JÓZEF ŁOBODOWSKI PIEŚŃ O UKRAINIE — 5*— ???? ???????????? ????? ??? ??????? 000264538 ????? "???????' 1996 OikS-loi^o ??? 84??? ?68 SPIS TREŚCI ????? Do pierwszego na Ukrainie zbioru ostatniego polskiego romantyka Józefa Łobodowskiego (1909 -1988) zebrano utwory, w których poeta zawarł ogromną gamę uczuć łączących go z ojczyzną mityczną, Ukrainą: smutek l ból z powodu jej nieszczęśliwej doli. zauroczenie pięknem jej przyrody i męstwemjej narodu. Refrenem zbiorujest myśl, iż dwa wielkie sąsiady, Ukraina i Polska, mają wspólną przyszłość. ?? ?????? ? ??????? ?????? ?????????? ?????????? ????????? ????? ????????????? (1909-1988) ??????? ?????, ? ???? ???? ???????? ????????? ???? ????????, ?? ?????? ???? ? ???????? ???????????? — ????????: ??? ? ???? ?? ?? ????????? ????, ?????????? ?????? ?? ????????? ? ???????? ?? ??????. ??????????? ?????? ? ???? ? ??????? ????????? ???? ??????? ??????? — ??- UNIV. \ CRACOVIENSIS H Wybór — Natalia STUPKO. Irena SZYPOWSKA ????????????? ??????! ??????, ????? ?????????? Wstęp — Irena SZYPOWSKA ??????? ?????? ????? ?????????? Oprawa plastyczna — Olga BORYSENKO ??????? ?????????? ????? ????????? ?????? ?????????? ?? ?????????: Łobodowski J. Złota hramo-ta. Paryż, 1954; Łobodowski J. Pieśń o Ukrainie. Paryż, 1959; Łobodowski J. Wiersze i poematy. Warszawa: PIW, 1991. ? ??????? ??????????? ???????? ?????????? ???? ???????????? ?? ????? ?. ????????????? "?????? ???????" (?????, 1954). ?? ??????????? — ?????????? ?. ????????????? ? ?????? ????????????? ????? ????? ????? ???????? ? ???????. ??????? ???????? ?? ?????????? ???????????? ??????? ? ??????? ??????????????? ?? ???????? „ 4703010200-006 . , © ? ?????????, 1996, ????????? ? ??????. ?????? © ?. ??????, 1996, ????????????? 96 © ?. ?????????, 1996, ?????????????, TC?DIVT ?. ???? ???? ? ?????? ?????? IbBJN 5-7745-UÓ74-0 © ?. ?????????, 1996, ??????? ?????????? JagielL lózefa Łobodowskiego pochwała Ukrainy. Irena Szypowska 6 Pochwała Ukrainy 36 Pleśń o Ukrainie 42 I lellada scytyjska 66 Widzenie 72 Piłsudski 76 Paras Szewczenko 78 Poetom ukraińskim 82 Wrota Kijowskie (Fragmen tuj 86 Koń atamana Łobody 92 Na Czarnym szlaku 98 Noc na Wołyniu 102 Klsielin 108 Krzemieniec 112 Pani Salomeą 118 Na śmierć powieszonych Uk- laińców 122 Pleśń o głodzie 134 Ziemia cmentarna 148 Wiosna zdradzona 154 Na konie pomordowane '58 ??????? ??????? ????? ?????????????. ????? ????????? 7 ??????? ???????. ???????? ?????????? ???????????? 37 ????? ??? ???????. ???? ???? ?????????? ???????? ???? 43 ???????? ??????. ???????? ?????? ?????????? 67 ???????. ???????? ?????? ?????????? 73 ???????????. ???????? ?? ???? ?????????? 77 ????? ????????. ???????? ?????? ?????????? 79 ??????????? ??????. ???? ???? ?????? ?????????? 83 ???????? ?????? (??????? ??). ???????? ?????? ?? ???????? : 87 ???? ??????? ??????. ???? ???? ?????????? ???????? ???? 93 ?? ??????? ?????. ???? ???? ?????? ?????????? 99 ??? ?? ??????. ???????? ??????? ??????? 103 ???????. ???????? ?????? ?????????? 109 ?????????. ???????? ???? ?? ?????????? 113 ???? ???????. ???????? ?? ???? ?????????? 119 ?? ?????? ????????? ?????????. ???????? ?????? ?????????? 123 ????? ??? ?????. ???????? ?????? ?????????? 135 ????????? ?????. ???????? ?????? ?????????? 149 ???????? ?????. ???????? ?????? ?????????? 155 ???????? ???????? ?????. ???????? ??? ????????? 159 ???. JÓZEFA ŁOBODOWSKIEGO POCHWAŁA UKRAINY W Walencji nad Morzem Śródziemnym, w domu chrzestnego syra Józefa Łobodowskiego, wisi wielkich rozmiarów portret pędzla Este-bana Sanza. Malarz przedstawił na nim poetę jako średniowiecznego rycerza w zbroi, z buławą w ręku, na tle malinowego sztandaru Kozaków Dawnym zwyczajem podpisał obraz po łacinie: "Józef Lobodowski dux et hetman consortionum poeticarum. Delineavit et pinxit E.Sanz"1 Malarz, przyjaciel Łobodowskiego, stworzył zarazem portret fizyczny : duchowy. Połączył na tym płótnie, tak jak łączyły się w życiu i twórczości bohatera, Polskę, której był synem, Hiszpanię, w której przeżył czterdzieści pięć lat i Ukrainę, kraj jego dzieciństwa. W kulturach tych trzech narodów fascynował Łobodowskiego ten sam pierwiastek — związek Zachodu i Wschodu. Odnalazł go w Hiszpanii w połączeniu kultury łacińskiej z arabską, tropił go na Ukrainie i w Polsce, gdzie znajdował ślady Rzymu i Bizancjum. Ukrainę nazywał Helladą scytyjską, nawiązując do "wolnych Scytów", o których pisał Herodot. W trzecim wieku przed Chrystusem stworzyli oni na północ od Morza Czarnego państwo, któremu przypisuje się wysoką kulturę; przetrwało ono pięćset lat. Dla Łobodowskiego, który zawsze pasjonował się historią, było to bardzo ważne. ??????? ??????? ????? ????????????? ? ????????, ?? ?????? ???????????? ????, ? ???? ?????????? ???-?? ?????????????, ?????? ??????? ??????? ?????? ???????? ?????. ?? ????? ???????? ???????? ????? ?? ??????????????? ??????, ? ??-???????, ? ??????? ? ????, ?? ??? ?????????? ?????????? ???????. ?????? ?? ?????? ??????? ???????? ??????? ??-?????????: "Józef, Lobodowski dux et hetman consortionum poeticarum. Delineavit et pinxit E. Sanz"1. ????????, ???? ??? ?????? ?????????????, ??????? ???????? ??????? ???????? ? ????????. ??? ??????? ?? ???????, ??? ????, ?? ???????????? ? ????? ? ????????? ??????????? ??? ?????, ??????, ????? ???? ???, ???????, ?? ?????? ????? ?'??? ?????, ? ??????? — ???? ???? ?????????. ? ????????? ??? ????? ??????? ???????? ????-???????? ???? ? ??? ?? ??????? — ??'???? ?????? ? ?????. ??? ??????? ???? ? ??????? ? ?????? ?????????? ?? ????????? ???????, ????? ???? ? ??????? ?? ? ??????, ?? ???????? ????? ???? ? ????????. ??????? ??? ??????? ????????? ???????, ???????? ?????? ?? "??????? ??????", ??? ?????? ????? ???????. ? ???????? ???????? ?? ?????? ?????????? ???? ???????? ? ??????? ?? ?????? ??? ??????? ???? ??????? ? ??????? ?????????; ?? ??????? ??????????? ?'????? ?????. ??? ?????????????, ?? ?????? ???????????? ????????, ?? ???? ??????????? ????????. * * * Urodzony w 1909, a zmarły w 1988 roku, przeżył autor Złotej hra-moty prawie osiemdziesiąt lat wieku dwudziestego. Jego losy były bardzo dramatyczne, znamienne dla losów tego pokolenia. Urodził się w Pur-wiszkach na Litwie, na Kaukazie przebył Pierwszą wojnę światową i rewolucję, które przysporzyły mu doświadczeń przekraczających możliwości chłopięcej percepcji. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, wrócił, jak inni, do kraju i zamieszkał w Lublinie. Nie mógł być jednak wzorowym uczniem, sumiennym studentem ani pospolitym porządnym obywatelem. Jego wyrazista indywidualność, gwałtowne usposobienie i doświadczenia życiowe powodowały, że wyróżniał się wśród innych i szybko zyskał sobie przydomek "atamana Lobody". Wkrótce zaraził się ideą komunistyczną, ale szybko wyleczył się i już nigdy nie uległ złudnym marzeniom o możliwości rewolucyjnej 1 Józef Lobodowski, wódz i hetman stowarzyszenia poetyckiego. Naszkicował i namalował E.Sanz [tac.). *** ??????????? ? 1909, ? ??????? ? 1988 ????, ????? "??????? ???????" ?????? ????? ?????????? ????? ?????????? ????????. ???? ???? ???? ???? ???????????, ???? ?????????????? ? ????? ???? ?????????. ??? ????????? ? ????????? ? ?????, ?? ??????? ??????? ????? ??????? ????? ? ?????????, ??? ????????? ???? ????? ????????, ?? ??????? ?? ???? ??????????? ????'????? ??????????. ????? ????????? ??????? ???????????? ???, ?? ?????? ????? ???????, ?????????? ?? ??????????? ? ????????? ? ???????. ?????? ?? ??? ???? ?? ????????? ?????, ?? ????????? ?????????, ??? ????????? ???? ????????????. ???? ??????? ???????????, ?????? ????? ? ???????? ?????? ???????????? ?? ????, ?? ??? ?????????? ??????? ????? ? ?????? ????? ???? ?????????? "??????? ??????". ????????? ??? ????????? ?????????????? ??????, ????? ?????? ??? ??? ??????????? 1 ???? ????????????, ????? ? ??????? ????????? ?????????. ??????? ? ????????? ?.???? {???.). 6 7 zmiany świata na lepsze, przeciwnie — stał się nieprzejednanym an-tykomunistą. W latach międzywojennych mocniej niż Inni odczuwał zagrożenie wynikające z tego. że Polska znalazła się (jak to już wtedy trafnie określił) "między faszystowską Scyllą a sowiecką Charybdą". W swej publicystyce ostrzegał przed oboma zbrodniczymi systemami, w poezji tworzył katastroficzne wizje przyszłości. Były one tym bardziej dramatyczne, że ich autorem był młody, żywiołowy, nieposkromiony mężczyzna, uwielbiający naturę, kochający życie 1 korzystający namiętnie z jego darów. Ten "szczęśliwy Casanovą", młody i gniewny — był duszą lubelskiej i warszawskiej cyganerii, skutkiem czego nawet w wydawanych w Polsce Ludowej tomach wspomnień nie można było pominąć jego sylwetki, choć z reguły pomijano nazwisko. Przed wojną był już Lobodowski znanym poetą i cenionym publicystą, autorem sześciu tomików poezji, laureatem Nagrody Młodych Polskiej Akademii Literatury. Ożenił się, mieszkał w Warszawie, pracował w Polskim Radiu. Nikt nie przewidział, że "czas ostrym nożem / rozetnie życie i rzuci daleko/ nie przystające do siebie połowy". Tak się stało w 1939 roku, gdy jako żołnierz-poeta rozpoczął kampanię wojenną i tułaczkę po krajach Europy. Po wojnie osiadł w Madrycie i prawie pół wieku przeżył tam. nie widząc żony. matki ani ojczystej ziemi. Z "atamana Lobody" przekształcił się w "seniora Lobo"1, ale i wtedy przewodził bohemie i był bohaterem wielu skandali. Zawsze jednak przede wszystkim pracował bardzo dużo: na emigracji ogłosił trzynaście tomów poezji, siedem prozy powieściowej, przygotował bogate antologie własnych przekładów poetów hiszpańskich, ukraińskich, rosyjskich i białoruskich oraz tom wspomnień. Nazywano go "ostatnim cyganem" i "ostatnim romantykiem". Był poetą osobnym, mającym własny styl. Zasłużył sobie na wiele nagród i ogromną popularność wśród emigrantów, przede wszystkim polskich i ukraińskich. Jego bogata twórczość i rozległa działalność pozostawały jednak nieznane ani w Polsce, ani na Ukrainie. Dopiero gdy wybuchła "Solidarność" młodzież literacka i studencka w Polsce wyszperała skądś jego wiersze, by je na tajnych spotkaniach czytać i drukować poza cenzurą. Od 1989 roku sytuacja się zmieniła, w Polsce ukazało się kilka wyborów poezji Łobodowskiego, jego wiersze znajdują się w antologiach, a nawet trafiły do podręczników szkolnych. Na Ukrainie niniejszy tom jest pierwszą prezentacją dzieła tego wybitnego twórcy. Autora Złotej hramoty poznałam w Madrycie, w listopadzie 1981 roku i od tego czasu wielokrotnie spotykałam się z nim w małym barku, w którym spędzał prawie całe dni pracując lub gawędząc z przyjaciółmi. Po śmierci poety kontynuowałam spotkania z jego przyjaciółmi. Dzięki temu miałam możność przejrzenia archiwum, które złożył Lobodowski w piwnicy jednej ze swych znajomych. W tekturowych pudłach 1 Po hiszpańsku wilk. ? ??? ?????? ?? ?????????? ???????? ????? ??? ?????????? ??????? ???? ?? ????? ???????????? ??????, ???????, ???? ??????????????? ;?????????????. ? ?????????? ??? ??? ???????? ?? ????? ???????? ??????, ??? ???????? ? ????, ?? ?????? ?????????, ?? ??? ?? ??? ???? ?????? ????????, "??? ??????????? ??????? ? ????????? ????????". ? ????? ???????????? ??? ?????????? ????? ????? ?????????? ?????????, ? ?????? ????????? ????????????? ??????? ????????????. ???? ???? ??? ????? ????????????, ?? ?? ??????? ??? ???????, ??????????, ??????????? ???????, ?? ????? ???????, ??????? ? ????? ? ???????? ???????? ? ???? ????????. ??? "???????? ????????", ??????? ? ???????, ??? ????? ??????????? ?? ??????????? ??????, ???? ?????? ? ?????? ????????, ?? ?????????? ? ???????? ??????, ?? ????? ???? ()????? ????? ?????????????, ???, ?? ???????, ????????? ???? ????????. ????? ?????? ???????????? ??? ??? ??????? ?????? ? ????????????? ???????????, ??????? ????? ?????? ??????, ????????? ? ???????? ??????? ???????? ?????????? ??????. ?????????, ?????? ? ???????, ???????? ? ?????????? ?????. ????? ?? ??????????, ?? "??? ??????? ????? ??????? ????? ? ???? ?????? ???'?????? ??? ????? ????????". ??? ??????? ? 1939 ????, ???? ??? ?????-??????? ??????????? ?????? ???????? ?? ??????????? ???????? ??????. ????? ????? ???? ????????? ? ??????? ? ????? ??????????? ?????? ???, ?????????? ??? ???????, ?????? ?? ?????? ????????. ? "??????? ??????" ??? ???????????? ? "???????? ????"1, ??? ? ???? ??? ??????? ?????? ? ?????? ????????? ?????????. ?????? ?????????? ???? ?????? ????????: ?? ????????? ???????? ?????????? ?????? ??????, ??? ????? ????????? ?????, ?????????? ?????? ????????? ??????? ?????????? ??????????, ???????????, ?????????? ? ??????????? ??????, ? ????? ????? ????????. ???? ???????? "???????? ????????" ? "???????? ??????????". ??? ??? ????????? ??????, ?????, ?? ??? ??????? ?????. ???????? ???? ?????? ??????? ? ?????? ???????????? v ?????????? ??????????, ?????????? ????????? ?? ???????????. ????? ??? ?????? ????????? ?? ?????? ?????????? ?????????? ?????????? ? ? ??????, ? ? ???????. ???? ? ???????????? "????????????" ??????????? ? ??????????? ?????? ?????? ???????? ?????????? ???? ?????, ??? ?????? ?? ?? ??????? ????????? ? ????????? ???? ????????. ? 1989 ???? ???????? ?????????, ? ?????? ?'??????? ?????? ??????? ?????? ?????????????, ?? ???????? ? ????????? ? ?????? ? ??????? ??????????. ? ??????? ??????????? ????? ? ?????? ???-????????? ????????? ????? ????????? ?????. *** ? ??????? "??????? ???????" ? ????????????? ? ??????? ? ????????? 1981 ???? ? ? ???? ???? ?????? ????? ???????????? ? ??? ? ?????????? ????, ?? ??? ???????? ????? ???? ???, ???????? ??? ??????????? ? ??????????. ????? ?????? ????? ? ???????????? ???????????? ? ???? ???????. ??????? ????? ? ???? ?????????? ??????????? ??????, ??? ???????????? ??????? ? ??????? ?????? ?? ????? ????????. ? ????????? ???????? ?????? ???????????? ????- 1 ??-????????? ????. 8 9 bezsilność, dramat jednostki podejmującej heroiczną walkę o wolność i sprawiedliwość — bez żadnej nadziei, ale z desperacką wolą przetrwania z honorem. Wyrażał też egzystencjalną rozpacz człowieka tak świetnego w swej istocie a tak bezradnego. Sprzeczność między związkiem z ziemią — źródłem sił witalnych i nieposkromioną biologiczną naturą człowieka a niszczącym żywiołem dziejów, wspólnoty społecznej a nawet kultury była podstawą dynamiki jego wierszy. Poezja Lobodowskiego, tak jak poezja romantyków, ma charakter wizyjny, wspiera się na symbolach, metaforach, obrazach o wielkiej sile wspomożonej retoryką patosu i grozy. Tłem najczęściej jest noc, zmierzch, mrok, górują tony popiołu, szarości, czerni, ale nad nimi świecą "łuny krwawe i złowieszcze", grzmią "trąby powietrzne historii", a w koło potrzaskane zbroje, gruz rozbitych pomników, widma zabitych, całuny, pędzące konie, rumaki w pętach. Romantyczna bujność, nadmiar środków stylistycznych przypominają nieograniczoną, rozrzutną hojność natury, a przez to jeszcze bardziej uwydatniają niemoc, rozpacz, przekonanie o nieuniknionej katastrofie, której jednak trzeba będzie po męsku stawić czoła. Bohater Lobodowskiego — bywa nim Piłsudski, ataman Loboda, Korniłow, Petlu-ra, potem generał Anders, Jan Paweł II — rzeczywistość zewnętrzną odczuwa jako niemożliwą do zaakceptowania, a trudną do przekształcenia. Wybujały indywidualizm rodzi potrzebę gestu prawie romantycz- ] nego i przestrzeni tak nieograniczonej jak bezmiar stepów Ukrainy. Spośród poetów współczesnych najbliższy jest zatem Łobodowski "szko- j le ukraińskiej" i nic dziwnego, że wyznaje: ... i nie znam dróg wielu prócz Jedynej polnej drogi, co wiedzie mnie w krainę mitologii nad leśną Ikwę i w mistyczny Słucz. (Dumy wołyńskie) Poszukiwanie duchowej ojczyzny znamionuje nagrodzony przez Polską Akademię Literatury tom Demonom nocy. Z jeszcze większym uniesieniem emocjonalnym kreuje Łobodowski pejzaż bujnych lecz posępnych stepów, przypominając krajobrazy Goszczyńskiego w Zamku kaniowskim, Malczewskiego w Marii czy Słowackiego w Beniowskim. Powołuje też Kozaków o naturze lirycznej i pełnych żaru odeskich apaszów, walczących o wolność, zbuntowanych przeciw niewoli ciała i ducha. Brzmi w tych utworach echo ludowej poezji śpiewanej, rapsodów, bylin, tego, co zbliża do tradycji Homera. Nie ma tu jednak epickiego spokoju ani dystansu, jest dramatyczne przeczucie zagłady. I Ton katastroficzny uwydatnia się szczególnie w epizodach wywo- | łujących wspomnienia z dzieciństwa w Rosji: rzezi, pożogi — tego, co j nadaje piętno apokaliptyczne. Wielkim atutem wiersza Lobodowskiego stała się jego oryginalna organizacja: bardzo urozmaicona strofa, ciekawa wersyfikacja, 12 zmiany świata na lepsze, przeciwnie — stał się nieprzejednanym an-tykomunistą. W latach międzywojennych mocniej niż inni odczuwał zagrożenie wynikające z tego. że Polska znalazła się (jak to już wtedy trafnie określił) "między faszystowską Scyllą a sowiecką Charybdą". W swej publicystyce ostrzegał przed oboma zbrodniczymi systemami, w poezji tworzył katastroficzne wizje przyszłości. Były one tym bardziej dramatyczne, że ich autorem był młody, żywiołowy, nieposkromiony mężczyzna, uwielbiający naturę, kochający życie i korzystający namiętnie z jego darów. Ten "szczęśliwy Casanovą", młody i gniewny — był duszą lubelskiej i warszawskiej cyganerii, skutkiem czego nawet w wydawanych w Polsce Ludowej tomach wspomnień nie można było pominąć jego sylwetki, choć z reguły pomijano nazwisko. Przed wojną był już Lobodowski znanym poetą i cenionym publicystą, autorem sześciu tomików poezji, laureatem Nagrody Młodych Polskiej Akademii Literatury. Ożenił się, mieszkał w Warszawie, pracował w Polskim Radiu. Nikt nie przewidział, że "czas ostrym nożem / rozetnie życie i rzuci daleko/ nie przystające do siebie połowy". Tak się stało w 1939 roku, gdy jako żołnierz-poeta rozpoczął kampanię wojenną i tułaczkę po krajach Europy. Po wojnie osiadł w Madrycie i prawie pół wieku przeżył tam, nie widząc żony. matki ani ojczystej ziemi. Z "atamana Lobody" przekształcił się w "seniora Lobo"1, ale i wtedy przewodził bohemie i był bohaterem wielu skandali. Zawsze jednak przede wszystkim pracował bardzo dużo: na emigracji ogłosił trzynaście tomów poezji, siedem prozy powieściowej, przygotował bogate antologie własnych przekładów poetów hiszpańskich, ukraińskich, rosyjskich i białoruskich oraz tom wspomnień. Nazywano go "ostatnim cyganem" i "ostatnim romantykiem". Był poetą osobnym, mającym własny styl. Zasłużył sobie na wiele nagród i ogromną popularność wśród emigrantów, przede wszystkim polskich i ukraińskich. Jego bogata twórczość i rozległa działalność pozostawały jednak nieznane ani w Polsce, ani na Ukrainie. Dopiero gdy wybuchła "Solidarność" młodzież literacka i studencka w Polsce wyszperała skądś jego wiersze, by je na tajnych spotkaniach czytać i drukować poza cenzurą. Od 1989 roku sytuacja się zmieniła, w Polsce ukazało się kilka wyborów poezji Łobodowskiego, jego wiersze znajdują się w antologiach, a nawet trafiły do podręczników szkolnych. Na Ukrainie niniejszy tom jest pierwszą prezentacją dzieła tego wybitnego twórcy. * * * Autora Złotej hramoty poznałam w Madrycie, w listopadzie 1981 roku i od tego czasu wielokrotnie spotykałam się z nim w małym barku, w którym spędzał prawie całe dni pracując lub gawędząc z przyjaciółmi. Po śmierci poety kontynuowałam spotkania z jego przyjaciółmi. Dzięki temu miałam możność przejrzenia archiwum, które złożył Lobodowski w piwnicy jednej ze swych znajomych. W tekturowych pudłach 1 Po hiszpańsku wilk. ? ??? ?????? ?? ?????????? ???????? ????? ??? ?????????? ??????? ???? ?? ????? ???????????? ??????, ???????, ???? ??????????????? ??????????????. ? ?????????? ??? ??? ???????? ?? ????? ???????? ???????, ??? ???????? ? ????, ?? ?????? ?????????, ?? ??? ?? ??? ???? ?????? ????????, "??? ??????????? ??????? ? ????????? ????????". ? ????? ???????????? ??? ?????????? ????? ????? ?????????? ?????????, ? ?????? ????????? ????????????? ??????? ????????????. ???? ???? ??? ????? ????????????, ?? ?? ??????? ??? ???????, ??????????, ??????????? ???????, ?? ????? ???????, ??????? ? ????? ? ???????? ???????? ? ???? ????????. ??? "???????? ????????", ??????? ? ???????, ??? ????? ??????????? ?? ??????????? ??????, ???? ?????? ? ?????? ????????, ?? ?????????? ? ???????? ??????, ?? ????? ???? ?????? ????? ?????????????, ???, ?? ???????, ????????? ???? ????????. ????? ?????? ???????????? ??? ??? ??????? ?????? ? ????????????? ???????????, ??????? ????? ?????? ??????, ????????? ? ???????? ??????? ???????? ?????????? ??????. ?????????, ?????? ? ???????, ???????? ? ?????????? ?????. ????? ?? ??????????, ?? "??? ??????? ????? ??????? ????? ? ???? ?????? ???'?????? ??? ????? ????????". ??? ??????? ? 1939 ????, ???? ??? ?????-??????? ??????????? ?????? ???????? ?? ??????????? ???????? ??????. ????? ????? ???? ????????? ? ??????? ? ????? ??????????? ?????? ???, ?????????? ??? ???????, ?????? ?? ?????? ????????. ? "??????? ??????" ??? ???????????? ? "???????? ????"1, ??? ? ???? ??? ??????? ?????? ? ?????? ????????? ?????????. ?????? ?????????? ???? ?????? ????????: ?? ????????? ???????? ?????????? ?????? ??????, ??? ????? ????????? ?????, ?????????? ?????? ????????? ??????? ?????????? ??????????, ???????????, ?????????? ? ??????????? ??????, ? ????? ????? ????????. ???? ???????? "???????? ????????" ? "???????? ??????????". ??? ??? ????????? ??????, ?????, ?? ??? ??????? ?????. ???????? ???? ?????? ??????? ? ?????? ???????????? ? ?????????? ??????????, ?????????? ????????? ?? ???????????. ????? ????? ?????? ????????? ?? ?????? ?????????? ?????????? ?????????? ? ? ??????, ? ? ???????. ???? ? ???????????? "????????????" ??????????? ? ??????????? ?????? ?????? ???????? ?????????? ???? ?????, ??? ?????? ?? ?? ??????? ????????? ? ????????? ???? ????????. ? 1989 ???? ???????? ?????????, ? ?????? ?'??????? ?????? ??????? ?????? ?????????????, ?? ???????? ? ????????? ? ?????? ? ??????? ??????????. ? ??????? ??????????? ????? ? ?????? ???-????????? ????????? ????? ????????? ?????. *** ? ??????? "??????? ???????" ? ????????????? ? ??????? ? ????????? 1981 ???? ? ? ???? ???? ?????? ????? ???????????? ? ??? ? ?????????? ????, ?? ??? ???????? ????? ???? ???, ???????? ??? ??????????? ? ??????????. ????? ?????? ????? ? ???????????? ???????????? ? ???? ???????. ??????? ????? ? ???? ?????????? ??????????? ??????, ??? ???????????? ??????? ? ??????? ?????? ?? ????? ????????. ? ????????? ???????? ?????? ???????????? ????- 1 ??-????????? ????. 8 9 spoczywały miesięczniki emigracyjne: polskie, ukraińskie i rosyjskie, trochę książek oraz — co najciekawsze — bruliony, w których pisał wszystko, co przeznaczał do druku: artykuły, wspomnienia, wiersze, powieści, a także rękopisy listów przeznaczonych do redaktorów i do znajomych, z którymi łączyły go jakieś interesy. Pewnego dnia wiosną 1985 roku siedzieliśmy z Łobodowskim w barku "Hermanos Portillo", jak zwykle pijąc czerwone wino i mój rozmówca przedstawił mi swoje plany wydawnicze obejmujące zbiór poetów ukraińskich w jego przekładzie. Spytałam: — Jak to się stało, że pan zakochał się w literaturze ukraińskiej? — Mój daleki przodek — zaczął, ale mu przerwałam: — Domyślam się, że ten do którego pan pisał pół wieku temu: Chwałaż ci, atamanie i twoim żylastym rękom! — Słysz mnie: z daleka wołam — twego dziedzictwa wnuk... Świat nie pościelił nam miękko. lecz mu nie biliśmy czołem. każdy wśród druhów drużyny sobie był dziedzic i Bóg. (Koń atamana Lobody) Sprostował: — Nie, to jego brat, który odznaczył się w bitwie pod Chocimiem, dostał indygenat szlachecki, ożenił się z Polką i, oczywiście, przeszedł na katolicyzm. I potem już ciurkiem to wszystko się polonizowało, chociaż w XIX wieku był pisarz ukraiński, który nazywał się Lobodiwśkyj. Nazwisko zostało od Lobody. Otóż ja jako sztubak, do wiedziawszy się o tym, pytałem mego ojca o pochodzenie. A on odpo wiedział: "Słuchaj, przecież to jest tylko wspomnienie, bo w ciągu dwustu kilkudziesięciu lat twoi dziadowie żenili się z Polkami, więc jaki procent krwi ukraińskiej może być w twoich żyłach? Pół procen ta, jeden procent? Ale pamiętaj o tym, bo to jest konieczne, aby doszło do porozumienia między oboma narodami." Pamięć o tym, że rodzina ojca wywodzi się z kozaczyzny, a także i może przede wszystkim, dzieciństwo spędzone na Kubaniu, kiedy to wchłaniał w siebie obyczaje i pieśni tego ludu i oswajał się z językiem — spowodowały trwałe zainteresowanie kulturą Ukrainy oraz sytuacją narodu ciągle na nowo i zawsze na próżno zrywającego się do walki o wolność. Już w pierwszych tomach wierszy (pierwszych akceptowanych przez autora, bo wcześniejszych nigdy nie wspominał), czyli w Rozmou)ie z ojczyzną z 1935 roku i w tomie Demonom nocy wydanym rok później znalazły się utwory o problematyce ukraińskiej. Tomiki te uznano za ważne wydarzenie literackie. Bardziej dobitnie niż inni wyrażał autor Rozmowy z ojczyzną tragiczną sytuację pokolenia czującego wzbierający nacisk historii i własną ????: ????????, ?????????? ?? ?????????, ????? ???? ?? — ?? ??????????? — ??????, ? ?????? ???? ????? ???, ?? ????????? ?? ?????: ??????, ???????, ?????, ???????, ? ????? ???????? ?????? ?? ?????????? ?? ????????, ? ????? ???? ?????? ????? ??????. ????? ??????? 1985 ???? ?? ?????? ? ???????????? ? ???? "???????? ?????????", ?????????, ?? ??????, ??????? ????, ? ??? ???????????? ??????? ???? ???? ????????? ????? ???????? ?????? ??????????? ?????? ? ???? ??????????. ? ????????: — ?? ?? ???????, ?? ?? ?????????? ? ?????????? ??????????? — ??? ??????? ??????, — ???????? ???, ?? ? ???????? ????: — ????????, ?? ???, ??????? ?? ?????? ??????????? ????: ????? ? ????, ???????, ? ????? ????? ?????????. —- ????? ???????: ??????/ — ???? ? ????????? ????... ???? ?? ?????? ??? ?????, ?? ????? ?? ???? ?? ????, ? ??? ????? ? ???? ?????? ??? ??? ? ???????? ????. ("???? ??????? ??????". ???????? ?????????? ????????????) ??? ?????????: — ??, ?? ???? ????, ?????? ??????????? ? ????? ??? ???????, ??????? ??????????? ????????, ????????? ? ??????? ?, ??????, ???????? ? ??????????. ? ??? ????? ??? ?????????????? ???? ?? ??????, ???? ? XIX ???????? ??? ??????????? ??????????, ?????? ????????? ????????????. ??? ???? ?????? ?????????? ????????. ???? ?, ????? ??????, ??????????? ??? ??, ????? ? ?????? ??? ???? ??????????. ? ??? ????????: "??????, ?? ?? ? ?????? ??????, ?? ???????? ????? ?? ??????? ????? ???? ?????? ???????????? ? ????????, ????, ???? ???????? ??????????? ????? ???? ???? ? ????? ?????? ???????????, ???? ????????? ?? ???'???? ??? ??, ?? ????? ?????????, ??? ?????? ?? ??????????? ??? ????? ????????". ???'??? ??? ??, ?? ?????? ?????? ?????????? ? ???????, ? ?????, ? ???? ??????????, ?????????, ????????? ?? ??????, ???? ??? ?????? ? ???? ?????? ? ????? ???? ?????? ? ????????? ???? ????, ???????????? ?? ???????? ?????????????? ????????? ???????, ? ????? ?????????? ??????, ???? ????? ? ?????, ??? ?????? ?????, ????????? ?? ???????? ?? ????. ??? ? ?????? ??????? ?????? (??????, ??? ???????? ??? ?????, ?? ????? ?????? ??? ?????? ?? ????????), ????? ? "??????? ? ?????????" (1935) ?? ? ?????? "??????? ????", ?? ???? ?????? ????? ???????, ???? ????? ? ??????????? ?????????????. ?? ?????? ???? ??????? ???????? ???????????? ??????. ????? ???????????, ??? ????, ????? "??????? ? ?????????" ?????????? ???????? ???????? ?????????, ?? ????????? ?????????? ?????? ??????? ? ?????? ????????, ????? ???????????, ??? ???- 10 11 bezsilność, dramat jednostki podejmującej heroiczną walkę o wolność i sprawiedliwość — bez żadnej nadziei, ale z desperacką wolą przetrwania z honorem. Wyrażał też egzystencjalną rozpacz człowieka tak świetnego w swej istocie a tak bezradnego. Sprzeczność między związkiem z ziemią — źródłem sił witalnych i nieposkromioną biologiczną naturą człowieka a mszczącym żywiołem dziejów, wspólnoty społecznej a nawet kultury była podstawą dynamiki jego wierszy. Poezja Lobodowskiego, tak jak poezja romantyków, ma charakter wizyjny, wspiera się na symbolach, metaforach, obrazach o wielkiej sile wspomożonej retoryką patosu i grozy. Tłem najczęściej jest noc, zmierzch, mrok, górują tony popiołu, szarości, czerni, ale nad nimi świecą "łuny krwawe i złowieszcze", grzmią "trąby powietrzne historii", a w koło potrzaskane zbroje, gruz rozbitych pomników, widma zabitych, całuny, pędzące konie, rumaki w pętach. Romantyczna bujność, nadmiar środków stylistycznych przypominają nieograniczoną, rozrzutną hojność natury, a przez to jeszcze bardziej uwydatniają niemoc, rozpacz, preekonanie o nieuniknionej katastrofie, której jednak trzeba będzie po męsku stawić czoła. Bohater Lobodowskiego — bywa nim Piłsudski, ataman Łoboda, Korniłow, Petlu-ra, potem generał Anders, Jan Paweł II — rzeczywistość zewnętrzną odczuwa jako niemożliwą do zaakceptowania, a trudną do przekształcenia. Wybujały indywidualizm rodzi potrzebę gestu prawie romantycznego i przestrzeni tak nieograniczonej jak bezmiar stepów Ukrainy. Spośród poetów współczesnych najbliższy jest zatem Lobodowski "szkole ukraińskiej" i nic dziwnego, że wyznaje: ... i nie znam dróg wielu prócz jedynej polnej drogi, co wiedzie mnie w krainę mitologii nad leśną Ikwę i w mistyczny Słucz. (Dumy wołyńskie) Poszukiwanie duchowej ojczyzny znamionuje nagrodzony przez Polską Akademię Literatury tom Demonom nocy. Z jeszcze większym uniesieniem emocjonalnym kreuje Lobodowski pejzaż bujnych lecz posępnych stepów, przypominając krajobrazy Goszczyńskiego w Zamku kaniowskim, Malczewskiego w Marii czy Słowackiego w Beniowskim. Powołuje też Kozaków o naturze lirycznej i pełnych żaru odeskich apaszów, walczących o wolność, zbuntowanych przeciw niewoli ciała i ducha. Brzmi w tych utworach echo ludowej poezji śpiewanej, rapsodów, bylin, tego, co zbliża do tradycji Homera. Nie ma tu jednak epickiego spokoju ani dystansu, jest dramatyczne przeczucie zagłady. Ton katastroficzny uwydatnia się szczególnie w epizodach wywołujących wspomnienia z dzieciństwa w Rosji: rzezi, pożogi — tego, co nadaje piętno apokaliptyczne. Wielkim atutem wiersza Lobodowskiego stała się jego oryginalna organizacja: bardzo urozmaicona strofa, ciekawa wersyfikacja. ??????? ?? ???????? ???????? ?? ??????? ? ?????????????? — ??? ??????? ?????????? ?? ?????, ??? ? ???????????? ????????? ????????? ????? ? ?????. ??? ??????????? ????? ???????????????? ?????? ????? ?????????? ? ????? ???? ??????, ??? ????? ???????????. ?????????? ??? ??'????? ?? ?????? — ???????? ???????? ??? — ? ??????????? ???????? ???????, ? ?????? ????, ?? ????????? ??????? ???????, ????????? ???????????, ? ?????? ???????? ???? ??????? ???????? ???? ??????. .. ?????? ?????????????, ?? ? ?????? ??????????, ??? ???????? ????????, ?????????? ?? ???????, ????????, ?????? ??????? ????, ???????????? ?????????? ? ??????? ?????????. ???? ?????????? ? ???, ???????, ?????, ?????????? ?????????, ???? ? ????? ????????, ??? ??? ???? ??????? "??????? ? ???????? ???????", ???????? "?????? ????? ???????", ???? ?? ????? ??????????? ???????? ?????????, ????? ???????? ???'???????, ??????? ??????, ?????? ? ???? — ????, ?? ?????, ? ???? ??????????. ?????????? ????????, ?????? ????????? ??????? ????????? ??????????, ??????????? ???????? ???????, ? ??? ????? ?? ???????? ???????????? ????????, ??????, ??????????? ? ??????????? ??????????, ????, ?????, ????? ???? ?????? ???????????. ????? ????????????? — ?? ?? ???????????, ?? ?????? ??????, ????????, ???????, ?????? ??????? ??????, ???? ????? II— ???????? ?????????? ????????? ?????, ??? ????????? ???????? ? ????? ???????. ?????? ????????????? ???????? ??????? ????? ???????????? ????? ? ?????? ???????????? ????????, ?? ?????? ?????? ???????. ????? ???????? ?????? ????????????, ????? ?????, ? ?????????? ?? "??????????? ?????" ??????????, ? ?? ?????, ?? ??? ??????: ... ? ?? ???? ? ?????, ???? ???? ?????? ? ????, ????? ???? ? ?????? ????????? — ?? ???? ? ????? ? ?????????? ?????. ("????????? ????". ???????? ?????? ??????????) ?????? ???????? ???????? ?????????? ?????? "??????? ????", ?? ???????? ???????? ???????? ?????????? ??????. ? ?? ??????? ????????? ??????????? ???????????? ????????? ??????? ?????? ?? ???????? ??????, ?? ??????? ??????? ??????????? ? "??????????? ?????", ????????????? ? "?????" ?? ??????????? ? "????????????". ??? ????? ??????? ?????? ??????? ? ???????? ?????????? ? ?????? ???? ???????? ??????, ?? ???????? ?? ???????, ???????? ????? ??????? ????????? ? ?????????. ? ??? ?????? ??????? ???????? ???????? ???????? ??????, ????????? ?????, ????, ?? ???????? ?? ???????? ??????. ?????? ??? ???? ?? ???????? ??????, ?? ???????????????, ???? ? ???????? ?????????? ????????. ????????????? ??????????? ???? ???????? ???????? ? ????????, ?? ?????????? ??????? ? ????????? ? ?????: ????????, ????? — ????, ?? ???????? ?????????????? ????????. ??????? ??????? ????? ????????????? ????? ???? ??????????? ??????: ???? ???????????? ????????, ?????? ????????????, ??- 12 13 doskonała rytmiczność. W tej dziedzinie udało się poecie uzyskać równowagę między tradycyjnym rygoryzmem a awangardową anarchią. W Rozmowie z ojczyzną ujawnił autor niepowtarzalny świat wyobraźni i stworzył własny styl. W tomie Demonom nocy napiął go do granic możliwości, a może nawet posunął się za daleko w niepohamowaniu, w nadmiarze, w grandilokwencji. Kultura Ukrainy i Rosji była tworzywem dla wielu poetów dwudziestolecia, dla Iwaszkiewicza, gdy pisał Dionizje i Kasydy, dla Czechowicza zafascynowanego poezją Rusi Czerwonej, dla Tuwima oczarowanego językiem rosyjskim i dla Leśmiana pisującego po rosyjsku — ale tylko w ujęciu Lobodowskiego wywołało to tak ostry protest krytyków. Dla Lobodowskiego była to okazja do repliki. W artykule Tropicielom polskości" umieszczonym w "Wiadomościach Literackich" (1937, nr 25) przyznaje, że napisał kilka wierszy pod wpływem wspomnień z dzieciństwa lub lektury poetów rosyjskich, ale nie zgadza się z zarzutem, że jest poetą o niepolskiej duszy: "Jeżeli za jedyne centrum polskości uznać Rypin, Kikuł i Sierpc — no, to nie ma dwóch zdań. Mam jednak śmiałość utrzymywać, że Wołyń, z którego pochodzę po kądzieli i, powiedzmy, okolice Czerkas (właśnie nad Dnieprem), gdzie podobno przed wiekami pułkownikował mój pradziad, zapisały się w historii polskiej kultury nie mniej zaszczytnie od Rypina". Dodaje dalej: "Wprawdzie z Rypina wyszedł sam Jerzy Pietrkiewicz, ale z Ukrainy « niejaki Słowacki» , który w lwiej części swej poezji jest kresowcem, wielbicielem i piewcą stepu, Dniepru, konia, Kozaków i innych « miazmatów» t.J Kultura to taka « chitraja sztuka» , że nie zawsze daje się odgrodzić szlabanami granic państwowych" — podsumowuje Łobodowski. Okazją do kontynuacji tego tematu stało się wydanie dramatu Marii Dąbrowskiej o Władysławie IV, Geniusz sierocy. Autor Rozmowy z ojczyzną (w "Wiadomościach Literackich" z 13 sierpnia 1939 r.) zwraca uwagę na humanistyczny stosunek pisarki do przeszłości i kultury innego narodu: "Dramat Dąbrowskiej, pisarki bardzo dalekiej od natarczywych manifestacji szowinistycznych, stanowi dumny dowód, że probleinatyka prawdziwie narodowa wyrasta przede wszystkim tam, gdzie nie krzyki i wrzaski, ale istotna kultura stanowi o przynależności pisarza". Początkowo (dopóki był związany z ruchem komunistycznym) krytykował Łobodowski politykę narodowościową Polski, potem, widząc jak zmienia się ona na korzyść (po podpisaniu przez rząd umowy normalizacyjnej z przedstawicielami mniejszości ukraińskiej w 1935 r.) zaczął popierać oficjalne dążenie ku poprawie wzajemnych stosunków i brał udział w wielu przedsięwzięciach. (Nota bene: wyleczył się ostatecznie z komunizmu, gdy nielegalnie przekroczył granicę i przekonał się. jak wygląda sowiecki raj na Ukrainie). Współpracował z Ukraińskim Instytutem Naukowym w Warszawie, który prowadził energiczną działalność wydawniczą i oświatową. Z inicjatywy Pawła Zajcewa ("uroczego bałaguły") zajął się przekładaniem poezji Tarasa Szewczenki. Trzynaście tomów dzid tego pisarza zdążyło się ukazać do wybuchu wojny, a w ogóle w ciągu dziesięciu lat Instytut wydał siedemdziesiąt tytułów. Przy Instytucie pracowała Komisja Badania Zagadnień Polsko-Ukraińskich, do której wchodzili wybitni uczeni obu narodów. ? ?????? ???????. ? ??? ?????? ??????? ??????? ?????? ????????? ??? ??????????? ?????????? ?? ???????????????? ????????. ? "??????? ? ?????????" ????? ??????? ??????????? ???? ???-? ? ?? ? ??????? ??????? ?????. ? ?????? "??????? ????" ??? ???????? ???? ?? ???? ?????????, ? ???? ?????? ?????????? ???????? ? ????????????, ??????? ?? ?????????????. ???????? ??????? ? ????? ???? ??????? ?????????? ??? ????-???? ?????? ?????????? ???????? — ??? ??????????, ???? ??? ????? "????????" ?? "??????", ??? ????????, ??????????? ??????? ???-????? ????, ??? ??????, ???????????? ?????????? ?????, ? ??? ????????, ?? ????? ??-?????????, ??? ?????? ? ????????????? ??-??????????? ?? ????????? ????? ??????? ??????? ????????.4 ??? ????????????? ?? ???? ?????? ??? ?????????? ???????. ? ? ????? "????????????? ?????????? ?????????", ????????????? ? "??????????? ??????????" (1937, ?25), ??? ??????, ?? ??????? ????? ?????? ??? ??????? ???????? ? ????????? ?? ??????? ???????-??\ ??????, ??? ?? ???????????? ? ???????, ?? ? ?????? ? ??????????? ?????: "???? ?? ?????? ???????? ?????????? ?????-???? ??????? ?????, ????? ?? ????? — ??, ?? ????? ???? ?????. < > ? ??? ? ????????? ????????????, ?? ??????, ? ?????? ? ??????? ?? ??????? ?????, ?, ???????, ??????? ?????? (?????? ??? ???????), ? ????????, ?????? ??????? ???? ????????????? ??? ??????, ??????? ?? ??????? ????????? ???????? ?? ???? ?????????, ??? ?????". 1 ?????: "??????, ? ?????? ?????? ??? ??? ?????????, ??? ? ??????? — «?????? ??????????», ?????? ? ??????? ??????? ????? ????????? ? «?????????», ????????????? ? ??????? ?????, ??????, ????, ??????? ?? ????? «???????» [...] ???????? — ?? ???? «?????? ?????», ??? ?? ?????? ??? ???? ??????????? ????????? ????????? ????????", — ?????????? ????????????. ??????? ??? ??????????? ???? ???? ????? ??????? ????? ????? ???????????? ??? ?????????? IV "?????????? ?????". ????? "??????? ? ?????????" ??????? ????? (? "??????????? ??????????" ??? 13 ?????? ??9 ?.) ?? ???????????? ????????? ??????????? ?? ???????? ?? ????-???? ?????? ??????: "????? ????????????, ???????????, ???? ??????? ??? ?????????? ????????????? ????????????, ? ?????? ??????? ????, ?? ?????? ??????? ???????????? ???????? ?????????? ???, ?? ?? ???-'?? ? ??????, ??? ?????? ???????? ???????? ??? ????? ???????????". ???????? (???? ??? ???'?????? ? ????????????? ?????) ????-??????? ?????????? ??????????? ???????? ??????, ?????, ??????, ? ???? ?????????? ?? ????? (????? ????, ?? ???? ? 1935 ?. ???????? ? ?|)???????????? ??????????? ??????? ????? ??? ???????????? ???-?????), ????? ???????????? ??????? ??????? ?? ??????? ???????? ???????? ? ???? ?????? ? ???????? ???????. (Nota bene: ???????????? ? ??????? ??????????? ??? ?????????, ???? ???????? ?????????? ??'???? ? ???????????, ?? ???????? ????????? ??? ?? ???????.) ???????????? ???????????? ? ??????????? ???????? ???????- >?? ? ???????, ???? ??? ????????? ????????? ?? ??????? ??????????, ?? ??????????? ????? ??????? ("????????? ????????") ?????? ?? ? ??????? ?????? ?????? ????????. ?????????? ????? ?????? ????- ? ??? ??????? ????? ?? ??????? ?????, ? ??????? ???????? ?? ??? ????? ???????? ????? ???????? ????. ??? ????????? ????????? ? "???? ? ?????????? ????????-??????????? ???????, ?? ???? ??? ??? ??????? ????? ???? ???????. 14 15 Z każdego pieca facet Jadł (niekiedy z pieca w... kryminale). Grał czasem w karty, czasem kradł, z redakcji wylatywał stale... 16 Lobodowski, wprowadzony przez Feliksa Zahorę, zbliżał się do "kół wschodoznawczych" Warszawy w 1936 roku. Bywał w klubie "Prome teusz" na rogu Alei Jerozolimskich i Brackiej, gdzie spotykali się Ta tarzy, Gruzini, uchodźcy z Kaukazu i Ukrainy sowieckiej. Rej wodzilił tam prezes Imnadze i profesor Nakaszydze. Lobodowskiego przyjmo-* wano chętnie, cieszył się sympatią Aleksandra Łotockiego, dyrektora Instytutu, i sekretarza Stockiego. Współpracował z "Biuletynem Pols ko-Ukraińskim", pod redakcją Bączkowskiego bardzo zasłużonym d\4 sprawy. Na przełomie 1937 i 1938 r. rozpisał on ankietę zawierającą! pytanie: "Dokąd zmierzamy w stosunkach polsko-ukraińskich?" ???? "Jak rozwiązać zagadnienie polsko-ukraińskie?" 19 września 1937 -? "Biuletyn" zamieścił odpowiedź Lobodowskiego. Pisał on m. in.: "Ostateczna odpowiedź wypadnie mniej więcej tak: jeżeli ?????? (nie rząd, cały naród!) nie zrozumieją tej prostej prawdy, że losy UkrainjB i Polski historia splotła w nierozerwalny sposób (genialne powiedzenie» Szewczenki: Polska upadła i nas przygniotła — można by z powodze-ł1 niem odwrócić) i pójdą na lep naiwnego pseudorealizmu endeków, prze gramy po raz drugi nasze szanse na wschodzie Europy, jak już prze graliśmy w walce z rosnącym imperializmem moskiewskim i nie utrzy mamy się nie tylko w Dublinie czy Ostrogu, ale i w Tarnopolu i Lwowie" Lobodowski był pewny, że naród ukraiński chce i ma prawo należeA, do kultury Zachodu i pomagając mu w tym Polacy działają na własne korzyść, natomiast próbując mechanicznie podporządkować polskości —r zaprzepaszczają wszystkie szanse. Uważał, że trzeba pracować nad tyrrij by animozje i konflikty ustępowały miejsca życzliwości, zrozumieniu i przynajmniej tolerancji. Odpowiadała mu polityka Tadeusza Holówklf który jako kierownik wydziału wschodniego MSZ realizował federacyjn" koncepcje Piłsudskiego. Miał wiele uznania dla Henryka Józewskiego który pełniąc w latach 1929-1939 urząd wojewody wołyńskiego, prował dził ku temu, aby każdy: Ukrainiec, Rosjanin, Żyd czy Polak — czuł sif tam u siebie. Józewski uważał, że trzeba przygotować kadry przyszłej wolnej Ukrainy, lojalnej wobec Polski i znajdującej w niej oparcie, toteż wspier* szkolnictwo oraz prasę ukraińską i zmierzał do stworzenia uniwei^ sytetu w Łucku, na czym bardzo zależało gromadzie ukraińskiej. Swoi działalność opierał na absolwentach Katolickiego Uniwersytetu Lubej skiego. Jesienią 1937 r. wojewoda wołyński, znając stanowis* Lobodowskiego, zaproponował mu przeniesienie się na stale do Luc i redagowanie tygodnika "Wołyń". Zaproszony przyjął propozycję, ri pierw przyjechał sam, ale wkrótce sprowadził żonę, absolwentkę pole nistyki KUL, poślubioną 1 marca 1938 r. w lubelskiej katedrze. W kwietniowym numerze "Wołynia" ukazała się fraszka "Na pewrj karierę" podpisana pseudonimem "Pszonka" (a więc tym, który posługiwał się Lobodowski): ????????????, ????????? ???????? ???????, ? 1936 ???? ???????- ? ?? "????????????? ??????" ???????. ??? ????? ? ????? "????????" ? ???? ????????????? ???? ? ?????????, ?? ???????????? ??????, ?????- ??, ????????? ? ??????? ? ????????? ???????. ??? ??????????? ?????? ????? ? ???????? ?????????. ????????????? ???????? ?????, ??? ????? ???????????? ?????????? ??????????, ????????? ?????????, ? ??????? ?????????. ???????????? ? "????????? ????????-????????- ^?", ?? ?? ????????? ????????????? ???? ??????????? ??????. ?? [???? 1937 ? 1938 ?. ??? ??????????? ??????, ? ???? ???? ?????????: ???? ?? ????? ? ????????-??????????? ??????????" ?? "?? ????'????? ????????-?????????? ????????" 19 ??????? 1937 ?. "????????" ??????- YIUIB ????????? ?????????????, ???? ??? ????? ?????: "????????? ????????? ??????????? ????-????? ???: ???? ??-??? (?? ????, ???? ?????!) ?? ?????????? ???? ??????? ??????, ?? ??? ??????? ? ?????? ??????? ?????????? ????????? (?????????? ???? ???????? "...?????? ????? ?? ? ??? ?????????!" ? ??????? >??? ? ???????????), ? ?????? ???????? ???? ???????? ????????-? ????? ???????, ?? ?????? ????????? ??? ???? ?? ????? ??????, ?? ??? ??? ???????? ? ???????? ? ??????????? ?????????????, > ???????, ? ?? ??????????? ?? ?????? ? ????? ?? ???????, ??? ? ????????? ?? ??????". ???????????? ??? ?????????, ?? ??????????? ????? ???? ? ? ????? ???????? ?? ???????? ?????? ? ?? ??????, ?????????-? ???? ? ?????, ???????? ??? ??????? ???????, ? ??????? — ??????? ????????? ?????????????? ???? ????????? ?????????, ?????????? ??? ?????. ??? ????????, ?? ????? ????????? ??? ??, ??? ????????? ?? ????????? ??????????? ?????? ??????????-????, ?????????? ??? ????????? ?????????????. ???? ????????-? ???????? ??????? ???????, ???? ?? ?????? ????????? ???????? ????? ???????????? ??????????? ????? ???????? ? ????? ????-?????? ????????? ????????????. ??? ???? ??????? ??????? ) ?????????, ??????, ????????? ????'???? ??????????? ??????? 1929-1939 ??., ?????? ????, ??? ????? — ?????????, ????????, ???? ?? ????? — ??????? ???? ??? ?? ?????. ????????? ??????, ?? ????? ??????????? ????? ??? ???????- ??? ??????? ???????, ???????? ? ????????? ?? ?????? ? ?????, ?? ?????????? ? ??? ?????????, ???? ??????????? ?????????? ?????????? ?? ????? ? ??? ????? ???????? ? ?????? ???????????, ? ???? ???? ???????? ??????????? ???????. ? ????? ?????????? ??? ??????? ?? ??????????? ???????????? ???????????? ????????- ??. ?????? 1937 ?. ?????????? ???????, ?????? ??????? ????- ????????, ???????????? ???? ???????????? ?? ???????? ?????- ???? ?? ?????? ? ?????????? ???????? "??????". ?????????? ?'?????? ??????????, ???????? ??????? ???, ?? ????????? ??????- liit ???????, ?????????? ??????????? ???. ? ???? ??? ???? ???? ??????? 1938 ???? ? ???????????? ????????????? ??????. U ?????????? ?????? "??????" ?'??????? ?????? "?? ???? ?'???", ????????? ??????????? "??????" (????? ???, ???? ?'????????? ????????????): ?? ?????? ??? ??? ?? ?????/ ????? ?? ??? ? ?? ??????????. ???? ????? ? ?????, ????? ????, ? ???????? ??????? ??? ?????... ??-? 17 Aż gdy go bs na dobre zgniótł, gdy nie udały sie szantaże, wykupił bilet.. Wio!... na wschód!... I Jest na kresach dziennikarzem. Był rzeczywistym twórcą i redaktorem "Wołynia", choć oficjaln nie mógł jeszcze występować w tej roli z powodu swej lewicow przeszłości. Dlatego nawet artykuły publicystyczne podpisywał psei donimem. "Żelaznemu wojewodzie" poświęcił trochę miejsca w swy notesie prowadzonym w 1932 r. (Zainspirowało go zapewne wspor nienie Józewskiego zamieszczone wtedy w "Zeszytach Historycznyc pt. "Zamiast pamiętnika"). Lobodowski oświadcza: "Współpracowałe z nim lojalnie, do wewnętrznej polityki wojewody nie wtrącałem s Można go było krytykować, ale nie można zapominać, że w większoś wypadków miał ręce związane". Trudności wyłaniały się z różnych stron. Przede wszystkim działa wroga zarówno Polsce jak i Ukrainie propaganda sowiecka. Ale n było teżjedności w postępowaniu administracji państwowej, nie wszyse urzędnicy kresowi zachowywali się lojalnie wobec linii oficjalne Lobodowski był świadkiem haniebnej rewindykacji1 byłych unickie cerkwi na Chełmszczyżnie i Podlasiu na rzecz Kościoła katolickiegj Wprawdzie marszałek Rydz-Śmigły zakazał tej akcji, ale zanim to zrób niepotrzebnie zaogniły się stosunki między wojewodą — ukrainofflem częścią administracji, a możność porozumienia polsko-ukralńskie| znów się oddaliła. W "Wołyniu" zamieścił wtedy redaktor kilka ok licznościowych satyrycznych wierszy na ten temat. Lobodowski w tym czasie dużo pracował. W "Wołyniu", "Myśli Pc skiej", "Kurierze Porannym" i w "Biuletynie Polsko-ukraińskim" dn kował przekłady Tarasa Szewczenki, Oleha Olżycza, Jewhena Malj niuka i poetki Natalii Liwyćkiej-Chołodnej. Tworzył także własne po maty o Ukrainie, jej pejzażu i dziejach jej synów: kozackich wojownikó i polskich poetów. Młodą żonę chciał zarazić miłością do Wołynia. Pis w wierszu 2Zamiast inwokacji: Powróćmy do zielonych lasów, miła moja. młoda, kołysani rytmem białych siół — jeszcze zmierzch sie rozwlecze na rozlanych wodach. źrebiec zarży, wybiegnie. dotknie ręki mokrą wargą włochatą, i napłynie ci kraj do ramion zbóż zapachem, brzękiem pszczół i że twój jest. pokochasz go za to. Wołyń związał mu się z Kubańszczyzną, poznaną podczas tułaczl wojennej i skrystalizował w jedną mityczną ojczyznę, przeżywaną przi pryzmat romantycznej poezji. Z tego okresu pochodzą wiersze Krzemieńcu, o Juliuszu Słowackim, o pani Salomei: ? ????? ??????????? ???, ?? ???????? ??????? ?? ???????, ????? ??????... ? — ???.'., ?? ????!.. ? ???? ?? ?????? ???????????. (???????? ?????? ??????????) ???????????? ??? ????????? ??????? ? ?????????? "??????", ??? ???????? ?? ??? ?? ????????? ? ??? ???? ????? ???? ???????? ??????. ???? ?????? ????????????? ?????? ?????????? ???????????. "????????? ???????" ??? ????????? ????? ????? ? ?????? ?.??????? 1932 ????. (????????? ????, ???????, ??????? ??????-? ? ?? ?, ???????????? ???? ? "??????? ???????????" ??? ?????? "??????? ? ???????"). ???????????? ????????????? ???: "? ???????????? ? ??? ???????, ?? ??????????? ???????? ??????? ?? ?????????. ???? ????? ???? ???????????, ??? ?? ????? ????????, ?? ? ????????? ???????? ??? ??? ??'????? ????". ???????? ?'???????? ? ?????? ?????. ???? ?? ??? ????? ?????? ??. ??????, ??? ? ??????? ???????? ??????????. ??? ?? ???? ? ??????? u ????????? ????????? ?????????????, ?? ??? ????????? ?? ????? ???? ????????? ?? ????????? ?????. ???????????? ??? ??????? ???????? ????????????1 ???????? ?????-??????????? ?????? ?? ???????? ? ???????? ?? ??????? ???????????? ????????. ??????, ?.??????? ????-?????? ????????? ?? ??????, ??? ???? ??? ??? ?? ?'??????, ?????????? ???????????? ???????? ??? ????????????-???-?????? ? ???????? ?????????????, ? ?????????? ????????-????????-? ?? ??????????? ????? ???????????. ???????? ??????????? ???? ? ??????" ?????? ??????????? ?????????? ?????? ?? ?? ????. ? ??? ??? ???????????? ?????? ????????. ? "??????", "?????? ????????", "???'??? ????????" ? ? "???????? ???????-???????????" ??? ?????????? ????????? ?????? ?????? ????????, ????? ???????, ? ????? ???????? ? ??????? ??????? ?????????-????????. ??? ????? ??? ?????? ????? ??? ???????, ?? ??????? ? ???????, ?? ????? — ????????? ?????? ? ????????? ??????. ?????? ??????? ??? ????? ??- ?????? ?????'? ?? ??????. ? ????? "??????? ?????????" ?????: ????????? ?? ????? ???????, ???? ??? ????, ???????? ?????? ????? ???, — ????? ?? ???? ?????? ??????? ?? ??????, ???? ????? ?, ????????, ??? ?????????? ????? ?????????? ??????, ? ?????? ???? ????? ?? ??????? ??????, ?????????? ?????, ? ??????? ??, ?? ????? ?????. (???????? ?????? ??????????) ?????? ???'??????? ? ????? ? ???????, ? ???? ??? ???????- ???? ??? ??? ??????? ???????, ? ?????????????????? ? ????? ??????? ????????, ??? ??? ???????? ????? ?????? ??????????? ????. ? ???? ???? ?????? ???? ??????? ????? ??? ?????????, ?????? ???????????, ???? ???????: 1 Odzyskania utraconego mienia. ?????????? ????? ?????????? ??????????. 18 19 Suchy szelest Jedwabiu w staroświeckich skrzyniach, smukłe dłonie na sukni i lekkość niezwykła, Jakby tylko w przejeździe na drogach Wołynia u jej stóp siną wstążką związała się Ikwa; i kwiaty zasuszone na żółtych literach, gdy je pisał wśród obcych, bardzo tęsknić musiał pewnie ujrzał, jak oczy zdumione przeciera srebrnym snem nawiedzona i drżąca Salusia Tchną zatrutą słodyczą azaliowe gaje, po deszczu cały ogród świeżością odurza, drzewo biegnie ku drzewu, ramiona podaje, a zmierzch po Winogradach, po sztamowych różach spływa ku sinym klombom i z wolna się kładzie na rzęsach, na robótce, na kwiatowych wieńcach; to obłok wędrujący z dalekiej Arkadii zatrzymał się nad ciszą białego Krzemieńca (Pani Salomeą) Łobodowski uważał, że polska poezja nie wykorzystała dorobk romantyków w takim stopniu, w jakim mogłaby to zrobić [Nawiązujem do romantyzmu//Wołyń, 1938. nr 4). Jemu poezja romantyków stał się bliska, bo dominuje w niej człowiek szczególny i odmienny, nie roz topiony w tłumie, przeżywający stany upojenia i namiętności prc wadzące aż do zatracenia. Człowiek ten na próżno pragnie realizowa swe przeznaczenie w warunkach. Jakich sobie nie wybierał. Pociągi młodego poetę dynamizm romantyczny i żywiołowy pęd do miryzac świata i epoki. Sądził, że narodziny nowoczesnego eposu "nie są spraw nadto od nas oddaloną". (To przeświadczenie skłoniło go zapewne d tłumaczenia epopei gruzińskiej Szoty Rustawelego). Za Jedynego kor tynuatora tradycji romantycznych uznawał Stanisława Wyspiańskiegi Nota bene: sam także spróbował swych sił pisząc dramat w pięciu al tach zatytułowany Wyzuralenie. Jego akcja toczy się "w Polsce pr< wincjonalnej w 1939 roku". (Tekst w Muzeum Czechowicza w Lublinie Pobyt w Lucku skończył się wiosną 1938 roku, gdy wojewoc Józewski został pozbawiony urzędu za filoukrainizm. Lobodows] pożegnał zwierzchnika wierszem Wiosna zdradzona. Głosił, że wojewoc wołyński pozostał wierny aż do końca wiośnie 1920 roku, tej włośni gdy komendant Piłsudski i ataman Petlura inicjowali przyja: współżycie obu narodów. Wiersz kończą strofy: A na mrocznej podolskiej stacji ???? Marszałka i cień Hetmana raz do roku zjawiają się razem na czele rot.. Drży powietrze przesycone wonią młodych zbóż i rozkwitłych akacji i po sinych, okólnych kurhanach urywany przetacza się grzmot 20 ????? ?????? ????? ? ?????????????? ??????, ????? ???? ?? ????? ? ???????? ????????, ???? ?????? ? ??????? ??????? ?????? ?? ???? ???? ????? ?????? ??? '??????? ????; ? ???????? ????? ?? ?????? ?????????, ?? ????? ?? ? ??????, ?????? ?????? ????? ? ??????, ??????, ?? ??? ????????? ???? ??????? ???????? ???? ?? ????????? ??????. ??????? ???????? ?????????? ??? ?? ??????, ????? ???? ??? ???? ? ??????????? ???????, ?????? ?????? ? ???? ? ?????? ??????, ? ?????? ??????? ?? ????? ? ?? ????????? ???? ?? ???? ?????? ? ???????? ????? ?? ???, ????? ?? ??????? ????????; ?? ?????, ?? ? ?????????? ????? ?????????, ???????? ??? ????????? ????? ? ??????. (???????? ?????? ??????????) ???????????? ??????, ?? ???????? ?????? ?? ??????????? ?????? ?????????? ? ????? ????, ? ???? ????? ? ?? ??????? (????-?? ???? ?? ??????????// ??????, 1938, ?4). ?????? ?????????? ?? ?? ???? ????????, ?? ? ??? ?????????? ?????? ????????, ??????? ??? ?????, ?? ????????? ? ???????, ??? ????????? ????? ?????? ? ??????????, ?? ?????? ?? ?? ?????. ?? ?????? ????? ???? ??????????? ???? ??????????? ? ??????, ???? ???? ?? ???????. ???????? ????? ??????????? ?? ????????? ????? ? ????? ?????????? ???????? ?? ????????? ???????. ??? ??????, ?? ????? ????? ?????? ???? "?? ? ???????, ????? ??? ??? ???????-??". (?? ???????????, ??????, ????????? ???? ?? ????????? iv ????????? ????? ???? ?????????). ?????? ????????????? ?????? ?????????? ??? ?????? ?????????? ????????????. ??? ?????, ? ??? ????? ???????? ?????? ????? ? ?'??? ????? ??? ?????? ?? ????????". ?? ??? ???????????? "? ???????????? ?????? ? 1939 ???" (????? ? ????? ???????? ? ???????). ??????????? ? ?????? ??????????? ?????? 1938 ????, ???? ,? ???? ????????? ??? ??????????? ????? ?? ???????????????, ???????????? ?????????? ?? ????? ??????????? ?????? "???-?? ?.? ?????". ??? ???????, ?? ?????????? ??????? ????????? ????? ?? ????? ????? 1920 ????, ??? ?????, ???? ????????? ?????????? ? ?????? ??????? ????????????? ?????? ????????? ??? ???????. ???? ???????????? ????????: ? ?? ???????? ??????????? ??????? ???????? ? ???????? ???? ????? ? ???????? ????? ??????????? ??? ? ???... ???????? ???????, ??????? ????? ?????? ???????? ? ????? ??????, ? ?????? ?? ???????? ????? ?????????? ? ??????? ????. 21 / umiera wiosna zdradzoną, zagubiona w kłótniach i przetargach, i konając, przystaje w strzemionach, szuka wzrokiem zagubionych tiet... Ale niebem ciemne chmury płyną, cichnie w mroku rozżalona warga, tylko wicher gra nad Ukrainą, Jak zaklęty, czarodziejski Jtet. (Z tomu "Złota hramota") / ?????, ??? ???????, ????, ? ?????? ? ??????? ????? ? ????? ?? ????? ????? ????, ? ??????? ????? ? ????????... ? ????? ????? ????? ?????????, ? ?????? ???????? ???? ?????, ?????? ????? ??? ???????? ????, ???? ?????? ????? ???????. (?? ?????? "?????? ???????". ???????? ?????? ??????????) ????? ?????????? ?????????? ???????? ???????????? ????????, Po zakończonej kampanii wrześniowej dostał się Lobodowsk (walczący pod dowództwem pułkownika Maczka) do obozu dla inter ???? ??? ???????? ?????????? ?????. ?? ?????? ??? ??????? ?????? ? ????????. ???????? ???? ? ??? ? ????????? ??? ? ??- nowanych żołnierzy na Węgrzech. Uciekł stamtąd i już w listopadzii paryski, który był gotów sfinansować tę wyprawę a conto' przyszłycł reportaży. Łobodowski potrzebował tylko zgody generała Sosnkow skiego, ale nie został do niego dopuszczony przez obstawę sikor szczyków. Rozmowa z ministrem Kotem, z którym zawsze miał n pieńku, nie przyniosła pożądanej zgody. Wyjazd na Wołyń nie doszedł do skutku, ale być może troska poetj o to, by mimo trwania wojny prowadzić do ugody polsko-ukraińskie zaowocowała tym, że postanowiono zrzucić na obszary wschodniej Polski ulotki pisane w językach ukraińskim i rosyjskim. Napisanie ich zle cono Lobodowskiemu. I właśnie kiedy miał teksty ulotek w kieszeni szedł pewnego lutowego wieczora 1940 r. zaułkiem Montmartre i zapa lał w zaciemnionym mieście zapałki, by znaleźć dom, którego szukał Przypadkowo został zatrzymany i dla porządku zrewidowany. Znale ziono przy tym cudzoziemcu kartki pisane w jakichś słowiańskie! językach, więc, na wszelki wypadek, wsadzono go do więzienia. Gdyb) polskie władze ujęły się za nim, wyszedłby po paru tygodniach, ale ni( ???? ??????????? ?? ?????, ??? ?? ?? ???? ?????? ??????, ??? znalazł się w Paryżu. Wpadł wtedy na pomysł, aby wrócić nielegalni! i < ? ???? ???? ????? ?? ????? ??????????? ?????????? ????? ?, do kraju i wykorzystując swoje wołyńskie kontakty nawiązać stosunk ' "?????????? ???? ????????? ??????????, ???'????? ???????? ? z Ukraińcami. "Może dojść do wzajemnej rzezi, trzeba temu stanowcze ????????. "???? ????? ?? ???????? ????????, ????? ?????? ???-przeciwdziałać" — opowiadał mi. Znalazł się nawet poczytny dziennil ??????????", — ?????????? ??? ????. ????????? ?????? ????????? ????????? ???????, ???? ??? ????? ??????????? ?? ??????? ? ???1 ????????? ??????????. ????????????? ???? ???????? ?????? >?? ???????? ?????????????, ??? ??? ?? ??? ????????? ?? ????? ??????? ???????????. ??????? ? ????????? ?????, ? ?????? ??? ? ????? ??? ? ?????????? ??????????, ?? ???????? ??????? ?????. ?????? ?? ?????? ?? ????????, ???, ???????, ???????? ????? ??, ???, ?????????? ?? ?????, ??? ???????, ?????????? ????-? ??????????? ?????, ???????? ?? ????, ?? ???? ???????? ?????-?.? ?????? ??????? ?????? ???????? ??????????? ?? ?????????? ??? ????????. ???????? ?? ???????? ?????????????. ? ????? ??, ???? ?????? ???????? ???? ? ????? ? ??????, ??? ???? ?????? ???? ? ?????? 1940 ???? ????????? ????????? ? ????????? ? ????? ????? ???????, ??? ?????? ???????, ??????? ?????. 11 ??????? ???? ????????? ? ??? ???????? ????????. ? ??????? ??????? ????????, ???????? ??????? ????'???????? ??????, ?? ?????? ???????, ????????? ? ?'??????. ???? ???????? zrobiły tego. Siedem miesięcy przesiedział Łobodowski, poczem przepro szono go i przewieziono do obozu dla demobilizujących się wojskowycł polskich do Nótre Damę de Livron. Uciekł stamtąd i chciał się dosta do Anglii, ale został aresztowany w Pirenejach przez policję hiszpańsk i osadzony w więzieniu w Figueras. Zwolniony w 1943 osiadł na stałe i Madrycie. W pierwszych latach po wojnie uniwersytet w Madrycie przyj mowj młodych uchodźców z krajów opanowanych przez komunizm. Byli wśró nich Polacy, ale była też duża grupa Ukraińców, z reguły absolwentóv polskich gimnazjów kresowych, przeważnie członków UPA. Łobodows ki natychmiast nawiązał z nimi kontakt. Uniwersytet kształcił id zawodowo, a polski poeta podtrzymywał ich poczucie narodowe i pod nosił znajomość historii i literatury. Młodzi Ukraińcy, tak jak i Polacy ?? ?? ???????. ???????????? ??? ? ??'??????? ??? ???????, ? ?? ???? ??????????? ? ????????? ?? ?????? ??? ????????????-? ????????? ?????????? ? ???? ??? ?? ??????. ??? ?????? ???? ? ? ?? ??????????? ?? ??????, ??? ??? ????????????? ? ???????? 11.??????? ???????? ? ?????????? ? ?'?????? ? ????????. ????? ????????? ? 1943 ???? ???????? ?? ???????? ? ???????. V ????? ??????????? ???? ??????????? ??????????? ??????? ???? ???????? ?? ?????, ?? ???????? ?????????. ???? ????? ?\ ??????, ??? ???? ? ?????? ????? ?????????, ?? ???????, ??-?????? ????????? ???????? ??????? ????????, ??????? ?????? ??. ???????????? ?????? ? ????????? ? ???? ????????. ???-?????? ????? ?? ?????????? ??????, ? ????????? ???? ??????- ???? ???? ??????????? ?????????? ? ??????????? ?????? ??????? ? ??????????. ?????? ????????, ?? ? ??????, ????????????? ???? 1 Na rachunek. Hu ???????. 22 23 . ?? ?????????, ????? ??? ????? ?????????. ???? ??????? ???? ??????- ? zgodnego sąsiedztwa, tak trudnego do osiągnięcia. Swe przeżycia poe ??????? ?0?0?? ?? ?????????? ????? ??????? ??? ???????? oddaje słowem bogatym, w zadziwiający sposób przedstawiający wszystkie odmiany istnień, wierszem melodyjnym, rytmiczny wywodzącym się z najlepszych polskich tradycji. Niedbały o moc najpiękniej jak umiał pisał na chwałę i na pożegnanie swej mityczr ojczyzny. Poemat Pochwała Ukrainy kończy strofą uwielbiali jego wiersze, pierwsi zapoznawali się z artykułami o te: tyce ukraińskiej, lubili z nim rozmawiać, a potem ułatwiali koni ze środowiskami emigracyjnymi w różnych miastach Europy a tak: Stanach i w Kanadzie, dokąd wielu z nich przeniosło się po studia Istnienie potencjalnych czytelników, a nawet wielbicieli poe: Łobodowskiego mogło mieć wpływ na jego decyzję wydania tomu Zło hramota. Miało to miejsce w Paryżu, książka była ósmą pozycją bi lioteki "Kultury". Łobodowski połączył w niej wiersze i poematy powstj w różnych latach, nawet te, które drukował w 1935 r. w tomie Rozmoi z ojczyzną. Poecie zależało na tym, aby znalazły się obok siebie wierszt różnych epok. "Sądzę bowiem nie bez pewnej dumy — pisze we wstępie że jest to dokument walki nie tylko osobistej i właśnie jako dokume zasługuje na zachowanie w całości". Myślał o walce o niepodległą P skę i o wolną Ukrainę połączone wzajemnym szacunkiem. Uznawa to. "Bardzo już dawno — przypomina poeta — ktoś napisał z prz sądną, być może, pochwałą, że poezja moja to jedno z przęseł mosl zawieszonego nad przepaścią między dwoma narodami". Złota hramota jest takim mostem z ducha i litery. Poeta umieścił niej kilka wierszy przełożonych na język ukraiński przez Hordynskieg Połtawę i Sławutycza, ozdobił je drzeworytami Jurija Kulczyckiego, do tytułu wprowadził wyraz hramota. Do tych wierszy wracają bujne krajobrazy naddnieprzańskie, żalu niają je postaci z przeszłości, a wszystko staje się jeszcze piękniejsi jeszcze gorętsze i bardziej upragnione pod wpływem dramatu wojn powojennej tragedii obu narodów. Dla Łobodowskiego (tak jak dla Miłosza) pamięć jest raną, któ nie może się zabliźnić. Poeta ciągle wraca do przeszłości, próbując opanować myślą i wyobraźnią. Pod tym względem przypomi] Słowackiego, on też wywołuje dramatyczne sceny rzezi humański koliszczyzny, a potem nieszczęść naszego wieku: pacyfikacji, głód mordów. Nie dają mu spokoju zagmatwane związki obu narodów jedr kowo spragnionych wolności, potrzebujących wzajemnego zrozumier Ale ty. Ukraino, me serdeczne karty, co chciały być odezwą i uniwersałem. a ulatują z wiatrem, jak gołębie białe, jeszcze kiedyś w szczęśliwszych dniach przyszłości twojej odczytasz, jak się czyta modlitwę przed bojem, i uznasz za swojego, czy później czy wcześniej, poetę, co był Lachem, a sławił cię w pieśni Jan Winczakiewicz, polski poeta, bliski autorowi Złotej hramo zwrócił uwagę na to, że u Łobodowskiego, podobnie jak u Słowackieg 24 ??????, ??????? ??????????? ?? ???????? ?? ?????????? ????, ????? ?????????? ? ???, ? ????? ????????????? ???????? ? ?? ?????????? ????????? ? ?????? ?????? ??????, ? ????? ? ?????-? ??? ?????? ? ??????, ???? ?????? ? ??? ????????? ????? ????????. ? ????????? ????????????? ???????, ? ?????? ????????????? ?????? ?????????????? ????? ???? ????? ?? ???? ??????? ?????? ?????? "??-??? ???????". ?? ??????? ? ??????, ?????? ???? ??????? ?? ?????? ??? ??????? "????????". ???????????? ??'????? ? ??? ????? ?? ????? ? ??? ???, ?????? ??, ????? ??????????? ? 1935 ???? ? ?????? "??????? ? ? ?????????". ??????? ???????? ?? ???, ??? ?????????? ????? ????? ?????? .? ? "?? ? ????? ?? ??? ?????? ????????, — ???? ??? ? ??????, — ?? ? ? ???????? ?? ?????? ????????? ???????? ? ?? ?????? ?? ???????? ?? ?????????? ???? ?????????? ? ???????". ??? ????? ??? ???????? ?? ? ?????? ?????? ? ?????? ???????, ???? ?? ?????? ??????? ??????. ? ? ????????. "??? ???? ?????, — ???????? ????, — ????? ???????, ???? ? ????????????? ??????, ?? ??? ?????? — ?? ???? ? ???????? ?? ??, ?? ?????? ??? ??????? ??? ????? ????????". ????? ? ?????? ?????? ????? ? "?????? ???????". ???? ??-?? ??? ? ??? ?????? ?????? ? ???????????? ????????? ??????????-? ??????? ? ?????????, ????????? ?? ???????????? ???? ????-?????.????, ? ?? ????? ???? ????? "???????". ?? ????? ???????? ? ???? ????? ?????????????? ????????, ?? ? ? ? ???? ??????? ? ????????, ? ??? ???? ?? ??????????, ?? ???????? ? ????? ??????? ??? ??????? ??????? ????? ? ????????? ??????? ???? ???????. ??? ?????????????, ?? ? ??? ??????, ???'??? ? ?????, ??? ?? ???? ???????????. ???? ????? ? ????? ???????????? ?? ????????, ?????? ????????? ???? ?? ????????? ????? ? ????????. ? ????? ???????????? ??????? ???????????, ??? ??? ???????? ?????????? ???? ????????? ?????, ??????????, ? ????? ??????? ?????? ??????? — ???????????, ??????, ????????? ?????????. ???? ?? ???? ?????? ????????? ???????? ???? ???????, ???????? ?????-?? ???????, ???????, ?? ?????????? ??????????????? ? ???????- ?????, ?????????? ? ????????? ??????, ?? ?????????? ? ???-?????? ????????? ????????. ?? ?????? ??? ????, ??? ????? ???-????, ?? ?????? ???, ?? ????? ????? ???????? ????????, ??????-??? ?. ? ???. ????? "??????? ???????" ??? ???????? ???????: ??? ??, ???????, ??????? ??? ????????? ????, ???????, ?? ??????????? ???? ?????? ?, ? ?????????? ??? ??????, ??? ?????? ?????????, ??????, ?? ????????? ??? ? ???? ???? ?????????, ?????????, ?? ? ???? ????? ???? ??????? ???????, ? ????? ???????? ?????, ?? ?? ???? — ? ?????????? ????, ?????, ?? ????? ???, ?? ?????? ???? ? ??????. (???????? ?????????? ????????????) ????????? ???? ?? ??????????, ???????? ?? ?????? "??????? ??????", ??????? ????? ?? ??, ?? ? ?????????????, ?? ? ? ???- 25 Ukraina jest tą ziemią, na której objawia się Bóg. "Na początku by step i duch Boży krążył nad stepem... Wiersze Łobodowskiego o Ukrain! to świadectwo głębokiego doświadczenia religii. Zwłaszcza w jego patety cznych opisach przyrody słyszymy i schedę1 po starożytnym, pogański! panteizmie i hołd dziękczynny dla Stwórcy. Bez względu na temat choćby na pozór całkiem świecki, prawie każdy wiersz Łobodowskiei jest modlitwą.— stwierdza Winczakiewicz i dodaje: — Parokrotni brałem udział w wieczorach autorskich Łobodowskiego. kiedy on swyn dźwięcznym, donośnym barytonem recytował swoje utwory. Odnosiłei wówczas wrażenie, że uczestniczę w jakiejś liturgii"(Winczakiewicz Pieśń z wolnych wiatrów stepowych//Tygodnik Literacki, 1991, nr 3 Emigracja polska, a także ukraińska znająca polski język, z up< dobaniem czytała prozę Łobodowskiego. Wielką popularnością cieszył się jego powieści: Komysze (1955), W stanicy (1958) i Drogapowrotn (1961). Ich akcja toczy się na Kubaniu podczas burzliwych lat rewolucj Sympatyczni bohaterowie, interesująca akcja i z humorem prowadzc na narracja (nawiązująca do tradycji Sienkiewicza, ulubionego prozai ka Łobodowskiego) zapewniły poczytność temu, po części autobiogr; licznemu, cyklowi. ?.???, ??????? ? ???? ??????, ?? ???? ??'????????? ???. "?? ?.???? ??? ????, ? ??? ????? ??????? ??? ??????... ????? ??-?????????? ??? ??????? — ?? ????????? ????????? ??????????? im ???????, ? ???? ?????????? ?????? ??????? ????? ? ?????? ?? ????????????? ??????????? ?????????, ? ?????? ?????????? ??????. ??? ?????? ?? ????, ????? ????? ???? ?????????????, ?? ?? ?????? ?????? ???? ?????????, ? ????????, — ?????- \? ?????????? ? ?????: — ?????? ????? ? ???? ?????? ? ???????-II ?? ????? ?????????????, ???? ??? ????? ???? ????? ????????, ??? ?????????. ???? ? ???? ?????????? ????????, ?? ? ???? ? u, ? ?????? ????????" (?????????? ?. ????? ? ??????? ???????? ??? // ???????? ?????????, 1991, ?3). ? ???????? ?????????, ? ????? ?????? ???????? ???? ?????????? ?.????????????? ?????? ????? ?????????????. ??????? ??????????-????????????? ???? ??????? "??????" (1955), "? ???????" (1958) ???????? ??????" (1961). ?? ??? ???????????? ?? ?????? ? ????? ???? ?????????. ?????????? ?????, ??????? ????? ? ????????-?????? ?????????, ?? ???????????? ???????? ????????? — (??????? ??????????? ????????????? — ??????????? ????? ??? ????????????????? ??????? ????????????. Józef Łobodowski brał udział we wszystkich działaniach na rzec wzajemnego zbliżenia i zrozumienia polsko-ukraińskiego. Wiedział dawna i to nie tylko ze źródeł historycznych ale i z własnych obserwacji że Rosja, zarówno carska jak i radziecka, izolację między Polską Ukrainą zawzse uważała za stan pożądany dla siebie i normalny, nato miast była bardzo niespokojna, gdy następowało zbliżenie między naro dami. Stosowała różne metody zaogniania wzajemnych stosunków szalała wtedy, gdy Ukraińcy walczyli o wolność. Łobodowski pisał na ten temat na łamach prasy emigracyjnej po! skiej i ukraińskiej i, gdy tylko mógł, występował publicznie. \ październiku 1978 roku Międzynarodowy Komitet Zagadnień Komu nistycznych i Europy Wschodniej Uniwersytetu McMaster oraz Ka nadyjski Instytut Studiów Ukrainoznawczych Uniwersytetu Albert zorganizowały w Hamiltonie konferencję. Wzięli w niej udział liczi uczeni ukraińscy, polscy, kanadyjscy oraz reprezentanci Stanów Zjei noczonych. Poetę poproszono o wygłoszenie odczytu o polsko ukraińskich związkach literackich. "Józef Łobodowski wniósł w poważne obrady akademickie nutę hu moru — napisał B. Heydenkork w artykule "Pierwszy krok" ("Kultura paryska, grudzień 1978). — Jego relacja o powiązaniach literackich pol sko-ukraińskich była dowcipna i swobodna. Hasał po dobrze mu znane łące". Konferencja trwała trzy dni, ale poeta został na kontynenci amerykańskim dwa miesiące, bowiem proszono go o wiele odczytów wieczorów autorskich w środowiskach emigrantów ukraińskich i pol 1 Spuściznę, spadek. ????? ???????????? ???? ?????? ? ???? ??????? ?? ??????? ? ????? ????????? ? ????????-???????????? ???????????. ??? ?? ?? ????, ? ?? ?? ?????? ? ?????????? ??????, ??? ? ? ??????? ?? ????????, ?? ?????, ?? ???????, ??? ? ????????, ?????? ??????? *.???? ??? ???? ? ?????????? ???????? ?????? ?? ???????, ?????? ???? ???? ???????????, ???? ????????? ????????? ??? ?? ????????. ???? ????????????? ????? ?????? ??????????? ? ???? ?????????, ?????? ????, ???? ???????? ???????? ?? ????. ???????????? ????? ??? ?? ?? ????????? ????????? ?? ????????-? ????????????? ????? ?, ?? ?????? ???, ???????? ????????. ? ?????? /N ???? ??????????? ??????? ? ??????? ????????? ?? ??????? ????? ???????????? ? ???-??????? ?? ?????????? ???????? ??-???? ??????? ?????? ???????????? ? ???????? ???????????? ? ??????-?? ???????????. ? ??? ????? ?????? ???????? ??????????, ??????-? ????????? ????? ? ???????????? ?????????? ??????. ????? ??????? ?????????? ???????? ??? ????????-?????????? ??????-??? ??'????. "???? ???????????? ???? ? ??????? ?????????? ??????????? ? ? ??????, — ????? ?.?????????? ? ?????? "?????? ????" ????????" ????????, ??????? 1978). — ???? ???????? ??? ??????- ????????? ??????????? ??'???? ???? ??????? ? ??????????. ??? ?????? ?? ????? ??????? ???? ????". ??????????? ??????? ??? ?, ??? ???? ????????? ?? ?????????????? ?????????? ???????? mx ???????, ???????? ???? ????????? ?? ?????? ????????? ??- 26 27 skich. Miał te spotkania w Kanadzie: w Toronto, Montrealu, a w nach Zjednoczonych — w Nowym Jorku, Waszyngtonie, Filadelfii i Arbot. Znał dobrze zarówno mentalność swych rodaków, jak i raińców, wiedział że reagują bardzo emocjonalnie, umiał do nich tra i trafiał. Wszędzie przyjmowano go serdecznie. Opiekunem i towarzyszem Lobodowskiego w Kanadzie był Wad Iwaniuk, poeta mieszkający wówczas w Toronto. Wspomina on wieczi jaki w tym mieście urządziła Lobodowskiemu emigracja ukraińsk Przybyli także Polacy. "Wszystkie miejsca były zajęte, przejścia i k rytarze wypełnili stojący słuchacze, Łobodowski swoim tubalnym glosę ??» ?? ?????????? ??????? ? ???????????? ?? ?????????? ???- ?????????? ??????????. ??? ?? ???????? ? ?????? — ? ???????, ???????, ? ? ?????????? ?????? — ? ???-?????, ??????????, ????????? ? ??? ?????. ??? ????? ???? ???????????? ?? ????? ???, ??? ? ?????????, ????, ?? ???? ???????? ???? ????????, ???? ??? ?????? ? ????? ????????. ????? ???? ???????? ????????. ???????? ? ????????? ????????????? ? ?????? ??? ?????? ???- ?. ????, ?? ?? ??? ??? ?????? ? ???????. ??? ?????? ?????, ???? ???????? ????????????? ? ????? ????? ?????????? ?????????. ???- ?? ????? ??????. "??? ????? ???? ???????, ??????? ? ???????? mówił i czytał wiersze doskonale, a robił to z wrodzonym aktorom tale ????? ? ?????????? ????? ?????????, ? ????? ?? ? ??????????? tem. Przypuszczam, że talent ten przyczynił się wśród nas do 2 ????? ????????? ????????. ?????????, ?? ??? ???? ?????? ???-cieśnienia więzów przyjaźni polsko-ukraińskiej. Bo Łobodowski swoi entuzjazmem i głosem, który nie znosił sprzeciwów, przekonywał ???? ???????, ???????????? ????? ??????? ???????? ??????? ?????? ? ??? ?? ????????? ??????? ????????-?????????? ???????. ????????????? ????? ??????????? ? ???????, ???? ?? ?????? ????-zapale dyskusji argumenty same narzucały mu się, płynęły jakby prs mv, ???????????. ? ?????? ???????? ????????? ???? ????? ????????? gotowane i wyuczone z góry, co — jak wiemy — wypływało z ency lopedycznej pamięci autora Demonom nocy. Czas ten dla wielu z n byl wypełniony obecnością Lobodowskiego, samo Toronto jakby nabra żywszych rumieńców życia, tego. któreśmy utracili, wybierając en grację do Kanady" (Iwaniuk W. Ostatni romantyk//Kresy literacki ' *1????- ????' ??? ?? ????????, ???????? ????????? ?? ?????? ????? ?. ???????? ???????? // ????? ?????????, ???? 1991). ????? ?? ????????? ? ?????????????. ?? ????????-?????????? ?????? ?????????? ????????? ????????, ? ????? ???? ??????, >?>?? ?? ???????????? ?????? ?? ??????????. ?????? ?????? ?? ??, ?? ???????? ?????? ? ?????????? ????????-??????????? ????-? ? ??????. "????? ????? ????????? ??????, — ?????????? ????-???.??? ??? ??????? ????. — ??? ???? ?????? ????????, ??? ????? ?????? ?????? ?????? ????????. ?? ????? ????????? ? ??>??, ??????, ?????? ??????????? ??????????? ?? ???????, ??, ?? ??, ????????? ? ??????????????? ???'??? ?????? ?????? "??????? " ???? ??? ??? ??? ???????? ?? ??? ??? ?????????? ??????????? ^?????????, ???? ??????? ??????? ?????????? ?????? ???????- lato 1991). Nie zabrakło jednak i zgrzytów. Stosunki polsko-ukraińsk nabrzmiały przecież wzajemnymi urazami i trudno sobie wyobraź aby te resentymenty nie ujawniły się wcale. Doszło nawet do tego Ukraińcy wystąpili z Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Ukraińskiej w K nadzie. "Takie są owoce licytacji' — komentował ten przykry fakt Kto komu więcej krzywd wyrządził, kto więcej zbrodni wobec drugie popełnił. Do wzajemnego jątrzenia talent mamy niebywały. I coraz zapominamy, że siedzimy w tym samym sowieckim worku, z tą tyl ?.??? ????????? ???? ??????. ? ?? ?????? ?????????, ?? ?????? ??? ?????? ????????? ?????, ? ???? ?????? ????????, ?? różnicą, ze Ukraina znajduje się bliżej dna, a PRL narazie bardziel i . , i-inr. «; wierzchu (...)" ("Kultura" paryska, nr 376) Poetę także zaatakowano i to z dwóch stron. Jedno z czasopis emigracyjnych zamieściło list pewnej czytelniczki zarzucając Lobodowskiemu zdradę Polski. Jej zdaniem, nie podnosząc spra\ rewindykacji terytorialnych i głosząc prawo Ukrainy do niepodległo! działa Łobodowski wbrew interesom swej ojczyzny. Odwrotne stanów 2 ? i» wwtn - i > ^?>??? ? HIM ?????? ?? ???, ? ??? ?????? ????? ?????? ?????? " ("????????" ????????, ?376). ????? ??? ???????????, ? ?? ? ???? ?????. ???? ?? ????????? «?? ????? ??????????? ????? ?????? ???????, ??? ????????????? ????????????? ? ????? ??????. ?? ?? ?????, ?? ????????? ?????- ??? ????????? ????????? ? ???????????? ????? ??????? ?? ?????????, ???????????? ??? ?? ????? ????????? ????? ??????- ?? zajął ukraiński publicysta Stepan Żenecki. Wywodził on (na talnaj , , j ????????? ??????? ?????? ??????????? ????????? ?????? ???????. ??? ??????? (?? ????????? "??????????? ??????????" "?????? ??????????"), ?? ????????????, ????????? ?? ????- "Wiadomości Ukraińskich" i "Głosu Lemkowszczyzny") że Lobodo' ski. będący Ukraińcem z urodzenia, zdradził swą ojczyznę i przesze na stronę polską. Celem tych ataków było nie dopuścić do porozumień ?-????, ?????? ???? ???????? ? ???????? ?? ????????? ???. ?? między Ukraińcami i Polakami, podczas gdy Łobodowski zawsze h IKi ??? ???? ???? ?? ????????? ?? ??????????? ??? ?????????? ? rzecznikiem zgody i zawsze powtarzał: "Stawiamy krzyż na pomord ???????, ? ??? ??? ?? ???????????? ?????? ??? ?????????? wanych. przekreślamy krwawą przeszłość w imię przyszłości". Nie zn ??? ? ???????? ??????????: "?? ??????? ????? ?? ?????????- czy to, by w ogóle nie chciał rozpatrywać przeszłości, uważał jednak, ?, ??????????? ??????? ?????? ? ??'? ????????????". ?? ?? trzeba to robić uczciwie, zgodnie z historyczną prawdą. ?????, ?? ??? ??????? ?? ????? ?????????? ????????, ????? ??????, Zawzse. gdy tylko mógł, brał udział Łobodowski w międzynarod >> ?? ????? ?????? ?????, ?????? ? ?????????? ???????, wych konferencjach, gdyż uważał, że służą one budowaniu jednoś ???????????? ??????, ???? ??? ??????????, ???? ?????? ? ????????? ????????????, ???????? ??????, ?? ???? ????????- 1 Przetargu. 28 29 II ko 'lagi idząc ' wi< żadn SHOW pi m owi Europy i przypominają światu o problemie Europy zniewolonej. W roku Ukraiński Instytut Badawczy w Harwardzie zorganizował rencję na temat stosunków rosyjsko-ukraińskich. Zaproszono sandra Sołżenicyna, który jednak odmówił swego udziału, uzasadn to w liście otwartym zamieszczonym w paryskiej "Myśli Rosyjskie czerwcu tegoż roku. Józef Lobodowski, ceniący prozę rosyjskiego rza, tłumaczący na polski jego Oddział chorych na raka i Zagrodę Ma ny nie podzielał jednak poglądów autora Archipelagu Gułag, czemu wyraz w artykule, którego tekst znalazłam w brulionie prowai przez poetę w 1981 r. Sołżenicyn głosił, że naród rosyjski nie por odpowiedzialności za zakorzenienie się komunizmu w Rosji, prze< nie, sam jest tego systemu największą ofiarą. Twierdził też, że w nie było najmniejszej wrogości między Rosjanami a Ukraińcami ich wzajemne stosunki polegały na solidarnym dążeniu do uwolrm się spod tego reżymu. Lobodowski taką opinię uważał za błędną i a chroniczną, nie sądził też. aby taka była optyka Ukraińców, wii ciągłość w działaniu Rosji przez stulecia.a co najmniej od polowy XVII. "Sankt Petersburg zadekretował, że naród ukraiński w ogóle istnieje, jest odgałęzieniem narodu rosyjskiego i nie posiada praw kulturalnych. Jego język został sprowadzony do formy cjonalnego dialektu, zakazanego poza życiem prywatnym i dom rodzinnym. Po stosunkowo krótkim czasie, podczas którego ukraińska została przywrócona do swoich praw, władze sowiec powróciły do starych carskich ograniczeń: język ten wygnan uniwersytetów, ze szkolnictwa średniego i technicznego, każdy ob samodzielności narodowej i kulturalnej poddany jest ostrym śladowaniom. Jakże pisząc o stosunkach rosyjsko-ukrańskich Sołżenicyn to wszystko upuścić z pola widzenia?"— pyta Lobodo' Polski poeta, świetny znawca historii Ukrainy, wykorzystywał ka sposobność do podjęcia problematyki ukraińskiej na łamach pr emigracyjnej. W jego brulionie znalazłam artykuł pt. "Po czterdzie latach" przypominający ogłoszenie w dniu 30 czerwca 1941 roku niepodległości państwa ukraińskiego przez Organizację Ukraińsk Nacjonalistów dowodzoną przez Stepana Banderę. Jak wiadoi złudzenia trwały dwa tygodnie. "Jak ocenić ten fakt? — pyta Łobodc ski. — Niewątpliwie, byl to akt potrzebny [...] i nie było to osiągnie bezpłodne, choć nie doprowadziło do urzeczywistnienia celu. Natomi doprowadziło do walki, a ta zawsze pozostawia po sobie spadek, ni nie mija bez śladu" — pisze ostatni polski romantyk. W ciągu pół wieku tłumaczył Lobodowski na polski ukraińsk poetów i zyskał sobie (np. u Czesława Miłosza) miano tłumacza i lepszego. Przekłady swe drukował w różnych pismach emigracyjny ale myślał o wydaniu ich w zbiorze trzech lub czterech tomów. W m 1985 roku, gdyśmy siedzieli w barku "Hermanos Portillo" w Madryi zwierzał mi się ze swoich planów: pierwszy tom, najszczuplejszy, lic: około dwustu stron, miał zawierać Słowo o pułku Igora, dumy kozacl to i owo ze szkoły poetyckiej "Akademia Mohylanśka", która wp wadziła styl barokowy do poezji ukraińskiej, Hryhorija Skoworody filozofa z XVII w. i urywek z Eneidy Kotlarewskiego. Ten tom miał 30 ??. ???????? ????? ?????? ? ????????? ??????? ??? ???????? ???-????????? ??????????. ? 1981 ???? ??????????? ??????????-II ???????? ? ???????? ??????????? ??????????? ?? ???? ???????-? ??????????? ?????????. ???? ????????? ?????????? ???????-??.?, ????, ?????, ?????????? ????? ? ??? ??????, ????????????? v ?????????? ?????, ?? ??? ????????????? ? ?????? ???? ? ???? ????????? "??????? ??????". ????????????????, ??????? ????? ??????? ???????????, ???????????? ?? ???????? ???? ???? ?????? ??????" ? "????????? ??????'?", ?? ??????? ???????? ??? "?????????? ?????", ?? ? ???????? ? ??????, ????? ???? ? ??????? ? ??????, ?? ???? ??? ???? ? 1981 ????. ?????????? ??????????, ?? ?????????? ????? ?? ???? ???????????????? ?? ?? ???????? ?????????? ? ?????, ???????, ??? ??? ? ?????????? ????? ???? ???????. ??? ????? ???????????, ?? ? ??????? ?? ID ??? ????????? ????????? ??? ????????? ?? ?????????? ? ?? ? ?????? ???????? ?????????? ?? ??????????? ????????? ?? ??-?????? ?-??? ????? ??????. ???????????? ?????? ???? ????? • ????????? ? ????????????, ?? ????? ?????, ??? ????? ??? ???? ?????????, ??? ?????? ????????? ??? ????????? ??? ???????? VII ???????? ??????????? ????? ? ????????. "?????-????????? ????? ??, ?? ????? ??????????? ??????? ?? ?????, ?? ??? ? ???????-•????? ??????????? ?????? ? ?? ??????? ?????? ?????????? ????. ?.?? ???? ???? ??????? ?? ????? ????????????? ????????, ????-???????? ???? ????????? ?????? ?? ?????? ?????. ????? ??????-? ????????? ????, ???? ??????????? ???? ???? ????????? ?????? ????, ???????? ????? ??????????? ?? ?????? ???????? ????????: u ???? ??????? ? ?????????????, ? ????????? ?????, ??????????, >*?? ????? ???????????? ? ?????????? ????????????? ?????????? ?? ? ??? ???????????????. ?? ?? ??? ??????????, ?????? ??? ???????-?????????? ????????, ????????? ?? ??? ? ???? ?????" — ????? ????????????. ?????????? ??????? ??????? ???????, ????????? ???? ????- ? ??????? ????? ??????????, ??? ??????? ?????????? ????????- ?? ?? ????????? ????????????? ?????. ? ???? ?????? ? ???????- ?????? ??? ?????????? "????? ????? ???", ? ???? ???????????? ? ???????????? ?? ?????? 1941 ???? ???????????? ??????????? ??????????? ??? ???????? ??????? ??????? ???? ???????????? ?>???????? ???????. ?? ??????, ?????? ??????? ??? ?????. "?? ?????? ??? ????? — ????? ????????????. — ???? ????????, ?? ?? ????????? ??? [...\ ? ?? ???? ?? ????????? ??????????, ??? )?? ?? ??????? ?? ?????????? ????. ??????? ????????? ?? ??- .??, ? ???? ?????? ??????? ????? ???? ??????, ?????? ?? ????? (? ?????," — ???? ???????? ????????? ????????. ???????? ??????????? ???????????? ?????????? ?? ???????? ?? ??????????? ?????? ? ?????? ????, ????????? ? ??????? ????-?, ?????? ?????????? ???????????. ???? ????????? ??? ???????? ?????? ????????????? ?????????, ??? ????? ??? ?? ??????? ? ??? ? ?????-???????? ?????. ? ?????? 1985 ????, ???? ?? ?????? ???? "???????? ?????????" ? ???????, ??? ???????? ???? ? ????? ?????: ?????? ???, ?????????, ?? ??? ???????????? ???? ????- ? ????????, ??????? ??? ???????? "????? ? ????? ????????", ?????? ????, ?????? ????? ??????, ?? ???? ????? ?????????? ?????-???????????? ????????, ????? ?????????? ? ?????????? 31 dany do wolnej sprzedaży, na następne miała być ogłoszona przedpłata. Drugą część miała wypełnić poezja romantyczna oraz poeci tworzący przed 1914 rokiem, a więc Taras Szewczenko, Iwan Franko, Maksym Rylski, Lesia Ukrainka, Ołeś i inni. Tom trzeci miał przedstawiać poezję lat 1914-1975. Tłumacz wyróżniał w niej krajową, zakończoną krwawym pogromem inteligencji w latach trzydziestych, dokonanym przez komunistów a dokończonym przez nazistów. Zginęli wtedy z rąk bolszewików: Falkiwśkyj, Włyżko, Fyłypowycz, Szkurupij, Płużnyk, Draj-Chmara, Zerow. Niemcy zamordowali poetów: Ołenę Telihę, Ołeha Olżycza. Poezję emigracyjną mieli reprezentować: Małaniuk, Stefano-wycz, Laturynśka, Hordynśkyj, Krawciw i inni. Jeśliby pierwsza część dobrze się rozchodziła, to trzecią podzieliłby na dwie: 1914-1939 oraz 1939-1975. Do tego doszłyby przypisy, niezbędne dla zorientowania czytelnika w przebiegu zdarzeń literackich na tle historycznym. Wprawdzie w 1977 r. ukazała się w PRL obszerna Antologia poezji ukraińskiej pod redakcją F. Nieuważnego i J. Pleśniarowicza (pomijająca przekłady Łobodowskiego), ale nie objęła ona poetów emigracyjnych i wprowadzała kryterium polityczne. Łobodowski nazwał tę antologię "tragiczną" (w recenzji zamieszczonej w "Kulturze"), bowiem "tragiczna jest sytuacja ludzi najlepszej woli, którzy ze względu na drastyczne, drakońskie zarządzenia uzurpatorskiej władzy, nie mogli dać pełnego obrazu interesującej ich poezji. Tragiczna jest kultura narodu, poddana tylu naciskom, nakazom i zakazom". * * * W poemacie Pochwała Ukrainy wyraził poeta swą najgłębszą wolę: ... pragnął tęczą nowego przymierza połączyć dwie ojczyzny, sam na pół rozdarty. Zmierzał ku temu czynem i słowem, jak chyba nikt inny w całym wieku dwudziestym. W poezji odnawiał mit dawnego kozactwa. w prozie snuł wspomnienia wojny i rewolucji spędzonej na Kubańszczyżnie, w publicystyce drążył dramatyczną historię stosunków polsko-ukraińskich i tragedię Kozaków, których wytrzebiono tak, że zda się, iż została po nich tylko nazwa. Zawsze, w latach międzywojennych na kresach Polski i w Warszawie, po wojnie — na emigracji. utrzymywał związek z niepodległościowymi środowiskami ukraińskimi I wielokrotnie brał znaczący udział w spotkaniach przedstawicieli obu narodów. Zmarł Józef Łobodowski w Madrycie 18 kwietnia 1988 roku. Nie doczekał ani powstania Trzeciej Rzeczypospolitej Polskie), ani proklamowania wolnej Ukrainy. lUENA SZYPOWSKA ?????? ????? ??????, ????? ???????? ?????????, ???????? XVII ????????, ? ???????? ? "??????" ??????????????. ??? ??? ??? ???? ????????? ? ?????? ????????, ? ?? ???????? ???? ???? ????????? ??????????. ????? ????? ????????? ? ?????????? ?????? ? ?????, ?? ??????? ?? 1914 ????, ????? ????? ????????, ???? ??????, ???? ????????, ?????? ?????????, ????????? ????? ?? ????. ?????? ??? ??? ???????????? ?????? 1914-1975 ?????. ?????????? ???????? ? ??? ?????????? ??????, ??? ??????????? ???????? ???????? ???????????? ? ????????? ?????, ?? ??? ?????????? ??????????? ? ?????????? ?????????. ???? ??? ??? ??????????? ???????? ???????-?????. ???????, ?????????, ????????, ???????, ????-?????, ?????. ????? ??????????? ?????? ????? ??????, ????? ???????. ???????????? ?????? ???? ?????????????? ???????, ??????????, ???????????, ???????????, ??????? ?? ??. ???? ? ????? ??????? ??????????? ?????, ??? ?? ??????? ????? ?? ???: 1914-1939 ? 1939-1975. ?? ??? ???? ? ?????? ????????, ????????? ??? ????, ??? ???????????? ?????? ? ???????? ???????????? ????? ?? ??????????? ???. ??????, ? 1977 ???? ? ??? ????????? ?????? "????????? ??????????? ??????" ?? ????????? ?.?????????? ? ?.????????????, ? ???? ?? ???? ?????????? ????????????? ? ??? ?? ???????? ?????? ?????????, ? ???????????? ???? ?????? ? ??????????? ??????????. ???????????? ?????? ?? ????????? "?????????" ? ????????, ????????????? ? "????????", ?? "????????? ? ????????? ????? ?????? ????, ??? ????? ??????, ???????????? ?????? ?????????????? ????? ?? ????? ???? ?????? ??????? ??????, ?? ?? ????????. ????????? ? ???????? ??????, ?????????????? ???????? ??????, ??????? ? ?????????". *** ? ????? "??????? ???????" ???? ???????? ???? ????????? ???????: ... ????? ? ??? ??????????? ??'?????? ???????? ??????? '?, ??? ??? — ????????? ??????. (???????? ?????????? ????????????) ??? ???????? ?? ?? ????? ? ??????, ??, ??????, ????? ????? ? ?????? ?????????? ????????. ? ?????? ??? ??????????? ??? ???????? ????????, ? ????? ?????? ??????? ??? ????? ?? ?????????, ??? ??????? ?? ??????, ? ???????????? ??????????? ?????????? ??????? ????????-??????????? ????????? ? ???????? ???????, ?????? ??? ????????, ??, ????????, ??? ??? ?????????? ???? ?????. ??????, ? ?????????? ????? ? ??????? ???????? ?? ? ???????, ? ????? ????? — ? ?????????, ??????????? ??? ??'???? ? ???????? ???????????? ????????? ? ?????? ????? ???? ??????? ?????? ? ????????? ????????????? ???? ???????. ????? ???? ???????????? ? ??????? 18 ?????? 1988 ????. ??? ?? ????????? ??? ?????????? ??????? ???? ??????????, ??? ???????????? ??????? ???????. 1???? ????????? ? 22-6 Pościg. Drzeworyt J.Kulczyckiego ??????. ????????? ?.???????????? Kozak. Drzeworyt J.Kulczyckiego ?????. ????????? ?.???????????? POCHWAŁA UKRAINY ??????? ??????? I Tobie śpiewam, o, Ukraino, ciebie pochwalam w pieśniach, co szumią urocznie, morskim podobne falom, nutą stęsknioną, dźwięcznym słowem, wezbranym rytmem. Jak skrzydła, co trzepocą w nieustającą modlitwę, oddechy twoich wiatrów smagłe i wonne; gdy grzmoty huczą nad tobą, to grzmoty tysiąckonne jarzysz się w srebrze gwiazd jak bizantyjski obraz, gorączką spalasz wargi i miłość twoja niedobra uwodzi synów człowieczych w niepokój burzy i w wichry. Głosy, co wiały nad tobą, jeszcze nam w sercach nie ścichły, sprzeciw i bunt napotkawszy, walką zwycięską się wzmogły. Oto na usta się kładzie pyszny twej mowy złotogłów, płyną pieśni dźwięczniejsze niż miedź horacjańska, opadające rytmiczniej niż fałdy kute w marmurze, rozrzucasz się cała w tych dźwiękach, chłopska i pańska, i nie wiesz, stojąc olśniona, czy to słowiki, czy róże. Ciebie, miodna i mleczna, buraczana i pszenna, ciebie pochwalam, Ukraino, w męce odwiecznej codzienna, sama sierota płacząca, dla własnych dzieci macosza, żołnierka pchana kolbami w dziedzińcu obcych koszar, tobie poświęcam, od lat wsłuchany w bolesny lament, ten niespokojny i rytmem krwi wykołysany heksametr. Potomek smagłych twych synów, co na szlacheckie Mazowsze przynieśli oddech stepu i w piachy, ileż jałowsze od czarnoziemu bujnego, krwią się wsączyli i kośćmi, oto się zrywam na głos nieuciszonej miłości, oto powracam pieśnią, trwożny jak drżący niemowa: — Ojczyzno moja najpierwsza, ojczyzno powrotna, bądź zdrowa! ? ????, ???????, ??????, ???? ?? ??????? ? ??????, ?? ??????? ???????, ???? ?????, ?? ?????????? ?????? ???????, ?????? ????????, ??????????? ??????. ?? ?????, ?? ? ????????? ????????? ???????, — ?????? ????? ?????? ?????????, ???????; ?? ??? ????? ????? — ????? ?????????? ???????; ??????? ? ?????? ???, ? ????? ???? ????, ???????, ????? ????????? ???? ? ??????? ???? ? ?????. ??????, ?? ?????? ??? ?????, ? ?????? ??? ??? ?? ???????, ???? ? ???? ?????????, ??????? ??????? ????. ??? ????? ?? ???? ????? ???? ????? ?????, ????????? ??? ???? ??????? ??????? ????? ????, ???????? ?????????, ??? ???? ? ??????? ????, ? ?????? ??? ??????????? ???, ? ????????, ? ??-??????? ??????, ? ?? ?????, ????????? ???????: ?? ??????? ?? ?????'?? ????, ???????????, ? ????????, ? ????????, ???? ?????, ???????, ??????? ? ???? ????????, ????????? ??????, ?????? ??????? ?????, ????????, ? ???????? ????? ???????? ????????, ????, ??????? ????, ?? ??? ??? ??? ??????? ? ???????, ??? ?????? ????? ???? ??????????? ?????????. ??????? ????? ?????, ?? ??????, ?? ????? ?????????, ?????? ???? ???????? ?? ????????????????? ? ? ????????? ????? — ?? ???????? — ??????????? ????'?, ???????? ?? ????? ???? ? ?????????? ?????'? ? ?????? ??????????, ?????????, ???????, ?? ??????: — ????, ??????? ??? ????????, ????????? ???????, ???????! 36 37 II II Gdy gospodarze słuchają, ćmiąc machorkę, w mrocznych akacjach, chwilę trwa cisza, nim chór pieśń swoją podjął, jeszcze dziewka spóźniona przebiegnie, stepowa Gracja; czym wtedy jesteś? — Melodią. Melodia spadnie na serca, iskier nakrzesze, źrenice rozewrze szerzej, zbudzi zaklęcia stare, w kuźniach na noże święcone twoje lemiesze — czym wtedy? — Krwią i pożarem! Nocne melodie ścichną, krew się ostudzi, księżyc gardziołka słowików w srebrzyste flety zmieni, o świcie będziesz zieleńsza od winnej Burgundii, bardziej łunna od Andegawenii. A jest jeszcze słońce, stary i krzepki płatnerz, co czarną rudę ziemi przekuwa w złoto pszenic, wiatr twój osmala twarze na brąz brunatne i oczy harde, jak sokół, ma każdy młodzieniec. I, jakby na przekór stepom, cerkiewny barok uderza w niebo potężny jak Magnificat. Płynie ku twych przestrzeni błękitno-złotym sztandarom muzyka rzewna i dzika. Za cóż cię jeszcze przed całym światem pochwalę, do jakiej cię porównam błogosławieńszej ziemi, gdy słyszę głosy, co się wrywają w twych pieśni interwale skrzydłami archanielskiemi. Jak Trzej Magowie Święci, Zachód, Wschód i Południe znoszą węgiel i sól, mangan, żelazo i cynę... Ach, może przez owe bogactwa właśnie ich dłoniom najtrudniej zmienić ten świat w Ukrainę! ?????????? ?????????, ?? ???????? ????? ??????: ??????? ???? ??????, ?? ???? ???????? ???, ?? ???? ??????? ??????????, ?????? ????? ??????: ?? ???? ??? — ???????, ????! ?? ????? ????? ???????, ????? ??????? ????, ?????? ??????? ?????, ??????? ??????? ???????, ? ?????? ??????? ???? ? ????? ??????? — ??? ????? — ????'?, ???????. ????? ??????? ????????, ???? ??????? ? ??????, ?????'??? ?????????? ?????? ???????? ? ?????? ?????????, ?? ???????? ???????? ??????, ?? ?????????? ?????????, ?????'????? ??? ???????????. ????? ?? ? — ???????? ?????????, ??????, ?? ????? ???? ????? ????????? ? ????? ???????, ?? ????? ?????? ???? ????? ??????? ????, ? ?????, ?? ? ??????, ??? ????? ???? ?????. ?, ????? ????? ??????, ???????? ??????? ?????? ? ????, ???????, ???? ??????, ?????????? ?????? ????? ?????????? ????? ?????? ???? ??????, ????? ?'???. ?? ?? ? ???? ????? ?????? ??????? ?? ????? ??????????????? ????? ?????? ????? ???? ?????? ????, ?? ??????? ?????? ? ?????? ????? ?????????, ??? ????????????? ?????. ??? ??? ???? ?????, ???????, ????? ? ???? ??????? ??????? ? ????, ??????, ?????? ? ????... ??, ????, ????????? ?? ??? ????? ?? ????? ??? ???? ??????? ?? ? ???????! 38 39 III III Na wątłych kartach, które niewielu przeczyta, w zdławionych słowach, co hymnem są i modlitwą, żyje rządna i prawna, zasobna Rzeczpospolita, ku idącym gotująca się bitwom. Tam się nowe pieczęcie na wiecznych zmowach kładą i duchy przylatują, aby wiecować u mnie, Anioł, zelżony przez was, przychodzi jak ambasador posłujący od Boga, więc posłujący najdumniej. Żem uniósł w chwałę, co u nas było w pogardzie, i glorię żyjącym w niewoli bez lęku przyznał, nie masz wśród was nikogo, co by zasłużył bardziej, by go nazwała ojczyzna. Rządcy docześni, dawno skazani przez czas, o sercach nie przepalonych w ducha komuniach, oto w pochwalnych mych słowach bez was i mimo was stara odnawia się Unia. IV Ojciec mój, gdy go wicher przeznaczenia zaniósł, w czarnej kozackiej ziemi, na znojnym Kubaniu spoczął, dług emigrancki spłacając swym prochem. Tak ja dziś wracam pieśnią ku siwym porohom, w sęki trumien zbutwiałych strwożony uderzam, jak gdybym pragnął tęczą nowego przymierza połączyć dwie ojczyzny, sam na pół rozdarty. Ale ty, Ukraino, me serdeczne karty, co chciały być odezwą i uniwersałem, a ulatują z wiatrem, jak gołębie białe, jeszcze kiedyś w szczęśliwszych dniach przyszłości twojej odczytasz, jak się czyta modlitwę przed bojem, i uznasz za swojego, czy później czy wcześniej, poetę, co był Lachem, a sławił cię w pieśni. ?? ??????? ??? ??????, ?? ???? ?? ?? ???? ?????????, ? ????????? ??? ??????, ????????? ????? ? ???????, ? ??????, ??????? ?????, ???? ??????? ??????, ?? ???? ????????? ?????. ???????? ??? ?? ???? ??? ?????????? ????, ???? ??????? ???????? ? ???? ?? ????, ? ?????, ???????? ????, ?????????, ?? ?????????, ????? ?????, ??? ? ? ????????, ??????? ??????. ?? ??, ?? ?????? ? ? ????? ??, ?? ????? ? ??? ??? ??????, ? ????? ???, ??? ? ??????, ??? ?????? ??????, ????? ?????? ??? ????, ??? ??? ?? ?????? ???????, ??? ???? ??????? ???????. ??????? ??? ???????, ?? ?????? ?? ????? ???, ? ???????, ??? ?? ??????? ???????? ????, ??? ? ?????????? ???? ??????, ???????? ??? ? ??? ??? ???????? ???? ?????. IV ???????? ?????? ???????????, ?????? ?????? ??? ?????? ? ?????? ????????? ?????, ????? ??????? ?????????? ??????, ?????? ????????? ????? ???? ????????????? ??????. ??? ? ?? ????? ??????? ???????? ?????? ????, ?????? ? ???? ??????????? ???? ?????????, ????? ????? ? ??? ??????????? ??'?????? ???????? ???????'?, ??? ??? — ????????? ??????. ??? ??, ???????, ??????? ??? ????????? ????, ???????, ?? ??????????? ???? ?????? ?, ? ?????????? ??? ??????, ??? ?????? ?????????, ??????, ?? ????????? ??? ? ???? ???? ?????????, ?????????, ?? ? ???? ????? ???? ??????? ???????, ? ????? ???????? ?????, ?? ?? ???? — ? ?????????? ????, ?????, ?? ????? ???, ?? ?????? ???? ? ??????. PIEŚŃ O UKRAINIE ????? ??? ??????? I Oglądam się na trupy tylu lat, na młodym zielem zarośnięty cmentarz... I z drogi spycha wsteczny wiatr i noc kołuje, wiatrem wniebowzięta. Jak pachną wokół piołuny i mięta, jak zachłystuje się krtań neczujwitrem... Ręcznikiem strugi usta wy trę, postawię na mogiłach dymiące świece brzóz... Niech opłakują krwawe żniwa. Wiatrowi czas, by w nowe dzieje wrósł i mnie już nowy dzień przyzywa: Zapomnieć, co mi gorzkie serce struło, znów Dniepr i Wisłę związać pieśni stułą, wyprostować ścieżki młodym dziejom; twardo w ziemię wbić zwycięską stopę pod Kłuszynem i pod Konotopem i sztandary rozpostrzeć... Niech wieją! II Krew zakipiała w czarnym poemacie, północny śnieg rozstajne drogi zaniósł. I powtarzaliśmy za panią-matką pacierz 0 beresteckim polu i Humaniu... 1 jedną ręką duszono Zaporoże, a drugą podawano poświęcone noże, by wrogość rosła strutym ciastem w nieckach Łukasińskiemu wsłuchanemu w ciszę jęk odpowiadał... To w ślad za Kalniszem szła w brzęku kajdan zima sołowiecka. Wyrósł wysoki kurhan u Kaniowa, lecz nie dojrzano go z warszawskich okien. Ku zachodowi sotnie kosookie szły z ostrym świstem... I ognisty kowal lemieszy lśniących na szable nie przekuł. ? ?? ????? ?????? ??????? ???, ?? ???????, ? ????? ???????? ?????... ? ?????? ????? ?????? ??? ???? ? ??? ???????, ?????? ??????????. ?? ????? ??????? ?????? ? ?'??? ? ?? ????????? ???????? ???????????... ???? ??????? ?????? ?????, ?????? ? ?????? ????? ???????? ?????... ??? ??????? ??? ???????? ???????. ??? ???????, ? ??????? ??? ????, ? ???? ????? ???? ??? ????????: ?????? ???, ?? ????? ????? ?????, ???? ?????? ?????? ?'?????? ? ?????, ? ???????? ???? ????????? ????; ???????? ? ????? ????????? ????? ??? ???????? ? ????????? ? ????? ????????... ??? ????? ?? ??????! II ? ????? ?????? ???????? ????, ????????? ???? ????? ?????? ?????. ??? ????? ????????? ??????? ?? ????????? ?????????? ? ?????... ???? ???? ???????? ?????????, ? ????? ??? ???????? ? ???? ?????, ??? ?????? ? ?????? ??? ???? ??????? ????. ? ?????????????, ??????????? ? ????, ???? ??????????... ??, ????? ?? ?????????, ???? ???? ?????????? ? ??????? ???. ? ?????? ?????? ???? ??????????, ?? ?? ?????????? ? ??????????? ?????. ?? ????? ? ????? ???????, ? ?????? ???? ????? ???????... ?? ?????? ???????? ?? ??????? ?????? ? ???????? ???????. 42 43 Biliśmy sami ostry ćwiek po ćwieku do wspólnej trumny. Nawiązana struna pękła ze zgrzytem, koń z kurhanu zarżał, w dymie ostatnia przeleciała szarża i późne niebo stanęło w piorunach. Na polach bitew trybuni wymowni zmilkli i z wiatrem plewa słów się niesie. Wozy dudniły do dworskich cukrowni i złote zboże do portu w Odessie zwożono. Żydzi w sobotnich uliczkach, smutek dławiący, jak dola poślubna, piją rekruci... I dwukonna bryczka jedzie z paradą do Bałty lub Dubna. I któż na wrzawą huczących jarmarkach mógł się domyśleć, że ognisty żywioł już się przybliża, że popiół i siarka spadną na ziemię? Że się znów wykrzywią drogi, w udręce nocnej prostowane przez wypędzanych na puszczę proroków? Gdy się wierzchowiec poderwał do skoku i burza w stepie powiała tumanem, jeździec spał w kłuni, ledwie oczy przetarł, znów go moskiewskie przysypały śniegi... I znów na zgliszczach siadł ślepy poeta przebierać struny żałosnych elegij. III Tak kitajka w onucach i ramiona wam uschły i tak wola kozacka i Rzeczpospolita... Ostrzem szabli przerzucaj spleśniały manuskrypt krzyżem czoło naznacz i czytaj! Napływała krew czarna ku strugom i rzeczkom, struta mąka sypała się w żarnach ku tryźnie, a głosami puhaczy we mgłach Beresteczko jak żałobne podzwonne ojczyźnie. ???? ?????????? ?? ?????? ???? ? ?????. ???'??? ???? ?????? ?? ????????? ?????????. ???? ?????? ? ??????, ??????? ???????? ? ???? ???????????? ? ? ????? ???? ??????? ??????. ?? ????????? ??????? ?????? ????? ???????, ? ???? ?????? ???? ?????. ???? ?? ??????????? ????????? ? ??????? ??????? ?????? ? ???????? ????. ????????? ????????? ???????? ? ???, ??? ???? ?? ????????. ??????? ?'???... ???????? ?????? ??????? ???????? ?? ????? ? ?? ?????. ? ??? ?? ????????, ??? ?????? ??????, ??? ??????????, ?? ?????? ?????? ??? ???????????, ?? ???? ????? ??? ????? ?? ?????? ??, ??????? ?????, ?????? ?????????, ?????????? ????? ????????? ? ?????????? ????????? ?? ???? ???????? ?? ????, ???????, ? ? ???? ???? ???????? ? ??????, ?? ? ????? ??????? ????, — ?? ????? ???????? ???, ? ??? ??????????? ???? ?? ????? ????? ????... ? ???? ?????? ???? ??? ????? ???? ?????? ???????? ?????????? ??????. III ??? ????? ? ??????? ? ?????? ??? ?????? ? ??? ???? ???????? ? ??? ?????????... ??????? ????? ????????? ??????? ?????????, ????? ?? ???? ????? ? ?????? ?????????! ????? ???? ??????????? ?? ????? ? ???????, ? ????? ????? ??????? ????????? ??? ??????, ???????? ? ??? ??????????, ?? ?????, ?? ???????? ??????? ?? ????????. 44 45 Zakrążyło nam chmielem przez Czehryń, Subotów, kur na dachu czerwony i nóż za cholewą. — Na pohybel wam, Lachy! — nim z krwi naszej i potu wstaną mosty kamienne nad Newą. Teraz w ziemię zagrzebie się smutek i troska, że się dłonie sąsiedzkie nie spotkały ni razu... Pójdzie sztandar moskiewski wbijać Sicz Zaporoska w granitowe serce Kaukazu. Nie utraci swej siły odwieczna otruta. Przewaliły się wichry, pożary ucichły. W łunach, dzwonach i nutach dębowa Sławuta rzewnie płacze, że dzień jej nie rychły. Nie odkrzyknie się ziemia emigranckim poddaszom — tędzy chleba zjadacze, a nie archaniołowie — i na hasło spóźnione : ?— Za waszą i naszą! — pańszczyźniana śpiewka odpowie. Hucznie świętuj swą zemstę, ukraiński wnuku! Jakąż dumą ten zaszczyt pochwycił i zdjął cię! Tętnią konie kozackie na warszawskim bruku w namiestnika carskiego eskorcie. A odnowią przymierze, wskrzeszą wieki złote Mazur ślepym zrodzony i stepowieć ponury, gdy do mogił braterskich będą kłaść się pokotem na dymiących sopkach Mandżurii. A gdy krzyk buchnie krajem, gdy się spiętrzą kurhany, kiedy w próchnie mogilnym pęknie trumna Tarasa, tylko czarny watażka na taczance pijanej, tylko rotmistrz w ułańskich lampasach. IV To nie jaśminy, jeno proch przepoił wczesny maj owego roku. To Ukraina po raz trzeci z oków ramiona rwała. Tam gdzie siny Boh z torem kolei silny węzeł ściska, 46 ???????? ?? ??? ?????? ?????? ? ???????, ????? ????????? ????? ? ??? ?-?? ??????. — ?? ????????, ????! — ???? ? ?????? ???? ?? ???????? ??? ????? ????? ????????. ? ????????? ? ????? ????-???? ????? ???, ?? ????????? ?????? ?? ???????? ?? ????... ???? ??? ?????????? ?????????? ??????? ??????????? ? ??????? ???????. ?? ???????? ?????? ???????? ??????. ??????????? ?????, ? ?????? ???????. ? ?????, ??????? ? ?????? ?????? ??????? ????? ?????, ?? ???? ???????. ?? ????????? ????? ????????????? ????????? — ???????? ????, ?? ????????? ????? — ? ?? ???????? ?????: — ?? ???? ? ????! — ???????????? ??? ???????? ?????. ??? ?????, ????????, ?? ??????? ?? ???????! ???????????? ???? ??? ????? ?????? ??, ?? ?? ????? ??????????? ????? ???? ???????? ? ????????? ????????? ?????. • ?? ?????????? ???? ??? — ??? ????????? ????? — ?????, ????? ??????, ? ??? ????? ????????, ?? ?? ??????? ????? ?????? ??????? ???????? ?? ?????????? ?????? ??????????. ? ?? ???? ?????????, ??????? ????? ???????, ? ?? ?????? ????? ? ?????? ??????, ???? ??? ??????? ?? ???????, ?? ?'????, ?????? ???????? ? ????????? ????????. IV ?? ?? ???????, ?????? ????? ????? ????????? ???? ???? ???????. ?? ??????? ???? ?? ???? ????????, ????? ????? ??????. ???, ?? ? ????? ????????? ??? ??'???? ???? ??????, 47 gdzie wokół stare śpią pobojowiska, tam było. W gwiazdach noc, jak w błyskawicach, a za dnia nadmiar pękających gwiazd. To tysiąc dziewiętset dwudziesty. To Winnica wrośnięta w czarny grunt po pas. Czy Turek konie napoił w Horyniu? Czy już się biją w jarze Hańczarychy? W podolskim czarnoziemie dział grzęznących szprychy niosła się pieśń i hartowała stal ją. To skrzydła łun czerwone wicher przyniósł, za batalionem szary szedł batalion. Z gwiaździstych nocy czytaj jako z map. Semafor mruga w mrok źrenicą kocią. A rankiem, ciężko sapiąc, wjedzie pociąg na stację. I szpalerem petlurowski sztab czeka, co stanie się, gdy wyjdzie Litwin chmurny, by w ukraińskie oczy znów popatrzeć... Czy też postawi dzieje na koturny i będzie grać tragedię jak w teatrze? A on za każdym krokiem za pieczęcią pieczęć jak gdyby zrywał z aktów i wyroków. I zdawało się, że w każdym z tych kroków odmieniają się losy człowiecze. Jakby wiatr potargał skrzydła dymom, tlenem tchnął ku oskrzelom duszących się płuc, po skłębionych przejechał się chmurach... Idą w słońcu, jak w złotych uśmiechach polski wódz i Symon Petlura. I zbliżyli się i złączył ich uścisk, pocałunkiem przeżegnali się na krzyż. Teraz śmiało, ojczyzno, w dno dziejowej czeluści radosnymi źrenicami popatrzysz! ?? ????? ???????? ????? ????, ?? ??? ????. ??? — ??? ???????? ?????, ? ???? ? ??????? ?????????? ???. ?? ??? ??? ?????????. ?? ???????, ?? ????? ? ????? ???????, ? ??????????? ???????. ?? ????? ? ?????? ????? ?????? ?? ?'????? ??? ??? ???? ?????????? ? ??????????? ?????? ????? ?????? ???????? ??????, ??????? ????????? ??????? ?????. ????? ???????? ??????? ???????, ?? ?????? ???? ???? ????? ?????. ????? ?? ????? ????, ??? ?? ? ???. ?????? ??????? ??????? ? ?????. ? ?????? ?????, ??????, ???????, ?? ??????? ?????. ??? ? ??????? ???? ?????????????, ?? ????, ?? ??????, ????????, ????? ? ?????????? ????.. ??, ????, ?? ??????? ??????, ??? ???????? ?? ????? ????? ?????? ? ???, ?? ????, ?????? ???? ?? ???????, ???? ? ???????? ???????? ? ?????. ?????????, ??, ???? ? ????????, ?????????? ???????? ???? ?????. ?????????: ??? ????? ????? ????, ? ?????? ??????? ?????? ????? ????? ? ???????? ???? ????? ?????... ???????? ????? ????? ?????????? ????? ? ?????? ???????. ? ??????????, ?'?????? ?? ??????, ? ??????????? ???????? ??????????. ?????, ????????, ???? ??? ??????? ?? ????? ????????????? ?????????! 48 4 22-6 49 Że przejaśnia się nad Kijowem i Humaniem, że znów razem w bojowy idą taniec, że już wspólna trumna w szczęty trzasla, młody chmiel w dębowych kipi kadziach... I zapada się pod ziemię Perejasław i pod niebo ulatuje Hadziacz. V Oj, ty wiosno zaufana, jeszcze przegrasz ten twój sen, co z kurhanów się wydźwignął! Huczy, brzęczy moskiewski telegraf, skaczą iskry, jak z krzemienia pod klingą. Na Ukrainie pszenicy ciężkie tonny, na Ukrainie spichrze mięsa i słoniny. Wpędził konia stepowego Budionnyj w wzburzonego Dniepru nurt siny. Hej, jabłuszko, tocz się, tocz się za taczanką! Zaświecimy ostrą szablą, w ślepia polskim pankom! Świeci księżyc jasny, świeci na manowcach... Będziem jeszcze darli pasy z grzbietu petlurowca... I cóż ty, burżuju, śpiewasz teraz cienko? Pokłonimy się papachą warszawskim panienkom... VI Tak ponownie moskiewski nawalił się cmentarz, wilkiem noc zawyła na kurhanach... Ukraina, jak dawniej, na wichrach rozpięta i jej ziemia znów poćwiartowana. ??? ?????? ? ?????? ?????? ? ????? ?????? ??? ????????, ????????? ??? ????? ??????? ? ???? ????? ?????? ? ??????? ?????... ? ??????????? ??? ????? ????????? ? ??? ??? ???? ???????? ?????. V ?? ??, ?????, ?? ???????, ?? ???? ???????? ????????? ? ???????? ??? ???? — ?????! ???? ???????? ?? ?????? ????????, ??????? ?????, ???? ? ??????? ??? ?????. ?? ??????? — ??? ??????? ?????, ?? ??????? — ????? ?'??? ? ????. ??????? ???? ????? ????????? ?? ???? ? ?????? ????????????. ???, ??, ???????, ??????, ??????? ???????, ?? ?? ?????? ??????? ????? ??? ????????! ??????? ?????? ?????, ??????? ?????????... ????? ????? ??????????? ????? ???????... ? ?? ? ??, ??????, ???????? ????????? ????????? ??????? ?????????? ???????... VI ???-?? ???? ???????? ?????????? ???????, ??? ? ???????? ?????? ???????... ?? ?????, ?? .?????? ??????? ????'??? ? ????? ???????????? ?????. 50 51 Zarżał bachmat tatarski u mrocznego, u brodu, połowiecka, perekopska nuta... Rzeczpospolitej chcieli z trzech braterskich narodów a kuśtykać jęli na kikutach. I jak przedtem, tak w naszych powtarza się latach, klątwa ojców spełnia się na synach. Że gdy Polska upada, Ukrainę przygniata, a Ukraina jej nogi podcina. Gdy w Warszawie litaury ogłaszają Te D e u m, kiedy skronie ku wznowionym laurom, dzwony z Ławry Peczerskiej ku huczącym zawiejom, ku krwawiącym na stepie centaurom. A te dzwony, nim się wnuki wolnością opierzą, zanim blizna zasklepi się stara, w czarny alarm spiżami żałobnymi uderzą echem zemsty w warszawskich pożarach. vn Dawno minął wiosenny pociąg, co na stacji w Winnicy przystanął. Tylko wciąż źrenicą mruga kocią w czarną noc zapatrzony semafor. Nad sadami kwitnącymi, nad miastem, ponad ziemią, kulami zoraną, okręconą drutem kolczastym mrok się piętrzy, jak wyniosły szafot. Nocne ptaki po wąwozach i bałkach, drżenie szyn i wagonów stuk... Po kolana w ziemi ugrzęzły srebrnolistne topole na wartach... Siwe brwi chmurnego Marszałka próżno groźnym ściągają się węzłem i zakrwawił się paryski bruk pod siedmioma kulami Szwarcbarta. Ziemio, ziemio, ty jedna wiesz, wiesz o wszystkim, choć wszystko przemilczysz! 52 ???? ?????????? ?????? ???? ??????? ?????, ?????????? ??????? ???? ????... ?????????? ????? ? ????? ??????? ???????, ? ????????? ?? ??????? ????. ?, ?? ?????, ??? ???????????? ?????? ? ????????? ??????? ??????? ??? ??????. ???: ?? ?????? ????? ? ??????? ?????????, ??????? ?? ???? ???????. ?? ??????? ????????? ??????? ?? Deum', ?????? ????? ???????? ??????, ?????? ? ????? — ? ???????? ? ????? ? ?????, ? ????, ?? ??????? ?????? ????????. ?????? ??, ???? ???? ??????? ?????? ? ????????????? ?????? ???????, ??????? ?????? ?????, ? ???????? ?? ????? ?????? ?????? ? ??????? ???????. VII ???? ?????? ??? ?????, ?? ?? ??????? ? ??????? ??????. ??-???????? ??? ?????? ??????? ???? ?? ?????????. ??? ??????, ??? ?????? ????????, ??? ??????? ??????? ?????, ???????????? ?????? ???????, ???? ?????? ????? ????????. ??? ?????? ?? ???? ????????, ?????? ?????, ??????? ????... ?? ?????? ???????? ? ????? ??????????? ?????? ?? ??????... ???? ????? ???????? ??????? ? ??????? ????? ?????????? ??????? ? ?????????? ????????? ???? ???? ?????? — ??? ???? ??????????. ?????, ?????, ?? ????? ?????, ????? ???, ??? ???????? ??????! 1 ????, ??????? (???.) 53 Ludzką mękę na dłoniach ważysz, nowe groby co roku zliczasz... Nad głowami owdowiałych wierzb wicher odzywa się głosem wilczym, srebrny księżyc — daleki towarzysz krew ociera z twego oblicza. Wychodzili w ten mrok gromadami — po dwudziestu, trzydziestu... Oczy głuche i usta nieme, serca tłuką w ostatniej grozie. Człapie w błocie wiosennym krok, ani krzyku jednego ni gestu... Tak padali w milczącą ziemię i tak przykrył ich ojczysty czarnoziem. Wśród tych samych podolskich szlaków, gdzie się witał Marszałek z Hetmanem, gdzie się oczy z oczami spotkały i związały dłonie sojusze, legły zwłoki, śmiercią podeptane: Ukraińcy obok Polaków i ten sam im czarnej nocy całun na wichurze rozwiany i plusze. Teraz zerwę się z zdrętwiałych kolan pod szarpiącą włosy zawieruchą, krew uniosę rękami drżącymi, teraz w mrok i słotę się wychylę... Idzie widmo wzgórzami Podola, grozi palcem i mówi głucho : — Że nie chcieliście się godzić na tej ziemi, to się godzić wam we wspólnej mogile! VIII I nad polem, żółtymi kośćmi zasianym, pod pożarów odbłyskiem burym ciągle dźwięczą, jakbyś szarpał jeszcze świeżą ranę, rozpłakane struny bandury. 54 ????? ???? ????? ????????? ? ?????? ????? ??? ????... ??? ?????'?? ?????? ???? ??? ????? ??????? ??????, ??????? ??????, ??????? ??????, ???? ? ??????? ????? ??????. ???????? ? ??? ?????, ?????? ?? ??????? — ?? ????????, ?? ???????? ???????? ? ????????. ????????? ????? ? ???????, ? ?????? ??????? ????, ???? ? ??? ???????? ???? ??... ??? ?????? ? ????? ???????? ? ??????? ?? ?????? ????????. ?? ??? ????? ??????????? ??????, ?? ?????? ????? ???????, ?? ? ????? ?????????? ??? ? ??'??????? ?????? ? ?????, ??????? ?????? ??????? ????????? ??? ??????? ? ??? ????? ?? ??????? ???? ???????? ?? ????? ? ?????. ? ????????? ??????? ????? ????? ????, ?? ??? ???????, ???? ???????? ? ????? ??????????, ????? ?????? ???????? ?????... ??? ?????'?? ??????? ????, ??????? ??????? ? ????? ????????: ?? ????? ??? ??? ????? ???? ??, ??? ???????? ? ? ???????? ??????! VIII ? ??? ?????, ???????? ??????? ??????, ??? ??????? ????? ???????? ??? ????????, ????? ?????? ??? ???? ????????, ?????????? ?????? ???????. 55 "Ty mi powiedz, zorany ugorze, czemuż we łzach bez przerwy rozpaczasz? — Oj, bo deszczu nie stało, nie zastąpić go potem, a gdy pługi zjeżdżają, zakończywszy robotę, smutne serce czarnego oracza... Opowiedzcie, wyznajcie mi, chmury, czemu zboża kryjecie swym cieniem? — My płaczemy, nie wiemy, nam nasz los niewiadomy, między jakie błyskania ogniste i gromy ostry wicher znów nas wyżenie... Ty mi wyznaj, puste ściernisko, cóż nam teraz z tobą uczynić? — A czyż to po raz pierwszy, że zbiory jałowe tylko zmarłym, tylko zmarłym posłużą pod głowę na podściółkę w żałobnej skrzyni...?!" IX Tyś jest prowincja. I nad tobą pretor topór i rózgi liktorskie unosi. Konie, co niegdyś tętniły u Rosi, spętała twarda ręka. Ku ich grzbietom codziennie idzie najeźdźców drużyna. Zwada ojcowska skrupia się na synach czarną niewolą... Z pszenic i buraków zawiewa wicher tej samej rebelii i ciągle srebrna kurzawa się ścieli łzami pobitych na Czumackim Szlaku. Nie potrafiłaś osinowym kołem przebić upiora, co dotąd się tłucze po bujnych polach. Tłumy smutnoczołe giną wśród mroku... Zagubiłaś klucze od Wrót Kijowskich, na moskiewskie działa dawno przekuto dźwięczne spiże katedr; podnóżkiem hordy twa zamierzchła chwała i twa uroda katom na zatratę. ??????? ????, ?????? ????, ??? ??? ????? ? ??????? ?? ??????? — ??, ?? ????? ????, ? ?? ?????? ??? ?????, ?, ?? ??????? ?????? ????? ?? ??????, ??????? ????? ?????. ???????????, ??????? ????, ?????, ??? ?? ????? ????????? ??????? — ?? ??????, ?? ?????? ????? ????, ??? ??? ?????????? ? ????? ?? ???????? ????? ????? ??? ?????? ?????. ?? ?????????, ???????? ????????, ?? ? ????? ?????? ??? ????? — ?? ? ?? ?????? ???? ?? ?????? ?? ?? ???????? — ??? ??????? ??? ?????? ?????????? ? ???????? ??????? ? ?? ??? — ?????????. ? ?????? ??? ????? ????? ? ????? ??????? ?????????. ??? ????, ?? ??????? ????? ?????, ???????? ?????? ????. ????? ?? ????? ?? ?????? ????????? ???????. ??????? ??????????? ????? ???? ????? ??????... ?-??? ????? ????????? ??? ????? ????? ????? ??? ????? ? ?????? ?????? ??? ????????? ??????? ??????? ??????? ?? ????????? ?????. ?? ????? ?? ???????? ????? ??????? ?????, ?? ???? ??? ?????? ?????? ???????. ??? ?? ?????? ????? ?????? ? ???????... ?? ??????? ? ??????? ??? ????????? ?????? ?????? ?????????? ??????? ???? ????? ??????? ?? ???????, ???? ????? ???? ????????? ?????, ???? ????? — ? ???? ?? ???????. 56 57 A kiedy zerwie się kolejna burza i pójdzie stare więzienia rozmiatać, już widzę: oczy zawzięte przymrużasz, uwiędłe w próchnie przywołujesz lata; wstaniesz — kozacką naciśniesz papachę, rzucisz się w wichrów i pożarów kipiel, by znów na ostre iść z przeklętym Lachem... — Kto komu wyższą mogiłę usypie!... I znowu sięgniesz skronią, krwawa ziemio, do pozłacanych, azjatyckich strzemion. X Ślepa wilczyca szczeka w mroku. Krwawy księżyc złowrogo dymi. Skały jak epoki spiętrzają się i łamią. O, jak cięży ta noc! Rozmiękły prężne sznury cięciw. Łzawią się rzęsy gwiazdom kosookim i rżą na trwogę źrebce z sianożęci. Lecz błyskawice, zawsze głuchonieme jeszcze sprzyjają szalonym wróżbitom. I trzeba nosić wodę pustym sitem, rozpierzchłe bóstwa ciemną mową wzywać i kazać palcom, by przemógłszy drzemę płomień wyrwały z gliny, jak z krzesiwa. XI To jest niewoli dzień zwyczajny. Złociste iskry z lokomotyw, huczą traktory i kombajny, w podziemnych kuźniach biją młoty, błękitny płomień mknie po sztangach; żelazo, węgiel, miedź i mangan, wnętrzności twoje, poskręcane w smolistych piecach... To Donbas krwawo oświetla czarne noce, to Dniepr w zaporach się szamoce ? ?? ??????? ????? ???????? ? ???? ??????? ????? ??????, ??? ????: ?????? ?? ??????? ??? ? ?????? ? ??????? ???'??? ????; ??????? ?, ?? ??? ????????? ??????, ? ????? ? ??????? ???????? ?????, ??? ???? ?? ?????? ??? ? ????????? ????? — ??? ??????? ???? ?????? ????!.. ? ????, ??????? ?????, ? ?????? ???????? ???????? ???? ???????? ? ??????. X ??????? ? ?????? ????? ???????. ?????? ?????? ????????. ?? ?????, ???? ??????? ? ?????????. ???????? ?????? ?? ???! ????'???? ??????? ??????, ??????? ??????? ??? ??????? ???? ? ? ???????? ????? ?????? ?????????. ?? ?????????, ????? ? ????????, ????????? ?? ??????? ?????????? ? ????? ???? ?? ?????? ?????, ????? ?????????? ??????? ?????? ?????? ? ??????? ???????? ?????????? ??? ????? ? ????? ???????, ?? ? ??????. XI ????? ?????? ???? ?????????: ? ????????? ?'? ????? ??????, ????????? ???????? ? ????????, ? ????????? ?????? ???? ?????, ?? ??????? ????? ????? ????; ???????, ????, ??????, ??????, ???? ????? ??????????, ?'????? ? ????? ?????????... ?? ?????? ??????? ?????'????? ????, ?? ????? ?? ???????? ?????? 58 59 i Nienasyćca białą pianę rozżarza w elektrycznych drutach... Zanim nadejdzie młody czas i długa skończy się pokuta. Z twej hojnej krwi, z słonego potu rosły te szyby i kominy; w łomocie turbin, wśród obrotów szalonych kół twój dzień się spalał, rozkrzyżowana w znojnych halach, zawsze milcząca w skurczu sinych, spękanych ust... Puchnąca z głodu, pchana kolbami w mrok Sybiru... Ale już z męki twojej wyrósł nieodwracalny los narodu. Wrośnięta w jedną wielką bliznę, zahartowana w poniewierce, z prowincji zmienisz się w ojczyznę, odwalisz warstwę martwej gliny... Milionem wolt uderzy serce, zmartwychpowstałej Ukrainy ! ?? Długo marzyłem : — Gdy z niewoli wspólnej narody nasze razem się wybiją i nad Noego skołatanym czółnem głęboki cień oliwna rzuci gęstwa, czas wówczas przyjdzie szlachcie i kolijom godzić się w łasce bratniego zwycięstwa. Nie chciałem granic. Nie dzielić, lecz łączyć! I nie oskarżać, lecz wzajem przebaczać. Nie rwać na strzępy tej starej opończy, którą zszywała ta sama niewola... Ta sama dola krwawa i tułacza i wspólne groby na sąsiedzkich polach. ? ???? ???? ????????? ???? ? ?????? ??????? ????... ?? — ???? ?????? ???? ??? ? ????? ?????????? ??????. ????? ????'? ? ?????? ????? ?????? ?? ?????? ? ????????; ? ??? ???? ??????????? ? ?????? ??????? ????????, ????? ????'??? ? ????' ??????, ? ?????? ????? ??? ?????????, ??????... ?? ?????, ? ?????-??????, ?????? ? ??????, ?? ?????... ?? ??? ?????? ? ???? ? ????? ????? ???? ???????? ????. ? ???? ?????? ?????? ?????? ? ?????? ????????? ????????, ? ????????? ?? ???????? ? ????????, ???????? ???? ??????? ????? ?????... ????????? ????? ??????? ????? ???????????? ???????! XII ? ????? ?????: — ?? ?????? ???? ???'????? ??????? ?? ??????? ???? ? ???? ?????? ?????? ? ?????? ???????? ???? ? ?????? ?????, ???? ??? ?????? ?????? ? ?????? ??????? ????? ?????? ????????. ?? ????? ???. ??????, ?? ??????! ?? ??????????, ? ????????. ?? ????? ?? ?????? ?????? ?????, ??? ???? ??????? ??? ??????... ???????? ???????? ????? ?????? ? ??? ????? ????? ?????? ????. 1 ????????? ?????. 60 61 I tak widziałem : Zadymiony Śląsk podaje dłonie kopalniom Donbasu. I już nie tylko sól i miód, i wosk, nie tylko ziarna pszenic, gryk i żyta zwożą do spichrzów nadchodzących czasów by w zdrowiu kwitła sprawa pospolita... Ale powstaje potężna dzierżawa, by odtąd sile siłę przeciwstawiać. Ażeby wiedział Moskal i Germanin, że już nie wrócą zbierać hojnych danin z tych ziem. Ze już nie ruchawka warszawska, ani partyzant wśród wołyńskich bagien, nie zrozpaczonych dzieci garstka, co zbiera kule w piersi nagie. Że już za nami czarny śląski węgiel i ukraińskie hartowne żelazo. Że w tęgich rękach bronie, równie tęgie, i nie w rozsypkę, ale razem. Że jeśli naszym życiem i wolnością zechcą handlować, jak dotąd, jak wprzód, to już w Europy gardle kością potrafi stanąć pomiatany lud. I znów patrzyłem : — Kraj z lodów rozkuty, Wisła związana z Dniestrem, jak uściskiem. Płynące z Gdańska komięgi i szkuty, przeładowywać się w waszej Odessie. Bałtyk i Czarne Morze —jakże bliskie! I dwa sztandary w masztów lesie. I taka przyszłość wstaje pod powieką : — To nowa droga z Waregów ku Grekom, przebita przez narody młode. I stary Rzym zjednany z Carogrodem! Cofają się już mgły złowrogie, znikają w azjatyckich głuszach... ? ????? ?, ?? ?????? ????? ????? ???? ??????? ?????? ??? ?? ???? ???????. ? ??? ?? ?????? ????, ? ????, ? ?????, ?? ??? ????? ???????, ?????? ? ???? ?????? ? ???????? ?????? ????, ??? ??????? ?????? ???????? ?????. ? ?????? ??????? ???? ???????, ?? ???? ???? ????????????. ??? ???? ??????? ? ?????? ???? ???????, ?? ?? ??????? ?? ??? ?????? ? ??? ????. ?? ??? ?? ??????? ??????????, ?? ???????? ? ????? ??????, ?? ???? ?????, ?? ? ??? ???????? ? ????? ???? ? ??????? ????. ?? ?????????? ??????? ??????? ????? ?? ?????? ???????????? ??????, ?? ? ???? ??? — ? ????? ????? ?????????, ? ?? ?? ? ????????, ? ??????? ?????. ??, ?? ?? ????? ????? ? ??????? ?????????? ???? ????? ????????, ?????? ????? ?????????? ?????? ????????? ????. ???? ????? ?: — ????? ?????? ? ?????, ? ???????? ??'??????? ????? ??????? ???????. ????????????? ? ???????? ????? ??????? ? ???????? ????? ? ??????. ?????????? ? ????? ???? — ?? ?? ???????! ? ? ???? ????? ??? ??????? ?????. ???? ????? ???????? ????????: — ???? ???? ????? ? ????? ? ?????, ???????? ???????? ????????. ? ???????? ?'??????? ? ?????? ?????! ??? ????? ?????????, ????? ?????? ???? ???????... 62 63 Na ziemię schodzi święty ogień z rozkutych rąk Prometeusza. XIII Ta wróżba ciągle mocnych ramion czeka i myśli dzielnej. Niech w mroku nam świeci! Przelecieć cwałem po minionych wiekach i młodym dziejom wychodzić naprzeciw. Odnaleźć drogi szerokie, a proste, by lekko szło się sprzymierzonym stopom. Zachód ze Wschodem połączyć pomostem i nowy na nim wystawić Akropol. Krzyk światem wstrząśnie, gdy ptakowie dzicy zaczną ucztować na tatarskim ścierwie. I znów spotkają się dłonie w Winnicy i nikt „ tych rąk nie rozerwie ! ?????? ????? ?????? ?? ????? ??????? ???? ????????. XIII ?? ????????? ??? ?????? ????? ? ????? ??????. ??? ????? ??? ????????! ???????? ?????? ??? ??????, ???, ? ????? ??????? ??????? ???????. ?????? ???????? — ???????, ??????? ????, ??? ????? ???? ?? ??? ?????? ?????, ? ? ??????? ?????? ?'?????? ????, ????? ????? ?? ??? ?????? ????????. ???? ?????? ???????, ?? ????? ????????? ?? ?????? ??????? ????????? ??-???????. ? ??????? ???? ???? ????? ?????? ? ?? ?? ????????? ??? ??????! HELLADA SCYTYJSKA Jewhenowi Małaniukowi. I Szumi siny Skamander do wtóru stepowych Wernyhor i śniade stopy Nauzykom omywa wśród wiklin. W niebie już rosła melodia, lecz tu było cicho, leżeliśmy w cieniu, a tak już do cudów nawykli, żeśmy mówili: Witaj! — kiedy tuż ponade mną we mgłach i chmurach przystanął król Agamemnon i ku polom mierzchnącym, depcząc dzikie puszczańskie wino, przeszedł srebrnołuki Apollo pod rękę z Pawłem Tyczyna. Nim rzewny wieczór na cichych wołyńskich sielankach wsparł się, napój gwiaździsty lejąc z sinego dzbanka, widać już było kurzawę, a w pyle goniący oklep nadzy parobcy ciskali włócznie, aż echo zagrało w borach, i jękła ziemia boleśnie, gdy krwawy Patrokles uderzał ciężką głową, wleczony za wozem Hektora. Goni bogini po świeżych zwycięzcy śladach, jęczy chór Oceanid, smuci się Thetis, na tryznach przy stosach jodłowych nie zasypia Iliada, zbudzona wstaje z popiołów i przez groby stuleci idzie mosiężną stopą, wyrok bogów za włosy ją wywlókł; już napływa stalą bagnetów ku nowym okopom, zawodzi głosem Andromach w Purywlu, ostro w spiżu wycina litery twardym wersetom, garściami wydziera wełnę obłokom burym, aż biegacz maratoński jeszcze raz upadnie przed metą i zapłaczą panny trojańskie nad zwłokami Symona Petlury. > ? Oj, zagrały śród stepu bandury dalekie, legły skrzydła anielskie na lasach i głuszach. Któryż raz o swe pieśni zabłąkane śród piekieł upomina się głos Orfeusza! ???????? ?????? ???????? ?????????? ? ????? ????? ????????? ????? ?????? ???????? ???????? ? ?????? ???? ?????? ? ????? ?????????. ? ???? ????? ??? ???????, ? ??? ???? ????, ? ??????? ??????, ?? (? ??? ?? ????? ?? ???????) "????????" ???????? ??????, ???? ????? ???? ? ?????? ? ???????? ??? ??? ????????? ????????? ? ?? ????? ????????, ??????? ??????? ????????, ???? ??????? ??????????? ? ???????? ????? ??????. ???? ??? ????? ?????? ?? ????? ??? ?????????? ??????, ????????? ? ??????? ??????? ????? ??????????, ?????? ?????? ???????, ? ? ??? ??? ????? ?????? ?????? ??? ?????? ? ?????? ?????, ?? ? ????? ????????? ???; ??? ???? ???????? ?????, ?? ??????? ???????? ????? ????? ?? ?????, ???? ??????? ???? ??????. ?? ?????????? ???????? ?????? ???????, ????? ??? ???????, ? ?????? ?????, ?? ??????? ??? ?????? ????? ???? ?? ????? ?????? ?, ? ?????? ???????, ???????? ??????? ??????, ?????? ??? ?????? — ????? ????? ?? ????? ?? ????; ?????? ????????? ??? ???????? ? ????? ??????, ????? ????????? ? ??????? ????????, ????? ????? ??????? ?????? ? ?????? ???????, ??????? ??? ??????? ???????? ?????, ?? ????? ???????????? ?????, ?? ???? ???????, ????? ? ????????? ????? ????????? ??? ??????? ????? ?????? ???????. II ?? ??????? ? ????? ?? ??????? ??????, ????? ??????? ???? ? ???? ???????. ?????? ??? ???? ?????, ?? ??????????? ? ?????, ????? ????? ????? ??????! 66 67 Eurydyka usnęła, nocne mary i dziwy pogrążyły ją w kwieciu, w marzeniu, w szeleście... Nie budź jej, bo nie zbudzisz, bandurzysto mój siwy! Ty, barwinku, po ziemi się nie ściel... Cienie widzeń urocznych po powiekach jej błądzą, nurtem snu kołysana, w ciemną głąb się zanurza, ani wie, że już niebem z nawisłego mosiądzu idą błyski i zbiera się burza. Jeszcze matka Demeter nad nią w biegu się schyli, jeszcze liść srebrnej wierzby do ust się przyklei, a już koniom bojowym, gdy zaprzęga je Filip, rwie spod kopyt ostry wiew Cheronei. Obudzona zbyt późno, biegła stopą bosą, huczał step oszalały w kwadrygach i taczankach, na spotkanie cwałującym kamiennym herosom wiatr pozrywał jej wstęgi u wianka. ? Śnią się sny, brzęczą pszczoły w cienistych pasiekach, leniwy wiew na ustach, ciężki miodu plaster. Nad białym Partenonem, nad dyszącym miastem przechodzi mroczne widmo Peryklesa, a Dniepr spieniony, nieobeszła rzeka dziś jak wyrobnik w elektrowniach obcych. Idą z hucznym śpiewaniem achaj scy parobcy, niosą torsy sprężyste w wyszywanych koszulach. Wyszyłbyś takim ściegiem ciężki płaszcz dla króla, zacisnąłbyś te pięści na spiżowych dzidach! Gdy każda dziewka piersi ma, jak Artemida, a chłop Pryjama gestem wspiera dłoń o posoch, same dęby się chylą ku zwichrzonym włosom, jeno pleść wieńce. W kijowskich ulicach odgłosem miedzi homerycki rytm ciszę podsieni rwał jak błyskawica, i boski oddech Sapho w pnących różach kwitł na przedmieścia ganeczkach. Zanim zmierzch jak całun ???????? ???????, ???? ??????? ? ???? ?????? ?????? ?? ? ????????? ???? ?????????... ?? ????, ?? ?? ?????? ??, ?????????? ??? ?????! ??, ????????, ?? ??????? ????????... ???? ????? ???????? ?? ?? ??????? ????????; ???? ?????????? ???????, ? ????? ??????? ??????? ? ?? ????, ?? ? ???? ??? ????????? ????? ?????? ? ???? ???? ????????. ?? ????? ??????? ??? ??? ????????? ?????, ?? ?????????? ?????? ????? ?? ???? ?? ?????????, ? ??? ? ????? ??????? ? ????????? ??????? ?-??? ????? ??????????? ????? ?????? ???????. ????? ????? ??????????, ????? ????? ??????, ??? ??????? ? ??????? ???? ????? ???????; ????? ????????? ???? ?????????? ??????, ?? ????? ??????? ????? ????????. III ??????? ???, ? ??????? ? ????????? ??????? ??????, ??????? ????? ?? ??????, ????????? ???? ??????. ??? ????? ??????????, ??? ?????? ?????? ????????? ???? ??????? ?????? ??????; ?????? ? ??????????, ????????, ??????? ??? ??? ???????? ???????? ????? ????????. ????? ??????? ?????? ???????? ??????, ? ????????-?????????? ????? ???????, ???????. ?? ?? ????? ????? ???? ?? ????? ????????, ?? ? ????? ?????? ?? ???????? ? ????! ??? ??????? ??????? ?? ???????????? ????????, ? ???????, ?? ?????, ?????? ???? ?? ?????, ???????? ???? ???? ?? ???????????? ???????, — ?????? ????? ?????. ?????????? ???????? ?????????? ?????? ??????????? ????? ???? ?????? ????????? ????????????, ???????? ????? ?????, ??? ???????, ?????????? ? ??????????? ??????. ???? ??? ?????? ??????? 68 69 przykrył Helladę, jeszczem w pyle znalazł ślad twojego sandału, sowiooka Pallas! Śpi niebo, kołujące w srebrnych gwiazdozbiorach, w mroku opustoszała zacichła agora, stoki gór w ciemnych gajach, jak w czehryńskich lasach. Oto chyli się kurhan starego Tarasa, egejska fala, szumiąc, sunie mu ku stopom i biały dom w topolach świeci jak Akropol. Świt zetrze późne gwiazdy i rosą opadną na pobladłe trojandy. Stepowym Ariadnom, gdy zgrzebne płótno bielą w czereśniowym sadzie, zaduma na powiekach spuszczonych się kładzie, i odchodzą, nie wiedząc, że w gęstwinie stoi bóg Ares z ciężką tarczą i w złocistej zbroi. IV Stałem, wsparty o poręcz nad szeroką rozlaną Wisłą, łuna brunatna pełzła nad moim miastem. Wydzwoniły mi w nocy wszystkie godziny dwunaste, konstelacjami wiecznymi niebo zabłysło, otoczyło widmami, otworzyło mroki na oścież. Oto grecka falanga po warszawskim maszeruje moście, Dniepr szumi w nurcie wiślanym, a może Skamander lśni się?... Bajdaki kozackie płyną, pluszcza miarowe wiosła, biorą mnie mocno pod ręce Achilles i mądry Jarosław, król Bolesław wychodzi naprzeciw w kirysie, uderza szczerbcem we wrota, jak w złotą sławę, i już się Kijów zmienia w stary achajski Wawel, i Apollo, Perun gromowładny groźną chmurą na mój kraj opada... Zejdź na nas, śpiewająca, hucząca, Hellada, Scytyjska Hellada! ?????? ??????, ? ??????? ? ?????? ???? ????? ???????, ??????? ???????! ????? ???? ? ? ??????? ?????'?? ???????, ? ?????? ????? ?????????? ???????, ????? ??? ? ?????? ????, ?? ? ????? ????????????. ??? ?????? ??????? ?????? ????????, ???????? ????? ? ????? ???????? ?? ?? ????, ? ?????????, ???? ????????, ???? ???? ? ???????. ??????? ?????? ???? ? ?? ????? ??????? ???????? ?????. ??????? ???????, ????????? ??????? ? ?????? ??????????, ????????? ??? ? ?????? ???????? ? ?????????, ?? ??????, ?? ? ???? ?????? ??? ???? ?? ????? ??? ? ? ??????? ?????. IV ? ?????, ???????? ?? ?????? ?????? ???????? ?????, ?????????? ?????? ???? ????? ?????? ?????, ? ???? ??? ??? ?????????? ?????? ????? ???????????, ????????? ?????'??? ???? ????????, ??????? ?????, ????????? ?????? ????????. ??? ? ??????? ??????? ?????? ?? ???????????? ?????, ??????? ??? ?????? ? ????? ????????, ? ????;, ???????? ???????????.. ??????? ??????? ????????, ??????? ????????? ?????, ????? ???? ????? ?'? ?????? ??????? ? ?????????; ?????? ???????? ? ?????? ??????? ?'??????, ????? ???????? ?????? ? ?????, ?? ? ?????? ?????, ? ??????????? ??? ???? ? ?????? ????????? ??????, ? ???????, ??? ????? ????????????, ??????? ?????? ?? ???? ??? ??????... ????? ?? ???, ? ?????, ? ??????? ??????, ???????? ??????! i WIDZENIE ??????? Fale, fale, kołysanka rzewnych trzcin, srebrno-sine poleskie Genezareth. Najmilejszy w kolebeczce usnął Syn, księżyc wzeszedł nad wezgłowiem złotym korowajem; szepce słowa i zaklęcia bardzo stare Przenajświętsza Panienka Poczajowska... ...Uśnij, synku, uśnij snem spokojnym, niech ci się wydaje, że nie zaznasz, czym smutek i troska... A ja w łąkach zabłąkałem się po pas, dym do oczu napełzł, siwy dym pastuszy. Szły nad lasem konstelacje jasnych gwiazd, drżały ogniem błękitnym na sosnach i świerkach, gdy wyjrzała na polanę śniadolica pasterka, aż zdumiony ukląkł przed nią jeleń. I zagrały w poleskiej głuszy flety ptaków i drzew wiolonczele. Miała rękaw u koszuli, wyszywany suto, bujne wstęgi, upięte u wianka. A naprzeciw tym drzewom i blaskom, i nutom, cała w kwiatach, pachnących coraz słodziej i goręcej, wyszła druga Pani, smukła, jak szlachcianka, i spotkały się i wzięły za ręce. .. Ach, tak nieraz, nim krwawa zaświeciła nam gwiazda, zanim smutek zagościł w naszej pieśni rytmach, na huczących weselach, na tryznach i zajazdach spotykały się Ukraina i Litwa. • Poskarżyła się pierwsza boleśnie: "Dziki jeździec z srebrnych wotów i relikwij mnie odarł, gorzkim dymem pożaru wiatr nawiedził mnie we śnie... Smagłolica moja uroda szybko zwiędnie na tych wichrach i pożarach... ?????, ?????, ????????? ?????? ???????, ???????? ????????? ?????????-?????. ????? ?????????? ? ????????? ???, ?????? ??? ??? ?????? ??????? ????????; ?????? ????? ??????? ? ????? ???????? ?????????? ??????? ??????????... ...?????, ?????, ?????, ???? ????????? ???, ???? ??????????, ?? ?????? ? ?????? ?? ??????? ??... ???????? ? ?? ???? ?? ???? ? ??????, ??? ? ???? ???????, ???????? ??? ?????. ???? ??? ????? ???????? ????? ????????, ?? ?????? ? ?????? ????????? ?????? ?????????, ???? ?????? ?? ?????? ???????? ????????, ?? ????? ????? ??? ????? ??????????. ? ??????? ? ????????? ??????? ??????? ?????? ?????? ? ????? ??????????. ?????? ? ??????? ? ??????? ?????????, ????? ? ?????? ?? ??? ?????????. ? ????????? ??? ??????? ? ????? ? ??????? — ??? ? ??????, ?? ? ??????? ??????? ? ???????? ???????, ?????? ???? ?????, ???????, ?? ?????????, ? ?????????? ? ?? ???? ???????. ...??, ??? ?? ???, ???? ??? ????? ????????? ???????, ???? ??? ?????????? ????? ????? ? ??????, ?? ?????? ????????, ?? ??????? ? ??????? ???????????? ??????? ? ??????. ? ???????????? ????? ?????????: "????? ??????? ?????? ?????? ???????? ???????, ????? ??????? ?'?, ?????, ?????? ????? ?????????.. ? ????? ??? ?????????? ???? ?'??? ?????? ? ??? ????????? ? ???????... 72 73 Rzeki krwią wypełnione, jak nalana czara., obrodziły sady popiołem, głodny płacz pacholęta nasyca i miedze poorane w kolczastych okopach... Ach, spotkała mnie dzisiaj samotna wilczyca i, żałując, położyła się przy stopach..." Tak szeptała smutnej siostrze i leśnemu światu, łzy gwiazdami srebrnymi toczyły się po twarzy i spadały w senne usta kwiatów, jak do wonnych, nocnych trybularzy. "Ty mi nie mów, biedna siostro Poczajowska, jakie troski i jaki żal masz... Wędrowałam po zatrutych miastach i wioskach, trupów matek i dzieci nie mogłam się doliczyć, lasy stoją w modlitwach i psalmach, więcej teraz na świecie goryczy, niźli wody w zielonym Horyniu, więcej smutków, niż obłoków nad Słuczem... Całą we krwi i ranach znojny wicher mnie przyniósł, ani wiem ja, gdzie krew tę opłuczę..." I odeszły zapłakane w las; Ostrobramska szlachcianka i pasterka. Szły za nimi konstelacje wiernych gwiazd i kołysał się na wysokich świerkach późny księżyc, zachmurzony i blady. Fale, fale, kołysanka rzewnych trzcin, słodkie słowa poleskiej ballady. Najmilejszy w kolebeczce drzemie Syn, aniołowie, jak ważki, przylatują na wietrze złocić słowa najwdzięczniejszym modlitwom. Uśnij, Synku, uśnij. Matka czuwa nad wezgłowiem, a gdy oczy znów przetrzesz, wstanie świt nad Ukrainą i Litwą. ???? .????'? ???????????, ???? ?????? ????, ????? ????? ???? ???????, ?????? ???????? ??????? ??? ????, ? ???? ??????? ? ??????? ??????... ??, ???????? ???? ???????? ??????? ??????? ?, ???????, ???????? ??? ???? ??????..." ??? ???????? ???????? ?????? ? ???????? ?????, ? ??????, ???? ?????? ????, ?? ???? ?? ?????? ? ??????? ? ???? ??????? ??????, ?? ?? ???????? ??????? ??????. "?????? ????? ??????????, ?? ???? ??????, ???? ?? ???????, ?? ???????? ?????... ? ???? ? ???????? ??????, ?? ????????? ???????; ?????????? ??? ????? — ?????? ? ????, ????? ???? ??????? ? ??????? ??????, ?????? ???? ??????? ?? ?????, ??? ???? ? ?????? ???????, ?????? ????, ??? ???? ????? ??????... ???????, ??? ? ????? ???????? ?'? ????? ???????, ? ?? ????, ?? ???? ? ???? ?? ??????..." 1 ?????, ???????, ? ????: ????????????? ????????? ? ?????? ?????????. ???? ?? ???? ? ?????'?? ?????????? ?????, ????????? ?? ??????? ?????? ?????? ??????, ????????, ??????????. ?????, ?????, ????????? ?????? ???????, ????????? ????? ????? ??????????. ?????????? ?????? ? ????????? ???; ?????????, ?? ????????, ?????????? ????? ?????? ??????? ????????? ?????? ???????. ?????, ?????, ?????. ???? ??????? ???????, ? ?? ????? ???????? ???, ?????? ????? ??? ???????? ? ??? ??????. PIŁSUDSKI Oto są ręce — mioty w zecerni jak w kuźni, krew się lepi, nie farba na czarnych literach — towarzyszu Piłsudski, w trzydzieści lat później Julian Blachowski zabije Gastona Koehlera. Wiem: Litwa dzieciństwa jest wonią mirry i nardu, ojczyzna kwitnie w pałacu białego cieniach, ale gdzie podziać się z sercem, gdy czarny wstanie Żyrardów i baiykadą kamienną runie na progu sumienia. Pomorze wbite włócznią w spienione ciało Bałtyku, Śląsk buchający ogniem, Borysław naftą chlusta — łatwo uskrzydlić się dumą, piersi nadrywać od krzyków i czyjeś święte imię po stokroć ślinić na ustach. Łatwo sczerwienić skronie od tętniącego żaru, gdy miastem marsz uderzy w ułańskie proporce, a ciężej przebić się młodym przez słowa: Polska i Naród — i głowy na barach osadzić jak kosy sztorcem. Sznurki krzaczastych brwi niech szarym zwiążą się lontem, iskrą ze źrenic do dynamitu mózgu: trzydzieści lat temu jak teraz groził artykuł sto piąty, serce człowieka szło na spotkanie liktorskim rózgom. Za Belwederu oknami wicher nie ucichł, spadek duchów umarłych siwą głowę obarcza, towarzyszu Piłsudski, w przeddzień polskiej rewolucji krwią wasze imię wypisujemy na tarczach. ??????????? ???? ?? — ???? ????? ??????????? ? ??????????, ???? ???????? ?? ??????, ?? ????? ?????, — ???????? ???????????, ????? ???????? ??? ??????????? ??'? ??????????? ????? ?????? ???????. ? ???.?*?, ????: ????? ????????? ? ??????? ????? ? ?????, ???????? ?????? ? ?????? ?????? ?????, ?? ???? ???????? ? ??????, ?? ?????? ?????? ???????? ? ????????? ? ?????? ????? ?? ?????? ????????. ?????'? ?????? ??????????? ? ??????? ?????????? ????, ?????? ????? ???????, ????? ????????? ??????? — ????? ?????????? ????????, ????? ????? ????? ? ????? ????? ??'? ??????? ??????? ?????. ????? ??????????? ? ??????????? ????, ?? ???? ? ????? ??????? ? ???????? ??????????, ? ????? ???? ????????? ????? ?????: ?????? ? ????? — ? ?????? ????? ???????, ?? ????, ???????. ???? ???????? ???? ??????? ????????????? ?????, ????? ?????? ??? ?? ???????? ?????: ???????? ????? ?????, ?? ?????, ?????? ???????? ??? ?'????, ????? ?????? ???? ????????? ?????? ???????????. ?? ?????????? ??????? ?????? ??????, ?????? ???????? ??? ???? ?????? ????? ? ??????'?; ???????? ???????????, ? ????????? ????????? ????????? ?????? ???? ??'? ?? ????? ?? ????'?. 76 77 TARAS SZEWCZENKO Wiśniowe sady koło każdej chaty, słowicze głosy uwikłane w gąszczach, zmierzch ukraiński, jak cichy wijatyk, kiedy drzewa i serca stoją w bieli, jeszcze nuta basowa złotego chrabąszcza, ledwie tknięta struna wiolonczeli. Chmiel zielony wije się u zbocza, szumi woda w polewanych dzbanach, chłodna woda kryniczna, dostała, jak wino; zanim noc gwiazdozbiory rozżarzy w warkoczach, przyjdą cienie wieczorne w srebrno-sinych żupanach, w niebie także srebrno i sino, a na łąkach świętojański zapach siana... Jakby znów pochyliła się' smagłe dłonie położyła na oczach bardzo rzewna i smutna Oksana. Ach, opada zawieja kwiecista ku rzęsom, słowikami, gwiazdami oboje przysypie. I jaśminy zroszone pod wiatrem się trzęsą, czy to noc czy gorzałka upaja? Na wesele wyszedłeś, a hulałeś na stypie i rzuciła się krew z korowaja. W szczerym stepie wędrowny zabłąkał się wóz, fala śpiewu unosi go w noc i kołysze. Skoczy wicher zatruty do ust, ciężkie jarzma na schylonych karkach, Humań dzwonem alarmu coraz ciszej i ciszej, nóż święcony z krzepką dłonią się zrósł... Czehryń w ogniu i w dymie prochowym Wapniarka — nieunikniony twój mus. I nie opadł przed świtem chmielny durman pijany, było krwi i gorzałki po brzeg! Siedem wichrów przewiało nad Rzeczpospolitą, teraz szumią, śpiewają srebrne struny rzek, wtórzy echo tatarskim kopytom, przysłuchują się stare kurhany nowym dziejom i nowym panom... ????? ???????? ????? ???????? ???? ???? ????? ? ????????? ???? ? ???? ??????, ????? ???????????, ??? ???? ????????... ? ????? ????? ????? ? ?????? ??????. ? ?????? ??????? ???????? ????????, ????? ???? ????????? ?????????? ??????. ????? ??????? ?'????? ?????? ?? ??????, ???? ?????? ? ?????'???? ??????? — ???? ???????, ????????, ????????, ?? ????... ???? ??? ?????'? ?? ?? ????????, ????? ???? ??????? ? ????? ?????? ??????. ???? ???? ????????? ? ????, ? ? ????? ????? ?????????? ???????... ???? ????? ??????????, ????? ???? ?? ???? ????????? ???? ????? ? ????? ??????. ???????? ?????????? ?? ??? ??????, ???????? ?? ????? ????????, ???????. ? ??????? ?????? ?? ????? ?????, ?? ?? ???, ?? ??????? ?????????? ?? ??????? ?? ????, ?? ?????? ? ?????? ???????? ? ??? ??????? ???? ?????????. ???, ?????????, ??????? ? ????? ?????, ????? ????? ???? ???? ? ??? ? ??????. ??????? ????? ???????? ?? ????, ???? ???? ?? ????????? ??????, ????? ???????? ?? ?????? ????? ????? ? ?????, ??? ???????? ?????? ?????? ?? ???... ??????? ?????, ? ???? ?? ?????? ? ????????, ?????? ????? ????? ???. ?? ?????? ?? ????? ????? ?'??? ???????, ?????????? ??????? ? ????? ?????! ? ??????? ??? ??????? ??? ?????????, ?? ? ?????? ???????? ?????? ?????? ???, ? ?????? ?? ???? ????????? ??????, ????????????? ?????? ??????? ?? ????? ? ?????, ? ????... 78 79 Puścił cię chytry Moskal, puścił z głową pokrytą, Ukraino moja, Oksano! Mroczne niebo w złocistych błyskach, noc się zbliża w szumach i szelestach, noc się zbliża, a piaszczysta pustynia kirgiska stoi cała w słowikach i chórach i kołysze się pieśnią uniesiony Turkiestan, jak na wiatry porwana bandura. Z krzepkich ramion sołdacki obsunął się szynel, sama ziemia go niesie, na usługę nieskąpa. Oto wraca w śpiewającą Ukrainę, zwykły lirnik, a jasność niezmierna, prosty chłop, a tak patrzy i stąpa, jakby w dłoni hetmański miał piernacz. Jakież głosy zawołają Jezechielom, jakież struny zapłaczą Jeremiaszom? Jeno drzewa wiśniowe po sadach się bielą, złote roje ociężałych pszczół i upiory stepowe nawzajem się straszą, z bujnym wiatrem ująwszy się wpół. Pieśń nie zginie. Na lasach przeczeka i wodach, w czarną ziemię wsiąknie jak dym. Potem echo echu ją poda, z prostej śpiewki urasta w hymn i już usta, co od buntu od dawna odwykły, piją słodycz urocznego trójziela; na jarmarkach, na chrzcinach, na pijanych weselach jest jak hasło i wojenne larmo... Więc już można mogiłą spokojnie się przykryć, dobrze wiedząc, żem żył nie na darmo. Idą lata huczące w pogłosach i surmach, sen niejeden leżącemu się przyśnił. Coraz wyżej urasta kaniowski mój kurhan i noc szepce do samego rana, jako niegdyś szeptała śród słowików i wiśni zawstydzona i rzewna Oksana. ????? ??????? ??????????, ?? ?? ??????? ???????, ??????? ????, ??????! ?????? ???? ????????? ????, ??? ????????? ? ???????? ? ?????, ??? ?????????, ? ? ??????? ?????????? ??????? ?????? ???? ?????'???? ?????, ??????????? ?????? ??????? ??????, ??? ?? ????? ??????? ??????. ?? ????? ?????? ?????? ??????????, ? ????? '?? ????, ???? ???? ??????. ?????????? ?? ????, ??????? ?????????, ??????? ??????, ?? ??????? ?????, ???????, ?? ??? ????? ??????, ??? ???????????? ?????? ??? ???????. ?? ?? ????? ??????? ?????????, ?? ?? ?????? ????????? ??? ??????? ??? ?????? ??????? ? ???????? ???????, ?????? ???? ?????????? ????? ???? ??????? ? ??????? ????? ????????, ? ?????? ?????? ????????? ??????. ????? ??????. ???????? ? ????, ?? ?????, ? ????? ????? ??????, ??? ???, ????? ???? ???? ?? ??????, ???? ??????? ??????? ? ???? — ??? ?????, ?? ??? ????? ????? ????????, ?'??? ?????? ????????? ???????? — ?? ???????? ? ?? ?????????, ? ?? ?'???? ???????? ??????? ?? ?????? ? ?????? ?????... ????, ????? ???????? ? ?????? ???????, ?????? ?????, ?? ??? ? ?? ?????. ? ????? ? ?????? ? ????????? ???? ??????????, ??? ?? ??? ?? ????? ? ?????? ???????. ? ?????? ??? ? ?????? ???? ???????, ? ????? ??? ?? ?????? ????, ?? ??? ???? ????????? ? ????? ?????? ??????? ?????'?????? ? ????? ??????. 6 22-6 POETOM UKRAIŃSKIM Gdyjednodniowych zwycięzców prowadzą do Capitolium i warkot werbli się niesie ku wszystkim odwachom, wbrew narodowi, hucznemu głośną swawolą, usta poetów milczą, zdjęte żałobą i strachem. Potem nadchodzi noc. I znowu tej nocy naprzekór wznosi się śpiew fanatyczny, cierpkiej podobny kłótni, śpiew, co jak skalpel drąży w sercu mrocznego wieku i do uśpionych przemawia najgroźniej i najokrutniej. Trwożna jest nasza pieśń, jak kołująca jaskółka, nad którą niebem gradowym zwisła żelazna epoka, jednak niesiemy ją dalej i w zmierzchających zaułkach mijamy się często ze sobą, poznając po głuchych krokach. I nieraz, kiedy się ziemia pochyla ku gwiazdozbiorom i świeci próchno na marmurowych posągach, słyszymy, wolno przechodząc przez puste Forum, wasz przytłumiony głos, jak naszej chwale urąga. Znamy te gorzkie nuty, mroczne zaklęcia te same, co naszą jesień zatruły, zwilgłą i mglistą, śpiew obłąkany troską, groźny i gniewny lament, strofy wydarte z ksiąg wszystkim Ewangelistom. I niejednemu z nas wydaje się prościej i słodziej, jak niegdyś, jak teraz wy, krzykiem wołać swą wolność świętą. niżli z posępną twarzą błąkać się w głuchym narodzie i dusze budzić z niewoli, gdy z rąk niewolę odjęto. Bo łatwo butom żołdaka głosić triumf i chwałę, cieszy się tłum, gdy ulicznik na palcach gwizdnie, lecz, gdy się skroń znużona pochyli nad foliałem, księgi proroków świadczą przeciw własnej ojczyźnie. Więc, skoro każdy czyn zaprzecza dawnym gloriom, a słowo, w pustkę rzucone, mniej niż płacz dziecka znaczy, ??????????? ?????? ???? ?????????? ????????? ????????? ?? ????????? ? ??? ????????? ?? ???? ?????? ???????, ???????? ??????, ???????? ?????????? ????, ???????? ?????? ????, ?? ????? ?? ?????????? ???????. ????? ????????? ???. ? ???????? ???? ???????? ???????? ???? ??????????, ???????? ?? ?????? ???????, ????, ??, ??? ?????????, ????? ????????? ???? ????, ?????? ?? ???????, ?????????? ???? ?????????, ????. ???????? ????? ???????, ??? ???????? ? ???? ?? ????, ????? ????????? ??????? ??? ??? ??????? ?????. ??? ? ?? ?????? ?? ????? ? ? ??????? ????? ??????? ??????? ? ???????? ???? ?? ?????? ????? ??????. ? ?? ????? ??????????? ????? ?????'?? ??????? ? ??????? ?? ??????? ?????? ?????? ?????????, ?? ????, ???????? ??????? ????? ????????, ????? ??????????? ???, ?? ???????? ? ????? ?????. ????? ?? ???? ?????, ?? ???? ?????????? ?????, ?? ???? ????? ??????? — ??????, ???????, ????, ?? ?????? ???????????, ??????? ? ??????? ??????, ??????, ????? ? ???? ???? ????????????. ? ?? ???? ? ??? ?????: ?????? ? ????? ????, ?? ??? ??????, ? ??? ????, ????? ?????? ?????? ????, ???? ? ???????? ????? ??? ??????? ??????? ???? ? ???? ?????? ? ??????, ?? ? ??? ??????? ??????. ?? ????? ??????? ???????? ????? ? ????? ?????????, ????? ?? ???????? ??????, ?? ??????? ??????, ?? ???? ???????? ???? ??? ????????? ???????, ???????? ????? ???????? ????? ????? ????????. ???, ???? ????? ??? ?????????? ?????? ???????, ? ?????, ??????? ? ??????, ???? ??????, ??? ???? ??????, 82 83 zanim nadejdzie burza, w tej pieśni, jak w krematorium, na popiół płoną rojenia dumy i czarnej rozpaczy. Lecz pamiętajcie to jedno: — Kiedy żelazni edykci wbijali nowe słupy nad rozrzuconą mogiłą, gdy huczał twardy krok i głośny okrzyk — Vae yictis!1 rozległ się koło szafotu, tam naszych pochwał nie było! ???? ??? ??????? ????, ? ??? ?????, ?? ? ??????????, ??????? ??????? ??????? ? ??????? ?????? ??????. ?? ???'?????? ????: — ???? ??????? ?????? ??????? ?????? ? ??????? ?????? ???????, ? ????? ????????? ??????, ? ??????? ????? — Vae yictis!1 ??? ??????? ??????, ?? ??????? ??? ???? ???????! 1 Biada zwyciężonym! (lac.) 1 ???? ???????????! (???.) WROTA KIJOWSKIE (Fragmenty) Inwokacja Panno Święta, co stopy oparłszy na głowie węża, ręce błogosławiące kładłaś na naszych orężach, Boharodyco Przeczysta, patronko barskich rycerzy, w imieniu której lud Twój na każdy ważył się hazard, spraw, abym słowem celnym w serca uderzył, i, gdy nad krajem zwisła nawałnica krwi i żelaza, głos donośny i dźwięczny, mowę rozumną daj mi, w krzak na pustyni jasnym płomykiem się zajmij i wargę nazbyt trwożną przepal na żużel. Niebo na wschodzie stanęło w chmurach i krwawej purpurze, konie kozackie tętnią w wołyńskich borach, zrywa się ze snu Sawa, wytęża wzrok Wernyhora, dzwonią liry, płomienie błękitne błądzą po srebrnych klawiszach, w białym Krzemieńcu fiołkowa rozdarła się cisza, a lud Twój obojętny chodzi w tych blaskach i śpiewie, i słucha nut złowróżebnych, i prawdy objawień nie wie. O, smagłolica, mieczami pocięta, z gwiazdami u czoła, gdy żywych zbrakło, umarłe dzieje wywołaj, przywróć w pamięci i pieśni wiosnę owego roku, kiedy hetmana Twojego wieszczy prowadził niepokój, że, ojców gniew przepomniawszy, z rycerzy wiernych garstką sztandarem Twoim nakrył Ławrę Peczarską i w stepy szedł, jako w piekła chadzali archaniołowie. Niech dziecko, tym śpiewem tknięte, rączki założy na głowie, niech się rozpłacze, a smutku przyczyny nie wyzna. Oto nań mroczną zawieją spadła odwieczna ojczyzna, ???????? ?????? (?????????) ????????? ????? ?????, ?? ????? ?????? ???? ???????, ?????????????? ???? ?? ???? ?????? ???????, ?????????? ?????, ?????????? ??????? ???????, ? ???? ??'?? ???? ????? ?? ??????? ??? ??? ???????, ???, ??? ? ????? ? ?????? ?????? ???????, ? ? ???, ?? ??? ????? ??????? ?????? ?????? ? ?????, ??? ???? ????? ???????? ? ???? ???????? ??????, ??? ?? ??????? ????? ??????? ????????? ? ???? ????? ???????? ????? ?? ??? ??. ???? ? ?????? ?? ????? ????? ??????? ??????, ??????? ???? ???????? ??????? ?????????? ????, ???????? ???? ?? ???, ???????? ????????? ???, ??????? ????, ????????? ?????? ????????? ??????? ????, ? ???????? ????? ?????????? ????????? ????, ? ??? ???? ???????? ? ??? ??????? ? ????? ?????? ? ?????? ???? ???????, ? ?????? ????????? ?? ????. ? ??????????, ?????? ??????, ?? ???? ?? ????? ?????, ???? ?????? ?????, ??????? ??? ??? ?????, ? ???'??? ? ? ????? ?? ??? ???????-?? ????? ???? ????, ?????, ???? ????? ???????? ????? ???????? ????????, ?, ???? ??????? ??????????, ??? ? ??????? ???????? ??????????? ?????? ???????? ????? ????? ????????? ? ????? ? ?????, ?? ????????? ? ????? ?????? ?? ???. ????, ????????? ??????, ??? ???? ????? ??? ?????, ??? ?? ????????, ? ?????? ??????? ?? ?????. ??????? ?????? ?? ????? ????? ??????? ????????, 86 87 oto przyśniły się sny i odtąd wciąż śnić się będą, a życie nasze wstanie srebrzysto-modrą legendą, albo nie będzie go wcale. A tak, nim się w pieśń tę okręcę, zejdź i na sercach gwiaździste połóż.nam ręce. I Ziemia pożarem od mroźnych zajęła się świtów i lemiesz zbrodni żyzny czarnoziem rozorał. Czarnym cieniem na świat położył się Smolny Instytut, ogień na Newie —,to krwawa "Aurora" dzień zwiastuje dzień klęski, głodu i pomoru. Którzyście śmierć znaleźli wśród północnych borów, na fińskich bagnach, w moczarach Karelii... Miasto rosło, a wyście pokotem ginęli, aby jeździec posępny zdarł konia do skoku i dzieje kraju władną ręką rozciął. Był z was na fundamenty cmentarny częstokół i stanęła stolica na kozackich kościach. A teraz czernią wezbrały moskiewskie głusze, Stieńka Razin i Pugacz wykopują topory stare, kopuły strącać cerkiewne, wiać przez ulice pożarem, tłumem szalonym, chamską melodią czastuszek; fortepiany przez okna, do świętych obrazów strzelać, Apostołowie pijani w trzęsących się wszami szynelach, wódką spita harmonia podaje im takt — torami na południe, konno i w eszelonach. I nad nimi jak bajeczny Żar-Ptak płynie chorągiew czerwona. — Ukraino, co mlekiem i miodem spłynęłaś cała! Ukraino pszenna, chleborodna! Otoś Moskwie biały chleb oddała, sama stoisz obdarta i głodna! ??? ??? ?????????? ??? ? ??????? ?????? ???????, ????? ? ?? ???? ???????? ??????? ?????????-???? ??? ? ?? ??????? ??????. ? ???? ??? ??????? ? ? ?????? ?????, ?????-?? ? ?? ????? ??????? ???? ?????? ????. ? ?????? ??? ????????? ???????? ????? ?????????, ???????? ???? ????????? ????? ????????. ????????? ?????? ????? ?????? ??? ?????????. ??????? ?????? — "??????" ??????? ???? ???????, ???? ???????, ?????? ? ????. ??, ?? ?????? ??????? ??????? ?????????? ????, ? ???????? ??????, ??????????? ????????... ????? ?????, ? ??????? ??? ?????????? ?????, ???? ?????? ???? ????????? ????????, ??????? ???? ??? ????? ? ??????, ? ???????. ? ????? ??? ???????? ?????????? ????????, ? ??????? ??????? ?? ?????? ?????????. ? ????? ???????? ??? ?????? ?????????, ??????? ????? ? ????? ????????? ????? ??? ????? — ?????? ???? ?????? ? ???? ??????? ?? ??????, ??????? ???? ?????, ??????? ???????? ?'???; ?????????? — ?? ?????, ? ????? ????? ?????????, ?'??? ???????? ???? ? ?????? ?????? ???????????, ?'??? ??? ????? ???????? ? ???? ?? ??????? — ??????? ????? ?? ???????, ????? ?? ? ????????. ? ??? ????, ?? ? ????? ???-?????, ????? ??????? ???????. ???????, ????????, ???????? ??? ???? ?????! ??????? ????????, ??????????! ?? ?????? ??????? ????? ???? ?????, ????? ???? ? ???????, ? ???????! 88 89 A tu czerwcowe noce, konstelacjami wezbrane, wykopują z ziemi karabiny obcięte, biją kowale ciężkie obręcze na koła taczanek. Jutro step się obudzi śpiewem i tętentem, krzyk poniesie się po chutorach i wioskach, jakby Sicz powracała Zaporoska; jakby Kozacy na łuhu rozłożyli się koszem i palili z bandoletów i rusznic. To wichr dziejów sennych ludzi z domostw wypłoszył, więc zbierają się jego echom posłuszni. Powiedz, Dnieprze, sina rzeko, powiedz: — Czemu takie ciężkie powietrze od znojnych czeremuch? Czemu źrebce na nocnym pastwisku się gryzą i co wieczór daleki horyzont stoi w skwarze gwiazd i w pożarze? Kto niepokój w młodych oczach zażegł, czemu sad aż do świtania szepce? Jeśli dziecko obudzi się trwożne w kolebce i cienie pod oknami w noc zaczną się skradać, nie odżegnasz, nie unikniesz złego licha. Chodzi upiór, stuka do drzwi u sąsiada i w step mroczny parobków wypycha. — Pewnie deszcz zawinił, że w Kijowie ślisko... Uciekajcie, Moskwicini, bo Petlura blisko! ????????? ????? ?????'? ?? ???? ??????? ??????, ??????? ????????? ? ?? ? ??????, ?????? ?? ?????? ????? ?????? ?????????. ?????? ????????? ???? ??? ????? ? ????, ???? ?????????? ?? ????? ??????? ? ????????, ????? ??? ????? ??????????; ???? ?? ???? ???? ??? ?????? ???????? ? ???????? ? ?????? ? ?????????. ?? ????? ???????? ?????? ????? ????????, ??????? ?? ????????? ????? ?? ???????. ???-??, ?????? ?????, ??????? ????????: ??? ?? ????????? ??????? ?? ??????? ??? ????????? ???? ? ??????? ????, ??? ? ??????? ???? ?????? ?? ????????? ??????? ???????, ??????? ???????? ??? ???? ??????? ? ?????? ??????, ??? ???? ?? ????? ???????? ? ?????? ?? ???? ? ??????? ???????? ? ??????? ? ??????? ???? ??? ?????? ????????, ?? ???????, ?? ??????? ???????? ????. ?????? ?????, ?? ?????? ? ???? ??????????, ? ???? ???????? ???????? ????????? ?????. — ?????, ??? ? ??? ?????, ?? ? ????? ???????... ????????, ?????????, ?? ??????? ???????! KON ATAMANA ŁOBODY ??? ??????? ?????? Nie wiem, jak zwał się ów dziedzic, któremuś poderżnął gardło — i, podpaliwszy dworzyszcze, na koniu umknąłeś w step — jak wtedy tobie, serce mi nagle zamarło i wicher w uszach świszczę, i koński majaczy łeb. Srebrem płynne topole przy drodze stanęły dęba, czepiały się włosów rozwianych pijawki skier — i noc jak Tatar budziacki z kindżałem księżyca w zębach, błyskając białkami oczu, szła — ciemnosina — na żer. Tam na zachodzie na polach prowadzą drewniane radła — — chleba powszedniego daj nam — kościoły pną się do gwiazd; zbiegowi czumacka wola, niewydeptana Ukraina i wicher — brat pierworodny, i burzan, szumiący po pas. Chwałaż ci, atamanie, i twoim żylastym rękom! — Słysz mnie: z daleka wołam — twego dziedzictwa wnuk... Świat nie pościelił nam miękko, lecz mu nie biliśmy czołem, każdy wśród druhów drużyny sobie był dziedzic i Bóg. A w stepie gorycz gorzałki po głowie nosi się szumniej, z rumakiem-przyjacielem rozmawiasz sam na sam — eh, nie sądzonoż ci spocząć z piaskiem na oczach w trumnie, zawisł twój łeb atamański u carogrodzkich bram. ?? ????, ?? ?????? ??? ???, ????? ???????? ?? ??? ?, ?????????? ???????, ? ??????? ?????? ???????? — ???, ?? ???? ????, ????? ? ???? ??? ? ????? ? ????? ????? ? ??? ???????? ????????. ???????????? ?????? ?? ???? ????????? ???????, ????? ?'???? ? ??????? ?????????? ??? ? ???, ?? ??????? ??????????, ? ????????? ?????? ? ????, ??????????? ???????, ?????? — ?????-???? — ?? ???. ??? ?? ?????? ????? ???? ?????'??? ????????? ???? — ????? ????????? ??? ??? — ?????? ?? ??? ?????????; ????????? ???????? ????, ??????????? ??????? ? ????? — ???? ???????????, ? ???????? ???'??, ?? ???. ????? ? ????, ???????, ? ????? ????? ?????????. — ????? ???????: ??????! — ???? ? ????????? ????... ???? ?? ?????? ??? ?????, ?? ????? ?? ???? ?? ????, ? ??? ????? ? ???? ?????? ??? ??? ? ???????? ????. ? ????? ???????? ??????? ? ?????? ? ????? ????, ? ?????? ????? ??????? ??????? ?????. Ex, ?? ???????? ??????? ? ?????? ?? ???? ? ????????, ????? ???? ??? ??????????? ?-??? ????????????? ???. 92 93 Usiadł stepowy sęp na ścierwie. Teraz, żarłoczny ptaku, ciało kozackie włócz! — Wyrwał się koń ze zgiełku, skoczył w zachodu czerwień, zostało rżenie bolesne i grzywy rozwianej krucz. Tego konia widziałem już raz, jak tańczył wędzidła gryząc, gdy kaukaskie sotnie cwałowały jego władczym śladem — w eksplozjach czerwonych gwiazd chwiał się spłoszony horyzont — było groźniej niż dziś i samotniej porwanemu przez czarną gromadę. Ten koń znowu tańczy przede mną i w siodło czerkaskie zaprasza, na czaprak, z którego mój dziad dumną głową w niebo wybuchał — i wyrywa się, rżąc, że ta ciemność jest nie moja, nie twoja, nie nasza, jak nie nasz jest gnijący świat niewolników ciała i ducha. To szczęście, życie i los — serce w przestrzeni pustej... a gdy rumak chrapiący ustanie i śmierć mnie wybije ze strzemion, w obliczu nieśmiertelnych gwiazd stygnącymi spełnimy usty pełną czarę zwycięstw i trosk na twoją cześć, krwawa ziemio! ??? ??? ???????? ?? ??????. ???????, ???????? ?????, ???? ???????? ????. — ???????? ???? ?? ??????, ?????? ? ?????? ???????, ??????? ??? ???? ??????? ? ????? ????????? ?????. ? ??? ????? ???? ????, ??, ????????, ???? ??????, ???? ????? ????????? ?? ???, ?? ?? ????? ?????, ??????? — ? ??? ???????? ?????? ?????????? ?????? ????? — ? ???? ????????, ?? ????, ? ???????? ????? ?????? ?? ??????. ????? ???? ???? ??????????, ???? ??? ??????? ??????? ?????, ???????, ? ????? ??? ??? ??????? ? ???? ????? — ? ????, ?? ?? ????? ??? ?? ???, ?? ????, ?? ????, ?? ?? ??? ??????????? ???? ??????????? ???? ? ????. ?? ?????, ????, ????? — ????? ? ??????? ????????... ? ?? ????, ???????, ???????? ? ?????? ???? ???'? ?????'? ????? ?????????? ??? ?????????? ??????? ?????? ????? ???? ????? ? ??????, ?? ????, ??????? ?????. Naprzód. Drzeworyt J.Kulczyckiego ??????. ????????? ?.???????????? Jeździec. Drzeworyt J.Kulczyckiego ???????. ????????? ?.???????????? n 22-6 NA CZARNYM SZLAKU Widzisz — mrok. Słyszysz — wiatr. To odwieczna spuścizna. Ciężkim skrzydłem owionie, uderzy ku brwiom. Jeśli kroku nie cofniesz, do tej nocy się przyznasz, toś na zawsze osądził sam siebie i skazał, wilkiem skoczy do krtani, zapieni się krwią połowiecka trująca zaraza. Przy stepowych ogniskach, w bitewnych okazjach osmaliły nas wiatry paląco i srogo. Sinym dymem koczowisk zbliżała się Azja, pieśń samotna i samotny strach, jak otruta uroczna, jak gorzki samogon, zakręciło, poniosło we łbach. Dopadli nas czarci, wilkołacy przeklęci, dali oczy tęskniące, mroczny czar, śpiewny dar, wkołysali w tętenty, w świst szabel i cięciw, na kresowych zagnieździli się fortach; w samo serce ojczyzny szlak nogajski się wdarł, czarną krwią bulgocąca aorta. Podkradała się noc, uwodząca, chozarska, w żyły tchnęła słodyczą, uniosła jak powódź... Koń kosmaty najeźdźcy u bramy zaparskał, wszedł do świątyń kosooki bisurman. Tylko krzyk się odezwał — i znowu, i znowu nad głowami ponosi, jak surma. Lecą wiatry pontyjskie po stepach i wodach, kraczą orły budziackie do żeru i ścierwa, i zatruta niewolą ukraińska uroda prosto w ślepia zagląda i pyta: — Ktoś zacz? Żeś się upił przed bojem, na czas nie poderwał, jeszcze przyjdzie żałoba i płacz. Czarna horda podchodzi pod zamkowy częstokół, jadowitym tumanem napełza do wrót. ?? ??????? ????? ????? — ??????. ???? — ?????. ?? ?????? ????????. ????? ??????? ???????, ??????? ? ????. ?? ????? ?? ????????, ?? ???????? ?? ? ?????, ?? ???? ??????? ?? ??????, ???? ???? ??????, — ????'? ??????????, ?????? ?????????? ? ????? ?????????? ??????? ????????. ???? ???? ????????, ? ??????? ??????? ???????? ????? ??? ??????, ??????. ??????? ????? ????? ????????? ????, ????? ??????? ? ???????? ?????; ?? ?? ????? ??????, ?????? ???????, ??????????? ? ????? ? ?????. ??????? ????? ???, ????????? ???????, ??? ????? ???? ???, ????? ???, ??? ?????????? ? ???????? ?? ????? ?????, ?????????, ???????? ???????, ? ???????????? ???????? ?????????; ? ???? ????? ???????? ???????? ????? ?????????, ????, ?? ?????? ????'? ?????????. ???????????? ???, ?????????, ???????, ? ???? ?????? ?????, ????????, ?? ??????... ???? ????? ???????? ???? ???????? ???????, ???????? ?? ??????? ???????. ?????? ???? ????????? — ? ?????, ? ?????, ??? ?????, ????? ???? ?????. ?? ?????? ? ?? ????? ????? ????? ??????????, ????? ??????? ?????????? ???? ???????????, ? ???????? ???????? ????? ?????????? ???????? ? ???? ? "??? ???" ?????. ??? ?? ?????? ? ?????? ?? ??? ?? ???????? — ???? ?? ???? ? ?????? ?????. ????? ???? ????????? ??? ??????? ???? ? ?????? ??????? ????? ?? ?????. 98 99 « A ty, senny, przy ogniu kołyszesz się w mroku i nie dojrzysz, zgubiony w zaśpiewach i trenach, gdy żelaznym dywizjom wskaże drogę na Wschód wyciągnięta dłoń Mackensena1. I germańskie żelazo i arkan Azjaty śnią się strofom zdławionym przez mgłę naszych lat, i w hulaszczej beztrosce, w oparach pijatyk stoi kraj od żołnierza starego do dziecka... Tak im gra, uwodząca i gorzka jak czad, nieucichła, zła pieśń połowiecka. ?? ? ??, ??????, ??? ????? ? ?????? ???????? ?? ???????, ????????? ? ?????? ? ??????, ?? ?????? ???????? ?????? ?????? ?? ???? ???????????? ???? ?????????1. ? ???????? ??????, ? ????? ?????? ??????? ??????, ?? ???? ????? ????? ????, ? ? ??????? ???????????, ? ???? ?????? ???? ?????? ??? ??????? ????? ?? ????... ??? ?? ?????? ????????, ?????, ???, ?? ???, ?????????? ????????? ?????. Feldmarszałek niemiecki. ????????? ??????????? NOC NA WOŁYNIU I To nie Szwedzi, nie hordy Timura, nie Batyj — nie zagony Nogajców, ani napad Pieczynga, siny zmierzch padł na ziemię, przydusił ogrody i chaty — trwożna cisza i mrok, tylko księżyc na niebie, jak klinga. Białe głazy na miedzy świecą jak kości umarłe, chodzą ognie po stepie — jasne oczy głodnych siromach, lśniącym ostrzem łopaty brunatne ściernisko rozdarłem i czarnoziem wołyński wygarniam sprawnymi rękami. Pada ziemia z szelestem. Cicho dzwoni łopatka i bagnet. Tutaj oprze się kolba, tam zimna zwróci się lufa. Gdzież są ręce braterskie, które pojmą, gdy mówić zapragnę, gdzież są ręce braterskie, którym serce huczące zaufa? Chłodny wiatr od zachodu. Srebrne gwiazdy na niebie jak ziarna. Łokieć w ziemię wilgotną, czarną muchę na oko. Kto usłyszy mój krzyk? Jeno noc szeleszcząca i parna płynie wolno nad światem i siny obsiada widnokrąg. Trzeszczą grudy pod nogą. Krótki ogień w ciemności trzaska. Złote błyski w dolinie — nieruchome, ogniste trzmiele. To nie ziemia, nie wieczór. To nie wiatr mokre czoła nam głaska. Śpiewa chór niewidzialny i zawodzą przez sen wiolonczele. 102 ??? ?? ?????? I ?? ?? ?????, ?? ???? ????? ? ??????, ?? ?????????? ??????? ??????? ??????????. ?? ????, ?? ?????? ??????? ????? ???????? ???? ??????????, ? ?????????? ????? ?????? — ?????? ??????, ?? ???????? ??????. ??????????? ??????? ?? ?????, ??? ?????? ????, ??? ??????? ???????? ????? — ????? ???, ???? ?? ???????; ????? ??????? ???????? ???????, ???????????? ?????? ?????, ???????? ?????????? ????????, ?????? ? ???????. ????????? ????? ??????????. ??????? ???????? ????????. ??? ???????? ???????, ??? ??????????? ????? ????????. ?? ? ?? ???? ??????????, ?????, ?? ???????, ?? ??????? ?????, ?? ? ?? ???? ??????????, ?? ?? ????? ???????? ?????? ? ?????? ????? ????????. ?????? ?????? — ????? ???????. ?????? ? ????? ????? — ?? ??????. ??? ? ????? ??? ???? ??????? ?????? ???, ????? ? ?????????, ????????? ???????? ??? ??????, ????????? ?????????? ?????. ???? ??????? ??????. ????????? ??? ?????????. ?????? ?????? ? ?????? — ???????? ???????? ??????. ?? ????? ??, ?? ?????, ?? ?? ????? ??? ??????? ????????? ????. ?????? ??? ????????? ? — ????? ??? — ???? ??????????. 103 Dokąd wiedzie ta droga? Na Lubar, na Zwiahel? Komu garbią się pola w samotną mogiłę? Podpełząją pagóry rudą ściernią, białą mgłą, sypkim piachem, ciężki wicher się wali na piersi i barki pochyłe. W poprzek szyny błękitne. Jak mrokom ogniste wyzwanie, grzmiący pociąg eksplozją znienacka. Tędy białym nasypem w grzmocie, armat, łomocie kompanij ku wschodowi się rwała niespokojna pieśń hajdamacka. Złote błyski w dolinie — nieruchome, ogniste trzmiele. Skaczą iskry błękitne na rytmicznie wznoszących się lufach. Skrzyp juchtowych rzemieni. Brzęk żelaza. Stąpania i szelest. Idzie młodych gromada, z których każdy złemu światu zaufał. Mocniej stopy o ziemię. Skacze serce zduszone do grdyki. Oczy w ciemność wpatrzone, ręka kolbę przyciska. Pieśń na wargach wyrasta. I już wiesz, że te błędne płomyki, to nie gwiazd konstelacje lecz wędrownych obozów ogniska. II Noc wionęła ci w oczy i martwo zagasła, dzień wysoki i jasny korowaja weselnego nie przyniósł — tylko trumny słyszały, jak wojenne eksplodują hasła i na próżno rżał rumak w rozstrzelanym szrapnelami Czehryniu. ?? ?? ????? ?? ??????? ?????? ?????? ????? ????? ????? ????????? ???? ??? ?????? ? ??????? ??????. ??????????? ????????? ????, ??????? ? ???????, ????? ????? ???????? ?? ????? ? ????? ??????. ???????? — ????? ????????. ?? ?????? ???????? ??????, ????? ???????? ???????, ??????? ???????. ? ?? ??????? ????? ? ????? ??? ? ?????? ??? ?????????? ?? ???? ??????????? ??????????? ?????. ?????? ?????? ? ?????? — ???????? ???????? ??????. ??????? ????? ???????? ?? ???????? ? ??????? ????. ????? ??????? ???????. ????? ??????. ? ????? ? ????. ?????? ??? ???????, ????? ??????? ???????? ????. ?'??? ????????? ?????. ??????? ????? ? ??????? ????????. ?????? ??'????? ? ???????. ??? ??????? — ?? ??? ??????. ????? ????? ?? ??????. ? ??? ?????: ?? ?????? ????? — ?? ?? ??????? ?????'?, ?? ????? ???????????? ??????. II ??? ????????? ???????, ????, ??????? ?? ?????, ?? ?????? ???????, ???????? ??????, — ???????? ??? ????, ?? ??????? ?????? ??????, ? ??????? ???? ???? ? ????????, ???????? ?????????. 104 105 Co dzień zachód wiosenny ceglastą czerwienił się łuną, wyły wilki w czaharach, gdy księżyc czarne stepy wybielił — szły tętenty stronami i czujnym, wsłuchanym tabunom siwy pastuch wygrywał na końskiej piszczeli. Nad Kijowem nie milkła pieśń potężna, mosiężna, studzwonna — uciekali żołnierze, każdy wpadał w bezludny zaułek, — rankiem widział poeta: w mglistym obłoku Madonna szła przez wieś zrujnowaną, oganiając się od kul jak od pszczółek. III Pada ziemia z szelestem. Cicho dzwoni łopatka i bagnet. Tutaj oprze się kolba, tam zimna zwróci się lufa. Gdzież są ręce braterskie co zrozumią, gdy mówić zapragnę, gdzież są ręce braterskie, którym serce huczące zaufa? To nie statki Normanów, nie Timur, nie Batyj, nie zagony Nogajców, ani napad Pieczynga, przysechł tłusty czarnoziem od ostrza błyszczącej łopaty i komenda świszcząca do serca się wdziera jak klinga. Świeży wiatr od Klewania. Gwiazdy błękitne świecą. Dyszą czarne zagony. Późna noc naszym oczom zagraża. Srebrne błyski łopatek, falujące rytmicznie plecy, które zgina i wznosi zwykły ruch kopiącego grabarza. ?????? ???? ?????? ??????? ????? ????????-????????; ???? ? ?????? ?????, ?? ????????? ?????? ????? ????????; ???????? ???? ????????, ??????? ???????????? ????? ????????? ?????? ????????? ?? ??????. ? ??? ?????? ????? ?? ????? ???????, ??????????, ??????????, — ??????????? ??????? ? ????????? ??????? ????????. ?????? ????? ????: ? ????? ???????? ??????? ???? ?? ???????? ????, ?????????? ????, ??? ???????. III ????????? ????? ??????????. ??????? ???????? ????????. ??? ???????? ???????, ??? ??????????? ????? ???????? ?? ? ?? ???? ??????????, ?????, ?? ???????, ?? ??????? ?????, ?? ? ?? ???? ??????????, ?? ?? ????? ???????? ?????? ?? ?? ????? ????????, ?? ???? ???? ???????, ?? ??????? ?????????? ???????? ?????. — ???????? ???????? ?? ??????? ?????????? ??????, ???? ?????? ???????, ????? ? ?????, ??? ???????? ????. ?????? ????? ? ???????. ????? ???? ????????. ????? ??????? ???????. ?????????? ???? ? ????. ??????? ???????? ??????? ?? ?????, ?????????? ? ????? — ???? ???????? ????????? ??????? ? ????? ???? ?????. KISIELIN ??????? Znowu wiosna zielona na polach Wołynia, struny pszczół zaplątane w kwitnących akacjach, skrzypce lip rozśpiewane. Jak muzyczna skrzynia każdy dom. Każde drzewo, jak szumna owacja jasnemu słońcu. W dębowych naczyniach chmiel się pieni i gwizd lokomotyw na stacjach przywołuje podróżnych w radosne odjezdne. I jeszcze noce. Słowicze i gwiezdne. Do tych nocy sny twoje i pieśni przymierzaj, do tych gwiazd kołujących jasne oczy unieś. Gdy świt na rzece jak na srebrnej strunie nutami ptaków gra i w leśne łoża wonią ziół, ich oddechem szerokim uderza, najpierwsze stają w purpurowej łunie szczerby murów odwiecznych. Tam stopy twe prowadź z widmami ojców o świat się prawować. Wychyl się z okna, przygodny turysto, pozdrów ruiny sędziwe i mijaj! Tu gdzie pieczęcie zapowiednim listom rękami duchów znojny wiatr przybija będziesz się obco czuł. I niech niczyja dłoń obojętna prochów nie przewraca. Tu tylko dla nas pieśń, troska i praca. Tam chodziłem i drogi deptałem zarosłe, odgadując śród próchna ślady poprzedników. Pielgrzymia laska stawała się wiosłem i nieraz mi na usta rozwarte do krzyku dłoń kładła się tajemna. Więc w milczeniu rosłem przed moim Bogiem — i w ognistych krzewach, gdy innym była cisza, słyszałem jak śpiewa. A w sadach pracowicie grały złote pszczoły, odpoczywały obłoki na strzechach. Pastuszych pieśni kalinowe echa, z wonią dzikich czereśni zmieszane na poły, ???? ?????? ????? ?? ????? ??????, ?????? ????? ?????????? ? ???????? ???????, ??????? ??? ?????????. ?? ??????? ?????? ??? ????. ? ??????, ?? ????? ?????? ?????? ?????. ? ??????? ??????? ????? ?????, ? ????? ????????? ?? ???????? ?????????? ???? ? ????????? ????????. ? ????? ????. ?????'???, ???????. ?? ??? ????? ?????????? ??? ???? ? ?????, ????? ???? ??? ?? ??? ??? ? ?????. ???? ????, ??? ?????? ?? ??????, ?????? ?????? ??????? ??????, ???? ????? ? ????? ??????? ?????????? ? ????????? ??????? ?????? ?????, ???????? ???????? ? ?????????? ???'???? ??????? ????? ????????. ???? ?? ???????? ? ? ?????? ??????? ?? ???? ??? ????????. ?? ?????, ?????????, ?????? ???? ??? ?? ????? ?????, ????????? — ? ????! ?? ???, ?? ??????? ?? ????? ??????? ?'??? ?????? ????? ????? ?????????, ???? ???? ????????. ? ????? ??????? ?? ???????? ????? ?????????? ????. ??? ??? ??? ??? ?????, ? ?????, ? ????. ??? ??????? ??????? ? ?????? ? ????????, ??? ????? ???????????? ? ????? ?????????. ??? ??????????? ????? ?????? ??? ???????, ? ?????? ???? ?? ?????, ????? ?????????, ???? ????????. ??? ? ??? ? ???????? ????? ???? ????? — ? ? ????? ???????? ????, ?? ???? ?? ????, ????????? ?????. ? ?????? ?????????? ????? ?????? ????, ? ?????? ??????? ?? ?????? ?? ?????. ? ????? ??????? ???????? ???? ? ???????? ???????? ????? ?????? 108 109 wypełniały me serce, żem w słońca uśmiechach szedł jako w zorzy. Zielony mój Wołyń otaczał mnie, porywał i krążyłem w półśnie, jak trzmiel znużony, gdy na dłoni uśnie. I żeglujący ku starym ruinom, i wychylony ku nocnym słowikom, upity chmielną wiosną, szumiącą jak wino, czym byłem? — może tylko stłumioną muzyką dawnych dni, późnym wiatrem, co z głębi napłynął i na cmentarzach wędrownym płomykom chciał znowu życie tchnąć, jak ogień w płuca. A wiatr ten co dnia mym snom się narzuca. Rzeki moje poranne, w których senny więcierz tonie przed świtem. Niecierpliwy rybak, ileż razy, gdy słońce na białych sadybach wspierało dłonie, śledziłem zawzięcie wody wasze, przymglone jak zielona szyba, żółtą pianą wzburzone na każdym zakręcie leśnego nurtu. Niefortunny łowca, z pustym koszem błądziłem po cichych manowcach Tak sen, sen nocy letniej, wołyńskiej się prześnił... Dzikie trojandy stały w srebrnej bieli. Wracałem. Na spotkanie biegły słowa pieśni, które nieraz żeście w mroku słyszeli. Jedwabne płatki kwitnącej czereśni lgnęły do dłoni. A stary Kisielin rósł — cały w skrzydłach — i z drzew się wynurzał, nadciągająca, zwiastowana burza. ? ??????? ? ?????. ????, ?? ?????, ???? ? ? ???????? ?????. ??????? ?'? ??????, ?????????, ?????? ??????, ? ????? ?, ??????, ??? ??? ???????? ??????, ?? ?????? ?? ??????. ? ???????? ???? ?? ??????? ??????, ????????? ?????? ?????? ?????'????, ????? ????????? ?????, ???????, ?? ????, ??? ?? ? ???? — ????, ?????? ?????? ?????????? ?????? ????, ?????? ??????, ???????? ? ????????, ?? ?????????? ????????? ?????????? ????? ???????? ?????, ??? ????? ? ??????. ? ??? ????? ????? ? ??? ????????? ?? ????. ???? ??? ???????, ? ?????? ???? ????? ?? ???????? ????. ??????? ??? ?? ???? ???? ? ??????????, ?? ????? ?? ???? ?????? ??????? ??????, ??????? ???????? ?? ???? ???? ??????????, ??? ?????? ????. ????? ???? ???? ????????? ???? ?? ?????? ???????. ??????? ????????, ? ????? ??? ????, ? ????? ??????????. ??? ??? ??? ??????????, ??? ??????? ????... ???? ??????? ?????? ? ?????????? ??????. ?????????? ?. ????????? ????? ????? ??????, ????? ?? ??? ?? ???? ? ?????? ?????????. ???????? ???????, ???????, ?????, ?????? ??????. ???????? ???? ?????, ??? ?? ??????, ? ????? ????????, ??? ???? ?????????, ?????? ??????????. KRZEMIENIEC ? Więc oto znowu w tej samej krainie, gdzie woń konwalij rosnących na Czerczy i po dolinach cicha Ikwa płynie wezbrana łzami, gdzie wśród cichych lewad złoty archanioł stoi... Gdzie nabrzmiewa samo powietrze smutkiem i tęsknotą i w płacz zapada się uśmiech szyderczy, a słowa w rymy jak liście się plotą, tam idę — płuca znużone uzdrowić... Gdybym potrafił mojemu krajowi tegoż oddechu czystego użyczyć, którym ojczyste skały krzemienieckie poiły usta, kiedy małym dzieckiem biegłem pod górę, co się tam rozsiadła groźną ruiną... Tam echo wciąż krzyczy na zwołujące się stare widziadła. ? Już żaden szary żebrak z obwarzankiem w dłoni nie odejdzie od progu. Zapach święconego z okien domu nie wyjdzie. Bo nie ma już domu. Głos obcy duchy ode drzwi odgoni. Bukietów na komodzie oczy nie dostrzegą. Listu nikt nie odbierze. Bowiem nie ma komu. A tylko księżyc Winogrady kusi co noc. I krzyczy mrok, że to pomyłka, że błąd! Ze na cmentarnych za chwilę mogiłkach Złota Czaszka przed tłumem położy się krzyżem. Że jezuicki żak dla ślicznej Gnusi sznur słów jak pereł na nitkę naniże, słów które mu podpowie słowik zakochany, nim usłyszymy, jak puka do ściany nieszczęście... ????????? I ???, ?? ????? ? ? ??? ????? ????, ?? ?? ????? ???????? ????? ??????? ? ?? ??????? ???? ???? ?????????, ??????? ?????????, ?? ?? ??????? ????? ?????? ??????? ????????... ?? ? ????? ???? ??????? ??? ????? ? ????, ?? ?????? ???? ?'?????? ??????? ?????, ? ???? ????????? ????? ? ??????? ??????, ???? ? ??? — ?????? ????? ????????... ?, ??? ????? ? ??? ????? ??????? ??????? ?????? ?????? ????, ?????? ????? ??????????? ????? ??? ?????? ????? ????????, ?? ?? ???? ??????? ?, ?? ?????????? ?????? ?????... ???? ??? ????? ?? ??????????? ??????, ?? ?????? ????????. II ?????? ??????? ? ????, ??? ????? ?????? ?? ??????? ??? ??????. ???????? ?????? ????? ?? ????? ?? ?????. ?? ????? ??? ????. ????? ????? ????? ??????? ??? ??????. ??????? ?? ?????? ????? ?? ?????????. ????? ?? ??????? ?????, ?? ?????? ?????????. ? ?????? ?????? ???????? ???????? ????? ??????. ? ?????? ???????, ?? ??????? ???????, ???????! ?? ????? ???? ?? ?????????? ???????? ?????????????? ? ??????? ??????? ?????. ?? ?????????? ?????? ???????? ????? ?????? ??????? ??????? ????, ???? ?????, ????, ?? ???? ?????????? ????????? ???? ?????'????, ???? ??? ??????, ?? ?????? ? ????? ???????... 112 22-6 113 Wtedy będą zważone na szali zamiary i uczynki. Wtedy się zbudzimy, słysząc jak dom się nad głowami wali, jak mkną szeregiem nieprzerwanym zimy; i zjawę z źrenic jak złą zmorę starłszy, wstaniemy: oto wiek nasz o lat dwieście starszy, w noc jedną się zestarzał i młodość nam zatruł. Zbiegamy się: aktorzy, żywi ludzie, cienie? I pod gromami bieleje Krzemieniec, jak szczątek zniszczonego przez hordę teatru. III I tak się oto jasny sen w noc mroczną zmienia i kirem łąki nad Ikwą zarzuca. Krew czarna krzepnie w udręczonych płucach i nie zostało już nic prócz imienia. Lecz pacierz, który płacze, i piorun, co błyska, jeszcze żyją, choć w porę niepodjęte nikim. Na moczarach i młakach, na wód rozlewiskach wciąż się nam ukazują błądzące ogniki. Nam jeszcze nocą błysną... Ale tamtym, żywym do oczu nie zaświecą, nie wyznaczą spotkań. Sny do księżycowego złożono archiwum i wiersze są jak trupy w cmentarnych gablotkach. Patrzysz: grobem upiornym bieleje Krzemieniec — chcesz podnieść ciężką płytę, lecz warty jej strzegą. Zbierasz słowa i są ci, jak gwiaździsty wieniec nad głową powieszonego... Lecz pieśń nieprzejednana jak dawniej pamięta; lecz niczego zapomnieć nie chce myśl zawzięta, żadnych się pozbyć zamiarów ni życzeń. Że tchu już zbrakło? Więc z płuc krwią niech chlusta! Gdy dokoła złowróżbna rozwarła się pustka, niech się krzykiem zaludnia. I dlatego krzyczę! ??????? ?????? ???? ??? ????? ?????? ? ??????. ?????? ???????? ??? ??, ?????, ?? ???????? ???? ??? ???????, ?? ????? ???????? ??????????? ????; ? ???? ?? ????, ???? ??????, ??????, ???????: ??? ??? ???, ?? ??? ???????? ???????, ?? ??? ?????????? ? ???? ?????? ?????? ???. ??????????: ??????, ????, ???? ?????? ? ????????? ? ????????? ?????? ?????, ????? ????? ??????? ?????? ?????. III ? ??? ??? ??????? ??? ??????? ??? ??????? ? ?????? ??????? ?????? ???? ???????. ???? ????? ? ???????? ??????? ????????, ? ?????? ????? ???? ??????????. ?? ???????, ?? ?????, ? ???? ?????????? ?? ??????, ??? ???? ?????????? ??????. ? ???????, ?? ????????, ? ???? ?????????? ???????? ??????? ?????? ?????. ??? ????? ?? ????????... ? ???, ?? ?? ??????, ? ??? ?? ?????????, ?? ?????????? ????. ??? ? ??????? ?????? ??????? ? ???????, ? ?????, ?? ????? ? ?????????? ???????. ?????-??: ????????? ????? ????????? ????????, ????? ????? ????????? ????? — ??????? ?? ????????. ?? ??????? ?????, ? ?????, ???? ????, ????? ? ?????????? ??? ???????... ?? ????? ????????????, ?? ??????, ???'????; ?? ????? ??????? ?????? ?? ???????, ?? ???? ????????? ??????? ? ?????. ???????? ???????? ? ???? ? ???????? ???? ??????? ?????? ?????????, ?????? ?????? ??. ??? ??????? ? ?????! 114 115 IV Bo było powiedziane, że będzie płakała ta kartka wieki i dość łez jej stanie. Noc wsiąkła w ziemię i burza przewiała i znów czekamy na burz zmartwychwstanie. Z rozgrzanej gleby, jak z chlebowej niecki, życie wybucha krwią, zielenią, gnojem. Otom się świadczył znakiem krzemienieckim i jako dawniej przy tym znaku stoję. A to naprzekór mędrcom. Bo Krzemieniec dla nich rozwiał się we mgle, więc mgłami pijani błądzą na oślep, blask światła zdradziwszy. Gdy ja, uchem podany ku nocnym tętentom, trwam na warcie, a jeśli sen mnie dotknie, sen to od ludzkiej zjawy po stokroć prawdziwszy. IV ?? ????????: ?????? ???????? ?????, ? ?????? ?? ?? ??????????? ??????. ??? ????????? ?????, ? ????? ????????, ? ????? ???????, ??? ????????? ?????. ? ?????? ?????????, ???? ?? ??????? ?????, ???????, ????'? ? ????? ????? ???????. ???? ???????????? ? ???? ???? ? ??????, ??????? ?????? ??? ???? ?????. ? ???????? ?? ????????. ?? ??? ??? ???????? ????????? ? ??????, ? ??????? ?'???, ???????? ??????, ??????? ????????. ? ?, ??????????? ?????? ? ????? ????, ???? ?? ?????; ???? ? ?? ??? ???????? ???, ?? ?????? ? ??? ??????, ??? ? ???????? ???????, ?????. PANI SALOMEĄ ???? ??????? Suchy szelest jedwabiu w staroświeckich skrzyniach smukłe dłonie na sukni i lekkość niezwykła, jakby tylko w przejeździe na drogach Wołynia u jej stóp siną wstążką związała się Ikwa; i kwiaty zasuszone na żółtych literach, gdy je pisał wśród obcych, bardzo tęsknić musiał, pewnie ujrzał, jak oczy zdumione przeciera srebrnym snem nawiedzona i drążąca Salusia. Tchną zatrutą słodyczą azaliowe gaje, po deszczu cały ogród świeżością odurza, drzewo biegnie ku drzewu; ramiona podaje, a zmierzch po Winogradach, po sztamowych różach spływa ku sinym klombom i z wolna się kładzie na rzęsach, na robótce, na kwiatowych wieńcach; to obłok wędrujący z dalekiej Arkadii zatrzymał się nad ciszą białego Krzemieńca. Czasem za bramą domu pjany bałaguła trzaśnie z bicza i pieśnią odezwie się dziką, ku nutom odłożonym sięgnie ręka czuła i drżący ze wzruszenia otworzy klawikord, smukłe palce zamyślą się chwilę, a wtedy cały ogród jest pełny kwitnącej rezedy, srebro dzwoni w gardziołkach wołyńskim słowikom; i jeśli ta muzyka do nieba nie trafi, aniołów nie przywiedzie do łez nieuchronnie, jakiż tu ukraiński nadleci serafin zwiastować dobrą sprawę szlacheckiej Madonnie? Więc ścichnie pieśń — i oczy otworzone w grozie, i strach jak ciemny motyl ku jedwabnym rzęsom. Ruszył, idzie od wschodu stepowy czarnoziem, z korzeniem wyrywane topole się trzęsą, podolskie woły z ciężkich uwolnione jarzem upadły na kolana przy pierwszym powiewie — i z wichrem kołysane bizantyjskie twarze wdzierają się w urocznym i żałosnym śpiewie. ????? ?????? ????? ? ?????????????? ??????, ????? ???? ?? ????? ? ???????? ????????, ???? ?????? ? ??????? ??????? ?????? ?? ???? ???? ????? ?????? ???'??????? ????; ? ???????? ????? ?? ?????? ?????????, ?? ????? ?? ? ??????, ?????? ?????? ????? ? ??????, ??????, ?? ??? ????????? ???? ??????? ???????? ???? ?? ????????? ??????. ??????? ???????? ?????????? ??? ?? ??????, ????? ???? ??? ???? ? ??????????? ???????, ?????? ?????? ? ???? ? ?????? ??????, ? ?????? ??????? ?? ????? ? ?? ????????? ???? ?? ???? ?????? ? ???????? ????? ?? ???, ????? ?? ??????? ????????; ?? ?????, ?? ? ?????????? ????? ?????????, ???????? ??? ????????? ????? ? ??????. ????? ??????? ??'?????? ?? ?????? ???? ?????? ????? ? ?????????? ????? ?????... ??????? ???? ?????? ???????? ?????? ? ????, ????????? ???? ?????????? ???????; ?????? ???????? ???????, ? ?? ????? ???????' ????????? ??? ???? ?????? ?????? ???????????, ?????? ?????????? ?????????? ??????, ?? ????? ?????. ???? ?? ????? ? ???? ?? ?????, ??????? ?? ?????? ?? ???? ? ???? ?????????, ?? ?? ???????? ?? ???????????? ???????? ?? ????????????? ????? ????????? ???????? ? ?????? ????? — ? ??? ???????? ??? ????, ? ?????, ?? ?????? ??????, ????????? ?? ??? ???????. ?????, ??? ???????? ???????? ?? ????? ??????, ????????? ?? ???????? ??????? ??????, ? ????????? ? ???? ?????? ???? ?????????? ????? ????????? ??? ??????? ? ????? — ? ? ??????? ???????? ??????? ???????????? ?????????? ?? ????????? ????????? ?????. 118' 119 Ach, on się takich twarzy i śpiewów nie uląkł, a ty się, pani najsmuklejsza, lękasz? Ku chustom wyszywanym i białym koszulom już biedermeierowska ulata sukienka, już się w chłopskiej gromadzie zgubiła szlachcianka, za ręce ją pochwycą, na obłoki porwą — i na winem obrosłych krzemienieckich gankach zapachniało ajerem, brzoskwinią i morwą. I porwali, i znikli, i ślad po nich ginie, zatracili się w mroku, na polach i lasach — tylko pożar daleki w bujnej Ukrainie pełza nisko przy ziemi i wolno dogasa, tylko jeszcze dzwonami Poczajowska Ławra nawołuje żałośnie, jak gdyby na stypie, i ślad po cwałujących ognistych centaurach na niebie zmierzchającym gwiazdami się sypie. Więc jakże... nic już więcej po nich nie zostało? Wiotkie echo, gdy piosnkę najczulszą się dogra, zapach róż, co przekwitły, rąk wysmukłych białość, na starych kolumienkach więdnący winograd... Po latach niespokojnych i zdarzeniach wielu jakież z cichego dworku nawiedzą nas wieści? ...Ach, to tylko na ławce rzucony kapelusz wyblakłymi wstążkami na wietrze szeleści... Zmierzch brodzi śniadą stopą po zielonych wodach, każde drzewo jak widmo, a krzew jak rusałka, rozlewa się stęskniona stepowa uroda po leśnych uroczyskach, rozłogach i bałkach, dzwonią kosy na łąkach i w południe letnie faun scytyjski przykłada do ust rzewną fletnię, a piosnka jego dzika ścisza się coraz słodziej, kiedy obok przechodzi może nimfa, a może Nauzyka. Przystanęły za siołem dzieci ukraińskie, spoglądają w zdumieniu po ziemi wołyńskiej, czemu tak łunna i dzwonna... I patrzą, i nie wiedzą, że polną wędruje miedzą uśmiechnięta szlachecka Madonna. ??, ?? ??????? ???? ?? ??????? ? ?????, ???? ?, ??? ???? ???????, ?? ?????? ?? ????????? ?????? ? ????????? ????? ??? ???????????????? ????? ??????, ??? ? ?????????? ??????? ????????? ?????????, ?? ???? ?? ????????, ???????? ? ???? — ? ?? ???????????? ? ?????????? ?????? ??????? ?????, ?????????, ?????. ??????? ? ???????, ? ????? ?????, ?????????? ? ??????, ? ???? ?? ? ???? — ?????? ? ?????? ??????? ?????? ?????, ???? ?????? ??? ?????? ? ????? ??????, ?????? ???????? ? ???? ?????????? ?????, ?????? ?? ????????, ??????? ?????, ? ???? ?? ??????? ? ????????? ????????? ??? ????? ?? ???? ??????? ???????. ?? ?? ?... ????? ?????? ??? ??? ?? ?????????? ?????? ???, ?? ????? ????? ????????, ????? ???, ?? ?????????, ?????? ??? ??????????? ? ????????, ?? ?? ?????? ?????? ????'????... ?????? ??? ??????????? ? ????? ??????? ??? ? ????????? ? ??????'???? ?????? ?????? ... ??, ?? ?????? ?? ???? ??????? ?????????? ????????? ????????? ???????? ?? ?????... ????????? ????? ??????? ?? ??????? ?????, ????? ?????? — ?? ??????, ? ??? — ?? ???????, ???????????? ??????? ???????? ????? ?? ???????? ????, ???????? ? ??????, ???? ???????? ? ?????, ? ? ???????? ?????? ????????? ???? ???? ????? ?????? ?????????, ? ???? ????? ?????, ??????? ????? ???????, ???? ????????? ??????, ????, ?????, ? ????, ????????. ?? ????? ?????????? ???? ?????????? ? ????????? ????? ??????? ??????????, ??? ??? ? ???'???? ?? ???????... ??????? ? ?? ??????, ?? ???????? ??? ????????, ???????????, ???????? ???????. NA SMIERC POWIESZONYCH UKRAIŃCÓW I W nieprzemożonych brzegach miota się Dniepr szeroki, porywa ciężkie głazy, srebrzystą pianę przędzie, z powiewem wiatru płyną łabędzie, na dnie błękitnych jezior drzemią obłoki; nocami chór rusałek dziewczyny śpiące woła, duchy pobitych Tatarów pędzą przez rżyska. Znów dzień. Stąpają ludzie, skrzypią w zaprzęgu koła, gdzieś za wiśniowym gajem tłuką się dzwony... Leżysz w wysokiej trawie, czekasz, aż z bliska wybuchnie księżyc czerwony. Ramiona zarzuć pod głowę i w gwiazdy patrz. Od mgłami okrytej rzeki odgłosy słabe — leżysz w półjawie, w półśnie. Rankiem dorodna klacz rozdyma różowe chrapy, szyję łabędziem zgina... Z miejsca wypuszczasz ją w cwał, i z wichrem jasnych szabel za tobą wierna drużyna. Chodzą rozłogiem polnym poważne dropie, u wzgórza koniom spod nóg wybiega suseł. Wachlarzem stare byliny na porzuconym okopie, gdzie krew minionych pokoleń zlepiła zwały grud; w kotlinie siwe woły, zrównuje codzienny trud dalekie krzywdy, zemstę w niepamięć cofa; i tylko serce drży, i nie chce z lat przymusem zgodzić się gniewna strofa. Jakaż posępna noc! Jak wolno płynie czas, skrzydła złamane na wichrze bezsilnie wlokąc. Uderza w ślepe szyby kłamliwy blask i dłoń zaciskam drżącą i głowę na stole kładę... Przez blade rozlewy mgieł, ku niecofnionym wyrokom przepływa pochód widziadeł. Wozy ładowne bronią grzęzną w roztopach, wierzchowców długie grzywy faluje łagodny rytm. Dzwonią strzemiona o szable, podkuta stopa krzesze błękitne iskry, kwiaty na szarych bluzach... ?? ?????? ????????? ????????? ? ? ???????????? ????? ??????? ????? ????? ? ??? ????? ?????????, ????? ????????? ????; ? ????? ?????? ?????? ???????, ?? ??? ???? ????????? ???? ???? ??????; ????? ?????? ???? ??????? ??? ?? ??????, ??????? ?????? ????? ?????? ?? ??????????. ????? ????. ????? ????, ????????? ?????? ??????, ???? ?? ???????? ???? ???????? ??????... ? ????? ??????? ????? ? ????, ?? ???????? ??????? ?????? ????????. ?????? ?? ?????? ????, ? ????? ?????????. ?? ?????, ????????? ????????, ???????? ?????? — ????? ? ???'???, ??????. ?????? ???? ??????, ?? ?????? ?????? ????????, ??????? ??? ??????... ???? ??????? ? ?????, ? ??????? ???????????? ? ????? ????? ???????. ?????? ??????? ??????? ? ???? ???????, ?? ?????'? ?????? ??-??? ???????? ????? ???????. ?????? ???????????? ?????? ?????? ?? ??????? ?????, ?? ???? ????????, ?? ??????, ??????? ????? ????; ? ??????? ???? ????, ? ?????? ???????? ???? ??????? ??????, ? ?????'??? ??? ?????? ??????; ??? ????? ?? ????????, ? ? ?????? ??? ?? ????? ????????? ?????? ?????. ??? ??????? ???! ?? ???? ??? ??? ???, ????? ???????? ??????? ??????? ?????. ? ????? ????? ?'? ????? ???????? ??? ? ???, ???? ??????? ????, ?? ???? ?????? ?????... ????? ??????? ?????? ????, ?? ???????? ?????????? ????? ?????? ?????????. ???????? ? ??????? ????? ????? ???????, ? ????? ??????? ????? ????????, ?????? ?????. ???????? ????? ?? ????????, ? ??????? ??????? ????? ????????; ????? ???????? ?? ????? ??????... 122 123 W ciemnych obłokach zwid: — natchnienie idących wieków, triumfująca Meduza. W izbach chrapiący zaduch, potem oblane czoła, burza o ściany ciska ciałkami zabitych mew — księżyc zagląda w szyby, na rozłóg woła, sny malowane srebrem rai dziewczynom — szumne topole jęczą, orlęce skwiry i gniew nad śpiącą, nad Ukrainą. Jadą młodzieńcy na śmierć hańbiącą z uporem, dziewczyna bujne warkocze targa u strzemion; mdleją znużone ręce, oczy patrzeniem chore, glina cmentarne drzewa w gorącą krew bogaci... Ciężko umierać przedwcześnie rozmiłowanym, o ziemio, w twojej doczesnej postaci! W uroczną złą godzinę do okna puka wisielec, skronią do progu przypada, przy klamce rzęzi, na szyi sina pręga, plamy na ciele, pot ze śmiertelnej koszuli spływa do stóp. Północne wichry wyją w gąszczu gałęzi, śpiewają ludzkim ciałom wyrok i karę... Przepływa noc żałobna i cała ziemia, jak grób, przykryta czarnym sztandarem. Ach, nie oderwać tych palców, co zacisnęły rękojeść, ni oczom widziadła sławy nie odjąć. Rży niespokojny rumak i cięży szabla przed bojem, upiór straszliwych poświęceń nad nami wstał — słyszysz... — to północ mroźna bije spiżową melodią w szeregi milczących ciał. Świecą rude pożary. Trujące chwasty głuszą jęczmiona i żyta, w sadach się pienią. Skrzypią zatrute studnie. Na wargach śmiech zastygł Giną legiony bitne, wylęgłe z krwi i potu — i jako noc przed świtaniem, grozi wstrząśniętym sumieniom cień ostatniego szafotu. ?????? ? ?????? ??????: ?????, ?? ?????, ?????????, ????? ??????? ??????. ???? ? ????? ? ??????, ????? ??????? ????, ???? ? ????? ?????? ?????? ?????? ?????? — ?????? ? ????? ????????, ????? ? ?????? ????, ??? ??????? ???????? ?????????, ??????? — ???????? ?????? ???????, ???? ????????? ? ???? ? ???????? ???? ???????. ????? ?? ?????? ????? — ???????, ??????, ??????? ?????? ????? ????? ? ???????; ?????? ??????? ????, ??? ? ??????? ?????, ????? ?????? ????????? ????? ??????? ????'?... ????? ??????? ?????????? ??????????, ? ????, ????? ?????? ??????. ?????? ? ????? ?????????, ?? ??? ??????? ??????, ???? ?????? ?????, ?? ?????? ???? ??????, ?? ?????? ???? ?????, ????? ?? ??? ????, ??? ?? ??????? ???????? ?????? ?? ????. ????????? ????? ??? ? ????? ??????? ? ?????? ???????? ????? ? ???? ??????... ?????? ??? ?????????, ? ??? ?????, ???? ????, ???????? ?????? ???????. ?? ????????? ??? ???????, ?? ????? ?????'? ?????????, ?? ????????? ???? ??? ????? ???????. ???? ??????????? ????, ? ????? ????? ???? ????? ???????; ?????? ??? ???? ???????? ??????? ???????? — ????... — ? ???????? ??????? ?'? ??????? ????? ? ??????? ????? ?????????. ??????? ??????? ??????. ??????? ???? ??????? ?????? ? ????, ???? ????????? ?????????. ???????? ??????? ???????. ?? ?????? ??????? ????????. ?????? ??????? ?????????, ?????? ????? ????? ?? ???? — ?, ???? ??? ?? ????????, ??????? ????????????? ????????? ?????????? ???? ???????. 124 125 II II Pastuch z biczyskiem przez ramię. Zorza nad Zbruczem. Twarz w purpurowych obłokach, włosy rozwiały się krucze, spadły zawieją szumiące na łęgi, jary i pola, budzą uśpionych nad ranem, jęczą w topolach, aż czarne wrony w krzyk. Gwiazdy pobladły. Już świta. Źrebcowi w trawie zroszonej grzęzną kopyta. Liliowy dym ponad moczar. I słońce pnie się sosen mosiężnym pożarem podpalić senne Polesie. W chłodnej, zielonej krynicy przegląda się dymny Korosteń, ścieżki, gdzie Olga kniahini chadzała, zarosły ostem, przebrzmiało echo starym, drewlańskim obozom, kurhany trawą porosły, ruiny brzozą, zagasły ognie strażnicze. Gdy gwiazdy iskier nakrzeszą, barani kożuch na głowę wciąga Poleszuk; i tylko konie chrapią, siadają na zadach, gdy szatan w sosnach odwiecznym głosem zagada. Nad lasem gomon i krzyk. W gęstwie uroczysk kłaniają się czapki kosmate, goreją oczy, słania się rycerz zrąbany, szłomem zagarnia wodę, dzwonią litaury nad znikającym pochodem, i pod spróchniałym dębem, w wysokich trawach świeci, jak skarb ukryty, buława, złota buława... Zrywa się wicher podziemny, rozwala mogilne darnie, do martwych czaszek myśl, do serc zagasłą męczarnię, ze świstem kołują trumny. Ciężkie powieki się wznoszą. Do tamtych w izbach, sennych rozkoszą, zwalonych ręką trudu, zatrutych trwogą jak zgonem, w mózgi sztyletów ostrza wbijać źrenice zielone, wskazywać trupim kikutem stracone ojców dobro... — Teraz się, chłopcze, upiorom nie daj i obroń... ? A gdy szli ojczyźnie swojej służyć, huczał w chmurnym niebie grzmot niedawnej burzy, rosa żarła oczy, wicher chłostał twarz — kwiatów nie rzucały dziewki w białych wioskach, ?????? ?? ????? ?? ???????. ???? ??? ???????. ? ?????? ????????? ???????, ????? ??????? ?????? ? ?????, ?? ????, ?????, ??????????? ? ???? ?? ????, ?????? ?? ??? ?? ????????, ?????? ? ??????, ?????? ????? ?????. ??????? ?????. ??? ??????. ???? ? ????????? ????? ?????? ???????. ?????????? ??? ??? ???????. ? ????? ? ???? ?????? ???????? ?????? ????????? ????? ???????. ? ???????, ?????? ??????? ??????????? ?????? ?????????, ??????? ??????? ????? ????? ???????? ??????, ??????? ???? ??? ??????? ????????????? ????????, ????????? ??????? ??????, ????? — ??????, ?????? ??????? ?????. ?? ????? ???????? ?????????, ?????? ???? ??????? ???? ????? ?????; ? ?????? ???? ?????, ??? ?????? ????????, ?? ??? ? ?????? ???????? ?????? ?????. ??? ????? ????? ? ????. ? ???? ?????? ??????????? ????? ????????, ?????????? ???, ?????? ????????? ?????, ??????? ???????? ????, ?????? ??????? ?????????? ??????, ? ??? ?????????? ?????, ? ?????? ??????? ???????, ??? ???????? ?????, ??????, ?????? ??????????... ???????????, ???? ????????? ?????, ????????? ????, ?? ??????? ??????? ?????, ?? ????? ????????? ????; ?? ??????? ????????? ?????. ????????? ???? ???????. ?? ???, ?? ? ?????, ?? ??????????????, ???????? ????? ?????, ???????? ??????? ????????, ? ????? ???????? ?????? ??????? — ?????? ??????, ??????? ??????? ?????? ?? ????????? ??????? ??????... — ??????, ?????? ?? ????????, ?????? ???????... III ? ?? ???? ??????? ?? ????? ????????, ?? ?????? ? ?????? ???? ?????? ???????, ???? ????? ???, ????? ???????? ??? — ?????? ?? ??????? ???? ? ????? ?????, 126 127 jeno z serca piosnka-rwała się beztroska: — Hej, hej, atamanie, miły wodzu nasz! Dzwony im nie biły, gdy na bój ruszali, ni w szeregu młody dobosz głośno w werbel walili milkły blade usta, chociaż w głowie huk... Rok niejeden, drugi mchu po strzechach natkał... Czeka na syneczka niecierpliwa matka, czeka... nie doczeka, wyjrzy poza próg. Oj, barwinek w naszym sadzie wije się i ściele, czas kołacze pszenne stroić na wesele, krucze włosy uciąć dawno czas... Miły nie powraca, nie napisze nawet, próżno tęsknię, czekam —jeno zorze krwawe, gdzie wysoki dzionek ponad stawem zgasł. Szkoda oczu, maty, nie powróci młody, ty, dziewczyno, srebrny pierścień rzuć do wody, dolę swą sierocą i samotną zważ... Na pomoście z desek stanął, nie na ślubie, kat go pocałuje, śmierć go przyhołubi... ...hej, hej, Ukraino, miły kraju nasz! IV Kwiat akacji przez okno. Nad durzącą nocą księżyc jasny jak stal. Sen nie ma już władzy. Mokrym gałęziom olchy, puszystym owocom umkniesz wargi, spłukanej śmiertelną żałobą — nie cofniesz oczu, gdy młodzieńcy nadzy wyjdą i staną przed tobą. Wskażą dłońmi na serca i zrozumiesz: — zbrodnia! poruszą usty i poczujesz wstyd. W tym orszaku przy dymnych, tańczących pochodniach będziesz krążył, nie uśniesz, nie ujdziesz przemocy, aż ci się w serce wsączy i zagnieździ rytm straszliwej nocy. I zobaczysz, że wicher epicki, co wiał, niosąc rześkość poranku twej młodości okrętom, ?????? ? ????? ??????? ???????? ??????: — ???, ???, ???????, ????? ?????? ???! ?????? ?? ?? ????, ?? ? ??? ??????, ??? ???????? ????? ?? ?? ?????... ???????? ???? ????, ? ?????? ??????... ??? ?? ????? ?????? ????? ?????? ????... ??? ????? ??????? ?????????? ????, ???... ?? ?? ?????????, ?? ????? ???????. ????????? ? ??????? ?????????? ?????, ??? ????? ????????? ??????? ?? ???????, ????? ?????? ????? ??? ????????? ???... ????? ?? ??????, ?? ?????? ??????, ????? ??? ? ? ???? — ???? ??? ???????, ?? ?????? ??????? ????? ?????? ????. ???? ?? ???, ??????, ?? ????????? ??? ????, ??, ???????, ??????? ???????? ???? ? ????? ? ??????? ???? ??????????? ????... ?? ??????? ? ????? ????, ? ?? ?? ?????, ??? '?? ???????, ?????? '?? ???????????... ... ???, ???, ???????, ???? ????? ???! IV ?? ?????? ??????. ? ???? ?????? ?????, ???? ????? ? ??????. ??? ?? ??? ????. ?????? ?????? ?????????, ????????? ????????? ???? ?? ????, ?????? ??????? ?????? — ?? ???????? ???, ???? ?????? ???? ???????? ?? ???? ? ?????????. ?? ????? ???? ????????? — ?????????: ??????! ????? ????????? — ? ??????? ?????. ? ???????????? ?????? ???????????, ??? ?? ??????, ? ????, ???? ??????????, ?? ?????? ?? ???, ???? ?? ????????? ? ????? ? ??????????? ???? ???????? ????. ? ???????, ?? ????? ???????, ?? ???, ?????? ??? ????? ?????? ?????????? ??????????, 128 9 22-6 129 ledwie dyszy przy ziemi. Że przemoc i gwałt natrząsa się z odwagi i dumy rycerzy. Mocne jest ramię wroga — i żeć już odjęto wszystko, w coś wierzył. Straszne jest prawo ziemi i gorzki jej chleb, który pożywać będziem aż do mrocznej trumny... Ciągną pochody przez zamarły step, pokłute boki źrebców dyszą całe w pianach... I nadaje moc Bożą czynom nierozumnym dłoń świętokradcza kapłana. Wczorajszy jeniec bierze kaptur kata, skazaniec, umierając, krwawą zemstę marzy... Podłość przechodzi w złotogłowych szatach, mędrcy siedzą pod strażą, sterują pijani... Kiedyż przetniesz splątane i prawdę odważysz? ...Eli, Eli, lemasabachtani!1 Daj świadectwo, że łzy, pohańbienie i krew nie wsiąkną w ziemię bez śladu i celu... Że w barwie polnych kwiatów i owocach drzew, w błękitnych oczach dzieci, w nich i ponad niemi rośnie moc, okupiona męką ludów wielu, co wywiedzie ku Nowej Ziemi. A przestaniem się skarżyć na cierń, który kłuje, na mróz szarpiący i na kamień twardy. Rycerską blachą stopy swe obujem, podamy pierś bez żalu mieczom i cięciwom, i z uśmiechem radości, dumy i pogardy złożymy głów swoich żniwo. V Okiełznać te słowa... jak? Zgubieni w gęstych śnieżycach, widzimy posąg wolności, a dotknąć siły nie starcza. I pozostaje jedno: — zastygać wolno na tarczach, żeby się śmiercią odważną tłum żałobników zachwycał. 1 Boże mój, Boże mój, czemuś mię opuścił? (hebr.) Jak podaje Ewangelia od św. Mateusza, było to ostatnie zawołanie Chrystusa przed śmiercią na krzyżu. ???? ????? ??? ??????. ?? ???????? ?? ???? ????? ? ??????? ????????? ???????? ? ????????. ?????? ?????? ???? — ??????? ? ? ???? ?????? ???, ? ?? ?? ?????. ????? ????? ? ??????? ? ????? ?????, ?? ????????????, ???? ?? ????? ? ??????? ?????... ?????? ???????? ????? ????????? ?????, ????? ??????? ??????? ? ??????? ????... ? ????? ???? ???? ??????? ?????????? ????? ???????????? ??????. ????????? ??????? ?????? ?????? ????, ? ????????, ????????, ?? ?????? ??????? ??????... ???????? ????????? ? ???????????? ?????, ????? ?? ?????? ??????, ????? ???????? ?'???,.. ???? ? ???????? ?? ????? ? ?????? ????????? ... ???, ???, ???? ?????????!1 ??? ??? ?????, ?? ??????, ? ????, ? ?????? ????????? ? ????? ? ????? ?? ????????... ?? ? ?????? ?????? ???? ? ? ????? ??????, ? ????????? ???? ??????, ? ??? ? ???? ??? ??????? ?????? ??????? ???? ?????????, ?? ?'??????? ? ????? ??????. ? ????????? ?????? ?? ?????, ?? ????, ?? ???? ??????, ?? ?????? ???????. ??????? ?????????? ?????? ???? ???????, ?????????? ????? ????????? ????? ? ??????? ? ? ??????? ???????, ??????? ? ??????? ???????? ????? ????? ??????? ?????. V ?????????? ????? ??... ? ??? ?????????? ? ????????? ???????, ?? ?????? ?????? ????, ? ?????????? ?? ????? ????. ? ??? ???? ??????: ?? ????? ???????? ???????, ???? ????????? ?????? ??????? ?????? ????????. 1 ???? ???, ???? ???, ???? ?? ???? ???????? (????). ?? ??????? ? ????????? ??? ??????, ?? ??? ???????? ????? ????? ????? ?????? ?? ??????. 130 131 A najstraszniejsze, że świat, który nas zgniótł i zagarnął, jest śpiewem naszych ust, biciem naszego serca i siebie poznajemy w krwawych mordercach, spokojnie na czele tłumu chorągiew niosących czarną. Bijemy skrzydłami w okno. Za szybą jasności zakon. Lecz po kolei chłód ręką kamienną chwyta. Słyszycie grzmot? To spiżowe, niepowstrzymane kopyta zmiażdżyły czułe serca — nam, zabłąkanym ptakom. ? ????????????, ?? ????, ?????? ??? ???????? ? ????????, ? ????? ??????? ?????? ? ???? ????? ??????, ? ???? ????????? ? ???????? ??????? ?? ??????, ?? ????? ???????? ???????? ??????? ? ???????? ??????. ? ????? ?'????? ???????. ?? ???? ?????? ??????. ?? ??????? ??? ?????? ???? ???????. ?? ????? ????? ?? ?????? ????? ?? ???????? ??????? ???, ?????? ??????????, ????? ?????????. PIEŚŃ O GŁODZIE ????? ??? ????? I Na morzu owianym mgłą gasły okręty, dymił fioletem zachodu urwisty brzeg. Szumi nad głową wiatr w smolone płachty wpięty, błyszczą gwiaździste oczy nocnym cherubom... I cisza... Z portów drewnianych, znad łęgów, stepów i rzek odpływaj, grożąca zgubo! Nie jęczcie liny napięte. Nie drzyj podłogo! Oto jest noc, co wydarła życie przemocy lat. Ścieżkom i leśnym wąwozom, wapiennym drogom, dawno zarosłym okopom, męce stuleci niech płonie łuna wieczorna! Radosny, swobodny świat wyjdzie nad ranem naprzeciw. Żyjemy wolno i w męce. Twardo narasta kościec, pierścień sprężystych muskułów żebra opina. Nocami straszą nas cienie. Wtedy w żałości śpiewamy posępne pieśni po słońca wschód. Stąpamy ziemią spękaną. W ustach zasycha ślina — nadchodzi głód. Ostrze przecina łodygę, w ziemię się wgłębia, tryska gorąca krew z rozdartych żył. Trzeszczą na białych zębach kości gołębia, wbita na ostry pręt ryba się smaży — wszystko co w świecie podlega mocy toporów i dzid — obozowisko usypia — i księżyc staje na straży, aż chłodem powieje świt. O, bujna trawo, deptana radością bosych nóg, kądziele mlecznych mgieł nad Wisłą-rzeką! Z prawej przyjaciel stąpa, z lewej nadchodzi wróg, w dłoni ma ścigły łuk, w kołczanie szypów pełno; oto już zgon niedaleko — ? ????? ????? ?? ????, ????????? ????, ????? ????????? ???????? ???????? ?????. ????????? ? ?????? ??????? ????? ??? ??????? ???, ? ???-????? ?????? ? ?????? ?????????... ? ????... ? ?????? ?????'????, ?-??? ???, ????? ?? ?????? ???????, ????? ???????! ?? ?????, ????? ????. ?? ??????, ???????! ?? ??? ?? ???, ?? ????? ????????? ?????????? ???. ??????, ???? ???????, ?????????? ???????, ????? ???????? ???????, ????????? ???? ??? ??????? ??????? ???????! ???????? ??????? ???? ????? ??? ????? ?????????. ?????? ?? ?????? ? ? ????. ?????? ?????? ????????, ???????? ??????????? ?'???? ????? ?? ??????. ?????? ??????? ??? ????. ???? ?? ??????? ??????? ????? ? ?????? ?? ????? ?????. ???? ?? ?????, ?? ????????????. ????? ? ????? ????? ?????. ????? ?????????. ?????? ?????? ??????, ?????? ? ?????, ??????? ???? ?????? ? ????????? ???. ?????? ????? ???? ? ????????? ??????, ????, ???????????? ??????? ??????, ???? ???????? — ???, ?? ? ????? ????????? ???? ????? ? ??????, ? ?????? ? ??? ??????? — ? ?????? ?????? ?? ????, ? ????? ????? ??????. ? ????? ?????, ??????? ??????? ????? ???, ?????? ??? ??? ??????-?????! ?????? ??? ????????, ????? ??????? ????, ??? ??????? ? ?????, ? ????? ? ??????? ?????, ?????? ??? ?????? ?? ??????, 134 135 w tyle ostała jurta, ścielona jagnięcą wełną. I ty, maleńki synu, i niezrodzony wnuku! Ręce na piersiach spoczną, zapadną oczy. Obsiędą kurhan stepowy wieńce żałosnych kruków, wyrośnie smukła kalina, szumiący jawor. Próchnem gnijących drzew w cieniu uroczysk przemówisz, potomna sławo! A jako wtedy i jutro. A jutro, jako dziś. Biegną przez pole pastuchy smagane burzą. Wali się drzewo podcięte. W puszczy miauczy ryś. Młodzieniec łukiem ciała nakrywa dziewkę lubą. Na morzu czerwone żagle. I senne oczy się mrużą nieprzeniknionym cherubom. ? Nad ranem budzi zimno. Kaszel szarpiący z płuc. Ciążą zmarznięte nogi, kostki i łokcie puchną. Z wysiłkiem po ciasnej izbie się tłuc, szukać w wystygłym popiele wpośród rupieci i szmat. Na wschodzie szara pręga. Już gwiazd świecące próchno zdmuchuje wiosenny wiatr. A ołowiany Don w brzegach się szarpie, ku morzu z groźnym szumem toczy swe wody. W tłustym przybrzeżnym ile pasą się karpie, sterlet wychodzi na żer, srebrzysty jaź... Wiosno, trująca, jak czad! Na przekór wiatrom młodym po wzdętych trupach szłaś... Dudnią na głuchym bruku, wozy ładowne dudnią — od sadów Nowoczerkaska, znad brzegów Dońca. Uchodzi krew spod serca porankom i południom po nocy śpiące dzieci podrywa okrzyk: gore! Na stepie nie zachodzą czerwono-czarne słońca — powietrze strute i chore. ?????? ????????? ????, ? ? ???? ????????? ?????. ? ??, ????????? ????, ??, ???????????? ?????! ???? ????????? ?? ??????, ?????????? ???. ???????? ?????? ???????? ????????? ????? ??????, ??????? ?????? ??????, ????? ??? ???????. ? ????????? ????? ? ?????? ?????? ???????? ??, ????? ? ????????! ? ???, ?? ????, ??? ? ??????. ? ?????? ???, ?? ? ?? ????. ???? ? ???? ????? ???????? ??????. ????? ??????? ????????. ???? ????? ???? ???????. ???? ?????? ???? ???????? ????? ????????. ??????? ??????? ?? ????. ? ??? ??????? ?????? ???????, ???????? ??????. II ??? ????? ?????? ?????. ?????? ??????? ? ??????. ???????? ???? ?????, ? ???? ?????? ???????. ???????? ? ?????? ?????? ????? ????, ?????? ? ?????? ??????, ???????, ??????, ??????... ?? ????? ???? ?????. ????? ??????? ????????? ???????? ????? ???????. ? ????'???? ??? ? ??????? ????? ???????, ?? ???? ???? ???? ?? ????? ???????. ????? ?? ??? ? ?????? ??????? ????????, ???????? ?????? ???? ? ????????? ??????... ?????, ???????, ??? ???! ????? ???? ?????? ?????? ?? ???????? ?????? ?? ????... ??????? ?? ????? ?????? ???? ??????????? ? ??????? — ??? ?????????????? ????? ? ??????? ?????. ??????? ???? ? ??????? ????????? ? ????????, ?????? ?????? ???? ??????? ?? ???: ? ????! ? ????? ?? ???????? ???????-????? ?????, ??????? ??????? ?? ?????. 136 137 Kraju bezbrzeżny, jak morze! Świeżość dziewiczych brzóz, zapach zgniecionych malin, szelesty w trawie, obłok przepada za wzgórzem, na drodze trzęsie się wóz, konik, radośnie rżąc, wbiega we wrota rzeźbione... Raz jeszcze poczuć ten wiatr, pieszczący twarz najłaskawiej, zanim w odmętach utonę... Ręce złamane w krzyż, usta sczerniałe od bitwy, krwawą zachodu rdzą opłynął staw. Już sercu braknie sił, a nie nadchodzą modlitwy zamykać groźne oczy martwym meduzom. Ty jedna zostałaś, nucąc w gęstwinie durzących traw, pastuszko, stepowa Muzo! Nożyny twoje bose marzną na głazach, zwichrzony warkocz, błękitne oczy we łzach. Wieją północne wiatry, niebo z żelaza, na skrzyżowaniach dróg straszą umarłych cienie, upiory strzegą cmentarzy i podły strach dreszczem oplatał golenie. Chcemy na grzbietach nosić worki z pszenicznym ziarnem, patrzeć, jak się we młynie sypie srebrzysta mąka. Nasycić, obmyć wodą języki od głodu czarne, krajać pachnące kromki ruchem pobożnej dłoni, a potem aż do świtania tańczyć na łąkach pod wtór fabrycznej harmonii. Chcemy gorących płynów, zrumienionego mięsiwa, wysysać z kości szpik, tłuste pieczenie żreć. W rozbitych spichrzach pusto, na niezoranych niwach nikłą wiosenną trawę głuszy gęstwina cierni. Kona skrwawiony dzień. I niebo płonie, jak miedź, bite młotami w hamerni. Wlecze się orszak cieni. Ospą wyżarte twarze. Wargi pękają w spiekocie, na stopach krew. Pożar kozackich stanic wieje duszącym wachlarzem, odnawia pamięć klęsk i pochodów niedawnych. ???? ?????????, ?? ????! ???????? ????????? ?????, ????? ????? ????????? ? ?????? ? ??????, ????? ??? ?? ?????'?, ?? ?????? ????????? ???, ??????? ????? ????, ? ?????? ?????? ????????... ?? ??? ??????? ??? ?????, ?? ??????? ???? ??? ???????, ???? ??? ? ????? ?????????... ???????? ???? ???????, ???? ???????? ?? ?????, ????? ???????? ?????? ????????? ????. ??? ????? ?????? ???, ? ?? ????????? ??????? ??????? ?????? ??? ???????, ?? ???? ????????? ? ??????? ????? ??'??????? ????, ????????, ?????? ???? ????! ?? ?????? ???? ???? ???????? ? ????, ?????????? ????, ???????? ??? ? ???????, ????? ???????? ?????, ?? ?????? ????, ?? ??????????? ????? ???????? ?????????? ????, ????? ????????? ?????????, ? ?????? ????? ?????? ???? ? ?????????. ????? ?????? ?? ?????? ????? ?? ?????? ???????, ??????, ?? ? ????? ??????????? ????????? ????. ????, ??? ?????? ??????, ????????, ????? ??????, ?????? ???? ???????? ???????? ????? ??????, ? ????? ? ?????? ???????? ???????? ? ????? ??? ???? ?????????? ????????. ????? ??????? ?????, ???'????? ????? ?'?????, ???????? ????? ? ??????, ???? ????? ?????... ? ???????? ???????? ?????, ?? ????????? ????? ????? ??????? ???????? ??????? ??????? ?????. ???? ???????????? ????. ? ????, ?? ????, ? ?????, ??????? ???? ? ????????. ???????? ?????? ?????????. ????? ??????? ???. ????? ??????? ?????, ? ???? ? ???????? ?????. ?????? ????????? ??????? ?????? ??????? ???, ???????? ?????? ??????? ? ???? ????????. 138 139 Łączy się w mroku z szumem cmentarnych drzew żałosny płacz Jarosławny. Ciężkie oddechy nad tłumem. I dzika pieśń. Z daleka odpowiada gwizd nadchodzących pancerek. Chwieją się ciemne czapki. Nierówny szereg zjawia się w blasku ogniska i ginie. Skrzypią drewniane jarzma. Chłoszcze po bokach bat. Spod kopyt, wozów i nóg szara kurzawa się wzbija. Zawrócił konia do skoku, stanął na niebie cień zmartwychwstałego Batyja. Raźno kłusują rumaki, ciekawe zamorskiej paszy; naostrzył nóż za cholewą stepowy pastuch: pilno mu dopaść jadła, ubrania, domów, maszyn, białe, pachnące dziewczęta posiąść na jawie. Stąpa przez czarną pustynię — i przy nim jeźdźców dwunastu z nauką nowych objawień. III Krwawy zachodu nóż niebo obdziera ze skóry, zmierzch chwycił ziemię za kark i siadł na wzgórzu okrakiem, obłokom burym obóz ginący we mgłach siwą kurzawą oddźwięczał; drzewa pociły się krwią i były ogniste znaki: na wschodzie polarna tęcza. Rumaki węszyły w noc, syciły nozdrza wilgocią. Księżyca srebrny jęzor wypełnił puste kotły — gdy głód zdębione dni batem męczarni podciął, chłopców obalił na słomę, dzieci za włosy uchwycił, co wieczór na czarnym stepie żałosne modły rozpoczynali wróżbici. Darmo w lewicy łuk i grot na śpiewnej cięciwie — jeleń nie wyjrzy z gęstwy, zając nie przemknie przez burzan. Niesmarowane koła skrzypią zgrzytliwie, ? ?????? ?????????? ? ????? ????? ?????????? ???????? ???? ?????????. ? ??????? ?????? ??????. ????? ????? ????. ????? ?????????? ????? ???????????? ???????. ????? ????? ?????????????. ??? ???????? ??????? ? ?????? ????? ? ????????. ???? ?????'??? ?????????. ? ??? ?? ????? ??????. ??????, ???? ? ???? ???? ?????? ??????. ???????? ???? ?? ?????, ?????? ?? ???? ???? ??????????? ? ??????? ?????. ????? ??????? ????, ?? ?????????? ???? ?????; ???? ????????? ?????? ???????? ????????: ?????, ???, ????? ? ???????? ???? ??? ????, ????? ?????? ???????? ? ????? ????????. ??? ??? ?? ?????? ??????? — ?????????? ????????? ???? ?????, ??? ????????? ???? ??'??????. III ???????? ?????? ??? ??????? ???? ?? ?????, ???????, ????? ???????? ?? ?????, ?? ?????'? ???????, ? ?????? ????? ?????? ????? ???? ??????? ????? ?????????; ????'? ?????? ????????, ? ????? ???????? ?'???????: ?? ????? ????? ???????. ? ???? ?????? ???, ? ?????? ??????? ??????. ?????? ??????? ???? ???????? ? ????? ??????? — ?? ????? ???????? ??? ????? ??? ??? ? ???????, ??????? ????? ?? ??????, ?? ???? ????? ????? ?????????, ???????? ? ?????? ????? ??????? ???????? ??????????? ???????. ?????? ? ?????? ??? ? ?????? ?? ??????? ???????? — ????? ?? ????? ?? ????, ????? ?? ????? ???'?????. ???????? ??????? ???? ?????? ????????, 140 141 w zmęczonym zmąconym mózgu tańczą czerwone koła — szumiącym skrzydłom wichru, co dłoń we włosach zanurza, już się opierać nie zdołam. Dymią ogniska — czerwone, przyziemne ptaki, buzuje w czarnych garnkach uboga strawa; przegniłe liście kapusty, zmarzłe ziemniaki, drobno siekana pokrzywa, roślinne kłącze. Nad głową złota kurzawa, gęstwina gwiazd, której twa dłoń nie rozpłacze. A konie na mokrych ługach węszą i rżą, spalonej przez krew i ogień trawy zabrakło wargom, nad nocą pełną przerażeń dudni za gromem grom: niebiosa gwarzą o niepojętych rzeczach — tu niżej ciężki wiatr żałobną skargą ludzi pobitych od miecza. Droga na górze gwiazdami, na dole perzem i ostem, rękami zbłocone szprychy, piersi pod osie — rozwiał się w siwym świcie Kijów, Korosteń, gęstwiną chłodnych lasów wieje zielona Sławuta — nacinać nożami korę, rzeźwiący sok młodych brzóz! O ziemio, trująca dzieci, ziemio w kolczastych drutach wystygły popiół i gruz. Witać cię ramion ofiarą, żegnać cmentarną pieśnią, oddawać ciała na własność dymiącym pniom: zległym na zimnej darni jakież zwycięstwa się nie śnią jakież ogromne czyny nie wyjdą naprzeciw? Za nami jest rzeka krzywdy, nad nami grom — głos patetycznych stuleci. Szły czarne cienie nieprzekrpczonym wąwozem, gwiazdy spadały na step płonącą rtęcią, ? ????????, ???????? ????? ???? ??????? ????????? — ????????? ????? ??????, ?? ???? ? ??????? ??????, ? ????????? ??? ?? ??????. ????? ????????? — ????? ??????? ?? ????, ? ?????? ????? ??????? ????????? ??????: ???????? ??????, ?????? ??????? ???????, ?????? ?????? ???????, ??????? ? ???'?????. ? ???? ???? ???????? ? ????? ???, ?????? ?? ????????? ??????. ? ???? ?? ?????? ????? ???????? ??????, ?????, ?? ?????? ?? ???? ???????, ?????? ?? ?????, ????? ???????? ?????? ??? ????? ?? ??????? ?'???: ???????? ???? ??? ???????? ????, ????? ?????? ?????? ?????? ?????? ?????, ????? ?????? ????????. ???? ? ?????? ?? ????, ?????? — ? ??????? ? ??????, ?????? ? ???? ? ??????, ??? ????? ????? — ????, ????????? ? ????? ???????? ???????, ?????? ??????? ??????? ??? ? ????? ????????, — ???? ????????? ??????, ??? ????? ?????? ??????! ? ?????, ????? ?????????, ????? ? ?????? ???????, ?????, ??????? ????. ?????? ???? ? ??????, ???????? ????? ?????????, ???? ??????? ? ????????? ??????? ????, ?? ??????? ?? ????? ???????? ????????? ??????? ????????, ??? ?? ????????? ????? ?????? ????????. ?? ???? — ?????? ????, ??? ???? — ???: ????? ??????? ??????????. ????? ???? ???? ???????????? ?????, ???? ?? ????, ?? ??????? ?????, ???????. 142 143 czerwony księżyc rozkwitał w srebrną brzozę, i łuna za uchodzącym wiała sztandarem rebelii. Tej nocy nie spał nikt. I serca mojego dzięcioł. Pieczona wpopiele rzepa trzeszczała wzębach pastuchom. Szła ukraińska noc. Potem dzień czoła wybielił bezwładnym ludziom spojonym śmierci siwuchą. Na torze bredził wagon nabity męką ciał. O chlebie, pachnącym chlebie zawodził głos harmonii — u ślepych szyb trzepotały płatki dziecinnych dłoni, pukały do twardych serc Jezusem i Marią. Znów świt wyplątywał drzewa z mroku obwisłych fałd, zorza spłynęła krwią. Dzień się wyzwolił i starł ją. IV Niebo powleka szklisty, lśniący mróz, wybiega przestrzeń przeciw ciągnącym obozom. W piersi po rękojeść wrósł wicher znad jezior i borów, znużonych koni źrenicom podstępnie grożą pierwsze zwiastuny wieczoru. Gasną nadrzecznej zieleni wybuchy zdeptana, zdyszana trawa goni śladami, do kopyt się klei — jarzma, skrzypiące łuki w sajdakach, kożuchy; mgła z mokrych wiklin brzuchem po ziemi się czołga, mgła jak kurzawa :.;•-.'?* u pęcm, wozów, kolein— ," szeroka, zwichrzona Wołga. Na horyzoncie raz po raz błyskają skrzydła płomiennym ptakom, w śmierci gasnących gwiazd ciemny objawia się zakon jastrzębiem mocny wiatr koniom zaplątał się w grzywy, słychać miażdżący krok — ? ?????? ?????? ?????????? ?????? ????????, ?? ???????? ????? ????? ???? ??????? ?????????. ??? — ? ????? ????? ???? — ??? ???? ?? ?????. ?????? ? ??????? ?????? ???? ??????? ??????. ???? ?????????? ???. ?????? ???? ??????? ???? ???????? ?????, ?? ??????? ??????? ??????. ? ?????? ????? ?????, ??????? ????? ???. ??? ???????, ??? ???????? ??????? ??????? ????? ????????, ??? ????????, ????????? ? ????? ?????? ??????, ??????, ?????? ????? ???'??? ????????. ???????? ?????????? ? ?????? ?????? ??????, ????'? ????????? ????. ???? ??????? ????? ???????. IV ?????? ???? ????? ?????????, ?????, ??????? ?????????? ??????? ????????? ???????. ??????? ?? ???? ? ????? ????? ? ????? ? ????????, ??????? ????????? ??????? ????? ????? ???? ?????????? ?????. ????? ??????? ?????? ????? ?????, ???????, ?????? ????? ???????? ?????, ??????? ?? ????? — ????, ??????, ?????? ? ??? ?? ???????... ?? ?????? ????? ? ???????? ???? ?????????, ???? ????, ???? ?? ?????, ????? ? ?????? — ????????, ?????? ?????. ?? ????????? ???? ? ???? ??????????? ????? ?????? ????????, ? ?????? ???????? ????? ??????? ????? ??????; ??????? ??????? ????? ?????????? ? ??????? ?????, ???? ???????? ???? — 144 ? 22-6 145 kryjąc mosiężne czoło w wieńcu jarzębin, idzie spełniciel straszliwy. Sine pola pragnienia nie gaszą chłodnymi stągwiami wód — węsząc za łąk naddunajską paszą, stada głowami chwieją, czerwoną łuną głód nad konającą Wandeją. Ciągną orszaki gniewu, na Notre-Dame de Paris dzwonią anioły popłochu, kurzawą okryty pochód, w prostych kulbakach naprzód podane ciała, łamią się skrzydła struchlałym mewom na ostrych biskajskich scherach. W głuchym skurczu serc na straconych wałach dzisiaj umierać. ??????????? ????? ???? ???????? ??????, ?????? ??? ????????????. ???? ???? ???? ?? ??????, ??? ??? ?? ?????? ?????? — ???? ?????????? ????? ??? ??? ????? ? ?????? ?????, ??????? ??????? ??????? ??? ???????, ?? ?????. ???? ???????? ?????, ?? ????-???? ????????? ?????? ?'??? ?? ??????, ??? ???????? ???????? ?????, . ? ??????? ????????? ?????? ?????????? ????, ????????? ????? ?????? ??????????? ?? ?????? ??????????? ???????. ? ??????? ????? ?????? ?? ???????? ????? ???? ???????. ZIEMIA CMENTARNA ????????? ????? I Gdzie wichr spogląda w oczy wciąż tym samym latom i nad Sawur-kurhanem świszczę gdzie równie Scytom jak Sarmatom tak samo konie w dziejach na oślep poniosły, gdzie w mroku czujne uroczyszcze i burzan, w serce ziemi wrosły; gdzie żółte ślepia siromachom świecą na starych dróg rozstajach gdzie każda pieśń odwiecznym żyje strachem, że ją na arkan pochwycą — oj, lele! — a gdy się izbę odświętnie umają, to nie wiadomo: — pogrzeb czy wesele... Gdzie od dawna już, ziemio, krwią na śmierć się popiłaś, gdzie otwierasz się, ziemio, jak rozdarta mogiła; gdzie co rana jak łzami okrywasz się szronem, gdzie kitajką żałobną są kaliny czerwone; gdzie na wietrze się ziębisz, gdzie się dręczysz na skwarze i wrastasz coraz głębiej w nieobeszłe cmentarze! ? Czy Pieczyngom dzikim, czy Chozarom otwierały się bujne stepy na oścież... Nie przebłagasz pieśni swym czarem, aby sznur z gardzieli ci zdjęto. Siedli rzędem ucztować na żywym pomoście miażdżyć łby pokonanym książętom. ? ?? ????? ????? ???? ?????? ?????-??????? ? ????? ??? ????? ???????? ? ???, ?? ?????? ?????? ? ???????? ??????? ????? ???? ? ??????? ????, ?? ?????? ??? ? ?????? ???? ? ???'?? ? ????? ????? ?????????; ?? ????? ??? ??????-????????? ????????? ?? ?????? ?????? ???????????, ?? ????? ????? ???? ?????? ???????, ??? ?? ????? ?? ??????? — ? ????! ???? ? ?????? ???????? ??????, ?? ?? ?????? — ?? ???????, ?? ?? ???????... ??? ????? ??, ? ?????, ????'? ?'??? ?? ??????, ????????????, ?????, ?? ?????? ????????; ?????? ?? ????, ???? ?????? ??????, ? ???????? ?????? ? ?????? ???????; ??????? ???? ???????, ????? ???? ??????, ? ??? ????????? ??? ??????, ????? ???, ?? ????????! II ????? ????????? ?? ??????? ???????????? ????? ????? ????????... ?? ???????? ?? ????? ?????, ??? ????? ?? ??? ?????. ???? ??????????? ?? ?????? ???????, ???? ?????? ????????? ????????. 148 149 Lepiej zostałby język niemy, niżby blizną rozpaczy miał przerastać. Krwią i ciałem swych córek zaludniałaś haremy, by nasieniu wrażemu było płodniej. Jasno chciałaś mieć zawsze — więc twe sioła i miasta są jak wichrem porwane pochodnie. I znów wracasz pokornie pod najeźdźcy namiot, buntująca się w wiecznym jasyrze. Znów ramiona twe płaczem się połamią, krzykiem w noc wybiegną złowieszczym. Wyszywane na koszuli twej krzyże układają się haftem coraz gęstszym. ? Hieratycznych Chrystusów sztywne dłonie błogosławią ci z mrocznych mozaik. Wysilałaś się Korsuniem, Chersoniem, aby dzwonom Świętej Zofii słuch swój podać. Ale wichr wciąż dął od wschodnich krain i spalała się na nim twa uroda. Między czarnym koczowniczym namiotem, między snem o minionym Carogrodzie przepływają dni, kurzawą słońca złote, przepływają wieczory i noce. A trawa na kurhanie, na tym wietrze i chłodzie jak przed wiekiem rozpaczliwie się szamoce. Wytrawiłaś ogniem ślad po Lachach i usiadłaś na żużlach pogorzeli. Ile razy ci serce wraży ołów przestrzelił, ile razy stratowała cię jeźdźców wataha, ile razy... Brałaś pióro dłonią niezdarną, podpis kładłaś, wróżąc sobie z niego wiele. Lecz zasianym nienawiści ziarnom kiełkowały już sporysze i kąkole, aby znów oracz zżółkłe potrącał piszczele, idąc z pługiem przez śmiertelne pole. ????? ? ????? ???? ????????, ??? ????????? ??????? ??????. ????'? ????? ????? ? ?????? ????? ??????????, ?? ???????? ???'? ???? ??????. ?????? ?? ???????? ?????? — ??? ????, ????? ? ????? ???????????? ??????? ?????. ?? ????? ??????????? ????? ???? ???? ?? ? ??????? ? ?????? ?????????, ???? ???? ? ????? ????????, ?????? ????? ?????? ????????; ?????? ?? ??????? ????? ????????? ??? ??????? ?????? ? ???????. III ?????????? ?????? ?????? ?????? ?????????????? ???? ? ??????. ???????? ? ??????? ?? ? ? ???????, ??? ????? ????? ???????? ????? ??????. ? ????? ??? ???????? ?? ???????? ????, ? ? ????? ????? ???? ???????. ??? ?????? ??????? ??????????, ??? ???? ??? ?????? ????????? ??????????? ???, ??????? ????? ???????, ??????????? ???????? ? ????. ? ????? ?? ???????? ??? ????? ? ?????? ? ???????, ?? ? ???????, ?????????. ??????? ?????? ?? ???? ??? ???? ? ??????? ?? ????????? ??????... ??????? ??? ???? ? ????? ??????? ?????? ????, ??????? ??? ???? ?????? ????? ??????, ??????? ???... ?? ????? ???? ??????? ????? ?????? ????????, ??????? ?????? ?????, ?? ???? ?, ???????? ???? ???????, ??? ???'???? ????????? ??????, ??? ???????? ?????? ????????, ?? ?????? ?????, ??????? ? ???????????? ????. 150 151 I nawalił się pozłacany Suzdal na fortecę twą stepową, na barok. Już nie koniom szalonym wściekłe wargi tnie uzda, jeno pieśniom twym, słowom skrwawionym. I nie ucztom, nie zwycięstwom, lecz conocnym pożarom monastyrskie oznajmiają się dzwony. No, więc cóż! Nie nowina nam alarm zamiast srebrnej sygnaturki na jutrznię. Na żarem przepalonych, zrujnowanych krzyżalach młoda zieleń ku światłu się przebija. Będzie walka i przewaga, świętowana hucznie, i miecz Boży na karkach i szyjach. Kto ci rany przewinie, jaki zbada cię lekarz? Na co, ziemio skrwawiona, w poniżeniu swym czekasz? Kiedyż ziąb swój ogrzejesz, ochłodzisz się na skwarze i kwiatami zasypiesz nieobeszłe cmentarze? ? ????????? ??????? ???????????? ?? ??????? ???? ??????? ???????. ??? ???????? ??? ???? ???? ?? ????? ??????, ??? ?????? ? ??????, ??? ????? ????????. ?? ??? ??????? ? ????????, ? ??? ?????? ?????? ???????????? ????????? ??????. ??, ?? ??! ??? ?? ?????? ??????? ??????? ???????? ?????? ?? ??????. ?? ???????? ?????? ?? ??????????? ??????? ?? ????? ????'????? ?????? ??? ? ????. ?????? ??? ? ??????? ? ??????? ?????????, ???? ? ??????? ??? — ?????? ????. ??? ???? ???? ???????, ??? ??? ???? ??????? ?? ??, ????? ???????, ?? ??????? ??????? ????? ???? ???????, ????? ???? ???????, ??? ???? ????????? ??????? ??????????? WIOSNA ZDRADZONA ???????? ????? Henrykowi Józewskiemu Pokrywają się mgłą, gasną oczy niedawnym latom, to, co wczoraj do życia się rwało, dziś uwiędły pokrywa liść. Noc żałobna nad nami, zarzuciła nas ciemnym brokatem, i nie wiemy, opadnięci przez żałość, gdzie i dokąd po bezdrożach iśc. Na dalekiej podolskiej stacji pocałunek Marszałka z Hetmanem na spotkanie zwycięstwom nieskorym na słońcu zakwitł i zwiądł... Siedemnaście razy od tej pory rozwinęły się kiście akacji i daremnie myśli zbłąkane przyzywają utracony ląd. Niskie chmury nad głowami płyną, czarne cienie mylą drogę i straszą; znowu wicher gra nad Ukrainą, jak zaklęty czarodziejski flet — i za naszą wolność i waszą maszerują znów bataliony, wyglądając spod bojowych hełmów zagubionych historycznych met. Maj uroczny czeremchami chlustał, rozrzucając je po jarugach i bałkach. Jasne oczy młodego żołnierza rozkaz wodza czarował i wiódł... Ukraińskich wiatrów gorzałką przepalały się spragnione usta i waliły zbrojne szwadrony na Taraszczę, na Kijów, na wschód. I od nocnych wojennych alarmów i od szabli ułańskiej zamachu ????????? ?????????? ??????? ??? ???????? ?????, ???????????? ????; ??, ?? ????? ?????? ????????, ???? ???'??? ????????? ??????. ??? ????????? ??? ????, ????????? ??? ?????? ??????, ? ?? ?????, ?? ??? ??????? ???????, ?? ? ???? ??????????? ???. ?? ??????? ??????????? ??????? ????????? ???????? ? ????????? — ???????? ?????? ????????????? — ?? ????? ?????????? ? ?????. ? ?????????? ????? ? ??? ??? ?????????? ???????????? ????? ??????, ? ???????? ????? ??????? ????????? ????????? ???. ????? ?????? ??? ???? ?????????, ????? ???? ????? ???????? ? ????????; ????? ????? ??? ???????? ????, ???? ?????? ????? ???????, — ? ?? ???? ???? ? ???? ?????????? ???? ??????????, ??????????? ?????? ?-??? ?????, — ?? ? ?? ???????? ????????? ????? ?????? ???????? ??????? ???????, ???????? ?? ??????, ?????. ???? ??? ???????? ???????? ??? ????? ?????????? ? ?????... ??????????? ?????? ????????? ?????????? ???? ???????, ? ???? ????????? ?????? ?? ??????, ?? ????, ?? ????. ? ??? ?????? ??????? ???????, ? ??? ????? ????????? ?????, 154 155 i od gwiazd i od łun... Nie na darmo za krtań chwytał niespodziany spazm, kiedy księżyc ogromny, czerwony prosto w ślepia ci zajrzał, o Lachu, i przypomniał się myślom zbudzonym twoich ojców zapomniany czas. Było słońce i bzy rozkwiecone rozrzutnie po sadach, koła armat grzęzły w czarnoziemie, kołowały niebiosa jak młyn — aż wybuchły gorącą czerwienią czarnych stacji napęczniałe węzły, wyciągnęły się z powrotem na zachód sine żyły wyprężonych szyn. I pokryły się mgłą, zgasły oczy niedawnym latom, to, co wówczas krwią się płaciło, jutro zimny pieczętował wosk; noc nawisła nad światem, poplątała drogi zawiłe, w słabe serca się wkradła z naręczami smutków i trosk. A na mrocznej podolskiej stacji cień Marszałka i cień Hetmana raz do roku zjawiają się razem na czele rot... Drży powietrze przesycone wonią młodych zbóż i rozkwitłych akacji i po sinych, okólnych kurhanach urywany przetacza się grzmot. I umiera wiosna zdradzona, zagubiona w kłótniach i przetargach, i konając, przystaje w strzemionach, szuka wzrokiem zagubionych met... Ale niebem ciemne chmury płyną, cichnie w mroku rozżalona warga, tylko wicher gra nad Ukrainą, jak zaklęty, czarodziejski flet. ??? ?????, ??? ??????... ??? ?? ????? ????? ????????? ???????? ?????, ???? ?????? ???????, ???????? ?????? ???? ?????? ? ????, ? ????, ? ???????? ????? ????????? ??????? ????? ??????? ???. ????? ???????, ? ??????? ????? ??????????? ???????, ???? ?????? ???????? ? ?????????, ? ????????? ????, ?? ????, — ?????? ??????? ????'? ?????? ?????? ??????? ????????? ????, ????????????? ?? ????? ????? ???? ?????? ?????????? ???. ?????? ??? ???????? ?????, ????? ?????????; ? ?? ??, ?? ?? ????? ????'? ???????, ?????? ? ?????? ???????? ????; ??? ??? ?????? ?????????? ? ????? ?????????? ??????, ???????? ? ????? ??????? ? ????????? ?????? ?? ????. ? ?? ???????? ??????????? ??????? ???????? ? ???????? ???? ????? ? ???????? ????? ??????????? ??? ? ???... ???????? ???????, ??????? ????? ?????? ???????? ? ????? ??????, ? ?????? ?? ???????? ????? ?????????? ? ??????? ????. ? ?????, ??? ???????, ????, ? ?????? ? ??????? ????? ? ????? ?? ????? ????? ????, ? ??????? ????? ? ????????... ? ????? ????? ????? ?????????, ? ?????? ???????? ???? ?????, ?????? ????? ??? ???????? ????, ???? ?????? ????? ???????. NA KONIE POMORDOWANE (Cz. XII poematu Słowo o koniach) Przyjdą inni poeci nad zgasłą smucić się burzą, chwałę wieczystą poległym pułkom wywróżą; będą wprowadzać turystów, gdzie Nike kamiennostopa przechadza się w szumie skrzydeł po opuszczonych okopach, a mnie w tym tłumie nie dojrzysz, nie dla doczesnych parafian szykuję moje elegie i dźwięczne epitafia. Wam, konie, coście się rwały, na mocnych siadając zadach, gdy w klekotaniu maszynek biegła zagłada, wam, własnej śmierci wierne, w rozwianej burzy grzywach, wam ta żałobna pieśń i żałość serca prawdziwa. Na nic wasze czujne oczy i nóg wytrwałe wichry, skrzydła, co was nosiły, dawno zacichły; w ręku przestępcy i tchórza zgasła wojenna gloria, co w jeźdźca i konia przyjaźni szukała zwycięskiej chluby, w grzmiącej fabrycznej hali, w nieznanych laboratoriach dojrzewa śmierć nierycerska pod okiem zimnej rachuby. Wam, konie karę i gniade, głosami aniołów rżące, które się dziś przechadzacie po gwiezdnej niebieskiej łące, wam, fosgenem po trute we Flandrii, konające na żelaznych zasiekach, coście padły od kul i z nikczemnej ręki człowieka, któreście nad Wereszycą potonęły w mokradłach, i wam, rozstrzelane z czołgów, zanim myśl powiew śmierci odgadła. Przez mękę Twoją, Chryste, i przenajświętsze rany, który konno i w srebrnej zbroi wyjeżdżasz mym snom naprzeciw, zeszlij Twój pokój koniom, podle pomordowanym, a światłość wiekuista niechaj po śmierci im świeci! ???????? ???????? ????? (?. XII ? ????? "????? ??? ????? ") ?????? ??????? ????? ?? ??????? ??????? ????, ????? ????? ???????? ?????? ? ?????; ?????? ?????? ????????, ?? ???? ???'???????? ????????? ??? ??? ??????? ?? ??????????? ??????, ??? ???? ??? ?? ????, ?? ?? ??????? ??????? ????? ?????? ??????, ???????? ????????. ???, ????, ?? ??????????, ?? ????? ??????? ????, ?? ? ?????????? ????? ?????? ???????, ???, ?? — ???????? ?????? — ??????? ????? ?????, ?? ????????? ????? ? ????? ??????? ????????. ??????? ???? ??????? ? ?????? ??? ???????; ?????, ?? ??? ??????, ??????? ? ????; ? ??? ????????, ????????? ?????? ?????? ??????, ?? ? ??????? ????? ? ???? ?????? ?????? ?????, ???? ? ????????? ????, ? ???????? ???????????? ?????? ?????? ????????? ??? ????? ????? ???????. ???, ????, ????? ? ??????, ??????? ?????? ?????, ???, ?? ????????? ? ???? ??? ???? ??????, ???, ???????? ?????? ? ????????, ?? ???????? ?????????? ?????????, ?? ????? ??? ???? ? ? ???? ??????, ?? ??????, ?? ? ?????? ??? ????????? ????? ???????, ? ???, ?? ????????? ? ?????? ??????, ??? ????? ????????? ????. ? ????? ??????????, ??????, ? ???, ?? ?? ???? ??????, ??, ?? ????? ? ??????? ????? ???? ????? ??????, ?????? ????? ??? ?????, ?????? ? ???? ????????. ? ??? ?? ??????? ????? ??????? ????????? ???????. 158 159 ???????????-??????? ??????? ???????????? ???? ????? ??? ??????? ????????????? ?????? ??????? ??????????, ?????????? ????? ??????? ?????? ?????????? ????? ??????? ?????????? ??©?1*/.», ????????? ????? ?????????? *> cgha. ^ ?????, "???????" CRAC0VIENSI8 (????????? ?? ??????????? ??????) ???????? ?. ?. ??????????????? ???????? ???????? ?.?.???? ????????? ???????? ?.?.??????? ???????? ?.?. ????? ????? ?? ????????? 04.11.95 ????????? ?? ????? 12.01.96 ?????? 84x100 1/32 ????? ????. ?1 ????????? ????? ???????? ????. ????. ????. ???. 7.8 ????. ????. ????. 8,19 ???.-???. ???. 8,1 ?????????? 22-6 ??????????? "???????". 290000 ?????, ???, ?????????, ? ????????? ???????? ??????? "?????". 290005 ?????, ??????, 20 ???????????? ?. ?68 ????? ??? ??????? / ??????. ?.?.??????, ?.??????????; ?????, ??. ?.??????????; ?????. ??????. | ?.?.?????????. — ?????: ???????, 1996. — 159 ?: ??. — ???. ? ???. ISBN 5-7745-0674-6 ?? ?????? ? ??????? ?????? ?????????? ?????????? ????????? ????? ????????????? (1909-1988) ??????? ?????, ? ???? ???? ???????? ????????? ???? ????????, ?? ?????? ???? ? ???????? ???????????? — ????????: ??? ? ???? ?? ?? ????????? ????, ?????????? ?????? ?? ????????? ? ???????? ?? ??????. ??????????? ?????? ? ???? ? ??????? ????????? ???? ??????? ??????? — ??????? ? ??????. ? 4703010200-006 . . _ „_„ „??1? ? ? ??????. ?????? ??? 84???