Jan Lechoń

W mym sercu jak w bursztynie

Wybór wierszy i przekładów poetyckich 
oraz dramaty poetyckie
Wybór i wstęp Beata Dorosz
Jana Lechonia 
legenda bogata w sprzeczności
„Lechonia znałem od dziecka — wspominał przyjaciel i poeta, 
Stanisław Baliński. — Byli tak biedni, że mówiło się u państwa 
Wasiutyńskich (Aleksander Wasiutyński był rektorem Politechniki), a 
przychodzili tam wieczorem na lekcje śpiewu synowie różnych ludzi, 
wśród nich dwóch braci Serafinowi-czów — że mieli jedną parę 
butów na dwie osoby"1. Później też nie było lepiej, skoro około 
1917—18 roku rodzina „z braku funduszy" zmuszona była stołować 
się w miejskiej garkuchni2. Urodzony w rodzinie o szlacheckich 
korzeniach, kultywującej żywe tradycje patriotyczne, sięgające dziada 
— oficera w armii napoleońskiej, nie zaznał już splendorów 
wynikających z pochodzenia czy posiadanego majątku. Przeciwnie, 
oboje rodzice — urzędnik i nauczycielka — borykali się z 
codziennymi kłopotami, zwłaszcza finansowymi, by utrzymać i 
należycie wykształcić trzech synów (Leszek miał starszego brata, 
Zygmunta, i młodszego - Wacława). Po latach złożył poeta wzru-
szające świadectwo tego trudu rodziców w wierszu Mokotowska 
piętnaście:
1	S. Baliński: Moją prawdą jest moja pamięć, „Twórczość" 1983 nr 5.
2	J. A. Kosiński: Album rodzinne Jana Lechonia, Warszawa 1993.

Beata Doros^
[...] mnie zdaje się tylko,
Że znowu się otworzy nasz pokój dziecinny
I powiem: „Ja stąd przecież wyszedłem przed chwilką".
To przecież moja Matka szyje ręką drobną I 
widzę pochylony cień Ojca na ścianie, Co 
nocami odrabia robotę osobną, Za którą dla 
nas wszystkich ma kupić ubranie.
I właśnie wtedy - między wyprawami do garkuchni i rozmowami 
o codziennych problemach — powstawały wiersze, które złożyły się 
później na debiutancki tom Karma^ynouy poemat, zwłaszcza 
Mochnacki, który „powtarzany na niezliczonych wieczorach 
poetyckich w Warszawie, budził za każdym razem taki sam dreszcz 
wśród słuchaczy jak ten, co w wierszu «szedł po sali» słuchającej 
koncertu w Metzu"3. To właśnie wtedy rodziła się legenda Lechonia, 
w której prawdziwe fakty z życia poety z biegiem lat obrastały 
dodatkowo plotką i zmyśleniem, pośrednio wpływając także na 
żywsze zainteresowanie jego twórczością i czyniąc ją jeszcze bardziej 
atrakcyjną.
Za sprawą fascynującej osobowości młodziutkiego poety ten nader 
skromny dom jego rodziców wpisał się w towarzyską panoramę 
Warszawt' jako stały i ważny jej element. W niewielkim mieszkaniu 
na Przyrynku, gdzie — jak złośliwie wspominają niektórzy goście — 
trzeba było od stróża pożyczać klucz do wygódki w podwórku, 
odbywały się co najmniej raz w roku przyjęcia, które przeszły do 
towarzysko-literackiej legendy, bo „młodociany Lechoń [...] umiał tak 
oczarować sobą ludzi (i to nieraz luminarzy sztuki i nauki), że 
wyprawa do jego domu na przedmieściu Warszawy wydawała im się 
warta fatygi"4. A korowód znakomitych gości bywał naprawdę impo-
nujący. „Na przyjęciach spotykali się pisarze obu pokoleń, artyści i 
sfery rządowe"5.
3	J. Sakowski: Żałobny pas lity. W: Pamięci ]ana Lechonia. Londyn, „Wia-
domości" 1958.
4	Z. Czermański: O Lesiku. Tamże.
5	A. Słonimski: Lechoń)an. W tegoż: Alfabet wspomnień. Warszawa 1975.
	 6

Jana Lechonia legenda bogata w sprzeczności
Czy pasowali do tego miejsca? Nie bardzo pasował tam chyba i 
sam poeta, który „sunął przez Starówkę jak wyniosły duch. Nędza, 
[...] pospolitość, choćby poczciwa, przerażały go. On musiał być też 
pewnego rodzaju straszydłem dla staromiejskiego ludku. Pewnego 
wieczoru szedł przez Starówkę na przyjęcie zamkowe w czarnym 
paltociku i cylindrze na głowie. — Jezusie Nazareński! - krzyknęła 
jakaś babina, ujrzawszy niezwykłe dziwadło - jakie to ludzie są na 
tym świecie!"6 Adresem przypisany do Starego Miasta, faktycznie żył 
w innej rzeczywistości, w której „zawsze interesowali go ludzie 
sławni, ludzie na świeczniku i w ogóle ludzie publiczni"7 i w której 
mógł zaspokoić, przypisywany mu przez wielu, „nienasycony głód 
snobizmu".
Jego olśniewający debiutancki tom także pełen był sprzeczności. 
„Nie było chyba cieńszego w dziejach księgarstwa wszystkich epok: 
liczył kilkanaście stronic i zawierał siedem wierszy"8, a mimo to 
przyjęty został z entuzjazmem — nieporównywalnym do żadnego 
innego ówczesnego wydarzenia literackiego — i zadecydował o 
sławie autora już na początku jego twórczej drogi. Podkreślano 
mistrzostwo i dojrzałość; w równym stopniu zachwycał wielbicieli 
poezji tradycyjnej, jak i tych, którzy od wchodzącego na scenę 
nowego pokolenia literackiego oczekiwali rewolucyjnych zmian. A 
Lechoń, choć należał później do „pierwszej linii «Skamandra»", nie 
pisał tak jak inni skamandryci. „Wywracał pojęcia o tym, co jest «na 
czasie». Wyłamywał się z ram. W jednej osobie: anarchista i 
prekursor"9. Okrzyknięty został następcą wielkich romantyków, w 
chwili gdy wydawało się, że bieg historii Polski pozwala nareszcie 
zrzucić z ramion „płaszcz Konrada".
W nieodwracalny sposób przylgnęło doń wówczas słowo 
„legenda". A z biegiem lat złożyło się na nią wiele, w najwięk-
6	 	F. Goetel: Lechoń. W: Pamięci...
7	 Z. Czermański: op. cit.
8	 	J. Sakowski: op. cit.
9	 J. Sakowski: op. cit.

Beata Doros^
szym skrócie wymieniając: Karma^ynouy poemat właśnie — za-
chwycający debiut zaledwie 20-letniego autora, aktywny udział w 
życiu najwyższych kręgów politycznych, artystycznych i to-
warzyskich II Rzeczypospolitej, potwierdzony dodatkowo karierą 
dyplomatyczną w latach 30. we Francji, nimb niezwykłości i 
atmosfera skandalu związane i z próbą samobójstwa, i z 
homoseksualizmem, które były tajemnicą poliszynela, wojenna 
tułaczka, polityczna emigracja w Stanach Zjednoczonych, a w 
konsekwencji — przez lata literacka nieobecność w kraju, wreszcie... 
samobójcza śmierć w Nowym Jorku. Do utrwalenia tej legendy 
przyczyniły się też trzy wyjątkowe książki: Pamięci Jana Lechonia 
[Londyn 1958], gromadząca wspomnienia najbliższych przyjaciół i 
znajomych i będąca jedynym w swoim rodzaju portretem autora 
Karma^ynowego poematu; Strofy o Janie Lechoniu [Łódź 1985], w 
których kilkudziesięciu polskich poetów paru generacji daje wyraz 
fascynacji twórczością, a nade wszystko osobowością i tragiczną 
śmiercią Lechonia; Album rodzinne Jana Lechonia [Warszawa 1993] 
pióra Józefa Adama Kosińskiego, który wnikliwie i z pietyzmem, na 
szerokim de rodzinnym, kreśli sylwetkę Leszka Serafinowicza, zanim 
stał się Janem Lechoniem.
W sposób naturalny więc legenda i leżąca u jej źródeł fascynacja 
poetą rozwijały się równolegle z jego biografią.
Po tak niezwykłej inauguracji kariery spodziewano się po 
Lechoniu później wiele, na tym samym poziomie i zapewne w tym 
samym tonie. Tymczasem oczekiwania te zahamowały jego inwencję 
twórczą na kilka lat. Gdy pojawił się tom Srebrne i czarne, 
czytelnikom ukazała się zupełnie odmienna postać poety. Tam — 
„zapatrzony w gest romantyczny", tu - „schyłkowiec, dandy literacki, 
przeżarty zwątpieniem do szpiku kości, a umiejący swoją 
zgorzkniałość zawrzeć w nieskazitelnie doskonałej formie"10. 
„Narodowości", „historyczności", „publiczności" Karmasynowego 
poematu został przeciwstawiony
10 T. Terlecki: Dwa profile Jana Lechonia. W: Pamięci...
— 8 —

Jana Lechonia legenda bogata w sprzeczności
głęboki dramatyzm i absolutnie osobisty ton czy wręcz „prywatność" 
Srebrnego i czarnego. Że były one nowym spojrzeniem na świat i 
poetycką postrefleksją po pierwszej próbie samobójczej — to 
zapewne tylko jedna z wielu możliwych interpretacji. A także jedna z 
wielu niespodzianek, jakie kryje w sobie i twórczość, i biografia 
Lechonia.
Bo czyż nie było zaskoczeniem, że w 1930 roku wyjechał Lechoń 
do Paryża, by w Ambasadzie RP „objąć tak łakome stanowisko 
dyplomatyczne, nie posiadając żadnych ku temu kwalifikacji"?11 To 
wydarzenie - choć z pewnością w oficjalnych papierach 
ministerialnych jest w formalny sposób udokumentowane — stanowi 
także cząstkę legendy Lechonia, bo — jak wspominał Jarosław 
Iwaszkiewicz, „kiedyś wyznał mi Lechoń, że ostateczna decyzja 
wyjazdu na stałe za granicę nastąpiła po nieprzespanej nocy, podczas 
której wyliczał osoby w całej Warszawie, z którymi jest na «ty». Gdy 
doszedł do trzystu nazwisk, postanowił porzucić Warszawę"12, poeta 
zaś tę decyzję sam chyba nieco mistyfikował, pisząc po latach: „naraz 
ni stąd, ni zowąd powiedziałem na półpiętrze w «Zie-miańskiej», że 
jadę do Paryża. Nieoczekiwanie wzięto to na serio i tak mnie zaczęto 
o ten wyjazd dopytywać, że zdecydowałem, iż muszę choćby na parę 
miesięcy pojechać"13.
Pojechał więc do ówczesnej światowej stolicy kultury i sztuki bez 
znajomości języka francuskiego, by po 10 latach opuszczać Paryż 
jako przyjaciel tamtejszej elity intelektualnej. „Ak od samego 
początku [...] wżył się w nowy krajobraz, w nowe otoczenie. Cieleśnie 
i umysłowo stał się jego częścią składową. Kelnerzy w «Deux 
Magots», stare hrabiny po salonach, uginający się pod ciężarem 
wawrzynów pisarze z Palais Mazarin i awangardziści z 
Montparnasse'u witali się z nim jak z dobrym znajomym"14. 
Spotkania u Lechonia gromadziły
1111 . 11 A. Słonimski: op. cit.
12	I. Iwaszkiewicz: Książka moich wspomnień. Kraków 1957.
13 1. Lechoń: Dziennik, t. 3 [25 kwietnia 1953]. Warszawa 1993. 14 K. 
Morawski: Podzwonne. W: Pamięci...
	 9 	

Beata Doros^
najwybitniejszych przedstawicieli świata literatury, sztuki i polityki, 
by wymienić tylko Louisa Ferdinanda Celine'a, Benjamina Cremieux, 
Jeana Cocteau, Daniela Halevy, Serge'a Lifara, Misie Sert, Paula 
Valery. O rozległości jego kontaktów towarzyskich i „salonowej 
fantazji" najdobitniej świadczyć może prowadzona przez niego 
właśnie od czasów paryskich Księga Gości. „Kto zna Paryż i sądzi go 
bez jakichkolwiek złudzeń, wie dobrze, że nie rozstrzygnęła o tym 
tylko magia urzędowego stanowiska i reprezentacyjnych apanaży, ale 
także i przede wszystkim magia nieprzeciętnej osobowości, 
uderzającej inteligencji"15.
W Paryżu zajęty był Lechoń nie tylko „światowościami" — choć 
później oceniał, że były to „zmarnowane lata życia" i „ze zgrozą 
myślał, ile lat przegadał z tymi salonowymi durniami"16. Zabiegał też 
o promowanie kultury polskiej we Francji, a ukoronowaniem tych 
starań było wystawienie w kwietniu 1936 roku w Operze Paryskiej 
Harnasiów Karola Szymanowskiego.
Nie miał zatem czasu, a może raczej — paradoksalnie, właśnie w 
tym mieście żyjącym kulturą i sztuką— czuł się wypalony 
emocjonalnie, intelektualnie zniewolony, niezdolny do konty-
nuowania własnej twórczości. Paryskie 10 lat Lechonia to w zasadzie 
okres poetyckiego milczenia.
I jakby znów chcąc zaskoczyć świat, zaprzeczył popularnemu 
przysłowiu: inter arma silent musae — wybuch II wojny światowej 
bowiem obudził w nim na nowo potrzebę twórczości. Był zatem 
najpierw wzruszającym interpretatorem historii literatury polskiej w 
sześciu wykładach wygłoszonych zimą 1940 roku na tzw. 
Uniwersytecie Polskim za Granicą, które, niczym Sienkiewiczowska 
Trylogia, pisane były „ku pokrzepieniu serc" — choć samemu 
Lechoniowi bardziej przypadało do gustu i zaspokajało jego wieszcze 
ambicje kojarzenie ich z wykładami Adama Mickiewicza na Sorbonie 
w okresie Wielkiej Emigracji. Później, już za oceanem, w Brazylii, 
obudził się Lechoń poeta. Z goryczy klęski i nędzy emigracji oraz 
bezgra-
15	T. Terlecki: op. cit.
16	 J. Lechoń: Dziennik, t. 3 [2 października 1953], op. cit.
^BfiJtej*^

Jana Lechonia legenda bogata u> sprzeczności
nicznego zauroczenia polskością zrodził się więc wojenny tom 
wierszy Lutnia po Bekwarku (1942).
Oddalony o tysiące kilometrów od kraju, „niezłomny i nie-
przejednany" wobec powojennego porządku w Polsce - jej poświęcał 
wiersze, audycje radiowe w radiu Voice of America i Rozgłośni 
Polskiej Radia Wolna Europa, ale nade wszystko -myśli i uczucia. Bo 
„on właściwie nigdy nie wyjechał z Warszawy. Zawsze, aż po 
ostatnie dni w niej tylko mieszkał. I wtedy, kiedy zatrzymywał się w 
Paryżu, w Lizbonie, w Rio de Janeiro, w Nowym Jorku, nie opuszczał 
swego miasta. Dokądkolwiek w tej swej nieudanej wędrówce po 
świecie zawitał, ze ścian jego mieszkania spoglądały na niego 
reprodukcje Canaletta, na półkach leżały tomiki Or-Ota i 
Lenartowicza, na etażerce widniał album o starej Warszawie, 
błyszczała płyta gramofonowa Wandy Landowskiej, grającej na 
klawesynie. Może nawet nieco pozował na staroświeckość, do której 
ani z wieku, ani z temperamentu nie miał prawa, ale jeśli wśród wielu 
rzeczy nieprawdziwych była choć jedna ponad wszelką wątpliwość 
szczera, aż do łez najprawdziwsza, była nią miłość do Warszawy"17. 
Obrazy Polski, Mazowsza, Warszawy, Starego Miasta zostały 
zamknięte w jego wierszach, bo — jak wyznawał sam poeta:
w mym sercu jak w bursztynie na zawsze przetrwały...
Wystarczy przypomnieć choćby tylko niektóre tytuły utworów: 
Wiersz^ mazowiecki, Teatr na Wyspie, Stara Warszawa, Stare Miasto, 
Bajka warszawska, Wiersz^ dla Warszawy... Ale i w innych, o 
tytułach „nie naznaczonych polskością", dominują głównie polskie 
tematy, często też następuje szczególne zespolenie np. motywów 
religijnych i „polskich" - święci opiekują się polskimi żołnierzami 
{Męczennicy}, pejzaż nieba do złudzenia przypo-mina krajobraz 
mazowiecki [Niebo], Matka Boska śpiewa małemu Jezusowi polskie 
piosenki... [Kolęda].
Po Lutni po Bekwarku pojawiła się pełna tęsknoty za oj-
17 T. Nowakowski: Ryba na piasku. W: Pamięci...
11 	

Beata Doros^
czyzną Aria ^kurantem (1945), a później Marmur i rója (1954), gdzie 
wiecznie żywe uczucia patriotyczne dochodzą do głosu na przemian z 
wyznaniem osobistego dramatu emigranta, poety, człowieka... We 
wszystkich powojennych wierszach prowadził więc Lechoń sobie 
tylko właściwą, przejmującą i subtelną, Rozmowę ? aniołem:
Dziś we śnie mnie nawiedził anioł polskiej doli I płakał, 
szumiąc w mroku skrzydłami srebrnemi, Jak gdyby 
chciał powiedzieć: „Umierasz powoli, Samotny, tak 
daleko od rodzinnej ziemi".
- „Daleko? Co ty mówisz? Mnie wszystkie zapachy 
Ogrodów i pól naszych co dzień niosą wiatry, We mnie, 
we mnie jest wszystko: mazowieckie piachy I jeziora 
litewskie, i Wisła, i Tatry!"
Jednocześnie pracował nad powieścią Bal u senatora, zmagał się z 
trudnym tworzywem dramatycznym w Godzinie przestrogi, a od 1949 
roku z zadziwiającą sumiennością i systematycznością prowadził 
swój Dziennik. Napisał w ostatnich dziesięcioleciach, zwłaszcza w 
Ameryce, wielokrotnie więcej niż w okresie przedwojennym, a mimo 
to nieustannie - choćby na kartach Dziennika właśnie, ale i w listach 
do przyjaciół — wyrażał przekonanie o znikomości swojego dorobku 
literackiego i gorzki żal, że „nie ma, niestety, klasztorów, gdzie by 
tacy jak ja zapóź-nieni pisarze mogli coś niecoś ze swych zaległości 
odrobić i jako tako polepszyć swój nekrolog"18.
Nekrolog jest w pewnym sensie najbardziej zwięzłą i najkrótszą 
formą podsumowania cudzego życia. Poeta jednak podejmował próby 
takiego rozrachunku z samym sobą.
Latami paraliżowała go niemoc twórcza w obawie, że nie spełni 
oczekiwań. Sam stawiał sobie zawsze najwyższe wymagania, pragnąc 
dorównać niedościgłemu wzorowi, jakim był
18 J. Lechoń: [z listu do T. Terleckiego z 20 lutego 1955]. W: T. Terlec-
ki: op. cit.
	 12 	

Jana Lechonia legenda bogata w sprzeczności
dlań Mickiewicz — tym bardziej że w wielu kołach Drugiej 
Emigracji obdarzono go mianem jej wieszcza. Nie mogąc im 
sprostać, żył w nieustannym przytłaczającym go samokrytycyzmie. 
To życie, z pozoru tak pełne sukcesów i tak błyskotliwe, w 
rzeczywistości pełne było udręki. A bogactwo „zewnętrznego" 
zaangażowania Lechonia — wcielającego się w różne role: 
dyplomaty, aktywnego uczestnika zebrań politycznych, mówcy na 
wiecach polonijnych, działacza społecznego, wreszcie bywalca i 
ozdoby salonów — było desperacką próbą ucieczki od samego siebie, 
od rozdzierającego jego osobowość konfliktu między oszałamiającą 
inteligencją a ultrawrażliwą uczuciowością, od dręczącego go 
poczucia skrajnego pesymizmu, spychającego go nieustannie w 
obsesyjne myślenie o śmierci.
Ten dramat wewnętrzny rozgrywał się niczym w wierszu Erynie: 
Wszystko na ochach lud^i, lec^ wszystko iv milczeniu, ale przyjaciele z 
jego otoczenia nie rozumieli, co naprawdę kryje się za tą poetycką 
formułą. W pokonywaniu kolejnej jeszcze sprzeczności bowiem 
Lechoń stał się mistrzem. „Zbierał ciągle anegdoty, bo nie tylko je 
lubił i lubił je powtarzać, ale potrzebował ich także na taką godzinę, 
kiedy nieusposobiony do mówienia będzie musiał mówić. A technikę 
opowiadania i żartowania doprowadził do takiego majsterstwa, że 
będąc w najgorszym nawet stanie ducha, mógł ubawić swym mono-
logiem, a także swój niepokój wewnętrzny zagadać"19. Ile kosztowała 
go ta „gra" prowadzona z otoczeniem, zapewne tylko po części 
poświadczyć może notatka w Dzienniku, sporządzona na niecałe dwa 
miesiące przed śmiercią: „Na wierzchu spokój, opanowanie, nawet 
dowcip — wiem, co trzeba robić, co należy czuć — ale w środku 
bunt, szaleństwo i to, co czuję naprawdę. Trzymać się, udawać do 
końca — w nadziei, że Bóg mnie uspokoi i pozwoli być sobą i mieć 
twarz, jaką trzeba, dla ludzi"20.
Owa jedyna w swoim rodzaju „gra" z ludźmi odbywała się
19 Z. Czermański: op. cit.
20 J. Lechoń: Dziennik , t. 3 [22 kwietnia 1956], op. cit.
	 13 	

Beata Doros%
też i w innych wymiarach. Wydawało się przecież, że pogodził się z 
nową rzeczywistością i z życiem emigranta, skoro ogłosił esej Aut 
Caesar aut nihil (1955), będący gorliwym wyznaniem wiary w potęgę 
Ameryki i jej posłannictwo wobec reszty świata — wyznanie tak 
subiektywnie żarliwe, jak gorące mogą być tylko modlitwy neofity. 
Także tylko pozornie silny psychicznie, stał się pomocą i oparciem 
dla stojącego na krawędzi samobójstwa malarza i pisarza, Rafała 
Malczewskiego. Nie znajdując lekarstwa dla siebie, w 
wysublimowany sposób wyczuwał jego stan i — jak wspomina 
artysta - „był lekarzem znającym się na rzeczy. Wyszarpnął mnie z 
mroków lęku. Był przyjacielem prawdziwym, dobrym 
chrześcijaninem, ratującym duszę bliźniego"21.
Zwiódł więc wszystkich - i najbliższych przyjaciół, i tłum 
okazjonalnych znajomych, którymi był w polskim Nowym Jorku 
otoczony. Osaczyły go jednak bez reszty choroba, rozpacz, pustka i 
samotność, gdy skoczył z 14 piętra hotelu „Henry Hudson".
Niewyrażalna w słowach musiała być ta ostatnia walka poety z 
samym sobą i z Bogiem... I z kart Dziennika, i z relacji przyjaciół 
wiadomo, że w ostatnich latach szukał dla siebie ratunku w żarliwej 
modlitwie i w praktykach religijnych. Nie tylko poetycką, ale przede 
wszystkim duchową potrzebą było wykreowanie Madonny 
Nowojorskiej, której oddawał się w opiekę i wyznawał: Ja modlę się o 
cudy dla siebie i świata [Do Madonny nowojorskiej. Te jednak się nie 
stały... Kościół zaś nauczał wówczas, że samobójstwo jest aktem 
buntu wobec Boga, uznawał samobójców za skazanych na potępienie 
i odmawiał im katolickiego pogrzebu. Tak „nieortodoksyjny" w swej 
wymowie list kardynała Stefana Wyszyńskiego do brata Lechonia, 
Zygmunta Serafinowicza, wydaje się wobec tego kolejnym 
paradoksem w meandrach biografii poety: „Bardzo drogi Zygmuncie. 
Odprawiłem Mszę św. za poetę Jana Lechonia i ufam spokojnie,
21 R. Malczewski: Śpiew. W: Pamięci...

Jana Lechonia legenda bogata w sprzeczności
że Dobry Bóg da mu jak Hiobowi wszystkiego siedmiokroć. Przecież 
pozwolił ongiś nieprzyjaznemu, by uderzył ciało Hiobowe, ale do 
duszy prawa nie dał. Ufajmy, że z tej strasznej męki życia dusza 
wyrwała się z tęsknotą za Prawdziwym Ojcem. Komańcza 1 VII 
56"22.
Z chwilą śmierci poety okazało się, że ci, którzy nie zdołali go 
obronić przed nim samym, nie umieli go także uratować dla siebie. 
„Oto w naszej biedzie, nędzy i klęsce, staliśmy się jeszcze 
niezmiernie biedniejsi, świecący w tej czarnej godzinie klejnot - 
przepadł. Może najlepiej wyraził to później Wacław Lednicki: «Jego 
obecność była niezbędna dla nas wszystkich, nawet gdy milczał». Ot, 
po prostu myśleliśmy w chwilach, kiedy niedola osaczała nas 
niemiłosiernie coraz ciaśniej szym kręgiem, a bezhetmańskość 
naszych dni stawała się coraz bardziej rozpaczliwa, myśleliśmy 
wtedy: jest Lechoń. A teraz zdarzyło się nieszczęście"23.
Wobec takiej straty umilkły wszystkie - tak typowe dla roz-
politykowanej polskiej emigracji — spory i swaty. Pogrzeb tragicznie 
zmarłego stał się wielką manifestacją patriotyczną. Trumnę okrytą 
biało-czerwonym sztandarem nieśli na swoich barkach, poczytując to 
sobie za honor, przyjaciele pisarze, politycy, dyplomaci, 
generałowie... „Patrząc na smutne fotografie z żałobnego obchodu — 
wyznawał Kajetan Morawski — nie mogłem powstrzymać się od 
myśli, że Leszek, tak niegdyś głęboko przejęty reżyser przeniesienia 
zwłok Słowackiego, byłby lubił taki pogrzeb. Ten hołd poezji, który 
sobie ubogi wygnaniec wymarzył"24. Paradoksalnie powtórzyła się 
więc po latach scena opisana przez poetę w wierszu Włosy 
Słowackiego:
Tę trumnę całą w kwiatach, tę drogę wspaniałą, 
Bicie dzwonów i blask ten, co kościół rozjarzył, 
Kiedyś sobie ubogi suchotnik zamarzył.
22J.A. Kosiński: op. cit.
23	J. Fryling: Tren. W: Pamięci...
24	K. IVlorawski: op. cit.
15

Beata Doros^
W czerwcu 1956 roku żegnali i opłakiwali go wszyscy. Ale już w 
listopadzie, choć Polski Instytut Naukowy w Nowym Jorku urządził 
wieczór ku jego czci, Józef Wittlin powątpiewał „czy ktoś z jego 
licznych przyjaciół odwiedził w Dzień Zaduszny jego grób"25. Wiersz 
Cytata zdaje się mieć zatem niemal proroczy wydźwięk:
Na cóż laur ci pochlebczy i kuszące brawa? Na cóż 
szumnej gawiedzi oklask wielokrotny? Zwiędną, 
przebrzmią, umilkną. Ale twoja sprawa Jeszcze nie 
jest skończona, poeto samotny.
Pierwszy potwierdził to już wkrótce Tadeusz Nowakowski: „Gdy 
po dwuletniej nieobecności w Nowym Jorku znowu znalazłem się w 
tej kamiennej dżungli, postój pośród tamtejszej kolonii polskiej, 
pozbawionej Lechonia, wydał mi się nagle pozbawiony większego 
sensu. Po odejściu «pana Leszka» wiele spraw i kilku ludzi odmieniło 
się nie do poznania. Tamtejszy świat, polski świat urojony, nie ma się 
wokół czego obracać. Dotychczasowy system planetarny, z 
Lechoniem-słońcem pośrodku, rozpadł się w kawałki. Banalny, 
dziennikarski frazes o ((niepowetowanej stracie», o (duce nie do 
wypełnienia» po raz pierwszy zabrzmiał w moich uszach szczerze. 
Nieprawda, że nie ma ludzi niezastąpionych. Lechoń, zjawisko równie 
złożone, jak jednorazowe i niepowtarzalne, był, jest nadal i zawsze 
będzie nie do zastąpienia"26.
„Lechoniowe paradoksy" nie skończyły się wraz z jego życiem... 
Na nowojorskim cmentarzu postawiono na jego grobie tablicę z 
błędną datą śmierci — zamiast 8 VI napisano 8 VII; po latach, gdy 
już prochy zakochanego w Polsce i polskości tragicznego emigranta 
mogły wrócić do kraju, bo padły państwa olbrzymie, aby tak się stało 
[Włosy Słowackiego] i mogły zostać złożone tam, gdzie pragnął tego 
poeta i dał temu wyraz
25	J. Wittlin: Śmierć i śmiech. W: Pamięci...
26	T. Nowakowski: op. cit.

Jana Lechonia legenda bogata w sprzeczności
w wierszu: chciałbym le^eć j Tam, gd^ie mój ojciec — pod Warszawą 
\To, w co tak trudno nam uwierzyć...], sporządzono mu nową tablicę 
nagrobną - znów z błędną datą: 8 V.
Ale Twoja sprawa jeszcze nie jest skończona, Poeto...
Beata Doros^

Poezje

W kraju 
(1917-1939)

Karmazynowy poemat 
(1920)
Herostrates
Czyli to będzie w Sofii, czy też w Waszyngtonie, 
Od egipskich piramid do śniegów Tobolska Na 
tysiączne się wiorsty rozsiadła nam Polska, Papuga 
wszystkich ludów - w cierniowej koronie.
Kaleka, jak beznodzy żołnierze szpitalni, Co 
będą ze łzą wieczną chodzili po świecie, Taka 
wyszła nam Polska z urzędu w powiecie I taka 
się powlokła do robót - w kopalni.
Dziewczyna, na matczyne niepomna przestrogi, 
Nieprawny dóbr sukcesor, oranych przez dzieci, 
Robaczek świętojański, co w nocy zaświeci, 
Wspomnieniem dawnych bogactw żyjący ubogi.
A dzisiaj mi się w zimnym powiewie jesieni, W 
szeleście rdzawych liści, lecących z kasztanów, 
Wydała kościotrupem spod wszystkich kurhanów, 
Co czeka trwożny chwili, gdy ciało odmieni.
O! zwalcież mi Łazienki królewskie w Warszawie, 
Bezduszne, zimnym rylcem drapane marmury,
	 23 	

Jan Lechoń
Pokruszcie na kawałki gipsowe figur}', A 
Ceres kłosonośną utopcie mi w stawie.
Czy widzisz te kolumny na wyspie w teatrze,
Co widok mi zamknęły daleki na ścieżaj?
Ja tobie rozkazuję! W te słupy uderzaj
I bij w nie, aż rozkruszysz, aż ślad się ich zatrze.
Jeżeli gdzieś na Starym pokaże się Mieście I 
utkwi w was Kiliński swe oczy zielone, 
Zabijcie go! — A trupa zawleczcie na stronę I 
tylko wieść mi o tym radosną przynieście.
Ja nie chcę nic innego, niech jeno mi płacze Jesiennych 
wiatrów gędźba w półnagich badylach; A latem niech 
się słońce przegląda w motylach, A wiosną — niechaj 
wiosnę, nie Polskę zobaczę.
Bo w nocy spać nie mogę i we dnie się trudzę 
Myślami, co mi w serce wrastają zwątpieniem, I 
chciałbym raz zobaczyć, gdy przeszłość wyżeniem, 
Czy wszystko w pył rozkruszę, czy... Polskę obudzę.
Duch na seansie
Oto firanka u okna się słania. Komety 
wlokąc za sobą liliowe, On idzie. Księżyc 
znad czoła odgania, Co seledynem oblewa 
mu głowę, Nieme z ust naszych biorący 
pytania,
	 24 	

Poezje
Wieczystych tęsknot podźwięki echowe. Na 
płaszczu jego gwiazd srebrnych tysiące, Przystanął. 
Z płaszcza otrząsa je drżące.
Znieruchomieliśmy wtenczas słuchacze Mów 
pięknobrzmiących i dysput wygodnych, Bo się nam 
zdało, że oto już płacze Harfa, co wężów usypia 
głód głodnych, Że oto trąbią na trąbach trębacze, 
Szwedów gotowi gnać z Rusi precz, szkodnych. 
Woń się fijołków rozlała po sali — On stał. A 
myśmy na Słowo czekali.
Spirytystyczne pogasły wnet krzyże I sznur rąk 
opadł z stolika bezradnie. Łowimy uchem, jak serca 
nam niże Na bicz korali krwawiący, jak zdradnie 
Wszystkie zamilkłe porusza w nas spiże I ból 
prawdziwy niemocy w nie kładnie, Jak się w nas 
samych z nas samych zaśmiewa, Tłukąc nam w 
serce — poezji ulewa.
Więceśmy w pierwszej tej chwili myśleli,
Że widmo pragnie obudzić w nas — siebie,
Że on nam wstąpi do duszy — Anhelli,
Płaczący, milcząc, na matki pogrzebie,
Że ból na tysiąc nas w Polsce rozdzieli,
Duchem rosnących w Ojczyzny potrzebie,
I z naszych wątpień nam ołtarz postawi,
Przez klucz strzeżony swych — z wierszy - żurawi.
	 25 	

Jan Lechoń
I tak poczęło w nas męką coś gadać, Ofiarną 
chustą z Chrystusa odbiciem, Gdy z jego 
płaszcza jął tysiąc gwiazd spadać, W 
doniczkach kwiatów rodzący się życiem. 
Kłosy porosły, z ziarn których chleb zjadać 
Będziem, a które nawożą się gniciem, I 
Balladyny z nich malin rósł dzbanek, Które ma 
żywy zjeść wieczór kochanek.
Drzwi biblioteki żelazem okute
Pchnął cicho, wchodząc do ciemnej izdebki,
I książki począł przerzucać: zatrute
I te, od których szedł w naród duch krzepki,
I te żołnierskie, pisane na nutę
Bojowej w polu Moskala zaczepki,
I wszystkie książki przepalał rękami,
Uśmiechem strojny — stojący przed nami.
Oto nad szablą zawisnął na ścianie Księcia 
Józefa konterfekt sczerniały — Ku niemu 
idzie! Ma w oczach kochanie, Żar niewygasły 
pochodni, zapały, I kiedy w gardle się zrywa 
nam łkanie Żołnierskich pieśni — drze portret 
w kawały I w onych pieśni przepada nam jęku, 
Czującym pęki kwitnących ziół w ręku.
Patrzajcie! Patrzcie! Skroś okno odpływa, Na 
rydwan siada ciągniony przez pawie, Aloes 
koła mu wozu okrywa, Drogę sznurami 
wskazują żurawie,
-26 —

Poezje
Firmament nocą na niebie przerywa
Biczem, świecącym w gwiazd srebrnej siklawie -
Jedzie gdzieś, myśli płomieniem objęty,
Ten, co chciał z czynu na ziemi być święty.
Którzyśmy Słowa czekali stęsknieni, Kłosy 
widzimy ubogie a żytnie, Z lamp 
rozświetlonych w pokoju promieni, Jak słońce 
jasne, pszeniczny dzień kwitnie, Z łąk 
Horsztyńskiego kosiarze strudzeni Idą ze 
śpiewką radośnie a bitnie.
Księcia Józefa konterfekt sczerniały 
Na ziemi leży podarty w kawały.
przypisane Mieczysławowi Gryd^ęwskiemu
Jacek Malczewski
Srebrzyste mają skrzydła, kąpane w zórz tęczach, 
Nabrzmiałe mlekiem piersi i jurną pogodą, W południa 
ciche, letnie, po łąkach tan wiodą, Wirując lekko, sennie 
w ogromnych obręczach. Przychodzą do mnie latem 
przez okna otwarte, Popsutych koła młynów ruszają z 
chichotem, Muskają twarz mi skrzydłem i włosów 
swych złotem, Z żołnierzy szydząc moich stawianych na 
wartę. Parobków przewalają leniwych po łąkach, 
Spętane karę konie roznoszą pastwiskiem, Do dziewuch 
— starych faunów rozśmieją się pyskiem,
- 27 -

Jan Lechoń
Umilkną zasłuchane w podniebnych skowronkach.
Skoszonym pachną sianem, kwiatami i miętą,
W czuprynach mają brudnych okruchy ze słomy,
Gdzie mogą, wszystko kradną — i rzadkie są dom}7,
Jak dom mój niegościnny — strojone na święto.
Jak moja skąpa chata, gdzie w kątach się smuci
Swój brud i swoja podłość, a ściany powleka
Grzech wielki malowany narodu, i czeka
Dom pusty gospodarza, co kiedyś powróci.
W żołnierskim przyjdzie palcie, podszytym zgnilizną,
Przez oczy patrząc ślepe, promienne tęsknicą.
Da wiatrom siwą brodę — a wiatry ją chwycą,
W jej każdy włos się siwy wgryzając Ojczyzną.
Nie będziesz do mej chaty wstępował, Derwidzie,
Jak pielgrzym, dziad ubogi, co przyszedł do zdroju.
Złocistą lamą ściany obiję w pokoju
I nawet psom z łańcucha dziś powiem: „Król idzie".
Zamknąłem wszystkie okna, przez które się wkrada
Srebrzyste skrzydło jurnej dziewuchy o świcie,
Cykanie szarych świerszczów, ukrytych gdzieś w życie,
I faun obrosły, głupi, co bajki mi gada.
Zielone zgonię żuki, drzemiące na różach,
Motyle porozganiam i ptaki wypłoszę;
Niech cicho będzie u mnie. Tę ciszę przynoszę,
Mój ból, chorobę w polskich nabytą podróżach,
Mój pierwszy dzień — mą wiosnę, gdy z traw się
podnosi 
Niepokój letnich skwarów od ziemi gorącej, Mój drugi 
dzień — me lato, mój zegar bijący, Mój trzeci dzień — 
mą jesień, co zeschły łan kosi, Mój czwarty dzień — mą 
zimę, gdy wszystko minione
- 28 	

Poezje
Swym szklistym patrzy wzrokiem i mówi ci zdradnie: 
„Błogosław życie swoje z oddali, co kradnie Nadzieje 
młode wiosny, jesienią skoszone!" Prastare wyjmę 
miody, zostałe po tryźnie, Chowane po piwnicach na 
Twoje tu przyjście.
Hej słyszę! Już w ogrodzie otrąca wiatr liście I 
Derwid idzie ślepy, wrócony Ojczyźnie. Po drodze 
tupią fauny, trzaskają z kopyta, Taraszą miękką trawę 
i gościa w dom wiodą. Derwidzie! Hej! Derwidzie! 
Złe czeka nad wodą. Bezmyślna, jurna dziewka 
bezwstydnie odkryta Tęczami sennych skrzydeł po 
czole go muska, Do ust mu lepkie wargi przykłada 
czerwone. Hej! Młyny! Idą młyny - i woda w nich 
pluska.
Na dzień dla żywych, dla mnie — na wszystko
skończone.
Sejm
Gdy do sali wszedł sejmowej z wielkim animuszem, 
Gwałt uczynił pan Zagłoba białym swym kontuszem. Za 
pas słucki rękę włożył, srebrną ma deliję, Drzwi otwarły 
się z hałasem. Łuna! Łuna bije! Powciskani w ław 
szeregi zerwą się posłowie I spojrzeli na się wzajem, w 
krzyżach czując mrowie, Gdy tymczasem on, wylotów 
odrzucając, stąpa, Aż zadrżała, zaskrzypiała polska chata 
skąpa. Poszedł cichy szmer po frakach, poszedł po 
żakietach,
	29 	

Jan Lechoń
Rozglądają się biskupi strojni w fijoletach, 
Elektryczność w żyrandolach zaświeciła jasno, Pan 
Zagłoba, niby w tańcu, drogą idzie własną. 
Pomarańcze po doniczkach poruszyły liście Przed 
tem słońcem nadchodzącem, skrzącem się
srebrzyście, 
Oniemieli dziennikarze w swej prasowej loży, Nikt nie 
wiedział, że on przyjdzie i że kontusz włoży. Rusza 
warta wojsk, mająca straż przy Majestacie, Bo się boją, 
że on zechce zabrać głos w debacie. Że coś powie, co 
obrazi sal sejmowych ściany; Ustępują z drogi wszyscy: 
myślą, że pijany. Upiłże się, upił miodem, upił miodnym 
złotem, Całą wychlał dziś piwnicę, spał przez chwilę 
potem. Rankiem szatnych kazał wołać, w tabakierkę 
trzasnął, „Na sejm jadę, na królewski! Kontusz dajcie!" 
—
wrzasnął. 
Czeka czwórka zaprzężona przed bielonym dworem, 
Dwór przeżegnał pan Zagłoba zacnych ojców
wzorem. 
Bat zaświstał, kurz się podniósł, zaskrzypiały koła, 
Czwórka pędzi, wicher gędzi, śmieją mu się sioła.
Zasępionych zastał w sali, zagadanych górnie, Wieńce 
kokot na galeriach, posłów na koturnie, Budżetowej gwar 
dyskusji, szelest enuncjacji. „Racja!" — izba zawołała. 
„Nie ma - krzyknął - racji!" Potracili głowy wszyscy, 
veto słysząc w sali, Jeszcze jeden krok postąpił: wprost 
do tronu wali. Pobielały posłom wargi, poszedł chrzęst 
po straży: Zerwał król się na swym tronie, twarz mu 
ogień żarzy.
	 30 -

Poezje
Wziął pod ramię go Zagłoba, dał tabaki niucha I coś 
szepcze, mruga okiem — cały sejm go słucha.
Co to? Co to? Śmiech zatrzasnął miłościwym panem; 
Coś powiedział kanclerzowi z licem roześmianem, Coś 
powiedział senatowi kanclerz jak w sekrecie, Gruchnął 
gromem śmiech biskupów strojnych
w fijolecie. 
Usłyszeli go posłowie. Stanów zniknął przedział, 
Śmiechem jurnym się zbratali nad tym, co powiedział: 
Staropolską zwykłą fraszką, sprośnym, tłustym wicem, 
Powiedzianym roześmianym i pijanym licem. Tynk 
obleciał na suficie: śmiech o szyby bije, Z ław się zerwał 
sejm i krzyknął: „Polska niechaj
żyje!"
Aż za oknem podskoczyły u pojazdów koła, I coś 
pędzi, i coś gędzi, w głos się śmieją sioła.
Polonez artyleryjski
To major Brzoza kartaczami w moskiewskie
pułki wali!
Siew pada w ziemię szrapnelami, I 
dym, i grom, i burza z nami, 
Piekielny deszcz ze stali.
Na firmamencie chmury chmurzą 
Brunatne z armat dymy
	 31 —

Jan Lechoń
Raz po raz ziemia jęknie burzą, Ślepia 
się dziko armat mrużą, Przy których my 
stoimy.
Od ognia czarni, dymem syci
I wiecznie czuwający. 
Armaty — grom i ból, i wici -
Bateria ryknie w głos, gdy chwyci 
Wasz szept zmartwychwstający.
Miarowo dudni, z cicha, z cicha,
Bez przerwy, bez ustania! Na miły 
Bóg!! Czy ziemia wzdycha?
To artyleria nasza licha
Dziś puka od świtania... To major Brzoza 
kartaczami w moskiewskie
pułki wali!
Czy przeciw nam wy, czy też z nami?
Gadamy do was kartaczami; Nie 
dusi dym i krew nie plami,
I jeno ogień pali. Za nami 
będą mówić ciszą
I łzami, i modlitwą... Armatom 
ognia!! Niechaj dyszą!
Hej! ognia! ognia! Słyszą, słyszą, 
Że w bitwie idziem bitwą.
Konnicy koniem, zbrojną ręką Po 
swoje iść piechocie.
Jaką grał Bem pod Ostrołęką, 
Taką nam zagrać dziś piosenką
	 32 	

Poezje
I w putk moskiewski rozwinięty 
Chrzest słać, piekielny chrzest i święty,
Kapłanom przy robocie. Dudni 
nam ziemia, dudni, dudni,
Radujcie się, majorze! Tako 
się Polska nam rozcudni,
Gdy skwarny przyjdzie czas południ 
Na nasze krwawe zboże.
Słyszycie! Z cicha, z cicha, z cicha,
Warkotem, bez ustania... Na miły 
Bóg! Czy ziemia wzdycha?
Pułk się za pułkiem w śmierć przepycha.
To artyleria nasza licha
Dziś puka od świtania. Ani 
się pyta kto dziś z nami
Bateria wścieklej stali.
To major Brzoza kartaczami w moskiewskie
pułki wali!
Mochnacki
W r. 1832 Maurycy Mochnacki 
koncertował w Metzu.
Mochnacki jak trup blady siadł przy klawikordzie I 
z wolna jął próbować akord po akordzie. Już ściany 
pełnej sali w żółtym toną blasku, A tam w kącie 
kirasjer w wyzłacanym kasku,
	 33 	

Jan Lechoń
A tu bliżej woń perfum, dam strojonych sznury, A 
wyżej, na galerii — milcz serce! — mundury. Tylko 
jeden krok mały od sali go dzieli, Krok jeden przez 
wgłębienie dla miejskiej kapeli — On wie, że okop 
hardy w tej przepaści rośnie, Więc skrył się za 
okopem i zagra o wiośnie.
Rozpędził blade palce świergotem w wiolinie I mały, 
smutny strumień spod ręki mu płynie. Raz w raz rosa 
po białej pryska klawiaturze I raz po raz w wiolinie 
kwitną polne róże. Rosną. Większe, smutniejsze, 
pełniejsze czerwienią, Coraz niżej i niżej, uschną, w 
bas się zmienią! Nie. Równo, równo rosną w jakiś 
smutny taniec, Rozdrganą klawiaturę przebłagał 
wygnaniec I nagle się rozpłakał po klawiszach sztajer, 
Aż poszedł szmer po sali, sali biedermeier. Głupio, 
sennie, bezmyślnie kręci się i kręci. Jakieś myśli chce 
straszne wyrzucić z pamięci, Do piersi jakąś białą 
przytulił pierś drżącą I czuje tuż przy piersi nieznośne 
gorąco, I tysiąc świateł w oczach, w czyjejś twarzy 
dołki, I zapach białej sukni, ubranej w fijołki.
Nagle złoty kirasjer poruszył się w kącie.
Sto myśli jak kanonier stanęło przy loncie,
Stu spojrzeń obcej sali przeszyły go miecze,
Wstyd idzie ku estradzie — czuje, jak go piecze.
Więc do basu ucieka i tępo weń tłucze,
Po tym tańcu szalonym niech ręce przepłucze,
Z tych czerwonych, duszących róż otrząsa płatki,
- 34

Poezje
Rozsypuje po sali w tysiączne zagadki, W sto 
znaków zapytania, sto szmerów niechęci, Nie pyta. 
Już jest w basie. Już tam się wyświęci. Raz, dwa, 
trzy, cztery — wali. Niechaj mu otworzą, Niechaj 
wyjdą z chorągwią, wyjdą z Matką Bożą, Niech mu 
końskie kopyta przelecą po twarzy I niechaj go 
postawią gdziekolwiek na straży: Na ulicy stać 
będzie z karabinem w dłoni...
...Słyszy sala: ktoś idzie, ostrogami dzwoni -
Ostrogą spiął melodię, a akompaniament Szaleje, 
krzyczy w basie, rośnie w straszny zamęt -Ku sali 
bagnetami już mierzy, już blisko -I ton jeden uparcie 
wybija - nazwisko!!! Wciąż czyste, w rozszalałe 
wplątuje się głosy I wali, wali w basie murem 
Saragossy, Oszalałych Hiszpanów wyciem, darciem, 
jękiem I znów wraca ku górze załzawionym 
dźwiękiem — W mazurze - nie - w mazurku idą 
wszystkie pary, By całą klawiaturę owinąć w 
sztandary. Zatrzymali się wszyscy w srebrzystych 
kontuszach, A klawikord im ducha rozpłomienia w 
duszach I wzdłuż długich szeregów przewija pas lity, 
Tysiąc głów podgolonych podnosi w błękity I 
wszystkie karabele jedną ujął dłonią, I uderzył w 
instrument tą piekielną bronią, Aż struna się ugięła, 
ta w górze, płaczliwa. I cisza jest w wiolinie. Cisza 
przeraźliwa.
Po martwej, głupiej strunie, po fijołków woni, Po 
czyichś smutnych oczach, jakiejś białej dłoni,
	 35

Jan Lechoń
Jakichś światłach po nocy i szeptach w komorze,
Po księżycu, po gwiazdach - mój Boże! mój Boże! —
Gdzieś się gubi i zwija, przeciera pas lity,
Po księżycu, po gwiazdach, po Rzeczpospolitej.
Po sali idzie cisza przeraźliwa, blada
I obok tęgich boszów w pierwszym rzędzie siada.
Wzrok wlepia martwy, ślepy w jakiś punkt na ścianie
I patrzy w Mochnackiego, kiedy grać przestanie.
A on, blady jak ściana, plącze, zrywa tony
I kolor spod klawiszy wypruwa — czerwony,
Aż wreszcie wstał i z hukiem rzucił czarne wieko
I spojrzał - taką straszną, otwartą powieką,
Aż spazm ryknął, strach podły, i z miejsc się porwali:
„Citoyens! Uciekać! Krew pachnie w tej sali!!!"
Piłsudski
Czarna Rachel w czerwonym idzie szalu drżąca
I gałęzie choiny potrąca idąca —
Nikogo nie chce budzić swej sukni szelestem,
I idzie w przód jak senna, z rąk tragicznym gestem,
I wzrokiem, błędnym wzrokiem gasi mgieł welony,
I świt się robi naraz. I staje zlękniony.
Pobladłe Robespierry, cisi, smutni, czarni,
Wychodząc, z hukiem drzwiami trzasnęli kawiarni.
Na rogach ulic piszą straszną ręką krwawą,
Uśmiechają się dziwnie i giną na prawo.
Tylko słychać nóg tupot na ulicy pustej
I szept cichy. Trup jakiś z zbielałymi usty -
- 36 -

Poezje
I gdzieś kończy muzyka jakiś bal spóźniony.
Pod lila abażurem mrugają lampiony.
Białych sukni w nieładzie senność, ciepło, zmiętość
I piersi, krągłych piersi obnażona świętość,
I mazur, biały mazur w ogłupiałej sali:
Dziś! dziś! dziś! Wieś zaciszna i sznury korali.
Roztańczyła się sala tęgim nóg tupotem.
Hołubce o podłogę walą, biją grzmotem,
Białe panny i panny niebieskie, różowe
Przelotnie a zalotnie przechylają głowę
I mówią czarnym frakom: „Przyjdźcie do nas jutro"
I podają im usta za podane futro.
A kiedy świt różowy przez żaluzje wnika, Dla 
siebie, nie dla gości, gra jeszcze muzyka. 
Menuetem się cichym wiolonczela żali, I białe 
margrabiny przychodzą z oddali. Na liliowych 
oparach spływają bez słowa, I panier rozłożyła 
markiza liliowa, Kawaler podszedł blady. Pani 
tańczyć każe! I tańczą hafty, sprzączki, koronki, 
pliumaże.
A w klarnet, flet i skrzypce, w ukłony margrabin 
Czerwoną, rozwichrzoną wpada nutą Skriabin. Drze 
ciszę dysonansem, wali w okiennice, Muzykę 
wyprowadza przed dom, na ulice, Na place, 
rozkrzyczane w potępieńcze ryki, I rzuca w twarz 
akordom zgłodniałe okrzyki, Na ziemię je obalił i 
kopie z rozpaczą: Otworzyć wszystkie okna! Niech 
ludzie zobaczą!! Wielkimi ulicami morze głów urasta
- 37 —

Jan Lechoń
I czujesz, że rozpękną ulice się miasta, Że Bogu 
się jak groźba położą przed tronem I krzykną 
wielką ciszą... lub głosów milionem. A teraz 
tylko czasem kobieta zapłacze -
Aż nagle na katedrze zagrali trębacze!! Mariackim 
zrazu cicho śpiewają kurantem, A później, później 
bielą, później amarantem, Później dzielą się bielą i 
krwią i szaleństwem, Wyrzucają z trąb radość i 
miłość z przekleństwem, I dławią się wzruszeniem, i 
płakać nie mogą, I nie chrypią, lecz sypią w tłum 
radosną trwogą — A ranek, mroźny ranek sypie w 
oczy świtem. A konie? Konie walą o ziemię 
kopytem. Konnica ma rabaty pełne galanterii. 
Lansjery-bohatery! Czołem kawalerii! Hej, kwiaty 
na armaty! Żołnierzom do dłoni! Katedra oszalała! 
Ze wszystkich sił dzwoni, Księża idą z katedry w 
czerwieni i złocie, Białe kwiaty padają pod stopy 
piechocie, Szeregi za szeregiem! Sztandary! 
Sztandary!
A On mówić nie może! Mundur na nim szary.
przypisane Helenie Sulimie
	 38 	


Poezje
Srebrne i czarne
(1924)
^c %. ^
Pytasz, co w moim życiu z wszystkich rzeczą główną, 
Powiem ci: śmierć i miłość — obydwie zarówno. Jednej 
oczu się czarnych, drugiej - modrych boję. Te dwie są 
me miłości i dwie śmierci moje.
Przez niebo rozgwieżdżone, wpośród nocy czarnej, To 
one pędzą wicher międzyplanetarny, Ten wicher, co dął 
w ziemię, aż ludzkość wydała, Na wieczny smutek 
duszy, wieczną rozkosz ciała.
Na żarnach dni się miele, dno życia się wierci, By 
prawdy się najgłębszej dokopać istnienia — I 
jedno wiemy tylko. I nic się nie zmienia. Śmierć 
chroni od miłości, a miłość od śmierci.
przypisane Wacławowi Zyndramowi-Kościałkowskiemu

39 —

Jan Lechoń
Toast
Nic nie ma prócz tych liści, co na drzewach zmarły, Nic 
nie ma prócz tych wichrów, którymi przewiało, Nic 
prócz śladów świetności, co się już zatarły. Nie stanie 
się nic więcej. Już wszystko się stało.
Jest jeszcze tylko księżyc, który cicho spływa Na 
czarną, krepę nocy i srebrzy ją dumną Jako brylant 
— baldachim, rozpięty nad trumną, W której 
ziemia zmęczona na wieki spoczywa.
Kielichy wznieśmy w górę i pijmy na stypie, Bo żal 
nasz byłby śmieszny, a skarga daremna. Niech nas 
trupio spokojnych pochłonie noc ciemna, A łopata 
grabarza milczących zasypie.
Ach! ileż jest spoczynku w tym słowie: tak trzeba! Jak 
nam ziemi, tak ziemi trzeba naszych kości. Szaleńcy, 
wzrośniem kiedyś kłosami mądrości, Powszednim, 
czarnym chlebem dla zjadaczy chleba.
Spotkanie
Dzisiaj nocą samotną spędzoną bezsennie, Po 
promieniach księżyca, jakimś dziwnym tchnieniem, Sam 
nie wiem, jak się nagle ocknąłem w Rawennie I z dawno 
utęsknionym spotkałem zwidzeniem.
	 40

Poezje
Przez otwarte ktoś okno grał cicho na flecie I wiatr 
lekki woń przyniósł duszącą, upojną — Jak w 
mistycznym w nią szedłem wplątany bukiecie, Pod 
nieba wyiskrzoną kopułą dostojną.
„Będziecie wysłuchani tęskniący, więc proście!" 
Jak przez Boga zaklęty przymknąłem powieki — 
I tylkom jakiś dziwny posłyszał szum rzeki, A 
później, później Danta ujrzałem na moście.
„Tyżeś to, ty, mój mistrzu! Dlaczego tak blady I 
czemu taki dziwny niepokój cię żarzy? Przychodzę 
cię ubłagać o sekret twej twarzy. Nic nie wiem. 
Zabłądziłem. I proszę twej rady".
On to rzekł, czy rzekł księżyc, czy woda to rzekła, 
Padłem, głowę ukrywszy rękami obiema: „Nie ma 
nieba ni ziemi, otchłani ni piekła, Jest tylko Beatrycze. 
I właśnie jej nie ma".
przypisane Marii Brydińńskiej
Śmierć
Albo jak boski Goethe, jak stary pan włości, Gdy 
zimą kryje pola biała śniegu warstwa, Do domu 
poniechawszy wracać gospodarstwa, Albo jak 
słodki Shelley umierać w młodości.
O! nie dożyć tych zmarszczek, które brużdżą czoło, I 
tej zgody na wszystko, co nam w serce wrasta:
	 41 	

Jan Lechoń
Odejść raczej stąd całkiem, niż wyszedłszy z miasta, 
Martwym jeszcze się cieniem włóczyć po nim w koło.
O! mój blady hoplito! Napnij swoje nerwy Wszystkim 
wrogów naporom i losu pociskom, Wichrom, które w 
nie sieką, błyskawic rozbłyskom -Zrób je lirą auzońską, 
drgającą bez przerwy.
Za żadne skarby nieba nie oddam mej świętej 
Pogardy dla wszystkiego, co wzrosło z tej ziemi: 
Do końca bić się będę z falami wściekłemi, A 
śmierć niech mnie potarga jak żagiel rozpięty.
Modlitwa
Gwiazd siewco i księżyców, co w eterze wiszą, O! 
Panie nad deszczami i Panie nad skwarem! Porównaj 
nas zmęczonych z milczącym obszarem, Niebiosa ku 
nam nachyl i napój nas ciszą.
O! utop nas w Twych światów bezmiernej głębinie, 
Posrebrzaj nas jak gwiazdy, rozpuszczaj jak morze, 
Nalewaj nas powietrzem w błękitne przestworze, 
Nastrajaj nas jak echo i słuchaj, jak ginie.
Bladym uczyń nas rankiem, wschodzącym na niebie, 
Obłokiem, co w południe leniwo przepływa, Woalem 
czarnej nocy, co ziemię nakrywa — Oswobodź nas od 
duszy i wybaw od siebie.
przypisane Karolowi Hubertom Rostworomkiemu
	 42 	

Poe^e
Na Boskiej komedii dedykacja
Im głębiej idziem w życie, coraz większa troska, 
Coraz większa nas nęka obawa tej chwili, Gdy 
wreszcie się ostatnia zasłona rozchyli: Biedna ludzka 
komedia — okaże się boska.
I serce zakochane raz po raz rozrywa
Sieć złotą, którą samo splątało niebacznie,
I zanim dla wieczności jak gwiazdy drgać zacznie,
Dla książek, jak ta mądrych, swe wnętrze odkrywa.
I radość w tym znajduje, że bije weń wściekła Ulewa 
Bożych przestróg, i modłów dziecinnych Za siebie 
nie odmawia. Już tylko dla innych: Chce, by weszli 
do raju, nie schodząc do piekła.
Proust
W półmroku sennej lampy jakieś dziwne cienie, 
Zapach lekarstw duszący, twarz blada jak chusta. To 
nic. To tylko zwykłe ostatnie zdarzenie, I trudno, by 
dziwiło Marcelego Prousta.
Jak słońce, gasnąc w pysznych promieni efekcie, 
Zachodzić się nie wzbrania i świecić nie żąda, Tak 
on powoli opis poprawia w korekcie Tej śmierci, 
którą widzi i wie, jak wygląda.
	 43

Jan Lechoń
To nic. I może jutro siądą po wieczerzy I książkę tę 
czytając ciszą nocnych godzin Poczują nagle ciepło 
jak szczęście narodzin. Albo wierzy się w życie, albo 
w śmierć się wierzy.
przypisane Franciszkowi Fiszerowi
Sprzeczka
Już zimny dzień jesienny zaczyna omdlewać I w 
myślach szukam kształtu twej drogiej postaci, I ból, co 
mną nurtuje, wszechwładną moc traci. Pójdziemy do 
ogrodu. Nie warto się gniewać.
Patrz, księżyc nad jezioro zza chmury wypływa, W 
milczeniu stoi ogród jak mlekiem oblany, I tylko 
czasem z trzaskiem pękają kasztany. Wsłuchajmy się 
w tę ziemię; jest chyba szczęśliwa.
W akacje płynie fala zimnego przewiewu —
Ach! niechaj nas przepływa, ach! niechaj w nas wieje
I niechaj nas oczyszcza, jak z liści aleje —
- 44 -
Nas, ślepych na swą miłość, pobladłych od gniewu.

Poezje
* * *
O! jak strasznie się wloką te długie godziny, O! jak 
dzień pełen trwogi, o! jak noc milcząca. Do dania 
mam tak wiele - połowę mej winy, A dłoń mi ją 
kochana ze wzgardą odtrąca.
Lecz wierzę, że jak wszystko i miłość się znuży, Jak 
dzieciństwo mgłą wspomnień zasnuje błękitną, Gdzieś 
w kącie utkwi serca, jak kolec od róży, Bolesne 
przypomnienie, że kwiaty gdzieś kwitną.
* * *
Na niebo wypływają białych chmurek żagle, Od 
twojej płynie strony niebieska fregata Nie do mnie, 
nie od ciebie. I poczułem nagle, Że już nigdy nie 
będzie, jak zeszłego lata.
Noc przyjdzie księżycowa i w twoim ogrodzie
Na srebrnej trawie cienie ułoży ogromnie.
A później będzie koła rysować na wodzie,
Gdy będziesz szła ogrodem nie ze mną, nie do mnie.
przypisane Wandzie
45 -

Jan Lechoń
* * *
Co noc, gdy już nas nuda bezbrzeżna ogarnia, Gdy 
czczość jałową w myśli, w sercu pustkę mamy, 
Wypluwa nas na miasto knajpa lub kawiarnia I 
błądzimy bez celu po zamknięciu bramy.
A potem: łomotanie, czasem półgodzinne, Nim 
wreszcie stróż zaspany obudzić się raczy. I myśl: 
zabłądzić w końcu przed drzwi jakieś inne, Co 
prowadzą do „Lepiej" lub choćby „Inaczej".
* * *
W złotych strzępach liści drzewa nocą stoją, 
Księżyc srebrne smugi po ziemi rozwlóczy. Nic 
mi nie pomoże na tęsknotę moją, Już mnie żadne 
szczęście od niej nie oduczy.
Pobielały domy od srebrnej poświaty, Jesienny 
przymrozek słabe ciało krzepi. Tylko zeschłe 
liście, tylko zwiędłe kwiaty! Może być, jak było, 
może nie być lepiej.
- 46 	

Poezje
Siedem grzechów głównych
* * *
Stargany męką straszną zapasów nierównych, Nie znając 
kresu żądzy, kres znając możności, Jak w lekkim szumie 
skrzydeł aniołów ciemności — W piekielnej śpię 
rozkoszy siedmiu grzechów
głównych.
Wyszedłem za wątpienie, cierpienia, rozprawy I 
idę tam, gdzie rzeczy się ludzkie nie liczą, I 
patrzę w owe grzechy, milczące jak stawy, I 
wiem już obojętnie, com wiedział z goryczą.
Znam ciebie, wciąż się rwąca, jak pies, furio wściekła, 
Co kąsasz na wolności, a wyjesz pod batem — I dzisiaj 
pomyślałem, gdym myślał nad światem, Że przecież są i 
tacy, co pójdą do piekła.
Pycha
Z ogrodów, z których płyną fale dziwnych woni, Z 
pałaców o przepyszne opartych kolumny, Z twoich oczu 
błękitnych i twej białej dłoni, Ze siebie, ze wszystkiego, 
jak Bóg jestem dumny.
Pod kołdrą się gwiaździstą do snu dzień ułożył, Patrzę 
w ogród przez okno: w ogrodzie jest ciemno.
	 47 	

Jan Lechoń
I myślę: jestem człowiek, którego Bóg stworzył, O 
każdej dnia godzinie śmierć wisi nade mną.
Zła ziemia będzie żarła moje białe kości,
Lecz gdzież odejdzie dusza, ten człowiek prawdziwy?
Jeśli Bóg jest nicością, pójdzie do nicości,
Do nieba - jeśli dobry; do piekła - gdy mściwy.
Łakomstwo
Na zło się i na siebie darmo człowiek godzi. Wciąż w 
nim męka istnienia jako morze wzbiera I patrzy w 
tajemnicze oczy Lucyfera, Jak w gwiazdy, które świecą 
zabłąkanej łodzi.
Na takie jeszcze miłość nie stać słodkie dreszcze, 
Jeszcze dziwnych się pieszczot długo uczyć musi, Nim 
głód ten nienazwany w naszych sercach zdusi, 
Abyśmy, mając wszystko, nie pragnęli jeszcze.
O! boskie, o tragiczne łakomstwo Adama! O! grzechu 
pierworodny, mądry i głęboki! Czyż jest jaśniejsze 
słońce niż te wieczne mroki, Gdzie nie ma ukojenia, 
tylko żądza sama?
48 -

Poezje
Nieczystość
Jedno długie spojrzenie, ach! ileż potrafi 
Rzucone w moją stronę prawie nieostrożnie. 
Ach! jakąż jest rozkoszą oglądać bezbożnie To 
wszystko, czego nie ma na twej fotografii.
Wszystkie dnia mego sprawy są tylko marzenia, 
Które noc porozprasza, sen z myśli wypłoszy; Bo cóż 
da rozkosz wargom, gdy pragną rozkoszy, Cóż może 
olśnić oczy, gdy pragną olśnienia?
Noc z tobą- to jest jedno, co jak haszysz działa, 
Tylko jedno, w co można wierzyć bezprzytomnie. I 
nie wiem, czy jest miłość oprócz twego ciała, I wiem, 
że mnie nie kochasz, że zapomnisz o mnie.
Zazdrość
Jest mi dzisiaj źle bardzo, jest mi bardzo smutno, 
Myśli mam zwiędłe, chore, jak kwiaty na grobie, Za 
oknem wisi niebo niby szare płótno. Nie mogę cię 
dziś kochać i myśleć o tobie.
Między nami jest przepaść, przepaść niezgłębiona, I 
choćbyśmy wykochać po brzeg dusze chcieli, To 
wszystko, co nas łączy, jest miłość szalona, A 
wszystko, co jest prawdą, na wieki nas dzieli.
	49 	

Jan Lechoń
Wiem teraz: to jest jasne jak słońce na niebie, I musi 
skonać serce pod ciężką żałobą, Bo nigdy cię nie 
wezmę na wieczność dla siebie. Ty nigdy mną nie 
będziesz, a ja nigdy tobą.
Obżarstwo i pijaństwo
Od wspaniałych się zastaw ciężko stół ugina, 
Białe strzępy chryzantem pośród gorsów bieli. 
Nalewam wciąż kieliszek, choć nie lubię wina, 
Ale będę pił dzisiaj, aby mnie widzieli.
Jutro przyjdę tu także. Nic mnie to nie męczy: Już 
trzecią noc się bawię bez zmrużenia powiek, Nie 
tańczę, ale słucham, jak muzyka brzęczy. Nie jestem 
gorszy od nich. Jestem zwykły człowiek.
Lecz nagle myśl jak piorun: „Skąd tu ja we fraku?" Z 
hukiem pęka butelka, ciśnięta o ścianę. Idioci! Wasze 
wino - wszystko fałszowane. Żeby pić takie świństwo 
— trzeba nie mieć smaku.
Gniew
Ty masz różne miłości, ja tylko — otchłanie, W które 
coraz mnie głębiej twa nieczułość strąca. A jednak tyś 
jest światłość, tym mrokom świecąca. Gdy cię kochać 
przestanę — co się ze mną stanie?
- 50 -

Poezje
Złe myśli w moim sercu jak zgłodniała lwica, Jak pod 
wzrokiem pogromcy cichną pod twym
wzrokiem. 
O! wstępuj w moje serce kochaniem głębokiem, W dzień 
jak słońce palące, w noc - jak blask księżyca.
Mówisz, że gniew mam w oczach. Bo po nocy błądzę I 
darmo wzrok mój światła w ciemnościach wygląda. Bo 
tyś jest razem piekło, gdzie rodzą się żądze, I niebo, w 
którym miłość niczego nie żąda.
Lenistwo
Bezmyślna moich grzechów nikczemność mnie nudzi, 
Nie mogę nimi zapić mej duszy goryczy, Nie umiem sam 
być z sobą, uciekam od ludzi. A nuż jest Pan Bóg w 
niebie i wszystko to liczy?
Jak ptak chcę lekko złożyć poranione skrzydła, 
Przeklinam mój początek, a nie pragnę końca. O! 
połóż mnie przed sobą na promienie słońca, Ciało 
moje mnie męczy, dusza mi obrzydła.
Ach! Pan Bóg jest na pewno i nikczemnych sądzi, A 
ufnych wyprowadza na gwiaździstą drogę. I nie wie 
nikt, gdzie zajdzie, gdy po ziemi błądzi. Lecz teraz 
chcę spoczynku. Modlić się nie mogę.

Jan Lechoń
Z wierszy rozproszonych

Przy
j
d
z
i
e

p
o

ś
m
i
e
r
c
i

d
o

n
a
s

ż
y
c
i
e
Przyjdzi
e po 
śmierci 
do nas 
życie Na 
elizejski
e 
asfodele 
I 
wszystki
e nasze 
sny w 
rozkwici
e Jasną 
przed 
oczy 
mgłą 
rozścielę
.
Spod 
wyboist
ych, 
spod 
kamieni 
Nie 
pozbiera
ne 
macierz
anki, 
Powyzła
cane od 
promien
i W 
długie 
pozwija 
kwietne 
wianki.
Nie 
dośpiew
ane 
ujmie 
tony W 
swoje 
przejrzy
ste ze 
mgieł 
dłonie I 
w 
dawno 
zmilkłe 
będzie 
dzwony 
Żywe 
kłaść 
dźwięki 
— ton 
po 
tonie.
Ukryte 
kwiaty z 
traw 
kobierca
, 
Powoje, 
zwiędłe 
w żywej 
bieli 
Poszepc
ą cicho 
nam do 
serca, 
Żeśmy 
ich 
szukać 
nie 
umieli.

52

Poezje
Dogasający żar w popiele, 
Opadły latem owoc w sadzie 
Na elizejskie asfodele Umarłe 
życie nam pokładzie.
Nasze młodzieńcze sny o wiośnie, 
Zaprzepaszczone pośród drogi, 
Kwiat, co bezkwietną trawą rośnie, 
Jak plon położy nam pod nogi.
W cierniowym krzaku skromnie skryte, 
Krwawiące barw się pełnią róże I 
wschody słońca mgłą spowite, I 
księżycowe tarcze duże.
Wszystkie nieszczęścia niepłakane, 
Wszystkie radości nieradosne W 
krwawą się serca zmienią ranę, 
Wspominać będą dawną wiosnę.
I wyminięte wszystkie szlaki, I 
podeptane każde serce... Przylecą 
— smutne, czarne ptaki Na 
elizejskich pól kobierce.
Czarnymi skrzydły załopocą W 
tę nieśmiertelną naszą ciszę 1 
elizejską gwiezdną nocą Sennie 
się trawa zakołysze.
- 53 -

Jan Lechoń
Czekane długo zapomnienie Zmąci 
nam trwożne serca bicie.
Skroś elizejskich pól przestrzenie 
Cicho umarłe idzie życie.
(1917)
Z cyklu „Polonia resurrecta"
Da Bóg nam kiedyś zasiąść w Polsce wolnej, Od 
żyta złotej, od lasów szumiącej. Da Bóg, a 
przyjdzie dzień nieustający Dla srebrnych 
pługów udręki mozolnej.
Jeszcze oddźwiękną kamienie na młoty I z 
twardym ziemia pogada lemieszem, I z 
wszystkich jeszcze krzemieni wykrzeszem Iskier 
snop złoty.
Więc gdy wiosennym oglądam wieczorem W 
mgły otuloną zagonów szarzyznę, Ktoś w moim 
sercu wykuwa toporem Moją ojczyznę.
(1917)
	 54 	

Poezje
Stare Miasto
Kiedyś nocą milczącą i ciszą, ze drżeniem,
Bo coś się zaczaiło pod każdym kamieniem
I cicho szło coś za mną drobniutko przy murze,
I księżyc się raz po raz ukrywał we chmurze,
Szedłem na Stare Miasto przez długie ulice.
Domy na nich milczące, śpiące kamienice.
Latarnie tylko świecą srebrnymi rzędami,
Spóźniony ktoś przebiegnie i cichy bruk dudni,
Jak gdyby ciężki kamień wpadł nagle do studni.
To tylko ja! Me myśli. Ktoś trzeci za nami
I bije w moje serce, i serce już drżące.
To te sklepy milczące, kamienice śpiące.
Nagle się u wylotu ulica rozszerza
I powiał zimną Wisłą wiatr od prawej strony,
Więceśmy przystanęli, a księżyc zmęczony
Rzucił snop srebrnych świateł koronie rycerza
I wydłużył kolumnę w obelisk ze spiżu,
Że wydał jak kolumna Vendóme się w Paryżu.
Nikomu nie zagraża — ni krzyżem, ni spiżem,
Śpi tylko. I jest cisza nad małym Paryżem.
I cisza jest nad Zamkiem, co się w cieniu wstydzi,
I cisza jest nad placem, co płacz zdusił w krtani.
I stoją tak jak ludzie w swą przeszłość wsłuchani,
Jak bardzo stary człowiek, co nic już nie widzi.
A tam dalej ulice ciasne, brudne, wąskie
I zimno idzie od nich, błoto na nich grząskie.
I jakiś cień się ślizga od drzwiczek do drzwiczek,
Co duszą w sobie sienie z sklepieniem sprzągnięte.
Cicho sobie gadają jakieś rzeczy święte
	 55 -

Jan Lechoń
Od ludzi zasłyszane z tych dziwnych uliczek, Do 
których tylko czasem coś z świata się wedrze. Gazowa 
śpi latarnia przy śpiącej katedrze I domy jak historii 
stalaktyt, przez który Przeciekły łzy i rzeki, pieniące się 
życiem. Kościoły, w które wilgoć już wkrada się 
gniciem, Już wszystko powiedziały! Nie rzekną raz 
wtóry. Więc wiem, że będzie cisza, gdy wszystko to 
zemrze, Więc słucham, jak się rodzi od Wisły i szemrze, 
Podchodzi bliżej, bliżej i płomień gazowy W latarni z 
lekka trąca, i wieje po twarzy, Potem znów chwilę 
milczy, jak gdyby coś waży I nagle dziwną myślą się 
skrada do głowy. Już wiem! Już wiem! Już słyszę! To 
ulica gada! Jakby żwir przesypuje w klepsydrze. Deszcz 
pada! Zadrżała Świętojańska. Drobniutki piach sączy, 
Brzozowa odpowiada i w akord się łączy,
0	bruk leciutko bije, powoli oddycha,
Lecz coraz prędzej, prędzej, ni chwili nie ścicha,
1	Rynek wpadł w melodię przeciągłym
westchnieniem, 
Usłyszała go Celna, coś mówi ze drżeniem, Coś mówią 
wszystkie do mnie — to wyżej — to niżej! Do drzwi, do 
ulic, domów, do siebie, do krzyży, Od ścian się tynk 
odrywa i sypie się, kruszy I wdziera mi się siłą do serca 
przez uszy, I w myśl mi dziwną rośnie i w przestrach 
szaleńczy, W gwar jakiś, zgiełk i lament, i krzyk 
potępieńczy, W myśl złą, upartą, straszną, co mąci mi 
duszę — ...Co teraz powie Zamek? ...Usłyszeć go 
muszę!!
(ok. 1917-1918)
- 56 -

Poezje
Bajka o miłości
Z myślenia długich godzin, wypatrzeń zachwytnych, Z 
dławiących piersi, tęsknych spoglądań po niebie, Moja 
wielka się miłość zrodziła do ciebie, Jak lotna mgła 
eteru w przestrzeniach błękitnych.
Nic jeszcze nie wiedzących pożądań zadatkiem Na 
oczy rozkochane w powietrzu się kładła, Rzucając 
srebrny tuman na wodne zwierciadła, Z tajemnych 
leśnych gęstwin patrząca ukradkiem.
Płynęła lekka, senna, rozlana po ciszach, Płacząca, 
smutna, tęskna, zaklęta we grzmotach, Jak bajka wciąż 
się rwąca w wieczornych chichotach, Jak światło, co w 
klasztornych przyczaja się niszach.
Piastunka snów i marzeń, majaczeń na jawie, 
Świetlików świętojańskich zielone miriady — 
Cyt! Słyszę! Ponad wodą przechodzi cień blady I 
coś się poruszyło, i żyje coś w trawie.
Nie miała żadnych kształtów, kolorów i woni I kędy 
się zwróciłem, widziałem ją wszędzie, Jak srebrne 
babie lato w powietrzu rozprzędzie, Jak wieczór chodzi 
lasem, na łące w dzień dzwoni.
Jak nocą po księżycu na ziemię się zsuwa I 
srebrny warkocz poświat nad skały rozplata, Jak w 
młynach bezrobotnych jękliwie kołata I razem z 
tajemnicą mnie także wykuwa.
	 57 	

Jan Lechoń
Zacząłem do niej tęsknić i chciałem ją zdradnie 
Wieczorem zadumanym lub nocą świedistą W 
ramiona obolałe od tęsknot wziąć czystą I tulić, aż z 
niej rosa jak perły opadnie.
Aż trawa się roz srebrzy perłami drogiemi I księżyc 
jej pod głowę podścielę się drżący, 1 nic nie mówiąc, 
wszystko opowiem, tęskniący,
0	wszystkim, co mi dziwne się zdało na ziemi.
1	miałem oczy we mgłach i małej pasterce, 
Co łąką idącemu zaśmiała się płocha,
Rzuciłem kwiat, spojrzałem jak człowiek, co kocha, I 
miłość zabłąkaną przyjąłem w me serce.
To była ona właśnie! W tej jednej zaklęta, Tej 
jednej ufająca, że wszystko mi zdradzi, I odtąd 
szedłem za nią, gdy rankiem prowadzi Na dawne 
moje łąki - srebrzyste jagnięta.
I nawet nie wiedziałem, że oczy ma piwne, 
Że idzie od jej włosów gorącość dusząca, Że 
kiedy wiatr o białą koszulę jej trąca, Potrąca 
odsłonione jej piersi oliwne.
I byłem dziwnie cichy radością spokojną, Wierzący, 
żem ją posiadł, z tajemnic skradzioną, I lilie raz 
przyniósłszy, nazwałem ją żoną, I woń poczułem w 
głowie od kwiatów upojną.
A moja się pasterka zaśmiała srebrzyście
I w wodzie z lekka maczać poczęła swe stopy,
- 58 -

Poezje
Aż woda jak zaklęta sypnęła ukropy I z 
wierzby na tę wodę rozsuły się liście.
Tak całą moją wiedzę ujrzałem znów kłamną
I zamęt dzikich myśli rozpętał się we mnie,
Więc padłem w trawy płacząc, zdradzony nikczemnie,
Przez miłość, co jak złodziej powlokła się za mną.
Że nic nie chciałem więcej, niż tylko powrócić
Jedynej mojej prawdy odbicie na świecie,
I lilie postawiłem na stole w bukiecie,
A rankiem, gdym je poczuł — kazałem wyrzucić.
A nocą wiatr potrącił firanki przy oknie I deszcz 
uderzył w szyby, i cicho zadzwonił: Wiem teraz, że 
z firanką i pierś jej odsłonił, I czułem, że nad 
stawem usiadła i moknie,
Że czeka i wygląda przez oczy mnie piwne
I śmieje się do wody jak deszcze cichutko,
Więc w deszcz i w wiatr, i w burzę porwałem ją łódką -
Drgające, rozszalałe stworzenie oliwne.
Na brzeg rzuciłem nagą, we włosy zwikłaną, 
Krwawiącą moje wargi krwią bioder i łona, I świt 
mnie od niej zabrał. Leżała zmęczona, Bezmyślnie 
zapatrzona w pogodę rozlaną.
Z płynącej szarym niebem różowej zórz wstęgi, Gdy 
ptaki obudzone poczęły świergotać, Jak cisza, która 
smutek przychodzi omotać, Tajona wstała radość 
mej młodej potęgi.
	 59 	

Jan Lechoń
I nowa moja wiedza o szczęściu zgubionym 
Tajemnic mi odkryła zaklęcia nieznane, 
Rozśmiałem się, dziewuchy ujrzawszy rumiane, 
Pachnące czarnym chlebem i sianem skoszonym.
Tak wszystko mi w tej chwili przestało być tajne I 
wszystkie odróżniałem - kolory i wonie, Wsłuchany w 
glos ze stajni, gdzie rżały me konie, Pieniące się 
radością na siano zwyczajne,
Powietrzem upojony, rozśmiany do słońca, Wtulony w 
miękkie trawy z cichutkiej muzyki, Zielonych, polnych 
świerszczów łowiłem ton dziki Miłości bez pamięci, 
początku i końca.
Aż tamtą znów poczułem godziną zazdrosną, 
Znużony zimnym wiatrem i żarem kochania, Że 
jest mi jak mgławica, co wszystko przesłania, Jak 
tuman, co znad stawu podnosi się wiosną.
I w własnych mych ogrodach począłem się gubić, 
Oparem opętany, co zmącił mi duszę, Poczułem, że na 
nowo odnaleźć ją muszę, By żywą jak tę pierwszą, 
marzoną poślubić.
jak pierwszą, rozpryśniętą w tysiącznych
przebłyskach, 
Rozlaną po eterach, pierzchliwą i lotną, I świat mi się tą 
jedną wydawał stokrotną. Czającą się we wszystkich 
miłości nazwiskach.
- 60 -

Poezje
Więc serce mi poczęło zalewać się łzami
I jakąś mi nie znaną nadzieją dziecięcą,
Żem w dłoniach twarz ukrywał, gdy koła się kręcą
Po stawie, co jak skarga się rozlał przed nami.
Aż oczy jej poczęły też łzami zachodzić
I czułem, że ją dusza wypięknia i niesie
Ku rękom mym tęskniącym, jak echo, co w lesie
Powraca tam, skąd wyszło, by piękniej się zrodzić.
Poczułem, że mi ręce położy na skronie, Przystanie 
środkiem ścieżki i spojrzy się smutnie I powie coś 
tak cicho, jak kiedy o lutnię Potrąci róża, schnąca w 
jesiennym wazonie.
Nadeszła. Popołudnia cichością jesienna, Gdy 
krwawe jarzębiny poczęły z drzew spadać, Spojrzała 
w moje oczy, nie chcąca nic gadać, I wtenczas 
zobaczyłem, że była brzemienna.
Do ust mych przycisnąłem czerwone jej wargi, Aż 
włosy spadły z ramion, pachnące jabłkami, A jam z 
jej oczu drogich wypijał ze łzami Jej smutek, co mi 
mądrość powrócił bez skargi.
I odtąd chodzi cicha po moim ogrodzie, Błękitne 
karmi łątki lub stanie przy stawie I długo, 
milcząc, patrzy, jak pasą się pawie, Jak jesień 
liść pożółkły rozrzuca po wodzie.
Więc ledwie dojrzę szatę z oddali błękitną —
A cichość mi skroś serce przepływa jak strumień

Jan Lechoń
Tajemnic odgadnionych i wielkich zrozumień,
Tych rzek, co w kwiatach płyną i kwiaty z nich kwitną,
I wiem, że ty nią jesteś, jak byłaś tęsknotą 
Powietrzną, lotną falą, nieznaną z nazwiska I jabłek 
czuję zapach, gdy drżąca i bliska Do ust się moich 
tulisz z dziecinną pieszczotą.
(1918)
Rozmowa z weteranem
Z sześćdziesiątego roku siwym weteranem, Kiedy w 
świetle się lampy blask dzienny rozpłynie I głośniej 
cyka zegar w nakryciu swem szklanem, Rozmawiać 
lubię czasem o szarej godzinie.
Ma dla mnie jakiś urok rozkosznie leniwy 
Poduszek białych sterta na łóżku w izdebce, Kot 
szary cicho mruczy lub mleko wychłepce, Figurki 
z porcelany gadają mi dziwy.
Weteran mój powiada, że liczne brał rany, Że w bitwie 
padł pod konia pokłuty lancami, A wtenczas, jak mgłą, 
oczy zachodzą mu łzami; Wiem, że w czasie tej bitwy 
spał w karczmie pijany.
I cieszę się, że jeśli w nim także się zbudzi Nieufność 
dla tych cudów, co co dzień mu kłamię, Pozwoli, bym 
mu łzy swe wypłakał na ramię, A jutro znów w 
niezwykłych zabawim się ludzi.
	 62

Poezje
Zasiądziem. Stół włóczkową przykryty serwetą, Raz po 
raz cyka zegar w nakryciu swem szklanem. I czujem 
się: staruszek — prawdziwym ułanem, Ja, biedny, głupi 
kłamca — prawdziwym poetą.
(1920)
Apokryf
Twych ust przeciągła słodycz, smak nie do nazwania, 
Twych oczu głąb bezdenna, smutek przeraźliwy, I głos 
twój monotonny, głęboki a tkliwy, To wszystko mnie 
ku tobie, zwątpiałego, skłania.
I kiedy twoje usta ustami otwieram,
Czuję, jakbym mej duszy znów otwierał blizny,
I piję z nich te słodkie, duszące trucizny
Z których moc mam do życia, od których umieram.
Lecz czego chcę najwięcej, umykasz mi zdradnie I 
kiedy jestem z tobą o szarym wieczorze, Całuję 
twoje oczy i widzę w nich morze. Serce twe jest 
jak perła. Leży w morzu na dnie.
(1923)
	 63 -

Jan Lechoń
O rzeczach Tomasza Manna
Idziemy w życiu na przebój — w gorączce walki i zmian -I 
gardła mamy ściśnięte od spazmu wielkich słów. Zapomnieć 
to, o czym smutnie wciąż myśli Tomasz Mann — ...Te oczy, 
kiedyś widziane, śniły mi w nocy się znów.
Ach! Któż by śmiał to pomyśleć: „Ciąży mi życia już pług" — 
Jest mądre słowo: powinność, niech każdy święci się dzień. 
...Tylko te szmery na schodach to nie jest odgłos Twych
nóg 
I co się snuje w ogrodzie — wiem, że to nie jest Twój cień.
Jak Tonio Kroger powrócę kiedyś do dawnych mych lat, Gdy 
żar się stanie popiołem. I wtenczas ręką ubogą Zieloną poruszę 
furtkę, na której Twej ręki był ślad I za którą nie będzie 
nikogo.
(1926)
11 listopada
Kiedy nocą śpi scena, śnią maszyny huczne I umilkły 
pioruny, burze, deszcze sztuczne, Kiedy teatr bez 
widzów, jak kościół bez wiernych, Jest tylko świętym 
domem tajemnic niezmiernych -Ci, co słońcem zrobili 
blask ramp migodiwy I świat stworzyli bardziej niż życie 
prawdziwy, Których wiecznie trwać będą miłość i 
cierpienie, Schodzą się jako duchy i stają na scenie.
	 64 	

Poezje
Was wzywam! Nasze bowiem słowa są ułomne
I nie dosyć są wielkie, i za mało skromne,
Nie dość, żeśmy cierpieli, za mało walczyli,
Byśmy mogli cośkolwiek powiedzieć w tej chwili.
Ale ty, któryś poszedł za granicę świata
Wezwać pomsty na przemoc, co naród przygniata,
I słowa znalazł takie, żeś temi samemi
Od nas mówił do nieba, od nieba do ziemi,
I ty coś nie znał ziemskich pożądań marności,
Tylko cuda początku i słońce przyszłości,
Coś nad w grobie leżącą stał jak anioł złoty
I krew i łzy jej wszystkie przemieniał w klejnoty -
Wy mówcie! Ty, o którym nie wierzymy sami,
Jak to? On żył naprawdę i był między nami,
Ty, który w czas bez wiary i na wszystko głuchy
Przyszedłeś dać świadectwo, że są jeszcze duchy,
Patrz! Mroki się rozpierzchły i w otchłani giną,
Jakaś ręka spuszczoną targnęła kurtyną,
Konrada jakaś postać prowadzi bezgłosa.
Kto to? Może robotnik albo dziewka bosa.
We wszystkich domach światła rozbłysły wśród nocy.
Uradujcie się w grobach, wolności prorocy!
Gdzie kat zaciskał stryczek wkoło dumnej głowy,
Gdzie stała szubienica, jest krzyż Chrystusowy!
Płyniesz teraz, przeszłości niewstrzymana falo!
Oto się nad Krakowem złote blaski palą,
Król Zygmunt milcząc patrzy, jak Wisła się wije,
I wtedy dzwon uderzył! Ten sam, co dziś bije!
Bij! I porwij nas w swoje chyboty ogromne,
Wołaj: „Bądźcie jak tamci, to was nie zapomnę,
A wtedy ci, co przyjdą, gdy się wiek wasz prześni,
	 65

Jan Lechoń
0	was także pomyślą, słuchając mej pieśni,
A Ty, który jedyny możesz stać w tym dźwięku
1	w Tobie jednym serce nie zadrży od lęku, 
Bo kiedyś Ty go słuchał — to nie nadaremno, 
I sam jeden powstałeś w niewoli noc ciemną, 
Budź ospałych: niech głosem Twoim mówi cały 
Tysiąc lat krwi i potu, i tej ziemi chwały,
I marzenia poetów, mogiły żołnierzy!"
Niech więc głowę pochyli, kto w cuda nie wierzy.
Ten, który umiał cierpieć, a radość go trwoży,
Kto nie stargał na szyi niewoli obroży
I kto chce przyszłość wstrzymać, i kto przeszłość
plami, 
Niechaj wyjdą tą nocą. Bo dziś pod gwiazdami Jakieś 
cienie po polach, po mieście się snują I wśród płaczu 
padają. I ziemię całują.
(1928)
Hymn Polaków z zagranicy
Jedna jest Polska, jak Bóg jeden w niebie, 
Wszystkie me siły jej składam w ofierze. 
Na całe życie, które wziąłem z Ciebie, Cały 
do Ciebie, Ojczyzno, należę.
Twych wielkich mężów przykład doskonały, Twych 
bohaterów wielbię święte kości, Wierzę w Twą 
przyszłość pełną wielkiej chwał)1, Potęgi, dobra i 
sprawiedliwości.
66

Poezje
Wiem, że nie ucisk i chciwe podboje, Lecz 
wolność ludów szła pod Twoim znakiem, Że nie 
ma dziejów piękniejszych niż Twoje I większej 
chluby niźli być Polakiem.
Jestem jak żołnierz na wszystko gotowy I 
jak w Ojczyźnie, tak i w obcym kraju 
Czuwam i strzegę skarbu polskiej mowy, 
Polskiego ducha, polskiego zwyczaju.
Z narodem polskim na zawsze związany, O 
każdej chwili to samo z nim czuję. Do wspólnej 
wielkiej przyszłości wezwany, Wszystkim 
Polakom braterstwo ślubuję.
(1936)

Na emigracji 
(1940-1956)

Lutnia po Bekwarku 
(1942)
Lutnia po Bekwarku
Jakże mocno w południe pachną lipy w parku I 
jaki chłód od rzeki, jak jej rzeźwość wabi! Teraz 
siano skoszone na łące się grabi. Na starej ławce 
leży lutnia po Bekwarku.
Świerszcz zagrał, i na lutni drgnęła struna czysta, 
Widzę, że padł na ławkę złoty słońca promień.
0	lutnio! Nie chcę szczęścia, ani oszołomień, 
Lecz chcę cię dotknąć ręką, niegodny lutnista.
Już zmilkły sarabanda i włoska pawana, Wzeszły 
gwiazdy na niebo, jest cisza dokolna.
1	wtedy Jan cię dotknął. I pod ręką Jana 
Zadrgałaś jak plusk rzeki, jak muzyka polna.
W lasach zwierz się przemyka, w wodach od ryb
czarno, 
Pełne ludu gościńce, słońca biją łuny, Organami brzmi 
kościół, rynki - ciżbą gwarną, A on pogląda w niebo i 
stroi twe struny.
	 71 -

Jan Lechoń
Kto jesteś, o młodzieńcze, który oto nocą, 
Strząsając pył księżyca z uwieńczonej głowy Jak 
senny suniesz, w struny bijesz z całą mocą, Goniąc 
znikły w alei cień sukni balowej?
Ktoś bzu gałąź pod oknem poruszył liliową. 
To powiał wiatr wiosenny i okno odmyka. 
Stoję w oknie i słucham, jak płynie muzyka. 
Myślałem, że zapomnę. Pamiętam na nowo.
przypisane Ludwikowi Hieronimowi Morstinowi
Kolęda
Myślał wczoraj coś Pan Bóg z zasępionym czołem, A 
potem się zamknęli z wielkim Archaniołem I w 
największym sekrecie coś radzili o świecie: 
Archanioł wracał z nieba z obliczem wesołem.
Pyta więc Archanioła ten i ów z aniołów: „Zali 
może Bóg ruszy po gwiazdy na połów? Może 
nowe zakwitną oceany błękitno, Albo nowe 
Karpaty wydźwigniemy z dołów?"
Archanioł długo milczał, nic im nie chciał gadać, 
Jeno kazał fornalom sześć koni zakładać, I pomknęli 
po szosie, rankiem szarym o rosie, Zadudniło, aż 
gwiazdy jęły z nieba spadać.
	 72 	

Poezje
Wieźć się kazał Archanioł o milkę do wioski, Przed 
dworem, przed bielonym stanął Matki Boskiej, Patrzy w 
okno komnaty: w oknie kwiaty i kwiaty! Matka Boska 
przy krosnach haftuje bez troski.
Stanął we drzwiach i rzeknie głośno: „Pochwalony! 
Witaj cudna Waćpanno! Z górnej idę strony! Wielka 
Tobie nowina! Będziesz Panno mieć syna! Bóg każe Ci 
Królową polskiej być Korony!"
Upuściła Panienka haft, zmieszana srodze, Archanioł 
pomógł usiąść na krześle niebodze. Srebrnym skrzydłem 
Jej skronie dla ochłody owionie, A Panna dała słodkim 
łzom radości wodze.
Święty Józef chciał gościa prosić na kusztyczek, Na 
miód stary, z rodowych wyjęty piwniczek, I mówi o 
splendorze: „Gość taki w biednym dworze!" Panna szyje 
pieluszki z bielutkich spódniczek.
Rano Pan Bóg jej posłał pereł pełną skrzynię, Na 
dwór dać Chrystusowi kazał ochmistrzynię. Matka 
Boska giezłeczko szyje złotą igłeczką I śpiewa 
Chrystusowi: „Płynie Wisła, płynie".
przypisane Cecylii Burr
	 73 	

Jan Lechoń
Ballada o lordzie Byronie
Nadchodzi noc bezrozumna, w której się nawet nic nie śni. 
Wkoło nas same są cienie, lampy mdły płomień już kona. Usta 
niegodne całować i usta niegodne pieśni! Zapomnieliśmy zbyt 
rychło bladego lorda Byrona!
Już gwiazdy nocy pogasły, dzień się z niej jakiś wytaszcza I 
koń już bije na bruku podkową mocno podkutą.
0	dzieci! Czyż te ciemności to nie jest cień jego płaszcza? 
On tego konia popędza swoją angielską szpicrutą.
O! nie jedź tędy! Fontanny zatrute wszystkie w twych
zamkach, 
Koniom wydarto wnętrzności, a klawikordom klawisze! W 
twoich komnatach są ludzie, co się wieszali na klamkach! Ach! 
myśmy liście jesienne, którymi wicher kołysze.
Tylko w nas pamięć została jakichś umarłych niebiosów, 
Gdzie chrzęści wata obłoków i pieśni płyną kastratów, 
Szelestu sukni niemodnej i pukla jedwabnych włosów, Które 
czesałaś przy lampie, owiana muzyką światów.
Zmurszałe świętych posągi schodzą z katedry wieżycy, 
Głaszczą po pyskach chimery i patrzą w dół zamyśleni, 
Skąd dzikie wycie Murzynów bucha gardzielą ulicy
1	miasto w niebo wystrzela słońcem ze sztucznych promieni.
Wstąpmy do sklepu po suknie, po jakieś dobre uczynki, A 
później, ciepłym wieczorem, pełnym Maneta koloru, Idźmy 
posłuchać, jak czarny Hamlet, pobladły od szminki, Woła stu 
nagim tancerkom: „Ofelio! Idź do klasztoru!"
	 74	

Poezje
W kącie kaplicy więziennej, gdzie dyszy nędza i zbrodnia, 
Przyklęknął święty Franciszek i pierś mu łkanie rozdziera. 
Patrz! Rzeka płynie! Wyrzuca trup nieznanego przechodnia, 
Który nikogo nie kochał ani nie czytał Wertera.
Na chwałę świętej Teresy przed damą śpiewa ktoś pean. To 
najmodniejszy poeta, co róż jej szczyci się listkiem. Chodź. Z 
młodym, pięknym lotnikiem, który przeleciał
Ocean, 
Pójdziemy opium zapalić i zapomnimy o wszystkiem.
Już klony żółkną i buki stoją w czerwonym pożarze, Na 
wody stawów zeschniętych liści osypał się wieniec. W 
taką to noc, jak ta właśnie, kiedyś w ogrodzie
w Weimarze 
Człowiek, co wszystko zrozumiał, zatęsknił niby młodzieniec.
Pod burz chmurami, na fali mórz wichurami pędzonej, Czeka 
cię czarny twój okręt, któremu dość już przystani. Do Grecji 
płyńmy! Do Fedry i do Kasandry szalonej, Przez morze bite 
rózgami i w głosy syren wsłuchani.
Ten grzmot kamieni — to Syzyf! Ten ryk — to Hekuba
szczeka. 
„To tu jest Grecja! — wołają. — Ten stadion, gdzie tłumy
biega. 
A tam jest Muza Tragiczna". Krzyczą: „Tam nic cię nie
czeka!" 
Więc płyńmy! Nic mnie nie straszy. Bo człowiek powstał
z niczego.

Jan Lechoń
Na śmierć Conrada
Twój ojciec też miał pogrzeb wspaniały i chmurny, 
Szli za nim mrocznym miastem, dostojni i prości,
0	bruk stukały buty jak greckie koturny,
1	wiedli go z niewoli do wiecznej wolności.
Mową twardą i prostą chropowatą mową 
Mówili doń Polacy i cicho płakali, Nakryli go 
ojczyzną jak czapką wojskową A później się 
rozeszli i bili się dalej!
A teraz ciebie wicher zaświatów ogarnia, I ten tułacz 
bezsenny, zorany przez blizny, Twój ojciec, tam cię 
woła językiem Ojczyzny, Gdzie wszystkim świeci 
morzom ta sama latarnia.

Norwid
Imię twoje jak czarne i strzeliste cyprysy, A 
wkoło — greckie kolumny. Słowa twe — 
odskrobane starożytne napisy, Ty — dumny!
Gdzie idziesz - głęboki aksamit traw
Malachitowy,
W ręku twoim — księga praw,
Sowa u głowy.

	 76 	

Poezje
Historia układa fałdy swych szat
Nad wodami potoku.
Kraj nasz — ziemia,
Tysiąc lat
- Jednego roku.
Skąd masz róże? Ziemia leży
Śniegiem pokryta.
Idziesz, gdzie Kopernik w szubie, w mróz na wieży
Z gwiazd czyta.
Włosy Słowackiego
W gumowych rękawiczkach, jak trupie rękami, 
Profesor śrut wsypywał w puste oczodoły, Ażeby 
mógł być z tego pożytek dla szkoły I pragnąc 
zmierzyć ciebie ziemskimi miarami.
Szuflami oto sypią w trumnę hebanową Grudy 
ziemi francuskiej, co jest twym popiołem, I tylko 
pukiel włosów nad kościanym czołem Ten sam 
jest, który lśnił się nad twą żywą głową.
Patrzymy nań w milczeniu, bo żadna cię tkliwość Jak za 
życia i teraz po włosach nie gładzi, Lecz gdzie chciałeś, 
tam wracasz. Bierzemy cię bladzi I wiemy. Nie ma 
śmierci i jest sprawiedliwość.
	 77 	

Jan Lechoń
Tę trumnę całą w kwiatach, tę drogę wspaniałą, 
Bicie dzwonów i blask ten, co kościół rozjarzył, 
Kiedyś sobie ubogi suchotnik zamarzył. Padły 
państwa olbrzymie, aby tak się stało.
Czerwone wino
Bardzo wcześnie jest jesień. Coraz wcześniej słońce 
Za jezioro z ołowiu w drżące spada trzciny. Dzień jest 
po to, by sennie płynęły godzin}7, A wieczór, by 
oglądać gwiazdy spadające.
Renoir chyba w sadzie pomalował śliwy,
Tak ich skórka zielona, a brzegiem liliowa,
I wszystko tu coś znaczy, tylko brak nam słowa.
Ach! jak tu odpowiedzieć: czy jestem szczęśliwy?
Jak nurek schodzi w mroki tajemniczych głębin, 
Gdzie się przepych koralu bogato rozpina, Tak ja 
wypijam wzrokiem czerwoność jarzębin, Lub próbuję 
wargami czerwonego wina.
Do malarza
Oto już spływa na platany I wodą 
snuje się świetlistą Liliowy welon. 
Znad Sekwany Mgła się podnosi. 
Patrz, artysto!
	 78 	

Poezje
Patrz, kiedy w górze się rozrasta 
Blask niby zorzy borealnej I 
wszystkie światła tego miasta Pod 
Łuk wpływają Tryumfalny.
Poczekaj ranka. Mgły się przedrą, 
Blask w górę wzbije się różow}? I 
ponad chimer szare głowy Słońce 
rozbłyśnie nad katedrą.
I tak dzień cały w gwarze, chrzęście, 
Ty myśl o jednym: szukaj wzoru! I 
goń jedynie pewne szczęście 
Boskiego kształtu i koloru.
Don Juan
Ciężki brąz po nocy dzwoni, 
Głucho chrzęszczą miecz i kask: 
Niepotrzebny Colleoni Przez 
miesięczny wjeżdża blask.
Stoję w oknie i laurami Na ten 
wieczór zdobię skroń. Uciekajcie! 
Cień za wami Wyciągniętą wznosi 
dłoń!
Kto to krzyknął: „Już jest pora!" 
Świeca zgasła, słychać stuk. O! 
posągu Komandora Wejdź 
nareszcie za mój próg!
	 79 	

Jan Lechoń
Ponad wino, dźwięk gitary 
Wolę płaszcza twego gest. Oto 
czekam twojej kary, Abym 
wiedział, żeś ty jest.
Idy marca
Na niebo, dotąd czyste, nagle płyną chmury, Ponad 
tłumu oklaski głos się wznosi starca. Oto rękę 
wróżącą podnosi do góry, Woła: „Wielki Cezarze! 
Strzeż się Idów marca!"
Nad ogród, który marzy w jesiennej tęsknocie, Ptak 
jakiś rozpiął skrzydła, gotów do podróży. Ach! nie 
spuszczaj go z wzroku! Może w jego locie 
Dostrzeżesz jakieś znaki, odczytasz, co wróży.
Już złota kula słońca za ogród upadła I niebo nabijają 
gwiazd srebrzyste ćwieki, Nie wracaj do pokoju, nie 
patrz do zwierciadła I rąk nie składaj w trwodze, 
wzywając opieki.
To może twoje gwiazdy na niebie rozbłysły I 
twoje jutro słońce nareszcie zadnieje, Jeżeli 
wosk, co teraz na wodę się leje, Na niwecz nie 
obróci twe wszystkie zamysły.
80 	

Poezje
Grób Agamemnona
Czarna cyprysu dłoń wzniesiona I 
rozkruszonych kolumn piach, 
Grobowe płyty potrzaskane I 
księżyc, który padł na ścianę. Czy 
widzisz grób Agamemnona? Elektrę 
nad nim całą w łzach?
Oto żołnierze bez nadziei, Co krwią 
zbroczeni padli w pyle, Pobladłą, 
trupią kryjąc twarz. Ty, któryś szedł 
na Termopile, Czy słyszysz wicher 
Cheronei, Którego odtąd słuchać 
masz?
Siądź tutaj ze mną w cząbrów woni, 
Trzymaj Elektry dłoń w twej dłoni, 
Wsłuchany w łąki nocny śpiew! Na 
tego grobu usiądź płyty — Patrz! 
Jakiś orzeł znakomity Ze srebrnych 
skrzydeł trzęsie krew.
O, nie myśl teraz: „To kto inny!" 
Padnij i wołaj: „Jam jest winny! Ja, 
którym marzył, którym spał". I tylko 
wtedy w gąszczu pinii Zobaczysz 
kształt klasycznych linii, Atenę złotą 
pośród skał.
Patrz! Oto światła smuga drżąca 
Ginie i schodzi w mroczny Ereb.
81 	

Jan I^echoń
Niech cię nie straszy jego głąb! I 
niechaj stopa twa potrąca Na 
drodze twej rubaszny czerep I na 
dno samo śmiało zstąp!
Wielkanoc
Droga, wierzbą sadzona wśród zielonej łąki, Na której 
pierwsze jaskry żółcieją i mlecze. Pośród wierzb po 
kamieniach wąska struga ciecze, A pod niebem wysoko 
śpiewają skowronki.
Wśród tej łąki wilgotnej od porannej rosy, Drogą, 
którą co święto szli ludzie ze śpiewką, Idzie sobie 
Pan Jezus wpółnagi i bosy Z wielkanocną w 
przebitej dłoni chorągiewką.
Naprzeciw idzie chłopka. Ma kosy złociste, 
Łowicka jej spódniczka i piękna zapaska. 
Poznała Zbawiciela z świętego obrazka, 
Upadła na kolana i krzyknęła: „Chryste!"
Bije głową o ziemię z serdeczną rozpaczą,
A Chrystus się pochylił nad klęczącym ciałem
I rzeknie: „Powiedz ludziom, niech więcej nie płaczą,
Dwa dni leżałem w grobie. I dziś
zmartwychwstałem''.
	 82 	

Poezje
* * *
Od żalu nie uciekniesz, nie ujdziesz goryczy, I każda 
twa pociecha — to widmo przeszłości. Ach! czegóż 
się spodziewa i na cóż to liczy Każdy z nas, co na tyle 
patrzał nikczemności?
I tylkoś jest zdziwiony, że jeszcze cię wzrusza
To drzewo całe w kwiatach, różowy wschód słońca,
I żyjesz, aby twoja nieśmiertelna dusza,
Co dane jej przecierpieć, cierpiała do końca.
Cóż z tego, że, coś kochał — przemija jak dymy, Że 
po tych, co odchodzą, żal serce ci tłoczy. My z starym 
Sofoklesem spokojnie patrzymy Na ten widok, na 
który chciałbyś zamknąć oczy.
przypisane Stanisławowi Balińskiemu
* * *
To, w co tak trudno nam uwierzyć, Kiedyś 
się przecież stanie jawą. Więc pomyślałem: 
chciałbym leżeć Tam, gdzie mój ojciec — 
pod Warszawą.
Niech ci ta myśl się nie wydaje Ani 
małością, ni znużeniem, Z 
największym kocha upojeniem, Kto 
się z miłością swą rozstaje.
83

H

J
a
n

L
e
c
h
o
ń
I

n
a
g
l
e

w
i
d
z
i
s
z
:

j
e
s
t

n
o
c

c
h
m
u
r
n
a

I

n
i
e
b
o

p
o
l
s
k
i
e

p
o
n
a
d

n
a
m
i
,

I

s
t
a
r
y

o
g
r
ó
d
.

A

w

n
i
m

u
r
n
a

Z

n
a
s
z
e
g
o

ż
y
c
i
a

p
o
p
i
o
ł
a
m
i
.
Pieś
ń o 
Stefa
nie 
Starz
yńsk
im
Jakże 
Ciebie, 
Warsza
wo, 
dosięgną
ć przez 
pieśnie,
Ażeby 
Twoich 
murów 
nie 
dotknąć 
boleśnie
,
Gdy 
każda 
droga 
nazwa 
jest 
teraz jak 
rana?
Oto 
dach 
potrzask
any od 
Święteg
o Jana
I mury 
Zamku 
w 
gruzach, 
i stropy 
paradne,
A 
Zygmun
t trzyma 
w ręku 
miecz i 
krzyż 
bezwład
ne.
Ale ja 
Cię nie 
widzę 
okrytą 
żałobą
I nie 
płaczę 
nad 
Tobą, 
nie 
płaczę 
nad 
sobą,
Ani nad 
zostały
mi w 
niewoli 
bliskiem
i.
I za 
każde 
bogactw
a i 
rozkosz
e ziemi,
Za 
spełnion
e 
marzeni
a i 
pałace 
w 
chmura
ch
Nie 
dałbym 
tego 
szczęści
a, żem 
mieszka
ł w 
Twych
m
urach. 
Złota 
jesień 
po 
parkach 
liście z 
drzew 
już 
łuska I 
śmieszni
e 
zapłonęł
y 
latarnie 
gazowe. 
Patrz! 
Oto 
szare 
mury. 
Słyszysz
? Wisła 
pluska, 
A zimny 
wiatr 
jesienny 
owiewa 
ci 
głowę. 
Ach! 
przytul 
ją do 
szarych 
twego 
miasta 
murów 
Jak do 
piersi 
matczyn
ej, co 
tuli twe 
łkanie, I 
wsłuchaj 
się w 
dalekie, 
potężne 
wezwani
e, 
Piękniej
sze i 
prawdzi
wsze od 
klasyczn
ych 
chórów! 
Oto 
pieśń 
zmartwy
chwstała
! Liście 
już 
opadły, 
Kamien
ne 
bóstwa 
skrzydła 
po sobie 
pokładły 
I łuna od 
pożaru 
ogromne
go 
błyska.
8
4

Poezje
Tylko tych, którzy teraz martwe czoła chylą, Żywych, 
tobie podobnych, widziałeś przed chwilą. I wszystkie w 
tej legendzie znajome nazwiska! Czy widziałeś Ordona? 
O mój przyszły wieszczu! Będzieszże ciągle śpiewał o 
koniach i zbroi? Kto jest ten mały człowiek, co w 
ognistym deszczu Śród murów, co się walą, jako posąg 
stoi?
0	to imię tragicznej zapytaj się Muzy!
To on te domy wznosił, co padają w gruzy, 
Posągi roztrzaskane i — któż by je zliczył? — 
Te ulice w płomieniach — to on je wytyczył.
1	on, gdy miasto było pochodnią czerwoną, 
Powiedział: „Nie ustąpię. Niech te domy płoną, 
Niech dumne moje dzieła na proch się rozpękną!
I cóż, że z marzeń moich wszystkich rośnie cmentarz? 
Ale ty, co tu przyjdziesz kiedyś, zapamiętasz, Że jest coś 
piękniejszego niźli murów piękno". A ty co? Myślisz 
pewno, że to dziejów krater Wciąż tę samą wyrzuca 
romantyczną lawę I że to jeszcze jeden szalony bohater 
Nieopatrzną, ułańską opętał Warszawę. I tobie jeszcze 
ciągle marzy się o cudzie I o owych nadludziach, co się 
biją chrobrze. Cudów chcesz? Pomyśl tylko, że są zwykli 
ludzie, jak on, co zawsze wszystko chcą wypełnić 
dobrze. Cicho, pieśni! Bo bracia nasi w grobach leżą. 
Powrócisz, ach, powrócisz, gdy w bębny uderzą I wojsk 
naszych znów kroki posłyszysz miarowe! Na mury 
potrzaskane, na ulice wolne Jako liście wawrzynu 
rzucisz kwiaty polne I tych, co tam zostali, obejmiesz za 
głowę.
- 85

Jan Lechoń
Pożegnanie Marsy Hanki
Jak to? Więc te zwycięskie z ciężkich spiżów działa
W dziedzińcu Inwalidów nieruchomo stały
I Dziewica z chorągwią, co rwie się do chwały,
Na te wojska, wchodzące u stóp jej, patrzała,
Nienawistne, ciągnące w ciężki dzień upalny?
Jak to? I nic? I cisza w Inwalidów grobie?
I słońce pada ciągle na Łuk Tryumfalny?
I nic? I każdy śpieszy i myśli o sobie?
Więc jak żegnasz się z pierwszych dni twoich
kochanką, 
Którejś szeptał i wzajem jej słuchał zaklęcia, Tak ja w 
ten dzień czerwcowy, dzień nie do pojęcia, Przez łzym 
zdławione krzyknął: „Żegnaj, Marsyliankol Ty, coś 
zawsze znad nędzy, rozpaczy i grzechu Wznosiła dreszcz 
budzącą twą strofę zwycięską, A nad śmierć i cierpienie 
- blask twego uśmiechu, Żegnaj, pieśni cudowna, 
podeptana klęską!" Już ostatniej orkiestry cichnie w dali 
granie I za bramą Paryża ostatni pułk znika, Jeszcze 
chwila i skona twa boska muzyka. Żegnaj, piękna 
wolności, wolności kochanie! Nie! Jeszcze chwilę 
zostań! Niech w twym blasku
stanę, 
Mgłę liliową odgarnę, co sennie się snuje, Jeszcze 
chwilę popatrzę na Luwr i Sekwanę I tobie, jakże 
grzesznej, niech powiem: „Dziękuję". Bo ja wierzę, że w 
ciszy, co teraz nastała, Z której dojdzie cię tylko głos, co 
cię przeklina, Krzyk „Hańba!", co pod twoje pomniki się 
wspina,
	 86 	

Poezje
Ty we łzach, wstydu pełna, będziesz przecież trwała. 
Noc, noc teraz! Więc śpijcie, gotyckie katedry, 
Sarkofagi rycerzy, co bili się górnie! Gasną światła w 
teatrze i milknie głos Fedry, Co staje, skamieniała, na 
swoim koturnie. Księżyc cienie w dziwaczne kształty 
powyginał I srebrną smugą płynie przez sale zamkowe, 
Przez Luwr śpiący przechodzi ogromny kardynał I w 
swym płaszczu czerwonym kryje dumną głowę. Ach! 
tylko jeszcze jeden krótki krzyk rozpaczy I miliona nóg 
tupot już słychać w pobliżu, I święta Genowefa, 
spłakana, zobaczy Zwycięskich barbarzyńców w twych 
murach, Paryżu. Gdy dźwięk twój poza miastem coraz 
się oddala, Na plac Zgody bez końca wojsk ciągną 
kolumny. Patrz! Oto wjeżdża człowiek, co kościoły 
kala I wielkim bohaterom zagląda do trumny. On 
bluźni: „Cóż się teraz oprze mojej mocy, Gdy to miasto 
uklękło wśród mych armat huku?" I tylko twoje echo 
rozbrzmiewa po nocy I budzi jakieś mary na paryskim 
bruku.
pnę/pisane Ewie Curie
Ostatnia scena z Dziadów
Oto znów zachrzęściło konopne powrósło I 
płaczem się zanosi jesienna ulewa, I dawno 
zapomniane przyzywa mnie gusło. Chodź ze 
mną! Naród ginie, a poeta śpiewa.
	 87

Jan Lechoń
Trzebaź więc znowu nocą włóczyć się na cmentarz, 
Znów ten cień, co z daleka przystanął bez ruchu, Na 
pierś położył rękę. Ruszył się. Pamiętasz? I idzie, nic 
nie mówiąc. Ktoś ty? Ktoś ty, duchu? Wiem, każesz 
znowu w dawne wgryzać się
wspominki 
I jakieś zapomniane przywoływać rysy, Byś potem 
twarz swą bladą odbarwił ze szminki I płaszcz swój 
bohaterski rzucił za kulisy. Skąd znam cię? Ach! to 
przeszłość, przysypana
pyłem. 
Pamiętasz słońce rzymskiej Kampanii na scenie. Ja 
chłopcem przechylonym przez galerię byłem, A ty 
synem kapłanki. Wspomnienie, wspomnienie. Kto to 
nocą o mury uderza więzienne I czyja na nich ręka: 
„Umarł Gustaw" — pisze? Kto do Cara sypialni wszedł 
jak widmo senne? I czyj to głos „Do broni!" w noc 
śnieżystą słyszę? To teatr. Tylko teatr. Odstawiają 
płótna. Cóż to? Konrad na scenie? Do domu już pora! 
Musiała cię wymęczyć ta scena pokutna, A jutro 
musisz przyjąć posąg Komandora. Z wieńców liście się 
sypią i szarfy spłowiały. Melpomena odchodzi. Żegnaj, 
piękna różo! Te mury papierowe, to przecież świat 
cały. Reżyserze! Co widzę? Zamek! Zamek burzą! I 
nagle śnieg na scenie i rampa zgaszona, I łuna ponad 
miastem. Widzisz owe kruki? Słyszysz wycie? To 
krzyczy Matka Rollisona, Tylko że to już z innej i 
straszliwszej sztuki. Tego księdza, patrz, żołnierz 
uderzył po twarzy
	 88 	

Poezje
Za to, że nie chciał bluźnić Bożemu imieniu.
Ach! po twoim teatrze już popiół się żarzy.
Co to, drogi Konradzie? Naprawdę w więzieniu?
I tylko blask mu bije, jak nigdy, z oblicza,
Ta rana jest prawdziwa, nie pytaj, czy boli.
Ach, ten Konrad! Tak wierzył słowom Mickiewicza,
Że zagrał nawet więcej, niźli było w roli.

89 	
przypisane Józefowi Węgrzynowi

Jan Lechoń
Aria 2 kurantem
(1945)
Aria 2 kurantem
Smutek taki mnie chwycił, że zda się, aż skomli, Ani 
przed kim się żalić, kto wie, kiedy minie, Gdybyż to 
było można usiąść przy kominie I czytać sobie stare 
wiersze Syrokomli!
I marzyć, jakbyś pocztą wędrował podróżną
0	owych lasach, rzekach, tych dworach, tym zdroju,
1	myśleć, że są wszyscy w przyległym pokoju, 
Od których ciągle listów wyglądasz na próżno.
Cóż znajdę, jeśli wyjdę takiego wieczoru? Tu wszyscy 
przecież obcy i każdy gdzieś śpieszy. Ach, żadna mnie 
muzyka dzisiaj nie pocieszy, Chyba Aria ^ kurantem ze 
Strasznego dworni
	 90 	

Poezje
Legenda
Wszystkie słowa podniosłe, któreś znał ze szkoły, 
Muzyka starych pieśni, wolności anioły, Książę Józef 
na koniu, wiszący nad biurkiem I olbrzymi Batory w 
małej czapce z piórkiem, I młodzieniec z Grottgera, co 
żegna swą miłą, Pocztówka z Białym Orłem — 
wszystko to ożyłol I oto między nimi jako brylant 
krwawy Świeci mur zburzonego Katedry ołtarza, Leży 
kamień zwyczajny z ulicy Warszawy, Stara chustka 
służącej, czapka gazeciarza. Wśród stalowych husarzy 
skrzydlatego szyku Widzisz pana niskiego w czarnym 
meloniku. A dalej, gdzie więzienia gruby mur i wieże, 
Generała Kłeeberga podniesiona głowa I słyszysz — 
(czyś mógł myśleć?) - równie piękne
słowa 
Jak tamte, które kiedyś umilkły w Elsterze.
Nie-Boska komedia
Płynie włoskie jezioro lazurową wodą, Piosenka 
gdzieś zabrzmiała wśród ciasnej uliczki, Hrabia 
Zygmunt ubrany romantyczną modą Krwawą różę 
przez białe zrywa rękawiczki.
A za nim zachód słońca i żółte ruiny, I 
nagle od lekkiego zefiru powiewu
91 	

Jan Lechoń
Jedwabny szal się z ramion osunął Delfiny I 
zaplątał w gałązkach cierniowego krzewu.
I wtedy on wyszeptał: „Ach, to koniec lata". I 
więcej już w ten wieczór nie mówili z sobą. A 
w nocy ujrzał nagle okryte żałobą Okopy 
Świętej Trójcy i ruiny świata.
przypisane Juliuszowi Sakowskiemu
Matka Boska Częstochowska
Matka Boska Częstochowska, ubrana perłami, Cała 
w złocie i brylantach, modli się za nami. Aniołowie 
podtrzymują Jej ciężką koronę I Jej szaty, co jak noc 
są gwiazdami znaczone. Ona klęczy i swe lice, gdzie 
są rany krwawe, Obracając, gdzie my wszyscy, 
patrzy na Warszawę.
0	Ty, której obraz widać w każdej polskiej chacie
1	w kościele, i w sklepiku, i w pysznej komnacie, 
W ręku tego, co umiera, nad kołyską dzieci,
I przed którą dniem i nocą wciąż się światło świeci. 
Która perły masz od królów, złoto od rycerzy, W 
którą wierzy nawet taki, który w nic nie wierzy, 
Która widzisz z nas każdego cudnymi oczami, Matko 
Boska Częstochowska, zmiłuj się nad nami! Daj 
żołnierzom, którzy idą, śpiewając w szeregu, Chłód i 
deszcze na pustyni, a ogień na śniegu, Niechaj będą 
niewidzialni płynący w przestworzu I do kraju niech 
dopłyną, którzy są na morzu.
	 92 	

Poezje
Każdy ranny niechaj znajdzie opatrunek czysty I od 
wszystkich zagubionych niechaj przyjdą list}7. I weź 
wszystkich, którzy cierpiąc patrzą w Twoją stronę, Matko 
Boska Częstochowska, pod Twoją obronę. Niechaj druty 
się rozluźnią, niechaj mury pękną, Ponad Polską, 
błogosławiąc, podnieś rękę piękną I od Twego łez 
pełnego, Królowo, spojrzenia Niech ostatnia kaźń się 
wstrzyma, otworzą więzienia. Niech się znajdą ci, co z 
dala rozdzieleni giną, Matko Boska Częstochowska, za 
Twoją przyczyną. Nieraz potop nas zalewał, krew się 
rzeką lała, A wciąż klasztor w Częstochowie stoi jako 
skała. I Tyś była też mieczami pogańskimi ranną, A 
wciąż świecisz ponad nami, Przenajświętsza Panno. I 
wstajemy wciąż z popiołów, z pożarów, co płoną, I Ty 
wszystkich nas powrócisz na Ojczyzny łono. jeszcze 
zagra, zagra hejnał na Mariackiej wieży, Będą słyszeć 
Lwów i Wilno krok naszych żołnierzy. Podniesiemy to, 
co legło w wojennej kurzawie, Zbudujemy Zamek 
większy, piękniejszy w Warszawie. I jak w złotych 
dniach dzieciństwa będziemy słuchali Tego dzwonka 
sygnaturki, co Cię wiecznie chwali.
Wieczór w Salamance
Jeszcze wczoraj ostatnie żegnały mnie wonie Lata, 
co lekkim wiewem róż rabaty muska, I słuchałem 
fontanny, co w klasztorze pluska, I widziałem 
znajome, załamane dłonie: Widzę Burgos jak stary 
grobowiec uśpione
93 -

Jan Lechoń
I księżyc jak trup srebrny, co stał w murów blance, I 
nagle oto dzisiaj — wieczór w Salamance — Pojąłem, że 
to prawda. Że wszystko skończone. A jednak nawet 
teraz, na dalekim bruku, Jakby stolic gnębionych aż tu 
doszłe dreszcze, Czujesz drżenie podziemne i łudzisz się 
jeszcze, Że mówi ktoś do ciebie w dział milknących 
huku. Ręką sunąc po liściach, co nie znały rosy, Śnisz 
cienie i ten strumień, co się wije w jarze, Nad którym o 
tej porze siedzi chłopiec bosy I gra prostą piosenkę na 
wiejskiej fujarze. Oto dym długą smugą podniósł się z 
ogniska I widzisz swe dzieciństwo tym dymem zasnute; 
Dziewuchy motykami biją w kartofliska I czujesz wonne 
zioła: lawendę i rutę. Jakżeż się to te wszystkie polne 
kwiaty zwały? Te drzewa, co wieczorem za oknem 
szumiały? Gdzież się owe podziały zapomniane krzewy, 
Co się gięły i chwiały śród letniej ulewy? To właśnie 
twoja ziemia, gdzieś chciał spocząć
w końcu 
Pod liśćmi zbutwiałymi, co pachną tak mocno. Ktoś cię 
wola: „Poczekaj! Przetrwaj porę nocną, A jutro ujrzysz 
Rynek i Wawel we słońcu!" Ileż to razyś patrzał, gdy, 
zdało się, płoną Dachy łuną zachodu zalane czerwoną, I 
wtedy z Panny Marii, spod złotej korony Dźwięk zrazu 
przyciszony starego hejnału, Coraz czystszy, pełniejszy 
szedł na wszystkie strony, A ty, milcząc, słuchałeś, jak 
ginął pomału. Jak cicho! Nikt nie przejdzie przez puste 
krużganki
	 94 	

Poezje
I żadna się nie bieli koronkowa kreza, Ani żadna 
Infantka w stroju z Velazqueza Nie zjawi się na 
starych murach Salamanki. I tylko powiew nocy, 
co cicho się zbliża, Zaledwo pożegnane 
przypomniał platany I patrzysz na plac pusty, 
księżycem oblany, Tym samym, który płynie po 
niebie Paryża. Co teraz śni to niebo, co marzą, te 
mury? Kto idzie pośród parku aleją uśpioną? I 
jakie teraz burze wstrząsają twe łono,
0	miasto, któreś było jak siła natury?
Znów wraca zapach wiosny i siła twych czarów,
Jak kiedyś, moje serce na nowo odmienia.
Zrzuć z głowy swojej popiół spalonych sztandarów.
Czy słyszysz tę muzykę? I moje westchnienia?
Pójdź ze mną w świat prawdziwy, na zawsze umarły,
Patrz, kwiaty z drzew otrząsa wiosenna ulewa,
Małego się hotelu drzwi nagle otwarły,
A z okna naprzeciwko walc stary rozbrzmiewa.
Niech tylko cień ten w oknie zamglony popieszczę,
Co teraz ponad lampą gasnącą się słania:
„Nie dałaś mi na jutro godziny spotkania,
Czy będziesz o mnie myśleć? Spotkamy się jeszcze?"
1	nagle dzwon jak w studnię o ciszę uderzył 
I tylko palma cicho szeleści jak pióro.
O! weź mnie w swe ramiona, milcząca naturo, 
Ażebym znów pokochał i znowu uwierzył!
- 95 -

Jan Lechoń
Naśladowanie Or-Ota
Jakbyś nagle sypnął mąką Dziurę 
robiąc w wielkim worku, Tyle śniegu 
napadało Dzisiaj wieczór w Nowym 
Jorku.
Mróz nie daje ci odetchnąć, 
Biegniesz szybko i trzesz uszy, I 
w tej chwili pomyślałem: „To 
Warszawa i śnieg prószy".
Przystanąłem przy drapaczu, Skąd 
melodia jakaś płynie. To ślizgawka! I 
muzyka Jak w Szwajcarskiej gra 
Dolinie.
Cóż, że pięter masz pięćdziesiąt 
Obok, z przodu, z każdej strony? Ja 
tam patrzę tylko w górę Na strop 
nieba roziskrzony!
I od razu się Rockefeller, Empire 
Building jak w mgle chowa. Tylko 
został śnieg i gwiazdy, I noc wielka, 
granatowa.
I za chwilę ci się zdaje, Że 
znajome światło zerka, Widzisz 
domy trzypiętrowe I muzyka gra 
sztajerka.
	 96 	

Poezje
Wszystko wraca w jednej chwili: 
Piec kaflowy, domy w Rynku, 
Łukasz, woźny mego ojca, I głos 
drogi: „Śpij już, synku".
Słyszysz zegar na ratuszu I zza 
murów się wyłania Szewc, 
przekupka, stary wiarus Z 
dawnych książek do czytania.
Świeci drzewko, chłopcy z szopką, A 
nad nimi gwiazda złota, Wszystko 
dawne, śmieszne, rzewne, Jak naiwny 
wiersz Or-Ota!
Jeszcze chwila, a przysiągłbyś 
Na Starówce, na placyku, Jego 
ujrzysz i zawołasz: „Czołem, 
panie pułkowniku!"
On zaś, robiąc styl marsowy, 
Jakby jechał na armacie, Będzie 
wołał, salutując: „Jak różyczka 
wyglądacie!"
O! ty cieniu z dobrych czasów, 
Nie jest rzecz to bez znaczenia, 
Żem w dalekim, gęstym mroku 
Właśnie twego szukał cienia.
I choć szumne umiem słowa, 
Znam poezji wielkiej dymy,
	 97 	

Jan Lechoń
Gdy dziś piszę o Warszawie, 
Naśladuję twoje rymy.
W nich to bowiem, w tej piosence, 
Która uśmiech rzewny budzi, Jest 
zaklęty7 duch Warszawy, O! poeto 
prostych ludzi!
Tyś ich poznał: takich samych, 
Kiedy na śmierć pewną biega, 
Kiedy idą do ataku I „wstępują na 
jednego".
Zakochanych (choć nie wiedzą) W 
swych ulicach, Wiśle lśniącej, Co, 
gdy trzeba, za swe miasto Umierają 
śpiewający.
I dlatego od tych murów, Przed 
którymi Polska klęka, Nie 
żałobna pieśń dziś płynie, 
Tylko zrywa się piosenka.
Z murów Zamku się podniosła, 
Poprzez które śnieg dziś wieje, Z 
ruin, nędzy i męczeństwa
Niesie wiarę i nadzieję.
Woła do nas: „Wszystko minie, To 
są tylko próby Boże, Szewców z 
Piwnej i bab z Rynku, Gazeciarzy 
nic nie zmoże!"
	 98 	

Poezje
A pan Artur gdzieś z zaświatów, 
Wznosząc teraz w górę szklankę, 
Woła do nas: „Już niedługo! 
Wszyscy chórem Warszawiankę?'
Wiersz mazowiecki
Cóż to przyszło ci do głowy?
Cały Łowicz kolorowy,
Białe włosy małych dzieci
I jabłoni biały pąk,
Raźny powiew z tamtej strony,
Baby niosą feretrony.
Cóż to w oczach twoich świeci?
Książka leci z drżących rąk.
Nie gardenie ani lilie, Nie Itakę, 
nie Brazylie, Tylko jaskry, tylko 
mlecze Wśród zielonych trawy 
smug. Chcemy, chcemy, 
utrudzeni, Tamtych kwiatów i 
zieleni I tej drogi, co się wlecze 
Pod ubogi, stary próg!
jak patrzało kiedyś dziecko Na 
wieś biedną, mazowiecką, Na 
zorane kartofliska, Na wiślany 
biały piach,
— 99 -

Jan Lechoń
Tak i dzisiaj - jak daleki! -Spod 
znużonej mej powieki Widzę ciebie, 
widzę z bliska W każdej myśli, 
wszystkich snach.
„Czemuż to o tym pisać 
nie chcecie, panowie?"
Do mnie, do was, do ciebie, których mniej czy więcej, 
Dwustu, tysiąc, czy dziesięć, czy też sto tysięcy 
Polaków zamęczonych i mrących w niewoli, Już więcej 
nie poruszy, bardziej nie zaboli, Którzy dobrze żyjemy, 
choć o każdej chwili Winniśmy płonąć wstydem, żeśmy 
jej dożyli, Do nas wszystkich ta zwrotka czy też nic nie 
powie: „Czemuż to o tym pisać nie chcecie, panowie?"
Czy widzisz? Tam Eloe w gwiazd ubrana diadem I 
Anioł z prawej strony, co stał nad Konradem, I ten, jak 
Święty Jerzy, w srebrną zdobny zbroję, Co więzień 
mamertyńskich otwierał podwoje, I inny Anioł, z 
skrzydłem owiązanym kirem, A z drugim połamanym 
przez wiatr pod Sybirem, Wśród śniegu i księżyca 
spływają po niebie, Podnieśli w górę miecze i coś chcą 
od ciebie!
Gdzieś nam drogę wskazują! Idźmy tam za niemi! Jak 
Dante za Wirgilim schodźmy do podziemi Słuchać 
jęków w ciemnościach, gdzie się rozum traci,
	100

Poezje
Śród murów, obryzganych przez krew naszych braci, 
Przez które zda się jeszcze wołają do siebie, Idźmy 
szukać tych kości, których nikt nie grzebie.
0	grobach zatopionych w pustynię ogromną, 
Jeżeli nawet wszyscy na świecie zapomną, 
Gdyby żadna ich pamięć ludzka nie dostrzegła, 
Ty jedna nie zapomnij — pieśni niepodległa!
Weź z swojego dziedzictwa to płomienne słowo, Co 
trafi jak pochodnia w noc podbiegunową
1	tam, gdzie nie dostrzeżesz śladów ludzkiej stopy, 
Na samym końcu świata, już nie Europy,
Tam, gdzie ziemia znużona śpi u nieba brzegu, 
Odnajdziesz ślad wolności - polską krew na śniegu!
Tam czekaj na tę chwilę, gdy dział zmilkną gromy, 
Raźne pieśni powrotu poderwą się wszędzie I na 
oścież stęsknione otworzą się domy Przed tymi, co 
powrócą, a tamtych nie będzie.
I wtedy ty z Eloą gwiazdami ubraną
Uklękniesz na tym śniegu wśród wiecznej ciemności
I będziesz go odgarniać i wołać do kości:
„Tutaj byli żołnierze jacyś! Niechaj wstaną!"
	101-

Jan Lechoń
Manon
Wśród burz, co już szaleją i co grożą z dali, 
Kiedy wszystkie się siły rozprzęgły w naturze, 
Ocalić można wszystko, jeśli się ocali To, co nas 
robi ludźmi: nasze własne burze.
Więc patrzaj nieulękły, jak czyha zatrata Na tyle 
miast wspaniałych i świat cały płonie I nie łam 
rąk, gdy widzisz, że się łączą dłonie I usta, 
niepamiętne ginącego świata.
Czy słyszysz? Gdy w gruz pada, co wznosiły wieki, 
W Weronie pod bombami, w ogromnym płomieniu 
Do Julii Capuletti Romeo Montecchi Wśród nocy, 
utęskniony, woła po imieniu.
Szimeno! Której szarfa bohaterów wieńczy, Jak nic 
cię nie zmieniły te wojny wciąż krwawsze! O Fedro, 
Mario Stuart, o Beatriks Cenci! Wśród świata, co się 
pali, cierpicie jak zawsze.
Więc ty, na nic nieczuła, zawsze nieostrożna, Manon, 
której się serce co chwila odmienia, Spójrz na mnie, 
ty, dla której jednego spojrzenia Przebaczę, czego 
nigdy przebaczyć nie można!
	102	

Poezje
Duch Boya
Poezja to wyzłoci, czas wszystko to zatrze
I zniknie w końcu wszystko, co jeszcze was dzieli:
Ciebie, coś go oglądał wygodnie w teatrze,
Od niego, więzionego w Bazyliańskiej celi.
I wtedy ktoś cierpieniem papierowym wzgardzi
I myśląc, jak okrutnie byłeś nieszczęśliwy,
0	tobie może powie: „Ach! on cierpiał bardziej, 
Poznał wszystko, co ludzkie. Oto człowiek żywy]" 
Ty jeden, jak to dziwne, spośród nas tak wielu,
Coś strzegł się słów podniosłych jak skazy, co plami, Ty 
najmniej patetyczny, drogi przyjacielu, Jesteś właśnie, 
jak Konrad, za pan brat z duchami. Oto wstajesz znad 
biurka w warszawskim pokoju jak wczoraj! Ale co to? 
Skąd ta rana krwawa? Chciałbym tobie powiedzieć: „Jak 
się masz, mój
Boyu", 
Lecz czuję, że już teraz nie mam tego prawa,
1	słyszę cię, jak mówisz słowami cichemi: 
„Żadna nie jest mi obca małość i pokusa, 
Zmierzyłem to, co wzniosłe i nędzne na ziemi, 
Jak Piotr, co kiedyś przecież zaparł się Chrystusa". 
Lecz jemu powiedziano: „Będziesz z prawej strony 
Przed tym, co nie znał wahań i skruchy, i lęku!"
I stoisz oto, Boyu, bardzo zawstydzony, Trzymając 
pióro w jednym, palmę w drugim ręku!
	103-

Jan Lechoń
Nokturn
Cóż ja jestem? Liść tylko, liść, co z drzewa leci. Com 
czynił - wszystko było pisane na wodzie. Liść jestem, 
co spadł z drzewa w dalekim ogrodzie, Wiatr niesie 
go aleją, w której księżyc świeci.
Jednego pragnę dzisiaj: was, zimne powiewy! Więc 
nieś mnie, wietrze chłodny, nie pytając, po co, 
Pomiędzy stare ścieżki, zapomniane krzewy, Które 
wszystkie rozpoznam i odnajdę nocą.
W ostatniej woni lata, w powiewie jesieni Niech 
padnę pod strzaskany ganek kolumnowy, By ujrzeć 
te, com widział, podniesione głowy Wśród teraz 
pochylonych, zamyślonych cieni.
Uciszaj, srebrna nocy, całą ziemię śpiewną! A ja 
padnę na trawę, wilgotną od rosy, Lub będę muskał 
cicho niegdyś złote włosy, Których dziś już koloru 
nie poznałbym pewno.
Goplana
Cóż to? Więc to naprawdę? Więc to jutro rano
Już znikasz: nasz kraj smutny opuszczasz, Goplano?
I zanim babie lato swe nici rozprzędzie,
Nim będą jarzębiny — już ciebie nie będzie?
Tak jak stado żurawi, co wysoko płynie,
104	

Poezje
Jak jaskółki przez pierwsze chłody wystraszone,
Ty także nie chcesz zostać w tej smutnej krainie
I, tęskniąc do nas ciągle, lecisz w obcą stronę.
Jak to? Nie chcesz zobaczyć, jak liść spada z klonów,
Jak buki na czerwono będą płonąć w górze,
Ni mgieł, co snuć się będą wśród pustych zagonów,
Ani słuchać tej ciszy jesiennej w naturze?
Nie chcesz, śpiąca pod lodem u jeziora brzegu,
Słyszeć przez sen jak wichry wieją na mogiły,
Ani dzwonków od sanek, ni skrzypienia śniegu,
Ani dzwonów, co będą na Pasterkę biły.
Ach! odejść chcesz od zbrodni straszliwszych niż baśnie,
Od których by zadrżało serce Balladyny,
Lecz krew, co tu spłynęła, nie z naszej jest winy.
Poczekaj! Wszystko przejdzie, uciszy się, zaśnie.
Zostań z nami, Goplano! Wypłyń nocą, biała,
Nad srebrem oświecone granatowe tonie
I rozpleć swoje włosy, i połóż swe dłonie
Na wierzbie, którąś przecież tak bardzo kochała.
Wśród woni, co się leją taką nocą ciepłą,
Przejdź cicho po ogrodzie i idź wśród rabatów
I z bratków, i z nasturcji, i ze wszystkich kwiatów
Zmywaj wodą z jeziora naszą krew zakrzepłą.
Kniaźnin i żołnierz
W czarnym stroju, kwiatkami dziwacznie przybrany, Nad 
wodą, w starym parku, przy pasterskiej chacie, Snuł się 
niegdyś w Puławach Kniaźnin obłąkany, Który rozum 
postradał po Ojczyzny stracie.
	 105	

Jan Lechoń
Goniąc wzrokiem motyle świecące się w słońcu, 
Wpatrzony w małe ziółka i ślimaków różki, 
Dożywał dni, nieświadom, co było na końcu, Ani 
cierpień rodaków, ni losu Kościuszki.
Aż kiedyś powracając z dalekiej swej drogi, Gdy 
tamten oszalały po alejach błądził, Ujrzał młody 
go żołnierz, co sunął bez nogi, Popatrzał nań i 
szepnął: „Dobrześ się urządził".
przypisane Kajetanowi Morawskiemu
Iliada
Czytelniku wybredny, który śnisz o Troi
I chciałbyś widzieć wszystko na miarę Homera!
Ślepy człowiek w Warszawie na ulicy stoi
I śpiewa Warszawiankę, i grosz w czapkę zbiera.
Cóż tobie po Hekubie? Ilion dawno minął. Spójrz 
na tego staruszka, który stanął w bramie. Podaj 
dłoń mu i powiedz: „O, dobry Pryjamie, Znałem 
syna twojego, co we Wrześniu zginął".
Lecz wtedy w jego oku nie błyski rozpaczy, Ale 
ujrzysz nadzieję i szepnie po chwili: „Na końcu 
będzie wszystko wyglądać inaczej. Ja dawno już 
mówiłem: Kasandra się myli".
	106	

Poezje
Jabłka i astry
Ileż razy tak samo wychodziłeś w pole, Wdychałeś 
mocny zapach z już wygrzanej błoni! Ten wiatr, to 
przecież dawne, znane ci Eole, Ten sam, co i przed 
laty, daleki Favoni!
Tak samo bije para znad wilgotnej uzdy I szumią 
stare klony nad kamienną bramą, Wielkie ptaki 
jesienne skaczą poprzez bruzdy, A przecież nic w 
tej chwili już nie jest to samo.
I wiedz, że kiedy wrócisz w te jedyne strony, 
By tamte ujrzeć liście jak wiatr je porywa, Tak 
samo będziesz chodził jak tu zamyślony I 
słuchał tej jesieni, co już jest prawdziwa.
Co kiedyś twe spojrzenie muskało przelotnie, Tym 
dzisiaj się napieścić nie może twe oko, Te same 
mógłbyś kwiaty oglądać stokrotnie I zieleń, co 
wciąż bardziej zda ci się głęboką.
Z odmętu niepamięci jakiś powiew żenię
Dźwięk słów na pozór błahych jak pożółkłe wstążki,
Których teraz dopiero rozumiesz znaczenie,
Jak za wcześnie czytanej bardzo mądrej książki.
Więc patrząc na zniszczenie, co święci swe dzieło, Na 
drzewa już bez liści i na chmury czarne, „Wszystko — 
mówisz — com kochał, jak wichry minęło, Lecz przecież 
nic w mym sercu nie poszło na marne".
	107

Jan Lechoń
Wokoło tylko trwogi i troski tak liczne, Ale ty się 
nie buntuj przeciw przeznaczeniu: Spokojnie pisz 
do końca swe wiersze klasyczne, Które wtedy są 
dobre, gdy cierpisz w milczeniu.
B-moll
Wieje między aleje wiatr listopadowy, Zawiewa 
śnieg, co zimnem do głębi przenika, Ach! ileż mi to 
razy już przyszło do głowy, Że to jest właśnie polska 
prawdziwa muzyka.
I czuję was jak wczoraj, o powiewy wiatru, Widzę 
płomień czerwony i trójnóg ozdobny, I słyszę, jak z 
balkonu Wielkiego Teatru Orkiestra gra powoli 
polski marsz żałobny.
I jego ton ostatni przypominam sobie, Ten akord 
przeraźliwy, co chwilę wyraża, Gdy wszyscy się 
powoli rozchodzą z cmentarza I tylko jeden 
człowiek zostaje przy grobie.
Skowronek
Padł granat i rozburzył ten stary kantorek, Przy którym 
płakał Gustaw po stracie kochanki, Spłonął w Września 
płomieniach kolumnowy dworek, Ten z czarnym 
fortepianem dworek z Warszawianki.
-108-

Poezje
Ciche domy dzieciństwa, gdzie się błogo śniło, 
Książki niegdyś czytane z płomieniem na twarzy, 
Wszystko, wszystko, co nasze, do kości z cmentarzy, 
Wydane na zagładę lub w proch się zmieniło.
I tylko tak jak zawsze, kiedy błyśnie dzionek, Nad 
rolę we mgłach całą i nad stare drzewa, Wysoko, 
aż do nieba wznosi się skowronek I tę samą co 
zawsze piosnkę swoją śpiewa.
O! ptaszku, który śpiewasz w Żelazowej Woli! Niech 
głos twój dzwoni ciągle nad wiosenną ciszą, Nad 
każdym, który cierpi, nad wszystkim, co boli — 
Szczęśliwi, ach, szczęśliwi, którzy ciebie słyszą!
Męczennicy
Wszyscy święci z ołtarzy, z obrazów, z pomników, Ze 
światłami nad głową i z ranami w boku, Wszystkie 
święte o cudnym panieńskim uroku Wychodzą na 
spotkanie naszych męczenników.
Wśród śpiewów gregoriańskich idą mleczną drogą 
Anieli w złotych zbrojach z srebrnymi skrzydłami, 
Pomagają iść rannym, co sami nie mogą, I mówią do 
nich cicho: „Módlcie się za nami".
I oto wśród trąb grania pękają lazury, I widać 
Matkę Boską przy Świętej Dziecinie, A oni 
przystanęli, aby spojrzeć z góry, Jak idzie polskie 
wojsko i jak Wisła płynie.
	109-

Jan Lechoń
Mokotowska piętnaście
Nad obce wielkie miasto zmrok zapada obcy, Stoję 
w oknie i patrzę, jak wolno śnieg prószy. Ach! było 
to tak dawno, kiedy, mali chłopcy, Biegliśmy przez 
Warszawę, rozcierając uszy!
Po tylu odtąd latach czyż jestem tak inny?
Gdy wszystko leży w gruzach, mnie zdaje się tylko,
Że znowu się otworzy nasz pokój dziecinny
I powiem: „Ja stąd przecież wyszedłem przed
chwilką".
To przecież moja Matka szyje ręką drobną I widzę 
pochylony cień Ojca na ścianie, Co nocami odrabia 
robotę osobną, Za którą dla nas wszystkich ma 
kupić ubranie.
Do Wielkiej Osoby
0	Ty, coś się na chwilę nie rozstawał z chwałą! 
Pamiętam maj w Paryżu i wieczór upalny,
Gdy nie chciał nikt uwierzyć w to, co już się stało,
1	kiedy szedłem płakać pod Łuk Tryumfalny.
Jam odtąd nigdy Twego nie wzywał nazwiska, Lecz jak 
Cię dziś nie wołać, gdy Wilno się pali I milion znów 
bagnetów wśród dróg naszych błyska, I słychać znów w 
Warszawie armaty Moskali.
	110	

Poezje
Więc znowu idź przed nami, Ogromna Osobo, I patrzaj 
w ciemną przyszłość przez swe oczy siwe, A my znowu 
w nieszczęściu idziemy za Tobą, Ażeby znowu czynić 
rzeczy niemożliwe.
Rejtan
Kiedy wszystko struchlało z obawy Moskali,
On na progu się sali jako kłoda wali
Z tą jedną myślą w głowie: „Ja wszystko ocalam",
Rozdziera swoje szaty, krzycząc: „Nie pozwalam!"
Sto ramion niezlękłego uchwyciło męża,
I oszalał, i umarł. Lecz to on zwycięża.
Bo parę lat zaledwie — jest to chwila prawie —
I oto się nad polem chwieje piórko pawie,
Hurmem chłopi z kosami biegną polną steczką
I nakryli armaty krakowską czapeczką.
I oto wszyscy naraz wznieśli wolne głowy,
Spójrz! Oto idą boso, lecz przez gaj laurowy,
Dłoń twarda, co pług dotąd prowadziła w polu,
Niesie sztandar wolności do bram Kapitolu,
I idą, idą nasi, bijąc w tarabany
I myśląc o swej Basi, w kraju zapłakanej.
Samotnik, który wtedy oszalał z rozpaczy,
Nie ujrzy ich, to prawda, ale cóż to znaczy?
Bo on odżył i wpośród śnieżnych drzew szpaleru
To on wali bagnetem w wrota Belwederu
I w ciemną noc styczniową wolność widzi jaśnie.
Ten człowiek z brwią krzaczastą, to przecież on
właśnie.
	 ///	

Jan l^echoń
Dziś, kiedy na świat cały grzmią moskiewskie spiże,
Gdy niejedno poselstwo stopy w Moskwie liże,
A oklask dla przemocy brzmi na wszystkie strony -
Ten Rejtan znów podnosi nie łeb podgolony,
Lecz głowę wychynioną z dantejskiego piekła,
Z której, zda się, krew cała narodu wyciekła.
Bo on, co myślą swoją szedł przed naród przodem,
Teraz stał się już całym świadomym narodem
I gdy wszystko przemocy gotuje owację,
On woła: „Nie pozwalam!" I to on ma rację.
Mickiewicz zmęczony
Powróciwszy do domu od Sekwany strony, 
Mickiewicz się rozebrał z splamionej czamary I 
położył na łóżku. Nie był jeszcze stary, Lecz 
bardzo wiele cierpiał i był już zmęczony.
I oto ledwo zasnął, a w tej samej chwili Zobaczył 
starą ławkę nad srebrnym jeziorem I w sukni, 
którą miała pamiętnym wieczorem, W lekkiej 
woni akacji spłynął cień Maryli.
Jej wargi wyszeptały: „Nasza miłość - cmentarz,
Między nami jest morze rozlane ogromnie,
I za dnia tylko bitwy i wodzów pamiętasz,
Lecz kiedy zamkniesz oczy, zawsze myślisz o mnie".
	112

Poezje
Marsz Drugiego Korpusu
Przez te same doliny, tymże Tybru brzegiem Znów 
idą jak przed laty ściśniętym szeregiem I płynie ta, 
co tutaj kiedyś się zrodziła, „Piosenka stara, wojsku 
polskiemu tak miła".
Jakąż drogę odbyłaś, aby raźnym chórem Znów dźwięki 
Twe zabrzmiały pod włoskim lazurem, By mógł Cię 
żołnierz tułacz na nowo 2anucić, Przez ileż przeszłaś 
granic, ażeby tu wrócić?
Od śniegów szłaś Sybiru do pomarańcz gaju I teraz 
z żołnierzami powracasz do Kraju, I żadna siła 
złego ni przemoc olbrzyma, Stająca Ci na drodze 
— dojść Cię nie powstrzyma.
Nowe kości się kładą na tych, co już leżą 
Przesiąknięta krwią ziemia krwią nasiąka świeżą, 
Ktoś upadł i do Kraju wyciąga swą rękę, Lecz inni 
idą dalej, śpiewając piosenkę.
I kiedy trakt Cezara pod ich krokiem dudni, Słyszą 
dzwonek na nieszpór i żuraw u studni, I niosą 
dniem i nocą sztandary niezdarte, I przejdą, przejdą 
Tyber i Wisłę, i Wartę.
	113-

Jan Lechoń
Monte Cassino
Turyści przyjechali zwiedzać Somosierra, Pytają, 
czy nie można kupić polskich kości, I szybko 
obejrzawszy, chcą nowej wzniosłości I nowego 
oglądać jadą bohatera.
Jeszcze widzą, jak czako płynie z prądem rzeki, I 
słyszą okrzyk „Honor!" stłumiony przez fale, 
Więc, stanąwszy na brzegu, wołają: „Wspaniale! 
Jakże zginął wspaniale! Pokój mu na wieki!"
I teraz do Włoch jadą. Zakupili kwiaty, Chcąc na 
groby je rzucić poetyczną dłonią. Lecz nocą 
pękły groby i Polacy z bronią Ruszyli, aby żądać 
za swą krew zapłaty7.
Laur Kapitolu
Na schodach Kapitolu z ręką na temblaku Stał 
żołnierz, co był całe cztery lata w polu, I patrzał w 
wschodnią stronę. O! młody Polaku! Ileż rzeczy 
jest droższych niż laur Kapitolu.
Widziałeś Colosseum i kościół Piotrowy I 
wszystkim cudom sztuki przyjrzałeś się pilnie, A 
przecież wciąż pamiętasz pochylenie głowy7 
Matki Boskiej, co świeci na ulicy w Wilnie!
114	

Poezje
Ledwo słuchasz, choć nocą ktoś tak pięknie śpiewa, Nie 
patrzysz, choć w księżycu Rzym utonął stary, Nad laury 
Kapitolu - wolisz nasze drzewa, Co szumią jak podarte 
zwycięskie sztandary.
Wielki Piątek
Kobieta, której nie stać na kir i żałoby, Lecz z której 
twarzy czytasz całą Mękę Pańską, Jak senna w Wielki 
Piątek idzie Świętojańską I dziecko wynędzniałe 
prowadzi na Groby.
I nagle zobaczyła: zamiast kwiatów — skała
I nie pachną hiacynty, nie widzi przybrania.
I wtedy ta kobieta kamienna zadrżała,
Ze może po tej śmierci nie być zmartwychwstania.
Lecz oto dźwięk przecudny spłynął w ciszę głuchą I z 
chóru lekko zstąpił anioł urodziwy, I tej trupiej 
kobiecie powiedział na ucho: „Im cud jest bardziej 
trudny, tym bardziej
prawdziwy".
przypisane Stanisławie Kus^elewskiej
	115	

Jan Lechoń
Teatr na Wyspie
Jeżeli z twoich ruin coś jeszcze zostało W tym 
mieście, które całe jest ruiną nową, Jeżeli groźną 
chmurną ocieniony chwałą Stoisz jeszcze na wyspie 
w noc listopadową I jeśli greckie bóstwa tych dni się 
nie zlękły, Jeśli Niki w przestrachu nie złożyły 
skrzydeł I Ares od podniebnych nie zadrżał 
straszydeł, A Kora i Demeter przed wrogiem nie 
klękły, To ja wiem, co się teraz gra na twojej scenie: 
Widzę łunę i milion podniesionych dłoni I słyszę 
chór, co woła przy Pallas Atenie: „Przekleństwo tym, 
co Polsce odmówili broni!"
Przypowieść
Żołnierz, który zostawił ślady swojej stopy Na 
wszystkich niedostępnych drogach Europy, Szedł 
naprzód, gdy nie mogli najbardziej zajadli I wdzierał 
się na szczyty, z których inni spadli, Zdobywszy 
wolność innym dłońmi skrwawionemi, Dowiedział się 
nareszcie, że sam nie ma ziemi. I wtedy ktoś rozumny, 
nie rozumny szałem, Powiedział mu: „Od dawna 
wszystko to wiedziałem, Wiedziałem, że nikt twoich 
ran ci nie odwdzięczy, Bo niczym krew, co płynie, 
przy złocie, co brzęczy, I nigdy nikt nie liczył leżących 
w mogile, Bo czym jest duch anielski przy szatańskiej 
sile?
	116 —

Poezje
Jak żal mi, że ci oczy nareszcie otwarto! I powiedz 
sam mi teraz, czy to było warto". A żołnierz milczał 
chwilę i ujrzał w tej chwili Tych wszystkich, co 
wracali i co nie wrócili, Tych wszystkich, którzy 
legli w cudzoziemskim
grobie, 
Co mówili: „Wrócimy", nie myśląc o sobie. I widzi 
jakichś jeźdźców w tumanach kurzawy, I słyszy dźwięk 
mazurka i tłumu wołanie. Dąbrowski z ziemi włoskiej 
wraca do Warszaw}7. „Czy warto?"... Odpowiedział: 
„Ach! śmieszne
pytanie!"
	 117	

Jan Lechoń
Marmur i róża
(1954)
Mędrca szkiełko
Trawy takiej zielonej, chmur tak czarnych nie ma,
jeżeli na nie spojrzeć zwykłymi oczyma,
Ni świętych barokowych jak z pogiętej blachy,
Nie znajdziesz Berniniego płaczącej Teresy,
Jak łamie swoje ręce w mistyczne floresy,
I nigdy się nie chwiały jak z El Greca gmachy.
Nie było go: Adama cudnego bez winy, Co wznosi 
dłoń bezwolną znad stropu Sykstyny, Ni jeńców 
zapatrzonych w swoje boskie ciało. A są tacy, co 
wątpią, czy w najpierwsze rano Płynął nad nami 
starzec z brodą rozechwianą, I mówią że to wszystko 
samo tak się stało.
Wszystkoś mi wytłumaczył w tej wyższej algebrze,
Że Adam na Zatybrzu, dłoń podnosząc, żebrze,
Że domy stoją prosto z odwiecznego planu,
Że nie ma żadnych cudów, zmarły wszystkie święte.
Ale są jeszcze przecież rzeczy niepojęte
Jak zapach heliotropu i kolor szafranu.
przypisane Zofii Kochańskiej
	118	

Poezje
Pan Twardowski
Raz, dwa, cztery, dwanaście. Cóż to dziś się dzieje? 
Zegary biją północ, a tu kogut pieje, Jest kogut. Jaki 
wielki! Grzebień ma jak grzywę I pióra szmaragdowe, 
ostrogi prawdziwe. Zapiał przed samym domem. 
Trzeba z tym się
zgodzić: 
Lepiej jeździć kogutem niż piechotą chodzić. Widzę 
cię. Widzę znowu! Ty jesteś jak zdrowie! Te same 
baby wiejskie na Rynku w Krakowie. I dziad przed 
Panną Marią siwą chyli głowę. Masz tu, dziadku, 
dolara! Za dusze czyśćcowe, Za wszystkich, którzy 
umrą od otwartej blizny I za tych, co nie wrócą nigdy 
do Ojczyzny. Kogoś tu miałem spotkać! Jakieś ważne 
sprawy... To było już tak dawno!! Jegomość kulawy, 
Któremum coś obiecał, więc będzie się zżymać, Bo 
właśnie nie mam żadnej ochoty dotrzymać. No! Nie 
trzaskaj kopytem! To nie żadna sztuka. O! biedny 
polski diable! Każdy cię oszuka. O! rozpustny 
Kmicicu, naj mężniej szy z mężnych! Widziałem ja 
na świecie szatanów potężnych, Nie nadętych 
pyszałków, ale bosko dumnych I niczym nie ugiętych 
i bardzo rozumnych. Tobie z nimi się mierzyć - toż 
komedia czysta! Nigdy z ciebie, Boruto, nie będzie 
Mefista. Jedno, co możesz czynić — to gusła i czary 
We mgle błękitno-srebrnej, którą ja tak lubię. Ale 
chcę coś nowego. Nie wzywaj Barbary, Ni Zygmunta 
Augusta w sobolowej szubie,
— 119-

Jan Lechoń
Ni Janów, ni Batorych z starych sarkofagów, Bo na to nie 
potrzeba żadnych wielkich magów. Tylko ze świeżych 
grobów, z dołów śmierci tajnych, Gdzie nikt nawet ich 
imion nie umiał oznaczyć, Wywołaj paru ludzi zupełnie 
zwyczajnych,
0	których ja wciąż myślę i chcę ich zobaczyć.
Nie chcesz? Jak to? Nie możesz? Takież twoje sztuki? 
Na toż skrycie świętoszek wciąż ku tobie zerka?
1	wartoż było takiej zasięgać nauki, 
Ażeby się okazać głupim jak ekierka? 
Chodź do karczmy na wino! Ja za ciebie płacę. 
A tamci... Jieęuiescant! Requiescant inpace! 
Dziewczyno, która tęsknisz w półmroku szynkwasu 
I zwracasz ku mnie teraz swoje oczy łzawe, 
Pytasz o wielkie miasta? Ogromnie ciekawe,
Lecz podróże mnie męczą od pewnego czasu.
Znam zorze nad dalekich oceanów głębią
I puszcze storczykowe o duszącej woni,
Stolice, gdzie się tłumy jak mrowiska kłębią,
I znam wieczór nad Wisłą. I powracam do niej.
Jaśminów woń z ogrodu bije mi do głowy,
Jak mleko blask księżyca leje się na drogę.
Ta karczma „Rzym" się zowie? Nie bądź drobiazgowy!
Nic nie mam oprócz duszy. Więc dać jej nie mogę.
Mój kogut zapiał znowu! Lećmy, mój koniku!
Leć tam, nad Pannę Marię! Na tym rogaliku,
Którego srebrne smugi tak zawsze mnie nęcą,
Co teraz wszedł na nieba wielką płachtę ciemną,
Będę siedział i patrzał, jak się gwiazdy kręcą,
Będę widział Warszawę i Kraków pode mną.
	120	

Poezje
I wpośród woni z dołu i wśród nocy cienia Będą 
ku mnie, ku górze płynęły wspomnienia, Jak mgły 
się będą snuły w księżycowej bieli, A ja, w niebo 
wpatrzony, do świata ostatka Będę mówił 
pacierze, jak uczyła Matka. A resztę, co tu gadać, 
wszystko diabli wzięli.
przypisane Kazimierzowi Wierzyńskiemu
Stara Warszawa
Dobra Parka raz jeszcze nawleka swą igłę I jeszcze 
wciąż nie wierzysz, że w końcu nić przetnie. Nic 
jeszcze nie chcę żegnać, lecz już widzę świetnie To 
wszystko, co stracone i co niedościgłe.
Jedną mgłą więc zachodzą: miłość nie dzielona, Mnie 
tylko znane winy, śmieszna złuda sławy. I tylko złote 
słońce, co nade mną kona, Żywszym blaskiem oświeca 
dach starej Warszawy.
Czuję, płynie przez okno zapach dawnych kwietni, 
Widzę meble pluszowe, jedwabne poduszki, A ja, z 
Stasiem Balińskim, obaj siedmioletni, Śpiewamy w 
chórze dzieci piosenkę Moniuszki.
121	

Jan Lechoń
Śmierć Mickiewicza
Gdy przyszli, by jak co dzień odebrać rozkazy, 
Zaszli drogę im ludzie, co umarłych strzegą, I 
rzekli: „Nie możemy wpuścić was do niego, Bo 
ten człowiek umiera od strasznej zarazy".
Więc wtedy oni płakać zaczęli jak dzieci I szeptali z 
przestrachem: „Przed nami noc ciemna! Ten księżyc, 
który teraz nad Stambułem świeci, Patrzcie, jaki jest 
inny niż ten nasz znad Niemna".
A on w tej samej chwili myślał: „Jak to blisko! 
Słyszę pieśń, co śpiewano nad moją kołyską, 
Widzę zioła i kwiaty nad Świtezi tonią I jeszcze 
tylko chwila, a dotknę je dłonią".
Niki
Nike Grunwaldu, rosła krakowska dziewczyna, 
Wyszła nocą na pole pod skłębione chmury, Za zbroję 
szmelcowaną modre chabry wpina I podniósłszy 
przyłbicę, wzniosła się do góry.
A za nią lekką stopą wznosząc się od ziemi Płynie 
Nike spod Wiednia skrzydły husarskiemi. Słuckie 
pasy jak wstęgi wkoło niej się plotą, A ona dmie 
przeciągle w długą surmę złotą.
I kiedy przelatują nad laurów szpalery,
Nagle szum w wawrzynowej podniósł się gęstwinie,
	122	

Poezje
Srebrny orzeł wypłynął i wysoko płynie Na 
wzniesionym ramieniu Nike Somosierry.
We świetle księżycowym to świecą, to giną, Aż 
wreszcie nad Italią swe skrzydła rozchwiały I teraz 
sypią kwiaty ze wszystkich pól chwały Na groby i 
na Nike spod Monte Cassino.
Matejko
Ach! nic się nie zmieniło. Wszystko jest tak samo, Tak 
samo stoi Wawel wśród śnieżnej zamieci I wieczorem 
tak samo nad Floriańską bramą Na niebie granatowym 
srebrny księżyc świeci.
Ten sam, co tyle razy, powiew wiatru świeży Nagle w 
Rynek powionął, wiosnę wróżąc rychłą. Więc, pełna 
jeszcze wspomnień, każesz, by ucichło Sercu, co ciągle 
kocha i w nic już nie wierzy.
Nie chcesz, by mógł je złudzić jakiś hejnał chmurny, 
Jakiś z brązu bohater, owinięty w bluszcze, Nie chcesz 
trąb słuchać hucznych ni widzieć koturny, Pod którymi 
jak zawsze spieniona krew pluszcze.
I tylko czasem nocą trzeszczą stare graty I jakieś 
wielkie płótno blask rzuca złotawy, I widzisz: mały 
człowiek, Matejko garbaty, Maluje „Starzyńskiego 
na murach Warszawy".
przypisane Nimi
	123	

Jan Lechoń
Niebo
Śniło mi się dziś niebo: zaraz je poznałem Po zapachu 
koniczyn i śpiewie skowronka. Cykały w trawie 
świerszcze, falowała łąka, I wiem, że był tam Pan 
Bóg, choć go nie widziałem.
Nie widziałem aniołów, ale nad ugory
Z szumem białe swe skrzydła podniosły bociany,
I były jeszcze jakieś buki i jawory,
Które w wiatru poszumie grały jak organy.
A później, niby wielki robak świętojański, 
Srebrny księżyc rozświedił Akropolu gruzy, 
Nad którymi wysoko stał Paweł Kochański I 
grał w tej boskiej ciszy Źródło Aretuzy.
przypisane Zosi
Burza
Skąd Szekspir? Ot, po prostu z pamięci mej nagle 
Wpierw słowo, potem obraz i myśl się wynurza, I oto 
wonna wyspa, wiatr dmie, hucząc w żagle, I myślę: jaki 
piękny tytuł sztuki: Bur^a.
Ach! to ja wypłynąłem na morską głębinę Szukać 
kraju, gdzie zorza fantastyczna wschodzi, To ja, w 
zdanej na łaskę huraganów łodzi, Wpośród światła 
błyskawic, w graniu gromów płynę.
-124	

Poezje
Wyruszaj razem ze mną każdy, który marzy 
Lazury mórz dalekich, ląd nieodgadniony! I ty ze 
smutkiem wiecznym na kamiennej twarzy 
Otwartymi tę burzę powitaj ramiony!
Oto głąb granatowa, gdzie się ona leże, Jako 
wrota olbrzymie z hukiem się otwarła I jak z 
głowy Meduzy oderwane węże, Spływają 
błyskawice do morskiego gardła,
Morze wstało i wielką, srebrną grzywą wstrząsa, 
Jak zwierz Apokalipsy z paszczą, co się pieni, I jak 
głodny lew wściekły, gdy pustynię kąsa, Opada z 
dzikim wyciem bezmiernej przestrzeni.
Czy czujesz, że i w tobie, jak w łonie natury, 
Moc, co myśli urąga, wije się i kłębi, I w 
twoim także sercu śpią ukryte chmury, I 
wichry i pioruny drzemią w twojej głębi.
Więc niechaj cię nie łudzi spokój twoich myśli I 
błogość, gdy w niej serce znużone się grąży, Bo kiedy 
mądry kompas łatwą drogę kreśli, Nie wiesz nigdy na 
pewno, gdzie łódź twoja dąży.
Żądze, które na darmo chcesz w twym sercu stłumić, 
Nawałnice, za nieba ukryte pogodą I gwiazdy, których 
mowy nie możesz zrozumieć, Jedną mocą sprzęgnięte, 
żagle twoje wiodą.
Podaj więc pierś wichurze, co chmur kłęby miecie, 
Patrz w niebo nieulękły, choć nie wiesz, co wróży,
	125	


Jan Lechoń
I płyń, płyń ciągle naprzód! Ty też spoczniesz
przecie, 
Wielki, cichy, spokojny, jak morze po burzy.
Harfa w nocy
Ażeby mnie umocnić w wierze, 
Wzbudzić marzenie, złamać lęk, Przez 
całą noc w kaloryferze Dzwonił dziś 
cudny harfy dźwięk.
Nikt nie dociecze, z jakich przyczyn 
Tajemnych sił przyrody mózg W 
najdoskonalszy sztuki wyczyn Zmienił 
rytmiczny wody plusk.
Więc któż uwierzyć mi zabroni, Że to był 
dla mnie koncert ten, Że to Stróż Anioł z 
harfą w dłoni Przerwał mi graniem 
groźny sen?
Jan Kazimierz
Chwalcie usta Pannę Marię! 
Już więcej nie wierzę Ani w 
działa, ni w husarię, W zbroje 
ni w pancerze.
	126	

Poezje
Za nic wszystkie mi potęgi, 
Wojsk ogromnych chmura, Za 
nic perły, złoto, wstęgi I 
strusiowe pióra.
Padłem krzyżem, zapłakałem, 
Złożyłem koronę I pas słucki 
przewiązałem Na żałobną 
stronę.
* * *
Powstałem nagi z mego snu, 
Biegłem, nie mogąc złapać tchu, W 
księżycu, przez manowiec.
Lodowiec cicho spływał ze skał, 
Fijoletowy Giewont spał I srebrne 
stada owiec.
Daleko dzwonią z gotyckich wież, 
Dokąd tak biegniesz, czego chcesz? 
Chrystusa widzieć w chwale?
Świeci się pstre witraży szkło, Paru 
umarłych do czyśćca szło, Śpiewając 
gorzkie żale.
— 127	

Jan Lechoń
Sąd Ostateczny
Szczytne cnoty, dla których gwarny świat nas chwali, 
Czyny, których przykładem przyszłość ma się ćwiczyć I 
nasz honor kamienny, i wola ze stali Na Sądzie 
Ostatecznym nie będą się liczyć.
Odpadną z nas, pokryte przez tłumu oklaski, 
Uczynki miłosierne, co sławę nam szerzą, I tylko 
pozostaną te mroki i blaski, O których nikt z nas nie 
wie, czy od nas zależą.
Wtedy wyda głąb nasza, nareszcie odkryta, Grzech, 
który cię przeraża, cnotę, co cię wstydzi. Gdy 
wokół szumi życie, nikt o nie nie pyta. Tylko 
miłość w nie patrzy, tylko Bóg je widzi.
przypisane Irenie Wiley
Wiersz dla Warszawy
Kiedy śnieg cicho prószył zimową pogodą I 
smutnie nad dachami gasło słońce krwawe, Z 
pomnika, wzniesionego za najeźdźcy zgodą 
Mickiewicz zamyślony patrzał na Warszawę.
Owiany zimnym wiatrem, wiejącym od Wisły, 
Wonią liści zeschniętych i trupiego gnicia, 
Przenikał wszystkich ludzi najskrytsze zamysły I 
mury, których nigdy nie widział za życia.
128	


Poezje
Patrząc w Zamku królewską, potrzaskaną głowę, W 
kościotrupy kościołów jak potworne sztolnie, 
Mierzył to, co zrobiło Herculanum nowe, Które na 
śmierć męczeńską poszło dobrowolnie.
Ujrzał łunę nad miastem i więzienne kraty, 
Okrucieństwa nie znane ludzkiej wyobraźni I 
słyszał, kiedy cichły moskiewskie armaty, 
Ażeby swym milczeniem dopomóc tej kaźni.
I jako Bóg w dzień Sądu mieczem Archanioła, 
Wodząc wieszczą swą ręką na lewo i prawo, 
Oddzielił tych, co milcząc nie ugięli czoła, Od tych, 
co są narodu skorupą plugawą.
I wtedy w sercu z brązu zadrgał wielki temat, 
Którego nikt poza nim godnie nie wypowie I w tym 
wichrze od Wisły rozpoczął poemat: „Warszawo 
wiecznie wolna, Ty jesteś jak zdrowie".
przypisane Zofii i Stefanowi Korbońskim
Piosenka
Droga Warszawo mojej młodości, W której 
się dla mnie zamykał świat! Chcę choć na 
chwilę ujrzeć w ciemności Dobrej 
przeszłości Popiół i kwiat.
	129 —

Jan Lechoń
Zanim mnie owa ciemność pochłonie, Twoich 
ogrodów chcę poczuć woń. Niechaj Twych ulic 
wiatr mnie owionie, Połóż Twe dłonie Na moją 
skroń!
Jak kiedyś zapach bzowych gałązek 
Wśród kropli rosy i słońca lśnień, Tak 
inny z Tobą marzę dziś związek: 
Starych Powązek Głęboki cień.
Marzę, że Ty mi zamkniesz powieki, Lecz 
choćbym z ciężkich nie wrócił prób, Będę Ci 
wierny, wierny na wieki Aż po daleki 
Wygnańczy grób.
Spowiedź wielkanocna
Czyż nie cud to, czyś jeszcze nie zdał sobie sprawy, 
Że to Bóg ciebie wybrał, że On cię ocalił, Żeś jak 
tylu nie zginął na murach Warszaw)', Nie rozszarpał 
cię granat i mur nie przywalił?
Żeś później nie utonął we krwi polskiej rzece, Żeś nie 
szedł przez Europę o żebranym chlebie I że cię 
ominęły Oświęcimia piece, Choć tylu w nich 
zginęło? I lepszych od ciebie.
	130	

Poeye
Żeś własnymi rękami dzieci swych nie chował, Że 
ciała ci moskiewskie nie szarpały kleszcze? Jak to? 
I za to wszystko Bogu-ś nie dziękował? Jakże 
musisz weń wierzyć, że Go prosisz jeszcze!
* * *
Chorału Bacha słyszę dźwięki, Na 
niebo ciągną szare mgły I wszystko 
mi już leci z ręki: Miłość i rozkosz, 
prawda, sny.
I w którąkolwiek pójdę stronę, Wszędzie 
jesienny chrzęści chrust. A jeszcze nic 
nie załatwione I nie odjęte nic od ust.
Patrz! Dzikiej róży krzak serdeczny W 
wichurze zeschły traci liść. Ach! I Sąd 
jeszcze Ostateczny, Na który trzeba 
będzie iść.
Romantycżność
Już pożar złotych liści noc jesienna gasi I charty 
zasypiają na starym arrasie, Prababki na portretach 
i królowie Sasi Znikają wpośród zmierzchu. 
Smutno w takim
czasie.
	131	

Jan Lechoń
Nad wodą wiatr przegina wierzb garbatych pałki, 
Za oknami zawieja i rozmokła droga. Biedni ci, co 
nie mogą uwierzyć w rusałki, Ani w duchy, we 
wróżby, ani w Pana Boga!
Hosanna
Nie w tym pierwsza chwała Panu, Że 
mu dzwonią z Watykanu, Że w 
Piotrowej bazylice Pyszną ma stolicę.
I nie temu Pan odwdzięczy Co 
nad świętą księgą ślęczy, I nie 
temu się pokaże Matka Boska w 
tęczy.
Ale temu, który w trwodze Widzi 
ciemność na swej drodze, Temu 
wskaże srebrną gwiazdę, Temu poda 
wodze.
Bo dopiero niebo pęka, Kiedy wielki 
grzesznik klęka; Wtedy radość wśród 
aniołów, Wtedy Pańska ręka.
132

Poezje
Sielanka
Rozwalony opłotek i stary kołowrotek, Na 
trawie suszą len.
Na łące aż różowo od malutkich stokrotek, A 
wszystko to jak sen.
Ktoś tam płacze nad nami, ach! prawdziwymi łzami I 
strugi słychać chlup.
Idę między kwiatami, czerwonymi malwami, 
Gdzie przy kościele grób.
Święty Antoni
Ty masz wysoko oczy Tam, gdzie 
śpiewa skowronek, Więc widzisz, 
gdzie się toczy Zagubiony 
pierścionek,
A że trzymasz na ręku Maleńkiego 
Chrystusa, Dojrzysz, kto kona w 
lęku I skąd czyha pokusa.
Twój brunatny samodział Widzę: 
idziesz po niebie. Popatrz, gdziem 
się zapodział, Bo zgubiłem sam 
siebie.
— 133	

Jan 'Lechoń
„Niech się święci chwała Twoja, 
Niech się znajdzie zguba moja!" 
Amen!
Cytata
Na cóż kur ci pochlebczy i kuszące brawa? Na cóż 
szumnej gawiedzi oklask wielokrotny? Zwiędną 
przebrzmią, umilkną. Ale twoja sprawa Jeszcze nie 
jest skończona, poeto samotny.
W jedyną zbrojny słuszność jako rycerz w męstwo, Idź 
pomiędzy aleje, gdzie w ubogich grobie Leżą ci, co 
wierzyli w za grobem zwycięstwo, A umarli, pobici i 
podobni tobie.
Jak oni, wzgardź wawrzynem z kusicielskiej dłoni: 
Niech w wieniec twój się plotą róże wraz z cierniami, 
Abyś kiedyś mógł śmiało powiedzieć jak oni: „Żyłem z 
wami, cierpiałem i płakałem z wami".
Poezja
Ogród, z którego jesień wszystkie zdarła wdzięki, 
Drzew wierzchołki strzaskane, bielejące kości, 
Marmurowy Apollo bez głowy i ręki I podarte 
sztandary szumiące w ciemności.
134 —

Poezje
Miłość, która jak wicher przez dusze przewiała, Łzy 
piła, jak zwierz była, co krew naszą chłeptał, 
Wiarołomne przysięgi, któreś mi szeptała, Zaklęcia, w 
którem wierzył i sam je podeptał.
A nad ową otchłanią, gdzie się razem stacza
Zło i dobro i w trupiej rozkłada się pleśni,
Głos się wznosi, co wszystko wskrzesza i przebacza:
„Ach! musi umrzeć w życiu, co ma powstać w pieśni".
Plato
Śniegi drogi zaniosły, gdzieśmy się spotkali, Łzy 
nasze dawno oschły, przeminęły szały. Jak przez 
mgłę widzę tylko z coraz większej dali Te, którem 
niegdyś kochał, które mnie kochały.
Lecz nigdy nie zgodzony z miłości utratą, Patrzę, 
jako powoli obraca się scena I zamiast tych 
straconych przychodzą: Erato, Kalliope, Polihymnia, 
Talia, Melpomena.
Arcybiskup Cieplak
Jakbyś wpośród letniej spieki 
Wyszedł furtką z swej pasieki I 
z brewiarzem na cienistym Twej 
plebanii ganku stał,
-135 —

Jan 'Lechoń
Tak Cię widzę uśmiechniętym 
Przed zjawionym Ojcem Świętym, 
A nad nami jako burza Drży 
Sykstyny boski szał.
I przed większym teraz Panem 
Jesteś zawsze tym plebanem, Co 
przechodzi, nie widzący Złota, 
blasku, pysznych szat. Jakżeś drogi 
Marii Pannie W wyniszczonej Twej 
sutannie, Co otartej Twoją dłonią 
Krwi męczeńskiej chowa ślad!
Wobec Pana jakimż grzechem Iść 
inaczej niż z uśmiechem, Tak jak 
Tyś zstępował właśnie W mroczną 
kaźni Twojej głąb. Bo gdy ufasz — 
wtedy także, Mrąc w dalekim, 
mroźnym łagrze, Wpośród wycia 
wichru słyszysz Archanielskich 
granie trąb.
Wśród okrzyków hord pogańskich 
Trzeba, trzeba świętych Pańskich, 
Więc niech łoskot się rozlegnie 
Wpośród nocy tej bez gwiazd. Płytę 
grobu weź w ramiona I jak Książę z 
Calderona Idź od Wilna do 
Warszawy, Stań na murach naszych 
miast!
	136	

Poezje
„Sen srebrny Salomei"
Ach, Ukrainy nie będzie... 
(Słowacki)
Pyszny kołpak soboli nad zuchwałą głową, 
Czaple pióra z ogromną broszą brylantową, 
Rząd diamentów, co żupan z atłasu zapina, I 
wielka krwawa łuna jak morze z koralu, I jęki 
konających powoli na palu. Moja wina i 
twoja, nasza wielka wina!
Dzisiaj w sadzie wiśniowym, od słowików drżącym, W 
ogrodzie o zapachu narcyzów duszącym, Nikt ciebie 
nie powita, nikt stamtąd nie woła. Więc marzą ci się 
razem duchy dawnych panów I groźnie powstająca 
znad starych kurhanów Chorągiew malinowa z 
mieczem Archanioła.
I nie wiesz, czy to z nowej czy z dawnej ruiny 
Głos się wznosi, co woła: „Nie masz Ukrainy!" I 
czy to gruz Warszawy, czy tamte chutory, Lecz 
kiedy wszystko wkoło powleka się w kiry, Nagle 
słyszysz z daleka granie wiejskiej liry I widzisz 
podniesioną rękę Wernyhory.
przypisane Andrzejowi Bujalskiemu
-137-

Jan Lechoń
Rymy częstochowskie
Wszystko mi się dziś wydało jak z dziecinnej bajki.
Niebo modre jak uszyte z niezapominajki.
Organista gra nietęgo, ale tak jak czuje,
Przy nim dziad kościelny stęka, ale kalikuje.
Dwie jaskółki pod sklepieniem krążą lotem chyżym
I siąkają nosem baby, które leżą krzyżem.
O! wy kwiaty mej młodości, prosto z łąki zioła,
Co na Matkę Boską Zielną znoszą do kościoła
I stawiają Częstochowskiej, by podniosła rączkę
Nad firletkę, macierzankę i nad srebrną drżączkę,
Nad rozchodnik i lawendę, nad rutę i miętę,
Bo to wszystko przecież Boże, bo to wszystko święte
Jak stajenka betlejemska z prostym polskim bydłem.
Więc zrównane są te zioła z mirrą i kadzidłem.
Matka Boska najpiękniejsza z gwiazdami przy skroni,
Ale piękni są też polscy w ołtarzach patroni,
Których szaty sam pan cieśla pięknie odmalował
I zielonej i czerwonej farby nie żałował.
Wpośród dzbanków, w których pachną róża
i rumianek, 
Twarz odwraca swą od ziemi Stanisław Młodzianek, Zaś 
Stanisław Szczepanowski stoi z drugiej strony I ma 
pięknie odrobiony ornat krwią zbroczony, Święty 
Kaźmierz w gronostajach i z chłopięcą
grzywką, 
A Królowa Kunegunda zaraz naprzeciwko Trzyma 
pierścień, co go Pan Bóg zmienił w sól
Wieliczki, 
I tak słucha, jak jegomość śpiewają kantyczki.
-138-

Poezje
Oj jegomość! Macie wy tu też urwanie głowy, 
Chłopcy ciągle piją w karczmie, dach trza stawiać
nowy, 
Zapaliła się krasula, konie poszły w szkodę, Jutro żniwa, a 
jaskółki wróżą niepogodę. Więc od gradu i od suszy, od 
pomoru dziecka Niechaj Pan Bóg cię ochrania, ziemio 
mazowiecka! Idźmy drogą, gdzie jarzębin szumi czub 
czerwony, I każdemu spotkanemu mówmy: 
„Pochwalony", Bo to przecież wszystko swoi: biedą 
przyciśnięci, Albo wiara do wybitki, albo Pańscy święci. 
Już ich mało, lecz się jeszcze czasem jakiś zdarza, By 
wciąż nowych Ojciec Święty miał do kalendarza. Matko 
Czacka, która kijkiem szukasz sobie drogi I masz w 
oczach niewidzących niebios spokój błogi I wśród głodu, 
nędzy, zbrodni wciąż uśmiech
panieński, 
Której modłów chętnie słucha Jezus Nazareński, Między 
Polską a Chrystusem Ty arko przymierza, Włącz nas 
wszystkich, i mnie także, do twego pacierza.
przypisane Irenie Cittadini
Chełmoński
Kaczki ciągną, grążele kwitną na jeziorze, Jakby 
wypisz, wymaluj Chełmońskiego płótno. Pachnie 
łąka skoszona i myślę: „Mój Boże! Jak dobrze jest 
mi tutaj i jak bardzo smutno!"
	139	

Jan Lechoń
Jak w Polsce płyną skądciś swędy spalenizny, Zając 
przemknął przez drogę, piesek obok człapie. Wiem, 
czego mi potrzeba: tęsknię do ojczyzny, Której nigdy 
nie było i nie ma na mapie.
Preludium
Za oknami świt czerwony, 
Jeszcze sennych szelest drzew, 
Słońce wraca z drugiej strony, 
Ptak zbudzony zaczął śpiew.
Ach! dzień dobry wam kasztany, 
Wodo pełna srebrnych lśnień! 
Jeszcze jeden darowany 
Cudownego życia dzień!
Vides ut alta stet...
0	Tobie myślę dzisiaj, w ten czas bezrozumny 
Wrzasków tłuszczy bezbożnej i pochlebców szumu, 
Coś uszedł między mirty i białe kolumny
Od nadętych pyszałków i tępego tłumu.
1	tylko co najlepszych wokół siebie zwołał 
I licząc złote strofy i sącząc płyn złoty, 
Wśród tylu burz i pokus wolnym zostać zdołał 
I nie zrzekł się rozkoszy, nie zdradzając cnoty.
	140	

Poezje
Więc chociaż wielkim klęskom muszę dotrwać wiernie I 
choć mi nie przystoi rozstać się z żałobą, W ten jeden 
letni wieczór chciałbym przy falernie Na Soracte pod 
śniegiem - patrzeć razem z Tobą.
„Soból i panna"
Pójdę teraz do lasu, już wieczór zapada I pierwsza 
wśród tysiąca wschodzi gwiazda blada Nad drzewa 
rozszumiałe wielką nocną sagą. Posłucham krzyku 
ptactwa, co tutaj się roi, A może też wypatrzę, jak 
starszym przystoi, Kąpiącą się w jeziorze jakąś 
piękność nagą.
Za dużo na mnie naszło rzeczy zapomnianych! 
Wśród woni nocnych kwiatów pod gankiem
rozsianych 
Będę chodził, aż mgły się znad wód wzniosą ranne, I w 
ciemnym, obcym lesie, jak w naszej dąbrowie, Będę 
wołał i słuchał, czy echo odpowie, A później będę czytał 
Sobola i pannę.
Alina
Wiatr wiosenny z ulicy porwał garstkę śmieci
I niesie strzępy gazet z otwartych lufcików.
Nad ściekiem, gdzie się z krzykiem bawią brudne dzieci,
Przystanął biedny wózek z pękami goździków.
	141	

Jan Lechoń
Jak welon płynie za mną smuga lekkiej woni I 
staje się znów żywe, co spało tajemnie. Powracasz 
znów, umarła, i widzę w twej dłoni Goździki, 
któreś wtedy dostała ode mnie.
W mym sercu jak w bursztynie na zawsze przetrwały, 
Choć ziemią przywalone: twych włosów ozdobny Kask 
złoty i kształt cudny twojej ręki białej, I głos twój, do 
żadnego w świecie niepodobny.
Z La Manczy
Z kopią w ręku, ogromny, w stalowym szyszaku, Raz 
wraz głowę ku niebu podnosząc wyniośle, Jechał nocą 
przez Paryż de Gaulle na rumaku, A obok Sanszo Pansa 
truchcikiem na ośle.
Giermek zerka na sklepy, o sukniach coś prawi,
0	perfumach wonniej szych od pysznych bukietów, 
A tamten ciągle patrzy, czy rychło się zjawi 
Joanna, Napoleon lub któryś z Kapetów.
1	mówi do pachołka: „Musi w tej godzinie 
Powstać z grobu dziewica lub gwardzista stary, 
Bo wszystko to, co widzisz, we mgle się rozpłynie, 
Wszystkie cuda Wersalu, wszystkie Luwru czary.
Nie wierz uszom i oku, bo zawsze cię złudzi, I 
zawsze czytaj z ręki i wróż z lotu ptaków".
142-

Poezje
I, spiąwszy Rosynanta, odjechał od ludzi, By 
szukać za Paryżem - ostatnich wiatraków.
przypisane Uonowi Noe/owi
Rekrutacja
W wojnie, którą Ci wydał, szturmując do nieba 
Ażeby tron Twój posiąść, Archanioł strącony, 
Wiem, Panie, że każdego żołnierza Ci trzeba, I 
dlatego w tej chwili staję z Twojej strony.
Weź mnie do Twych szeregów, choć wyznać Ci muszę, 
Żem nieraz Cię odstąpił, bo mnie wróg Twój łudził I po 
różnych manowcach prowadził mą duszę, Nimem głos 
Twój rozpoznał i wreszcie się zbudził.
Nie nęciły mnie nigdy laury wojownicze I od 
pierwszych szeregów będę stronił z dala, Lecz 
gdybym miał uchodzić, wtedy, Panie, liczę Na 
potężny kuksaniec Anioła-kaprala.
Rozchyl tylko raz zasłonę
Rozchyl tylko raz zasłonę 
Z niewidzialnej bieli, A 
zobaczysz taką stronę, Od 
której wzrok dzieli. Ręką, 
z ciała uwolnioną,
-143—

Jan Lechoń
Tkniesz umarłej drżące łono, Ciężką 
bramę pchniesz zamknioną 
Mamertyńskiej celi.
W twojej tylko, twojej mocy, Byś 
zobaczył siebie, Byś doczekał 
Wielkanocy Na twym własnym 
niebie, Ujrzał świętych, twarz przy 
twarzy, Którzy zstąpią z swych 
witraży I roztrącą ci grabarzy Na 
twoim pogrzebie.
Sarabanda dla Wandy Landowskiej
Nagle w okno wiatr uderzył. Białe kartki poleciały. Niechaj 
lecą! Nie chcę pisać! Nie chcę wierszy! Chcę muzyki! Idziesz, 
widzę, śród ogrodu drobnym kroczkiem, w sukni
białej. 
A za tobą tamburyna, sarabandy i słowiki.
Gdzież tu wieszać gobeliny? Gdzie postawić kandelabry? Dla 
pasterek z laseczkami, z róż koszyczkiem, brak parkietu. Jak 
żyrandol księżyc świeci, a w wazonach polne chabry. Tu jest 
miejsce, na murawie, dla twojego menuetu.
Kiedy taka noc nadchodzi, to już koncert rozpoczęty. 
Niewidzialni chłopcy młodzi cicho stroją instrumenty. Jeszcze 
nikt z nas nic nie słyszy, lecz na pewno ucho twoje Rozpoznaje 
w nocnej ciszy skrzypce, flety i oboje.
-144

Poezje
Wszystko już jest w tej przestrzeni księżycową mgłą zasnutej. 
Już jest wszystko wśród tych cieni: każdy akord, wszystkie
nuty. 
Lecz nikt tego nad nutami, nad książkami nie wyślęczy. 
Musim dobrze słuchać sami owej nocy, kiedy dźwięczy.
Teraz słuchaj, jak z strumieniem szepce Narcyz zakochany, 
Jeszcze czekaj, by na brzozach mogły liście poucichać, Aby 
przebiegł przez polanę zapóźniony faun bułany. Zagrasz 
wtedy, gdy już tylko jego echo będzie słychać.
Patrz! Na wieko klawecynu srebrny kwiat akacja strąca, Śpi w 
śnie srebrnym pogrążona rozmarzona Wenus drżąca. Co się 
tobie przypomina pod tych kwiatów wonną chmurą, Gdy 
akacja się nagina nad kościaną klawiaturą?
Ty już czujesz, gdy przechodzisz trawą miękką, alejami, Że 
pogodzisz swoją ręką wszystkie liczby z twymi snami. Ich 
zasłona się rozchyli, z łona szarfy się rozluźnią Jeśli tylko ani 
chwili twoje palce się nie spóźnią.
Jak wśród greckich Akropoli, pod topoli kolumnadą 
Przystanęłaś uśmiechnięta, bo już jasno widzisz całość, 
Rozpuszczają nimfy włosy i w muzyczną łódź się kładą, I już 
tylko ci zagraża marmurowa doskonałość.
Ale na to schylasz głowę jak Cecylia, kiedy klęka,
Bo znasz rzeczy lazurowe, co odczynia złe uroki,
I Carrary złom nieczuły w tysiąc dźwięcznych iskier pęka,
I już pieści twoja ręka Galatei złote loki.
145	


Jan 'Lechoń
Cóż jest sprzeczne - kiedy wszystko w tej muzyce się
pomieści? 
Razem, razem rzeczy wieczne obok zdarzeń zwykłej treści. 
Razem niosą laur i róże, w znikłych bogiń dążąc tropy I po 
białej klawiaturze lekko biją bose stopy.
Niechaj teraz w sen się zmienia to, do czego myśl się wzniosła. 
Niechaj ginie wśród strumienia, ponad którym pluszcza
wiosła, 
Niech zanurzy się w głębinie, niech zapłacze wśród grążeli, A 
spod ręki twej wypłynie jak Ofelia cała w bieli.
Wyżej, niżej nuty przędziesz, rzucasz ziarno w dwa rabaty I 
plon zaraz wydobędziesz, bo od razu kwitną kwiaty. Ze mgieł 
niebo się odkrywa, coraz wyżej gwiazda płynie, Gdy, samotna 
i szczęśliwa, nocą grasz na klawecynie.
Ojców
Coś we mnie mówi ciągle: „Zbieraj wreszcie plony, 
Rządź się w końcu mądrością jużeś się wyszumiał". Nie 
słucham tego głosu. Wciąż bardziej zdziwiony, Żyję 
tylko tą myślą żem nic nie zrozumiał.
I na dnie każdej prawdy widzę rzeczy ciemne, I w 
każdej słyszę ciszy okrzyk nieprzebrzmiały. 
Wszystko wciąż mi się zdaje wielkie i tajemne, Jak 
pagórki Ojcowa, kiedy byłem mały
przypisane Jerzemu Krzywickiemu
	146 —

Poezje
Z wierszy rozproszonych
Rio de Janeiro
Natura jako słońce stanęła w zenicie,
Ziemia, niebo i morze razem wznoszą pean.
Jak dywan srebrnej piany, błyszczący w błękicie,
Rozwija się i zwija przepyszny ocean.
Pośród kwiatów jak drzewa i ptaków jak kwiaty
Zapachów tajemniczych tren płynie bogaty,
W powietrzu różnobarwnych rój zawisł motyli.
Więc wzrok swój utęskniony podnosisz do góry
I wtedy widzisz niebo, prawdziwe, bez chmury,
I wszystko, coś przecierpiał, zapomnisz w tej chwili.
A wieczór, kiedy zmroku zapada zasłona,
Otwarte widzisz nagle ogromne ramiona,
Co z nieba błogosławią smugami srebrnemi
Tę ziemię czarodziejską, jak ogród zaklęty,
To miasto fantastyczne i błędne okręty,
Co wiozą smutnych ludzi, wygnanych z swej ziemi.
(1942)
147

Jan Lechoń
Poniedziałek
Bije dwunasta. Zaczyna się dzień 
Mego planety księżyca. Wkoło ta 
sama co zawsze ulica, Koło mnie 
codzienny mój cień.
Do domu idę w księżycowej smudze, 
Ale to nie jest mój dom, ja wiem; Bóg 
jak do Pawła powie do mnie: „Twoje 
życie jest snem, I ja cię z niego 
obudzę".
(1942)
Grobowiec na Harendzie
Kto sny miewa, ten wszystkie granice przekroczy. 
Zaczęły szumieć drzewa, ledwom zamknął oczy: 
Brzozy drżące pod liści sypiących się worem, Wielkie 
buki płonące czerwonym kolorem I złotymi 
pieniędzmi osypane klony. Tak przez sen usłyszałem 
szum z dalekiej strony, Jak kiedy tum się wielkim 
chorałem rozśpiewa. Szczęśliwy, pomyślałem, ten 
który sny miewa. A teraz iść mam kładką nad rwącym 
potokiem. Cóż z tego, żem tak rzadko i niechętnym 
wzrokiem Patrzał dotąd na wiry, co się w dole kłębią? 
Cóż z tego, żem przechodził nad huczącą głębią Nie 
słysząc nic prócz dźwięku balowej kapeli
-148 —

Poezje
I jęku wiolonczeli, co milknie za ścianą,
Nie widząc nic prócz sukien wirujących bieli?
Jeszcze czas jest - myślałem. -Jeszcze bardzo rano.
Ktoś trudny do nazwania, co sny nam wybiera,
Kto z nędznego posłania budzi bohatera,
Że złote serafiny wiodą go i strzegą,
Chce, bym szedł nad tą wodą, nie mówiąc dlaczego.
To on chciał, abym w górze, choć nie wznosząc głowy,
Zobaczył, jak w lazurze śpi wirch granatowy
A nad nim śnieg, gdzie głowa od słońca się studzi,
Więc powiedział te słowa: „Niech nikt go nie budzi".
Jak las ardeński chmurnie, w bojowej kolumnie,
Te turnie i te smreki idą teraz ku mnie
I nagle liście z ziemi wiatr porywa srogi,
I spotykam się z niemi na połowie drogi.
Balów szumnych z mazurem i podkówek trzaskiem,
Imienin z życzeń chórem i hucznym oklaskiem,
Spotkań skrytych z poufnym pochyleniem głowy,
Spowitych jak w woń kwiatów w zapach waniliowy
Liry z cukru i chwili, kiedyśmy łabędzie
Razem w parku karmili, już więcej nie będzie.
Zaraz zwiną chorągwie po przebrzmiałym święcie
I za chwilę orkiestry zginą na zakręcie,
Tylko wolno po hali cień od skały sunie
I z oddali ktoś cicho gra na jednej strunie.
W to granie, gdzie on gędzie, idę górską drogą
Na spotkanie, na którym nie będzie nikogo,
Prócz zeschłych słoneczników, co grobowca strzegą,
Puszczyków, co się tłuką, i prócz mnie samego.
Ciężkie chmury się kłaczą i mgieł morze płynie,
I ktoś szepnął z rozpaczą: „Co jest tej lawinie?"
149	

Jan Lechoń
Jakieś głuche pacierze szeleszczą w piwnicy,
Spłoszyłem nietoperze, gdym schodził w tę ciemnię,
Lecz wierzę, że iść muszę, by sięgnąć granicy,
Co dzieli dziś od jutra i innych ode mnie.
Ach! Balsamy z piramid, chroniące od czasu,
Kadzidła, których płynie woń z Halikarnasu,
Co śmierci wstępu bronią przez grobowców mury,
I wyschłą dłonią lane tajemne tynktury
Na oczy, z których wreszcie już łzy ci nie cieką,
I wielki pogrzeb w mieście, i więcej daleko,
Bo obłok, który wstaje ponad ciałem zgniłem.
Przyznaję, tak, przyznaję: nieraz o tym śniłem.
I to, że w dni pozgonne jeden wschodzi taki,
Gdy Cheops zrzuca z siebie wonne powijaki,
Mocna dziewka z Samarii ciężką ciągnie stągiew
I nagle wielkanocna powiewa chorągiew.
Lecz teraz cicho o tern, bo wciąż nie wiadomo,
Gdzie górskim błotem dojdę i tą ścieżką stromą
I może owa postać, com myślał, że wskrześnie,
Zostać w martwych na długo, gdybym chciał za wcześnie
Drogę, co mam przemierzyć, sam sobie zakreślić.
Więc muszę razem marzyć i wierzyć, i myśleć
Nad skał bryły ze srebrnym granatem u szczytu,
Gdzie jak węże się wiją żyły chryzolitu
I żadna nie dosięże ludzka ich budowa
Ani żadne muzyki, cóż dopiero słowa.
Chyba wiatru okrzyki, gdy z gór wiosną zedrze
Czapę chmur, tak że padnie jak chłop przy katedrze,
I krokus wyjdzie biały wśród dzwonienia owiec.
Więc któż by nad te skały mógł wznieść swój grobowiec?
I Tobie cóż dziś po nim i po cóż Ci laury,
150	

Poezje
Gdy widzisz, niewidzialny, a w słońc pierwszych złocie,
Jak o krok stąd olbrzymie ciągną ichtiozaury,
Tratując od gór wyższe skrzypy i paprocie,
I z uchem przyłożonym do szumiącej muszli,
Co wyschłe oceany swym echem powtarza,
Jak my żywych zza ściany słuchasz tych, co uszli,
Nie tknąwszy płyt grobowych, spod głazów cmentarza.
Przez potok rozszalały rwą jodłowe kloce
I starego Sabałę widzę w tej pomroce,
Jak włosy wiatr mu gmatwa, z rąk wiosło wyrywa.
Ach! to twoja, Charonie, już tratwa nadpływa!
W wyciu wiatru, co teraz targa twoją gunię,
Jako płótna teatru za chwilę świat runie,
Jak lichtarze przy trumnie gwiazd błysną lampiony
I wtedy się pokaże, co jest z tamtej strony
Światło lampy naftowej gaśnie w szarej próżni
I jak próchno się sypie miedź laurowych kiści.
Gwiazd przecież nam nie zdmuchną. I jest coś, co różni
Nas, niesionych jak liście — od wiatru i liści.
(1954)
Malczewski
W jarze światło zabłysło. W ogrodzie, w altanie 
Ktoś skryty tęskną dumkę gra na teorbanie. Pachną 
sady wiśniowe w stepu bujnym szumie. Konia 
mego karego podaj mi, Kozacze!
- 151	

Jan Lechoń
Nikt tutaj mnie nie kochał, więc nikt niech nie płacze. 
Nikt ze mną tu nie cierpiał, nikt mnie nie rozumie.
Pędź koniu! Zobaczymy, czy jest inne życie, Czy bliżej 
jest do nieba na Mont Blancu szczycie? Czy Ocean 
nieczuły jak Dniestr u nas płynie? Czy można coś 
zapomnieć nocą na gondoli? Czy zawsze się wspomina, 
wszędzie serce boli I pusto, smutno, tęskno, jak na 
Ukrainie?
(1955)
Oedipus Rex
Przypomniał mi się nagle, zasypany w piachu, Sfinks 
stary, z którym przecież znamy się od dziecka. I znowu 
pomyślałem, lecz teraz bez strachu: Wszystko może się 
skończyć jak tragedia grecka.
Bo chociaż zawsze przy mnie rozbrzmiewa głos tkliwy I 
stoi dom spokojny pod laurów ozdobą, Sfinks stary mi 
powiedział: „Nie będziesz szczęśliwy I musisz wszystko 
rzucić, ażeby być sobą".
Pod niebem dotąd czystym, co nagle się mroczy, Nie 
skazany przez Boga, nie wyzuty z ziemi, 
Rozsądziłem sam siebie i jak Edyp oczy, Wyrywam 
z siebie serce rękami własnemi.
(1955)
	152	

Poezje
Tuwim
Widzę włosy Twe siwe i twarz Twoją ostrą, I 
rękę, co jak wiosło odbija od jawy. Snujesz oto 
się nocą, nieszczęsny Cagliostro, Pustymi 
ulicami nie Twojej Warszawy.
Od wichury wieczności porwanymi zmysły Chcesz 
wchłonąć z nowych ulic czas zmarłych
zapachów, 
Wśród świateł nowych latarń, co na nich rozbłysły, 
Wznosisz wzrokiem szalonym cienie dawnych
gmachów.
I płaczesz, bo deszcz, słyszysz, ciecze z starej rynny, I 
sam jeszcze nie wierząc, że nikt Ci nie wzbroni — 
Wyciągasz dłoń swą w mroku, przestępco niewinny, Do 
podanej z daleka znowu bratniej dłoni.
(1955)
Wymówki
Józefom Wittlinowi
Nigdym nie mógł się oprzeć wojskowej muzyce, Więc i 
teraz wybiegam, choć wiersze mam w głowie, Bo znów 
wojsko z orkiestrą jedzie przez ulicę: Joanna d'Arc z 
chorągwią i szwoleżerowie.
	153	

Jan Lechoń
Potem patrzę, z kasztana jak liście wiatr zgania, Jak 
przed bramą latarnia na wietrze się tłucze. Masz ci 
los! Znów nie mogę wrócić do mieszkania, Bo gdzieś 
mi się podziały wiolinowe klucze.
(1955)
Erynie
Wiedziałem, o Erynie, że kiedyś przyjdziecie,
Lecz myślałem, że takie jak wiedźmy w Makbecie,
Spodziewałem się gromów, wichrów dzikich świstu,
A tutaj nagle z kartki zapomnianej listu,
W kapeluszach z wstążkami, w rękach niosąc cynie,
Pod ogrodu drzewami stajecie, Erynie!
To mojego dzieciństwa jarzębiny krwiste
I te już nie noszone szale powłóczyste,
I owo romantyczne głowy pochylenie,
0	którym nie ma mowy już nawet na scenie; 
Z klonów liście się sypią, a wy w moją stronę 
Idziecie, o Erynie, wołając: „Stracone!" 
Stracone, choćby jeszcze dni przyszły łaskawsze, 
Pogrzebane, stracone, stracone na zawsze. 
Coraz bardziej zamglone, z coraz większej dali, 
Wiem z korali jarzębin, z powłóczystych szali,
Z granej w dali gdzieś starej francuskiej muzyki, 
Z gęsi lotu, co teraz podniosły krzyk dziki,
1	(skąd one się wzięły?) z żurawi, co sznurem 
Płyną teraz nad wami, gdy wołacie chórem: 
„Stracone, więc nadzieję porzuć bezrozumną!" 
I ruszacie powoli jak za moją trumną.
	154

Poezje
O! dobrze, żeście w kwiatach, żeście się przybrały, Bo 
przecież tak niedawno, przykuty do skały,
0	dwa palce od serca czułem sępa szpony! 
Jeszcze widzę tę chwilę, gdy padłem zemdlony
Pod głazem, którym darmo wtoczyć chciał pod górę. To 
przecież ledwo wczoraj na całą naturę Padła groza mnie 
strasznej przypisanej zbrodni
1	idąc wpośród blasku płonących pochodni, 
Przez puste oczodoły widziałem noc ciemną, 
I tylko Antygona jedna była ze mną.
I wszystko to, pomyślcie, w pysznych kolumn cieniu,
Wszystko na oczach ludzi, lecz wszystko w milczeniu.
Choć wszystkie razem brzękły gitary Grenady,
Ja jeden w czarnym płaszczu przechodziłem blady
I wśród masek tańczących szedłem w gaj oliwny,
Słysząc tylko za sobą: „Co za człowiek dziwny!"
Patrząc w lustro na twarz swą, zrytą wieczną troską,
Ten człowiek mówił sobie: „Milcz, na miłość boską,
Dociskaj tej przyłbicy, którąś wdział dla świata
I trzymaj mocno konia, o Gattamelata,
A tylko czasem nocą, gdy wszystko śpi wokół,
Mów o sobie tym wichrom, co biją w twój cokół!"
Piasek skrzypi i grabarz idzie między pinie,
Ale kto tyle milczał, co ja, o Erynie,
Tego żadne milczenie więcej już nie straszy,
A zresztą widzę z szalów, nawet z twarzy waszej,
Z uśmiechu, z ukwieconych waszych kapeluszy,
Że jeśli teraz pochód z mego domu ruszy
I złoży pod cyprysem ciężką czarną skrzynię,
Będzie ona tam leżeć przez dwa dni jedynie.
(1955)
	155	

Jan Lechoń
Do Madonny nowojorskiej
Madonno nowojorska, mniej znana od innych, Bo nie 
masz swych posągów i swoich ołtarzy, Przed którą nie 
brzmią chóry sopranów niewinnych I oliwne, mistyczne 
światło się nie żarzy.
Do której polnych kwiatów dobra woń nie płynie, Przed 
którą prosty człowiek nie upada czołem, Nie znana 
kalendarzom — też masz swą świątynię: Stu wież 
podniebnych miasto jest Twoim kościołem!
Jak na szczytach gotyckich starej Europy, 
Głoszących Twoją chwałę spiżowymi dzwony, Na 
domach stupiętrowych opierasz swe stopy I 
kominów fabrycznych słuchasz antyfony!
Z dna potwornych kanionów huczy Ci ulica, Której głos 
ginie w górze jak dalekie gęśle, A nocą Twoja szata 
poprzez sierp księżyca Na mostów fantastycznych lekko 
spływa przęśle.
Nie każdy Cię zobaczy, bo Cię kryje nocą Jako 
dymy kadzideł czerwonych łun szaniec, Lecz ja 
widzę po gwiazdach, kiedy się trzepocą, Że to Ty 
Twój wieczorny przebierasz różaniec.
I zanim dzień zamglony noc czarną zwycięża
I księżyc blednie z wolna za fabrycznym dymem,
Widzę stopę Twą małą, która ściera węża,
Dłoń świętą, co krzyż czyni nad miastem-olbrzymem.
-156

Poezje
I w 
ciszy, 
kiedy 
tylko 
spóźnio
nych 
przecho
dni Krok 
pośpiesz
ny jak 
dzwone
k na 
alarm 
kołata, 
Wśród 
przepyc
hu i 
nędzy, 
miłości i 
zbrodni, 
Ja modlę 
się o 
cudy dla 
siebie i 
świata.
(1955)

Bajka warszawska
Wczoraj nocą (wszystko ściśle 
Z najlepszego źródła wiem) 
Szedł jegomość przez Powiśle 
Za Starego Miasta tłem.
W meloniku, kurtka krótka, Wśród 
nadbrzeżnych zniknął traw. Wzrok 
zamglony, siwa bródka: Krótko mówiąc: 
Poldzio Staff.
Senna Wisła nagle drgnęła I w 
księżycu, z srebrnych wód 
Cudna panna wypłynęła Z rybią 
łuską koło ud.
I szepnęła: „Mój chłopczyku, Nic się nie 
bój! Daj mi dłoń! Tak jak stoisz, w 
meloniku Pójdź, gdzie mieszkam, w 
Wisły toń.
Co się wahasz? Nikt cię nie zji, Znasz 
mnie przecież z twoich snów.
	157	


Jan Lechoń
Pogadamy o poezji
I do miasta wrócisz znów.
Pomarzymy o przeszłości, Co pod 
gruzem miasta śpi. Nie mam, 
widzisz, znajomości Wśród tych 
ludzi z nowych dni".
Chlupnął Poldzio, i spod fali 
Wyjrzał tylko jego nos. Po czym 
całą noc gadali Zaplątani w nimfy 
włos.
A nad ranem, gdy świt ściera 
Mroki z sennych nieba lic, Poldzio 
znów był u Fukiera Suchy jakby 
nigdy nic.
(1955)
Biografia
Z mych marzeń nie spełnionych, z mej dumy dziecięcej, Z 
łez wylanych ukradkiem, o których nikt nie wie, Ze 
wszystkiego, com kochał — zostanie nie więcej Niż imię, 
scyzorykiem wyryte na drzewie. Więc czegom nie 
powiedział — niech będzie ukryte, Mych listów i 
pamiątek niech płonie stos cały! I tylko jeszcze wytnę me 
serce przebite I przy moim imieniu - twoje inicjały.
(1955)
	158

Poezje
Emigracja
Witoldowi Makuigńskiemu
Na paryskim poddaszu huczy wiec wygnańczy, Siedzą 
starzy wodzowie w wspomnień dym zasnuci, Podkówki 
krzeszą ognia, cała sala tańczy, Biała panna wspomina 
kogoś, kto nie wróci.
Za oknem deszcz mży cicho, listów z Kraju nie ma, W 
oddali kulawego milknie krok żołnierza. I tylko to 
zostaje, co w dźwiękach zatrzyma Ten, co teraz u krawca 
modny frak przymierza.
(1955)
Ostatnia miłość
Dawno zmarli mych marzeń wierni towarzysze: Poeci 
romantyczni, zapatrzeni w ciemnie, Egerie w czarnych 
lokach — teraz nocą słyszę, Bez zbytecznych pożegnań 
odchodzą ode mnie.
Już wczoraj mnie opuścił Wajdelota stary, 
Ostatnim dyliżansem odjechał Fantazy, Na 
dziedzińcu ułani zwijają sztandary, Książę 
Józef już wydał odmarszu rozkazy.
Księżycowa poezji niech Was noc pochłania! Za 
wszystko Wam dziękuję, lecz na nic tu płacze, Choć z 
nową mą Marylą nie będzie spotkania, Bo teraz kocham 
przyszłość, której nie zobaczę.
(1955)
- 159-

Jan Lechoń
Poeta niemodny
Mówią mi: „Nic nie wskrzesi czasu, co przeżyty, 
Wkrótce o nim i pamięć wśród młodych się zatrze. 
Zabieraj sobie swoje stare rekwizyty, Bo nową będą. 
grali sztukę na teatrze".
Cóż robić? Trzeba upić ambrozji się flachą, Co jeszcze 
mi została z młodzieńczych bankietów. Wychodzę z 
różą w ręku, z księżycem pod pachą A resztę 
pozostawiam dla nowych poetów.
(1955)
Rozmowa z aniołem
Dziś we śnie mnie nawiedził anioł polskiej doli I płakał, 
szumiąc w mroku skrzydłami srebrnemi, Jak gdyby 
chciał powiedzieć: „Umierasz powoli, Samotny, tak 
daleko od rodzinnej ziemi".
— „Daleko? Co ty mówisz? Mnie wszystkie zapachy 
Ogrodów i pól naszych co dzień niosą wiatry, We mnie, 
we mnie jest wszystko: mazowieckie piachy I jeziora 
litewskie, i Wisła, i Tatry!"
(1955)
	160	

Poezje
„Bzy w Pensylwanii"
Przed domem uschły biały bez, 
Ulica szarą zaszła mgłą. Smutek 
bez sensu i bez łez. ...You know, 
you know...
Lokomotywy nocą gwizd Gdy się 
w tej mgle powoli szło. I szary 
dzień, i smutny list. ...You know, 
you know...
-161
Potem pod ziemią węgiel wierć I 
sennie w barze patrz we szkło. Co 
dzień to samo. I już śmierć. 
...You know, you know...

Jan Lechoń
Z wierszy późno 
odnalezionych
Hektor z Milo
Nie ułan z czerwonymi rabaty jak maki,
Co mu kwiaty dziewczyna wpina do kułbaki,
A on jak na paradzie śle jej całus ręką,
A tu śpiew słychać w sadzie: „Wojenko! Wojenko!",
Lecz żołnierz, który płynie ku księżyca tarczy.
Już wzbił się, w górze ginie, już pod niebem warczy,
Już Wielkiej Niedźwiedzicy srebrną sunie drogą
I z podniebnej strzelnicy teraz grzmi złowrogo.
Ten spod chmur młody żołnierz, co w blasku miesiąca
Ponad gór srebrny kołnierz planety roztrąca,
Pozdrawia Wenus senną i wita Oriona,
Zapadł w przepaść bezdenną i w szpitalu kona.
Nie umarł, lecz jak kukłę wyjęli z bandaży
Smagłe ciało wysmukłe, nad którym się żarzy
Wzrok, co jeszcze od śmierci i gwiazd nie odwyknął,
Co się sali szpitalnej ludzkim twarzom dziwi,
I taki, że wolałbyś, by ten żołnierz krzyknął,
Bo zda się smagać wzrokiem, co mówi: „Szczęśliwi!"
Szczęście skryte dla tylu już zna — bo jedynie
Poznasz je pustką serca, kiedy miłość minie,
Po rozpaczy, co zmarłych, gdy idą w swe ciemnie,
	162	

Poezje
Błagając przebaczenia, chce wstrzymać daremnie,
Po tęsknocie, gdy wspomnisz wieczór nad laguną.
Nad Świętym Markiem księżyc, gdy gondole suną,
I płaszcz z gwiazd nad Wenecją, co srebrzy te dziwy,
Wspominasz i pojmujesz, żeś tam był szczęśliwy.
Więc on wie, co jest szczęście, gdy się na pościeli
Jako tors z pysznej rzeźby odrąbany bieli,
A kiedy wzrok odwracasz, to patrzy po sobie,
Jakby jeszcze wciąż wierzył, że ma ręce obie,
I chociaż wie już wszystko, jeszcze wciąż się łudzi,
Że go minie najgorsze: litość innych ludzi.
Więc od snów nie chce odejść, woła nieprzytomny,
Że mu znów nów oświeca niebo Europy,
I krzyczy, by zakryto krucyfiks ogromny
I nie bito tak mocno w Chrystusowe stopy.
Teraz szarpiąc rękami oderwie je z krzyża,
Już jest ponad łąkami, nad domem się zniża.
Ktoś w świecie w ręce klaszcze: „Powiedzcie panience".
I wtem ten popłoch w czaszce: „Gdzie są moje ręce?"
* * *
Sam jestem dziś Guślarzem u siebie w pokoju. Nie 
mam laski wróżebnej i wiejskiego stroju, Ni 
kadzideł, ni wosku, ni ziarna gorczycy. Nawet 
jeszcze nie ucichł hałas na ulicy I radia brzęczącego 
sąsiad jeszcze słucha, Ale północ już biła, więc 
czekam na ducha. Jeśli raz się ukazał i teraz przyjść 
może, Choćby nawet gdzie indziej był w tej samej 
porze.
	163

Jan Lechoń
Że jest duchem naprawdę, poznasz właśnie po tern. Nie 
musi drzwi bez klucza otwierać z łoskotem Ani głośno 
zagadać z portretu na ścianie. Co do mnie — to mi 
starczy zwyczajne czytanie, Gdy z książki, jak ze skały, 
zdrój przejrzysty chlusnie: „Już wstążkę pawilonu — 
wiatr zaledwie muśnie".
Pan Twardowski
W dole Kraków w mlecznej bieli. Gdzież 
ta młodość, miłość, bitwy? Wszystko, 
panie, diabli wzięli, Prócz wspomnienia i 
modlitwy.
Moje serce! Zrzuć katankę. Co 
za włosy! Złoto kapie! 
Całowałem Morawiankę I 
trzymałem flaszkę w łapie.
Ani chwili oprzytomnieć! Jeszcze całus! 
Wszystko mało! Grzech pomyśleć, słodko 
wspomnieć, Co się wtedy wyprawiało!
164

Poezje
* * *
I oto wszystko milknie, rozchodzą się mroki. Słyszę 
chrupki chrzęst śniegu, lekki powiew wiatru I na 
małej uliczce znajome mi kroki. Ach! To ja znowu 
wracam do mego teatru.
Ten sam poznaję księżyc z Świętokrzyskiej wieży, 
Jeszcze zakręt, już teatr i światło się pali. Przyciskam 
mocno serce, co szczęściu nie wierzy. To Warszawa! 
Warszawa. I nie ma Moskali.
Więc budzę się jak ze snu: „Gdzie ja dotąd byłam?" 
Starej woźnej drżą usta, z oczu płynie łezka, Więc 
chwytam ją w ramiona: „Widzicie! Wróciłam". A ona: 
„Rany Boskie! Pani Modzelewska".
* * *
Weroniko, nie myj plamy Z 
twojej krwawej chusty. Po 
niej tylko Go poznamy, 
Gdy grób będzie pusty.
	165	

Jan Lechoń
Poemat dla dzieci
Historia o jednym chłopczyku i 
o jednym lotniku
Był raz sobie jeden chłopczyk, Grzeczny, 
cichy niby trusia. Mieszkał chłopczyk ten w 
Warszawie, Miał Mamusię i Tatusia.
I zabawek miał on tyle, Ile może 
przyjść do głowy: Kolej, siatka 
na motyle, Był tam także miś 
pluszowy.
Wszystko zawsze ma w porządku, 
Nic nie niszczy, nic nie gubi, A z 
zabawek tych najwięcej Ołowiane 
wojsko lubi.
Tyle wojska nie ma żaden Inny 
chłopczyk w kamienicy: Są tam 
strzelcy, szwoleżerzy, 
Marynarka i lotnicy.
	166	

Poezje
Już od rana maszerują, 
Bębny biją, trąbki grają, A 
zaś armat, samolotów Ile 
trzeba — wszystko mają.
Żadnym ludziom żadnej krzywdy 
Nie chcą nigdy zrobić oni, Lecz 
jak kogo kto napadnie, To to 
wojsko jego broni.
Więc na przykład bolszewicy Raz 
podeszli pod Warszawę. 
Chłopczyk zaraz kazał wojsku, 
Żeby poszło na wyprawę.
I tak szybko się sprawili Od 
śniadania do obiadu, Że z tych 
całych bolszewików Nie zostało 
ani śladu.
Aż Piłsudski z portreciku (Co to tatuś 
go postawił), Mówił: „Dobrze, mój 
chłopczyku, Bardzo dobrześ mi się 
sprawił".
Wszyscy w wojsku byli dzielni 
(Ile ich tam jest tysięcy), Ale jeden 
mały lotnik To już chyba był 
najwięcej.
Już od rana coś majstruje, 
Coś naprawia, coś sposobi,
	167-

Jan Lechoń
I nie trzeba nic mu mówić — Bo 
sam zawsze wszystko zrobi.
Na noc zawsze do pudełek 
Chłopczyk składał swych żołnierzy, 
Bo wiadomo — dobre wojsko Już o 
ósmej w łóżku leży.
Gdy zaś rano chłopczyk idzie Na 
dzień dobry do Mamusi, Czy 
generał, czy też kapral -Wszystko 
jedno: wstawać musi.
Aż tu kiedyś jedna, druga, Potem 
trzecia noc upływa, A ten chłopczyk 
nie przychodzi, Ani nawet się 
odzywa.
Wojsku nie dał do jedzenia, 
Wszystko głodne i pośnięte: 
Musztry żadnej być nie może, 
Bo pudełka są zamknięte.
I dopiero kiedy wszyscy 
Utracili już nadzieję, A 
generał bał się, że mu Całe 
wojsko zardzewieje —
Otworzyły się pokrywki, Znowu 
słońce pięknie świeci, I to 
wojsko na wyrywki Na pozycje 
swoje leci.
168	

Poe^e
Ci samolot naprawiają, Ten 
przynosi znów kartacze, A wtem 
widzą, że ten chłopczyk Przy 
stoliku siadł i płacze.
Całe wojsko pomyślało, Że to 
chyba nie należy, Żeby taki 
chłopczyk płakał, Który tylu 
ma żołnierzy.
Ale widzą, że on w oczki 
Włożył prawie piąstkę całą, 
Więc prosili generała, By go 
spytał, co się stało.
I dopiero tu się bardzo Smutnych 
rzeczy dowiedzieli: Że ci Niemcy 
nas napadli I że Polskę nam zajęli.
Że ponieważ każdy chłopczyk Za 
tę Polskę bić się gotów, Więc do 
takich małych dzieci Też strzelali z 
samolotów.
Opowiada o tym chłopczyk, 
Jak to w naszej się stolicy Bił 
nie tylko polski żołnierz, Ale 
nawet ulicznicy.
I czy biedny, czy bogaty,
Każdy walczył w naszym mieście,
	169	

Jan "Lechoń
I że dzieci o tym w szkołach 
Będą uczyć za lat dwieście.
Ze zburzyli Świętokrzyską, I 
Wierzbową, plac Krasińskich, I że 
wielki jest bohater Taki jeden pan 
Starzyński.
Że się przy tym okazało, 
Że ci Niemcy to wygrali, 
Bo im z tyłu bolszewicy 
Bić się z Polską pomagali.
A Warszawa była sama I 
nie mogła się obronić, 
Więc ci Niemcy ją zajęli 
I ktoś musi ich wygonić.
Na to wojsko w jednej chwili Jak 
nie zacznie maszerować, Jak nie 
krzyknie cała wiara Ołowiana: 
„Wodzu, prowadź!"
Jak nie pójdą do ataku, Jak nie 
ruszą wszyscy w pole! Nawet 
miejsca na to wszystko Nie 
starczyło już na stole.
Ale chłopczyk przestał płakać I 
powiada im: „Rodacy! Zawszem 
wiedział, żeście dzielni, Bo 
byliście zawsze tacy.
— 170-

Poezje
Że za Polskę umrzeć chcecie 
Ani trochę mnie nie dziwi, 
Ale bić się nie możecie, Bo 
jesteście nieprawdziwi.
A prawdziwe polskie wojsko Już 
się robi za granicą, Samolotów 
mają pełno, Wszystkie nowe — aż 
się świecą.
I podobno takie bomby Tym 
lotnikom polskim dali, Że jak 
jedną taką rzuci, Cały Berlin 
się zawali.
Już do tego wojska poszły Po 
kryjomu ludzi masy. Nawet uciekł 
swojej mamie Jeden chłopczyk z 
wstępnej klasy.
Ja się mamy też pytałem, Gdzie to 
wojsko się znajduje, Ale kto ma 
sześć lat tylko, To generał nie 
przyjmuje.
Więc dobranoc wam, żołnierze, 
Już nie płaczmy, w górę głowa, 
Dziś mi Tatuś opowiadał, Co to 
była Częstochowa.
Jak się wszyscy umówili 
I zaczęli Polski bronić,
	 171	

Jan Lechoń
To tak wrogów wypędzili,
Że ich nie mógł nikt dogonić".
Znowu wojsko jest w pudełkach 
(Zawsze śpi już o tej porze), Ale 
dzisiaj - nie ma mowy: Oczu 
zmrużyć nikt nie może.
Żadna szarża dziś nie chrapie, Warta 
wzdycha ze swej budki, A ten młody, 
dzielny lotnik Chyłkiem wyszedł z 
swej przegródki.
Spod pokrywki się wysunął,
W hełm lotniczy swój ubrany, I 
powiada sam do siebie: „Cóż, że 
jestem ołowiany?
Jak nie przyjmą, to nie przyjmą, 
Na to nikt już nie poradzi, Ale 
zrobię co należy, A spróbować nie 
zawadzi".
I od razu co się dzieje? No, 
zgadnijcie tylko sami: Naraz 
sama się otwiera Jedna 
książka z obrazkami.
Jedna pani z niej wychodzi, 
Tak ubrana jak królowa, I do 
tego się lotnika Odezwała w 
takie słowa:
-172	

Poezje
„Ja nie jestem żadną wróżką, Ani 
nie wiem, co to czary Lecz nad 
wszystko kocham Polskę, Szarą 
Wisłę, Wawel stary.
Kocham wszystkich w Polsce ludzi, I 
nie zrobi nikt z was kroku, Żebym tego 
nie widziała, Płynąc cicho na obłoku.
Więc ci powiem, że gdy Niemcy 
Polskie dzieci mordowali, Wszyscy 
święci się na niebie Z lazurowych 
miejsc porwali.
Święty Michał miecz wyciągnął, 
Wszystkie święte zapłakały, A zaś 
Wojciech i Stanisław Wznieśli w 
górę pastorały.
Och, nie będzie w Polsce Niemiec 
Ani Moskal długo siedział, Możesz 
wszystko to powtórzyć, Co mi Pan 
Bóg sam powiedział.
I to powiedz, ża kazała Matka 
Boska nasza słodka, By 
każdemu Polakowi Pomógł 
anioł, jak go spotka".
Poznał lotnik, że ta pani, 
To królowa polska była,
	173-

Jan Lechoń
Ta Jadwiga, co to kiedyś 
Tak do Boga się modliła,
Ażeśmy tych Niemców zbili, Że 
nie mogli już nas męczyć, A ich 
książę musiał nawet Na 
krakowskim rynku klęczeć.
„Wiem — powiada ta królowa -
W jaką chciałeś ruszyć drogę. Ja 
polskiemu żołnierzowi Żeby nie 
wiem co - pomogę".
I podniosła oczy w górę, I od 
razu lotnik czuje, Że jest coraz 
grubszy, większy, A ubranie 
wciąż pasuje.
Słyszy tylko, że Jadwiga 
Zawołała: „Bóg cię prowadź!" 
Już go nie ma. Ledwo zdążył 
Świętą w rękę pocałować.
Idzie teraz dniem i nocą Przez 
deszcz, burzę i zawieję, Idzie sobie 
borem, lasem, I wciąż śpiewa, wciąż 
się śmieje.
Czasem tylko, jak zobaczy 
Jakiś polski dom spalony, 
To zaciska zaraz ręce I od 
razu jest czerwony.
	 174	

Poezje
Czego w drodze on nie widział, 
Tego ja wam nie powtórzę, Jakie 
polskie cudne wioski, Jakie 
miasta piękne, duże.
W każdym chciałoby się zostać, 
Ludziom pomóc i pocieszyć, 
Lecz ten lotnik szedł do wojska, 
Więc się musiał bardzo śpieszyć.
I nareszcie zawędrował, 
Wygłodzony, ubłocony, I 
zobaczył. Jezus, Maria! Polskie 
wojsko z każdej strony.
Samolotów naszych tyle, Że ja 
nie wiem, czy kto zliczy, I 
prawdziwy polski kapral Na 
żołnierzy strasznie krzyczy.
Zapisali go do wojska, I od 
razu do roboty: Jak ten motor 
nie zawarczy, Jak nie 
furknie, Boże złoty!
Jak nie wzięci ponad morzem 
(Motor warczy wciąż zawzięcie). 
Lotnik patrzy na dół. Co to? 
Polska flaga na okręcie!
Jeden okręt, drugi, trzeci — Co 
za radość! Jeszcze chwila,
	175	

Jan Lechoń
A tu nasza łódź podwodna 
Naraz z morza się wychyla.
„Ach, wy Niemcy — krzyknie lotnik — 
Zapłacicie wy nam drogo!" I 
powiedział jedno słowo, Co go dzieci 
znać nie mogą.
Bił się lotnik nasz w Norwegii (Choć mróz 
straszny, Niemców kropił), Bił się w 
Grecji, gdzie się mało Od gorąca nie 
roztopił.
Bił we Francji i tam Niemcom 
Sprawił istny koniec świata, Teraz 
w Anglii szósty miesiąc Nie ma 
nocy — że nie lata.
Ledwie trochę je i pije, Chociaż 
może - nie śpi prawie, Ciągle 
gładzi swój samolot I wciąż myśli 
o Warszawie.
A że prawda jak oliwa, Choćbyś 
nie chciał, to wypłynie, O lotniku 
naszym wreszcie Dowiedzieli się 
w Londynie.
Pan Prezydent sam mu przypiął 
Piękny order narodowy, Choć ten 
lotnik był tak mały, Że mu sięgał 
do połowy.
	176	

Poezje
Wódz naczelny zaś zawołał: 
„Dawać mi tu tego smyka!" 
Machnął piórem i rozkazał 
Zrobić z niego porucznika.
A pan Churchill, grubas, wyjął Jakieś 
pismo z swojej teczki I powiedział: 
„Goddam, goddam" I zapykal z swej 
fajeczki.
(W piśmie było powiedziane, 
Że angielski król jest pewny, Iż 
ten lotnik kiedyś przyjdzie Na 
kakao do królewny).
Ale lotnik nasz tej nocy W górę 
wzbił się wyżej, dalej, Nad te 
domy, gdzie szyb nie ma, W 
których światło się nie pali.
Spojrzał z góry na Warszawę, 
Jeden, drugi raz zawrócił I nad 
jednym biednym domem Taką 
krótką kartkę zrzucił:
„Mój chłopczyku, powiedz wszystkim, 
Żeby więcej nie płakali. Przyjdzie 
wojsko, co wypędzi Wszystkich 
Niemców i Moskali.
177

Jan Lechoń
Więc patrz dobrze, czy nie płynie 
Samolotu w górze mgiełka" — I 
podpisał:
„Józio Nowak,
który zginął ci z pudełka".
(1941)
178

Poezje
Z przekładów poetyckich
Z Mirry Łochnickiej
*	* *
Ten za szczęściem goni, inny pragnie sławy, 
Tamten śni zaszczyty i zwycięskie bitwy, Tego 
nęcą bale, maski i zabawy, Tego rozmyślania, 
cisza i modlitwy.
Ja zaś? Jak marzenia, które się prześniły, 
Przeszłość, co już niczym mnie nie może złudzić, 
Wszystkie skarby świata oddam, o mój miły, Byle 
na twej piersi rankiem się obudzić.
(1921)
*	* *
Zasnąć, zasnąć, ach zasnąć! Milkną uderzenia
Zegara, co czas liczy. Czymże jest 
piekło jawy i jad przebudzenia
Przy snu słodyczy?
	179	

Jan Lechoń
Więc kiedy dzień powróci i naszą, mój miły,
Myśl zbudzi lichą, Chcę ciebie, 
uśmiechnięta, objąć z całej siły
I umrzeć cicho.
(1921)
W sarkofagu
Śniłam, że w sarkofagu leżeliśmy razem 
Wsłuchani, jak o kamień fala się rozpryska, 
A nasze dwa imiona są jednym wyrazem I 
jedną gwiazdą, co błyska.
Przechodzą po nas wieki i mrą pokolenia, Wichry 
nas w rozpalone rzuciły pustynie, Lecz pieśń się 
rodzi z dźwięku naszego imienia I gra, i płynie.
I przeszła śmierć koło nas. A myśmy jej szaty 
Ledwo rąbek dostrzegli przez oczy przymknięte I 
dźwięczy nasze imię, pachnące jak kwiaty, W 
miłosne pieśni zaklęte.
(1921)
-180-

Poezje
* * *
Będzie burza — czuję z drżenia 
Liści topól, z wiewu łąk, Z tego 
cienia i półcienia, Co aleją pełzną 
w krąg.
Z ciężkich chmur, niosących deszcze, Z 
wiatru, który w sadzie ścichł, Z 
błyskawicy. Ach! I jeszcze... Z 
ukochanych oczu twych.
(1921)
Do rywalki
Wolny przekład
Wierzę, że jesteś piękna, piękniejsza ode mnie. Lecz 
nawet w archanielskich zdobna włosów sploty, 
Jeszcze byś się urokiem siliła daremnie Nad głowę mą 
wyrosnąć w laur spowitą złoty.
Bo mam kościół wspaniały. Z marmuru kolumny. Jak 
słońce błyszczą w słońcu pyszne jego dachy I dzień 
cały obrządek sprawuję w nim dumny, Jak w mgły 
wtulona srebrne w tymianku zapachy.
Jam jest pieśń nad pieśniami i słowo me władnie 
Rymami niby podłą niewolników zgrają. Wiersz jak 
bicz trzymam w dłoni, a kiedy opadnie, Słuchajcie, 
jak me rymy za dźwiękiem dźwięk dają!
	 181	

Jan Lechoń
Me jamby pełne żaru zmieniają jak fale Daktyli 
rozedrganych szemrania upojne, Za wrzącym 
anapestem jak rznięty w krysztale Chorejów lśniący 
szereg wysyłam na wojnę.
I strofy z lekkim drżeniem, wiedzione mą dłonią, 
Posłuszne i powolne zwijają się w skręty, I ciebie, mój 
kochanku, błagają swą wonią, Byś wziął je na twe 
czoło, jak wianek zaklęty.
Po stokroć choćbyś była czarowną i piękną, Uroda 
twoja zwiędnie jako kwiaty w ręku. Nad gruzami 
marmurów, co w pył się rozpękną, Zostanie błękit 
nieba i lira w rozdźwięku.
(1926)
Z Aleksandra Błoka
Dolor antę lucern
Co wieczór, skoro tylko złote gasną zorze, 
Żegnam życie i cały żądzą śmierci gorzę, I znów 
zaledwie chłodny poranek zaświta, Życie, tak 
mnie dręczące, na nowo mnie wita.
Żegnam dobre me czucia, żegnam się ze złemi, Czuję 
rozkosz i rozpacz odejścia z tej ziemi, Aż znów 
przychodzi ranek w życie mnie pogrążyć, Bym znów 
mógł zło przeklinać, znów ku dobru dążyć.
	182	

O Boże! pełen mocy i pełen potęgi, Czy to 
wszystkich praw twoich przepisały księgi, Czy 
wszyscy, mając pełne snów i rojeń dusze, Tak 
muszą iść ku tobie — jako ja iść muszę.
(1923)
Głos
Zwiodła ciebie tajemnica, 
Choćbyś wiecznie o niej śnił. 
Nie odsłoni swego lica, Które 
święty woal skrył.
Niech się żądza twa umniejsza. Wejdź w 
twej duszy mroczny gmach. A 
zrozumiesz, żem piękniejsza Od 
pieszczonej w twoich snach.
(1923)
Starzec
Minęły bujne lata moje — Już starość. 
Patrzę na ten świat. Kiedyś tam... 
gdzieś... nas było dwoje, Lecz to jest sen. 
Zatarty ślad.
Patrzę, jak więdnie kwiat jesienią, 
Słucham pamięci cichych słów;
	183	

Jan Lechoń
Ale czyż można wierzyć cieniom, Co 
błysną śród młodzieńczych snów.
Byłoż to jawą, czy snem było. Gdy 
zapominam o złych dniach — Znów 
długo śni mi się, jak śniło, To 
niewyśnione, skryte w mgłach.
Lecz wiem. To bajka, co mnie zwodzi. 
To zima — ten mój siwy włos... Niech 
odszukają inni, młodzi, Drzwi, w które 
wejść mi nie dał los.
(1923)
* * *
Szłaś przede mną dzisiaj długo, 
O, wiośniana, o, kochana, 
Blaskiem słońca wyzłacana 
Przepłynęłaś jasną smugą.
Ach! I byłaś w mojej mocy, I 
daleką cię widziałem. I bez 
lęku wyglądałem 
Księżycowej przyjścia nocy.
O! widziana bezcieleśnie, 
Przepłynęłaś jasną smugą. Czekam 
ciebie, tęsknię, długo: Przyjdź na 
jawie — tak jak we śnie.
(1923)
-184 —

Poezje
* * *
Złowrogi jest wieczorny chłód, Ten 
wiatr, wyjący jakby w trwodze I 
tajemniczy słychać chód, Jak trwożny 
tupot nóg na drodze.
Dogasającej zorzy pas Jak 
przypomnienie bólów życia, Widomy 
znak, że zamknął nas Fatalny krąg, nie 
do rozbicia.
(1923)
* * *
W dni, co minęły, blasku niegasnącym
Stoi ma dusza w ogniach zórz.
Ale już jesień zwiewa płatki róż
I na mnie tchnieniem powiała mrożącym.
Pora się rozstać. Noc zapada już.
A jak w młodości mej, wciąż w dali dźwięczą tej
— „O grzechach moich w świętych twych
modlitwach, 
Ofelio, nimfo pomnieć chciej". I marzy dusza wciąż 
bezwolna, cicha, trwożna, O tamtych dawnych 
dniach, że wrócić ich nie
można.
(1923)
185	

Jan Lechoń
* * *
Jak przedtem, tak i teraz wciąż jesteś daleka, A już 
drogi powrotnej nie znajdę w tej głuszy. Przed 
smutkiem mym wyniosła twoja myśl ucieka I wiem, że 
twoja dusza nie kocha mej duszy.
Surowy chłód, wiem teraz, to właśnie twa siła, Śród 
ogni żądz jak bóstwo z dumnym idziesz czołem. Więc 
niechaj moją miłość przysypie mogiła, Nad którą ty 
wyrośniesz podniebnym kościołem.
(1923)
Z Anny de Noailles
* * *
Dom, pokój, łoże już niczyje
Nie zmienią mego osłupienia,
Że ty umarłeś, a ja żyję.
W ziemi, gdzie zimno, ciasno, ciemno
Będzie spotkanie twoje ze mną.
(1935)
186

Poezje
Z Paula Valery
* * *
Snu ciężka brama wciąż nie ukończona, 
Dziwacznie się wznosząca z rubinu zasłona 
Przed złym spojrzeniem posępnej planety. Czasy 
się wypełniły, zgasło pożądanie I oto w złotych 
ustach, stłumiwszy ziewanie, Czarodziejskie się 
słowa zapadły poety. Czasy się wypełniły, 
zgasło pożądanie.
(1935)
Z Josepha Auslandera
Do Polaków
0	Polsko umęczona, o dzielni Polacy! 
Narodzie wielkoduszny i o sercach czystych, 
Narodzie wierszy, pieśni i katedr strzelistych,
1	odwagi, i piękna, honoru i pracy,
I historii, co tyle kart szlachetnych liczy,
O tragiczny Narodzie, smutny, tajemniczy,
W którego dziejach ileż ciemnych godzin płynie!
Oto w tej najciemniejszej ze wszystkich godzinie,
Gdy Hunn, żądzą krwi wściekły, zgrozę wokół
szerzy
— 187

Jan Lechoń
I kwiat Twojej młodzieży połamany leży Wśród ruin 
i wśród zgliszczy, wtedy Ty, walczący, Wzniosłeś 
sobie ogromny monument płonący Dla duszy 
nieugiętej i Twej myśli chwały. I oto ten monument 
rozbito w kawały, Ołtarze Twojej wiary potrzaskano 
wszędzie I wróg szaleje na nich w bezbożnym 
obrzędzie. Gdzie Bóg jeszcze własnymi mówił 
wczoraj usty, Tam teraz biegną wściekłe rydwany 
rozpusty, Gdzie kościoły pamiętne, gdzie krzyż 
zawsze tkwił, Tam wiatry obojętne szary miotą pył.
To wyście pierwsi nieugiętym wzrokiem Patrzyli 
w kłamstwo. To waszym wyrokiem Najpierw są 
jego osądzone zbrodnie. Wyście wołali o nich z 
całej mocy, Gdy się paliła Polska jak pochodnie, 
Warszawa w łunach stała dniem i w nocy. Dni 
dziewiętnaście jako piekło górze I już Warszawa 
bronić się nie może. Nowy porządek leże sobie 
ściele I w tę płonącą wchodzi cytadelę. Z 
podziemi, z piwnic lud wypełza blady, Z dziur 
rytych bombą i zza barykady, Ten się słaniając o 
ścianę opiera, Tamtemu z oczu szaleństwo 
wyziera. Pomyśl: pięćdziesiąt tysięcy zabito! A 
trzy dni dano, by krew po nich zmyto. Zwał 
końskich trupów wieje dech zatruty, Przestrach 
nad głową i piekło pod Tobą I o ulice pokryte 
żałobą
	188	

Poezje
W marszu zwycięskim ciężkie walą buty.
I gdy po domach grabież się zaczyna
Chleb wam zjełczały wróg dawać rozpocznie,
Co będzie zaraz zdejmował do kina
I wszędzie walce rozbrzmiewają skocznie.
Fiihrera przecież rozczula muzyka
I dźwięk przeciągły jego ucho głaszcze,
A więc Chopina zwalono z pomnika
I wlano metal w szwabskich armat paszcze,
Co wciąż żelazo muszą nowe pić.
Zapisz to sobie i wciąż naprzód idź.
Zapisz ten cały potworny inwentarz
Mordów i kaźni, zbrodni i grabieży,
Każdy ich szczegół, póki je pamiętasz,
Bo może przyszłość już w nie nie uwierzy.
Każdego domu złupione pokoje,
Wszystkich bibliotek i każdej wszechnicy,
Wszystkie kościoły, wszystkie książki Twoje,
Pościel co leży w błocie na ulicy,
I ciężkie wozy dudniące o bruk,
I trupy wszędzie, trupy krwią zbluzgane,
I krew co chlusta strumieniem na ścianę,
I przeraźliwy nocą do drzwi stuk.
Zapisz te rzeźnie, tych, co padli razem
W już wykopany przez nich grób gotowy,
Zabitych prądem i zatrutych gazem
I zastrzelonych podle z tyłu głowy.
Wspomnij ginących jako pies bezpański
I krzyk zhańbionych kobiet przeraźliwy,
I niebywały cały plan szatański,
By żaden Polak nie pozostał żywy.
	189	

Jan Lechoń
Pamiętamy to wszystko, o Polski Narodzie! I 
wkrótce głos z daleka dźwięki potężnemi Do 
najdalszych zakątków dotrze Twojej ziemi, Za 
stalową zasłonę, gdzie trwasz w głodzie,
chłodzie, 
Wśród ciągłej grozy śmierci, okrutnego losu. My, 
czając się, Twojego nasłuchujem głosu I choć wciąż 
nowych ofiar słyszycie nazwisko Słuchajcie! Już 
idziemy! Już jesteśmy blisko! Słychać śpiew wojsk w 
bojowej idących kolumnie! I przez miłość Jadwigi, 
przez Jagiełły męstwo, Przez to, co Paderewski w 
snach swych marzył
dumnie 
I co wielki Piłsudski widział poprzez mrok, Oto już się 
zbliżają Wolność i Zwycięstwo — I słychać już ich 
krok!
(1945)

Dramaty poetyckie
(rachowane fragmenty)

Z nie napisanego dramatu
„Król Stanisław August"
Scena w pałacu w Łui^ienkach. Noc % dnia 2 na 3 maja 1791. 
Okno do parku otwarte. Za sceną muzyka.
Król i pani Grabowska
Pani Grabowska Skroś okno 
płynie bzów woń cicha, A w krzach 
słowika słychać śpiew. Czy słyszysz, 
Królu? Park oddycha Świeżością 
kwiecia, ciszą drzew. Czy widzisz, 
Królu, blask miesiąca, Jak się na 
sennym stawie lśni?
Król Jesień z 
drzew liście pootrąca Za parę 
dni, za parę dni.
Pani Grabowska Jeszcze 
kłosiane przyjdzie lato. Jeszcze 
jesienny przyjdzie skwar.
Król A zimą 
płacić będziem za to, Za 
wiosny woń, za lata czar.
— 193	

Jan Lechoń
Pani Grabowska Srebrne na 
brzegach śpią łabędzie, Fontanna 
cicho rosi bzy. Tak się to życie nasze 
przędzie W te szare prawdy, złote 
sny.
Król
Tak się to życie nasze plecie, 
Które stroimy w tęczę kras, A 
razem szarość tę i kwiecie Idący 
jutro zwieje czas.
Pani Grabowska Czy słyszysz, 
Królu? W lip szeregi Wiosenny z 
lekka trąca wiew.
Król Tak nam o zimie 
zwarzą śniegi Stojący dzisiaj w 
kwiatach krzew. Tak się nam jutro w 
mgły rozwieje To, cośmy śnili w 
cichą noc, I nasze wiary, i nadzieje, 
Naszych miłości złudną moc. Dzisiaj 
nam pachną bzy w ogrodzie I w 
blaskach nocy drzemie staw. 
Popłynie jutro liść po wodzie, 
Zadzwonią kosy kośbie traw.
Pani Grabowska Tak przecież, 
Królu, wszystko w świecie Śmiercią 
istnienia znaczy kres,
-194-

Dramaty poetyckie
A wam więdnące w sadzie kwiecie 
Po twarzy perłą spływa łez.
Król Wszystkiemu w 
świecie kres przychodzi I wszystko 
spływa jako z mgłą, A przecie każdy, gdy 
odchodzi, Patrzy, czy plony za nim są.
Pani Grabowska Za cóż mieć 
ziemskie, Królu, plony, Które o zimie 
zwarzy mróz. Na ścierniach w jesień 
dziobią wrony Siew, co z twardego siania 
wzrósł. Toć nic nie kocha nas tu wiernie, 
Toć wszystkim twardy rządzi los.
Król Rad bym ja teraz 
szedł na ściernie I z moich łanów 
zbierał kłos. Rad bym ja teraz szedł 
po łanie W jesienny plonów żrałych 
czas.
Pani Grabowska Także, o 
Królu, to zbieranie Smuci i 
smęci czegoś Was?
Król Rad bym ja teraz 
szedł przez pole Jak najpoddańszy, 
biedny chłop I radość dałby mi w 
stodole Złożony ciężki żytni snop.
	195	

Jan Lechoń
I zbóż bym upić chciał się wonią I 
widzieć idąc poprzez łan, Że mi się 
złote kłosy kłonią I mówią „siewca", 
szemrzą „Pan".
Pani Grabowska Że też tak, 
Królu, Was to smęci, Gdy wokół 
wiosna, kwiecie, śpiew?
Król Chciałbym ja 
przecie być w pamięci, Żem jakiś w 
życiu posiał siew.
Pani Grabowska Jednym 
upływa w znoju sianie, A innym 
plony znaczy Bóg, Toć za to 
Wasze królowanie Przyniosą 
wieniec z poła w próg.
Król Przyniosą w 
wieńcu kwiat z ogrodu, Róże i jaśmin, 
lilie, bzy, A ja chcę ziarna na czas 
głodu, Na ogień wielki chocia skry.
Pani Grabowska Dla 
jednych starczą kęsy chleba, A 
inni inne jadła chcą.
Król A przecież 
wszystkich karmić trzeba, Którzy tej 
Polski dziećmi są.
-196

Dramaty poetyckie
Pani Grabowska Gdy wspólne 
dobro niszczą burze, Wspólna jest 
troska, wspólny ból.
Król A wtenczas 
przecie nie w purpurze, Jeno w 
pancerzu chodzi król.
Pani Grabowska Tobie dał, 
panie, Bóg talenta, Jak innym 
twardą daje dłoń.
Król
A każdy w kraju tym pamięta, Że 
mi koroną zdobił skroń. A każdy 
w kraju tym rozumie, Że mi 
pospołu z nimi iść.
Pani Grabowska
W jesiennych wichrów spada szumie 
Zeschnięty z drzewa w wodę liść. 
Małości ludzkie, złe zawiści Jak one 
liście zwieje czas.
Król Z mych drzew 
łańcuchy lecą liści, Którem śnił 
wiosną w tęczach kras.
Pani Grabowska Kobiercem 
złotym liść się ściele, A zimą tuli 
ziemię śnieg.
	 197

Jan Lechoń
Król I mnie zadzwoni 
dzwon w kościele Na ten wołając 
drugi brzeg, Mnie, com wyminął 
szlak radosny Dla wymarzonych 
złudnych snów.
Pani Grabowska Tak się Wam 
ckłiwi od tej wiosny, Od tych 
kwitnących w sadzie bzów, Tak że 
Wam za nic te miłości I w tych 
miłościach szczęsne dni.
Król Głuszyłemć 
nimi me małości, A może 
właśnie pora mi.
Pani Grabowska Pewno 
Was bolą zło i swary, Małych 
to ludzi mały ból.
Król
Widzisz, kochana. Takim stary I taki 
dziwnie smutny król. Gdybyć mi 
jakiś głos, tam z dołu, Żem przecie 
ojciec, żem im rad, A może 
poszedłbym pospołu Jak niesłuchany 
starszy brat I może stałoby mi siły 
Na długi jeszcze życia znój.
Pani Grabowska Jak dziecko 
jesteś, Królu miły, Marzące z 
wrogiem w polu bój.
198	

Dramaty poetyckie
Widzisz, to późna taka pora I z 
utrudzenia w smętkuś legł.
Król Gdybyć powrócić 
można wczora, Jaki by cudny był mój 
wiek. Nie mnie wymawiać się 
brzemieniem Dla mych za ciężkim 
słabych sił. O! Mogłem królem być 
kamieniem, Na którym gmachy 
wzniosą z brył. O! Mogłem skały być 
ja złomem I opór gradów biciu dać.
Pani Grabowska Jak burze 
trzęsły słabym domem, Cóż było 
czynić?
Król
Było trwać.
Pani Grabowska 
Przestańcie, Królu! Coś Was żali 
Jako w trapiących nocą snach.
Król Strażnikom górze, 
gdy się pali Pod strażowanie dany 
gmach. Strażnikom górze, gdy się 
wdarto Do nie strzeżonych zamku 
bram.
Pani Grabowska Czyże 
się o to smucić warto I jeno 
siebie winić Wam.
199-

Jan Lechoń
Przestańcie gadać o tym, panie, A 
mnie do siebie odejść czas. Może 
ten ranek, który wstanie,
0	lepszej myśli zbudzi Was.
Bije druga.
Król Raz... Dwa. 
Słyszałaś? Druga bije
1	zaróżowi się wnet świt.
Pani Grabowska
odchodzi, spogląda pr^e^ okno Cyt. 
Bez z fontanny wodę pije, A 
słowik śpiewa. Cicho. Cyt. 
[Wchodzi książę Jo\ef Poniatowski]
Król Widzisz, tak 
sobie marzę, Pepi, U tego dnia 
nowego wrót, Że padający gmach 
się krzepi I przeciw burzom idziem 
wprzód.
Książę Pepi Usłyszeć 
Polsce jutro w sali Z miłości 
wielkiej zrodzon czyn.
Król O! dajże 
Boże, byśmy siali Na 
odkupienie dawnych win.
Książę Pepi W takiej 
Ojczyznę widzę wiośnie, W jaką 
się teraz odział sad.
-200-

Dramaty poetyckie
Król Niechaj plonuje plon 
i rośnie Za przemarnionych tyle lat. Na 
moich siałem dni jesieni I nie obejrzę 
żytnich żniw, Ale się może siew rozpleni 
Na dobro swoim, cudzym w dziw. Każdy 
z nas, Pepi, w dniach młodości Marzy 
zwolnienie wszystkich pęt, A my tu 
przecie jeno w gości I nie wesele nam, a 
smęt. A to, czym wpierw się człowiek 
głuszy, Powoli jadem wsiąka w krew, Że 
nie poznajesz swojej duszy, Kiedy 
jesienią żółknie krzew. To, czemeś 
pierwej chronił ducha Od tej szarości 
ziemskiej skaz, Jak wichr ci w oczy 
dzisiaj dmucha W obrachowania z sobą 
czas. Za przepomniany dług człowieczy, 
Za wielkich uczuć marny kłam, Za skarb 
strwoniony, coś miał w pieczy, Za 
zagubiony klucz od bram. O! Wierz mi, 
Pepi, wracać trudno Gdy czucie drzemie, 
słabnie czyn.
Książę Pepi Pójdziemy 
życia drogą żmudną Odkupiciela 
Waszych win. Jednym trza ocknąć 
się z niemocy, A czyny innych ująć 
w dłoń,
	201	

Jan Lechoń
Nie pójdziem ciemni jako w nocy Na 
tę bitewną jutro błoń. O! popatrz, 
Królu, jak się rano W perłowej szacie 
budzi ros.
Król Z tego nam ziarna, 
co dziś siano, Daj, Panie, jutro szczęsny 
los.
W dni moich przeszłych daję testamencie
Ludowi memu na wieczne wspomnienie
Śpiewów w czas burzy gromowej przeklęcie
I zapomnienie.
Przez losy sami wróceni dla siebie,
Winni w win ojców i dziadów puściźnie,
Deklarujemy dać życie w potrzebie
Miłej ojczyźnie.
Dług ten na wszystkich wkładając dziś święty
I między wszystkich go dzieląc po równo
Rzeczpospolitej każemy lamenty
Troską mieć główną.
Jako zaś matce i ojcu jest jedno
Dziecko li starsze, czy małe pacholę,
Do praw podnosim mieszczańską czerń biedną
Dając jej wolę.
Z którego pracy na kraj nasz obfitość
Bogactw i płodów a chlebnych ziarn płynie,
Lud będzie polski przez rozum i litość
Brat nasz w rodzinie.
Pielgrzymom wszystkim z zachodu czy wschodu
Na ścieżaj bramę czynimy otwartą,
— 202-

Dramaty poetyckie
Niechaj jak inni synowie narodu
Będą jej wartą.
Nie czynim żadnej w wierzeniu różnicy
I w tym za przykład stawiamy Wiek Złoty,
Jedno niech wszyscy w tej pańskiej winnicy
Patrzą roboty.
Większością prawa stanowim sejmowe
Jako nas uczą narody ościenne,
Zwiększamy, krzepiąc ojczyzny budowę,
Siły wojenne.
Na ziem je polskich stawiając kres żyzny
Nie lennych krajów śnim kraniec daleki,
Jeno ślubujem obronę ojczyzny
Dziś i na wieki.
A jako szatą zieleni radosną
Kwiat w sadzie wonny o maju rozkwita,
Tako nam może zakwitnie z tą wiosną
Rzeczpospolita.
(1916)
203

Jan Lechoń
Z komedii groteskowej
„Pani Walewska"
Akt I
Wieczór letni. Roza Weneda, Lilia Weneda i Zosia siedzą przed dworem 
pani Walewskiej i skubią gęsi. Dwór pani Walewskiej stoi na wysokim 
wzniesieniu; za parę chwil obleje go srebrny księżyc i kiedy zaczną śpiewać 
słowiki, będzie, jak może być najpiękniej w Polsce. Historyk —jest w sile 
wieku, jest sławny i ma znaczenie, może być ubrany choćby średniowiecznie, 
najlepiej jednak współcześnie.
SCENA I
Historyk, Roza Weneda, Ulla Weneda, Zosia
Historyk 
Panie tu skubią ptaki?
Roza Weneda Tak pani 
nam każe.
Historyk A z tych 
piór oskubanych co będzie?
Roza Weneda
Husarze. W 
sztandary się owinie srebrzystych ich skrzydeł,
— 204	

Dramaty poetyckie
Ustawi na granicach, jak wojsko mamideł, I 
miecze da do ręki hartowne ze stali.
Historyk A 
potem co?
Roza Weneda
Na krańcach się stosy zapali. Oświeci się 
husarskie widziadła skrzydlate: Słup strzeli krwawych 
dymów nad naszą obiatę, Nad światem jak Piotr Święty 
będziemy nad Rzymem. My Polska...
Historyk I z tych 
stosów rozpryśniem się dymem?
Roza Weneda
Świt wróżę...
Historyk
Pani wróżka?
Roza Weneda
Z gwiazd czytam, z kart wieszczę, 
A zresztą jestem medium.
Historyk
A jeszcze?
Roza Weneda
A jeszcze 
Oddaję się codziennie na oknie w księgarni,
	205	

Jan Lechoń
Z przypisem — jestem Polska dla szkolnej dzieciarni, 
Na papierze czerpanym — poezji rozkwitem. Teraz się 
już najczęściej oddaję petitem.
Historyk do Ulli A pani jasnowłosa, skąd 
pani się bierze Tutaj?
Lilia Weneda Wieczorem grywam na 
harfie w operze I trącam w złote struny przy scenach 
lirycznych — Mój ojciec ślepy...
Historyk 
Biedny.
do Zosi A pani z dziedzicznych Swych folwarków 
na Litwie, na cały kraj słynnych, Pszenicą 
malowanych, od złotych kruż płynnych, Wzniesionych 
ponad Polską w legendy lazurach, Pani tu też?
Zosia Pracuję dzień cały przy kurach, Znam 
przecież ich hodowlę z mych czasów panieńskich. Zresztą 
z piór będzie Polska.
Historyk
Traktatów wiedeńskich. 
Jeżeli ma być Polska, przystoi jej postać,
	206	

Dramaty poetyckie
Którą by mogła nieba jak stropów sal dostać, O 
srebrne grzbiety Karpat opiera swe dłonie, A w 
Morzu Czarnym rąbek purpury jej tonie, W amarant 
swej potęgi wpatrzona, w przód kroczy.
Roza Weneda Widzę ją! 
Widzę! Idzie. Zamknięte ma oczy, Prowadzi ją 
ościennych narodów śmiech pusty, Bo depcze długie 
grzędy sadzonej kapusty. Jak burza śmiech wybucha 
w stolicach Europy, Jak trawę marną zboże tratują jej 
stopy, A przed nią nagi rycerz na koniu mknie 
cwałem. Książę Józef!
Historyk 
Milcz pani!
Roza Weneda Pan 
wiedział?
Historyk
Milczałem.
Roza Weneda 
Historyk!
Historyk Jestem książka. Niech pani 
się spyta W księgarni, ile ludzi tysięcy mnie czyta, 
Schronionych do historii przed deszczem i burzą!
	207	

Jan Lechoń
Roza Weneda Pan 
pali Polską w piecu.
Historyk Niech oczy się mrużą Na małą ludzką 
małość, a wielką dostrzegą.
Roza Weneda 
Metoda naukowa!
Historyk Ja jestem od tego, By tam, gdzie 
polskie serce znękane się garnie, Nim słońcem 
wzejdą wiersze, zapalać latarnie.
Roza Weneda Gdy wpada 
smuga światła i szary kurz złoci, O kurzu wiesz, że 
kurz to śród pyłków jest kroci, Nie gubi brudu 
słońce, lecz złotem go święci: To właśnie jest 
poezja — mówienie z pamięci.
SCENA V
Królowa Bona, Poeta Królowa Bona 
schodki powoli po schodach tarasu.
Królowa Bona A waszmość 
niechaj koniom zajechać rozkaże. Zimno tu u was 
strasznie, w mej długiej podróży
208	

Dramaty poetyckie
Zagrzeje mnie myśl może o italskim skwarze. 
Tutejsze mi już, waszmość, powietrze nie służy.
Poeta Ach, 
więc italskie skwary?
O późnej jesieni 
Drgające złotym światłem nad cichym konaniem 
Pąsowych róż, co senne, jak ludzie zmęczeni, 
Żegnają jesień śmiercią.
Królowa Bona
Już my tam dostaniem I 
słońca nieskąpego, i nieba w błękicie, Serenad nocą 
ciemną, a we dnie szalonych Florenckich 
karnawałów, falernem spienionych.
Poeta
Jak w teatrze wesoła komedia.
Królowa Bona Jak 
życie.
Poeta
Jak życie? Niechże ono w szaleństwie tej sprosta 
Intrydze, co w tysiączne zakręty się kręci, I pędzi 
ślepa, zmienna, niepomna pamięci, Komedia sceny 
zwiewna, jak strofy Ariosta — Kurtyna w dół 
opada, i milknie na chwilę Muzyka cichych zaklęć, 
czar słowa, a potem Porywa się na nowo i płynie z 
chichotem, Muskając życie wierszem, jak skrzydłem 
— motyle.
	209	

Jan Lechoń
Królowa Bona 
Waszmość, mówisz, znasz życie?
Poeta
Czytałem je w księdze 
Wiecznego lądowania i wiecznej tęsknoty, Jak wino piłem 
słodycz miłosnej pieszczoty I sny prześniłem twarde o 
czynów potędze.
Królowa Bona Trza było, jak my 
dawniej, z marzeniem na tarczy Na podbój iść ze szpadą i 
we krwi czerwonej Spryskiwać, jak w ros perłach, staccata 
canzony. Jak pies jest życie ludzkie: na pana nie warczy. 
Zimno mi tutaj, waszmość. I głucha, i pusta Ta wieś jest i 
ten stary trzęsący się dworzec, Na wiatrach zdarł się w 
strzępy Zygmunta proporzec I minął czas miłostek 
Zygmunta Augusta. Po nocach, kiedy wiatr się w aleje 
zapędzi I zagra po sztandarach grabowych przy oknie, I 
lunie deszcz — to myślę, że świat się rozmoknie W tym 
deszczu, co go siecze, w tym wietrze, co gędzi. Podaj mi 
waszmość rękę. Już odejść mi pora, Na moim 
mediolańskim powrócę żyć chlebie.
Wchodzi ^poetą do dworu, skąd po chwili wybiega poeta.
Poeta Hej! 
Służba! Służba!
wbiegają wszyscy
Wszyscy Co 
to?
-210-

Dramaty poetyckie
Poeta
Doktora! Doktora! 
Królowa Bona zmarła.
Wszyscy Wracajmy do 
siebie.
SCENA VII
Poeta i Natchnienie
Poeta To 
ty, droga?
Natchnienie Rozsnuwa noc się nad 
wodami I księżyc płynie stawem srebrzysty i 
drżący, Kochanek-samobójca na schadzkę 
idący. Godzina jest poezji.
Poeta 
Chodź, droga!
Natchnienie
Za nami 
Utkane z gwiazd warkocze, jak ślubne welony, 
Po niebie czarnym płyną i szepcą nam z cicha: 
„Godzina jest poezji", i wszystko oddycha 
Pragnieniem pocałunków i nocy szalonej.
Poeta 
Szalejmy! Złote włosy na piersi rzuć falą, 
Rozerwij, odkryj szaty i pokaż się naga
	211	

Jan "Lechoń
Tęsknocie mglistych oczu, co wstydem cię smaga, 
Mym słowom zachłyśniętym, co w gardle się palą. 
Daj usta!
Natchnienie Puść 
mnie! Puszczaj!
Poeta
O, daj mi swe oczy, 
Tajemnic niezgłębionych zielone otchłanie — 
Pościeram karmin z ust twych, a złoto z warkoczy, 
Godzina jest poezji - niedługo świt wstanie. Kochajmy!
Natchnienie Zanim dzień się obudzi różowy, 
Nim rannej rosy kropla ocuci z snu róże — Daj rękę! 
Pójdziem cisi w dalekie podróże, By z laurów 
napotkanych pleść wieńce na głowy. Więc mów!
Poeta
Wczorajszą lekcję?
Natchnienie
Gdy zachód?
Poeta
To krwaw}7.
Natchnienie Gdy 
oczy ma niebieskie?
-212-

Dramaty poetyckie
Poeta To 
morze.
Natchnienie
Gdy błyska?
Poeta 
Błysk nagły przedarł niebo.
Natchnienie Gdy 
rano?
Poeta
Czar pryska.
Natchnienie Jak 
trzeba zwać Łazienki?
Poeta
Salonem Warszaw)'.
Natchnienie Gdy mgły nad 
ranem wstają, co powiesz o świcie?
Poeta 
Że mgłami otulony.
Natchnienie O 
nocy?
-213-

Jan Lechoń
Poeta
Milcząca.
Natchnienie Co 
świeci w noc na stawie?
Poeta
Łzy srebrne miesiąca.
Natchnienie 
Tłum zamilkł?
Poeta Tysiąc ludzi 
zamarło w zachwycie.
Natchnienie O 
szabli?
Poeta Pradziadowska, szczerbiona 
szablica -Na karkach podłych wrogów w rycerskiej 
potrzebie.
Natchnienie 
Rusałki z starych jezior?
Poeta Wzywają do 
siebie.
Natchnienie A 
Litwa jest Koronie?
	214	

Dramaty poetyckie
Poeta Jak młodsza 
siostrzyca.
Natchnienie Wiersz 
pisać?
Poeta Zakląć w słowa uczucia 
najszczersze I słowa wiązać w strofy, jak kwiaty we 
wieńce, Na blady rzucić papier różane rumieńce.
Natchnienie 
Godzina jest poezji. I napisz mi wiersze.
SCENA VIII 
Poeta i Żyd
Poeta Pan 
obok mnie ma pokój?
Żyd Tak, drogi 
sąsiedzie.
Poeta Jak 
zawsze, tak i teraz jesteśmy o miedzę; 
Nudzę się tu po trosze, a jeśli tu siedzę, To 
z lenistwa.
Żyd I obu dobrze 
nam się wiedzie.
-215 -

Jan Lechoń
Poeta Czary są tu 
prawdziwe dla głów poetycznych. Od różowych 
poranków do krwawych zachodów, Poezja po 
szpalerach tłucze się ogrodów, Naręcze rozsypując 
kwiatów elektrycznych. Rano pachną jabłonie, a nocą 
hiacynty, A wieczorem pod gankiem kwiat 
pomarańczowy Marzy cicho i słodko uderza do 
głowy. O, kwiaty, które sączą miody i absynty!
Żyd Wsi polska, 
zakochana w swojej własnej biedzie, Bezmyślnie 
zapatrzona w jutrzejszą pogodę, O, wsi polska, 
bezmyślna, czy są pędy młode W twej roli 
urodzajnej! A jeśli przyjedzie Tak nagle, 
niespodzianie?
Poeta
O mój przyjacielu, 
Jeśli złotą podkowę wyorzemy z roli, I jeżeli 
przyjedzie - to chleba i soli Wyniesieni mu na 
tacy, prosić do kasztelu — Ale my.
Żyd
A, przepraszam. Myślałem: poeta.
Poeta Nikt jeszcze nie 
był w Polsce Polakiem bezkarnie, To grzech mój, że 
mi siłą do gardła się garnie Dziesięć procent 
Goethego, dziewięćdziesiąt getta?
— 216	

Dramaty poetyckie
Mam milczeć, gdy mi kwiat ktoś w nagie ciało wpina, 
Gdy mnie wczoraj jak belę spił literaturą? Kocham cię 
obok siebie, ale nie pod skórą.
Żyd Panie! 
Zwracam uwagę, że to pan zaczyna.
SCENA IX Rosca 
Weneda, Oscar Wilde
Roza Weneda Dobrze, że 
pana widzę, mam do pana słówko.
Oscar Wilde O 
pani!
Roza Weneda Wstyd 
doprawdy, że pan tu w gościnie.
Oscar Wilde O, zagaś w oczach 
błyski. Nie będę wymówką Drażniącego kradł wdzięku mej 
ciężkiej przewinie -Pod każdą się podpiszę spełnioną tu 
zbrodnią Wczorajszej białej nocy przy blasku księżyca. Dziś 
jeszcze mnie wczorajszych rytm dreszczów zachwyca.
Roza Weneda O trzeciej was 
przyłapał stróż nocny z pochodnią.
Oscar Wilde 
Różowa się już zorza budziła na skłonie, 
Po nieba przecierała znudzonym się licu,
	217	

Jan Lechoń
Stróż nocny zakochanych przyłapał w księżycu, 
Co odszedł niewyspany po drugiej spać stronie.
Roza Weneda Stróż nocny 
opowiedział dziś Pani ze wstrętem I jutro się nam 
pułap pod plotką zawali. Dziś ganku nie 
zamkniemy i będziem czekali: Ładne do nas 
zwyczaje zjeżdżają okrętem.
Oscar Wilde O pani, cóż 
jest zwyczaj? Że tutaj się pości Dziesięć w roku 
miesięcy — to wcale nie znaczy, By ludzie żyć i 
tutaj nie mogli inaczej.
Roza Weneda Pan, 
widzę, najwyraźniej żartuje z miłości.
Oscar Wilde To chyba 
wszystko jedno. Jeżeli jest warta, Obmowa i złość 
ludzka niewiele jej szkodzi, A jeśli jest kłamana, 
co kogo obchodzi, Że ktoś ją demaskuje, 
dowcipnie, do czarta.
Roza Weneda Dotychczas 
wiem jedynie o stróżu z pochodnią Co nocą 
zdemaskował sentyment dość dziwny.
Oscar Wilde
A czy mnie kto zapytał, czym nie jest przeciwny 
Amorom Balladyny z Szekspirem, że zbrodnią 
Nazywam to gruchanie dziewczyny przystojnej
	218	

Dramaty poetyckie
Z mym starym przyjacielem, że myślę ze wstrętem
0	pannie, której ojciec jest jej konkurentem, 
Że ani jednej chwilki tu nie mam spokojnej 
Od obaw, że się mogą połączyć w kościele
1	jeszcze w pierwszą parę drużbować poproszą.
A o tych, co mych dziwnych zwyczajów nie znoszą, 
Sam mógłbym, daję słowo...
Roza Weneda
Nie gadaj tak wiele, 
Lecz tylko zapamiętaj, że u nas jest inny Porządek i 
zwyczaje, że tutaj we dworze Od dziewięciu stuleci!
Oscar Wilde Dziewięciu! Mój Boże! Dziewięć wieków 
zaścianka, dziewięćset lat gminnej, Parafialnej, 
mieszczańskiej, zatęchłej zgnilizny, W którą wstawia 
się knotek, a potem się pali Tę lampkę przed obrazem i 
Boga się chwali Śmierdzącą moralnością. Wyście z tej 
ojczyzny Wykuli dla fantazji i żądz, i zachcianek, Dla 
człowieczeństwa w Polsce złocone kajdany.
0	biedne panny, które zapłodnią kurhany! 
Wiadomo, co się z takich urodzi szlachcianek:
W Sparcie by je, w Londynie, nie mówię w Paryżu, 
Galeria przywitała gwizdaniem i wyciem. To, co u was 
się tutaj szumnie zowie życiem, Pod najpiękniejszym 
niebem na świecie! Na krzyżu Rozpięliście się sami 
narodów Chrystusem
1	sami sobie pchacie w bok śmiertelnym pchnięciem
	219	

Jan Lechoń
Fałszywą deklamację, co was przed zaśnięciem Chroni. - O 
kraju! który płyniesz miodem oraz spirytusem, Ziemią zieloną, 
niebem, błękitna Rzeczpospolito babińska, Ojczyzno Reja! 
słodka macierzy najpiękniejszych w świecie
fraszek, 
Cóż teraz pozostało z twoich sielanek, twoich bajek
i igraszek! 
Moralność? Po ludzkich grzechach — moralność świńska! 
Zajadacie się każdym ochłapem, co z naszego stołu
spadnie, 
Swoich tonów grać nie chcecie, a źle gracie każdy inny! U was 
kobiety grzeszą na cel dobroczynny!!
Roza Weneda
Muszę iść, bo tam pewno znowu Szekspir jabłka kradnie.
(1920)

	220	

Dramaty poetyckie
Z „Godziny przestrogi"
[1] Pogrzeb Stanisława Augusta Scena 
przedstawia teatr na wyspie w Łazienkach w noc letnią.
Melpomena Skąd ty 
przychodzisz, zapomniany I niepotrzebny 
już nikomu, Któryś się zjawiał w blaskach 
gromu I któryś siadał na kurhany. Gdzie 
idziesz? Słyszysz, jak gra fletnia, Widzisz, 
jak kwiat się lekko chwieje. Nic tu po tobie. 
To noc letnia, W której się tutaj nic nie 
dzieje.
Konrad Księżyc był 
krwawy jak na wojnę, Smutne mi owej 
fletni granie. Sny miałem jakieś 
niespokojne I wiem, że coś się tutaj 
stanie. Czy ty nie widzisz tego cienia, 
Co jakby snuł się ponad sceną, A ten 
plusk wody jak westchnienia? Tu ktoś 
dziś przyjdzie, Melpomeno...
	221	

Jan Lechoń
Melpomena Pamiętam, jakeś 
o zachodzie Zjawił się wtedy w noc 
majową, Jakeś się snuł tu po ogrodzie Z 
ukrytą w bladych dłoniach głową. I 
nagle w jednym mgnieniu powiek 
Księżyc swój srebrny tren rozwinął, Z 
tego pałacu wyszedł człowiek I w owym 
blasku się rozpłynął.
Konrad Bezchmurne 
niebo się błysnęło, Zegar gdzieś w 
mieście bić poczyna. Oto wybija znów 
godzina, W której wykonam moje 
dzieło I przed tym, który w nic nie 
wierzy Prócz w to, że świat ten jest bez 
duszy, Ożywię marmur, co się kruszy, I 
posąg, który w gruzach leży.
Melpomena Patrz! Jaka woda 
pomarszczona, Z daleka wioseł plusk 
dochodzi, Czy widzisz, płynie łódź 
Charona I jakiś człowiek stoi w łodzi. 
W alei ciepły podmuch wiatru Pierwszy 
gna zeschły liść po ziemi, A on z rękami 
wzniesionemi Płynie tu prosto do teatru.
Konrad Poprawcie 
szaty swe kamienne I schodźcie 
tutaj się pospołu.
222	

Dramaty poetyckie
O, przetrzyj, Wenus, oczy senne, Różaną 
stopą zejdź z cokołu. Gwiazdę wiszącą 
pod tym stropem We włosy wepnij nad 
twym czołem. I ty przyjdź, Ceres, z 
pełnym snopem, Ze zbożem, kwieciem, 
wonnym ziołem. Tobie się zsunął wian z 
wawrzynu, Więc go umocuj. A ty, 
szczytny, Rozwiń swe zwoje pergaminu, 
Gdzie śpi heksametr starożytny. Ten zaś 
we złotą zbroję zdobny Mieczem o tarczę 
niech uderzy I niechaj zabrzmi, niech się 
szerzy Powoli, cicho marsz żałobny.
Melpomena Ktoś jest, że 
wznoszą dłonie bóstwa Z gałęźmi lauru i 
choiny, Żeś śród pałaców pysznych 
mnóstwa Wybrał te gruzy i ruiny? Skąd 
wiesz, że serc tragicznych rany, Które 
krwawiły niewidocznie, Ten teatr widział 
potrzaskany I teraz właśnie grać 
rozpocznie?
Stanisław August Charonie! 
Wiosło rzuć! Poznaję Zapach tych lip, 
łabędzie pióra. W powietrzu kwietnej 
woni chmura. To ja sadziłem owe gaje, 
Te bóstwa, co w księżycu świecą,
	223	

Jan Lechoń
Ode mnie skrzydła mają dane,
To moje drzewa, z których lecą
Liście, jak ja przez wichry gnane.
To przecież od was chciałem wieści,
Blade posągi, czułe drzewa.
Jak was nie poznać po boleści,
Co dzisiaj serce mi zalewa?
Świat, który płynie przed mym wzrokiem,
Niech tu choć chwilę się zatrzyma,
Bym upił jego się widokiem
Pełnymi gorzkich łez oczyma.
Pallas Nie do otarcia łzy twe 
krwawe I rozpacz twa nieukojona, Bo tutaj 
echo, co nie kona, Powtarza bitwy zgiełk i 
wrzawę. Widzę ich jeszcze, jako idą W 
mgłę otuleni listopada, I słyszę krok ich, co 
się skrada, Miarowy krok pod mą egidą. 
Nie słuchaj tego nocy szmeru. Patrz! Lśni 
w księżycu moja tarcza, Więc naprzód, 
naprzód, co tchu starcza! I wal o bramę 
Belwederu!
Melpomena O 
bezlitosna, o krwi głodna! Czemu 
zasmucasz ową duszę, Co 
wszystką gorycz piła do dna, 
Czemuż to serce krwawisz?
	224	

Dramaty poetyckie
Pallas
...Muszę. 
Muszę, gdy sen żołnierzy zmorzy, 
Stawać nad młodym pułkiem śpiącym I 
wiać powiewem gorejącym We młode 
serce, co się trwoży. Muszę, gdy chwała 
go upoi I próżna duma moc odbiera, 
Egidy chrzęstem, dźwiękiem zbroi Na 
nowo budzić bohatera. Muszę bić w 
bębny, dąć w litaury, Strzec, by ich 
granie nie ucichło, Ledwieś je zdobył, 
gdzież te laury? O! Jakże one więdną 
rychło.
Melpomena Oto, bogini, 
twarz ci pała I więź wężowa lśni w twej 
dłoni, Jak w tę noc śnieżną, gdyś tu 
stała, A krzyk przed tobą szedł: „Do 
broni!" Oto znów stajesz w złotym 
kasku, Zdobna w miecz, tarczę i pawęże. 
Czemuż się zjawiasz w takim blasku?
Pallas Jestem tu 
z wami i zwyciężę.
(1938)
225	

Jan Lechoń
[2] Scena z dramatu „Dziadów część piąta"
Jest to fragment jednego ^ obrazów początkowych, dziejącego się w Teatrze
Polskim w Warszawie, rano w czasie próby. Na scenie Dyrektor,
Zajęty próbą, wciąi? zapytywany o rozkazy, maszyniści uprzątający scenę
Z dekoracji poprzedniego dnia. Wchodzi Jan.
Dyrektor
Jak się masz? Pokażże się! Niech ci się napatrzę. Ledwo od 
dwu dni u nas i już dziś w teatrze? Ani trochę zmieniony! 
Trochę tęższy! Brawo! No i cóż? Wciąż nie tęskno 2a naszą 
Warszawą?
Jan Doprawdy, ile razy stoję na tej 
scenie, Czuję może jak nigdzie tak proste wzruszenie, 
Wszak tutaj, co tu skrywać, chodziłem od dziecka. Ta 
kurtyna, Arnoldzie, jest już staroświecka, A zda mi się to 
wczoraj, te nad Rzymem chmury, Gdym widział ją raz 
pierwszy, kiedy szła do góry.
Dyrektor Ja tutaj, chwała Bogu, wśród 
tego hałasu Nie wspominam, nie czuję płynącego czasu. 
Teatr, jak dziennik, ciągle chce czegoś nowego I czy wiesz, 
że w tym roku jest nawet dość tego?
Jan Coś nowego? To znaczy 
Miłaszewski przestał Nasze cnoty szlagońskie ciągnąć na 
piedestał I ludzi Kiedrzyńskiego nie czuć wreszcie wódką,
-226—

Dramaty poetyckie
A wszyscy inni mówią wyraźnie i krótko,
Jak pisarze francuscy, o co w sztuce chodzi.
No więc mów! Gdzież ten nowy Szekspir, co się rodzi?
Dyrektor Zaraz Szekspir! 
Czemużeś taki dla nas twardy, A czyż twoje 
Bernsteiny, Giraudoux, Achardy W prostej linii z 
Moliera i Szekspira idą? U ciebie, w twym Paryżu, 
także jedną, z biedą Sztukę na rok wyłowisz, co 
może zostanie!
Jan Sam widzisz, że żartuję. 
To samo mam zdanie, Tylko mam głupi nałóg, że 
wciąż mi się roi, Jak Poecie w Weselu, ten Rycerz 
we zbroi, Faust jakiś czy też Hamlet, lecz zupełnie 
nowy, Zarazem bardzo ludzki i nasz narodowy.
Dyrektor
Nie chciałbym ci pochlebiać, lecz powiem: „Czekamy!"
Jan
To nie jest takie proste. My, widzisz, dość mamy 
Koturnów romantycznych i cały ten szumny Nasz teatr 
patetyczny, i greckie kolumny, Gontyny prasłowiańskie, 
żurawie wśród tęczy — Któż przeczy, że to wszystko 
jak pusty dźwięk brzęczy, A jednak...
Dyrektor I 
cóż jednak?
	227

Jan Lechoń
Jan
Ty właśnie pamiętasz W 
Krakowie po raz pierwszy na scenie ten cmentarz Z 
płóciennych dekoracji, co śmiesznie się chwiały, 
Guślarza i te duchy, co z grobów powstały, Skarżące się 
na piekło wśród wycia wichury. I zemsty pieśń 
młodzieńczą płynącą przez mury Więzienne, i wołanie 
anioła i czarta. A potem ten cudowny menuet Mozarta, 
Co bólem cię i czarem zarazem przenika, A później bije 
piorun i milknie muzyka.
Dyrektor No 
dobrze! Lecz właściwie...
Jan
Ja także chcę przecie, By 
u nas było wszystko jak wszędzie na świecie, By chmur 
się romantycznych rozpękła kopuła I Polska swe 
tragiczne koturny rozzuła, I kiedy będzie naszej poezji 
zdrój szumiał, Ażeby go nie tylko sam Polak rozumiał, 
Lecz aby świat mógł cały z naszego pić źródła. Tak 
myślę — ale wierz mi, nie całkiem wychłódła Tajemna, 
wulkaniczna głębina tej ziemi I nieraz pod beztroską i 
siłą naszemi Ja czuję jakieś drżenia podziemne i wróżę, 
Że jeszcze będą zmiany w tej polskiej naturze.
Dyrektor Powtarzam: wracaj do 
nas! bo marzysz na jawie. Wiesz, co nam jest potrzebne: 
ot! Balzak w Warszawie,
	228	

Dramaty poetyckie
Wzrok jasny, który wielkość widzi w życiu wszędzie W 
tym, co żyje, jest, nie zaś w tym tylko, co będzie, Którego 
tak jak wojna, sklep i bank porusza. Dziesięć lat jest w 
Paryżu i wciąż mówi „dusza"! Siedź z nami, patrz na 
życie, to może cię skruszy.
Konrad - Józef Węgrzyn zjawiając się na scenie „Jak to? Więc 
nie ma duchów? Ten świat jest bez duszy?"
Jan Słowo ciałem się stało! 
Józek! I w tej szacie! Ach, Arnold! Klniesz poezję i 
grasz Driady, bracie!
Konrad -Józef Węgrzyn To Schiller 
Mickiewicza chciał nieco odświeżyć, Lecz boję się, 
że sztuka na pysk będzie leżeć.
Dyrektor Ten człowiek mnie dobija! 
Że ci wciąż tak chce się, I to przed nim, co wszystko na 
miasto rozniesie.
Jan Ja na miasto? 
Doprawdy! Co ten człowiek gada! Ja, który jeden 
jeszcze w czar teatru wierzę? I teraz czuję właśnie, że 
wieczór zapada, Ksiądz stary w swej pustelni 
ukończył wieczerzę, Przed Matką Ostrobramską 
oliwny knot płonie, Sufler z budki powiedział 
głośniej jakieś słowo, Drzwi się z trzaskiem otwarły: 
to ty! Irydionie! Wchodzisz, wlokąc za sobą gałąź 
choinkową.
	229	

Jan Lechoń
Słyszysz! Oto na zamku północ zegar bije,
Car rzuca się na łożu i złe widma marzy.
Gustawie! Nie chodź tędy! Nadepniesz na żmiję.
Poznałem cię od razu po głosie i twarzy.
Już ostatni się dymi wystrzał z Belwederu
I Nike po ramionach srebrne skrzydła kładzie,
Tylko wpośród jesiennych kasztanów szpaleru
„Do broni!" słyszę głos twój, Gustawie-Konradzie!
A teraz rampa gaśnie, pusto na teatrze,
I gdy ty w podłej knajpie pijesz kiepskie wino,
Ja w cień twój bohaterski ze łzami się patrzę,
Co z wolna się rozwiewa za spadłą kurtyną.
Konrad - Józef Węgrzyn Kiepskie 
wino! Patrzajcie! Jaki mi artysta! Dawniej dobra 
bywała Baczewskiego czysta, Śledź albo żabi 
kawior, bigos przy bufecie! Co też to czasem z 
ludzi robi się na świecie!
Dyrektor A teraz do roboty! 
Chcesz na wieczór lożę?
Głosy
Światło! Światło!
Chłopiec
podchodzi do Dyrektora
Telefon, panie dyrektorze!
(1942)
	230	

Dramaty poetyckie
[3] „Godzina przestrogi". Scena z dramatu
Scena przedstawia zP0CK.e Wawelu w chwili pogrzebu Piłsudskiego. Tłum
(chłopi w sukmanach i miejska ciżba marynarkowa, w której z rzadka
widać kogoś znacznego), zgromadzony pod pomnikiem Kościuszki, patrzy
w dół na zbliżający się pogrzeb. Co chwila słychać dochodzące z dołu szumy,
co chwila ktoś wychyla się, by lepiej widzieć.
Pierwszy z tłumu
0	tam, patrz, Petain idzie! Ten mundur błękitny. 
Patrz dobrze, bo to jakby jakiś starożytny 
Bohater przeszedł tędy, i nie wiem czy wielu 
Jest wśród tych, którzy tutaj leżą na Wawelu, 
Co by mogli mu zrównać swymi zwycięstwami.
Drugi z tłumu A ten za nim, patrz, 
Laval. Mówiąc między nami, Francja co ma najlepsze dziś do 
nas przysłała, Ale cóż! nam tak pycha rozum pomieszała, Że na 
wszystkich wokoło zadzieramy głowę
1	nic nie jest nam dobre, co nie jest krajowe.
Trzeci z tłumu Że też pan 
nawet teraz bajać ma ochotę.
Czwarty z tłumu Patrz w dół na tę 
płynącą jak morze piechotę I pomyśl, czemu patrzysz 
załzawionym wzrokiem. Czyś ty kiedy pomyślał przed 
czternastym rokiem, Gdyś płakał, Wyspiańskiego odczytując 
karty, Czy pamiętasz ten okrzyk: „Anno, to pułk czwarty"? 
Pragnąłeś, lecz czyś wierzył, że to jest możliwe,
	231	

Jan 'Lechoń
Że zobaczysz to wojsko tak jak teraz — żywe, 
Jakby z pieśni poetów naszych zmartwychwstałe? 
Za szybko ci się wszystko zdaje zrozumiałe Co jest, 
kiedy pomyślisz, nad ludzkie pojęcie! Patrz na tę 
kawalerię, o tam! na zakręcie! To pierwszy 
szwoleżerów! To ułański trzeci! Te wszystkie w 
wolnej Polsce wychowane dzieci, To przecież 
ożywiona książka dla młodzieży. Czy myślisz, że to 
wszystko tobie się należy?
Trzeci z tłumu Tak myślę, 
i to znaczy, że ja wolność czuję.
Pierwszy z tłumu Cicho, 
panowie! Kondukt na Wawel wstępuje.
Głosy Proszę się nie pchać! 
— Trudno. Miejsca więcej nie ma.
Czwarty z tłumu Tak samo jak my 
dzisiaj, przed wiekami trzema Tu pod zamkiem 
wawelskim ludzie jak my stali, Czekając aż się działa 
odezwą z oddali I obwieszczą na całe wielkie polskie 
państwo, Że Jan trzeci pod Wiedniem zbawił 
chrześcijaństwo, I jak my dziś, tak stali tu kiedyś w 
żałobie — Teraz tom nagle oto uświadomił sobie — Ci, 
co nieśli na Wawel Batorego trumnę I spod Pskowa w 
milczeniu wiedli znaki dumne Tą samą co my nasze 
spod Warszawy drogą. Nieszczęśliwi, co tego teraz czuć 
nie mogą
232

Dramaty poetyckie
Biedny ten, co tu stoi jako zimny świadek
I myśli, że to tylko niezwykły wypadek,
I nie czuje przeszłości i przyszłości w sobie.
Nigdym, naprawdę nigdy nie był mniej w żałobie
Niż w tej chwili, gdy dzwony w całej Polsce biją.
To wielka, prosta prawda, że umarli żyją.
Piąty z tłumu Oby się tak tym 
razem i na zawsze stało. Widzę przecież jak wszyscy, że 
to martwe ciało Jest, jaką żywy nie był, obdarzone 
władzą, Lecz gdy już je piwnicom wawelskim oddadzą, 
Gdy łzy oschną i przebrzmią wiersze obchodowe,
0	serca się nie boję, lecz czy widzisz głowę 
W której by myśl się owa potężna zamknęła? 
Bo choć wszyscy mówimy, że te wielkie dzieła 
Płynęły z Jego serca, co dla Polski biło, 
Wszystko by to już dawno smutno się skończyło, 
Gdyby nie kazał sercu zamilknąć i krwawić.
Ja się lękam, że będziem Jego błogosławić, Czcić, 
odchodzić i robić po dawnemu swoje. Trudno! To 
są już takie wieczne niepokoje Tego, co nasze 
dzieje dokładnie pamięta.
Trzeci z tłumu Ja myślę, 
że ta sprawa już jest rozstrzygnięta
1	że naszych przeznaczeń nic wstrzymać nie zdoła, 
I że ci wszyscy zmarli spod tego kościoła
Jest to tylko hymn piękny, w świąteczne dni brzmiący, 
A my jesteśmy wielki kościół wojujący, Który naszą 
historię każdej chwili tworzy.
233	

Jan Lechoń
Może być i na pewno będzie nieraz gorzej,
Ale przez to czyż mamy zwątpić w Polskę samą?
Nic się tutaj nie kończy za wawelską bramą:
To tylko jedna gwiazda fantastyczna gaśnie,
Lecz są i mniejsze światła i one to właśnie
Swym blaskiem równomiernym w codzienne dni świecą,
Lecz gdy trzeba - jak piorun po niebiosach lecą.
Z nich to, z owych miliona serc i duchów skromnych
Rodzi się święty ogień w tych duszach ogromnych
I sen wielki, co w noce samotne ich budzi.
To są właśnie marzenia owych prostych ludzi,
Same przez się się w czynach wyzwolić niezdolne.
Uwierz wreszcie w Polaków! To są duchy wolne,
Co nie zadrżą, gdzie inni ugną się stokrotnie.
To oni, bezimienni, ginęli samotnie,
Nie wiedząc, czy gdy wolność powróci znów dumna —
W tej Polsce dla ich kości będzie jakaś trumna.
Niech tedy umęczony po trudach i wojnie
Ten, którego tu niosą, zasypia spokojnie,
T	?	T	, . .	.
I można nawet Jego nie wzywać imienia,
Bo on teraz w każdego Polaka się zmienia
I każdy Jego ducha w swoją duszę bierze.
Nie patrz teraz na wojsko. My wszyscy żołnierze.
Czwarty z tłumu Widzisz! czoło 
orszaku już katedry sięga, Już zwija się na wzgórzu 
biała księży wstęga, Widzisz trumnę! Patrz, trumna! 
Biorą ją w ramiona, I płynie jak monstrancja nad 
tłumem wzniesiona, I wpływa jako orzeł do katedry 
bramy.
	234	

Dramaty poetyckie
Piąty z tłumu Żegnaj, żegnaj 
na zawsze! My Ci przysięgamy Tak czynić, jakeś 
pragnął, abyśmy czynili, I naszą nędzną małość 
odpuść nam w tej chwili, A reszta już do Boga, nie 
do nas należy.
Pierwszy z tłumu 
Słyszycie! To armaty!
Trzeci z tłumu I Zygmunt 
gra z wieży.
Głosy Proszę się 
cofnąć! Proszę! Panowie na prawo!
Pierwszy z tłumu Patrz! Patrz! To 
Goering! Goering! ten gruby z buławą.
Szósty z tłumu Że też 
takiego gościa nikt teraz nie przegna.
Siódmy z tłumu Ja radzę, 
niech się każdy trzy razy przeżegna.
(1941)
	235	

Jan Lechoń
[4] „Godzina przestrogi". Scena z dramatu
Noc, ^awieja śnieżna na granicy Polski w czasie tej wojny. Konrad walczy Z 
%aspami i daremnie stara się wydostać ? pamięci.
Konrad Już nie mogę. Ziąb 
straszny na wskroś mnie przenika. Śnieg coraz mi 
zasłania ową światłość kłamną, Co świeci i za chwilę w 
śnieżnym pyle znika. Nie widzę sam, gdzie idę. Znów 
błysło.
Głos
Chodź za mną!
Konrad Gdzie jesteś? Hej, 
człowieku! Daj mi dłoń, bo padnę. Zgubiłem wszystkie 
ślady, wciąż krążę dokoła. Tak zostać w tej zamieci — to 
nie żarty żadne. Znów jakiś rów przeklęty!
Głos
Chodź za mną!
Konrad
Kto woła?
Głos 
Chodź za mną!
Konrad Nic nie widzę! Ach, ten ziąb straszliwy! Nie 
widzę cię.
	236	

Dramaty poetyckie
Głos 
Chodź za mną!
Konrad
Czyś jest człowiek żywy, 
Czyli też duch trapiony przez czyśćcową mękę, Co się tłucze 
po nocy, by swe grzechy zgładzić? Jeśli nie mam tu 
zmarznąć, to mi podaj rękę. Na Boga! Kto mnie dotknął?
Głos
Będę cię prowadzić.
Konrad Co to? Kto to? Gdzie 
jestem? Skąd bije to ciepło? Prowadzić mnie? Gdzie? 
Dokąd?
Głos
Poprzez krew zakrzepłą I 
takie, jakich dotąd nie było, ohydy, Poprzez kości zbielałych 
pójdziem piramidy, Przez jęki mordowanych, ryki 
mordujących, Pośród samych umarłych i umierających, 
Gdzie dusza ludzka wyje, jak psy wściekłe, wściekła, Gdzie 
ją wreszcie zobaczysz.
Konrad
Gdzie mam iść?
Głos
Do piekła! 
Dante wyłania się c pamięci śnieżnej.
237	

Jan 'Lechoń
Konrad To ty? Jak to? Ty 
tutaj, w tej strasznej zamieci? Ty ze mną? Gdzie ja 
jestem? Skąd te wichry gonią? Ach! ta głowa! Te 
laury nad kamienną skronią! Jak to? Więc nie ma 
czasu? Przeszłości? Stuleci?
Dante Nie ma. Nie ma. 
Jest tylko dusza nieśmiertelna I tylko róża niebios, i 
brama piekielna, I my wśród wielkiej burzy na 
wątłym okręcie. Jest wszystko tak jak pisze w Nowym 
Testamencie. I dokąd na tę ziemię sen nie spłynie 
wieczny, Po dzień bożego gniewu, po sąd ostateczny, 
Będą z tobą, czy czuwasz, czyli marzysz senny, Stać 
zawsze smutny szatan i anioł promienny.
Konrad Do 
piekła!
Dante To nie będzie piekło, gdzieśmy byli 
Z poczciwym moim mistrzem. O, dobry Wirgili! 
Zejdziemy w kręgi głębsze, widzieć rzeczy nowe, Które 
szatan dopiero w tym roku wymyślił. Pamiętaj, byś raz po 
raz znak krzyża nakreślił. Gdy krzykniesz, dam ci płaszcz 
mój, abyś zakrył głowę. Potknąłeś się?
Konrad Mój mistrzu! To strachy dla dzieci! 
Albo bajki dla gminu! Krzyż jakiś spróchniały!
	238	

Dramaty poetyckie
Tam dalej mur cmentarza, rozbity w kawały! I 
tylko jeszcze patrzeć, a księżyc zaświeci!
Dante
Przypomnij sobie dobrze! Spojrzyj na te drzewa! Na 
cmentarz opuszczony! Słyszysz? Wicher śpiewa! 
Pamiętasz? Kiedyś nocą lud schodził się skromny. O, 
teraz! Spojrzyj w górę! Widzisz? Kruk ogromny! Wpadł 
z szumem do kaplicy w ciężkich skrzydeł stuku!
Konrad Poznaję! 
Byłem tutaj! Ktoś ty? Ktoś ty, kruku?
Dozorca I to pan, co tak 
zda się z teologią zbratani Jak to? Pan mnie nie 
poznał? Lukrecy, Lewiatan, Alter Fritz, Legio sum.
Dante
W tak skromnej postaci?
Dozorca
Jest nas teraz tak wielu. Sam mam licznych braci. 
Standard, standard, jak mówią. I zarobki liche. Byłoby 
dzisiaj śmieszne, bym się wbijał w pychę, Którą mi 
Pismo Święte ciągle za złe bierze. Jezuityzm! Co prawda, 
przyznam się wam szczerze, Że w pracy zespołowej są 
wyniki lepsze. Jeden diabeł nie może — drugi go 
podeprze. Solidaryzm! I przy tym wszystko według 
planu, I wszystko w wielkich liniach! Wszystko — racja 
stanu!
	239 —

Jan Lechoń
Władza wgląda we wszystko, więc każdy się stara I 
za wszystko nagroda, i za wszystko kara. 
Sprawiedliwość - to piękne! Czy to panów nudzi?
Konrad Przeciera się na 
wschodzie. Za chwilę się zbudzi Jezioro za ogrodem, 
przed domem park stary. To nie są czary Umbrii i 
Florencji żary. Ale ty mnie zrozumiesz, coś był też 
wygnany. ...Na wzgórzu stał dwór z drzewa, lecz 
podmurowany.
Dante 
Obudź się! Czas nam w drogę!
Konrad
Zanim pójdę dalej, 
Chcę wejść do jednej izby. Tam się światło pali, Tam 
jest matka. Ja poznam! Tu gdzieś dwór ten stoi!
Dante Jesteśmy 
o dwa kroki od piekła podwoi!
(1948)

	240	

Dramaty poetyckie
[5] „Godzina przestrogi". Scena z dramatu
W początkach maja 1944. Nocą w przeddzień wejścia Drugiego Korpusu do 
akcji, mającej za gadanie zdobycie Monte Cassino, jest ciszą, czasem
tylko przerywana odgłosami armat, motorów samochodowych, min 
pękających i echami, które one budzą.. Ciemność, którą rozświeca księżyc 
raz_po raz wyglądający zza chmur, rakiety sygnałowe i na pierwszym planie 
sceny odblask papierosów zapalanych przez młodzież K, Drugiego Korpusu,
siedzącą w rozwalonym domu i rozprawiającą namiętnie, jak zawszę i 
wszędzie czynią Polacy. Są to przeważnie chłopcy z inteligencji, głównie
Z Kresów. Rzadko między nimi ktoś starszy. Telefon umieszczony
na kulawym stole raz po raz dzwoni i wtedy jeden z debatujących podbiega
i odbiera nadawane rozkazy.
Stefan No, panowie! tym 
razem to już sprawa serio. Tutaj już, bez urazy 
czcigodnej przeszłości, Cały Bem legendarny z swoją 
artylerią Zanim by zdołał strzelić, już by liczył kości.
Andrzej Dzisiaj jeszcze 
Anglikom dali łupnia zdrowo. Jak tu kogo rozłożą, nie 
będzie co zbierać. Dobry sobie nasz Stary z Górą 
Legionową! Zdaje się, co tu gadać, przyjdzie się 
umierać.
Jan Tylko ty po swojemu nie 
zaczynaj czule, Bo nigdy nie wiadomo, który pierwszy z brzega. 
Co do przeczuć zaś wszystkich: gwiżdż na nie, kolega. Ja wierzę 
po staremu: Pan Bóg nosi kule.
Stefan Toteż nic nie 
zostaje, jak zdać się na Boga. Tutaj sam Alexander 
nawet nie poradzi.
	241	

Jan Lechoń

Kamil
A jednak nieraz myślę: diablo długa droga I 
kręta, co nas teraz do Polski prowadzi.
Stefan I on nam takie 
rzeczy mówi w żywe oczy, Ten szczęściarz, że 
podobnych szukać by ze świcą. Mieszka chłop pod 
Zbąszyniem, pod samą granicą I ledwo ją przejdziemy 
- on do domu skoczy!
Kamil To są takie 
marzenia! Czas nas z nich uleczy. Więc choć ciężko 
nam tutaj, ciesz się z każdej chwili. Bo możemy, 
wróciwszy, takie ujrzeć rzeczy, Że będziemy żałować, 
żeśmy powrócili.
Stefan Ten jak usta 
otworzy, zawsze głupstwo palnie. Ta cała filozofia to 
są babskie nerwy. Ja wierzę, że ci w Kraju, choć 
cierpią bez przerwy, Dziwne to jest powiedzieć: żyją 
naturalnie. Gdyś w domu, jak pod rękę chodzisz z 
każdą troską.
Krzysztof U mnie dziś 
już nietęgo z bogami greckiemi. Lecz pamiętam: 
był taki, który moc miał boską, Dopiero kiedy 
stopą dotknął własnej ziemi.
Jan I miał rację! Bo 
weźmy, czymże są Łazienki Przy niejednym 
tutejszym niby zwykłym domu?

242

Dramaty poetyckie
I spytam was, koledzy, ale po kryjomu:
Czym są przy takich Włoszkach warszawskie panienki?
Głosy Zamknąć 
gościowi usta! Panowie! To zdrada!
Jan Pozwólcie mi 
dokończyć! Morał jest na końcu. ...A przecież mimo 
tego niech mi nikt nie gada O Rzymie, czy o 
Krymie, czy o włoskim słońcu. Kicham na 
wszystkie razem weneckie piękności, Siadam na ich 
historię, skrytą wieków pyłem. Niech żyje sztuka 
mięsa, byleby przy kości! Wiwat ulica Krucza! 
Panowie! Skończyłem.
Andrzej Dobrześ zrobił! 
Warszawa to nie jest Ojczyzna.
Jan Ale jest to na pewno, co 
w Polsce najlepsze. Kto uczciwy — choć Lwowiak, rację 
mi w tym przyzna.
Stefan A niechby ci nie 
przyznał - już ja go opieprzę.
Głosy Panowie! Dać mu 
spokój! Gość wyraźnie chory!
Krzysztof A czy ty 
znasz wileńskie, wiosenne wieczory, Zachód 
słońca, słowiki, te wody, z któremi Żadne inne 
się równać nie mogą na ziemi, Ta chwila, gdy 
kasztany zaczynają szumieć.
	243	

Jan l^echoń
Nie myślcie, że tak mówię, bo nam je wydarto, Ja 
naprawdę bez Wilna nie mogę zrozumieć I Polski, 
i wolności. I żyć by nie warto.
Kamil
Ja czasem gdy pomyślę, co z nami zrobili, Naprawdę 
zdaje mi się, że skończę u czubków. A dranie! A 
łajdaki! Gdy myśmy się bili, Mołotow z 
Ribbentropem jedli sobie z dzióbków!
Jan Najgorsze, że to 
wszystko nie jest po raz pierwszy. Któż to był 
Napoleon, ten bóg polskich wierszy? Inny Churchill, 
co przecież też się o nas stara. Bardzo lubił Polaków, 
lecz nie tak jak cara.
Krzysztof Tych rzeczy nawet 
z sobą równać się nie godzi, Bo wtedy przecież sami 
szukaliśmy guzów, Ginęliśmy na kredyt, nam to nic 
nie szkodzi, Mając prawo jedynie do łaski Francuzów. 
Ale teraz to było obiecane święcie, Były wszystkie 
podpisy, klauzule, pieczęcie, Nie mówiąc o frazesach! 
Wszystko, aby potem Zmienił Churchill siekierkę — 
ale na sierp z młotem.
Kamil Od wczoraj wciąż 
mi dziwnie w oczach Adolf stoi, On, taki zawsze 
zimny, skupiony, spokojny. Wiecie, co nam 
powiedział? „Myślę, drodzy moi, Że wstyd będzie 
każdemu, kto wróci z tej wojny".
	244	

Dramaty poetyckie
I to on, co tak zawsze i naprawdę wierzył, Tyle w 
życiu go trzyma: pisanie, nauka. Ja czasami to 
myślę, że on śmierci szuka. Naprawdę robi 
wszystko, by wojny nie przeżył.
Feliks Lepiej sobie 
przypomnij nasze dawne piekło, Głód i wszy, i 
te mrozy, i to szczucie psami. A przecież żywe 
kości tutaj się przywlekło. Ja tam jestem już 
pewny: najgorsze za nami.
Kamil Kto znalazł tę 
pociechę, ten w gnuśności zaśnie. Nic nie wie, kto na 
łatwą nagrodę tu liczy, Bo kogo Bóg prowadzi, 
doświadcza go właśnie I jeśli da nagrodę — to kielich 
goryczy. Teraz znów jest jak kiedyś za czasów 
pogańskich, Więc jeśli mamy zetrzeć Szatana z tej 
ziemi, Przyjdzie czas męczenników i czas świętych 
pańskich. Niektórzy z naszych zmarłych już są między 
niemi.
Feliks To wszystko 
bardzo piękne: hermetyczne tajnie, Zapach lilii 
męczeńskich i mistyczne chmury. Lecz ja jestem 
jak chłopi, ja wierzę zwyczajnie I to jest właśnie 
wiara, co przenosi góry. Być może, z niej nie 
wstaną święci i anieli, Lecz jakże to jest wiele, gdy 
ludźmi są ludzie. Pamiętam jeden wieczór w 
syberyjskiej budzie, Gdzie nas trzystu w zaduchu 
jak bydło zamknęli. I nagle pękły tamy, co od 
zbrodni strzegą
	245	

Jan ~Lechoń
I wszystko co najgorsze buchnęło z każdego. 
Chwila jeszcze, a każdy z pięścią by się rzucił, 
Każdy patrzał, żeś myślał: drugiego zabije. I 
wtedy jeden człowiek starą pieśń zanucił.
Kamil „Vivat 
Polonus, unus defensor Mariae".
Andrzej 
Telefon.
Głosy 
Ty odbieraj!
Kamil
Rzeczywistość dzwoni.
Krzysztof
Nie żartuj! To są właśnie historyczne chwile. 
Kiedyś jakiś Godebski od pancernej broni Opieje 
nas idących w tym cholernym pyle.
Andrzej powraca od telefonu, kolęda ^wróceni do niego.
Głosy
No jakże?
Andrzej Najwyraźniej, 
że na coś się zbiera.
Stefan Na te palmy 
męczeńskie i anielskie chóry.
	246	

Dramaty poetyckie
Andrzej Wszystkie 
prawie narody już spadły z tej góry, Więc kolej na 
Polaków. Vivat Somosierra!
Stefan
Co tu gadać: jak trzeba, to się ją powtórzy. Lecz 
pod jednym warunkiem o! rycerze wściekli! Nie 
mamy co dowodzić, że Polak nie tchórzy I Anglicy 
dać muszą wszystko, co przyrzekli. Niech się jakiś 
romantyk przy tym zarumienia. A ja wołam: 
„Krew polska jest też do kupienia" I powiem 
Churchillowi: dawaj Kresy, chłopie, A będziem ci 
tu ginąć jak raki w ukropie!
Jan
Dekoracje, przyznacie, są tutaj wspaniałe, 
Robota nie jest łatwa — ale raz się ginie.
Stefan
Ja bym kazał tym naszym mądralom w Londynie 
Choć jeden dzień się drapać na tę gołą skałę.
Krzysztof Już widzę 
Strasburgera, jak z moździerza wali!
Kazimierz
Przestańcie o nich gadać, bo mnie furie trzęsą.
My tutaj co dzień bardziej idziemy na mięso,
A oni coraz bardziej boją się Moskali.
I mają tylko jedno: klucz partyjny w głowie,
I myślą wciąż o jednym: co pan Churchill powie.
-247	

Jan Lechoń
Cóż z tego, że ty wyjesz po nocach z rozpaczy, Jeśli 
do nich pan Roosevelt uśmiechnąć się raczy.
Feliks Gdy nie ma wielkich 
ludzi, my pójdziemy przodem, Bo my jesteśmy naród, 
czujemy z narodem. I niechaj cudza małość woli nam nie 
ziębi. „Plwajmy na tę skorupę i schodźmy do głębi". Są 
potęgi na ziemi, są gwiazdy na niebie, Co wesprą tych, co 
nie chcą niczego dla siebie, Co mogą odejść szczęścia, bo 
ta myśl ich krzepi, Że jeśli oni zginą, innym będzie lepiej.
Andrzej 
Znów telefon!
Metan Ja radzę skończyć te romanse I 
choć parę się godzin nacieszyć piwnicą. Bo jak 
widać z wszystkiego, mamy wielkie szanse, Że jutro 
będzie ciepło. Lepiej spać póki-co.
Jan Good night! Buona 
notte! Dobranoc, panowie! Niech się wam śnią 
kołduny i litewska strzecha, Albo Wały Hetmańskie i 
Szkowron we Lwowie.
Krzysztof A tobie 
Modzelewska i felieton Wiecha!
Wszyscy powoli ro^chod^ą się do piwnicy pod domem, ^o stają tylko Feliks 
i młodziutki Lukasa parę żołnierzy w mroku.
	248	

Dramaty poetyckie
Łukasz
do Feliksa Patrz jak niebo się 
dymi od gwiazd srebrnych dymu! Jednak jakie to cudo jest 
ta droga mleczna! I ciągle sobie myślę: „Co za rzecz 
bajeczna, Że to my, polskie wojsko, idziemy do Rzymu!! 
Nasz los był wywróżony w słowach prostej pieśni, Co 
kiedyś po raz pierwszy wśród tych dróg zabrzmiała. Ach! 
Ledwo mogę wierzyć, że to się nam nie śni! Wszystko to 
jest jak książka groźna lecz wspaniała. Widzę trupy 
skrwawione, oczy ich otwarte, Lecz myślę tylko jedno: 
«Przejdziem, przejdziem Wartę»". I wierzę: ci, co krwawią i 
leżą pokotem W ostatniej swej godzinie — myślą tylko o 
tem.
Ktoś w ciemnościach się poruszył. 
Kto idzie?
Kubik (młody żołnierz) To 
ja, Kubik.
Feliks
Czego tu chcesz, smyku?
Kubik Ja tak panów 
słuchałem, panie poruczniku, I widzę, że coś bardzo 
krucho z naszą sprawą. Więc myślałem o moich, co 
są pod Warszawą. Ja rozumiem: to straszne, nasi 
chłopcy giną, Lecz my musimy zdobyć - to Monte 
Cassino.
Kurtyna.
(1945)
	249	

Jan l^echoń
[6] „Godzina przestrogi". Scena z dramatu
Akt III
Na scenie teatru krakowskiego r. 1945 po przedstawieniu, przed północą.
Już uprzątnięto dekoracje, aktorzy i maszyniści rozchodził się powoli.
Zostało ich tylko paru i Karol, dyrektor teatru.
Karol
do sekretarza Jutro wszystkie 
pan wzmianki da do załatwienia. Niech pan styl ich 
podrabia, jak tylko pan umie. I tak przecież się zaraz każdy 
dorozumie, A inaczej nam cenzor wszystko poprzemienia.
do elektrotechników Gasić 
światło, panowie! A jutro czytana!
Woźny
do zbliżającego się Konrada A 
pan kogo uważa?
Konrad
do Karola Ja właśnie 
do pana!
Karol Pozwoli pan na 
górę. Tutaj zaraz gaszą, I przy tym diablo zimno. Co za 
czas fatalny!
Konrad Co do mnie, przyznam 
szczerze, chłody mnie nie straszą, A przy tym, jeśli można, chcę być 
niewidzialny.
	250

Dramaty poetyckie
Karol Więc dobrze! Ale 
najpierw: „Z kimże mam przyjemność?"
Konrad Pan ma pamięć tak 
świetną. Niech ją pan wytęży! Zapadła wieś na Litwie. 
Jak teraz, jest ciemność. To właśnie ja przyszedłem do 
jednego z księży
Karol Tak teraz o żart 
trudno, że szczerze się bawię. Więc to pan? Jak mi 
miło! Witam cię, Gustawie! I nie chcąc twego czasu 
drogiego nadużyć, Choć musiałeś niezwykłe 
przechodzić koleje, Nie pytam cię, jak chciałbym: „Co 
się z tobą dzieje?" Lecz zaraz, prosto z mostu: „Czym ci 
mogę służyć?"
Konrad Z odpowiedzią, doprawdy, 
nie będę mieć biedy. Jest to cytat po prostu z mej znanej 
tyrady, Więc powiem teraz panu, co mówiłem wtedy 
Staruszkowi w pustelni: „Wróć nam, wróć nam Driady".
Karol Niczego nie 
chcę bardziej. Ciągle o tym marzę. Na razie 
pozwolili dać w repertuarze. Ale widzisz: minęło 
już sto lat z okładem, Odkąd, drogi Gustawie, 
stałeś się Konradem, I różnych takich rzeczy 
przybyło na świecie, Przy których Nowosilców 
jest niewinne dziecię.
	251	

Jan Lechoń
Konrad Widzę, żeś mnie nie 
pojął, drogi przyjacielu, I nie wierzysz, że byłem ciągle 
między wami, Że jestem duch, jak w Driadach albo jak 
w Weselu, I żem dostał się tutaj zamkniętymi drzwiami. 
Skąd idę? To na teraz sprawa zbyt zawiła. Powstałem, 
tak jak wszystko, na dwa słowa: „Stań się!" Wysłała 
mnie tu do was tajemnicza siła, Co się nigdy na żadnym 
nie zjawi seansie,
0	której się niewielu śniło filozofom,
Bo tak bardzo jest prosta, wystarczy w nią wierzyć: Ktoś 
wieki może przetrwać dzięki paru strofom
1	dzięki paru nutom wielkie państwa przeżyć. 
Coś temu podobnego i ze mną się stało. 
Widzisz przecie, żem żywa i zwykła osoba. 
Dotknij tylko mnie mocno: czujesz żywe ciało! 
Lecz mówię ci: przepadnę, gdy mi się spodoba.
Karol Trochę jest to 
dziwaczne, przyznam ci się szczerze, Lecz teraz tyle 
grobów. Nie widzę sposobu, By teraz właśnie zmarli nie 
wstawali z grobu. Ja znałem Wyspiańskiego. Więc 
prawie ci wierzę.
Konrad Teraz czuję 
naprawdę, żem wrócił do domu: Te ściany, sufler w 
budce — to druhowie moi. Jakże do was tęskniłem, 
idąc w blaskach gromu. To dobrze, jak to dobrze, że 
ten teatr stoi! Słychać kroki spóźnione. I chwila się 
zbliża, Kiedy zegar uderzy u Świętego Krzyża,
	252 —

D
r
a
m
a
t
y

p
o
e
t
y
c
k
i
e
I 
wsz
ystk
o 
to, 
co 
za 
dnia 
gwa
r 
czy
ni i 
dąż
y, I 
szu
mi, 
wsz
ystk
o 
żyw
e w 
mro
ku 
się 
pog
rąży
. A 
to, 
co 
nie 
ma 
ciał
a, 
bo 
jest 
sztu
ką 
czy
stą, 
To, 
co 
jedn
o 
jest 
tylk
o 
pra
wdą 
ocz
ywi
stą, 
Cze
mu 
czas 
ani 
życi
e 
gra
nic 
nie 
zakr
eśli, 
Nie
pod
legł
e 
znis
zcz
eniu
, bo 
zro
dzo
ne z 
myś
li, Z 
mar
zeń 
ciał
o 
wys
nuje 
i 
wyb
ierz
e 
sobi
e, 
Jaki
ch 
będ
zie 
mu 
trze
ba 
stro
jów 
w 
gar
der
obie
. 
Będ
ę 
cze
kał 
tu 
tera
z, 
aż 
zeg
ar 
ude
rzy 
I 
wej
dzie 
ten, 
co 
w 
gro
bie 
na 
Wa
wel
u 
leży
.
K
arol Cóż 
to, drogi 
Konradz
ie? 
Znowu 
te 
tradycje
? 
Myślałe
m, żeś 
tu 
przyszed
ł głosić 
rzeczy 
nowe. 
Wybacz 
mi 
niepopra
wną 
moją 
erudycję
, Lecz 
chciałby
m ci twą 
własną 
przypom
nieć 
rozmow
ę. Tyś to 
przecież 
rozpętał 
patetycz
ną 
chmurę, 
Z której 
burza 
bezwolę 
papiero
wą 
siekła I 
tych, co 
chcieli 
uciec od 
sumieni
a piekła, 
Jak 
gdyby 
pod 
parasol - 
pod 
literatur
ę. Tyś 
powiedz
iał nam 
pierwsz
y: „Bije 
wam do 
głowy Z 
poezji 
romanty
cznej — 
zimny 
wiew 
grobowy
", I 
nawet ci 
w tym 
miejscu 
zrobiono 
owację 
(Pamięta
m, bo to 
były 
moje 
dekoracj
e). 
Gdybyż 
w 
naszym 
szaleńst
wie 
choć 
rozsądk
u 
szczypty
, Może 
by się 
męczeńs
twa czas 
naszego 
skrócił! 
I oto, 
widzę 
teraz, 
żeś po to 
powrócił
, Ażeby 
sam 
zaglądać 
pod 
wawelsk
ie 
krypty.
K
o
n
r
a
d

Z
n
a
s
z

t
y
l
k
o

p
ó
ł

m
e
j

m
y
ś
l
i
!
—

2
5
3
-

Jan Lechoń

1

słychać nagłe brawa
Karol Skąd ten 
szum?
Konrad
Oklaski.
Karol
Lecz przecież sala pusta..

Konrad
Czy widzisz te maski? W 
każdym kącie jest jakaś w swej czarnej opończy. 
Człowieku małej wiary! Teatr się nie kończy, Gdy 
odpływa publiczność, sufler z budki znika. To 
estetyzm zbyt łatwy!
słychać cichą muzykę
Karol A to 
co?

Konrad
Muzyka! Ta sama, 
na dźwięk której zlatują się duszki. Po prostu stara, 
rzewna melodia Moniuszki. Ta sama, którą zawsze w 
Wyzwoleniu grali. Czy chcesz innych dowodów? Bo 
może w tej sali Nagle się zapach malin rozejść 
niespodzianie I żywa Balladyna tu przed tobą stanie, 
Albo też Lady Macbeth w swej szacie królewskiej.
254

Dramaty poetyckie
I usłyszysz, że mówi głosem Modrzejewskiej, 
Ujrzysz szafę z Kordiana. Wiesz, ta wzmianka mała: 
„A gdzież się owa piękna Angielka podziała?" Czy 
widzisz maski w kątach?
Karol ...Tak. To oczywiste! Gdzie inspicjent? Niech 
biegnie zbudzić altarystę.
Konrad Wstydź się, panie 
Karolu! Ciebież to przeraża, Który wiesz, jak nasz 
rozum jest ślepy i kruchy? Myślałem, że masz więcej 
danych na Guślarza. To dyrektor teatru, a nie wie, co 
duchy.
Karol Raz po raz 
jakaś maska gdzieś z kąta wyrasta.
Konrad Niech czekają! Dopiero za 
kwadrans dwunasta! Koniec sceny pierwszej aktu trzeciego
(1945)

Nota
biograficzna
Waięniejs^e fakty
Z Życia Jana Lechonia
i wybrane opinie
1899: 13 marca — w Warszawie urodził się Leszek Serafino-wicz 
(późniejszy pseudonim literacki: Jan Lechoń). Jego ojciec, 
Dionizy Władysław Serafinowicz, był urzędnikiem i 
działaczem społecznym, matka, Maria z Niewęgłowskich, 
nauczycielką.
1912: grudzień - ukazał się (nakładem autora, a faktycznie jego ojca) 
tom poetycki Na złotympolu. Zbiorek wierszy. „W wierszach 
tych pobrzękują nuty zasłyszane u Wyspiańskiego, 
Konopnickiej, Asnyka, ale uderza w nich doskonałość formy 
i nikt zapewne nie domyśliłby się, że pisało je dziecko". (J. 
Styczeń: U progu twórczości Lechonia, „Stolica" nr 36/1956].
„[...] można określić Na %łotym polu jako debiut udany. A 
czy zapowiada on poetykę dojrzałego Lechonia? Wydaje się, 
że tak. Zawiera on te elementy, które będą stanowić 
podstawowe założenia Lechoniowej muzy: kult rodzimej 
przeszłości, zaangażowany patriotyzm, mocne osadzenie się 
w tradycji narodowej poezji, urzekająca sprawność 
formalna". [W Łukszo: Debiut poetycki Jana Lechonia, „Pra-
ce Polonistyczne", ser. XXVI, 1970].
1914: wszedł w druku tom poetycki Po równych ścierkach. Zbiór 
wierszy (podobnie jak poprzedni: nakładem własnym ro-
dziny).
	257	

Nota biograficzna
„Uważna lektura tych 19 wierszy przekonuje nas [...] o 
wielkim dystansie artystycznym dzielącym drugi tomik od 
debiutanckiego. Podstawowym dowodem «dojrzewa-nia» 
poetyckiego autora Po równych ścierkach jest odrzucenie 
pozy, otrząśnięcie się z konwencjonalizmu, odżegnanie od 
dekadenckich nastrojów smutku i przygnębienia. Miejsce ich 
zajmują akcenty mocy, świadomie przejęte od Staffa, którego 
patronat jest tu przywołany patetyczną dedykacją: 
«Leopoldowi Staffowi, poecie myśli i czynu»". [W. Łukszo: 
op. cit.].
W ankiecie „Wiadomości Literackich" Jak się uchyli współcześni 
wybitni pisarce polscy Jan Lechoń pisał: „Literaturą zacząłem się 
interesować bardzo wcześnie. Mając lat 13 wydałem pierwszy zbiorek 
wierszy, po roku drugi; oba są rzadkością bibliograficzną, której 
poszukiwać można by tylko w najgorszych względem mnie 
zamiarach". [„Wiadomości Literackie" nr 3/1926]. 1916: 27 maja — 
na scenie warszawskiego Teatru w Pomarańczami został wystawiony 
obrazek dramatyczny W pałacu królewskim.
„Łazienkowska impreza patriotyczna miała niecodzienną 
reklamę. Od 18 maja «Kurier Warszawski* zamieszczał 
codziennie notatki o tym «jedynym w swoim rodzaju» wi-
dowisku. Otworzył je artykuł Rulikowskiego Teatr w Po-
marańczami, donoszący też o powołaniu i działalności ko-
mitetu organizacyjnego. W prasie pełno było zachęcających 
zapowiedzi: wielkie zainteresowanie inauguracyjnym 
widowiskiem, wróżby niezwykłego powodzenia, udział 
pierwszorzędnych sił artystycznych, pomoc dyrekcji teatrów i 
«obywatelska ochoczość», atrakcyjny program". [E. 
Krasiński: Debiut dramatopisarski Lechonia, „Dialog" nr 
6/1984].
„Salwa oklasków, jaka rozległa się w sali, trwała długo, a 
potem wielokrotnie zrywała się podczas wieczoru wśród 
wzruszonych i zadowolonych widzów". [A. Dobro-
	258

Nota biograficzna
wolski: jak wi^ja... (inauguracja teatru w Pomarańczami), „Ku-
rier Warszawski" nr 147/1916].
1916: maj—czerwiec - poeta zdał maturę w Gimnazjum im. E. 
Konopczyńskiego w Warszawie.
1916-1918: studiował polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim 
(studiów nie ukończył).
1917—1918: był członkiem redakcji czasopisma studenckiego „Pro 
Arte et Studio".
1918: listopad - 1919: marzec — należał do współorganizatorów i 
następnie był uczestnikiem wieczorów kawiarni poetów „Pod 
Picadorem".
„Jesienią 1918 roku, w pamiętny dzień 29 listopada, kiedy 
Warszawa wrzała, gdy tłumy snuły się po mieście, w go-
rączkowym uniesieniu, w tych dniach, gdy słowa «wol-
ność», «niepodległość», «Polska», «komunizm» i «rewolu-
cja» nie miały w sobie odcienia szarej codzienności, lub 
nawet rozczarowania albo zniechęcenia — byliśmy pełni 
zapału, siły i nadziei. Wieczorem, w dniu otwarcia «Pika-
dora» zebrała się cała elita współczesnej Warszaw}7. [...] 
Tego wieczora Lechoń czytał Mochnackiego. Ten blady wy-
soki młodzieniec, w mocno podniszczonym ubranku 
żakietowym, wygłaszający wzruszonym głosem swój wiersz 
w natłoczonej kawiarni — to jeden z piękniejszych widoków, 
jakie oglądałem w życiu". [A. Słonimski: Historia 
„Pikadora", „Wiadomości Literackie" nr 51-52/1926]. „[...] 
mówić zaczął Lechoń. Kiedy drżący i blady skończył 
czytanie Mochnackiego zerwała się pierwsza w Polsce burza 
oklasków na cześć poezji. Poczuli ludzie, że się tu bania z 
poezją rozbiła, i że pójdą z niej «dymy po całej literatu-rze»". 
Q. Tuwim: Nas^pierws^y wieczór, tamże].
1918: wydał tom satyr poetyckich Królewskopolski kabaret 1917-
1918 [Warszawa].
1919: był redaktorem naczelnym pisma „Pro Arte" (będącego 
kontynuacją „Pro Arte et Studio").
1919: wydał tom satyr wierszem i prozą Facecje republikańskie 
[Warszawa]; współautorem był Antoni Słonimski.
	259

Nota biograficzna
1919: grudzień - był współtwórcą grupy poetyckiej Skaman-der i 
następnie czasopisma „Skamander".
1920: wydał tom wierszy Karma^ynowy poemat Q. Mortkowicz, 
Warszawa, Kraków; wyd. nast. m.in.: Ignis, Warszawa 1922; 
J. Mortkowicz, Warszawa 1930; Ossolineum, Wrocław 
1988].
„18-letni autor Karma^inowego poematu zaczął pisać jak ge-
niusz. Nie chce się wierzyć, że wiersze Piłsudski albo 
Mochnacki powstały w młodocianym wieku, kiedy najwięk-
szym utrapieniem pisarstwa bywają jeszcze błędy ortogra-
ficzne. Napięcie uczuciowe tego zbiorku, treść ideowa, którą 
wnosił, fuga poetycka - były czymś oszałamiającym [...]. 
Karma^ynouy poemat, zdumiewający zbiorek siedmiu 
wierszy [...] był fundamentem, a niektórzy sądzą, że także i 
szczytem poezji Lechonia. W każdym razie objawiła się tu 
najpełniej ideomotoryczna siła poety: ubóstwienie Polski, jej 
apoteoza, która stała się właściwie treścią nie tylko jego 
poezji, ale całego pisarstwa". [K. Wierzyński: O poezji 
Lechonia. W: Pamięci Jana Lechonia, Londyn 1958]. „Rzecz 
jasna, o wartościach i znaczeniu Karmayynowego poematu 
rozstrzygała nie ideologia, temat, czy tradycyjne motywy. 
Był to nabój poezji, czystej i wysokogatunkowej, snutej a 
zagęszczonej, porywającej rozmachem a jednolitej w tonie. 
Od substancji poetyckiej przelewało się po brzegi w każdym 
zdaniu, w każdej linijce wiersza. Płynęły one, w przepychu 
obrazów, porównań, metafor, równym tokiem, aż do 
brawurowych spięć końcowych [...]. I było w tych wierszach 
tak, jak może być najpiękniej w Polsce. Lśniły się, skrzyły, 
mieniły blaskiem mowy, owianej mgłą rozmarzeń. Jak pani 
Słowacka w wierszu Lechonia zlewa mu się w końcu z 
Polską, tak na pytanie, czym jest poezja, chciałoby się, po 
Karma^ynowym poemacie, odpowiedzieć znowu: «A to 
Polska właśnie»". Q. Sakowski: Żałobny pas łity, tamże].
1920: wydał tom satyr wierszem i prozą Rscec^pospołita Babińska. 
Śpiewy historyczne Pgnis, Warszawa].
-260-

Nota biograficzna
„Jeden z krytyków literackich napisał o [...] Lechoniu, po 
wyjściu w druku jego Rzeczpospolitej Babińskiej: «Cza-sem 
aż dziwne, że młodzieniec dwudziestoletni ma tu sąd 
bystrzejszy, niż dygnitarze i dostojnicp" Q. Styczeń: op.cit.]; 
po latach określano ten tom „zbiorem namiętnych filipik" [K. 
Wierzyński: op. cit.] lub „zbiorem jadowitych pamfletów 
poetyckich". [S. Baliński: hechoń-poeta, tamże].
„Ale było też w Rzeczpospolitej Babińskiej, zwłaszcza w jej 
wierszach, i coś więcej: namiętna, nieustępliwa, maksyma-
listyczna pasja patriotyczna, nie uznająca żadnych układów z 
państwami zaborczymi, żadnych racji politycznych, żadnych 
«orientacji», równą nienawiścią darząca zwolenników tak 
prorosyjskiej, jak proniemieckiej polityki. Było dużo 
młodzieńczego zawadiactwa i dużo typowo polskiego, 
romantycznego patriotyzmu w namiętnym i trochę na ślepo 
rozdzielaniu razów na prawo i lewo". [W. Wein-traub: 
Karma^ynowe i czarne, tamże].
„[...] cudowna książka satyr, składająca się z dwóch części, 
przedtem wydanych oddzielnie: Krókwskopolski kabaret 
1917-1918 i Facecje republikańskie [...]. Dla sztubaka była 
przewodnikiem po wydarzeniach politycznych i literackich 
owego czasu. Książka ostro polemiczna, niesprawiedliwa, 
jaskrawa, była subiektywna w najlepszym tego słowa 
znaczeniu i przez to niezmiernie żywa. Istnieje opinia, że 
satyry te, oparte najczęściej na parafrazach literackich, a 
biorące za przedmiot wydarzenia sezonu, są dziś już często 
niezrozumiałe. Mnie się zdaje, że na równi z Kar-ma^nowym 
poematem są doskonałą dokumentacją tamtych dni, 
literackim pomnikiem wydarzeń, nic nie szkodzi, że 
stronniczym". Q. Zagórski: Wiersze Lechonia, „Twórczość" 
nr 12/1957].
1921: marzec — podjął pierwszą próbę samobójczą; leczył się 
następnie w szpitalach i sanatoriach, m.in. w Krakowie i w 
Rabce.
1922: w cukierni „Ziemiańska" w Warszawie została wysta-
-261	

Nota biograficzna
wioną Pierwsza skopka warszawska. Revue w 3 odsłonach; obok 
Lechonia — jej twórcami byli Antoni Słonimski i Julian 
Tuwim; zapoczątkowała ona cykl słynnych szopek 
politycznych, przedstawianych w następnych latach z dużym 
powodzeniem publiczności warszawskiej: 1924 — Skopka 
Pikadora, której współautorami byli Lechoń, Słonimski, 
Tuwim i Wincenty Rzymowski, wystawiona w teatrze „Qui 
Pro Quo";
1926	— Skopka Pikadora, spółki autorskiej w tym samym 
składzie, zaprezentowana również w teatrze „Qui Pro Quo";
1927	— Polityczna skopka Cyrulika Warszawskiego, współau-
torstwa Lechonia, Słonimskiego, Tuwima i Mariana He-
mara, z premierą w kawiarni „Duża Ziemiańska";

1930	— Skopka polityczna tej samej spółki autorskiej, wysta-
wiona w kinie Colosseum, wydana osobno drukiem na-
kładem „Cyrulika Warszawskiego";
1931	— Szopka polityczna 1931, którą wraz z Lechoniem 
napisali Hemar, Tuwim oraz Konstanty Ildefons Gałczyński, 
Jerzy Paczkowski i Światopełk Karpiński, wystawiona 
podobnie jak poprzednia w kinie Colosseum i wydana 
osobno drukiem.
„Ciętością i celnością dowcipu w kozi róg zapędzał naj-
bardziej zawołanych jego mistrzów, w szopkach «Pikado-ra» 
jego piosenki, takie jak o Askenazym, Boyu, Skrzyńskim, 
wyróżniały się smakiem i stylem, trafnością i poziomem 
satyry. W satyrze politycznej nikt mu nie dorównał, włącznie 
z Tuwimem. Złośliwością górował nawet nad Słonimskim. 
Poczuciem humoru, spostrzegawczością i pamięcią- chyba 
nad wszystkimi". Q. Sakowski: op.cit.].
1922: Teatr Polski w Warszawie wystawił sztukę Leonida Andre jewa 
Ten, którego biją po twarzy. Widowisko w 4 aktach w 
przekładzie Lechonia.
1924: wydał tom wierszy Srebrne i czarne Pgnis, Warszawa; wyd. 
nast. m.in.: J. Mortkowicz, Warszawa 1928; Polskie Towa-
rzystwo Wydawców Książek, Warszawa 1987 (reprint z 
1924)].
	262	

Nota biograficzna
„Gdy po jego przeczytaniu spoglądamy ku Karma^ynowe-
mupoematowi [...], wydaje się nam [...] że wszystko tamto to 
genialne wprawki. Tak uczą się latać ci, którym los dał 
mocne skrzydła. Ale to, co tu widzimy, to nie próba sił, ani 
grzmiąca fanfara: to powaga i zaduma, to walka i ob-
rachunek, to spowiedź świadcząca, że się naprawdę zaczęło 
żyć". [W. Horzyca: Między niebem a ciernią, „Wiadomości 
Literackie" nr 46/1924].
„[...] Srebrne i czarne, niespodziewany wybuch liryzmu i 
przejmująca spowiedź ludzkiej niedoli . [...] Rzeczy nazy-
wane są po imieniu, jakby na dowód, że prawda nie po-
trzebuje metafor. Zwykłe słowa mają jakiś majestat i wydają 
się nienaruszalne. Można by te wiersze wykuć w kamieniu, a 
nie straciłyby życia. Monumentalność ich przypomina sonet 
Michała Anioła. [...] są to najsmutniejsze w Polsce wiersze i 
nie wiadomo, jak czytać je dzisiaj, kiedy znany nam jest 
koniec życia Lechonia. Można by podejrzewać je o 
młodociany werteryzm, gdyby człowiek, który je napisał, nie 
wlókł swojej rozpaczy za sobą przez tak długie lata. Można 
domyślać się, ile jest w nich najbardziej intymnego, 
osobistego doświadczenia, powiedziałbym «personalizmu», i 
wtedy piękno ich nabiera cech okrucieństwa. Jakkolwiek je 
przyjąć, tragizm ich przykuwa nas i unieruchamia. Poeta, 
który miał tyle siły, że w pierwszym swoim słowie 
przemówił za wszystkich i oddał uniesienie narodu, w 
drugim mówił tylko za siebie i nieustraszenie schodził w 
przepaść samotnego człowieka". [K. Wierzyński: op. cit.].
1925: otrzymał nagrodę Polskiego Towarzystwa Wydawców 
Książek.
1926: brał udział w sesji Ligi Narodów w Genewie w charakterze 
korespondenta dziennika „Głos Prawdy".
1926—1928: był redaktorem naczelnym tygodnika satyrycznego 
„Cyrulik Warszawski".
1928: Teatr Polski w Warszawie wystawił komedię w 4 aktach
-263-

Nota biograficzna
Gastona Armanda de Caillaveta i Roberta de Flersa Zielony 
frak w przekładzie Lechonia.
1928 —1929: był sekretarzem generalnym Polskiego PEN Clubu.
1929: pełnił funkcję sekretarza redakcji „Pamiętnika War-
szawskiego".
1930: otrzymał Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski.
1930: kwiecień — wyjechał do Paryża.
1931: maj — został zatrudniony w Ambasadzie Rzeczpospolitej 
Polskiej w Paryżu, formalnie na stanowisku referenta 
propagandowego, faktycznie w roli attache kulturalnego.
1933: Teatr Polski w Warszawie wystawił komedię w 4 aktach 
Marcela Pagnola Marius^ w przekładzie Lechonia.
1935: otrzymał Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury.
1936: przetłumaczył dramat w 2 aktach Jeana Giraudoux Wojny 
trojańskiej nie będsje; sztukę nadało Polskie Radio w 1937; 
po raz pierwszy została wystawiona na scenie w 1956 w 
Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie.
O przedstawieniu tym pisał krytyk teatralny Roman Szyd-
łowski: „Obejrzałem program przedstawienia szukając 
starannie nazwiska autora przekładu, który wydal mi się 
znakomity. Nie znalazłem. Kiedy zaś zacząłem badać tę 
sprawę, okazało się, że studenci grają sztukę Giraudoux w 
uzupełnionym przekładzie Jana Lechonia. Nie uwidocznili 
tego jednak w programie. Działo się to wprawdzie przed 
śmiercią wielkiego poety i przed oddaniem mu należnych 
hołdów przez prasę polską. Nie usprawiedliwia to jednak 
tych, którzy nie wahali się korzystać z doskonałego tekstu 
Lechonia, natomiast lękali się otwarcie do tego przyznać". 
[„Świat" nr 28/1956].
1939: wrzesień - po wybuchu II wojny światowej pozostał w Paryżu, 
częściowo zajmując się referatem prasowym w Ambasadzie 
RP.
1940: styczeń — marzec — wygłosił w Bibliotece Polskiej w Paryżu 
cykl wykładów o literaturze polskiej w ramach Uniwersytetu 
Polskiego za Granicą; zostały wydane O literału-
	264	

Nota biograficzna
r%e polskiej [M. I. Kolin, Londyn; wyd. nast.: Roy Pu-
blishers, Nowy Jork 1946; Oficyna Wydawnicza Interim, 
Warszawa 1993].
„Pisane są stylem pełnym żaru i napięcia, graniczącym 
często z patosem, na przemian barokowym i dramatycznym. 
Wyrażają w skrócie rzeczy najistotniejsze o naszej li-
teraturze". [S. Baliński: op. cit.].
„[...] dają świadectwo, jak ściśle łączył Lechoń sztukę z 
życiem narodu i w jak wynalazczy sposób interpretował 
wzajemną zależność tych elementów. Pisane z pewnością 
«ku pokrzepieniu serc», pełne też były twórczej wiedzy, 
dawały natchnione skróty epok, idei i charakterów [...]". [K. 
Wierzyński: op. cit.].
„[...] jest to książka antyprofesorska. Ta jej intencja, choć 
dyskretna, przewija się przez prelekcje Lechonia zupełnie 
wyraźnie. Autor chętnie czyni wypady przeciw naukowej 
historii literatury, nie zaniedbując żadnej okazji, nawet 
najłatwiejszej, do przeprowadzenia polemiki z polonistyką 
uniwersytecką. Zapewnia to tym kartom ton bojo-wości 
intelektualnej, szczególnie cennej w nauce, która dąży do 
spokoju. [...] Zasadnicza tonacja książki prowadzi gdzie 
indziej. Te prelekcje o literaturze polskiej pełne są nostalgii. 
W lekturach i rozmyślaniach autora emigranta, który znalazł 
się poza krajem na długo przed r. 1939, pobrzmiewa i szuka 
wyrazu tęsknota za Polską. Na tych pięknych stronicach 
mówi się o literaturze polskiej z tym samym uniesieniem, z 
jakim Latarnik Sienkiewicza cytuje Pana Tadeusza. [...] 
Lechoń przywołuje całą skalę środków stylistycznych, by 
tęsknotę za krajem wyrazić jako tęsknotę do jego literatury". 
[T. Mikulski, „Zeszyty Wrocławskie" nr 2/1947].
1940: czerwiec - opuścił Paryż i przez Hiszpanię udał się do 
Lizbony.
1940: lipiec — wypłynął statkiem do Brazylii; tu, głównie w Rio 
de Janeiro i Sao Paulo, uczestniczył w życiu poli-
	265	

Nota biograficzna
tycznym i artystycznym środowiska polskiej emigracji wojennej 
oraz Polonii brazylijskiej. 1941: sierpień — przypłynął do Nowego 
Jorku, gdzie osiadł
na stałe. 1941-1942: razem z Kazimierzem Wierzyńskim i Józefem 
Wittlinem współredagował, wychodzący w Nowym Jorku, 
„Tygodniowy Serwis Literacki Koła Pisarzy z Polski", przekształcony 
następnie w „Tygodniowy Przegląd Literacki Koła Pisarzy z Polski". 
1942: wrzesień — został wybrany na wiceprzewodniczącego 
Komisji Historii Literatury Polskiej Polskiego Instytutu Naukowego 
w Ameryce; aktywnie uczestniczył w pracach tegoż Instytutu, 
wygłaszając cykle wykładów i pogadanek o literaturze oraz 
organizując liczne imprezy kulturalno-artystyczne. 1942: wydał 
tom wierszy Lutnia po Bekwarku \M. I. Kolin,
Londyn]. 1943-1947: był redaktorem „Tygodnika Polskiego" 
wychodzącego w Nowym Jorku. 1945: wydał tom wierszy Aria ę 
kurantem [Biblioteka Polska,
Nowy Jork]. 1946: wydał wierszowaną opowiastkę dla dzieci 
Historia o jednym chłopczyku i o jednym lotniku [Światowy Związek 
Polaków z Zagranicy, Londyn; wyd. nast. m.in.: Hamtramck, 
Michigan 1993].' od 1948: stale współpracował z redagowanym przez 
Mieczysława Grydzewskiego i wydawanym w Londynie tygodnikiem 
„Wiadomości". 1949: sierpień - rozpoczął pisanie dziennika, który 
prowadził niemal do ostatnich dni przed śmiercią; wybrane fragmenty 
Kartki ? dziennika drukowane były w londyńskich „Wiadomościach" 
w 1951, 1954 i 1955 (a po śmierci poety - w 1957-1959 i 1973); w 
wydaniu książkowym Dziennik ukazał się już pośmiertnie w 
Londynie, nakładem „Wiadomości" i Polskiej Fundacji Kulturalnej: 
t.l -
-266

Nota biograficzna
1967, t. 2 - 1970, t. 3 - 1973; wydanie krajowe: PIW, t. 1-3, 
Warszawa 1992-1993.
Mieczysław Grydzewski, planując wydanie tego dzieła, 
oceniał, że „Dzienniki pisarzy w postaci książek były 
lekturą popularną we Francji, ale w Polsce nie przyciągały 
publiczności. Tę niechęć należało przezwyciężyć i właśnie 
Dziennik Lechonia, dzięki swej żywej treści, śmiałym 
wypadom polemicznym, bezlitosnej walce ze szmirą, z 
pretensjonalnością i tandetą, świetnie się do tego nadawał. 
Ponadto mogły mu zapewnić poczytność wspomnienia, 
wspominki i anegdoty, od których się roiło". [Słowo 
wstępne, t. 1]. Pierwsza interpretatorka, Maria 
Danilewiczowa, opatrując 1. tom przedmową, pisała: 
„Warto zwrócić uwagę, iż już wtedy prześladowała go -i to 
obsesyjnie — myśl o samobójstwie. 20 października 1949 
zapisuje wspomnienie o dawnym paryskim przeżyciu, gdy 
myśl o skoku z okna narzucała mu się z taką siłą, iż w nocy 
zadzwonił do lekarza, szukając ratunku. Zapis ten, 
odczytywany obecnie, jest kluczem do rozumienia sensu 
Dziennika. Była to wielka i szlachetna «walka z sobą», 
prowadzona przez lata, oddalająca powracające 
wielokrotnie napady rozpaczy, zniechęcenia i słabości. Jeśli 
przyjmiemy, iż - chory na manię samobójczą - musiał 
odebrać sobie życie, przyznać trzeba, że oddalał tę chwilę, 
szukając ratunku w praktykach religijnych, u lekarzy, 
przyjaciół - i w Dzienniku. Jest on, tak odczytany, 
wstrząsającym i straszliwym dokumentem. Jest także -
pierwszą powieścią o Lechoniu".
od 1949: uczestniczył w audycjach radiowych (głównie literackich, 
ale także i o charakterze politycznym) sekcji polskiej 
rozgłośni Voice of America, a od 1952 współpracował z 
Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa, m.in. prowadząc 
cykliczną audycję pt. „Głos Wolnych Pisarzy".
1952: otrzymał nagrodę Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie.
-267-

Nota biograficzna
1954: wydał tom Poesge zebrane 1916—1953 [„Wiadomości", Lon-
dyn].
„W Lutni po Bekwarku, w Arii % kurantem i w wierszach 
dodanych do tych zbiorów w tomie Poezje zebrane zamknął 
Lechoń drugi i niestety ostatni okres twórczości. Nie do-
równywa on pierwszemu, aczkolwiek jest bardziej obfity, nie 
ma uderzenia tamtych zwarcie skomponowanych całości, 
zawiera wiersze mniej szczęśliwe, ale jednocześnie nagradza 
to arcydziełami z kręgu najwyższych wzniesień poety. Mam 
na myśli krótkie, najczęściej trzystrofowe utwory, które — 
odnosi się wrażenie — tylko przez przypadek są wierszami. 
Dzięki niepojętej sile skrótu mieszczą się w nich właściwie 
całe dramaty i tragedie. Mają one swoją akcję, chciałoby się 
powiedzieć — fabułę, a także klasyczne jej rozprowadzenie: 
zawiązek dramatyczny, punkt kulminacyjny i wstrząsający 
finał". [K. Wierzyński: op. cit.].
„Sądzę, że to przebudzenie się, a więc nareszcie zredago-
wanie po osiemnastu latach i wydanie Lutni po Bekwarku 
(1942), zbiór wierszy wojennych Aria % kurantem (1945), 
cykl wierszy powojennych Marmur i Ró^a w Poezjach zebra-
nych (1954) dowodzą tylko, że wielkie przeżycia dobyły 
iskrę także spod popiołu. Te wszystkie wiersze cechuje nadal 
niepokalanie książkowe zdanie poetyckie, refleksyj-ność, 
patetyczny patriotyzm, zdolność reagowania na malarstwo 
narodowe, co znamy już z jego wcześniejszych dzieł. [...] Te 
późne wiersze Lechonia wyróżnia od twórczości dziecinnej i 
młodzieńczej pogłębiony ton rozmowy z wiecznością. 
Wzbogaca się także rytmika poety, a męski rym, tak 
zawodny w liryce opisowej, odnajduje swoje zastosowanie 
jako sejsmograf niepokojów duszy". [J. Zagórski: op. cit.].
1954: wydał szkic publicystyczny na tematy amerykańskie Aut 
Caesar aut nihil [Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn]. 
Przekład angielski American Transformations ukazał się w 
1959 roku [Yoyages Press, New York].
	268	


Nota biograficzna
„The essays [...] voice the thoughts of a European who saw in 
America a champion and the hope of ciyilization and the 
culture of free men. In the way, it is the testament of the 
immigrant of western orientation who died recently in tragic 
circumstances. Perhaps it is morę than that. Perhaps it is a 
warning that should be" [Eseje wyrażają myśli Europejczyka, 
który widział w Ameryce przywódcę i nadzieję cywilizacji 
oraz obszar kulturowy wolnego człowieka. Tym samym jest 
to testament emigranta orientacji zachodniej, zmarłego 
ostatnio w tragicznych okolicznościach. Być może jest to coś 
więcej. Być może jest to ostrzeżenie, na które trzeba zwrócić 
baczną uwagę - K. Wierzyński, z przedmowy do wydania 
amerykańskiego].
„Szafował zdumiewającymi oświadczeniami na temat swojej 
miłości do Ameryki, chociaż musiał wiedzieć, że Ameryka, o 
której mówił z entuzjazmem, była Ameryką jego marzeń i 
spodziewań, jego wyobraźni i jego nadziei. Studium jego Aut 
Caesar aut nihilposiada w związku z tym tytułem znaczenie 
własnej jego dewizy życiowej. Była w nim samym potrzeba 
takich skrajności [...]". [ A. Jan-ta-Połczyński: O dwa palce od 
serca ciulem sępa szpony..., tamże].
1955: wydał szkic historyczno-literacki Mickiewicz [nakładem autora 
pod patronatem Muzeum A. Mickiewicza, Paryż]. „W roku 
mickiewiczowskim Lechoń żył w aurze Mickiewicza jak 
niewielu z nas, jak może nikt. Znamiennie jego ostatnia 
książka, wydana w Paryżu, pożegnalna, testamentowa jakby 
książka nazywa się po prostu — Mickiewicz- Ten tytuł brzmi 
trochę jak wołanie o ratunek. Książka zaś, zwłaszcza w 
swojej części końcowej, zawiera najpiękniejsze karty, jakie 
Lechoń napisał w swoim życiu i jedne z najpiękniejszych, 
jakie kiedykolwiek napisano o arcy-poecie". [T. Terlecki: 
Dwa profile Jana Lechonia, tamże].
1956: 8 czerwca — zmarł śmiercią samobójczą, wyskakując z 14. 
piętra nowojorskiego Hotelu „Henry Hudson";
-269-

Nota biograficzna
12 czerwca został pochowany na Calvaria Cemetery w dzielnicy 
Qeens w Nowym Jorku. 1991: maj — ekshumowane prochy poety 
zostały złożone w grobie rodzinnym na cmentarzu przy Zakładzie dla 
Ociemniałych w Laskach pod Warszawą.

Nota 
bibliograficzna
Ważniejsze publikacje
utworów Jana Lechonia
po roku 1956
1957: Poezje, wyboru dokonał i życiorysem poety poprzedził
M. Toporowski, Czytelnik, Warszawa 1963: Poezje, oprać. 
T. Burzecki, PIW, Warszawa 1977: Listy do Anny Jackowskiej, 
oprać. R. Loth, Czytelnik,
Warszawa 1977: Poezje wybrane, wyboru dokonał i 
wstępem opatrzył
W. Natanson, LSW, Warszawa 1978: Fragmenty 
dramatyczne, oprać. T. Januszewski, Czytelnik,
Warszawa 1979: Poezje, wyboru dokonała W. 
Nowakowska, posłowie:
R. Matuszewski, Czytelnik, Warszawa 1981: Bal u 
senatora. Fragmenty nie ukończonej powieści, opracował
T. Januszewski, Czytelnik, Warszawa 1981: Cudowny świat teatru. 
Artykuły i recenzje 1916—1962, zebrał i oprać. S. Kaszyński, PIW, 
Warszawa 1990: Poezje, oprać. R. Loth, Ossolineum (seria: 
Biblioteka
Narodowa), Wrocław 1994: Poezje, oprać, i posłowie: W 
Smaszcz, Łuk, Białystok 1995: Poezje zebrane, oprać, i wstępem 
opatrzył R. Loth, Algo,
Toruń 1996: Anioł polskiej doli, wybór i posłowie: W. 
Smaszcz, Pax,
Warszawa
-271 -

Nota bibliograficzna
1997: Portrety lud^i i %dar%eń, oprać. R Kądziela, Biblioteka 
„Więzi", Warszawa
1999: Lechoń Nowojorski, wiersze wybrał i ułożył M. Patkowski, 
teksty inne wybrała i opracowała oraz przedmową, uwagami 
edytorskimi i dokumentacją fotograficzną opatrzyła B. 
Dorosz, Oficyna Wydawnicza „Piast", Nowy Jork, Warszawa
1999: Księga Gości Jana Lechonia, oprać. B. Dorosz, Algo, Toruń

Nota edytorska

Tom prezentuje utwory Jana Lechonia zebrane w dwu częściach: 
Poezje i Dramaty poetyckie — wskazując tym samym, że liryka i 
dramat pisany wierszem stanowiły domenę jego pisarstwa. W części 
Poezje pomieszczone zostały także utwory wybrane z twórczości 
przekładowej Lechonia, dopełniając jego wizerunek literacki jako 
poety.
Podział Poezji na dwa okresy: W kraju (1917—1939) i Na emi-
gracji (1940—1956) wydaje się uzasadniony — nie tylko w wymiarze 
artystycznym, różnicującym dwa etapy twórczego rozwoju poety, ale 
nade wszystko w wymiarze jego biografii, wyznaczającej odmienną 
poetykę, a zwłaszcza tematykę i wymowę powojennych utworów.
Wiersze ułożone są według pierwotnej, dokonanej przez autora, 
kompozycji poszczególnych tomów, te zaś - według dat ich wydania. 
W tym względzie zatem prezentowany wybór nosi znamiona 
najbardziej typowej i najbardziej powszechnie konstruowanej 
antologii utworów Lechonia. Kuszący często i atrakcyjny dla autorów 
wszelkich wyborów i antologii układ tematyczny został odrzucony a 
priori — takiemu bowiem układowi, jako co najmniej dyskusyjnemu i 
nieprecyzyjnemu, zdecydowanie sprzeciwił się poeta, pracując z 
Mieczysławem Grydzewskim nad przygotowaniem swoich Poezji 
zebranych 1916-1953 [„Wiadomości", Londyn 1954],
Utwory zebrane w tej książce w znakomitej większości po-
	273	

Nota edytorska
chodzą z tomów opublikowanych za życia poety i zachowują przyjętą 
tam formę.
Wiersze rozproszone, drukowane przez Lechonia w prasie, podano 
na podstawie pierwodruków w wersji ustalonej w wydaniu Poezji w 
opracowaniu Romana Lotha [Ossolineum, Wrocław 1990, seria: 
Biblioteka Narodowa].
Rozdział Z wierszypóźno odnalezionych przedstawia 5 z 10 nie-
znanych utworów Lechonia, których wersje rękopiśmienne odkryłam 
w archiwum poety w Polskim Instytucie Naukowym w Nowym Jorku 
w 1998 oraz w Houghton Library na Harvard University w 
Cambridge w 2000. Precyzyjne określenie daty ich powstania — na 
obecnym etapie badań twórczości Lechonia — nie jest możliwe, 
niecelowe wydało mi się jednak podanie datowania przybliżonego. 
Pisownia i interpunkcja w wierszach zostały uporządkowane i 
zmodernizowane. Pierwodruki ukazały się w „Pamiętniku 
Literackim" z. 3/1999 oraz w „Przeglądzie Polskim" w Nowym Jorku 
nr z dn. 8 VI 2001.
Brzmienie tekstu zachowanych fragmentów dramatów poetyckich 
podano na podstawie pierwodruków, a ich układ — według ustaleń R. 
Lotha w wydaniu Poezji zebranych [ALGO, Toruń 1995].

/ incipitów
Alina		141
Apokryf 		63
Arcybiskup Cieplak		135
Aria z kurantem 		90
Bajka o miłości		57
Bajka warszawska		157
Ballada o lordzie Byronie		74
*** (Będzie burza — czuję Z drżenia...) [przekład z Mirry Łocłi 
wickiej] 		181
Biografia		158
B-moll		108
Burza		124
„Bzy w Pensylwanii"		161
Chełmoriski		139
*** (Chorału Bacha słyszę dźwięki...)		131
*** (Co noc,gdyju^nas nuda bezbrzeżna ogarnia...)		46
Cytata		134
„Czemuż to o tym pisać nie chcecie, panowie?"		100
Czerwone wino		78
Do Madonny nowojorskiej		156
Do malarza		78
Do Polaków [przekład z Josepha Auslandera] 		187
Do rywalki. Wolny przekład [z Mirry Łochwickiej] ....	181
	275	

Alfabetyczny spis tytułów i incipitów
Do Wielkiej Osoby		110
Dolor antę lucern [przekład z Aleksandra Błoka]		182
*** (Dom, pokój, łoigjui^ niczyje...) [przekład z Anny
deNoailles] 		186
Don Juan		79
Duch Boya		103
Duch na seansie		24
Emigracja		159
Erynie		154
Głos [przekład z Aleksandra Błoka]		183
Gniew [z cyklu „Siedem grzechów głównych"]		50
„Godzina przestrogi". Sceny z dramatu		250
Goplana 		104
Grobowiec na Harendzie		148
Grób Agamemnona		81
Harfa w nocy		126
Hektor z Milo 		162
Herostrates		23
Historia o jednym chłopczyku i o jednyrm lotniku		166
Hosanna		132
Hymn Polaków z zagranicy		66
*** (I oto wszystko milknie, ro^fhod^ą się mroki...)		165
Idy marca		80
Iliada		106
Jabłka i astry		107
Jacek Malczewski		27
*** (Jakprzedtem, tak i tera^wcią\jesteś daleka...) [przekład
z Aleksandra Błoka]		186
*** (Jak się mas%? Pokaże się!...) [scena z dramatu „Dziadów
część piąta" z „Godziny przestrogi"]		226
Jan Kazimierz		126
[Jedenasty] 11 listopada 		64
*** (Jutro wszystkie pan wzmianki da do załatwienia...)
[scena z dramatu „Godzina przestrogi"]		250
*** 0UŻ nte m°gi- Ziąb straszny...) [scena z dramatu „Godzina
przestrogi"]		236
	276	

Alfabetyczny spis tytułów i incipitów
Kniaźnin i żołnierz		105
Kolęda		72
Król Stanisław August. Fragmenty z nie napisanego
dramatu		193
Laur Kapitolu		114
Legenda		91
Lenistwo [z cyklu „Siedem grzechów głównych"]		51
Lutnia po Bekwarku		71
Łakomstwo [z cyklu „Siedem grzechów głównych"] ...	48
Malczewski		151
Manon		102
Marsz Drugiego Korpusu		113
Matejko		123
Matka Boska Częstochowska 		92
Męczennicy		109
Mędrca szkiełko		118
Mickiewicz zmęczony		112
Mochnacki		33
Modlitwa		42
Mokotowska piętnaście 		110
Monte Cassino		114
Na boskiej komedii dedykacja		43
*** (Na niebo wypływają białych chmurek i^agle...)		45
Na śmierć Conrada		76
Naśladowanie Or-Ota		96
Niebo		124
Nie-Boska komedia 		91
Nieczystość [z cyklu „Siedem grzechów głównych"] ...	49
Niki		122
*** (No, panowie! Tym ra^em tojui^ sprawa serio...) [scena
z dramatu „Godzina przestrogi"]		240
Nokturn		104
Norwid		76
*** (O! Jak strasznie sie wloką te długie godziny...)		45
O rzeczach Tomasza Manna		64
	277	

Alfabetyczny spis tytułów i incipitów
*** (O tam, patn§ Petain id^ie.L.) [scena z dramatu
„Godzina przestrogi"]		231
*** (Od %alu nie uciekniesz nie ujd^ies^goryc^y...)		83
Obżarstwo i pijaństwo [z cyklu „Siedem grzechów
głównych"] 		50
Oedipus Rex		152
Ojców		146
Ostatnia miłość		159
Ostatnia scena z Dziadów		87
Pan Twardowski (Ra^ dwa, cztery, dwanaście..?)		119
Pan Twardowski (Wdole Kraków w mlecznej bieli..?)		164
Pani Walewska. Fragmenty z komedii groteskowej		204
Pieśń o Stefanie Starzyńskim		84
Piłsudski		36
Piosenka		129
Plato 		135
Poeta niemodny		160
Poezja		134
Pogrzeb Stanisława Augusta [scena z dramatu „Godzina
przestrogi"]		221
Polonez artyleryjski		31
Poniedziałek		148
*** (Powstałem nagi ^mego snu...)		127
Pożegnanie Marsylianki		86
Preludium		140
Proust		43
Przyjdzie po śmierci do nas życie		52
Przypowieść		116
Pycha [z cyklu „Siedem grzechów głównych"]		47
*** (Pytasz co w moim życiu ę wszystkich ręęcęągłówną...) ...	39
Rejtan		111
Rekrutacja 		143
Rio de Janeiro		147
Romantyczność		131
Rozchyl tylko raz zasłonę		143
Rozmowa z aniołem		160
	278	

Alfabetyczny spis tytułów i incipitów
Rozmowa z weteranem		62
Rymy częstochowskie		138
*** (Sam jestem dzfś Guślarzęm u siebie w pokoju...)		163
Sarabanda dla Wandy Landowskiej		144
Sąd Ostateczny		128
Sejm 		29
„Sen srebrny Salomei"		137
Siedem grzechów głównych [cykl wierszy]		47
Sielanka		133
*** (Skąd ty przychodzisz; zapomniany...) [Pogrzeb Stanisława
Augusta, scena z dramatu „Godzina przestrogi"] ....	221
Skowronek		108
*** (Snu ciężka brama wciąż nie ukończona...) [przekład
z Paula Valery]		187
„Soból i panna"		141
Spotkanie		40
Spowiedź wielkanocna		130
Sprzeczka		44
Stara Warszawa		121
Stare Miasto 		55
*** (Stargany męką straszną zapasów nierównych...) [z cyklu
„Siedem grzechów głównych"]		47
Starzec [przekład z Aleksandra Błoka]		183
*** (Szjaśprzędę mną dzisiaj długo...) [przekład z Aleksandra
Błoka]		184
Śmierć 		41
Śmierć Mickiewicza 		122
Święty Antoni 		133
Teatr na Wyspie 		116
*** (Ten Zfi szczęściem goni, inny pragnie sławy...) [przekład
z Mirry Łochwickiej]		179
*** (To, w co tak trudno nam uwierzyć...) 		83
Toast		40
Tuwim 		153
Vides ut alta stet		140
	279	

Alfabetyczny spis tytułów i incipitów
*** (W dni, co minęły, blasku niegasnącym...) [przekład
z Aleksandra Błoka]		185
W sarkofagu [przekład z Mirry Łochwickiej]		180
*** (W\łotych strzępach liści drzewa nocą stoją...)		46
*** (Weroniko, nie myj plamy...)		165
Wieczór w Salamance 		93
Wielkanoc		82
Wielki Piątek		115
Wiersz dla Warszaw}7		128
Wiersz mazowiecki		99
Włosy Słowackiego	
Wymówki		153
Z cyklu „Polonia resurrecta"		54
ZLaManczy		142
*** (Zasnąć, gasnąć, ach gasnąć!...) [przekład z Mirry Łoch 
wickiej] 		179
Zazdrość [z cyklu „Siedem grzechów głównych"]		49
*** (Złowrogijest wieczorny chłód...) [przekład z Aleksandra
Błoka]		185

Spis treści
Jana Lechonia legenda bogata w sprzeczności. Beata Dorosz
Poezje
W kraju (1917-1939)
Karmazynowy poemat (1920)
Herostrates		23
Duch na seansie		24
Jacek Malczewski		27
Sejm		29
Polonez artyleryjski		31
Mochnacki		33
Piłsudski		36
Srebrne i czarne (1924)
*** (Pytasz co w moim życiu z wszystkich rzeczą główną...)	39
Toast		40
Spotkanie		40
Śmierć	T^TY .		41
Modlitwa		42
Na Boskiej komedii dedykacja		43
281

Spis treści
Proust		43
Sprzeczka		44
*** (O! Jak strasznie się wloką te długie godziny...) ....	45
*** (Na niebo wypływają białych chmurek Żagle.-)		45
*** (Co noc,gdyju^nas nuda bezbrzeżna ogarnia...). ...	46
*** (W ^łotych strzępach liści drzewa nocą stoją...)		46
Siedem grzechów głównych		47
*** (Stargany męką straszną popasów nierównych...) . ...	47
Pycha		47
Łakomstwo		48
Nieczystość		49
Zazdrość		49
Obżarstwo i pijaństwo		50
Gniew		50
Lenistwo		51
Z wierszy rozproszonych
Przyjdzie po śmierci do nas życie		52
Z cyklu „Polonia resurrecta"		54
Stare Miasto		55
Bajka o miłości		57
Rozmowa z weteranem		62
Apokryf		63
O rzeczach Tomasza Manna		64
11 listopada		64
Hymn Polaków z zagranicy		66
Na emigracji (1940-1956)
Lutnia po Bekwarku (1942)
Lutnia po Bekwarku		71
Kolęda		72
	282	

Spis treści
Ballada o lordzie Byronie		74
Na śmierć Conrada		76
Norwid		76
Włosy Słowackiego	
Czerwone wino		78
Do malarza		78
Don Juan		79
Idy marca		80
Grób Agamemnona		81
Wielkanoc		82
*** (Od żalu nie uciekniesz nie ujdęies^goryt^y...) ....	83
*** (To, w co tak trudno nam uwierzyć...)		83
Pieśń o Stefanie Starzyńskim		84
Pożegnanie Marsylianki		86
Ostatnia scena z Dziadów		87
Aria z kurantem (1945)
Aria z kurantem		90
Legenda		91
Nie-Boska komedia		91
Matka Boska Częstochowska		92
Wieczór w Salamance		93
Naśladowanie Or-Ota		96
Wiersz mazowiecki		99
„Czemuż to o tym pisać nie chcecie, panowie?" ...	100
Manon		102
Duch Boya		103
Nokturn		104
Goplana		104
Kniaźnin i żołnierz		105
Iliada		106
Jabłka i astry		107
	283	

Spis treści
B-moll		108
Skowronek		108
Męczennicy		109
Mokotowska piętnaście		110
Do Wielkiej Osoby		110
Rejtan		111
Mickiewicz zmęczony		112
Marsz Drugiego Korpusu		113
Monte Cassino		114
Laur Kapitolu		114
Wielki Piątek		115
Teatr na Wyspie		116
Przypowieść 		116
Marmur i róża (1954)
Mędrca szkiełko 		118
Pan Twardowski		119
Stara Warszawa		121
Śmierć Mickiewicza		122
Niki		122
Matejko		123
Niebo		124
Burza		124
Harfa w nocy		126
Jan Kazimierz		126
*** (Powstałem nagi ^mego snu...)		127
Sąd Ostateczny		128
Wiersz dla Warszawy		128
Piosenka		129
Spowiedź wielkanocna		130
*** (Chorału Bacha słyszę dźwięki...)		131
Romantyczność		131
	284	

Spis treści
Hosanna		132
Sielanka		133
Święty Antoni		133
Cytata		134
Poezja		I34
Plato		135
Arcybiskup Cieplak		135
„Sen srebrny Salomei"		137
Rymy częstochowskie 		138
Chełmoński		139
Preludium		140
Vides ut alta stet		140
„Soból i panna"		141
Alina		141
ZLaManczy		142
Rekrutacja 		143
Rozchyl tylko raz zasłonę 		143
Sarabanda dla Wandy Landowskiej		144
Ojców		146
Z wierszy rozproszonych
Rio de Janeiro		147
Poniedziałek		148
Grobowiec na Harendzie		148
Malczewski		151
Oedipus Rex		152
Tuwim 		153
Wymówki		153
Erynie		154
Do Madonny nowojorskiej		156
Bajka warszawska		157
Biografia		158
	285	

Spis treści
Emigracja		159
Ostatnia miłość		159
Poeta niemodny		160
Rozmowa z aniołem		160
„Bzy w Pensylwanii"		161
Z wierszy późno odnalezionych
Hektor z Milo		162
*** (Sam jestem d^iśGuślar^em u siebie w pokoju...). ...	163
Pan Twardowski [wersja inna]		164
*** (I oto wszystko milknie, roęchodęą się mroki...) ....	165
*** (Weroniko, nie myj plamy...)		165
Poemat dla dzieci
Historia o jednym chłopczyku i o jednym lotniku . .	166
Z przekładów poetyckich
Z Mirry Łochwickiej
*** (Ten %ą s^c^idem goni, inny pragnie sławy...)		179
*** (Zasnąć, gasnąć, ach gasnąć!...)		179
W sarkofagu 		180
*** (Będzie bur^ą— c%u/ę ? drżenia...)		181
Do rywalki		181
Z Aleksandra Błoka
Dolor antę lucern		182
Głos		183
Starzec		183
*** (S\łaśprzede mną dzisiaj długo...)		184
*** (Złowrogi jest wieczorny chłód...)		185
*** (W dni, co minęły, blasku niegasnącym...)		185
*** (Jakprzedtem, tak itera^wcią^Jesteśdaleka...) . ...	186
	286	

Spis treści
Z Anny de Noailles
*** (Dom,pokój, łożęju^ niczyje...)		ig^
Z Paula Valery
*** (Snu ciężka brama wciągnie ukończona...)	 187
Z Josepha Auslandera
Do Polaków	 187
Dramaty poetyckie (rachowane fragmenty)
1.	Z nie napisanego dramatu „Król Stanisław
August"		193
2.	Z komedii groteskowej „Pani Walewska"		204
3.	Z „Godziny przestrogi"		221
[1] Pogrzeb Stanisława Augusta		221
[2] Scena z dramatu „Dziadów część piąta"		226
[3] Scena z dramatu *** (O tam, patr^ Petain id^ie!...) .	231
[4] Scena z dramatu *** (Ju% nie mogę. Ziąb straszny...) .	236 
[5] Scena z dramatu *** (No, panowie! tym raąem
toju^sprawa serio...)		241
[6] Scena z dramatu *** (Jutro wszystkie pan wzmianki
da do załatwienia...)		250
Nota biograficzna		257
Nota bibliograficzna		271
Nota edytorska		273
Alfabetyczny spis tytułów i incipitów		275