Daniel Liskowacki

Cukiernica pani Kirsch

Muszla od uzdrowiciela 
Muszla – łagodne echo, spokojna fala. Ten sam, niezmienny motyw. Połysk słońca 
na ogorzałej solą i wiatrem skórze, cekiny leniwie wygarniane z piasku. Aż tyle 
przyzwolenia na błahe, kiczowate szczęście czy podświadoma pewność, że innego 
szczęścia nie ma? Pewnie stąd ów nawyk, aby zbierać na nie dowody. Pudełka, 
koperty, woreczki pełne chrzęszczących skorupek. I uczucie zażenowania, gdy już 
później, dużo później, trafi się na nie w głębi szuflady. Blade i zbyteczne, jak 
strużyny paznokci, które od tamtego czasu odrosły już tyle razy. 
Czy godzi się więc nazywać muszlą ten kamienny, kredowobiały czerep, 
wypełniający moją dłoń tak szczelnie, jakby to ona go ukształtowała? 
Dobrze pamiętam uśmiech, z jakim S. zjawił się u mnie, aby mi tę kamienną muszlę 
podarować. Właśnie uśmiech, a nie dzień czy porę roku. Bo to był taki mocny, 
jasny uśmiech, na który nieczęsto możemy sobie pozwolić. A on obnosił się z tym 
uśmiechem, jakby miał do tego niezbywalne prawo. To musiało drażnić. Chyba w tym 
czasie dyrektor PGR-u, gdzie S. był zatrudniony jako mechanik, wyrzucił go z 
pracy. Oczywiście, argumenty nie dotyczyły uśmiechu. Ale też dla żadnej ze stron 
jakiekolwiek argumenty nie miały wtedy znaczenia. Argumenty to dystans, a oni 
żyli blisko, obok siebie. 
No więc pamiętam uśmiech, gdy kazał mi otworzyć dłoń i poczułem w ręku obły, 
chłodny ciężar. To była skamieniała muszla. Twarda, gładka i biała. 
Powiedział, że mam ją brać do ręki, ilekroć opuszczą mnie siły. Że mam ją 
ściskać mocno, gdy odejdzie mi ochota na ciąg dalszy. To jest energia – 
powiedział – niezniszczalna, wieczna. 
Uśmiechał się, był wtedy w pełni swego życia. Niski, niepozorny mężczyzna. 
Musiał mieć wówczas trzydzieści parę lat, ale żywe, chłopięce spojrzenie 
odejmowało mu ich trochę i rozpraszało pierwsze wrażenie pospolitości. To dla 
takich jak on, na użytek socjalistycznej socjologii, ukuto miano: 
chłoporobotnik. Żaden tam centaur, ot, dwie połówki zlepione w jedno klejem do 
wszystkiego: do tektury, ziemi, szkła, człowieka i historii. 
Ale S. był inny. Właśnie dlatego, że starał się być. Nie: być innym. Być. 
Kiedy go poznałem – rok, może dwa lata wcześniej, nim darował mi tę muszlę – 
mieszkał z żoną, drobną, pogodną kobietą, w jednym z szarych, pegeerowskich 
osiedli na obrzeżach Szczecina. Swą kawalerkę dzielili z Tomkiem, przybranym 
synem. W pokoju było jeszcze miejsce na akordeon i psa. Na Biblię, sztandar 
Zjednoczonego Świata i perpetuum mobile. 
S. grał na akordeonie ze szczerością samouka: głośno i bez szczególnej troski o 
czystość tonu. Pies – duża, życzliwa suka – ogrzewał mi stopy, warując przy 
krześle. Biblia pęczniała od fiszek, zakładek i podkreśleń. Sztandar namalowany 
był kredkami na zeszytowym papierze w kratkę i przypięty do słomianki na 
ścianie. Zaś perpetuum mobile, które mnie tam przywiodło, na razie nie chciało 
działać. 
– To nic, mówił S., – to niedługo ruszy, zobaczy pan. Tylko coś jeszcze muszę 
sprawdzić i trochę części przynieść z zakładu. Bo samą zasadę to już znam. 
Ta zasada była wspólna dla wszystkiego, co robił. Tworzyła pewien system, o 
którym rozprawiał z gorączkowym ożywieniem, ilekroć się spotkaliśmy. Siła jest w 
nas – powtarzał – każdy ją ma. Tylko trzeba ją z siebie wydostać. Na dowód 
wskazywał mi zaznaczone obficie ołówkiem fragmenty Biblii. O Bogu mówił: ta Moc. 
Perpetuum mobile miało uwolnić ludzkość od jątrzącego wojnami pościgu za 
energią, a sztandar Zjednoczonego Świata załopotać ponad triumfem spełnionego 
snu. 
Sąsiadów S. interesowały namacalne dowody tej wyzwolonej przezeń siły. 
Wskazywali na jego rodzinę. Ożenił się z poważnie chorą, a teraz, proszę, 
kwitnie mu żonka. Dzieci mieć nie mogli, prawda. Ale gdy brali Tomka z 
sierocińca, było to dziecko, jak orzekli lekarze, ociężałe umysłowo. I co? Dziś 
Tomka na wywiadówkach wychwalają. Ludzie powtarzali między sobą: „Ten nasz S. ma 
dar. Dobrą rękę. Uleczył swoich, niech i nam swego daru użyczy”. 
Pokazywał mi te pierwsze listy pełne dziękczynnych błogosławieństw za 
przywrócone zdrowie. Jeszcze nie był Uzdrowicielem, do którego ustawiały się 
kolejki. Ale i wtedy, gdy już był, upierał się przy swoim: „Oni sami się leczą, 
ja ich tylko przekonałem, że mogą...” Skamieniała muszla i ze mnie miała dobyć 
tę moc, tę iskrę, która drzemie w każdym okruchu życia. 
Znalazł ją w polu, w czarnej, wzruszonej pługiem ziemi. To, że ją znalazł, nie 
było przecież wcale prostym zbiegiem okoliczności. Białoszara, oblepiona gruda 
mogła być w końcu czymkolwiek: wapiennym łupkiem, najpospolitszym kamieniem, 
kawałkiem bydlęcej kości. To, że rozpoznał w niej muszlę, czyniło z przypadku 
wydarzenie. Jak większość ważnych wydarzeń, nie planowane, trochę nagłe, ale 
przecież na swój sposób konieczne. 
Lubił i potrafił szukać. Znosił do domu pełne kieszenie skarbów: zaśniedziałe, 
okryte gliną srebra, mosiężne guziki oraz monety, które już po pierwszym 
roztarciu między palcami ukazywały oblicza dumnych niewiast, gałązki laurowe i 
szpony drapieżnych ptaków. W ten sposób zgromadził u siebie wiele niegdyś 
pospolitych przedmiotów – rogowy grzebień, kostki do gry, pokrywkę puderniczki, 
kieliszek do jaj na miękko – które dopiero wydobyte z wilgotnego mroku stawały w 
niepokojącym blasku tajemnicy. 
Wiedząc, że sprawia mi to radość, obdarowywał mnie czasem którymś z tych 
skarbów. Skamieniała muszla jest spośród tych podarunków najcenniejszym. 
To całkiem spora muszla, ledwie można ją objąć palcami dłoni. Zdumiewająca w 
swojej wierności temu, czym była. Gładka, jakby jeszcze wczoraj szlifowało ją 
morze. Przypomina raczej precyzyjny, artystyczny odlew niż to, co kojarzy się z 
szorstką repliką w kamieniu. Jej wnętrze – ta łagodna wklęsłość, którą tak 
chętnie odnajdują w każdej muszli opuszki palców – pozostało niemal równie 
delikatne i kuszące dotyk. 
Sława, którą S. zaczął zdobywać jako Uzdrowiciel, rosła jak fala; im bliżej była 
brzegu, tym stawała się wyższa. Ani ja, ani on nie wiedzieliśmy wówczas, że ten 
brzeg jest wyjątkowo blisko. 
Przez mały pokój przechodziły tłumy. Pielgrzymki pokorne, nadziei pełne. 
Przyjmował grupami, po kilkanaście osób naraz. Tylko w ten sposób mógł przyjąć 
wszystkich. Siedział przy stole, ledwie wśród nich widoczny, trącając nogami 
upchnięty pod stół akordeon. Zaczynał od wyjaśniania: w każdym jest Moc, trzeba 
ją tylko wydobyć. Czekali cierpliwie, aż skończy i położy na nich wreszcie swe 
błogosławione Mocą ręce. Dyrektor PGR-u, który kiedyś wyrzucił go z pracy, też 
był między tymi ludźmi. Zasłuchany w swą obolałą trzustkę. 
Przed dwupiętrowym blokiem na pegeerowskim osiedlu zatrzymywały się autobusy z 
całego kraju. Nie brakowało też barwnych, lśniących samochodów na zachodnich, 
głównie niemieckich rejestracjach. Listonoszka dźwigała pękatą torbę: 
podziękowania od uleczonych, pytania wątpiących, prośby bezradnych. 
To była połowa lat osiemdziesiątych. Wielki wybuch wiary w energoterapeutów. 
Znak czasu, ślad innej, budzącej się właśnie wiary w cud? W inne, a rychłe i 
nagłe uzdrowienie? 
Właśnie wtedy S. zaczął budować dom. 
Fortuna, rzymska pani szczęścia, pomykała chyżo na rydwanie z muszli. Muszla – 
najdelikatniejszy klejnot natury, a zarazem najtrwalsze z jej kruchych cacek. 
Czyż mogła nie stać się symbolem? 
Macica morskiej piany, matka Afrodyty Anadyomene i Wenus wynurzającej się ze snu 
Botticellego. Wilgotne, różowe usta, vulga, naczynie zapłodnione perłą oceanu, 
koncha nawołująca spragnionych kresu wędrowców. Amulet, który matki przekazywały 
córkom w dniu ich zamążpójścia. W obfitości wezbranej piany bywała też muszla 
talizmanem bogaczy. Rozmnażać się i pomnażać. Soczysta sakwo, alabastrowy 
mieszku! 
S. wznosił swój dom z dala od osiedla, na zielonym wzgórzu, które dobrze było 
widać z okien podmiejskich autobusów. Ludzie pokazując palcami, mówili: 
„Uzdrowiciel się buduje”. 
Dychawiczne autobusy i ciągnące łodzie z muszli śmigłe delfiny. Tam nosy 
przylepione do szarych szyb, tu Neptun i Galatea owiewani rześką bryzą. Kurz 
biegnącej pod górkę szosy i oceaniczny pył, świetlisty od promieni. W ich 
centrum muszla, łoże, łono słone od miłości. Blask wschodzącego życia. 
To się podobno właśnie tak i właśnie tam zaczynało. W głębi wód. W ich martwym 
mroku. 
Choć przecież nie tak znów martwym, jeśli w chemicznym tyglu pełnym wodoru, 
węgla i azotu rozniecona została iskra. Całkiem zresztą dosłownie, jeśli wierzyć 
nauce. Całkiem zresztą poetycko, jeżeli pominąć białe kitle i sterylność 
laboratorium. (Czy zresztą były białe? i czy biel również nie byłaby barwą 
symboliczną, dziewiczą?) 
Rok 1953, Chicago. Fatalna sceneria, jak na opis prapoczątku. Bo choć już nie 
prohibicja, nie spluwy pod płaszczem, nie Johnny Wykałaczka dobijany w 
podziemiach garażu, to przecież – z perspektywy świtu ludzkości, co wstawał znad 
Moskwy („Jutrzenka różanopalca o dumnej twarzy robotnicy” – opisywał to zjawisko 
Konstanty Ildefons już po swym skończonym romansie ze Szczecinem) – Chicago 
mogło być tylko brudem świata. 
Wprawdzie minął już rok od śmierci pewnego nie wyświęconego gruzińskiego popa, 
ale od żelaznej kurtyny wiało chłodem. Czy dlatego eksperyment chicagowskiego 
naukowca, L.S. Millera – w gruncie rzeczy tak bardzo będący na rękę zwolennikom 
materializmu – nie doczekał się większego zainteresowania naszej prasy? W 
nagłówkach królowały wodorowe lęki, a tam, w Chicago, wodór odpytywano na 
okoliczność życia. Szklane kolby i eksperyment o boskiej proweniencji. 
Było tak: para krążyła w obiegu zamkniętym przez mieszaninę amoniaku, metanu i 
wodoru. Poddawano ją co jakiś czas mocnym elektrycznym wyładowaniom. 
Mimo woli nasuwa się porównanie do elektrowstrząsów, którymi budzi się z 
martwych stygnące serce. Natomiast Miller (swoją drogą, co za nazwisko dla 
kogoś, kto zapragnął powtórzyć dzieło Stwórcy) budził z martwych Nicość. 
Skutecznie. Po tygodniu skroplony w aparaturze kondensat zmętniał, potem stał 
się czerwony. Dokonano gorączkowych analiz – ciecz o barwie krwi zawierała 
aminokwasy, jednostki strukturalne białka. 
A więc naprawdę tak było? Błyskawice rozdzierające atmosferę jako praprzyczyna? 
Dom nie był jeszcze gotowy, gdy pies, którego S. miał od zawsze, wielka suka, 
daleka krewna alzackiego owczarka, zdechła na raka macicy. Po betonowych, 
surowych labiryntach budowanego domu snuły się dwa syjamskie koty. Błękitnooka 
namiastka tamtej wierności. 
Zwierzęcy trop biegnący wstecz, aż do źródeł. 
W nauce przysługuje im zresztą termin cokolwiek gastronomiczny: rozcieńczony 
bulion pierwotny. Nieskończone wody obsiane ziarnem aminokwasów. Co jednak 
sprawiło, że lgnęły do siebie i łączyły w złożone białka, że poczęły się mnożyć? 
S. otwiera Biblię: „a Duch Boży unosił się nad powierzchnią wód”. Puka palcem: 
„I stała się światłość”. Jego roześmiana żona kładzie przed nami drożdżowy 
placek. Akordeon wydobyty spod stołu 
– fale Amuru. Odpływy i przypływy: naukowego błogosławienia, że już wszystko 
wiemy, naukowej grozy, gnozy ciemnej, zaplątanej, że im więcej wiemy, tym wiemy 
mniej. 
Teoria Haldane’a i Oparina o życiu powstającym z prebiotycznych związków w 
oceanicznym bulionie zanegowana zostaje z nagłą, ekstatyczną determinacją. Przez 
najświatlejszych. Crick, laureat Nobla za współudział w odkryciu DNA, nie ma 
wątpliwości: życie na ziemi nie mogło powstać samorzutnie. Fizyka i chemia 
kłamią. Życie na Ziemi zostało zasiane. Przez innych, obcych, przez przybyszów. 
Radosne hosanna astrofizyków, astrobiologów, astroarcheologów, astromagów. Nauka 
jest z nami, bo nic nie wie. Stajemy na powrót u bram ciemności. 
Można nic nie wiedzieć, wtedy przemówią kamienie. Czy nie jest paradoksem, że 
właśnie one, które zwykliśmy uważać za constans wszelkiej martwoty – przekazują 
nam najdawniejsze sygnały życia? Bo to przecież skamieliny stanowią jedyne tego 
życia świadectwo. Pierwszymi historykami życia byli i są geologowie. 
Kusząca herezja: uwierzyć w życie kamieni. Ale może nie wiary tu trzeba, tylko 
szacunku? Tej mieszczańskiej namiastki uwielbienia. Dla ewolucji materii, która 
jest zapisana w minerałach, głazach, skałach. Materia. Matr w sanskrycie. 
Mutter. Matka. 
Gunfilt w Ontario i Fig Tree w RPA (prawdziwi odkrywcy gotowi wielbić imiona 
odkrytych przez siebie lądów) – to właśnie tam przemówiły kamienie. W łonie 
kanadyjskiej i południowoafrykańskiej skały odkryto skamieniałe praziarna życia. 
1900 i 3200 milionów lat temu. Liczby, których nie sposób pojąć. Ale patrzę 
przecież na powiększone dwa tysiące razy zdjęcie spokrewnionego ze współczesnymi 
bakteriami prokarionta. Kłębuszek bytu. A więc tak wyglądaliśmy u zarania? My, 
ludzie, i brzozowy zagajnik pełen wilgotnych maślaków, i wielbłądy, i gruźlica, 
i foki uchatki, i niepylak apollo, i syjamskie koty w betonowym labiryncie 
nowego domu S., i małże, ukryte w ciepłej ciemności swej skorupy? 
Kiedyś S. przyszedł do mnie znowu i powiedział, że jego żona spodziewała się 
dziecka. Już przestali wierzyć, a przecież. Nie pytał o muszlę. O to, czy 
zaciskałem na niej dłoń. Biegł do swoich spraw. W głąb swojego czasu, który 
dopiero miał rozbłysnąć, otworzyć się. I nie ważne, czy w efekcie jednego 
oślepiającego wybuchu, pod ciepłem boskiego tchnienia, czy raczej jako owoc 
panspermii kierowanej, jak nazwał ową kosmiczną ingerencję Francis Crick. 
A potem było wzgórze Ediacara w południowej Australii. Raptem siedemset milionów 
lat temu. Najstarsze z odnalezionych skamieniałości świata zwierząt. Organizmów 
na tyle już złożonych, że się składały we wzory i desenie będące głodem żywej 
formy, osobności, jedyności, jestestwa. Krąg z zarysem krzyża, wiotkie niby-
pióro – muśnięcie wieczności, i ten kształt tak podobny do śladu, jaki zostawia 
w mokrym piasku meduza. 
Skok przez kolejne dwieście milionów lat i nagłe zachłyśnięcie bujnością 
wczesnokambryjskich wód: gąbki, mięczaki, trylobity, rozgwiazdy, ramienionogi. 
Gdyby kolana nie miękły przed świętością tych narodzin, można by zażartować z 
naukowców. Był rozcieńczony bulion pierwotny, jest zupa z frutti di mare. 
Właśnie wtedy nastaje trwające długo królestwo skamieniałych muszli. Minęło 
pięćset milionów lat, zanim S. dał mi zmienioną w kamień skorupę. 
Muszla to szkielet zewnętrzny mięczaków wytwarzany przez nabłonek okrywającego 
je płaszcza. Najlepszy budulec dla kamienia. Węglan wapnia występujący pod 
dwiema postaciami – jak Ciało w chlebie i winie – kalcytu i aragonitu. A potem 
przemienienie wtóre – w żywy kamień. 
Muszle, chemia organiczna na służbie pulsującego coraz gwałtowniej oceanu. Jedna 
z koncepcji nagłego skoku zakłada, że w wodzie kipiała już wtedy walka o byt, a 
pojawienie się w okresie kambryjskim znacznej ilości stworzeń okrytych muszlą za 
tym przemawia. Muszla stawała się twierdzą życia. 
Zamykam dłoń na mojej muszli. Czy można sobie wyobrazić jej świat? Jej czas? Tę 
niepojętą czeluść? 
Pytania retoryczne, infantylne. Zbędna jest zresztą łaska takiej wyobraźni, 
kiedy trzymasz w ręku skamieniałą obecność w abstrakcyjnym pędzie liczb i 
światów. Naoczność ślepą, lecz może przez to bardziej wiarygodną? Jak 
sprawiedliwość? 
S. odnalazł ją gdzieś w pobliżu swojego domu, tego na osiedlu, na polu 
obumierającego PGR-u. W przestrzeni coraz bardziej niczyjej, wypełnionej 
pordzewiałymi częściami maszyn i czarnymi kręgami zużytych opon moknących na 
deszczu... 
Beseritz, Brunne. Świat jeziora Glambeck. I dalej przez willowe Bezrzecze, aż po 
las noszący kiedyś imię Güninitz. I dalej, aż po jego dom. I bliżej, wcześniej, 
głębiej. Dobra von Eickstedta, a potem księcia kanclerza von Ramin. Gmina Dobra. 
Taka sobie. Takie imię. Taka gmina. Tu żył. W tej ziemi znalazł muszlę. W ziemi, 
która była jeszcze bezimienna. Jej pierwsi mieszkańcy, wytwórcy łupków 
krzemiennych, drapaczy i liściaków paleolitu, tylczaków łukowych, mówią do nas 
wyłącznie językiem kamienia. Nie zostawili po sobie nawet własnych kości. Ale 
byli tu bardziej niż my. A już na długo przed nimi, pod nimi, w głębi gleby, 
rosło, pęczniało to, co było ziarnem czasu. 
Muszla w tej słonej ziemi odebranej pramorzu? Kiedy? Gdy przelewały się przez 
nią nieskończone prawody? Czy już za naszej, geologicznej pamięci? Kiedy czoło 
ostatniego skandynawskiego lodowca, jakieś piętnaście tysięcy lat temu, 
utrwaliło się na linii dzisiejszego polskiego wybrzeża? Czy później jeszcze, w 
holocenie, gdy lądolód umierał, cofał się, a jego martwy jęzor zostawiał za sobą 
tundrę? Kiedy wylizywał skamieniałe muszle wryte w piach, co był niegdyś dnem 
karbońskiego oceanu? 
Narodziny Bałtyku, pulsowanie lodowatego jeziora, to wszystko stało się raptem 
tuzin tysięcy lat przed naszą erą. Jakież więc wznoszenie się i opadanie wód 
wcisnęło moją muszlę w morenową glinę, namuł żyzny, fundament tego świata, w 
pole, na którym znalazł ją S.? 
Na długo przedtem (oto nasz krawiecki centymetr do pomiarów wszechświata) nim mi 
ją podarował, trafiły do mych rąk pachnące świątecznym igliwiem prezenty. 
Wielkie, barwne albumy Augusty i Buriana. Fantastyczny fotoplastykon 
rzeczywistości, której istnienia dziesięcioletni chłopiec nie mógł nawet 
podejrzewać. To nie był czas, w którym gumowe Spielbergowskie dinozaury były 
zaledwie maskotką dołączaną do hamburgerów McDonalda. To nie był świat, w którym 
kolorowa ilustracja mogła być powszechnym nośnikiem wiedzy i źródłem zachwytu. 
Do tej pory pochylałem się nad brązami reprodukcji bitwy pod Grunwaldem, nad 
karykaturą czarnego Prusaka w pikelhaubie, który szturmował bramy dyszącego 
Komuną Paryża, zanurzałem się w szarościach i sepii rodzinnych fotografii, w 
ołowianym, rozmazanym nurcie zdjęć z pierwszomajowych pochodów, nad którymi 
czerwieniły się tylko tytuły gazet. Kipiące kolorami księgi o baśniowej 
przeszłości były mi więc Księgami Objawienia. Smoki i jaskiniowi ludzie wyroili 
się w mym świecie, a przeszłość zapisana na murach i przedmiotach wyblakłym, 
niemieckim gotykiem stała się bardziej jeszcze nierealna niż dewon, jura, perm. 
Królestwo paleontologii, poszerzane kolejnymi księgami, zapanowało nad moim 
życiem. 
Moje oczy spotykały złe spojrzenia łypiących z sylurskiego morza głowonogów. I 
ujrzałem paproć z karbonu odciśniętą w skale tak wyraźnie jak ślad stopy 
Piętaszka w morskim piasku. I poznałem płazy wychodzące na ląd z hardością 
konkwistadorów i usłyszałem zaklęcie, które i dziś mógłbym powtórzyć przez sen: 
„Ichtiostega, której szczątki znaleziono na Grenlandii jednoczy w sobie cechy 
rybie i płazie”. I uwielbiłem cytrynowomalowaną, krwiożerczą inostrancewię, w 
którą się zmieniałem w zabawach, by dławić mego przyjaciela, dimetrodona. 
Obejrzałem dokładnie swój kciuk przeciwstawny, od którego zaczął się marsz 
triumfalny homo erectus, i czciłem dumną postawę starca z Cro-Magnon, gdy 
krzepki i pewny swej władzy nad światem wracał do obozowiska objuczony upolowaną 
zwierzyną. 
Wiara w zdzierającą kolejne zasłony naukę uderzała we mnie stokroć silniej niż 
śpiew kobiet w chłodnych wnętrzach kościołów, załamany promień światła na nagich 
stopach Ukrzyżowanego i słony smak wody święconej, która zostawała na opuszkach 
palców. 
Wielkie, pachnące mirrą domy o imionach, które nie były mi znane ani wtedy, ani 
też przez wiele późniejszych lat – monumentalny St. Jakobkirche, Garnizonkirche 
potężny jak bunkier, strzelisty Bugenchagenkirche, i mój wielkanocny, 
rozsiewający woń jaj na twardo i bukszpanu, ale zimny swą ascetyczną 
architekturą Kreutze Kirche, nie miały szans wobec rytów skalnych w Font-de- 
Gaume, Altamiry, Lasaux i Les Combarelles, pochówków z Věstonic czy Grotte des 
Enfants. 
Stawałem przed lustrem okryty skórą jelenia, w naszyjnikach z niedźwiedzich 
zębów, z paletą rozrobionych tłuszczem na łosiowej łopatce mineralnych farb. 
Byłem sobą tak mocno, że aż bolało. 
Skąd mogłem wiedzieć, że już niebawem zakiełkuje zwątpienie, że australopitek, 
mój praprzodek, utraci pozycję pierwszego na liście, że wykopaliska z Tanzaniki 
wydłużą bieg ludzkich dziejów, poddając ostrej krytyce klasyfikacje dotychczas 
odkrytych szczątków i że brakujące ogniwo jest coraz bardziej brakujące, tak 
brakujące, że zasłony spadają na nowo. 
Czyż zresztą mogło to dla mnie mieć wtedy jakiekolwiek znaczenie? Przecież 
byłem. Od samego początku, od zarania. Ja. 
Żona S. zmarła w szpitalu w ósmym miesiącu ciąży. Zupełnie nagle. Bez lęku, jaki 
niesie ze sobą choroba. Jeszcze rano jadła kompot z wiśni, rozmawiała z 
kobietami na sali. Przedwcześnie urodzony chłopiec zmarł wkrótce po niej. S. 
usłyszał potem od lekarza, że on i jego żona nie powinni byli podejmować tego 
ryzyka. Nie z jej zdrowiem. S. rzadko był widywany w kościele. Dziecko nie było 
ochrzczone. Ksiądz bardzo długo nie godził się, aby je pochować na cmentarzu. 
Zaglądam jeszcze czasem do albumu Augusty i Buriana. Groby ludów pierwotnych i 
pochówki mieszkańców jaskiń poruszają mnie niemal tak samo jak kiedyś. Te ciała 
ułożone na boku, podkulone nogi, dłonie pod głową, ułożone w podołek, jak do 
snu. Sen kończy się przebudzeniem. A więc i dla nich było ono oczywiste? 
Pomiędzy kośćmi zmarłych przed tysiącami lat, u ich ostatniego wezgłowia, 
późniejsi odkrywcy znajdywali muszelki. Bardzo wiele muszli i muszelek. I 
powiedzieli sobie, ci odkrywcy, że owe muszle znaczą na pewno wiarę w 
nieśmiertelność ciała. 
Naukowcy twierdzą, że muszla również u chrześcijan widniała jako znak nagrobny. 
Dom duszy, koncha dla perły. Ziemska powłoka. 
S. nie dokończył stawiania domu. Po prostu przestał. W środku i tak dawało się 
żyć. Chociaż chłodno od betonu – był przecież dach. I schody na piętro, którego 
nie było. 
Przez jakiś czas jeszcze ludzie przychodzili do niego, by im pomógł. Na ból 
krzyża, wodę w kolanie, rwanie w piersi, wrzód żołądka. A może bardziej po to, 
aby go zobaczyć. Uzdrowiciela, co nie uzdrowił swoich. Nie szydzili wprost. Nie 
pokazywali palcami. Patrzyli i odchodzili. Syci nowej mocy. Mocy życia, które 
zostało przy nich. Nawet wtedy, gdy byli chromi, cierpiący i starzy. Ale byli. 
Oni byli. 
Widywałem go potem jeszcze. Czas jakiś chodził nie ogolony, z niechlujną 
ostentacją świeżego wdowca. Któregoś razu wyznał jednak, że rają mu żonę. Ale on 
jej nie chce, bo młoda i nic nie rozumie. Nie zapytałem, co znaczy owo nic. Jego 
własne nic, czy może Nic Wszechrzeczy? Nic tajemnic odebranych ziemi? Nic ziemi, 
która przyjmuje i oddaje? Powiedziałem tylko, że wciąż mam tę jego muszlę. Że 
takie to niby życie. Ale życie. Słuchał nieuważnie. Z wyrozumiałością, jaką 
okazujemy wobec dzieci. 
Ostatni raz spotkałem go parę lat temu na ulicy, w przelocie. Powiedział, że 
Tomek, jego przybrany syn, chce się żenić. Był gładko ogolony. Pachniał wodą 
kolońską. Pytał, czy zbieram jeszcze stare przedmioty? Nie odwzajemniłem 
pytania. 
Było daleko i osobno. 
Niedawno natrafiłem na jeszcze jeden, nieznany mi dotąd wątek symboliki 
związanej z muszlą. Używana w średniowieczu jako czarka na wodę uchodziła za 
atrybut pielgrzymów. Kojarzono ją więc z uczniami, którzy szli do Emaus. Tyle, 
że oni nie rozpoznali Tego, którego spotkali na swej drodze. 
Niechże będzie czarką na wodę. Od wód praoceanu po wodę, której łakną wędrowcy. 
Odległość spora. Lecz może się okazać, że to całkiem blisko. Kwestia miary. No i 
pragnienia. 
Dwie monety 
mojemu Ojcu 
To dość pospolita moneta, jeśli zważyć, że jesienią 1932 roku, gdy wprowadzano 
ją do obiegu, wybito jej prawie szesnaście milionów sztuk, a w roku następnym 
kolejne dziewięć z okładem. Nic też dziwnego, że dla numizmatyków nie ma 
szczególnej wartości i na kolekcjonerskim rynku tańsza jest od innych 
dwuzłotówek z lat trzydziestych. Zarówno od młodszej o dwa lata monety z 
Piłsudskim, jak i od tej z żaglowcem, którą uczczono piętnastolecie budowy 
Gdyni. 
Ale to właśnie owa pospolitość – lub raczej powszedniość – sprawia, że srebrny 
krążek, który leży przede mną na biurku, jest dla mnie szczególnie cenny. Jako 
świadek. Czego? Może powinienem napisać: Historii? Ale czy to nie za duża litera 
na małą monetę? Napisać więc: życia – małą już literą? Złudzenie, że wielkością 
liter tworzymy miarę jakiejkolwiek rzeczywistości. Lepiej niech zostanie samo 
słowo: świadek, bo świadczyć, to nie tylko dawać świadectwo, lecz i być 
świadomym – czasu, ludzi, zdarzeń. Wierzę, że ta świadomość przytrafia się 
również rzeczom. 
Mojej dwuzłotówce przytrafiła się niewątpliwie. I nie zastąpiłby jej w roli 
świadka żaden menniczy cymes. Bo śniedziałby w zakamarkach czyjegoś pugilaresu, 
w inkrustowanym suto bursztynem puzderku z napisem „Pamiątka z Jastarni”, albo i 
w albumie specjalnej konstrukcji, takim, co pozwala bez kładzenia na dłoni 
obejrzeć monetę od strony awersu i rewersu. Tymczasem moja dwuzłotówka to taki 
pieniądz, który krąży jak krew, nieustannie. Nieustannie nie znaczy jednak – bez 
końca. 
O tym, że była w ciągłym obiegu, mówi jej wygląd. Wypolerowana dotykiem aż do 
zatarcia rysunku, wygładzona po brzegu, zszarzała. Starczy jednak dobrze ją 
oświetlić, aby rozbłysła własnym światłem. Wtedy można się przekonać, że to 
naprawdę piękna moneta. Z rozmysłem używam słowa: piękno, bo ono tu jest. W tym 
klasycznym profilu kobiecej twarzy, w otaczającej ją promieniście aureoli 
kłosów, w miękko spływających na kark fałdach chusty. 
Że to piękno zbyt patetyczne? Akademizm nadto gładki? Nie sądzę. Styl wpisany 
jest w czas. Można by jedynie spytać, czy moneta z roku 1932 powinna była 
przywoływać echo grottgerowskich Polonii i Lithuanii? Nie wiem. Może nie. Ale 
warto pamiętać, że w niepodległościowych defiladach uczestniczyli wtedy, żyjący 
jeszcze, przebrani w rogatywki z barankiem i traktowani jak żywe symbole, 
uczestnicy leśnych potyczek Mierosławskiego i Hauke-Bosaka. Policzmy zresztą 
inaczej: to była moneta kraju wolnego raptem od czternastu lat. 
Pozostając przy estetyce bez polityki: rysunek na rewersie jest wyjątkowo jasny 
i czysty. Może tylko awers – orzeł otoczony napisem „Rzeczpospolita Polska” – 
sprawia wrażenie zbyt zagęszczonego. Ale awersy nowożytnych monet są jedynie 
urzędowym dopełnieniem opowieści, które dzieją się po ich drugiej stronie. 
Moja opowieść powinna zacząć się od chwili, gdy otrzymałem dwuzłotówkę z głową 
pszenicznej panny. Gdy otrzymaliśmy, moja żona i ja, dwie dwuzłotówki z tym 
wizerunkiem. Bo to były bliźniacze monety – podarowane nam w dniu naszego ślubu. 
Ofiarował nam je stryj Joli, Konrad. Skromny, cichy, w każdej chwili gotów się 
wtopić w tło, usunąć w cień. Stryj Konrad był kolejarzem, zawiadowcą na małej 
stacyjce, gdzieś na Dolnym Śląsku. Ci, którym nie jest obca tęsknota za takim 
oddaleniem od zgiełku, za ważniejszym od samej podróży rozkładem jazdy, powinni 
w tym momencie poczuć – wraz z wonią sadzy i naoliwionego żelaza – zapach 
spełnienia. Stacja Nigdzie, albo raczej Wszędzie, stukot kół, Absolut Czasu, 
który wyznacza bieg pociągów i rzeczy. 
Nigdy nie byłem na tej stacji. Czerwona czapka, czarny rower, głośno tykający 
zegar, na spodeczku szklanka herbaty drżąca na znak, że towarowy nadjeżdża 
planowo. Okruchy rzeczywistości tak zanurzonej w konwencji, że aż nierealnej. 
Jak dwie srebrne monety wyjmowane czasem z szuflady w komodzie okrytej 
haftowaną, lekko pożółkłą serwetą, a może z pudełka na nici, guziki i 
fotografie, które leżało ukryte pośród zapachu naftaliny i lawendy na górnej 
półce ciemnej, skrzypiącej szafy. 
Żona stryja Konrada, więźniarka niemieckiego obozu, umarła na kilka lat przed 
moim ślubem. Nigdy jej nie widziałem. Jak tego miejsca, szlabanu z nadłamanymi 
widełkami, w które weszła rdza, zakurzonych krzaków agrestu przy oknie, 
kalendarza ze zdzieranymi kartkami nad stołem okrytym ceratą w wyblakłe malwy. 
Nie chcę oceniać tego życia, ocalałego z wytatuowanym na przedramieniu numerem. 
Ale ci, którzy byli blisko ich obojga, mówili o tym zwyczajnie: „Cierpliwy był 
dla niej, jak jakiś święty”. Najwidoczniej dramat miał dla nich wymiar 
powszedniości. Cierpliwość z Pawłowego hymnu miłości, która cierpliwa jest? 
Spokojny profil kobiety w kręgu srebrnych kłosów. Delikatne ciepło, które moneta 
przejmuje od ręki. Dwie monety w jednej dłoni. Nie mieli dzieci. Było tylko 
własne, wielkopolskie dzieciństwo: zabawy w Indian z powieści Maya, i on, 
najstarszy wśród braci, a największa między nimi gelajza, któremu zawsze 
przypadała rola bladej twarzy. Czy już wówczas postanowił zachować srebrne 
dwuzłotówki? Jak do niego trafiły? Czym były dla niego, że trzymał je przy sobie 
pół wieku, aby w końcu ofiarować je nam, z tak widocznym, choć ukrywanym 
wzruszeniem? 
Nie spytałem o to ani wtedy, póki jeszcze żył, ani nigdy potem. Nie przywiązuje 
się wagi do przeszłości, gdy wszystko, co istotne, wydaje się przyszłością. 
Przyszłością własną wobec przeszłości cudzej. Ale może i dobrze, że nie wiem nic 
o tych dwóch pieniążkach. Nie wiem, więc mogło być jak zechcę. A było tak: 
schował je w drewnianym piórniku z zasuwanym wieczkiem. 
Niezwykłość tego wynalazku zawsze budziła jego podziw: znikająca zasłona, wrota 
Sezamu usuwające się na zaklęcie. Zapach wchłoniętego przez drewno atramentu i 
wilgotna woń stolarskich strużyn, jaką przesycone są ołówki. Na bocznych 
ściankach piórnika szarotki, wyrżnięte jak żywe. Ich znajoma opuszkom palców 
rozeta, pamiętana przez skórę aż do końca. Uczniowska, święta krypta. To tu 
złożył dwie monety, za które mógł przecież kupić coś w sklepie na rynku. Nie 
bardzo rozumiał zresztą, dlaczego to robi. Powtarzał sobie, że na dobrą wróżbę. 
Lecz nie wiedział, co miałaby mu właściwie wywróżyć. Dalekie podróże, czy też 
czapkę zawiadowcy z czerwonym otokiem? Śnieżne szczyty Afryki, pożółkłych 
tubylców nad brzegiem Gangesu, białego niedźwiedzia stającego na dwóch łapach 
naprzeciw zaprzęgu husky, a może woń maciejki w usypiającym ogródku, drżący 
płomyk nafty w lampie obnoszonej wzdłuż torów, sadzę narosłą czarną, oleistą 
warstwą pomiędzy skrzydłami okien, za donicą z pelargonią? 
A więc piórnik: trzewia chłopięcego sanktuarium. Ofiara z teraźniejszości, 
obiata przyszłym bogom. Sprzeczność. Przecież pisałem, że monety były w 
nieustannym obiegu. Brak sprzeczności: jeszcze zanim do niego trafiły, przeszły 
przez wiele kieszeni i nieraz z brzękiem padały na ladę. Może zresztą dopiero 
wtedy zdecydował się je zatrzymać, w siedem lat od daty emisji, już nie 
chłopiec, lecz młodzieniec, złoto-polską jesienią. Magiczne siedem lat, chudych 
i tłustych na przemian, a czasem równocześnie. W tych dniach traciły wartość i z 
godziny na godzinę stawały się znaleziskiem z Herkulanum, na które spadł z nieba 
wulkaniczny żar i żwir, częścią Priamowego skarbu, okrytego ziemią wzgórza 
Hisarlik, talarem z zatopionego u brzegów Nowej Ziemi hiszpańskiego galeonu... 
Okruchem Srebrnego Wieku, w którym ludzie pojęli, że najpierw buduje się dom, 
więc stawiali sobie szałasy z gałęzi i liści, nauczyli się siać zboża, ale 
pojęli także, że zło bywa smaczniejsze od dobra, a dobro od zła słabsze, i kpić 
poczęli z bogów, i wydali wojnę śmierci, zabijając się nawzajem. 
Srebrny Wiek zawsze jest jednak przeszłością. A tęskni się tylko do przeszłości. 
Odkopane, przywołane. Ludzkie losy, twarze, gesty, z jakimi moneta, każda 
moneta, oswaja się na przestrzeni wieków. Kuszący punkt widzenia: wędrówka 
pieniądza. Dzieje jednej monety. Zimna kamera, zbliżenie – dramat w cyklu 
dynamicznych miniatur. 
Wbrew pozorom więcej tu nachalnej poetyczności niż szansy ujrzenia czegokolwiek. 
Zbyt szybko krąży ta moneta codziennych transakcji, aby możliwy był 
fotoplastykon z portretami. Załóżmy, że moja dwuzłotówka była w obiegu przez lat 
sześć. I każdego dnia – co zdaje się być szacunkiem skromnym – przechodziła z 
rąk do rąk dwa razy. W skali rocznej, przy pewnym zaokrągleniu (niechby i w dół, 
uwzględniwszy leniwe niedziele) daje to liczbę siedmiuset osób, które były jej 
chwilowymi posiadaczami. Liczba ta pomnożona przez lat sześć tworzy armię 
czterech tysięcy dwustu ludzi. Portret zbiorowy mrowiska? Szerzej jeszcze: 
panorama lasu? 
Katalog numizmatyczny informuje precyzyjnie: srebro próby 750, waga 4,4 grama. 
Srebrna dwuzłotówka poprzedzająca w czasie tę moją – także z głową panny, choć 
panna to hoża, dziewoja raczej 
– wypuszczona w obieg w 1924 roku, ważyła gramów 10. Dziarska panna na służbie u 
Grabskiego. I sucha konstatacja faktu: od roku 1932 aż do wybuchu wojny srebrne 
polskie monety nie mają już pokrycia nominalnej wartości w zawartym w nich 
srebrze; przypada go od tej chwili 2, 2 grama na 1 złoty polski. 
Akurat od roku 1932? Akurat. Czas odciśnięty menniczą prasą. 
Rok 1932. Dokładnie w pół drogi sześcioletniego kryzysu. Dramatycznie wzrasta 
bezrobocie. Emigracja zarobkowa, najwyższa w okresie międzywojennym, przekracza 
stan alarmowy: za chlebem wyjeżdża z Polski dwa miliony osób. 
Skala makro według Małego Rocznika Statystycznego. Delikatnie żyłkowana 
błękitnozielonymi nitkami rzek mapa kraju wczepionego w Bałtyk chudą, wąską 
wypustką. Zapach butwiejącego papieru, satynowanego gładko, zadrukowanego 
rzędami cyfr w Zakładach Graficznych w Bydgoszczy. Ze składem Komitetu 
Redakcyjnego Głównego Urzędu Statystycznego, niby z imionami śpiących rycerzy, 
na odwrocie pierwszej, kremowo zżółkłej strony: przewodniczący Edward Szturm de 
Sztrem, członkowie 
– Stefan Szulc, Ignacy Kräutler. W tym zbiegu nazwisk, z których żadne nie jest 
słowiańskie – suma tamtej Rzeczpospolitej, tylu narodów, tylu oczarowań, tylu 
krzywd. 
Rok 1932. Najniższa od lat produkcja wszystkiego – węgla kamiennego (ponad 10 
tysięcy ton mniej niż w roku poprzednim!), spirytusu, cygar... Drastyczny spadek 
spożycia żelaza (o połowę w porównaniu z rokiem 1931), cukru (o dwa i pół 
kilograma na jednego mieszkańca w stosunku do roku 1929), piwa (o dwa litry). A 
przecież ten świat stoi wciąż na własnych nogach, milionach pleców, tysiącach 
lad sklepowych i stolików restauracyjnych. Sklepów z artykułami kolonialnymi 
jest 193 376. Zakładów gastronomicznych – wyszynków z wódką laną w graniasto 
rżnięte szklanki, jadłodajni z domową wątróbką, cukierni o marmurowych 
stolikach, na których zakochani pisywali serdecznym palcem inicjały miłości, 
białoobrusych lokali z kelnerami we frakach, co przyjmowali zamówienia na 
sznycel cielęcy i jawajskie grejpfruty z lodu – 33 785. 
Rok 1932: 725 kinematografów (więcej niż w Austrii, Belgii i Holandii). I 
największa liczba samobójstw powojennego czternastolecia: 4 744 skoków z okna, 
połkniętej siarki z zapałek, wypitego kwasu, dudniących kół pociągu... 
Stryj Konrad wyjmuje ostrożnie z piórnika swoje dwuzłotówki. Po okiennej, nocnej 
szybie przesuwa się czarny, połyskliwy cień parowozu. Wszyscy jego bracia mają 
niemieckie imiona. Ich ojciec nosi ze sobą szpicrutę z kozłowej skóry. Kiedyś 
pokazywał fotografie z Afryki i siebie na nich – otoczonego potulną zgrają 
tubylców feldfebla w korkowym hełmie... Senne miasteczko Rawicz, młynarz Szwab, 
wilgotne pąki kasztanów na skwerze, schnące na zalanym słońcem bruku końskie 
łajno, kościół w ciemnozielonym świetle witraży. To nie tam? To wszędzie. 
Przez wziernik mojej dwuzłotówki. Ile ona ważyła na codzienności? Mówiąc 
językiem gospodarki: „na jednostkowym budżecie”. 
Najwyższa płaca w szkolnictwie i administracji wynosiła ogromne i wspaniałe trzy 
tysiące złotych miesięcznie (dla porównania: połyskujący szamerunkiem generał 
brygady miał tysiąc plus pięćset służbowego dodatku), jednakże tyle płacono 
wyłącznie elicie. W oświacie – zaszeregowanym do pierwszej grupy. A tych 
istniało dwanaście. W ósmej na przykład uposażenie wynosiło dwieście 
sześćdziesiąt złotych, w ostatniej raptem sto. Utrzymujący rodzinę porucznik 
dostawał o sześćdziesiąt złotych więcej niż samotnik, z dodatkami: około 
czterystu złotych. Inspektor policji w sumie zgarniał do kieszeni gruby 
tysiączek, posterunkowy jedną piątą tej sumy. Wskaźnik zarobków robotniczych był 
na ogół przedstawiany w skali tygodniowej. I tak za tydzień pracy w dobrze 
płatnym przemyśle metalowym brało się trzydzieści dwa złote i dziewięćdziesiąt 
cztery grosze. Za godzinę osiemdziesiąt osiem groszy. Dwuzłotówka kazała na 
siebie pracować dwie godziny z okładem. 
A co mogłem kupić za moje dwa złote? Cztery bochenki chleba (i na bułki 
starczyło, bo kilogram chleba kosztował czterdzieści dwa grosze). Lub pięć 
litrów mleka (trzydzieści cztery grosze litr). Albo szesnaście jajek (po 
dwanaście groszy sztuka). Stać mnie było na kilogram wieprzowiny (zostałoby w 
kieszeni groszy trzydzieści). Lub kilogram mydła, droższego o dwa grosze od 
świńskiej rąbanki. Wiele zależało od tego, gdzie robiłbym zakupy: w Warszawie 
było drożej niż w Wilnie, w Wilnie drożej niż we Lwowie. Im mniejsze miasto, im 
dalej na wschód, tym taniej. Toteż słynny opiewany w Londynie przez Hemara 
„chlib kolibowski”, pachnący kminkiem i nostalgią, kosztował sporo mniej niż 
stołeczne białe pieczywo. 
Odwracam Mały Rocznik Statystyczny roku 1932 – z tyłu, na tekturze okładki, 
wyraźnie wybita cena: dwa złote. 
Moje dwa złote. Mój obol za nie moją Lete. 
Rok 1932. Prezydentura Mościckiego, Beck mianowany szefem MSZ. Podpisy pod 
układem o nieagresji ze Związkiem Sowieckim. Zakończył się proces brzeski, 
wysokie wyroki. Ustawa sejmowa ogranicza swobodę zgromadzeń i zebrań. Likwidacja 
niezależności sędziów. Schiller wystawia Dziady. Zamiera ostatecznie kabaret Qui 
pro Quo. Na olimpiadzie w Los Angeles złoto dla Konopackiej, Walasiewiczówny i 
Kusocińskiego. W katastrofie lotniczej giną Żwirko i Wigura. Witkacy pisze 
Narkotyki. 
I jeszcze: 3 listopada, dokładnie w trzy dni od wprowadzenia w obieg mojej 
monety, powstaje Związek Młodych Narodowców, potem przekształcony w ONR. 
I jeszcze tam, po drugiej stronie kruchych granic z kredowożółtej mapy 
statystycznego rocznika: wielki triumf Hitlera w wyborach prezydenckich. „Ein 
Reich, ein Volk, ein Führer”. Stettin, gdzie dostał najwięcej głosów, siedziba 
wydawnictwa Die Diktatur, zebranie entuzjastów Adolfa H. Redaktor naczelny nowo 
powstałego dziennika Pommersche Zeitung Johannes Schwarz van Berg (wkrótce go 
wygryzą z tej posady, a on zyska na tym zresztą, gdyż zostanie szefem 
berlińskiej Das Reich ) bije pięścią w blat prezydialnego stołu: „Polska jest 
najbardziej nerwowym, histerycznym i niebezpiecznym sąsiadem Niemiec!” Burza 
oklasków, szurają odsuwane energicznie krzesła, długi aplauz na stojąco. 
Szczecin roku największego kryzysu po wojnie. Ponad pięćdziesiąt tysięcy ludzi 
bezskutecznie poszukuje pracy, stanowią zresztą tylko znikomy ułamek siedmiu i 
pół miliona bezrobotnych Niemców. Strach przed codziennością przekłada się na 
obawę o przyszłość, roczniki wskazują na najniższy po wojnie wskaźnik urodzeń. 
Hamburg po raz pierwszy wyprzedza Stettin w handlowych obrotach ze Śląskiem i 
Czechosłowacją. Sześćdziesiąt procent miejscowej floty, i tak już pomniejszonej 
o dziesiątki sprzedanych i złomowanych jednostek, stoi w porcie bezczynnie. 
Sukces bruneta z grzywką ma swą oczywistą podstawę. Za rok, w wyborach do 
Reichstagu, stanie się jego pierwszym triumfem totalnym. 
Konsul polski Sztark, który w 1932 przejął po Lechowskim placówkę w Szczecinie, 
ma własne problemy. Władze miasta zaostrzają politykę wobec Polonii, zamknięta 
zostaje polska szkółka przy Augustplatz. Konsul Sztark pisze do Warszawy 
alarmujący list. 
Ale tego roku Stettin przeżywa gwałtowne wstrząsy, przy których kłopoty mocno 
zniemczonej Polonii niewiele znaczą. W hali przy Pasewalker Chausse przemawia 
szef SA, Ernst Röhm. Nastroje konfrontacji 
– silnie buzuje szczecińskie gorzkie piwo Bohrisch. Hałaśliwy pochód nazistów 
przemierza ulice, skręcając na Königsplatz, potem w Augustastrasse, nie kryje 
już swych zamiarów. Cel: redakcja socjalistycznej Volks-Bote. Idą w ruch 
policyjne pałki. Jeszcze wypada używać pałek i słowa demokracja wobec tych, 
którzy niebawem zaanektują jedno i drugie. 
Na razie mamy rok 1932. W Stadttheater królują opery włoskie i niemieckie. Box 
Club Union łączy się z Box Club Heros, co wielu przyjmuje z zadowoleniem, 
aczkolwiek są tacy, którzy uznają tę fuzję za urągającą prawdziwej sportowej 
rywalizacji. Chór Die Melodie obchodzi uroczyście pięćdziesięciolecie istnienia: 
w sali położonego u zbiegu Augustastrasse i Grabowerstrasse Konnzerthausu fraki, 
mundury i, jako że jest trochę chłodno, futrzane etole. 
Lipiec 1932 i pierwsze szczecińskie wystąpienie Franza Schwede, za dwa lata 
nadburmistrza, zwanego już teraz Schwede-Coburgiem. Mała, kozia bródka przy 
dużej, nalanej twarzy drga lekko, kiedy z pełnych, wywiniętych w grymasie ust 
płyną słowa znamionujące siłę i pewność siebie: „Szczecin będzie wielki i 
piękny!”. 
„Marzyłem, że Warszawa będzie piękna...” Zduszony, zdarty głos prezydenta innego 
miasta. Pięć lat później. 
W lipcu 1932 roku, w mieście tym, rodzi się mój ojciec. Przez najbliższe 
dwanaście lat, do powstania, jego małą ojczyzną będzie Marymont. Do Szczecina 
przyjedzie w roku 1954. Pierwszą pracę podejmie w gmachu, w którym bił pięścią w 
blat szef Die Diktatur Schwarz van Berg. 
Krąg się zamyka? Krąg, koło – kształt monety. Łatwe analogie? Nie ma łatwych 
analogii. Lecz monet bez historii także nie ma. 
Właściwie dlaczego przyjęła się akurat moneta okrągła? Wcale nie było prościej 
właśnie taką wycinać ze srebrnej blachy, a od początku widać w jej nierównym 
jeszcze, koślawym kształcie to staranie, by potoczyła się kołem. Jak fortuna? 
Pod szponem orła z mojej dwuzłotówki znaczek tak maleńki, że ledwie widoczny 
nawet pod lupą – herb Kościesza. Symbol warszawskiej mennicy. Strzała wpisana w 
krzyż. Jeszcze czy już? Jeszcze strzała czy już krzyż? 
Ale ostrożnie z metaforyką pieniędzy. Po zajęciu Polski warszawska mennica bije 
cynkowe grosze władz okupacyjnych. Stemple są takie, jakie były, zwycięzcom nie 
chce się ich zmieniać. Oszczędność? Obojętność? Monety od 1 do 50 groszy aż po 
rok 1944 powielają więc zarówno stary napis: „Rzeczpospolita Polska”, jak i 
godło – orzeł w koronie. 
Nigdzie, poza reprodukcjami w książkach, nie widziałem tych groszy. A co tu 
dopiero wspominać o pięknym i cennym denarze, zwanym krzyżowym, z przełomu X i 
XI wieku. Tak obficie występował na obszarze Polski, że niemieccy historycy 
zwali go początkowo Wenedenpfening, denar Wenedów. Potem, oczywiście, przeszło 
im to – czegoś tak dobrego Słowianie robić sami nie mogli. Tedy ów pieniążek z 
dobrego srebra, o lekko podwiniętych bokach, na rewersie przecięty znakiem 
krzyża, zyskał miano Sachsenpfening, denar Sasów. Gwoli sprawiedliwości rzec 
wypada, że także nasi naukowcy nie upierają się dziś przy jego słowiańskim 
rodowodzie. 
Dlaczego więc o nim? Dlatego, że tak obficie wydobywany był z ziemi. Co świadczy 
podobno, że przyjmowała go ona w czasach niepewnych. Świst strzał, lament 
niewiast, płonące domy. I gliniane garnki ze skarbem – krytą nadzieją, że 
przejdzie pożoga. Pożoga przechodziła. Zawsze przechodzi. Ale garnków z 
pieniędzmi nie było komu odkopać. 
Nie ma lepszego łupu dla archeologów, niż takie ucukrzone wiekami nieszczęście. 
Również zbieracz amator, jak radzą specjalistyczne wydawnictwa, powinien 
kierować się węchem, by poczuć zapach krwi, swąd pożaru i woń trawy, która 
zarosła zrównane z ziemią fundamenty. Specjalistyczne wydawnictwa oczywiście nie 
mówią tego wprost. Ale czy nie o to w końcu chodzi? Historykom, szperaczom, a i 
nam wszystkim, grzebiącym w przeszłości? 
Krzyżowy denar ukrywano w czasach buntu Masława, z którym poradził sobie dopiero 
Kazimierz, skądinąd Odnowicielem zwany (odnowił tę ojczyznę-ojcowiznę, o czym 
rzadziej się pamięta, przy współudziale niemieckiego oręża). Gdybyż wszystkie 
nasze dziejowe zawieruchy dawały ziemi tyle ukrytego w niej bogactwa, bylibyśmy 
niewątpliwie prawdziwą ziemią skarbów. Nie jesteśmy. 
Żelaznych monet, których emisję przewidywano na wypadek długiej i kosztownej 
wojny, w przedwrześniowej gorączce wybić nie zdążono. 
Historia Polski pieniężnej. Bogurodzica Dziewica, tryumf albo zgon, dalej bracia 
do bułata, a tu alternatywa w kruszcu zmiennej wartości. Bądźmy wszakże 
konsekwentni, jeżeli na pieniądzach wypisujemy narodowe hasła i portretami 
królów wieńczymy te nasze sztandary finansjery... 
Denar Mieszka, a jakże, z krzyżem. Ciężki, solidny, świadczący o rosnącej sile 
państwa denar Chrobrego. Denar Władysława Hermana z jego długonosym, jak 
karykaturalna maska, obliczem. Nie widziałem monety z równie odrażającą twarzą. 
Ale właśnie taka oddaje doskonale klimat swego czasu: chory, okrutny władca i 
sterujący nim bezwzględny palatyn Sieciech, a w tle – które wkrótce stanie się 
pierwszym, krwawym planem – Bolesław i Zygmunt, bracia sczepieni w śmiertelnych 
zapasach. 
Szeląg gdański Kazimierza Wielkiego – nowy wiatr od morza. Piękny, tak jak i 
jego epoka, grosz Zygmunta Starego. I kryzą pod królewską szyją wypełniony aż po 
same brzegi malborski szóstak Zygmunta Wazy. Tynf Jana Kazimierza. 
Dobry żart wart był tynfa. Pod warunkiem, że żartownisią nie była Pani Historia. 
Tymczasem dzieje tej monety o tym zdają się świadczyć. Wybita w 1663 roku 
(Skrzetuski był już po czterdziestce, Zagłobie do metryk darmo zaglądać) przez 
dzierżawcę królewskiej mennicy Andrzeja Tümpe (Tymfa, Tynfa) miała ratować 
polski, spustoszony wojnami skarb. Liche srebro, wartości 12 groszy, rzucono na 
rynek jako złotówki warte groszy 30. Niektórzy z dzisiejszych komentatorów nie 
wahają się mówić tu o oszustwie państwa. Wybity na tynfie napis – Dat pretium 
serva salus potivq. metallo est (wartości tej monecie przydaje cenniejsze od 
metalu zbawienie ojczyzny) – nazywają pustym frazesem. 
I zapewne był to frazes. Nie pierwszy i nie ostatni w naszej historii. Bardzo 
bym jednak chciał uwierzyć w czystość intencji tych, którzy 333 lata temu (takie 
niepokojące, magiczno-matematyczne memento) układali ów napis na monetę Tynfa. 
Na awersie miała ona królewski monogram: ICR. Ludzie mają dla władców swoje 
sądy, więc zamiast Joannis Cassimirus Rex czytali: Initium Calamitatis Regni. 
Początek nieszczęść królestwa. 
A potem było już rzeczywiście blisko Kościuszkowego Finis Poloniae. Kiedy ranny 
pod Maciejowicami Naczelnik usiłował sobie strzelić w usta – pistolet nie 
wypalił. Dobry żart tynfa wart? To Kościuszko przed upadkiem insurekcji 
wprowadził do obiegu bilety skarbowe. Papierową namiastkę pieniądza. Bez 
najmniejszego pokrycia w kruszcu. Napis na banknocie głosił: „Skarb Narodowy 
każdemu Ukazicielowi niniejszego Biletu z funduszów na umorzenie Biletów 
Skarbowych przeznaczonych na ogólnych Dobrach Narodowych hypotekowanych 
zapłaci...” Po klęsce powstania została w mieszkach i skrzyniach ukazicieli suma 
ponad siedmiu nic niewartych milionów. Skarb Narodowy zapłaci... Frazes? 
Dwuzłotówka z panną pszeniczną, wagi 4, 4 grama, nie mająca pokrycia w srebrze, 
jako dziejów finansowo-patriotycznego frazesu ciąg dalszy? A gdyby tak położyć 
ją obok dychy z Kościuszką, tej peerelowskiej, z pamiętnego miedzioniklu? Nie 
miał Tadeusz K. szczęścia do pieniędzy. „Biedaczek Kościuszko” – jak mawiała ze 
zjadliwą serdecznością szczecinianka, caryca Katarzyna. 
Panna ze srebrnej dwuzłotówki. Już kardynał Oleśnicki, w Jagiełłowych czasach, 
gdy ani myślano o umieszczaniu na monecie wizerunku niewiasty, porównywał: 
„Podobna jest nasza moneta do dziewicy, macierzyńskim staraniem ułożonej i 
wykształconej, na którą każdy pogląda z upodobaniem”. Bał się, że się nam 
dziewica-moneta do rynsztoka stoczy, że „wstyd i cnotę utraci”. Co by rzekł na 
bilet skarbowy ostatniego przed niewolą Sejmu? 
Czy więc nie lepiej mówić o pieniądzach, nie mówiąc o pieniądzach? A na przykład 
o sztuce. Pannę z mojej dwuzłotówki stworzył Antoni Madeyski. Rzeźbiarz urodzony 
na Wołyniu rok przed wybuchem powstania styczniowego. Przez swoich współczesnych 
ogromnie ceniony, znany w całej Europie. Był zauroczony włoskim renesansem, 
dlatego, hołdując klasycznemu pięknu, cyzelował swe prace w najszlachetniejszym 
tworzywie. W marmurze. To jego dziełem jest sarkofag młodziutkiej Andegawenki, 
Jadwigi, która jako królowa Polski spoczęła w wawelskiej katedrze, choć wolałaby 
w łożu energicznego Wilhelma Luksemburczyka. Tak zwana racja stanu dała jej za 
męża podstarzałego Litwina. 
Nie mogę oprzeć się wrażeniu, że uduchowiona twarz Jagiełłowej żony, wykuta w 
kamieniu przez Madeyskiego, bardzo jest podobna do profilu na srebrnej 
dwuzłotówce. To zapewne złudzenie. Bo i wiem, że modelką dla pszenicznej panny 
była całkiem realna małżonka Ludwika H. Morstina. Czy jednak złudzenie owo nie 
wynika stąd, że Madeyski, w katedrze i na pieniądzu, po prostu Polskę rzeźbił? 
Zmarł w roku 1939. Jakby się spieszył, by nie doczekać katastrofy września. W 
nastroju po trosze sielskim, wśród przyjaciół, w Rzymie, przy via Flamina 26. 
Tyle razy oglądałem tę jego monetę, niewiele sobie robiąc z zapisanego w niej 
splotu dat, imion, przeznaczeń. Konrad, wsuwający ją do piórnika, idący z 
kolejarską lampą wzdłuż torów. To przecież ona, dwuzłotówka srebrna z 1932, roku 
była początkiem, zapowiedzią wszystkiego, co nastąpiło. Co jest teraz. Żona 
Konrada, Genowefa, skaleczona wojną, zamykająca swój dom przed jego rodziną. Mój 
ojciec bijący badylami słonecznika swych prześladowców w przydomowym ogrodzie na 
marymonckiej ulicy Marii Kazimiery, która zniknie wkrótce wraz z całą jego 
Warszawą. Mój ojciec w kawalkadzie do Pruszkowa. I dom mojej mamy w 
Krasnymstawie pod Lublinem. Moneta, sprawca ruchu. Koło, kolej. Stryj na 
stacyjce w Niechlowie. Moi rodzice w pociągu do Szczecina. Moja żona, Jola, z 
fotografii barwy popiołu – spłakana, po nieudanej ucieczce przed swymi 
dziecięcymi prześladowcami – w jednym z ogrodów miasta, które nazywało się 
kiedyś Grünberg. Ja w Szczecinie, ja w Stettin, na podwórku u schodów domu przy 
Herbowej, Lorzingerstrasse, który zaczęto budować około1932 roku na mieszkania 
dla urzędników pobliskiego Landeshausu. Mój syn, Konrad. Krąg monety. 
Odnalezione w jakichś pamiętnikach wspomnienie: Jest październik 1945 roku, 
Nemitzerstrasse (która miała po wojnie tyle imion, aż w końcu do Niemierzyńskiej 
wróciła), kino niemieckie, na którego miejscu było potem kino Polonia, kolejka 
do kasy. Przed projekcją filmu Frau meiner Träume. W kolejce wyłącznie Niemcy. 
Kobieta ich marzenia? Ojczyzna nie jest po niemiecku rodzaju żeńskiego. Żadnych 
skojarzeń. Ten film jest romansidłem. A Szczecin wciąż niczyj właściwie. I oni o 
tym wiedzą. Uparcie. Dlatego płacą za bilety fenigami, którymi, jak zapisał 
pamiętnikarz, pokryty był wokół cały chodnik. Ciepło pieniążka przechowującego w 
sobie ciepło codzienności. Prywatne ojczyzny wyciśnięte stemplem mennicy na 
państwowych monetach. Ocalenie, które można unieść ze sobą. A które przecież 
niczego nie ocala. 
Tyle razy oglądałem tę monetę. Zawsze widziałem pannę i kłosy. Już na monecie 
cesarza Augusta, widniał snopek pszenicy. Płodność i dobrobyt – odwieczne 
mennicze zaklęcia. 
Moja wygładzona przez czas i palce dwuzłotówka… Nasze, żony i moja, dwuzłotówki 
dość długo ukrywały przede mną pewien detal. Odkryłem go dopiero w 
numizmatycznym katalogu, ale i tam rysunek był nieczytelny, zbyt czarny, 
zamazany. Podpis głosił: „głowa kobiety w wieńcu i chuście”. Tylko że w jakim 
wieńcu, nie wiadomo. Na wytartej monecie pozostał jedynie słabo widoczny 
szlaczek, który zdobi spowite w chustę skronie. Nie rozeznasz z kroju liści. 
Wawrzyn czy oliwka? 
Zawziąłem się z tym wieńcem, szukałem, szperałem, aż wreszcie w którymś z 
tekstów o Madeyskim – jest: „wieniec z koniczyny”. 
Koniczyna łąkowa i pospolita, odrastająca zawsze i wzrastająca szybko, zielona i 
uparta w swej powszedniości. 
Skorupy 
Zwiedzanie muzeum archeologicznego. Wstęp do muzeum: pierwsze kroki. Znużenie 
zniecierpliwienie zarazem: sale o gablotach, gdzie szarzeją skorupy garnków i 
dzbanów. Przechodzimy szybko obok, prześlizgując się jedynie wzrokiem po tych 
ułomkach na tyle uważnie, by sobie samemu udowodnić ciekawość świata, który był 
przed nami (podobno). Spieszymy do sal, gdzie królują ozdoby, czernieje broń, a 
miedziane i srebrne monety dają wyobrażenie o skarbach kupców i książąt. 
I tam stajemy rozczarowani. Wszystko zda nam się jakieś ubogie, żałosne, nie 
mające związku z życiem. Bransolety, które można by co najwyżej wcisnąć na 
przegub dziecka, chude blaszki, za które podobno kupiłbyś kiedyś niewolnika, 
groty ogryzione przez ziemię, miecze małe jak chłopięce zabawki. 
Lecz niechęć i zimna obojętność, jaką budzą w nas skorupy, to coś więcej niż 
rozczarowanie. To alibi dla niewiary w przeszłość. Bo przecież jej tak naprawdę 
nie ma i nigdy nie było. Niczego, co by można powąchać, co by mogło zaboleć, co 
by rozkwitało i więdło. To tylko taka umowa społeczna, dla świętego spokoju, by 
uczeni w piśmie mieli dowód na ciągłość, trwanie, wynikanie, przenikanie. Taka 
gra. W pobite garnki. Lecz kiedy byliśmy dziećmi ten okrzyk znaczył przecież, że 
gra się nie udała. 
Pobite garnki. Podświadomy strach przed trywialną, bezduszną, zakurzoną 
nicością. 
Glina, wyschnięty muł. Hebrajskie adamah. Adam. Na początek. I wieczny koniec. 
Marta była moją koleżanką ze studiów. Nieśmiała, niska, niebrzydka. Więcej 
słuchała niż mówiła. Ale słuchała chętnie, z coraz szerzej otwartymi oczami. 
Mieliśmy wtedy akurat połowę gierkowskiej dekady i zza kolorowych atrap wyłaniać 
się zaczął czerwony, do krwi i cegieł obłupany mur. Gorzka radość spotkania z 
tym murem, poranienia pięści o tę jego wciąż twardą konstrukcję, tworzyła 
wówczas wielu z nas dla nadchodzących coraz szybszym krokiem lat. Marta 
interesowała się historią Polski. Chodziła o niej słuchać na wykłady latającego 
uniwersytetu. 
Gdzieś tak przed ostatnim rokiem zniknęła z Poznania. Zawaliła jakieś egzaminy, 
zaplątała się w dziewczyńską, fatalną miłość i wyjechała do domu. Do sennego, 
małego miasteczka nad granicą. Dopiero potem dowiedziałem się, że czuła się tam 
najbanalniej w świecie samotna i cierpiała w milczeniu jak zwierzątko. 
Kilka lat później zjawiła się u nas. Czuła się już lepiej i przywiozła 
niespodziewany prezent. Szarą skorupę. Eksponat archeologiczny. Podobno ze 
świeżych wykopalisk. Powiedziała, że to Wielkopolska, XI wiek. 
Skorupa była brzydka jak każda inna z tej rodziny. Nieco krótsza niż dłoń, 
grafitowoszara, z przypominającym pleśń kremowym nalotem. Stanowiła łukowaty 
ułomek garnca o mocno wywiniętej krawędzi, pod którą odciśnięto wyraźny 
ornament: szlaczek regularnych, prostokątnych wgłębień. 
Autorzy Kultury Polski średniowiecznej pisząc o wyposażeniu kuchni 
wczesnopiastowskiej przyznają się do niewiedzy i nie potrafią odpowiedzieć na 
pytanie: „Czy ówczesne domy miały kociołki i misy z metalu, czy też królowała w 
nich glina?” Bo metal, jeśli był, jeśli nawet stanowił o bogactwie, to rozsypał 
się z czasem w proch. Natomiast garnki gliniane, powszednie, wyprażone w piecach 
wiejskich osad i miejskich podgrodzi, to nędzne pospólstwo, proch niegodny by 
stanąć w rzędzie wydętych brzuśców i smukłych szyj naczyń z miedzi i srebra, owe 
garnki kruche i koślawe niekiedy – przetrwały. 
Gdyby ktoś szukał efektowniejszej metafory może zauważyć przy okazji, iż 
przetrwały właśnie one, gliniane skorupy, ci ludni, rojący się pod łopatą 
archeologa, obecni prawie w każdym wykopie plebejusze. Natomiast to, co było 
siłą i pięknem, siłą więc pięknem, co zawłaszczyło sobie boskie prawo odbierania 
życia, tworzenia i niszczenia – broń, czyli miecze, sztylety, tarcze, topory – 
uległo w większości rozpadowi. Wykoślawiło się starczo, zbrzydło, skurczyło od 
czarnego artretyzmu metali, lub znikło po prostu. 
Proces utlenienia. Utlenić się – jakież przejrzyste, przeczyste, przelotne 
słowo. Chemia na usługach historiozofii. 
Trzeba jednak z tych usług korzystać oszczędnie. Bo można ulec złudzeniu, że w 
powyższych procesach zawarta jest jakaś naturalna (nadnaturalna?) 
sprawiedliwość. A przecież nie jest. Broń wnikająca w ziemię razem z krwią 
ofiar, rdzewiejąca w niej czerwono i poetycko aż po czerń rozkładu, odnawiała 
się w kolejnych epokach z nie mniejszą gorliwością niż gliniane garnki. 
Zostawmy więc tradycyjną radość archeologom, którzy w odgrzebanych zgliszczach 
odnajdują truchła mieczy, zrudziałe krople grotów. Przecież dzięki temu wiedzą, 
dlaczego. Dlaczego pomiędzy warstwą siódmą a szóstą jest tyle ziemi niczyjej, 
bezludnej, i dlaczego ta następna jest tak uboga w bursztyn, kości hodowlanych 
zwierząt, kultowe figurki i szczątki glinianych garnków. Musiał minąć czas, aby 
życie narosło na życiu. Dom zastąpił dom. 
Dom z gliny. Na początek. Po wyjściu z grot i jam. Pierwszy dom z gliny. Jak 
pierwszy człowiek. Ulepił człowieka „i tchnął w nozdrza jego dech życia”, jak 
mówi Księga Rodzaju. W raju dom nie był potrzebny. To raj był domem. Wygnańcy 
musieli przejąć dzieło Boga. Zaczęli stwarzać ludzi i domy. Lepić domy. 
Lepianki. Lepić lepiej: budować. Też z gliny. Cegła narodziła się w Mezopotamii. 
Z chronicznego braku kamienia w delcie rzek Buranun i Idiglat (które z 
akadyjskiego przez grekę zmieniły się w Eufrat i Tygrys). Z obfitości mułu i 
słońca. Żyzny muł, co zapładniał dorzecze, łączono z trzciną porastającą brzegi 
rzek, suszoną na słońcu. Cywilizacja: dom i liczby. Wyprodukowane cegły liczono 
nie na sztuki, a według matematycznego wzoru na objętość poszczególnych 
ceglanych stosów. 
Natręctwo tego tworzenia, mityczne, sięgające praźródeł, podsunęło Sumerom tę 
myśl na długo przed Księgą Rodzaju. Ich bogowie też stworzyli człowieka z gliny. 
I domieszki swojej boskiej krwi. 
Szkoda, że nie poprzestali na boskiej ślinie. Mniej efektowna, bo bezkrwawa 
śmierć – mniej pokus, aby ją zadawać. Któż by zechciał utoczyć z ciała swego 
wroga galon, garniec śliny? 
A koczownicze ludy czekały na obrzeżach państwa, jeszcze z dala od granicznych 
garnizonów, by utoczyć krwi. Choć także mleka, miodu i ziarna. 
Sumerowie mieli w pogardzie koczowników, którzy jedzą nie gotowane mięso, nie 
grzebią swych zmarłych i nie znają domu w całym swym życiu. To były w ich 
mniemaniu spoiwa cywilizacji. Tej jedynej, udomowionej. Czy raczej: 
zadomowionej? Gramatyczne igraszki przedrostka i już, proszę, wybór między 
tresurą a łagodną pewnością bytu. 
Sumerowie nie byli jednak przesadnie analityczni. Rzeczywistość brali za 
rzeczywistość. W ich klinowym piśmie dwa trójkąty – jeden zwyczajny, ze stożkiem 
w górę, drugi pod nim, stożkiem w dół, stożkiem rozciętym małą kreseczką płci – 
to słowo „barbarzynka”, kobieta z gór. Nowa, dzika płodność. Czyhająca w 
pobliżu. 
Domy Sumeru niszczył byle ulewny deszcz. Woda podmywała wtedy ściany, które 
osuwały się i na powrót zmieniały w muł. Koczownicy wraz ze swymi kobietami 
zeszli wreszcie z gór, wyjedli trawę wokół granic, zbliżyli się do miast. I 
stali się jak deszcz dla sumeryjskich domów. „Przelała się krew kraju, jak się 
wylewa roztopioną miedź i cynę, a trupy rozpływały się w słońcu, jak się 
rozpływa owcze sadło”. 
Lecz kiedy już domy zburzyli, przyszło im na tym samym miejscu stawiać nowe. 
Oswajać tutejszych bogów, uczyć się ich języka, uprawy roli i produkcji 
jęczmiennego piwa, astronomii, kalendarza i pieśni. I garnków. Bo to Sumer, już 
w trzecim tysiącleciu przed naszą erą (może nawet wcześniej), pierwszy wprawił w 
ruch garncarskie koło. Jedyne koło historii, które nie potrzebowało nożnego 
napędu maszerujących armii. 
Ulepić człowieka. I dom, z jego garnkami. 
Któregoś razu Marta przyszła do nas w odwiedziny ze swoim mężczyzną. Miał 
chłopięce dłonie, umiał grać na wiolonczeli i z wielkim entuzjazmem zapatrywał 
się na możliwości cywilizacji Zachodu. Nie dawał sobie na przykład 
wyperswadować, że aparaty do indywidualnego latania – małe plecaki z bezgłośnym 
motorkiem, stanowiące wyposażenie specjalnych oddziałów policji na Zachodzie – 
to tylko żart z jakiejś filmowej fabuły. Machał ręką na moje tłumaczenia, 
przyjmując je za dowód cywilizacyjnego zapóźnienia Wschodu. Ja wzruszałem 
ramionami. Skąd ona go wzięła? 
Ale czy to nie wszystko jedno, co sprawia, że dwoje ludzi zaczyna budować dom? 
Garnki Sumeru są podobne do garnków XI-wiecznej Wielkopolski. Współczesne także 
nie różnią się zbyt od tamtych kształtem i przeznaczeniem. Choć przesadziłbym 
dowodząc, że garnek nie może być naczyniem duszy, którą z kolei modeluje 
kultura. Ale i słońce, wilgotność powietrza, kolor gleby. 
Klasyczny kształt amfory i hydrii, nadęty stamnos, oinochoe jakby stworzona do 
dziewczęcego ramienia, rozwarta gęba krateru, spoczywający błogo ryton, smukły 
lekyt, praktyczny psykter, najpojemniejsze marzenie opoja – pitos, a prócz nich 
aikos, fiala, kelebe, deinos i tyle innych. Greckie wazy – aromat pinii i 
cyprysów, ich wyniosłość, jądra winogron gniecione dłonią młodych niewolnic, 
lekki, żywiczny smak na czubku języka, a na podniebieniu jakby siarka ukryta w 
ciężkiej słodyczy rodzynek, oliwa pachnąca namaszczonym ciałem i osuszająca pot 
na drżącej od słońca skórze śródziemnomorska bryza. 
Tak, rękom greckich garncarzy musiało być jednak łatwiej. 
Bogusław Gierlach doliczył się w ziemi mazowieckiej dziewięciu rodzajów naczyń. 
A wyliczając je, nawet nie próbuje przywołań helleńskich. Grupa I a: jajowate 
najprostsze. I b: szerokootworowe. II: jajowate o mocniej esowatym profilu. III: 
wazowate dużych rozmiarów. Et caetera, et caetera. Ale może to tylko kostyczność 
naukowca? Może mazowieccy przodkowie mówili o swych glinianych naczyniach: 
bambucha, dziewa, upij, wiader, samka, kwiecierz? 
Profesor Dowiat na inną jeszcze kwestię zwraca uwagę. Oto „szczególną cechę” 
średniowiecznej ornamentyki rodzimego garncarstwa stanowi „powtarzalność motywów 
dekoracyjnych w rytmicznych odstępach przestrzennych”, a towarzyszy temu 
„symetria układów zdobniczych”. Nie wartościuje, stwierdza fakt. Dosyć zresztą 
typowy dla tego typu ceramiki spotykanej we wszystkich ziemiach gromadzących 
skorupy. 
Więc może było tak, że ta monotonia, prostota w zdobnictwie skandynawskim, 
romańskim, germańskim, słowiańskim – właśnie na garnkach, na tej niezbędnej 
pospolitości – stanowiła znak pewnej wspólnej, utajonej, rodzącej się akurat 
potrzeby? Potrzeby ładu, harmonii. Może w tych prymitywnych odciskach zgrzebłem, 
w tym nudnym odbijaniu stempli, w geometrycznej rutynie była tęsknota za 
porządkiem? Porządkiem świata garnków wobec świata mieczy? Upór codzienności 
przeciwstawiony ekstazie podbojów i wędrówek. Kruche trwanie utrwalone 
powszednim wzorem, na tym co pęka w ogniu pożogi, co miażdżą końskie kopyta. 
Cicha, zawzięta pokora glinianych naczyń. 
Wiodę palcem wzdłuż regularnego szlaczka, kryzy ubogiej, wiary codziennej, 
ornamentu wielkopolskiej skorupy. 
Podobno są takie, na których ów ornament wykonany jest z zapierającą dech, 
największą prostotą. Jako ukośne rzędy kresek wyciśniętych paznokciem. 
Podpis żywej nieobecności. Autograf ciała. 
Niewiele jest zresztą produktów ludzkiej ręki, które utrwaliłyby nie tylko jej 
kształt, ale i jej ruch w takim stopniu jak naczynie gliniane. Jej dotyk, 
temperaturę. Czułość, która stawała się formą. Chwilę przechodzącą w wieczność. 
Wieczność gliny. Ale czyż jakakolwiek inna może w ogóle nas dotyczyć? 
Moja wizyta, przed laty, na poddaszu muzeum w Szczecinie. Pośród zakurzonej 
szarości półek, na których rzędami, stosami, w szyku bezładnym, a 
uporządkowanym, w zaduchu wieków i bezokiennej codzienności, w korytarzach niby 
katakumby, w półmroku, półśnie, w pół drogi do jakiegoś pokoju mijałem skorupy 
pomorskich garnków. Niezliczone, cierpliwe, zamknięte w swym świecie, z którego 
tylko one przebiły się przez zwały ziemi, wojen i milczenia. 
Łużycka biegłość garncarzy, gardłowy śmiech Scytów depczących tłuczone brązowymi 
nadziakami naczynia. Kultura jastforska ze swoimi pozbawionymi uchwytów i obłymi 
niby jaja wymarłych ptaków garncami, której urodzajny cmentarz spał pod ulicą 
Traugutta, gdzie tyle razy popychałem dziecięcy wózek mojego syna. Gwałtowna 
sprawność rzemieślnicza głodnych życia Wenedów. Gepidzi, Burgundowie, Goci 
lepiący swoje w pośpiechu, jakby w przejściu tylko, i osiadłość wieków 
wieleckich, pomorskich, bezprzymiotnikowych, bezpaństwowych, żyznych, 
porastających skorupą coraz sprawniej obracanej na kole gliny. 
Dzieje zapisane w pestce śliwy i wiśni, w skamieniałym ziarenku bobu, w ości 
jesiotra. Na wiedzy takich ksiąg, wysnutej z okruchów spiżarni, kuchni i stołu, 
móc poprzestać. 
Oto pokój R.W., do którego szedłem przez korytarz pełen półek i skorup, i jego 
biurko, wszystko pokryte kartami papieru, na których wykreślano puste miejsca 
między ocalałymi ułomkami gliny: rekonstrukcja naczyń, układanka dziejów. 
I jego ojciec, przedmiot innej, a może tej samej w gruncie rzeczy, archeologii: 
kość z dołów Katynia. Wtedy właśnie tamte okrutne wykopaliska budziły moje 
emocje. Rozmawialiśmy. Między tymi wszystkimi bezimiennymi skorupami. Na 
szczecińskim poddaszu niemieckiej kamienicy. W naszym mieście. Unikał 
egzaltacji, mówiąc o swoim ojcu, który leżał w podsmoleńskim lesie. Mówił, że 
nie chciałby mieszkać na ulicy imienia Ofiar Katynia. Gdyby taka mogła powstać 
kiedyś. Powstać z tamtej ziemi, na tej ziemi. 
Ulica, po latach, powstała, a on wszedł w tę ziemię. Pogrążył się w niej tak, 
jak pogrążone były wydobyte z jej głębi skorupy glinianych naczyń. Czy można 
bardziej zamieszkać u siebie? 
Marta była u nas ostatni raz na parę miesięcy przed ślubem. Mówiliśmy coś o ich 
codziennych, życiowych planach. O tym, co dalej, co blisko. Na wyciągnięcie 
ręki. Nieznacznie przesunęła paznokciem po glinianym ułomku mojej spoczywającej 
na półce z książkami skorupy. Uśmiechała się. 
Skorupy jako skarb archeologa. Bezcenny, choć powszechny. Bezcenny, bo garnki są 
kruche. Bezcenny, bo garnki są wieczne. To, że są tak nietrwałe, sprawiało, iż, 
te które się tłukły, musiały być zastępowane przez nowe, i były zastępowane, 
wciąż i wciąż. To, że są tak trwałe, bo prawidłowo wypalona glina może przeleżeć 
w ziemi tysiące lat, czyniło z nich niezniszczalny dokument. 
Dzieje świata są zapisane skorupami. A że dzieje te polegały na lepieniu garnków 
i rozbijaniu garnków? Zawsze je przecież w końcu lepiono na nowo. 
Akadowie zburzyli Sumer i stworzyli go raz jeszcze, mocniejszy. Koczownicy Guti 
zniszczyli domy Akadów i odbudowali je, by w nich zamieszkać. Germanów przyjęło 
zniszczone przez nich Cesarstwo. Ariowie, Mandżurowie, Arabowie, Turcy, Tatarzy 
niszczyli kraje, kultury, imperia, pod drzwiami, których stanęli i stawali się 
ich częścią, dalszym ciągiem. Odnalezionym fragmentem rekonstruowanego garnka, 
klejem, który go na powrót spaja. „Za barbarzyńcą zatrzaskują się drzwi 
zdobytego domu” – konkluduje un pape de l’historie Fernand Braudel. 
Być barbarzyńcą. Być barbarzyńcą przez barbarzyństwo historii. I tych, którzy ją 
ruszyli z miejsca. Być u siebie w zdobytym, odzyskanym, jedynym domu. 
Albo szukać domu poza domem. Jakie to uczcie? 
Marta i jej mąż nie byli zdobywcami w tym najczystszym, dziejowym sensie. Byli 
tymi, co przez tysiąclecia niezauważalnie przenikali granice, wtapiali się w 
tło, w deseń rynków, murów, bruków bogatszych cywilizacji. Wyjeżdżając do 
Niemiec, zaraz po swym ślubie, przyjęli niemieckie obywatelstwo. Wierzyli, że 
przekroczenie przez nich drzwi nie zostanie przez gospodarzy w ogóle 
dostrzeżone. Ot, uchylone drzwi, przeciąg historii, w którym można się unieść 
jak kurz, przefrunąć, przemknąć, osiąść na rzeczach zastanych. Codziennych. 
Zwykłych. A przez to solidnych i wiecznych. 
Nie chcieli żadnych skorup. Żałosnych ułamków, z których już nic nie da się 
zlepić. Ale pobite garnki to rzecz równie zwyczajna jak same garnki. Zawsze. I 
wszędzie. 
Hans Carossa zachłystywał się własną zapowiedzią: „Wiele krwi, wiele krwi musi 
wchłonąć ziemia – bez niej nigdy nie będzie naszym domem”. A ile skorup musiała 
wchłonąć ziemia, żeby stać się domem – i tu, i tam? 
„Oczyśćmy dom z niemieckiego śmiecia!” – apelowali pełni entuzjazmu 
organizatorzy czynu społecznego w Szczecinie roku 45. 
Włoski entuzjasta starożytności, Sabatino Moscati, stwierdza w jednej ze swych 
książek: „Druga wojna światowa stanowi więc jedynie krótką, narzuconą przez 
wypadki, przerwę w rozwoju archeologii mezopotamskiej”. Krótką przerwę? Może i 
tak, tak właśnie. 
Marta nie odzywała się po wyjeździe przez wiele lat. A potem usłyszeliśmy jej 
głos w słuchawce. Nagle. I po prostu. A potem ponownie zamilkła. I nie wiem, co 
z nią teraz. 
Ale wiem, że zawsze są jakieś skorupy. 
Choć zmienia się tworzywo. I technologia. I granice. I barbarzyńcy. Skorupy 
zostają. Poruszają się czasem w głębi ziemi. Wtedy czujemy ich ostre krawędzie. 
Cukiernica pani Kirsch 
I nawet jeśli nigdy ich nie było w rzeczywistości, to byli oni tutaj. Eyvind 
Johnson: Chmury nad Metapontem 
Chyba zawsze wiedziałem, że należała do niej. Wydaje mi się nawet, że od 
początku znałem jej nazwisko. A rzeczy, w których przetrwała pamięć ich 
właścicieli traktuje się przecież inaczej. Nie żeby zaraz z większym szacunkiem, 
ale jednak bardziej osobiście. Czy zresztą można mówić o jakimś szczególnym 
szacunku do cukiernicy? Takiej, z której korzysta się przynajmniej trzy razy 
dziennie (a korzysta się, bo międzywojenne dwudziestolecie to są jeszcze czasy, 
gdy cukier oznacza siłę i dostatek), po którą sięga się nie patrząc w ogóle na 
to, jak ona wygląda. Patrzymy dopiero później, z oddalenia, z niewyobrażalnej 
przyszłości, i mówimy sobie: a pamiętasz, była u nas kiedyś taka cukiernica. 
Mówimy: pamiętasz, bo już jej od dawna nie mamy. Ale ja przecież ją mam. 
Kremowożółta, szersza od spodu, a łagodnie zwężająca się ku górze, gdzie wieczko 
zakończone jest zaskakująco czerwonym, sterczącym uchwytem. Kształt, który aż 
prosi się o dłoń. I tę dłoń można by na niej zamknąć. Jak na kobiecej piersi z 
nabrzmiałym śmiało sutkiem. 
Skojarzenie jest tak jawne, że prędko staje się oczywiste. Czy dlatego byłem 
pewien, że mam w domu cukiernicę frau Kirsch? 
Emma Kirsch przed lustrem szuka swoich warkoczy. Jest październik 1938 roku. 
Gęsty deszcz spływa po szybie rozmazując światło latarń na Barnimstrasse. Ale 
tego deszczu nie słychać. Jeszcze w ogóle niczego nie słychać. Emma otwiera 
usta. Chyba śpiewa. Lecz wciąż zbyt daleko, żeby to usłyszeć. Nagle, jakby 
spłoszona, dotyka warg palcami i zostaje w tym geście, sama sobie nakazując 
milczenie. Odwraca się. Prawdopodobnie w stronę drzwi, ale w pokoju panuje 
miękki półmrok. Lampę przy łóżku okrywa zielona chusta; odbita w lustrze 
wydobywa ciemny zarys wiszącego nad nią obrazu. To Nadleśniczy z rodziną Josepha 
Hartmanna, a może Ojciec z dziećmi Wilhelma Brücke. Reprodukcja za szkłem 
odpowiada lampie zielono–złotym refleksem. Emma miała kiedyś zamiar zamienić ten 
obraz na inny, z figlującymi przy fontannie różowymi amorkami, lecz Kurt 
powiedział, że żaden inny nie będzie tu pasował. Więc nie zmieniła. Niczego. 
Emma trwa w półobrocie przy swojej toaletce z dużym lustrem typu Psyche. Tak, na 
pewno patrzy w stronę drzwi. Widać to teraz wyraźnie, bo błysnęło górne światło. 
Kurt stoi w progu i przygląda się jej z uwagą. Może jest w jego spojrzeniu 
troska, a może dezaprobata? 
Sporo od niej starszy, wysoki, trochę przygarbiony, mocno już łysiejący. Podomkę 
butelkowej barwy nałożył wprost na białą koszulę. Sama mu ją prała, jak zawsze, 
bo jakże by inaczej. Tylko garnitur przyniosła rano od Bandera, z Fredrich Karl 
Strasse, tam są przecież najkrótsze terminy. Wciąż miał pod szyją krawat 
(prążkowany, elegancki, od braci Horst), ale rozluźnił go nieco. 
Niedawno oboje wrócili z miasta. Najpierw byli w Uranii; afisze ostrzegały i 
kusiły zarazem: tylko dla widzów dorosłych. Film miał tytuł Schwartzfahrt im's 
Glück. Trochę na wyrost, pocałunki rozjaśniały ekran mimo mroku tej opowieści 
(choć Reni, podobno, płakała na niej, no cóż: jak zwykle). Potem byli w Alte 
Wache. Kurt zamówił sarnią pieczeń z borówkami i piwo z sokiem, a ona jadła tort 
i piła musujący Burgeff Grün. Może trochę zbyt wiele go wypiła? 
Dopiero teraz Emma odrywa dłoń od ust. Tak, jakby mówiła: pst!, albo przesyłała 
całusa. Kurt uśmiecha się blado i kiwa głową. A po chwili bez słowa wychodzi z 
pokoju. Lekko kuleje. 
Emma może wrócić do patrzenia w lustro. Na twarzy ma zastygły uśmiech, ściera go 
razem z kredką: od tego się robią kurze łapki, w kącikach nawet tak zielonych 
oczu. Właśnie dziś skończyła trzydzieści lat i z tej okazji Kurt zabrał ją do 
miasta. Dotyka swych kasztanowych, ułożonych w lekkie fale włosów. Przesuwa 
palcami po leżącym na toaletce szylkretowym grzebieniu z rogową rączką. 
Trzynaście lat temu obcięła warkocze. A sięgały dalej niż kończyła się bluzka. 
Ale czy to zaraz musi znaczyć, że już nic więcej się nie zdarzy? 
Emma uśmiecha się przekornie. Otwiera usta i wreszcie słyszę, co śpiewa 
półgłosem: Ich bin verleibt, ich bin so verleibt... 
Że w sypialni nie ma cukiernicy? To prawda. Ale nie bądźmy drobiazgowi. Teraz 
Emma położy się spać, później przyjdzie Kurt i może jego ręka wślizgnie się pod 
upiętą kokardą nocną koszulę, by spocząć na jej piersi? A jeżeli nawet nie 
(chociaż Kurt ostatnio dość często odwiedzał aptekę Rudiego Klischa przy Adolf 
Hitler Strasse; byli kolegami ze szkoły i Kurt nie potrzebował się go krępować) 
to przecież rano będzie śniadanie. Zasiądą w kuchni, a on do swojej kawy Franck 
Spezial nasypie dwie łyżki cukru. 
Dlatego nie ma jeszcze potrzeby, by powoływać się tu na Köbnera czy Schäfera (a 
cóż dopiero na Glogera, który z dziejami niemieckiej kultury ma jedynie nazwisko 
wspólne) i można spokojnie poczekać do śniadania. Albo do ślubu, który odbył się 
dwanaście lat wcześniej. I z którym cukiernica trafiła do ich domu. 
Glinka, z jakiej jest zrobiona, wydaje się być trochę za krucha jak na przedmiot 
codziennego użytku. Delikatnie siatkowane szkliwo glazury imituje wprawdzie jej 
stateczny wiek (imituje go w roku 1926, bo dziś nie musi już udawać), lecz 
odpryski przy otworze na łyżeczkę pojawiły się zbyt szybko. Z drugiej wszakże 
strony, czyż nie po to istnieją przedmioty codziennego użytku, aby były kruche? 
By można je było zastępować nowymi? By robotnicy, zwłaszcza w dobie kryzysu (a 
rok 1926 był dość paskudnym rokiem także dla Szczecina), mieli co i dla kogo 
produkować, powielać bezustannie tę kruchość, ten głód rzeczy? 
Skojarzenie fabryczne jest tu uzasadnione: symbol wytłoczony na dnie cukiernicy 
pani Kirsch to właśnie schematyczny rysunek fabryki. Niezbyt romantyczny akcent 
w tym miejscu opowieści, ale kto powiedział, że jedynie romantyczne akcenty 
pokrywają zdarzenia zwiewną mgiełką, optycznym filtrem dobrze znanym 
sentymentalnym reżyserom? W tej samej roli może wystąpić Czas. On zresztą zawsze 
jest gotów do tej roli, trzeba tylko, byśmy mu na to pozwolili. Uczynili zeń 
starą pannę z wystygłą filiżanką herbaty i spodeczkiem scukrzonych konfitur, 
pochyloną nad albumem zdjęć w barwie sepii. A więc: pamiątka. Symbol, rysunek, 
podpis przeszłości. Wzór, marka na dnie cukiernicy: trzy dymiące kominy, jak 
trzy liter „i”, tuż obok przytulone do nich duże „C”. Inicjał jakiegoś 
przemysłowca lub raczej: zakładu, zręcznie wpisany w kształt fabryki? Nie udało 
mi się tego rozszyfrować. Bo i napis pod rysunkiem skromniutki: Ges. geschütz. 
Znak zastrzeżony. Więc jednak ważny. Dla kogo? 
Najobszerniejsze chyba kompedium takich symboli – Ludwiga Danckerta Handbuch des 
Europeischen Porzzelans (München, wydanie z roku 1992) – wśród tysięcy wzorów i 
znaków – mojej fabryczki ze spodu cukiernicy nie umieszcza. Nie, nigdy nie byłem 
tak naiwny, by sądzić, że to porcelana i handbuch, ale istniała przecież szansa, 
że w jakimś zakładzie, prócz porcelany, produkowano także fajans. Widocznie 
jednak nie w tym, co też w końcu niezbyt mnie martwi. Przyjmuję Emmę Kirsch wraz 
z cukiernicą i całą powszedniością, pospolitością nawet, tego przedmiotu. 
Gdyby mi zależało na ujrzeniu jej na przykład z filiżanką, pięknie malowaną w 
fioletowe rokoko (pierzasty ogród z kościółkiem w tle, balustrada z korynckimi 
tralkami i jakaś świątynia dumania zwieńczona brzuchatym cache–pot) ostemplowaną 
symbolem żaglowca (nie potrafię odróżnić, w której wersji: Askona czy może Alt 
England?) – jak na wyrób Rosslau przystało – właśnie tę filiżankę dałbym jej do 
ręki. Albo inną, ze znakiem Waldershof (manufaktur Bavaria), zdobioną bukietem 
bujnym, wezbranym letnią, kwietną porą. Albo może deserowy talerz sygnowany na 
odwrocie Gryfem (okazja do pomorskich asocjacji) dzierżącym tarczę z literą T 
(jak: Tettan, od 1791 roku duma rodu Greiner), że już tu nie wspomnę o 
miśnieńskim puzdereczku w rajskie ptaki i zielone smoki. Z klingami szpad 
skrzyżowanymi na znak najwyższej saskiej jakości. 
Czy te przedmioty też były jej własnością? Nie wiem. Ale mógłbym to sobie łatwo 
wyobrazić. Na przykład talerz w łososiowej barwy róże, na którym kładzie kawałki 
świeżo upieczonego placka z jabłkami (Karol i Klara tak lubią niedzielne 
podwieczorki). Albo tę filiżankę z lila ogrodem, na której zaaferowana Reni 
(ach, to tango, które śpiewa Negri! – czy to możliwe, że ona jest Polką? – mów 
do mnie od dziś: Mado Ducet!) zostawiła ślad swej karminowej pomadki. Nawet 
puzderko z Miśni, w którym Emma ma schowany na specjalne okazje pierścionek, 
otrzymany od Kurta zaraz po ślubie: z oczkami szmaragdów, maleńkimi niby łebki 
szpilek, ale migoczącymi jak to jeziorko, w wapiennym, martwym wypłuczysku, nad 
które zawiózł ją wkrótce po urodzeniu Karola, otwartym na błękitne powietrze 
kabrioletem wynajętym w firmie na parę dni. Za kierownicą zachowywał się jak 
chłopak, śmiał się, żartował, a ona myślała cały czas o małym Karlu, zostawionym 
pod opieką matki i starzejącej się Rosy. 
Jeżeli te cacka były w domu pani Kirsch, to na pewno stały na serwantce z 
wiśniowego drewna, będącej główną ozdobą salonu. Musiałbym tam więc przejść 
przez sypialnię, gdzie Emma tak równo oddycha przez sen. Ale parkiet strasznie 
skrzypi. Kurt miał dawno już sprowadzić kogoś od firmy Dottke, albo jeszcze 
lepiej: od Paula Hesse, który zwykł mawiać, że jak widzi solidny parkiet to ma 
ochotę tańczyć... Oczy Emmy ruszają się pod zamkniętymi powiekami. Namiastka 
rzeczywistego ruchu, aktywność nerwów, niewierzących w sen. A przecież zielone, 
zawsze nieco wilgotne oczy Emmy też są snem. Może dlatego Emma widzi teraz 
wszystko tak wyraźnie, jakby nie było żadnej zasłony, żadnej szyby między jej 
snem, a snem o niej samej. 
Śni jej się matka. Siwa i drobna jak babunia od Grimmów, dobra dla ludzi i 
zwierząt Ethel. Czy jest niebo dla kanarków? – pytała pastora Dohrmanna po 
śmierci Minni. Można by ją nazwać wróżką. Tak lubiła rozdawać anyżowe cukierki 
dzieciom z sąsiedztwa, no i spełniać, a nawet wyprzedzać życzenia swoich 
własnych: pojedziemy na Krekower Feld? Macie ochotę na te słodkie, błyszczące 
czerwono jabłuszka na patyku? Zagrać wam Mein Lebenslauf albo Przy krzaku 
dzikiego bzu dziewczę szlocha? Można by ją nazwać wróżką, gdyby nie jej 
pobożność. Jako córka pastora traktowała religię serio, ale i bardzo życiowo. 
Czy nie po to zapisała się do Evangelischer Kircher Blaukreutz Verein, by 
walczyć z pijaństwem? Głównie swego brata Hermana, który był czarną owcą w 
rodzinie pastora Gleima i – mimo niebieskiego krzyża dzierżonego wysoko przez 
drogą Ethel – stał się w końcu częstym gościem przytułku przy Elsestrasse, a 
potem podwórek i bram od Fuhrstrasse aż po Bollwerk i Kohl–Markt. 
Ethel stoi teraz u wezgłowia małżeńskiego łoża swej córki Emmy (niewiele sobie 
robiąc z pochrapywania Kurta), wraz ze swym mężem, Joachimem Kirschem. Oboje 
mają zafrasowane oblicza. Joachim może troszkę mniej. Umarł rok po ślubie córki; 
miał wtedy lat sześćdziesiąt jeden, praktyczny stosunek do wszystkiego i ostry 
nieżyt jelit. Ethel przeżyła go o lat dziesięć i do końca wzdychała nad losem 
swej najmłodszej, późno urodzonej córki. Mawiała: Harald i Helga jakoś sobie 
poradzą, ale ty nosisz głowę w chmurach. Miała jednak rację tylko częściowo – 
zważywszy chociażby na perypetie Haralda (potem wyrzucała sobie, że nie broniła 
mu czytać tej durnej Volks–Bote). Gdy się jednak ktoś przywiąże do swojego 
wizerunku rzeczywistości trudno mu wyperswadować, iż pomylił się już przed laty, 
na samym początku, u źródeł owych lęków, co mieszają w nas strach o dzieci ze 
strachem o dom, zapasy cukru i wojnę. A to przecież Emma dostała od życia to, co 
należne kobiecie: w miarę zamożnego męża, dwójkę udanych dzieci i sporo zdrowia, 
które jest tak potrzebne, aby tamtym darom sprostać. 
O co się więc teraz martwi siwowłosa Ethel? Jeśli o Haralda, to trafiła pod zły 
adres. Kurt zawsze mu powtarzał, że się doigra łażąc tam, gdzie lepsi gubią 
buty, i publicznie wychwalając ludzi pokroju tego czerwonego Obednicka. Czasy 
dla takich dawno się w Reichstagu skończyły, a ośle głowy z KPD (jak powtarzał 
Kurt z dziecięcą złośliwością przykładając dłonie do uszu, aby były dłuższe) 
rychło pospadają. A z pozostałej reszty Echte Müller będzie mógł zrobić salami. 
Nawet jego czerwona, firmowa nalepka dopasuje się świetnie do tej komunistycznej 
wędliny. Harald i tak miał sporo szczęścia (co do czego wszyscy byli zgodni), że 
skończyło się na siniakach (choć prawda, że później bolały go również nerki) 
wyniesionych z piwnicy przy Schillerstrasse. A że Kurt po roku bezrobocia (no bo 
wiadomo, że dla takich jak Harald u „Krafta” nie mogło być miejsca; Harlad robił 
potem miny, że to: Kraft und Durch) załatwił mu posadę w Pommersche Provinzial 
Zucker Siederei. A to już nawet więcej, niż można wymagać od szwagra. Bo chociaż 
była to posada nocnego stróża, to przecież Kurt miał świadomość, że Borck, 
policyjny pies Stadt Stettin, pozujący na frontowego lwa, nie pochwaliłby u 
kogoś takiego jak Kurt tego rodzaju rodzinnej troski. Tymczasem ów młokos (cóż 
to jest trzydzieści dwa lata?) śmiał jeszcze wypytywać matkę, czy widziała może 
z okna (bo mieszkała przecież w Altdamm, niedaleko więzienia), jak uciekał 
tamtejszymi, wąskimi uliczkami jego mistrz, Herman Martenn? Tak jakby ten 
sowiecki podrzutek, który zbiegł zza krat, był bohaterem z powieści Maya, albo w 
swej komunistycznej pogardzie cywilizacji szykował się na jakąś Podróż do 
niedostępnej krainy, by rywalizować na idee z Hartmutem von Hentingiem. 
Nie, Ethel nie przyszłaby tu w sprawie syna. Już raczej Hildy. Odkąd umarł jej 
Fritz (rak wątroby zjadł go w pół roku, choć zwykle żółtawy na twarzy, jakby go 
przenikała od wewnątrz chemia zakładów Union, choć nie pijał nawet piwa) musiała 
żyć ze skromnej pensji szwaczki u Marcusa. Na Schulzenstrasse od frontu mieścił 
się ich zakładowy sklep, ale klienci garnęli się do pobliskiego trzypiętrowego 
magazynu Aronheima i Cohna. Z tego też powodu Hilda nie znosiła Żydów i bardzo 
była rada manisfestacjom z hasłami: Juden stop! Lebensgefhar! Ale ani Ethel, ani 
Hilda, nie musiały już się od pewnego czasu tym problemem w ogóle zajmować. Jako 
problem państwowy został on rozwiązany odgórnie. Jeśli już musiały się czymś 
martwić to bardziej tym, że Fritz nie dał Hildzie dzieci, przez co w końcu 
zżółkła jak on, szyjąc coś w domu bez końca na jakieś zamówienia. Chyba od tego 
zszyła sobie nawet i usta, bo jej wąskie wargi zawsze wyglądały jak 
zasznurowane. 
Jakże jednak Emma może pomóc siostrze, której zresztą raczej nie lubi. O wiele 
przyjemniejsze od siostrzanych kwasów było dla niej gardłowanie Haralda, póki 
Kurt nie zaczął się na jego wizyty boczyć. 
A może to matka ma tam jakieś kłopoty? Nie, to chyba niemożliwe. Chociaż Ethel 
miała o Deutsche Christen zdanie dość chłodne (niech Pan Bóg sobie sam wybierze, 
ile ma być w Niemczech Kościołów – mawiała – a pastor Thom zajmie się 
udzielaniem ślubów i przekazywaniem zmarłych Niebu) to przecież nikt nie śpiewał 
Psalmu 121 tak jak ona, zwłaszcza przy śmietankowym torcie kolejnych urodzin jej 
dzieci. O sklep w Altdamm, ten po Joachimie, też nie musiała się martwić, bo 
trafił w dobre, aryjskie ręce, więc szyby, które tyle razy sama myła, ocalały aż 
do nalotów w 1944 roku. 
Ale w tej chwili o tych nalotach jeszcze nie wie ani ona, ani tym bardziej 
śpiąca Emma. Może więc po prostu Ethel i Joachim Kirsch wyczuli w jakiś sposób 
(tam musi to być o niebo łatwiejsze), że odnalazłem ich córkę, szperam po kątach 
jej mieszkania i podsłuchuję jej myśli. Nie bez powodu czują się tym 
bezpośrednio poruszeni. Ostatecznie to oni podarowali jej w ślubnym prezencie 
serwis od Lütha z Münchenstrasse, fragmentem, którego jest cukiernica. 
Oprócz niej stanowiło go sześć filiżanek z małymi talerzykami, sześć talerzy 
większych z czerwonym szlaczkiem, dzbanuszek do śmietanki i duży do kawy. Nigdy 
nie widziałem tego serwisu, ale moja (Emmy) cukiernica wydaje mi się do takiej 
oprawy stworzona. Inna kwestia, że gdyby owa oprawa również ocalała i miałaby 
dziś te wszystkie talerze i dzbanki, nie zwróciłbym zapewne uwagi na cukiernicę. 
Funkcjonalność każe patrzeć na przedmioty pod innym kątem. Serwisu więc bym po 
prostu używał. To brak bywa bogactwem, które się rzuca w oczy, zwłaszcza, gdy 
ocaleje wymowny fragment. Utrącone ręce greckich posągów? Nazbyt maestoso. Ale 
cukiernica bez serwisu to również pusta przestrzeń wokół niej; oświetlająca ją, 
obdarzająca blaskiem. 
Z tego wywyższenia swą osobnością, jedynością, nie musi być zresztą nadmiernie 
dumna. I na co dzień miała dość dowodów swojej wysokiej pozycji wśród domowych 
przedmiotów tego przeznaczenia i tej kategorii. Nie dlatego, by Emma traktowała 
salon (matka mawiała jeszcze: gute Stube – pokój paradny), jak owo wyśmiewane od 
dawna Kalte Pracht, wyziębłe cudeńko. W salonie pani Kirsch nigdy nie było ani 
zimno, ani pusto, a na krzesłach wokół okrągłego jak słońce stołu nie kurzyły 
się pokrowce. Pianino przywiezione z Altdamm po śmierci ojca. Początkowo Ethel 
chciała się go pozbyć, bo przypominało jej trumnę, ale teraz miało służyć 
dzieciom. Pianino często odzywało się pod palcami Emmy (pierwszy raz poczuła 
niechęć do tego usłużnego i łagodnego instrumentu, gdy Karol odbębnił na nim 
marsz tego swojego Wessela), kiedy rodzina bywała tu na niedzielnych obiadach i 
podwieczorkach nawet wówczas, gdy już wprowadzono żywnościowe kartki. 
Najczęściej bywała tu rodzina Kurta (doktor Max z żoną), bo Hilda zamykała się w 
domu, a Harald starał się przy jedzeniu nie drażnić Kurta swym widokiem. Tak czy 
siak salon bywał gwarny. Ale kiedy Emma naprawdę chciała porozmawiać z kimś 
serdecznie (z Reni, albo z matką, przychodzącą oglądać rosnące wnuki) – 
siadywała w kuchni. Częstowała herbatą i wszyscy słodzili obficie. 
Fajansowa cukiernica nie czuła się więc gorzej od porcelanowych współdomowników. 
Choć może gdyby rzecz traktować (dokładnie tak: traktować rzecz) w kategoriach 
ideologicznych... Tutaj wypadałoby raczej powiedzieć: technologicznych. No, 
dobrze, powiedzmy wprost: pochodzenie fajansu i porcelany tylko tej drugiej 
gwarantuje rase und klasse, chociaż dla laika jest bardzo podobne. No, bo cóż: 
piasek i woda, plus ogień. Ale różnica staje się widoczna już na poziomie nazwy. 
Porcelana to portugalskie porcella, muszla. Więc szlachetna nieskazitelność 
konchy, marmurowa trwałość i kruchość dzieła samej Natury. A fajans? Kto tam 
wie, że to od włoskiego miasta Faenza? Fajans to fajans. Po polsku trochę lepiej 
brzmi słowo: farfury. Też godnej uwagi proweniencji, bo od arabskiego fagfur, co 
oznacza ponoć (cóż za pojemny język ta arabszczyzna!) chińskiego cesarza i 
porcelanę zarazem. Rzecz jasna (bardzo jasna: bo na ogół barwy białokremowej, 
lecz w kolorystycznej skali po różowoczerwoną sięgająca) farfurą zwano u nas 
byle skorupę, ani marzącą by się równać z prawdziwą porcelaną. 
Rodacy Emmy też zresztą długo na marzeniach poprzestawać musieli. „Glinę 
farfurową, argilla cinerea, z której robią naczynia – pisał ksiądz Kluk – Niemcy 
Pfeifenthon nazywają, jest niezupełnie biała, jednak w ogniu mniej więcej 
bieleje...” Ano, właśnie: w ogniu. Toteż pominąwszy nawet kwestię doboru surowca 
(wiadomo, że do porcelany musi być szlachetniejszy i drobniej zmielony) pozostać 
trzeba chwilę przy zagadnieniu temperatur. W końcu jeśli przywołałem tu ideo–
technologię (mającą sporo wspólnego z teorią ras, acz w świecie rzeczy) i 
napomykam o czymś takim jak – uwaga! – czerep (mniej lub bardziej porowaty, 
czyli ziarnisty) mam obowiązek podkreślić, iż ten fajansowy wypala się w 
temperaturze do 1250 C, a porcelanowy – dopiero od tej mocy żaru. 
Że też naziści nie przejęli od Sasów kultu porcelany. Było się przecież czego 
uchwycić: ta siła, czystość, twórcza potęga ognia! Jakże to bliskie alchemii, 
słonecznego krzyża z bojowych sztandarów Hetytów i Asyryjczyków, wiecznego, bo 
kamiennego płomienia kołysanego w aryjskich dłoniach posągów Wisznu i Sziwy, 
złamanych promieni swastyki. Ogień, którym wypalasz wszelką słabość, brzydotę, 
ułomność i... tworzysz porcelanę. Salamandrę o białym, jedwabistym ciele. 
No, tak, ale ta jej kruchość źle się mogła, niestety, kojarzyć z młotem Thora. 
Komuniści wybrali więc sprytniej (bo gdzież porcelana przy sierpie, nie 
wspominając – znowu! – o młocie) i zachwycali się tym, jak hartowała się stal. 
Skądinąd w radziecko–niemieckiej koprodukcji. To było chyba jesienią 1936 roku, 
już w dobie ostrych sankcji, gdy Karol przybiegł do domu zdyszany, i opowiadał, 
że w porcie stoi „Kołchoźnik” i wyładowuje węgiel. A może: ładuje węgiel? Emma 
niezbyt dokładnie pamięta. Jedyną gospodarką, którą rozumiała zawsze i była w 
stanie uporządkować swym ołówkiem (leżał wraz z zeszytem w kredensie, obok 
cukiernicy), była gospodarka domowa. Kurt nigdy nie musiał poprawiać jej 
rachunków. A poza tym również wolał śniadaniowy serwis od porcelanowych 
filiżanek z serwantki w salonie. 
Pił kiedyś właśnie swoją poranną kawę, gdy w kuchni zjawił się Harald. 
Niewyspany, zarośnięty, z oczami jak bratki (w ich małym ogródku za domem, w 
Altdamm, Ethel sadziła zwykle bratki z sinopodbitymi oczami) wracał ze swojego 
nocnego stróżowania. Może dlatego nie miał już siły bać się czegokolwiek, bo 
poprosił (nie bacząc na zmarszczone brwi Kurta) o kawę dla siebie, a potem 
zaczął jedną z tych niekończących się rozmów o gospodarce, z których Emma 
rozumiała tyle, że przeszłość to jest taki czas, w którym wszystko szło lepiej: 
i produkcja, i sprzedaż, i interesy w ogóle. W opinii Haralda przedstawiało się 
to tak nie dlatego, żeby szczególnie wielbił przeszłość, ale dlatego, że nie 
znosił teraźniejszości. W tym zresztą nie byłby odosobniony w żadnej epoce. 
Oczywiście, największe nadzieje pokładał w przyszłości. Ale jej wizje mieli z 
Kurtem zdecydowanie odmienne. Czemu też trudno się dziwić: imający się różnych 
fachów robotnik (może gdyby ojciec pożył dłużej, inaczej pokierowałby losem 
jedynego syna) i mechanik, inżynier od Stoewera, inaczej widzieli światowe, a 
nawet i niemieckie jutro. Choć gdyby tę kwestię rozwinąć, okazałoby się zapewne, 
iż podziały klasowe odegrały w tej mierze rolę drugorzędną. 
Harald, wielbiący ruch, zmiany, czerpiący nadzieję z katastrof, ale też i logiki 
dziejów, z ich sprawiedliwości, pewniejszej od boskiej opieki, wierzył w 
przyszłość z wrodzonego optymizmu swej natury. Natomiast Kurt, choć przed paru 
jeszcze laty fascynował go pęd cywilizacji, szybkość samochodów, zmienność ich 
linii, coraz bardziej opływowej i poddającej się miękko prądom historii, 
pozostawał wobec jutra nieufny tym bardziej, im bardziej zakorzeniał się w 
teraźniejszości. Niezależnie od tego, jakich byśmy tu próbowali dokonywać 
psychologicznych rozbiorów osobowości – co zawsze jest swego rodzaju nadużyciem 
ze strony pisarza, kreującego wszak samemu zarówno ciała, jak i dusze, które 
potem z fałszywym zdziwieniem analizuje – pewne jest jedynie to, że nie pasowali 
do siebie. A może właśnie pasowali, tylko że jak dwa różne klocki, które dopiero 
razem składają się w jedno. 
Tego poranka Harald nasypał sobie do kawy aż cztery łyżeczki cukru. Z jakąż 
pewnością sięgał do cukiernicy; nie mogę się uwolnić od obrazu, że równie pewnym 
ruchem ujmował pierś Sissi, będącej jego ulubioną, by użyć dawnego określenia, 
schöne Frau, lub jeszcze wdzięczniej: Hübscherinnen. Ślicznotka Sissi miała 
cennik dość przystępny, ale za to pokój przy Grosse Ritter Strasse podły. Miska 
wody zastępowała w nim umywalkę, i mimo parawanu w dżonki i zachodzące słońca 
Harald doskonale widział, jak Sissi szykuje się na przyjęcie jego ciała. Prawdę 
jednak mówiąc, niezbyt mu to przeszkadzało. Ale te cztery łyżeczki cukru nadały 
twarzy Kurta barwę buraczaną. Bo jemu akurat okropnie przeszkadzało, że szwagier 
zatrudniony w Pommersche Provinzial Zucker Siederei, za zgodą samego dyrektora 
Jendrischka, wykazuje wobec cukru ostentacyjną zachłanność. 
– Bo to widzisz – zaczął Harald jakby nigdy nic – Szczecin, który wycisnął z 
siebie podczas wojny wszystkie soki, żeby tylko niemiecki żołnierz nie był 
gołodupcem, wegetuje teraz jak dziwka, która za dużo i za często dawała! – Emma 
poszła do kredensu, żeby przynieść trochę wczorajszej strucli i trzaskaniem 
drzwiczek zagłuszyć choć trochę brata. – A taki Hamburg – ciągnął Harald 
niewiele sobie robiąc z zabiegów siostry – niby panieneczka trzymana przez swego 
faceta jedynie dla lepszych gości, gdy trzeba było dawać i dawać, stała na 
uboczu, a dziś rozkwita, i bogaci klienci się cisną do jej tyłka! 
Kurt milczał. Owszem, sam chętnie opowiadał żonie o polityce gospodarczej 
Schachta, o nowych wysiłkach rynkowych NSDAP, nawet o konflikcie Schwede–Coburga 
z Ottonem Lange (widzisz, jak to jest: partia jedna, a dwa różne głosy, i czy do 
tego potrzeba cała ta demokracja?), lecz z Haraldem rozmawiać nie chciał i nie 
umiał. Zresztą od czasu, gdy ledwie uratował posadę u Stoewera (rozsypały się 
zakłady mechaniczne, na szmelc poszły ich rowery i maszyny do pisania, cudem zaś 
i wysiłkiem władz miasta przetrwało tylko Auto–Stoewer–Werke, dokąd Kurt właśnie 
się prześliznął, a z czasem dostał kierownicze stanowisko) na tematy gospodarcze 
wypowiadał się wobec innych bardzo ostrożnie. Nie bez znaczenia też był fakt, że 
od 1936 roku nosił w klapie marynarki odznakę NSDAP. Bez ostentacji, acz i bez 
udawania, że to pąsowy goździk. 
Więc kiedy Harald wziął się do analizowania szans na odnowę stoczni Vulcan – 
wulkan wybuchł na drugim krańcu stołu. Kurt z rozmachem rąbnął dłonią w blat, co 
sprawiło, że filiżanka z kawą wylądowała na podłodze, a cukiernica szczęknęła 
pokrywką nie kryjąc przerażenia. 
Do czasu nocnego nalotu 20 kwietnia 1943 roku (ci, których trzymał się czarny 
humor, żartowali później, że to był prezent na pięćdziesiąte czwarte urodziny 
Adolfa), gdy bomba trafiła kościół katolicki na Greifenstrasse, więc naprawdę 
niedaleko stąd, śniadaniowy serwis pani Kirsch nie zaznał większego 
niebezpieczeństwa. Owej strasznej nocy, o której Emma patrząc to na męża, to na 
brata rozszerzonymi oczami, oczywiście też jeszcze nie wie, zginie kilkaset 
osób. Na ulicach, tuż po nalocie, zaroi się od biegnących gdzieś, wrzeszczących 
do siebie, czy na siebie, ludzi. Emma stać będzie w kuchni i przyciskać do 
piersi Klarę. Kurt kuśtykając po całym domu sprawdzi wszędzie okna (pójdą w 
drobny mak szyby w sypialni i jedna w salonie). Karol, wybiegnie na dwór w samej 
piżamie, wróci usmolony i drżący a potem bez słowa zamknie się w pokoju. Właśnie 
tej nocy pożarów i trwogi rozbije się ten duży dzbanek od serwisu; czy to 
spadając z półki pod wpływem detonacji, czy też strącony przez kogoś w ogólnym 
zamieszaniu. 
Ale tego poranka, gdy Kurt dostał ataku furii (niezbyt dla Emmy zrozumiałego) i 
pędził Haralda do kuchennych drzwi, nad którymi haftowane niebiesko krasnale, a 
potem na schody, pachnące świeżą pastą, żal po filiżance był niewątpliwie 
większy. Pomyśleć, że tyle wysiłków niemieckiego ducha włożono w przechwycenie 
chińskiej tajemnicy, a on, Kurt Meier, wolał pić kawę ze zwykłego fajansu. Nie, 
żeby mu się kuchenny serwis bardziej podobał, prawdę mówiąc nie przykładał wagi 
do jego wyglądu, i nawet kształt cukiernicy nie budził w nim żadnych skojarzeń 
(a przynajmniej nigdy się do tego nie przyznał), lecz bezpośredniość kontaktu z 
pospolitym fajansem działała nań uspokajająco. Pijąc z porcelanowych filiżanek 
nie potrafił natomiast przezwyciężyć drżenia rąk. 
Może nie bez kozery pan Meier był w Niemczech synonimem prostaka? Kurt nie czuł 
się oczywiście prostakiem, ale jako inteligent w pierwszym pokoleniu (jego 
rodzice przyjechali na Pomorze w ramach akcji Osthilfe, ojciec był 
wykwalifikowanym robotnikiem w Nadrenii) nie potrafił w sobie wyzwolić 
entuzjazmu dla spraw i rzeczy, które wydawały mu się godne fascynacji co 
najwyżej niewieściej. 
Dlaczego na żonę Kurta Meiera mówię pani Kirsch? 
Po pierwsze: skojarzenia, jakie byłyby efektem tytułu Cukiernica pani Meier, 
musiałbym uznać za wysoce mylące. Bo ani kult prostactwa (prostoty?) mi nie 
przyświeca, ni chęć wpisania cukiernicy w tradycję stylu Biedermeier. Inna 
sprawa, że ów styl wywiedziony z żartu – Wiersze objaśnione przez świętej 
pamięci Gottlieba Biedermeiera, nauczyciela ze Szwabi to przecież zręczna satyra 
na XIX– wieczne niemieckie mieszczaństwo – przyjęty został szybko, i całkiem 
serio, przez tych, z których drwić zamierzał, jako własny. Na dodatek w 
schillerowskiej wersji Amnut und Schönheit. O pięknie i wdzięku skojarzonym ze 
Schillerem miałby pewnie coś do powiedzenia Harald, który właśnie na ulicy 
imienia tego poety przekonał się, że jeśli Hilfpolizei w czymkolwiek pomaga, to 
głównie w rozumieniu, co jest lepsze: gęba zamknięta, czy rozbita kastetem. To 
ze stylem Biedermeier nie ma wiele wspólnego zresztą. Może tylko tyle, że imiona 
służąc jako etykietki, nalepki na ideach, butelkach wina, tabliczkach ulic stają 
się czasem swojego rodzaju szyderstwem, groteskowym zaprzeczeniem przyczyny, 
która uczyniła z nich symbole. Biedermeier ewoluował miękko. Pachniał dusznymi 
perfumami, wnętrzem szafy, krochmaloną koszulą. Stał się rzewnie plebejski, 
zrzucał z napiętych grzbietów mundury Fryderyka Wilhelma. Dom czynił prawdziwym 
domem. A że jego ubiegłowieczne bogactwo, w miastach takich jak Szczecin, długo 
pełniło rolę kulturowego wzorca? Cóż, mieszkanie pani Kirsch było z tego punktu 
widzenia potwierdzeniem reguły. 
Po drugie (i wciąż w związku z nazwiskiem Kirsch): nazywam tak Emmę, bo jej de 
domo bardziej do tej opowieści przystaje. A żeby już dodać argument 
najważniejszy – ona sama, ukradkiem, woli o sobie myśleć w ten sposób. I nazywać 
się we wspomnieniach, w milczeniach, w historyjkach, jakie snuje na własny temat 
i użytek, tak, jak wołano na nią w szkole: Fräulein Kirsch. 
– Fräulein Kirsch, kto wynalazł porcelanę? 
Któż by, Herr Proffesor, jak nie Johann Friedrich Böttger. Ten światły syn 
niemieckiego narodu uczynił to w roku 1709 w Saksonii. On pierwszy z 
Europejczyków zestawił odpowiednią masę, no i Meissen zasłynęło w świecie... 
Masa, Meissen, Kirsch. Kinder, Küche, Kirche. Nie miała pretensji, nie czuła 
żalu. Niechętnie słuchała Haralda, który pytał, czy jej nie oburza, że Hitler 
zabronił uprawiania kobietom zawodu prawnika. Ale śmieszyła ją egzaltacja Reni, 
która poprawiając w lusterku makijaż, rozmarzała się nad władczym blaskiem 
szaroniebieskich oczu Führera. 
Czy mogę ją winić, że Andreas Hoferweg, nosząca imię poległego w roku 1810 pod 
Mantuą od francuskiej kuli albo rapiera trzydziestotrzylatka, niosącego Niemcom 
sztandar wolnych ludów, była dla niej o tyle ważna, że zabłądziła kiedyś tam 
idąc do starej Rosy, a tyle samo, albo i mniej ważna od Schlagerterallee, 
noszącej imię Alberta Leo S., lwa niepodległości, przywiązanego do pala, a może 
stojącego swobodnie i bez opaski na oczach, gdy palba francuskich karabinów, w 
roku 1923, roku inwazji Ruhry, odsyłała go, jako szpiega, w pragermańskie niebo, 
bo Schlagerterallee była opowieścią jej ojca zapamiętaną z młodości, kiedy 
Joachim Kirsch, pochrząkując dla dodania sobie powagi, czytał na głos gazetę, w 
której była relacja o młodym, pięknym lwie z granicznego niemiecko–francuskiego 
Zagłębia? Czy mogę ją winić, że obaj byli dla niej tą samą opowieścią, jak na 
przykład Horst Wessel Strasse i Ritchter Strasse, cienie brunatnych wojowników z 
ciemnych ulic Berlina i Monachium? Krew czerwona, krew brunatna, krew Zygfryda z 
Siegfriedstrasse, z Adolf Hitler Strasse, krew żywa, ulica tak żywa, że obrazy z 
patrzącym twardo Wodzem chroniły przed bombą ściany domów. Czy to, że nie 
potrafię sobie wyobrazić Emmy Kirsch w krzyczącym, machającym rękami, kwiatami, 
flagami tłumie, kiedy Führer jechał ulicą czarnym, odkrytym samochodem, jest 
moim czy jej wybawieniem? Czy to, że wyobrażam sobie, że widzę ten tłum – jest 
jej lękiem? Tym samym, który ją najpierw zdziwił i dopiero potem podszedł do 
gardła, gdy usłyszała jak Karol bębni w salonie o klawisze pianina i śpiewa 
łamiącym się głosikiem pimpfla: Wenn das Judenblut wom Messer spritz... Ile 
dźwigamy w tej codzienności kuchennej, codzienności krochmalonych kołnierzyków, 
codzienności pakowanych do szkolnej torby śniadań, tego, co jest w istocie swej 
żelazem, stalą, spiżem? 
Jeśli potrafimy unieść porcelanę, fajans, glinkę pospolitą jak chleb, czy to 
znak, że umiemy też znosić purpurę spływającej z domów materii i wydymające się 
na wietrze żagle ze swastyką? Umiemy, a więc nie widzimy? Bo się teraźniejszości 
nie widzi? Jak siebie samego? 
Widzimy tylko własne ręce. Na przykład na uszku filiżanki z kawą Franck Spezial. 
Fajansowej filiżanki od ślubnego kompletu. 
Pomyśleć, że w czasach Johanna Friedericha B., który przecież obdarzył porcelanę 
niemiecką duszą (nie bez przyczyny była to tzw. porcelana twarda, różniąca się 
diametralnie od porcelany miękkiej, odkrytej we Florencji już w XVI w.) żaden 
poważny, niemiecki handlowiec nie ważył się jej sprzedawać pod inną nazwą niż: 
chińska. Daleko było jeszcze do Niemiec zjednoczonych – wokół swej chwały. Wokół 
swej misji. Swojej porcelany. I swego żelaza. 
Za to my mieliśmy bliżej do nich i posmakowaliśmy trochę tego porcelanowego 
dobra dzięki niedobrej unii właśnie z Saksonią. Na swoją porcelanę przyszło nam 
poczekać jeszcze osiemdziesiąt jeden lat. Franciszek Mezer, Francuz z 
pochodzenia uzyskał ją z glinki koreckiej w dobrach księcia Czartoryskiego. Wraz 
z indygenatem szlachectwa polskiego zresztą, w nagrodę od króla Stasia. Nagroda, 
ot, w sam raz na symbol kruchego produktu: trzy lata później nie było już 
Polski. A słynny Korzec, który miał za swą markę oko opatrzności, nazbyt się 
chyba temu oku opatrzył, bo w 1797 r., jak pisze Gloger: „zapewne skutkiem 
nieostrożności podchmielonych robotników, straszny pożar zniszczył wspaniały 
zakład przemysłowy (...) Zgorzała malarnia z całym zasobem najpiękniejszych 
wzorów saskich, francuskich i chińskich..." 
Fabrykę potem odbudowano, ale produkowała już tylko fajans. Taka historia, jaki 
fajans. 
I być może dlatego w porcelanowym przewodniku Ludwiga Dancketa przy haśle Korzec 
pojawia się książę Czarotyryski o imieniu... Iwan. Tak zapewne odczytano w 
Monachium literkę J przed nazwiskiem księcia. A więc nie Józef, jak naprawdę to 
imię brzmiało, ale Iwan. „Zapewne skutkiem nieostrożności...” zawalił się nam na 
głowy dom, no i utrwaliliśmy się w pamięci zachodnich sąsiadów jako krnąbrne 
dzieci, lecz przecież dzieci, Iwana. Iwany Iwanowicze. Nawet, gdy mieliśmy 
szczęście i zaszczyt być książętami krwi. 
Emma Kirsch śpi głęboko wtulona w ciepłe ciało męża. Dlatego był czas na tę 
polską dygresję umotywowaną, jak sądzę, bliską już, polską przyszłością jej 
domu. Ona sama z Polakami nie miała zbyt wiele do czynienia. W domu jej matki, u 
pastora Gleima pracowała polska służąca, na imię jej było chyba Rózia, ale 
wszyscy mówili na nią po bożemu: Rosa. Żyła jeszcze, gdy Emma była dziewczynką, 
mieszkała daleko, za cementownią w Züllchow. To prawie na końcu świata, myślała 
mała Emma, kiedy raz pojechała tam z matką, bo Rosa była chora. Wiał wiatr od 
rzeki, pachniało łąką i mokrym piaskiem, a dzieci z domów tuż przy ulicy, domów 
niskich, kulawych, udających szczęście pelargoniami w oknach, wywalały języki, 
gdy przechodziła obok, a one miały pewność, że tego nie zobaczy jej na czarno 
ubrana matka. Kiedy Rosa była zdrowa, sama bywała u „panienki Ethel”, by 
doglądać jej dzieci. Do Emmy mówiła: moja wiewióreczko, przynosiła orzechy i 
pomarszczone, jak ona sama, jabłka. Często narzekała na Szwabów (co Emmę 
dziwiło, bo wokół żyli sami Prusacy), wołała na dzieci mala, mala i czasem, 
brzydko siąkając nosem, popłakiwała sobie z jakąś dziwną ulgą. Pokazywała wtedy 
Emmie swoje łzy i mówiła: o, to jest u nas Rosa... Co już zupełnie wydawało się 
dziewczynce pozbawione sensu. 
Pewnego Polaka, który zwał się Gospodarek i był mechanikiem samochodowym u 
Reinharda, znał Kurt. Ale ten Gospodarek, który przyszedł raz na Barnimstrasse z 
jakimś pakunkiem tłustym od oleju czy smarów i nie chciał wejść do środka, bo 
Kurta nie było w domu, pochodził z poznańskiego, ze Starej Ojczyzny – jak mawiał 
mąż Emmy – i ponoć nigdy nie odzywał się w swym brzydkim, świszczącym języku. 
Za rok, dwa zobaczy Emma grupy Polaków na szczecińskiej ulicy. Najpierw będą 
przygnębieni i pokorni (pokorny pies pierwszy rękę ugryzie – powiadał Kurt 
zdobiąc wargi pianą z kufla świeżego Bergschlossa), ale potem zhardzieją. Hilda, 
pożółkła jak liść, opowiadać będzie o „tej świńskiej dziewusze”, którą im 
przydzielili do szwalni, a ona cały czas gapi się w okno, jakby w tej ich Polsce 
nie mieli okien z czystymi szybami, co jest całkiem możliwe, i o tych dwóch, 
szeleszczących po swojemu, którzy bezczelnie, w środku dnia wsiedli do tramwaju 
przy Am Königstor, i nie było mężczyzny, który by ich przywrócił 
rzeczywistości... Lecz i o tym, rzecz jasna, rzecz coraz ciemniejsza, jeszcze 
Emma nie wie. 
I może tylko przeczuwa teraz we śnie dotyk tych oczu – trochę głodny, a trochę 
wulgarny, trochę natrętny, a trochę czuły – gdy stać będzie przed afiszem 
zapowiadającym występ słodkiego gardziołka, czyli Erny Sack (gdy w 1937 r. 
śpiewał sam Fiodor Szalapin – Kurt jakoś się wymówił od pójścia do teatru). 
Odwróci się wtedy sparzona tym wzrokiem i zobaczy oczy (chyba niebieskie) 
młodego mężczyzny, w kusym paletku, z naszywką „P” na rękawie. I uśmiechnie się, 
zupełnie naturalnie, a potem w panice, przerażona tym swoim odruchem, pobiegnie 
na najbliższy przystanek ślizgając się na wilgotnych listkach brzozy, które 
okrywać będą chodnik na obrzeżu parku. Nigdy nikomu o tym nie powie. Nawet Reni, 
choć ona by ją chyba zrozumiała. 
Może naprawdę czuje już przez sen to spojrzenie, bo obraca się w stronę męża 
cicho wzdychając. A jego ręką odruchowo odnajduje jej pierś. Jak drogę do domu 
znaną nawet po ciemku. 
Kurt mówi, że chciałby mieć jeszcze dzieci. Dzieci są potrzebne Rzeszy. Ale nic 
z tego jakoś nie wynika. Wysłał ją już do doktora Everke przy Gartenstrasse, i 
ten doktor, starszy, przystojny wciąż mężczyzna w srebrnych okularach, 
powiedział, że ona, Emma, jest jeszcze bardzo młoda, i wszystko być może, lecz 
za jej męża to on nie ręczy. No, ale Kurt nigdy przecież nie chodził do żadnego 
lekarza, tylko do tego dziobatego Bohla z zakładu Elastra na Breiterstrasse, gdy 
mu się but ze specjalną wkładką stał na tyle uciążliwy, że trzeba było zrobić 
inny. 
– Powinniście mieć jeszcze dzieci – mawiała Reni suto słodząc swoją kawę. – Czy 
ty wiesz, ile dzieci ma Magda Goebels? Całkiem małych dzieci. A przecież jest 
starsza od ciebie. Jej Józef, no, to tak jak twój w końcu, z tą nogą, 
chichotała, ale u chłopa nie ta noga najważniejsza. – Oblizywała karminowe usta. 
– Mówią, że nasz minister to pożeracz niewieścich serc. 
Pomalowane paznokcie Reni drażnią sutek cukiernicy. Dłoń Kurta śpiąca na piersi 
żony. 
Słodycz czarki pełnej słodyczy, alabastrowa gładkość, delikatny chłód, jak od 
wonnego, nocnego potu, czerwona wisienka u szczytu zdobytego wzgórza. 
Cukiernica jako model miłości. 
Jako korona życia. 
Złota czarka ze staroindyjskiego poematu Bhartrihariego. 
Mleko cieknące w usta Bernarda z Clairvaux i Heraklesa. Choć ten pierwszy nie 
uznawał dogmatu o dziewictwie Marii, a ten drugi tak pokąsał Herę, że trysnęła 
na niebo Drogą Mleczną. 
I zachwyt Woltera spolszczony ze smakiem przez Kajetana Węgierskiego: „Miłość je 
zaokrągliwszy natchnęła rozkoszą / Raz się w siebie stukają, drugi raz się 
wznoszą / Ich czubeczek zachwyca swym kolorem róże...” 
I zmęczone ciało Sissi, którego delikatne, błękitne żyłki prowadzą palce Haralda 
niby dróżki wiodące pagórkami w zapachu ziół i trawy, gdy na poręczy krzesła 
wisi jego marynarka z powołaniem do Wermachtu. 
I wezwanie Izajasza: „Weselcie się z Jerozolimą, którzy się smucicie dla niej, 
byście ssali i nasycili się z piersi jej pociechy”. 
I zdumienie Karla Meiera, który ma oczy zielone jak matka, gdy siedem lat 
później, w źle dobranym, zbyt szerokim mundurze, na przedpolach stolicy, w 
ruinie zwęglonego domu, ujrzy zwłoki kobiety zwieńczone szczurem, który 
spokojnie przebiega po odsłoniętej piersi. 
I piersi obfite, renesansowy ideał Boccacia. 
I ta jedna, bezbożna, u Panny z Dzieciątkiem, w dyptyku z Melun, w której Jean 
Fouqet wypieścił całe swoje pożądanie do Agnieszki Sorel. I egzotyczne owoce 
spoczywające ciężko na tacach Thaitanek u Gaugaina. 
I kamienne krople miodu Wenus z Věstovic na Morawach. I ogromne jak strach przed 
śmiercią w pozbawionej twarzy Wenus z Willendorft. 
I wielki ekran z fotografią reklamującą swetry: naga, młoda pierś przytulona do 
żywej wełny, żywe do żywego, w pół wieku potem, po tamtym, przy ulicy, która się 
nazywała Moltkestrasse. 
I cukiernica pani Kirsch. 
Walter von Tschirnhaus, szlachcic saski, rodem z Łużyc, zdobył w 1687 roku 
wielki rozgłos dziełem Medicina mentis et corporis. Główną myślą tej rozprawy 
było to, iż człowieka traktować należy jako jedność ducha i ciała. 
A jeśli przedmiot, rzecz temu człowiekowi dana, temu człowiekowi bliska, tak 
bliska, że aż zda się z jego duszą utożsamiać, jeśli ten przedmiot stanie się 
też jednością z jego ciałem? 
Czy to przypadek, że von Tschirnhaus był współtwórcą sukcesów miśnieńskiej 
porcelany? 
Moses Mendelssohn, garbaty i jąkający się, syn ubogiego pisarza gminy żydowskiej 
w Dessau, nie był łatwym potwierdzeniem dla teorii Waltera von T. Tyle ułomności 
i taka potęga, taka uroda ducha. Pierwszy z niemieckich eseistów, któremu 
przysługuje owo miano. Genialny samouk, idealista, który wierzył, że państwo z 
aparatu przemocy stać się może drogą doskonalenia, „uosobieniem moralności”. On 
właśnie, chromy Mojżesz, pisał w połowie XVIII wieku, że artysta winien dążyć do 
„takiego wyobrażenia przedmiotu, jakby go stworzył Bóg, gdyby zmysłowe piękno 
było jego celem ostatecznym”. 
Czy to przypadek, że cukiernica pani Kirsch nie będąc dziełem sztuki, dość 
pospolity pewnie wytwór manufaktury ceramicznej lat dwudziestych, jest takim 
wyobrażeniem przedmiotu, jakby właśnie sam Stwórca przyłożył do niego swą rękę? 
Przyłożył rękę: Stwórca. Jak mężczyzna? Aby utrwalić piękno zmysłowe, bo 
zwyczajne, jak życie. I jak ono kruche. 
Pierwszy raz Emma była z Kurtem na spacerze w Grabower Park. Wcześniej zjawiał 
się u niej w domu, w Altdamm, poważny, trzymający w obu dłoniach słomkowy 
kapelusz niby kółko od sersa. Te jego dłonie wydawały jej się wtedy duże i 
niezgrabne. Ale może właśnie dlatego czuła do nich niejasną tęsknotę. Z 
Joachimem Kirschem rozmawiał o polityce i gospodarce. Mówił, że nie należy do 
entuzjastów żadnej partii (to są panowie, którzy by za jeden głos wyborczy 
oddali całą swoją rodzinę), ale na Hindenburga nie da powiedzieć złego słowa. Bo 
jeśli ktoś ma zerwać z niemieckich rąk wersalskie kajdany, to tylko ktoś taki 
jak on: żołnierz, patriota, obywatel. – Czy pan uważa, młody człowieku – pytał 
Joachim Kirsch chociaż Kurt miał wtedy trzydzieści lat – że o kimś, kto jest von 
można powiedzieć obywatel? 
Kurt chmurzył się na to i posapywał nad swoim kieliszkiem orzechówki, ale że 
stary Kirsch nie był przesadnym demokratą, więc Ethel udawało się kierować 
rozmowę na tematy bezpieczniejsze: czy słyszał 
o planowanym uruchomieniu radiostacji w gmachu Mariackiego Gimnazjum i czy nie 
sądzi, że to swoisty symbol upadku kultury (któż w ogóle będzie się chciał uczyć 
gry na pianinie, gdy wystarczy włączyć takie radio?), czy widział już 
Tannhäusera na scenie miejskiego teatru i czy to prawda, że ten zabawny, dobry 
Lorzing (a czy pan zna jego Cara i cieślę?), którego mają fetować przez calutki 
sezon, napisał operę na chór, co się nazywa Proletariat? 
Emma nie włączała się do tych rozmów. Patrzyła na Kurta. Miał wtedy jeszcze wąsy 
i trochę się czerwienił, kiedy na nią zerkał. A ona dopiero, zupełnie niedawno, 
ścięła warkocze, i płakała całą noc, sama nie wiedząc dlaczego, i czując, że to 
jest nawet przyjemne. Jak choroba, gorączka i gorzko–słodki syrop na kaszel. 
W Grabower Park, gdzie pierwszy raz byli sami, a ja nie wiem, czy przed Domem 
Parkowym stała jeszcze ta wielka palma w dużej drewnianej donicy, czy został już 
tylko klomb obsadzony kwiatami w regularny zielono–czerwony prostokąt, Kurt, 
opierając się ręką o pień brzozy, opowiadał jej o samochodach, bez których 
ludzie kiedyś nie będą mogli żyć. A ona wstydziła się zapytać, czy będą umieli 
żyć bez miłości? 
Parę miesięcy później stała przed ołtarzem i przed nim, mówiąc: bądź wierny aż 
do śmierci, a dam ci koronę życia. 
Korona życia, złota czara, słodycz cukru z własnej cukiernicy. 
W Przemianach cywilizacji zachodu Eliasa jest opisany stary niemiecki zwyczaj 
układania razem młodej pary. Czy echo tego samego obrzędu opisuje Gloger jako 
polską cukrową kolację? Niewiasty zamężne wraz z mężami odprowadzały młodą parę 
do sypialni. A tam czekał stół zastawiony słodyczami: marcepany, miody, ciasta. 
Zobacz, powiedziała rano Emma, jaka śmieszna cukiernica. 
Słodkie pożądanie cukru. Jeszcze w XVIII wieku uważano go w Europie za rarytas. 
Choć u wybrzeży Bengalu, między deltą Gangesu i Assamem, z rosnącej tam dziko 
trzciny, sporządzano cukier już od blisko trzech tysięcy lat. Czy to zbieg 
okoliczności, że do Naszego Świata trafił przez Chiny, tak jak porcelana? 
Kanton, ten najsłodszy port starych Chin, wyprawiał go ku brzegom Europy. 
Ale wędrówki cukru były kręte: są na tej mapie egipskie uprawy, arabskie Maroko, 
San Domingo, które obdarzyły trzciną żaglowce Kolumba. Gdy w rok po ślubie Kurta 
i Emmy nieurodzaj buraka spowoduje kryzys szczecińskich cukrowni, właśnie 
stamtąd one go sprowadzą. 
Krzyżowcy średniowieczni poznali cukier wcześniej, w Syrii. Ale kreteńczyk 
Narachos, najbliższy druh Aleksandra Macedońskiego, wyprzedził ich w tym 
poznaniu o blisko tysiąclecie. Cukrując się w relacji ze swej wspólnej z 
Aleksandrem wyprawy do Indii, że „jest tam trzcina produkująca miód bez pomocy 
pszczół”. 
Nad łóżeczkiem syna Emma powiesiła obrazek, co nosił tytuł przydługi, bo z 
jakiegoś wierszyka: „Ileż trudu, droga pszczółko, kosztuje cię ten kwiat...” 
Nie miała, oczywiście, pojęcia, o istnieniu Nerachosa, chociaż o wyprawach 
Aleksandra tyle ostatnio mówiono. Zwycięski admirał Macedończyka też sporo 
wysiłku włożył w utoczenie swojego garnca politycznego miodu. Wielu podejrzewało 
go o złe zamiary wobec wodza, gdy podczas odwrotu z Indii flota jego nie wsparła 
aprowizacją lądowych wojsk Aleksandra. Ale słynniejszy był jego odysejski 
podstęp, którym wcześniej zdobył Telmessos nad morzem Egejskim. Oto posłał 
tancerki jako dar dla dowódcy perskiego garnizonu. A miały one ukryte we fletach 
sztylety. I gdy po uczcie (tylko uczcie?) leżeli Persowie powaleni winem (i 
miłością?) tancerki dobyły swych noży. Telmessos wpuściło Nearchosa w swoje łono 
bez walki. 
Niemiecki wkład w historię cukru o ile jest łagodniejszy, choć – i to prawda – o 
ileż bardziej przyziemny. Ziemny po prostu. Bo występowanie cukru w białym 
buraku stwierdził i opracował metodę wydobywania go z unurzanego w piachu 
korzenia Andreas Sigismund Marggraf, członek berlińskiej Akademii Nauk. Stało 
się to w czteredzieści dwa lata po wynalezieniu saskiej porcelany. 
Arabskie sukkar, greckie sakcharon, francuskie sucre, włoskie zucchero, 
niemieckie Zucker. Wierność języka, oblizującego się słodko, na wspomnienie 
indyjskich praźródeł. Bo słowa to zaczęło się w sanskrycie. Siakkara znaczyło 
jednak najpierw: piasek, żwir. Podobne przylgnęło więc do podobnego. 
Piasek, tworzywo ceramiczne. Cukiernica z piasku pełna miodnego piasku, 
kryształu Indii. 
Słodki żwir chrzęszczący pod zębami, z biegiem coraz szybszych miesięcy i 
wydarzeń. 
Reni w filuternie przekrzywionym berecie, zaróżowiona emocjami i różem, 
sięgająca łyżeczką od kawy wprost do cukierniczki. I bezwiednie, raz za razem, 
wsuwająca sobie do ust nową porcję słodyczy. Ach, mówię ci, Emmo, ta Lidka i ten 
piękny Gustaw, no wiesz przecież, mówię o Fröchlichu, tym aktorze, co się 
rozwiódł z Gittą, tą Żydóweczką, a to wszystko na nic, bo Baarowa, no przecież 
ci mówię, ta śliczna gwiazdeczka, Liduszka z Czech, wpadła w oko Goebbelsowi i 
kochają się tak, że wyobraź sobie, a co na to jego Magda, Boże ty mój, jaki to 
ślub być musiał, ona ma tak samo jak ty na imię, Emma, no, ta słynna, co była 
Małgorzatą, u Grüdensa przecież, co zagrał tego Fausta, więc Emma Sonnemann i 
nasz wielki Göering, ty wiesz, jaki to był ślub, widziałam na kronice, samoloty 
robiły akrobacje, i nawet bociany wypuścili, no, wiesz, po co, no po co się ten 
wielki von Blomberg, cokolwiek byś mówiła von to zawsze von, ożenił się z tą 
dziwką Ewą–jakąś–tam, taka mała notatka była w gazetach, i ja ci mówię, że to 
jest znak, że nasz von, a nasz Adolf, czy ty możesz sobie wyobrazić, troszczy 
się cały czas o to, żeby w Berghofie, w tym pokoju, gdzie ona, no wiesz, ta mała 
Geli, żeby tam zawsze stały świeże kwiaty. Ale on to ją kochał jak córkę... 
Reni przyjdzie jutro, złożyć spóźnione urodzinowe życzenia. Teraz Emma śpi. 
Wciąż ma trzydzieści lat i dwójkę dorastających dzieci. 
Jej syn, Karl, absolwent Gimnazjum Miejskiego przy Barnimstrasse (jak to 
bezpiecznie, gdy można posłać dziecko do szkoły blisko domu), zapalony gracz w 
hokeja na trawie (mamo, jutro przy Hakenterrasse zagrają prawdziwi Hindusi!) 
członek Hitler–Jugend od 1940 roku, autor jednego wiersza do koleżanki, Hedwig, 
który spali przed wyjazdem na front, bardzo już zresztą wówczas bliski, zginie 
dopiero (już?) w Berlinie. Też niedaleko od domu. Jej córka Klara, młodsza od 
niego o dwa lata, miłośniczka romansów Courth–Mahlerowej, szarpana przez brata 
za włosy (ich rudawy odcień mocno niepokoił ojca), że nie chce nosić granatowej 
spódniczki i białych kolanówek Bundes Deutsche Mädel, wsiądzie z matką do 
pociągu, na którymś z zatłoczonych, zawalonych walizkami zimnych dworców, w 
marcu 1945 roku, i zgubi się gdzieś w tym tłumie, uniesiona falą paniki, gdy 
nadlecą samoloty, i zostanie sama, w jakimś miasteczku, którego nazwy nie znam, 
i zgwałcą ją tam nadchodzący Rosjanie, a może Polacy, a może Niemcy, którzy 
głodni życia dającego się jeszcze zagarnąć, wyjdą nocą z ciemności, by położyć 
dłoń na spierzchniętych dziewczęcych ustach. Nie wiem, czy Klara to przeżyje. 
Może. Może nie. Może to nieistotne. 
Jej mąż, Kurt utykać będzie bezpiecznie prawie do samego końca, by wreszcie, 
kolejny raz (mimo chromej nogi) wezwany do kopania rowów, już do domu nie 
wrócić. I nikt o nim więcej nie usłyszy. Jej siostra, Hilda, zginie jak tylu 
innych, w sierpniowych nalotach 1944 roku, nie wiedząc (co pewnie przyniosłoby 
jej jakąś ulgę), że Warszawa płonie wysokim ogniem od wielu dni. Jej brat, 
Harald, zwerbowany już na początku wojny, przejdzie z odznaczeniem wrześniową 
kampanię, potem ruszy na Iwana (choć nie Czartoryskiego, to jego pułk zahaczy o 
Korzec), weźmie udział w pacyfikacjach kilku okrytych strzechą łatwopalnych wsi, 
raz nawet osobiście, chociaż wraz z plutonem, rozstrzela grupę bandytów, a potem 
będzie rzygał w rozpulchniony deszczem czarnoziem, daremnie powstrzymując 
skurcze żołądka. Podczas mroźnego odwrotu dostanie się do niewoli. Ale przeżyje 
i to, by wrócić do Ojczyzny. I będzie pił liche sznapsy w hamburskim porcie, 
który porównał kiedyś do sprytnej dziwki. A potem zdobędzie trochę solidnych 
pieniędzy i stanie się jak każdy. 
A jej koleżanka Reni? Jest teraz w kuchni sama. Zużyła już swoje własne kartki 
na cukier. Rozgląda się ukradkiem, a potem wsuwa łyżeczkę w słodki żwir i szybko 
przenosi jego zawartość do ust. Uśmiecha się błogo. Zapewne przeżyje wojnę. 
Będzie miała wiele lat, i białe włosy, i białego pudelka, i dużo serca do wnuków 
przynoszących jej czekoladki Sucharda. 
A cukiernica zostanie na stole, dokładnie tam, pośrodku. 
„Jak nędznym luksusem jest porcelana – zastanawia się melancholijnie pewien 
Francuz, Sebastian Mercier, w roku 1771 – Jednym ruchem łapy kot może zrobić 
więcej szkody, niż gdyby spustoszono dwadzieścia mórg ziemi.” 
I ma sporo racji. Zwłaszcza z poetyckiego punktu widzenia. Bo gdy spadnie realna 
cena na porcelanę – kruchość, bezbronność wobec wstrząsów historii, przyda jej 
wartości innej, waloru szczególnego. „Niczego mi, proszę pana, nie żal tak, jak 
porcelany” – zapisze Miłosz. 
No, dobrze. Ale jeśli cukiernica jest fajansowa? I na dodatek – jeśli ocalała? 
Tak samo jak pani Kirsch? 
Tego nie wiem. I nawet nie chcę wiedzieć. Oczywiście, dla pani Kirsch ma to 
znaczenie. Ale dla tej historii nie ma już żadnego. 
Wieczność pióra 
Było całe oblepione rudą, zaschniętą gliną. Przylegała do niego ściśle jak 
futerał. Krusząc, zdrapując, zsuwając ostrożnie tę wyschniętą powłokę dobywałem 
mego stylusa z martwych. Przywracałem go wieczności. Tej kalekiej, nietrwałej, 
ludzkiej wieczności, którą obdarzyliśmy przedmiot. Żeby trwał zamiast nas. Jeśli 
nie w sobie samym, to w ściegu liter, w runach, w papierowej chwale. 
Teodor Metochites triumfuje patrząc z bizantyńskiego nieba na me przymiotniki, 
rzeczowniki i czasowniki mnożone przykładnie. Znów pokonał Nicefora Chumnosa. 
Masz napisać słowo napisz słów dziesięć. To jesteś winien tej Wiedzy, która jest 
Niewiedzą o Wszechrzeczy. To jestem winien Johannowi 
M. w pół wieku potem, jak zgubił swoje pióro w mieście, co zwało się Stettin, na 
rubieży umierającego 
Cesarstwa. Które doczekało się barbarzyńców, bo nie chciało się przyznać do 
barbarzyństwa własnego. 
Znaleźć pióro w ziemi jak rdzawy bagnet albo guzik od munduru, albo skorupę 
dzbanka? 
Pióro, tak nieznośnie napiętnowane banałem, który przetrwał w jego archaicznej 
nazwie. Pióro, „żagiel anielskiego skrzydła” z wiersza Norwida i w nowszej 
funkcji, mającej relatywizować tę poetyczną: piórem można napisać wiersz i 
podpisać wyrok. Lub aktualniej jeszcze: podpisać czek. Ale co zrobić z piórem, 
które rzeczywiście wygrzebało się z ziemi, obcej ziemi, która stała się twoją 
ziemią. Co zrobić z metaforą, której nie można przekreślić, ani wyśmiać? 
Inaczej: którą można wyśmiać i przekreślić, ale ona i tak będzie i jest, nawet 
gdybym o tym milczał. 
Kiedy to było? Czy Johann M. już wtedy schylał się nad kartami swego dzieła, 
obszernym komentarzem do Miscellanea Metochitesa, rzucając rozległe spojrzenie 
na rozjaśniany ostatnim blaskiem zmierzch Konstantynopola? Zakończy tę pracę na 
parę dni przed tym, nim zgubi pióro. Nigdy jej nie skończy, właśnie dlatego, że 
je zgubi. A może nigdy nie rozpocznie? To przecież na jedno wychodzi, jeśli nie 
ocalała ani jedna kartka. Więc to było w tym samym czasie? W mieście na 
wschodzie, zimnym, dalekim. Na poły dzikim właściwie. Polacken. To chyba Max 
Weber, światły socjolog z czasów II Cesarstwa, dowodził, iż „jedynie dzięki nam 
Polacy są ludźmi”? Więc to było w Warszawie. W roku 1933 na przykład. W salach 
restauracyjnych hotelu Bristol. 
Mówiąc dokładniej: w pamięci Tadeusza Wittlina, który rzecz całą wydobył z niej 
(jak z ziemi) i na papier przelał (piórem wiecznym) w tym mieście na północy, 
dostatnim i wciąż pełnym meloników, choć przewaliła się nad Europą największa z 
burz. Więc w Londynie. A było tak: Światopełk Karpiński, poeta i satyryk, 
dziecko powodzenia, książątko salonów i kawiarni, dobrze już pijany (Wittlin 
pisze: pod gazem, zwrot wówczas żywy, prawie uliczny, dziś nie mniej umarły niż 
tamten świat) podszedł w restauracji Bristolu do jakiegoś dygnitarza MSZ i 
zawołał: 
– 
Kto pan właściwie jest? Głupi urzędas! Podczas, gdy ja jestem wspaniały poeta, 
twórczy umysł. Buty powinien mi pan czyścić do glansu! 
Urzędas nie wykazał jednak zrozumienia dla tej propozycji. I „przy pomocy 
kelnerów wykopsał” Karpińskiego za drzwi. Janusz Minkiewicz, jego przyjaciel i 
wspólnik w satyrycznym słowie, który, w przeciwieństwie do Światopełka, wojnę 
przeżyje, powiedział mu wtedy: 
– 
Właściwie jesteś tak świetnie wykopany, że powinno się ciebie oddać do muzeum i 
pokazywać jako cenne wykopalisko z Bristolu. 
Pisarz jako wykopalisko. Żart językowy. Ponury żart Historii, która wzięła go 
dosłownie. Albo w pełen mściwej ironii nawias. Czaszki poetów z otworem po kuli 
w potylicy. Pisarze do ziemi. Pisarze do piór? Na razie w ogień swoimi 
książkami. Jak w maju tego samego 1933 roku Johann M. czytał o tym w General 
Anzeiger, mimo, że gazet się czasem nie powinno czytać. Cóż jednak daje nie 
czytanie gazet, prócz spokoju? Więc przeczytał: przed operą, z udziałem 
profesorskiego grona, wśród wiwatu studentów, rzucano w ogień Ossietzkiego, 
Remarque’a, Hagemanna, Glaesera,Tucholskiego, Wolffa, Henryka Manna, 
Bernharda... 
... i Alfreda Döblina. To ostatnie nazwisko zwróciło szczególną uwagę Johanna 
M., bo Döblin był stąd. Tu się urodził w 1878 roku. Właśnie przestał być 
nadburmistrzem Burscher, i Haken, który po nim przejął urząd, wprowadzać zaczął 
w życie, nie bez oporów administracji pomorskiej rejencji, plan przestrzennej 
rozbudowy miasta. Pękały forteczne mury. Rodził się Alfred, dziecko emigrantów z 
Galicji Wschodniej, czyli z Polski, której wtedy nie było. Przybyli tu lękając 
się żydowskich pogromów, a on miał przed sobą pięćdziesiąt pięć lat do tego 
dnia, gdy opuści Niemcy; tym samym lękiem powodowany, co oni kiedyś, w małym, 
brudnym, polskim miasteczku? Johann M. znajduje teraz jego nazwisko wśród 
autorów plugawiących niemiecką kulturę i myśli o nim, jako o krajanie, choć ze 
Szczecina do Berlina wyjechał, zanim stał się kimś. Toteż nie Paradeplatz in 
Stettin wsławił swą nerwową prozą, lecz Alexanderplatz w Berlinie. Hakenterasse 
i Hakenkreuz, kręci głową Johann M., raczej bez jakiegoś szczególnego związku ze 
sprawą, o której akurat czyta. Odkłada gazetę na stół, przy którym pije 
popołudniową kawę, by podnieść odłożoną na chwilę książkę. Piękne wydanie, 
czerwona oprawa, wypłowiała, bordowa wstążeczka założona na stronie 15. 
Theodoros Metochites Miscellanea Philospohica et Historica, Lipsk 1821 roku. 
Czyta z uśmiechem, który można chyba określić jako uśmiech smutny: „Wielcy 
ludzie przeszłości powiedzieli wszystko tak doskonale, że nie pozostawili nam 
nic do powiedzenia”. Nic do powiedzenia. Nic do zrobienia. Nic nowego. Nic. 
Tylko komentarze, komentarze. Wieczne jak pióro. 
Johann M. nad dziełem bizantyńskiego uczonego. Kiedy to się właściwie dzieje? 
Nastawmy zegarki, przerzućmy strony kalendarza. Bo i Theodoros M., biegły 
astronom i matematyk, poświęcał uwagę problemom czasu. A więc w siedem lat po 
tym, jak Döblin, poruszony pierwszymi pogromami Żydów w Berlinie, chciał dotrzeć 
do źródeł tej nienawiści i opublikował tom relacji ze swej Reise in Polen, 
podróży do Polski żydowskiej. A więc w roku pierwszego publicznego palenia 
książek przez zwycięskich nazistów. I na dwa lata przed wykopaniem Światopełka 
K. (Kozodojem zwanego, bo miał czerwony spiczasty nos i wytrzeszcz oczu) z 
hotelowej restauracji. I sześćset trzynaście lat po objęciu przez Metochitesa 
urzędu logogety przy wykształconym cesarzu Androniku II. I dwanaście przed 
upuszczeniem pióra w sierpniowy poranek wstający w jutrzence ognia i w czarnych 
kłębach dymu. I pięćdziesiąt trzy lata przed tą chwilą, gdy wydobyłem je z 
ziemi, z głębokiego wykrotu, jamy w gliniastym, jesiennym trawniku. Pozostałości 
po koparce, a może w jednym z dołów pod nową zabudową pustej przestrzeni, na 
której kiedyś ciasno stały domy. Wykopalisko. Zapis bez jednej litery. 
Dlaczego Johann M., z gardłem owiniętym kraciastym szalikiem, choć było ciepło, 
szedł tamtego ranka, który był tylko dalszym ciągiem nocy, pełnej detonacji, 
pożarów i ludzkiego wycia, koleiną po Moltkestrasse, pustynią imienia marszałka, 
co Danebrog unurzał we krwi, grafa, co postawił stopę na karku Marianny? Czy 
stawił się na wezwanie, aby z gruzów wydobywać nadpalone fosforem zwłoki, parzyć 
dłonie o rozgrzane cegły, by dotrzeć do tych, co krzyczą, albo raczej milczą w 
głębi ziemi, by nosić wiadra wody pełnej sadzy, którą ogień przyjmuje jakby była 
mu potrzebna? 
Malowanie piekła jest czynnością miłą artystom. Może on też przyszedł tu, by 
sycić oczy czerwono– czarnym niebem nad Birkenallee, Grabowerstrasse, 
Augustastrasse, Paradeplatz, dymem od Bollwerku, podzamcza i Starego Miasta 
wzbierającym niby gęsta, lepka masa? Jakież to było by poruszające, 
zapładniające wyobraźnię; oto nie padło jeszcze Miasto, nie spisano jeszcze 
strof o Halosis Konstantinupoleos ani żalów Anaklema tes Konstantinupoleos, 
Dragases Paleolog trwa wciąż przy bramie św. Romana, ale oczy filozofa, oczy 
poety, zbierają już gruzy, gromadzą ruiny i pożogę i przerażony tłum, 
przemykający wokół niby cienie z piekieł. O, gdyby tak sięgnął wtedy po pióro, 
tu, wprost na zgliszczach, i stał z nim, bezradny, aż ktoś przebiegający obok, 
rozsierdzony tą jego bezczynnością, albo niewidzący niczego w szoku, trąci go w 
ramię i pióro upadnie. Potoczy się gdzieś między kamienie, w czarny dół. 
Dlaczego się po nie nie schyli? Nie będzie go umiał znaleźć? Już nie będzie 
chciał szukać? 
Oczywiście, to mało prawdopodobne. To zupełnie niemożliwe. Jak dobrze, że tak 
nie było. Johann M. nigdy nie myślał o swoim mieście jako o tamtym Mieście. Ono 
samo też nie myślało o sobie w ten sposób. Nim stało się Festung Stettin, po raz 
kolejny w swoich dziejach zresztą, było beczką śledzi, Hanzą, liczydłem z 
bursztynu. Nie było Koroną Nauk, Diademem Chrześcijaństwa ani Monasterem Ducha. 
Johann M. nie znał go tak, jak inni, ale patrzył na afisze, wtedy, parę lat, 
parę wieków przedtem, gdy jeszcze odbywał swoje spacery, w codziennym ruchu, w 
bezpiecznej powszedniości szukając tej iskry, którą niektórzy nazywają 
natchnieniem. Sensacja miesiąca: Frank Wilson, australijski tramp, co 
przywędrował aż do Trocadero i Charlie Rivers, komik światowej sławy, i magik 
Beetz, któremu służyła cała armia panien w czarnych trykotach, i Maurice wraz z 
Fordem, co stepowali lepiej niż Fred Astaire, i Variete przy Bismarckstrasse, ze 
swoim cyrkiem, zapaśnikami, ludową zabawą przy długich, rozśpiewanych stołach, i 
Drei Hellas, bezkrwawi gladiatorzy. Hellenowie?! A przecież, a jednak. 
Jak to pisał Kantzow? „Jakkolwiek dziś imię i ród Wenedów są u nas tak 
wzgardzone, iż jeden drugiego dla obelgi Wenedem lub Słowianinem przezywa, to 
nie wstydzimy się swego pochodzenia”. Być może wtedy, w XVI wieku. Ale potem, w 
tej Brandenburgii, w tych Prusach, co z Wenedów powstały, jako mieszaniec, 
kundel? Komu by przyszło do głowy, by się powoływać na te słowa pomorskiego 
kronikarza? Więc było trochę tak, jak u tych z Miasta, którzy nie chcieli być 
zwani imieniem Hellenów, bo to znaczyło tyle, co poganin. Metochites ani 
Chumnos, choć z Tessaloniki rodem, nie uważali się jeszcze za Greków; dopiero 
wiek po nich, inni tessalończycy, Dymetriusz Kydones i Kabasilas, być może byli 
dumni ze swych helleńskich korzeni. No, tak, myślał Johann M., stojąc przed 
afiszem anonsującym występy Drei Hellas w hali Variete przy Bismarckstrasse, ale 
Bizancjum mówiło po grecku, ale Konstantynopol był dziedzicem Aten, a cóż my, co 
nam zostało po Wenedach? Jakieś szczątki imion, okruchy gardłowych nazw 
zamknięte w niemieckich słowach, nie mających bez nich sensu. Wendorfstrasse, 
ulicą Słowiańską, wiosną 1945 opuści Stettin ostatnia cywilna kolumna. Johanna 
M. w niej nie będzie. Bizancjum gardziło swą przeszłością do czasu, do chwil 
poprzedzających jego własną śmierć, myśli Johann M. i rezygnuje z kupienia 
biletu na walki gladiatorów wypomadowanych na schwartzhellenów. Dopiero śmierć 
uczyniła helleńską przeszłość Miasta miłą mu i świętą. 
Nie, jednak nie. Nie Johann M., on by nigdy nie porównał swojej dalekiej, 
sturczonej, ale prawdziwej Ojczyzny, Matki Filozofów – do tego miasta nad rzeką, 
u bram morza, w wątłej tradycji słowa słodzącego się garstką prowincjonalnych 
literatów, tymi Prutzami i Geibrechtami, i jeszcze kołyską Telmana i Döblina, i 
drukarnią Hessenlanda, i śpiewem organów Loewego, i wysiłkami Hansa Meissnera z 
jego teatralnym biuletynem, o tak, i z chórem chórów wszelakich, co były jakby 
specjalnością miejscową... 
Jak to dobrze, że Johann M. nie popadł w grzech próżności, nie uległ krzykowi 
serca, które zawsze woła: niesprawiedliwość! gdy płonie nasz dom, choćbyśmy sami 
spalili innym domów tysiące. Czy to jednak znaczy, że stojąc na gorących jeszcze 
gruzach Moltkestrasse widział wszystko z dalekiego, chłodnego dystansu, jaki 
daje historia swoim uczniom? Czy to może znaczyć, że uśmiechał się cierpko, że 
gardził pogromem, że popiół własnego miasta miał dla niego woń wiatru, który 
wiać musi przez pożary, żeby się oczyściła cała, splugawiona wojnami ziemia? Czy 
mogę się tego domagać od pięćdziesięcioośmioletniego, przecierającego grube 
okulary rąbkiem szalika (po co mu ten szalik w sierpniowy upał? zapalenie węzłów 
chłonnych, chroniczne migdałki?), kaszlącego w dymie intelektualisty, który 
nigdy nie podniósł głosu, nigdy nie powiedział w twarz żadnemu z tych, co 
wywieszali w oknach flagi ze swastyką, że kopią sobie i miastu grób. Płytki 
grób, ćwierć metra w głąb, jak po tych sierpniowych nalotach, w pośpiechu, w 
rosnącym poczuciu tymczasowości. Głęboki grób, na cały Stettin. 
No i wreszcie, jeszcze raz od początku: skąd się wziął, na świeżych zgliszczach 
Moltkestrasse? Dlaczego odkręcił swoje pióro – nakrętki doń nigdy nie znalazłem 
– dlaczego właśnie wtedy miał ze sobą pióro, zamiast przy swoim biurku, nad 
gorączkowo kończonym komentarzem do Metochitesa, patrzeć na zasysający nową 
porcję atramentu tłoczek? 
Może to w ogóle nie on? Może zaspał, zasnął w swym Bizancjum i nie słuchał 
radiowych komunikatów? Nie miał radia. Nie czytał rozporządzeń nakazujących 
udział w obywatelskiej pomocy po nalotach. Może zwyczajnie się bał i wcale nie 
poszedł wtedy na Moltkestrasse? Oczywiście, to musiał być ktoś inny. Buchalter, 
oficer SS albo spocony urzędnik zarządu miasta, który dotarł tu samochodem aż z 
Glambeck, gdzie było bezpieczniej. Oni mieli j e g o pióro? A może to było i c h 
pióro? Po prostu. Podarek od Hildy, Grety, Anne Marie, bo przecież kobietom 
wieczne pióra nie są potrzebne, przecież one tylko je darowują swoim mężczyznom. 
Jak broń. Pióro z mapnika u kierownicy motocykla się kołyszącego, z wewnętrznej 
kieszeni marynarki w jodełkę. Trzeba sporządzić listę ofiar. Szybko, szybko. 
Proszę podawać nazwiska. Sto tysięcy bezdomnych? Półtora tysiąca zabitych? 
Siedemset tysięcy bizantyńskich rodzin, ich żal, spisany piórem „anonimowego 
kreteńskiego poety”? 
Ale to pióro jest, realne. Wciąż wydrapuję paznokciem ziemię, która tak się 
wżarła w plastykowy gwint do nieistniejącej już nakrętki, że jej stamtąd nie 
mogę wydłubać. Choć całe pióro oczyściłem dokładnie. Małe jest. Trzy czwarte 
mego pelikana. Połowa watermana, który zmarł już dobre dziesięć lat temu na 
pęknięcie gumowego tłoka. Pałeczka czarna, jak na wieczne pióro przystało. 
Pałeczka magicznie przechowana w ziemi. Bo nawet tłoczek wciąż wykręca się i 
wkręca sprawnie; i mógłbym go może nawet dzisiaj używać, widzę jak się przesuwa 
w komorze na atrament, tyle, że stalówka koniec ma wygięty, złamany w połowie. 
Musiała upaść właśnie tak, zgodnie z prawem fizyki, a może Parkinsona, czubkiem 
w dół. 
Na tej stalówce srebrnej, malutkiej, litery, które odczytałem powiększając je 
lupą: CHROM... A więc chromowana stal. Zbawienie dla mojego pióra z ziemi. Bo 
plastik trzonka jest prawie nieśmiertelny. Niżej, u nasady stalówki, wbitej 
teraz głęboko w ten trzon (a więc pióro używane było często) inny, mocno zatarty 
napis: duże Q na początku, TY na końcu. Quality. Wysoka jakość. Ale to 
niewyraźne za wyraźnym chrom, to jakieś PI, może RIC. Włoskie ricco, hiszpańskie 
rico: wyborny? Kusząca myśl, żeby prowadziło mnie do Italii Mussoliniego, a 
jeszcze bardziej do Hiszpanii generała Franco. Do Hiszpanii sewilskiego Izydora. 
Który ponoć pierwszy, w początkach VII wieku, w ciemności europejskiej, 
oddalonej od światła ze Wschodu, z piórem ptasim stanął przy pulpicie. 
A z tym piórem z czarnego plastiku, wiosną roku 1933, Johann M. usiadł przy 
biurku. On, na pewno. Łaską przeszłości jest to, że można ją wybrać. Jak 
przyszłość. Teraźniejszość jest bezczelna i bezkarna, bo żywa, więc decydować 
może o obu, bo ich nie ma. A jeśli Johann M. jest, a musiał przecież być, bo 
Johann M. żyje w każdej epoce, w każdym mieście, to mam prawo darować mu jego 
pióro. A więc tym właśnie piórem rozpoczynał swą pracę o przeżycie. O 
zapomnienie tego, co się jeszcze nie stało. Ale musiało się stać. On znał 
historię. Był na nią gotów. Jak do tej pracy. On, absolwent wilhelimińskiego 
gimnazjum królującego swoim grubomurym zamczyskiem przy Deutschestrasse, on, 
student Greifswaldu. A może tylko szary kancelista, kausyperda nie wykonujący 
zawodu, traktujący swój fach jak pożywienie, które należy żuć i trawić, lecz nie 
myśleć o nim, poświęcający większość czasu ślęczeniu nad ściąganymi za każdą 
markę książkami o renesansie Bizancjum: tym ostatnim, co poprzedził agonię. O 
blasku, jaki zawsze jaśnieje na chwilę przed. Miał wszystkie, które trzeba było 
mieć. A te, których mimo to nie miał, przepisywał godzinami w Stadtbibliotheke 
przy Różanych Ogrodach, w dużych, brązowych zeszytach, kupowanych na piętrze w 
De–Fa–Ka lub na pachnącym sosną papierze z firmowego sklepu Feldmühle. Tu, w 
bibliotece, mógł zawsze liczyć na Erwina Ackerknechta, nawet wtedy, gdy go w 
1933 roku pozbawiono ciężkiego, rzeźbionego dyrektorskiego biurka, gdyż nie dość 
gorliwie oczyszczał księgozbiór. 
Erwin A., z uśmiechem pełnym zrozumienia, kiwał na Johanna M. i wiódł tam, gdzie 
był jeszcze panem u siebie: do działu nauki. I Johann M. wypisywał swym ukośnym, 
drobnym pismem obszerne ustępy z K. Krumbachera Geschichte der Byzantinischen 
Literatur (München 1897), G. Soytera Byzantinischsche Dichtung (Heidelberg 
1930), W. Nordena Das Papsttum und Byzans (Berlin 1930), F. Fuchsa Die Höhren 
Schulen von Konstantinopolen im Mittelalter (Leipzig 1926), prac Stadmüllera, 
Jorgi, Dittena. I kolejnych z monachijskich Byzantinische Zeitschrift. Gdyby 
Johann M. wiedział wówczas, iż owe bizantyńskie zeszyty przetrwają wiek cały: od 
dziarskości Prus, przez agonię republiki Weimarskiej, władzę Hitlera (skądinąd w 
ich mieście narodzoną), i że dopiero w roku śmierci Stalina ukaże się ich XLV 
zeszyt, poświęcony Theodorosowi Metochitesowi, nad którego życiem przecież on, 
Johann M., w roku 1933 zaczął się pochylać... 
Nie powinien gubić tego pióra. Nigdy przecież niczego nie gubił. Zanim zaczął 
pisać, przy lampie o kloszu w kształcie kielicha konwalii, przy zaciągniętych, 
nawet w dzień, ciężkich, pluszowych zasłonach, układał na swoim biurku przybory 
do pisania, notatki, i czysty papier. Starannie, równo jak wojsko na placu 
parad. On, „akrobata intelektu”, jak ze wzgardą pisała o jemu podobnych 
Völksicher Beobachter, on, „rozgadany pasożyt”, jak był łaskaw się wyrazić 
Goebbels. Ba, jeżeli „miarą prawa intelektualistów do życia – jak przekonywał 
organ SS,Schwarzes Korps – miałaby być skromna liczba ich dzieci“ – to Johann M. 
nie miał do tego życia, jako kawaler, zbyt dużych praw. Do pióra też miał 
zresztą prawo niewielkie, posługiwał się nim właściwie bezprawnie. Do 
Reichsschrifttumkammer przecież nie należał. Chłonął ostatnie lata Bizancjum. 
Cesarstwa niezbyt bliskiego Rzeszy, zniewieściałego, słabego, azjatyckiego mimo 
oparów teologicznych kadzideł; wdychał jego mirrę bez zgody VIII Oddziału 
Ministerstwa Propagandy, Urzędu Dbałości o Piśmiennictwo i Partyjnej Komisji 
Kontroli dla Ochrony Narodowosocjalistycznego Piśmiennictwa. Może dlatego, gdy 
tylko czuł, iż słabnie mu wzrok (a z ostatnich badań wiedział: winne są nerwy) 
szedł do Ottona Budrassa na Rossmarktstrasse by w jego Qualitas Zigareten kupić 
brazylijskie cygaro. Jedyny kojący nerwy luksus, na jaki sobie pozwalał. Niezbyt 
grube, krótkie cygaro. Może lubił je dlatego, że było podobne do jego pióra? 
Ten kształt nie zmienił się właściwie od czasów pierwszych trzcinowych piór z 
Egiptu. Temperowanych i nacinanych na skos u szczytu. Czymże innym jak nie 
kolejnym wariantem tej trzcinowej laseczki będą wszystkie późniejsze pióra? 
Ale te pióra byłyby niczym, gdyby poprzestano na ściennych malunkach czy ryciu w 
kamieniu. Chciano jednak trwałości ulotnej jak myśl. Chciano obecności, która 
daruje poetom kawiarniane serwetki. Mordowanym – notesy chowane w zanadrzu, by 
można z nich było czytać ostatnie słowa. Kronikarzom wojen – podręczne arkusze, 
łatwe do transportu na grzbiecie osłów, wielbłądów i koni. Musiał się pojawić 
papier. Łono dla atramentu. 
W delcie Nilu pisano na papirusie, łodydze cibory, wyrastającej z grząskich 
zarośli płodnej rzeki, łodydze ciętej w pasy, plecionej zmyślnie, a potem 
miażdżonej, suszonej, wygładzanej. Prawda, Zachód wyżej cenił wynalazek z 
Pergamonu. Na skórach zwierząt już Żydzi spisywali Pięcioksiąg a udoskonalony 
pergamin, za sprawą pergamońskiego króla Eumenesa II, stał się pono produkcją 
antyimportową: Egipcjanie zabronili eksportu papirusu, aby biblioteka w 
Pergamonie nie przyćmiła ich własnej, aleksandryjskiej. O papierze jeszcze nikt 
nie śnił, prócz oczywiście Chińczyków, którzy mają dobrą rękę do wynalazków na 
literę p: proch, porcelana, papier. Według tradycji wynalazł go Tsai Lun (Czaj 
Lun) około roku 105. Czas to był piękny dla Cesarstwa Dynastii Han: zaledwie 
trzy lata wcześniej Pan Cza’o, po trzydziestu latach podbijania i oglądania 
zachodniego świata (dotarł aż nad Morze Czarne), wrócił do Lojang, serca 
cesarstwa, by umrzeć w ciągu miesiąca, syt chwały jaka nie była dana wielu. Pięć 
lata wcześniej Hüszen opracował słownik, pierwszy zbiór chińskich znaków, 
którego założenia wykorzystuje się do dziś. Jeszcze wiek panowało Cesarstwo nad 
barbarzyństwem i ciemnością, które już czyhały wokół. Niebawem dworscy 
eunuchowie doprowadzą do upadku dynastii Han. Ale papier ocalał. Nauczył się 
ludzi. Choć dopiero sześć i pół wieku później Arabowie, biorąc jeńców w bitwie 
pod Samarkandą, wydrą jego tajemnicę Chińczykom i po latach przeniosą do Europy, 
razem ze swym kalifatem. 
A więc znów Hiszpania? Moje ric, rico. Biskup Izydor, encyklopedysta. On zresztą 
nie używał jeszcze papieru. Na szlachetnym pergaminie, jak wszyscy cnotliwi i 
praktyczni, pisał swoim gęsim piórem. Bo papierem „ze starych szmat” długo 
gardzili światli Zachodu. Chrześcijanie nie chcieli muzułmańskiej nowinki. 
A Johann M. wąchał papier z miłosnym drżeniem. Twierdził nawet, iż jest w stanie 
odróżnić po samym tylko zapachu produkt bawarski czy saski od wytworu 
szczecińskiego Feldmühle: czuł w nim woń pomorskiej sosny. Świeżą, drażniącą 
nozdrza, łączącą w sobie aromat morskiej soli i żywicy. Był nawet któregoś razu 
przy Am Königstor, w zarządzie papierni. Chciał rozmawiać z jednym z dyrektorów, 
powiedzieć mu tylko, że to właśnie ich papier, jak dywan czarodziejski, przenosi 
go do Bizancjum. Sekretarka, frau Inge, nie dopuściła wszakże do tej 
sentymentalnej kompromitacji. 
Szanował papier. Ale kiedy w grudniu 1936 w drzwiach jego mieszkania stanęli 
roześmiani, rumiani chłopcy z Jugenvolku, by zapytać, czy nie ma przypadkiem, 
jakiegoś zbędnego papieru, bo w ramach wielkiej akcji oszczędzania dewiz na 
potrzeby Rzeszy, gromadzi się teraz w całym mieście taki niepotrzebny, zużyty 
już, zewłok makulatury, powiedział, że nie, nie ma. A oni się uśmiali z tego nie 
i powiedzieli, że oszukuje Rzeszę. Ale to byli chłopcy z sąsiedztwa i tylko tak 
sobie żartowali, i tylko sobie kpili troszkę z tej jego biblioteki pod sam sufit 
i szaf wypełnionych zapiskami, notatkami. Uśmiechał się spłoszony, aby nie 
czuli, iż ma do nich żal. 
Wtedy już nie pracował w kancelarii Gottsteina, o którym najpierw mówiono, iż 
jest z tych Gottsteinów, co kupiecki Szczecin uczynili dumą Bałtyku, a potem, że 
jest z tych samych, co Steinitz z Pölitz, a właściwie Jakub Schmul, którego 
wywleczono z domu i pobito do nieprzytomności, gdyż zhańbił niemiecką 
dziewczynę, mieszkającą gdzieś na robociarskiej Bredowerstrasse czy Pfarrst–
rasse. Gottstein zniknął, podobno wyjechał. Jego ludzie się rozpierzchli. Czasem 
zatrudniały Johanna M. małe firmy, żeby pilnował ich małych interesów (jako 
ekspert od prawa pracy), lecz na ogół chwytał się różnych robót biurowych. 
Dopiero tuż przed samą wojną Erwin Ackerknecht – który ponownie został 
dyrektorem miejskiej biblioteki – załatwił mu posadę w dziale starodruków. W 
królestwie zapachów papieru, w aromacie słów i stęchlizny. 
– 
Piękne pióro – powiedział kiedyś Erwin, który nie przykładał wielkiej wagi do 
przedmiotów, ale prawdziwą rzecz cenił może więcej niż niejednego prawdziwego 
człowieka, że o nadczłowieku nie wspomnę. – Czyś ty się kiedy zastanawiał, czym 
jest pióro? – dopytywał się, rozpinając marynarkę, bo w tym dziale nie było 
kobiety i mogli rozmawiać swobodnie. 
Johann M. się nie zastanawiał. Wiedział, że pióro ma duszę. Czarną jak atrament. 
Tylko poeci używają zielonego atramentu (gdybyż wiedział, że zielonym pisywał 
też Goebels). Pisać czarno na białym. Asceza pewności. Czystość wyboru. Niech 
słowa wasze będą: tak – tak, nie – nie. Barwy Brandenburgii. Od cystersów 
przejęte. W klasztorze Lehnin od 1180 roku spoczywali wszyscy margrabiowie 
Hohenzollern. Biało na czarnym polu śmierci. Johann M. wspominał o tym Erwinowi 
A., który był teraz jego przyjacielem, ale i zwierzchnikiem. Ale Erwin, który 
był z Wirtembergi, tylko skinął głową. Wolał mówić o piórze, niemieckim piórze. 
Pewnie dlatego, iż do działu wszedł doktor Zemann, pisujący felietony do gazet, 
uświadamiające społeczeństwu misję narodu niemieckiego na podstawie faktów z 
historii. 
– 
Więc taki na przykład Emil Drescher – mówił dyrektor biblioteki – już w roku 
1843 opisał działanie wiecznego pióra i powołał się na lipskiego wynalazcę z 
XVIII wieku, Schellera, który używał ponoć takiego pióra co dzień – mówił Erwin 
i chrząkał, gdy doktor Zemann przymierzał się do oszklonych szaf obciążonych 
spuścizną po Gutenbergu, udając, że nic nie słyszy. 
Ale Johann M. nie nadążał za Erwinem i jął opowiadać o Lewisie Edsonie 
Watermanie, agencie ubezpieczeniowym z Nowego Jorku, używającym takiego właśnie 
niezgrabnego pióra. Przez nie omal nie stracił pracy, bo klient wylał całą 
zawartość zbiorniczka na podpisywaną nim umowę i wybiegł wściekły, by szukać 
firmy mniej nowoczesnej. No więc ten Waterman Lewis (czemu Erwin tak chrząka? 
Lewis to nie Lewi), postanowił to pióro unowocześnić naprawdę. I wymyślił typ 
regular, w którym atrament spływał na stalówkę równomiernie, przez wąziutki 
kanalik. Wpierw atrament pobierało się doń pipetką i dopiero potem Waterman 
wynalazł cylinder z tłokiem, który atrament zasysał. Johann M. czytał o tym w 
jakimś berlińskim magazynie wiele lat temu. 
– 
Żydowskie wynalazki – uśmiechnął się na to nagle dr Zemann – są równie czarne 
jak całe żydostwo. To jakby znak, signum judaizmu, wszystko w kolorze czarnym. 
– 
A pan, doktorze? – zaczął ostrożnie Erwin, ale Zemann go wyprzedził i wyjął z 
górnej kieszeni kamizelki ostro zatemperowany ołówek. 
– 
Rzymskie narzędzie – oświadczył z triumfem. – Rylec. Stilus! Do woskowych 
tabliczek. Do nadętego brzucha też. Czy wiecie panowie, że Juliusza Cezara 
zakłuto właśnie brązowymi stylusami? 
– Styl – powiedział w zamyśleniu Johann M. – Czy styl ma ten sam źródłosłów? 
– 
Tak! – ucieszył się dr Zemann – i włoskie stiletto, sztylet i der Stil, ten nasz 
styl – kiwał swym ołówkiem jak długim, chudym palcem, pukał nim w blat stołu. – 
Pisz i walcz. Styl, stylista, zasztyletować. 
Johann M. nie potrafił: pisać i walczyć równocześnie. Pisał po to, aby nie 
walczyć. Theodoros Metochites urodził się dziesięć lat po swoim przyjacielu i 
rywalu Niceforze Chumnosie, mniej więcej około 1270 roku. Mieli podobne drogi na 
dwór cesarza: z Tessaloniki, która zawsze kwitła wiedzą. Obaj wżenili się w ród 
Andronika II i pozostali mu wierni do końca. Obaj dali piękno klasztorom, ale 
ten pod wezwaniem Matki Bożej Nieustającej Pomocy runął w niebyt, a ten od 
Świętego Zbawiciela jaśnieje bożą mocą do dziś. No i to było jak w ich życiu: bo 
pierwszy był dziełem Chumnosa, drugi zaś Metochitesa. A Theodoros brał zwykle 
górę w swych uczonych polemikach z Niceforasem. Tak jak Platon stawiany przezeń 
wyżej od Arystotelesa, któremu sprzyjał Nicefor. Wtedy jeszcze byli tylko 
cieniami w umyśle Johanna M., który zgłębiał ich dzieła. 
A w piwiarni u Paula, nad Odrą, przy Frauenstasse, której panieńskość była echem 
po klasztorze cystersek, zmienionym w XVI wieku w arsenał, pieniło się złoto 
chmiel i słowa naród, socjalizm, robotnik, zyskiwały upajającą do walki moc. A 
potem ośmiu SA–manów na katafalku pośród sztandarów i laurowych wieńców, w innej 
piwiarni, Grosse Stein. I triumf kuternogi Jospeha G. w hali, gdzie na co dzień 
licytowano bydło, przy Passewalker Chausse, wobec paru tysięcy 
rozentuzjazmowanych, tak, dosyć już, dosyć zniewalania narodu przez rząd, 
sprawowany przez różnych von. Arystokracja pracy, pozdrowienie wyciągniętych 
rąk, triumf woli i ducha. Duch święty. Syn Boży. Metochites był przeciwnikiem 
unii z Rzymem, i różnił się tym od swego ojca, który lyońską unię popierał. Ale 
bo i który syn Konstantynopola mógł bez wstydu przyjmować łacińskie Credo wraz z 
Filique? Duch Święty nie może pochodzić od Syna. Jeśli już to od Syna i Ojca. 
Ale bardziej od Ojca. Przaśny chleb z komunii łacinników, zakwaszony chleb 
greków: czyż tamten świat mógł toczyć istotniejsze spory teologiczne? A Deutsche 
Christen w dniu Narodzenia Pańskiego, w roku, gdy Johann M. zasiadł nareszcie do 
swej pracy, ogłosił Wyznanie Pomorza, wyznanie wiary, nadziei i miłości do 
swastyki. Retoryka pastora Thoma. Retoryka Chumnosa, który cenił (przynajmniej w 
teorii) styl zwięzły i jasny, a Metochites drwił zeń (nie wymieniając z 
grzeczności imienia swego przeciwnika), tłumacząc, że zarówno Wiedza Wewnętrzna, 
ta, której cienie dostępne są jedynie wtajemniczonym, i Zewnętrzna, którą można 
ogarnąć umysłem, potrzebuje słów wielu, słów co się nizają i mienią jak cesarski 
diadem. I wrzask Führera, w głośnikach na ulicy, w tramwajach, w sklepach, 
wiosną 1935 roku, gdy Reichstag stał się widownią, słuchaczem wielkiej, 
wytyczającej kierunki marszu, mowy do narodu. I Miscellanea, rozmaitości 
filozoficzne i historyczne, gdzie Theodoros, w jednej ze stu dwudziestu rozpraw, 
zadaje pytanie: czy lepiej jest urodzić się, czy nie. I noc długich noży, z 
tajnym punktem zbornym w Konzerthall. Muzyka stalowych smyczków na esamańskich 
szyjach. I czerwiec 1938 roku, gdy łopoczą w pachnącym, letnim wietrze 
transparenty „Żołnierskie miasto Stettin pozdrawia brunatnych żołnierzy”, a Wódz 
z rąk nadburmistrza Fabera przyjmuje pióro, by jako honorowy obywatel miasta 
wpisać się do księgi. Jakie to było pióro? 
Jakim piórem podpisał Hitler rozkaz o zajęciu Czechosłowacji (uroczysta parada w 
Szczecinie), ataku na Polskę (wspaniała parada w Szczecinie), o wojnie z Francją 
(jeszcze jedna świąteczna czerwcowa parada w Szczecinie)? Pióro Johanna M. było 
małe. W sam raz na jego rękę. Choć trudno sobie wyobrazić, aby takim małym 
piórem opisano wielkie Bizancjum. 
Pięć tysięcy piór na wielkiej wystawie piór w odrodzonym Berlinie. Rok 1996. 
Trzciny Egipcjan, łacińskie calamus (patrz: kałamarz) złote rylce cesarzy, 
historia stalówki od Sheldona do Watermana. Od Bramaha, który maszynowo 
wytwarzał zaostrzone końcówki ptasich piór do stalowych stalówek Gillota z 
Sheffield (podobieństwo nazwiska z doktorem Guillotine, ojcem gilotyny, 
przypadkowa). Pióro – atrybut dobrobytu. Chwała tradycji. Trudno sobie 
wyobrazić, mówi sprawozdawca polskiej telewizji, współczesnego biznesmena bez 
eleganckiego pióra. 
Pióro Izydora z Sewilli. Pióra. Bo ile musiał ich zużyć przez te dwadzieścia 
lat, gdy w lęku, że nie zdąży, w uporze, że musi, biskup i erudyta tworzył swoje 
Etymologie ogłoszone w 636 roku, wieku ciemności, ocalające w dwudziestu 
księgach to, co ocalało z wiedzy poprzedników. Dom słowa i myśli, na kolejnych 
wieków osiem. Pierwsza encyklopedia, pierwszym ptasim skrzydłem maczanym w 
atramencie. I te wszystkie kolejne pióra prażone w piasku, palone kwasem i 
ałunami, aby twardniały, szlachetniały... 
Pióra Tomasza Manna, Stefana Zweiga i Alfreda Döblina, które odmówiły w roku 
1933 współpracy z antynazistowskim Sammlung, żeby nie drażnić bestii. Bo wkrótce 
i tak sama zdechnie. Ale nie zdechła. 
Pióra na wyjeździe. Tysiąc pięćset niemieckich piór z dala od faszystowskich 
panów swej Ojczyzny. Pióro Ernsta Tollera dopisujące u końca swojej 
autobiografii, zatytułowanej Blick: „w dniu spalenia moich książek w Niemczech”. 
Zakręcone starannie pióro Tollera, gdy w maju 1939 roku, w Nowym Jorku, odbiera 
sobie życie. W Nowym Jorku Lewisa Watermana. 
Balzack z piórem kruka. Norwid z anielskim skrzydłem. Gęsie pióro Anatola 
France. Iwaszkiewicz skrobiący stalówką w drewnianej obsadce, choć w całej 
Warszawie pod palcami pisarzy stukały już maszyny. I ołówek Żeromskiego, na 
przekór. 
I pióro Johanna M., którego nie ma w najnowszej encyklopedii PWN; tak samo 
zresztą jak Izydora z Sewilli. Choć Hitler, rzecz jasna, jest – bo być musi. 
Czarno na białym. 
Pan pisze piórem? Jakie to romantyczne. Pan pisze na maszynie? Jakie to 
romantyczne. Wańkowicz uciekający z wrześniowej Polski, przez Dniestr, wpław, z 
kijem w jednej, a ze szwajcarską maszyną do pisania Hermes, w drugiej ręce. Kto, 
z jakim notebookiem, z jaką pamięcią na dysku trwalszym niż papier, uciekać 
będzie przez kolejne rzeki? 
Czy warto się urodzić, czy lepiej nie, pyta Theodoros Metochites. Johann M. 
poprawia pod szyją kraciasty szalik, wieje od okna, zima 1939 roku skuła lodem 
całe miasto. Minus 29 stopni Celsjusza. Ograniczone dostawy węgla. Grabieją 
ręce. „Sztuka i nauka ostatnich lat Bizancjum – pisze Johann M. – rozbłysła na 
tę chwilę jak błyszczy ostatnim skurczem płomienia świeca, ale nie miała już w 
sobie dawnej siły, ani wielkości, ani...” 
Cofa pióro znad kartki i delikatnie, paznokciami, wydłubuje z rowka stalówki 
paproch jakiś, nie dość zmieloną i zmiażdżoną w prasach papierni, sosnową 
drzazgę. 
Rodowe srebra 
Albowiem doświadczyłeś nas, Boże. Oczyściłeś nas w ogniu, jak się czyści srebro. 
(Psalm 66, 10) 
A kto zgubił srebrną łyżeczkę od zastawy? Mała Nicolette o włosach barwy słomy, 
wyrzucając ją w trawę, po ostatnich wyścigach z jajkiem, latem 1941 roku? Ciotka 
Luiza przy pakowaniu kufrów? Sierżant Aleksiej Michajłowicz Żełudok? Witek N., 
który miał tego dwie walizki i spał na nich nie zdejmując płaszcza? Czy też może 
oni wszyscy razem? To znaczy po kolei. Gubili tę łyżkę z monogramem splątanym, 
że nie rozplączesz, i z koroną o dziewięciu pałkach. Gubili i odnajdywali. Jak 
siebie nawzajem. 
Spojrzenie przez mocno zaciśnięte powieki: srebrne sprzączki u pantofli 
kamerdynera. Jego chuda, mocno opięta łydka w czerwonej pończosze, wyżej kuse, 
atłasowe, czarne spodnie ledwie sięgające do kolan. Pantofle też są czarne, 
lśnią. Jeszcze mocniej zacisnąć powieki, a widać, co się odbija w ich czubkach. 
Dziurka od nosa, wielka jak mnisia kapica, a w niej siwe włoski, co z tego 
nochala wystają. 
– Niemożliwe. Zmyślasz. 
– 
Niemożliwe? To sama oczy zamknij. Kamerdyner unosi się lekko na palcach. Tylko 
troszkę, by nikt się nie spostrzegł. Bo pod kolanami czuje ból. Jest stary. 
Mówił kucharce, że nie może już tak, w bezruchu jak głaz, stać przed drzwiami, 
bo mu się te kolana zginają, a nogi wtedy skrzypią. 
– Zmyślasz. 
– 
Zmyślam? To sobie sama posłuchaj, jak skrzypią nogi kamerdynera Knolla, gdy 
ostrożnie przenosi ciężar ciała z pięt na palce, z palców na pięty. Pałac w 
blasku świateł, gwar głosów, mundury, krzyże na nich żelazne, fraki, kolorowe 
suknie, szarfy, kapelusze ze sztucznym kwieciem. Nikt nie patrzy na kołyszącego 
się Knolla. Tylko ja. My. Gerti, Marion i ja. 
A sukienki pokojówek, w biało–różowe pasy, z fartuszkiem białym, z falbaną na 
nim, jak kożuch na śmietanie, unoszą się, płyną w górę niby balony wujka 
Christiana, którymi zachwycił całą okolicę, czcząc ich wzlotem Dzień Sedanu. 
Pokojówki chichoczą, mama je strofuje, opadają wolno na podjazd przed pałacem, 
pasiaste motyle, Christian macha do nich ręką, jak siatką, kamerdyner Knoll 
chrząka znacząco i mocniej zaciska palce w białych rękawiczkach na krawędzi 
srebrnej tacy. On wie, że jeśli się tylko zagapi, taca zniknie, a schody w lewym 
skrzydle, gładkie i pachnące pastą staną się alpejskim stokiem, po którym jedno 
po drugim, troje rodzeństwa (nawet Gerti, choć ma już takie jasne, śmieszne 
wąsy) i dwoje kuzynostwa, Nicolette i Erni, co jak zwykle na wakacje zjechali, 
śmigać będziemy w dół, w łomocie srebra, w łomocie serca, żeby się nie 
dowiedział nikt. Bo domek na skraju ogrodu, całkiem własny, z malowanymi 
okiennicami, a tak mały jak dla krasnali. No trochę większy. Jazda na gniadej 
Amelie, i wiatrówka, z której można było strzelać do gawronów (i zawsze 
pudłować), i wizyty w bibliotece, ciemnej i pachnącej ceramiczną fajką ojca – to 
wszystko stać się mogło niedostępne na długie tygodnie. 
Na zawsze. Mówiła ciotka Luiza, gdy podróżne kufry malowane w herbowe pawie, 
gryfy, a może topory i róże, pęczniały od rzeczy złożonych w nich jak w trumnie. 
A przecież nie było nikogo, kto by zdołał je zanieść na stację, lub chociaż na 
tył powozu, na którego koźle siedział milczący, zasuszony niby prymka tytoniu, 
Mathias. Na zawsze. Ale to nie znaczyło właściwie nic. Bo jak zostawić na zawsze 
zapach stajni – juchtu siodeł, świeżej słomy i drażniącej podniecająco woni 
końskiego potu, gdzie Mathias, młodszy wtedy o jedno pokolenie ojcowych wyżłów, 
w swojej skórzanej kamizeli po kolana, zaszczycał nas prawem do szczeciniastej 
szczotki, którą zamaszystym ruchem przesuwać trzeba było po parującym boku 
wierzchowców, kuców, albo i powozowych koni. Bo jak zostawić na zawsze rekwizyty 
do Das golden Vliess Grillparzera znalezione na strychu obok sieci na wilki i 
pożółkłych roczników Kreutzzeitung? Pastora Herbsta na bufiastej ambonie jak 
baron Münhaussen unoszącego się pod samo sklepienie kościoła, małą kuzynkę 
Nicolette, która była tak głupia, że wpadła do przerębla wyrąbanego przy 
gromadzeniu lodu, ale nie płakała nawet wtedy, gdy już ją przestano ratować, a 
zaczęto na nią krzyczeć, rapier dziadka Augusta, który służył w I Pułku 
Gwardyjskim, i miał więcej ran (dziadek, nie rapier) niż medali (co stanowiło 
podobno szczególny zaszczyt). Konfitury z jarzębin, których nikt nie chciał 
jeść, bo były gorzkie. Polowanie na zające, kiedy ojciec popisywał się grą na 
rogu, wobec służby i gości, śniegu na świerkach, gwiazd i pochodni, jakie paliły 
się przy saniach, na których zwożono skrwawione futerka budzące żal i jakieś 
gwałtowne ożywienie i bezsenność. Oranżerię, w której dojrzewały malutkie, 
ciemnozielone cytryny. Rudego setera o imieniu Fred, który uwielbiał cukierki. 
Jak to można zostawić na zawsze? Ciotka Luiza na pewno nie wiedziała, o czym 
mówi. A może to nie ona powiedziała, ale mama, chodząca po całym domu, jakby 
chciała sprawdzić, czy pozamykane są wszystkie okna? Albo stangret Mathias, 
który wie skąd się biorą dzieci, i czy będzie urodzaj, i czy spadnie deszcz, i 
czy przyjdzie Iwan? 
A kto zgubił srebrną łyżeczkę od rodowej zastawy? No i czy ją w ogóle ktoś 
zgubił? Na zawsze. Ze wszystkim. Ze wszystkim? 
– Oj, chyba zmyślasz – mówi Gerti, starszy brat, wydymając wargi w ten sam 
sposób, jak robi to ojciec, nim ze wzgardą zamilknie i zacznie nabijać 
porcelanową, kremowożółtą fajkę wonnym jak jesienne liście tytoniem. 
Łyżka jest srebrna i ciężka. Chociaż to tylko łyżeczka. Srebro ma swoją wagę. 
Musiało mieć. Zastawy były kiedyś równie solidne jak obyczaje. Stół był stołem, 
nie ławą, chybotliwą i niską, nie ułamkiem przestrzeni ukradzionym kuchni, ale 
dębem. Pod obrus. I pod zastawę pełną: serwis, szkło i srebra. Do tych ostatnich 
zaliczało się zarówno patery, tace jak i sztućce. W liczbie apostołów co 
najmniej. Powaga posiłków. Waga sreber... 
Czuję ich ciężar, gdy w szczecińskich antykwariatach spoglądam przez szyby 
gablotek na te widelczyki do ciast, wazowe łyżki, noże o ciemnych, stalowych 
ostrzach i zbrązowiałych złoto trzonkach, patery jak krzywe lustra chwytające 
zaraz moją twarz. Ogłuszające bogactwo śmierci. Lombard. Wstydliwa wyprzedaż. 
Nic z tej pachnącej retro atmosfery świata bibelotów i narodowych pamiątek po 
byłym mieszczaństwie i szlacheckiej sławie, jaką mają w sobie antykwariaty 
gdzieś tam, w głębi kraju. 
Nie ma we mnie poczucia winy, lecz jest poczucie niestosowności, gdy zaglądam do 
oszklonych szaf, że w tych przedmiotach, jak na złomowisku, grzebię wzrokiem. 
Jakby to był szaber. I jest tłumiona złość. Do tych rzeczy. Wyniosłych, z 
pogardliwą wyższością ociężałych, niemych, niemieckich. Kto to jeszcze pamięta, 
że imię Niemiec takie ma źródło? Niemiec, niemota. Obcy. Obcy w mowie. Tamten. 
Nie do porozumienia się po ludzku. Obcy w mowie, która jest podobno srebrem. Czy 
dlatego lano kiedyś w usta wrzący, biały metal przeniewiercom i kłamcom? 
Pommersche Silber. Heraldyczne, czyste zwierciadło. Śniedź. Grynszpan. Wpływ 
powietrza. Wilgoci. Ciepła ludzkiego ciała. Ciemne zwierciadło. Szorujesz 
paznokciem, a tu ledwie rysa. 
Dostałem tę łyżeczkę. Nigdy bym jej sam nie kupił. Nawet gdybym wiedział, że – 
jak podaje Lexikon der Heraldik wydany w Bibiliograpfhisches Institut Leipzig – 
te dziewięć pałek w koronie na jej trzonku oznacza hrabiowski ród. Grafenkrone. 
A nie jakieś tam siedem pałek baronowskiej Freicherkrone. Że się już nie wspomni 
o byle von pięciopałkowym. Rangkrone: porządek wyryty w srebrze. Porządek rzeczy 
i ludzi. 
Mężczyzna w haftowanej srebrnie, czarnej czapeczce siedzący w kącie długiego 
niby korytarz, na czarno pomalowanego pokoju. Dzieci podglądają go przez 
uchylone drzwi. Srebrny lichtarz na biurku. Zapach dobrych, czystych świec z 
pszczelego wosku. Ojciec. Czyta książkę. Jak zawsze przy świecach. Światło 
żarówek razi oczy. Jak zawsze powtarza półgłosem to, co szczególnie go poruszyło 
w lekturze. Wojna to odwieczna forma ludzkiego bytu. To z Carla Schmitta czy z 
Ernsta Jüngera? Napór życia; bo życie zmusza, by zabijać. Waidmannsheil, 
darzbór: śmierć kaczek, gęsi, zajęcy, lisów, dzików. Blitzkrieg. Fallweiss. 
Barbarossa. Ojciec patrzący bez słowa na tablicę z dębowym wawrzynem, którą 
Mathias znalazł gdzieś w szopie. Tą umajoną tablicą witano go po wojnie 
francuskiej, gdy miał lat szesnaście, i wracał, okryty chwałą ochotnik, 
zwycięzca spod Beaumonten–Argonne, do domu, lipową aleją, wzdłuż stawu, i 
szpaleru folwarcznej służby. Jak później wracać będzie Gerti w oliwkowym 
mundurze, a ojciec, sześćdziesiąt lat po swym powrocie, z okna na piętrze (bo 
już wtedy prawie nie wychodził z pokoju) patrzeć będzie na tego zwycięzcę innej 
francuskiej wojny i nie wyrzeknie nawet słowa. 
Jego ojciec. Tamten ojciec, który dał inicjały mej łyżeczce ze srebra. Pod 
koroną splątane M i K. Ledwie je można rozpoznać w tym stylizowanym renesansowo 
gąszczu, który tworzą. Jak rośliny, końce linii wygięte liściasto. Srebrne 
trawy. Arystokratyczna alchemia. Arborphilosophica. Drzewko Srebrzyste, dowód i 
symbol żywej natury metali. Bo przy wytwarzaniu azotanu srebra jawiły się w 
tyglach alchemików krystalizacje strzępiaste, gałęziaste, kształtem swym drzewa 
przypominające. 
Więc to jego drzewo z jakich korzeni? K jak von Kleist, von Koeller, von 
Krockow? Graf. Czyli von Krockow jednak? Zanurzyć się w Almanach Gottajski, 
odnaleźć dokładnie: nazwisko i imię, M jak Manfred, Michael, Markus? Von 
Krockow, więc wyjechać stąd aż w Prusy Wschodnie. Powiat Stolp. Rumbske? Zbyt 
daleko. Za dokładnie. Czy muszę wiedzieć aż tak? Detektyw historii zawsze jest 
na porażkę skazany. Gdy niesie przed sobą przedmiot, jako dowód – na co? – 
bardzo rzeczowy. Bo co można zrobić ze srebrną łyżeczką, o której wie się już 
precyzyjnie, z wiedzą godną oberkamerdynera, przy jakim stole, w którym miejscu, 
przed kim ją położyć? Oto pańska łyżeczka, panie hrabio. Taki sukces? 
A może w mojej niechęci do tego, aby wiedzieć dokładnie jest po prostu strach 
przed rzeczywistością nazwaną? Istnością w rzeczy? Tą, która niszczy napuszone, 
literackie kadencje zdania, która każe esej w reportaż zmieniać, odcedza 
poezyję, przymusza do spisywania dokumentu? Z łyżeczki w zimną zupę faktów: 
chlup! 
Jeśli nawet tak, niech to się nie nazywa ucieczką. A raczej ostrożnością. 
Fałszywe dokumenty są dużo gorsze niż prawdopodobne zmyślenia. 
A moja łyżka, jego łyżka, ich łyżka – pilnuje bardzo dokładnie swojej własnej 
chronologii. Na odwrocie trzonka, w samym zwężeniu, obok próby srebra, maleńkie, 
ale widoczne bez powiększającego szkła, cyferki, data: 1890 rok. W świecie 
wielkiej polityki Wilhelm II – który swoje krzywe ramię i obawę połączoną z 
zawiścią, jaką żywił do kanclerza, chciał przesłonić groteskowymi, paradnymi 
mundurami, hucznymi zabawami w męskim gronie i chwackim tonem mów (o których 
nawet jego matka Wiktoria, pisała w prywatnej korespondencji, że są „okropne”) – 
dymisjonował właśnie sędziwego, a potężnego wciąż Bismarcka. 
Dwadzieścia lat po triumfie pod Sedanem, dziewiętnaście po wersalskich łzach 
Wilhelma I, który nie mógł odżałować swego tytułu pruskiego króla, oddawanego 
właśnie na chwałę Niemiec za tytuł cesarza. 
Trzydziestoczteroletni M. von K., wygolony gładko, wyprostowany jak na musztrze, 
w grubej, wełnianej kurcie, i okrągłej, czarnej, srebrem haftowanej czapeczce. 
Ta czapeczka należała jeszcze do jego ojca, a on miał ją ze sobą, ukradkiem 
upchniętą pod płaszczem na szańcach Metz, gdy nieudolność Bazaine’a dała im pod 
sztych spieszącego do twierdzy z odsieczą Mac Mahona. Przy blasku świec, pod 
krzyżem z nagłówka Neue Preussiche Zeitung czyta o najnowszych ustawach, o 
włościach rentowych. 
Przy oknie, w rogu czarno malowanego gabinetu (aby światło nie rozpraszało 
uwagi), stoi Christian, jego młodszy brat, ubrany jak papuga – w tabaczkowy 
surdut i zielony fular, w pantoflach okrytych przybłoconymi nieco czapraczkami 
(„mógłbyś osuszyć grunt za stawem” „a ty chociaż tutaj nie szukać tych swoich 
robaków”). Christian ma ptasi nos i ruchliwe, wąskie palce. Dużą, żółtą chustą 
wyjętą z górnej kieszeni surduta przeciera szkło gablotki trzymanej w rękach i 
uśmiecha się. Cucujus cinnabarinus 
– czy ty zdajesz sobie sprawę? Z czego? – pyta M. von K., ale nie słyszy chyba 
nawet tego pytania. Kryzys agrarny, drożejące szaleńczo kredyty, spadek kursu 
listów zastawnych; na co ktoś podpisany tylko literą H (czyżby sam baron 
redaktor von Hammerstein) ma bardzo jasne wytłumaczenie: nadmierne inwestowanie 
w przemysł i ciągłe operacje spekulantów. Zguba junkrów, kamień u pomorskiej 
szyi. No, więc czy ty sobie zdajesz sprawę? Z czegoż, u licha?! Cucujus 
cinnabarinus nie występuje w zasadzie poza górskimi lasami, a ten mój cynoberek 
piękny, popatrz, pod korą twojego buku. A wiesz, cóż to jeszcze znaczy? Ten twój 
bukowy zagajnik umiera sobie. Ot tak. Próchno, braciszku. M. von K. odkłada 
gazetę, białe cętkowane psy na dużym obrazie za jego plecami wyprężyły chude 
nogi przed skokiem: wyjdź, po prostu wyjdź Christianie, ja czytam. 
Przy pełgającym złoto srebrnym blasku świec z pszczelego wosku. W roku 1890. 
Cóż, i w mieście dopiero co uruchomiono A. G. Stettiner Elektrizitäts Werke, ale 
na ulicach królowały gazowe latarnie. Nafty M. K. nie lubił: cuchnęła jak 
diabelskie wykroty. Woń świec była bliska woni tytoniu. Ręka wyciągnięta po 
porcelanową fajeczkę cofa się jednak, wraca do gazety. Christian wzrusza 
ramionami: chciałem ci tylko powiedzieć, że zbiór Dohrna, który widziałem w 
Szczecinie, ma pewne braki – jeśli idzie o nasz region, to jasne – a tymczasem 
ja... Tymczasem nam, przerywa mu M. von K., przyjdzie ziemię sprzedać. Sporo 
ziemi. A fideikomisy? – pyta Christian, żeby nie wyjść na nieczułego gbura. M. 
zerka z przelotnym zdziwieniem. I tak nie ma komu w pole chodzić, znowu trzy 
dymy puste. Tak, tak, wzdycha Christian i żółtą chustką ponownie przyozdabia 
surdut, amerykańskie zboże płynie zbyt szybko, a gnuśny rząd działa zbyt 
opieszale, nie wymyślił niczego ponad wewnętrzny rynek chroniony wysokim cłem. 
Lecz kiedy już trzeba, to może by warto zbankrutować? Tak troszeczkę, co? 
Gdyby kamerdyner Knoll nie czyścił sreber tak starannie, rozmowie braci, 
podobnej, a przecież o dobre kilkanaście lat późniejszej, i tej jeszcze 
późniejszej, w roku 1925, gdy wszyscy już myśleli, że trzeba się będzie wynieść 
do miasta, a ziemię całą sprzedać wraz z długami, i tej następnej, przed 
zwycięstwem nowej siły, a u szczytu licytacji, pod jakie szły ziemskie majątki, 
przy wszystkich tych rozmowach, tak monotonnych, w jadalni zwykle potem 
toczonych, przy pustych już talerzach, przy szklance wody i kieliszku wina, 
towarzyszyłaby zapewne łyżeczka srebrna, sczerniała jak chmury nad pomorskim 
rolnictwem. No ale Knoll, wielkonosy i chudonogi, miał swoje metody na srebro. 
Żadne tam banalne łączenie wody z octem i sodą oczyszczoną, ani roztwór amoniaku 
i mydlanych płatków (przy czym upierali się w kuchni). Owszem, na co dzień, po 
posiłku, gdy srebra szły na stół, bo byli goście (a byli w zasadzie zawsze; czyż 
nie po to żyje pomorska szlachta, by miała gest gościnności i rękę do szpady 
chwacką?) imał się zwyczajowego pucowania popiołem. Lecz co najmniej raz na dwa 
tygodnie – czasem udało mu się na ten rytuał wybłagać jakąś niedzielę, choć pani 
bardzo dbała, by nawet Mathias miał wtedy wolne, i całą rodziną szło się do 
kościoła pieszo, trzy kilometry – szykował sztućcom, tacom i półmiskom kąpiel w 
wywarze własnego przemysłu. Jesienią składnik tej kąpieli stanowiły ziemniaczane 
obierzyny, ale Knoll cenił zwłaszcza wywar z rabarbaru. I dzikiego szczawiu. Sam 
chodził go rwać na łąkę pod lasem, a przyniesione przeze mnie i Marion kłącza 
rabarbaru przebierał tak starannie, jakby to miała być kąpiel nie dla mis, 
widelców, noży i łyżek, lecz dla mamy, albo ciotki Luizy, która choć oszczędna 
chorobliwie, na wodzie i mydle nie oszczędzała nigdy. Na zmatowiałe srebro 
stosował Knoll kwaśne mleko z drobiną kuchennej soli. Na plamy po żółtku jaj (a 
te łyżeczce nie były obce) używał parujących jeszcze, gotowanych ziemniaków. 
Jego suche, duże dłonie w ogóle chyba nie czuły gorąca. Bo gdy kiedyś mała 
Nicolette, chwyciła taki kartofel, rzucony już przez Knolla do misy jako zużyty 
i chłodny, sparzyła się i aż posiniała na twarzy. Nie płakała przecież. Nie 
można było płakać, jeśli się chciało się być kimś w naszym świecie. Trochę 
spartańskim, trochę indiańskim i bardzo pruskim. 
Mama miała pociąg do poezji i teatru. Zwłaszcza, kiedy była młoda. Sama szyła 
kostiumy do Grillparzera, wystawionego kiedyś siłami domowymi. Was ist der Erde 
Glück? Ein Schatten! O, szczęście ziemskie czym jest? Jeno cieniem. Tu nie ma 
żadnego rymu, wzruszyła ramionami Marion. A mama kazała nam zabrać wyblakłe 
stroje z powrotem na strych. Ojciec nigdy nie deklamował wierszy (nawet w 
kościele mruczał psalmy pod nosem nie głośniej, niż swoje gazetowe odkrycia w 
półmroku gabinetu), ale gdy zjawiał się w pałacu Otto von Trescow, jego kompan z 
francuskich przewag, słuchaliśmy jak ten siwy, wąsaty mors, poruszający się 
żwawo i zarazem ociężale, trochę tak jak Hindenburg, recytował nam na cały głos 
Paradę pod Leuthen: „Wszak hufiec w liczbie iście skromnej, pastwą szyderców 
wnet się stał, bo Austrii sile przeogromnej, wyzwanie boju cisnąć śmiał.” Gerti 
miał album Fryc w 50 obrazach dla młodych i starszych, biegliśmy po każdej 
takiej deklamacji do jego pokoju, który po ukończeniu osiemnastego roku życia 
dostał tylko dla siebie (ja spałem wtedy z Marion, na poddaszu), żeby oglądać 
obrazek najulubieńszy: szarżę pod Leuthen, w bitewnym dymie i srebrnych 
trąbkach. Ten Otto, który kazał do siebie mówić „wujek Otto”, był podobno jakimś 
dalszym krewnym słynnego, nieszczęsnego Henninga, który widział w sobie, nim 
zawisł na haku w 1944 roku, jednego z dziesięciu z Sodomy, dzięki którym ocaleją 
Niemcy. Ale Otto von T. już tego nie dożył. Ani haków „pana Hitlera”, ani choćby 
wybuchu wojny. Mój ojciec, M. von K., choć starszy, przeżył go o całe lat sześć. 
I patrzył milcząc z okna na piętrze, jak Gerti w oliwkowym mundurze wjeżdża 
powozem prowadzonym przez starego Mathiasa, lipową aleją, przez bramę, pod 
frontowe schody. 
A Gerti wiersze kochał! Gdy w stajni pucował szczotką gniadą sierść swej 
ulubionej klaczy, Amelie, wykrzykiwał z zapałem, który udzielał się i jego 
szczotce: „Gdzie Niemiec ma ojczyznę swą, czy w Prusach, w Szwabii jego dom? Czy 
tam gdzie Ren i winny krzew ? Nad Bałtem, gdzie tysiące mew? Ach nie, nie tam, 
nie tam, nie tam! Innej ojczyzny trzeba nam!” A jakiej? – pytała czasem 
zaczepnie Marion – ale on jej nie odpowiadał, chociaż nie była wcale taka mała, 
żeby nie zrozumieć. Powinien był jej odpowiedzieć, a nie wydymać wargi. 
Zwłaszcza, że byliśmy zdani na siebie samych właściwie. Ojciec już w 1936 roku 
przeniósł się w prawe skrzydło pałacu, na piętro, do ostatniego pokoju w 
amfiladzie. Wychodził stamtąd coraz rzadziej, a potem, kiedy nogi zaczęły mu 
odmawiać służby, Knoll woził go już tylko – wózkiem specjalnie sprowadzonym z 
Berlina – do gabinetu. Z nami zresztą już i wcześniej rozmawiał rzadko. Jeden 
Gerti bywał u niego, ale Gerti miał złotopłowe wąsiki, i obowiązki sukcesora. 
Matka zajęta była pałacem oraz całym folwarkiem. Szyła, haftowała, cerowała, 
prowadziła poranną modlitwę przy stole, a zimą, gdy miała trochę więcej czasu, 
pozwalała sobie na malowanie akwarelą. Ciotka Luiza nie miała do rozmów z nami 
ani talentów ani kompetencji. Wcale też nie była ciotką; zjawiła się w pałacu po 
roku 1918, wraz z falą uchodźców ze wschodu, no i tak już została, zajmując się 
guwernerką i wymyślaniem przeróżnych oszczędności: a to placków z kartoflanych 
obierzyn, to zbieraniem sadzy na szuwaks do butów, to znów zmniejszaniem 
proporcji cukru do konfitur (szczególnie ceniła powidła z węgierek, które rosły 
w sadzie na tyłach pałacu, bo były tak słodkie, że – jej zdaniem – cukier do 
nich dodany psuł powidłom smak). Zostawał nam stangret Mathias, no i Gerti, 
najstarszy z rodzeństwa. 
Jego opowieści o mlecznym ciele Grety, córki ogrodnika (a ja długo potem jeszcze 
myślałem, że ta Greta jest mleczna jak nasze krowy w oborze), o polowaniu na 
jelenia w dobrach Puttkamerów, gdzie z synem gospodarzy, Henem, spili się 
straszliwie gdańską wódką, o niezwykle długim członku pewnego Rosjanina, Saszy, 
co był, jako jeniec wojenny, zatrudniony na naszym folwarku, i dogadzał 
dziewczynom za jedzenie, ale umarł na zapalenie płuc, choć mu dziewuchy 
przynosiły ukradkiem słoninę i gorące zioła, 
o wierszach Arndta, pruskiej szlachcie, wiernej po grób, i roli Niemiec w 
dziejach. 
Siedzieliśmy z kolanami podciągniętymi pod brodę, oganiając się od komarów, bo 
wieczorem było ich nad stawem pełno, a on przenosił nas na bitewne pola 
Wielkiego Fryderyka. Wedel, gdzie mój wierny Wedel, pyta Fryc brnąc po końskie 
kolana wśród trupów, a na to mu rzekną adiutanci: Wasza Miłość, tu leżą sami 
Wedlowie. Bo w wojnach Fryderyka legło Wedlów siedemdziesięciu pięciu, 
pięćdziesięciu sześciu Kleistów, siedemnastu Hertzbergów, dziewięciu 
Schwerinów... Na chwałę Prus i kamień węgielny Cesarstwa i Rzeszy. Stapel i 
Spalm modlący się o Sacrum Imperium, Rzesza Boga na Ziemi Edgara Junga, Rzesza 
jako „tajemny środek dziejów świata”, tak pojęta przez Hielschera, Rzesza, 
cudowne „przezwyciężenie dualizmu materii i ducha”, wyglądana przez Schaweckera. 
To trudne, mówił Gerti, lecz zapamiętajcie chociaż to jedno, że, jak powiada 
Jünger, największe szczęście to być złożonym w ofierze. Przymierze krwi, jaką 
pruska szlachta zawiera z tronem to coś tak upajającego i wiecznego jak, jak, 
szukał porównania, jak sakrament pocałunku. To straszne głupoty, powiedziała 
Marion, a on się wściekł i oświadczył, że nigdy z nami nie będzie już poważnie 
rozmawiał, choć Marion miała na myśli jedynie ten pocałunek. Bo już się 
całowała, z kuzynem Diterem – który zjawił się na Dzień Sedanu, wtedy gdy wujek 
Christian puszczał swoje balony w ogrodzie – i twierdziła, że to nic nie znaczy, 
bo i tak wyjdzie za kogo innego. 
Tego dnia, a było to w roku 1935, we wrześniu oczywiście, dokładnie pierwszego 
września, co każde dziecko przecież wie, a o czym sobie przypomniałem cztery 
lata później, chociaż nikt prócz mnie nie chciał wtedy w domu o tym jakoś 
pamiętać, więc w roku 1935, w 65 rocznicę najpiękniejszego zwycięstwa pruskiego 
oręża, gdy miałem lat siedem (kto: ja? on: ja, cały czas on, mały K., najmłodszy 
syn M. von K.), zebrała się w naszym pałacu największa gromada, jaką 
kiedykolwiek u nas widziałem (Gerti mówił, że Mathias mu opowiadał, iż po 
wojnie, zjechali nam na głowy wszyscy krewni z całych wschodnich Prus, zza 
Königsbergu, spod Ottenhagen i Hohenhagen, i było tu ludno jak pod Verdun, z 
którego to właśnie powodu ciotka Luiza nauczyła się robić kawę z żołędzi i tak 
już jej zostało). A było trochę tak jakbyśmy wystawiali Grillparzera, albo Minnę 
von Barhlem Lessinga: kobiety miały na sobie suknie, które, jak potem 
zrozumiałem, nie były szykiem mody (Rudolf Zacharias Becker, którego żurnal 
sprzed wieku spoczywał na strychu, byłby pewnie zachwycony tą Das Freierkleid 
der deutschen Frauen) starzy oficerowie w medalach, przepasani szarfami 
wyglądali jak bożonarodzeniowe drzewka a cała służba, Knoll, dwaj jego 
pomocnicy, i pokojówki, ubrana została w kuse fraczki, pończochy, sprzączki, 
sukienki w pasy i fartuszki. 
Dorośli mieli nakryte przy dębowym wielkim stole w jadalni, a wszystkie okna i 
balkon otwarto na pachnący jesienną dojrzałością ogród, pito reńskie, mozelskie, 
a nawet szampańskie („takie same jak pod Metz!” – wołał do ojca Otto, który 
umarł wkrótce potem, jeszcze tej zimy), wuj Christian siedział smutny, we fraku 
tak czerwonym, jakby go przyniósł z garderoby w operze, i próbował coś opowiadać 
o motylach młodej Lottcie von S., ale go wcale nie słuchała, bo wszyscy patrzyli 
na mojego ojca, lecz i on był chmurny, i nie chciał mówić o Sedanie („byłem pod 
Beaumont, idioci”), tylko o ustawie o zagrodach dziedzicznych, kretyńskim 
pomyśle „czystego rasowo chłopa”, Bauera niby pan, Erbbauera, dziedzica, co to 
miał być junkrom postawiony wspak, i chociaż go stary, przysadzisty 
kawalerzysta, Boguslav von M., strofował dobrodusznie, że w końcu to dopiero 
czeski kapral zrobił porządek na roli, odciął łeb długom ziemskim, przegnał 
precz koszmary z reformy Seringa („pan nie miał u siebie tych Güterschlächterów, 
a mnie mój rzeźnik wyciął dwa folwarki”), wtórował mu von P., choć nie bardzo 
było wiadomo, czy chwali Hitlera, czy pomstuje tylko na rządy Brüninga, a może 
odwrotnie, z pochwałą dawnej uchwały Reichstagu chroniącej wschód kraju przed 
polskim naporem się wyrywa? Srebrna zastawa zalegała stół w bitewnym szyku. Od 
huzarii noży i piechoty widelców, przez armaty łyżek do zup, laufrów łyżeczek do 
kawy, kirasjerów sztućców do ryb, szpilowatych lansjerów na raki, po generalicję 
widelczyków na frukta. 
Gerti siedział przy naszym, dziecięcym stoliku, i był zły. Bo miał już swoje 
naście lat, a tu marudził Erni nad tortem, i nawet niania malutką Nicolette na 
troszeczkę posadziła, i Marion chichotała, i ja, i kuzynek Dieter; ale Gerti nie 
był sam, bo smętnie spoglądali ku dorosłym piegowaty von M., co gapiąc się na 
wygrawerowaną na łyżce datę nie wie, że ten rok, 1890, zrodził SPD, w którym on, 
odszczepieniec rodu, szlifować będzie w przyszłości dyplomatyczne dywany, i 
młody Tresckow, co potem zginie w pałacu rodzinnym, bo, jak powiedzą: w 
przypływie szału, zacznie strzelać do Rosjan z wieżyczki w lewym skrzydle 
pałacu, a Rosjanie go złapią, powieszą i pałac spalą, i jasnowłosy Hansi van 
Hagen, co strzeli sobie w łeb, gdy po zamachu Stauffenberga, też we wrześniu, za 
lat dziewięć, nie zechce czekać na Gestapo, i Flemming, bardzo nadęty, który 
zdobędzie Warszawę, jak jego przodkowie, wraz z Carolusem Gustavem szwedzkim, i 
mały H. Puttkamer, z podgoloną głową, który odkryje w sobie fotograficzne hobby, 
i przy którym znajdą, w mapniku, całym, jak on sam, zbryzganym czarną krwią, 
wsunięte w kopertę zdjęcia, niektóre z nim samym, na tle masowej egzekucji w 
jakimś zakurzonym gubernialnym miasteczku, i piliśmy czekoladę, a wujek 
Christian ożywił się nieco, gdy pozwolono mu puścić jego balony. Leciały w 
niebo, on wołał, że jak motyle, a wujek Otto, że jak Gambetta z Paryża w balonie 
umykający, by na zapleczu pruskim zagrzewać do walki żabojadów. 
I będzie taki gwar, że Thomas von Borck poprawi staromodne binokle i, wyręczając 
zasępionego gospodarza, zadzwoni łyżeczką, srebrną, tą właśnie, o brzeg 
kieliszka. I wtedy M. von K. przejmując obowiązki pana na włościach, uniesie się 
z niejakim trudem z miejsca, aby po krótkiej mowie na cześć pruskiego oręża, 
pruskiej wierności i pruskich cnót obywatelskich, zawołać nad podziw dziarskim 
głosem: – Niech żyje Najjaśniejszy Pan! 
Pamiętam tę nagłą ciszę w wielkiej, błękitnej sali otwartej na ogród, nim 
zagłuszono ją równie gwałtownym ożywieniem, strzałami z korków od szampana i 
niepewnym śmiechem. Pamiętam też nagrobek pana von der Marwitz z Fiedersdorfu, 
który odmówił samemu Fryderykowi, gdy ten kazał mu zrównać z ziemią zamek 
Hubertusburg. Nagrobny kamień w brandenburskim kościele głosił: „Wybrał niełaskę 
tam, gdzie posłuszeństwo nie przysparzało honoru”. I pamiętam moją podróż do 
Chełmna Dolnego, w ciemną zieleń krzewów i traw, które zarosły podłogi pałacu 
rodu von Tresckow, tu była chłodnia dworska, widać jeszcze głębokie wykopy na 
lód, opowiadał mi mieszkaniec wioski, w roku 1994, Polak z Kresów, i pokazywał 
mi jedyne ocalałe mury, pozostałość po pałacowej wozowni, z której ścian ktoś z 
miasta wzniósł sobie dom. 
Wszystko to pamiętam i nic nie pamiętam. Ja, siedmioletni von K., wpatrzony w 
złoty wąsik brata, ja, siwiejący pan redaktor L., z magnetofonem stojącym na 
stole, pośród lekarstw, w domu jednego z ostatnich już żołnierzy zawszonego, 
nieszczęsnego wojska, które tyle krwi oddało tej rzece, tyle wzgardzonych prędko 
medali pogubiło w szufladach wnuków, jak żetony z zapomnianej gry, ja, 
archeolog, archaniołek z piórem pelikan, próbujący otworzyć niebo rzeczom, a 
sobie oczy, ja z tego miasta, z tej zieleni, z tego samego zapachu, co się śni 
Marion, i synowi stangreta Mathiasa, zapachu palących się w polu suchych, 
ziemniaczanych łęcin, i tej słodkiej cierpkości wieczornego tataraku, 
smakującego wargom wędkarza jak egzotyczny owoc. 
Na zawsze, mówiła ciotka Luiza. Na zawsze jest to, co było. I z nami, i bez nas. 
Zwłaszcza bez nas. 
Więc jeszcze raz: kościsty von Borck ujmuje w palce srebrną łyżkę, żeby 
zadzwonić o brzeg kieliszka. „Uczyń sobie dwie trąby srebrne – mówi Pan do 
Mojżesza – abyś lud swój mógł wołać nimi”. Srebro brzmiące jak noc. Srebrny 
zamek Arianrhod z celtyckiego snu, wieczny raj dla królewskich dusz, gdy ich 
ciała spoczywają na Wyspie Śmierci. Heraldyczne srebro radości, niewinności, 
pokoju. Księżyc zanurzony w wodzie. Zasada żeńska alchemicznych śnień. Bierna, 
pasywna, uległa. Pod złotem, włócznią słońca, męskością żywą, czynną. Ognistą. A 
gdy bóg Agni szedł na wschód płonęły trawy przed nim. Połamane promienie. Czarne 
promienie swastyki. 
A więc raz jeszcze: von Borck ujmuje srebrną łyżeczkę. Muszla była najpierw, 
wyżłobiony wodą kamień. Jak dłoń. Łyżka była potem, ale przed cywilizacją noża i 
widelca. Łyżki gliniane, drewniane, kościane. Łyżki z brązu. I z cyny. Z głodu i 
z łakomstwa. Łyżki wyjęte zza cholewy. Własne, w każdą chwilę gotowe biesiadować 
darmo i cudzo, nie do oddania, swojskie, zapisane: „Ten jeno żywie, kto żyw 
poćciwie”. „Miła wieść, gdy wołają jeść”. „Pamiętaj człowiecze, że cię niedługo 
na świecie”. „Cnota wyszczerbiona, szwab bez ogona”. Polski wkład w dzieje 
łyżki. I jeszcze Der Polnische Adel Emiliana von Żernicki–Szeliga: ponad tysiąc 
nazwisk polskich rodów zniemczałych, sprusiałych w większości, których 
członkowie służyli w pruskim wojsku, administracji, sądownictwie. 
Komu słowo „renegat”, a komu wzruszenie ramion? No i komu marzenie o historii, 
która dla ziarna rzuconego w ziemię, choćby to było ziarno z różnych zbiorów, ma 
właśnie to jedno słowo: ziarno. Przypowiastka panajezusowa? A niech by. Bo jak 
inaczej czytać choćby zachwyty Fryderyka II, w jego Historie de mon temps : 
Cette action, la plus hardie que la cavalerie puisse entreprendre comble M. de 
Malachowski de glorie. Ten wyczyn, najbardziej zuchwały, jakiego może dokonać 
kawaleria, okrywa pana Małachowskiego sławą. On to, pod Liebenthal, zdobył 
stromą skałę obsadzoną przez cały austriacki regiment. Pruski szwoleżer o 
nazwisku polskiego marszałka Wielkiego Sejmu. Małachowski herbu Gryf. Nomen 
omen? Nomen: amen? Po hebrajsku amen znaczy: niech się tak stanie. Dobre 
zaklęcie. Ale co by się stać miało? Jeszcze? 
Ewolucja łyżki. Tej wykształconej już, wymownej w stołowym języku. Jakiś 
animowany film uchwyciłby może jej wężowo wijącą się zmienność kształtu, 
długości trzonka, pojemności czerpaka. Taki film jak przyrodnicze dokumenty w 
przyspieszonym tempie ukazujące na przykład rozwój kwiatu, z pąka w opadanie 
płatków, w sekund paręnaście. Czerpaki długie, spiczaste, trochę drapieżne, u 
schyłku średniowiecza stały się głębsze, nie tyle może łakome, ile pewniejsze 
jadła w misie. Prosty trzonek zaczyna się ekstatycznie, a może tylko kapryśnie 
wyginać, tak że łyżki, łyżeczki, w pałąk się zmysłowo gną, coraz silniej 
świadome, że są już nie tylko przedmiotem, który służy pożeraniu, żarciu, 
siorbaniu, ale też i dziełem sztuki, zbytkiem, cackiem. Łyżki o szyjach 
łabędzich. Łyżki – omdlałe odaliski. Z coraz mniejszą, coraz delikatniejszą 
główką. Ale zawsze pełne, wezbrane sobą, pyszne. 
Zawsze? Zajrzyjmy do swoich kredensów: w przegródki szuflad pełne tych płaskich 
wioseł, szpadli z aluminiowych blach i ze stali nierdzewnej, nie czerniejącej, 
niełamliwej, żadnej. Łyżki i łyżeczki tak nijakie, żeby nie było ich czuć w 
dłoni, aby o sobie nie przypominały. Nie uświadamiały nam, że jemy. Bo jedzenie 
przestało być święte. Nie jest namaszczeniem, liturgią. Odnawianiem przymierza z 
władzą niebieską i ziemską. Z porządkiem obojga. Żeby nie psuły nam spokoju tym, 
że są, jakie są. Bo ich nie ma. Jak i nas? 
Moja srebrna, solidna, pruska łyżka z 1890 roku, ostatniego roku żelaznego 
kanclerza, narodziła jego następcę, generała Leo Capriviego: złagodniał zaraz 
kurs wobec polskiego języka w szkołach, wobec parcelacji polskiej, a na 
gnieźnieński tron arcybiskupi wrócił polski biskup. I tyle. Bo w parę lat potem 
Hansemann, Kenneman, Tiedemann. Trzech „mannów”, jedna Hakata. 
Wykradanie sobie srebra mowy. Przetrząsanie szuflad i kredensów, pałaców i 
kościołów, cerkwi i bożnic. Polskie pałace pakowane w drewniane skrzynie. 
Żydowskie menory, mszalne kielichy, ruskie ikony w srebrnych koszulach. 
Pomorskie pałace ładowane do walizek. Szczecińskie stołowe zastawy upychane po 
kieszeniach. Rzymskie wozy obładowane srebrem Salomonowej świątyni – we 
wszystkie jadą strony. 
Jedna mała łyżka na całą historię? A może i wystarczy. 
Nicolette o włosach jasnych jak słoma, słoma leżąca tak długo w słońcu, że aż 
biała, aż srebrna, ma już dwanaście lat i spiczaste kolana. W pałacu nie ma 
prawie żadnych mężczyzn. Nawet Knoll umarł. Leżał w długiej trumnie wyprężony 
jakby cały czas stał. A Marion mi szeptała głupio, że bolą go nogi, dlatego ich 
nie zgina. Więc Nicolette trzyma w palcach wykradzioną z plateru łyżkę. Na łyżce 
jajko. Które sam wybrałem z kurnika, kiedy nikt nie widział. Łyżka jest jedna i 
jajko też, więc trzeba mierzyć czas na moim zegarku Cyma, który mam po ojcu, a 
właściwie po Gertim, bo poczta spisała się świetnie, i przyniosła do domu 
wszystkie jego osobiste rzeczy, nawet te listy, co napisał do mamy i Marion, a 
nie zdążył wysłać. To jest w końcu dopiero 1941 rok. I wszystko jeszcze 
funkcjonuje świetnie. Nawet niemiecka śmierć. Więc mam tę Cymę po moim bracie, i 
Nicolette biegnie z łyżeczką przed sobą, do samej bramy i z powrotem, ale się 
potyka, i jajko spada z łyżki, i tłucze się na jajecznicę. A ona, głupia mała, 
płacze jak nigdy i nie chce już biec z kamieniem zamiast jajka. I rzuca łyżeczkę 
w trawę, między lipy okalające aleję wjazdową. Na złość. A my jej na złość wcale 
nie szukamy. A nich tam sobie leży. Bo gdy umarł Knoll, to kto ma na srebrną 
zastawę baczenie dawać? W rabarbarze i szczawiu ją pławić? 
Albo tak: ciotka Luiza trzęsąc brzydko głową, z nerwów, lub ze starości, 
pokrzykując piskliwym teraz głosem, który nas kiedyś nakłaniał twardo do nauki, 
zbierajcie się, już, już, już, zostaw tę lalkę, przynieś kołdrę, gdzie jest 
plater, nie, kochana, nie, co jak co, wszystko, ale sreber rodowych nie wolno ci 
im zostawić, co by na to M. powiedział, kiedy my na zawsze, pudło się otwiera, 
sypią się z brzękiem na posadzkę łyżki, noże, sztućce do raków, widelczyki do 
ciast. I ta jedna łyżeczka, myk pod stół, w mysią dziurę, czarną dziurę czasu, 
na moje biurko. Albo może tak: Aleksy Michajłowicz, starszyna, w cywilu – 
kołchozowy felczer, z Cymą grafa von K. na ręku, i z paroma innymi „czasami” 
też, kiedy on idzie i one idą razem z nim, Aleksy cyka jak świerszcz, śmieją się 
żołnierze, lecz jemu nie do śmiechu. Jemu do płaczu jakoś. I srebrna łyżka mu na 
nic. Ot, tyle, co tuszonki pojeść. Więc ma. Podniósł, może z tej mysiej dziury 
dobył, może w błękitnej sali znalazł, lub mu błysnęła z trawy wśród lip. 
Aleksiej Michajłowicz Żełudok ma właśnie dwadzieścia osiem lat i zgnieciony 
trójkąt listu bez koperty w kieszeni przepoconego munduru. List doszedł dawno, 
jeszcze jak poczta szła tuż za nimi. A teraz, w ziemi obcej, nawet kuchnia 
polowa nie nadąża. Co w liście jest napisane, nie wiadomo. Ale że nic dobrego 
widać już od wielu tygodni. Aleksiej Michajłowicz ma jeszcze dwadzieścia osiem 
lat i nazwisko, jak się należy, z otczestwem, i list z czarną tajemnicą, a już 
zaraz go wcale nie będzie. Ani trochę. Tylko kawałek betonu z gwiazdą. Może na 
jednego, może na trzech. A może nawet i tego nie. Może górą, nad nim, park, dla 
polskich panów, a gwiazda obłupana na pomniku, bo w oczy kłuła. 
Albo tak: Witek N. sypia na walizkach, nie z tej przyczyny, że czeka na pociąg, 
już się napodróżował, z kresów na kresy, z niczego w nic, ale dlatego, że ma w 
walizkach trochę wszystkiego. I tę łyżkę także. Nie na głód. Nie na srebro. Bo 
co po jednej sierocie. Ale na szczęście. Bo łyżka srebrna, tak się w jego 
stronach mówi, to szczęście samo. Urodzić się z łyżeczką srebrną w ustach. Na 
chrzciny maleńkiemu ją przynieść. By miał jasną drogę przed sobą. I ma. Tego 
dobra za butelkę spirytusu od ruskich żołnierzy kupionego. I nie wiem, kto nocą, 
siekierą, rozbija zamek jego drzwi. Bo one i tak nie mają żadnego zamka, tylko 
podparte są deską, na wszelki wypadek. Za ścianą płacze dziecko, wyraźnie czuć 
swąd nadpalonych futryn, pryskają drzwi, już są, ale nie widać żadnego. Tutaj 
ma, w walizce, otwieraj, patrz go, jaki hrabia. A krew z niego czerwona idzie, 
nie błękitna. 
Nie wierzysz? Zamknij oczy. Zamykam. W czubkach butów kamerdynera Knolla odbija 
się jego nochal i srebrne włoski w nochalu. Nie śmiej się Marion, tylko sama 
zobacz. Takim nosem można gasić świece. W gabinecie ojca, czarnym, żeby nie 
raziło światło i dym nie osiadał na wzorze belgijskich tapet. 
A gdy już trochę uspokoił się szum po niefortunnym toaście, jakim pan domu 
uczcił Sedan, siwy mors, wujek Otto, odprowadził ojca do jego gabinetu, starając 
się niezauważalnie podpierać pod ramię dawnego towarzysza broni. Kiedy wrócił, 
nachylił się zatroskany ku mamie i szepnął: „Teraz śpi, w fotelu, przy biurku. 
Ale nim go okryłem kurtką, powiedział mi: a wiesz, Otto, chciałbym, tak samo jak 
stary Fryc, żeby mnie z moimi psami pochowali.” 
Otto ma szept jak w kościele. Dzieci usłyszały i w śmiech. Tylko ja się nie 
śmiałem. Bo wierny Fred, który lubił cukierki, zdechł ubiegłego lata. I leżał 
pod buczyną całkiem sam. 
Obrączka
dr Jerzemu Giergielewiczowi 
Głuchy, daleki brzęk: Ewa bije w blaszaną płytę kołyszącą się na poziomej żerdzi 
na lewo od ganku, przed szopą. Senne buczenie owadów, uporczywe pogwizdywania 
trzciniaka, gdzieś blisko, niepewnie wrzasnął potrzos, kropla potu płynie wzdłuż 
nosa. Na chwilę trzeba odsunąć szkła lornetki i otrzeć twarz kraciastą chustką. 
Dzień wzbiera od złota; wilgoć wysysana słońcem podchodzi z ziemi aż do ust. 
Wyschnięte błoto na brzegu oddaje obficie swą gnilną, słodką woń. Chustka 
wędruje na powrót do szerokiej kieszeni kurtki, zahacza o krawędź notatnika w 
brązowej oprawie. Opuszki palców rozpoznają ze spokojną radością jej gruzłowatą, 
wypukłą powierzchnię; jest dziwnie chłodna, jakbyś dotykał skóry drzemiącej na 
kamieniu zwinki. Przykucnięty za kępą turzycy zastanawia się chwilę, czy sięgnąć 
po kołyszący się u szyi, na długiej wytartej tasiemce, gwizdek. Ich znak. Na 
brzęk blaszanego gongu odpowiedzieć gwizdkiem. Że jest i słyszy. I zaraz 
przyjdzie na obiad. Ale przecież teraz nie musi słyszeć. Jest zbyt daleko. 
Zbyt daleko, żeby wracać na stację. Naturwarte auf der Mönne bei Stettin. 
Dokądkolwiek. Żeby nie wracać. Żeby wreszcie nie wrócić: wejść w błotną zieleń 
po kolana, po pas, po szyję. Tak jak chcieli oni. Idź, mówili, idi, płytko 
jeszcze, no a ty, starik, pływasz pewnie jak kaczka, siwe pióra w wodzie, łeb 
otrząśnie, a zaraz ma suchy. No, idź, wiosła zabierzemy, to zawsze tak pływać 
będziesz, towariszcz profiesor. Co ty mówisz, on pan Jezus, on święty jest i po 
wodzie budiet szagat. Nu, dawaj, spazieren. Spazieren? Raczej spatz, 
przyjaciele. Co on szprecha? Ćwierka raczej. Wróbelek, spatz, pospolity, szary 
jak i wy. Żaden Apostoł z Wyspy. Nie kanarek. Jakże ich stary Berlepsch, ze 
stacji Seebach, jakże on ich nie lubił, tych wróbli. Napisał do Berlepscha: 
szanowny panie H., prawda, że wróbel włazi w paradę komu tylko może, skrzynki 
lęgowe, co je pan z takim staraniem muchołówkom i pleszkom wyszykował, zajmie, i 
to co żyje wokół, delikatniejsze, wrażliwsze od niego, przepędzi, ale proszę 
mieć tylko na względzie jego siłę przetrwania, jest przecież niczym, perzem, 
kurzem pierza, a tymczasem trwa, żywi się odpadkami, jakie znajdzie przy 
człowieku i własnym strachem, co mu jest codzienny i niezbędny w końcu, niby te 
odruchy... A jaką dostał odpowiedź? Żadnej. Powtórzyli mu potem młodzi, którzy 
się przez stację Seebach przewinęli: H. Berlepsch tylko na jego list ręką 
strzepnął, jak pył z klapy – z komunistą żadna rozmowa. Nawet o ptakach. 
Zwłaszcza o ptakach. No to jaki ze mnie pan Jezus, kiedym komunista, Genosse 
Soldaten? 
Daj mu kulkę, Wasyl, niech on tam nie szwargocze pod nosem. On grzeczny już, 
spakojny, on po dobroci stąd odpłynie. Paniatno, daragoj herr profiesor Robien? 
Kiedy potem leżał na brzegu, twarzą w trawie, schnąc w słońcu jak ten tytoń, 
który jeszcze dwa lata temu z Władkiem sadzili przy stacji, i latały nad nim 
małe muszki, jak nad ścierwem, czuł się nawet pogodniej niż teraz. Wtedy 
przeżył, a był gotowy na wszystko. Teraz nie był gotowy na nic. Nawet na to, aby 
wetknąć w spierzchnięte wargi gwizdek. Bo też i Ewa nie bije już w ich domowy 
gong. Pewnie sądzi, że poszedł dalej niż zwykle. I może ona ma rację. 
Było wszystkiego. Ponad smak i stan. Ponad najwyższe trawy. 
Sześćdziesiąt trzy lata. To w końcu nie młodość. Jak powiada Pismo? „Żywot nasz 
trwa lat siedemdziesiąt...” Zgoda, niechby jeszcze te siedem, kołysząc się, jak 
ta łajba na Mönne, barka przycumowana do wyspy, z wilgocią w kościach, bo jej i 
dach przeciekał, jeszcze te siedem lat z uchem w pohukiwaniach puszczyków, w 
klangorach żurawi, w rubasznym śmiechu krzyżówek. Ale przecież nie więcej. 
Chociaż Pismo powiada dalej o tym żywocie: „... a jeśli posunie się daleko, to 
do osiemdziesięciu lat...” Oto i pobożny idealizm. Niedoczekana manna. A lud 
żyje chlebem. Spleśniałym chlebem miast, podtykanym mu pod usta przez wodzów. I 
własną krwią. Ejże, Paul, Pawle święty, nie rób z siebie męczennika. Bo z ciebie 
ani święty, ani lud. Ot, ptaszków podglądacz. Przyjaciel pierzastych, ogrodowy 
dziadek. Z siwą bródką, w kaszkiecie, z fajeczką wygasłą. Wleź w te chaszcze, w 
to bagno, jak stary łoś, i nie wychodź więcej. Ludzi nie kuś swoją śmiercią. 
Zemrzyj sam. Zazieleń się w tej Matce Ziemi, w tym olsie podmokłym, w tym torfie 
żyznym, żeby z kosteczek żurawiny wzeszły, takie soczyste jak kropelka krwi. 
A właściwie dlaczego my nie mamy obrączek? Pytała Ewa. No, bo moglibyśmy mieć. 
Nie od pastora. Od siebie. To mało ci tej ciasnej obręczy, co się Mönne nazywa, 
odpowiadał. Nie pytał. Bo to akurat sam wiedział, że mało jej. Tak jak i jemu 
mało było przez te wszystkie lata. Od kiedy? Od roku 1922. Maj był wtedy 
chłodny, spóźniony. Nawet na okrytych światłem słońca skrawkach mokrej łąki 
żółciły się tylko pojedyncze kaczeńce. A wełnianek, które rok później pokryły 
puchem całe rozłogi torfowiska nad Neuendorfer See, w ogóle jeszcze nie było. 
Kołysali się na tej łajbie, która być im miała pierwszym domem na wolności, 
przycumowanym jednak do brzegu wyspy, a wiatr dmuchał zimny i przenikliwy. Mówił 
do niej: ty jesteś Ewa Windhorn. Rożek wiatru. A powinnaś się zwać Windholm . 
Wietrzna wyspa. Albo Windhorst. Wiatr w gnieździe. A ona mu odpowiadała, że w 
tym poznańskim Zajączkowie, skąd jej ród, w ogóle nie było wiatru. No, jak to, w 
ogóle? A tak to, matka jej mówiła: zboże stało jak las, kłos jak pień złoty, bez 
ruchu. Och, kobieto, żono przyrodnika, cóż ty za bajki opowiadasz. Zagraj mi 
wietrzny rożku kantatę raczej, pod tytułem „Dwoje na łonie Natury”. A ona 
mówiła: na rogu gra się myśliwski zew! 
Nie mieli obrączek. Para z Natury. A może jednak mieli? Połączeni jak rzeka i 
brzeg, jak łąka i staw, nie musieli w końcu mieć. W końcu. I przed końcem. Ja 
mam obrączkę. Nie żeby zaraz ślubną. I może wcale nie ich. Ale przecież tutejszą 
– o ile o ptasiej obrączce można tak mówić. Bo po to w końcu jest, by nie była 
tutejsza. Ale wędrowna. A ta moja? 
Wyszperana w trawie Świdwia, Neuerdorfer See, jeziora w którym się zakochał od 
pierwszego wejrzenia. Pierwszej nocy. Kiedy go nie dopuściło bliżej. Upał, 
zmęczenie długą wędrówką, z aparatem dyndającym na piersi, z torbą przez ramię. 
Ściana zieleni, pysznej i dusznej. A za ścianą upajający ptasi świergot, 
kląskanie, gwizdy, syki. Chciał w tę ścianę wejść, przeniknąć ją, ale pot 
zalewał oczy, cięły twarz drobne muszki i komary, wrócił na łąkę. Ułożył się na 
niej, szeroko, gałązek podłamał na mały ogień, blaszankę postawił z wodą. Spał 
na trawie całą noc, z szeroko otwartymi oczami, z szeroko otwartymi uszami, bo 
ptasie, nocne głosy mówiły, że i nocą szumią skrzydła nad Neuerdorfer See. To tu 
miała ta pierwsza stacja przyrodnicza się narodzić. Nie dał rady. Nikt nie 
myślał o takich sprawach w powszechności bezrobocia i robotniczych wieców. Dla 
tego wybrał Dammschersee, i wyspę Mönne. I barak na wodzie w roli domu. Ale ja 
tę obrączkę znalazłem w trawie Świdwia. Zaśniedziałą, aluminiową, aby ptasiej 
nodze nie była ciężarem. Ptasią obrączkę, wizytówkę lotów, miarę wędrowania. 
Słowo obrączka pasuje do niej, ale ona do mojego palca nie bez oporu. Do małego 
palca, do połowy palca. Lekko wygięta, elipsowata, mocniej się jednak srebrzy 
niż jakieś liche aluminium. Więc może jednak blaszka dosrebrzona nieco? A jeśli 
nieco to po co? Mariaż ornitologa z córką jubilera? Bo zresztą: aluminium to 
stop z samej swej natury. Cu, Zn, Cr, Ni, Fe, Mg, Si: poezja metali. Nie do 
odczytania przez laika. Grunt, że odporna na korozję. Czyli na grunt. Wilgotny i 
nadjeziorny też. Wewnątrz obrączki lekki trawiasto błękitny nalot jedynie. Bo ją 
odczyściłem jak mogłem. Tak, że mogę również czytać szyfr wybity na stronie 
zewnętrznej. Od lewej ku prawej: IV FR (ułożone poprzecznie w stosunku do całego 
napisu) RP (a może D?) Kl 1939 C (lub O) G 3878. Mogę czytać, ale co? 
Wiadomo, że od czasu, gdy duński nauczyciel Mortensen (Hans Christian; widać 
wszyscy Duńczycy są braćmi Andersena, a ci, którzy kochają ptaki, zwłaszcza) – 
urodzony w roku 1856 – rozpoczął pod koniec wieku obrączkowanie ptaków na 
szeroką, naukową skalę, obowiązują tu dość spójne zasady. Na obrączce zaznacza 
się przede wszystkim adres (symbol) stacji i numer porządkowy. Numer porządkowy 
z mojej obrączki to zapewne owe 3878. Ale gdzie adres, znak miejsca, w które 
należy obrączkę odesłać? Bo wszak obrączka martwego ptaka wędruje, już bez niego 
– tam, gdzie był schwytany zaobrączkowany. Aby wiedziano tam, dokąd pofrunęła z 
żywym jeszcze ptakiem. Dokąd pofrunęła z moim? Dokąd wróciła? 
Po kolei: IV – może kwiecień? FR – o ile wiem, żadna z istniejących wówczas 
stałych stacji obserwacyjnych w Niemczech nie miała takich inicjałów. Były 
cztery: Rossiten, Helgoland, Mettnau, no i Mönne. Ryzykować imię miasta? Cała 
lista Fr. Fr-fr, z którego nic nie wynika: Frankfurt, Friedrichstad, Freiburg... 
Stop. Teraz inicjały ważniejsze. RP (jeśli P to P, a nie D na przykład, bo napis 
jest w tym miejscu zatarty trochę). Jak: Robien Paul. Czyż nie kusząca 
deszyfracja? Kl - klasa, klasyfikacja? Czego? Brak pomysłu. 1939. To rok na 
pewno. Nie mogę uznać, że może być inaczej. Cyfry nie układają się w taką datę 
bez powodu. CG. Może łaciński skrót nazwy ptaka? Kraski na przykład: Coracias 
garrulus. Albo Colymbus griseigena. W Die Vogelwelt des Bezirks Sttetin Paula 
Robiena (wydanie z roku 1920) na stronie 102, jest jakiś Colymbus griseigena. Po 
niemiecku: Rothalstaucher. Rudzielec jakiś tam. Z familii Colymbidae. Columbidae 
to gołębie. Ale gołębie u Robiena na innej stronie. Więc może Capela gallinago? 
Bekas kszyk. Co się pojawia pod koniec marca. Długodzioby, jasnobrązowy, i 
białobrzuchy. Ptaszek do polowań i na stół. Nadałby się na mokradła Robiena, bo 
bagienny i torfowy. Odlatujący w ostatnich dniach lata. A jeżeli to był bekas, 
to tym razem został nad Świdwiem na zawsze. A jeżeli to było jednak OG? To może 
po prostu Ornitologische Gesellschaft zu Stettin. Towarzystwo Ornitologiczne. Co 
to jednak za po prostu, gdy nazwy miasta obok brak? 
Czytanie z zamkniętymi oczami. Tak czytać, to odczytywać dokładnie to, co się 
chce. Niechże więc będzie choć tyle spełnienia: rok 1939, Paul Robien znakuje 
śmiesznodziobego bekasa kszyka, który się, zgodnie ze swą naturą, u progu 
jesieni, na podmokłych łąkach do odlotu gotował. U progu tamtej jesieni. A może 
była wiosna jeszcze. Dojrzała wiosna roku 1939. Wysokie loty tokowe. 
Patrzył ukryty w kępie łozin: tike tike tike w poszukiwaniu majowych chrząszczy. 
A później drobny krok krótkich nóżek i to nagłe kszyk po zerwaniu się do lotu. 
Kołowanie nad łąką, beczący furkot nastroszonych sterówek u skrzydeł, gdy 
ślizgający się na wietrze ptak opada ku ziemi. 
Wizg pikujących skrzydeł, niebo pełne czarnych sylwetek... 
Natrętność takiego proroctwa? Kassandrzenie na wyrost? Ale Robien, ornitolog, 
naprawdę słyszał nadchodzące kroki. Nawet tu, na wyspie. A może nawet tu 
zwłaszcza? Drobny pan z siwą bródką, w czapce z daszkiem, piaskowy dziadek, czuł 
zapachy czasu. Mdłą woń ropy zalewającej morza, ostrą woń spalenizny wielkich 
wojen. Katastrofista optymistyczny. Bo jego artykuły i wystąpienia rozliczne w 
obronie Matki Ziemi, ekologiczne pionierstwo, pełne wołań na trwogę, podszyte 
było przecież wiarą w dobry ciąg dalszy; jeszcze dalszy, gdy już blisko były 
chmury. „Ochrona przyrody to krzyk milionów szlachetnych istot, które chcą 
odepchnąć zimną rękę człowieka...” Pisał tak o ptakach. O zwierzętach. A 
tymczasem te miliony szlachetnych istot, które chcą odepchnąć zimną rękę 
człowieka, już niedługo, za lat parę miały krzyczeć ludzkim głosem. O tym pisać 
nie mógł. Czyż zresztą przyszłoby mu do głowy, że tu 
o miliony naprawdę chodzić by mogło? Takiej wyobraźni nie mieli wtedy nawet 
najmroczniejsi prorocy, a cóż dopiero on, dobrowolny robinson, przez niektórych 
– w podziwie, acz z nutką mimowolnej, protekcjonalnej wyrozumiałości – Apostołem 
z Wyspy zwany. On, utopijny Naturrevolutionär. 
Siedzieć w trawie. W trzcinach. W bezruchu. Słuchać. Słońca w ptasich głosach. 
Jakby się nic nie stało. Nic i nigdy. Jakby wyspa była wiecznością, dla której 
dwadzieścia trzy spędzone tu lata nie znaczyły więcej niż ten jeden gorący, 
parny dzień. Melodyjny, trochę smutny zaśpiew rokitniczka. Zielone dmuchnięcia w 
butelkę: tajemnicza specjalność bąka o wężowej głowie. Gęgarzenia gęsi gęgawy. 
Cały ornitologiczny rok w zgiełku wzbierający nagle ponad wyspą, w tej jednej 
chwili? Teraz. Żeby go usłyszeć właśnie teraz. Aż do wrzasku, jazgotu stada, 
przechodzącego w ciężki szum łopotu tysięcy skrzydeł. A przecież nagle zrobiło 
się tak cicho. Wstać z przyklęku, wyprostować się, na całą swoją krasnalą 
wysokość? Żeby zobaczyli, że wciąż tutaj jest? Już nie na żaden znak. Nikomu 
wbrew. Po prostu. Że jest. 
Tuż przy brzegu obły, ciemny kształt. Piżmak sunie czarną wodą bezszelestnie, 
spieszy się. Zamarł na chwilę. Kłoda bez życia. Jak tamte zwłoki żołnierza, 
które otarły się o łódź, gdy płynęli do Birkholtza, a Hartwig, wnuczek 
jasnogłowy, wołał: dziadku, dziadku, prawdziwy trup. 
Name? Wasza familja? Lejtnant miał poważną twarz człowieka, który nie umie już 
zobaczyć ptaka. Paul Robien.Geboren ? Bubblitz-Abbau. W roku 1882. Wy tu za 
rybami? Fischen? Nie, nie Fischer. Badam ptaki. Nie Vogelfänger, nie ptasznik. 
Ornitolog. Lejtnant kiwa głową, starannie ogląda papiery. Teren wojskowy, wam 
nada ujechać. Za nieskolka dniej. Odłożył dokumenty, sięgnął do notatek, których 
jak zwykle pełno było na stole. I zapytał, powoli dobierając słowa: są tu 
jeszcze takie ptaki, co śpiewają? 
Odpowiedział mu, szczęśliwy nagle i gotów kłamać: są, naprawdę wiele jeszcze. 
Choć było mało, coraz mniej. Po bombardowaniach alianckich, które nawet 
Birkholza, mającego bazę rybacką po drugiej stronie wyspy, skłoniły do 
przeniesienia się na Rugię. Władek tu wtedy też przychodził, namawiał: trzeba 
się schować, przeczekać, wrócicie zaraz jak przestaną rzucać bomby. Ale ani on, 
ani Ewa, nie zamierzali opuszczać stacji. Tak wtedy, jak potem, gdy w końcu 
kwietnia 1945 roku na teranie portu i w jego okolicy, władze radzieckie 
utworzyły własny, szczelnie zamknięty rewir Sztetinskogo Morskogo Porta nr 3601. 
Lejtnant uśmiechnął się z jakąś przekorną rezygnacją, cichym, spokojnym 
smutkiem, a potem zanucił półgłosem: saławi, saławi, nie triewożcie sołdat... 
Ani on, ani Ewa nie zamierzali opuszczać stacji. Zdziwił się, kiedy Birkoholtz, 
pakując mu w gazetę miedzianozłotego leszcza, szepnął z rycerską powagą nie 
licującą z jego rybaczeniem: niech pan tu trwa! Tu, na niemieckiej ziemi. I 
uścisnął go lekko za ramię. Trwa? Ależ on jest. Po prostu. I robi to co zawsze. 
Potem, gdy Ewa smażyła leszcza, a po stacji rozchodziła się słodka woń oleju, 
pomyślał, że może jest jeszcze inaczej, jeszcze prościej, że to może 
Leerlaufreaktion? Czynności jałowego biegu. Ptasia zapobiegliwość w czynieniu 
tego, co czynić należy, nawet gdy świat w około odbiera tym czynnościom sens. 
Leerlaufreaktion : zbieranie puchu na gniazdo we wnętrzu klatki. 
Der kluge Star z pierwszej czytanki? Kamyczki rzucane przez mądrego szpaka do 
zbiornika z wodą, aby podniósł się jej poziom, a on mógł zaspokoić swe 
pragnienie? Dziecięca wiara, że jest tak, jak napisali dorośli, i nagły, bolesny 
agnostycyzm własnych późniejszych doświadczeń: te kamyki upuszczane w wodę to 
była Leerlaufreaktion. Zamaczanie jedzenia, aby zmiękło. Mądry szpak. Durny 
ptak. Mechaniczna zabawka. Nie, ptaki nie są głupie. Nie głupsze od ludzi. Choć 
jak to mawiał Heinroth?„Ptaki to podług uczuć właściwie ludzie, tyle że z trochę 
mniejszym rozumem”. Z mniejszym? Według jakiej miary? 
Saławi, saławi, lejtnant wychodząc ze stacji unosi głowę w niebo. Jest 
bezbarwne, suną nim chmury przypominające rozwiany dym. Pytająco wyciąga rękę w 
stronę białoczarnych, kołujących sylwetek. Kiebitz, mówi Ewa. Czajka. „Schoen in 
den letzen Februar hat man in günstigen Jahren Gelegenheit, Keibitzen 
festzustellen”. Kiebitz, jak u Czechowa. Lejtnant spogląda na podpowiadającego. 
Wy i Czechowa znajecie? Nu, ładna. Saławi, saławi... 
Kiedy po raz pierwszy on, Ruthke Paul, syn Wilhelminy Ruthke, dziecko nieznanego 
ojca (choć nie było wielką tajemnicą, że człowiek ten nosił mundur, ale pruski 
korpus oficerski nie uznawał dosiadania nierasowych klaczy) kiedy on, samouk po 
szkole powszechnej, który przyjął pseudonim Robien, po raz pierwszy usłyszał 
słowika? Przecież nie w piwnicy przy Körnerstrasse, z której wyglądało się na 
ulicę wchodząc na taboret i rozpoznając porę dnia po zagęszczeniu nóg 
przechodzących mimo; bo tuż obok był sklep z chlebem, nabiałem, śledziami i 
mydłem. Wtedy głośniej niż słowiki śpiewał mu własny brzuch; kiszki pakowane 
ziemniakami (a było dobrze, gdy nie brakło im tej strawy) grały marsze, jakich 
nie powstydziłby się generał Lothar von Trotha, z wąsami sterczącymi mimo 
podkręcenia jak szczotka ryżowa. Wówczas jeszcze nie miał pojęcia nawet o 
istnieniu generała, ale wujek Albert, u którego się czasem zjawiał, miał 
podobne. Siadał w jego kuchni wycieńczony, blady, ale podniecony niejasnym 
przeczuciem, że to szare miasto, płynące strumykami ludzi do swoich fabryk, jest 
tylko pokładem łodzi, na której przybić można do zielonej wyspy. I łykał 
podsuwane sobie pajdy chleba z mocno czosnkowaną kiełbasą, kawałki czereśniowego 
placka, jakby to były kawałki drewna. Jeść, żeby czytać – fizjologia głodnych 
samouków z tamtych, nieistniejących już czasów. Najchętniej kupował u Sauniera 
przy Mönchenstrasse: relacje z podróży, podręczniki, księgi ptasie i zwierzęce. 
Żebrać, czyścić buty, nosić Stettiner Tageblatt i Stettiner Zeitung, dźwigać 
kosze węgla po to, by jeść i czytać. A wujek Albert patrzył na niego tak, jakby 
bieda była przypadłością dziedziczną, chorobą, jakiej nie da się wyleczyć. 
Albert Ruthke był krawcem. Paul pamiętał z jego pachnącego wilgotną wełną 
mieszkania fraki na bezgłowych manekinach, skrojone, a pozbawione jeszcze 
rękawów, tołuby ubrań bez wieku i płci. 
Przypomniał sobie o nich później, kiedy zobaczył to zawieszone na kolczastych 
gałęziach ciało, z odrąbaną przez Hererów głową i rękami. Było lato 1905 roku. A 
generał Lothar von Trotha, w swym paradnym mundurze Schutztruppe i w kapeluszu z 
odwiniętym fantazyjnie skrzydłem, chrypiał do nich, nowego zaciągu afrykańskiej 
wojny, że Niemcy są tam, gdzie jest niemiecki żołnierz. Niemiecki żołnierz, 
marynarz Paul R., płynął do skalistych, żółtoburych brzegów Afryki Południowo-
Zachodniej, z żołądkiem przywartym do pleców i uczuciem bezradności pomieszanej 
z obrzydzeniem. Bo jeśli marzył o tym lądzie to w snach o wędrówce do źródeł, 
dżunglach barwnych od papug, wibrujących jazgotem małp i rykiem słoni. 
Przybijając do nagiego pasa pustyni Namib, nie usłyszał Czarnego Lądu ze swoich 
snów. Wiał suchy, palący wiatr, którego nie łagodziła nawet szorstka wilgoć 
oceanu. 
A i wcześniejsze zatrudnienia marynarskie, które zaspokajały nie tyle chłopięce 
głody, ile głód pieniędzy, na statkach kolebiących się sino po Bałtyku, od 
Hamburga po Londyn i z powrotem, nie były wędrówkami ornitologa. Lecz wtedy 
chociaż mewy siadały na wodzie, gdy tylko zbliżali się do portu, i krzyczały z 
tą zaciekłą, mewią żądzą życia. Za to później, przy rozgrzanym kotle, w który 
szuflował węgiel, żeby masywne cielsko statku dotarło do Meksyku, dzwoniło mu 
już tylko w uszach. A czerwonogębi towarzysze piekła klepali go z podziwem po 
chudych plecach: Paul, ty to jesteś prawdziwy, podziemny Kobold, dziecko 
wulkanu... 
Kiedy więc po raz pierwszy usłyszał słowika? Może wtedy, w Bretanii, gdy 
zwędrował już pieszo kilometry Belgii i Francji, i spał syty marszu na dworze, w 
starym sadzie pachnącym cydrem, a noc była taka ciepła jak oddech tej 
dziewczyny, o której nigdy, nikomu potem nie opowiedział? 
Prägung. Krawieckie tołuby i zwłoki żołnierza na ostrokrzewie, głód równa się 
książka, zabłocony bruk i piwniczne okno znaczy głód łąki, ryżowe wąsiska znaczy 
upokorzenie i strach, ciepła noc pośród trawy – głód miłości. Prägung, 
wtłoczenie, wpojenie w młody ptasi łeb. Na zawsze. Przyswojenie trwałe, od 
którego nie można uciec. Jak od obrączki, którą nosi się już do samego końca. 
Jego własne Prägung i Prägung żołnierzy z czerwoną gwiazdą – dla których był 
frycem, burżujem, szpionem. Zapisane w młodości, trwałym, niezniszczalnym 
atramentem. Prägung żołnierzy pod Wartenbergiem, w Afryce, gdzie dowodził nimi 
generał von T. Otoczyli Hererów, mieli przewagę w sile ognia: kilkanaście 
karabinów maszynowych i aż trzydzieści sześć dział od Kruppa. Lothar von T. był 
dowódcą myślącym o parę dni naprzód. Otoczeni Murzyni usiłowali się wymknąć, 
więc pozwolił im na to. Uszli na pustynię Omahehe. A generał na granicy tej 
pustyni ustawił zaraz stusiedemdziesięciomilową Absperrungslinie, kordon 
odcinający pustynię od reszty kraju. Od wody. Od życia. Żołnierz Paul R. pamięta 
te ludzkie szkielety, szarożółte cienie, uznane za oddających się w niewolę 
buntowników. Absperrungslinie była szczelna. Zginęło za nią z wycieńczenia 
kilkadziesiąt tysięcy Hererów. Prägung. Murzyn z maczetą nad białą szyją. Tępy 
niszczyciel niemieckich farm i faktorii. Generał Lothar von T. miał takie 
Prägung. Inne niż Maherero, Jakub Morenga czy Hendrik Witbooi, 
osiemdziesięcioletni przywódca ludu Nama, za którego głowę dawano pięć tysięcy 
marek. Ale gdy znaleziono go na pobojowisku pod Fahlgras już nie było za co 
płacić. Prägung. Każdy ma swoje. Ukryte. Do czasu. 
Tak, widział wtedy szeregi spętanych, noga w nogę; łańcuch prowadził ich jak 
woły, które sprzężone po kilkadziesiąt sztuk ciągnęły wozy do Swakopmund, 
głównego portu koloni. Murzyni mieli łańcuch przeciągnięty przez obręcze u stóp. 
Dlatego może nie znosił obrączek. Trzepot ptasiego serca, gdy sieć wyłowi z 
powietrza drobne, pierzaste ciało. Zbyt wcześnie poznał ten ptasi strach. 
Pamiętał swoją pierwszą schwytaną do obrączkowania dziwonię: garstkę piór 
zlepioną nocnym deszczem. Nie wiedział, że jest w sieci i rano znalazł tylko 
tyle, martwego, zziębniętego ptaka. A przecież w sieci zabijało także słońce. 
Jastrząb. Szok. Dlatego obrączkował tylko wtedy, kiedy musiał. Dlaczego tę 
obrączkę, w roku 1939, na ptasią nogę włożył? Na znak jakiej wędrówki? Jakiej 
ucieczki? A może raczej: jakiego powrotu? 
Bo też jak daleko można uciec? Sterna paradisea, rybitwa popielata, pokonuje w 
swej wędrówce siedemnaście tysięcy kilometrów. Czy wszystko da się wytłumaczyć 
dziedzictwem epoki lodowcowej? Strachem, że znów ogarnie nas tysiącletnia zima? 
Poszukiwaniem raju ciepłych lądów? Gwiazdo rajska, sterna, stella paradisea. 
Może naprawdę rację miał Graeser, dowodząc, że wędrowanie jest u ptaków równie 
pierwotnym popędem jak samo latanie? Richtungstrieb, zamknąć oczy i szybować, a 
cel sam w sobie da nam wiatr pod skrzydła, i kierunku dopilnuje? 
Naiwność? Więc co? Magnetyzm ziemski Middendorfa, skorygowany przez Stresemanna? 
Elektromagnetyczne promienie Rabauda? Wewnętrze ucho, wewnętrzne oko? Co je 
prowadzi ponad oceanami? Meinertzhagen, realista, twierdził, że z dwóch 
kilometrów nad ziemią widać wszystko lepiej, jak na mapie terenowej, a więc on 
miał rację, czy nieznany bóg, który wszczepił naturze ptasiej tajemny zmysł 
orientacji? 
I co począć z tymi kadłubami martwych, wędrownych gęsi, które znalazł kiedyś na 
betonie, u murów latarni morskiej w Ueckermünde? Bo roztrzaskały się nocą o jej 
ścianę, szybując ku światłu. 
Upał mija powoli, od rzeki wieje lekki, pachnący słono wiaterek. Jest cicho. 
Słychać nawet czasami śmiech i niewyraźne słowa wykrzykiwane z pokładu na wpół 
zatopionego kadłuba lotniskowca „Graff Zeppelin”. Tam ma swoją siedzibę portowa 
straż; parę chwil wystarczy, a motorówka z ubranymi po trosze w radzieckie 
mundury, a po trosze w cywilne łachy mężczyznami, przybije do brzegu wyspy. 
Wtedy, gdy kazali mu wejść do wody, zabrali mu tę większą lornetkę. Mówili, że 
jest szpiegiem. Że za to wojenny sąd. Leerlaufreaktion. Wojny już nie ma, mówił 
im. Leerlaufreaktion. Tu już nie ma żadnych ptaków, odpowiadali. 
A co sprawia, że są? Właśnie wtedy, gdy są, tu, a nie gdzie indziej? Po latach 
nieobecności. Jaką sensacją było, kiedy w 1921 roku zaobserwował i opisał 
przylot locustelli luscinioides, brzęczki, nad Madüsee. Fachowcy nazwali to 
potem: ekspansją tego gatunku na nie zajęte jeszcze obszary Europy Środkowej i 
Zachodniej. Nigdy nie mógł pozbyć się wrażenia, że popełnia jakąś niestosowność 
odnotowując na piśmie naukowym slangiem takie zjawiska. Że szpieguje. Wykrada 
tajemnicę Naturze. Nigdy? Nie. Może dopiero później. Potem. Po wszystkim. Wtedy 
był sam, czysty zachwyt. Gdy na Rugii w 1936 usłyszał jasny, donośny śpiew 
phylloscopus trochiloides, świstunki zielonawej. Albo gdy ujrzał tę żółtą 
pliszkę w roku 1928, w nadmorskich łozach, co było tak już wielką rzadkością, że 
cmokało nad nią nie tylko szczecińskie Ornithologischen Gesellschaft, ale i 
berlińczycy. 
Kiedy w roku 1940 zobaczył idącego przez łęgi młodego, ciemnowłosego mężczyznę 
poczuł jedynie zwykłą, kontrolowaną niechęć strażnika wyspy. Jeszcze tamtą, 
sprzed wojny. Gdy pisał do władz pełne oburzenia listy, iż walczyć musi samotnie 
z łazikami, co przychodzą plądrować ptasie gniazda, rwać wierzbowe bazie i młodą 
brzezinę. Tutaj jest rezerwat, powiedział, tu nikomu nie wolno chodzić bez mojej 
wiedzy. Ale zaraz zobaczył strach w oczach tamtego. Niedobry, podszyty agresją 
strach niewolnika. I tamten nie musiał się już odzywać, by wiedział, że to 
jeniec, jeden z rybaków Otto Birkholtza, któremu pozwolono zatrudnić u siebie 
grupę Polaków. Zawstydził się swej służbowej niemczyzny. Słuchał nerwowych 
tłumaczeń, które potwierdzały jego przypuszczenia. Ach, więc jesteśmy sąsiadami, 
powiedział, i wyłapując skwapliwą aprobatę w oczach tamtego dodał: to przyjdź 
kiedyś, gdy będziesz tędy znowu szedł. Przyjdź do mnie, na stację. 
To był Władek, polski marynarz, walczył na Helu. Znał się na łowieniu ryb, miał 
nawet rybacki dyplom. To był Władek, który od tego czasu bywał na stacji niemal 
co tydzień. Spokojny, uczynny, chętnie słuchający wszystkiego, z tą samą 
dziecięcą, ufną radością, z jaką słuchał opowieści o ptakach, kleine Paul, syn 
grosse Paula, który wcale nie był grosse, a potem wnuczek, mały Hartwig, którego 
przywozili mu na wyspę na niedzielę, z Berlinchen. 
Dziadku, dlaczego ten puchacz tak na mnie patrzy? No ten, co cały czas siedzi na 
dachu królikarni. To jest Matz. On jest dobry, on nic ci nie zrobi. Zresztą on 
poluje tylko w nocy. Ty się ze mnie śmiejesz, dziadku. 
Czy tego samego puchacza widać na zdjęciu w jego albumie? Robien, taki, jakim go 
utrwaliły wszystkie fotografie, niski, w kaszkiecie, z fajeczką w kąciku ust, 
trzyma go na wyciągniętej dłoni. A obok, otaczając go z obu stron, stoją z 
ramionami na piersiach i w militarnym rozkroku, czterej wysocy Ubermensche. 
Mundury Wermachtu, straży portowej, a Mocny Niemiecki Bóg wie tylko, jakiej 
jeszcze. Patrzą na Robiena? Na tego Kosmosmenscha ? Czy na jego białego 
puchacza? Niejasny – może dlatego, że czarny – humor tej fotografii. 
Sztywne uśmiechy na ustach całej piątki. Tinbergen popełniał błąd, gdy usiłował 
tłumaczyć ptasi lęk, wrodzoną wiedzą o kształcie drapieżnika. Jego eksperyment, 
polegający na tym, że przesuwał nad stadem oswojonych gęsi rozciągnięte na 
drucie, a wycięte z tektury atrapy, sylwetki dużych ptaków, zakończył się 
porażką. Bo gęsi reagowały wprawdzie strachem na widok czarnych skrzydeł 
krogulca czy jastrzębia, ale nawet wtedy, gdy zjawiał się przed nimi sam, 
zachwycony swym doświadczeniem, Tinbergen. Czterej stojący wokół Robiena 
mężczyźni w mundurach, bryczesach i oficerkach po kolana. Kształt drapieżnika? 
Pewnie marzyli o tym, by tak ich postrzegano. Z dołu, z ziemi. Dobry ornitolog 
wie jednak: ptak lęka się nie samej sylwetki, a gwałtownego ruchu, spadającego 
nagle cienia. 
Tresura ptaków. Obłaskawianie. Fritz Braun z miasta Danzing opisywał radość, 
jaką dało mu głaskanie świergotka. Ptaków się zwykle nie głaszcze. Ptaki nie 
ufają ludzkiej czułości. Tresura lęku. A może nieświadomość niebezpieczeństwa po 
prostu? Listy Robiena do samego Goeringa, w których domagał się likwidacji 
lotniska przy Damm-See, bo startujące z hukiem samoloty płoszą awiofaunę 
jeziora. Listy Robiena ze starannie pomijanym, obowiązującym pozdrowieniem: 
heil. Heil Kranich, heil Seeadler, heil Lachmöwe, tak bym mógł zakończyć, 
uśmiechał się, gdy Ewa z niepokojem spoglądała mu przez ramię. I wstydził się 
trochę tej swojej chwackiej, teatralnej miny. Bo ona wiedziała, że ani żuraw, ni 
bielik, ni mewa śmieszka nie wyślą w jego sprawie żadnego listu na Gestapo. I 
wtedy to ona sama zostałaby na wyspie. 
Hartwig zanurzył dłoń w nurcie rzeki i patrzy na srebrną bliznę, jaka się 
otwiera pod jego ręką. Cichy plusk wioseł. Dziadku, dziadku, zobacz, tu płynie 
trup. Prägung. Dlaczego on ma głowę schowaną w wodzie? Prägung. Popatrz lepiej w 
górę, Hartwig. Widzisz? To rybitwa. Wiesz, dlaczego widzi wszystko tak dobrze, 
nawet z wysoka, i nie ukryje się przed nią żadna srebrna rybka, która jej 
łysknie w słońcu? A nawet wtedy, gdy jest mgła? Bo ma w siatkówce, w oczach, 
takie małe kuleczki tłuszczu, które. Kuleczki jak z masła, dziadku? A ten 
ptaszek tam, nad wodą, nisko? To jest jaskółka. Czy to prawda, że ona nigdy nie 
siada na ziemi? „In der Stadt brütet diese Schwalbenart nur wenigen Stellen...” 
Jaskółki zbite w ciasny kłąb, wtulone w siebie, kilkadziesiąt osobników, 
pierzasta, martwa kula, skamieniałe życie. W zagłębieniu skały, szczelinie muru, 
pod dachem. Tak trwać, i przetrwać? W drodze, gdy zaskoczy śnieżyca, wicher, 
ostry mróz? To by było za proste. Gdyby w ogóle było możliwe. Zwłaszcza dla 
jaskółek poza stadem. 
Władek pije herbatę i ogląda stary album Heinrotha Ptaki Europy Środkowej. 
Spomiędzy kart wypada rysunek: Adolf okrakiem na kuli ziemskiej. Ty się nie 
boisz, Paul? Boje się. Jak każdy. Ale może o co innego? O co? Pyknięcie pustą 
fajeczką: że w przyszłym roku nie będę miał co palić. Posadzimy trochę tytoniu, 
tam za domem? Mam sadzonki. Pomożesz mi, Władek? A w myślach, do siebie: Paul, 
głupcze stary, kogo ty udajesz przed tym człowiekiem bez domu? Dobrego Niemca, 
któremu nie straszna przemoc? Apostol der Nature. Tchórzliwy, tak jak każdy 
apostoł w dniu próby. Muter Erde ? Deutches Erde. Zielona. Od mundurów. 
Cichy plusk wioseł. Prägung? Nie. Kawałek życia do opowiedzenia. Jakiego życia? 
Czyjego? Ptasiego? A jednak. Wiesz Hartwig, zanim tu był ten murowany dom, ta 
nasza stacja, mieliśmy tylko barkę, a potem był drewniany barak, ale cały 
przegnił. Trzeba było budować. I powodzie też mieliśmy na wyspie. Jak prawdziwe, 
dziadku? Żeby się można utopić? Nie, ale nam zalewało grządki. I wał ochronny 
trzeba było usypać, i rowy melioracyjne kopać. A ten puchacz, ten Matz, dziadku, 
czy on jest biały, żeby się go bardziej w nocy bać? 
W połowie 1945 roku wyspa Mönne była praktycznie odcięta od lądu. Jedzenie 
przywoził Rubienowi w koszyku Władek, który już na własny rachunek ryby łowił. W 
milczeniu jedli chleb, wędzonego węgorza, czasem chodzili na łąkę. Robien 
upierał się, że musi zobaczyć, czy były w tym roku lęgi bekasa kszyka. Ewa 
wydawała się jeszcze szczuplejsza i jeszcze bardziej postarzała niż ostatnio. 
Mówiła, że będzie bić w blachę jak zawsze, żeby się tam nie zasiedzieli czasem. 
Już wieczór, jak to dobrze, że trawa pachnie. Taka sama trawa jak na pierwszej 
stronie Die Vogelwelt des Bezirks Stettin, który przecież, co za traf, chłopcze 
wystający przed księgarniami firmy tego hugenota Sauniera, właśnie w Leon 
Saunier Buchhandlung się ukazał. Źdźbło trawy, wielopiennej, słodkiej, gdy ją 
zmiażdżyć w zębach. Niebo jest czerwone. Nagły furkot pary gęsi, których czarne, 
niemal stykające się skrzydłami sylwetki spostrzega nad sobą. Paul, ty stary, 
łąkowy skrzacie. Zachciało ci się niczego nie chcieć? To za mało, by nie wracać 
do domu. Wracać zawsze trzeba. Jak to kończyło Pismo tę myśl o długości żywota? 
„... a jeśli był wyborny, to jeno trudem i znojem, albowiem przemija tak rychło, 
jakbyśmy odlatywali jako ptactwo”. Niegłupio powiedziane, lecz ptactwo, proszę 
Księgi, odlatuje i wraca. Ewa znowu bije w gong, musiała się na serio 
zaniepokoić. Teraz wsunę w usta gwizdek. Będę drozdem. Szpakiem, kosem. 
Tego dnia, a to był już listopad, ziąb ciągnął od marszczonej sporą falą wody, 
Władek popłynął na wyspę jak zawsze, żeby zawieźć na stację kosz z chlebem i 
masłem. Gdy łódź przybijała do brzegu, wiedział już, że coś się stało. Bo 
widział tamtych, jak biegną w stronę motorówki. Spieszyli się. Byle prędzej na 
swój wrak, do swojej siedziby portowej straży. Głupio uciekali. Bo kto ich by 
tam gonił? Poczekał, aż się oddalą, aby czasem jego samego nie zobaczyli, i 
poszedł w stronę stacji. Na podłodze otwartej piwnicy leżała ona, naga i we 
krwi. A on niedaleko stąd, przy schodach. Może coś usłyszał, i biegł jej z 
pomocą? Był nieprzytomny. Ale z ust szła mu jeszcze para. Władek pamięta, 
pamiętał do końca, do swego własnego końca, przed którym zdążył jeszcze wszystko 
to, co widział, opowiedzieć, bo dobrze jest opowiedzieć u własnego kresu to, o 
czym nie było można mówić przez całe długie życie. 
Więc para szła, bo był dzień chłodny, szary. A Robien umierał szybko i po 
prostu. Na wysokości szczęki miał ranę, jak po kuli, a może pchnięciu nożem. Był 
teraz taki malutki, skurczony, jak liść. Tak pamięta Władek, o którym też już 
tylko pamięć, bo i on dzisiaj nie żyje. Władysław Sziler, rybak z Dąbia, którego 
w połowie lat dziewięćdziesiątych odnalazł, i zanotował jego wspomnienia, 
ornitolog amator, dr Giergielewicz. 
Pogrzeb Robiena odbył się podobno ukradkiem. Sziler, który pojechał tam parę 
miesięcy później, widział kilkanaście metrów przed stacją kopczyk narzuconej 
ziemi. Rozkopany częściowo, pewnie przez lisy. Teraz na wyspie nie ma już i 
śladu grobu. 
Na ksero, jakie zrobiłem z barwnych fotografii, ukazujących fundamenty i schody, 
które zostały po domu Robiena, liście leżą na nich z biało-czarną, cmentarną 
ostentacją. Choć może i nie. Liście leżą tak jak leżą. Ksero to wyłącznie ksero. 
Oczy widzą to, co widzą. Na przykład aluminową ptasią obrączkę z szyfrem, 
którego już nie odczytam. Jego, albo i nie jego. To w końcu nie jest tak 
istotne. Był przecież ten ptak, który ją nosił. 
A wyspa nazywała się potem Mienia. Dzisiaj Sadlińskie Łąki. Otacza ją ta sama 
rzeka i to samo jezioro. 
Pocztówki. Pasjans. Popiół 
Piękność uśmiechnięta: pyzata buzia, miękkie, ciemne włosy pod czapką, na otoku 
której dwie litery: 
S. M. See Marine, Seeman, bo jakże inaczej? Na piersi bujnej, wypiętej młodością 
marynarska bluza z szerokim kołnierzem. Pod nią biała koszulka w poziome pasy, z 
fantazją obramowana spływającym po pas krawatem o grubym węźle. Spódnica z 
szarego sukna, z guzikami. Lewa ręka na krótkim bagnecie u pasa. Prawa oparta 
łokciem na szczeblu linowej drabinki; między palcami biały, długi papieros. 
Postkarte, 1910 Jahr. Na odwrocie znaczek z wizerunkiem innej marsowej urody: 
królowa o rycerskich rysach, w półzbroi, z żelaznymi napierśnikami, jak 
koszyczki biustonosza. Wizytówka Deutsches Reich z początku wieku. Pięć fenigów. 
Piękność zadumana: czarnobrewa, włosy w kok upięte, dekolt głęboki, obramowany 
luźno chustką. Spódnica do pół łydki, dwuwarstwowa – warstwa wierzchnia, ze 
swobodą, z jaką czynią to kobiety znające pracę, którą na kolanach wykonywać 
trzeba, nad balią czy szorowaną podłogą, uniesiona nieco i upięta na boku. Prawa 
ręka oparta na balustradzie murku o doryckich kolumienkach, lewa wsparta na 
biodrze, wnętrzem dłoni do góry, tak, że kiść wygina się miękko i przydaje 
pochylonej sylwetce znamion bezradnej delikatności. Obok stoi kosz wiklinowy, 
pełen cytryn. Dziewczyna patrzy w morską dal. Pod obrazkiem słowa: „Gdzieżeś 
ty…” 
Pocztowaja kartoczka. Pocztówka. Rok 1912: data na pieczęci obramowanej 
cyrylicą. Znaczka nie ma, skusił filatelistę. Jest kilkanaście słów, krągłym, 
nieco dziecięcym pismem: „Kochana p. Bronisławo. Jak tam spędziła P. święta, bo 
tu deszcz liał i liał…” 
Deszcz carsko–warszawski. Limonowe wybrzeże Italii. Chandra Unyńska, gdzieś w 
Mordobijskim powiecie. I hoży uśmiech Amazonki, potomkini tych figur 
niewieścich, co dzioby okrętów zdobiły i o swą pierś rozbijały fale. 
Spadkobierczyni mody, którą Wilhelm II zaszczepił Niemcom: zachwytu dla floty, 
synonimu zdobywczej nowoczesności, krzepy cywilizacyjnej. Niebawem i dzieci 
ubiorą marynarskie mundurki. Papieros i bagnet. I morze: Ja, wer auch nur eine 
Seele Schillera. Dwie takie piękności, takie pocztówki. Dobrane z rozmysłem. 
Choć nie przeze mnie. Nie będę się wygłupiał, by pisać, że przez Los, fatum 
mojej szuflady. Bo co było fatum dla tego fatum? 
Nie wiem, co to jest? Plastikowa brosza? Obrazek zdarty z jakiejś mozaiki 
zdobiącej kredens, szkatułkę, dziecięcą zabawkę? Ma wielkość dużego pocztowego 
znaczka. W tym miejscu, gdzie było tło, niebo zapewne, zostało puste miejsce, 
ograniczone ramką, co cały obrazek spaja. 
Całość ma barwę kości słoniowej. Podkreśloną lekkimi brązami, które wtarte są w 
niektóre elementy. Na pierwszym planie, na skarczowanym pniu, siedzi młody 
mężczyzna. Patrzy w siebie, w dal, w dolinę. W tej dolinie chatka, a przy chatce 
wodny młyn. Pod obrazkiem szarfa, tak samo plastikowa jak on, i napis na niej: 
In einem kühlen Grunde… Mężczyzna ma przy sobie odłożony kapelusz i laskę. Jak 
wędrowiec. Jak ktoś, kto za chwilę wstanie i pójdzie stąd na zawsze. Nigdzie nie 
odchodzi. Nie potrafi. Wtopiony w swoje kühlen Grunde. W plastikową ramkę. 
Świątynie pamiątek. Śmietniki pamięci. Pierwsze zachwyty minionym. Jeszcze nie z 
Anatola France, twierdzącego, iż „całe bogactwo, cały przepych, cały wdzięk 
świata tkwi w przeszłości”. Bardziej z księżnej Izabelli Czartoryskiej, która w 
puławskiej Świątyni Sybilli, prócz dzieł Rafaela i Rembrandta, miała również 
„nogę od łóżka sławnego grafa Gleichen, który po ostatniej krucjacie, za 
zezwoleniem papieża miał dwie żony” (podziw dla nóg łoża, które to wytrzymało?) 
i „gałązki z miejsca, gdzie była Troja”… 
Czas, który uświęca przedmioty. Liturgia dziecięcej archeologii; te ustawiane na 
obramowaniu piaskownicy okruchy Tusculum, Pompei, Niniwy. Kapsle, sprzączki, 
porcelanowe odpryski, zawiasy od nieistniejących drzwi. 
Młody mężczyzna w antykwariacie. Starszy o jakieś dwadzieścia lat od tamtej 
archeologii. Obserwuję go, z idiotycznego przyklęku, do którego sprowadziła mnie 
cześć wobec książek z najniższej półki. Jest zakłopotany, gdy wysypuje na blat 
lady porcelitowe zamknięcia do butelek. Niektóre mają jeszcze przewleczone na 
wylot żelazne pałączki. Pokryte meszkiem rudawej rdzy. Borsisch, tuzinkowy, jak 
to ogródkowe piwo, ciemnozielonymi literami wypełniający cały krąg ceramicznego 
trzpienia. Bergschloss, rozparty z takąż siłą: w konkurencji i na białej glince. 
I Wilhelm Beyer, rzadkość z krzyżową rozetą po środku. I rzymskie Elysium. 
Białe, kościanożółte paciorki, ceramiczne knykcie. Ich twardy grzechot po 
szklanym blacie. 
Mocne kciuki mężczyzn opierające się o metalowy pałąk, tym powszechnym, 
wypychającym ruchem, jaki otwierał butelki, a który i ja znam dobrze, z 
dzieciństwa słodkiej oranżady. Sttetiner beer, pienisty, złoty płyn wzbierający 
u szczytu butelek z dymnoszafirowego, brązowego i ciemnotrawiastego szkła. 
Cerevisia, o której już Tacyt w swym opisie Germanii wspomina. Nektar 
Nibelungów. 
Barwna pocztówka z widokiem browaru Bohrisch Brauerei A.G. Stettin. Widok z roku 
1890. W obramowaniu z kłosów. Czerwonoceglaste hale i wysokie kominy: bijący z 
nich w niebo dym to jeszcze nie ekologiczna przestroga. Przeciwnie: afirmacja 
cywilizacyjnej krzepy. Nie mniejsza od wizerunku dziewczęcia w mundurku 
marynarza. Jadą wozy pełne beczek, figurki ludzi w krzątaninie mrówczej, zieleń 
drzew okalających szpalerami tę fabryczną idyllę i czarno–żółto–czerwony 
sztandar na szczycie gmachu w centrum. W centrum tego świata. Produkującego sam 
siebie. Swoje piwo. Gorzkie. Czy po niemiecku jest taki idiom: nawarzyć sobie 
piwa? 
Nie wiem. Szukam. Znajduję: wypić piwo, które się nawarzyło. Po łacinie. I po 
niemiecku też. Choć nie dosłownie. Wie mann’s ein breckt muss mann’s essen. 
Stara tradycja? Nasza wspólna? 
Kolekcjonerzy kapsli i kolekcjonerzy pocztówek. Dzieci Schliemanna. I patyna ze 
Schliemanna zdarta: ponoć nigdy, będąc chłopcem, nie marzył o mitycznej, 
dziewięć warstw pod nami pogrzebanej Troi. Podobno był zwykłym, pazernym 
handlarzem, różniącym się od innych tym, że kradł tam, gdzie jeszcze nie 
zabronione było kraść: pod ziemią. A jeżeli nawet? Jeżeli Der Traum von Troja 
H.A. Stolla jest po prostu snem H.A. Stolla? Wtedy trzeba śnić samemu. Po 
prostu. I od początku. 
In einem kühlen Grunde… Młody mężczyzna na skarczowanym pniu z plastiku w 
kolorze słoniowej kości. Siedzi sobie w cienistej ustroni, wyśpiewanej przez 
Josepha von Eichendorffa i Fredericha Glücka. A młyńskie koło w dolinie obraca 
się w rytm romantycznej pieśni: …da geht ein Mühlen rad, mein Liebste ist 
verschwunden, die dort gewohnet hat… Odeszła. Zostawiła pierścionek, ale jego 
oczko pękło na dwoje. Odejść. Wędrować po świecie, po rycersku zmagać się w 
krwawych bojach? Nie, odejść. Ale dalej. Do samego końca. …da wär’s auf eimal 
still. Do ukojenia. 
Wrocławianin Eichendorff studiował w Heidelbergu, gdy duszę zalała mu 
romantyczna śpiewka, bez której nie rozkołysze się dziś prawdziwy niemiecki dom. 
Napisał ją prawdopodobnie około 1810 roku. Rok później, nad jeziorem Wannesee 
pod Poczdamem w gospodzie Stimminga, inny Niemiec, z innego Heimatu, potomek 
junkrów pruskich, o słowiańsko pobrzmiewącym nazwisku von Kleist, Heinrich, 
napisze do swojej siostry, Ulryki: „Nie mógłbym umrzeć, zanim, uspokojony i 
pogodny, nie pojednam się z całym światem, a przede wszystkim z Tobą (…) Żegnaj. 
Oby niebo obdarzyło Cię śmiercią choćby w połowie tak pełną radości i 
niewypowiedzianej pogody ducha jak moja…” Na jezioro pójdzie razem z Adolfiną 
Henriettą Vogel, zakochaną w nim śmiertelnie. Tak jak w swej własnej śmierci. 
Według relacji świadków ciskali kamyki w wodę, śmiali się, żartowali. Aż on 
strzelił jej w pierś, a potem sobie w usta. 
Heinrich von Kleist, szczery pruski patriota, zajadły wróg Napoleona. 
Przedzierający się z Królewca do Berlina przez Szczecin – skromna wieczerza w 
chłodnej, cuchnącej solonym śledziem gospodzie na nabrzeżu. Aresztowany w 
Berlinie jako szpieg. Jeniec wojenny z obozu Chalons sur Marne. Poeta, autor 
sztuki Rozbity dzban. Nie mógł się pogodzić z ustępliwością Prus wobec Francji. 
Nie mógł się ugodzić ze światem i sobą. Rysy na duszy, pęknięcia romantyczne, 
które zaprowadziły go nad jezioro Wannesee. 
Czy nie takich właśnie pęknięć chciał uniknąć Fryderyk I, król w mundurze, gdy 
aresztował swego syna, późniejszego Fryderyka II Wielkiego, udaremniając mu 
ucieczkę z Prus? I każąc patrzeć na topór, który spada na szyję jego 
przyjaciela, Hansa von Katte, za tę współucieczkę z następcą tronu – na śmierć 
skazanego? Przyuczanie do władzy. Do niemieckości bez Wertera. Skuteczne. 
Romantyczne śpiewniki zostały innym. Czy zresztą jedno musi drugiemu 
przeszkadzać? 
Ulrich von Schroeders w swoim gabinecie – w Luisenhof bei Sttetin, słucha 
płynącej z dołu, z bawialni, muzyki. Młodzi raz po raz kładą na tarczę patefonu 
czarny krążek Electroli: po obowiązkowym Wir fahren gegen England odśpiewanym 
raźno chórem i Edelweiss Marsch, słychać Lili–Marlene, potem Erikę i Hannelore. 
Później, oczywiście, znów: Das kann doch einen Seemann nicht erschütten. Ach, ci 
nieustraszeni marynarze. Pod każdą szerokością geograficzną. Bo nie zna życia, 
kto nie służył w marynarce? Dalekie echo z Gdingen… 
Pocztówka „z nad Polskiego morza”. Taka ortografia. 1939 rok, Gdynia: „Kochana 
Nuleńko…” Czarne sosny na tle oświetlonej księżycem, spokojnej tafli Bałtyku. 
Postkarte z wyspy Rugia: „Medi, aniołku. Fale są jak u Lorelei dzisiejszego 
poranka. Pijemy kawę, a Hansi płacze, że zimno…” 
Moda na zbieranie pocztówek jest prawie tak stara jak one same. Kolekcjonowano 
je już przed pierwszą wojną światową. Może z głodu ilustracji. Z potrzeby 
dokumentacji świata, który nie był jeszcze upstrzony obrazem? Z tęsknoty więc za 
wyobraźnią, która w cukrowe widoki się krystalizuje, dzieła dalekich galerii, 
spełnione marzenia o urodzie gór, kobiet i miast? Obraz zatrzymany, ocalony, 
zasuszony jak listek. Liść. List. Pismo zakryte. I pismo właśnie odkryte. 
Właśnie – odkryte; odkrytka. Pocztówka. Postkarte. Carte postale. Post card. 
Briefkaart. 
Pierwsze pocztówki były niemieckie. Poczmistrz Stephan upowszchnił je w połowie 
XIX wieku. Ale były to karty bez wyrazu. Banał wygody: miejsce na adres, znaczek 
i krótką korespondencję. Żadnych obrazków, widoków, reprodukcji. Wynalazek z 
obrazkiem to już zasługa francusko–niemiecka, księgarzy Schwartza i Besnardeaux. 
Ta jedność odkrycia umocniła się, paradoksalnie, w czasie wojny francusko– 
pruskiej. Żołnierze wysyłający wiadomości z frontu bazgrali na wolnej 
przestrzeni pocztowych kart. Serduszka, portrety, kwiaty. Szybka reakcja 
rzeczywistości pozafrontowej: obrazki znalazły swoje miejsce na karcie. Stały 
się jej sensem. Celem samym w sobie. 
Henryk Heine szydził w jednym ze swych zapisów na temat poszukiwanej namiętnie 
niemieckości: „Gdzie się kończy, gdzie zaczyna Germanin? Czy Niemcowi wolno 
palić tytoń? Nie, orzekła większość. Czy Niemcowi wolno nosić rękawice? Owszem, 
ale tylko z bawolej skóry. Za to piwa wolno mu używać…” Kwestia tytoniu. 
Przemiany obyczajów. Papieros między palcami marynarskiej dziewoi. Cóż z tego, 
że nie zapalony? Nie zapalony, więc może i bardziej pożądany. Jak obietnica. 
Sugestia śmiała, spełnień nie mniej odważnych… Cytryny w koszu są kwaśno–
gorzkie. Jak romantyczne kochanki. Za to papieros rozżarzy już sam twój oddech, 
kapitanie dzielny, co po mym głębokim morzu żeglować zechcesz. 
Barwna pocztówka, bez daty, sygnowana jedynie krótkim: 611 Globus, 
Kötzschenbroda. Pejzaż alpejski, zielony stok. Zażywny mieszczuch z dość szpetną 
żoną, którą trzyma pod rękę. Ona spogląda w dół: na hale, chaty, łąki; on, 
uśmiechnięty łakomie, zerka przez ramię, w dekolt rosłej Tyrolki, która obok 
przykucnęła, i siano do worka zgarnia. Za nimi, w tle, tablica: Schöner 
Rundblick. 
Piękne krajobrazy. Alpy śnieżnych piersi. Żywa tradycja seksu, który w swej 
najzdrowszej, narodowej postaci ukazuje się wciąż w scenerii Tyrolu. 
I postkarte z Kaiser Wilhelm Strasse w moim S., połowa lat 30, traf takiej 
chwili: chodnik zapełniony matkami pchającymi białe wózki. 
Mam srebrną blachę przypominającą kształtem i nieomal rozmiarem dekiel koła od 
takiego wózka właśnie. Tyle, że z trzech stron przyspawane są do niej 
poprzecznie, miękko wgłębione podpórki. Na papierosy. Ta obręcz to pozostałość 
dużej, gabinetowej popielnicy. Trochę to dziwne, że wygrawerowano na niej 
nazwisko i datę, myślę sobie. Bo przecież nie robi się raczej prezentów i nagród 
ze stojących popielniczek. A już zwłaszcza tym von. Ale myślę tak sobie, nic 
jeszcze nie wiedząc. Nie widząc. Kręcąc się z tym kołem, i po tym kole, 
bezradnie. 
Napis jest nieco zatarty, złociejące i przyciemnione tu srebro pozwala go jednak 
odczytać bez trudu: Ulrich s. l. von Schroeders, 7.12.1939. Przypadek, z tym 
rokiem 1939? Że mi włazi na przedmioty jak natrętna metafora. A może raczej 
oczywistość: piękny, udany rok. Srebrne żniwo. Rok wart pamięci. Myślę i wciąż 
nic nie wiem. Nie słyszę Das kann doch eine Semann… płynącego z bawialni w 
Luisehof. 
Przeglądam rocznik Pommersche Zeitung; niemiecki ratusz w Posen, niemieccy 
górale, polska wylęgarnia żydowstwa – Krakau. Spóźnione, jesienne nekrologi z 
żelaznym krzyżem odnotowują już tylko śmierć w lazaretach. Gefreiter Ernst 
Manthey, sam leutnant Wenck dał ten nekrolog, wspominając dobrego żołnierza i 
kompana. Erik, mistrz satyrycznego rysunku, spec od Churchilów (podpisanych 
znaczącym skrótem WC), umie też rysować Chamberlaina, który na ołtarzu ofiarnym 
zarzyna francuskiego koguta; bydlęca czaszka z napisem Polen leży już na ziemi. 
Nic nie wiem, aż nagle, wśród ogłoszeń z 7 grudnia, znajduję w prawym rogu, w 
ramce, pośród innych, podobnych ramek, ten ślad, ich ślad: „Mamy zaszczyt 
zawiadomić, że Aron von Schroeders, porucznik, dowódca kompanii, bierze dziś za 
żonę Ruth, z domu Freiin von Haarm”. A więc to dlatego. Ta data na popielnicy. 
Pamiętna data w domu państwa Schroeders. Ulrich von S. odkłada gazetę, którą ja 
– wciąż trzymam przed sobą. Zapisane słowem już się stało. Z bawialni sączy się 
cierpka słodycz tanga… Daty kuszą, szukam gdzie indziej. Warszawa, 7 grudnia 
1939. Pierwsza znana z zeznań świadków masowa egzekucja w Palmirach. Stracono 
około osiemdziesięciu osób. 
Popiół w popielniczce von Schroedersa. Z jakich tytoniów? Co palił Ulrich von 
S.? Eleganckie skręty Gülden Ring, z paczki tytoniu, na której złota, zamkowa 
wieża niby szachowy pion? A może krótkie, płaskie Kurmark, do których brano 
liście leżakujące przez dwa, trzy lata, i potem ręcznie ubijano w delikatnej 
gilzie? Czy też szlachetne Juno, o rodowodzie prawdziwie junkierskim, bo 
sięgającym roku 1896. Lub najnowszy wytwór Haus Bergmann: Private? Reaklamuje je 
postać grającego na flecie. Wstęga pięciolinii snuje się jak dym: so 
appettitlich frisch. Jakże apetyczna świeżość. 
Ulrich von S. nastawia ucha. Wyłączyli gramofon. Przez chwilę słychać tylko 
dźwięczny, kobiecy śmiech. A potem, przy wtórze pianina, jej głos, jak 
dzwoneczek: In einem kühlen Grunde… Cóż ta Ruth wyczynia? To piosenka dla 
mężczyzn. A ona wciąż:.. da geht ein Mühlen rad… No, dobrze, niech będzie i tak. 
Do Arona śpiewa: mój ukochany odszedł. Syn młynarza, nie córka. Ojciec Arona 
zapala Juno. Dym płynie łagodnie, jak melodia… 
W Warszawie palono wówczas Machorkowe, czasem Sporty, zamożniejsi sięgali po 
Mewy. Ale dystyngowane Juno palił Zbyszek Gęsicki, który od nich właśnie wziął 
konspiracyjne pseudo. To on, wraz z „Sokołem”, po akcji na Kutscherę, nie 
draśnięty nawet, odprowadza samochód do garażu przy ulicy Wroniej. A na moście 
Kierbedzia zatrzyma ich blokada policji. To stanie się dopiero za pięć lat. Choć 
i tak „Juno” nie dożyje nawet połowy wieku, jakiego doczekała się szlachetna 
marka jego ulubionych papierosów. 
Ulrich Schroeders zapala cygaro (jednak cygaro, może u Theo Barkowa kupione, a 
może u Klompa), patrzy na ciężki dym, unoszący się wstęgą nad srebrnym kręgiem 
popielnicy. Myśli o swoim synu w pięknym mundurze barwy feldgrau. I o jego Ruth. 
Ruth Moabitka, prababka króla Dawida. Czyż ci von Haarm nie mogli dla swej córki 
innego imienia poszukać? Myśli U. von S. i uśmiecha się przekornie, a już na 
pewno tajemniczo, do imienia Aron. Aaron, arcykapłan. Dom Dawida z domem Aarona. 
Przymierze żydowskiego tronu z żydowskim ołtarzem na łonie Rzeszy. We krwi 
starych Prus. A może tylko powtarza szeptem, ze smakiem: Rrruth, Rrruth. Na polu 
pełnym dojrzałych kłosów podążała za żniwiarzami, aby zbierać sobie to, co oni 
zostawili, i taką właśnie ujrzał ją podstarzały bogacz Booz i wnet do niej 
miłością gorącą zapałał. 
Ulirch von Schroeders jest wreszcie sam w swoim gabinecie. I może położyć swego 
ulubionego pasjansa „Klemens Metternich”. Może dlatego go tak lubi, że nie 
powinien lubić tego, co uwielbiał kanclerz? Książę Austriak, który na wiedeńskim 
kongresie tak bronił swego Wiednia, że nie udało się go połknąć Prusom. Ba, ale 
i Adolf H. jest Austriakiem. Chociaż nie księciem, nie księciem, uśmiecha się 
Ulrich von S. i mruży oczy przed smugą dymu z cygara, A potem, zgodnie z 
regułami „Metternicha”, usuwa z talii wszystkie króle. Bez względu na ich kolor. 
I wykłada siedem odkrytych kart w kształt podkowy, i kładzie tę ósmą, odkrytą, 
na bazie. 
Nie umiem po niemiecku. Długo wpatruję się w przepisywane wyrazy. 
Wyrazypociągitowaroweowieluwagonach. Źle, że nie umiem. Byle zdanie to problem. 
Trudno się wcisnąć w szczelinę powszedniej pamięci zapisanej słowem. Korzystam z 
translatorów. Ze wstydem niejakim. Dobrze, że nie umiem. Język staje się 
tajemnicą. Hieroglify egipskie. Kodeksy Majów. Asyryjskie kliny. Metallognomia, 
naskalne, alchemiczne ryty poszukiwaczy skarbów. 
Von der fremden Gold und Schatgräben. XVIII–wieczny donos na zagranicznych 
poszukiwaczy skarbów w niemieckiej ziemi. Już mnie nie dotyczy? 
Tego dnia, w czwartek, 7 grudnia, gazety pełne były zdjęć z uroczystości, wobec 
której ślub Ruth i Arona był epiozodem bez najmniejszego znaczenia. 
Generalfeldmarschall von Mackensen uroczyście świętował dziewięćdziesiątą 
rocznicę swoich urodzin. Symbol pruskiej armii, obdarowany został przez Hitlera 
potretem Hitlera (co uwiecznił fotograf Herber). Japończycy protestowali przeciw 
Anglikom, Benito słał do Adolfa telegram, radując się z „dalszego zacieśnienia 
współpracy”, Pommersche Zeittung kończył druk tajemniczej powieści Ypsylon i 
rozpoczął odcinkową popularyzację kolejnej: Listy Westwalla, w sali przy 
Heiligerstrasse odbyć się miała wesoła gimnastyka dla gospodyń domowych, Gertrud 
Schöning, schwytana ze swym wspólnikiem, skazana została za kradzieże 
kieszonkowe i włóczęgostwo na dwa i pół roku więzienia, na spektakl Maria Stuart 
Schillera zostały już tylko miejsca stojące (bo przecież grała w nim gościnnie 
sama Hilde Weissner), a specjaliści od żywienia zawiadamiali, że kartki na 
marmoladę, jajka i cukier, mimo, że ich termin mija już dziś, przedłużone 
zostały do 17 grudnia, za to na obiad proponuje się dobrym gospodyniom: 
kartoflany gulasz z marcheweczką. 
Niemieckie karty pocztowe tak często są tylko chłodnym zapisem architektury. 
Może nie częściej niż karty gdziekolwiek indziej. Ale właśnie one sprawiają 
wrażenie chłodu, bezludności. Uraz historyczny. Chyba. Ale jakoś razi ten 
sztywny pokłon przed urodą Hakenterrasse, gdzie, owszem, barwy bajkowo 
wyczarowane (Naturfarbenaufnahme), błękit siny Odry, soczysta zieleń stoków, 
białe chmury nad Stadtmuseum, a nikogo. Ani człowieka. Tak jak i na widoczkach z 
Landesversicherungs–Anstalt, Seemansheim, Marienstift–Gymnasium (gdzież jego 
młoda krew, uczniowie?) czy General–Landschafts Gebäude. Co oni robili z ludźmi, 
aby nie było ich w kadrze? 
Gorączkowo szukam kart, na których ludzi widać. Nie jakieś figurki, zarysy, 
czarne sylwetki. Ludzi. W półkroku, w obrocie przez ramię, w półsłowa do 
drugiego, w półchwili do wieczności. 
Trójka dzieci na terasie przed schodami Hakenterrasse, z monumentalnym Behörden 
Pommerschen Provinz w tle: pchełki ustawione przez fotografa po to zapewne, by 
potężna wyniosłość wieży siedziby władz Pomorskiej Prowincji wydała się jeszcze 
bardziej wyniosła. A przecież – mimo to, lub może: dlatego – obdarzone 
indywidualnością portretu: dwaj chłopcy w krótkich spodniach i okrągłych, 
przeciwsłonecznych kapeluszach, i trzeci w marynarskim (a jakże) ubranku, z 
szerokim kołnierzem i w czapce białej. Dokąd ich zaprowadzili stojący na uboczu, 
melonikowi ojcowie? Do cukierni Emila Colasa przy Rosmarkstrasse na ciastka i 
kakao, czy do nie mniej słynnego Vogta przy Mönchenstrasse, gdzie wprawdzie nie 
mają tych słodkich sucharków, co świetnie smakują z różaną marmoladą, ale za to 
można zjeść pachnące wanilią lody? Do prywatnej szkoły Paula Janke, na kurs 
buchalterii i handlowej biegłości? Do stopnia kapitana Kiregsmarine? Do 
esesmańskiego tatuażu, odkrytego przez czujne oko segregujące jeńców? 
A kobiety? Na przykład ta w jasnej bluzce i ukwieconym kapeluszu, wymachująca 
torebką przed Berliner Tor, ta na której widok stanęły dęba kamienne rumaki 
przed bramą? Może idzie na spotkanie w parku Quistorpa, aby rzucać okruchy bułki 
z Westend–Brücke, między stadko kaczek, i słuchać łykając łzy, jak on jej mówi o 
tym, że nie mogą się kochać, bo ruch robotniczy to niepewność jutra, ale 
towarzysz Horn wie, co robi nawołując do jedności z rewolucyjną Rosją. Albo ta, 
jak biała zjawa, smagnięcie ruchomej klatki, przechodząca Paradeplatz, gosposia 
rodem z Passewalku, idąca właśnie od Witzela, z fotografią pana, z jego powagą 
sztywną jak kołnierzyk koszuli, którą sama mu krochmaliła, ale będąca już 
myślami na Bleiholm, gdzie Eissi, z wąsami jak czarci lok, własną chustką zetrze 
z białego, składanego krzesełka wilgoć po krótkim, pachnącym deszczu, i każe jej 
usiąść pierwszej, jak damie, żeby mogli razem patrzeć na płynące mimo, w 
odświętnej paradzie, statki i łodzie, pijąc lodowatą lemoniadę, od której 
cierpną zęby. 
A mężczyźni? Choćby ci dwaj, przed ratuszową fontanną na Victoria Platz, w roku 
1913 i w kapeluszach borsalino, o czym rozprawiają z takim ożywieniem? Czy nie o 
tej głupiej sprawie z Kuhlem z fabryki Weissa, co to uparł się strajkować, a 
grubokarki Brandenburg, łamistrajk i łamignat, trzasnął go czołem o mur palarni 
cykorii, na śmierć, a poranne gazety doniosły już właśnie, że tego Brandenburga 
uniewinnić przyszło. Jedne dowodząc, że dla dobra społecznego, inne, iż raczej 
dla podgrzania złej niemieckiej krwi. Z czym zupełnie się nie zgadza ten wyższy, 
z gazetą w ręku; to na pewno S. A. Helbig, którego nigdy nie widziałem, ale 
postkarte z jego młodszym o ćwierć wieku autografem (wtedy już: doktora, acz nie 
wiem – praw czy medycyny?) mam u siebie. 
Lub ten o rozmazanej twarzy, uchwycony przy krawężniku Grüne–Schanze, z 
uniesioną nad jezdnią nogą, jakby się bał wejść w wartki, zimny nurt; może idzie 
do Bahnhofs Hotel, za rogiem, bo ma się tam spotkać z pewną damą, o której sza, 
lub do Astorii, tu, niedaleko, bo tam samo nazwisko właściciela, Kaiser, Fritz 
Kaiser, stanowić może dla damy bezpieczną tarczę, a może ona przyjechała 
wcześniej, a on się spóźnił na dworzec, i teraz, z duszą na ramieniu, idzie do 
zacisznego pensjonatu frau Margarete Gust, też przy Zielonym Szańcu, pod numerem 
15, bo ona obiecała się tam zatrzymać? Ale czy frau Małgorzata nie będzie miała 
nic przeciw takiej wizycie? A może jakaś inna frau – nie miała, i teraz on 
zmierza do doktora Paula Hotesa, trzy numery dalej, bo dostał tej parszywej, 
francuskiej wysypki, a tu jeszcze błyskają mu w oczy lampą… 
Niepokoi mnie i fascynuje jego zalany w bursztynie chwili bezruch; jakby czekał, 
aż odwrócę wzrok, aby mógł opuścić stopę na jezdnię. I przebiec ją szybko, by, z 
drugiego brzegu, łamiąc konwencję epoki, zamachać do mnie rękami: tutaj jestem, 
ja, takie ja, żadne ja, byłe ja, i ciąg dalszy, czas przeszły wciąż niedokonany, 
wizytator przyszłości, żeglarz, wieczny tułacz, trochę ty sam… 
… gdy zatrzymujesz się na ulicy Dworcowej i szukasz cieni, tego miejsca, tego 
właśnie, gdzie tamten ktoś stał, gdzie wtopił się w czas. 
Kolekcjonerzy cieni: mody na grzebanie w łachach historii. Cudzej zwłaszcza. 
Mody uświęcone wstęgą z napisem: oto odkrywam prawdę. Nie boję się. Nie boję się 
ich. Tych cieni. Ich, po niemiecku: ja. Gra słów, pasjans. Poszukać karty, z 
którą się uda. 
Żeby to nie był szaber, to szperanie. Żeby to nie był lokaj, ten ktoś, kto 
podnosi i podaje państwu, innemu państwu, upuszczone laski, wstążki, pieniążki, 
łyżeczki, widokówki. Żeby też to nie był nawet fotoplastikon, żaden fotomaister 
Witzel z Paradeplatz, ani Biedermann z Fredrich Karl Strasse, ani Viola Lau z 
Apfelallee, ni Arthur Treiher z Hohenzollernstrasse, czy choćby i Hildebrandt z 
Gustaw Adolf Strasse, który tak dzielnie stawiał czoła pocztówkarzom z 
Magdeburga, Köln, Lipska czy Berlina. 
Żeby to było czyste. Jak moja dziecięca nienawiść do Zygfryda de Löwe i oprawców 
Juranda. Jak dym papierosów Juno, za które kochałem chłopca ze stenem. Jak mój 
upór, żeby nie kupować kubańskich pomarańczy w enerdowie… Jak moje zdziwienie, 
gdy na płytach chodnika po raz pierwszy odczytałem gotyckie litery. 
Ulrich v. Schroeders dobiera karty do swojego „Metternicha”. Dobrą, choć już 
trochę zużytą talią Piatnika. Jak Wiedeń to Wiedeń. Najpierw szuka ich wśród 
siedmiu z pomocniczej podkowy. Na bazie leży bujna, czerwienna dama, więc można 
ją, z braku podwójnego przebicia, przyłożyć młodym jak wino waletem. U. von S. 
odkłada cygaro, bo kopci już jak komin, pod samym nosem. Trzeba będzie 
odpowiedzieć na życzenia. Już grudzień. Szóstka na trójkę. O Tanenbaum, o 
Tanenbaum… Po ślubie młodzi chcą wykorzystać krótki urlop Arona i pojechać na 
parę dni nad morze. Do pensjonatu Weisse Möewe. Głupi pomysł, zimą. Ale Ruth 
podobno tak kocha słony, morski wiatr. Przekomarzała się z Aronem, czemu nie 
wstąpił do Kriegsmarine? 
Wspólnie oglądali stare pocztówki, na tej samej pasiastej kanapie, na której 
(Ulrich von S. sięga po nowe cygaro i tnie małym nożykiem w kształcie 
samurajskiego miecza jego gruby koniec, a ręka mu troszkę drży), tak, to musiało 
być wtedy, Paula, zarumieniona, pachnąca jak zgoniona suczka, została jego, 
Arona matką. Oglądali stare pocztówki i Ruth wybrała sobie taką jedną, z 
dziewczyną w marynarskim mundurku; mówiła: popatrz, Aron, jak to jej oczy 
błyszczą. Zupełnie jak naszym chłopcom z U–bootów. Byłam z ciotką na filmie 
Morgenrot, w UFA–Palast, krwawy świt, a oni tacy podnieceni, a potem im 
przypinali do bluz krzyże. O, zobacz, ona też ma medal, tu, na piersi. Ładne 
piersi, powiedział Aron. 
Co to za dureń wymyślił Postkarte Junige Weihnachtsgrüße z pękiem bazi 
przepasanych czerwoną kokardą na tle ośnieżonej chatki? – zastanawia się Ulrich 
von S. Może ten sam, co „Z powinszowaniem Nowego Roku” 1936 śle pocztówkę w 
śniegu całą i z parą dzieci, co w koszu niosą pieska i czerwone muchomory – 
zastanawiam się do wtóru. Źle odgaszone cygaro dymi w jego, mojej popielnicy. A 
może to już kolejne święta? Herzlichen Ostergrusse, ona z baziami przez stół 
pochylona, a on, z przedziałkiem, zagląda jej w oczy. Za nimi otwarte okno, a za 
oknem strzelista wieża kościoła. Jakby świętego Jakuba. A jeśli tak, to oboje są 
pewnie w jakimś domu przy Breiterstrasse, zamożnym jak cała ta kupiecka ulica. 
Licząc od lewej: salon Lyris, u Brötzmana, gorsety i biustonosze (cóż to za 
pyszna witryna!) pod numerem 3, a dalej bracia Baumann, ubrania dla panów i pań, 
pod 7, po nich Glexiner i Delonge: meble, pod 15, piękne buty u Kellera, pod 17, 
za nim rozległy sklep Paula Klettke, od 19 aż do 21, tuż obok papierniczy H. 
Susentbeth, za nim Lutze, gdzie trzeba wreszcie kupić nową talię do pasjansa, 
potem, oczywiście, złotem, srebrem i brylantami olśniewa, pod numerem 53, Rudi 
Genth, po nim, pod 56, Herman Müller ze swoimi salcesonami i kiełbasami, „Echte 
Müller”, bo też na tej ulicy wszystko jest echte… 
Zaraz. Czy te wszystkie sklepy były tam już wtedy, gdy oni nad stołem, i te 
bazie, i otwarte okno, czy dopiero wtedy, gdy U. von S. przyjechał do Gentha 
kupić synowej złotą broszkę? Nagle, raz po razie uderza dzwon od Jakobkirche. 
Tak mocno, że może roztrzaskać kruchą skorupkę jajka, w którego kształt wpisana 
jest przemyślnie pocztowa fotografia z baziową parą Herzlichen Ostergrusse. Może 
dlatego Ulrich S. kładzie na damie kolejnego waleta i szybko wstaje, by zamknąć 
okno. Przy czym nie ma tu żadnego znaczenia, że Luisenhof jest od Breitestrasse 
tak daleko, jak ta para od grudnia roku 1939, a Boże Narodzenie od Wielkanocy. 
Wstaje więc spiesznie, a potem wraca do swych kart i widzi, że pasjans nie 
wyszedł. Że ciągle tu jest. Na tym orzechowym blacie. W półmroku. Nie wie, że 
jest wszystko tak, jak powinno. Bo nie ma mowy o żadnej harmonii. Że tylko tak, 
w ułamkach, w byle jakim porządku, w przypadku staje się to, co przetrwa. Jeśli 
przetrwa.
„Gdynia, 21 czerwca 1939. Kochana Nuleńko. Jeszcze jestem w Gdyni (…) zwiedziłem 
port i morze, bardzo często używam kąpieli w wodzie słonej, morskiej, jak 
sardynka tak się pluszczę, tęsknię tylko za szprotką, która jest ode mnie daleko 
(…) W czwartek wyjeżdżam do Warszawy, będziemy brać udział w defiladzie…” 
„Stettin, 23 Januar 1939, Liebste Medi. Nie wiem, co chciałaś mi powiedzieć, 
wtedy przy pomniku W., gdy odprowadzałem cię do domu. Miałem nos czerwony jak 
śniegowy bałwan, a ty śmiałaś się wesoło. To dlaczego potem (…) nie odezwałaś 
się do mnie słowem, kiedy pytałem, czemu milczysz?…” 
Płot, bzy koloru bzów, cała chmura lila, ciężko zawieszona nad ogrodem. Krzewy, 
agrestu, może porzeczki? Drabina u tego bzu, pewnie, by natargać wonnych kiści. 
Czerwony dach, pruski mur, otwarte drzwi do drewutni, jakieś grządki, klatki z 
królikami, niemal słychać senne buczenie pszczół. Kartka ma pieczęć z datą: maj 
1918. Nie wiadomo, jaki świat utrwaliła. Drobne niemieckie słowa nie dają się 
odczytać. Ale bo też i przez całą szerokość kartki biegnie druk: Zürick! 
Photographien im Auslandsverkehr nicht mehr zulässig. Raj nie dopuszczony na 
eksport. Czas wojny. Stosunkowo łagodnej dla cywilów. 
Jeszcze się nie upowszechnił aforyzm, który dopiero podczas tej drugiej, też 
światowej, powtarzać będzie w cierpkim, straceńczym upojeniu niemiecka ulica: 
korzystaj z wojny, bo pokój będzie straszny. 
Panna w marynarskim mundurku i panna wzdychająca „gdzieżeś ty…”, zapatrzona w 
morską dal. Obie zostały w tyle za modą, niecierpliwą, gorączkową. Już w 
początku lat dwudziestych zaczęto coraz mocniej skracać sukienki, zmieniać całą 
kobiecą figurę. Wysmuklać ją, równocześnie uwydatniając wszelkie krągłości. Ale 
to dziewczyna marynarz jest sygnałem zwycięstwa. Opalonej cery, i długich nóg, 
Marleny Dietrich i Josephiny Backer, kreacji Jeanne Lanvin i papierosów w 
długiej lufce. Wojna przyhamuje trochę ów pościg za emancypacją. Kobieta jest 
matką żołnierza. Nie wypada, by udawała chłopców lub wampy. Ale z każdej niewoli 
można zbiec: pojawia się krepa Monaco i Georgette, plisa tuż za kolano, bufiaste 
ramiona bluzek, kostium w szkocką kratę, i nawet muśnięcia jedwabiu… Ruth von 
Schroeders pod rękę z Aronem, przed połyskującą witryną magazynu Paula Klettke. 
Patrzą na sukienki, drogie, bo po czterdzieści marek. I nagle Ruth dostrzega w 
wystawowej szybie samą siebie. Serce zamiera jej na moment, bo to odbicie jest 
przezroczyste, zimne. I bardzo dalekie. 
Moje pocztówki, Postkarte, co się nie układają w nic. Jak tamten pasjans. A 
jeśli pasjans to marszałek Józef Piłsudski – wita defilującą kawalerię na 
błoniach w Krakowie. Bartosz Głowacki na zdobytej armacie: „Przed paroma dniami 
tak wyglądaliśmy po bitwie z bolszewikami…” (dowództwo III Baonu 35 P.P.) Dr S. 
A. Helbig, Victoria Platz, późna jesień 1939 roku: „proszę dużo pisać do mnie. U 
nas, jak dotąd, wszystko po dawnemu…” 
In einem kühlen Grunde. Plastykowy obrazek wielkości znaczka. Ale najbardziej 
brak mi w nim tego nieba, z jakieś błękitnej zapewne masy, albo lśniącej 
lazurowo emalii. Została tylko szczerba nad głową wędrowca, w którą mogę wsunąć 
czubek palca. Na drugą, tak samo pustą, stronę. 
jesień 1995 – wiosna 1996 
Kamień z Atlantydy 
Czarny kamień wielkości kurzego jaja i trochę do niego zbliżony kształtem: 
węższy z jednego, spiczastego końca i zaokrąglony z drugiego. Ale nieregularny, 
spłaszczony po bokach przebitych na wylot podwójnym, jakby lornetkowatym 
otworem. Wejście do tego otworu szerokie na opuszek palca. 
Gdy ułożyć go tak, że oba przedziurawione boki stanowić będą jego lewą i prawą 
stronę, a węższy koniec zwrócony zostanie ku nam – wygląda jak wąski łeb 
maleńkiego gada. Jak głowa miniaturowego kosmity, utrącona z posążka 
znalezionego w grobowcu, odkrytym w głębi dziewiczej puszczy czy na dnie oceanu. 
A przecież nie jego wygląd sprawia, że jest tym, czym jest. Że jest tym, czym 
nie wiem. 
Plaże Morza Czarnego, te od kaukaskiej strony, są kamieniste. Fale wygładzają je 
pracowicie, obracają nimi, jedną warstwę zastępując drugą, suszą w słońcu i znów 
nimi grzechoczą. Podniosłem go bez wrażenia, jak kamień. Nie wyrzuciłem jednak. 
Na plaży było pusto. Zapadał zmierzch. Siedziałem na brzegu czując ciężar 
kamienia w kieszeni koszuli. Zachrzęścił żwir rytmicznie, szło dwóch. Widziałem 
czarne kontury ich sylwetek. Patrol. Jak to na plaży. Plaże są po to, by je 
patrolować. Radzieckie plaże. Plaża to granica. A za granicą bywa zagranica. 
Patrol był łaskawy, odpędził mnie tylko ruchem dłoni: nie wazmożna tiepier. 
Prijdi zawtra zagarat na sołonce. 
Gwiazda Tajemnicy i gwiazdki na furażerkach. Gładki, czarny niebyt i warunkowa, 
kontrolowana obecność. Idź stąd, tu nie wazmożna, nie wolno, zona. Bez względu 
na język tego rozkazu. 
Poszurali dalej rytmicznie wzdłuż brzegu, którego kazano im pilnować. W poczuciu 
spełnienia, w sytości ducha, jaką daje nam potwierdzony sens tego, co robimy. 
Ukazał się księżyc i morze opalizowało jak kamień... Dopiero później obejrzałem 
go w pełnym świetle zdumiony. Podwójne otwory po bokach okazały się gwintami 
śrub. Wyraźnymi, rdzawo szarymi, choć mocno już przeżartymi wodą, w jakiś 
niewiadomy sposób wtopionymi w kamień. 
Kamień na śrubę? Szydercza instalacja z nurtu nowej sztuki? Pomysł na 
ekologiczny plakat? A może to nie kamień? Może słona woda wypolerowała, utoczyła 
w kamienny kształt fragment mechanizmu, jakiś metal oswojony przez człowieka 
przemysłową obróbką? Tyle, że metal nie jest czarny jak – co? Smoła, noc, czy 
kamień? Powoli, bez emocji. To zapewne część mechanizmu, żelazne spoiwo innych 
części spoczywające w morzu tak długo, aż w kamień obrosło. Ale ta czarna 
otulina przecież to nie skorupiaki pokrywające dno długo zakotwiczonego w porcie 
statku, nie koral i nie wapienna kruchość. Nie da się obłupać. Jest twarda, ani 
ją zmiażdżyć, ani wyszczerbić. Dziobata w paru miejscach musiała jednak ulegać 
jakiejś sile. Sile uderzeń? Sile czasu? 
Jaki to musiałby być czas, żeby powstał niezniszczalny kamień? Życie skał liczy 
się w miliony lat. Niech będzie, że i w tysiące. Niechby i w setki. Ale historia 
żelaza? I to stosowanego metodą przemysłową? Nim na scenę wkroczyli Thomas, 
Siemens, Bessemer, Martin, było ono tylko przekąską cywilizacyjnych głodów. I 
czego byśmy nie powiedzieli o srebrnym świcie damasceńskiej stali (Persowie też 
ją zresztą sprowadzali, z Indii, z królestwa Golkondy), o prakuźniach Państwa 
Środka (IV w p.n.e.!) i wysiłkach Styrii, gdzie już średniowiecze widziało piece 
dające żelazo w stanie płynnym, to w praktyce dopiero wiek XIX jest wiekiem tego 
metalu. 
A śruba? Ten „element pręta z gwintem zewnętrznym”? Tradycja mówi, że wynalazł 
ją Archytas z Tarentu, fizyk i matematyk, urodzony w roku 430 przed naszą erą, w 
którym to wojska peloponeskie po raz pierwszy wtargnęły do Attyki i siały w niej 
śmierć przez dni czterdzieści, a za nimi przyszła straszliwa zaraza, rodząca 
bezbożność i zbrodnie, jak każdy kataklizm. Tarent na italskim wybrzeżu pachnący 
bryzą, otoczony gajami oliwnymi i kasztanowcami, miał już za sobą od lat 
czterdziestu trzech grozę napadu Japyngów, którzy wycięli w pień tamtejszą 
arystokrację. Władzę po niej przejął lud, i nową arystokrację stworzył. Tę ducha 
też, bo to Archytas, którego księgi techniki ukazują ze śrubą w ręku, był tym, 
który jako pierwszy sprzągł ze sobą świat materii i sztuki. To on odkrył bowiem 
zależność między długością struny i wysokością dźwięku, jaki ona wydaje. 
A śruba? Ta krzywa płaszczyzna nawinięta wokół osi? Może z nią było banalniej, 
może powstała z obserwacji drzewnego świdra? Bo potem było na pewno 
praktyczniej: wnikała w drewno machin oblężniczych, pełniąc w ich elementach 
rolę łącznika. Podobno Archimedes nauczył wspomagać nią ludzką moc i zaczęła 
służyć prasie miażdżącej winogrona. Przenosiła siłę na siłę. Jak śruba Bessona, 
który opisał ją pierwszy w roku 1569, jako część tokarki. A potem śruba 
Whitwortha, trzysta lat później, w Anglii, ujednolicona miarą gwintów, z rzeczy 
giętkiej, dowolnej, zmieniona w posłuszną robotnicę rewolucji przemysłowej. 
Ponad dwa tysiące lat, aby dojrzała do tej bezosobowej formy? Poprzez gliniane 
gwoździe Sumeru i gwinty wystrugiwane w miazdze drewna, ręcznie, przez wieki. 
Jeszcze osiemnastowieczne zegary Schwarzwaldu mają koła i turbinki z drewna, a 
nordycko–skandynawska sztuka szkutnicza preferuje kadłuby statku z zachodzących 
na siebie desek, bez jednego gwoździa, aż po czasy pierwszych żelaznych kadłubów 
nowej ery maszyn. Ery śrub żelaznych. Zatapianych w morzu wraz ze statkiem. Jak 
moja? 
Ale jeśli tak, to opakowanie byłoby tu starsze od zawartości. Czy może być 
jednak starsze? Czy może być skorupka przed jajkiem? 
Jajko, prarzecz, praprzyczyna. Gwint, rowkowany, spiralny. Kuszenie symboli: 
spirala, wieczny rozwój, źródło wszechrzeczy, już w malowidłach paleolitu 
przeczuwane. Spirala w kamieniu. Jedno w drugim. On i Ona, „to w tym”, jak 
skrótowo ów akt zwał Witkacy. Kamień i żelazo, żywy związek stanów martwych. 
Była wczesna wiosna. Trochę błota, trochę forsycji. To pan tego nie wie? Syn 
przed ojcem. Żółte przed zielonym. Czekał na mnie na redakcyjnym korytarzu, 
jakoś tak kiczem ilustrowany, z tą gałązką forsycji ułożoną na grzbiecie czarnej 
teczki. Lecz całą swą sylwetką przeczył wyobrażeniom o nawiedzonych. T a k 
nawiedzonych. Naukowo. Archeokosmicznie. Po dänikenowsku. Zwalisty, łagodny 
grubas, o zabłąkanym, oszczędnym uśmiechu. Może tylko spojrzenie trochę go 
zdradzało: uważne, ale zbyt czujne, natrętne. Mówił powoli, składnie, starał się 
nawet zastawiać na rozmówcę pułapki, i osaczał go w nich, rad, gdy sądził, że mu 
się to udało. Tym właśnie obudził moją ostrożność. Co mi chce sprzedać? Jakie 
szaleństwo? Jakie objawienie? 
Jeszcze wtedy i dość długo potem nie wiedziałem, że był dentystą. Być może nie 
sądził, by miało to dla naszych spotkań jakąś wartość. Ale może nie wspominał o 
tym czując mimowolną groteskowość tej triady? Dentysta – grubas – odkrywca. 
Stomatolog – tłuścioch – poszukiwacz. Słowiańska parodia Indiany Jonesa. 
Słowiańska, bo pierwszą tajemnicą, którą, tamtego dnia, otworzył przede mną, 
było pismo Słowian. Alfabet wcześniejszy od cyrylicy, własny, choć brat 
skandynawsko–germańskich runów. Nie bredził, wiedział, o czym mówi. Oczytany, 
spostrzegawczy cierpiał wszakże na tę samą chorobę, która wywołuje gorączkę u 
większości odkrywców–amatorów. Był przekonany, że drzwi do prawdy są na 
wyciągnięcie ręki, że wystarczy zapał i odwaga wyobraźni. Że tchórzostwo, 
gnuśność naukowców oddalają nas tylko od nich. 
A więc: Pra–Polacy mieli swój alfabet na długo przedtem, zanim dotarło tu 
chrześcijaństwo. Powoływał się na nieznane mi opracowania, znaleziska, ryty w 
skałach, światłość kapłanów Arkony, rachunki kupców Winety, znaki magiczne 
odciśnięte w glinie grzebalnych urn. Znikoma mimo to ilość materialnych dowodów 
była dla niego dowodem numer jeden. „Bo pan rozumie, (szukał błysku iluminacji w 
moich oczach) oni pisali na brzozowej korze” – wyjaśniwszy mi to zaczął ubolewać 
nad utraconą bezpowrotnie biblioteką słowiańszczyzny, tą nadwiślańską i 
nadodrzańską Aleksandrią. Tyle, że Brucheion i Serapeion zgorzały w ogniu, a na 
białe płatki brzozowej kory starczyły codzienne żywioły: powietrze, woda, 
ziemia. Pan rozumie? 
Potem bywał u mnie coraz częściej. Przynosił nowe fascynacje i rozwikłane 
zagadki dziejów. Zlokalizował państwo Amazonek w dorzeczu Odry. Rozszyfrował 
rysunki z płaskowyżu Nasca. Wiedział, dokąd prowadzi krakowski trop inkaskiego 
kipu. 
Ta ostatnia wiedza miała dla niego szczególne znaczenie. To był Plan. A raczej 
pierwszy etap tego planu, o czym się dowiedziałem jeszcze później. Lecz i 
pierwszy etap robił wrażenie. Dentysta każdą wyborowaną złotówkę odkładał na 
peruwiańską wyprawę. Każdy wyrwany ząb był dla niego złotym zębem, gdyż pozwalał 
mu sfinansować zdobycie złota Inków. I jeśli kiedykolwiek napomykał o swym 
stomatologicznym fachu to tylko w tym kontekście. 
Jakże pysznym byłby typem dla jakiegoś przyszłego Cerama, gdyby dane mu było 
szczęście prawdziwych odkryć! Cóż tam ci wszyscy Winckelmannowie naznaczeni 
szewską dratwą, sprzedający śledzie i wódkę Schliemannowie, Carnarvonowie, 
lordowskie mości od Egiptu, Meissnerowie lekarze, i Weidnerowie, prowadzący w 
gazetach dział krzyżówek, którzy rzucili światło na pogrążoną w mroku dziejów 
Asyrię, albo i Grotefendowie, gimnazjalni belfrzy, którzy dla kumpelskiego 
zakładu rozszyfrowywali pismo klinowe. Oto tęgi dentysta lat koło czterdziestu, 
pomorski samorodek. 
Spotkałem przed nim i po nim wielu ogrzanych błękitnym płomieniem Tajemnicy. 
Czasem były to samotne kobiety, które zza firanek swych pustych mieszkań 
widywały kosmiczne pojazdy. Czasem nieufni wobec laika naukowcy (skądinąd 
specjalności odległych od blasku błękitnego płomienia), którzy dowodzili, że 
przegryźli się przez kamienne milczenie języka Etrusków czy pisma linearnego A z 
Krety Minotaura. A czasem chłopi z postpegeerowskiej wsi, jak ten młody, 
rozpaczliwie szukający u mnie potwierdzenia, że tych pięciu kaczkowatych, 
wąskookich, których nocą na szosie spotkał, to nie był wytwór jego gorączkowej 
tęsknoty za czymś odmiennym od żniw i piwa przed barakiem sklepu. 
Wszyscy oni razem, głupsi od niego i mądrzejsi od niego, nie mieli jednak tego, 
co miał on. Chłopięcej wiary, pewności świętej, że świat jest dużą, kolorową 
książką pełną przygód i znaków ukrytych przemyślnie, ale celowo – jak w zabawie 
w podchody. I że jedynie trzeba umieć ją przeczytać. Po to, by wstąpić na kręte, 
wysokie schody, wejść do migotliwych komnat, stanąć u świetlistych źródeł, 
dopłynąć do zatopionego lądu... 
Gdy uznał już, że zasługuję na wtajemniczenie, powiedział mi, po co mu złoto 
Inków. No, przecież nie na nowy gabinet (choć by się taki przydał). Tym złotem 
opłaci się najważniejszą wyprawę. Wyprawę życia. Na poszukiwanie Atlantydy. Bo 
to przecież jasne, że ona była. Jest. Nie odkryta jeszcze. 
Być może chciałem jakoś zaistnieć w tym jego wyznaniu, a może miałem ochotę na 
małą, złośliwą satysfakcję, iż oto rzucam mu przynętę, a już z góry wiem, z jaką 
skwapliwością ją chwyci – dość że powiedziałem o moim czarnym kamieniu. 
Zadrżał, jak pod wpływem silnego rozszerzającego źrenice zastrzyku. Przez chwilę 
nie mówił nic, a potem kazał sobie o wszystkim, ze szczegółami, opowiedzieć. I 
była w jego słuchaniu naiwność i moc równocześnie. Kamień z Atlantydy. Wyciągał 
rękę do niego jak do coraz bliższej, widocznej już klamki. Wystarczy lekko ją 
nacisnąć, a uchylą się drzwi i porazi oczy złota poświata... 
Takie klamki pamiętam z domu mojego dzieciństwa. Czarne, połyskliwe, ebonitowe. 
Można je było wyjmować z drzwi. I robiono tak, gdy jakieś drzwi miały się stać 
dla mnie niedostępne. 
Umówiliśmy się, że któregoś dnia przyniosę i pokażę mu ten mój czarny kamień nie 
będący kamieniem z Rosetty i nie będący kluczem do żadnego języka ani też żadną 
klamką – bo cóż to i za metafora wygładzona od częstego używania, że aż utrzymać 
jej nie można przez chwilę, bo już wymyka się w nicość. 
A przecież się ucieszył. Nie z metafory. Z obietnicy. Z jej realności. Ucieszył 
się, ale nie dopytywał, kiedy to będzie. Wielokrotnie odnosiłem wrażenie, że 
czas, ten codzienny miernik biegu wydarzeń, nie jest dla niego kwestią 
najważniejszą. 
Jednak wracając do domu czułem się poirytowany własną, teoretyczną przecież 
tylko, hojnością. Nie lubiłem pokazywać kamienia innym. Początkowo robiłem to 
nawet często. Jakby z obowiązku podzielenia się zdumieniem. Milczeniem rzeczy, 
czasu. Owszem, cmokali, kręcili głową. Ciekawostka. No, no. Niektórzy radzili, 
bym zwrócił się do specjalisty. Jakby mieli na myśli lekarza. Pewnie mieli 
rację. Zbytecznie ją mieli. Ja miałem kamień.
Betel z mojego Genesis, dom boży, choć nie namaściłem go oliwą wiary, a jedynie 
odrobiną potu we wgłębieniu dłoni. Moją skałę, Kefa, mego Piotra, opokę, na 
której jednak lękałem się budować jakikolwiek kościół. Żeby nie runął mimo to. 
Czy też właśnie dlatego. 
Przestałem pokazywać kamień. Za mało na wiarę, za wiele na zwątpienie. 
Pilnowałem się, aby nie zaprószyć gdzieś tych błękitnych, odbierających sen, 
smak i spokój, płomyczków. Tacy jak mój dentysta wydawali mi się jeszcze 
bezpieczni w ich blasku. Byli łagodni jak dzieci, których uśpiła czytana do 
poduszki przygodowa książka. 
Mój niepokój budzili inni. Tacy jak M. K., pisarz i dziennikarz, atlantydolog 
zajadły i wierny. W swojej ostatniej książce odczytuje on tajemniczy, dotąd nie 
odczytany przez naukę, napis na Dysku z Fajstos. Odczytuje tak, jak menu na 
drzwiach zakładowej stołówki. Po prostu. Twierdząc, że nie ma „nic dziwnego w 
tym, że dzisiaj, co najmniej cztery, a może nawet dwanaście tysięcy lat po 
dokonaniu zapisu, odczytu dysku dokonuje tłumacz nie znający żadnego ze 
starożytnych języków tego obszaru”. Nic w tym dziwnego, bo ten napis to tylko 
„powszechnie znane symbole”. Wystarczyło chcieć je zrozumieć. Czyli uczynić to, 
czego od nas oczekiwał nadawca z przeszłości adresujący ów zapis do „całego 
świata”. Rzut dyskiem, przez epoki. Ponad nikczemną ślepotą uczonych lingwistów. 
Tak, dentysta też czytywał M. K., ale jak każdy samorodek, odnosił się do odkryć 
innego odkrywcy z rezerwą. 
A dysk z Fajstos? Według M. K. stanowi przesłanie wiedzy nad wiedzami. Zbiór 
prawd o kosmosie, podziale komórkowym, chromosomach, DNA i słonecznej, 
życiodajnej energii... 
Skąd ta wiedza u starożytnych? Tysiące lat przed Mendlem, przed Avery’m, przed 
cudownymi młodziankami z Cambridge: Watsonem i Crickiem, którzy opisali podwójną 
spiralę DNA, jako schody kręte, wspinające się do nieba wszechbytu? Z Atlantydy, 
rzecz jasna. M.K. twierdzi zresztą, że prócz dysku z Fajstos zawierają ją 
również malowane kodeksy meksykańskich Indian. Chalchihuitl w misteckim kodeksie 
Nuttal to na przykład „drogocenny kamień”. Czyli komórka rozrodcza z kolistymi 
mitochondriami. Patrzę na rysunek chalchihuitl: ornament z kwadratów i kropek. 
Człowieku małej wiary, czemu nie wierzysz w kamień? Patrzę na płaskorzeźbę z 
Xochicalco, mającą być schematem samoreplikacji pasma DNA. I widzę wstęgę 
przeplataną ozdobnie. Człowieku małej wiary, czemu nie wierzysz w spiralę, w 
śrubę w kamieniu zatopioną? 
Były sobie Czarne Kamienie z Ica, którymi Robert Charroux miał nas odmienić. A 
raczej przywrócić sobie. Bo już byliśmy. Jakieś dziesięć tysięcy lat temu 
spoglądając w niebo przez lunety, dokonując skomplikowanych operacji 
chirurgicznych. Tak mówiły kamienie z Ica. Dopóki nie okazało się, że to humbug 
i pic na wzburzone wody Atlantyku. 
Ale w czarny kamień wierzono też zupełnie inaczej. W czarny kamień, który spadł 
z nieba. I była meteorytem Afrodyta Efeska w heban oprawna, i Al–hadżar al aswad 
w Mekce, w świątyni Kaaba, przyciągający jak magnes, i frygijski posąg Kybele 
przyniesiony przez Greków do Galacji, ta Megale Meter, Wielka Matka 
orgiastycznych pochodów, spływających krwią z odrzynanych sobie w uniesieniu 
piersi i genitaliów, na jej płodną radość i chwałę. 
Kamień, mehir, zaklęta energia. Skalne kolosy Stonehenge i Avebury, unoszące się 
w powietrzu, nim stanęły w krąg na zielonych łąkach Brytanii, wielotonowe bloki 
na mury Sacsahuman i Teresę w Baalbeck, płynące tysiące głazów w bretońskim 
Carnac. 
To nie było możliwe, tak po prostu – mówią entuzjaści i wyjmują długopisy, żeby 
wyliczyć i udowodnić, i włączają komputery, żeby udowodnić i wyliczyć. Tego się 
nie dało podnieść, przenieść, ustawić, dźwignąć za pomocą dźwigni. Nie wtedy, 
przed wiekami. Siłą mięśni. Ani teraz, po wiekach, siłą maszyn. Więc? Więc moc, 
o której zapomnieliśmy? Moc, która przypomina o sobie nieśmiało w dziecięcej 
telekinezie, łamaniem metalowych łyżeczek? A może po prostu ta sama moc, ta sama 
nadzieja, która bezpłodnym kobietom kazała się ocierać o sterczące w niebo 
kamienne phallusy? 
A może jedynie – jedynie i aż – ta nienazwana nigdy do końca, przeczuwana przez 
tysiąclecia, ale niewyłowiona z gąszczu pozornie sprzecznych mitów i symboli – 
tęsknota? Za kamieniem, który nie musi być czymś, bo jest Wszystkim... Łaskiś 
pełen, kamieniu nagrobny, i graniczny, i kamienujący, i pamiątkowy, i 
przebłagalny, i w ustach, i na powiekach, i w zapładniającym deszczu, i wy, 
kamienie żywe, i ty, kamieniu na kamieniu... 
Nie przynosiłem mojego kamienia na kolejne spotkania. Dopytywał się o niego, 
lecz bez zniecierpliwienia. Miał czas. Mieliśmy czas. My i kamień. My i 
Atlantyda. 
Wyłoniła się z pism Platona. Oto w dialogach Kritiasz i Timajos Ateńczyk, słynny 
prawodawca Solon, opowiada o tym, co usłyszał od egipskich kapłanów. Była wyspa, 
dziewięć tysięcy lat temu, przed nim, przed Solonem, za Słupami Heraklesa: 
państwo na niej istniało potężne i zdumiewające. Aż pochłonął je, wraz z całą 
wyspą, ocean. W sumie niewiele u Platona o Atlantydzie czytelnych wskazówek. I 
nie jest tu ona jeszcze czymś szczególnie niezwykłym, jeżeli Atlantydom dają 
odpór przodkowie Hellenów. 
Ale rosła Atlantyda z każdym wiekiem, im bliżej nas, tym była wspanialsza. Tak, 
jakby pożądanie Tajemnicy potężniało wraz z jej znikaniem, jakby głód Tajemnicy 
chciał wyprzedzić wypełniające się siecią dróg białe plamy na mapach. Teraz była 
potrzebna. Nie wtedy, gdy żyła w każdym interiorze, w niezdobytych górach i 
puszczach, w podróży parowcem, w dalekim mieście, hen, za lasem, z dala od 
naszej wsi... Na dobre uczepiliśmy się jej, gdy już wszystko było poznane i 
opisane. W drugiej połowie naszego wieku zaczęto ją sobie wyrywać, przerzucać z 
oceanu na ocean. Sąd, że mogła być tylko filozoficzną utopią pozostawiono 
uniwersyteckim klerkom. Wpatrywano się w gazety, słuchano radia, by usłyszeć raz 
jeszcze okrzyk: Ziemia! 
Od tego pierwszego razu przychodził do mnie przez wiele lat. Czasem nie było go 
miesiącami. Czasem zjawiał się dwa razy w tygodniu. Od chwili, gdy wiedział już 
o kamieniu, przychodził częściej. Czekał. Tylko raz sprawił wrażenie, jakby 
chciał mnie przynaglić. Albo raczej: ośmielić. Widać zdało mu się, że rozumie 
źródło moich oporów, bo zaczął mnie delikatnie, ostrożnie uspokajać. Że przecież 
on także się zastanawiał nad tą korozją, co zżarła ów gwint w moim kamieniu. I 
że, faktycznie, żelazo żyje krótko, ale przecież (pauza dla większego efektu) 
może to w ogóle nie jest żadne żelazo? Atlantydzi na pewno potrafili 
wykombinować taki stop metalu, który mógłby przetrwać tysiąclecia, zanim ta 
rdza... 
Czułem się uspokojony. U wybrzeży Antikythery, w roku 1900, poławiacze gąbek 
znaleźli zatopiony statek z lat, w których Jezus żyłby jeszcze, gdyby go nie 
ukrzyżowano (ale kto wtedy odkupiłby nasze winy?).We wraku statku odkryli 
metalowy mechanizm (jakiż to metal, jaki?) będący precyzyjną repliką obrotów 
ciał naszego Układu Słonecznego. Można go zobaczyć w ateńskim muzeum. 
Uspokoiłem się. Golfstrom dopiero dziesięć tysięcy lat przed naszą erą (właśnie 
wtedy) osiągnął brzegi Europy. Do niej węgorze (wierne jakiej pamięci, o jakim 
wcześniejszym lądzie na ich drodze?) płyną z Ameryki przez cały ocean, po to, by 
złożyć ikrę. 
Jestem spokojny. Siekiera po araukańsku zwie się bal, bal po sumeryjsku znaczy 
siekiera. Andi w języku Indian Keczua znaczy góra, góra w staroegipskim zwie się 
andi. 
Więc czemu nie? 
Więc czemu nie spytałem go nigdy, czy ma rodzinę? Żonę, dzieci? Skąd pochodzi? 
Co czuje borując zęby? O której wstaje w niedzielę? Czy był w Tomaszowie 
Lubelskim? A w Sejnach zimą? Czy grywa w brydża? Czy próbował kiedyś zrzucić 
parę kilo? I co z nami wszystkimi będzie, tu za pięć minut nowe tysiąclecie? 
Pierwszy raz, tak naprawdę, odkryto Atlantydę w 1968 roku. Na płaskowyżu 
podwodnym Great Bahama Bank, więc właśnie na Atlantyku. Zdjęcia wykonane przez 
wojskowy samolot ukazywały widoczne w głębi wód megalityczne ruiny. No i dobrze. 
Drugi raz, tak już naprawdę, odkryto Atlantydę w 1970 roku. Spirydon Marinatos 
rozpoznał ją w zatopionej wulkanicznym wybuchem wyspie Santoryn, w pobliżu 
Krety, siostrzenicy w minojskiej kulturze. No i jeszcze lepiej. 
Trzeci raz, tak ostatecznie, odkryto Atlantydę w 1979 roku. Radziecki statek 
badawczy „Witeź” natrafił na nią i uwiecznił serią fotografii podwodnych tam, 
gdzie lokalizował ją Platon: pomiędzy wybrzeżem Portugalii i Maderą. I choć 
akademik Aksjonow, szef ekspedycji, który wywołał swymi rewelacjami falę emocji 
nie mniejszą niż ta, która zatopiła Atlantydę, sam wkrótce wyparł się swojego 
odkrycia, twierdząc, że podwodne, monumentalne budowle są dziełem natury, nikt 
go już słuchać nie chciał. Atlantydę przecież odkryto. I czekano na następne 
Atlantydy. Atlantydy unicestwione katastrofą geologiczną, ciosem wielkiego 
meteorytu, albo atomową bombą. Bo, zdaniem niektórych, Atlantyda miała klucz od 
przepaści. Ci wierzą w nią, ale nie wierzą w ludzki rozsądek. Lub inaczej: znają 
siłę ludzkiego szaleństwa. Jedyną ludzką siłę, która przenosi (i zatapia?) góry. 
Mój kamień ze śrubą: znaczek takiej właśnie cywilizacji? Zatopionej w morzu. I w 
moim kamieniu? Śruba plus okręt równa się śrubokręt. Plus człowiek równa się 
energia. Minus energia? Równa się człowiek w koniach mechanicznych, raptem 0,03 
– 0,04 KM. Ale plus śruba, plus kamień? 
Przychodził wciąż do mnie, lecz zdawał się być pozbawiony tej dawnej, jasnej 
energii. Błękitne tliło się słabo. Nawet tusza, choć niezmienna, nie chroniła go 
już przed ostrymi kantami codzienności. Niespodziewanie zaczął narzekać na 
życie. Miał sporo zawodowych zmartwień. Rozgadywał się o dłutach, plombach i 
koronkach. Nie starczało mu składanego grosza na wyprawy etap pierwszy, ten po 
złoto Inków. Mówił, że musi Peru przesunąć w czasie. Dokładnie tak: przesunąć w 
czasie. A ja smakowałem wieloznaczność tego zwrotu. Pytał też o mój czarny 
kamień. Trochę jakby z grzeczności. Mówił o kłopotach z nowym, nocnym gabinetem. 
Zęby zwykły najmocniej boleć w nocy. Ale z tego gabinetu chcą go wyeksmitować. 
Znów spytał o kamień. Jakby na do widzenia. 
A ja, nagle, jakbym pochwycił okazję odpokutowania za dawne grzechy, chcąc mu 
pewnie osłodzić gorzką stomatologiczną codzienność i moją rezerwę w sprawie 
gabinetu, obiecałem, że teraz to już na pewno kamień przyniosę. Nie mogłem go 
znaleźć (kłamałem), ale już znalazłem, przyniosę, porozmawiamy o nim. I chyba 
miałem taki zamiar w tym momencie. Chyba. W tym momencie. 
Uwierzył mi raz jeszcze, i dał temu wyraz gwałtowną radością, której się nie 
spodziewałem. Klepał się po udzie, machał drobnymi, zbyt małymi w stosunku do 
ciała dłońmi, i najpierw oględnie, a potem coraz śmielej zaczął mnie przekonywać 
do projektu, z którym, jak twierdził, nosi się już od dawna. Ale dotąd nie miał 
śmiałości. Ale dotąd peszyła go moja wstrzemięźliwość. Teraz co innego. 
Obejrzymy kamień, naradzimy się, i w drogę. 
Nie wiem, dlaczego uwierzył mi właśnie wtedy. Tak nagle i bez zastrzeżeń. Że 
właśnie tego dnia spostrzegł przed sobą szansę na urzeczywistnienie snów, 
planów, marzeń, czy to zresztą ważne, jak to nazwać? 
Chociaż właściwie wiem: właśnie wtedy musiał mi uwierzyć. Musiał, bo tego 
pragnął. Właśnie wtedy. Musiał, bo zaczął wątpić. 
„Trzeba tam pojechać – argumentował – tam, gdzie pan znalazł kamień. Nad tamto 
morze, tamten brzeg. To by nie wyszło drogo, gdyby służbowo.” Taka ekspedycja. 
Nie żeby zaraz badawcza. Rekonesans reportera. Z pomocnikiem–doradcą do spraw 
Atlantydy... 
... spraw Atlantydy każdemu z nas. Oby tylko w porę. Choć pora ta jest przecież 
zawsze. 
Siedział w moim redakcyjnym, małym fotelu, wypełniał go całym sobą i swoją 
ożywioną nadzieją. Odpowiedziałem coś wymijająco, kwaśno nawet. Lecz zdawał się 
tego nie słyszeć. Poczułem zażenowanie i zniecierpliwienie. Jaka wyprawa? Po co? 
Nie wazmożna, zona. Nie ten brzeg, nie te tęsknoty. 
Parę miesięcy później dowiedziałem się, że miał zawał. Pierwszy i ostatni. 
Podobno wcześniej nie skarżył się na serce. Choć ostrzegano go, że ta masa ciała 
go w końcu przygniecie. Gdy mi o tym wszystkim mówiono, było już po wszystkim. 
Po jego pogrzebie również. Lato, upał, dużo martwego ciała w kiepskiej chłodni. 
Kilka razy wspominałem tu i tam o jego śmierci. Pamiętano, że był bardzo tęgi. 
Ktoś zauważył, że miał marną markę jako dentysta – tyle tylko, że rwał nieźle. 
Ktoś inny, związany ze sprawą nocnego gabinetu, puknął się w czoło, on był, no 
wie pan, trudno opisać co myśmy z nim mieli. Grymas rozdrażnienia, machnięcie 
ręką. 
Czarny kamień trzymałem dość długo na półce z książkami. Oryginalne nic. 
Dekoracja. Potem trafił na biurko, jako przycisk do kartek. Potem do szuflady, 
głęboko. 
„I nadszedł dzień jeden i jedna noc okropna – pisze Platon – a wyspa Atlantyda 
zanurzyła się pod powierzchnię morza i zniknęła”. 
Aneks. Pejzaż wieczorny z łodziami 
in eadem navi 
Akwarela, 35×51 centymetrów, utrzymana w szarej, ciemnej tonacji. Pejzaż, 
zmierzch (zapewne: zmierzch), kutry na stojącej wodzie. Taki obraz. Nie wiem, na 
czyje podobieństwo. 
Dlaczego dopiero teraz o nim piszę? Przecież patrzyłem na niego świadomie od 
ponad ćwierć wieku. Zawsze był przy mnie obecny na ścianie w domu. Najpierw 
rodziców, potem moim własnym. Patrzyłem setki razy, ale wzrok zatrzymywał się 
przed, nie umiał się wśliznąć głębiej. Akwarelę zabezpiecza szkło. Ślizgałem się 
po szkle, stając bardziej w prawo, lub w lewo, aby zniwelować odbicie światła i 
widzieć lepiej. Ale widziałem podobnie. To znaczy: nic. Przedmiot sztuki. 
Przedmiot. 
Sztuka. Niemieckie Stück. Nasze zapożyczenie językowe zda się akcentować 
pojedynczość, osobność twórczego aktu. Lecz ma w sobie również coś z 
uprzedmiotowienia. Sztuka płótna. I sztuka mięsa. A jeszcze do tego ta 
wieloznaczność: sztuka magika, salto w tył, królik z cylindra. Niemieckie Kunst 
kładzie akcent na rzemiosło, mistrzostwo. Jest tego jakiś ślad w naszym pełnym 
namaszczenia słowie kunszt. Uwikłanie polszczyzny w język niemiecki, który był 
jednym z jej pierwszych ogrodów. Zapomniane ścieżki w tamtym ogrodzie: 
niewygodny temat w kraju, w którym język bywał jedyną Ojczyzną. 
A więc przedmiot sztuki i ostrożnego podziwu. W ramach cichej, prywatnej 
adoracji. Ładna rzecz. Ładna historia. Ale czyja? 
Na ile cenny jest to przedmiot, nie byłem w stanie stwierdzić. I prawdę mówiąc 
nie pragnąłem na to pytanie precyzyjnej odpowiedzi. Choć od dawna wiedziałem, że 
to obraz niemiecki. Poniemiecki, jak mawiało się (mawia) mając na myśli rzeczy, 
które tutaj zastaliśmy. Tu, to znaczy w Szczecinie, w naszym po nich. My – to 
znaczy oni, my przede mną. Gramatyka polityczno–opisowa. Rzeczy poniemieckie. 
Poniemieckie: dobre słowo. Zgrabnie leży w ustach. O ileż lepiej niż 
„popolskie”, gdyby takie słowo istniało. Słowo. Bo pojęcie istnieje, na innym 
przecięciu granic i losów. 
No więc tak: obraz był poniemiecki, dlatego nie miałem szans by zobaczyć go 
naprawdę. Ślady po poprzednikach były zatarte jakby tę ich Atlantydę zalało 
zimne, wysokie morze. Ale wreszcie zacząłem je odnajdywać. Deski wraków z 
wyżartym solą imieniem nawy: gotyckie litery ujawniane pod tynkiem, przedmioty 
wynurzające się na powierzchnię ziemi. W końcu zjawiła się Historia. Mogła już. 
Małe, Trochę Cudze Ojczyzny stały się modą; jak małe kobietki, małe radia i małe 
jest piękne. Przypadkiem też stałem się modny. Ale jeśli, to tym bardziej: 
dlaczego tak późno? Przecież wchodziłem w mój Stettin– Szczecin już wcześniej. 
Opisywałem ulice. Rzeczy. A obrazu nie. Jakby był zbyt blisko. Zbyt płasko. 
Zasady perspektywy. Leonardowska trójca święta: linearność, powietrze i kolor. A 
ja, barbarzyńca, wierzyłem wyłącznie w geometrię, linię, rysunek. Stałem wobec 
nie mojej przestrzeni, obcych barw. Wobec chłodnej szyby, perspectiva 
artificialis. 
Tak naprawdę zacząłem patrzeć od prawego, dolnego narożnika, od podpisu, a 
dokładniej: od daty. Bo podpis jest tu błahą pętelką, za to data ostra, wyraźna, 
że nie mogło być wyraźniejszej. 
Perspective de sentiment, na t a k i e j dacie? 
Może lepiej ją zostawić, tu, w dolnym rogu obrazu, jakby jej nie było. W żadnej 
polskiej metafizyce, w żadnej kronice śmierci. Bo przecież ten pejzaż jest 
właśnie taki, jakby jej nie było. Albo jakby była bardzo kiedyś, bardzo przed, 
za siedmioma zmysłami. Choć on malował wtedy naprawdę. Na czyją: prawdę? 
Zmierzch, gładka wieczorna toń. Po obu stronach akwareli, w połowie jej 
wysokości, zarys brzegu. Niedużo go; ten z lewej pagórkowaty, prawie czarny, z 
małą wysepką przy brzegu, ten z prawej nieco jaśniejszy, brunatny wyższy z 
trzema bryłami spadzistodachych domów nad samą wodą. Cienkie klamry obu brzegów 
spinają przestrzeń tak, iż ma się wrażenie wpływania do zatoki. Widzi się 
szeroko rozlaną wodę, potem perspektywa zbiega się między liniami lądu, aby znów 
się rozewrzeć na całe niebo. 
Woda i niebo łączą się w harmonii szarawej ultramaryny, sepii wyblakłej po 
kraniec koloru, rozmytego grafitu. Tych barw nie ma tu jednak osobno; brzmią 
chórem, w tonach niskich, lecz niezbyt głębokich. Słychać w nich ciszę. Co jest 
wrażeniem podobnym temu, jakie dają długie, na jednej nucie prowadzone basy. 
Łapię się na złudzeniu dwóch zmysłów naraz: słuchu i wzroku. 
Na przełomie XII i XIII wieku tworzył w Chinach malarz Ma Jüan, uważany za 
mistrza ciszy, pustych bezmiarów nieba i wód. 
Uderzające są w tej akwareli analogie do sztuki Dalekiego Wschodu: nikłość barw, 
kaligraficzność a zarazem delikatność pociągnięć pędzelkiem. I ta wielka, 
milcząca pustka. W najdrobniejszym szczególe. A to niemalże cz’an zreformowanego 
buddyzmu. Wyrafinowana mistyka prostoty. I łodzie. Ich bezruch podkreślają 
graficznie odbicia masztów: pionowe, drżące kreski wnikające w wodę – ale to one 
wnoszą w krajobraz utajony pierwiastek życia. W głębi, z prawej strony, przy 
spadzistych domkach, zapewne przystani rybackiej, zakotwiczyło kilka kutrów. 
Tylko proste kreski masztów podtrzymują niebo nad nimi. Po lewej stronie, 
najbliżej wszystkiego, co na tym obrazie, samotny kuter. Miękko wygięty kadłub. 
Szaro bieleje budka szypra. Lecz jest jeszcze maszt z małym proporcem. 
Nieruchomym jak wszystko inne, ale maźniętym kropelką słabej czerwieni. 
I właśnie ten czerwony języczek, strzępek koloru, jedynej cieplejszej barwy w 
całym pejzażu, uwiera jego pustkę. 
Więc data. Dwa zygzaki, dwie czwórki. Ostro, ołówkiem, jak i pętla autografu. 
Tyle że podpis mięknie w zawijasach, a one zahaczają twardo o płynną fakturę 
akwareli. Jakby były skądinąd. 
Skąd? Z tego roku 44, a więc 1944 oczywiście. Oczywiście, bo kutry są motorowe. 
To akurat znać po ich sylwetce. Gdyby nie one, a jakaś samotna łódź z wiosłami, 
jakiś żagielek, rzekłbym może, iż to rok 1844. To by było nawet a propos. Cztery 
lata przed tą datą do szczecińskiego portu wpłynęły pierwsze parowce, a sam port 
zyskał połączenie kolejowe. To byłoby w sam raz na sentymentalne żegnanie epoki: 
zmierzch w zatoce, łodzie na uwięzi, milczenie nadciągających przemian. Mogłoby 
być jeszcze efektowniej. Przecież 7 marca 1844 roku w rozjarzonym od blasku 
świec Hotelu Bawarskim, w ścisku, który mieszał woń perfum i potu, sam Liszt 
grał sonatę f–moll Beethovena. Grał, prawdę mówiąc, dość średnio, miał nawet 
parę kiksów przy wejściu w andante con moto, ale zaraz pokrył je zwykłą u siebie 
brawurą, toteż szczeciniankom pokraśniały szyje, a kilku mniej okrzesanym kupcom 
zbożowym i drzewnym otwarły się tabakierki i koperty zegarków w kieszonkach 
kamizelek. Pan malarz też by mógł tam być i appassionata posiwiałych błękitów 
byłaby jego odpowiedzią na tamtą, fortepianową. 
Więc może byłaby to jakaś nieznana praca Ludwiga Eduarda Lütke, Juliusa 
Gottheila, Gustawa Franka, może osobiście sam Ludwig Most, profesor Mariackiego 
Gimnazjum, kładący ciepłe brązy na swych Blick auf Stettin zszedłby raz z 
ulubionego brzegu Łasztowni, aby zanurzyć się w melancholii nieznanej zatoki? 
Nie. Tamte widoczki sielskie, mają się nijak do tej akwareli. To zresztą nie 
było wtedy, a równo wiek później. Uparta data: malowane w Festung Stettin, w 
umierającym pod bombami mieście. 
Taki rok, 44. Nie nasz, nie Imię Jego, ale planowa, aliancka robota: falowe 
naloty zaczęły się już w 1943. Ale dopiero ten rok stał się rokiem zniszczenia. 
Już pierwszy nalot na początku stycznia zrujnował centrum. Po sierpniowych 
nalotach dywanowych, gdy fosforowe bomby paliły śródmieście, Stare Miasto, 
stłoczone domy Bollwerku na kupieckim nabrzeżu, zaczęło brakować trumien. 
Ciężarówki z zabitymi ciągnęły Pasewalker Chaussee jak kutry wchodzące do portu 
po obfitym połowie. Jesienią niemal od razu nastąpił ciąg dalszy: bomby burzące, 
zapalające, miny powietrze, pożary, gruzy, których nie nadążano usuwać, watahy 
szabrowników wywlekające z ruin domów resztki dostatniego miasta. 
W 1844 r. dotknęła obrzeża Stettina epidemia ospy. Mniej zabójcza, niż epidemia 
cholery u progu tego samego wieku, lecz mimo to zarządzono ścisłą kwarantannę. 
Wiek później zastosowano kwarantannę wobec Sztuki. Wyplenieniono entartete Kunst 
ekspresjonistów i inne formy degeneracji. Toteż w roku 44 na olśnienie w obliczu 
niemieckiej Apokalipsy było za późno. Nawet jeśli by to miał być błysk 
ostatniego granatu. Obrazki z frontu, w stylu Ebera, który takim granatem wszedł 
do historii malarstwa, traciły sens. Zresztą Elk Eber w 44 już nie żył. A 
Bernhard Rust, żelazny Raubreiter pruskiej sztuki, komisaryczny minister 
kultury, właśnie rok 44 wybrał, aby odpłynąć germańską łodzią w mgły wokół 
Totenburgu, na krwią Błogosławionej Wyspie. 
Heroizm pompatyczny rodzi się zwykle jako ersatz (słowo niemieckie; nie bez 
przyczyny?) autentycznych dramatów. Ale kiedy śmierć w okopach przestaje 
imponować ginącym pod bombami cywilom, musi pojawić się miejsce i dla tego, kto 
notuje zwyczajną zagładę. Dürera codzienności. Max Kühn miał w roku 1944 
pięćdziesiąt sześć lat. Pełnych mniej lub bardziej udanych rozległych pejzaży: 
drzewiastych Rugii z grobami megalitycznych bohaterów, nieśmiertelnych widoków 
Odry z wieżą Bismarcka w tle. Kiedy miasto zaczęło zmieniać się w ogród ruin, 
wziął ze sobą blok, ołówek i pudełko farb i w gorączkowym pośpiechu 
rejestratora, ale i z uderzającym poczuciem formy, jaką przybierają zgliszcza, 
stworzył kilkanaście akwarel utrwalających żniwo nalotów. W cyklu obrazów, na 
których znać wciąż zagniecenia po tym, jak kładł brązowy papier na jakiejś cegle 
i ślady pinezek, którymi wpinał kartę w podkładkę bloku, a może brzeg sztalugi, 
czuje się napięcie i drżenie. I tę może po raz pierwszy obudzoną, rozpaczliwą 
miłość. Nie do murów nawet, choć uczłowieczył ich rozpad ukazując rozdarte ciała 
kamienic, a do życia w ogóle. Na tylu jego obrazach z 1944 r. pierwszy plan to 
zmasakrowane drzewa, kikuty pni, kalekie konary. Trupia zieleń, szara martwota, 
ceglasta siność przyprószona śniegiem: Kühn nie przestaje być artystą świadomym 
formy i barw tworząc w tamte dni ów na pozór zimny dokument zagłady. 
W tym samym czasie powstaje pejzaż z łodziami. Na przekór powstaje, czy może na 
jakiś inny znak tego samego? 
Od początku. W tym samym czasie, czyli dokładnie: kiedy? Ważne pytanie. Bo pyta 
również: kto to był, jeśli wtedy właśnie, i tak? 
Jeśli akwarela jest z natury – a sporo na to wskazuje – odrzucić trzeba wiosnę i 
lato. W pejzażu nie ma śladu zieleni. Wyraz stanu ducha? Ale pejzaż jest bardzo 
realistyczny w gruncie rzeczy. No a grunt tych rzeczy ziemisty, prawie czarny. 
Czyli zima z początku 44? Była śnieżna. Zostaje późna jesień końca tego roku. 
Listopad. 
Od końca sierpnia 1944 r. nawet czternastolatków, w ramach gorączkowo 
organizowanych Einsatzgruppen, wywożono pociągami do sypania umocnień „przeciw 
Iwanowi”. W mieście nabrzmiewała wojenna psychoza: w każdym obcym dopatrywano 
się dezertera i szpiega. Przyjezdnym bez meldunku groziły doraźne sądy. 
To musiał być więc przede wszystkim ktoś tutejszy i na pewno żaden amator. Acz 
łakomym fabularnie kąskiem byłoby uzbrojenie w pędzel ot, żołnierza na krótkim 
urlopie. Lecz ten jakiś leutnant z krzyżem żelaznym na mundurze (no i w płaszczu 
barwy feldgrau, oczywiście, jest przecież listopad) rozprowadzający wodą krążek 
farbki to tyleż kusząca, co fałszywa wizja. Front był zbyt blisko na taki urlop. 
A ci, co tu przebywali w lazaretach nie wybierali się raczej na wycieczki ku 
wieczornym zatokom.
Chociaż nie kryję: niepokoją mnie te dwie czwórki w narożniku akwareli. To, jak 
są zapisane. Bo wyglądają przez ten zamaszysty zygzak jak podwójne S, runiczna 
inskrypcja haftowana na czarnych mundurach srebrnym splotem. Runa Sig, runa 
potęgi. Grom Thora albo Wotana. Nie, to byłoby głupie, sugerować, iż autor, obok 
podpisu, postawił błyskawice SS, symbol swej przynależności organizacyjnej, a 
choćby tylko duchowej. Tę czarną operetkę wyklucza zwykła tradycja sygnowania 
dzieła autografem z datą. 
Lecz mogło być przecież i tak, że w tym teutońskim, esesmańskim rycie dwóch 
czwórek ujawnił się (mimowolnie?) rys fascynacji, jakaś maniera kaligraficzna z 
zapatrzenia wynikła. Lotte Usadel, rodowita szczecinianka, była dobitniejsza: 
inkrustowała swe prace małymi swastykami. Choć przyznać trzeba, iż jej sztuka 
użytkowa, wystrój sal i wnętrz, żyła własnym, właśnie użytkowym, życiem. A już 
sielska tempera z widokiem różowej podmiejskiej willi, którą namalowała w latach 
30., udaje, że czas rzeczywisty nie ma nic wspólnego z czasem krajobrazów. Czy w 
związku z tym za autora pejzażu z piorunnymi czwórkami uznać by można na 
przykład, któregoś z tutejszych członków NSDAP, z tych, co po pracy kochają 
jasnowłose dziewczynki, zwierzęta i piękno przyrody? Lub jakiegoś niepozornego, 
acz ważnego urzędnika z kręgu nadburmistrza Fabera? Mało realne? Lecz nie 
wykluczone psychologicznie. Przecież i sam Führer malował akwarele. 
Tyle, że ten pejzaż to nie hołd (pruski) złożony sztuce przez jej odtrąconego 
absztyfikanta, dzieło niedzielnego pacykarza. Przynajmniej to wydaje się 
oczywiste: malował go profesjonalista. Może w tym kryła się owa pewność ręki 
kreślącej haczykowate czwórki? 
Akwarelę z łodziami otrzymał mój ojciec w latach 50., od jednego ze 
szczecińskich antykwariuszy, którzy zjawili się w mieście wystarczająco prędko, 
by móc oddzielać ziarno od plew. Akwarelę podarował w prezencie. Widać była na 
tyle cenna, że uznał ją za dobry prezent. Lecz pewnie i nie na tyle cenna (w 
jego oczach), by żałował tak lekkiego się jej wyzbycia... Ale też czasy nie 
sprzyjały podobnej starzyźnie. Słowo „niemcy” nie było już wprawdzie pisane małą 
literą (ciekawe, czy ktoś się nad tym zastanawiał, nie z historycznego, 
obrachunkowego punktu widzenia, ale z ortograficzno–symbolicznego; znamię 
zbrodni i kara wyrażona samym zapisem, jak nazwisko – nomen omen – Nemeczka, 
wpisane małą literą do księgi Związku Zbieraczy Kitu; refleksja nie całkiem 
marginalna: Chłopców z placu Broni czytał mój ojciec, wtedy chłopiec 
dwunastoletni, w piwnicach powstańczej Warszawy), lecz poniemieckie przedmioty, 
widelce, lampy i obrazy, długo jeszcze, zanim przyszła moda na antyki, uważane 
były, na Ziemiach Zachodnich zwłaszcza, za może i ładne, ale troszkę 
bezużyteczne. Co innego powojenny szaber, a co innego ta przesycona obojętnością 
maniera, sprawiająca, że piękne, drewniane meble lądowały na strychu, gdy tylko 
udało się je zastąpić byle sklejką na wysoki połysk. Co współgrało zresztą z 
antymieszczańską ideologią owych lat. 
Ten pejzaż nie współgrał z niczym. Był wystarczająco osobny. Dość ładny, by być 
i dość zimny, by nie budzić emocji. Trwać po swojemu. Jakby w tym bezruchu 
zanurzył się i czekał. Na co? 
Profesjonalista; to słowo zgrzyta w zębach, gdy opisywać nim sztukę. A opisywać 
nim sztukę hitlerowskich Niemiec to jakby stawiać je na równi z buchalterią 
ewidencji getta i mistrzostwem propagandy Goebbelsa. No i ten wciąż fascynujący 
banał: nigdzie się tak nie ceni twórców, jak w państwach totalitarnych. Rzesza: 
jej ubiegłowieczny kult dla Sztuki i ciężkie czołgi Ideolo. Szczególny rodzaj 
czci dla artystów w tej mieszance chwały i zniewolenia. Plus niemiecki porządek 
w gradacji wyroków: Lehrverbot (pozbawienie prawa do nauczania), 
Austellungsverbot (zakaz wystawiania prac), Malverobt (zakaz malowania). Gestapo 
w domu profesora Hofera – malarza, autora głośnego (zbyt głośnego, jak uznano) 
artykułu o perspektywach niemieckiej sztuki (był to rok 1933) – sprawdzające, 
czy nie pachnie czasem świeżo rozprowadzoną farbą i czy pędzle w glinianym 
dzbanku na stole pracowni są suche. W tym kontekście było niemalże zaniedbaniem 
partyjnym, że podczas czystki w Muzeum Miejskim w Szczecinie, a więc dopiero w 
36 roku, zakwestionowano jeden z wiszących tu obrazów Hofera... 
Stary, zdziwaczały Emil Nolde, dotknięty Malverbot, żyjący samotnie, z dala od 
wielkomiejskich lęków, musiał (wolał?) kryć swe malowanie. Wymykał się z 
przesyconego wilgocią i wonią wędzonej ryby domku w Seebüll, by z pudełkiem 
akwareli nad wodą, czując na twarzy słonawy podmuch od duńskiego brzegu, 
szkicować szybko to, co po wojnie uda się może przenieść na dynamiczne, pełne 
brutalnej kolorystyki i grubo ciosane farbą płótna. Był już po siedemdziesiątce, 
a przecież mu się udało. Zmarł w 1956, w roku, gdy inny totalitaryzm próbował 
się właśnie uczyć nowego, łagodniejszego języka. W sztuce też. W tym roku się 
urodziłem. Mój syn urodził się w 1981. Raz na jedno pokolenie jedna próba sił? 
Mesjanizacja polskich dat? W 1944 mój ojciec trafem szczęśliwym zawrócony został 
wraz z grupą innych sprzed muru straceń. 
Kutry stały już wtedy w wieczornej zatoce. 
Julo Levin, urodzony w Stettin razem z nowym wiekiem, miał lat 32, gdy 
zaszczycono go Malverbot; zasłużył sobie pięknie na to, że już w tej pierwszej 
fali czystek znalazł się na liście. Dynamika, barwa i ekspresja jego młodych 
obrazów: śpiewające, czyste akwarele, śmiałe pociągnięcia pędzlem, a przy tym 
zaskakujący ład kompozycji. O, tak, Julo, mieszkaniec Düsseldorfu, wracający do 
Szczecina w słońcu każdych wakacji, zasłużył sobie na zakazy. 
Swoją drogą zastanawiające, że hitleryzm, który w literaturze tępił głównie 
nienawistne sobie Treści – w plastyce najgwałtowniej walczył z Formą. 
Ekspresjonizm, fowizm, kubizm były mu równie ohydne i wrogie jak humanizm poezji 
i prozy. Dowodził tym oczywistej skądinąd prawdy, iż w sztukach plastycznych sam 
j ę z y k jest już znaczeniem. Ma swoją wymowę. Wymawia posłuszeństwo. 
Wymowność milczenia. Malverbot, język ucięty. Oscar Schemmler, mistyczny 
abstrakcjonista, wbiegający ze śmiechem po wysokich schodach szczecińskiego 
Stadt Museum latem roku 1930, w dniu otwarcia wystawy des Neue Pommern, na którą 
go zaproszono, kilkanaście lat później zmuszony do radości, że dano mu zarobić 
na życie (bliskie już finału, zmarł w 1943) malowaniem gazrurek i innych 
instalacji w Stuttgarcie. Malverbot, język niemal obcy. Ernst Ludwig Kirchner 
wyjechał wprawdzie do Szwajcarii dobrowolnie, ale i tam dosięgły go echa 
nagonki. Z muzeum i galerii usunięto blisko 700 jego prac. W Szwajcarii malował 
gorączkowo, do końca. W 1938, gdzieś koło Davos, popełnił samobójstwo... Jak to 
było z płatkami śniegu obserwowanymi w Davos przez Castorpa? „Pierwiastek życia 
wzdraga się przed tą doskonałą prawidłowością, jako przed niosącą śmierć...” 
Płatki śniegu jako kosmiczny Ordnung muß sein. Któremu wtóruje nawet Bóg–Goethe: 
„raczej popełniłbym niesprawiedliwość, niż tolerował bałagan”. Zakłócenie Formy 
– jako bałaganu wyraz najwyższy? 
Julo Levin pofrunął z dymem w oświęcimskie niebo w 1943 roku. Wywieziony w maju, 
zimy raczej nie dożył. Jego marsylskie obrazy, których nigdy nie widziałem, 
tchną ponoć światłem wprost niezwykłym. Południe Francji krew przesycało 
słońcem. Ale wakacje Jula, u rodziny w Szczecinie spędzane, pozostawiły po sobie 
inne, tutejsze światło w akwarelach malowanych jakby nonszalancko, zamaszyście, 
błękitno–oranżowych, bijących bielą nie krytej farbami kartki. Julo Levin 
malował port, łodzie, widoki nabrzeża. 
Ale do obozu wywieziono nie malarza, lecz Żyda. Choć Żyd to też rodzaj Formy 
zdegenerowanej. Rasa to przecież Forma. Alfred Rosenberg, ojciec teorii rasowej, 
malował gładkie landszatfy. 
Nolde malował swe akwarele ukradkiem, bo burzył Formę. A mój pejzażysta nie 
godził w nic. Godził się. Z tamtymi, czy ze sobą tylko, aż? Nie wiem. Szukam. Po 
amatorsku. Na przykład między wodą a niebem jego zatoki; w tym przesmyku między 
obu brzegami, w tym płynnym spoiwie światła i cienia, gdzie otwiera się zimna, 
ale niepokojąca przestrzeń. Goethe, który (jak to Monument) jest tablicą cytatów 
na każdą okazję, rzekł kiedyś o pewnym malarskim horyzoncie: ein reisendes 
Nichts. Nęcąca nicość. Nicość jako Niebyt? Lub raczej Pra–Byt? Koniec, ale też i 
Początek? 
Czy ową Nicość właśnie malował mój pejzażysta na parę miesięcy przed końcem 
swojego świata? 
Gdzie to właściwie jest? Piszę jest, a nie: było, bo jeżeli było wtedy, to 
przecież musi być i dziś. Bo co znaczy pół wieku dla krajobrazu? Więc gdzie był, 
jest, ten krajobraz utrwalony na akwareli? 
Nie znam na tyle okolic Szczecina, by rozpoznać miejsce. Nie tak znów 
charakterystyczne, w tym wcięciu linii brzegu w bezmiar nieba i wody, tworzącym 
literę X. Symetrię klepsydry. Przesypującej przestrzeń i czas. W obie strony? 
Łatwiej iść mapą przeglądaną w pamięci. Jezioro Dąbie, Głębokie, gdzie na pięć 
przed dwunastą przeniosą się władze Festung Stettin? Kępa Parnicka, Silberweise, 
Grabower Werde, Mölln Revier? Zbyt płasko, a obraz ma brzeg wysoki. Zalew 
Szczeciński, dość rozległy i rozmaity? Ale też nie dość wyniosły. Wysoczyzny 
rzeczne Oder, Reglitz, jakieś ich rozlewisko, naturalny port? Może. Ale zupełny 
brak drzew na obrazie, ot choćby w smudze lasu, przeczy tej lokalizacji. 
Dobrze. Nie wiem, gdzie to jest. Dobrze, że nie wiem. Bo stałbym wtedy i patrzył 
na zmarszczoną wiatrem wodę, chmury wyżej, takie same, zupełnie inne. 
Zakłopotany detektyw, który nie wie co ma zrobić z odnalezionym dowodem 
rzeczowym. Bo nie wie, na co to ma być dowód? Na miejsce zbrodni? Na miejsce 
ocalenia? 
Spróbuję być bez dowodu: to musiało być tutaj gdzieś, blisko. Jesienią 44 roku 
dalekie wycieczki w plener nie były powszechną praktyką szczecińskich malarzy. 
Od czasu, gdy trzydzieści lat przed datą z narożnika mej akwareli Walther Riezel 
przejął po Dohrnie, preferującym raczej ekspozycje etnograficzno–przyrodnicze, 
Muzeum Miejskie: nie mogli narzekać. Nie było ich wielu, ale Riezel cenił ich 
sztukę i miał na tyle zrozumienia dla regionalizmu, żeby popierać tutejszych. 
Lecz w 1934 Riezel, dość opieszale oczyszczający zbiory muzeum ze zdegenerowango 
plugastwa pójść musiał na wcześniejszą emeryturę. Zastąpił go dr Otto Holtze, 
dotychczas kustosz Stadt Museum. 5 sierpnia 1937 roku, około godziny 13. 30, co 
dokładnie zarejestrowano, mrużąc oczy od światła odbijającego się od nieruchomej 
w upale rzeki i wachlując się kapeluszem, stał na Hakenterasse, przed wejściem 
do muzeum, dr Hoffman, szef komisji przysłanej z Berlina dla przeglądu 
tutejszych zbiorów. Pani Greta O., wyglądająca w szarym, wełnianym kostiumie jak 
mężczyzna, dyskretnie ocierała chustką pot u nasady nosa. Miała spisywać obrazy 
skazane na konfiskatę. Zapisała 300. Po trwającej półtora dnia wędrówce przez 
sale wystawowe i magazyny. Nadburmistrza Fabera nie było przy tym. Co dało mu 
potem pretekst do interwencji u samego Rusta. Jakże to, pisał ów gorliwy 
skądinąd członek NSDAP, gdzie pełnomocnictwa do takiego bezprawia; zyskał tym 
tyle, że podpadł na górze. Później też nie udało mu się dostać z Berlina ni 
feniga ze sprzedaży konfiskat na zakup nowych dzieł. W październiku 37 Rust 
wydał zresztą nakaz uzyskiwania specjalnej, osobnej zgody na każdy nowy zakup. 
Jest coś zastanawiającego w tej walce Fabera o muzeum. Najłatwiej powiedzieć: 
pazerność właściciela folwarku, niechęć do obcych, którzy grzebią w twoich 
własnych rzeczach, urażona pycha partyjnego bonzy. Trudniej: im mniejsza 
ojczyzna, tym większa tolerancja. Bo to, co jest na wyciągnięcie ręki, bywa 
naprawdę bliskie i zrozumiałe. Ale nie będę się roztkliwiał nad Faberem ani też 
nad doktorem Holtze. Na obrazie Ludwiga H. Lütke Am Bollwerk, pejzażu z połowy 
minionego wieku, widać żydowskiego kupca w jarmułce. Może nazywał się Levi? Jak 
Louis Levy, właściciel trafiki na Kohl Markt, jak Julius Levy, ze sklepu 
kolonialnego, na Lastadie, imiennik malarza Julo. Inny Levy (pisany Lewy), 
Rudolf, też szczeciński malarz, zginął w obozie we Włoszech, jesienią 1944 roku. 
Lazur, kolor południa Europy. Niebieski Jeździec? Cwałował pod innym niż pruskie 
niebem. Niekoniecznie dlatego, że pruski jest kwas, a błękit paryski. W końcu i 
monachijski akademizm był dla Blaue Reiter trudną do przeskoczenia przeszkodą. 
Die Brücke też musieli przerzucać swój most ponad malarską skarbnicą Drezna. Kto 
wie, czy właśnie nie jej bliskość sprawiła, że Nolde, Kirchner, Schmidt– 
Rottluff tak wierzgnęli przeciw ościeniowi Mistrzów przenosząc się zresztą do 
Berlina. Nie przesadzałbym więc z błękitem ukochanym przez francuską duszę i 
paletę. Owszem, Poussine, La Tour, pastelowi Perronneau i Degasa, rozświetlone 
niebiesko akwarele Cezanne’a plus te wszystkie ultramaryny pachnące upojnie Soir 
de Paris. Ale w końcu Der blaue Reitera malował w Monachium Kandinsky. Wasyl z 
Moskwy? No to jest Beckmann z tryptykiem Odjazd: szaleństwu bocznych skrzydeł 
przeciwstawiający centrum wielkie wołanie błękitu: morze. Beckmann czujący nad 
sobą młot Thora (w szczecińskim muzeum skonfiskowano jego Poranek w 
Schewenningen ) szykował się wtedy do emigracji. 
Niechże zresztą będzie, że łatwiej było Francuzom o ich błękit. I niech zostanie 
jak jest. Chcesz zobaczyć niemieckość w obrazku – bierzesz Caspara D. 
Friedricha. Na okładkę, na motto, na pewniaka. Pomroczność, księżyc, cienie, a 
morze jest fluidem tyleż melancholią przesyconym, co groźnym. C. D. F. tęsknił, 
by wyrazić w krajobrazie das Geistige in der Kunst. Ale co zrobić z tym duchem, 
gdy Preussiche Akademie der Künste już od maja 33 rozpoczyna artystyczno–ideową 
selekcję swoich członków? Gdzie go wtedy szukać? Przecież nie w błękicie 
aryjskiego wejrzenia? I gdzie był wówczas mój pejzażysta, strażnik łodzi w 
zatoce? 
Na akwareli ciemnoszarej, zimnoświetlnej, z nieba ku wodzie i z wody ku niebu 
sączy się przydymiony zmierzchem, spopielały błękit. Trudno go ujrzeć, ale jest. 
Wypływa z obrazu, gdy padnie na niego promień słońca. Wiem, to tania metafora. 
Ale ten blask to wizualny konkret. I zaklęcie otwierające bramę barw. 
Bywało, że otwierała się i w Szczecinie. Prawda, że na wyskoki Niebieskich 
Jeźdźców to robotniczno– kupieckie miasto nie było gotowe. Ale nie bez kozery w 
30 powstał tu związek das neue pommern (znów małe litery: tym razem zapewne jako 
inna forma burzenia Formy), nawiązujący do konstruktywizmu weimarskiego Bauhasu. 
Założył go, bodaj Bernhardt, przybysz z Berlina. Należał do tego związku i Julo 
L. Więc bywało. W krzykliwych kolorach akwarel Bornesa i Polte. W gęstym od barw 
i kształtów dziele Hartiga, gdzie żółć uderza w czerwień i soczyste zielenie. U 
Otto Tarnogrockiego, w jego soczystej palecie krajobrazu. 
A i w Stadt Museum nawet podczas wojny obejrzeć było można – prócz wystaw 
sławiących krzepę pomorskiego regimentu czy potęgę Wielkiego Fryca – choćby 
dzieła „Mistrzów holenderskich”. Ten, kto dwa lata później malował pejzaż z 
łodziami, mógł się więc napatrzeć niderlandzkiego bogactwa aż po czubki rzęs. 
Tych zmierzchów, zatok, portów, korabi i łodzi. Wgryzł się tedy w te goudy 
światła, w to wiatraczne powietrze, przefiltrował je przez niemiecką duszę i 
jesienią 1944 wykonał replikę zapamiętanych olśnień? 
Nie, to zbyt proste. Zresztą najbardziej nawet bezludne holenderskie krajobrazy 
istnieją zawsze w odniesieniu do człowieka, niechby był tylko znaczkiem 
postawionym gdzieś z boku, kropką, cieniem, ale zawsze współistotnym Naturze. A 
ten pejzaż jest pusty. Z nikim. Nie, nie z nikim. Z jego żywą nieobecnością. 
W tym samym roku 1942, z okazji 25 lecia Pomorskiego Związku Artystów Malarzy 
szczecińskie muzeum urządziło dwie inne wystawy, tutejszych właśnie. Najpierw 
malarzy, potem akwarelistów i grafików. Jeśli był tutejszy – prezentowano chyba 
i jego prace. Ale nie znajduję go wśród miejscowych. Lichy ze mnie detektyw, ale 
i niewiele ocalało w szczecińskich zbiorach. Lecz przecież rozpoznałbym, jak nie 
po autografie, to po stylu, choćby pogłos tej akwareli. W jakiejś reprodukcji, w 
jakimś doborze barw. Nic nie znalazłem. Wśród owych niekończących się Im Hafen 
von Stettin, Settin Hefen, Abend auf dem Hafen. Port, wiadomo: dynamika i rytm 
pracy, krzepa holowników, miasto u wodopoju. Rześka nuta w sam raz na Haus der 
Deutschen Kunst. Stąd ente wersje portowych obrazów Dekkerta. Ale wcale nie 
trzeba patrzeć przez pryzmat ideolo, by zrozumieć, że i dla czułych na barwę, 
rozproszenie i odblaski światła postimpresjonistów port był dobrym tematem... 
Nie znalazłem więc. Może i nie chciałem znaleźć. By nie zaprzeczyć temu, co 
wiedzieć zacząłem niezależnie od szukania. No, może tylko w Krajobrazie ze 
światłem księżyca Gustawa Wimmera, z 1936 roku, odkryłem cień, praecho, pejzażu 
z łodziami. Bo i tam łódź, choć żaglowa, i nocne niebo, przecięte smugami 
tajemnego światła i stojąca oleiście woda. Ale w obrazie Wimmera (rocznik 1877, 
urodzony w Stettin) pobrzmiewa romantyczna melancholia, poetyczność lukrowana. A 
tu: spokój. Spokój? Tak. Nie ten łagodnego przyzwolenia, sennego wyczekiwania, 
sytej pewności. Inny. Spokój po ostatniej kropce. Po zasłonięciu okien. 
Zamknięciu oczu. Wykonało się. Tylko tyle. Aż tyle. Ewangelia św. Jana głosi, że 
przed „wykonało się”, było jeszcze: „pragnę”. 
Dürer, 1494 (kombinacja cyfr innej daty: 1944?); z tego roku pochodzą widoki 
Kachleurt w Alpach, pierwsze akwarelowe malowanie z natury. Około 20 lat 
wcześniej, w Japonii, wyszedł w plener, by malować tuszem swe słynne Pejzaże 
czterech pór roku genialny Sesshu. Trzeba przyznać, iż wobec ogromnych różnic w 
historii sztuki Wschodu i Zachodu zbieżność dat w tym akurat wypadku prowokuje 
wyobraźnię. Spotkanie akwareli i tuszu. Die Brücke z papieru i jedwabiu. 
Znamienne, że to właśnie akwarela, farbka wątła, wyzbyta ambicji konstruowania 
rzeczywistości, pierwsza tę rzeczywistość spróbowała pochwycić. W ulotności 
chwili. 
Tyle, że Dürer i Sesshu długo nie mieli naśladowców. Akwarela w Europie wróciła 
dopiero po dwóch wiekach, w Anglii. A tusz na malarskim Wschodzie pełnił wciąż 
tę samą rolę, co za wszystkich poprzednich Dynastii. Rysował nie świat jako 
taki, ale jego obraz w duszy człowieka: naczynia z równie kruchej porcelany jak 
wszystkie dzieła Boga. Więc i jak miasto? Także jak miasto. 
W roku 1944 Max Kühn wyszedł na ruiny Alte Stadt z pudełkiem akwareli. Co wcale 
nie było proste, bo po nalotach morze ruin zostało zamknięte. Łatwiej było pójść 
nad zatokę o zmierzchu? 
Łatwiej o to pytać. 
Ręka spoczywająca na kolanie, brązowy, wytarty welwet, zimna poświata 
przenikająca firankę. Ręka trzyma książkę; wypaczona okładka z żółtą plamą w 
górnym rogu. Na dłoni o suchej, pergaminowej skórze także widać plamy, żółto–
brązowe zblakłe cętki, stygmat biologii. Na okładce tytuł: Deutsche Maler der 
Früchrom–antik i autor: H. Nasse. U dołu, małymi literami: München, 1924. Dłoń 
unosi książkę i otwiera ją na stronie 104, założonej sczerniałą wierzbową 
gałązką. Za oknem mży coraz słabszy blask, ale jeszcze można odczytać: „... 
nadawanie rzeczom znanym – godności rzeczy nieznanych, rzeczom skończonym – 
nieskończoności”. 
W lutym 1942 szczeciński Związek Nauczycielstwa zorganizował wieczór pamięci 
Caspara D. Friedricha. W uznaniu dla jego synowskich uczuć wobec Pomorza. Czy 
ziemia, kraj, jego ludzie – to są „rzeczy skończone”, których nieskończoność 
dopiero sztuka może wydobyć? Więc jednak Friedrich i jego romantyka w scenerii 
Małych Ojczyzn? W opowieściach o wielkiej, wytęsknionej Ojczyźnie ducha, za 
dalekim, ciemnym horyzontem? 
Więc może jednak nie tak, nie Dürer i Sesshu, nie wyprawa nad wodę z blokiem pod 
pachą, ale zamknięty pokój, zasunięte firanki? I może to miejsce, którego 
szukałem na krajobrazowej mapie pamięci, w ogóle nie istnieje? Może te chmury na 
horyzoncie to zarys wyśnionego fiordu? Może ten, który je stworzył, miał swój 
gabinet shoi, „kojec do pisania” na japońską modłę, choć nie ze ścianą 
rozsuwającą się na kwitnący sad. Gabinet z oknem na studnię podwórza, z 
trzepakiem i starą wierzbą, z widokiem na Nic Ważnego, a zatem Na Wszystko. Może 
tamto miejsce, to z pejzażu – był tylko w nim? I razem z nim go nie ma? 
Nie. Jest, bo był. Bo ten pejzaż jest. Chyba mocniej we mnie, niż w nim. Patrzę 
na niego tyle lat. A on miał go raptem chwilę, jakiś chłodny listopad i to zaraz 
przeszło, przewinęło się niby chiński szoküan, rozwinięty z rulonu, obrazek po 
obrazku, i na powrót zwinięty w sobie. Jest. Także dlatego, że widzę ten 
czerwony ślad farbki, chorągiewkę na maszcie kutra. 
Dwie przesłanki: racjonalna i irracjonalna. Z obu ta sama pewność. Pejzaż 
malował człowiek stary. Może i bardzo stary. 
Najpierw wierzyłem w pierwszą: w listopadzie 44, w mieście, pod które szybko 
podchodził front, tylko stary człowiek, bezużyteczny dla wojennej machiny miał 
wystarczająco dużo czasu i swobody, by zapisać po swojemu tamten koniec świata. 
Ale potem zobaczyłem akwarele Kühna. I zrozumiałem, że można było w śmiertelnie 
już rannym Szczecinie używać akwareli, jak obdarzonego duszą fotograficznego 
aparatu. Nie szukając alibi w starości. 
Została przesłanka druga: pejzaż z łodziami to już tylko post scriptum dla tego, 
co minęło. Dawno. Razem z jego widzeniem świata. Ten pejzaż i sztubackie, 
drwiące z ograniczeń akwarelki Levina: noc i dzień! Ale starość to także Nolde, 
ten wiecznie młody Matuzalem. Tyle że autor mego pejzażu był stary. Po prostu. I 
miał do tego prawo. Zwyczajne, ludzkie. Do bezruchu łodzi. 
Musiał wiedzieć, że sztuka to wieczny ruch, pływanie pod prąd ale dla niego, 
wtedy, była już czymś innym. Malował swoją zatokę, gdziekolwiek ona jest. Był 
stary i zmęczony. I chyba złamany swą biernością wobec świata, który 
współtworzył przecież. Jak każdy z nas: swoim kłamstwem, strachem, małością. 
Malował, by na przekór wszystkiemu i samemu sobie, zwłaszcza sobie, mieć 
nadzieję. 
Akwarela, farba wodna, aqua. Nie bez przyczyny tak częstym tematem akwarel jest 
woda. Rzecz nawet nie w lingwistycznej metaforyce, a w technice malarskiej, 
którą akwarela poniekąd wymusza. Podobnie jak papier: podłoże twarde, nie 
wchłaniające farby. Motyw wody, płaszczyzny rozmytej, półprzejrzystej, w sposób 
naturalny stać się musiał żywiołem akwarelistów. A pamiętać trzeba i o tym, że 
akwarela wymaga precyzji. Tu nie da się niczego poprawić, ukryć pod grubością 
faktury. 
Pejzaż z łodziami malowany jest lekko a zarazem z ogromną pewnością, 
dokładnością. Nie w rysunku, lecz w budowaniu równowagi między barwą i 
kompozycją, światłem a przestrzenią. Jego autor, choć epigon sztuki, był bez 
wątpienia mistrzem akwareli. Malował uważnie, bez pośpiechu. Cokolwiek by 
zresztą mówili historycy malarstwa – akwarela, skromna siostra olejnych płócien, 
nieśmiała reporterka z lirycznym odchyleniem, zbawiona jest od gorączki i 
niepokoju poszukiwań. A jej techniczne ograniczenia czynią z niej strażniczkę 
trwania, ładu, spokoju. W ulotności chwili? Właśnie: w motylu chwili, w 
chińskiej dżonce, w gałązce kwitnącej śliwy; w łodziach zakotwiczonych u brzegu 
zatoki. 
Malowanie wodą wody. Jedność nazywanego i nazywającego. Ukazywanego i 
ukazującego. Obrazu i rzeczy. Ja osiągam tę harmonię tylko wtedy, gdy piszę 
słowo: atrament. 
A spoiwo? Znane było od wieków jako guma arabska. Egzotyka Arabii Felix i świata 
dzieciństwa. Równocześnie. Bo któż nie miał kiedyś kleju w szklanej buteleczce z 
gumowym kapturkiem? Kto nie pamięta gumy arabskiej? Uzyskuje się ją nacinając 
pień akacji i zbierając hojnie płynącą żywicę. Najlepszą uzyskuje się z gatunku 
Acacia Senegal. 
Czarne złoto zapachu. Aromat światła. 
Zawsze w tym samym miejscu, z pełnym gardłem woni, ciepłej i płynnej jak miód. 
Rozświetlona zieleń Grabow Park, połyskujący w niej korytarz In den Algen, 
którym zawsze biegłem na skróty, ja, uczeń Mariackiego Gimnazjum, najlepszy z 
rysunku u profesora S. (który był uczniem Ludwiga Mosta), biegłem tędy zawsze od 
Kleine Domstrasse, musiałem, choć usiłowały mnie zatrzymać zgorszone spojrzenia, 
musiałem, bo goniło mnie akacjowe słońce, zapowiedź bliskiej już letniej 
swobody, łaskoczące wąsy na portrecie dyrektora Heydemanna (a może to były 
binokle Greischbrechta?) wiszącym ku chwale szkolnej tradycji w naszej auli, 
więc biegłem, biegnę aleją wśród drżenia akacjowych listków, podniecony tak jak 
wtedy, gdy na stokach Grüne Schanze, tłukliśmy tych z gimnazjum Schillera, choć 
to oni mieli ogrodowe tyczki długie jak lance francuskich chevalieurs, 
zwyciężaliśmy, jak ci, co mieli pomnik na Deutsche Berg, tyle że okrzyki 
wydawaliśmy indiańskie, tak samo jak wtedy, kiedy junkrzy zwozili swą 
gospodarską dumę, runo złote, a po prawdzie cuchnące baranem, na Grüne 
Paradeplatz, wszystko wtedy było grüne, albo weise, place i mundury paradne, i 
suknie i pierzasty bez przy Toepfferparkstrasse, od którego zapachu kręciło się 
w głowie, więc rzucaliśmy się z wrzaskiem Irokezów w tę wełnę spiętrzoną, 
tarzaliśmy się w dzikiej miękkości, wśród przekleństw stróżów odganiających nas 
kijami, pamiętam światło nagłego uderzenia, smagnięcie gorące, jak pocałunek, 
gdy z pomarańczą porwaną wprost ze skrzyni w porcie, ze śmiechem, z moją dobrą, 
zgraną zgrają, gnałem na złamanie karku, z tym słońcem w dłoni, między wozami, 
beczkami śledzi i pochylonymi plecami tragarzy, aż któryś z wozaków strzelił 
mnie batem, jak słodko bolało, gdy przyniosłem pomarańczę Heidi, a ona nie 
chciała jej przyjąć, zachodziło słońce, ale nie sposób było spojrzeć w wodę, bo 
promienie uderzały o nią i migotało w oczach i migocze wciąż, gdy zaciskam 
powieki, zawsze, gdy przypominam wieczór na Bollwerku, i te białe stateczki 
posapujące na niedzielnej Dunzig, pełne koronek i słomkowych kapeluszy, i noc w 
bengalskich ogniach, zaczarowaną blaskiem lampionów, witającą uroczystą flotyllę 
płynącą Odrą, a dłoń Heidi, nie, to już była Edda, ta z małym, różanym 
znamieniem na karku, które urażałem zawsze usiłując odpiąć haftkę kołnierzyka, 
gdy całowałem jej szyję, więc dłoń Eddy, gdy patrzyliśmy z brzegu, była zimna 
jak zimne ognie, i bałem się, że miłość to znaczy śmierć, ale potem były wyprawy 
do grot miłości za wzgórzem Julo (Julo: jak L., cóż się potem stało z tym 
chłopcem?), skąd widziało się całe miasto a zwłaszcza żagle i wodę, białe na 
srebrnym, a potem, gdy inni poniosą już koszyki z serem, winem i owocami ku 
grotom z miłością w nazwie, ze śmiechem w oczach, dojrzałych oczach Ilse, 
biegliśmy, już sami, w wonny gąszcz, a ona prowadziła mnie aż do samego końca, i 
tam, w blasku łąkowych zapachów, dyszała spiesznie z policzkiem przy ziemi, ale 
nie pozwoliła bym ją dogonił, wymknąłem się w ostatniej chwili wprost w jej 
dłonie, ciepłe, wypełnione nagle moim nasieniem, śmiała się, hoopla!, i 
rozrzuciła je po trawie, ogrzanej letnim popołudniem. 
Pamięta się tylko światło. Zawsze światło. I zapach. Jasny, odurzający aromat 
blasku. 
Istnieją dwie teorie na temat starości artystów. Pierwszą, dość powszechną, 
oblekł w język naukowego wykładu, w roku 1863, Hipolit Taine. Starość jest 
według niego porą artystycznego samopowielania, kryzysu, upadku. Po stronie 
przeciwnej sytuuje się teza odmienna. Wiek sędziwy to pora rzeczywistego 
wyzwolenia sił twórczych. Zostając przy dowodach ze sztuk plastycznych; vide: 
późne arcydzieła Tycjana, Rembrandta, Halsa, El Greca, Michała Anioła, Moneta, 
Hokusai... 
Ciekawe, że trzej najbardziej znani orędownicy tej teorii – Brinkmann, Hamann, 
Lützeler – różnicy się zresztą w argumentacji – byli Niemcami. Macht und 
Herrlichkeit, moc i wspaniałość wielkich starców. Albo: drżenie rąk, mętność 
spojrzenia, bezradność, pustka. Ciekawe, że między tymi dwoma teoriami nie 
znaleziono miejsca na łodzie w wieczornej zatoce. Nieruchome i spokojne wobec 
gasnącego dnia i kładącego się na wodzie nieba. 
Ręce na kolanach, na brązowym, wytartym welwecie, w prawej cienkie drzewce 
pędzelka. Tyle razy widział tę stworzoną jeszcze przez Dohrna ekspozycję sztuki 
Japonii i Chin. Kiedy to było? Kiedy to było, te kaligraficzne pędzelki, którymi 
rysowało się fale i sarny u wodopoju i prostotę bambusa, i wszystkie znaki 
pisma. Bo litery i rzeczy, znaki i świat, były jeszcze jednym i tym samym. 
Tamte pędzle z włosia zajęcy, soboli i lisów. Jego pędzelek jest zwyczajny, 
nawet nie z przydziału Związku Artystów, ale szkolny, pospolity, w drewnianej, 
żółtawej obsadce. Choć też musi być przecież z sierści zrobiony. Opuszek palca 
dotyka łagodnie miękkiego, dawno już wyschłego włosia. A potem ręka odkłada 
pędzelek na surowy, poplamiony farbami blat stołu i kładzie na kolanach okrągłą 
puszkę z wizerunkiem wąsacza w czerwonym fezie. Otwiera ją, przesypuje między 
palcami bursztynowe wiórki pozostałe na dnie. W 33 roku paczka tureckiego 
tytoniu kosztowała 30 fenigów. Takie rzeczy się pamięta. Nawet, gdy przychodzi 
nabijać fajkę wysypanym z bibułek żołnierskim tytoniem. Zwłaszcza wtedy. 
Wstaje powoli, ale bez wysiłku. Jest już prawie ciemno. 
Chiński mistrz malarstwa, Wu–Tao–tsy (680–760 r.), zwany ostatnim promieniem 
światła przed zmierzchem malarstwa buddyjskiego, opanował, jak nikt przed nim, 
sztukę przedstawiania przestrzeni. O jego śmierci, która dosięgła go późno, 
krążyło wiele legend. Jest i taka, która mówi, że któregoś dnia wszedł po prostu 
w przestrzeń swojego obrazu. Mario Prodan, autor monografii chińskiego 
malarstwa, nazywa tę legendę „szczególnie zabawną”. 
To ja na tym zdjęciu, ten chłopiec w berecie i kraciastych spodenkach, ja z 
małą, miękką piłeczką na gumce. Zdjęcie jest czarno–białe, ale piłeczka 
czerwona. Wiem to. Takie rzeczy się pamięta. Przykucnąłem i mrużę oczy od 
słońca. Jestem na Wałach Chrobrego, przy nabrzeżu. Tuż za mną lustro wody. 
Słyszę kroki. Odwracam się i widzę mężczyznę idącego w moją stronę. Ma na sobie 
rybacką kurtkę z kapturem odrzuconym na plecy i brązowe spodnie. Staje przy 
mnie, w ręku ma fajkę, jak wszyscy starzy ludzie. Chowa ją do obszernej kieszeni 
i wyciąga do mnie dłoń. 
Waham się przez chwilę, ale podnoszę się i podaję mu swoją. W tej drugiej cały 
czas trzymam czerwoną piłeczkę. Dostrzega ją i z poważnym uśmiechem kiwa głową. 
A potem sobie idziemy. 
marzec 1997 
Wybór niektórych niemieckich nazw topograficznych i geograficznych 
Adolf Hitler Strasse – Pokoju 
Altdamm – Szczecin Dąbie 
Alte Wache – restauracja przy budynku UFA–Palast, dziś: Galeria Centrum 
Am Königstor – przy Bramie Królewskiej 
Apfelallee – Powstańców Wielkopolskich 
Augustastrasse – Małopolska 
Barnimstrasse – Aleja Piastów 
Behörden Pommerschen Provinz – siedziba władz Prowincji Pomorskiej , dziś: Urząd 
Wojewódzki 
Berghof – Haus Wachenfeld w Alpach, przemianowany na Berghof, ulubiona siedziba 
Hitlera 
Berliner Tor – Brama Berlińska, dziś:Brama Portowa 
Beseritz – Bezrzecze 
Birkenallee – Malczewskiego 
Bismarckstrase – Ledóchowskiego 
Bleiholm – Bielawa, wyspa na wprost Wałów Chrobrego 
Bollwerk – Nabrzeże Wieleckie 
Bredowerstrasse – Drzetowska 
Breiterstrasse – Wyszyńskiego 
Bubblitz–Abbau – Bobolice, woj. koszalińskie 
Bugenchagenkirche – dziś: kościół św. Wojciecha 
Dammschersee – jezioro Dąbie 
Elsestrasse – Bronisławy 
Frauenstrasse – Panieńska 
Fredrich Karl Strasse – Piłsudskiego 
Fuhrstrasse – Grodzka 
Hakenterrasse – Wały Chrobrego 
Hohenzollernstrasse – Bolesława Krzywoustego 
Horst Wessel Strasse – Józefa Poniatowskiego, także: Lisia (Kijewo) 
Garnisonkirche – kościół garnizownowy, dziś: Najświętszego Serca Pana Jezusa 
Gartenstrasse – Odzieżowa 
General Landschafts Gebäude –Towarzystwo Ziemskie przy Paradeplatz (dziś: PKO w 
al. Niepodległości) 
Glambeck – jezioro Głębokie 
Grabower Park – park Żeromskiego 
Grabowerstrasse – Matejki 
Greifenstrasse – Bogurodzicy 
Grosse Ritter Strasse – Korsarzy 
Grünberg – Zielona Góra 
Grüne Schanze – Dworcowa 
Gustaw Adolf Strasse – Parkowa 
Kaiser Wilhelm Strasse – Jedności Narodowej 
Königsplatz – pl. Żołnierza Polskiego 
Körnerstrasse – Józefa Sowińskiego 
Kohl–Markt – Rynek Węglowy (dziś: fragment rynku w obrębie ul. Grodzkiej) 
Kreutze Kirche – kościół św. Krzyża, dziś: św. Rodziny 
Landeshaus der Pommerschen Provinz – budynek Administracji Prowncji Pomorskiej, 
dziś: Urząd Miejski 
Lorzingerstrasse – Herbowa Landesversicherunngs Anstalt – Krajowy Zakład 
Ubezpieczeń, dziś: Wyższa Szkoła Morska Marienstift Gymnasium – Gimnazjum 
Mariańskie, dziś: LO 2 Moltkestrasse – Wyzwolenia (dokładnie: jej fragment, w 
okolicach pl Rodła) Mönchenstrasse – Mnisza (dziś: fragment Grodzkiej) Mönne – 
wyspa Mienia Nemitzerstrasse – Niemierzyńska Neuerdorfer See – jezioro Świdwie 
Paradeplatz – Niepodległości Passewalker Chausse – Ku Słońcu Pfarrerstrasse – 
Parafialna Rossmarktstrasse – Koński Kierat Rumbske – Rumsko (woj. słupskie) 
Quistorp Park – park Kasprowicza Schillerstrasse – Mazowiecka Schlagerterallee – 
Karola Miarki Schulzenstrasse – Sołtysia Seemansheim – Dom Marynarza, dziś: Dom 
Rybaka przy ul. Małopolskiej Siegfriedstrasse – Kozia (Kijewo) St. Jakobkirche – 
kościół św. Jakuba Stolp – Słupsk Trocadero – teatrzyk rewiowy w obrębie 
Bismarckstrasse UFA–Palast –kino–kawiarnia, dziś: Galeria Centrum 
Wendorferstrasse – Hieronima Derdowskiego Westend–Brücke – mostek na jeziorze 
Rusałka Victoria Platz – pl. Batorego Züllchow – Żelechowa 
Spis treści 
Muszla od Uzdrowiciela Dwie monety Skorupy Cukiernica pani Kirsch Wieczność 
pióra Rodowe srebra Obrączka Pocztówki. Pasjans. Popiół Kamień z Atlantydy 
Aneks. Pejzaż wieczorny z łodziami 
Korekta: Antoni Pawlak