (dziś mieści się tu Traskawieckie Muzeum Historyczne), Świtezianka" (pensjonat), „Eden" (sanatorium „Berizka"), „Grażyna" (dawna willa burmistrza Drohobycza i właściciela Traskawca Rajmunda Jarosza, zbudowana w 1925 r., obecnie Muzeum artysty-malarza W. Biłasa). Warto zwiedzić nymi pawilonami i pomnikiem A. Mickiewicza (dłuta T.Barąaa, 1900). Czynny jest kościół rzymskokatolicki pw. Wniebowzięcia NMP zuuuuwa.., . W13 , Skuteczną balneologiczną kurację zapewnia także pobliskie uzdrowisko Morszyn Niedaleko Morszyna leży miasto Stryj. Zwiedzając charakterystyczną dla końca XIX - pocz. XX w. zabudowę miasta, można zobaczyć rzymskokatolicki kościół pw. Narodzenia NMP* (wzniesiony w 1891 r.) z koronowanym obrazem Tronującej Matki Boskiej (pędzla F. Cynka) w głównym ołtarz Kościół ten Rynek w Samborze. był jednym z nielicznych, które Pocztówka z pocz. XX w. pozostawały nieprzerwanie czynne po 1944 r. Obok Truskawca (9 km) leży starożytny Drohobycz. Warto zwiedzić śródmieście z kościołem farnym z XV w.***, cmentarz z cennymi rzeźbiarskimi nagrobkami, synagogę, Muzeum Artystyczne Ziemi Drohobyckiej, w którym eksponowane są m.in. portrety sar-mackie z XVIII w., obrazy . malarzy polskich z XIX - początku XX w. Niektóre stare ulice Drohobycza zachowują jeszcze ślady magiCznej aury odzwierciedlonej w twórczości Brunona Schulza (1892-1942), polsko^żydowskiego pisarza i artysty grafika - „gemus loci tego miasta. Dalej nasza podróż prowadzi do Sambora, typowego dla dawnej Galicji miasteczka, z ciekawymi zabytkami mieszkalnej i sakralnej architektury. Czynny jest tu rzymsko- katolicki poznogotycki para- Kościół w Rudkach {*% kościół* z XV-XVI w który przetrwał cały okres powojenny. W drodze powrotnej do Lwowa przejeżdżamy przez miasteczko Rudki. W krypcie tutejszego kościoła (zbudowane-w 1. 1685-1728) znajduje się grobowiec Aleksandra Fredry** i jego rodziny. W pobliżu Rudek leży wieś Wisznia (dawniej Beńkowa Wisznia) z pałacem Fredrów z XVIII w. uuc Według nazw dzisiejszych Angełowycza (Stroha) 118 Antonowycza (Zadwórzańska) 131-133 Aralska (Stefczyka) 199 Archipenki (św. Jacka) 194-196 Architektorska (Zachariewicza) 116 Azowska (Poratyńskiego) 199 Bałabana (Berka Joselowicza) 146 Bandery (Leona Sapiehy) 111-114, 116, 122, 126, 127, 131 Bankowska (Szajnochy) 109 Barwińskich (Sobieszczyzna) 48^19 Basarab (Stalmacha) 196 Baturyńska (Inwalidów) 145 Bazarna (Schleichera) 142, 143, 144 Beryndy (Kilińskiego) 33, 73 Biblioteczna (Baworowskich) 108 Boberskiego (Tatar-Trześniowskiego) 142 Bohomolca (Asnyka) 224 Bohuna (Chodkiewicza) 126 Bojkowska (Krusznik) 122, 123 Bortniańskiego (Świętokrzyska) 149 Botkina (-) 138 Boya-Żeleńskiego (Abrahamowiczów) 184 Briułłowa (Łąckiego) 112, 270 Bujki (Nilskiego-Łapińskiego) 185 Oetnerówka (Władysława Warneńczyka) 214 Charkowska (Heninga) 216 Chmielnickiego (Żółkiewska) 55-58, 60, 61, 64, 262 Chotyńska (Chocimska) 154 Cyryla i Metodego (Długosza) 170, 171, 172 Czajkowskiego (Chorążczyzna) 79, 83, 84, 164 Czajkowskiego (Cytadelna, Dąbczańskiej) 164 Czechowa (opata Hoffinana) 210, 212 Czeremszyny (Dunin-Wąsowicza) 202, 214 Czereśniowa 190, 195 Czernihowska (Głowińskiego) 212, 213 Czerniowiecka (Focha) 155 Czornowoła (Pełtewna) aleja 60, 64, 229 Czumacka (Boberskiej) 219 gen. Czuprynki (Potockiego) 122, 126, 128-131 Daniela Halickiego (Strzelecki) pl. 29, 30 Danyłyszyna (Byka) 146 Defki (Misjonarska) 60 Dibrowna (Łukiewicza) 179 Dnieprowska (Szewczenki) 201 Doncowa (Hołówki) 210 Dorosza (Pola) 194 Doroszenki (Sykstuska) 70, 101, 105-108 Ziemia Lwowska . 288 289 Dragomanowa (Mochnackiego) Drohobycza (św. Michała) Drukarska (Grodzickich) Dudajewa (Zimorowicza) Dyktowa Dzyndry (Rohringa) Dżerelna (Źródlana) Fed'kowycza (Kętrzyńskiego) Fedorowa (Blacharska) Feszczenki-Czopiwskiego (-) Fiłatowa (Żulińskiego) Franki (Pilsudskiego) Franki (Ponińskiego) Franki (Prusa pl) Franki (św. Zofii) Franki (Zyblikiewicza) Fredry Galileusza (Rydygiera) Gazowa Gipsowa Glinki (Herburtów) Głęboka Gogola (Zygmuntowska) Górskiej (Kubasiewicza) Grabowskiego (Łazarza) gen. Grekowa (Arciszewskiego) Gródecka (Kazimierzowska) Gródecka (ulff. Horodoćka) Grunwaldzka Gwardyjska (Kadecka) -Halicka Halicki pl. Hawryszkiewicza (Strzelecka) Hercena (Łozińskiego) Hlibowa (Chmielowskiego) Hnatiuka (Jagiellońska) Horbaczewskiego (Issakowicza) Hordyńskich (Norwida) Hrebinki (Podlewskiego). Hruszewskiego (św. Mikołaja) Hrycaja (Pawlikowskiego) Hryhorenki (Smolki) pl. Hryhorowycza (Małeckiego) Huculska (Unii Lubelskiej) Hułaka-Artemowskiego (Miłkowskiego) Huszałewycza (Prowiantowa) Iwasiuka (Michalskiego) J apońska Jarosława Mądrego (Bema) 166-171, 242-243 106, 259 24, 25, 251 81, 85 150 182 145,146 155, 156, 259, 263 19, 20, 25, 41, 42, 43 150 210, 221 200 181, 182, 186, 258, 259 176 175-177, 179-181, 263 87, 175, 176, 190 82, 88 213 145 135 183 127, 128 97, 152 155 173 145 142, 146-148 142, 151-156 133, 134 122, 174, 182-184, 233 37-38, 41 75-76 30 82, 87-88 165 71, 72, 92-93, 104 125 137 94 166, 171, 181, 255 199 93-94 85 49 224 151 201 128 151,153 Skorowidz ulic 290 Jarosławenki (św. Zofii) Jaworskiego (Trybunalski) pl. Jefremowa (Mączyńskiego) Jeroszenki (Pilichowska) św. Jura pl. IValicza góra (Kaleczą) Kamieniarzy (Kleina) Karmańskiego (Gundulicza) Karmeluka (Kłuszyńska) Karpacka Karpynca (Kosynierska) O. Karpynśkoho (Fr. Karpińskiego) Kastelówka (Lisa-Kuli) Katedralny (Kapitulny) pl. Kijowska (Na Bajkach) Kleparowska Klonowicza Kobylańskiej (św. Marka) Kociubińskiego (Supińskiego) Kocyłowskiego (Torosiewicza) Kokorudza (Modrzejewskiej) Kolberga (św. Marii Magdaleny) Kołessy (Wronowskich) Komarynca (Dylewskich) Konopnickiej Konowalca (29 Listopada) Konyskiego (Ochronek) Kopernika 75, 108-112, 122t Korduby (-) Korniakta (Korniaktów) Korolenki (Franciszkańska) Kościuszki Kotlarewskiego (Nabielaka) Kotlarska Kowżuna (Bielowskiego) Kowżuna (Sokoła). Kozielnicka Krakowska Krawczuka (Bonifratrów) Kropywnickiego (abpa Bilczewskiego) pl. Krupiarska Kruszelnickiej (Kraszewskiego) Krymska (22 Stycznia) Krzemieniecka (Jelinka) Krzywa Lipa (Hausmanna pasaż) Krzywonosa (Teatyńska) Kubańska (Dybowskiego) Kubijowycza (Żyżyńska) Kulikowska (Chłopickiego) Kulisza (Słoneczna) Kulparkowska Kurbasa (Rejtana) Kuszewicza 291 181, 186 32 130, 131 278 98-100 160, 161, 164, 165 101 181 214, 251 196 183 115,116 122, 126 34 126, 127, 128, 131 144, 145 223, 224 176 169, 171-173 201 134 123 161 182, 184 200 128, 132-137 223 123, 161, 173, 238, 260 59 30 208-210 94, 106 123, 124, 126 142, 146 83 84-85 185 28,30 210, 212-213 116, 153, 154, 156 206, 216 101-102, 257 198, 199 135 105 49-50 198 196, 197, 198 122 142, 146 138 72, 92 60-61 Kwitki-Osnowianenki (Częstochowska) Kybalczycza (Śląska) Kyryliwska (Szlachecka boczna) Leinberga (Korzeniowskiego) Leśna Leontowycza (św. Anny) Letnia (Odrowążów) Lewińskiego (Reymonta) Lipcowy (Unii Brzeskiej) pl. aleja Lipowa Listopadowego Czynu (Mickiewicza) Liszta (Lindego) Litewska Ludkiewicza (Zakładników) Łemkowska (Hermana) Łemyka (Dwernickiego) Lepkiego (Brajerowska) Kost' Łewyckiego (Kochanowskiego) Łukasza (Widok) Łukijanowycza (Bogusławskiego) Łyczakowska Łysenki (Kurkowa) Łyżwiarska Małaniuka (Wacława Dąbrowskiego) pl. Martowycza (Friedrichów) Matejki Mączna Meblarska (Lauda) Melnyka (Szymonowiczów) Mencyńskiego (Kołłątaja) Mendelejewa (Jakuba Strzemię) Metrologiczna (Fleszara) braci Michnowskich (Króla Leszczyńskiego) Mickiewicza (Mariacki) pl. Miecznikowa (św. Piotra) 201, Miżhirna (Żeburskiego) Moryniecka (Szlachecka) Mularska (Starotandetna) Muszaka (Dwernickiego) Muzealny (Dominikański) pl. Mychalczuka (Fellerów pasaż) Myszugi (Pomorska) Mytny (bpa Bandurskiego) pl. Maływajki (Rzeźnicka) Neczuja-Łewyckiego (Lenartowicza) Niekrasowa (Pijarów) Niszczyńskiego (Nussbaum-Hilarowicza) Niżyńska (Paulinów) Nowakiwskiego (Ziemiałkowskiego) 149 Nyzankiwskiego (Bourlarda) 78-79 186 150 IJdeska (Boczkowskiego) 153 Ohijenki (Krasickich) 96-97, 148 146 Olżycza (Bełzy) 199 215, 216 Ołeksandra Newskiego (św. Teresy) 117-118 147 Ołesia (Lubieckiego) 199 182 Opryszkiwska (Kąpielna) 59 128 Ormiańska 25-28, 31, 260 156 Orzeszkowej 135 202 Ostrogradskich (Małachowskiego) 184 93, 95-98, 102, 244 Konstantego Ostrogskiego (Książąt Ostroj ;skich) 215 83 Ozarkewycza (Skargi) 152, 153 186 196, 257 Palija (Kampiana) 193 Panasa Myrnego (Własna Strzecha) 186 61 Panczyszyna (Steczkowskiego) 199 179 Papariwka (Grzegorza z Sanoka) 59 94-95 Parfanowiczów (Miączyńskiego) 48 193, 194, 200, 201, 223 Parkowa (Pułaskiego) 176 184 Pasieczna 219, 273 173, 174 Pawiowa (Domagaliczów) 223, 224 180, 206-214, 217-221 Pczilki (Strzałkowskiej) 190 47-48 Persenkówka 185 Petruszewycza (Orlicz-Dreszera) pl. 190, 191, 193 182 Piaskowa 215,216 Pidkowy (św. Ducha) pl. 33, 73 83 Pidwalna (Podwale) 29, 40, 43, 46, 233 164 Piekarska 206, 210, 220-222, 225-226, 251 97, 101, 102 Pochyła 183 206, 216 Pohulanka 201, 272 202 Popowycza (Lelewela) 164 130, 131, 132, 134 Profesorska (Nikorowicza) 100, 113 94, 147 «Proswity» (Karmelicka) 47 172 Pstraka (-) 144 124, 125 154 Kappoporta 143, 144 68, 69, 74-76, 79 Riepina (Rewakowicza) 218 213, 217, 218, 226, 266-267 braci Rohatyńców (Sobieskiego) 40, 260 219 Kniazia Romana (Batorego) 77-78, 88, 259 150 Romańczuka (Zamoyskiego) 193 64 Romanyckiego (Malczewskiego) 122, 123 178, 179 Rossiego (Wiatrakowa) 214 44, 250 Rudańskiego (Tańskiej) 82-83 72 Rudnickiego (Grochowska) 137,138 186 Ruska 20, 41, 42, 44, 260 206-207, 239 Rusowych (Wiśniowieckich) 116, 133 Rustawelego (Jabłonowskich) 176, 190, 191, 192, 194 72, 92-93 Rutkowycza (Henryka Dąbrowskiego) 176, 177 123 Rylejewa (Badenich) 100-101 206, 213-214 Rynek 7, 16-25 3? 33, 38, 41, 42, 230, 232, 233, 260, 262 219 Stary Rynek pl. 55, 64, 240 214-216 Rzeźbiarska 208 Skorowidz ulic 292 293 Saksagańskiego (Romanowicza) Samczuka (Poniatowskiego) Samczuka (Racławicka) Samij lenki (Oficerska) Schimserów (św. Pawia) Serbska Sewastopolska (Reja) Sieczenowa (Szumlańskich) Sielskich (Janowskiego) Slipego (Sobińskiego) Słodowa Słowackiego Smal-Stockiego (Bilińskich) Smiływych (Wiarusów) Smolskiego (Grottgera) Snopkowska Soborny (Bernardyński) pl. Starojewrejska (Boimów) Starozniesieńska Staryckiego (Okólskiego) Stauropigijska (Dominikańska) Stećki (Paderewskiego) Stefanyka (Ossolińskich) Ołeny Stepaniwnej (Kordeckiego) Stryjska Strzelców Siczowych (Trzeciego Maja) Studencka (Studentek) Stusa (Karłowiczówny) Sudowa (Sądowa) Swiencickiego (Dwernickiego) Swobody (Hetmańska) aleja Swobody (Legionów) aleja Swobody (Wały Hetmańskie) aleja Szaszkewycza (Kotlarewskiego, Szaszkewycza) pl. Szeptyckich Szewczenki (Akademicka) aleja Szewczenki (Janowska) Szewska (Trybunalska) Szolem-Alejchema (Bernsteina) Szopena Szpitalna Szuchewycza (Kubali) 86-87, 190 180-181, 185 180,181 191, 194, 195 226 41,42 213 153 135 194, 196 215 102, 106, 107, 110, 260 156 122 208-209 190, 196-198 76, 220-221 41 216 131 24,25 87 83-85, 110, 162-164, 237 151 175, 176, 182, 184, 186, 190, 259, 263 102-105 201 190, 198, 202 152 177, 178, 198 72-73, 241 10, 70-72, 92, 245, 248 68-69 107, 108, 112 117, 118 11, 68, 75, 78, 79-82, 84, 86, 88, 260 148-151, 276, 277, 278 32 147 94 142, 143, 146 77 Snii niezna Kniazia Światosława (Bema) pl. 1 amańska (Alembeków) Targowy (Goluchowskich) pl. gen. Tarnawskiego (Tarnowskiego) Tarnopolska (Toruńska, Cieszyńska, Poznańska) Tatarska Teatralna (Rutowskiego) Techniczna (Technicka) św. Teodora pl. 62 151 146 142 194-196 186 59 23, 28, 31-34, 254 100-101 64 Tiutiunnyków (Hauke-Bosaka) Tołstoja (Krasińskiego) Trusza (Obwodowa) Tuhan-Baranowskiego (Sakramentek) Turgieniewa (Lwowskich Dzieci) Tycha (Cicha) Tyktora (św. Stanisława) braci Tymoszenków (Sliwińskiego) LJkrainki Łesi (Skarbkowska) Ustyjanowycza (Ujejskiego) Użhorodzka (Sieniawska) Wachnianina (Kopcia) Wagilewicza Wałowa Wenecjanowa (Chodorowskiego) Werbyckiego (Chrzanowskiej) Werchrackiego (Gołąba) Weteranów Węgielna Wiczewy (Benedyktyńska ul. i pl.) pl. Wilde (Ptaśnika) Witowskiego (Pełczyńska) Witwera (Skrzyńskiego) Wołoska Wołoszczaka (Obozowa) Wołoszyna (Koralnicka) Woronego (Sienkiewicza) Wójtowicza (Domsa) Wymycia (Winnica) Wynnyczenki (Czarnieckiego) Wyszeńskiego (Wyspiańskiego) Aalizniaka (Dunin-Borkowskich) Zaliznyczna (Pierackiego) Zamarstynowska Zamknena (Zamknięta) Zamkowa Zańkowieckiej (św. Antoniego) Zaporoska (Mazowiecka) Zaryckich (Obertyńska) Zdorowia (Zdrowie) Zielona Złota Zwienihorodzki (Marii Śnieżnej) pl. • JL/ółkiewska (św. Marcina) Żukowskiego (Cieplaka) Zjak\ (Kamińskiego) 195-197 195 137, 138, 244 222-223 116, 156 83 72, 92 182 27-30, 73 100, 244 56, 240 201 193 38^0, 76 173 122 212-213 145 64 60 219 122, 161, 174, 175, 186 208 196 175 85 83, 108 118 151 46, 50, 207, 220, 255 215 135, 136, 156 151, 154, 155 60 152 59 211 186 175, 176 128 190, 192-194, 199-202 144, 263, 276 62 58 131 28 Skorowidz ulic 294 295 SKorowiaz uuc Według nazw z roku 1939 Abrahamowiczów (Boya-Żeleńskiego) 184 Akademicka (Szewczenki aleja) 11 , 68, 75, 78, 79-82, 84, 86, 88, 260 Akademicki pl. (Szewczenki aleja) 82, 86 Alembeków (Tamańska) 146 św. Anny (Leontowycza) 146 św. Antoniego (Zańkowieckiej) 211 Arciszewskiego (gen. Grekowa) 145 Arsenalna (-) 46 Asnyka (Bohomolca) 224 Badenich (Rylejewa) 100-101 bpa Bandurskiego (Mytny) pl. 206-207, 239 Batorego (Kniazia Romana) 77-78, 88, 259 Baworowskich (Biblioteczna) 108 Bełzy (Olżycza) 199 Bema (Jarosława Mądrego) 151, 153 Bema (Kniazia Światosława) pl. 151 Benedyktyńska (Wiczewy pl.) 60 Benedyktyński (Wiczewy pl.) pl. 60 Bernardyński (Soborny) pl. 76, 220-221 Bernsteina (Szolem-Alejchema) 147 Bielowskiego (Kowżuna) 83 abpa Bilczewskiego (Kropywnickiego) pl. 116, 153, 154, 156 Bilińskich (Smal-Stockiego) 156 Blacharska (Fedorowa) 19, 20, 25, 41, 42, 43 Boberskiej (Czumacka) 219 Boczkowskiego (Odeska) 153 Bogusławskiego (Łukijanowycza) 173, 174 Boimów (Starojewrejska) 41 Bonifratrów (Krawczuka) 210, 212-213 Bourlarda (Nyżankiwskiego) 78-79 Brajerowska (Lepkiego) 94-95 Byka (Danyłyszyna) 146 l^hłopickiego (Kulikowska) 122 Chmielowskiego (Hlibowa) 165 Chocimska (Chotyńska) 154 Chodkiewicza (Bohuna) 126 Chodorowskiego (Wenecjanowa) 173 Chorążczyzna (Czajkowskiego) 79, 83, 84, 164 Chrzanowskiej (Werbyckiego) 122 Cicha (Tycha) 83 Cieplaka (Żukowskiego) 131 Cieszyńska (Tarnopolska) 186 Czarnieckiego (Wynnyczenki) 46, 50, 207, 220, 255 Czereśniowa 190, 195 Częstochowska (Kwitki-Osnowianenki) 149 JJąbczariskiej (Czajkowskiego) 164 Henryka Dąbrowskiego (Rutkowycza) Wacława Dąbrowskiego fMałaniukal ni. 176, 177 83 Domagaliczów (Pawiowa) Dominikańska (Stauropigijska) Dominikański (Muzealny) pl. Domsa (Wójtowicza) św. Ducha (Pidkowy) pl. Dunin-Borkowskich (Zalizniaka) Dunin-Wąsowicza (Czeremszyny) Dwernickiego (Lemyka) Dwernickiego (Muszaka) Dwernickiego (Swiencickiego) Dybowskiego (Kubańska) Dyktowa Dylewskich (Komarynca) .Tellerów pasaż (Mychalczuka) Fleszara (Metrologiczna) Focha (Czerniowiecka) Franciszkańska (Korolenki) Fredry Friedrichów (Martowycza) Crazowa Gipsowa Głęboka Głowińskiego (Czernihowska) Gołąba (Werchrackiego) Goluchowskich (Targowy) pl. Gosiewskiego (Terszakowców) Grochowska (Rudnickiego) Grodzickich (Drukarska) Grottgera (Smolskiego) Gródecka Grunwaldzka Grzegorza z Sanoka (Papariwka) Gundulicza (Karmańskiego) Gwardii Narodowej pl. (-) Halicka Halicki pl. Hauke-Bosaka (Tiutiunnyków) Hausmanna pasaż (Krzywa Lipa) Heninga (Charkowska) Herburtów (Glinki) Hermana (Łemkowska) Hermanów pasaż (-) Hetmańska (Swobody aleja, str. parzysta) opata Hoffmana (Czechowa) Hołówki (Doncowa) Inwalidów (Baturyńska) Issakowicza (Horbaczewskiego) Jabłonowskich (Rustawelego) św. Jacka (Archipenki) Jagiellońska (Hnatiuka) 223, 224 24, 25 44, 250 118 33, 73 135, 136, 156 202, 214 179 178, 179 177, 178, 198 198 150 182, 184 72 124, 125 155 208-210 82, 88 164 145 135 127, 128 212, 213 212-213 142 224-225 137,138 24, 25, 251 208-209 142, 151-156 133, 134 59 181 47 37-38, 41 75-76 195-197 105 216 183 61 146 72-73, 241 210, 212 210 145 125 176, 190-192,194 194-196 71,72, 92-93, 104 Skorowidz ulic 296 297 Janowskiego (Sielskich) 135 Japońska 128 Jelinka (Krzemieniecka) 135 Berka Joselowicza (Balabana) 146 św. Jura pl. 98-100 IVadecka (Gwardyjska) 122, 174 182-184, 233 Kadyego (Kutowa) 213 Kaleczą (Kalicza Góra) 160, 161, 164, 165 Kamińskiego (Żiżki) 28 Kampiana (Palija) 193 Kapitulny (Katedralny) pl. 34 Karlowiczówny (Stusa) 190, 198, 202 Karmelicka («Proswity») 47 Karpacka 196 Fr. Karpińskiego (0. Karpynśkoho) 115, 116 Kazimierzowska (Gródecka) 142, 146-148 Kąpielna (Opryszkiwska) 59 Kętrzyńskiego (Fed'kowycza) 155, 156, 259, 263 Kilińskiego (Beryndy) 33, 73 Kleina (Kamieniarzy) 101 Kleparowska 144, 145 Klonowicza 223, 224 Kłuszyńska (Karmeluka) 214, 251 Kochanowskiego (Kost' Łewyckiego) 193, 194, 200, 201, 223 Kołłątaja (Mencyńskiego) 94, 147 Konopnickiej 200 Kopcia (Wachnianina) 201 Kopernika 75, 108-112, 122, 123, 161, 173, 238, 260 Koralnicka (Woloszyna) 85 Kordeckiego (Ołeny Stepaniwnej) 151 Korni aktów (Korniakta) 30 Korzeniowskiego (Leinberga) 146 Kosynierska (Karpynca) 183 Kościuszki 94, 106 Kotlarewskiego (Szaszkewycza pl.) 107, 108, 112 Kotlarska 142, 146 Kozielnicka 185 Krakowska 28, 30 Krakowski (Jarosława Ośmiomysla) pl. 61, 142 Krasickich (Ohijenki) 96-97, 148 Krasińskiego (Tołstoja) 195 Kraszewskiego (Kruszelnickiej) 101-102, 257 Krupiarska 206, 216 Krusznik (Bojkowska) 122, 123 Kubali (Szuchewycza) 77 Kubasiewicza (Górskiej) 155 Kulparkowska 138 Kurkowa (Łysenki) 47-48 Kuszewicza 60-61 J-/auda (Meblarska) 202 Legionów (Swobody aleja, str. nieparzysta) 10, 70-72, 92, 245, 248 Lelewela (Popowycza) 164 Lenartowicza (Neczuja-Łewyckiego) 123 Skorowidz ulic • 291 Leśna Lindego (Liszta) aleja Lipowa Lisa-Kuli (Kastelówka) 29 Listopada (Konowalca) Litewska Lubieckiego (Ołesia) Lwowskich Dzieci (Turgieniewa) Łazarza (Grabowskiego) Łąckiego (Briułłowa) Lozińskiego (Hercena) Łukiewicza (Dibrowna) Łyczakowska Łyżwiarska iVlaja Trzeciego (Strzelców Siczowych) Malczewskiego (Romanyckiego) Malachowskiego (Ostrogradskich) Maleckiego (Hryhorowycza) św. Marcina (Żółkiewska) Mariacki (Mickiewicza) pl. św. Marii Magdaleny (Kolberga) Marii Śnieżnej (Zwienihorodzki) pl. św. Marka (Kobylańskiej) Matejki Mazowiecka (Zaporoska) Mączna Mączyńskiego (Jefremowa) Miączyńskiego (Parfanowiczów) św. Michała (Drohobycza) Michalskiego (Iwasiuka) Mickiewicza (Listopadowego Czynu) św. Mikołaja (Hruszewskiego) Mikolascha pasaż (-) Miłkowskiego (Hulaka-Artemowskiego) Misjonarska (Defki) Misjonarski pl. (-) Mochnackiego (Dragomanowa) Modrzejewskiej (Kokorudza) JNa Bajkach (Kijowska) Nabielaka (Kotlarewskiego) Narbutta (-) Nikorowicza (Profesorska) Nilskiego-Łapińskiego (Bujki) Niski Zamek (Castrum) pl. (-) Norwida (Hordyńskich) Nowy Świat Nussbaum-Hilarowicza (Niszczyńskiego) Obertyńska (Zaryckich) Obozowa (Wołoszczaka) Obwodowa (Trusza) Ochronek (Konyskiego) 299 215, , 216 83 202 122. 126 128, 132-137 186 199 116. 156 173 112, 270 82, 87-88 179 180, 206-214, 217-Z 182 102-105 122, 123 184 85 58 68, 69, 74-7Ć ',79 123 62 176 97, 101, 102 186 206, 216 130, 131 48 106, 259 201 93, 95-98, 102, 244 166, 171, 181, 255 83, 108 224 60 60 166-171, 242-24 134 126-128, 131 123, 124, 126 196 100, 113 185 30 137 126 219 175, 176 175 137, 138, 244 223 Oficerska (Samijłenki) 191, 194, 195 Okólskiego (Staryckiego) 131 Orlicz-Dreszera (Petruszewycza) pl. 190, 191, 193 Ormiańska 25-28, 31, 260 Orzeszkowej 135 Ossolińskich (Stefanyka) 83, 84, 85, 110, 162-164, 237 Książąt Ostrogskich (Konstantego Ostrogskiego) 215 x aderewskiego (Stećki) 87 Pasieczna 219, 273 Paulinów (Niżyńska) 214-216 Pawlikowskiego (Hrycaja) 199 św. Pawła (Schimserów) 226 Pelczyńska (Witowskiego) 122, 161, 174, 175, 186 Pełtewna (Czomowoła aleja) 60, 64, 229 Piaskowa 215,216 Piekarska 206, 210, 220-222, 225-226, 251 Pierackiego (Zaliznyczna) 151, 154, 155 Pijarów (Niekrasowa) 206, 213-214 Pilichowska (Jeroszenki) 278 Pilsudskiego (Franki) 200 św Piotra (Miecznikowa) 201, 213, 217, 218, 226, 266-267 Pochyla 183 Podlewskiego (Hrebinki) 94 Podwale (Pidwalna) 29, 40, 43, 46, 233 Pohulanka 201, 272 Pola (Dorosza) 194 Pomorska (Myszugi) 186 Poniatowskiego (Samczuka) 180-181, 185 Ponińskiego (Franki) 181, 182, 186, 258, 259 Poratyńskiego (Azowska) 199 Potockiego (gen. Czuprynki) 122, 126, 128-131 Poznańska (Tarnopolska) 186 Prowiantowa (Huszalewycza) 151 Prusa (Franki ul.) pl. 176 Ptaśnika (Wilde) 219 Pułaskiego (Parkowa) 176 lxacławicka (Samczuka) 180-181 Rappoporta 143,144 Reja (Sewastopolska) 213 Rejtana (Kurbasa) 72, 92 Rewakowicza (Riepina) 218 Reymonta (Lewińskiego) 128 Romanowicza (Saksagańskiego) 86-87, 190 Rohringa (Dzyndry) 182 Ruska 20, 41, 42, 44, 260 Rutowskiego (Teatralna) 23, 28, 31-34, 254 Rydygiera (Galileusza) 213 Rynek 7, 16-25, 32, 33, 38, 41, 42, 23C i, 232, 233, 260, 262 Stary Rynek pl. 55, 64, 240 Rzeźbiarska 208 Rzeźnicka (Nalywajki) 72, 92-93 Sakramentek (Tuhan-Baranowskiego) 222-223 Sądowa (Sudowa) Schleichera (Bazarna) Serbska Sieniawska (Użhorodzka) Sienkiewicza (Woronego) Skarbkowska (Łesi Ukrainki) Skargi (Ozarkewycza) Skrzyńskiego (Witwera) Słodowa Słoneczna (Kulisza) Słowackiego Smolki (Hryhorenki) pl. Snopkowska Sobieskiego (braci Rohatyńców) Sobieszczyzna (Barwińskich) Sobińskiego (Slipego) Sokoła (Kowżuna) Stalmacha (Basarab) św. Stanisława (Tyktora) Starotandetna (Mularska) Starozniesieńska Steczkowskiego (Panczyszyna) Stefczyka (Aralska) Stroha (Angełowycza) Stryj ska Strzałkowskiej (Pcziłki) Strzelecka (Hawryszkiewicza) Strzelecki (Daniela Halickiego) pl. Jakuba Strzemię (Mendelejewa) Studentek (Studencka) 22 Stycznia (Krymska) Supińskiego (Kociubińskiego) Sykstuska (Doroszenki) Szajnochy (Bankowska) Szaszkewycza (Szaszkewycza pl.) Szeptyckich Szewczenki (Dnieprowska) Szlachecka (Moryniecka) Szlachecka boczna (Kyryliwska) Szopena Szpitalna Szumlańskich (Sieczenowa) Szymonowiczów (Melnyka) ISląska (Kybalczycza) Śliwińskiego (braci Tymoszenków) Śnieżna Świętokrzyska (Bortniańskiego) 1 ańskiej (Rudańskiego) Tarnowskiego (gen. Tarnawskiego) Tatarska Tatar-Trześniowskiego (Boberskiego) Teatyńska (Krywonosa) Technicka (Techniczna) 152 142-144 41,42 56, 240 83, 108 27, 28, 29, 30, 73 152, 153 208 215 142, 146 102, 106, 107, 110, 260 93-94 190, 196-198 40, 260 48^19 194, 196 84-85 196 72,92 64 216 199 199 118 175, 176, 182, 184, 186, 190, 259, 263 190 30 29, 30 172 201 198, 199 169, 171-173 70, 101, 105-108 109 107, 108, 112 117, 118 201 150 150 94 142, 143, 146 153 130-132,134 186 182 62 149 82-83 194-196 59 142 49-50 100-101 Skorowidz ulic 300 301 św. Teresy (Ołeksandra Newskiego) Torosiewicza (Kocyłowskiego) Toruńska (Tarnopolska) Trybunalska (Szewska) Trybunalski (Jaworskiego) pl. Ujejskiego (Ustyjanowycza) Unii Brzeskiej (Lipcowy) pl. Unii Lubelskiej (Huculska) Wagilewicza Wałowa Wały Gubernatorskie bulwar (-) Wały Hetmańskie (Swobody aleja, bulwar środk.) Weteranów Węgielna Wiarusów (Smiływych) Wiatrakowa (Rossiego) Widok (Łukasza) Winnica (Wynnycia) Wiśniowieckich (Rusowych) Władysława Warneńczyka (Cetnerówka) Własna Strzecha (Panasa Myrnego) św. Wojciecha (Dowbusza) Wołoska Wronowskich (Kołessy) Wulecka (Sacharowa) Wyspiańskiego (Wyszeńskiego) ^acerkiewna (-) Zachariewicza (Architektorska) Zadwórzańska (Antonowycza) Zakładników (Ludkiewicza) Zamarstynowska Zamknięta (Zamknena) Zamkowa Zamoyskiego (Romańczuka) Zdrowie (Zdorowia) Zgody pl. (-) Zielona Ziemiałkowskiego (Nowakiwskiego) Zimorowicza (Dudajewa) Złota św. Zofii (Franki) św. Zofii (Jarosławenki) sw. Zofii plac (-) Zyblikiewicza (Franki) Zygmuntowska (Gogola) źródlana (Dżerelna) Aeburskiego (Miżhirna) Żółkiewska (Chmielnickiego) Żulińskiego (Fiłatowa) Żyżyńska (Kubijowycza) 117-118 201 186 32 32 100, 244 156 49 193 38-40, 76 29,46 68-69 145 64 122 214 184 151 116, 133 214 186 49 196 161 122, 123, 125 215 46 116 131-133 196, 257 60 152 59 193 128 128 190, 192-194, 199-202 98 81, 85 144, 263, 276 175-177, 179-181, 263 181, 186 197 87, 175, 176, 190 97, 152 145, 146 219 55-58, 60, 61, 64, 262 210, 221 196, 197, 198 Abraham Roman Abraham Władysław Abrahamowicz Dawid Abrahamowiczowa Antonina Abrekowie Adamscy Adamski Franciszek Adriaenssen Aleksander Adwentowicz Karol Ajdukiewicz Kazimierz Ajdukiewicz Tadeusz Albinowska Zofia Allerhand Maurycy Alnpek Jan Altomonte Martino Anczewski Marcin Andiewska Emma Andrejczyn Andrzej Andreolli Domenico Andrusiw Petro Anguisciola Sofonisba Antioch Antoniak Feliks Antonycz Bohdan Ihor 153, Appel Leon Aqua Andrea dell' Archipenko Aleksander Askenazy Stefan Askenazy Szymon Asnyk Adam Aszpergerowa Aniela Atlas Maurycy Leib Auer Karol 34, 70, 162-163, August II Augustynowicz Krzysztof Augustynowiczowie Awin Józef 93, 106, 174, Axelbrad Dawid Axentowicz Teodor Axer Erwin Axer Otto 101, 171 171 184 184 28 267, 268 73 236 147 172 88 193 93 20 283 18 243 106, 110 23 243 234 241 124 277, 232 171, 223 284 243 93 94 33 209 25 201, 220 190 27 25 200, 225 59 34 88 94 Bacciarelli Marcello 237 Bachmatiuk (Bachmiński) Ołeksa 246, 253 Bachmatów A. 152 Baczewscy 23, 267, 268 Baczewski Józef Adam 59 Baczewski Leopold 106 Baczewski Stefan 174 Badecki Karol 48 Badeni Kazimierz 68, 104 usuu Badeni Stanisław Henryk 104 Badeni Stanisław Marcin 104 Badeniowa Maria ze Skrzyńskich 100 Badeniowa Seweryna 68 Bagghofwund Joanna 269 Bagieński Jan 76, 88, 98, 104, 111, 124, 129, 170, 181, 193 Bak J. 57 Balk Henryk 61 Balk Zygmunt 61 Balko-Mussil, rodzina 70 Balzac Honore de 74 Balzer Oswald 175 Bałaban Majer 223 Bałła Józef 57 Bałłaban Jakub 82, 176 Bałłaban Teodor 38 Bałycki B. 149 Banach Stefan 82, 96, 172, 178, 185, 267 Bandera Stepan 114, 116 Bandinelli Roberto 17 Barącz Tadeusz 17, 36, 48, 69, 77, 83, 288, 266, 267, 270 Baran B. 135,218 Baraniuk Mychajło 253 Barbon Piotr 18, 19, 43 Barczewscy 273 Bartel Kazimierz 183 Bartolozzi Francesco 235 Barwiński Ołeksandr 48 Barwiński Wasyl 48 Barwiński Wołodymyr 268 Basaiti Marco 234 Baszmet Jurij 83, 192 Batowski Stanisław Kaczor 180 Battistini Mattia 69 Batycka Zofia 225 Bauer Bruno 48, 98, 116, 149-151, 176, 210, 216 Bauer Karol 102, 266 Bauer Mathias 269 Baumann Fryderyk 19, 76, 110, 162 Baworowscy 108 Baworowski Michał 220 Baworowski Wiktor 108 Baziuk Ołeksandr 75, 213 Bażaj Wasyl 234 Beber Piotr 43, 281 Bednarzewska Konstancja 85 Bela IV 55 Belotto Bernardo 234 Bełtowski Julian 69, 95, 114, 129, 182, 197, 277 Skorowidz ulic 302 303 Bem Józef 74, 162 Bemer Andrzej 16, 35, 37, 39, 54 Benedetti Antonio 162 Benoit Charles 210, 285 Berski Adam 178 Berson Seweryn 213 Better Józef 152 Białoborski Eustachy 83 Biały Jan 35 Białynia-Chołodecki Józef 194 Bianka-Mossoczy Maria 78 Bidniak Mykoła 243 Biegeleisen Henryk 177 Bielscy 76, 111 Bielski Marcin 238 Biernacki (M. Rodoć) Mikołaj 170 Biernat Franciszek 131 Biesiadecki Alfred 124 Biesiadecki Franciszek 76, 128 Bieszczad Seweryn 258 Bihanycz Luka 266 Bilczewski Józef 36, 117, 274, 277 Bilińska Wiktoria 92, 156 Biliński Antoni 92, 156 Biłaś Mychajło 244 Biłaś Wasyl 288 Biłozir Ihor 88 Biot Jean Baptiste 248 Bisanz Gustaw 100, 129 Blecha Maciej 72 Blecher Hanusz (Jan) 34 Blusiuk W. 186 Błażejowski Dmytro 229, 249 Błocki Bronisław 83 Błocki Włodzimierz 78 Błotnicki Tadeusz 77, 88, 93, 103, 108, 201 Bodaszewski Łukasz 81, 226 Bogdanowicz Henryk 221 Bogochwalski August 78, 127, 131, 132, 152, 175, 194, 213 Bogusławski Wojciech 190 Bohusz-Hellerowa Irena 132 Boim Jadwiga 37 Boim Jerzy (Gyórgy) 37 Boim Paweł 37 Boimowie 24, 37 , 38, 262 Bojczuk Mychajło 152, 242 Bokotej Andrij 21 , 80, 243 Bokszaj Josyp 197 Bolyai Janosz 95 Bołoz Antoniewicz Jan 86 Bonaparte Napoleon 232 Boni Jakub 60, 161 Bońkowski Ołeh 57 Borkowski S. 29, 127 Bortiakow Walery 36,111 Borysenko Walentyn 46, 96, 197, 243 Borzemski Eugeniusz 186 Boublik Karol 40, 76, 104, 105, 124, 142, 148, 176, 208, 223 Bourlard Wiktor 79 Boy-Żeleński Tadeusz 86, 184 Boznańska Olga 237 Brajer Emil Filip 94 Brajer-Trankl-Weigl, rodzina 269 Brandt Józef 237 Brat Albert (Adam Chmielowski) 144 Bratkowski Adam 108 Bratkowski Leon 208 Bratuń Rostysław 199 Braunseis Józef 45, 99, 213, 225 Bresler Zygmunt 37 Brezani Mateo 33, 73 Briano Giacomo 32 Brich Gustaw 166 Bromilscy 80, 129 Bromilska Helena 134 Bromilski Jan 126 Broszkiewicz Jerzy 123 Bruchnalski Wilhelm 170 Brueghel Abraham 236 Brunek Ignacy 29, 156, 177 Brunicki Konstanty 101 Bryła Stefan 135, 191 Bryz Teodozja 86, 111, 164, 186, 266, 277 Brzeziński Zbigniew 17 Brzoza Jan 144 Brzozowski Karol 176 Brzozowski Stanisław Korab 176 Buber Marcin 101 Buber Salomon 101 Bucmaniuk Julian 281 Budionnyj Semen 282 Budzynowska z Dąbczańskich Helena 164 Budzyński Wiktor 195 Bujak Franciszek 133 Bujak Jan 133 Bukowski Kazimierz 100 Bulanda Edmund 129 Burstin Maksymilian 88 Buturlin Wasylij 160 Buzek Józef 135 Byk Emanuel 93 Bzowski Baltazar 35 i^aro Jecheskel Caro Leopold 106 81 Celesti Andrea 234 Cetner Ignacy 202 Cetner Olga 193 Cetnerowie 286 Chajes Wiktor 177 Chambrez Ignacy 108 Charewiczowa Łucja 18, 151 Chaudoir Maria Katarzyna 269 Chiaveri Gaetano 49 Chlamtacz Marceli 100 Chlipalski Andrzej 183 Chłędowski Kazimierz 88 Chmielnicki Bohdan 8, 11, 32, 98, 160, 232 Chmielowski Piotr 166 Chmilar I. 115 Chołodnyj Petro-senior 44, 55, 107, 242, 243 Chołoniewski Stanisław 100, 122 Chopin (Szopen) Fryderyk 94, 105, 221 Chrapał S. 135 Chrzanowski Marcin 179 Chrzanowski Zbigniew 111 Chudzikowski Władysław 155 Chwalibóg Zbigniew 223 Chwirut Ignacy 49, 277 Chwistek Leon 195 Chybiński Adolf 165 Cięglewicz Kasper 271 Cieński Tadeusz 107 Cieszyński Antoni 78 Cieszyński Tomasz 78 Ciotka (Paszkiewicz) Ałaiza 191 Cranach Łukasz 234-235 Cybis Jan 237 Cybulscy 60 Cybulski Julian 78, 94, 110, 133, 166, 172 Cybulski Ludwik 82 Cymbaluk Semen 135, 282, 213 Cymbaluk Wiktor 25 Cynk Florian 288 Czacki Tadeusz 77, 146 Czajka Jakiw 96, 213, 243 Czartoryscy 107-108, 287 Czartoryski Jerzy 180 Czechowicz Szymon 249 Czekanowski Jan 182 Czereszniowśkyj Mychajło 243 Czertyk W. 199 Czerwiński Adolf 124 Czerwiński Eugeniusz 85, 87, 106, 107, 109, 112, 161, 181, 183, 184, 185 Czerwiński Władysław 124 Czerwiński Wilhelm 80 Czołowski Aleksander Czuchraj Teodor Czukarin Wiktor Czyszkowski Teofil Owikliński Ludwik LJaniek Ludwik Daniel Halicki Daniłowicz Jan Daniłowiczowie Daniłowski Gustaw Darowski Mieczysław Daschek Jan Dauvergne Ludwik David Jacąues Louis 161, 230, 267 263 176, 273 160 95 198 21, 54 283 281 178 31 122, 124 110 236 Dayczak Wawrzyniec 38, 50, 150, 174, 195, 198, 222 Dąbczański Antoni 164 Dąbkowski Przemysław 96 Dąbrowski Wacław 83 Dec Stanisław 168, 194 Dejma Antoni 24 Dejneka Aleksander 234 Delkiewicz Józef 112, 117 Dembiński Bronisław 165 Dembiński Wojciech 88, 124, 129, 170 Derdacki Władysław 85, 178, 197, 198, 208, 214 Deryng Emil 277 Dębicki Stanisław 36, 69, 174 Diamand Herman 223 Diamand Wanda 88 Dianni August 223 Diaz de la Pena Narcisse 237 Dickembosch Bernard 54, 161 DidurAdam 69, 124 Dittner Fanny 223 Diziani Gaspare 234 Długosz Jan 38, 77 Dobrawski Marcin (o. Andrzej) 283 Dobronrawow Mychajło 243 Dobrzański Jan 85, 102 Dobrzański Stanisław 86 Dobrzański Zygmunt 118, 209 Dobrzycki Karol 184 Doliński Jan 116, 179, 198 Doliński Łukasz 8, 56, 58, 99, 238 Doliński Witold 177, 181, 185 Domagalicz Wojciech 34 Domaradzki Mateusz 37 Domaszenko W. 155 Domaszewicz Aleksander 202 Domaszewicz Aleksander-junior 202 Domaszewicz Roman 202 Skorowidz osób 304 305 Dorchi (Doring) Dornhelm Baruch Dowhanyk Roman Dragan Mychajlo Drahan Taras Draniewicz Kasper Drągowski Zygmunt Dresdner Salomon Drexler Ignacy Drexlerówna Luna Drohojowska Maria Dubinina W. Ducheński Roman Dudek K. Dulębianka Maria 26 31 226 216 137 116 81, 176 150 200 35, 177, 234 95 238 34, 83 221 129 Dunikowski Emil Habdank 168 Dunikowski Ksawery 237 Dunin-Borkowscy 102, 268, 269 Dunin-Borkowska Józefa 45 Dunin-Borkowski Jerzy Sewer 97 Dunin-Borkowski Juliusz 170 Dunin-Borkowski Leszek (Aleksander) 102 Dunin-Borkowski Piotr 97 Durski Antoni 267 Dwernicki Józef 74 Dybowski Benedykt 198, 254, 271 Dybuś Feliks 49, 168, 208 DydykW. 135 Dykas Tomasz 27, 36, 209, 223, 273 Dylczyński Cyprian 144 Dylewski Jan 183 Dymet Michał 21 Dzięcielowscy 276 Dzieduszyccy 31, 47, 192, 225 Dzieduszycka Izabela 163 Dzieduszycki Włodzimierz 31, 254 Dzieduszycki Wojciech 70, 171 Dzieślewski Roman 137 Dziewiński Placyd 126 Dzikowski Alfred 94 Dzyndra Jewhen 17, 182, 197, 243, 266, 277 Dzyndra Petro 266, 281 Łber Henryk 117 Ebermann Ludwik 131 Eckstein Franciszek 32 Eckstein Sebastian 32 Eisengitel P. 224 Ekielski Rafał 58 Engel Józef 47, 48, 59, 72, 102, 103, 161, 192, 193 Erb Erno (Eisig) 146 Ernst Jan 172 Eutele Paweł (Paul) 28, 33, 179, 266, 269 Talat Julian 237 Fartuch Jarosław 49 Fechter Michał 50, 61, 76, 146, 180 Fedczun Nela 82 Fedorcewa-Sabat Sofija 196 Fedorow Iwan 8, 29, 46, 56, 231, 238, 241 Fedorski Zygmunt 92,116,194 Fedyk Mychajło 238, 273 Feldman Ferdynand 177 Feliński Roman 56, 93, 103, 109, 142, 149, 178, 210, 224, 278 Fellner Ferdynand 74, 95, 104 Ferdynand d'Este 74, 100, 190 Ferdynando Medici 234 Fesinger Fabian 40, 211 Fesinger Klemens 44, 99, 217 Fesinger Sebastian 20, 32, 44, 45, 99, 112, 166, 211, 284 Feuer Natan 214 Filewicz Michał 44, 99, 240 Filippi Parys 31, 87, 266, 273 Finkel Ludwik 171 Fioł Szwajpolt 241 Fleck Eisig 144 Fleck Maurycy 144 Fleckowie 210 Fleischl Antoni Rudolf 147 Flinta Zinowij 197, 234, 243 Flit Petro 142 Fontana Paweł Antoni 213 Fontana, rodzina 211 Franciszek I 102 Franciszek Józef I 77, 100 Franciszek Karol 110 Frankę Andrzej 246 Frankę Jan Nepomucen 83 Frankę Kasper 35 Franko Iwan 11, 77, 96, 103, 181, 258, 264, 268 Frantz Wiktor 209 Franz Antoni 133, 137 Franz Józef 116 Franz Józefa 132 Franzowie 93, 135, 136 Fredro Aleksander 31, 88, 99, 200, 288 Fredrowie 101 Fresnel Ferdynand 106 Friihauff Ludwik 178 Frycz Karol 81 Frydecki Andrzej 131,168,191 Fryze Stanisław 195 Fyłypowycz Iwan 23, 238 Crabrel Mykoła 131 Gadomski Walery 45 Gadomski Władysław 132 Galan Anatolij 110 Gali Emanuel 70, 97, 146 Gali Jan 31 Galie Emil 248 Gałan Jarosław 182 Garelli Giovanni Baptista 167 Gati Gyórgy 95 Gawlikowski Ryszard 128 Gawroński Andrzej 134 Gawroński Franciszek Rawita 134 Gebus-Baraniecka Stefania 131 Gerard Francois 236 German Juliusz 223 German Ludomił 223, 224 Gębarowicz Mieczysław 27, 87, 162 Giani Jan 37 Gimpel Jakub Ber 60 Giovanetti Giovanni 69 Gisleni (Ghisleni) Giovanni Battista 50 Giżycka Jadwiga 169 Giżycki Leon 169 Giżycki Paweł 284 Glanzer Jankiel 64 Gładkyj M. 131 Głąbiński Stanisław 169 Głogowski Jerzy 17 Głowacki Bartosz 219 Głuszczenko Mykoła 243 Godebski Cyprian 102, 145, 270 Godny Marcin 161 Godowski WładysławlOO, 124, 125,200 Goldmanowie 105 Goldstein Maksymilian 127 Gołąb Andrzej 87, 116, 164, 208, 211, 212, 215 Gołębska Amalia 269 Gołowacki Jakiw 238 Gołuchowski Agenor 96, 102 Gorazdowski Zygmunt 166 Gordon Thomas 25 Gorgolewski Zygmunt 69, 106, 146, 267, 197 Gorśka Ałła 243 Gostkowski Roman 96, 209 Gostyńska Anna 172 Goszczyński Seweryn 88, 267, 268 Goya Francisco 236 Górska Halina 172 Górski Kazimierz 154 Grabiński Henryk 118 Grabowski Andrzej Grabski Stanisław Gradowski Marcin Graff Anton Grek Jan Grodyński Jerzy Grodzicki Paweł Groer Franciszek Gronacki Kazimerz 102, 208 122 18 235 86 278 36, 46, 108 87 166 Grottger Artur 31, 33, 45, 208, 237, 269 Gródl Herman 155 Gruca Adam 83 Grubi Zygmunt 212 Grunerowie 93 Grzybiński Jan 224 Grzymalski Wiesław 83, 179 Grzymułtowski Krzysztof 19 Guardi Francesco 234 Gubrynowicz Bronisław 101 Gubrynowicz Kazimierz 101 Gubrynowicz Władysław 33, 101 Guibaut Piotr Dyonizy 24, 27, 31 Gutenberg Johannes 83 Gutkowski Jan Marceli 269 Gutorow Iwan 243 Guttler Jerzy 178 Gyalokay Władysław 195 Gyurkowich Ludomił 19, 117, 138, 185 Gżycki Stepan 225 Haar Johann 28 Haberschrak Miklas 36 Hadaczek Karol 172 Hadziewicz Rafał 241 Hahn Otto 88 Hajda Mykoła 56 Halban Alfred 168 Halban Leon 168 Halicki Władysław 47, 85, 96, 131, 216, 273 Haller Józef 126 Hałuniewicz Zygmunt 277 Hanel Stanisław 35 Hanin Ryszarda 87 Hanlowa (Hanel) Zofia 19, 179 Hansen Theophil 145 Hanuszkiewicz Adam 25 Harasimowicz Marceli 200 Harasimowicz Piotr 33. 69, 72, 80 , 82, 84, 182, 223 Harland Zygmunt 127 Hartl A. 146 Hartleb Kazimierz 165 Hauer Franz von 45, 269 Hausner Otto 94 Skorowidz osób 306 307 74, 95, 93, 178, Hauswald Edwin Hauttmann Johann Nepomuk Hawryszkiewicz Sylwester 30, 31 107, 207 Hay Szymon Hegediis Adolf Heller Ludwik Helmer Hermann Hełm-Pirgo Adam Hemar Marian Heppner Paweł Herbert Zbigniew Herburt Mikołaj Herman Abraham Herman Jakub Hermatnik Erazm Hermelin Ryszard Hertmann Władysław Hescheles Henryk Hescheles Leon Hiolski Andrzej Hlinczak Jan Hnizdowski Jakiw Hobbema Meyndert 132 68 100, 147 106 132 104 124 145 23 212 34 146 146 70, 94, 197 176, 212 127 40 124 218 154 243 236 Hochberger Juliusz 29, 58, 77, 96, 103, 122, 144, 145, 147, 156, 170, 202 212 74 213 209 163 237 134 232 142 134, 137, 172, 176 142 57 35 164 164 86 85 88 96, 102 Hoffman Jan Nepomucen Hoffmann George Hollanek Adam Hollender Tadeusz Hołowacki Jakiw Honthorst Gerrit van Hordynśkyj Jarosław Hordynśkyj Swiatosław Hornung Ferdynand Hornung Józef Hornung Karol Horobeć O. Horst Henryk Horszowski Mieczysław Horszowski Stanisław Horzyca Wiłam Hoszowski Celestyn Houżvić Jarosław Hócht Johann Hólzl Izydor 32 Hólzl Marek 32 Hrankin Paweł 49, 134, 137, 138, 149, 156, 262 Hruszewski Mychajlo 50, 82, 83,181,258 Hrycaj Jarosław 256 Hrycaj Roman 130 Hryszczenko Ołeksa 243 Huber Maksymilian 123 Huetter Tomasz 36, 39, 40 Hutte Herman van 22, 35, 166 Igel Zygmunt 78 lilia 238 Ilschi Emanuel 269 Imber Samuel 146 Indruch Rudolf 151, 185, 272 Ingarden Roman 191 Inglot Stefan 137 Irzykowski Karol 97 Israels Józef 237 Issakowicz Mikołaj Izaak 269 Isyngryn Michael 238 Iwanowicz Tadeusz 226, 263, 269, 276 Iwanowiczowie 269 Iwasiuk Mikołaj 88 Iwasiuk Wołodymyr 273 Jabłonowska z Ossolińskich Katarzyna 35 Jabłonowski Stanisław 190 Jabłoński Marcin 233, 234, 241, 249 Jabłoński Wojciech 276 Jahn Alfred 61 Jakimowicz E. 224 Jakimowski Witold 174,179 Jakowicz Jan 233 Jakubowski Karol 178 Jakubowski Kazimierz Stanisław 221 Jakunin I. 186 Jan III Sobieski 19, 48, 50, 55, 69, 206, 210, 283, 284 Jan Kazimierz 8, 34, 96, 232 Jan Paweł II 11, 37, 40, 99, 166 Jan z Dukli 18, 40 Janicki Jerzy 218 Janisch Jerzy 191 Janowski Józef Kajetan 18, 33, 48, 73, 101, 156, 180, 210, 212, 213 Janowski Stanisław 230 Janusz Bohdan 175, 273 Jarecki Henryk 162 Jarema Ołeksandr 93 Jarema Wołodymyr 217 Jaremczuk Lubomyr 82, 110, 266 Jarocki Władysław 179 Jarosław Ośmiomysł 250 Jarosz Rajmund 288 Jarycz Wasyl 47 Jarymowicz Emanuel 134, 135, 180 Jarzyna Jan 180 Jaskólski Edmund 266, 269 Jawlinskij Grigorij 122 Jaworski Franciszek 168, 273 Jaworski Gracjan 183 Skorowidz osób • J0o Jaworski Marian 37, 181 Jaworski Roman 175 Jedlicz (Kapuścieński) Józef 168 Jobst K. 209 Józef II 30,263,216 Judkin P. 191 Jurasz Karol Olgierd 124 193. 93. 219 243 76 241 251 109 142 276 122 46 48 JVaczałuba I. Kaczanów K. Kaczkowski Michał Kadnycki A. Kadyi Henryk Kaim Konrad Kajetanowiczowie Kalecki Roman Kalmus Daniel Kaltenbergh Lew Kamienobrodzki Adolf Kamienobrodzki Alfred 27, 41, 48, 49, 85, 101, 122, 123, 126, 145, 146, 149, 166, 176, 210 Kamienszczyk Wasyl Kamiński Jan Nepomucen Kampel Adolf Kampian Marcin Kampian Paweł Kampiani Kaniewski M. Kapinos Wojciech Kapłoński Aleksander Kapuściński Józef Kapysz A. Karasiński Jan 82, 110 28 152 35 35 161, 262 152, 191 40,44 196 77, 144 131 208 Karasiński Leopold 60, 116, 174, 191, 195, 200, 208, 219 Karasiński Michał 115,181 Karłowiczówna Janina 198 Karmeluk Ustym 241 Karnicki Kajetan 104 Karol Ludwik 70, 100 Karol XII 8, 49, 54 Karp-Fuchsowa Helena 148 Kasprowicz Jan 180 Kassler Ferdynand (Feiwl) 29, 72, 74, 75,78,79,93, 116, 118, 137, 177, 192, 197, 200, 210, 212, 224 Kaszuba Serafin Alojzy 277 Kauffmann Angelika 235 Kazancew O. 131 Kazecka Maria 101 Kazimierz Wielki 8 Kessel Jan van 236 Kędzierski Ignacy 151, 215 309 01, 138, 148, 223 Kętrzyński Wojciech 162 Kicki Ferdynand Ornifry 36 Kielanowski Tadeus> 31 Kielar Wojciech 113 Kiepura Jan 74 Kiernicki Rafał 36 Kilar Wojciech 116 Kiliński Jan 185 Kinel Jan 81 Kisielka Karol 58 Kisielkowie 58, 267 Kistryn Mieczysław 183 Kiszakiewicz Wanda 211 Klafften Cecylia 221 Klaften Zygmunt 93 Klein Jan 201 Kleiner Juliusz 172 Kleinmann Fryderyk (Fryc) 79 Klimowicz Karol Stariisłw 138 Klimowiczowie 192 Klópper Andrzej 144 Knoller Martin 235 Kołessa Łubka 256 Kochanowski Andrzej 207 Kochanowski Jan i, 33, 154 Kochański Wacław 200 Koczur Maksymilian 219 Kodet Emanuel 72 Koffler Józef 166 Kokorudz Ilia 134 Kolbe Maksymilian 209 Kolońska Anna 32 Komoj-owscy 76, 209 Koino*T>wski Ignacy 92 Koinskij Grigorij 70 Koi'anNki Stanisław 210 Koi|C'z'ełewycz Jow *łl Kcn'!ecipolski Jan ^S>4 Kp|liecvpolski Stanisław H84 Kozaccy Ke1 L nick.i Maria Ki'''uł . • 116 Lago-Micewska Maria Lam Jan Lamchius Sebastian Lamezan de Saline Robert Lamezan de Saline, rodzina Lang Marian Lange Antoni Langier Jan Langrod Zygmunt Lanicki Aleksander Laskownicki Bronisław Laskownicki Stanisław La Tour Georges de Latour Jan Lazarus Maurycy Lec Stanisław Jerzy Lech Aleksander Lem Stanisław Leonardo da Vinci Leopold Salvator Leopolski Wilhelm Lepszy Edward Leski Franciszek Leski Zygmunt Leszczyński Roman Leśniański Wacław Lew, książę Lewakowscy Lewakowski Jakub Lewandowski Kazimierz Lewandowski Marcin 94 38 32 122 286 59 8, 174, 234 149 82 216 176 176 235 150 143 47 165 46, 95 234 101, 111 233 61 118 118 39 126 8, 55, 240, 262 192 22 209 42 71, Lewandowski Stanisław Roman 268 Lewicki Aleksander 171 Lewicki Fiłemon 122, 172, 183 Lewicki Jakub 171 Lewicki Kazimierz 32 Lewicki Leopold 88, 100, 244, 268 Lewik Włodzimierz 209 Lewiński Jan 25, 42, 47, 93, 100, 103, 104, 108, 109, 112, 122, 123, 124, 126, 128, 129, 131, 134, 146, 150, 152, 154, 156, 168, 169,173, 177, 182, 191, 200, 208, 214, 215, 222, 223, 224, 246, 273 Lewiński Lew 130 Lewiński Zbigniew Brochwicz 82, 97, 107, 165 Lewitan Isaak Libański Edmund Lilie Ludwik Liotard Jeanne Etienne Lipiński Karol Liske Ksawery Liszczyński Omelan Liszt Ferenz 234 78, 82 153 236 102 170 243 31, 74 23, 271 Longchamps de Berier Franciszek 115, 271 Longchamps de Berier Jadwiga 115 Longchamps de Berier Roman 115 Longchamps de Berier, rodzina 216 Lorencowicz Jan Julian 18, 54 Lowenstein Natan 104 Lubacziwśkyj Wołodymyr 99 Lubinger Jakub 164 Lubomirscy 85 Lubomirski Andrzej 19 Lubomirski Henryk 235 Lubomirski Stanisław 20 Lubomirskie Maria i Anna 169 Lubomudrow A. 251 Ludkiewicz Stanisław 84, 196, 242, 256 Ludwigowie 28 Liitzowie 206 Łaba Wasyl 243 Łangisz Barbara 231 Lanko I. 137 Łempicki Stanisław 40, 165 Leszczyńska K. 137 Łewycki Kost' 200, 277 Łobarzewski Hiacynt Jan Kanty 170 Łobos Antoni Lodyńscy Łomnicki Antoni Łopuszański Jan Łoza Wołodymyr Łoziński Edmund Karol Łoziński Walery Łoziński Władysław Łubieński Józef Łuczyński Jan Łukasiewicz Ignacy Łukiewicz Jan Antoni Łupij Hryhorij Łupuł Wasyl Łuszczkiewicz Napoleon 177, 180, 181, 182, 224 Łuszkowska Jadwiszka Łuszpiński Aleksander 206, 277 267 183 123 218 180 270 163, 233 176 234 108 179 270 57 164, 211. 145, 42. 20 218 Łużecki Michał 24, 58, 86, 95, 96, 109, 125, 145, 156, 185, 209, 214, 220, 221 Lypka Roman 115, 118 Łypowyj Wołodymyr 42, 222 Łys Jan 40 Łysenko Mykoła 31, 79 Łysyk Jewhen 243 Łytwynenko Sergij 129, 131, 215, 266, 268, 276 311 Machan Jan 276 Machanowie 276 Machek Emanuel 81 Maciałek Maksymilian 133 Macudziński Stanisław 92 Madejscy 123 Maj Sergiusz 249 Maj er Józef 58 Majerski Stanisław 134 Majewski Adam 178 Majewski Janusz 183 Makarewicz Józef 137 Makarewicz Julian 167, 169 Makolondra Ludwik 263, 277 Makolondrowie 201 Makowej Osyp 223 Makowicz Michał 25, 136 Maksyśko Teofil 209 Makuszyński Kornel 221 Malczewski Jacek 237 Małachowski Aleksander 134 Małachowski Godzimir 94, 267 Małecki Antoni 162 Małkowska z Drahonowskich Olga 195 Małkowski Andrzej 195 Małochleb Henryk 155 Małochleb Szymon 155 Małuszyńscy 199 Manastyrski Anton 214, . 216, 217, 243, 249 Manastyrski Witold 197, 243, 249 Mańkowski Adolf 38 Mańkowski Tadeusz 88 Manugiewiczowie 269 Marchwicki Zdzisław 93, 97 Marciniak Tadeusz 225 Marconi Leonard 30, 70, 71, 73, 74, 77, 82,94,96, 100,101, 105, 114, 133,207, 220, 273 Maria Teresa 236 Mariew P. 100 Marki Józef 16, 211 Markowska Józefa 273 Markowski Julian 69, 71, 144, 185, 219 226 266, 267 269, 770 273 Markowycz Petro 234, 243 Martula Rudolf 17, 123, 133, 153 Masior Jerzy 216 Masłowski Ludwik 107 Massari Antonio 21 Mastyło Jarosław 178 Maszkowski Jan 162 Maślak Zynowija 268 Matakiewicz Maksymilian 127 Matusiak Stanisław 46 Mokłowski Tadeusz 87 Maulbertsch Franz Anton 235 Molendzińscy 267 Mauss Józef 97 Momocki Kazimierz 154 Maykowski Stanisław 151 Moniuszko Stanisław 94 Mayreder Karl 75 Monne, rodzina 209 Mazepa Iwan 242 Monne-Młodnicka Wanda 33 164 Mazur Stanisław 82 Moraczewski Maciej 169 Mazurkiewicz Benedykt 39, 47 Moraczewski Wacław 101 225 Mazuryk Omelan 249 Morales Luis de 236 Mazzucato Aleksander 183 Morawscy 267 Mączyński Franciszek 26 Moroz Mychajło 243 Mączyński Czesław 176 Morris William 122 Medwid' Lubomyr 21, 243 Mosing Henryk 193 Medyceusze 21 Mossakowski Stanisław 98 Mehoffer Józef 26 34, 237 Mostowski Tadeusz 18 181 Mejbaum Wacław 85 Moszumańska-Nazar Krystyna 41 Menasches Zygmunt 106 Mościcki Ignacy 175 Mencyński Hans 256 Motyka Jarosław 99, 174, 184, 186 Mencyński Modest 69, 256 Mozart Franciszek Ksawery 92 Mengs Anton Raphael 235 Mozart Wolfgang Amadeusz 92 Menker Jakub 107, 122 Mozer Zygmunt 152 Menkes Zygmunt 237 Mrazek Bronisław 78 Meretyn Bernard 20,24,60,98,281,224 Mucha Alfons 247 Merkel Jerzy 237 Mudrak Julian 137 Merunowicz Teofil 168 Mueller Antoni Stanisław 221 Mękarski Stefan 200 Multscher Hans 234 Miączyński Piotr 107 Mund bracia (Jakub i Maurycy) 92 106 Michał Korybut Wiśniowiecki 8, 20 Muradowicz Krzysztof 23 Michalski Michał 106, 267 Murzyński Władysław 136 Michotek Jerzy 21 Musiałowicz Władysław 104 Michotkowie 198 Muttoni Pietra 234 Mickiewicz Adam 10, 23, 31 , 74, 77, Muzyka Jarosława 234, 243, 273 81, 87, 96, 176, 288 Muller Romuald 156 Mickiewicz Władysław 202 Miinnich Tadeusz 95, 107 Mier Józef 27 Miinz Marek 93 Mierowie 104 Mycielska z Dembińskich Maria 180 Mierzecka Janina 78 Mycielski Stanisław 180 Mikolasch Henryk 78, 181 Myśko Emanuel 96, 98, 100, 168, 186, Mikolasch Piotr 108 214, 218,234, 243,256,266 Mikuli Karol Mikulski Feliks 84 96 JNachmanowicz Izaak 41 Mikuła Mykoła 92, 100 Nachmanowiczowa Róża 41 Milewski Piotr-senior 36 Nadolski Otto Feliks 170 Milewski Piotr-junior 36 Nahirnyj Jewhen 153, 172 Milianczuk Wasyl 268 Nahlak Jakub 259 Milikowski Edward 25 Nalborczyk Jan 267 Milikowski Jan 23,25 Natalczenko A. 273 Milski Aleksander 80 Natorp F. 25 Miła Milena 49 Nazarkewycz Jarosław 72, 153, 199 Minasiewicz Adolf 224 Negrusz Roman 170 Minkiewicz Witold 85, 100, 127, 171, Nencki Marceli 225 182, 193, 198, 212 Nestarowski Antoni 134 Minko Oleh 234, 243 Neumann Józef 181, 208 Mohyła Petro 238 Nevather z Schabingerów Juliana 269 Skorowidz osót • 112 Ul • Niedziałkowska Wiktoria 110 Niementowski Stefan 116 Niemiec Jan 174 Niewiadomski Stanisław 111 Nikodemowicz Andrzej 130 Nikodemowicz Marian 87, 130, 172, 181, 184, 191, 277, 281 Niwina Ludmiła 97 Nobile Peter 162 Noga Mars Antoni 82 Norblin Jan Piotr 237 Nossig Alfred 107 Nossig Ignacy 107 Nossigowa Felicja 107 Novelli Piętro Antonio 234 Nowakiwśkyj Jarosław 125, 181, 198 Nowakiwski (Nowakiwśkyj) Ołeksa 98, 242, 244 Nowicki Stanisław 269 Noworyta Jan 78, 131, 136, 181, 195 Nusbaum-Hilarowicz Józef 176 Nykołyn M. 256 Nyżnyk-Wynnykiw Iwanna 243 Obertyńska Beata 164 Obidniak Mykoła 47 Obłoczyńskie Dorota i Hermina 269 Obmiński Tadeusz 42, 79, 87, 93, 94, 105, 106, 107, 112, 113, 126, 130, 137, 152, 166, 172, 191, 213, 214, 219, 223 Obrocki Jan 36 Ochs Herman 143 Odrechiwśkyj Wasyl 243, 256 Odrechiwśkyj Wołodymyr 49, 96, 256 Odrowąż Jacek 194 Odrzywolski Kazimierz 84 Ogranowycz Apollon 186, 225 Ohmann Friedrich 19 Ohmann Karl 96 Okuń Edward 233 Olędzki Franciszek 18, 21, 24, 36, 44 Olszewski Ludwik 150, 276 Olszewski Marian 198 Olszewski Stanisław 200 Onderka (Underka) Florian 50, 179, 210, 220 Opałek Mieczysław 122, 215 Opilśkyj Julian 128 Opolski Adam 128, 151, 164, 165, 215 Opryska Roman 38 Ordon Julian Konstanty 266, 267 Orlean Henryk (Chaskel) 153, 199 Orlicz Władysław 50, 82 Orłowicz Mieczysław 215 Ortwin (Katzenellenbogen) Ostap 131 Orzechowicz Bolesław 233 Osinczuk Mychajło 30, 197, 249 Osiński Antoni 45 Osiński Marian 127 Osostowicz Stanisław 88 Ossoliński Józef Maksymilian 77, 162 Ostafijczuk Iwan 153, 234, 243 Osten Aleksander 25, 127, 137, 155, 181 Ostrogscy 286 Ostrowski Stanisław Kazimierz 104 Ostrowski Stanisław 107 Ostrowski Tadeusz 86 i aderewski Ignacy Jan 31, 74 Pająkówna Aniela 104 Palester Roman 178 Pałko Franz Anton 235 Pammer Gustaw 153 Pańczyszyn Marian 213, 214, 251 Papee Fryderyk 170 Parada W. 218 Parandowski Jan 118 Paraszczuk Mychajło 73, 243 Parnas Jakub 172 Parnasowa Kornelia 221 Parnicki Teodor 209 Patyk Wołodymyr 56 Pautsch Fryderyk 128 Pawlikowscy 104 Pawlikowski Jan Gwalbert 104 Pawlikowski Tadeusz 116, 147 Pawliszak Michał 131 Pazdro Zbigniew 135 Pedretti Giuseppe Carlo 47 Pelczarski Tadeusz 211 Pendiuk Jozafat 131 Penzias Maurycy 152 Perier Abel Maria 145,266,268,270,273 Perier Henryk Karol 226, 266, 268, 270, 276 Peroś Jan 132 Persikow I. 73, 156, 273 Petrachnowycz Mykoła 44 Petrowski Jakub 118 Petruk Roman 80, 81, 243 Petry Józef 134 Petry Juliusz 46, 185 Peżański Aleksander 153, 168, 174 Peżański Grzegorz 167, 170,174, 223 Pfister Jan 35-37, 249, 284 Piątkowski Józef 78, 83, 94, 116, 129, 135, 136, 137, 142, 152, 155, 183 Pichl Alojzy 30 Pidkowa Iwan 33 Pidlisnyj Zinowij 201, 219 Pieniążek Józef 215 Piętak Leonard 169 Pietsch Edward Miron 36 Pietsch Ferdynand 58 Pihulak Justyn 242 Piłat Roman 169 Piłat Stanisław 173 Piłat Tadeusz 169 Pilichowski Antoni 30 Piller Adolf 56, 78, 112, 137, 178, 185, 195, 196, 221 Piller Antoni 25 Pilłerowie 9, 207 Piłsudski Józef 10, 109, 123, 124, 174, 182, 202 Piniński Leon 97 Pinkerfeld Julian 194, 201 Pinsel Jan Jerzy 58, 61, 99, 207, 239, 240, 249 Piotr I 23 Piotrowicz Kazimierz 80, 87, 195 Piramowicz Grzegorz 210 Pischnot Michał 135 Pisiewicz Tadeusz 123 Placidi Francesco 166 Plersz Jan Bogumił 237 Plichal Stanisław Ryszard 78, 142 Plichiwśkyj Wasyl 60 Pliniusz Starszy 254 Pliszewski Edmund 85, 95, 132 Plutter Antoni 83 Płoszyński Stanisław 277 Pochwalski Kazimierz 100, 104 Pochyłewycz Dmytro 97 Podgórski Edward 69 Podhorodecki Leonard 215 Podhorodecki Włodzimierz 40, 47, 86, 105, 164, 192, 216 Podlacha Władysław 123 Podleśny Andrzej 43 Podolski Walentyn 46, 266 Pohlman Józef 106 Pokiziak Maria 49 Pokorowicz Jan 20, 46, 62 Pokutyński Filip 75, 81, 93, 163 Poi Wincenty 73, 222 Polejowski Maciej 34, 42, 44, 240 Polejowski Piotr 18, 21, 25, 27, 33, 34 Połoniecki Bernard 83, 84, 181 Połturak Mojżesz 142 Poniatowski Józef 24 Ponińska-Kalinowska Maria 269 Poniński Kalikst 103 Skorowidz osób 314 94, 125, 155, 185, 273 Rejchan Stanisław 69, 107 Popiel Józef 93 Ressig Krzysztof 173 Popiel Tadeusz 30, 69, 122, 149, 206- Reyzner Mieczysław 200, 258 207 Ricaud de Tirregaille Pierre 76 Popławski Jan Ludwik 174 Ricci Sebastiano 234 Popowycz Bohdan 114 Richter Franciszek Henryk 221, 273 Popowycz I. 219 Richtman Zygmunt 96 Popowycz W. 115 Richtman-Rudniewski Karol 82, 88 Poratyński Jan Piepes 76 Riedl Edmund 32, 156 Porębowicz Edward 170 Riedl Tadeusz 178 Posikira Mykoła 43, 82, 88, 110, 111, Riedlowie 214, 267 153, 216, 238, 266, 273 Riemer Aleksander 175 Potoccy 76, 110, 287 Riemer Salomon 92, 175 Potocki Mikołaj 218, 239 Risori 170 Prochenkowicz Aleksander 35, 36, 47 Robert Huber 236 Prokopowycz Jewhen 266 Rodakowski Henryk 33, 96, 111, 237 Protschke Jan 29 Rodakowski Paweł 33 Próchnicki Jan Andrzej 32 Rodakowski Zygmunt 33 Pruszkowski Witold 237 Roerich Nikołaj 234 Przedwojewski Wojciech 79 Rogowski Stanisław 209 Przetocki Wacław 208 Rohatyn Mojżesz 102 Przychylny Ambroży 39, 44 60, 161, Rolle Michał 196 281, 286 Romańczuk Julian 193 Pszoniak Wojciech 178 Romańczuk Tyt 242 Ptaśnik Jan 127 Romanowicz Tadeusz 87 Puccini Giacomo 256 Romanowycz Roman 149 Puszkin Aleksandr 209 Romanus Karol 284 Pyłypiuk Wasyl 81, 260 Rombouts Salomon 236 Pyrkosz Witold 122 Romer Eugeniusz 100, 170, 207, 194 Pywowarów I. 181 Romer Jan 100 Romer Witold 170 Kaciborski Aleksander 48 Rosen Jan Henryk 26, 50, 113, 124 Raczyński Jan 86 Rosmarin Henryk 40 Radomśkyj Ołeh 125, 173, 182 Rossowski Stanisław 123 Radzimiński Zygmunt Luba 136 Roth Joseph 212 Radziszewski Bronisław 49 Rozwadowski Zygmunt 109, 123, 230 Radziszewski Wacław 49 Róhring Arnold 76, 98, 182, 184, 186, Radziwiłłowie 285 198 Radziwiłowski Jerzy 99 Romer Adolf 176 Ramułt Ludwik Baldwin 82, 122, 156, Różycki Ludomir 210 180, 185 Różyski Józef 272 Rappaport Maurycy 148 Rubens Peter Paul 36, 236 Rataj Maciej 133 Rucker Zygmunt 29 Rauch J. B. 72 Rudnyćkyj Andrij 115 Rausz Władysław 131, 168 Rudnyćkyj Mychajło 243 Ravel Maurice 74 Russoccy 192 Rawski Kazimierz 137 Russocki Włodzimierz 192 Rawski Wincenty-junior 83, 85, 101, Rutkowycz Iwan 241, 249 105, 129, 209 Rutowski Tadeusz 166, 267 Rawski Witold 17, 115, 133, 137, 266 Ryba Michał 214 Reich Leon 101, 106 Rybenczuk Mykoła 42, 209 Reichert-Toth Janina 48, 113, 117 Rybkowski Tadeusz 9, 76 Reiss Leopold 41, 173 Rychnowska Maria 84 Reitzenheim Józef 271 Rychnowski Franciszek 84, 96 315 - -J -J a, - Rydz-Smigły Edward 161 Rygier Teodor 96 Rysiak Jakub 123, 124, 127, 165, 181 Rzeczycki Kazimierz 100, 170 Rzepichowski Ludwik 117, 226 Rzewuscy 18, 283, 284 Rzewuska Antonina z Potockich 40 Rzewuska Konstancja 235 Rzewuski Seweryn 40 Rzymianin Paweł (Paolo Romano, Do-minici)18, 19, 35, 39, 44, 62, 206, 281 Sabatowski Antoni 223 Sacher Leopold von 70 Sacher-Masoch Leopold von 71 Sachs Gustaw 209 Sadłowski Władysław 36, 84, 123, 155, 191, 197, 224 Sahajdaczny Petro 44 Sahajdakiwśkyj Walerian 100, 134 Salver Henryk 127, 148, 164, 165, 176, 201 Salzberg Herman 147 Salzmann Jan 30, 50, 73, 162, 179 Samolewicz Zygmunt 209 Samotos Iwan 243 Sanguszkowie 284 Sapieha Adam 93, 111 Sapieha Adam Stefan 36 Sapieha Jan 20 Sapieha Leon 35, 111, 163 Sapiehowie 111 Sapieżyna Jadwiga 35 Sapieżyna Teresa 92 Saravelli 269 Sartre Jean Paul 74 Sawicki Jan Stella 156 Sawko Julian 110 Sawyn Wiktor 243 Schabinger Józef 269 Schatzl Stanisław 137 Schembek (Schemberg) 160 Schiller Friedrich von 209 Schimser Antoni 28, 32, 45, 70, 199, 266, 269, 276 Schimser Jan 76, 78, 108, 192, 199, 207, 208, 226, 266, 269 Schimser Leopold 226 Schleyen Artur 38, 41, 72, 106, 146, 164, 191 Schmelkes Izaak 142 Schmidt Wilhelm 31, 81, 97, 162, 179, 192, 220, 221 Schmucker Zygmunt 134 Schneider Gustaw Schniir-Pepłowski Stanisław Scholtz Hanusz Schongauer Martin Schorr Mojżesz Schramm Hilary Schróder Artur Schródl Emil Schternstein Luiza Schubuth Fryderyk Schulz Bruno 79 98 37 234 100 101 215 144, 210 60, 225 25 88, 288 Schulz Jan 58, 80, 81, 83, 88, 94, 95, 97, 100,108,110,135,151,164,169,170, 209 Schulz Karol 58 Schumann August 208 Schumann Jan 200 Schumannowie 154 Schuttleworth J. 153 Schwarz Natan 145 Schweikart Karol 41 Scipio del Campo 185 Scorel Jan van 236 Segal Adolf 79 Sekunda 25 Sembratowicz Sylwester 99 Semkowicz Aleksander 183 Semkowicz Jan 181 Semler Józef 99, 199 Senkowycz Fedir 44 Serwacki Antoni 192 Serwacki Marcin 277 Sewera Iwan 175, 197, 243 Seweryn Ludwik 277 Seyfarth Gustaw 23, 85 Seyner Chrystian 27, 36 Sichulski Kazimierz 88, 117, 197, 180, 181, 237 Sielska Margit 234, 242, 243 Sielski Roman 197, 234, 242, 243 Siemaszkowa Wanda 126 Siemieńscy-Lewiccy 222 Siemieński-Lewicki Wilhelm 222 Siemiradzki Henryk 69 Sieniawscy 192 Sieniawska Zofia 209 Sieniawski Adam Mikołaj 108, 286 Sienkiewicz Henryk 40, 46 Sierakowski Wacław 34, 36 Sierpiński Wacław 195 Sikorski Władysław 144 Silberstein Maurycy 72, 98, 100, 147, 155 Silwestrow Rostysław 243 Simbircewa Ałła 175 Skorowidz osób 316 Sinko Tadeusz 126 Siper Beniamin 243 Sivietlich-Schragner Juliana 268, 269 Skakun Jarosław 80 Skarbek Stanisław 9, 28, 30, 31 Skarbek Stanisław-junior Skarbkowa Felicja Skarga Piotr Skawiński Edward Skawiński Karol Skibiński Karol Sklepiński Antoni Sklepiński Karol Skołozdra Wołodymyr Skoryk Łarysa Skoryna Franciszek Skowron Franciszek Skrentowycz Andrij Skrutok Ołeksandr Skrzyński Ludwik Skrzyński Wincenty Slipyj Josyp Słobodianyk Ołeksandr Słowacki Juliusz Smetana M. Smolka Franciszek Smolski Hryhorij Smoluchowski Marian Smuczak Jan Kazimierz Smuglewicz Franciszek Smutny Jan Sobel Izrael Markus Sobiescy 153, 181 118 36 209 182 267 251 251 164, 243 191 241 50, 77, 83, 185 45, 98 242 100 100, 180 99, 110 192 33, 81 201 54, 77, 102 208 166 226 99 208 196 281, 285 Sobieska z Daniłowiczów Teofila 50, 283 Sobieski Jakub 19, 50, 283, 285 Sobolewski Eugeniusz Sokolnicki Gabriel Sokołów Stanisław Sokołowski Ludwik Sokołowski Stanisław (uczony) Sokołowski Stanisław (ksiądz) Sokulski Tadeusz Sołecki Kazimierz Sołecki Tadeusz Soleski Józef Solska Irena Solski Ludwik Sołtys Adam Sołtys Bronisław Sołtys Mieczysław Somerstein Selig Sommerstein Emil Sosenko Modest 243, 249, 277 80 133 198 210 171 269 114 218 177 87 164 147, 164 181 82, 267 181 149 94 56, 112, 238, 242, Sosnowski Józef 38, 85, 86, 100, 128, 132, 154, 192, 198 Sperber Zygmunt Sprecher Jonasz Sprysa W. Spund Szymon Stach Szczepan Stachiewicz Piotr Stadler Fidelis 74, 79, 148, 124 149 201 115 133 9 167 Stadler Mieczysław 87, 122, 172, 191, 222 Stadtmiiller Ryszard 24 Staff Leopold 29,221 Stahl Leonard Stahl Zdzisław Henryk Stand Adolf Stanisław August Poniatowski Stanisław Kostka Stanisławski Jan Starzeńska Katarzyna Starzewski Szymon Starzyński Józef Starzyński Stanisław Statz Franz-junior Stecher Piotr Stefan V Stefanowicz Antoni Stefanowicz Kajetan Stefanowicz Samuel Stefanyk Wasyl Stefczyk Franciszek Stefko Kamil Steinhaus Hugo Steinhaus Mojżesz Stenzel Stefan Sterniuk Wasyl Stesłowicz Włodzimierz Stieber Henryk Stiehle Wilhelm Stoff Michał Strańska Agata Strauss Richard Stroiński Marcin Stroiński Stanisław Stromenger Jan Stromengerowie Stroński J. Strozzi Bernardo Strzemię (Strepa) Jakub Stuflesser Ferdynand Styka Jan Suc W. Sucharda Edward Suchodolscy 124 124 39 237 18 237 236 99 115, 127, 272 81 129 34 26 183 183 268, 269 163, 242 137 93 82, 182 150, 151 75, 137 99 95 198 17 191 269 256 206 24, 34, 36, 249 94 105 24 234 36 260 98, 233, 244 175 171 267 317 Suchorski Wolodymyr 68, 93 ISliwinski Hipolit 73, 182, 223 Supiński Józef 170 Śliwiński Jan 84, 109 Swiencicki Hilarion 168 Ślozka Michał 42 Swoszowski Jan 249 Śniadecki Jędrzej 77 Sykst Erazm 54, 101 Światopełk-Mirscy 271 Sypniak Petro 109 Świątkowska z Jareckich Zofia 179 Syroczyński Leon 161 Świątkowski Jan 179 Syweńkyj Roman 97, 112 Świątkowski Stefan 179 Szajnocha Karol 46, 162, 273 Swiątoniowski Feliks 208 SzałenkoWalery 117, 149 Świrscy 286 Szaraniewicz Izydor 273 Świstun Włodzimierz 209 Szaszkewycz Markijan 29, 111, 152, 163, 268, 238 1 abaczyński Franciszek 173 Szczeblowski Wojciech 214 Talowski Teodor 117, 180 Szczepanowska-Mikłaszewska Tarasewicz Leontij 238 Krystyna 169 Tarnawiecki Piotr 174, 181, 183, 195 Szczepanowski Stanisław Wiktor 169 Tarnawski Myron 277 Szczepanowski Stanisław 267 Tarnowski Antoni 269 Szczerbatenko Jurij 243 Tarnowski Jan 35 Szczęśliwy Paweł (Paolo ii Felice) 21, Tatarczuch Władysław 95 41, 281 Tchórzewski Tytus 266 Szczudłowski Franciszek 208 Teichmann Ludwik 251 Szczupaczkiewicz Michał 277 Teisseyre Wawrzyniec 181 Szczuplakiewicz Stanisław 142 Teliczkowa Zofia 80 Szczurat Wasyl 213 Tenerowicz Franciszek 221 Szelągowski Adam 170 Tenerowicz Romuald 221 Szeptyccy 192 Tenerowicz Stanisław 221 Szeptycki Andrzej 50, 99, 107, 168, Teodorowicz Kazimierz 109, 214 219, 240, 244 Teodorowicz-Todorowski Tadeusz 186, Szewczenko Taras 11, 68, 69, 149, 201, 198 218, 241 Tępa Franciszek 73, 88 Szkowron Albert 108 Tępa Jerzy 213 Szok Michał 269 Terlecki Michał 251 Szolc-Wolfowicz Jan 22, 166 Teusz Ludwik 78 Szolc-Wolfowicz Józef 34 Thom Leon 149 Szolc-Wolfowicz M. 102 Thorn Józef 144 Szolc-Wolfowiczowie 22 , 23, 161 Thorvaldsen Bertel 45, 249 Szolem-Alejchem 142 Thullie Czesław 176 Szolginia Witold 218 Thullie Maksymilian 115, 176 Szostakiewicz Józef 117 Tiepolo Giovanni Battista 234 Szpondrowski Maksymilian 133 Tołłoczko K. 145 Sztajer Petro 112 Tołłoczko Stanisław 170 Sztunder Zenobia 256 Tomasiewicz Stepan 242 Szuchewycz Roman 144 Tomaszewski Tadeusz 199 Szuchewycz Wołodymyr 49 Tomicki Józef 122 Szulmann Walery 117, 183, 200 Topolski Michał 127 Szwaner Andrzej 50 Tornel Hans 248 Szwec I. 209 Torosiewicz Józef 29, 269 Szweć Wołodymyr 58 Torosiewicz Teodor 207 Szwecki-Winiecki Genrich 73, 184, Toth Fryderyk 182 186, 273 Toulouse-Lautrec Henri 247 Szydłowscy 83 Tozzi Mario 237 Szydłowski Szymon Wizunas 271 Tópfer Michał 32, 233 Szymonowie Szymon 22 Topfer Naftuła 32 Skorowidz osób . ? 18 Trembecki Zygmunt 96 Trescher Franciszek-junior 16, 56 Treter Henryk 193 Treter Jan 193 Treter Mieczysław 193 Troger Paul 235 Tropinin Wasyl 241 Trusz Iwan ' 177, 242, 244, 258 Truszkowski Zygmunt 100 Trylowski M. 197 Trzemeska (Huberowa) Zofia 104 Trzemeski Edward 104 Tudor Stepan 83 Turkulłowie-Comello 225 Turski Marian 79 Twardowski Bolesław 36, 219 Twardowski Kazimierz 180 Tycjan Vecellio 234 Tyktor Iwan 215 Tymczenko G. 222 Tyrowicz Ludwik 73, 226, 276 Tyrowicz Marian 226 Tyrowiczowie 266 Tysiewicz Jan 102 Ubaldini Ripo 21 Ujejska z Komorowskich Henryka 209 Ujejski Kornel 81, 209 Ukrainka Łesia 168 Ułam Michał 73, 87, 102, 130, 175, 194, 212 Ułam Stanisław Marcin 82, 175 Ulejski Stanisław 78, 88, 93, 137 Unterberger Michelangelo 235 Urbanik Marcin 20, 44, 112 Urbańska Julia 222 Urbański Aureli 222 Ustyjanowycz Kornyło 30, 242, 244 Uwiera Antoni 38, 258 Yelde Jan Jans van de 236 Veltze Ludwik 135, 169, 174 Ybelpel Roman 172 Vogel Aleksander 165 Vogelfanger Henryk 216 Vormund Carl 209 Voynich Ethel Lilian 74 Voysey Charles 122 V61pel Roman 78 Wachnianin Anatolij 273 Wachtel Wilhelm 106 Wagner Adolf 222 Wahyłewycz (Wagilewicz) Iwan 163, 238 319 Warchałowski Leopold 97 Wardzała Zbigniew 87 Wartanowiczowie 42 Warteresiewicz-Słoniewski Aleksander 175 Wasilewska Wanda 199 Wasilewski Leon 98 Wasilewski Zygmunt 85 Wasniecow Wiktor 208 Wasylewski Stanisław 191 Wasyłenko Fedir 114 Wasyłyk Roman 219 Waszczak A. 201 Wczelak Franciszek Józef 210 Wczelak Józef 210 Weigel Józef 81 Weigel Kasper 86 Weigl Rudolf 128, 193 Weiss Adolf Wiktor 180, 181 Weiss Wojciech 237 Weitz Marek 64 Wełyczko A. 219 Wełykanowycz Jurij 186 Wendzyłowycz Myron 83, 169, 174, 186, 197 Werchracki Iwan 213 Wergiliusz 28, 271 Wesołowski Eugeniusz 128 Węgliński Franciszek 201 Wiczkowski Józef 106, 181 Wieleżyński Marian 137 Wierzbicki Ludwik 81, 178 Wierzchlejski Franciszek 36 Wiesenthal Szymon 115 Wiktor Bronisław 23, 148, 188, 269 Wilczyński Tadeusz 214, 215 Wild Karol 17 Wilde Iryna 219 Winiarz Ignacy 116, 148 Winiarzowie 83 Winterhalter Joseph-junior 235 Winterowski Leonard 178 Wiśniowiecka Anna 211 Wiśniowiecki Konstanty Krzysztof 211 Wiśniowiecki Tadeusz Wiśniowski Teofil Witkowski Stanisław Witte Jan de Wittlin Józef Witwer Hartman 17, 266, 268, 269 Witwicki Janusz Witwicki Władysław Wixel Efroim 69, 118 77, 144 193 20,43, 112 93, 212 28, 32, 35, 70, 28 164 278 93 197 57 243 42 237 133 WlACi wzjasz, Władysław IV 20, 46 Władysław Jagiełło 30 Włodarski Marek (Henryk Streng) Włodzimirski Walery Wnuk Marian 31, Wołos J. Wodzicka Maria 100, Wojnarowscy Woj makowski Kazimierz Wolińscy Wolska z Młodnickich Maryla (Maria) 164 Wolski Wacław 84, 164 Wondraschka Alojzy 46, 173 Woźniak Mychajło 213 Wójtowicz Piotr 29, 36, 69, 72, 105, 117, 118, 155, 197,242 Wronowski Stanisław 160 Wróbel Tadeusz 60, 88, 147, 166, 172, 174, 178, 185, 186, 195, 200, 219, 226 Wuchowicz Dominik 134, 199 Wurzbach Constantin von 30 Wychera Jan Wilhelm Wygowski Iwan Wygrzywalski Feliks Wysłouch Bolesław Wysocki Józef Wyszyński Stefan Wywiórski Jan 153 238 81, 215, 233 175 125 193 38 ^abłocka Alina Zacharczyszyn Jarosław Zachariewicz Alfred 38, 81, 83, 86 94, 100, 105, 106, 108, 109, 116, 124-125, 128, 131, 132, 138, 154, 164, 178, 181, 191, 192, 196 Zachariewicz Julian 48, 55, 61, 71,98, 101, 103, 112,114,122, 123,124-125 Zachodny Marcin Zadurowicz Władysław Zagajewski Adam Zagórski Albin 101, Zagórski Aleksander 263,271, Zagórski Franciszek Zająć J. Zakrejs Franciszek Zakrej sowie Zakrzewski Stanisław Zaleski Filip Zalewski Ludwik Zalewski Władysław Załuccy Załywacha Opanas Zamoyscy Zamoyska z Lubomirskich Maria Zamoyski Adam 214 107 ',87, 118, 161, 100, :, 273 181 80 215 226 276 115 57 154 267 170 104 81 80 151 243 192 169 192 Zamoyski Jan 35 Zapała Hieronim 35 Zapolska Gabriela 213, 267 Zaremba Henryk 75, 87, 133, 145, 153, 194, 201 Zaremba Jan 166, 179, 185 Zarewicz Stanisław 101 Zaryćka Kateryna 175 Zaryćkyj Myron 175 Zbierzchowski Henryk 215 Zborowski Stanisław 270 Zeh Jan 108 Zieliński Jan Kazimierz 93 Ziembicki Gwalbert 25 Ziembicki Jan 83 Ziemiałkowski Florian 29 Ziemiański Błażej 277 Ziętkiewicz Maciej 21 Zimina Galina 24, 77, 92, 97, 103, 123, 128, 133, 165, 172, 173, 215, 223 Zimorowicz Józef Bartłomiej 23, 160 Zipper Filip 24 Zipper Gerszon 146 Zipser Kazimierz 200 Złotorowiczowie 25 Zorn Anders 237 Zuber Rudolf 135 Zuber Stanisław 135 Zubrzycki Dyonizy 27, 273 Zubrzycki Jan Sas 123 Zucchi Jacopo 234 Zuloaga Ignacio 237 Zwiryński Karło 243 Zyblikiewicz Mikołaj 175 Zygmunt I 8 Zygmunt III Waza 20, 39 • ijelazowski Roman 83 Żeleński Stanisław Gabriel 220 Żłobnicka Matylda 270 Żołtowskij Iwan 225 Żółkiewscy 281 Żółkiewski Stanisław 281 Żółkiewski Stanisław-senior 35 Żuliński Tadeusz 210 Żuławski Andrzej 194 Żuławski Mirosław 194 Żychowicz Edmund 24, 56, 87, 95, 109, 112, 181, 191, 192, 209, 220, 221 Żychowiczowa Olga 87 Życzliwy Wojciech 35 Żygulska-Mach Helena 176 Żygulska-Pogonowska Wanda 176 Żygulski Zdzisław-senior 176 Żygulski Zdzisław-junior 176 Skorowidz osób • 320 22 23 24 Cerkiew św. Mikołaja 27 Kościół św. Jana Chrzciciela 28 Kościół Benedyktynek 29 Kościół NMP Śnieżnej Kościół św. Kazimierza 30 Kościół Dominikanów 31 Cerkiew Uspeńska (Wołoska) Baszta Prochowa 32 Kościół NMP Cromnicznej 33 Kościół Karmelitów Arsenał Miejski 34 Kościół i klasztor Bernardynów 35 Kościół Klarysek 3ó Cerkiew prawosławna św. Jerzego 37 Szpital Powszechny Uniwersytet Medyczny 38 Cmentarz Łyczakowski Kościół Sakramentek 39 Ratusz Katedra Ormiańska 40 Cerkiew Przeobraźeńska 41 (Przemienienia Pańskiego) 42 Teatr Skarbka 43 (dziś M. Zańkowieckiej) 44 Teatr Wielki 45 (dziś Opery i Baletu) 46 Wieża Kramarzy i wydział 4 7 ekonomiczny Uniwersytetu Kościół Jezuitów 48 Katedra Łacińska 49 Pomnik A. Mickiewicza Hotel "Qeoroe" ("Żorż") Prokuratura Obwodowa (dawna Izbą Handlowo-Przemysłowa) Kościół ewangelicki Muzeum Etnografii (dawna Qalicyiska Kasa Oszczędności) Kościót św. Anny Uniwersytet (dawny Sejm Qalicyjski) Poczta C/łówna Pałac Potockich Biblioteka im. W. Stefanyka (dawne Ossolineum) Kościół św, Mikołaja (dziś prawosławna cerkiew Pokrowy) Wydziały fizyczny i chemiczny Uniwersytetu Dawne Qimnazjum SS. Urszulanek (dziś Szkoła Średnia nr 28) Szkoła Przemysłu Artystycznego Konsulat Rzeczypospolitej Polskiej Katedra greckokatolicka św. Jura Hotel "Dniestr" Politechnika Kościół św. Marii Magdaleny Kościół św. Łazarza Dawny Zarząd Miejskich Zakładów Elektrycznych Cytadela Dawny Pałac Sztuki 5 - ™ -<» g- N-- Przewodnik ten stanowi niezastąpioną pomoc podczas pobytu we Lwowie. Książka prowadzi przez labirynt ulic i placów, zapoznaje z zabytkami historii, architektury i plastyki, otwiera skarbnice muzeów, pokazuje miejsca pamięci narodowej. Jest to najpełniejszy i najdokładniejszy z wydanych dotychczas ilustrowanych przewodników po Lwowie. Zawiera przeszło 300 stron tekstu, ponad 500 ilustracji, 15 szczegółowych map i planów. ISBN 83-88649-32-9 788388"649325 ISBN 83-88649-32-9