Antoni Kieniewicz

Nad Prypecią, dawno temu...

Wspomnienia zamierzchłej przeszłości
Przygotował do druku Stefan Kieniewicz
Wrocław • Warszawa Kraków • Gdańsk • Łódź Zakład Narodowy im. Ossolińskich 
Wydawnictwo 1989
Przedmowa
Okładkę i strony tytułowe projektował Lucjan Piąty
Redaktor Wydawnictwa Jadwiga Laszkiewicz Redaktor techniczny Maciej Szłapka
(c) Copyright by Zoktod Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław 1989 
Printed in Poland
ISBN 83-04-02816-6
Nie zawsze łatwo jest ocenić i zrozumieć osobę najbliższa, najdroższą - 
zwłaszcza może własnego Ojca. Te cechy jego charakteru, które się aprobuje i 
uznaje, skłonnym się jest traktować jako powszechnie obowiązującą normę; zbyt 
oczywistą, aby ją uwielbiać i podziwiać. Dość często za to dorastający młody 
człowiek dostrzega w ojcowskiej postaci elementy mniej doskonałe w porównaniu z 
innymi, poznanymi wzorami mężczyzny. Wydaje mu się wtedy Ojciec mniej wybitnym, 
mniej godnym naśladowania, nawet jeśli się nie przestaje żywić dlań miłości i 
wdzięczności. Dopiero w dłuższej perspektywie czasu, kiedy Ojca już dawno nie 
stało, wraca się doń wspomnieniem, zaczyna jakby odkrywać go na nowo, jako osobę 
prawdziwie godną szacunku. Zwłaszcza gdy Ojciec pozostawił po sobie pamiętniki.
W dzieciństwie Ojciec (Tatko) był dla nas - rodzeństwa postacią nieco odległą i 
hierarchicznie nadrzędną: bytującą powyżej sztabu niań i guwernantek, dużo mniej 
dostępną od Mamy. W obecności Ojca nie należało błaznować i hałasować, potrafił 
bowiem huknąć, jeżeli się w czymkolwiek uchybiło obowiązującej normie. Później, 
kiedyśmy już nie byli paniczami ze dworu, a tylko ucznia-kami w warszawskim 
inteligenckim mieszkaniu, stał się znów dla nas Ojciec podstawową, samo przez 
się zrozumiałą ostoją, na której się wspierała codzienna egzystencja rodziny. 
Był oczywiście wzorem: pracowitości, obowiązkowości, rzetelności, nieskazitelno-
ści - ale te pozytywne cechy charakteru nie narzucały się nam jako wzór do 
naśladowania. Milcząco przyjmowaliśmy, że tak właśnie się postępuje w życiu; że 
taka właśnie miłość i zgoda zwykły panować w małżeństwie i w rodzinie. A jednak, 
kiedy już bardziej podrosłem, w starszych gimnazjalnych i studenckich latach, 
obserwowałem Ojca z większym krytycyzmem. Nie przyszłoby mi na przykład do 
głowy, aby w Nim upatrywać wzór obrotności życiowej, poloru światowego, 
głębszego intelektu. Zdawał mi się wtedy Ojciec osobą bardzo drogą, ale po 
prawdzie przeciętną. Kilka razy zdarzyło się, że Ojciec znajdował się czas jakiś 
poza domem i Mama odczytywała nam fragmenty jego listów. Z pewnym zdziwieniem 
stwierdzałem, że są to listy interesujące i bardzo pięknie napisane. Później zaś 
jeszcze, w czasie następnej z kolei wojny i po niej stał się kochany Ojciec w 
moich oczach załamanym i bezradnym staruszkiem, pozbawionym podstaw egzystencji. 
Należało go otaczać opieką, wspomagać materialnie, głęboko współczuć jego 
smutnej, a nawet żałosnej starości.
W początku 1946 roku Ojciec zaczął spisywać "wspomnienia zamierzchłej 
przeszłości", przeznaczając je dla wnucząt - było ich już wtedy sześcioro. 
Inicjatywa była mojej Matki, chodziło jej o umysłowe zatrudnienie Ojca, który 
nie mógł sobie znaleźć miej-
sca w przymusowej bezczynności i nerwowej rozterce. Mieszkali wtedy Rodzice w 
Krakowie, w skromniutkim jednopokojowym lokalu - a i to w kuchni gnieździła się 
obca, jakkolwiek życzliwa osoba. Kontrast był znaczny między powojenną nędza, 
wyzuciem ze wszystkiego, a wspomnieniem nie tak znów dawnych młodych lat: 
pałaców, roju służby, wykwintnych obiadów, milionowych interesów, swobodnych 
podróży po Europie z rulonami złota w kieszeni. Zaczynał Ojciec pisać nie mając 
jeszcze lat siedemdziesięciu, był w pełni władz umysłowych, które później uległy 
zaćmieniu. Ale już wtedy Matka moja, obdarzona niezwykła pamięcią, okazała się 
nie tylko inicjatorką, ale i współuczestniczką owego pisania. Ona to 
niewątpliwie podsuwała Ojcu owe zapamiętane drobiazgi życia codziennego, 
urządzenia wnętrz, a już zwłaszcza damskich toalet, które tak wiele miejsca 
zajmują w pamiętniku.
Pisał go Ojciec z górą rok. Postarałem się wówczas o przepisanie go na maszynie, 
w czterech egzemplarzach, dla nas czterech braci. Przepisywała zrazu moja 
bratowa, później moja szwagierka - nie chcieliśmy, by tekst dostał się w ręce 
obce. Lektura wzruszyła mnie, to jasne. Upodobałem w niej dwa zwłaszcza wątki: 
gorące umiłowanie rodzinnego Polesia oraz pięknie skreśloną historię miłości 
małżeńskiej. O tych sprawach tak ogromnie szczerze Ojciec nigdy z nami młodymi 
nie rozmawiał, choć przecie nieraz opowiadał nam o pracy swej w Dereszewiczach, 
o polowaniach, a nawet i o swoim narzeczeństwie. Wydały mi się pamiętniki, 
odczytane wtedy po raz pierwszy, cenną rodzinną pamiątką, ale też niczym więcej. 
Przypomnę, że były to lata nie bardzo wesołe oraz niepewne dla osób z ziemiańską 
przeszłością. Mając nadzór nad powieleniem tego nieco kompromitującego tekstu, 
zadbałem o pominięcie w maszynopisie niektórych fragmentów odnoszących się do 
rewolucji rosyjskiej i aktywności politycznej mego Ojca i Stryja wiatach 1917-
1920. .
Po śmierci Ojca pamiętniki jego udostępnialiśmy członkom rodziny, bliższym i 
dalszym, w kraju i za granicą. Długi czas nie przychodziło mi do głowy, by mogły 
przydać się także historykowi: opisy życia studenckiego na Uniwersytecie 
Warszawskim albo pracy organicznej na Kresach, albo kultury materialnej 
ziemiańskiego środowiska. Kilka lat temu zdarzyło mi się napisać książeczkę o 
dawniejszej przeszłości mego rodzinnego domu, Dereszewicz, na podstawie 
dokumentów XIX-wiecznych. Posłużyłem się wtedy pamiętnikiem Ojca jako źródłem 
ubocznym, miejscami przydatnym, chociaż nie zawsze dokładnym. Wydawcy owego 
eseju w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich zwrócili uwagę na cytowany w nim 
pamiętnik; zapragnęli go poznać, zaproponowali wydanie go drukiem.
Odczytałem go wtedy raz jeszcze. Przekonałem się, że ma on swoje walory 
literackie, a także poznawcze; że wśród narastającej fali zainteresowań dla 
przedpotopowych staroci, snobowania się
na antenatów oraz mgiełki sentymentalnej otaczającej Kresy - książka ta znajdzie 
chętnych czytelników. Wydało mi się również, że utrwalenie rodzinnego świadectwa 
rzeczywiście "zamierzchłej przeszłości" może okazać się cenne dla dziejów 
polskiej kultury.
Z zawodowego nałogu starałem się oceniać, ile się da obiektywnie, wartość 
źródłowa owego świadectwa. Jest to relacja wierna i drobiazgowa. Opisy 
rezydencji dworskich, życia towarzyskiego, opisy krajobrazu nad Prypecia i 
przeżyć myśliwskich są szczegółowe i bardzo plastyczne. Podobnie informacje o 
gospodarce majątkowej w dobrach Dereszewicze-Bryniów, chociaż tu pamięć mogła 
gdzieniegdzie zawieść autora, gdy szło o liczby i daty. Nie zawiera natomiast 
pamiętnik pogłębionej analizy charakterów. Osoby pojawiające się w tekście: 
krewni bliżsi i dalsi, sąsiedzi, domownicy, oficjaliści, zostały sportretowane 
raczej powierzchownie. Autor nie ukrywa ich przywar i śmiesznostek, ale 
wszystkich otacza niemal jednakową sympatią, nie doszukując się ich głębszej 
osobowości, ukrytych sprężyn działania. Instruktywne jest pod tym względem 
porównanie niniejszego pamiętnika ze wspomnieniami siostrzenicy autora, Janiny z 
Puttkamerów Żółtowskiej {Inne czasy, inni ludzie, Londyn (Yeritas) 1959). Tu i 
tam opisane zostały równie szczegółowo: ta sama rodzina, te same Dereszewicze, w 
tych samych właśnie latach. A przecież tu i tam są to naprawdę "inne czasy, inni 
ludzie".
Unika zatem Ojciec na ogół rozwodzenia się o sprawach przykrych i "wstydliwych, 
np. o utracjuszostwie, czy też o gorszącym trybie życia osób ze swego 
środowiska. Zaledwie o tych rzeczach napomyka; woli kłaść nacisk na życzliwość i 
dobrą wolę swoich bliźnich (w tym i najbliższych), nawet gdy doznał z ich strony 
przykrości albo i krzywdy. Nie zdobył się na powiedzenie prawdy o tragicznej 
śmierci ukochanej siostry, Isi Lubańskiej. Historia jej samobójstwa, w wyniku 
fatalnego romansu z Rosjaninem, znana jest z innych świadectw pamiętnikarskich: 
wspomnianej Janiny Żółtowskiej, a także Marii Czapskiej.
Dość powierzchownie też potraktowane zostały w pamiętniku szersze sprawy 
publiczne. Oboje Rodzice moi w gruncie rzeczy byli domatorami i ludźmi skromnych 
upodobań. Lubili się zabawić na szerokim świecie, chętnie obcowali z bliską 
rodziną, ale nie rwali' się do rozbudowywania wielkoświatowych koneksji. Jakże 
często Ojciec podkreśla, że wolał "chałupkę", w której zamieszkał po ślubie 
(nota bene: kilkunastopokojowa!) od rodzicielskiego pałacu. Z tym wiązał się u 
Ojca brak ambicji do wystąpienia na publicznym polu, nawet gdy otwarły się po 
temu możliwości, po 1905 roku. Prowadził Ojciec, owszem, rozległe interesy, o 
których niżej będzie mowa. Ale inicjatorem tych śmiałych przedsięwzięć był jego 
starszy brat Hieronim, człowiek rzutki, ambitny, światowy. Ojciec, jak mi się 
zdaje, był w tej braterskiej spółce doskonałym, sumiennym realizatorem. Spółka 
prosperowała dzięki niezłomnej
solidarności obu braci - i dzięki fenomenalnej koniunkturze na poleski surowiec 
drzewny, utrzymującej się bez chwili przerwy w ciągu ćwierć wieku z góra. 
Nawiasem mówiąc: także dzięki łatwemu zbytowi produkowanego w Dereszewiczach 
spirytusu.
Oglądając się wstecz, w trzydzieści lat po opuszczeniu rodzinnego domu, Ojciec 
opowiada o swoim życiu osobistym, o kraju, który go otaczał, o swym warsztacie 
pracy. Wstawki de publicis są w pamiętniku nieliczne i luźno powiązane z 
całością. Ogólnikowo i w sposób stereotypowy pisze Ojciec o prześladowaniu 
polskości przez rząd carski; lecz o powstaniu styczniowym, którego klęska tak 
zaciążyła nad krajem, wypowiada się krótko i jakby mimochodem. A przecież jeden 
z jego stryjów był w owym ruchu zaangażowany głęboko; również serdeczny 
przyjaciel Ojca, doktor Władysław Stankiewicz, był weteranem powstania 
styczniowego. Czyżby nigdy nie rozmawiali o roku 1863?
Z roku 1905 odnotował Ojciec właściwie tylko to, że Deresze-wicze w ciągu kilku 
tygodni strajku powszechnego były odcięte od świata. Kieniewiczowska fabryka w 
Kopcewiczach jednak nie strajkowała, co Ojciec mój podkreśla z satysfakcją, 
podobnie jak niechętny stosunek tychże robotników do obu rewolucji 1917 roku. 
Nie kwestionuję tych faktów, usiłuję je sobie objaśnić. W zestawieniu z ubóstwem 
otaczającej wsi mogli robotnicy kopcewic-cy czuć się uprzywilejowani, zapewne 
także lepiej sytuowani, i to ich w jakimś stopniu solidaryzowało z pracodawcą.
Cioteczny brat Ojca Stanisław Horwatt z Chabna należał w owych latach do 
"realistów", szwagier Wawrzyniec Puttkamer
Ignacy Horwatt
Tablica genealogiczna potomstwa Antoniego Nestora Kieniewicza oraz Ignacego 
Horwatta, obejmująca osoby wymienione w książce, w partiach zaś sięgających XX 
wieku jedynie potomstwo Hieronima Kieniewicza - marszałka. Dla bardziej 
plastycznego uwidocznienia związków kuzynowskich nie szeregowano rodzeństwa 
według dat urodzin.
do Ligi Narodowej. Ojciec nigdzie się nie angażował politycznie, ani się też 
ubiegał o mandat do Dumy. Owszem, był czynny w Mińskim Towarzystwie Rolniczym i 
z racji swej pozycji majątkowej zajmował w nim (na gruncie powiatu) eksponowane 
stanowisko. Rozsiane wzmianki znajdujemy w pamiętniku o innych formach 
aktywności społecznej: a więc o sklepie spółdzielczym założonym w Kopcewiczach, 
o polskich szkółkach dla katolickiej dziatwy okolicznej, o roztoczonej opiece 
nad rzymskokatolicką parafią w Pe-trykowie. Mówi się o tych podejmowanych 
obowiązkach, zrozumiałych samo przez się; nie czerpie się z nich szczególnej 
chluby. Dopiero rok 1917 wciąga braci Kieniewiczów na polityczną widownię: w grę 
wchodzi udział w "radach narodowych ziem białoruskich", zawiązanych w Mińsku, i 
sto tysięcy rubli, wyłożonych na finansowanie korpusu Dowbora. Ale tu idzie już 
o ratowanie polskich majątków, zagrożonych przez rewolucję.
Ze zrozumiałą, po ludzku rzecz biorąc, goryczą wypowiada się Ojciec o pogromie 
rodzinnego domu. Zdemolowali go i rozgrabili, tuż po wyjeździe właścicieli, 
mieszkańcy najbliższej wsi Hołubicy, wsi, która żyła od kilku pokoleń MV 
szczególnej symbiozie z dworem, czerpała z niego dodatkowe zarobki, korzystała z 
różnych form świadczonej przez dwór opieki. Okazało się, że ta życzliwość dworu, 
okazywana wsi, nie była w stanie przełamać głębokiej obcości pomiędzy dwoma 
niepodobnymi do siebie światami. Tam prymitywnie żyjąca, prymitywnie 
gospodarująca wieś. Tu oaza eu-
ropejskiej kultury, łatwo dostrzegalnego bogactwa, dziesiątki tysięcy hektarów 
pod dozorem licznej straży leśnej, kwestionującej chłopskie serwituty, 
osłaniającej pańskie dobro przed wyrębem i kłusownictwem. Czy dziwne jest, że w 
owej chłopskiej masie znalazło oddźwięk hasło 1917 roku: Grab nagrablennoje? A 
skoro już lud poleski sięgnął po pańską ziemię i las, i pański dobytek, targnął 
In się jednym tchem i na pańską rezydencję, tak aby pomieszczyk nie miał już do 
czego wracać. W jakiejś mierze zaważyła tu i obcość cywilizacyjna, różnica 
języka i wyznania, lecz nie to chyba decydowało. Bardzo podobna w stylu rabacja 
galicyjska 1846 roku rozegrała się przecie w rdzennie polskim i katolickim 
kraju. Wówczas, w Galicji przywrócił porządek cesarski rząd zaborczy. Na 
białoruskich i ukraińskich Kresach ziemiaństwo polskie utraciło grunt pod 
nogami, z chwilą kiedy nie stało (znienawidzonego przecie) caratu...
Nie miejsce tu na głębiej wyważoną ocenę osiągnięć i dorobku polskiego 
ziemiaństwa na Kresach; ani też na wymierzenie stopnia eksploatacji ludności 
miejscowej: do niedawna jeszcze poddanej, do ostatnich dni uzależnionej 
gospodarczo od dworu. Chłodna refleksja historyka stosunków społecznych obruszy 
zarówno tradycyjnego wielbiciela temporis acti, jak i twardego rzecznika 
nieubłaganej sprawiedliwości dziejowej. Opis pogromu Dereszewicz, skreślony po 
latach przez dotkniętego tym ciosem rozbitka, nie mógł się jednak obejść bez 
kilku słów historycznego komentarza.
Decydując się na publikację niniejszego pamiętnika postanowiłem, w porozumieniu 
z Wydawnictwem, zamknąć ją na dacie l stycznia 1919 roku, to jest na przymusowej 
emigracji rodziny Kienie-wiczów z Polesia do Warszawy. O tym, że wolałem nie 
posuwać się dalej, zadecydowało kilka względów.
Po pierwsze: to, co napisał mój Ojciec o życiu swym w Warszawie, nosi charakter 
o wiele bardziej szkicowy w porównaniu do części "poleskiej". Pominięte 
dwudziestolecie międzywojenne zajmuje mniej więcej ósmą część rękopisu.
Po drugie: koleje losów "wysadzonego z siodła" ziemianina na warszawskim bruku 
nie przedstawiają aż tak szczególnej wartości źródłowej dla dzisiejszego 
czytelnika.
Po trzecie wreszcie: temat centralny, na którym się skupia końcowa część 
wspomnień, to bardzo smutna historia braterstwa autora, a moich stryjostwa: 
choroba umysłowa Leli, rozchwianie pożycia małżeńskiego, katastrofa finansowa - 
wszystko to zakończone samobójstwem Hieronima Kieniewicza 15 stycznia 1925 roku. 
Dla kochającego brata był to wstrząs niesłychanie bolesny. Dla osób postronnych 
- już tylko melodramat, miejscami nawet trywialny. Dzisiejszemu czytelnikowi 
można oszczędzić tej lektury.
Dalsze koleje losów autora pamiętnika przedstawię zatem pokrótce "własnymi 
słowami".
Antoni Kieniewicz znalazł się w polskiej stolicy - niepodległej
od siedmiu tygodni - z żona, czterema synami, guwernantką i nauczycielem 
domowym, ale bez dachu nad głową i z bardzo szczupłym zasobem gotówki. Własne 
mieszkanie zdobyliśmy po pięciu latach, do tego czasu zmieniliśmy pięć adresów 
tymczasowych. Młodzież poszła do szkół od jesieni 1919 r., pożegnaliśmy się 
wtedy z panną Anną i panem Małkiem. Wakacje letnie spędziliśmy wszyscy w 
Bolcienikach pod Wilnem, u wujostwa Puttkame- j j rów.
Wojska polskie posuwały się wtedy na wschód, ogół ziemian kresowych nie wątpił, 
że w granicach wskrzeszonej Ojczyzny znajda się też niebawem ich dobra. Hieronim 
Kieniewicz był też aktywny w Komitecie Obrony Kresów Wschodnich oraz stanął na 
czele Polskiego Białego Krzyża, organizacji ufundowanej przez panią Helenę 
Paderewską dla roztoczenia opieki nad polskim żołnierzem. We wrześniu 1919 r. 
komunikat z frontu przyniósł wiadomość o zajęciu stacji kolejowej Kopcewicz i 
wsi Bryniewa. Ojciec mój zaryzykował wyjazd natychmiastowy, zastał w 
Kopcewiczach niewielki tylko posterunek polski. Zapisał w pamiętniku: "Wszyscy 
witają mnie owacyjnie: administracja, majstrzy, robotnicy fabryczni. Fabryka ani 
jednego dnia roboczego nie stała. Towaru dużo. Wysyłek tylko od dawna już 
żadnych, sprzedaży też nie ma". Nie tracąc czasu, Ojciec dotarł do sztabowej 
kwatery poleskiego odcinka frontu w Łunińcu. Od pułkownika (jeszcze wtedy) 
Sikorskie-go uzyskał zgodę na wywóz forniru z Kopcewicz. Raz na dobę przychodził 
na front poleski "pociąg towarowy z wojskiem, amunicją, żywnością i paszą"; 
nazajutrz powracał pusty. Sikorski zgodził się zostawiać w Kopcewiczach po dwa 
wagony na 24 godziny i doczepiać je załadowane do wracającego pociągu. W ten 
sposób wywieziono z fabryki około 50 wagonów towaru. Drobną część gorszego 
gatunku spieniężono na miejscu w Warszawie; co do reszty porozumiano się "z 
naszym dawnym odbiorcą w Londynie, który natychmiast przyjechał do Warszawy dla 
obejrzenia towaru". Fornir zatem odchodził do Anglii, opłacany w funtach 
szterlin-gach.
Ojciec i Stryj zaangażowali, co więcej, administratora dla objęcia opieki "nad 
lasami i folwarkami". Lasy były zdewastowane ("cały rok krągły jeżdżą chłopi po 
lasach, rąbią materiał i chaty stawiają na potęgę"). Folwarki bez inwentarza, 
ludność miejscowa wyraźnie niechętna. Chłopi spotykający na drodze dawnego 
dziedzica "spoglądali spode łba... rzadko który się ukłonił lub przyjaźnie 
pozdrowił. Unikałem przejeżdżania przez wsie" - pisze Ojciec. Próba przywrócenia 
dawnej gospodarki załamała się i tak po kilku miesiącach wraz z odwrotem wojsk 
polskich spod Kijowa. W sierpniu 1920 roku odnajmywaliśmy mieszkanie w jednej z 
najwyższych wtedy kamienic warszawskich, Marszałkowska l, przy placu Unii 
Lubelskiej. Z okien 7 piętra obserwowaliśmy wojenną łunę i wsłuchiwaliśmy się w 
kanonadę w rejonie Radzymina. Ojciec _
pełnił w tym czasie służbę wartowniczą w straży obywatelskiej; najstarszy brat 
mój zgłosił się do armii ochotniczej.
W następstwie pokoju ryskiego Dereszewicze znalazły się poza granicą Polski. 
Natomiast towar wywieziony z Kopcewicz i spieniężony za dewizy wspomógł braci 
Kieniewiczów materialnie. W kwietniu 1920 r. ofiarowali oni na różne cele 
publiczne sumę J 2 2,8 milionów marek, wówczas równowartość 17 tysięcy dolarów. 
O darowiźnie pisała prasa, pod nagłówkiem: Kresy - Warszawie. Intencja była, 
rzecz jasna, propagandowa, zainteresowania opinii publicznej sprawą granic 
wschodnich. Cząstkę tej sumy przeznaczono na odbudowę spalonego niedawno, a tak 
ulubionego przez Ojca, Teatru Rozmaitości (odbudowanego pod nazwą Teatru 
Narodowego). Za 2 miliony marek ufundowano Towarzystwo Pomocy dla Inteligencji, 
raz jeszcze pod patronatem Heleny Paderewskiej.
Gros uzyskanych dewiz należało spiesznie inwestować, licząc się z postępującym 
spadkiem kursu marki polskiej. Zostały więc nabyte niezbędne meble, nieco 
obrazów, antyków; kilka kamienic i placów w Warszawie i Poznaniu; resztówka 
Żaków pod Mińskiem Mazowieckim, która nas zaopatrywała w owoce, warzywa, wędliny 
i gdzie spędziliśmy kilka przemiłych wakacji. Wszedł również Ojciec do jednej z 
pierwszych w Warszawę spółdzielni mieszkaniowych. Dzięki temu, po wielu 
perypetiach, dobiliśmy się wreszcie pod koniec 1923 roku własnego, dużego 
mieszkania, w kamienicy świeżo wykończonej, na rogu ul. Czerwonego Krzyża i 
Wybrzeża Kościuszkowskiego. Było to wówczas odludzie, gmach Związku Zawodowego 
Kolejarzy z Teatrem Ateneum stanął po drugiej stronie ulicy dopiero w parę lat 
potem.
Niestety, przeważną część płynnej gotówki mój Stryj lokował w przedsięwzięciach 
handlowych i przemysłowych, które nie okazały się fortunne. Żyłka ryzykancka 
Stryja, niezawodna w okresie koniunktury przed 1914 rokiem, zawieść miała 
sromotnie w powojennych warunkach warszawskich. Splajtował w ciągu lat paru źle 
skalkulowany interes handlu hurtowego wyrobami gumowymi, importowanymi w Anglii. 
Zakupywane akcje nowo powstałych przedsiębiorstw spadały zamiast zwyżkować. 
Nabyte kamienice nie przynosiły dochodu w związku z obowiązującą ochroną 
lokatorów. Tymczasem oboje Stryjostwo nie zamierzali rezygnować z przedwojennej 
stopy życiowej, wydawania przyjęć i podróży. Najfatal-niejszą okazała się spółka 
akcyjna "Columbia", która nabyła w rejonie Borysławia bardzo duże tereny 
naftowe. "Wielka administracja, nabijająca sobie kieszenie. I wiercenia, 
wiercenia i ciągle nowe \viercenia terenów, z których już ma wytrysnąć 
złotodajne źródło naftowe. A tu nic, i dalej wiercą i wiercą". Chwiejący się 
interes trzeba było wspierać dalszymi wkładami gotówki. Po dramatycznej śmierci 
brata Ojciec odziedziczył wielki i ciężki kufer bezwartościowych już akcji 
"Columbii". Natomiast trzeba było spłacać żyro-wane przez brata weksle na 
wielotysięczne sumy. Ruina ta pochło-
nęła nie tylko większa część nabytych świeżo nieruchomości, łącznie z resztówka 
Żaków, ale i całą biżuterię mojej Matki.
Ciężkie to były czasy, gdy nowe nasze mieszkanie na Czerwonego Krzyża 25 
nachodzili sekwestratorzy z zaprotestowanymi wekslami. Chodziliśmy dosyć 
obdarci, oszczędzało się też na jadle. W połowie 1924 r. Ojciec podjął pracę 
biurową, aby mieć "na pierwszego" choć trochę grosza na bieżące wydatki. Dawny 
sąsiad § 2 z rzeczyckiego powiatu Michał Jastrzębski został powołany jako 
fachowy leśnik na stanowisko dyrektora eksploatacji Puszczy Białowieskiej, w 
związku z kontraktem Ministerstwa Rolnictwa na sprzedaż znacznej ilości drewna 
do Anglii. Jastrzębski urządził sobie własne biuro w departamencie leśnictwa 
Ministerstwa Rolnictwa, chciał mieć w nim "swoich ludzi" i w związku z tym 
między innymi zaoferował pracę memu Ojcu. "Tak się czasy zmieniają - czytamy w 
pamiętniku - Fortuna kołem się toczy. 2 wielkiego obszarnika, wielkiego pana na 
tysiącach hektarów, ziemianina, rolnika i fabrykanta, społecznika, kupca i 
handlarza - zostałem wreszcie gryzipiórkiem urzędnikiem, do którego jednak 
zwracano się ze słowami: panie radco".
W gmachu Ministerstwa w byłym Pałacu Prymasowskim przy ul. Senatorskiej 
przepracował Ojciec cztery lata, przetrwał nawet odejście ze stanowiska swego 
opiekuna Jastrzębskiego. Twierdzi, że polubił tę pracę, chociaż męczyło go 
siedem godzin ślęczenia przy biurku. Wyspecjalizował się i brał do załatwienia 
najbardziej zagmatwane biurokratyczne "kawałki". Była to jednak posada nisko 
płatna i Ojciec rzucił ją bez wahania, gdy mu się nadarzyła praca intratniejsza 
i bardziej samodzielna, jakkolwiek tylko przejściowa.
I tym razem wciągnął go Michał Jastrzębski, akcjonariusz drzewnej spółki 
akcyjnej, która eksploatowała majątek leśny Stęzarzy-ce, położony na prawym 
brzegu Bugu na Wołyniu, w pobliżu Uści-ługa. Ojciec został dyrektorem tej 
spółki, z biurem w Warszawie przy ul. Oboźnej 10, z obowiązkiem dojazdów do 
Stęzarzyc dla nadzoru eksploatacji i rachunkowości pieniężnej. Cięło się w pień 
las dębowy (grunt czarnoziemny miał iść na parcelację), z dębiny wyrabiało się 
beczki dla cementowni. Wiadomo było, że interes ten trwać będzie już tylko trzy 
lata; wraz z zakończeniem wyrębu spółka się zlikwiduje. Na razie jednak Ojciec 
otrzymywał 1500 zł miesięcznie, "czyli potrójnie więcej od moich poborów 
ministerialnych". Po kilku miesiącach przyszła podwyżka do 2500 zł. Teraz już 
nasza rodzina zaczęła żyć nieco swobodniej, Ojciec zaś mógł zużytkować swą 
wiedzę leśnika także w terenie, w czasie dojazdów do Stęzarzyc. Z niewielką 
grupą akcjonariuszy stosunki miał doskonałe.
Spółka zakończyła czynności na wiosnę 1931 roku i Ojciec już nie podjął innej 
pracy zarobkowej. Dwie kamienice w Poznaniu, ocalałe z katastrofy majątkowej lat 
dwudziestych, przynosiły już wtedy dochód wystarczający dla przyzwoitego, choć i 
nie zbytko-
wnego utrzymania rodziny. Syn najstarszy już się usamodzielnił, a można się było 
spodziewać, że i następni staną niebawem na własnych nogach. W wieku lat 54 
Ojciec nie czuł się emerytem. Pracować chciał i nadal, tyle że w charakterze 
społecznym.
W ufundowanym przez obu braci Towarzystwie Pomocy dla Inteligencji Ojciec był od 
początku prezesem zarządu. Towarzy-stwo to prowadziło schronisko dla 40 
staruszek w Sulejówku, ochronkę dla dzieci (przedszkole) przy ul. Złotej, 
wypożyczalnię podręczników szkolnych, doraźną pomoc dla najbiedniejszej 
inteligencji itd. W tych społecznościach obok moich Rodziców angażowały się 
różne panie z warszawskiego mieszczaństwa, wielkie pa-triotki o niemieckich 
nazwiskach i przeważnie ewangelicko-augs-burskiego wyznania. Zawiązały się tu 
nowe przyjaźnie.
Znacznie szersze pole działania znalazł Ojciec jako prezes zarządu Warszawskiego 
Towarzystwa Dobroczynności, którym został MV 1931 roku. WTD było szacowną 
instytucją o tradycji z górą stuletniej. Miało centralę w gmachu dziś 
odtworzonym przy Krakowskim Przedmieściu, z dewizą Res sacra miser na frontonie. 
W tymże gmachu od ul. Bednarskiej było schronisko dla 300 starców i staruszek. 
Przy ul. Wolskiej podobny zakład dla emerytów fabrycznych. Na Freta internat dla 
250-300 młodzieży, wraz ze szkołą powszechną. Przy Rakowieckiej takiż internat 
żeński. Dwadzieścia przedszkoli rozrzuconych w biedniejszych dzielnicach miasta. 
Kolonie letnie, oddzielne dla chłopców i dziewcząt. Wszystko to prowadzone 
fachowo przez siostry miłosierdzia (szarytki), które jednak wypadało nadzorować 
i taktownie rozsądzać codzienne zatargi pomiędzy elementem świeckim a zakonnym. 
WTD oprócz subwencji miejskich i państwowych czerpało dochód z własnych 
nieruchomości, a przede wszystkim z dużego majątku leśnego Goście-radów w 
Lubelskiem, legowanego ongi Towarzystwu przez rodzinę Suchodolskich. W sumie 
była to duża machina, obracająca znacznymi funduszami, zatrudniająca parę setek 
osób, roztaczająca opiekę nad tysiącami. Ojciec mój nadzorował to wszystko 
honorowo, mając do pomocy etatowego dyrektora. W biurze na Krakowskim 
Przedmieściu spędzał kilka godzin dziennie, wizytował i inne obiekty, dojeżdżał 
do lasów w Gościeradowie, chociaż nie uczestniczył w urządzanych tam 
polowaniach. Było to więc absorbujące zajęcie.
Matka moja w tych latach przewodniczyła we własnej parafii (Św. Trójcy na Solcu) 
Stowarzyszeniu Pań Miłosierdzia. Tutaj szło się z bezpośrednią, doraźną pomocą 
do suteren i poddaszy, w których gnieździła się biedota Powiśla.
Spokojnie i pracowicie upływał więc rok za rokiem. Letnie miesiące spędzali 
Rodzice w Bolcienikach lub Nowosiołkach; bywali też w Biżerewiczach u Ordów, w 
poznańskich Gorzyczkach Edwarda Horwatta oraz w Topoli w Pińczowskiem, którą 
odziedziczyła po ciotce Tekla Łopacińska. Nie podtrzymywali stosunków
1. Antoni Kieniewicz.
Fotografia ok. 1930 r. na wspomnieniu pośmiertnym.
z arystokratyczną częścią rodziny, mieli w Warszawie szczupłe grono przyjaciół, 
takich jak oni eks-ziemian kresowych. W mieszkaniu na Czerwonego Krzyża, zwanym 
potocznie "Wisła", ton nadawała młodzież. Prócz czterech własnych synów 
wychowywała się tu parka dzieci Henryka Grabowskiego, czwórka Stanisława Ordy, 
przebywała czas dłuższy Tekla Łopacińska. Było więc wesoło i gwar-no, zwłaszcza 
w karnawałowych tygodniach. Rodzice asystowali temu rozgwarowi z wyrozumiałym 
uśmiechem; dalecy byli od myśli o arbitralnym kierowaniu naszymi losami.
W ciągu kilkunastu ostatnich miesięcy przedwojennych ożenili się wszyscy czterej 
młodzi Kieniewicze, a więc kolejno: Kazimierz z Renatą Axentowicz, Stefan z 
Zofia Sobańską, Henryk z Różą Popiel i na koniec, najstarszy z rodzeństwa 
Hieronim z cioteczną siostrą swą, Zosią Grabowską. Do żadnego z tych czterech 
małżeństw Rodzice bezpośrednio nie przyłożyli ręki. Wszystkim błogosławili. 
Mogło się zdawać, że "Wisła" opustoszeje. Tymczasem zaś przyszła wojna.
Bombardowanie i oblężenie Warszawy przeżyli Rodzice na miejscu. Dom spółdzielczy 
ocalał, oczywiście z wybitymi szybami, ale zresztą załamało się wszystko, wraz z 
Ojczyzną: dwaj synowie w oflagach, trzeci odcięty w odległym Wilnie; dochody z 
kamienic ustały, nie było z czego żyć. W ciągu miesiąca września 1939 r. oboje 
Rodzice fizycznie i psychicznie postarzeli się, na oko patrząc, o lat dziesięć.
Lata okupacji, wyczerpujące nerwowo, były podwójnie ciężkie dla ludzi starszych 
i mało zaradnych. Żyło się z wyprzedaży cenniejszych ruchomości, jadło byle co. 
Trzeciego roku wojny Rodzice zdecydowali się porzucić Warszawę, w której nie 
byli w stanie się utrzymać. Osiedli u najmłodszej z synowych, w Ruszczy pod 
Krakowem. Tam zastała ich wieść o wybuchu powstania w Warszawie. Dom przy ulicy 
Czerwonego Krzyża, położony między liniami stanowisk polskich i niemieckich, 
spłonął wraz z całym dobytkiem pierwszej nocy z l na 2 sierpnia 1944 roku.
W niewiele miesięcy potem Armia Czerwona wyparła hitlerowców z reszty ziem 
polskich. W ślad za tym mieszkańcy Ruszczy musieli też opuścić schronienie we 
dworze. Wówczas to staraniem najbliższych znalazło się dla Rodziców wspomniane 
już mieszkań-, ko na tzw. kolonii oficerskiej w Krakowie, ul. Prażmowskiego 
(dziś Marchlewskiego) 37 m. 6. W początkowej fazie gnieździły się] w tym pokoiku 
z kuchnią również dwie synowe i troje wnucząt. Zaopatrzenia w prowiant, wziętego 
-fe dworu, starczyć mogło na j kilka miesięcy.
W tym właśnie locum, jak się wyżej rzekło, pisał Ojciec swoje l pamiętniki. 
Tamże, w kameralnym nastroju, bo w uszczuplonym gronie, obchodzili Rodzice złote 
wesele, 6 lutego 1951 roku. Obec-1 ni byli dwaj średni synowie; dwaj pozostali 
po wyjściu z niewoli niemieckiej nie zdecydowali się na powrót do kraju.
Zdrowie mojego Ojca w następnych zaraz latach zaczęło się pogarszać. Skromny byt 
materialny Rodzice mieli zapewniony; zaczęły się jednak dolegliwości żołądkowe, 
kilkakrotne pobyty w szpitalu. Z wolna też wygasały u Ojca władze umysłowe; 
koniec życia miał niewymownie smutny. Zmarł w Krakowie 24 stycznia 1960 roku, w 
83 roku życia. Matka moja, młodsza o cztery lata, odeszła w ślad za nim 26 
kwietnia roku następnego. Pochowani zostali oboje na pobliskim cmentarzu 
Rakowickim.
Czy jeszcze potrzebne jest tu podsumowanie? Długi żywot Antoniego Kieniewicza da 
się podzielić na dwie równe części. Pierwsza, dereszewicka, była barwna, bujna, 
aktywna; druga zaś - warszawska i krakowska, spędzona została, jak to o naszej 
rodzinie mówiono z przekąsem, "na partykularzu". W jednym i drugim okresie 
Opatrzność nie szczędziła Ojcu bolesnych doświadczeń, które przyjmował z pokora; 
stale za to mógł się radować zgodna, serdeczną atmosfera rodzinna. Całość życia, 
z wyjątkiem ostatnich lat kilku, upłynęła Ojcu na pracy: miarowej, solidnej, 
uczciwej, nie zawsze efektownej, natomiast efektywnej. Nawet zważywszy, że owoce 
tej pracy poszły dwukrotnie z dymem, w następstwie pierwszej i drugiej wojny 
światowej...
Prezentujemy więc czytelnikowi opis pierwszej połowy owego żywota. Jest tu 
potrzebna tak zwana nota edytorska.
Autograf pamiętnika, znajdujący się w moim posiadaniu, składa się ze 116 
bifoliów kratkowanego papieru kancelaryjnego, zapisanego obustronnie, z 
zachowaniem po lewej stronie marginesu na jednej czwartej szerokości. Pierwsze 
bifolium, niepaginowane, zawiera tytuł oraz dedykację: "Ukochani [s] wnuczęta 
moi!" Paginacja zaś jest oddzielna: dla właściwej autobiografii strony l-409 
oraz dla obszernego aneksu pt. Polowania poleskie, strony l-52. W aneksie tym 
autor opowiada o zwierzynie swoich stron rodzinnych i o różnych typach polowań, 
urozmaica zaś opowiadanie to licznymi wspomnieniami własnych przeżyć 
myśliwskich. Pierwotnie fragment ten miał wejść w skład pamiętnika jako jeden ze 
środkowych rozdziałów. Myśliwski ekskurs rozrósł się jednakże znacznie i autor 
zdecydował się przesunąć go na koniec tomu.
Pismo Ojca (atrament czarny) jest zwarte, ścisłe, drobne, dość trudno czytelne. 
Zawiera niewiele poprawek, natomiast sporo wstawek poczynionych, jak się wydaje, 
w drugiej fazie pracy, w miarę odczytywania gotowego dzieła. Pomniejsze wstawki 
zmieściły się na marginesach, dłuższe - na osobnych kartkach, zapisanych jedno- 
lub dwustronnie, zwykle formatu mniejszego o połowę od całości tekstu. Wstawki 
te są zaopatrzone w odnośniki do właściwej strony. Ponad to na marginesach 
widnieją dość liczne dopiski ołówkowe, pióra mego brata Kazimierza. Brat mój 
odtwa-
2 - A. Kieniewicz, Nad Prypecią...
rżał na użytek pierwszej kopistki (swojej żony) poszczególne wyrazy autografu, 
które mogły się zdawać nieczytelne. Zwłaszcza odnosiło się to do imion własnych.
Osobna, nienumerowana kartka formatu pół arkusza zawiera spis 32 rozdziałów, z 
odnośnikami do stron autografu.
W publikacji niniejszej pomijamy trzy rozdziały końcowe, ty-18 czace się roku 
1919 i następnych. Odpada też rozdział III, zatytułowany: Drzewo genealogiczne. 
W tym miejscu rękopisu znajduje się kilka kart oznaczonych wspólna liczbą 9. 
Przedstawiono na nich graficznie, w sposób mało czytelny i nieuporządkowany, 
powiązania familijne Kieniewiczów, Horwattów, Tyszkiewiczów, Gra-bowskich, 
Reytanów i innych rodzin spowinowaconych. Na podstawie tego materiału i innych 
danych wypadło sporządzić dwie oddzielne tablice genealogiczne Kieniewiczów i 
Horwattów i umieścić je poza tekstem. W związku z tym liczba rozdziałów, w 
porównaniu z autografem, zmniejszyła się do dwudziestu ośmiu.
Włączamy do publikacji aneks zatytułowany: Polowania poleskie, w przekonaniu, że 
zainteresuje on miłośnika flory i fauny, a także etnografa. Autor podzielił ów 
aneks na 19 rozdziałów nierównej objętości, tyczących się poszczególnych 
gatunków zwierzyny. Ostatni z tych rozdziałów nosi tytuł: Rybołówstwo, i dzieli 
się sam na 10 niezatytułowanych paragrafów.
Oddajemy do druku całość pamiętnika, aż po koniec roku 1918, w tym również 
fragmenty poświęcone politycznym aspektom rewolucji rosyjskiej, które opuszczone 
zostały w pierwszej kopii maszynowej. Niewielkie skróty, poczynione przez niżej 
podpisanego, tyczą się dwojakiego rodzaju powtórzeń.
W obrębie całego pamiętnika: zdarza się autorowi opowiedzieć dwukrotnie tę sama 
anegdotę lub charakterystykę postaci. Szczegóły takie pozostawiliśmy na jednym 
tylko miejscu; w rzadkich przypadkach skombinowaliśmy dwie istniejące wersje, 
nie chcąc uronić żadnego zapisanego szczegółu.
W obrębie zdania lub akapitu: wykreślaliśmy powtarzające się wyrazy lub 
wyrażenia. Usuwaliśmy też gdzieniegdzie nadużywane przez autora przymiotniki 
"puste", typu: odnośny, szczególny, względny, odpowiedni - w przekonaniu, że 
dzieje się to z korzyścią dla stylu. Całość owych skreśleń jednego i drugiego 
typu obejmuje zapewne mniej niż jeden procent tekstu.
W niewielu wypadkach poprawiliśmy bez omówienia oczywiste lapsusy autora: tam 
np. gdy pisał, że Prypeć na wiosnę niesie wody topniejące z Karpat; albo gdy 
pomylił w Warszawie plac Dąbrowskiego z placem Małachowskiego.
Nie usiłowaliśmy korygować formy wypowiedzi. Język pamiętnika jest bardzo 
indywidualny: wartki, obrazowy. Dość często zdanie pozbawione jest orzeczenia; 
chętnie też autor posługuje się czasem teraźniejszym, zwłaszcza gdy na gorąco 
odtwarza przebieg
wydarzenia. Uszanowaliśmy te osobliwości stylowe w przekonaniu, że zagustuje w 
nich również czytelnik. Może też język ów wydać się lekko archaizowanym - rzecz 
niedziwna u autora urodzonego z górą sto lat temu. Jest w nim nieco 
prowincjonalizmów, wymagających tu i ówdzie objaśnienia.
Pisownia autografu na ogół poprawna, odpowiada zasadom z początku lat 
międzywojennych. Została zmodernizowana podobnie jak interpunkcja oraz dość 
chwiejna w oryginale łączna lub rozdzielna pisownia wyrazów. Usunęliśmy 
cudzysłowy, w które Autor zaopatrywał liczne nazwy miejscowości. Nie poszliśmy 
też ściśle w ślad za autografem, jeśli idzie o duże i małe litery stanowiące 
wvraz uszanowania dla najbliższych członków rodziny. Powiększyliśmy nieco liczbę 
akapitów, niekiedy przydługich.
Zaopatrzyliśmy tekst w przypisy, umieszczając je dla wygody czytelnika u dołu 
odpowiedniej strony. W przypisach prostujemy dostrzeżone niezgodności pamiętnika 
z rzeczywistym przebiegiem wydarzeń, albo też sygnalizujemy, że dana sprawa 
znajduje nieco odmienna interpretację w innych pamiętnikarskich świadectwach. 
Objaśniamy ponadto niektóre personalia - w tej mierze tylko, w jakiej 
uzupełnienie nasze mogło wzbogacić lub dodatkowo naświetlić relację autorską. 
Również objaśniamy niektóre wyrazy, najczęściej obcojęzyczne, które w chwili 
obecnej nie są w powszechnym użyciu.
Wydawcy dzisiejsi starają się zaopatrywać rzucane na rynek pozycje w tytuły 
atrakcyjne dla ewentualnego nabywcy. W tej myśli pozwoliłem sobie położyć na 
karcie tytułowej nagłówek: Nad Pry-pecia, dawno temu... Poniżej umieściłem tytuł 
nadany przez autora: Wspomnienia zamierzchłej przeszłości.
Stefan Kieniewicz
Gniazdo rodzinne	1
Na wyniosłym lewym brzegu rzeki Prypeć biorącej początek w błotach pińskich, 
płynącej z zachodu na wschód, aż do Dniepru, stał frontem do rzeki, zaledwie o 
paręset kroków od niej, nasz dom rodzinny Dereszewicze. Dom parterowy z piętrem 
pośrodku budynku. Dom był drewniany na wysokim podmurowaniu, ze wszystkich stron 
oszalowany, zaś gontem nakryty. Dach był pomalowany na kolor czerwony, ściany 
były popielate, drzwi wejściowe oraz obramowanie okien bielą swoją ożywiały 
wesoło ciemne ściany budynku. Dwa były duże ganki. Półokrągły od strony rzeki i 
w formie podłużnej od wjazdu i dużego dziedzińca, na którym rosły piękne wysokie 
drzewa: świerki, wejmuty, kasztany, akacje oraz 'wyniosłe drzewo korony 
cierniowej. Od ganków z obu stron domu podnosiły się w górę aż do dachu po 
cztery okrągłe w nader proporcjonalnych rozmiarach murowane kolumny. Na piętrze, 
zarówno od strony rzeki, jak też od wjazdu, były przez całą szerokość piętra 
balkony z balustradą kratkowana i pomalowaną w kolorze ścian domu.
Z półokrągłego ganku oraz okien domu przepiękny roztaczał się widok. Na 
pierwszym planie ładnie prowadzone partery - kwietniki z wielką obfitością róż 
szlamowych, pachnących tuberoz i barwnych gwoździków. Zaś dalej cudna Prypeć o 
każdej porze roku, dnia i nocy. W dnie pogodne woda jej mieniła się przechodząc 
z niebieskiego koloru w ciemny granat. W dnie zaś burzliwe umiała być groźną, 
ciemną i czarną, lecz zawsze czystą i przezroczystą. Przeciwległy brzeg rzeki 
był niski, pokryty przepięknymi łąkami z mnóstwem przeróżnego kwiecia oraz 
pojedynczo rosnącymi na nich pięknymi dębami. Zwłaszcza w porze wiosennej, gdy 
doliną Prypeci spływały do Dniepru ogromne ilości wody i cały przeciwległy brzeg 
na kilka kilometrów szerokości był zalany - niezrównanie piękna roztaczała się 
panorama.
Atrakcją i wielką dla nas wygodą był duży ruch na rzece, zwłaszcza w porze 
wiosennej. Przy tak zwanej wysokiej wodzie kursowały pomiędzy Kijowem a Pińskiem 
bardzo duże i wygodne statki osobowe oraz moc statków towarowych, holujących w 
górę rzeki barki z różnymi towarami, lub też tak zwane pasy, czyli obrobione już 
materiały drzewne przeznaczone na zbyt za granicę. W przeciwnym zaś kierunku 
spływały tratwy drewna na rynki krajowe.
W pewnej odległości od domu była przystań, przy której w razie zapotrzebowania 
statki osobowe się zatrzymywały. W nocy na brzegu zapalano wtedy latarnię, w 
dzień zaś wywieszano chorągiew.
Od domu równolegle do rzeki w górę ciągnął się duży piękny park posadzony omal 
własną ręką przez moją babkę - matkę mojego ojca. Na obszernej powierzchni łąk 
rozrzucone były laski przeważnie lipowe lub też grupy w formie okrągłych 
bukietów wyniosłych sosen, tu też były pojedynczo rosnące wejmuty. Babka moja 
sporo posadziła też w parku szybko rosnącej osiki, którą w latach późniejszych 
mój Ojciec już wyciął, zamieniając osikę drzewostanem bardziej wartościowym. 
Prawdziwą ozdobą parku była długa zwarta aleja wyniosłych grubych świerków. W 
tym ładnie zarysowanym parku sporo było wijących się w różnych kierunkach dróg i 
dróżek, przy których na ławeczkach spacerujące starsze osoby mogły przysiąść dla 
wypoczynku. Pomiędzy parkiem rosnącym na wysokim brzegu a nieco oddalającym się 
korytem rzeki wśród gęsto rosnącej wikliny były dwa niewielkie jeziorka: jedno 
długie, drugie zaś miało formę okrągłą. Na wysokim brzegu pierwszego stała 
altana w formie wysokiego grzyba. Pień jego pomalowany na biało z dachem 
gontowym o barwie czerwonej. Wokoło pnia, na odpowiedniej wysokości ławeczki. Od 
grzyba prowadziła sympatyczna dróżka w dół, a następnie w górę do wyniosłego 
pagórka obsadzonego wokoło grubymi świerkami i też dziko rosnącą nad 
przepaścistym brzegiem starą grubą sosną. Ulubione to było miejsce zabaw 
dziecinnych. W końcu zaś parku przy ujściu do Prypeci małej rzeczułki 
Dereszewiczanki stała obszerna piętrowa altana, na której widniał napis: 
Belweder. Z górnej części Belwederu roztaczał się ładny widok na zakręt Prypeci 
odpływającej w lewo oraz tak zwane stare koryto Prypeci, nad którym górował 
Belweder. Kierując się od niego wzdłuż Dereszewiczanki dochodziło się do dziko 
rosnącego, wyniosłego i bardzo grubego dębu, na którym w pewnej wysokości 
umieszczona była kapliczka z figurą Matki Boskiej. Dalej mijało się mostek 
prowadzący przez Dereszewiczan-kę do folwarku. Tuż za mostkiem stała typowa 
poleska wędzarnia: wysoka, w której na wiosnę wędzono przewyborne litewskie 
szynki, salcesony, kiełbasy, karkowiny, polędwice. Posuwając się dalej wzdłuż 
rzeczki dochodziło się do rodzinnego cmentarza, z piękną, nader proporcjonalną w 
budowie murowaną kaplicą. Na cmentarzu był wspólny grób moich rodziców, mojego 
brata Aleksandra i małej siostrzyczki Maryni oraz wspólna mogiła moich dziatek 
Józia i Oleńki. Poza tym parę grobów osób z administracji mojego dziada.
O dziejach kaplicy w następnych rozdziałach jeszcze pisać będę.
Ż ogrodzonego cmentarza przez bramę wejście było na gościniec, prowadzący z 
miasteczka Petryków do gminy naszej Laskowi-cze i dalej. Gościniec ten ciągnął 
się wzdłuż parku aż do bramy wjazdowej i dalej wzdłuż ogrodu owocowego, 
odgrodzonego od gościńca solidnym płotem. W sadzie tym, ciągnącym się z drugiej 
strony od domu mieszkalnego wzdłuż rzeki, była część stara, sadzo-
na jeszcze przez moją babkę, reszta zaś kwater posadzona była przez mojego ojca, 
który co kilkanaście lat z zamiłowaniem ogród powiększał, dosadzając coraz to 
wykwintniej sze gatunki owoców. W sadzie był murowany domek dla ogrodnika i jego 
pomocników, oranżeria, składy na warzywa i owoce, stajnia dla koni ogrodowych i 
różne szopy na składanie owoców w czasie zbioru. 22 W pobliżu domu ogrodnika 
mieściły się ogrodzone i zamykane na klucz obszerne inspekty i szklarnie, w 
których rosły przeróżne smakołyki.
Naprzeciwko ganku od dziedzińca była brama wjazdowa żelazna wzięta w słupy 
murowane. Za bramą staroświecka studnia w formie okrągłego domku o wysokim dachu 
i chorągiewka na nim, wskazującą kierunek wiatru. Studnia bardzo głęboka z 
wyśmienitą wodą i bardzo zimną w lecie. Przy studni nieduży domek z mieszkaniami 
służbowymi. Z obu stron bramy wjazdowej po jednym drewnianym budynku. Oba były w 
tym samym stylu. W każdym trzy wejścia, trzy ganeczki o dwóch słupach 
drewnianych. W jednym budynku mieściły się stajnie dla koni cugowych i wozownie, 
w drugim zaś lodownia, spiżarnia i podręczny spichrz na potrzeby dworu. Po obu 
stronach dziedzińca bliżej domu stały naprzeciwko siebie dwa drewniane budynki 
jednakowej wielkości i struktury z ganeczkami o czterech słupkach każdy. Były to 
tak zwane oficyny. W jednej było dwupokojowe mieszkanie rządcy mojego ojca pana 
Szpilewskiego, poza tym pokoje dla fraucymeru, czyli pań apteczkowych, szwaczek, 
kawiarek itp. oraz dwa duże składy, w których przechowywały się w ogromnych 
drewnianych, okutych żelazem skrzyniach zapasowe pościele, materace, futra po 
sezonie zimowym. Z boku od strony parku było jeszcze drugie wejście przez 
niewielki kryty ganeczek do dwóch pokoi dla przyjezdnych gości mniej 
honorowanych. W drugiej zaś oficynie mieściło się również dwupokojowe mieszkanie 
dla drugiego urzędnika mojego ojca pana Rymaszewskiego z rodziną, poza tym 
pokoje dla służby męskiej oraz kuchnie i piekarnie. W tymże budynku z wejściem 
przez ganeczek od strony głównego domu były trzy pokoje gościnne porządnie 
umeblowane. Zajmowane one były przeważnie przez ciało nauczycielskie. Przy 
gościńcu za stajnią był jeszcze jeden budynek. Część jego stanowiła obora dla 
ośmiu krów pałacowych. W drugiej części - były to mieszkania stangretów oraz 
pracownie dla rymarzy i krawców dworskich.
Zaznajomiwszy się z wyglądem zewnętrznym domu mieszkalnego oraz jego otoczeniem 
zajrzyjmy do jego wnętrza, w którym ujrzałem świat Boży, spędziłem całe moje 
dzieciństwo i lata młodzieńcze. Przejdźmy przez wszystkie pokoje, zobaczmy, 
jakie było umeblowanie w czasie moich lat chłopięcych. Później bowiem w związku 
z powiększeniem rodziny nastąpiły zmiany przez dobudowanie do istniejącego domu 
nowego skrzydła.
Z ganku od strony wjazdowej wchodzimy przez duże drzwi, do
których z obu stron klamki przymocowane dwie z drzewa rzeźbione lwie głowy, do 
niewielkiego przedpokoju, od którego prowadzą drewniane schody na piętro. 
Stamtąd na lewo "wejście do drugiego przedpokoju. W nim otomana, przy ścianach 
wieszaki na okrycie. U góry na ścianie portret cieśli, miejscowego chłopa, który 
budował ten nasz DOM RODZINNY. Portret ten malowała ciotka moja, panna Jadwiga 
Kieniewiczówna. Z przedpokoju wejście do bardzo dużego salonu, tak zwanego 
czerwonego. Przecinał on na przestrzał szerokość domu i posiadał po trzy okna z 
każdej strony. Zwano go czerwonym z powodu zdobiących go pięknych mebli z drzewa 
orzechowego, krytych nader trwałym i pięknym czerwonym materiałem w różne 
desenie. W środku ściany od przedpokoju był kominek, ujęty w ramy z białego 
marmuru, w którym zwykle w zimie całymi wieczorami palił się ogień. Naprzeciwko 
przy ścianie stała duża kanapa z wymienionego garnituru meblowego, po obu zaś 
stronach tej kanapy przy ścianach stały ogromne lustra nie oparte jednak o 
ściany. Za tymi lustrami chowały się często dzieci, bawiąc się w chowanego. Przy 
kanapie okrągły mahoniowy stół i sporo foteli wokoło. Rodzice moi pod koniec 
swego życia lubili wieczorami w tym miejscu przesiadywać.
Nad tą kanapą wisiały trzy portrety. Pośrodku piękny portret mego pradziada 
Antoniego Nestora Kieniewicza pędzla Daniela1, a po jego bokach portrety mojego 
dziada Hieronima Kieniewicza i jego małżonki, a mojej babki Katarzyny z 
Horwattów. Naprzeciwko nad kominkiem bardzo ładny portret dziewczynki w 
czerwonej sukience i z rozpuszczonymi blond włosami. Był to portret Dziuni 
Potworowskiej, córeczki mojej siostry Klotyldy. Po obu zaś stronach kominka i 
wymienionego portretu wisiały portrety moich rodziców już w wieku starszym. 
Portret mego ojca był pędzla Sie-strzeńcewicza2, a mojej matki pędzla 
Dziekońskiej3. Z wymienionego salonu przechodzimy do jadalnego przez drzwi, 
będące naprzeciwko drzwi wejściowych. Pokój ten, jak na tak obszerny dom, był 
względnie małych rozmiarów i nie przedstawiał sobą nic godnego uwagi. Na 
ścianach różne malowidła przedstawiające widoki z Wenecji. Ojciec mój, siedząc 
przy rannym śniadaniu, lubił przyglądać się przez duże weneckie okno tego pokoju 
wszystkiemu, co się na dziedzińcu lub przy stajni dzieje. Często burczał lub też 
udawał, że podpluwa, gdy spostrzegł coś, co mu się nie podobało. Za jadalnią 
były dwa kredensy i boczne wyjście z domu na podwórze. Wróćmy teraz do 
czerwonego salonu i przejdźmy przez jego całą
1 Jan Damel (1780-1849) malarstwo studiował na Uniwersytecie w Wilnie. Później 
osiadł w Mińsku (wyjątkowo obfita twórczość portretowa).
2 Stanisław Siestrzeńcewicz (1869-1927), portrecista i batalista wileński, od 
1900 r. osiadły w Warszawie.
3 Kazimiera Dziekońska (1851-1934), portrecistka realistyczna; od 1896 r. w 
Stanach Zjednoczonych AP.
24
i
2. Dereszewicze. Salon czerwony. Fotografia z 1911 r., ujęcie od południa.
długość. W końcu będziemy mieli przed sobą trzy okna z widokiem na rzekę. Pod 
oknami garnitur mebli ze stołem pośrodku. Na lewo drzwi do niewielkiego 
saloniku, właściwie mało zamieszkałego, w którym rodzice przeważnie prowadzili 
poufne rozmowy. Interesowało mnie jako dziecko weneckie okno z widokiem na 
rzekę, z kolorowymi szybami. W nim duże biuro, garnitur miękkich mebli. 
Portreciki, fotografie, widoczki na ścianach. W drodze powrotnej przez salon 
czerwony wprost wchodzimy do drugiego salonu o formie półokrągłej, zwanego 
niebieskim. Był to pokój też duży, lecz o wiele mniejszy od poprzedniego salonu. 
W głębi dwa wysokie piece kaflowe, pomiędzy nimi parę obrazów na ścianach oraz 
bardzo ładne portrety moich dziadostwa Kieniewiczów w młodym wieku. Na bocznej 
ścianie piękny portret mojej siostry Isi Lubań-skiej pędzla Janowskiego4. Trzy 
otwory okienne od podłogi do su-
4 Ludomir Janowski (1862-1939), uprawiał najchętniej portret kobiecy typu 
realistycznego; przed 1914 r. miał liczna klientelę we dworach kresowych. W 
latach międzywojennych rozjaśnił nieco paletę, m.in. pod wpływem Pankiewicza, z 
którym się przyjaźnił. W latach 20-tych stworzył piękne portrety obojga moich 
rodziców, niestety zniszczone w powstaniu.
3. Dereszewicze. Salon niebieski.
Fotografia z 1911 r., ściana północna.	"-•• '•
Portrety: matka autora, dziadostwo autora, ojciec autora (odcięty). 
fltu łączyły ten salon z gankiem od rzeki, na którym starsze towarzystwo w porze 
letniej lubiło przesiadywać, mając przed oczami na pierwszym planie klomby 
kwiatowe, następnie płynącą bystrym prądem bogatą w koloryty rzekę, a w dali 
widok na łąki, za którymi ciągnęło się pasmo lasów liściastych. Umeblowanie 
wymienionego salonu składało się z trzech garniturów pokrytych nie-biesko-
srebrnym materiałem. Przy ścianach pomiędzy oknami lustra, w głębi konsole 
lustrzane z różnymi na nich rzeźbami, okrągły stolik z czarnego marmuru z 
mozaiką widoków Wenecji. Przy ścianie i drzwiach prowadzących do następnego 
pokoju duży staroświecki fortepian, zresztą mało używany, grywała na nim bardzo 
ładnie, i to przeważnie utwory Chopina, moja ciotka Mikul-ska Kamila, siostra 
mego ojca, która co roku stale zjeżdżała do Dereszewicz na wakacje letnie. 
Mieszkała zaś dawniej w Rzymie, w latach późniejszych przeniosła się do Krakowa. 
W obu salonach wisiały duże żyrandole. Przy drzwiach i oknach portiery i 
firanki.
Z salonu niebieskiego przechodzimy do obszernego pokoju o trzech oknach z 
widokiem na rzekę. Jest to sypialnia moich rodziców. Od ściany środkowej 
występują na pokój dwa niskie bar-
4. Dereszewicze. Salon niebieski.
Fotografia z 1911 r., ściana wschodnia z widokiem na salon czerwony. ,
Portret Isi Lubańskiej pędzla L. Janowskiego.
Poniżej portrecik Dziuni Potworowskiej.
dzo szerokie łóżka z drzewa orzechowego, pomiędzy nimi takież dwie szafki nocne. 
Nad szafkami na ścianie podłużna oszklona szafka oprawna w czarne drzewo dębowe. 
W niej krzyż, parę figurek świętych, woda święcona, kropidło. Przy jednym oknie 
biureczko mojej mamy, pod drugim jej gotowalnia, a przy środkowym garnitur 
meblowy: stół, kanapa, parę foteli i kilka krzeseł; w jednym rogu pokoju nieduża 
oszklona szafa mamy z jej drobiazgami i pudełkami cukierków, nazwana przez 
dzieci "słodka szafką". W drugim rogu pokoju kasa ogniotrwała, od której klucze 
zawsze mój ojciec nosił przy sobie. Na ścianach sporo obrazów świętych, z 
których parę było godnych uwagi. Dużo fotografii rodzinnych na biureczku i 
stole, trzy zaś portretowe pod szkłem wisiały na ścianie. Były to fotografie 
dziadostwa Horwattów z Barbarowa, rodziców mojej mamy. Trzecia zaś to wizerunek 
bratowej mojej matki, Jadwigi z Gieczewiczów. Oprócz drzwi od salonu w ścianie 
przy łóżkach stały jak gdyby dwie szafy rzeźbione wysokie z jasnego drzewa 
orzechowego. Przez nie było wyjście na korytarz i ubieralnię mojej matki. 
Naprzeciwko zaś drzwi od salonu było "wejście do kancelarii mojego ojca. Pokój 
kwadratowy o dwóch oknach: jednym weneckim z widokiem na
rzekę i drugim dającym5 na park. W oknach tych szyby częściowo kolorowe. Na 
ścianach znane sztychy Yerneta w ramach czeczotkowych: Wojsko polskie - skok ks. 
Poniatowskiego do Elste-jy _ Somosierra6. Pod każdym oknem duże biuro. Na nich 
księgi rachunkowe i moc przeróżnych papierów w nieładzie. Przy ścianie otomana, 
w rogu szafka oszklona, w której pod kluczem ojciec trzymał ładunki do broni, 
tytoń, papierosy, cygara. W rogu 27 przy szafie broń myśliwska. W pokoju tym 
ojciec pracował i przyjmował interesantów. We wszystkich pokojach, przez które 
przeszliśmy dotąd, posadzki były mozajkowe. Najładniejsze były w rysunku w 
trzech salonach. Z kancelarii było wyjście do ubieralni ojca o jednym oknie, w 
której stały bardzo duże szafy z bielizną i ubraniami. Za ubieralnią korytarz, 
na lewo różne wygody i wyjście na boczny ganeczek, na prawo zaś wejście do 
szeregu małych pokoików powstałych przez podzielenie dużego kilku 
przepierzeniami, na lewo od ostatniego przepierzenia był duży pokój z weneckim 
oknem, dającym na dziedziniec wjazdowy. Wprost zaś za przepierzeniami, 
pozostawiając ubieralnię mamy na lewo, był jeszcze jeden pokój dosyć duży z 
oknem dającym na ganek wjazdowy.
Grupa pierwszych pokoi była zamieszkała przez dziewczynki, a ostatni pokój przez 
chłopców. Nad całą dzieciarnią w tej części domu zgrupowaną miał stale oko jakiś 
cerber w postaci srogiej guwernantki, Polki, Francuzki, lub też Niemki. Mama 
moja też często do dzieciarni zaglądała.
Z pokoju chłopców było wyjście na przedpokój, od którego rozpoczęliśmy przegląd 
wnętrza domu i od którego szły kręte schody na drugie piętro. Od górnej klatki 
schodowej było wejście do trzech pokoi. Jeden z nich duży, położony nad 
niebieskim salonem o trzech dużych od sufitu aż do podłogi oknach z wyjściem na 
balkon, z którego jeszcze piękniejszy niż z dołu roztaczał się widok na dalekie 
Zarzecze. Cała długa lewa ściana zajęta była przez oszkloną szafę biblioteczną z 
dużą ilością tomów, dzieł poważnych i beletrystyki w językach polskim, 
francuskim i angielskim. Po przeciwległej zaś ścianie stały trzy łóżka jedno za 
drugim. Przy jednym oknie duże czeczotkowe biuro mojego dziada, parę większych 
foteli; stół okrągły na środku pokoju i kilka krzeseł. Podłoga malowana na kolor 
brązowy zasłana przez cały pokój dużym dywanem w kolorach czerwono-biało-
czarnym. Na przeciwległej do bi-
5 Kalka z języka francuskiego - donner.
6 Bardzo popularne w Polsce sztychy według obrazów francuskiego batalisty 
Horacego Yerneta (1780-1863), reprodukowane m.in. w wydawnictwie A. Rem-
bowskiego, Źródła do historii pułku polskiego lekkokonnego gwardii Napoleona 7, 
Warszawa 1899.
28
blioteki ścianie trzy duże obrazy, kopie trzech leciwych niewiast7. Dwa drugie 
pokoje na piętrze były niewielkie o jednym oknie, dającym na balkon od wjazdu. 
Pokoje te łącznie z salą biblioteczną stanowiły ubikacje gościnne, zajmowane 
często były przez różne nauczycielki i guwernantki, których nieraz sporo bywało 
przy moich siostrach. Kształciły się one bowiem w domu i nie bywały oddawane do 
szkół.
7 Prawdopodobnie mowa tu o portretach trzech sióstr Hieronima Kieniewicza 
starszego, dziada autora. O jednej z nich, "babci Zienowiczowej", mowa jest 
niżej w tekście. Malowała portrety te Jadwiga Kieniewiczówna.
29
Własność ziemska
Pradziad mój Antoni Nestor, syn Kazimierza, Kieniewicz posiadał majątek1 ziemski 
w powiecie nowogródzkim guberni mińskiej. W drugiej połowie XVIII wieku sprzedał 
on wymieniony majątek i nabył od Massalskich obszerne dobra pojezuickie w 
powiecie mo-zyrskim tejże guberni. Wymienione dobra o powierzchni około 60 000 
dziesięcin2 stanowiły jedną całość, składały się jednak z trzech oddzielnych 
majątków. Figura tych dóbr ciągnęła się długim pasem z północy na południe poza 
rzekę Prypeć, przy czym mniejsza część każdego majątku znajdowała się na prawym 
brzegu Prypeci. Największym majątkiem, położonym od strony zachodniej, były 
Dereszewicze, graniczące od wschodu z majątkiem Paulinów, za którym dalej leżała 
Łopcza. We wszystkich wymienionych trzech majątkach po obu stronach rzeki były 
ogromne nie tknięte lasy. Na lewym brzegu Prypeci przeważały bory sosnowe z 
mniejszą domieszką liściastych, jako to olch, brzóz, jesionu, klonu i dębu, 
wówczas gdy na prawym brzegu rzeki rosfy lasy liściaste z główną przewagą 
dębiny. Wśród tych lasów zarzecznych na jednym kilkudziesięciu hektarowym 
wzniesieniu o gruncie piaszczystym majątku dereszewickiego była jakby oaza 
wspaniałych niebotycznych sosen przeróżnej grubości i co najciekawsze, bez 
cienia zgnilizny. Kraj ten wówczas był bardzo mało zaludniony. Rzadkie wsie 
zgrupowane były przeważnie ponad brzegami Prypeci. Im dalej od rzeki, tym 
rzadziej spotkać można było jadącego lub idącego drogą człowieka. O ile lasy 
były dziewicze i piękne, o tyle gleba uprawna słaba, przeważnie piaszczysta z 
bliską wodą podskórną,
1 Majątek ten nazywał się Darew. Pozostawał w ręku krewnych Kieniewiczów jeszcze 
w początku XIX w.
W trakcie przygotowania do druku Pamiętnika otrzymałem garść odpisów z 
Centralnego Archiwum Historycznego w Leningradzie (zespół 1343, inwentarz 23, 
vol. 2816) z następującymi danymi: Antoni Nestor Kieniewicz, ur. 31 I 1775, syn 
rotmistrza Andrzeja i Marii z Łazarewiczów, wnuk Kazimierza i Marianny z We-
ryhów, prawnuk Józefa i Marii z Zawadzkich, posiadał w pow. mozyrskim wieś 
Ugolce (150 dusz) oraz zastawem od Radziwiłłów wieś Jurkiewicze (134 dusze). 
Nabył Śniadeńszczyznę do spółki z Kazimierzem Radziejewskim, dnia 23IV 1807 r., 
za 333 tyś. złotych, przejmując nadto 120 tyś. złotych długu biskupa 
Massalskiego oraz zapis 5200 zł na kościół w Petrykowie. Nowonabywcy podzielili 
między siebie majątek aktem z 14 V 1808 r., przy czym A.N. Kieniewicz zatrzymał: 
folwark Łopczę z wsiami Makarycze, Turek i Wyszyłów, Śniatyń z wsią Mordwinem 
oraz Dereszewicze ze wsiami Hołubicą i Kopcewiczami.
2 Dziesięcina - ówczesna rosyjska jednostka powierzchni gruntów równa się 1,09 
ha.
toteż urodzaje zwykle marne. Co zaś do lasów, to pomimo ich wysokiego gatunku 
nie przedstawiały one wówczas wielkiej wartości, gdyż z powodu znacznych 
przestrzeni przy braku komunikacji eksploatacja leśna była nader utrudniona. 
Dopiero gdy za czasów mojego ojca przez środek wymienionych dóbr została 
przeprowadzona linia kolejowa z zachodu na wschód, wówczas eksploatacja 30 
drzewostanów została umożliwiona, a tym samym wartość majątków niepomiernie 
wzrosła.
Pradziad mój po nabyciu wymienionych dóbr zamieszkał z rodziną w Łopczy. Był to 
największy ośrodek kultury ówczesnej, nieźle uprawne grunta i dosyć obszerny dom 
mieszkalny, ładnie położony na lewym brzegu Prypeci.
W kilkanaście lat po zamieszkaniu w Łopczy zmarła jego małżonka z domu 
Odyńcówna, a wkrótce po niej i on tragicznie życie zakończył. Oboje zostali 
pochowani na cmentarzu w Petryko-wie - w miasteczku tym był kościół parafialny. 
Przed śmiercią jednak pradziad podzielił wymienione dobra pomiędzy trzema 
synami. Najstarszemu Hieronimowi3 mojemu dziadowi w prostej linii oddał na 
władanie majątek Łopczę z folwarkiem Zaso-pie. Był to obiekt najmniejszy, lecz 
najlepiej zagospodarowany i z wygodnym domem mieszkalnym. W domu tym w 1830 roku 
urodził się mój ojciec, któremu na chrzcie św. dano imię również Hieronim. 
Drugiemu synowi Hipolitowi oddał mój pradziad na własność majątek Paulinów, 
graniczący przez całą długość z Łopczą od strony zachodniej. Obiekt ten większy 
od Łopczy, o wiele jednak gorszy zarówno pod względem gleby, jak i drzewostanów, 
ale z domem mieszkalnym na dosyć znacznym wzniesieniu z ładnym otoczeniem, 
oddalonym jednak od rzeki. Największy zaś obiekt, położony na zachód od 
Paulinowa i najbardziej w przyszłości wartościowy ze względu na duże obszary 
pięknych drzewostanów, Dereszewicze z folwarkiem Sudzibor, lecz bez domu 
mieszkalnego, otrzymał trzeci syn Feliks. Natychmiast po objęciu w posiadanie 
wymienionego majątku Feliks rozpoczął budowę domu w Dereszewiczach nad brzegiem 
Prypeci. Niedługo jednak Feliks władał Dereszewiczami. Ze względów politycznych 
zmuszony był kraj opuścić i emigrować za granicę4. Ponieważ groziła mu 
konfiskata majątku, mój dziad Hieronim odkupił jeszcze w porę cały majątek, 
dokończył budowę domu w 1825 i zamieszkał z rodziną w Dereszewiczach. O Feliksie 
opowiadano następującą romantyczną historię. Gdy opuszczał Dereszewicze, był 
młodym, nieżonatym
3 Hieronim Kieniewicz był drugim z kolei bratem, młodszym od Hipolita. 
Niezgodność tę, rodzinnej tradycji z faktami, objaśniam w książce Dereszewicze 
1863 roku, Wrocław 1986.
4 Feliks Kieniewicz opuścił Polesie w 1831 r., wziąwszy udział w powstaniu 
listopadowym. Hieronim odkupił od niego Dereszewicze w 1832 r. i wówczas 
zamieszkał we dworze, jak można sadzić już wykończonym.
i bardzo przystojnym mężczyzną. By nie zwrócić na siebie uwagi władz, wyruszył z 
domu nocą w drogę konno. Dla wypoczynku zatrzymywał się na noclegi przeważnie we 
dworach. W pobliżu już "ranicy w jednym dworze zwróciła na niego uwagę 
młodziutka bardzo przystojna panna domu. Ze łzami w oczach żegnała wyg-nańca-
bohatera, a gdy wsiadał na koń szybko zdjęła z szyi swojej czerwoną szarfę i 
jako pamiątkę od siebie zarzuciła ją na ramiona odjeżdżającego młodzieńca. Nigdy 
się jednak potem nie spotkali. Moja ciotka Jadwiga Kieniewiczówna - malarka - 
epizod ten w wiele lat później uwieczniła na płótnie.
Feliks dojechał do Francji i tam się ożenił z Francuzką. Z małżeństwa tego miał 
syna, któremu dano imię Hieronim. Po amnestii Feliks z synem w roku 1856 
powracają do kraju, mieszkają na Litwie i obaj rozpoczynają wielką działalność 
na rzecz powstania, poza tym Hieronim zajęty jest propagandą wśród wojska 
rosyjskiego. Z ramienia Rządu Narodowego Hieronim zostaje delegowany do Paryża; 
i w drodze powrotnej zostaje na granicy aresztowany przez władze rosyjskie, 
wywieziony w głąb Rosji i w maju 1864, po roku rozstrzelany w Kazaniu. Ojciec 
jego Feliks powraca na Polesie. Wybudowuje dla siebie mały domek w uroczysku 
Bohdanka, stanowiącym część pól łopczyńskich położonych na wyniosłym brzegu 
Prypeci. Wkrótce jednak umiera i zostaje pochowany na cmentarzyku w Paulinowie. 
Za mojej pamięci w wymienionym uroczysku pozostały jeno ślady dawnego budynku, 
różne rosnące już dziko krzewy różyczek, dzikich śliw i innego kwiecia5.
Mój Dziad Hieronim był bardzo mądry i wykształcony, nad wyraz pracowity i dobry 
gospodarz, a przy tym wielce uspołeczniony. Piastował godność chorążego powiatu 
mozyrskiego, cieszył się wielkim poważaniem w powiecie i w ogóle był bardzo 
lubiany. Natomiast brat jego Hipolit6 miał niestety manię wielkości i najfatal-
niej gospodarował, wkładał znaczne kapitały na różne bezsensowne inwestycje, jak 
na przykład budowę w Paulinowie cukrowni - plantacje buraków i tytoniu 
cygarowego na gruntach piaszczystych i kopanie kanałów do Prypeci, by zmienić 
koryto rzeki dla nawodnienia piaszczystych gruntów, w ogóle powstawało mu w 
głowie wiele niepraktycznych pomysłów. Toteż w krótkim czasie zbankrutował i nie 
porozumiawszy się z bratem sprzedał swój majątek Paulinów niestety Rosjaninowi. 
Była to wielka moralna przykrość dla mego dziada. Dobra bowiem jego Dereszewicze 
zostały
5 Feliks ożenił się w Galicji z Polką, Franciszką Skrzeszewską. Szczegóły tu 
podane o synu Feliksa, Hieronimie Władysławie, zasłyszał Ojciec ode mnie. O 
historii tej nie mówiło się w Dereszewiczach. Bliższe szczegóły patrz cyt. wyżej 
moją książkę: Dereszewicze 1863,
6 Hipolit Kieniewicz zmarł w 1857 r. Paulinów (Pawlinów) został sprzedany 
najwcześniej w 1864 r.; wszystko wskazuje na to, że w drodze przymusowej przez 
syna Hipolita, Zygmunta, skompromitowanego udziałem w powstaniu.
oddzielone od Łopczy własnością całkiem cudzą, i to należącą do Rosjanina.
Ówczesne prawo rosyjskie nie zezwalało Polakom nabywania ziemi od Rosjan. W 
wiele lat później mój ojciec odkupił omawiany majątek Paulinów z trzecich już 
rak na imię swojego szwagra hrabiego Józefa Tyszkiewicza, który jako pułkownik 
wojsk rosyjskich, 32 ' pomimo że był Polakiem, w drodze wyjątku otrzymał od 
władz zezwolenie na nabywanie dóbr ziemskich od Rosjan.
Tyszkiewicz skorzystał z wymienionego zezwolenia i sporo dóbr ziemskich nabył na 
Polesiu, Wileńszczyźnie i Litwie Kowieńskiej. Zrobił on tę wielką przysługę 
mojemu ojcu, ułatwiwszy mu odkupienie Paulinowa, który urzędowo figurował jako 
własność Tyszkiewicza. Z chwilą zawarcia wymienionej transakcji nabyte swego 
czasu przez Antoniego Nestora dobra powróciły w całości do rąk jego wnuka, a 
mojego ojca.
W kilka lat potem nad wyraz szczęśliwie udało się mojemu dziadowi nabyć od 
Kossakowskich na bardzo dogodnych warunkach za sto tysięcy rubli srebrem duży 
majątek Bryniów7, i to graniczący z majątkiem Dereszewicze w całej długości od 
strony zachodniej. Obszar Bryniewa wynosił około 30 tysięcy hektarów. Bardzo 
piękne były tam drzewostany w przeważającej ilości borów sosnowych. W centrum 
majątku był dwór Bryniów z dużym domem mieszkalnym, drewnianym na podmurowaniu, 
oraz jak na owe czasy względnie duże gospodarstwo rolne. O piętnaście kilometrów 
od Bryniewa był mniejszy należący do majątku folwarczek Sielutycze. Gdy się 
załatwiało wymienioną transakcję, mój ojciec był jeszcze bardzo małym 
chłopaczkiem, wraził mu się jednak w pamięć pewien szczegół, o którym w wiele 
lat później mnie opowiadał. Gdy więc dziad mój wyjeżdżał końmi do Kossakowskich 
dla ostatecznego zakończenia transakcji nabycia Bryniewa i wpłacenia sprzedawcy 
należności i powóz zajechał przed ganek, służba zaczęła wynosić na plecach z 
domu duże i ciężkie worki. Skrzętnie one były układane w powozie. Były w nich 
ruble srebrne. Worków zaś takich, jak opowiadał, "było tyle, że ich się doliczyć 
nie mogłem, ale co najmniej było ich kilkanaście".
7 Akt nabycia Bryniewa (614 dusz męskich) przez H. i K. Kieniewiczów, od
Aleksandra Chodkiewicza, 17 XII 1837 za 75 tyś. rb. sr. z pozostawieniem długu
bankowego - WAP Kraków, aren. Młynowskie, rps. 617.	>
3 Ukazy cesarskie
Nasze gniazdo rodzinne położone było w tej części kraju, która przy rozbiorach 
Polski przeszła pod władanie carów rosyjskich. Ciężkie bardzo czasy nastały 
wówczas dla ludności polskiej. Władze rosyjskie prześladowały Polaków na każdym 
kroku, najbardziej jednak prześladowaną była inteligencja i właściciele dóbr 
ziemskich. Wiele tysięcy Polaków gnano na piechotę lub w tak zwanych kibitkach 
na Sybir, gdzie do końca życia swego zmuszeni byli ciężko fizycznie pracować. 
Minimalny procent po wielu wielu latach wygnania został ułaskawiony i uzyskał 
możność powrotu. Za najmniejsze, według widzimisię władzy miejscowej, 
wykroczenie konfiskowano majątki i właścicieli wysyłano do ciężkich robót. 
Prześladowano również religię katolicka, zamykano kościoły lub zabierano je na 
cerkwie prawosławne, księży wywożono w głąb Rosji lub więziono. Przeróżnymi 
sposobami zmuszano ludność katolicka do przechodzenia na wiarę prawosławna. 
Dzieci urodzone z tak zwanych małżeństw mieszanych musiały być chrzczone w 
cerkwi. Za tajne ochrzczenie dziecka z małżeństwa mieszanego zarówno księża, jak 
i rodzice dziecka podlegali surowym karom. Karom podlegały również osoby za 
nauczanie dzieci języka polskiego. Ciosem wielkim dla moich dziadostwa było 
opieczętowanie kaplicy dereszewickiej i wywiezienie kapelana miejscowego. 
Równocześnie też wysiedlony został proboszcz parafii petrykow-skiej, do której 
należały dobra mojego dziada. Od tego momentu w rozległym powiecie mozyrskim: 
dla orientacji podam - trzykrotnie większym od Szwajcarii1, pozostał jeden tylko 
ksiądz w Mozyrzu, obsługujący ponadto również powiat rzeczycki, nie o wiele 
mniejszy od mozyrskiego. Oczywiście przy tak wielkich odległościach, braku 
kościołów i księży ludność katolicka pozostawała bez pociechy religijnej. O to 
przecież głównie chodziło rządowi rosyjskiemu. Wytkniętym celem było wytępienie 
polskości i wiary katolickiej oraz zmuszenie ludności do zawierania małżeństw 
mieszanych, względnie do przechodzenia na prawosławie, a tym samym chrzczenie 
dzieci w cerkwiach.
Za czasów panowania w Rosji cesarza Aleksandra II wyszedł ukaz cesarski o 
uwłaszczeniu włościan, czyli o zniesieniu tak zwanej pańszczyzny i nadzieleniu 
gruntami miejscowej ludności2. Ukaz racjonalny i celowy. Chłop przestawał być 
własnością posiadacza danego obszaru, natomiast stawał się wolnym właścicielem 
odpo-
1 Powiat mozyrski liczył 16 tyś. km2, Szwajcaria - 41 tyś. km2. Była zatem 
Szwajcaria 2 1/2 rażą rozleglejsza od powiatu mozyrskiego.
2 Pamiętny ukaz ten nosił datę 19 lutego 1861 roku.
3 - A. Kieniewicz, Nad Prypecia...
wiedniego kawałka gruntu, i to na "wieczystą własność jego i spadkobierców. 
Specjalne komisje powołane przez władze państwowe ustalały, ile każda wieś 
włościańska miała z danego majątku otrzymać gruntu, jak również ile z danej 
ilości wypadało wydzielić odnośnej rodzinie. Dziwaczne bywały przy tym momenty - 
opowiadał mój ojciec, jak pewnego dnia włościanie, być może podagito-34 wani 
przez różne ciemne elementy tłumnie przybyli do dworu ' z żądaniem pokazania im 
Zołotoj Hramoty, którą wydał "Car Batiuszka", o oddaniu całej ziemi biednej 
ludności, "A Pany pochowali Carską Hramotę i przydzielają tylko małe kawałki 
ziemi". W wymienionych komisjach oczywiście brał czynny udział właściciel danego 
majątku. Zarówno mój dziad, jak i mój ojciec pracowali w podobnych komisjach. 
Pierwszy przy wydzielaniu gruntów z majątku Dereszewicze i Łopczy, drugi zaś z 
majątku Bryniów. Ojciec jako bardzo młody człowiek był zapatrywań znacznie 
liberal-niejszych od mego dziada. Toteż włościanie otrzymali z majątku Bryniów 
grunta lepsze i na warunkach znacznie dogodniejszych niż włościanie ze wsi 
przylegających do Dereszewicz i Łopczy. Włościanie po otrzymaniu na własność 
znacznych obszarów ziemi przeważnie zadrzewionej przystąpili niezwłocznie do 
karczowania i przekształcania gruntów na użytki rolne. Odbiło się to fatalnie na 
braku rąk roboczych do uprawy pól dworskich. Miejscowa ludność poleska, zarówno 
bliska jak dalsza, za bardzo nawet wysoką opłatę nie szła do dworów na roboty 
rolne lub leśne. Zaczęto myśleć o sprowadzeniu na stałe pracowników nie 
otrzymujących nadzia-łów gruntowych.
Nadarzyła się mojemu dziadowi w danym wypadku dziwna okazja. Odkupił bowiem od 
Żyda kilka rodzin Polaków z Korony eksploatowanych przez niego za długi. 
Zapłaciwszy Żydowi sto rubli srebrem osadził te rodziny w miejscowości przy 
drodze z Dereszewicz do Bryniewa. Wybudował każdej rodzinie domek z odnośnym 
otoczeniem, nadzielił kawałkiem gruntu i zobowiązał ich umową do wykonywania 
wszelkich potrzebnych w folwarku robót w ciągu trzech dni w tygodniu bezpłatnie 
głowie rodziny, a za opłatę umówioną dla członków rodziny. Osada nazwana została 
Mazury. Wkrótce potem zarówno dziad mój, jak i ojciec sprowadzili z Czech, 
Śląska i Słowacji kilkanaście rodzin i osadzili ich przy folwarkach w pięciu 
koloniach. Po dwie kolonie przy folwarkach bryniowskich i łopczańskich, zaś 
jedną w Dereszewiczach. Każda rodzina otrzymała na własność dwie dziesięciny 
gruntu, dobrą chałupę z przyległościami. Zobowiązani zaś byli odpowiednie ilości 
dni w ciągu roku odrobić bezpłatnie, a pewną za umówioną opłatą. Był to element 
bardzo zacny, porządny i pracowity, głęboko religijny - katolicki i niezmiernie 
przywiązany i życzliwy dla dworu. Kolonie te szybko się rozrastały. Przez długi 
czas nie wyzbywali się oni swego poddaństwa austriackiego, aż do momentu, kiedy 
rząd rosyjski pod grozą ich wysiedlenia zmusił urodzoną już na
35
miejscu młodzież do przyjęcia poddaństwa rosyjskiego. Uważali siebie za element 
znacznie wyższy i kulturalnie j szy od chłopów miejscowych i nigdy z nimi 
małżeństw nie zawierali.
Trwające stale prześladowanie przez rząd rosyjski ludności polskiej, obłożenie 
nader wysoką kontrybucja polska własność ziemska3, która jednak została w latach 
późniejszych przez mojego ojca spłacona, zamknięcie kościołów, wysiedlenie 
księży, a zwłaszcza opieczętowanie na czas nieograniczony kaplicy Dereszewickiej 
i usunięcie miejscowego kapelana ogromnie szarpnęło nerwy moich dziadostwa. 
Zaczęła więc u nich kiełkować myśl opuszczenia kraju na zawsze, jak mówili 
"barbarzyńskiego", i przeniesienia się do kulturalnej Europy. Zarówno jednak 
dziad, jak i babunia byli ludźmi nadzwyczaj pracowitymi i obowiązkowymi. Toteż 
marzenie o wyjeździe na stałe odkładało się z roku na rok, aż do chwili kiedy 
interesy majątkowe zostaną doprowadzone do porządku, a jedyny ich syn, a mój 
ojciec ukończy studia w Uniwersytecie Dorpackim i córki podrosną4.
3 Kontrybucja nałożona w 1863 r. na całą polską własność ziemska na Litwie i 
Białorusi wynosiła pierwotnie 10% od arbitralnie szacowanego dochodu. W 
następstwie obniżono ją do 8%. Ciążyła na wszystkich ziemianach Polakach 
niezależnie od ich powiązań z powstaniem i nie mogła też być "spłacona". 
Przestała obowiązywać po 1905 r.
4 W momencie uwłaszczenia (1861) syn Hieronima Kieniewicza (starszego) był od 
dawna już samodzielny, najmłodsza córka miała niebawem wyjść za mąż. Decyzję o 
wyjeździe z kraju opóźniał więc nie wiek dzieci, ale przeszkody natury 
materialnej, jak również paszportowe.
4 Wyjazd dziadostwa
W poprzednim rozdziale wspominałem, że oboje dziadostwo byli ludźmi pracowitymi. 
Na czym więc polegała ich praca? Babunia przede wszystkim niezmiernie troskliwie 
zajmowała się wychowaniem córek, ich kształceniem przy pomocy sztabu wszelkiego 
rodzaju guwernantek i nauczycielek. Poza tym z wielkim zapałem planowała i 
sadziła park dereszewicki. Ukończywszy tc*pracę, trwającą szereg lat, założyła 
pierwszą kwaterę sadu owocowego, sprowadziwszy szczepy z Kijowa. Były to 
przeważnie gatunki jabłek i gruszek pochodzenia rosyjskiego, bardzo odporne na 
mrozy. Niektóre drzewa jej sadzenia dotrwały do objęcia przeze mnie po śmierci 
ojca majątku. Wspaniałe dwie rozłożyste były: jedna grusza tuż przy wejściu do 
sadu z prawej strony drogi, rosły na niej małe gruszeczki zwane małgorzatkami. 
Dojrzewały najwcześniej i były wyśmienite, może smakowały tak bardzo, że były 
pierwsze. Na drzewie tym rodzeństwo moje i ja najmłodszy przesiadywaliśmy w 
sezonie zajadając smakowite małgorzatki. Nieco dalej rosła grusza sapieżanka. 
Oprócz dobrego smaku odznaczała się pięknym wyglądem samego owocu, bez śladu na 
nim czarnych grzybków, którym podlegał specjalnie owoc tego gatunku. A jakie 
wyborne były soczyste, czerwone, niewielkie jabłuszka nieznanej nazwy. Zwaliśmy 
je winiówkami. Zapewne dlatego, że panna Albina apteczkowa specjalnie używała 
tych jabłek do robienia wina owocowego. Szczęśliwymi byliśmy dziećmi, mieliśmy 
wstęp wolny do sadu i o każdej porze mogliśmy wpaść do ogrodu i spożyć, ile się 
chciało wszelkich jagód, śliwek i innych owoców. Jakże byli pod tym względem 
biedni i nieraz nieszczęśliwi mój ojciec i jego małe siostrzyczki. Dla nich 
wstęp do sadu był wzbroniony. Owoce z sadu były wyłącznie dla starszych. 
Pamiętam z opowiadań mojego ojca, jak w latach chłopięcych wybiegał w pole, 
gdzie w wielu miejscach rosły dzikie grusze, otrząsał z nich owoc. W domu zaś 
gruszeczki rozkładane były pod siennikami na łóżkach, a jadalne były dopiero, 
gdy zaczynała się ich gnilizna - nazywały się wówczas ulęgałkami. Inne niż 
obecnie było wychowanie dzieci. Dawniej dziecko było w rodzinie na ostatnim 
planie, dzisiaj - wszystko dla dzieci. Jaki system okazał się lepszym?
Dziad mój czynne prowadził życie. Oprócz pracy społecznej w powiecie, w związku 
z godnością chorążego mozyrskiego, do którego to miasta kilka razy do roku 
dojeżdżał, całymi dniami zajęty był przy gospodarstwie w tak rozległych swoich 
dobrach. Oprócz bowiem folwarków doglądał i dojeżdżał do lasów eksploatowanych 
na wyrób smoły z drzewa sosnowego i dziegciu z brzozowego. Wyroby te w beczkach 
dowożone były do brzegów Pry-
37
nęci i sprzedawane odpowiednim handlarzom, którzy spławiali wymieniony towar 
barkami do Kijowa i dalej na południe Rosji. Poza tym dziad ze swoim szwagrem 
Aleksandrem Horwattem z Barbaro-wa przez pewien czas prowadził handel bydłem. W 
ciągu lata skupywali woły na różnych jarmarkach w powiecie, w porze zimowej 
tuczyli je pożywnym wywarem z gorzelni, zaś na wiosnę, gdy ziemia już pokrywała 
się bujną trawą i roślinnością, stada wołów były gnane pieszo, żywiąc się młodą 
trawą po drodze, aż do Petersburga, gdzie je po bardzo wysokiej sprzedawano 
cenie na mięso dla mieszkańców stolicy. Koszt żywienia w drodze był żaden. 
Wówczas nikt nie sprzeciwiał się paszeniu bydła na cudzych gruntach. Oprócz 
kilku pastuchów przy bydle jechał parokonnym wozem zaufany człowiek, który 
przeprowadzał na miejscu już transakcje sprzedaży bydła. W wozie tym spakowana 
była dostateczna ilość żywności dla ludzi na przeciąg co najmniej paru miesięcy 
podróży w jedną i powrotną stronę.
Mój ojciec po ukończeniu z odznaczeniem studiów uniwersyteckich w Dorpacie na 
wydziale agronomii1, licząc sobie lat 17 powraca do domu i obejmuje w posiadanie 
od swego ojca majątek Bryniów na warunkach dostarczania rodzicom w 
Dereszewiczach rocznie odpowiedniej ilości produktów rolnych, czyli zboża, oraz 
leśnych, a więc grzybów, jagód, miodu, ryby i zwierzyny. Zamieszkuje wówczas w 
Bryniewie, gdzie był porządny, względnie dostatecznie duży jak dla kawalera dom 
mieszkalny. Z ogromnym zapałem zabiera się ojciec do pracy na roli, poza tym 
czynny jest jego udział w powiatowej pracy społecznej, jak również w komisjach 
przy nadawaniu gruntów włościanom, o których była mowa w poprzednim rozdziale. W 
wolnych chwilach uprawia ulubiony swój sport - polowanie.
Z każdej bytności w sprawach społecznych w Mozyrzu korzysta, by dojechać do 
bliskiego już Barbarowa, majątku Aleksandra Horwatta, chorążego powiatu 
rzeczyckiego. Poznaje tam i zbliża się bardzo do swojej siostry ciotecznej 
Jadwigi Horwattówny i wkrótce z nią się zaręcza. Stan zaręczynowy trwa dość 
długo. Państwo Horwattowie z córkami wyjeżdżają za granicę dla ich kształcenia, 
w międzyczasie zaś w Paryżu robią wyprawę dla córki Jadwigi. Mój ojciec zaś w 
wielkim pośpiechu doprowadza dom bryniowski do odpowiedniego stanu, dostatecznie 
godnego na przyjęcie młodej małżonki. Po dokończeniu przygotowań wyjeżdża za 
granicę. Spotyka się z narzeczoną i jej rodzicami w Paryżu i tam w kościele 
Madeleine biorą ślub, z rąk księdza Jełowickiego2. Zaraz po ślubie opuszcza 
młoda para Paryż - wioząc ze sobą
1 Nie było wydziału agronomii na Uniwersytecie w Dorpacie. Ojciec autora 
studiował zapewne na oddziale matematyczno-przyrodniczym wydziału 
filozoficznego.
2 Aleksander Jełowlcki (1804-1877), ksiądz zmartwychwstaniec, pisarz, wy
dawca, działacz społeczno-religijny (kolegium polskie przy Watykanie).	. J"|.
dziesiątki kufrów i kufereczków przepełnionych sporządzoną wyprawą: suknie 
wszelkiego rodzaju od rannych do balowych toalet włącznie, bielizna osobista, 
pościelowa i stołowa w wielkich ilościach, samego obuwia, jak moja mama mi 
opowiadała, było par 50. Poza tym kantyny3 ze srebrem stołowym i herbacianym 
oraz duży portret panny młodej, bardzo ładny, przez dobrego malarza olejno 38 
malowany. W drodze powrotnej do kraju młoda para zatrzymuje się w różnych 
miastach dla zwiedzenia wszelkich bogactw sztuki i malarstwa. Mój ojciec robi 
swój portret w Berlinie. Wróciwszy do kraju młoda para zamieszkuje w Bryniewie, 
odległym o 10 kilometrów od Dereszewicz. Często więc widuje się z rodzicami. 
Ojciec po długiej niebytności w domu powraca do swoich zajęć majątkowych i 
społecznych. Wkrótce zostaje wybrany na stanowisko marszałka powiatu 
mozyrskiego. W związku z tym jeszcze częstsze niż dawniej bywają jego wyjazdy do 
miasta. Młoda zaś jego małżonka gorliwie zajmuje się gospodarstwem domowym oraz 
ogrodem. Dużo czyta, grywa na fortepianie, a w nieobecności męża często odwiedza 
rodziców w Dereszewiczach. Dziadostwo w kilka lat po ślubie moich rodziców 
opuszczają na zawsze Dereszewicze, gdzie tyle włożyli pracy, bardzo wiele 
ciężkich przetrwali chwil, a przy tym wiele szczęścia doznali.4 Przenoszą się na 
razie z córkami: Jadwigą, Kamilą, Wandą i Józefą do Wilna, gdzie prawie dwa lata 
spędzili w wynajętym mieszkaniu, częściowo umeblowanym garniturem meblowym 
wywiezionym z domu dereszewickiego. Po wydaniu5 najmłodszej córki Józefy za 
Bolesława Jeleńskiego, a następnie córek Kamili za Januarego Mikulskiego i Wandy 
za Witolda Ordę opuszczają kraj na zawsze i zamieszkują w Rzymie na Piazza 
Barbe-rini, gdzie prowadzą dom otwarty, przyjmując rzesze przyjeżdżających 
rodaków.
W tym miejscu muszę wspomnieć o dziejach obrazu Matki Boskiej Jurewickiej. Otóż 
naprzeciwko Barbarowa, na przeciwległym brzegu Prypeci, było nieduże miasteczko 
Jurewicze. Za dawnych czasów w wymienionym miasteczku był duży murowany kościół 
Jezuitów. W jednym z ołtarzy znajdował się niewielkich rozmiarów obraz Matki 
Boskiej z Dzieciątkiem Jezus na ręku. Obraz ten słynął z cudów i różnych 
uzdrowień. Ludność katolicka z nader dalekich nawet stron garnęła się masowo do 
tego kościoła. Odbywały się stałe pielgrzymki. Stan ten oczywiście nie podobał 
się władzom rosyjskim. Przyszedł pewnego dnia nakaz zlikwidowania kościoła 
jezuickiego. Kościół został opieczętowany, tegoż dnia jezuitom ka-
3 Tu w znaczeniu puzdra, czyli pudła z odpowiednimi przegródkami i wklęsłościami 
dostosowanymi do przedmiotów tam przechowywanych.
4 Rodzice autora wzięli ślub w 1857 r. Dziadostwo wyjechali za granicę w 1865 j 
lub 1866 r.
5 Kolejność ślubów tych była odwrotna: Kamila i Wanda wyszły za maż w po-| 
czatku lat 50-tych, Józefa dopiero w 1862.
zano opuścić Jurewicze. Po pewnym czasie wymieniony kościół został przerobiony 
na cerkiew prawosławną, osadzono popa, czyli duchownego prawosławnego. 
Wymieniony obraz Matki Boskiej pozostawał nadal w świątyni. Pomimo że była to 
już cerkiew, jednak nie tylko prawosławni, lecz ludność katolicka masowo 
nawiedzała świątynię, nie bywała na nabożeństwach, lecz gorąco modliła się przed 
obrazem Matki Boskiej. Odbywały się kilka razy do roku pielgrzymki do obrazu ze 
stron dalszych. Obraz zaś nadal słynął z cudów wszelkiego rodzaju. Otóż - 
siostra mojego ojca, a moja ciotka - Jadwiga Kieniewiczówna, bardzo zdolna i 
dobra malarka, pewnego dnia uprosiła popa Jurewickiego o zezwolenie zrobienia 
kopii cudownego obrazu. Uzyskawszy pozwolenie na to, przesiadywała w świątyni 
godzinami o różnych porach dnia, a gdy kopia dokładnie została wykończona, 
zdjęła z ołtarza cudowny oryginał, umieściwszy na jego miejsce zrobioną kopię6. 
Była ona tak świetnie wykonana, że na tę zmianę nie zwrócono najmniejszej uwagi. 
Stał się jednak cud, z chwilą zabrania przez artystkę oryginału wszelkie 
pielgrzymki do świątyni, jak również cuda ustały. Ciotka moja Jadwiga, wobec 
mającego wkrótce nastąpić wyjazdu do Rzymu, obawiała się zabierać ze sobą 
cudowny obraz, aby nie został odebrany przy przekraczaniu granicy, ze względu na 
odbywane przy wyjeździe z Rosji rewizje bagażu. Zdeponowała przy wyjeździe obraz 
u swojej ciotki Stanisławowej Horwattowej w Hołow-czycach. Obraz ten długie lata 
przeleżał w Hołowczycach głęboko schowany i dopiero gdy nastały czasy nieco 
spokojniejsze i sprawy kościoła Jurewickiego poszły w zapomnienie, Pani 
Horwattowa już po śmierci panny Jadwigi z wielkimi ostrożnościami jednak 
przewiozła przez granicę rosyjską obraz do Krakowa i wręczyła go jezuitom, 
prawomocnym jego właścicielom. Obraz ten został umieszczony w oddzielnej kaplicy 
na ołtarzu kościoła Świętej Barbary. Nadal do dzisiaj słynie cudami, jak to 
świadczą niezliczone wota w przemiłej kapliczce.
6Kościół w Jurewiczach został odebrany jezitom po ich usunięciu z Rosji w 1820 
r. Pozostał jednak katolicki aż do roku 1866. Jadwiga Kieniewiczówna skopiowała 
obraz w 1863 r. za zgoda katolickiego proboszcza. Nie jest jasne, w jakich 
okolicznościach nastąpiła wymiana oryginału na kopię. Por. co do szczegółów 
Dere-szewicze 1863.
J	-l." • ' ,. '''.'.-'• •'•
Pierwsze lata
w Dereszewiczach
' Po wyjeździe dziadostwa do Rzymu rozpoczyna się dla moich rodziców nowe życie. 
Przenoszą się z Bryniewa na stałe do Dereszewicz, gdzie rezydencja jest 
obszerniejsza, wygodniejsza i ładniejsza. Poza tym położenie Dereszewicz jako 
centralnego punktu dóbr skraca wszelkie dojazdy do folwarków oraz terenów 
eksploatacji leśnej, bliskość zaś rzeki ułatwia komunikację z Mozyrzem w okresie 
nawigacyjnym. Ojciec mój prowadzi wyjątkowo czynne życie. Rzadkim jest dzień 
cały spędzony przez ojca w domu, i to wówczas moc interesantów do niego się 
zgłasza. Przeważnie dnie całe schodzą na lustrowaniu folwarków, wydawaniu 
zarządzeń bądź kontrolowaniu eksploatacji leśnej. Jedyną jego rozrywką jest 
polowanie, i to jednak w początkach swej pracy organizacyjnej nie mógł sobie 
pozwolić na zbyt częste używanie tej przyjemności. Wiele mu czasu zabierały 
wyjazdy do powiatu w sprawach urzędowych i społecznych. W zimie najczęściej, by 
czasu nie tracić, wyjeżdżał wieczorem końmi rozstawnymi przez Skryhałów do Mozy-
rza odległego o 50 km1; przyjeżdżał nad ranem. W ciągu dnia załatwiał sprawy, 
wieczorem zaś tegoż dnia wyjeżdżał, by przez noc wrócić do domu. Jako młody 
wytrzymały był na zmęczenie, silny był i dobre miał zdrowie. Najmilsze chwile 
wypoczynku po pracy wieczorem spędzał z żoną na głośnym czytaniu, a czytał z 
przejęciem i doskonale, lub też na nieskończonych rozmowach dotyczących 
wychowania dzieci. Matka moja sporo też miała w domu zajęcia, nie kończące się 
narady z ogrodnikiem, kucharzem i całym sztabem różnych panien apteczkowych i 
szwaczek. Wielkim zmartwieniem rodziców był brak dzieci przez dłuższy okres 
pierwszych lat pożycia małżeńskiego. Dopiero po pięciu latach małżeństwa 
urodziła się im w 1863 roku pierwsza córeczka, której dano imię Klotylda, we dwa 
lata później przyszła na świat znowu dziewczynka Zofia, a w roku 1866 syn 
Hieronim. We dwa lata później syn Aleksander, następnie w 1870 córka Jadwiga, w 
parę lat po niej urodziła się mała Marynia, która po paru tygodniach zmarła; w 
roku zaś 1877, 8 września, w dzień święta Matki Boskiej, ujrzałem świat dzienny. 
Na chrzcie świętym otrzymałem imiona: Antoni Jan Maria. Moimi rodzicami 
chrzestnymi był 10-letni brat mój Hieronim i ciotka Kamila Mikulska.
Ile to trosk, niepokojów przybywało moim rodzicom, by wy-
1 W linii powietrznej było z Dereszewicz do Mozyrza około 70 km. Drogą kołową 
dużo więcej.
chować w zdrowiu i wyprowadzić na porządnych i zacnych ludzi tak liczna rodzinę.
Ojciec mój jako marszałek powiatu mozyrskiego z urzędu był również delegatem do 
guberni, w różnych więc sprawach kilka razy do roku dojeżdżał do Mińska 
Gubernialnego. Poza tym delegaci powiatowi w wyjątkowo ważnych sprawach wzywani 
byli na ogólne zjazdy do Generał-Gubernatorstwa, które w latach sześć- j|.| 
dziesiątych rezydowało w Wilnie. Podległe mu były wszystkie pół-nocno-zachodnie 
gubernie, a więc: Białoruś z Polesiem włącznie, Litwa z Wilnem i Żmudź. Panem i 
władcą bez ograniczeń został mianowany przez cara największy polakożerca, 
satrapa Mura-wiew2. Były to czasy największego prześladowania polskości i 
religii katolickiej, jak to już wspominałem poprzednio, kończącego się masowym 
wysyłaniem ludności polskiej na Sybir. W Wilnie, o przeważającej ilości 
mieszkańców narodowości polskiej, za czasów Murawiewa i później zakazanym było 
rozmawiać głośno na ulicy po polsku. We wszystkich gmachach rządowych, szkołach, 
bibliotekach, w ogóle w miejscach publicznych, nawet w niektórych sklepach 
prywatnych widniały na ścianach napisy: "zdieś wospresz-czajetsia goworit po 
polski" [Tu zabrania się mówić po polsku - roś.]. Za odezwanie się w języku 
polskim z łatwością można było być przetransportowanym bez sądu na odległy 
wschód. Otóż ów sławny Murawiew zawezwał na zebranie do Wilna delegatów 
wszelkich dykasterii3 z podległych powiatów Generał-Gubernatorstwa. Na tym 
zebraniu obecnym był również mój ojciec. Gdy wszyscy delegaci, w przeważającej 
liczbie Polacy, zgromadzili się w odpowiedniej sali, wszedł rozwścieczony 
Murawiew i chodząc szybkimi krokami wzdłuż sali rozpoczął długie brutalne, 
polakożer-cze przemówienie do stojących pod ścianami delegatów, zmierzające do 
tego, że jeśli ludność polska w powiatach nie będzie wykonywała zarządzeń przez 
niego wydanych, to wszyscy w tej sali dzisiaj zebrani piechotą powędrują na 
Sybir. ,Ja was wsiech w Sibir soszlu, w katorżnyje raboty" [Ja was wszystkich na 
Sybir ześlę, na ciężkie roboty - roś.] - wrzeszczał, wymachując kułakiem omal 
przed twarzami zgromadzonych delegatów. Na podstawie wymienionego oświadczenia z 
ziemiaństwa narodowości polskiej kilka
2 Michał Murawiew-"Wieszatiel" generał-gubernator wileński od czerwca 1863 do 
kwietnia 1865 r. Sprawował zwierzchnią władzę cywilną i wojskową nad sześciu 
guberniami: wileńską, kowieńska, grodzieńską, mińską, mohylowską i Witebska. 
Obszar ten nosił urzędowo nazwę Kraju Północno-Zachodniego.
3 Prawdopodobnie zostali zwołani marszałkowie szlachty powiatowi i gubernial-ni. 
Marszałkowie byli obierani na sejmikach zamożniejszych właścicieli ziemskich i 
przewodniczyli stanowemu samorządowi szlacheckiemu. Do roku 1863 na ziemiach 
wschodnich dawnej Rzeczypospolitej byli to w większości Polacy. Byli oni °dtąd 
mianowani prawie wyłącznie spośród Rosjan.
ucierpiało osób, między nimi Aleksander Oskierka4, który dopiero po wielu latach 
pobytu na Sybirze został ułaskawiony i mógł do kraju powrócić. Po pewnym czasie 
jednak Murawiew został przeniesiony na inne stanowisko w Rosji, w Wileńskim 
Generał-Guber-natorstwie powiał duch nieco łagodniejszy.
Opowiadała mi moja mama, że pewnego dnia za czasów pano-42 wania cesarza 
Aleksandra II przyszło do ojca oficjalne zawiadomienie, że cesarz odwiedzi 
miasto Mińsk i że na tak wielką łaskę cesarską, okazywaną całej guberni, wszyscy 
obywatele ziemscy obowiązani są zjechać do Mińska. Ojciec chcąc nie chcąc musiał 
jechać. Zabrał jednak ze sobą mamę. Na cześć cesarza odbył się w sali domu 
szlacheckiego wielki bal5. Cesarz był bardzo uprzejmy, rozmowny zwłaszcza z 
paniami, do których się zwracał wyłącznie po francusku. Dosyć długo rozmawiał z 
mamą i przetańczył z nią jedną figurę kontredansową i zachwycał się balową 
tualetą mojej mamy. Miała na sobie paryską suknię wyprawną z krynoliną z biało-
czarnymi dżetami. Z tej sukni został w późniejszych czasach uszyty ornat do 
kaplicy w Dereszewiczach.
4 Aleksander Oskierka (1830-1911) był w 1863 r. członkiem powstańczego Wydziału 
Zarządzającego Prowincjami Litwy. Przebywał na Syberii do 1868 r. Jedna z jego 
córek wyszła za mąż za Edwarda Horwatta.
5 Bal ten odbył się 17IX 1858 r., oczywiście WIĘC przed powstaniem.
6	
Wychowanie
Dwie moje starsze siostry otrzymały nadzwyczaj staranne i bardzo poważne 
wykształcenie domowe. Cały komplet nauczycielek: Po- 43 lek, Niemek, rodowitych 
Francuzek (niektóre władały biegle językiem angielskim), wykładały dziewczynkom 
różne przedmioty oraz ćwiczyły je w wymowie języków cudzoziemskich. Do nauki 
językoznawstwa dopuszczona była równocześnie ze starszymi siostrami najmłodsza 
Isia, inne zaś lekcje odbywała oddzielnie. Wyłączną jej opiekunką była Niemka: 
Fraulein Mariechen, okropna złośnica i bardzo wymagająca. Lekcje zwykle kończyły 
się płaczem. Słychać było wówczas głos podniesiony: "Hede wieder du pipst". 
[Hede (Jadziu), znów piszczysz - niem.] Z tą nauką Isi w ogóle nie szło, toteż 
mama zadecydowała, że najkorzystniej będzie ulokować Isię w klasztorze. Gdy więc 
skończyła 12 lat, mama zawiozła ją do Krakowa i ulokowała u urszulanek. 
Pierwszego dnia pobytu Isi w klasztorze jako drugie danie podano mięso wołowe z 
buraczkami. Gdy siostra zakonna nakładała buraczki na talerz Isi, odezwała się 
ona, że nie chce buraczków, gdyż ich nie lubi i nigdy nie je: "Ach tak, drogie 
dziecko moje - buraczków nie lubisz, a więc dzisiaj zjesz ich dwie porcje". Nic 
nie pomogło, pomimo płaczu i pisków buraczki były zjedzone. Bracia moi Hieronim 
i Aleksander przygotowywali się do egzaminów szkolnych pod kierunkiem pana 
Wardzyńskiego, fachowego pedagoga. Zaznaczyć tu muszę, że nauczanie odbywało się 
w języku rosyjskim. Polski język bowiem nie był wówczas w szkołach dozwolony. 
Gdy Hieronim kończył lat dwanaście, zaś Aleksander dziesięć, ojciec powiózł 
chłopców do Rygi. Z domu jechali końmi przeszło 200 wiorst1 do Bobrujska, a 
stamtąd dopiero koleją do Rygi. Hieronim zdrobniale nazywany Rucio, miał zdawać 
egzamin do klasy trzeciej, Olcio zaś do drugiej. Olcio był fenomenalnie zdolny, 
jedyną rozrywką jego była książka, stale z nią przesiadywał, właściwie nigdy się 
nie obkuwał, a umiał zawsze więcej niż od niego wymagano. Interesował się 
wszystkim, lecz zabaw żadnych nie lubił. Natomiast Rucio był bardzo pilny, lecz 
przyswajał sobie naukę wielką pracą. Egzamin zdał bardzo dobrze do klasy 
trzeciej. Gdy zaś wezwano na egzamin Olcia, zwrócił się do profesorów z prośbą, 
by go egzaminowano do klasy trzeciej, pragnie bowiem na jednej z bratem siedzieć 
ławce. Egzamin wypadł wspaniale, chłopiec odpowiadał na wszystkie pytania o 
wiele lepiej od swego starszego brata. Nie przyjęto jednak biedaka do 
upragnionej klasy trzeciej, lecz tylko do drugiej. Wiek jego bowiem odpowiadał 
zaledwie klasie pierwszej. Chłopiec z rozpaczy
1 Wiorsta - ówczesna rosyjska jednostka długości; równa się około 1,067 km.
zalewał się łzami, z trudem zdołano go uspokoić. Obaj chłopcy zostali ulokowani 
na tak zwanej stancji, u nauczyciela gimnazjalnego Francuza nazwiskiem Cortesi. 
Cała rodzina państwa Cortesich była bardzo miła, chłopcy przez nich bardzo 
lubiani, toteż pomimo oddalenia od domu i rodziny czuli się w nowym środowisku 
doskonale. Profesor w dnie świąteczne zabierał chłopców na dalekie wy-44 
cieczki, najczęściej w stronę zatoki morskiej. Łowiono tam ryby, różne ślimaki 
oraz żabki zielone, których masy się znajdowało na krzewach rosnących w pobliżu 
morza. Olcio jednak nie gustował w wycieczkach, wolał pozostawać w domu z 
książką w ręku. Na letnie wakacje, trwające dwa miesiące, młodzież rok rocznie 
przyjeżdżała do domu. Podróże w obie strony odbywali sami, zarówno koleją, jak i 
końmi, które na oznaczony dzień po nich przysyłano z domu do Bobrujska. Gdy 
Olcio był już w czwartej klasie, mając lat dwanaście, pewnego dnia poczuł się 
niedobrze i w nocy nagle życie zakończył. Lekarze twierdzili wówczas, że tak 
nagła śmierć nastąpiła wskutek pęknięcia wrzodu w żołądku. Zapewne jednak zmarł 
biedaczek z zapalenia ślepej kiszki, choroby wówczas nieznanej, zaś dzisiaj 
bardzo pospolitej, leczonej radykalnie przez usunięcie tak zwanego robaczkowego 
wyrostka. Ciało mojego biednego braciszka zostało przewiezione końmi z Rygi do 
Dereszewicz i pochowane na cmentarzyku przy kaplicy naszej. Byłem wówczas 
jeszcze bardzo mały, jednak pamiętam jakby przez mgłę, że z boną moją, nianią 
Łaniewską, wyszedłem poza obejście domowe aż do krzyża pod Hołubicą na spotkanie 
konduktu. Przejście za konduktem i złożenie trumny do grobu ogromne na mnie 
wywarło wrażenie.
Rucio nadal mieszkał u państwa Cortesich i rok rocznie z dobrymi stopniami 
przechodził z klasy do klasy. Przywiązał się bardzo do rodziny swego mentora, 
która również go polubiła. Podko-chiwał się mocno w przystojnej, o cudnych 
sięgających do kolan, dwóch jasnowłosych warkoczach, Stelli, córeczce swego 
wychowawcy, której podobiznę w pięknej ramce przez długie jeszcze lata po 
ukończeniu gimnazjum i opuszczeniu Rygi trzymał na swoim biurku. Po ukończeniu 
szkoły średniej Rucio wstępuje na wydział prawny Uniwersytetu w Warszawie. 
Kończy studia w przewidziane cztery lata ze stopniem "diejstwitielnogo 
studienta" [rzeczywistego studenta - roś.]. Przypominam sobie, że wywołało to 
niezadowolenie mojego ojca. Nie był to bowiem stopień celujący, lecz drugiego 
stopnia. Ojciec zaś dla synów był bardzo wymagający.
Co zaś do beniaminka - najmłodszego z rodziny, którym była moja osoba, to po 
urodzeniu miałem świetną karmicielkę, czyli tak zwaną mamkę, rodem z Łopczy. Po 
odłączeniu przeszedłem pod! opiekę najdroższej naszej niani Łaniewskiej, która 
nie tylko wy-niańczyła, że się tak wyrażę, mnie i całe moje starsze rodzeństwo,' 
lecz nawet była niańką mojego ojca, przedtem zaś panną służącą; mojej babuni. 
.."",. : ,,, ,
Niania Łaniewska lubiła opowiadać o dawnych dziejach, jak to babunia wzięła ją 
do dworu, gdy miała lat czternaście, we dworze nauczyła się czytania, pisania, 
szycia oraz różnych robótek igła wykonywanych. Gdy skończyła lat 16 starsi 
państwo wyjeżdżali (moi dziadostwo) za granicę, zabrali ja ze sobą, dla 
usłużenia w drodze babuni. Ogromną Dereszewicką kareta - landarą, do której x;i 
przęgano od 6 do 8 koni, jechano traktami, zmieniając konie n.i każdej następnej 
stacji pocztowej. Na dachu landary przymocowane odpowiednimi rzemieniami 
znajdowały się jeden na drugim dwa płaskie kufry dopasowane swoją wielkością i 
formą do dachu karety. Z tyłu zaś karety pomiędzy szeroko i wysoko sterczącymi 
resorami na odnośnej desce spoczywały dwie duże o kwadratowej formie skórzane 
walizy. W kufrach pakowane były ubrania, suknie, bielizna, w walizkach zaś 
poduszki, kołdry i inne drobiazgi. Opowiadała niania, jak jechali prawie cały 
miesiąc do Drezna, a tam spędzili kilka miesięcy. Z opowiadań nie dowiedziałem 
się, jaki był właściwy cel ówczesnej podróży dziadostwa. Ze stanowiska panny 
służącej mojej babki Łaniewska została nianią i wychowawczynią mojego ojca przez 
lat kilka. Wyszła potem za mąż i miała jedną tylko córkę, którą w młodym wieku 
wydała za mąż i powróciła do Dereszewicz, już po wyjeździe dziadostwa do Rzymu, 
i wszystkie dzieci moich rodziców, włączając i mnie beniamina, po kolei niań-
czyła, zakończywszy swój pracowity i długi żywot w naszym domu we dwa lata po 
moim ślubie. Równocześnie z nianią u moich rodziców panną apteczkową była jej 
młodsza siostra Albina. Zmarła ona w młodych latach, gdy byłem jeszcze w 
szkołach. Oprócz wymienionych dwóch służbistek u moich rodziców, oddanych całą 
duszą swym chlebodawcom, była jeszcze trzecia osoba Siuwa (zdrobnienie imienia) 
Leszkiewiczówna. Dzierżyła ona klucze od składu, czyli miejsca, w którym 
przechowywano v? lecie futra, zaś przez rok cały zapasowe pościele, poduszki 
gościnne, dywany itp., nad którymi to rzeczami należało stale czuwać, trzepać i 
wietrzyć, by te skarby chronić od moli. Biedna jednak Siuwa za moich lat 
chłopięcych straciła wzrok i zakończyła swój żywot jako rezydentka w De-
reszewiczach.
Ponieważ byłem najmłodszym w rodzinie, bracia zaś i siostry o wiele lat starsi 
ode mnie, i nie miałem żadnych rówieśników, z którymi mógłbym się pobawić, 
lgnąłem stale do starszych i często jako dwuletnie dziecko wymykałem się z 
pokoju dziecinnego do salonów, lub też wbiegałem do pokoju sióstr, gdzie 
odbywały się lekcje. Zawsze z wielkim trzaskiem bywałem wypędzany, pomimo że 
podobno błagalnym głosem wołałem: "ja siani - lani", to miało oznaczać "jestem 
grzeczny i ładny". Gdy dorosłem do lat 6, oddano mnie pod opiekę pani 
Klapeckiej. Była ona rodem z Poznańskiego, raczej Niemka niż Polka. Nauczyłem 
się doskonale od niej mówić po niemiecku, jakkolwiek nie cierpiałem zarówno tego 
ję-2yka, jak i mojej opiekunki. Płatałem jej często figle różne, za co
46 ,
5. /.olia e. Kicniewiczów Puttkamerdwa. Fotografia.
pani Klapccka darzyła mnie mocnymi klapsami. Po roku czy dwóch mój tyran opuścił 
Dereszewicze, mnie zaś oddano pod opiekę najdroższej mademoiselle Francine 
Lallemand, która uprzednio była boną przy moim starszym rodzeństwie, a po 
kilkuletniej przerwie i pracy w innych domach powróciła do Dereszewicz.
W okresie tym moja matka z córkami spędzała szereg zim w Warszawie. W pierwszym 
roku mieszkała na placu Zielonym przezwanym w czasach późniejszych na plac 
Dąbrowskiego, następnie przeniosła się w Aleje Jerozolimskie do domu Reszków, 
zaś ostatnio ulokowała się w Alejach Ujazdowskich. Powodem spędzania szeregu zim 
w Warszawie była konieczność dania córkom dodatkowego wykształcenia. Brały więc 
lekcje nauk wyższych u różnych profesorów. Poza tym mamie chodziło o 
wprowadzenie córek w tak zwany świat, poznanie ludzi i nabranie umiejętności 
obcowania z nimi. Oprócz trzech sióstr moich równocześnie pod opieką mamy były 
wówczas dwie nasze kuzynki Horwattówny, Kasia i Isia, rówieśniczki moich 
starszych sióstr, córki Aleksandra i Jadwigi Horwattów. Były one sierotami, gdyż 
matka ich przedwcześnie zmarła. Mieszkanie w Alejach Jerozolimskich było bardzo 
obszerne, mama zajmowała całe drugie piętro z paru dużymi salonami, w których 
przyjmowała w pewne dni tygodnia sporo osób, poza tym w czasie karnawału 
odbywały się też wieczory taneczne. W mieszkaniu tym odbyło się przyjęcie ślubne 
mojej siostry Kłosi z Ksawerym Potworowskim. Młoda para po ślubie zamieszkała 
bardzo blisko od swoich, gdyż w tymże mieście przy ul. Wilczej.
Na trzecią zimę ojciec odwiózł mnie również do Warszawy, miała mną się opiekować 
nadal panna Francina. Podróż z Deresze-
47
6. Wawrzyniec Puttkamer. Fotografia.
wicz odbyliśmy statkiem parowym do Pińska,1 skąd już koleją dojechaliśmy do 
Warszawy. Uradowany byłem z tej tak rozkosznej jazdy. Zadawałem ojcu coraz to 
różne pytania, nieraz bardzo niemądre, co ojczulka gniewało i niecierpliwiło. W 
każdym razie niektóre szczegóły moich wrażeń utrwaliły się w mojej pamięci na 
długie lata. W rannych godzinach codziennie przychodził do mnie na kilka godzin 
młody człowiek Janek Zajączek, krewny mego szwagra Ksawerego, i uczył mnie 
czytania i pisania po polsku oraz rachunków. Z panna Francina czytywałem różne 
bajeczki francuskie i paplałem w tym języku już całkiem biegle. Dwa razy 
dziennie chodziłem z nią na spacery, a ponieważ Francina bardzo lubiła słodycze, 
zachodziliśmy zwykle do znanej już cukierenki i objadaliśmy się ciastkami. Gdy 
ojciec przyjechawszy na święta dowiedział się o tych naszych wizytach w 
cukierni, strasznie się gniewał i okropne robił pannie Francinie wymówki: że nie 
dba o chłopca, że chłopiec wygląda jak truposz, że pora już zmienić babską 
opiekę na męską itp. Panna Francina bardzo była zmartwiona, lecz jeszcze rok 
cały opiekowała się mną.
Miałem też w Warszawie moich przyjaciół Ćwirko-Godyckich, którzy z matką również 
na zimę z Polesia do Warszawy zjeżdżali. Mieszkali na ul. Brackiej i często 
spotykałem się z nimi bądź u nas, bądź też z Francina do nich chodziłem. 
Następną zimę mieszkaliśmy w Alejach Ujazdowskich, w drugim domu od placu 
Aleksandra. Było to bardzo obszerne mieszkanie z dużym balkonem, wychodzącym z 
drugiego piętra na obszerny ogródek należący do tegoż domu. Okna wychodziły na 
dwie ulice. Frontowe okna dawały na Aleje, tylne zaś na ul. Mokotowską. Razem z 
nami zamieszkali wów-
czas Potworowscy, którym przyszła na świat córeczka. Dano jej imię Jadwiga, w 
skróceniu nazywano ją Dziunią. Tejże zimy odbył się ślub mojej drogiej siostry 
Zosi z Wawrzyńcem Puttkamerem.
Wawrzyniec był poniekąd naszym krewnym, rodził się bowiem z Kieniewiczówny. 
Rodzina Puttkamerów, jak wiele rodzin na Litwie i w Polsce, a zwłaszcza ród 
męski tych rodzin, byli wyznania 4g kalwińskiego, toteż przed zawarciem ślubu v? 
kościele katolickim młoda para musiała złożyć na piśmie i pod przysięgą 
zobowiązanie, że dzieci z danego małżeństwa będą ochrzczone w wierze 
katolickiej. Ponieważ byłem świeżo po odbytej szkarlatynie, nie mogłem być w 
kościele na uroczystości zaślubin, pamiętam jednak doskonale przyjęcie ślubne, a 
zwłaszcza moc słodyczy, które spożywaliśmy z panną Franciną w sąsiednim od 
jadalnego pokoju. Zaraz po odjeździe młodej pary do Petersburga, gdzie szwagier 
mój Puttka-mer miał stanowisko w Ministerstwie Komunikacji, napisałem przy 
pomocy mojego nauczyciela obszerny list do Zosi. Donosiłem jej między innymi, że 
okropnie do niej tęsknię, że bardzo po jej wyjeździe płakałem, lecz zjadłem 
mandarynkę i pocieszyłem się.
Ojciec mój miał przesłać zaraz po ślubie do Wilna na ręce teścia Zosi hr. 
Stanisława Puttkamera pierwszą część posagu Zosi w wysokości 30 000 rubli. Nie 
chciał sam jechać, postanowił więc załatwić tę sprawę przez swego brata 
mlecznego Truchanowicza, rodem chłopa ze wsi Makarycze, położonej o parę 
kilometrów za Łopczą. Truchanowicz był to bardzo uczciwy i porządny człowiek i 
cieszył się pełnym zaufaniem mojego ojca. Używany był stale do różnych ważnych 
zleceń. Główną jego za dawnych czasów czynnością było odbywanie raz na tydzień 
pieszo podróży do Mozyrza, odległego o 50 kilometrów. Najbliższa tam była 
poczta. Chodził więc z listami i paczkami, przynosił zaś pocztę przychodzącą. 
Ojciec obawiał się jednak przesyłać pocztą do Wilna większą ilość gotówki, 
zapytał więc Truchanowicza, czy odważyłby się pójść pieszo z tak znaczną gotówką 
do Wilna. Chłop chętnie się na to zgodził, zaręczając, że da sobie radę, nie 
zbłądzi, pomimo że poza Mo-zyrzem nigdy żadnego miasta nie oglądał. Wsunął 
głęboko do butów banknoty, list za pazuchę i puścił się w drogę. Dobił się do 
mieszkania Puttkamerów, zaznaczył służbie, że musi się z samym "Grapem" 
zobaczyć; że jest przysłany od samego "Pana Dereszewi-ckiego". Gdy zaś starszy 
Puttkamer wyszedł ku niemu, zapytał go: "a panoczek to sam pan Grap". 
Przekonawszy się, że to ten sam, któremu miał wręczyć gotówkę, ściągnął z nóg 
buty, rozwinął onuce, wyjmuje paczki z pieniędzmi, kładzie je na stole, a 
uderzywszy dłonią po paczkach: "A heto hroszy od moho pana dla córki Zosi". 
Wiele razy słyszałem tę historię opowiadaną przez starego Wuja Puttkamera.
Radosne dnie uroczystości weselnych zamieniły się wkrótce vi niepokój i smutek. 
Szwagier mój Potworowski był w ogóle słabego zdrowia, zaziębił się widocznie w 
kościele w czasie uroczystości
'lubnej Zosi, w parę dni potem zaniemógł i bardzo się rozchoro-Lał Po kilku 
tygodniach niebywałych cierpień serce nie wytrzy- .-mało wysokiej gorączki i 
życie zakończył. Wszystkie szczegóły jego choroby i pogrzebu ogromnie wraziły 
się w moją pamięć. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim. Ksawery był 
bardzo dobry dla mnie, lubił mnie i często ze mną się bawił, gdy chorowałem na 
szkarlatynę, łącznie z dyfterytem, nie zwracał uwagi, że są to 49 choroby bardzo 
zaraźliwe i że przez obcowanie ze mną może przenieść zarazek swojej maleńkiej 
córeczce. Nie tylko przesiadywał często przy mnie, lecz nawet on jeden był 
dopuszczony przeze mnie do pędzlowania gardła wstrętnym lekarstwem, za którą to 
czynność otrzymywałem od niego zapłatę 20 kopiejek każdorazowo. Gdy choroba 
minęła, wziął mnie na ręce, zaniósł do wanny
1 sam mnie wyszorował w kąpieli. Rzewnymi łzami płakałem na jego pogrzebie. 
Oczywiście na pogrzeb przyjechał mój ojciec. Nie podobał się ojcu mój wygląd, 
pamiętam jak burczał na mamę, że dalej tak być nie może, że w tym babińcu 
chłopiec marnieje i zginie, że potrzebuje męskiej ręki. Dosyć już tego, wstyd, 
żeby dziesięcioletni chłopiec na ulicy chodził trzymając obu rękami Franci-nę za 
pupkę i objadał się z nią ciastkami po różnych cukierniach. Powinien w tym wieku 
sam chodzić po mieście. Tegoż dnia wyprawił mnie samego z listem na pocztę. 
Wiedziałem, że poczta była na placu Wareckim, że trafię do niej, lecz pierwszy 
spacer bez zwykłej opieki napełniał mnie bojaźnią. Polecenie ojca załatwiłem, w 
drodze jednak powrotnej przyczepiło się do mnie kilku uliczni-ków i tak mną jak 
piłką zaczęli w różne strony popychać, że wpadłem w kałużę i we łzach, 
ociekający błotem, powróciłem do domu. Czułem się bardzo pokrzywdzonym, gdyż 
zamiast słów pocieszenia dostałem burę od ojca i zostałem nazwany fajtłapą i 
niedołęgą. W ciągu paru dni ojciec zaangażował dwóch do mnie mentorów: pana Jana 
Dąbrowskiego, który miał mnie przygotować do egzaminów szkolnych, oraz pana 
Amanza Burkhardta, Szwajcara rodem, który miał mnie uczyć języków francuskiego i 
niemieckiego, a poza tym stale mną się opiekować i, jak ojciec się wyraził: "z 
baby i beksy masz się stać mężczyzną".
Rozstanie z mademoiselle Francine odbyło się w szlochach wzajemnych. Biedna mama 
mocno zaniepokojona brakiem kobiecej opieki nade mną dawała przeróżne polecenia 
panu Burkhardto-wi, dotyczące nadzoru nad moją osobą. Żegnany czule ze znakiem 
krzyża na czole przez mamę i siostry wyjechałem do Dereszewicz na nowe życie pod 
opieką ojca i dwóch mentorów.
Mama koniec tej zimy i jeszcze następną spędziła w Warszawie
2 Klocią, jej małą córeczką oraz Isią dla dokończenia zwłaszcza wykształcenia 
mojej siostry najmłodszej. -
t.-."§
* - A. Kieniewicz, Nad Prypecią...
7 Chłopięce lata
Pierwszy dzień naszego pobytu w Dereszewiczach po powrocie 50' z Warszawy 
skończył się tragicznie. Tego dnia był bardzo silny mróz i doskonała sanna. 
Ojciec kazał zaprząc do małych wyjazdowych sanek karego ogiera i wyprawił mnie z 
panem Burkhardtetn na spacer, polecając nam załatwić po drodze jakąś sprawę w 
folwarku. Sam dopilnował, byśmy się ciepło ubrali, abym na futerko swoje nałożył 
jeszcze ciepłą burkę, panu Burkhardtowi dał jeden z zapasowych gościnnych 
kożuchów, gdyż jako człowiek przybyły z zachodu posiadał z okrycia jedynie 
jesionkę. Siadłem na koźle, Burkhardt na siedzeniu tylnym i jazda. Po godzinie 
spaceru byliśmy w domu z powrotem. Ojciec dojrzał nas powracających przez okno, 
wyszedł do przedpokoju na nasze spotkanie i spojrzawszy na mnie od razu z 
przestrachem do służącego się zwrócił: "dawaj czym prędzej dużo śniegu, przecież 
chłopak ma strasznie odmrożone uszy". Jakże można było nie dopatrzyć i nie 
dopilnować, by czapką uszy przykrywał, w tym stanie uszy w ogóle mogą odpaść". 
Zaczęto silnie wycierać moje uszy śniegiem, twarde były niczym bryła lodowa. Nie 
odpadły jednak, lecz długo gojono powstałe na uszach rany. Pozostały na całe 
życie nader wrażliwe na zimno. Następnego dnia przybył ze wsi Rubcza sprowadzony 
domowy krawiec, Zydek z dużą siwą brodą imieniem Jankiel. Obszywał on parę razy 
do roku męską służbę kredensową i stajenną. Miał obecnie uszyć dla mnie garnitur 
zimowy z czarnego surduta ojcowskiego. "Dosyć już tych dziecięcych strojów, 
paniczykowatych z krótkimi spodenkami, masz przecie już 10 lat skończonych - nie 
dziecko więc. Czas już przestać być fircykiem miastowym, wyrastać już trzeba na 
mężczyznę". Po paru dniach garnitur był gotów. W lustrze wyglądałem wspaniale, 
uradowany byłem z nowego stroju. Surdut czarny, długi do kolan, zapinany 
dwustronnie na guziki, podszewka z czerwonej flaneli, aby było w zimie cieplej, 
kamizelka i, o rozkoszy, długie spodnie, a poza tym moc kieszeni, a zwłaszcza 
dwie kieszenie z czterema guzikami na tylnej stronie surduta napawały mnie 
największą rozkoszą. Nieco później dostałem jeszcze drugie odświętne ubranie 
zielonego koloru z materiału lżejszego, lecz również z długimi spodniami. 
Przypominam sobie, jak była oburzona moja droga mamusia, gdy wróć wszy z 
Warszawy zobaczyła moje stroje. Bardzo się na ojca gniewała. Ojciec zaś cieszy 
się: "A ja tobie mowę, Matko, zobaczysz, będzie z niego człowiek". Był to bodaj 
wówczas okres najbardziej wytężonej pracy mojego ojca, oprócz bowiem zwykłych 
spraw majątkowych i społecz nych ojciec brał czynny udział przy rozpoczętej 
budowie kolei że laznej pomiędzy Pińskiem i Homlem. Przecięcie majątku linią ko
lejową, zwłaszcza tak ważną, łączącą zachód ze wschodem, podwyższało w znacznej 
mierze wartość wszystkich dóbr ziemskich przylegających ^ traSy kolejowej, 
załatwiało komunikacje, eksploatację lasów, dowóz i wywóz przeróżnych towarów i 
wyrobów miejscowych, nie mówiąc już o wygodzie podróżowania. Toteż ojciec 
rozpoczął starania u władz, aby trasa kolejowa przeszła przez jego dobra w jak 
najbardziej dogodnych dla majątku miejscach 51 oraz aby stacja kolejowa nie była 
zbyt odległa od dworu deresze-wickiego i była zbudowana na jego gruncie. 
Szczęśliwie udało mu się uzyskać wymienione warunki. Ustalono, że stacja 
Kopcewicze, zostanie wybudowana na gruncie ojca w odległości 16 kilometrów od 
Dereszewicz i 8 od Bryniewa; poza tym zaś na gruntach również ojca wybudowane 
zostaną dwa przystanki: Staruszki i Bry-niów, przy których towarowe pociągi na 
zapotrzebowanie zatrzymywały się dla ładowania towarów, jak w danym wypadku 
różnych wyrobów leśnych. Długość linii przecinającej dobra ojca wynosiła około 
25 kilometrów. Po załatwieniu z władzami tak ważnej dla majątku sprawy mój 
ojciec zawarł z zarządem budowy kolei umowę o dostawę wszystkich materiałów 
drzewnych w stanie wyrobionym, potrzebnych do budowy kolei na trasie pomiędzy 
stacjami: Mikaszewicze i Kalenkowicze, czyli na długości przeszło stu kilometrów 
a więc: podkładów, bali, słupów do budowy mostów oraz dyli i desek na domy 
stacyjne.
Można sobie wyobrazić, ile wymienione czynności wymagały pracy, wyjazdów, 
zmęczenia, niewyspanych nocy w różnych chłopskich chatach. Wszędzie musiał 
dojechać, dojrzeć i dopilnować. W ciągu dwóch przeszło lat trwania budowy kolei 
ojciec był rzadkim gościem w domu. Na czas budowy kolei ojciec oddał dom 
bryniewski na mieszkanie dla inżynierów, mierniczych i innych pracowników przy 
budowie naszego odcinka. Z wyniku paroletniej wytężonej pracy przy budowie kolei 
ojciec był bardzo zadowolony, gdyż oprócz uzyskanych wygód za swoje trudy 
osiągnął pokaźny zarobek w gotówce.
Ojciec nigdy nie miał wielkich administratorów, twierdził zawsze, że "każden 
plenipotent czy administrator to złodziej wielki". Wolał mieć więcej skromnych 
rządców, których stopniowo wykształcał i używał ich na posyłki lub do wykonania 
odpowiedniego polecenia; twierdził, że "taki, jak ukradnie, to na chleb dla 
dzieci, niech dzieciom służy".
Przed rozpoczęciem budowy kolei ojciec mój prowadził handel leśny na wielką 
skalę. Własnego lasu prawe nie ścinał. Natomiast skupywał wyrobione już drzewo z 
lasów położonych w niedalekiej odległości od Prypeci, lub też nabywał odnośne 
przestrzenie leśne na wyrąb. Wyrabiał odpowiednie materiały, a zwłaszcza 
chodziło mu o kloce, tak zwane szwaje, używane na budowę masztów okrętowych. 
Materiały te zwożono do miejsc położonych na brzegach Prypeci, związywano je w 
tratwy i Prypecią, a następnie
Dnieprem przez porohy spławiano do Jekaterynosławia1. Wszystkie transakcje 
kupna-sprzedaży materiałów drzewnych ojciec załatwiał osobiście, często 
dojeżdżał do miejscowości, gdzie las się wyrabiał. Dwóch miał pomocników: 
Szpilewskiego i Rymaszewskiego. Obaj co prawda, jako żonaci z dwoma siostrami, 
byli, jak to wówczas mówiono, "swojacy", co uważane było za ich minus. Obaj 
mieszkali 52 ' z liczna rodziną w Dereszewiczach: Szpilewski w oficynie na lewo, 
a Rymaszewski w drugiej na prawo od pałacu. Obaj byli inteligentni, pracowici; 
Szpilewskiego zadaniem było dozorowanie eksploatacji leśnej, Rymaszewskiego 
związywanie już wywiezionego materiału w tratwy i spławianie ich na południe. O 
ile spławiony materiał miał być dopiero sprzedany w Chersoniu lub 
Jekaterynosławiu, gdzie można było uzyskać znacznie lepsze warunki, to wówczas 
ojciec mój statkiem parowym wyjeżdżał przez Kijów do Jekaterynosławia. Całe te 
długoletnie eksploatacje i handel z południem dużo nerwów i zdrowia ojca 
kosztowały. Były lata bardzo pomyślne, pamiętam jednak rok jeden katastrofalny, 
kiedy ojciec poniósł kolosalne straty. Cała bowiem partia najcenniejszego 
materiału leśnego przy spuszczaniu tratew przez porohy dnieprowskie rozbiła się, 
jak wówczas mówiono "na drobną miazgę". Nie uzyskało się żadnego wpływu w 
gotówce za zepsuty materiał, trzeba zaś było zapłacić za nabyty surowiec, jego 
eksploatację i spław na południe. Przypominam sobie, jak po tej katastrofie mój 
ojciec rozchorował się na bardzo silne bóle głowy i przez kilka lat z rzędu 
jeździł w lecie na kuracje hydropatyczne do Nałęczowa. Mama zaś w domu 
zaprowadziła wobec wielkiego braku gotówki różne oszczędności i ograniczenia w 
wydatkach.
Co do moich mentorów, to od pierwszego zetknięcia się niezmiernie polubiłem 
Burkhardta, okazał się bowiem nie tylko nad wyraz dobrym i kochanym opiekunem, 
lecz przemiłym kompanem do wszystkich wycieczek i przyjemności. Natomiast do 
pana Dąbrowskiego od początku nie czułem sympatii. Był nieznośny, wiecznie 
niezadowolony, nadąsany i strasznie nudnie wykładał. Toteż spędzanie z nim na 
lekcjach kilku przedpołudniowych godzin było mało powiedzieć męką, lecz 
prawdziwą torturą. Od obiadu do pójścia na spoczynek przebywałem stale z p. 
Burkhardtem. W zimie, o ile był dzień pogodny, szliśmy pieszo lub wyjeżdżaliśmy 
saneczkami na spacer, w domu zaś w tak zwanej naszej pracowni (był to duży pokój 
w prawej oficynie) byliśmy zajęci stolarką. Ojciec sprawił nam wszelkie 
narzędzia stolarskie potrzebne, toteż wykonywaliśmy różne reperacje w domu. W 
jednej części naszej pracowni wybudowaliśmy ciemnię, czyli miejsce do 
wywoływania klisz; Bur-khardt bowiem był bardzo dobrym fotografem. Niezmiernie 
lubiłem te wszystkie zajęcia. Najmniej interesowało mnie zegarmi-strzostwo, 
które było specjalnością Burkhardta. Sprowadzał on ze
1 Jekatierynoslaw - dziś Dniepropietrowsk. 	
Szwajcarii koperty i wszystkie potrzebne kółka i tu na miejscu zegarki montował 
i z korzyścią wielu osobom oraz służbie dworskiej sprzedawał. W trakcie 
wymienionych zajęć jednego dnia rozmawialiśmy po francusku, drugiego dnia po 
niemiecku. W tej samej kolejności odbywały się jedno- lub dwugodzinne lekcje 
czytania i pisania.
Gdy zaś rozpoczynała się wiosna, wówczas o rozkosze. Na du-szehubce, to jest 
poleskiej łódeczce zbudowanej z wydrążonego pnia drzewa osikowego, wyjeżdżaliśmy 
we dwójkę na Prypeć i jej kilometrowe wiosenne wylewy. Posiadałem już wówczas 
strzelbi-ne - pojedynkę, z której bardzo prędko nauczyłem się strzelać, niestety 
najgrubszą zwierzyna, którą można było z niej uśmiercić, była sroka. W roku 
następnym za dobre sprawowanie otrzymałem od ojca prawdziwą już dobrą pojedynkę, 
z której wcale nieźle strzelałem w lot.
Drogich moich czytelników muszę jeszcze zapoznać z Moro-zem2. Moroz był to jego 
przydomek, właściwie nazywał się Wasil Kozłowicz. Wielką on rolę odegrał w moim 
życiu, a imię jego znane było szeroko w latach późniejszych w kraju naszym, a 
nawet dostało się do literatury i pism łowieckich. Był on rodem ze wsi 
Kopcewicze i jako mały chłopiec pasał bydło wiejskie w lasach naszych, w których 
niestety były po uwłaszczeniu włościan pastwiska na serwituty. Otóż ojciec mój, 
polując pewnego dnia z wyżłem na cietrzewie, spotkał w lesie małego pastuszka. 
Chłopaczek ten z zainteresowaniem śledził z daleka, jak wyżeł wystawiał ojcu 
stadko młodych cietrzewi, wreszcie podszedł do ojca i zaprowadził go nieco 
dalej, gdzie zwykle spotykał parę stadek już wyrośniętych cietrzewi. Nie 
posiadał się chłopak z radości i szczęścia, gdy ojciec kilka sztuk upolował w 
jego obecności. Pocałował ojca w rękę na pożegnanie i powiedział: ,Ja by z 
panoczkiem wiek tak chodził". Podobał się chłopak ojcu, wziął go też wkrótce do 
Dereszewicz. Brał go zawsze ze sobą do lasu, gdy jechał na polowanie i 
wtajemniczał we wszystkie szczegóły łowiectwa. Chłopiec był bardzo sprytny, 
świetnie poznał naturę wszelkiego zwierza. Orientował się znakomicie w kniei, 
poznał wszystkie przesmyki i stanowiska, gdzie można spotkać się z dzikiem, 
którędy lubią przechodzić łosie i w jakim uroczysku zwykle zalegają na zimę 
niedźwiedzie, a gdzie najlepsze bywają toki głuszcowe. W latach moich 
chłopięcych Moroz bardzo się moją osobą interesował, widać było z jego oczu, że 
wyczekiwał tylko momentu, kiedy będzie mógł ze mną łazić po lasach i łąkach.
Oryginalny to był typ - raczej tatarski. Średniego wzrostu, °czy małe i skośne, 
policzki pozbawione owłosienia, tylko w dole na brodzie kępka rzadkich i 
krótkich włosów. Niewątpliwie był on
M.in. występuje Moroz w powieści J. WeyssenhoffaPuszcza oraz w eseju trubadur. " 
, , ...... ., a
potomkiem jakiegoś Tatara, wziętego do niewoli przez Chodkiewi-cza i osadzonego 
we własnym miasteczku, czy też wsi - Petryko-wie.
Rok 1887 był dla mnie młodego chłopca znamienny w różne donośne wypadki. Moja 
siostra Isia była skończyła swoje studia w Warszawie, toteż zimę tego roku mama 
z Isią już spędzały w De-54' reszewiczach. Ogromnie się cieszyłem z powrotu mamy 
i miłej siostrzyczki. Weselej i gwarniej było w domu. Ojciec już rzadziej z domu 
na dłuższy czas wyjeżdżał.
Pewnego zimowego wieczoru Moroz melduje mojemu ojcu, że od kilku już dni chodził 
po tropach dużego niedźwiedzia i przekonał się, że niedźwiedź w takim to 
uroczysku niedaleko Sielutycz "zaległ na dobre", czyli jak się to po myśliwsku 
mówi na całą zimę. Ojciec bardzo się z tej wiadomości ucieszył i po naradzie z 
mamą postanowili rodzice urządzić polowanie z gośćmi. Mamie chodziło głównie, by 
skorzystać z pretekstu i móc zabawić trochę Isię, zapraszając paru młodych 
ludzi, którzy bywali u mamy w Warszawie. Ojciec postanowił zrobić równocześnie 
przyjemność dobremu bardzo myśliwemu hr. Adamowi Platerowi3, prezesowi 
Wileńskiego Banku Ziemskiego, od którego zależało przeprowadzenie pewnej ważnej 
sprawy w tym banku. Na wyznaczony dzień zjechali zaproszeni goście. Przybył więc 
Adam Plater, Eustachy Lubański, Toł-łoczko, Kazimierz Szczytt, Godycki-Ćwirko. 
Nie omieszkał też wyrwać się z Warszawy na kilka dni Rucio. Marzyłem, by mnie 
zabrano do lasu. Wstawili się za mną do ojca pan Burkhardt, Moroz, lecz niestety 
rodzice się nie zgodzili. Ze łzami w oczach przyglądałem się wyjazdowi 
myśliwych. Cały szereg sanek, zaprzężonych koń przed koń z powodu głębokiego 
śniegu, podjeżdżał pod ganek W pierwszych sankach usadowił się ojciec z 
Platerem, w pozostałych porozmieszczała się reszta gości, Rucio i Burkhardt. Z 
mężczyzn pozostali pan Szczytt i Dąbrowski. Mówili o sobie, że pozostali, by się 
panie nie nudziły.
Polowanie o tyle się udało, że wspaniały bardzo duży niedźwiedź samiec został 
zabity, lecz niestety nie przez Platera, o co głównie mojemu ojcu chodziło, lecz 
właśnie przez samego gospodarza. Po powrocie z polowania było wielkie przyjęcie, 
doskonały obiad. Isia siedziała przy stole pomiędzy dwoma młodymi ludźmi. Po 
prawicy miała Eustachego Lubańskiego, po lewicy p. Tukałłę. Ożywioną z nimi 
prowadziła rozmowę. Naprzeciwko nich siedział p. Szczytt. Ciągle z różnymi 
swoistymi dowcipami wtrącał się do rozmowy z Isią, niestety jednak z tamtej 
strony nie zwracano zbytnio na niego uwagi. Wstrętnego psikusa zrobił Dąbrowski 
panu Szczytowi. Od samego rana narzekał p. Szczyt na ból głowy; p. Dąbrowski dla 
uśmierzenia rzekomo bólu całkiem świadomie
3 Adam Plater (1836-1909) należał na Litwie do ziemian ultralojalistów; 
sprawował m.in. czysto honorową funkcję marszałka gubernialnego wileńskiego.
raczył go silną dozą pigułek Kowena, radykalnego lekarstwa na prze-
zczenie. ^^ raZy w ciągu dnia pan Szczytt próbował popisać
C'e nrzed paniami w salonie deklamacja wierszy różnych poetów oraz
tworów własnych, za każdym razem jednak nie był w stanie dokoń-
° ć j zmuszony był pośpiesznie salon opuścić. Następnego dnia
rana przed wyjazdem myśliwych do lasu na polowanie z naganką
dziki i łosie p. Burkhardt sfotografował grupę myśliwych ze strzel- 55 bami w 
ręku przy zabitym i leżącym na saniach niedźwiedziu.
Tejże zimy nadeszła bardzo smutna dla rodziców wiadomość z Rzymu, że dziadunio 
mój w bardzo podeszłych już latach życie zakończył. Rokiem przedtem dziadostwo 
obchodzili swoje brylantowe sody, czyli sześćdziesięciolecie małżeństwa, w dniu 
25 lutego 1884 r. Smutno mi się bardzo zrobiło, gdy przechodząc przez duży salon 
dojrzałem przez otwarte drzwi do małego saloniku rodziców rozmawiających ze 
łzami w oczach. Zawołali mnie i powiedzieli o smutnej nowinie. Wieczorem zaś w 
sypialnym pokoju zebraliśmy się wszyscy z licznym gronem domowników i mama 
odmawiała głośno różne modlitwy za duszę ś.p. dziadunia. Ja dziadostwa nie 
znałem, opuścili bowiem kraj przed moim urodzeniem. Znały ich'tylko dwie moje 
starsze siostry, z którymi mama jeździła do Rzymu, oraz Rucio, którego ojciec, 
gdy miał osiem lat, zabrał ze sobą do Rzymu, by zaprezentować dziadostwu swego 
pierworodnego.
Wkrótce po otrzymaniu wymienionej smutnej wiadomości ojciec wyjechał do Rzymu, 
by załatwić różne formalności i ułatwić babuni dalsze jej życie. Zwłoki 
dziadunia zostały złożone na cmentarzu rzymskim w kapliczce grobowej wybudowanej 
jeszcze za życia dziadka na sześć miejsc. Zostali w niej różnoczasowo pochowane 
następujące osoby: dziadunio, babunia, ciotka Jadwiga Kienie-wiczówna, ciotka 
Mikulska oraz Jadwiga Welońska, Katarzyna Or-dzianka - moje kuzynki.
Chcę tu nadmienić, że pożycie małżeńskie cioci Kamilki z panem Januarym 
Mikulskim było krótkotrwałe. Miała jednego synka, który zmarł w parę dni po 
urodzeniu. Wkrótce potem ciocia rozstała się z mężem, nie widywała go i nie 
korespondowała z nim. Po wielu latach jednak, gdy się dowiedziała, że pan 
January ciężko chory, pojechała do niego, pojednała się z nim i była przy jego 
zgonie.
W kilka lat po śmierci dziadunia ojciec raz jeszcze jeździł do Rzymu dla 
odwiedzenia babuni.
W lecie tegoż roku przyszło zawiadomienie, że miński gubernator Trubeckoj będzie 
objeżdżał południowe powiaty guberni i że takiego to dnia będzie w Mozyrzu. Jako 
marszałek szlachty powiatu mozyrskiego ojciec4 zmuszony był pojechać do Mozyrza 
i z innymi
Po powstaniu styczniowym wszyscy prawie marszałkowie szlachty narodowo-C1 
polskiej otrzymali dymisje. Marszałków, dotąd obieralnych, mianował obecnie 
minister, z nielicznymi wyjątkami Rosjan. Hieronima Kieniewicza w środowisku 
zie-lanskim tytułowano do śmierci marszałkiem, z dodatkiem: "ostatni z wyboru".
władzami miejscowymi spotykać gubernatora na granicy powiatu. Po załatwieniu 
spraw gubernator miał z Mozyrza jechać specjalnie dla niego przeznaczonym 
statkiem do Pińska, z krótkimi zatrzymaniami w miasteczkach Petrykowie i 
Turowie. Ponieważ statek miał przepływać w godzinach popołudniowych koło 
Dereszewicz, ojciec poprosił gubernatora, by się zatrzymał na parę godzin dla 
wy-5(5 poczynku w Dereszewiczach. Gubernator chętnie przyjął zaproszenie, ojciec 
zawczasu przez umyślnego posłańca zawiadomił o tym projekcie mamę, został więc 
przygotowany odpowiednio luksusowy podwieczorek. Rozmowa toczyła się w języku 
francuskim. W owych czasach wszyscy mężczyźni władali językiem rosyjskim, znali 
ten język ze szkół; natomiast nasze panie z zasady nie uczyły się rosyjskiej 
mowy. Po podwieczorku mama zaproponowała gubernatorowi mała przechadzkę po 
parku, przystał na to i podawszy ramię mamie poszli wolnym krokiem przez aleję 
świerkową, prowadzać ożywioną rozmowę. Gubernator Trubeckoj pochodził z bardzo 
dobrej książęcej rodziny rosyjskiej, oczywiście jednak jak wszyscy urzędnicy 
Moskale w naszym kraju był z musu polakożercą. A jednak bywają wyjątki. 
Dochodząc do kaplicy położonej w końcu parku, zapytał: "A cóż to za budynek". 
"To nasza kaplica rodzinna, od 25 lat już opieczętowana, przy niej na cmentarzu 
pochowane są moje dzieci, za które nie mam możności w kaplicy się pomodlić. To 
wielka dla mnie boleść. O, gdyby Ekscelencja mogła spowodować zdjęcie tych 
pieczęci z drzwi kaplicy". Rozczulił się gubernator: "Będzie zrobione", odrzekł. 
Co zaś do nabożeństw, to jest sprawa trudniejsza, lecz i to da się zrobić. Po 
namyśle powiada: "Mogę pozwolić na odprawienie w ciągu roku osiem razy/ mszy 
św., lecz tylko msze żałobne, i to w dnie przeze mnie wyznaczone. Proszę więc 
mnie powiedzieć, w jakie dnie życzy sobie pani mieć te nabożeństwa". Wyjął z 
kieszeni notesik i zanotował sobie dnie, które mu mama podyktowała, 
przypominając sobie naprędce rocznice śmierci najbliższych osób z rodziny. 
Bardzo serdecznie mu mama podziękowała za uczynność, on zaś wyglądał zadowolony 
z przyjęcia i spaceru; pożegnawszy się z rodzicami odjechał w dalszą drogę. W 
parę tygodni potem nadszedł pod adresem mamy urzędowy papier, zezwalający na 
odpieczętowanie kaplicy i odprawienie nabożeństw, o czym jednocześnie policja 
miejscowa została powiadomiona. Papier ten był dołączony do krótkiego osobiście 
przez gubernatora po francusku napisanego listu, w którym ponawia podziękowanie 
za tak mile spędzony czas w Dereszewiczach oraz wyraża radość, że mógł spełnić 
życzenie mamy. Najdroższa mamusia była bardzo dumna, że tak umiejętnie 
przeprowadziła wymienioną sprawę. Ojciec niezwłocznie przystąpił do gruntownego 
remontu wnętrza kaplicy i odnowienia ołtarza.
W parę miesięcy potem przyjechał ksiądz dziekan z Mozyrza i odprawił pierwszą po 
25-letniej przerwie mszę świętą. Radość była dnia tego wielka wśród całej naszej 
rodziny, admini-
57
7. Dereszewicze. Kaplica. Fotografia, ok. 1900 r.
stracji, służby i licznie na mszę św. zgromadzonej ludności katolickiej.
Tegoż lata w czasie parotygodniowej przerwy wakacyjnej w naukach mama zrobiła 
mnie wielką przyjemność. Zabrała mnie ze sobą powozem do Myszanki, majątku 
państwa Ćwirko-Godyc-kich, odległego od Dereszewicz o około 50 kilometrów. U 
tych państwa była jedna córka i czterech synów, z których dwaj średni byli 
prawie w moim wieku. Bawiłem się z nimi często w Warszawie, gdzie zawsze zimę 
spędzali. W drodze ogromnie zainteresował mnie przejazd przez rzekę Ptycz, i to 
omal wpław, wypadało bowiem na chwilę podnieść nogi do góry, by ich nie 
zamoczyć. Przejeżdżaliśmy przez rzekę w pobliżu kończącej się budowy żelazne-: 
go mostu kolejowego. Ogromnie byłem wszystkim przejęty. Zabawiliśmy w Myszance 
dwa dni i zaprosiwszy panią i chłopców, by i nas odwiedzili w Dereszewiczach, 
powróciliśmy tą samą drogą do] domu.
W poprzednich rozdziałach wielokrotnie wspominałem o prą-1 cach i działalności 
mojego ojca, chcę jeszcze raz tu zaznaczyć, żel mój ojciec był całkiem 
wyjątkowym człowiekiem. Wielkim patriotą, dobrym Polakiem, miłującym swój kraj i 
ojczyznę. Bez miary pracowitym i zacnym człowiekiem, prawym i sprawiedliwym 
dobrodziejem wszystkich maluczkich i biednych, których szeroką dłonią obdarzał. 
Najlepszym synem, mężem i ojcem, miłującym pełnym sercem swoją rodzinę i 
wszystkich bliskich. Dla synów był bardzo wymagający, a zwłaszcza dla mego 
brata. Obaj kochaliśmy go pełnym sercem i całą duszą. Za czasów mego dzieciństwa 
ogromnie się drogiego ojczulka bałem. Gdy jako chłopak przed wstąpieniem do 
szkół mieszkałem w pokoju od głównego wejścia na prawo, w pobliżu sypialnego 
pokoju rodziców, drżałem ze strachu, gdy ojciec obudziwszy się z rana w 
pantoflach i szlafroku zaglądał do mojego pokoju, lub też z sypialnego wzywał 
mnie do przyjścia. Przeczuwałem, że leżąc w łóżku będzie mi ojciec zadawał 
pytania, czasami z łaciny, najczęściej zaś z arytmetyki. To było okropne. 
Pomnożyć w głowie, nie pisemnie, tysiączne cyfry przez setki lub je odwrotnie 
podzielić, i to przy ponaglaniu: "No, prędzej, czego stoisz i nie myślisz. 
Widzę, że osłem jesteś i osłem do śmierci zostaniesz". Każde podobne wezwanie 
ranne kończyło się irytacją ojczulka i moim płaczem, co go najbardziej gniewało. 
Nigdy jednak nie czułem do niego żalu. Wiedziałem, że on pragnie jedynie mojego 
dobra. A jakim ojczulek stał się łagodnym, gdy w wiele, wiele lat później uczył 
arytmetyki swego wnuka, a mojego pierworodnego syna Herutka. W kajeciku widniały 
stopnie przeważnie celujące.
Marzeniem kochanego ojczulka było zawsze, by synowie, gdy wyrosną i pożenią się, 
zamieszkali wspólnie z rodzicami i z nimi razem pracowali na ziemi ojczystej. 
Toteż gdy Rucio był już na przedostatnim kursie Uniwersytetu Warszawskiego, 
ojciec postanowił dobudować do domu Dereszewickiego z prawej strony od
10. Dereszewicze. Prypeć u stóp parku. Fotografia, ok. 1900 r.
wjazdu skrzydło, w którym po ślubie mógłby mój brat z małżonka zamieszkać. 
Twierdził zawsze przy tym, że dla symetrii takież samo skrzydło zostanie później 
dobudowane z drugiej strony ojcowskiego domu dla Tonią, gdy dojrzeje, zakończy 
studia i zakładać będzie swoją rodzinę.
W tymże roku 1887 rozpoczęła się budowa wymienionego skrzydła. Plan dobudówki 
zasadniczo sporządził ojciec osobiście, co do kilku szczegółów poradził się 
architekta wileńskiego. W wyniku dobudówka nie okazała się wygodną do 
zamieszkania, poza tym absolutnie nie była dopasowana do pięknej architektury 
starego domu, wobec czego niestety zeszpeciła całość. Przybudówka,
li jak ją nazywano nowy dom, drewniana na wysokim podmuro-
waniu, piętrowa, oszalowana, pomalowana na kolor starego domu. Od strony rzeki 
dwa ganki jeden nad drugim z kolumnami drew- • nianymi.
Ód strony wjazdu kilka małych ganeczków bez żadnej architektury, nazwanych przez 
moje siostry "psimi budkami". Ładna i bardzo udaną wewnątrz była tak zwana 
galeria, jednopiętrowa, łącząca 62 nowy dom ze starym, od małego saloniku przy 
dużym czerwonym salonie. Było stamtąd wejście do wymienionej galerii o czterech 
ogromnych oknach z widokiem na rzekę. Z jej środka prowadziły piękne jesionowe 
schody na piętro. Na piętrze z małego hallu z oknem weneckim dającym na rzekę 
wejście do dużego kwadratowego salonu z balkonami po obydwu stronach. Z salonu 
na prawo były dwa obszerne pokoje, z których większy był projektowany na 
sypialnię, mniejszy zaś na buduarek młodej pani. Na lewo zaś po-kój-garderoba z 
wyjściem na zewnątrz w dół, po krętych żelaznych schodkach. Od górnego hallu 
odchodził jeszcze mały pokoik ewentualnie służbowy. Na parterze od galerii 
wejście było do kwadratowego obszernego pokoju przeznaczonego na jadalny z 
wyjściem na ganek od rzeki. Z drugiej zaś strony pokoju wyjście dawało na 
korytarz, od którego na prawo były trzy przechodnie jeden za drugim pokoje, 
przeznaczone na gościnne względnie dziecinne, na lewo zaś kancelaria i kredens5 
z przejściem do kredensu starego domu.
Niezmiernie interesowała mnie budowa nowego domu i w wolnych od lekcji chwilach 
cały czas spędzałem przy budowie. Roboty ciesielskie wykonywali kacapi6 z 
odległych rosyjskich guberni. Przy wciąganiu ciężkich belek na górne piętro 
zawsze nader,melo-dyjnie chórem śpiewali, przeważnie jednak smutne melodie.
Prawdopodobnie od nieuwagi robotników, a może z innej przyczyny, w oficynie z 
lewej strony bramy wjazdowej wynikł pożar. Mieszkali tam obaj moi mentorzy, 
mieściła się nasza pracownia, poza tym różne mieszkania służbowe i kuchnie. 
Szczęśliwie, że pożar wybuchł w biały dzień. Udało się z mieszkań powynosić 
wszystkie sprzęty i nie dopuścić pożaru do blisko stojącego, budującego się 
domu. Napracowałem się mocno przy wynoszeniu dobytku, jak również przy podawaniu 
wody. Niestety, nie dało się budynku ocalić. Spłonął doszczętnie. Mentorzy moi 
zamieszkali w gościnnych pokojach przeciwległej oficyny. Nie było już tam 
miejsca na nasze warsztaty i pracownie.
Zresztą coraz więcej czasu w ciągu dnia pochłaniały lekcje, i to niestety z tym 
nudziarą Dąbrowskim. Nie brak sympatii, lecz raczej
5 Kredens - pokój przyległy do jadalnego. W kredensie przechowywano zastawę 
stołową i tu przebywała służba; tu również przyrządzano śniadania i podwieczorki 
oraz wykańczano i podgrzewano niektóre potrawy, gdy kuchnia znajdowała się w 
oddzielnym budynku.
6 Kacapi - tu chłopi z głębi Rosji.
wzajemna antypatia pomiędzy nami wzrastała omal z każdym dniem. Pan Dąbrowski 
często zwracał się ze skargami do mego ojca, co wywoływało niepożądane skutki 
pod postacią ostrych Jiiewów spadających na mnie od ojca. Obkuwałem łacinę, 
rosyjski i arytmetykę z musu i konieczności, bez najmniejszego zainteresowania. 
Wynik zaś był ten, że projekt przygotowania mnie do trzeciej klasy gimnazjalnej 
upadł i p. Dąbrowski oświadczył mojemu ojcu, że on najwyżej zdoła mnie w tym 
roku przygotować do klasy drugiej, gdyż jestem tępy i nie chcę się uczyć.
W jesieni, na św. Hieronima, odbyła się dla mnie wielka uroczystość: 
przystąpiłem w naszej kaplicy do pierwszej komunii świętej. Mszę św. odprawił 
ksiądz dziekan Isajewicz z Mozyrza, jedyny ksiądz na dwa ogromne powiaty. Do 
pierwszej spowiedzi i komunii św. przygotowała mnie bardzo poważnie droga i 
kochana ciocia Mikulska, chrzestna matka moja. Na ten tak uroczysty dzień dla 
mnie przyjechali do nas moi przyjaciele Godyccy-Ćwirkowie ze swoją matką; gdyby 
nie moja niana Łaniewska, stałby się tego dnia wielki dla mnie dramat, gdyż nie 
mógłbym przystąpić do komunii św. Przechodziłem bowiem z rana przez pokój 
jadalny, gdzie do rannego śniadania były przygotowane na stole przeróżne wyborne 
bułeczki, kminkówki i ciastka, ręka już moja sięgała po te ostatnie i już już 
skierowała ku buzi, lecz niania kochana uratowała sytuację, schwyciwszy mnie w 
porę za rękę.
Wreszcie rozpoczęła się ostra zima 1889 roku. Rodzice postanowili oddać mnie do 
szkół w Petersburgu, a to wobec tego, że wówczas mieszkali tam Puttkamerowie, 
czyli siostra moja Zosia z mężem. Jakkolwiek zapewne wypadnie mnie ulokować na 
tak zwanej stancji, w każdym razie oko i opieka rodzinna będzie mogła czuwać 
nade mną.
Ustalono więc, że mama wczesną wiosną powiezie mnie na egzamin do Petersburga i 
wówczas już wyszuka odpowiednią dla mnie stancję. Sama myśl o mającym już 
niezadługo nastąpić wyjeździe z domu doprowadzała mnie do rozpaczy. Wmawiałem 
sobie, że lepiej umrzeć niż dom rodzinny opuszczać; wolę już znosić wszelkie 
tortury Dąbrowskiego, byle pozostać w domu. Postanowiłem więc koniecznie 
zachorować i tym samym uniemożliwić wyjazd. Gdy kładłem się wieczorem do łóżka, 
siłą woli nie zasypiałem i nieraz bardzo długo czuwałem w oczekiwaniu chwili, 
gdy cisza zapanuje w całym domu. Wówczas z największą ostrożnością, by nie 
zrobić hałasu, całkiem nagi wychodziłem ze swego pokoju na dwór i przy 
największym nawet mrozie kładłem się do śniegu. Leżałem do chwili, gdy w ogóle 
już od chłodu wytrzymać nie mogłem. Procedura ta trwała dosyć długo. Nikt w domu 
mnie nie przyłapał, przed nikim też się nie przyznałem. W wyniku po pewnym 
czasie rzeczywiście się rozchorowałem. Dostałem jakiejś silnej febry w oku z 
wysoką temperaturą. Potrafili mnie jednak z tego wyleczyć.
Z nastaniem wiosny z wielkim smutkiem pożegnałem się z kochanym Burkhardtem i 
przyznam się z radością z Dąbrowskim, i wyjechałem z mamą do Petersburga.
Podróż mnie bardzo interesowała. Jechaliśmy pierwszą klasą do Łunińca, gdzie 
musieliśmy się przesiadać do innego pociągu idącego z południa do Wilna. W 
Wilnie zatrzymaliśmy się w hotelu na Pare. dni. Mama miała różne interesy, poza 
tym zaś chciała mnie zaprowadzić do Ostrej Bramy, by się pomodlić przed cudownym 
obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej. Ogromne na mnie wywarła wrażenie ta mała 
kapliczka z obrazem Matki Boskiej, która tak słodko i pięknie z góry na mnie 
patrzała. Wydaje mi się, że niezmiernie gorąco tam się modliłem. Odwiedziliśmy 
też wujostwo Puttkamerów - rodziców Wawrzyńca, oraz babunię Zienowiczo-wą, 
siostrę mojego dziadunia Kieniewicza. Mama bardzo jej polecała moją osobę, 
przewidując, że przy następnych moich podróżach będę miewał oparcie i wypoczynek 
u babci.
Wyjechawszy z Wilna wieczorem, przybyliśmy do Petersburga dopiero następnego 
dnia po południu. Na dworcu spotkał nas Wawrzyniec i zawiózł nas do hotelu. 
Wawrzyńcowie nie mogli nas przyjąć u siebie, gdyż mieli bardzo małe mieszkanko. 
Po krótkim wypoczynku mamusia rozpoczęła odpowiednie starania o znalezienie dla 
mnie lokaty z opieką oraz zaczęła się rozglądać, do jakiego l gimnazjum się 
zwrócić o egzamin i oddanie mnie na naukę. Dowiedziawszy się o adresie księdza 
Martinhoffa, rektora kościoła Maltańskiego, równocześnie prefekta w kilku 
gimnazjach męskich i żeńskich, zwróciła się do niego o poradę. Ksiądz rektor 
skierował l mamę do 2-go klasycznego gimnazjum, posiadającego podobno l bardzo 
dobrych pedagogów i wskazał tam rodzinę państwa de La j Droitiere, nauczyciela 
języka francuskiego, zamieszkałego w tymże l gimnazjum. Być może zgodzi się mnie 
przyjąć na stancję, co było-' by bardzo korzystne, gdyż to dom porządny i 
katolicki.
Poza tym ksiądz rektor, dowiedziawszy się, że do egzaminu l z religii w języku 
rosyjskim, jako wykładowym, absolutnie nie je stem przygotowany, wskazał mi 
odnośny podręcznik, z którego miałem się nauczyć ustępu o Dziesięciorgu 
Przykazaniach! i oświadczył, że na egzaminie, odbywającym się w obecności dy | 
rektora gimnazjum, będzie mnie tylko z tego po rosyjsku pytał.
Podziękowawszy serdecznie księdzu rektorowi udaliśmy się " M. de La Droitiere, 
który nie zgodził się na przyjęcie mnie na stafll cję, natomiast skierował nas 
do swego kolegi, nauczyciela łacifljl pana Kóniga - Niemca mieszkającego również 
w tymże gmacht gimnazjalnym. Zapewnił, że jest to bardzo porządna rodzina, 
jakkolj wiek niekatolicka. Udaliśmy się więc do państwa Kónigów, któr zgodzili 
się mnie przyjąć na stancję, jako jednego tylko pensjoo riusza. Profesor Kónig 
po zadaniu mi kilku pytań z łaciny i roś skiego doszedł do wniosku, że 
należałoby na jakiś miesiąc lub tora przed egzaminami wziąć dobrego 
korepetytora, najlepiej
głego i doświadczonego studenta, który by ze mną przeszedł cały jjurs 
przedmiotów, wymaganych do klasy drugiej; poza tym wprawiałbym się z nim w 
rozmowie rosyjskiej. Na tym też stanęło. Następnego dnia wprowadziłem się już do 
Kónigów, a mamusia odjechała do domu.
Drugie gimnazjum klasyczne w Petersburgu położone było w centrum miasta na rogu 
ulicy Kazańskiej i Demidowego zaułka. Do mieszkania zaś Kónigów wejścia były 
dwa, od wymienionego zaułka, bocznej oficyny na parterze. Przedpokój obszerny, 
przegrodzony szafa, z którego wchodziło się do salonu o dwóch oknach. Garnitur 
mebli: kanapa, fotele, krzesła kryte czerwonym pluszem, ustawione przy stole 
mahoniowym na dużym dywanie. W dwóch rogach pokoju na postumentach dwa duże 
gipsowe posągi w otoczeniu sztucznych kwiatów i sztucznej zieleni. W jednym rogu 
posąg Apolla, w drugim Wenery. Pokój sztywny i nigdy niezamieszkały. Za nim 
jadalny o jednym oknie. Sypialny państwa Kónigów, z którego się wchodziło do 
gabinetu pana. Duże biurko, przy ścianach pełno półek z książkami, za nim mały 
pokoik przeznaczony dla mnie, z otomaną, na której miałem sypiać. 2 gabinetu 
wejście drugie prowadziło do kuchni i długiego korytarza zakończonego wejściem 
do jadalni oraz wyjściem służbowym na dziedziniec domowy. Pokoik przeznaczony 
dla mnie był właściwie pokoikiem panny Soni, która po moim wpr< m adzeniu się 
sypiała w przedpokoju za szafą. Państwo Kónigowic dzieci nie mieli, a panna 
Sonia była właściwie przybraną ich córką. Oboje byli wyznania protestanckiego, 
Sonia zaś prawosławnego.
Korepetytor mój, student drugiego kursu, nazwiska jego nie pamiętam, oczywiście 
Rosjanin, przychodził do mnie codziennie na kilka godzin. Powtarzaliśmy wymagany 
kurs ze wszystkich przedmiotów, sporo pisałem po rosyjsku. Poza tym czytałem 
głośno i dla wprawy w wymowie opowiadać musiałem treść przeczytanego rozdziału. 
Nie mogłem zrozumieć, dlaczego prawie codziennie mój mentor zadawał mi te same 
niemądre pytania: który poeta był większy, czy Puszkin, czy też Mickiewicz? 
Odpowiadałem, oczywiście Mickiewicz; on na to z oburzeniem w głosie: "Nigdy w 
życiu, tylko Puszkin największym był ze wszystkich poetów na świecie".
W wyniku wymienionych korepetycji zdałem całkiem dobrze egzamin ze wszystkich 
przedmiotów do klasy drugiej. I w parę dni po otrzymaniu ze szkoły odnośnego 
dowodu, dumny i uradowany wyjechałem z moją siostrą Zosią do Dereszewicz. 
Pożegnany byłem przez państwa Kónigów i Sonię dosyć serdecznie. Powrócić miałem 
do Petersburga na określony dzień rozpoczęcia nauk szkolnych w miesiącu 
sierpniu.
5 -
A- Kienicwicz, Nad Prypecią...
8 Pierwsze wakacje
A więc znowu jestem w ukochanym domu rodzinnym. Cóż to za 66 radość, jakie 
szczęście. Przez rodziców, Kłosie, Rucia, Isię najczulej uściskany, przez 
wszystkich domowników witany. Nawet kochany mój mentor Burkhardt z Myszanki, 
gdzie opiekował się tameczną młodzieżą, na parę dni do Dereszewicz przybył, by 
mnie swoje gratulacje złożyć. Rozczulony byłem niewymownie jego pamięcią. 
Zostałem też przez rodziców najdroższych bardzo obdarowany. Od ojca otrzymałem 
wspaniały prezent, o jakim nawet marzyć nie mogłem. Świetną strzelbę 
lankastrówkę 12 kalibru z setką do niej ładunków. Służyła mnie ona wiernie około 
15 lat, do czasu kiedy zdobyłem się na kupno innej pięknej broni. Poza tym od 
ojca otrzymałem do mojej wyłącznie dyspozycji trójkę koni, z których jeden miał 
mi służyć jako wierzchowiec, para do jazdy wózkiem. Mamusia obdarzyła mnie całym 
urządzeniem pokoju przeznaczonego wyłącznie dla mnie na parterze nowego domu od 
wejścia na prawo. Cieszyłem się wszystkim, zwłaszcza zaś byłem dumny, że 
zostałem już traktowany nie jako dziecko lub mały chłopiec, ale jako wkrótce 
mężczyzna. To stanowisko rodziców, a zwłaszcza ojca, tak bardzo srogiego, 
wymagającego wobec synów, niezmiernie mnie rozczuliło i napełniło moje serce 
wdzięcznością. Poza tym cóż to za rozkosz. Pełna swoboda ruchów. Nikt mnie nie 
pilnował, nikt nie strofował; chodziłem, jeździłem nie opowiadając się nikomu, 
sam siebie pilnowałem, będąc dumny z powiedzenia ojca skierowanego do mnie: "Nie 
jesteś już dzieckiem, rozpoczynasz nowe życie. Od ciebie samego zależeć będzie, 
jak się twoje życie ułoży. Bierz przykład z twoich rodziców, kochaj Boga, 
rodzinę, ojczyznę i ojcowiznę, pracuj, ile ci sił starczy, a jeśli się tobie 
noga powinie, sam sobie winien będziesz". Ogromnie mi te słowa ojca wraziły się 
w pamięć i rzeczywiście przez długie lata każde słowo, każda czynność ojca były 
dla mnie drogowskazem mojego życia. Przypominam sobie, że najdroższa mamusia 
była nieco przerażona tą oracją ojca do mnie, potrącała go w łokieć, by w 
przemówieniu swoim nie przeholował. Dobrych jeszcze lat kilka dążyła do pewnej 
kontroli moich wyczynów.
Jakże wesoło spędzałem te moje pierwsze, a niestety tak bardzo krótkie, gdyż 
zaledwie dwa miesiące trwające wakacje. Otóż w ciągu pierwszych paru tygodni 
zaznajomiłem się z nową bronią i ćwiczyłem się w strzelaniu do celu, lub też do 
różnych szkodników, jako to jastrzębi, wron, srok, kotów itp. Sezon bowiem 
polowań na ptactwo jeszcze nie był się zaczął. Moimi konikami jeździłem sam do 
folwarków, by się ze wszystkimi pracownikami mojego ojca przywitać i pochwalić 
się ze zdanych egzaminów oraz pokazać im,
że już przestałem być dzieckiem. Jeździłem tylko moja nową bry-czulką, konnej 
bowiem jazdy od najdalszego mojego dzieciństwa nie lubiłem. Czasami do folwarków 
jeździłem z ojczulkiem, który z wielką przyjemnością wtajemniczał mnie w 
szczegóły gospodarcze. Przyznam się jednak, że znacznie wolałem w samotności 
odbywać moje wyprawy. Godziny popołudniowe spędzałem najczęściej nad rzeką, a 
więc na łódce, tak zwanej duszehubce, lub też z wędką wf ręku, najczęściej 
łowiąc ryby z łódki, czy też wlokąc za sobą tak zwaną dorożkę na długim sznurze, 
z przymocowaną do niego przynętą. Na przynętę, w postaci małej metalowej rybki 
najeżonej ostrymi haczykami, brały się przeważnie szczupaki. Łowienie zaś ryb w 
nocy z łuczywem i ością praktykowałem dopiero w parę lat później.
Wielką rozkoszą była też kąpiel w Prypeci. Bardzo prędko nauczyłem się pływać. 
Po pewnym czasie z łatwością przepływałem przez Prypeć i po krótkim wypoczynku 
powracałem. Dobrałem sobie do towarzystwa dwóch chłopaków w moim mniej więcej 
wieku, Władka syna ogrodnika i Kazika syna ekonoma. Byli to moi satelici i 
podkomendni. Towarzyszyli mnie wszędzie na wszelkich moich wyprawach: na łódce, 
rybołówstwie, kąpieli.
Mego brata w czasie pierwszych wakacji prawie nie widziałem. Po skończeniu tego 
roku studiów uniwersyteckich, wkrótce po moim przyjeździe z Petersburga wyjechał 
za granicę, by trochę świata zobaczyć. Najdłużej przebywał w Paryżu, skąd dla 
całej rodziny przywiózł moc przeróżnych upominków. Dziunieczka dostała ogromną, 
wielkości małego dziecka, lalkę, którą nazwała Adele Ravel. Ja zaś otrzymałem 
wspaniały neseser podróżny ze świńskiej skóry i szklanymi przyborami w srebro 
oprawnymi.
W czasie letnich wakacji miewałem z Klosią lekcje polskiego. Odbywały się one 
zwykle zaraz po rannym śniadaniu. Trochę gramatyki, a następnie głośne czytanie 
z komentarzami. Często mając inne projekty w głowie, wymykałem się od tych 
lekcji. Biedna Klo-sia biegała po parku donośnym głosem wołając ... To ...... 
niu. To ....
niu. A na to w odpowiedzi głuche milczenie. Tonio z wędką nad brzegiem Prypeci, 
lub też z chłopcami powędrował na grzybobranie. Czytałem głośno na lekcjach tych 
Pana Tadeusza, zwykle jedną księgę dziennie. Pewnego dnia miałem moc przeróżnych 
projektów, nie zdołałem się jeszcze wymknąć, gdy zostałem przez Kłosie 
przyłapany; by jednak jak najprędzej lekcję zakończyć, zacząłem przy czytaniu 
tak umiejętnie opuszczać całe ustępy, że Klosią wcale się nie spostrzegła - 
lekcja zaś o wiele wcześniej się zakończyła.
W ciągu moich wakacji mama pewnego dnia zabrała mnie ze sobą statkiem parowym do 
Barbarowa, by zaprezentować mnie jako już dużego chłopca dziaduniowi Horwattowi, 
ojcu mojej mamy. po raz pierwszy byłem w Barbarowie jako siedmioletni chłopiec, 
z moimi rodzicami i siostrami. Jechaliśmy wówczas
sankami z domu. O ile mnie pamięć nie myli, troje czy też czworo było sanek po 
parę koni. Jechaliśmy szybko. Wyjechawszy po śniadaniu, dojechaliśmy do 
Skryhałowa, wsi nad Prypecią położonej, gdy już zaczynało się ciemnieć na 
dworze. Mieliśmy tu przenocować w karczmie żydowskiej. W obszernej izbie 
karczemnej rozesłano na podłodze dużo siana, przykryto je kocami i pledami. Wy1-
68 ciągnięto ze skórzanych waliz całą furę poduszek i po spożyciu kolacji 
wyciągnęliśmy się na wymienionych posłaniach i spaliśmy wyśmienicie. W latach 
następnych, gdy się do Barbarowa jeździło z mamą już statkiem parowym i statek 
po drodze zatrzymywał się na godzinę lub też dłużej w Mozyrzu, mama zwykle ze 
statku przywoływała któregokolwiek małego Żydka, których sporo zawsze kręciło 
się na brzegu, rzucała mu ze statku kilka monet groszowych z poleceniem, by 
biegł czym prędzej do miasta i powiedział w sklepie Janklowej, że pani 
Marszałkowa z Dereszewicz jedzie statkiem, więc żeby Janklowa zaraz przychodziła 
na statek z towarami, jakie posiada najlepszymi. Chodziło głównie o materiały 
łokciowe. Zwykle sporo tych materiałów mama nabywała i wiozła do domu na ubranka 
i sukienki dla dzieci. Często też, korzystając z zatrzymania się statku, 
sprowadzano z miasta Żydka fryzjera dla ostrzyżenia ojca lub mnie.
Bardzo piękny dwupiętrowy, murowany i otynkowany na biało pałac barbarowski był 
ślicznie położony na wysokim brzegu dużego jeziora łączącego się z Prypecia, z 
prawej strony jej biegu. Do pałacu przytykała duża, wysoka oranżeria, do której 
oprócz wejścia zewnętrznego było też wejście z jadalnego pokoju pałacowego. 
Wielka też była ilość w niej przeróżnych cieplarnianych roślin, a zwłaszcza 
kilkadziesiąt starych, przepięknych drzew pomarańczowych i cytrynowych, 
rosnących w ogromnych drewnianych skrzyniach. W porze letniej piękne te okazy 
wystawiane były na dworze wokoło okrągłego dziedzińca wjazdowego. Fama rodzinna 
głosiła, że okazy oranżerii łazienkowskiej w Warszawie były niczym w porównaniu 
do barbarowskich. Wielkie też wrażenie na przyjezdnych robiła kaplica 
barbarowska, stojąca również na wyniosłym brzegu jeziora opodal od dworu. 
Kaplica w stylu naszej dereszewi-ckiej, nieco jednak obszerniejsza, z wnętrzem 
znacznie od naszej bogatszym.
Po paru dniach pobytu mania odjechała sama do domu. Śpieszyła z powrotem, ze 
względu na projektowany wyjazd do Karlsba-du na kurację. Mama zabrała ze sobą 
Isię, by ją trochę rozerwać i zabawić. Mnie zaś odesłała do Hołowczyc, majątku 
wuja Maurycego Horwatta odległego o około 20 kilometrów od Barbarowa. Ogromny 
tam był pałac murowany dwupiętrowy, lecz w stylu brzydki. W samym pałacu była 
kaplica, do której wejście było z obszernego hallu. Atrakcję stanowił jedynie 
duży bardzo sad owocowy i wyborne gatunki rosnących w nim gruszek. Z radości? 
byłem witany przez moich kuzynów i kuzyneczki. Znaliśmy się j
dobrze, nie pierwszy bowiem raz przyjeżdżałem do Hołowczyc. V^uj Maurycy był 
żonaty z siostrzenica swoja, córka Aleksandra Horwatta II1. Najstarsza ich córka 
była Marysia, po niej szedł Staś 0iój rówieśnik, zaledwie o dwanaście dni 
starszy ode mnie. Trzecia z rzędu była Janinka, bardzo przystojna dziewczynka, w 
której jako dziecko jeszcze od pierwszego spotkania zakochałem się, jak się 
mówi, na zabój, i to ze wzajemnością. Miłość ta trwała długie lata, a jak i 
kiedy się zakończyła, będzie mowa w dalszych rozdziałach, po Janince szła Lola 
oraz trzech chłopców znacznie ode mnie młodszych. Ostatnia była córeczka 
Małgorzata. Oczywiście przy tak licznej dzieciarni był też bardzo liczny 
personel guwernantek, bon i nauczycielek. Najwyższa instancja była pani Jakacka, 
która całym tym personelem dyrygowała, po śmierci matki licznej tej gromadki 
dziecinnej im matkowała. Wszyscy truchleli przy stole, gdy pani Jakacka w czasie 
obiadu spojrzała surowym okiem na któregoś z młodocianych delikwentów i 
powiedziała dwa słowa: "Madame-czka patrzy". Wuj Maurycy od śmierci żony prawie 
nigdy z dziećmi nie obcował. Stale przesiadywał w swojej kancelarii, do której 
dzieci miały wstęp tylko z rana dla rannego przywitania się z ojcem. 
Interesantów i pracowników przyjmował u siebie i zarządzał swoim majątkiem 
właściwie z pokoju, rzadko bowiem w ogóle z domu wychodził, chyba do sadu, i to 
raczej w porze kwitnienia lub też zbioru owoców. Sad ten, przez niego posadzony, 
był jego duma. Nic dziwnego, rzeczywiście bodaj na całym Polesiu nie było równie 
dużego i bogatego w gatunki sadu jak hołowczycki. Poza tym wuj był artysta 
malarzem, lecz dyletantem. W kancelarii przy oknie stały zawsze stalugi z 
zaczętą jakaś praca malarska. Dobrze grywał na fortepianie, gorzej nieco na 
skrzypcach. Spędził kilka lat w Rzymie, gdzie w młodym wieku kształcił się w 
malarstwie i muzyce. Prawie co roku w czasie wakacji dojeżdżałem na tydzień lub 
dłużej do Hołowczyc i odwrotnie, starsze rodzeństwo hołowczyckie najczęściej 
zjeżdżało do nas w pierwszych dniach sierpnia na dzień urodzin mojej mamy. Gdy 
byłem już dużym malcem, starałem się urozmaicać wszelkimi zabawami bytność 
towarzystwa hołowczyc-kiego. Urządzaliśmy amatorskie przedstawienia teatralne, 
wycieczki łódkami, grzybobranie, wieczorami tańce i moc innych rozkoszy.
Zabawiwszy tym razem w Hołowczycach około tygodnia, zabrałem Stasia ze sobą do 
Dereszewicz. Rozpoczął się już sezon myśliwski. Łaziliśmy we dwójkę pod 
kierownictwem Moroza po łąkach, błotach i lasach, strzelając do młodych, lotnych 
już kaczek,
1 W ziemiańskich rodzinach, w których imiona dziedziczył syn po ojcu, 
praktykowało się ich numerowanie, według dynastycznych wzorów. Był więc wśród 
Hor-wattów z Barbarowa Aleksander I dziad autora pamiętnika, Aleksander II jego 
wuj, Aleksander III jego kuzyn. Podobnie wśród Kieniewiczów: Hieronim I dziad, 
Hieronim II ojciec, Hieronim m brat, Hieronim IV syn autora pamiętnika.
lub też do cietrzewi wystraszanych przez wyżłów. Pudłowaliśmy niepomiernie, 
zarówno Staś, jak i ja. Moroz uśmiechał się lub gromił. Uczył nas, jak trzeba 
spokojnie, bez gorączkowania brać ptaka na cel i zarzuciwszy nieco strzelbę 
naprzód, pociągnąć za cyngiel. Byliśmy też raz na obławie na wilki, polowanie 
się jednak nie udało, zabito kilka małych wilczków, stare zaś nie wyszły na 
strzelców. 70 P° wyjeździe Stasia, sam już z Morozem, chodziłem na polowanie i 
za każdym razem większe robiłem postępy w strzelaniu.
W międzyczasie nadeszła z Karlsbadu od mamy wiadomość, że spotkały tam 
Eustachego Lubańskiego, który oświadczył się Isi i został przyjęty. Równocześnie 
mama donosiła o rychłym już powrocie do domu. Odniosłem wrażenie, że ojciec 
bardzo się ucieszył z otrzymanej wiadomości oraz już rychłego powrotu mamy. W 
czasie nieobecności mamy był zwykle bez humoru i smutny. Potrzebował bardzo jej 
towarzystwa, lubił wieczorkiem po pracy posiedzieć na ganku, pogwarzyć lub 
przejść się do ogrodu owocowego i tam nad rzeką na tak zwanym jasnym brzegu 
posiedzieć.
Ojczulek w ogóle nie pojmował życie bez pracy. Jedna działalność kończyła się, 
zaczynała się zaraz druga. Obecnie równocześnie w dwóch folwarkach: 
Dereszewiczach i Łopczy, rozpoczął budowę murowanych dwóch gorzelni nowego typu, 
tak zwanych kolumnowych. Całe urządzenie wewnętrzne do obu fabryk dostarczała 
firma Raymunda z Warszawy2. W następnych latach projektowana była budowa 
rektyfikacji w Dereszewiczach i gorzelni w Bry-niewie. Poza tym jeszcze marzył 
ojciec o wybudowaniu dużego tartaku przy kolei. O wszystkich swoich projektach 
lubił mnie opowiadać. Dowiedziałem się również od niego, że po zakończeniu 
projektowanych inwestycji wzrosną dochody z majątków, co umożliwi mu dokonanie 
dodatkowego uposażenia trzech córek oraz zabezpieczenie pewnym funduszem mamy 
naszej na starość w razie śmierci ojca. "Ale ojczulku - rzekłem - po co ojciec 
mówi o śmierci". "Każdego z nas to czeka, człowiek stworzony do pracy im 
uczciwiej pracuje, tym milszą i lżejszą będzie miał śmierć".
Niestety zbliżał się już dzień wyjazdu. Szóstego sierpnia3 powinienem był być 
już w szkole. Pierwszego już rodzice, żegnając mnie czule znakiem krzyża 
świętego, wyprawili koleją samego. Pierwszy raz w życiu jechałem bez żadnej 
opieki. Znałem już dro-
2 Monografia J. Łukasiewicza, Przewrót techniczny w przemyśle Królestwa 
Polskiego, Warszawa 1963, s. 364, wymienia pod rokiem 1885 zakład "budowy maszyn 
i narzędzi rolniczych" E. Rajmonda, sytuowany w Grobli Czarkowskiej w pow. 
konińskim. Jeśli ta firma później przeniosła się do Warszawy, nie musiała 
należeć do znacznych, gdyż nie wzmiankuje jej monografia W. Prussa, Rozwój 
przemysłu warszawskiego 1864-1914, Warszawa 1977.
ł Daty dzienne w pamiętniku, jeśli nie określono inaczej, podawane są według 
starego stylu, opóźnionego w stosunku do nowego: w XIX w. o dni 12, w XX w.
O dni 13.	^v."*;>j;~; i"i'-uv" . •.
ae, miałem jednak trochę tremy. Do Wilna dojechałem wczesnym rankiem. Wieczorem 
dopiero odchodził pociąg do Petersburga. Z dworca zajechałem do babuni 
Zienowiczowej. 2 radością mnie powitała i nakarmiła słodyczami i konfiturami 
przeróżnych gatunków. Na obiedzie byłem u wujostwa Puttkamerów. Wieczorem wuj 
odwiózł mnie na dworzec, wsadził do wagonu drugiej klasy, przy tym wręczył parę 
rubli konduktorowi pociągu z prośba, by opiekował się moja osobą w drodze. 
Szczęśliwe dojechałem do Petersburga. Na dworcu oczekiwała mojego przybycia 
panna Sonia.
9 Szkoła
Oryginalna to była rodzina Kónigów. On człowiek o charakterze 72 łagodnym, 
bardzo poczciwy, naukowiec, żyjący Homerem i Cyce-ronem, świadomy swojej 
wyższości nad kolegami po fachu, biedna ofiara własnej żony. Zewnętrzny jego 
wygląd - karykatura. Na krótkich cienkich nóżkach niepomiernie gruby tułów z 
wydętym ogromnym brzuchem. Na krótkiej szyi kolosalnych rozmiarów głowa, pokryta 
gęsta czupryna siwiejących włosów. Nos krótki, szeroki jak kartofel. Twarz 
owłosiona, długie ramiona, jedynie ręce białe i kształtne w formie. Biedny 
poczciwiec był ofiarą i męczennikiem swojej małżonki.
Ona straszna megera, herod-baba, ohyda i piekielnica żadna jej dorównać nie 
zdoła. Złośliwe oczy, ogromne wole, parę plam krwistych na twarzy i jedna duża 
pod lewym okiem. Gdy wpadała w atak furii, jej krzyki i połajanki poprzez 
podwójne okna słyszane były na ulicy.
Oboje narodowości niemieckiej: On Wirtemberczyk, ona zaś z prowincji bałtyckich, 
urodzona von Kiserick. Porozumiewają się ze sobą w języku niemieckim, rzadziej 
używają języka rosyjskiego. Oboje wyznania ewangelickiego.
Sonia (Zofia) jest ich córką przybraną, nie wiem, czy prawnie adoptowaną, 
wyznania prawosławnego. Raczej przystojna. Gdy ją poznałem, miała już gimnazjum 
żeńskie poza sobą, a więc przypuszczalnie mogła mieć około 19 lat. Dokładnie 
nigdy się o jej latach nie dowiedziałem. Biedna, nieszczęsna ofiara znęcającej 
się nad nią matki-potwora. Wzbudziła od razu we mnie ogromną litość, toteż w 
prędkim czasie zaprzyjaźniłem się z Sonią bardzo.
Oprócz wymienionych osób w domu były jeszcze dwa małe pieski: mops ulubieniec 
pani i biały kudłaty pinczerek przyjaciel pana.
Taką była rodzina, wśród której przeżyłem pięć lat, od drugiej klasy 
gimnazjalnej do szóstej włącznie. Opatrzność czuwała, że nie zwariowałem 
doszczętnie.
Po przyjeździe miałem jeszcze około tygodnia wolnego przed rozpoczęciem lekcji. 
Chodziło o uszycie mundurków. Z Sonią chodziłem do krawca. Opisać teraz muszę, 
jak wyglądało moje umundurowanie. Mundur codzienny zimowy była to sukienna 
czarna bluza wkładana przez głowę i zapinana na trzy od stojącego kołnierza małe 
posrebrzane guziki; do bluzy czarne długie spodnie. Pasek wokoło tułowia 
skórzany z metalową klamrą, na której były wyszyte następujące litery-. 
C.P.2.G., co oznaczało Sankt Pietiersburgskaja Wtoraja Gimnazja [Petersburskie 
drugie gimnazjum - roś.]. D° tego stroju dochodziła czapka granatowa ciemna z 
białymi obwód'
Icaflii, okrągła ze skórzanym daszkiem. Nad daszkiem przymocowane z białego 
metalu na krzyż złożone dwie palmy, pomiędzy nimi takież jak na pasku litery. 
Jako przykrycie długie popielate palto dwurzędowe, zapinane na metalowe białe 
guziki. Kołnierz wykładany, na dwóch klapach granatowego koloru naszywki, 
zakończone każda jednym guzikiem. Na zimę miałem takież palto podbite ciepłym 
futerkiem baranim. Poza tym uszyto mi mundur galowy. Do czarnych długich spodni 
sukiennych kurtkę ciemnogranatowa, zapinaną na jeden rząd guzików w ilości 9 
sztuk. Kołnierz sztywny stojący wysoki, obramowany srebrnym galonem. Z tyłu 
kurtka nieco rozcięta z dwiema wewnętrznymi kieszeniami. Wycięcie obramowane 
czterema guzikami, zawsze z białego metalu.
Gmach gimnazjalny czteropiętrowy, główne wejście od ulicy Kazańskiej. Parter 
zajęty poza obszerną szatnią przez biura gimnazjalne, mieszkanie dyrektora, 
inspektora i innych urzędników biurowych. Na pierwszym i drugim piętrze były 
klasy oraz sale rekreacyjne, gimnastyczne i biblioteczne. Na trzecim internat na 
około 150 uczniów, a więc sypialnie oraz lazaret dla chorych. Na czwartym 
piętrze była cerkiew.
Gimnazjum było dziewięcioklasowe. Równoległych klas wstępnych było trzy, zaś 
następnych po dwie. Przeciętnie w każdej klasie około 40 uczni. Czyli ogółem w 
całej szkole od 700 do 800 uczących się chłopców.
Do cerkwi gimnazjalnej w tak zwane galówki, czyli święta cesarskie, wszyscy 
uczniowie, nie tylko prawosławni, lecz i innych wyznań, byli obowiązani 
uczestniczyć w odnośnych nabożeństwach za carów i rodzinę carską. W czasie 
pierwszych dwóch lat mojego pobytu w szkołach, gdy prefektem katolickim był 
ksiądz Martin-hoff, lekcje zaś religii katolickiej odbywały się w języku 
rosyjskim, uczniowie katolicy chodzili na te nabożeństwa galowe do cerkwi 
szkolnej. Dopiero w trzecim roku mojego pobytu ksiądz Martinhoff ustąpił, 
prefektem zaś naszym został mianowany profesor Akademii Duchownej, ksiądz 
Gawroński1, nadzwyczaj dobry, drogi i kochany człowiek. Pierwszą jego 
działalnością było uzyskanie od władz zwolnienie katolików od uczęszczania do 
cerkwi. W zamian zaś o tejże samej godzinie zostanie przez niego odprawiona msza 
św. w kościele katolickim, na którą wszyscy uczniowie katolicy parami ze szkoły 
do kościoła przybędą. Ksiądz Gawroński uzyskał również zezwolenie władz na 
wykładanie religii w języku polskim. Lekcje te odbywały się tylko raz jeden w 
tygodniu. Pierwsza godzina w tygodniu przeznaczona była dla uczniów klas 
młodszych, następna dla starszych. Modlitwy przed i po lekcjach odmawiano po 
łacinie.
1 O księdzu Ludwiku Gawrońskim (1861-1947) czytamy w Polskim słowni-
biograficznym, że "w gimnazjum rosyjskim podczas lekcji religii uczył potajem-me 
historii polskiej".
Był zwyczaj, że dani profesorowie obejmowali nauczanie w klasach niższych i 
prowadzili nauki z tymi chłopcami do klas piątych włącznie, od klas szóstych 
uczniowie przechodzili do innych nauczycieli, aż do matury.
Ponieważ w moim gimnazjum był internat, pewna część profesorów miała dodatkowe 
zajęcie, kolejnego dyżurowania we dnie i w nocy dla pilnowania internistów. Ci 
sami też profesorowie dozorowali porządku w salach rekreacyjnych w czasie przerw 
między lekcjami. Dyżurujących profesorów w naszym gimnazjum było siedmiu. 
Wszyscy oni mieli mieszkania w gmachu gimnazjalnym a to ze względu na 
konieczność nocnych dyżurów w internacie Do nich należał p. Kónig. W ciągu 
tygodnia spędzał jedną noc w internacie, zaś dwa razy w tygodniu dyżurował w 
salach w czasie przerw pomiędzy lekcjami oraz w czasie przygotowań lekcji przez 
internistów.
Biedny Kónig, prawdziwa ofiara losu, nigdy nie zaznał spokoju. W domu omal 
codziennie piekło, a w szkole w czasie dyżurów największą przyjemnością 
uczniaków było stałe dokuczanie Kónigo-wi. Przeraźliwe gwizdanie, rzucanie 
petard, przeróżnego rodzaju inne psoty, które doprowadzały biednego profesora do 
szału, natomiast bawiły dokuczliwych psotników. Wybuchali głośnym chóralnym 
śmiechem na widok niezgrabnych ruchów Kóniga, zmierzających do przyłapania na 
gorącym uczynku odnośnego zbrodniarza. Owych natrętnych łobuzów zbrodniarzami 
nazywał.
W pierwszym dniu rozpoczęcia lekcji Kónig zaprowadził mnie do szkoły i 
przedstawił profesorowi łaciny, który równocześnie był opiekunem, tak zwanym 
kłasnym nastawnikom, klasy drugiej. Wy znaczył on mnie miejsce w drugim rzędzie 
ławek. Za towarzysza w tej dwuosobowej ławce miałem chłopca nazwiskiem Bieredni-
kow, przesiedziałem z nim na jednej ławce lat siedem, aż do ukończenia szkoły. 
Był to chłopiec porządny, dobrze wychowany, staranny uczeń, zapalony szachista. 
W czasie pauz stale grywał z kolegami w szachy. W naukach wzajemnie sobie 
pomagaliśmy. On mnie w matematyce, ja zaś mu w łacinie, a później w greckim. 
Oczywiście pierwszego dnia pobytu w szkole odebrałem sporo kuksów, pstyczek i 
podnóżek od bandy współtowarzyszy, którzy przekonawszy się wreszcie, że nic 
sobie z tego nie robię, nie beczę, nie złoszczę się, lecz przeciwnie niejednego 
nawzajem porządnym sztut-chańcem obdzielę, przestali mnie dokuczać. Uznali mnie 
za swego kolegę, z którym można dzielić zarówno przyjemności i smutki Było nas w 
klasie około czterdziestu, oczywiście z wyjątkiem trzecli Polaków katolików i 
jednego Niemca protestanta, sami Rosjanie W ciągu siedmioletniego pobytu w 
szkole odpadła większa kolegów, z którymi rozpocząłem naukę: niektórzy 
pozostawali drugi rok w którejś klasie, drudzy przeszli do innych szkół, tak #1 
do egzaminów maturalnych stanęło nas zaledwie 25, odliczaj^ tych, którzy w ciągu 
siedmiu lat do nas przybywali.
Lekcje rozpoczynały się o godzinie 9, wielka półgodzinna pauza o godzinie 12, 
koniec lekcji w zależności od ilości godzin danego dnia. Najpóźniej o 3-ciej. W 
Petersburgu, jak to bywa na północy, w zimie dnie były znacznie krótsze niż w 
naszym klimacie, natomiast w lecie jest pewien okres kilku tygodni, gdy przez 
całe noce nie ma ciemności i można przy nocnym świetle doskonale czytać. Toteż w 
zimie szliśmy do szkoły w nocnych mrokach i pierwsze 75 trzy godziny lekcji 
odbywaliśmy przy świetle lampowym. Zapalano je ponownie na przedostatnie lub na 
ostatnie lekcje. Były to lampy naftowe, po cztery duże w każdej klasie, 
zwisające z sufitu. Na każdej u góry był daszek, od którego światło 
promieniowało silnie w dół.
Gdy przyjechałem do Pitra, zaledwie dwie główne ulice: New-ski Prospekt i Wielka 
Morska były oświetlone lampami elektrycznymi; na niektórych był gaz, większość 
zaś ulic oświetlane były również przez lampy naftowe. W czasie siedmioletniego 
mojego pobytu stopniowo, i to bardzo powoli, instalowano światło elektryczne, 
tak że dopiero, gdy byłem w ósmej klasie, moje gimnazjum otrzymało to światło.
Wszyscy uczniowie obowiązani byli stawić się w szkole kwadrans przed dziewiąta. 
Punktualnie o tej godzinie portier zamykał drzwi wejściowe i żadnego spóźnionego 
ucznia do gmachu nie wpuszczał. Nieusprawiedliwione spóźnienie było zaliczone do 
złych adnotacji. Dziesięć minut przed dziewiąta wszyscy uczniowie ze swoich klas 
szli parami do tak zwanej sali aktowej. Była to sala długa, lecz wąska, o wielu 
wyjątkowo wysokich oknach. Każda klasa miała w sali odpowiednio przydzielone 
sobie miejsce. Zawsze obecni byli dyrektor, inspektor oraz dyżurni profesorowie. 
Gdy ostatnia klasa weszła do sali, zamykano drzwi i dany z kolei uczeń ósmej 
klasy podchodził do obrazu wiszącego w prawym rogu sali i głośno odmawiał z 
pamięci parę modlitw w języku cerkiewno-słowiańskim, po czym chór uczniowski 
odśpiewywał jedna z pieśni świętych. Po zakończeniu modlitwy powracano parami do 
klas i rozpoczynały się lekcje.
Wszystkie ściany sali aktowej były zawieszone portretami. Na głównej wąskiej 
ścianie wisiał zawsze en pied [w cale) postaci - fr-] od sufitu do podłogi 
portret panującego cesarza w bogato złoconych ramach. Gdy wstąpiłem do szkoły, w 
ramach tych był portret Aleksandra III. Wyjęto go w swoim czasie i wstawiono 
portret Mikołaja II, poprzedni zaś portret cesarski był obcinany na formę owalną 
do popiersia i w odpowiednich ramach wieszano go na bocznej długiej ścianie, na 
której wisiały portrety wszystkich poprzednich cesarzy. Na przeciwległej wisiały 
portrety osób zasłużonych, Ministrów oświaty, dyrektorów szkoły itp.
Opuśćmy na razie szkołę i wróćmy do mieszkania państwa Kó-m8ów, w którym miałem 
przeznaczony dla siebie wyłącznie mały wcale przytulnie urządzony pokoik. Stały 
w nim: łóżko, komódka
na rzeczy, etażerka na książki, stół do nauki, parę krzeseł, umywal
nia. Wolno mi jednak było w tym moim własnym pokoiku tylko
spać i ubierać się. Siedzenie zaś było wykluczone, musiałem bo
wiem być stale pod kontrolą moich opiekunów, raczej właściwie
pani Amandy. Z rana po ubraniu się w pośpiechu spożywałem śnia
danie w jadalnym pokoju, w wyznaczonym na końcu długiego sto-
łu miejscu, naprzeciwko miejsca pana Kóniga. Otrzymywałem mle
czną kawę i parę bułek ze smarowaniem, po czym przebiegałem
szybko przez dziedziniec do szkoły. W czasie wielkiej pauzy po
wracałem do domu na drugie śniadanie, które przeważnie mnie nie
smakowało, były to resztki czegoś z poprzednich dni, których nie
raz przełknąć nie mogłem, tak były wstrętne. Ponieważ w tej porze
dnia przeważnie bywałem w jadalni sam, szybko wsuwałem poda
ne mi jadło nie do buzi, lecz zawijałem w papier i do kieszeni wsu
wałem, i wyrzucałem zawiniątek na śmietnik w dziedzińcu, w dro
dze powrotnej do szkoły. Śpieszyłem się zwykle z powrotem, by
ze swoich osobistych, otrzymanych od rodziców, pieniędzy nabyć
w bufecie prowadzonym przez żonę woźnego parę wybornych,
świeżutkich pasztecików, tak zwanych pierożków filipowskich, na
dziewanych przeróżnymi ingrediencjami (mięsem, rybą, wiazigą2,
grzybami, marmeladą, konfiturami itd.) Duży pasztecik filipowski
smażony na smalcu był wielkości męskiej dłoni i kosztował pięć
kopiejek. Mogłem sobie dziennie na dwa do trzech podobnych pie
rożków pozwolić. Można było też sobie kupić w tym bufeciku inne
ciastka cukiernicze po pięć kopiejek również za sztukę, z wyjąt
kiem ciastka kruchego w formie okrągłej, nadziewanego kasztana
mi z żółtym kremem. Były wyborne, palce lizać, w cenie podwój
nej. Powyższe moje śniadania w szkole nie podlegały opowiadaniu
przed panią Amandą, od której bym okropnie za to oberwał. Po
skończonych lekcjach spożywaliśmy obiad o trzech daniach, czasa
mi obiad był wcale niezły, często jednak prawie niejadalny. Nie
wolno mi było grymasić i nic, co mi na talerz włożono, pozostawić.
Nieraz ślinka do ust płynęła, gdy spoglądałem na osobne danie, któ
re dostawał pan Kónig, zwłaszcza gdy był to móżdżek cielęcy... Po
obiedzie wychodziłem na godzinny spacer, najczęściej sam, czasa
mi z Sonią po sprawunki domowe. Po powrocie odbywało się przy
gotowanie lekcji na dzień następny. Przynosiłem odpowiednie
książki, kajety, atrament, pióro i na zasłanym gazetą moim miejscu
przy stole jadalnym zasiadałem do pracy. Niestety najczęściej nie
była to praca, lecz raczej tortury. Najwyżej parę dni w tygodniu
było spokojnych i znośnych, większość zaś całodzienne awantury,
krzyki, łajanie, miotanie różnych sprzętów w pokoju. Amandą sza
lała,	s
2 WiazigiK*- specjalność kuchni rosyjskiej: masa z suszonych strun grzbietowych 
ryb jefflOftrowatych.
Ile to czasu marnowało się na przygotowanie lekcji, w normalnych warunkach 
wystarczyłoby parę godzin, siedziało się nad książka cały wieczór, zwłaszcza gdy 
trzeba było nauczyć się czegoś na pamięć- Minęło dobrych parę miesięcy, zanim 
przywykłem do tych krzyków, zatykałem sobie uszy i jakoś przeważnie miałem 
lekcje rzygotowane. Nie mam zamiaru tu siebie chwalić, lecz od począ-dcu moich 
nauk szkolnych byłem bardzo pilnym i obowiązkowym. 77 Utrwaliło mi się w pamięci 
pożegnalne powiedzenie mojego ojca, gdym wyjeżdżał do szkoły: "Pamiętaj 
chłopcze, byś nie zmarnował roku, znać bym nie mógł takiego syna". To 
powiedzenie ojca dodawało mi bodźca do nauki. W pierwszym jednak roku było mi 
bardzo ciężko. Przez wszystkie jednak klasy gimnazjalne uchodziłem za sumiennego 
i pracowitego ucznia. Nie byłem prymusem, lecz przez cały okres szkolny, 
stosownie do otrzymywanych stopni kwartalnych, bywałem czwartym lub piątym, czy 
też szóstym w klasie.
W pierwszych dwóch latach mojego pobytu spędzałem każda niedzielę lub święto u 
mojej siostry Zosi Puttkamerowej, a w czasie ferii świątecznych Bożego 
Narodzenia i Wielkiejnocy przenosiłem się na stałe do ich mieszkania na 
Czernyszow Pierieułok. Wielkim wypoczynkiem duchowym był dla mnie każdy taki 
dłuższy pobyt w rodzinie, gdy człowiek mógł inną dobrą i spokojną oddychać 
atmosferą, wziąć polską książkę do ręki, co w domu Kónigów było srodze 
zabronione, mogło to rzekomo spaczyć wymowę rosyjską.
Wawrzyniec i Zosia byli dla mnie zawsze wyjątkowo czuli, brali mnie do teatru, 
zapoznali z domem Wincentego hr. Tyszkiewicza. Był u nich mniej więcej w moim 
wieku syn Waldemar, kształcił się w Korpusie Paziów3. Zaprzyjaźniłem się z nim 
bardzo i przez parę lat następnych Wal przyjeżdżał do Dereszewicz- na wakacje 
letnie. Kónigowie jednak nie aprobowali tej znajomości i po paru moich 
bytnościach u Tyszkiewiczów na zaproszenie, zabronili mnie absolutnie do nich 
uczęszczać. U Wawrzyńców urodziła się tego lata w Wilnie córeczka, której dano 
na imię Janina. Bardzo polubiłem to małe dzieciątko. Tak zabawnie ssała pierś 
swojej mamki, przywiezionej z Wilna.
Z uroczystości rodzinnych muszę tu wspomnieć, że na wiosnę tego roku odbył się w 
Dereszewiczach ślub Isi z Eustachym Lubań-skim. Oczywiście nie mogłem brać 
udziału w wymienionej uroczystości. Eustachy był dużo starszy od Isi. Po ślubie 
wyjechali do majątku Eustachego Łoszycy, odległego o pięć kilometrów od Mińska 
Gubernialnego. Piękny był to majątek, dobra gleba i w dużej kulturze 
gospodarstwo rolne z ogromną gorzelnią. Ładne otoczenie, śli-C2ny park, przez 
który przepływała rzeczka Świsłocz, i moc kwia-
3
Korpus Paziów - elitarna wojskowa szkoła zastrzeżona dla młodzieży szla-ckiej. 
Wśród ziemiaństwa polskiego oddawanie synów do tego zakładu uchodzi-0 Za przejaw 
serwilizmu. ,.,.,,",.,...,,, ,,.i ,, ,,",,",.".",
tów przed domem. Dom wygodny i gustownie umeblowany. Pełno
zawsze gości. Całe ziemiaństwo zjeżdżające się do miasta guber-
nialnego po załatwieniu spraw i interesów zwykle po południu do
rożkami zjeżdżało do Łoszycy. Odbywały się tam też większe ze
brania z tańcami, na których w późniejszych latach bywałem czę.
sto. Był to dom prawdziwie otwarty i bardzo gościnny.
78	w drugim roku mojego pobytu u Kónigów przyjechała w zimie
do Petersburga moja siostra Klosia. Chciała odwiedzić Wawrzyńców
i mnie, a poza tym chciała się nieco rozerwać. Bardzo się ucieszy,
łem z jej przyjazdu i przywiezionych wiadomości o rodzicach i De-
reszewiczach. Sporo przywiozła różnych prowiantów i smakoły.
ków zarówno dla Zosi, jak i dla mnie oraz Kónigów. Najdroższa
mamusia o mnie stale pamiętała i co pewien czas przychodziły pod
adresem Kónigów koleją skrzynki z wędlinami, drobiem, zwierzy
ną, konfiturami, nieraz jabłkami itp. Humor Amandy wówczas
przez pewien czas był znośny, aż do następnego wybuchu. Dowie
działem się od Kłosi, że ojciec przekazał Ruciowi zarząd folwarku
Bryniewa z Sielutyczami i że Rucio na stałe w Bryniewie zamiesz
kał. Równocześnie Rucio wydzierżawił na lat sześć od młodego
Aleksandra Horwatta piękny folwark Dudzicze, położony blisko
stacji Kalenkowicze i że do tej dzierżawy bardzo często dojeżdża.
Obecnie jednak karnawałuje w Warszawie i ku wielkiemu niezado
woleniu naszego ojca bardzo asystuje pannie Sianożęckiej Eugenii
vel Żeńci, przezwanej przez ojczulka Zawieruchą. Zosia starała się
bardzo Kłosie zabawić. Chodziły więc często do świetnych peters
burskich teatrów. Doskonałym był francuski Teatr Michel, w któ
rym występowały najlepsze siły paryskie. W okresie tym odbył się
doroczny wielki Bal Polski, jak zwykle bardzo udany, z którego do
chód szedł na pomoc dla biednych naszych rodaków. Byłem pod
wrażeniem wspaniałej tualety Kłosi: biało-niebieskiej z długim tre
nem, wyszywanej srebrnymi dżetami. Bardzo oburzała się Klosia
moim opowiadaniem o rodzinie Kónigów i awanturach Amandy;
była zdania, że koniecznym jest wycofanie mnie z tego domu i szu
kanie dla mnie innej stancji. Ubłagałem ją jednak, by nie przedsta
wiała rodzicom sprawy w zbyt czarnych kolorach, gdyż właściwie
nie tyle ja, co Sonia jest zamęczana i torturowana. Co zaś do mnie,
to zżyłem się już z tymi krzykami i nic sobie z awantur Amandy
nie robię. Klosia odwiedziła Kónigów, lecz była bardzo sztywna,
skutkiem czego oberwałem od Amandy. Często potem w połajan-
kach słyszałem różne epitety o polskim honorze. "Ostawtie wasz
polskij honor" [Daj spokój ze swym polskim honorem - roś.] -
krzyczała.
Niestety w roku tym Wawrzyńcowie opuścili Petersburg. Opłakałem ich wyjazd. 
Nikogo bliskiego. Przed nikim nie będę mógł s pożalić. Wszystko jednak na 
świecie prędzej czy później przemija, przeminął więc i mój smutek. Puttkamerowie 
przenieśli się na po; ludnie Rosji i zamieszkali w Nieżynie, Budowała się 
wówczas kolej
z Czernihowa do Nieżyna. Od głównego naczelnego inżyniera Ig-natiewa zależała 
nominacja Wawrzyńca.
W porozumieniu z ojczulkiem Wawrzyniec zaprosił Ignatiewa do Dereszewicz na 
letni sezon polowań. Przypominam sobie bytność jego z przepięknym rosłym 
długowłosym irlandzkim seterem noszącym nazwę Zołotoj.
Wawrzyniec, jako inżynier komunikacji, otrzymał pewien odci- 79 nek trasy do 
wybudowania. Budowa ta trwała około dwóch lat, następnie rok cały pracował na 
Kaukazie, również w kolejnictwie. Po czym oboje na stałe osiedli w Bolcienikach, 
rodowym majątku puttkamerów.
Późną jesienią tegoż roku przez parę dni wiał nadzwyczaj silny, huraganowy wiatr 
od morza. Ogromne fale z Zatoki pińskiej wtłaczały się do rzeki Newy, która 
znacznie wezbrała, równocześnie też wezbrały wszystkie kanały przecinające ulice 
miasta do tego stopnia, że z kanałów woda zalewała chodniki i jezdnię. Na 
niektórych ulicach, między innymi na naszej ulicy Kazańskiej, pokazały się 
łodzie. Przez kilka dni nastąpiła przerwa w naukach, o dojściu bowiem do szkoły 
nie było mowy. Rok rocznie w jesieni bywały wezbrania wód. W czasie mojego 
pobytu w Pitrze jeden tylko był taki wielki zalew miasta. O ile jednak był on 
mniejszy od zalewu, który opisał w swoim sławnym i pięknym wierszu Nawodnienie 
poeta rosyjski Puszkin.
Możecie sobie, moi najdrożsi, łatwo wyobrazić, jaką radością był dla mnie każdy 
kończący się rok szkolny, zdane dobrze bez żadnych poprawek egzaminy i otrzymane 
świadectwo o promowaniu do następnej klasy. Przeszedłem już do klasy czwartej; 
pożegnawszy się czule z moimi opiekunami, z podskokiem wyruszyłem w drogę do 
domu, zabrawszy ze sobą Wala Tyszkiewicza. Cóż to za rozkosz ten coroczny powrót 
do ukochanego domu rodzicielskiego, do tego ciepła rodzinnego, do łych czułych 
ukochanych serc, do tych drogich kątów, do przecudnej Prypeci, do kwiecistych 
łąk i pachnących żywicą lasów. A przy tym pełna swoboda ruchów. Nikt nie 
strofuje, nikt nie pilnuje, wszyscy bowiem wiedza
1 wierzą, że głupstwa nie popełnię, przecie wkrótce będę miał pełnych 
czternaście lat, jestem już prawie dorosłym mężczyzną.
Nad wyraz wesołe i przyjemne były tegoroczne wakacje, o wiele przyjemniejsze 
jeszcze od zeszłorocznych. Wielką dla mnie niespodzianką zaraz na wstępie była 
wiadomość o zaręczynach Rucia
2 panną Adelą Narkiewicz-Jodko, córką Antoniego i Heleny z Czos-nowskich.
Wiedziałem już z listów mamy, że Rucio w zimie przez czas dłuższy karnawałował w 
Warszawie. Mieszkając w Hotelu Europejskim widywał na korytarzach hotelowych lub 
w restauracji trzy bardzo widne, wysokiego wzrostu, młode i przystojne panie, w 
ciętej żałobie. Była to pani Jodkowa z dwoma córkami. Ze względu na żałobę po 
niedawnej śmierci męża i ojca nie mogły bywać na
balach i przyjęciach, powracały zaś z zagranicy przez Warszawę do siebie na 
Wołyń. Rucio, zaintrygowany widokiem tych pań, postarał zaznajomić się z nimi. 
Bardzo mu się podobała starsza - panna Adela vel Lela.
Na wyjezdnem starsza pani prosiła Rucia, by zechciał je odwiedzić na wsi w ich 
majątku Wolica. Pojechał więc do nich i wkrótce 80 oświadczył się Leli. Ojciec 
mój jeździł do Wolicy na zaręczyny i był wrócił przed samym moim przyjazdem na 
wakacje. Wiele nam opowiadał o przyszłej synowej: że taka przystojna, wesoła, 
śmiejąca się, zaś Rucio zakochany i marzy teraz o tym, aby Staś Horwatt, jego 
rówieśnik, brat cioteczny i wielki przyjaciel mógł się ożenić z druga panną 
Jodkówną. Pisał już do niego, aby przyjechał do Wolicy.
Sam nie wiedziałem na razie, czy mam się cieszyć, czy też smucić z zaręczyn mego 
brata. Ogromnie kochałem Rucia, pomimo że w ostatnich latach mało ze sobą 
obcowaliśmy, poza tym był on o dziesięć lat starszy ode mnie. Zawsze jednak dla 
mnie czuły, serdeczny i lubił się opiekować mną, gdy byłem jeszcze dzieckiem, on 
zaś już dorosłym młodzieńcem. Obawiałem się więc, że w związku z tym małżeństwem 
nastąpi pewne oddalenie się Rucia ode mnie. Przyszłe jednak lata wykazały jak 
silną i trwałą, wielką i wzajemną może być miłość braterska.
Mama była bardzo zadowolona z przyjazdu na wakacje Wala Tyszkiewicza. Uważała, 
że przynajmniej nareszcie będę miał odpowiedniego towarzysza z dobrego domu i 
starannie wychowanego. Nie protegowała bowiem, raczej z pewnym bólem tolerowała, 
moje obcowanie w czasie ubiegłych wakacji z Władkiem i Kazi-kiem.
Wal zamieszkał ze mną w moim pokoju. Pierwsze dni pobytu minęły na zaznajomieniu 
Wala ze wszystkimi kątami domu, dworu, folwarku, stajnią, ogrodem, rzeką, łódką, 
strzelbą itd. Wal jednak interesował się wyłącznie końmi i konną jazdą, w 
przeciwieństwie do mnie.
Wynik tych naszych odmiennych gustów był ten, że Wal prawie cały dzień jeździł 
konno, do południa na jednym koniu, po obiedzie zajeżdżał drugiego. Ja natomiast 
z Morozem chodziłem na polowanie, lub też wyjeżdżałem duszehubką na połów ryb. 
Pewnego dnia zawiozłem Wala statkiem w strony Horwattowskie. Odwiedziliśmy 
Barbarów, w którym po śmierci dziadunia rezydował mój kuzyn Oleś Horwatt, 
starszy syn Aleksandra, marszałka szlachty kijowskiego, wielkiego społecznego 
działacza, właściciela dóbr Cha-bno, które po śmierci przeszły na własność 
Stanisława Horwatta, kuzyna naszego i przyjaciela Rucia. Z Barbarowa 
odwiedziliśmy Narowię, położoną również nad Prypecią, była to własność Edwarda 
Horwatta, a stamtąd dotarliśmy do Hołowczyc, gdzie spędziliśmy czas dłuższy.
Wal i tam dopadł do stajni. Staś był słabym jeźdźcem, prze2
uprzejmość mu czasami towarzyszył. Ja zaś z rozkoszą pozostawałem w domu z 
kuzyneczkami na opowiadaniu im moich przeżyć w stolicy. Coraz zaś bardziej 
podkochiwalem się w Janince. Taka już była moja natura. Aby ładna buzia, już 
mnie ponosiło. Miłość moja do Janinki była jednak dosyć trwała, pomimo to 
przyczyniłem się do wydania jej za mąż za Włodzimierza Ordę.
Ze Stasiem gawędziliśmy godzinami o stosunkach szkolnych. 81 Staś uczęszczał w 
Kijowie do gimnazjum realnego, czyli bez języków starożytnych, lecz z przewagą 
nauk matematycznych. Był on o jedną klasę niżej ode mnie. Skończyliśmy jednak 
szkołę równocześnie, ponieważ gimnazjum realne było siedmioklasowe, zaś 
klasyczne ośmioklasowe.
Na wyjezdnym zaprosiłem w imieniu mamy całe towarzystwo hołowczyckie do 
Dereszewicz. Od siebie zaś prosiłem wyższą instancję - Madameczkę, aby 
towarzystwo przyjechało w drugiej połowie czerwca, abyśmy mogli obchodzić 
imieniny Janinki w Dereszewiczach. Madameczka przychyliła się do mojej prośby, 
uzależniając jednak termin przyjazdu od grzeczności młodzieży.
Wróciwszy do domu zająłem się energicznie przygotowaniami na przyjazd moich 
gości. Przez osobę jadącą do Kijowa sprowadziłem znaczną ilość ogni bengalskich, 
rakiet, kolorowych lampionów, magnezji.
Klosia dopomogła mnie w wybraniu jednoaktowej komedyjki, parę ról przepisanych 
przesłałem do Hołowczyc do wyuczenia, główne zaś dwie role męskie objąłem ja i 
Wal. Zaproszeni goście stawili się punktualnie, kilka dni przed świętym Janem. 
Wielka była rozmaitość codziennych atrakcji. Jednego dnia wycieczka końmi do 
lasu na grzybobranie, drugiego jazda wielką łodzią spacerową nazwaną Dziunia w 
górę rzeki, a następnie bocznymi odnogami do jeziora Kocieczne, gdzie wysiadano. 
Od jeziora ciągnął się wielki kompleks pięknych bardzo łąk, bogatych w znaczną 
ilość przeróżnego kwiecia. Pod grupą rozłożystych dębów rozesłano dywany, 
starsze towarzystwo zasiadło na przywiezionych ze sobą krzesłach, młodzież zaś 
na stojąco lub na klęczkach spożywała lody, kawę mrożoną, wodę z sokiem, 
truskawki, czereśnie i ciastka przeróżnych rodzai. Częstowaniem osób starszych 
zajęły się panienki. Po sutym podwieczorku skakano przez kopy wysuszonego siana, 
śpiewano chórem różne piosenki. Janinka grała na skrzypcach, wpatrzony w nią 
zachwycałem się jej grą, powracaliśmy do domu inną Już trasą wodną. Następnego 
dnia było przedstawienie teatralne y nowym domu na górze, odegrano komedyjkę 
oraz tak zwane 2ywe szarady. W dzień św. Jana - iluminacje w parku, żywe obra-
2y, ognie sztuczne i moc rakiet nad rzeką. Ta ostatnia zabawa osobiście dla mnie 
zakończyła się dosyć tragicznie. W trakcie puszcza-nia rakiet manipulowałem przy 
rozłożonym ognisku, nieopatrznie
A. Kieniewicz, Nad Prypecią...
trzymałem w prawym ręku funtowe4 pudełko blaszane z prochem. Nastąpił wybuch, 
pudełko rozerwało się w mojej dłoni. Ręka, ramię, twarz, włosy silnie poparzone 
i och, ku mojej rozpaczy wysypujący się pod nosem puszek, zapowiedź przyszłego 
pięknego wąsa, z jednej strony twarzy spalony. Przez długi okres uwłosienie w 
tym miejscu nie chciało odrastać i teraz, gdy jestem już stary, 82 . owłosienie 
pod nosem z jednej strony jest rzadsze niż z drugiej. Obawa wielka była, co 
powie ojciec, gdy mnie zobaczy z twarzą tak bardzo poparzoną. Tego wieczora już 
się nie pokazałem towarzystwu, smarowano mnie różnymi maściami, przykładano 
kompresy. Od ojca, gdy mnie nazajutrz zobaczył, oberwałem, lecz nie zanadto.
Po wyjeździe towarzystwa hołowczyckiego wkrótce odjechał też Wal do swoich 
krewnych na pozostałą część wakacji. Ja zaś włóczyłem się z Morozem i wyżłem po 
lasach i łąkach, strzelając do młodych kaczek, dubeltów i cietrzewi. Moroz był 
uradowany z moich postępów w celności strzałów do zrywającej się spod wy-żła 
zwierzyny.
Wkrótce jednak nastąpił koniec wakacji i niestety smutne pożegnanie, rozstanie 
się na długie miesiące z drogim domem i ukochaną rodziną. A smutno mi było, że 
nie mogłem się pożegnać z Ru-ciem, który towarzyszył swojej narzeczonej w 
podróży za granicę.
Dowiedziałem się od Soni, która mnie spotkała na dworcu, że Kónig ze "względu na 
swój stan zdrowia zrezygnował ze stanowiska opiekuna w internacie, zatrzymując 
nadal dawną ilość godzin lekcji w tygodniu. Miał wykładać łacinę w trzech 
starszych klasach. W związku z tym wynikła konieczność opuszczenia zajmowanego 
lokalu w gmachu gimnazjalnym. Udało się Soni wynaleźć bardzo miłe, o wiele 
wygodniejsze i większe mieszkanie na Fontance przy moście Egipskim. Zaznaczam, 
że Fontanka była to rzeka względnie szeroka, przepływająca przez centrum miasta 
i wpadająca do Newy prawie przy ujściu do morza. Ucieszyłem się z tej zmiany. 
Mieszkanie parterowe. Mój pokój nieduży z wejściem od przedpokoju na lewo, nieco 
ciemnawy z oknem wychodzącym na dziedziniec. Rad byłem również, że Sonia będzie 
miała teraz swój własny i to dosyć duży pokój, obok pokoju sypialnego Kónigów, 
poza tym był jeszcze mały salonik, jadalny i gabinet Kóniga. Względnie duża 
kuchnia, łazienka, wygody. Cieszyła mnie również dość znaczna odległość szkoły 
od naszego mieszkania i możność dobrego użycia ruchu, chodząc pieszo w obie 
strony. Szybkim krokiem maszerowałem do szkoły około trzech kwadransów. Kónig 
jeździł przeważnie dorożką lub saneczkami. W związku z tą zmianą dochody Kóniga 
się uszczupliły, wydatki zaś urosły przy zmianie darmowego mieszkania na płatne. 
Toteż stan nerwów Amandy znacznie się pogorszył. Awantury się wzmogły. Biedna 
Sonia coraz bardziej zapraco-
Funt - ówczesna rosyjska jednostka wagi, równa się 40 dkg.
. Ładna służąca, świeżo przyjęta, dłużej jak pół dnia wytrwać nie może. Bywały 
dnie, w których trzy lub cztery służące w ciągu jednego dnia się zmieniały. Dla 
własnej zabawy i ciekawości zacząłem notować ilość pomocnic domowych, które się 
przewinęły przez mieszkanie Kónigów. Ciekawa wypadła cyfra, 80 w ciągu trzech 
miesięcy, dodać jednak trzeba, że bywał nieraz szereg dni, kiedy żadnego 
garnkotłuka nie było, czasem zaś po kilka osób g 2 dziennie obejmowało posadę i 
po godzinie albo z własnej woli wynosiło się z pakuneczkami, lub też zostawały z 
krzykiem wyrzucane z kuchni.
W ciągu pięcioletniego mojego u Kónigów pobytu jedna tylko była wyjątkowa 
ofiara, która ze spokojem i z rezygnacją przetrwała równo trzy tygodnie, znosząc 
najstraszniejsze połajanki. Dłużej jednak wytrzymać nie mogła. Może świętą 
została.
Z naukami szło mi wcale dobrze. Dawałem sobie radę bez żadnej pomocy z zewnątrz, 
pomimo że czwarta klasa była zaliczona do tych trudniejszych, nadająca już 
niektóre prawa po jej ukończeniu. Tygodniowo mieliśmy w klasie sześć godzin 
łaciny, zaś greki siedem. Z tych dwóch przedmiotów miałem przeważnie bardzo 
dobre stopnie, a to zawdzięczając Kónigowi, do którego zwracałem się zawsze o 
pomoc, o ile czegoś nie rozumiałem lub nie byłem w stanie przetłumaczyć. 
Najtrudniejszą była dla mnie zawsze matematyka.
Pewnego dnia otrzymałem bardzo czuły i serdeczny list od Ru-cia, w którym wyraża 
żal, że w ciągli ubiegłych wakacji wcale ze mnie nie korzystał ze względu na 
konieczność przebywania z narzeczoną, za to w roku przyszłym tę stratę sobie 
powetujemy. Donosił mnie przy tym, że po długich wahaniach ze strony panny Zofii 
Jodkówny, doszło jednak do zaręczyn ze Stasiem Horwattem i ustalono w rodzinie, 
że śluby obu sióstr, z dwoma ciotecznymi braćmi odbędą się równocześnie w 
Warszawie w kościele Wizytek w połowie stycznia. Rucio w swoim liście prosi i 
bardzo pragnie, żebym na tę uroczystość do Warszawy przyjechał i był jego 
drużbą. Równocześnie nadszedł list mamy do Kóniga, w którym mama wyraża 
życzenie, abym mógł na tydzień się zwolnić i wyjechać na ślub brata. Poleca przy 
tym, abym z powodu tej uroczystości zrobił u dobrego krawca nowy mundur galowy. 
O dniu ślubu i przyjazdu mama zawczasu zawiadomi depeszą. Mundur bardzo 
szykowny, i to na białej jedwabnej podszewce został uszyty, lecz ostatecznie nz 
ślub nie pojechałem, może nawet poniekąd z własnej swojej WmY- Obawiałem się 
opuszczenia lekcji i mogących wyniknąć trudności w naukach, poza tym Kónigowie 
byli mojemu wyjazdowi przeciwni, do tego doszło dość silne zakatarzenie, które 
przeginało mnie kilka dni w łóżku, oraz inne jeszcze wynikły po-
Podobno wszyscy byli bardzo zasmuceni i zaniepokojeni w warszawie po otrzymaniu 
depeszy, że nie mogę przyjechać. Ślub
85
84
był bardzo huczny, wielki zjazd licznej rodziny Jodków, Ledó-chowskich i innych 
rodzin spokrewnionych z nimi. Tańczono przez parę wieczorów, obie panny młode 
świetnie tańczyły, zwłaszcza mazura, jak to wówczas mówiono, z "przymileniem". 
Nazajutrz po ślubie obie pary odjechały razem tym samym pociągietn: Ruciowie do 
Dereszewicz, Stasiowie do Chabna.
Ruciowie zamieszkali w nowym domu dereszewickim. Właściwie dla Rucia, mającego 
interesy swoje w Bryniewie, zamieszkanie w Dereszewiczach było bardzo 
niewygodne, toteż bardzo prędko zaczęła u nich kiełkować myśl przeniesienia się 
do Bryniewa. Matka Leli i Zosi Horwattowej w parę tygodni po wydaniu córek za 
mąż sama zaślubiła pana Władysława Ledóchowskiego. Bardzo jednak krótko z nim 
żyła, gdyż nagle po paru miesiącach życie zakończył.
Rodzice zaś moi zaraz po ślubie wyjechali na kilka tygodni do
Rzymu dla odwiedzenia babuni, a równocześnie w celu pozostawienia młodej parze 
swobody ruchów.
Życie moje było bardzo monotonne, koleżeńskiego nie zaznałem wcale. Z kilku 
kolegami zaprzyjaźniłem się bardzo, widywaliśmy się jednak tylko w szkole. 
Amanda bowiem kategorycznie zabroniła mnie obcować z kolegami na terenie 
pozaszkolnym, a zwłaszcza odwiedzać siebie wzajemnie.
Pozwalano mnie jedynie chodzić na ślizgawkę, sport ten początkowo mnie bawił, w 
piątej Masie zaniechałem tej rozrywki. Kóni-gowie nikogo u siebie nie 
przyjmowali, toteż ludzi i znajomych prawie nie widywałem. Mieli oni jednego 
tylko dalekiego zresztą krewnego, pana Johansona, starego kawalera z 
podmalowanym na czarno wąsem i takimiż włosami na głowie. W czasie mojego pobytu 
zaledwie kilka razy odwiedził on Kónigów, natomiast zapraszał nas wszystkich do 
siebie w wielkie święta oraz w rocznicę swoich imienin i urodzin. Był on wyższym 
urzędnikiem w instytucji, w której drukowały się wszystkie papiery państwowe, a 
więc również banknoty pieniężne. Świetne zawsze były u niego obiady, w święta 
zaś Wielkiej Nocy stół uginał się od ustawionych różnych smakołyków, ciast, 
mięsiwa wszelakiego, kilku gatunków tak zwanej paschy (potrawa rosyjska podawana 
wyłącznie na Wielkanoc). Na oddzielnym małym stole stały butelki z winem, 
wódkami, likierami. Oczywiście z radością dążyliśmy wszyscy na spożywanie 
wymienionych przysmaków. W ostatnich jednak paru latach mojego pobytu u Kónigów, 
pomimo zapraszania mnie, zaprzestałem absolutnie pokazywać się u p. Johansona. 
Okazał się on zwyrodniały^ zboczeńcem. Gdy do niego w interesie Amandy pewnego 
dn& przyszedłem, zaczął używać wszelkich forteli, aby mnie na dróg? nierządu 
sprowadzić. Opuściłem jego mieszkanie czym prędzej Nikomu w domu o tym nie 
wspominałem.
Wielkim ewenementem był przyjazd do Petersburga rodzottfi siostry Kóniga, która 
była damą dworu królowej Wirtemberski4
rodzonej siostry cara Aleksandra II. Zamieszkała ona w jednym pałaców cesarskich 
i miała do wyłącznej swojej dyspozycji dworska karetę. Stangret w liberii 
dworskiej, czerwonej z peleryną, z wyszytymi na niej i na rękawach dwugłowymi 
orłami czarnymi, przykrycie głowy stanowił tak zwany piróg, nałożony na głowie w 
poprzek. Gdy przyjeżdżała do nas, powóz nieraz godzinami stał przed domem. Raz 
jeden wzięła mnie na dość długi spacer. Bardzo była dla mnie miła i uprzejma. W 
czasie jej pobytu Amanda zachowywała się jak aniołek. Przez parę tygodni ani 
jednej, o dziwo, awantury.
Zbliżał się już koniec roku szkolnego. Ze wszystkich przedmiotów otrzymałem na 
cenzurze dobre i bardzo dobre stopnie (4 i 5). Egzamin zdałem doskonale i 
zostałem promowany do klasy piątej z listem pochwalnym. W dobrym więc humorze w 
dniu otrzymania świadectwa pożegnałem Petersburg i z rozkoszą pędziłem do 
gniazdu rodzinnego.
W domu witany byłem z największą czułością przez rodziców, wszystkie trzy 
siostry moje, przez małe osóbki Dziunieczkę i Janiu-się. Jedynie brakowało 
Ruciostwa. Bawili jeszcze w Wolicy. Lada dzień oczekiwano ich przyjazdu. Wolica 
był to majątek Leli, mojej bratowej. Otrzymała go po przeprowadzeniu działów 
familijnych. Był to majątek bardzo piękny o powierzchni około 2000 hektarów, w 
tym około 800 ha bardzo pięknego starodrzewia dębowego. Pozostałość zaś to 
ziemie orne nader bogate w czterech folwarkach. Wolica położona była w guberni 
wołyńskiej, prawie na granicy Podola. Wkrótce po ślubie wartość wymienionego 
majątku została ustalona przez grono miejscowych obywateli i sąsiadów. Połowę 
ustalonej wartości Lela zobowiązała się swojej siostrze spłacić gotówką w ciągu 
paru lat. Wobec tego układu rodzinnego Rucio niezwłocznie przystąpił do 
eksploatowania lasu wolickiego, z którego było możliwe dokonanie, i to z wielką 
łatwością, oznaczonej spłaty. Pierwszych więc parę lat po ślubie Ruciowie 
przeważnie przesiadywali na Wołyniu, dojeżdżając do Dereszewicz często, lecz na 
krótko. Gdy nadeszła telegraficzna wiadomość o ich przyjeździe, poszedł po nich 
powóz zaprzężony w piękną czwórkę koni. Pojechałem na spotkanie braterstwa do 
Kopcewicz. Uściskaliśmy się nader serdecznie z Ruciem i Lela. Ona bardzo urodna, 
wysoka, wyjątkowo zgrabna z pięknymi oczami, niezmiernie żywa w ruchach, wesoła 
nad wyraz, z przemiłym uśmiechem, pomysłowa i czynna. Nie można było jej nie 
polubić, tyle miała uroku, i nie podziwiać jej oryginalności i szerokiej natury. 
Toteż od pierwszego poznania Polubiliśmy się bardzo wzajemnie.
Rucio zaraz po przyjeździe oznajmił rodzicom, że zamierza Przenieść się z 
Dereszewicz na stałe do Bryniewa. Projekt ten wywal na razie wielkie 
niezadowolenie mojego ojca. Kochany oj-^ujek jednak prędko się z tą myślą 
pogodził. Zaczęła się przepro-adzka, a równocześnie też odpowiednie nieznaczne 
remonto-
wanie wnętrza domu bryniowskiego. Nowy zaś dom w Dereszew czach został przez 
mamę przemeblowany na pokoje gościnne, kto' re się bardzo przydały wobec 
powiększenia się rodziny. Klosia z Dziunią zamieszkały na stałe, Zosia z 
Janiusią całe zwykle Iat0 spędzały w Dereszewiczach. Przy obu wnuczkach były 
różne opie. kunki, nauczycielki, guwernantki - cudzoziemki. Rok roczny 86' w 
lecie na okres kilku miesięcy przyjeżdżała kochana ciocia Mikui. ska. Sporo 
trzeba było miejsca dla ulokowania tylu osób, niektóre były dosyć co do wygód 
wymagające.
Ponieważ Ruciowie krótko bawili tym razem na Polesiu, obie. calem im, że w 
czasie wakacji odwiedzę ich w Wolicy.
Niespodzianka dla mnie, a zarazem radością, był powrót do nas kochanego 
Burkhardta, tym razem nie jako mentora, lecz powoła-nego przez ojca mojego na 
stanowisko zaufanego urzędnika w administracji. Muszę na tym miejscu zaznaczyć, 
że ojciec mój od kil ku lat przestał eksportować wyroby drzewne na południe 
Rosji Rozstał się wówczas z Rymaszewskim i Szpilewskim, którzy zajmowali 
kierownicze stanowiska przy eksploatacji drzewostanów i eksporcie gotowych 
materiałów leśnych.
Rymaszewski dostał posadę w Barbarowie u mojego dziada, zaś Szpilewski obraził 
się mocno, że go usunięto z nader korzystnej dla siebie placówki, i pomimo że 
dostał doskonałą posadę w dobrach Agarkowa, z którym na północy majątek mojego 
ojca graniczył, postanowił się zemścić. Namówił więc swego nowego chlebodawcę o 
wytoczenie mojemu ojcu procesu granicznego o 800 dziesięck przepięknego 
drzewostanu sosnowego w rewirze Lubicze.
Ojciec mój nigdy z nikim nie procesował się, wszelkie nieporozumienia z ludźmi 
załatwiał polubownie, nie cierpiał przede wszy stkim adwokatów, których nazywał 
kauzyperdami. Wolał być stratnym niż mieć do czynienia z radcą prawnym. Toteż w 
danym wy padku zirytował się, machnął ręką: "Nie zbiednieję, jeżeli mnie zabiorą 
nawet Lubicze, a sądzić się nie będę".
W danym wypadku nasza matuś energicznie postawiła veto. Nie znosiła w ogóle 
Szpilewskiego, nazywała go zawsze 1'epingle [szpilka - franc.]. Wzięła całą 
sprawę w swoje ręce, porozumiała się z mińskim radcą prawnym Witkiewiczem5, 
który z łatwości^ czystą zupełnie sprawę wygrał.
Matuś była bardzo dumna ze swego wyczynu. Wzdrygała się zawsze, gdy wspominano 
przy niej Szpilewskiego. To był zły człowiek, mówiła, nawet tak bardzo łagodny 
ulubiony wyżeł ojca Nero warczał i rzucał się na Szpilewskiego, gdy ten 
przychodził z interesem do ojca-
W wiele lat później po śmierci naszego ojca Szpilewski sumito; wał się i 
powrócił do nas na stanowisko urzędnika w fabryce naszli w Kopcewiczach.
5 Adwokat miński Ignacy Witkiewicz był bratem krytyka literacko-artystyczO6' go 
Stanisława, a stryjem Witkacego.
Dawno już pomyślany przez mojego ojca projekt jak najpręd-szego dopłacenia 
córkom reszty obiecanego posagu oraz zabezpie-zenia większa kwotą naszej mamy i 
siebie na stare lata wreszcie dojrzą*- Potrzebną na ten cel kwotę można było 
wyciągnąć jedynie z lasu, najkorzystniej przez sprzedaż drewna nie w stanie 
okrągłym, lecz już obrobionym, czyli drewna przetartego. Najlepsze drzewostany 
sosnowe i olszowe w lasach naszych przylegały do kolei, i to w rejonie 
przystanku Staruszki. Postanowił więc ojciec przy wymienionym przystanku 
wybudować tartak parowy. Doszło do wiadomości mojego ojca, że w Niegowie, 
guberni mohylowskiej, w pobliżu Homla znajduje się nieczynny już tartak do 
sprzedania, i że wszystkie jego maszyny są całkiem w dobrym stanie, oraz że 
można je nabyć za względnie niską kwotę. Posłał więc ojciec niezwłocznie 
Burkhardta do Niegowa dla obejrzenia wymienionego tartaku i gdyby okazał się 
odpowiednim do nabycia, by zawiadomił depeszą o stanie i warunkach nabycia. Po 
otrzymaniu odpowiedniego sprawozdania ojciec przesłał niezwłocznie gotówkę oraz 
majstrów - monterów i kowali do rozbiórki maszyn. Burkhardt zaś pozostał w 
Niegowie dla dozorowania tych robót oraz do ekspedycji koleją do Staruszek 
rozmontowanych maszyn. Sprawa dostawy była dosyć utrudniona, gdyż odległość od 
Niegowa do stacji kolejowej duża, najbardziej głowił się Burhardt nad trudnością 
przetransportowania dużego, bardzo ciężkiego kotła parowego. Po wyekspediowaniu 
wszystkich części maszynowych koleją, Burkhardt odesłał do Staruszek również 
monterów potrzebnych do montowania maszyn w wybudowanej uprzednio hali 
tartacznej, sam zaś z kowalem i paru pomocnikami pozostał jeszcze w Niegowie, by 
zająć się sprawą najtrudniejszą - przetransportowania kotła. Przyszła mu do 
głowy genialna, lecz bardzo ryzykowna, myśl przetransportowania kotła wodą do 
Dereszewicż. Na odpowiednio wybudowanym wozie zaprzężonym w kilka par wołów 
przewiózł kocioł na brzeg niewielkiej rzeczułki - dopływu rzeki Berezyny. 
Wszystkie otwory w kotle zostały bardzo szczelnie zabite kołkami, aby woda nie 
mogła się przez szczeliny przesączać do wnętrza kotła, następnie kocioł został 
wzięty z obu stron długości w odpowiednie ramy z desek, których celem było 
utrzymanie równowagi w wodzie. Gdy zaś spuszczenie kotła do wody w wyniku 
okazało się nader szczęśliwe, zawiadomił telegraficznie ojca, że przypłynie 
osobiście z kotłem do Dereszewicż. Niewygodna to była jazda °nial konno 
siedzących na kotle kilku ludzi. Dosyć prędko jednak przepłynęli rzeczkę w dół 
do Berezyny i z prądem do Dniepru i dalej aż do miejsca, gdzie Prypeć wpada do 
Dniepru. Następny Jednak etap, gdy wypadło wzdłuż brzegów holować ludźmi pod 
Pfa.d znaczny ten ciężar, trwało to bardzo długo. Pamiętam, jak ojciec okropnie 
się niepokoił i zadręczał brakiem wiadomości, gdzie S1? znajdują i kiedy 
dopłyną. Był głęboko przekonany, że kocioł poszedł na dno, Burkhardt zaś boi się 
pokazać ojcu na oczy. Jakże
potem serdecznie dziękował Burkhardtowi za tak pomysłowy i względnie niedrogi 
sposób przetransportowania olbrzymiej machiny, którą w kilka dni później 
dziesięć par wołów na odpowiednio przystosowanym wózku przeciągnęło z brzegu 
Prypeci do Staruszek.
W trakcie montowania tartaku, następnie puszczania go 88 w ruch, ojciec co drugi 
dzień prawie dojeżdżał do Staruszek. Tak częste i dalekie jazdy po częściowo 
złej drodze ojca bardzo męczyły. Czasami zabierał mnie ze sobą. Montowanie 
tartaku bardzo mnie interesowało, a przy tym miałem możność pogwarzenia z 
Burkhardtem. Ojciec zaś lubił na bryczce mnie opowiadać o gospodarstwie i 
wtajemniczać w różne sprawy majątkowe. Uważałem, że nie mogłem mu zrobić 
większej przyjemności, gdy sam zwracałem się z prośbą o pozwolenie pojechania z 
nim razem.
W czasie wakacji tym razem mało korzystałem z polowań, gdyż wyjechałem na kilka 
tygodni do Wolicy. Pobyt mój tam był bardzo urozmaicony. Do obiadu spędzałem 
czas z Kuciem, chodząc po gospodarstwie, lub też jeżdżąc do odleglejszych 
folwarków bądź do lasu. Eksploatacja była już na ukończeniu. Natomiast Rucio w 
dwóch miejscach wśród lasu zakładał duże pasieki. Projektował miód sprzedawać w 
Kijowie lub Warszawie. Po południu prawie codziennie Lela woziła mnie do różnych 
krewnych lub znajomych. Ładna to była okolica i moc sąsiedztwa wokoło. Sporo też 
osób przyjeżdżało do Wolicy na podwieczorki. Wołyniacy kochali się w koniach i w 
zaprzęgach. Jeżdżono przeważnie czwórką koni zaprzężonych w poręcz. Chomątów nie 
używano, lecz szleje i postronki wierówczane6. Orczykowe dwa konie miały 
założone na szyi różnego rodzaju dzwonki, dzwony lub dzwoneczki. Po ich 
dźwiękach poznawano z daleka, z jakiego dworu jadą państwo. Wymienioną uprząż 
nazywano bałagulską. Rucio nie znosił tej jazdy. Wprowadził do Wolicy chomonty 
krakowskie, ku największemu oburzeniu Wołyniaków.
Miłym bardzo domem była Bębnówka pana Jana Jodki, rodzonego stryja Leli. Dużo 
było młodzieży męskiej oraz trzy panienki. Jedna z nich Marta, bardzo 
przystojna, wpadła mi w oko. Lela zaczęła od razu mnie z nią swatać. Czasami też 
tańczono przy fortepianie, o ile zebrało się -większe grono osób. Dom wolicki 
parterowy. Dwa w nim bardzo duże pokoje. Salon balowy z pięknymi meblami 
stojącymi wzdłuż ścian oraz jadalny z dużymi kredensami z czarnego dębu. Na nich 
moc srebrnych garniturów. Pozostałe pokoje mieszkalne i parę saloników 
mniejszych. Wzdłuż dużego salonu tak zwana markiza oszklona, w której przeważnie 
przesiadywano w godzinach popołudniowych. W markizie wygodne fotele, kanapki, 
etażerki z kwiatami. W środku parterowego domu wejście
6 Wierówczane - sznurowe (z roś.).
no niewielkich schodach do jednego tylko dużego pokoju. Był to sypialny państwa 
domu.
Bardzo upodobałem sobie moja bratową, mam wrażenie, że ze
wzajemnością. Zaprzyjaźniłem się jednak z nią na dobre dopiero
znacznie później, gdy poznałem ja lepiej na terenie dereszewickim.
Gdy powróciłem z Wolicy, zbliżał się już koniec moich wakacji
i powrót do Petersburga.	gc,
Rozpoczął się na nowo zwykły kierat codzienny. Ranne wstawanie, połknięcie w 
pośpiechu kawy, szybki marsz do szkoły i rozpoczęcie lekcji przy lampach 
naftowych. W domu miało się o tyle więcej swobody, że przesiadywałem i 
odrabiałem lekcje nie jak dawniej w jadalnym, lecz w swoim pokoju. Miałem więc 
możność czytania książek polskich, których zapas sobie z Dereszewicz 
przywiozłem. Niestety wiele czasu na to czytanie nie miałem, masami bowiem 
wypadało czytać książek rosyjskich dla zaznajomienia się z literaturą rosyjską. 
Ż naukami szło mi nadal wcale dobrze.
Pewnego dnia po południu zrobiła się w kuchni najokropniejsza awantura, tak 
przeraźliwe krzyki Amandy, spadanie przeróżnych przedmiotów na podłogę, 
obrzydliwe przezwiska miotane na Sonię dolatywały do mojego pokoju. Wybiegam do 
kuchni, natykam się na bezradnie stojącego w korytarzu Kóniga, mijam go... i 
oczom moim przedstawia się następujący widok. Rozwścieczona Amanda z tasakiem w 
ręku zamierza się uderzyć Sonię, która się cofa w przeciwległy koniec kuchni. 
Jednym susem byłem przy Amandzie, wyrywam z jej ręki tasak i chwyciwszy ją za 
kark odtrącam w drugi kąt izby. Ona zaczyna wrzeszczeć na mnie. Jak nie tupnę 
nogą . a nie uderzę kułakiem w blachę, krzyknąwszy: "Moł-czać! Won!" [Milczeć! 
Precz! - roś.]. Zdumiona szeroko otworzyła oczy i cichcem opuściła kuchnię. Od 
tej chwili, aż do końca mojego u Kónigów pobytu, wszelkie krzyki i awantury 
Amandy ustały. Zdarzał się oczywiście zły humor, lecz całkowicie tłumiony w 
sobie. Byłem bardzo z siebie dumny, zaś w skutku wdzięczność Soni i zawarcie z 
nią coraz większej przyjaźni. W wolnych od nauk chwilach pomagałem jej w pracach 
kuchennych, paliłem w piecu, szorowałem co sobotę wszystkie rondle miedziane i 
samowary, które nigdy nie bywały w użyciu, stanowiły ozdobę kuchni błyszcząc na 
półkach, szorowaliśmy kuchenną podłogę itp. Zaś przy tej okazji im dalej, tym 
więcej i goręcej buźkowaliśmy się wzajemnie.
W zimie zachorowałem dość poważnie i kilka tygodni przeleżałem z silną gorączką. 
Przyznać muszę, że oboje Kónigowie bardzo gorliwie mną się opiekowali, nie 
mówiąc już o Soni, która niejedną noc przesiedziała przy moim łóżku. Oczywiście, 
że i to ostatnie nas oboje dodatkowo do siebie zbliżyło. Po tej chorobie przez 
dłuższy czas czułem się bardzo osłabiony i trudno mi było dopędzić w naukach 
opuszczone lekcje. Rosyjski opanowałem prędko, w greckim 1 ^cinie dopomógł mnie 
Kónig. Najtrudniej mi jednak było z matematyką, a zwłaszcza w algebrze załamałem 
się całkowicie. Otrzy-
90
11. Lela Kieniewiczowa. Portret pędzla L. Janowskiego.
mywałem szereg niedostatecznych stopni. Bardzo jednak poczciwie dopomógł mi mój 
kolega Bierednikow. Zawdzięczając jemu jedynie, bardzo srogi i wymagający nasz 
matematyk Smienow zlitował się nade mną i wystawił mi stopień dostateczny 
zarówno na rocznej cenzurze, jak i z egzaminu piśmiennego. Z innych przedmiotów 
otrzymałem stopnie nie celujące, lecz znośne, w każdym razie promowano mnie do 
klasy szóstej.
Wakacje spędziłem jak zwykle rozkosznie. Ruciowie i w ty* roku całe lato 
spędzili w Wolicy, Rucio parę razy bez Leli na krot-
ko do Bryniewa dojeżdżał. W czasie jego pobytu nie rozstawałem się z nim, 
przenosiłem się nawet na mieszkanie do niego. Stale byliśmy razem, zarówno w 
domu, jak w polu i polowaniu.
Zastałem tym razem w Dereszewiczach bardzo ładną twarzyczkę zgrabna bruneteczkę 
z dużymi, czarnymi, wyrazistymi oczyma, może o rok czy dwa starszą ode mnie. 
Była to Blanche Salm, Francuzka rodem, urodzona w południowej Ameryce, wychowana 
w Portugalii w klasztorze, zaś po śmierci ojca przyjechała do Polski z matką 
nauczycielką języka francuskiego. Klosia, będąc w Warszawie w poszukiwaniu bony 
Francuzki do Dziuni, natknęła się na tę panią. Bardzo sobie upodobała jej 
córeczkę i przywiozła ją do De-reszewicz. Dziecko to było jeszcze zupełne i 
bardzo głupiutkie, nią się jeszcze trzeba było opiekować i pilnować. Doskonały 
jednak miała akcent francuski, a o to przecie głównie chodziło. Przypomina mi 
się następujący epizod po moim przyjeździe, gdy zapozna-łem się z Blanche. 
Przechodząc przez park spostrzegam z daleka Blanche siedzącą na ławce i 
czytającą, czy też opowiadającą Dziuni jakąś bajkę. Podchodzę do nich, zaczynamy 
rozmowę. One siedzą, ja stoję przed nimi. Po pewnej chwili Blanche, dostrzegłszy 
coś opodal w trawie, zrywa się z ławki, by się przekonać, co ją zainteresowało, 
ja zaś w trakcie tego zająłem jej miejsce na ławce. Gdy odwróciła swoją twarz ł 
dostrzegła, że siedzę na opróżnionym przez nią miejscu, chwyta się obu rękami za 
głowę i z największym przerażeniem, omal plącząc wykrzykuje "Mon Dieu, Mon Dieu, 
je suis perdue, j'aurai un enfant, j'aurai un enfant" [Boże, Boże, jestem 
zgubiona, będę miała dziecko - franc.]. Okazało się, że z klasztoru wyniosła 
taką naukę, prawdopodobnie od równie głupiutkich koleżanek, jak ona sama. Panna 
bowiem powinna była uważać, by mężczyzna nie siadał natychmiast na miejscu 
opróżnionym przez nią. Mogło to bowiem spowodować przyjście u niewiasty na świat 
dziecka. Epizod ten przez długie lata po jej wyjściu za mąż i przyjściu na świat 
córek był czasami przeze mnie przypominany jej.
O ile nie wyjeżdżałem z Morozem na polowanie, grywaliśmy zajadle w krokieta. 
Dwóch było wśród nas najlepszych graczy: Klosia i ja. Pozostałe towarzystwo o 
wiele słabsze od nas. Partie składały si?: ja kontra Klosia, zaś każden z nas 
miał słabszych współpartnerów. Moja przewaga nad Klosia polegała na sile - więc 
krokietowa-nie kuł przeciwników na daleką odległość, lub też do krzaków, skąd 
trudno się było wydostać. W czasie trwania krokietowych partii dziewczynki, 
czyli Dziunia i Jania, nie przyjmowane jeszcze do grona grających, chodziły 
każda z młotkiem krokietowym w ręku (młotek miał być jakąś żywą istotą) i 
opowiadały z zapałem każda z osobna swojemu młotkowi niesamowite wszelkiego 
rodzaju historie wasnego wymysłu. Bardzo zabawnie wyglądały. Jakże obie 
przejmowały się własnym opowiadaniem. W latach następnych, gdy urządzi-ern w 
parku plac tenisowy, gra w krokieta prawie zamarła. Czasami ziewczynki właśnie 
grywały, lecz bez naszej dawnej zawziętości.
Dosyć często dojeżdżałem do Staruszek, gdzie tartak od miesięcy był czynny. 
Interesowała mnie niezmiernie ta praca, poza tym zaś ciągnęła mnie tam obecność 
Burkhardta, który po zmonto. waniu tartaku pozostał jeszcze w Staruszkach na 
stanowisku ogól. nego kontrolera z ramienia ojca nad całokształtem robót.
Nie podobało mu się jednak wymienione zajęcie, wkrótce żre-92 i zygnował i 
wyjechał do Warszawy, gdzie został zaangażowany przez Ćwirków do ich fabryki 
blachy i ładunków myśliwskich na kierownicze stanowisko.
Muszę jeszcze tu opowiedzieć o człowieku, który się nazywaj Melikagabek. Był on 
średniego wzrostu, o śniadej cerze, kruczych hebanowoczarnych włosach. Ojczyzna 
jego była Chaldeja. Twierdził, że jest chrześcijaninem, duchownym, więcej 
zbliżony do katolicyzmu, że władze duchowne wydelegowały go do zbierania 
funduszów na cele misyjne w Chaldei. W Mińszczyźnie grasował on przez lat kilka, 
objeżdżał bogatsze dwory, w niektórych nieraz przesiadywał miesiącami. Upodobał 
sobie najbardziej Hołowczyce i -w jednym roku całe tam lato przesiedział, 
zaprzyjaźnił się bardzo z panem Maurycym, którego namówił na sprowadzenie z 
Persji ogiera araba. Gdy pan Maurycy się na to zgodził, Chaldejczyk zaproponował 
mu, że może osobiście dostarczyć p. Maurycemu wspaniałego araba, na zimę bowiem 
powraca do swojej ojczyzny, z pierwsza wiosna na tym ogierze konno się stawi w 
Hołowczy-cach. I rzeczywiście słowa dotrzymał. Przyjechał na wspaniałym białym 
arabie z lekkim odcieniem żółtego. Pozostawił ten koń po sobie wiele bardzo 
dobrego potomstwa. W następnym roku dostarczył jeszcze drugiego ogiera gniadego. 
Z tego nabytku Hołowczyce nie były zadowolone.
Chaldejczyk ten dwukrotnie odwiedzał Dereszewicze. Władał on dobrze językiem 
rosyjskim, rozumiał, co się mówi do niego po polsku. Za pierwszym razem spędził 
u nas kilka tygodni. Ubiór jego był zbliżony do ubioru, jaki nosili księża 
katoliccy za granica, czyli długi surdut czarny z koloratka sztywną. Przy sobie 
stale miał gruby jak gdyby brewiarz. Może czytał z niego, raczej szeptał 
prawdopodobnie modlitwy. Czcionki w brewiarzu przypominały całkowicie pismo 
żydowskie. Dziwiło nas niepomiernie, że nigdy nie poszedł z nami w niedzielę i 
święta do kaplicy na pacierze, które w lecie odczytywała zwykle ciocia Kamilka. 
Gdy mu proponowaliśmy towarzyszenie nam do kaplicy, wykręcał się sianem.
W czasie pierwszego jego pobytu moi rodzice byli za granic? Wyjechali na kilka 
tygodni do Paryża i Londynu. Przywieźli wówczas dla mnie cudowny prezent, piękny 
z ładnej skóry worek podróżny i puszysty pled w kratę czerwona różnych odcieni. 
Na wyje' zdnym ojciec rzekł do mnie: "Masz pilnować w domu porządku; a zwłaszcza 
gospodarki, dojeżdżaj do folwarków i przypominał ekonomom, by starannie 
oprawiali kartofle". Bardzo byłem z otrzymanego polecenia, z zapałem chodziłem 
po polach i do
warków jeździłem. Pewnego dnia zaproponowałem Chaldejczyko-wi by ze mną pojechał 
do Łopczy. Chętnie się zgodził. Zaprzężono Ho żółtego koczyka7 czwórkę koni. Na 
tylnym siedzeniu siedział Chaldejczyk i Klosia, ja zaś przy furmanie na koźle. 
Skwar był niesamowity od kilku tygodni. Słońce prażyło bez przerwy. Ani kropli 
deszczu. Roślinność wysychała w oczach. W drodze zacząłem się użalać, że to 
klęska prawdziwa, z powodu takiej suszy wszystko 93 przepadnie i głodować 
będziemy. Rozczulił się na te słowa Chalde- , jeżyk, zwraca się do mnie: "Nie 
martw się dziecko moje, ja się po-niodlę i Bóg ześle deszcz". Otworzył swój 
brewiarz poszeptał coś niecoś. I stał się cud. W drodze powrotnej już zaczęły z 
nieba spadać rzadkie kropelki, a potem jak lunął deszcz, tak lał bez przerwy 
dzień i noc całe trzy tygodnie. Kopy żyta na polu pozieleniały. Jednym słowem 
klęska na całego. Chaldejczyk wyjechał-na początku pory dżdżystej, żegnając się 
z nami, uradowany powiada do mnie: A widzisz, jak dobry Bóg wysłuchał mojej 
modlitwy, dalej będę się modlił o deszcz tak bardzo na wasze urodzaje 
potrzebny". Gdy rodzice powracali, wyjechałem na ich spotkanie do Kopcewicz. W 
drodze powoli uprzedziłem już ojca o klęsce gospodarczej, która go czeka. Gdy 
wyjechaliśmy z lasu na pola dereszewickie i zobaczył, że z prawej strony drogi, 
gdzie były posadzone kartofle, rosną tylko badyle i chwasty, a śladu nie ma 
kartofli, z punktu oberwałem, że to ja jestem wszystkiemu winien, że przecież 
trzeba było na polach robić przekopy, spuszczać wodę do rowów itp. "To taki z 
ciebie gospodarz... Poleciłem tobie, byś doglądał ekonomów, a ty baki 
zbijałeś..." Przykro mi było wysłuchiwać te słowa, nie miałem jednak odwagi 
protestować przeciwko niesłusznym zarzutom. Grubo rok ten kosztował ojca. 
Tysiące rubli wydano na kupno do gorzelni kartofli.
Chaldejczyk powrócił do Dereszewicz w roku następnym. Wypominałem wówczas mu 
jego modlitwy o deszcz, nie tylko ja, lecz i mój ojciec. Poniesione w ubiegłym 
roku straty poszły już w zapomnienie.
Stały się jednak z Chaldejczykiem inne historie, do Deresze-wicz nie miał 
szczęścia. Siedzieliśmy przy kolacji. Na przeciwko Chaldejczyka siedział 
Wawrzyniec pomiędzy dwoma paniami i prowadził z nimi ożywiona rozmowę. Panie 
bardzo się śmiały. Na to z naprzeciwka odzywa się głos Chaldejczyka, "że gdyby 
tak w Persji publicznie z kobietami pan się zachowywał, to by pana po palcach u 
rak i nóg specjalna deszczułka tak długo tłukli, że paznokcie by powylatywały". 
Na to dictum podnosi się z krzesła Wawrzyniec i skierowuje się w stronę 
Chaldejczyka. "A ja za to wez-nię kawalera za ucho i wyrzucę za drzwi". 
Wstrzymany jednak został Wawrzyniec przez ojca od rękoczynu. Natomiast 
Chaldejczyk tak się obraził, że zażądał, by natychmiast go odstawiono na stację.
7 Kocz - powóz półkryty.	< . ;
95
Żadne perswazje, by chociaż przenocował i na pociąg po rannym śniadaniu 
odjechał, nie poskutkowały. Musiano go tegoż wieczora odwieźć na stację i więcej 
już, nigdy w Dereszewiczach się nie pokazał. Ciekawy to jednak był typ. Mówiono 
potem, że go aresztowano i odstawiono etapem8 do Persji.
Jestem więc znowu w Pitrze i uczęszczam do klasy szóstej, czy-94 n do pierwszej 
wyższej. Wszyscy profesorowie nowi. Rok dla mnie jest bardzo ważny. W tej klasie 
bowiem zakańcza się nauka gramatyk łacińskiej i greckiej. W końcu zaś roku będą 
zdawane piśmienne egzaminy z tych dwóch przedmiotów, w postaci tłumaczeń z 
rosyjskiego na łacinę i grekę, a otrzymane stopnie za wymienione tłumaczenia 
zostaną zaliczone jako stopnie maturalne. W ostatnich dwóch klasach pozostanie 
czytanie autorów starożytnych z tłumaczeniem na język rosyjski. Pierwszy tydzień 
w szkole minął na wzajemnym zaznajamianiu się sztabu nauczycielskiego z 
uczniami. Kilku bardzo miłych zyskaliśmy profesorów, a więc młodego i 
sympatycznego matematyka, całkiem nowa w szkole siła przysłana przez 
Ministerstwo. Poczciwy, spokojny, miłujący swój przedmiot, lecz wymagający 
wykładowca literatury rosyjskiej, no i najdroższy Mateusz Popowski, Polak, 
nauczyciel języka francuskiego. Zapowiedziano nam z góry, że klasa 6-ta jest w 
ogóle najtrudniejszą, gdyż do następnej dopuszczeni będą tylko uczniowie ze 
stopniami powyżej średnimi. Toteż z zapałem i energią wziąłem się do pracy.
W domu tymczasem mieliśmy niepokój i wielkie zmartwienie. Kónig począł często 
zapadać na zdrowiu, zmuszony był coraz to opuszczać wykłady, wreszcie po paru 
miesiącach całkiem się rozchorował na serce. Stan jego był już beznadziejny. 
Zastąpiono go w szkole innym wykładowcą. U nas w domu zapanowała ciężka 
atmosfera. Najczęściej w nocy chory miewał silne ataki duszności i wówczas 
wypadało przy nim czuwać. Amanda, Sonia i ja kolejno dyżurowaliśmy w nocy. Ja 
najczęściej w nocy przed świętami lub niedzielą, by w dnie powszednie móc iść do 
szkoły wyspanym, Choroba ta, dozorowanie chorego i zwiększona styczność z Sonią, 
wszystko razem wzięte spotęgowało jeszcze zbliżenie się nasze. Parę ostatnich 
tygodni biedak cierpiał okrutnie, leżeć absolutnie nie mógł. Siedział wyłącznie 
na fotelu, oparty łokciami o biurko. Dawano mu kilka razy dziennie wino 
szampańskie do popijania. Ja zaś kupowałem piękne soczyste gruszki, które z 
przyjemności? spożywał. Pewnego ranka siedząc przy biurku skonał. Pobiegłem do 
szkoły z samego rana, zameldowałem się do dyrektora, by zakomunikować mu o 
śmierci Kóniga oraz prosić z polecenia Amandy o wypłacenie na moje ręce należnej 
zmarłemu pensji. Co do siebie, prosiłem o kilkudniowe zwolnienie mnie od 
chodzenia do szkofy Zawiadomiłem równocześnie moich rodziców o zgonie Kónig* 
Pogrzeb odbył się na cmentarzu ewangelickim, gdzie zmarły mi*
8 Etapem - tu pod strażą (z roś.).	, ig"
uprzednio dla siebie zakupione miejsce przy murze cmentarnym przyległym do trasy 
kolejowej w kierunku zachodniej granicy. Przed śmiercią niejednokrotnie mawiał, 
że ogromnie się cieszy, że w tym właśnie miejscu zostanie pochowany, gdyż 
wydawać się mu będzie, że wkrótce jednym z mijających pociągów będzie mógł 
dojechać do Yaterlandu [ojczyzny - niem.], czyli Wirtembergii. Na pogrzebie 
zgromadziło się moc osób, przeważnie ze świata nauczycielskiego oraz byłych jego 
uczni. Był też szereg przemówień. Ewenementem była obecność ministra oświaty 
Dielanowa, który po zakończeniu ceremonii pogrzebowej zbliżył się do rodziny i 
bardzo gorące składał wyrazy współczucia Amandzie i Soni, mnie zaś 
przypuszczając prawdopodobnie, że jestem synem zmarłego, pocałował w twarz, 
pogładził po głowie i powiedział: "Nie bój się i ty jeszcze profesorem 
zostaniesz". Wielkie na mnie zrobiło to wrażenie. Przecież w czasach ówczesnych 
było nie do pomyślenia, by minister oświaty, traktujący profesorów nieraz per 
nogam, a zwłaszcza znany ze swej surowości Dielanow, raczył przemówić do 
gimnazjalisty, który przed ministrem powinien był stać na baczność, wyciągnięty 
jak struna, jak stoi żołnierz przed generałem.
Wkrótce po pogrzebie przyjechał do Petersburga mój ojciec, zamieszkał w hotelu. 
Był z wizytą kondolencyjną u Amandy i Soni, po czym zabrał mnie do hotelu na 
obiad. Wówczas dla uczni był wstęp do restauracji wzbroniony. Ojciec oznajmił, 
że głównym powodem jego przybycia jest wycofanie mnie ze stancji u Kónigowej i 
ulokowanie u osoby solidnej. Zamierza więc zabawić w Petersburgu nieco dłużej, 
aż do czasu znalezienia odpowiedniej lokaty. Ogromnie zmartwiłem się tym 
postanowieniem ojca, a to ze względu na Sonię, której mi żal było opuszczać 
wobec afektu, który do niej czułem, oraz przeświadczenia, że Amanda Sonię 
zadręczy. Błaganie moje, by mnie ojciec pozostawił u Kónigowej, gdzie mi jest 
teraz dobrze i z którym to domem się zżyłem, pozostały bez skutku. Ojciec mój 
stanął na stanowisku, że nie może mnie, tak dużego już chłopca, pozostawiać w 
babińcu, wyłącznie pod opieką kobiecą. "Zbabiejesz i zginiesz - wykluczone".
Pierwotnie zamierzał ojciec pójść o poradę w tej sprawie do dyrektora lub 
inspektora gimnazjalnego. Zaczął się mnie rozpytywać również o obecny skład 
nauczycielski. Dowiedziawszy się, że nauczycielem języka francuskiego jest Polak 
- Popowski, postanowił w pierwszym rzędzie zwrócić się do niego o poradę. Toteż 
tego dnia jeszcze, dowiedziawszy się w gimnazjum o adresie profesora Sieńko-
Popowskiego, udał się do jego mieszkania. Szczęśliwie zastał go w domu. Był to 
pensjonat, w którym Popowski zajmował dwa pokoje, stołował się zaś na mieście. 
Po przeprowadzeniu krót-^ej rozmowy ojciec od razu się zorientował, z kim ma do 
czynie-^a, jak się to mówi "rozgryzł człowieka". "Nie o poradę przyszedłem do 
Profesora, lecz z prośba o przyjęcie mojego chłopaka na stancję do siebie". 
Popowski zaczął się wzbraniać, że on przecie
kawaler, że to przecie pensjonat, dodatkowy pokój można byłoby dostać, lecz 
gdzie się stołować, do restauracji uczniom nie wolno uczęszczać itp. 
tłumaczenia. A na to mój ojciec: "Zmieni Pan Profesor swoje obecne locum, najmie 
odpowiednie mieszkanie, z tym by chłopiec miał swój pokój oddzielny, najmie pan 
dobrą kuchar-kę, wypadnie dokupić trochę mebli do pokoju chłopca oraz jadalnego, 
jak również garnków do kuchni. Wszystkie koszty przeprowadzki i kupna 
niezbędnych sprzętów zostaną przeze mnie pokryte. Obliczymy zaraz, co całkowite 
roczne utrzymanie dwóch osób może v? mieście kosztować i do tej sumy dodamy 
pewną kwotę tytułem opieki Pana Profesora nad chłopcem. Łączną kwotę będę Panu 
Profesorów wypłacać w terminach najdogodniejszych dla pana. Żona zaś moja na 
pewno Warn, panowie, będzie przesyłała sporo różnych wiejskich produktów. Niech 
się Profesor nie namyśla, a za wyratowanie mojego chłopca ze szpon babskich Bóg 
Pana wynagrodzi". Kochany ojczulek tak umiejętnie zażył i przemówił do 
Popowskiego, że ten po krótkim namyśle wyraził swoją zgodę. Stanęło więc na tym, 
że ja do końca roku szkolnego pozostanę u Kónigowej i że Popowski będzie już 
miał na terenie szkolnym opiekę i oko nade mną, a że od przyszłych wakacji już 
mieszkać będziemy razem. W ciągu lata będzie dość czasu na przeprowadzkę i 
urządzenie się w nowym mieszkaniu.
O powyższym postanowieniu ojciec następnego dnia powiadomił panią Kónigową. Nie 
była jednak tym zaskoczona, widocznie przypuszczała, że tak się stać musi i że w 
tym celu przybył mój ojciec do Petersburga. Zgodziła mną się nadal opiekować 
przez kilka ostatnich miesięcy do zakończenia roku szkolnego. Natomiast Sonia 
była zrozpaczona i łzy z oczu spływały jej na policzki w czasie rozmowy matki z 
moim ojcem. Mnie też dławiło coś w gardle. Toteż gdy panie na chwilę wyszły do 
kuchni, by przygotować jakiś poczęstunek, zwróciłem się do ojca z prośbą, aby 
zaprosił Sonię do Dereszewicz w czasie wakacji letnich, motywując jej 
wyczerpanie i upadek sił przy uciążliwym, długotrwałym doglądaniu ojca w czasie 
jego ciężkiej choroby. Kochany ojczulek wyraził na to swoją zgodę i żegnając się 
z paniami zaprosił Sonię, by przyjechała na paromiesięczny wypoczynek do 
Dereszewicz. "Może zechce pani udzielać trochę lekcji niemieckiego moim 
wnuczkom" - dodał. Sonia była uradowana z tej propozycji i serdecznie mojemu 
ojcu dziękowała. Ze smutkiem żegnałem następnego dnia najdroższego ojca, 
dziękując mu za jego troskliwość i dobroć dla mnie, jak również za wysłuchanie 
mojej prośby w sprawie zaprosin Soni.
Zaskoczony i zdumiony zostałem zachowaniem się Kónigowej po śmierci męża. Cicha, 
spokojna, zrównoważona, powiem nawet słodka i uprzejma. Przy likwidowaniu 
różnych osobistych sprzętów zmarłego hojną dłonią obdzielała różne bliższe i 
dalsze znajome osoby. Mnie osobiście ofiarowała, jako najcenniejszą pamiątki po 
mężu: jego biurko, przy którym długie lata pracował i przy kto-
rym skonał, oraz jego złoty i bardzo piękny kieszonkowy zegarek. Wahałem się 
czas pewien z przyjęciem tych tak cennych darów, musiałem jednak ulec, wobec jej 
powiedzenia, że zmarły bardzo mnie lubił oraz że go rozczulała moja tak 
troskliwa przy nim opie-j^ w czasie jego choroby; że byłby niewątpliwie mocno 
niezadowolony, gdybym nie przyjął tych po nim pozostałych pamiątek. Ostatnie 
więc kilka miesięcy w domu żałoby zeszły mnie i Soni w wielkim spokoju.
Ewenementem w życiu szkolnym była reforma wprowadzona przez ministra Dielanowa9, 
dotycząca szkół średnich zarówno klasycznych, jak i matematycznych. A 
mianowicie: całkowite zniesienie w powyższych szkołach wszystkich egzaminów 
przejściowych, z wyjątkiem egzaminów maturalnych i wprowadzenie wymienionej 
reformy w życie z dniem jej ogłoszenia, czyli od zaraz. Warunkiem przejścia z 
klasy do klasy były niezbędne dobre stopnie z głównych przedmiotów, to jest: 
rosyjskiego, łaciny, greckiego i matematyki. Przeciętny stopień roczny z 
pozostałych przedmiotów mógł być dostatecznym. Reforma powyższa stanowiła wielką 
ulgę dla biednych uczniaków, którzy nieraz, umiejąc doskonale dany przedmiot, na 
egzaminie z powodu tremy tracili głowę i przepadali z kretesem. Ze wszystkich 
zaś przedmiotów tak zwanych maturalnych ostateczne egzaminy były obowiązkowe. 
Stanowiło to dla mnie w obecnym roku wielka ulgę. Wypadało mi bowiem zdawać w 
roku bieżącym dwa egzaminy na maturę z łaciny i greckiego, o których wspominałem 
powyżej. Oba zdałem pomyślnie i promowany zostałem do klasy siódmej, mając 
nadzieję, że ze względu na wymienioną reformę przeskoczę do ósmej klasy bez 
zdawania egzaminów. Pożegnawsszy się z p. Kónigową i Sonią, podziękowawszy Pani 
za tak długą opiekę nade mną i uprosiwszy Sonię, by nie zwlekała z przyjazdem, 
odwiedziłem jeszcze przyszłego mojego opiekuna pana Popowskiego i z radością 
opuściłem Petersburg, ubolewając nad biednymi kolegami, którzy jeszcze przez 
miesiąc cały ślęczeć będą nad szeregiem egzaminów.
9 Iwan Dielanow (1818-1897), minister oświaty od 1882 r. uchodzi w literaturze 
za skrajnego reakcjonistę i przeciwnika wszelkich reform oświatowych.
- A- Kieniewicz, Nad Prypecią
10 Rozstanie
Jakże miły jest każden przyjazd do domu, tego tak drogiego gniazda ag 
rodzinnego. Jak cudnym jest ten nasz kraj poleski, a zwłaszcza na wiosnę. Od 
Łunińca pociąg toczy się po wysokim nasypie, z jednej i z drugiej strony toru 
przeważnie lasy liściaste. Co parę kilometrów przejeżdżamy przez większe lub 
mniejsze mosty przerzucone ponad rzekami i rzeczkami. Są to dopływy Prypeci, 
płynącej na wschód równolegle z torem kolejowym. Wody jej o tej porze wezbrały i 
rozlały się szeroko w obie strony rzecznego koryta, zalewając przyległe łąki i 
lasy na kilometrowe szerokości. Nacieszyć się nie mogę przepięknymi widokami. 
Napawam swój wzrok drzewami brzozy i olszyny pokrytymi świeżą, bujną, młodą, 
jasną zielenią, a u ich stóp w wodzie rosnącymi żółtymi kaczeńcami. Tak dawno o 
tak wczesnej wiośnie nie wracałem na wakacje do domu. Już minęliśmy stację 
Mikaszewicze, zbliżamy się do Zytkowicz, a potem zaraz już - ojcowizna. Wzrok 
mój zwraca się ku prawej stronie biegu pociągu. Przecież chcę dojrzeć, jak 
wyglądają Staruszki. Lokomotywa gwizdnęła, dojeżdżamy, tartak w ruchu, długi 
zwał dymu ściele się z wysokiego komina. Uwijają się robotnicy wesoło na placu, 
wjeżdżają do tartaku wagonetki z klocami, z drugiej zaś strony wyjeżdżają już z 
deskami. Układają je inni w sztabie1 na placu. Zaś przy samym torze do dwóch 
stojących platform ładują deski na wywóz. Wszysto już pozostało w tyle, jeszcze 
chwilę, gwizd, pociąg staje, dzwonek, Kopcewicze. Wysiadam. Przed gankiem 
stacyjnym znany powozik najtyczanka2, czwórka koni: gniade dyszlowe, swe w 
lejcach. Na koźle gruby, brodaty Amelian. Bardzo serdecznie się witamy, znamy 
się przecie tak dawno. Jakże często w latach ubiegłych w stajni czyściłem konie 
lub wygrzebywałem nawóz z przeoryn, Amelian zaś siedząc na ganeczku stajennym z 
lulką w ustach mną dyrygował i strofował, o ile czynność moja nie uzyskiwała 
dostatecznej jego aprobaty. Siadłem zaraz na koźle obok Ameliana, wziąłem do rąk 
lejce, poczciwe koniska ruszyły szparko, zdawało mi się nawet, że mnie poznały. 
Dziwnie łagodnymi spoglądały na mnie oczami. A cóż Amelian? Oczywiście gadał bez 
przerwy i plotkował swoim zwyczajem. Już wjeżdżamy do alei wysokich topoli. Z 
dala widać już studnię i bramę wjazdową, a jeszcze dalej zza gęstych starych 
drzew wyglądają białe okrągłe słupy ukochanego domu rodzicielskiego. Koniska 
wiedząc, że jest to już
1 Sztabie - spiętrzenie desek zapewniające im przepływ powietrza.
2 Najtyczanka - "bryczka z tyłu nieco podwyższona, z wasągiem wyplatanym' z 
pokryciem lub bez niego, z koziołkiem i fartuchami" {Słownik Kar łowicza, 1904).
99
12. Dziunia Potworowska, później Łopacińska. Portret pędzla L. Janowskiego.
koniec ich pracy dzisiejszej, a być może nerwowo odczuwając pragnienie moje 
znalezienia się już w ramionach moich najdroższych - coraz to zwiększają tempo 
swojego kłusa i jak wryte stają przed gankiem. Zeskakuję z kozła i ze łzami w 
oczach, a radością w sercu padam w ramiona rodziców, sióstr, dziewczynek. Poza 
tym czule jestem witany przez cały personel domowy.
Doczekałem się w niedługim czasie przyjazdu Ruciów z Woli-cy. Lela jak zwykle 
wesoła, śmiejąca się do łez, pełna projektów, a więc nie traci czasu. 
Dziewczynki dorastają. Nie wiadomo po jakiemu chodzą, bez żadnej gracji i 
"przymilenia". Bezwzględnie natychmiast muszą brać lekcje tańców. Dawno już o 
tym pomyślała. Została już przez nią zamówiona nauczycielka tańców pani Lesie-
wiczowa, znana wołyńska mistrzyni, która przybędzie do Deresze-natychmiast po 
otrzymaniu wzywającej depeszy. Trzeba więc
natychmiast pisać do Rudakowa, by Stasiowie Wańkowiczowie przysłali swoich dwóch 
chłopców, Stasia i Henia, przezwanych w Dereszewiczach Bobasami, jako partnerów 
do naszych dziewczynek. Po dziesięciu już dniach odbywały się przez cały miesiąc 
lekcje wszelakich tańców w niebieskim salonie. Pani Lesiewiczowa z wielką 
umiejętnością musztrowała dwie nasze młodociane pary, 100 ucząc je nie tylko 
tanecznych kroków i skomplikowanych figur solo oraz każąc przybierać różne pełne 
gracji pozy. Na Wołyniu była ona otoczona uznaniem, że wykształciła tam zastęp 
świetnych tancerek, między innymi Lelę i Sofinetę jej siostrę. Lubiła bardzo 
alkohol, pod sekretem sprowadzała sobie z miasteczka wódkę i nieraz 
niewytrzeźwiona już na ranne śniadanie schodziła wymalowana i upudrowana, za nią 
biegł faworyt mały piesek. Bobasy pozostawały pod opieką nauczyciela pana 
Cielewicza, który parę godzin dziennie udzielał chłopcom lekcji, przygotowując 
ich do egzaminów szkolnych. Poza tym swoimi uczniami zajmował się od niechcenia, 
całą zaś uwagę skierował w stronę Fraulein Luise, opiekunki Dziuni, i zabiegał o 
podbicie jej bardzo przystępnego serca. Dziewczynki poza lekcjami świetnie się 
bawiły z Bobasami. Będąc znacznie od nich starszy, nie interesowałem się tą 
dzieciarnią, wiem, że świetnie się ze sobą bawili w przeróżne nader pomysłowe 
gry, poza tym całkiem już prawie na serio Staś zaręczył się z Dziunią. Henio 
oświadczył się Janiusi, która go po dłuższym namyśle przyjęła. W międzyczasie 
zjechała kochana ciocia Kamilka Mi-kulska na doroczne letnie wakacje. 
Uszczęśliwiona była z odbywających się lekcji tanecznych i przyglądała się im 
codziennie. Zachwycając się zwłaszcza gracją Dziunieczki. Lela zwykle do lekcji 
przygrywała na fortepianie.
Ciocia Kamilka przyjeżdżała na wakacje z Karlsbadu, gdzie odbywała coroczną 
kurację leczniczą. Zatrzymywała się przedtem zwykle w Warszawie na tydzień dla 
zaangażowania na okres wakacyjny w Dereszewiczach panny służącej. Miała 
nadzwyczajny talent wynalezienia za każdym razem bardzo młodej i wyjątkowo 
przystojnej istoty.
Przypominam sobie jedną czarnooką Kazię, którą lubiłem, więc spacerowaliśmy po 
parku i przesiadywaliśmy na ławeczkach. Ciocia zatrzymywała się w Warszawie w 
Hotelu Briihlowskim3, w którym na jej przybycie oczekiwał już list od mamy 
mojej. Koperta poza tym zawierała blankiet telegraficzny z wypełnioną po 
rosyjsku treścią o dniu przybycia do Dereszewicz. In blanco pozostawiono miejsce 
dla wstawienia dnia przybycia. Na oddzielnym arkuszu wypisane były nazwy 
wszystkich dni w tygodniu. Pomimo to przypominam sobie odbiór telegramu, w 
którym zamiast słowa: "czet-wiorg", ku wielkiej radości młodzieży figurowało 
słowo: "czet-
3 Hotel Briihlowski, dziś nieistniejący, mieścił się przy ul. Kotzebuego (dzis 
Fredry), na wprost Ogrodu Saskiego.
wiartok". Ciocia w ogóle była wrogo usposobiona do wszystkiego, Co było 
rosyjskie: "cette langue barbare" [Ten barbarzyński ję-zyk - franc.] - lubiła 
powtarzać.
Wspomniałem, że ciocia Kamilka przyjeżdżała do nas po kuracji w Karlsbadzie4. 
Wymagało to przez pewien czas zachowywać mała dietę, zwłaszcza niespożywanie 
surowizn. Przyjeżdżała do Deresze-wicz najczęściej w sezonie wielkiej obfitości 
różnorodnych gatun- j Q j ków truskawek, które stanowiły ulubiony jej owoc. 
Często więc mój ojciec przy rannym śniadaniu, gdy na stole stało parę półmisków 
z przepięknymi jagodami, zwracał się do cioci z zapytaniem: ,moja Kamileczko, 
może już dzisiaj pozwolisz sobie zjeść chociaż parę truskawek, wybiorę Tobie". 
"Nie, nie Giroli, pas encore, peut-etre demain" - [Jeszcze nie, może jutro - 
franc. ] Takie zapytanie i takaż odpowiedź powtarzały się co ranek przez szereg 
dni. Truskawki już znikły ze stołu, ukazały się porzeczki, agrest, maliny. "Mój 
-drogi Giroli, może wybierzesz dzisiaj kilka ładnych dla mnie truskawek" - 
zwraca się do ojca. "Ależ droga Kamileczko, już od tygodnia nie ma wcale 
truskawek, sezon ich już minął". Przypominam sobie co roku powtarzającą się tę 
sama konwersację.
Ciocia Kamilka mieszkała zawsze w tym samym pokoju na parterze od dziedzińca. 
Przezwany został na stałe pokojem cioci Ka-milki, lub też pani Mikulskiej. Obok 
w małym pokoiku za przepierzeniem mieszkała jej panna służąca, którą za każdym 
razem inną przywoziła ze sobą z Warszawy.
Ciocia lubiła bardzo stroje i zawsze była ładnie i gustownie ubrana. 
Przyjeżdżała z dużym bagażem: parę większych kufrów, poza tym kilka walizek, 
pudełek do kapeluszy i innych drobniejszych pakuneczków. Do rannego śniadania 
przychodziła w batystowym szlafroczku, których na zmianę posiadała kilka, 
przystrojone były we fiołkowe lub też innego koloru wstążki. Puszyste jej 
grzywki bywały przy gościach zwłaszcza bardzo okazałe. Była szczupła, małego 
wzrostu, z każdym rokiem się więcej garbiła i głowę zsuwała na piersi. Spod 
koronkowych rękawów wychodziły jej długie, cienkie, śliczne białe ręce. Gdy się 
nieraz serdecznie śmiała, przykładała prawą rączkę do czoła, i cała ze śmiechu 
się trzęsła. Przed obiadem zawsze się przebierała i dbała bardzo, by dzień po 
dniu nie włożyć tej samej sukni.
Za każdym przyjazdem przywoziła ze sobą moc przeróżnych prezencików, nie tylko 
dla młodzieży, lecz również dla osób starszych i służby. Graciki te nie były 
cenne, ani też nie miały artystycznej wartości. Rozdawała je nie od razu, lecz 
po jednym co pewien czas. Zwykle po obiedzie wołała daną osobę: "Chodź do mojego 
pokoju", i tam wręczała odpowiedni upominek. Młodzież wyczekiwała zwykle z 
biciem serca tej chwili. Pewnego razu spotkała biedną ciocię wielka przykrość na 
komorze celnej. Miała ze sobą
4 Dziś Karloyy Vary.
zegar-budzik. Chcąc uniknąć dość wysokiego oclenia umieściła budzik w 
turniurze5. Widocznie jednak zapomniała, że budzik był nakręcony. W czasie 
rewizji bagaży zegar zaczyna głośno terkotać. W wyniku bardzo szczegółowa 
rewizja licznych kufrów większych i mniejszych oraz znaczna opłata karna.
Wieczorem po kolacji i odmówieniu swoich modlitw zwijała 102 papiloty, tak że 
miała zawsze włosy bardzo ładnie i gustownie ułożone. Lubiła też układać szarady 
o różnych osobach lub też okolicznościowe, i to najczęściej w języku francuskim. 
Przytoczę tu jedną szaradę, która mnie się utrwaliła w pamięci.
Mon premier est une lettre alphabćtiąue [Pierwsze - litera
alfabetu]
Mon second est une ville antiąue [Drugie - miasto starożytne]
Et mon tout est un homme tres sympatiąue. [Wszystko - bardzo sympatyczny 
człowiek]
Pierwsze - Je
Drugie - Rome
Razem - Jerome [Hieronim]
Szarada ta była skierowana do mojego ojca.
Byłem z całej rodziny największym faworytem cioci oraz chrześniakiem, poza tym 
ciocia przygotowywała mnie do pierwszej komunii świętej. Bardzo lubiła, gdy 
przychodziłem do niej na po-gwarkę, która za każdym razem powinna była zakończyć 
się deklamowaniem cioci jakiegoś wiersza. Ulubionymi wierszami jej były: Reduta 
Ordona, Szło dwóch w nocy6, lub też różne wiersze Tet-majera i Asnyka. W 
zależności od mojej intonacji zanosiła się bądź cichym śmiechem, lub też z oczu 
łzy kapały. Była bardzo pobożna i świątobliwa. W niedziele i święta o godzinie 
dwunastej szliśmy wszyscy do kaplicy, gdzie ciocia klęcząc przy ołtarzu 
odmawiała głośno szereg modlitw i litanii. Ciocia też była bardzo muzykalna, 
codziennie po południu grywała co najmniej godzinę na fortepianie, przeważnie 
utwory Chopina. Po czym przed domem od strony rzeki chodząc w jedną stronę i z 
powrotem odmawiała różaniec. Wracała potem do domu, nakładała kapelusz, 
mantylkę, rękawiczki i z parasolką w ręku wychodziła na ganek od rzeki, siadała 
na fotelu i oczekiwała na przyjście mamy, a czasem ojca.
Spacery z mamą odbywały się wolnym krokiem, przystawano co chwila i rozmawiając 
bardzo żywo udawały się obie panie do ogrodu owocowego, do którego prowadziła 
aleja kwiatowa. Tafli w końcu sadu nad wysokim brzegiem Prypeci był niewielki 
półokrągły plac, osadzony kulistymi akacjami. Na placyku kilka wy-godnych ławek. 
Plac ten przez mamę został nazwany Jasnym Brze-
5 Tiurniura - modny w latach 1870-1890 podkład pod suknię damską ze sztywnych 
falban lub sprężyn, podtrzymujący draperię lub tren.
6 "Szło dwóch w nocy" - incipit wierszowanego żartu kompozycji A. E. Ody" ca i 
J. Słowackiego, ze znanym refrenem: "czy to pies, czy to bies?"
giern. Tam rozmawiano, plotkowano, cieszono się i radowano lub inartwiono się i 
smucono. Często ojczulek wracając z pola zachodził na Jasny Brzeg wiedząc, że 
zastanie tam Panie.
O ile byli goście, zawsze ich prowadzono na Jasny Brzeg, roztaczał się bowiem 
stamtąd prześliczny i rozległy widok na bardzo kręte koryto Prypeci oraz na 
horyzoncie widziany był dwór Pauli-nowa, na -wzgórzu porosłym wysokimi 
piramidalnymi topolami. 103 Gdy spostrzegano z daleka idący statek, zdawało się, 
że za chwilę wyłoni się z jakiegoś zakrętu, ale gdzie tam, zawrócił się, zniknął 
z oczu i znowu się w innym całkiem miejscu pokazał aż do czasu, gdy wypłynął na 
prostą już ku nam drogę.
Gdy któregoś dnia ciocia siedziała na ganku w oczekiwaniu na mamę, by pójść na 
spacer, zajechały bryczką dwie panie Rosjanki, które objeżdżały cały powiat z 
kwesta na jakiś cel dobroczynny. Przybyłe nie mówiły dobrze po polsku, ciocia 
otrząsała się przy dźwiękach "de cette langue barbare". Wynikały więc dziwaczne 
nieporozumienia: kanapa - diwan, dywan - kowier (kawior), krawat - krowat 
[krowat' - łóżko (roś.)] itd.
Pewnego dnia otrzymaliśmy telegram od Soni. Oznajmiała o swoim przyjeździe. 
Wyjechałem do Kopcewicz na jej spotkanie, sam bez furmana koczykiem zaprzężonym 
w czwórkę w poręcz dobrych koników oddanych mi przez ojca do mojej wyłącznie 
dyspozycji na okres wakacyjny. Konie te były używane na wszelkie wyjazdy 
myśliwskie.
Powitanie nasze na dworcu było bardzo czułe i serdeczne. Mało jednak w drodze 
mogliśmy rozmawiać. Sonia siedziała w głębi powozu, ja zaś na koźle uważać 
musiałem na konie i drogę. Nie wiem, jakie jej było pierwsze wrażenie z 
przyjazdu do dużego wiejskiego, zasobnego i zamożnego dworu, w którym zetknąć 
się musiała z wielką ilością całkiem jej obcych osób, rozmawiających między sobą 
po polsku, niezrozumiałym dla niej językiem. Sonia władała biegle językiem 
rosyjskim i niemieckim, czyli językami absolutnie nie używanymi w naszym 
środowisku, jako wrogich nam narodów. Natomiast chętnie używano języka 
francuskiego, którym Sonia na szczęście władała, jakkolwiek dosyć słabo. 
Pierwszych kilka dni byłem zajęty wyłącznie Sonia. Oprowadzałem ją po ogrodzie i 
parku, pokazywałem jej budynki ogrodowe i gospodarcze, obory 1 stajnie, bydło, 
trzodę i konie, zwiedzaliśmy kurniki i chlewy. Żadnego pod tym względem z jej 
strony zainteresowania. Woziłem H łódką na odnogi zarzeczne pokryte przepięknym 
kwieciem, w oczach i twarzy kompletna obojętność. Jestem speszony i ziry-owany. 
Przy obiedzie ojciec ją zapytuje, czy jej się podoba nasz aJ- "Kakaja użasnaja 
tiszina" (co za straszna cisza). Na propozycję, y się zajęła odrobinę 
dziewczynkami i ćwiczyła je w języku nie-za'e m,' odpowiedziała, że nigdy lekcji 
nie dawała, więc nie warto n:?c- Gdy sam wyjeżdżałem bądź do Bryniewa, by Ruciów 
od-zić, bądź do lasu na polowanie, zapłakiwała się, a gdy dłużej
z kimś wesoło gwarzyłem lub z dziewczynkami się zabawiałem, robiła mi gwałtowne 
sceny zazdrości. Gdy zaś pewnego dnia zaszedłem do jej pokoju, padła na kolana 
przede mną, że mnie miłuje że jedynym jej pragnieniem jest zostać moja żona, że 
żyć beze mnie nie będzie mogła. Wymaga przy tym, bym jej w tej chwili 
odpowiedział, czy i kiedy się pobierzemy. Z największą trudnością 104 zdołałem 
ją uspokoić, co zaś do żeniaczki, to o tym mowy być nie może, "przecież nie 
jestem pełnoletnim, zresztą pani jest o wiele starsza ode mnie, poza tym innego 
niż ja wyznania, i że na pewno znajdzie jeszcze sobie męża z bardziej 
odpowiedniego dla siebie środowiska niż moja rodzina". To powiedzenie 
doprowadziło ją do szału i spazmów, uspokoiła się jednak wkrótce i oświadczyła, 
że nie ma zamiaru nadal w takim domu (powiedziane z naciskiem) przebywać i 
pierwszym pociągiem wyjechać do Petersburga zamierza. Nazajutrz po bardzo 
oziębłym z rodzicami i ze mną pożegnaniu odjechała na stację. Nie życzyła sobie, 
bym ją odprowadzał na kolej; właściwie rad byłem z tego. Takie było nasze 
rozstanie po pięciu latach przeżytych pod tym samym dachem!
11
Opiekun - przyjaciel
jestem znowu w Petersburgu jako siedmioklasista i mieszkam przy ulicy Krasnyj 
Piereułok, drugi dom od rogu Fontanki, bardzo blisko 105 domu, gdzie parę lat 
ostatnich mieszkałem u Kónigów. W parę dni po przyjeździe odwiedziłem Sonię i 
jej matkę, lecz zostałem przyjęty przez nie nader ozięble, przy czym dano mi 
wyraźnie do zrozumienia, że nie życzą sobie nadal mnie widywać.
Przedstawcie sobie mężczyznę wzrostu nieco wyżej średniego, z duża, raczej 
rzadko owłosiona głową, twarzą mocno ospowatą, koloru lekko ceglastego, z ruda 
kwadratowo strzyżoną brodą, długości w przybliżeniu dwóch dłoni, o tęgim tułowiu 
z dość wypiętym brzuszkiem, spod którego wyłaniały się duże, raczej cienkie 
nogi. Oczy wyraziste, duże, promieniejące dobrocią i zawsze miły łagodny uśmiech 
na ustach. Ręce białe, wypielęgnowane, raczej kobiece. Krok szybki, a gdy ubrany 
w mundur profesorski przechodził przez sale szkolne, tak zawsze przebierał 
szybko cienkimi nóżkami, że z tyłu poły granatowego fraka to w jedną, to w drugą 
stronę fruwały. Taki był wygląd zewnętrzny Mateusza Sieńko-Popow-skiego, mojego 
opiekuna w szkole, a bardzo wielkiego i drogiego przyjaciela w życiu. Pochodził 
on z zamożnej szlacheckiej i ziemiańskiej rodziny, posiadającej dobra ziemskie 
na Podolu w powiecie winnickim. Miał czterech braci, sam zaś był piątym, 
najmłodszym z rodziny. Ojciec jego umarł za młodu. Najstarszy z braci1, jak się 
to mówi, przegospodarował majątek, który przeszedł w inne ręce, sam zaś się 
zajął polityką, przebywał w Wiedniu i posłował. Dwóch braci zmarło w wieku 
dziecinnym. Pozostała matka w podeszłym już wieku, wielkiej zacności i 
świątobliwości niewiasta, i dwóch synów Władysław i Mateusz, oprócz wymienionego 
powyżej - posła do izb ustawodawczych w Wiedniu.
Zawdzięczając swojej matce, Mateusz otrzymał gruntowne wykształcenie, był bardzo 
zdolny, skończył parę fakultetów. Władał świetnie kilku językami i jak rodowity 
Francuz znał język francuski. Obrał sobie karierę nauczycielską ze specjalnością 
języka francuskiego. Osiadł w Petersburgu i za moich czasów wykładał w trzech 
szkołach żeńskich i w moim gimnazjum. Poza tym był lektorem Języka francuskiego 
w Rzymsko-Katolickiej Akademii Duchownej. Jego brata Władysława znałem, gdyż co 
roku przyjeżdżał na mie-
Józef Popowski (1841-1910) utracił majątek za udział w powstaniu stycz-
owym, odbył kilkuletnią katorgę, po czym osiadł -w Galicji, posłował jako 
konser-
atysta do sejmu lwowskiego i Rady Państwa w Wiedniu, ogłaszał liczne broszury
"nat polityki międzynarodowej, opowiadając się po stronie Austrii w przewidy-
Wanyra konflikcie jej z Rosją.
siać lub więcej w odwiedziny do brata. Miał obie nogi w kilku miejscach 
połamane, a to wskutek dziwnego wypadku na polowaniu. Wystrzelił podobno do 
pędzącego w susach na sztych byka jelenia, który raniony śmiertelnie w pędzie 
rulował, lecz tak dla myśliwego nieszczęśliwie, iż swym ciężarem zdruzgotał mu 
nogi. Toteż z wielką trudnością, i to bardzo kulejąc, o dwóch laskach ledwie się 
ruszał. Poza tym miał wadę bardzo niewyraźnej wymowy nosowej i nieraz trudno go 
było zrozumieć. Cały dzień siedział w domu, czytał moc gazet, nie wypuszczając z 
ust papierosa, wieczorem zaś jechał do klubu na partię wista, skąd powracał nad 
ranem. Grał podobno dobrze i szczęśliwie. Bracia się bardzo kochali. Mateusz 
finansowo wspierał zarówno brata, jak i matkę staruszkę. Oboje stale mieszkali w 
Krakowie.
Nasze mieszkanie było bardzo miłe. Składało się ono z przedpokoju, czterech 
pokoi, długiego korytarza, prowadzącego do kuchni, pokoiku służbowego oraz 
łazienki. Z korytarza były wejścia do każdego pokoju oraz do kuchni i ubikacji. 
Wszystkie pokoje stanowiły amfiladę z oknami od strony południowej, dającej na 
ulicę. Pierwszy pokój nieduży o jednym oknie był to gabinet Popowskiego. Duże 
biurko pośrodku, wygodny fotel. Wszystkie ściany zastawione półkami z wielką 
ilością książek. Obok jadalny o dwóch oknach. Stół pośrodku, wokoło krzesła. 
Duży bufet pakowny, w dolnej kondygnacji szuflady z przegrodami przeznaczonymi 
specjalnie na butelki. Otomana i parę wygodnych foteli. Następnie mój pokój, tej 
samej co jadalny wielkości. Pomiędzy oknami komoda na moją garderobę. Przy 
bocznej ścianie biurko Kóniga, fotel, parę krzeseł i w rogu pokoju niewielkie 
łóżko żelazne, bardzo twarde, z cienkim materacem na deskach. Za moim mały 
sypialny pokoik Popowskiego. Przy kuchni mały służbowy i wyjście na schody 
kuchenne. Popowski przez swoich znajomych zdobył bardzo dobrą kucharkę, nader 
poczciwą niewiastę. Mnie zaś polecił z nią wieczorami obmyślać dania na dzień 
następny oraz robić rachunki z wydatków na kuchnię.
W środy mieliśmy zawsze na obiedzie gości-duchownych, a mianowicie księży 
profesorów R.K. Akademii Duchownej: Ga-wrońskiego, Drzewieckiego i Cieplaka2. W 
dnie te obiady były zawsze wykwintniejsze. O księdzu Gawrońskim wspominałem w 
poprzednich rozdziałach, że był w moim gimnazjum katechetą i przez wszystkich 
uczni bardzo kochanym. Ksiądz Drzewiecki uchodził n bardzo uczonego i znany był 
w kolonii polskiej ze swych pięknych nauk i kazań. Zaś ksiądz Cieplak był 
pierwotnie wykładowcą, następnie został rektorem Akademii, i wreszcie 
arcybiskupem diecezji
2 Ksiądz Jan Cieplak (1857-1926) pełnił dwukrotnie funkcję administratora 
archidiecezji mohylowskiej, w latach 1914-1917 oraz 1919-1920. W końcu 1925 r. 
został powołany na arcybiskupa wileńskiego, ale zmarł przed swoiffl " gresem.
mohylowskiej. Po obiedzie opuszczałem jadalnię pozostawiając gospodarza z gośćmi 
na miłej, ożywionej pogawędce przy czarnej kawie, koniaku i likierach. Po pewnym 
czasie ks. Gawroński przychodził do mojego pokoju i z nim odbywałem godzinną 
lekcję literatury polskiej z czytaniem różnych dzieł. Bardzo lubiłem te lekcje, 
zazwyczaj przeciągały się one znacznie poza określony czas. Stałym bywalcem domu 
był kolega Popowskiego ze szkół żeńskich Nie-mieć i wykładowca tegoż języka. Nie 
przypominam sobie jego nazwiska. Przychodził co najmniej raz na tydzień na 
obiad, poza tym często bez zawiadomienia wpadał wieczorem i wówczas po kolacji 
konwersacje w języku niemieckim przy butelkach z winem, a gdy wina zabrakło, z 
piwem, nieraz nawet z cidrem3 przeciągały się do późne} pory nocnej. Oczywiście 
w tych nocnych libacjach nie brałem udziału, wcześnie bowiem udawałem się na 
wypoczynek. Jedyną słabością kochanego Popowskiego był brak siły woli. W 
towarzystwie przyjaciół nie mógł się powstrzymać od użycia większej ilości 
alkoholu. Stałym bywalcem naszego domu był pan Kownacki, Polak, kawaler, 
ziemianin z Witebszczyzny. Mieszkał z matką, bardzo miłą staruszką, która nas 
kilka razy do roku w dnie świąteczne zapraszała na obiady nazywane przez nią 
"narodowe". A więc równie świetnych kołdunów jak u pani Kownackiej nigdy w życiu 
nie jadałem. Do jadalni wjeżdżała taca, a na niej po dziesięć kołdunów na mocno 
nagrzanych talerzach. Gdy talerze się opróżniły, wjeżdżała z kuchni powtórna 
takaż sama porcja i z tą samą ilością sztuk na talerzu itd. to trwało ad 
infinitum [do nieskończoności - łac.], gdy ten lub ów biesiadnik rezygnował z 
dalszych już porcji. Były wypadki spożywania przez gości powyżej pięćdziesięciu 
kołdunów, i to rozmiarami dość dużych. Do picia specjalny był trunek, 
przyrządzany przez panią domu - mieszanina różnych likierów na mocnej wódce. 
Trunek ten rzekomo zaostrzał apetyt. Innym razem częstowano nas wybornymi 
flakami, lub też rosyjskimi blinami z ziarnistym kawiorem; bywał też pieróg z 
rybą lub wiazigą.
W domu miewaliśmy kuchnię bardzo smaczną i zdrową. Śniadanie spożywałem zwykle 
sani: herbatę z sutymi przyległościami, bułki i kołacze z masłem; ze sobą do 
szkoły parę przekładańców. W obiedzie trzy sute potrawy i kawa mocna, którą 
Popowski łykał bez przerwy szklankami. Kolację sporządzaliśmy sobie sami na 
maszynce spirytusowej w jadalnym pokoju. Ulubioną naszą potrawą było po pięć jaj 
na każdego, sadzonych na occie, z dodaniem oczywiście sporej ilości bułek, masła 
i sera itd. Jednym słowem dobrze S1? jadło. Pewnego dnia wkrótce po moim 
przyjeździe w czasie obiadu Popowski zwraca się do mnie: "Tonio, dziecko moje - 
fwykł tak do mnie przemawiać - Wiesz co, pragnąłbym gorąco, być nie tylko twoim 
opiekunem, lecz twoim wielkim starszym Przyjacielem. Nie powinno być między nami 
żadnych sekretów,
3 Cydr -jabłecznik.	,
wzajemnie mówić sobie prawdę w oczy. Będę tobie bardzo wdzięczny, jeśli ty 
młodszy, zrobisz mnie starszemu słuszną uwagę, co do mojego postępowania. Otóż 
dzisiaj poczułem w ubikacji zapach dymu od papierosa. Dlaczego się skrywasz 
przede mną, nie ma przecież w tym nic złego. Przyniosłem tobie paczkę dobrych 
papierosów, a na pamiątkę ode mnie przyjmij tę papierośnicę. Musisz 108 jednak 
mnie solennie obiecać, że nie zapalisz nigdy papierosa w szkole i na ulicy, 
dopóki nosić będziesz mundur gimnazjalisty". Ucałowawszy mojego opiekuna 
serdecznie mu podziękowałem za jego słowa i danej obietnicy dotrzymałem.
Wymieniona papierośnica była z czarnego hebanowego drzewa z moim srebrnym dużym 
monogramem na wierzchu.
Cóż to za idealne i rozkoszne rozpoczęło się dla mnie życie po tych pięciu 
latach przebytych na stancji u Kónigów. Przede wszystkim swoboda i świadomość 
odpowiedzialności za swoje czyny. Pracy miałem bardzo dużo, pomimo że siódma 
klasa uchodziła za jedną z łatwiejszych. Chodziło mnie jednak przede wszystkim o 
otrzymanie na roczną cenzurę wystarczających stopni, by móc przejść bez 
egzaminów do klasy ostatniej. Toteż tryb życia mojego był następujący: Po 
powrocie ze szkoły, spożyciu obiadu i półgodzinnym odpoczynku zabierałem się do 
przygotowania lekcji na dzień następny. Ponieważ obawiałem się zabrnięcia z 
matematyki, po porozumieniu się z p. Mateuszem wziąłem kilkanaście lekcji 
prywatnych z jego kolegą profesorem gimnazjum żeńskiego, to ogromnie wzmocniło 
moją wiedzę danego przedmiotu. Udawałem się na spoczynek wcześnie i zasypiałem z 
nastawionym budzikiem wetkniętym pod poduszkę. Chodziło mnie, by nie budzić z 
rana mojego sąsiada z przyległego pokoju. Wstawałem około piątej, odrabiałem 
przeważnie rzeczy pamięciowe. Nigdy się nie uczyłem w soboty po południu. Był to 
mój wypoczynek po tygodniowej pracy. Najchętniej i może nawet najczęściej 
spędzałem sobotni wieczór w teatrze. Uczniowie mieli prawo uczęszczać tylko do 
teatrów państwowych. Toteż przeważnie bywałem w Teatrze Mi-chajłowskim, "theatre 
Michel", w którym występowały najwybitniejsze siły paryskie. Poza tym lubiłem 
uczęszczać na komedię rosyjską w teatrze Aleksandrowskim. Rzadziej bywałem w 
Operze rosyjskiej oraz włoskiej, do których bardzo trudno było się dostać i do 
których bilety wejściowe byty bardzo drogie. Właściwie teatr był jedyną rnoją 
rozrywką, na którą łożyłem większą część mojej osobistej gotówki otrzymywanej od 
rodziców na moje potrzeby i przyjemności.
Wielkim ewenementem, który wstrząsnął całe cesarstwo rosyjskie był zgon w 
Liwadii na Krymie cesarza Aleksandra III i wstąpienie na tron Mikołaja II. 
Popowski przez swoje znajomości i stosunki profesorskie uzyskał dla nas obojga 
wstęp do Uniwersytetu położonego na przeciwległym brzegu Newy, skąd z okien 
można był° przyjrzeć się konduktowi żałobnemu, posuwającemu się z dworca
kolejowego poprzez most Mikołaj owski4 i dalej wzdłuż Newy do pietropawłowskoj 
Kreposti, gdzie znajdowały się groby wszystkich satrapów z rodzinami, począwszy 
od Piotra Wielkiego. Za trumną szedł samotnie cesarz Mikołaj i dopiero w pewnym 
oddaleniu za nim wszyscy książęta krwi, następnie powozy dwóch cesarzowych, 
księżniczek i dam dworu. W końcu generalicja, ministrowie itp. Karawan był 
zaprzężony w osiem koni, z obu stron karawanu ho- 109 norową straż sprawowali 
abiturienci Korpusu Paziów w galowych strojach, białych ze złotymi galonami 
mundurach i pióropuszach na głowie.
Pomimo żałoby, która objęła Cesarstwo, wyczuwać można było radość ze zgonu 
nielubianegó despoty, cieszono się zaś z nowego młodego cesarza, uchodzącego za 
człowieka liberalnego. I rzeczywiście, rządy w pierwszych latach panowania 
Mikołaja znacznie złagodniały nie tylko dla ludności w rdzennej Rosji, lecz 
nawet dla nas Polaków, zamieszkałych na Litwie, Białej Rusi i Kijowszczyźnie.
Z poprzednich rozdziałów wiedzieliście, jak bardzo była przez rządy carskie 
prześladowana polskość i katolicyzm. Dążeniem rządu było wykorzenienie 
polskości, a tym samym zrusyflkowanie kraju. Przez zamykanie kościołów i 
wysiedlanie księży zmuszano ludność katolicka do przechodzenia na prawosławie. W 
dwóch naszych ogromnych powiatach mozyrskim i rzeczyckim jeszcze tolerowano i 
pozostawiono jednego tylko księdza katolickiego, dziekana Isajewicza. Mógł on 
najwyżej dwa lub trzy razy w ciągu roku dojechać na kilka dni do naszego 
parafialnego kościoła w Petryko-wie, skąd zwykle na jeden dzień wpadał do 
Dereszewicz dla odprawienia mszy świętej w naszej kaplicy. Toteż zezwolenie dane 
uprzednio przez gubernatora Trubeckiego na ośmiokrotne odprawienie mszy św. w 
kaplicy Dereszewickiej w praktyce nie dało się uskuteczniać. Co zaś do osoby 
samego księdza dziekana, to żeby się utrzymać na stanowisku i nie być 
wywiezionym w głąb Rosji, był w dobrych stosunkach z miejscowymi władzami i 
siedział, jak się to mówi, na dwóch stołkach. Miano mu to za złe. Twierdzono, że 
jest prorządowy. Czy takim był w rzeczywistości, wydaje się wątpliwym. Był nad 
wyraz nudny w obcowaniu. Gdy rozpoczynał jakieś opowiadanie, trwało ono bez 
końca, nikt go nie był w stanie wysłuchać, nikt nigdy nie zrozumiał, do czego 
zmierzało jego opowiadanie, jak również do kogo przemawia. Przypominam sobie, 
jak pewnego razu po wstaniu od obiadu towarzystwo zasiadło w salonie. Dziekan 
rozpoczął jakieś opowiadanie, trwa ono nieskończenie długo jak zwykle, powoli 
jedni za drugimi się wycofują, pozostaje na pastwę księdza w pokoju Klosia. 
Długie kwadranse mijają, ksiądz Sl? przechadza po pokoju i dalej snuje swoje 
opowiadanie. W pewnej chwili ogląda się i spostrzega, że sam do siebie 
przemawiał.
Pierwszy most stalowy na Newie, dzieło polskiego inż. Stanisława Kierbedzia
2 to 1842-1850. Dzisiaj most Lejtnanta Szmidta.	v,,, ,, ,;ł
Powracając do trybu mojego życia u Popowskiego, muszę powiedzieć, że rok ten 
szkolny minął nad wyraz szybko, miło i przyjemnie. Anim-em się obejrzał, jak 
otrzymałem świetną cenzurę ze wszystkich przedmiotów i zostałem promowany bez 
egzaminów do ostatniej ósmej klasy. Nie zwlekając, wyjechałem do kochanego domu, 
otrzymawszy obietnicę p. Mateusza, że w ciągu wakacji od-110 wiedzi 
Dereszewicze.
Po drodze wstąpiłem jednak na tydzień do Bolcienik. Budowa tak zwanego szlosu5 w 
pełni. Wawrzyniec osobiście dozoruje robót i dumny jest z solidnej i 
fundamentalnej budowy. Cały gmach z czerwonej cegły. Styl staroniemiecki. Dach 
łamany. Zosia cały dzień spędza w przyszłym rzekłbym parku. Ze sztabem chłopaków 
i dziewcząt wymierza, wytyka, przekopuje i sadzi przeróżne drzewa i krzewy. 
Janiusia ze swoją boną w pobliżu przygląda się sadzeniu, chwilami sama próbuje 
wetknąć drzewko do ziemi. Wawrzyńcowie na razie mieszkają w oficynie, gdzie 
zajmują trzy pokoje i kuchnię, w pozostałej części domu mieszka rządca, 
gospodyni i służba.
Majątek Bolcieniki od dawna był w dzierżawie i dopiero od paru lat Wawrzyniec go 
objął i zaczął prowadzić gospodarstwo we własnym zakresie. Równocześnie z budową 
szlosu rozpoczął montowanie gorzelni na brzegu małej, bystro płynącej rzeczułki. 
Zosia ogromnie się cieszy. Od dzieciństwa lubiła wszystkie zajęcia mające 
styczność z ziemią i gospodarstwem rolnym. Marzy już o sadzeniu przeróżnych 
gatunków kartofli z wysokim procentem krochmalu. Niedaleko domu na pagórku 
rośnie przepiękny gaj wyniosłych starych sosen. Jest to pamiątkowy gaj Maryli, 
babki Wawrzyńca. W nim znajduje się duży kamień z odpowiednim na nim napisem 
wyrytym przez Marylę6. Bardzo lubiła na nim przesiadywać. W gaju tym spotykała 
się nieraz z Mickiewiczem. Niedaleko gaju przechodzi szeroka droga przez piękne 
wyniosłe drzewostany sosnowe i świerkowe w stronę stacji kolejowej Bieniakonie, 
odległej od dworu o trzy kilometry. Nie dojeżdżając do dworca kolejowego, przy 
drodze stoją budynki stacji doświadczalnej gospodarstwa rolnego. Wybudowane 
zostały na udzielonym bezpłatnie przez Puttkamerów na ten cel gruncie o 
powierzchni kilkunastu hektarów. Długoletnim kierownikiem tej stacji był pan 
Łastowski7. To-
5 "Szlosem" nazwany został żartobliwie pałac w Bolcienikach, wystawiony
z czerwonej cegły w latach 1895-1896, według projektu Tadeusza Rostworow-
:	skiego, na miejsce skromniejszego dworku, w którym ongi rezydowała Maryla.
6 Na wspomnianym kamieniu nie było żadnego napisu, a tylko krzyż dość 
nieporadnie wyryty, jak powszechnie twierdzono, przez Marylę.
7 Wacław Łastowski (1880-1954), absolwent Instytutu Puławskiego, obj?1
w latach międzywojennych katedrę uprawy roślin na wydziale agronomii w Wiln'6-
Przezwisko: "przodujący inteligent", nadane mu przez J. Żółtowską, miało odcie"
ironiczny.	••; -•
i przyjazne stosunki łączyły Bolcieniki z panem Łastow-skim, który został w 
późniejszych już latach przezwany przez Ja-niusię - "inteligent". Za torem przy 
stacji było miasteczko Bienia-konie, z kościołem parafialnym, do którego 
okoliczne dwory zjeżdżały na nabożeństwa w dnie świąteczne. Przy kościele były 
groby rodzinne Puttkamerów, między nimi grób Maryli.
Sezon wakacyjny w Dereszewiczach, tak zawsze rozkoszny, mi-nał mnie jak słodki 
sen. Użyłem wsi i wszystkiego, co prawdziwa wieś daje, a przede wszystkim 
swobody ruchów, czynów i stałego obcowania z przyroda. Nic przyjemniejszego i 
piękniejszego być nie może na świecie. A w domu, jakże miłe chwile i pogawędki z 
ukochaną rodzina: rodzicami, bratem, siostrami, dziewczynkami, no i z urocza i 
przewesołą bratowa. Ileż to razy musiałem przed Lela demonstrować, jak doktor 
Sommer8 w Warszawie oskultowy-wał9 moja mamę, gdy była chora. Podobno po 
mistrzowsku odtwarzałem tę czynność! Lela wiła się i dusiła od śmiechu. Sporo 
umiałem przeróżnych kawałów, które doprowadzały Lelę do spazmatycznego śmiechu, 
zarażającego również młodzież, a nawet starszych. Podobne błaznowania 
momentalnie cichły z chwilą, gdy usłyszano w pobliżu głos lub kroki 
nadchodzącego ojczulka. Ojciec mój bardzo kochał młodzież, cieszył się, gdy 
młodzi wesoło się bawią, nie znosił jednak niemądrych zabaw i głupich żartów.
Pod koniec wakacji odwiedził Dereszewicze po raz pierwszy Popowski. Brylował, 
jak się mówiło wówczas, swoja przepiękna francuszczyzna przed naszymi paniami, a 
zwłaszcza gdy poważnie rozmawiał z Klosia o różnych dziełach starszych pisarzy 
francuskich. "Et comment, Madame, vous ne connaissez pas ce livre super-be. - 
Prascovie ou la jeune Syberienne, par Xavier de Maistre"? Je rous l' enverrai de 
S. Petersbourg." [Jak to, proszę pani, nie zna pani tej wspaniałej książki 
Praskowia, czyli młoda Sybiraczka, przez Ksawerego de Maistre10. Przyślę ja Pani 
z Petersburga - franc.]. Całe towarzystwo niezmiernie upodobało sobie mojego 
drogiego mentora, nawet bardzo wymagająca ciocia Kamilka z przyjemnością z nim 
rozmawiała, zarzucając mu jedynie, że zanadto, i to w jej obecności, palił, oraz 
że zbyt się delektował starka dereszewicką. A jakże świetną była ta starka. 
Zlana była wprost z aparatów gorzelanych jeszcze przez mojego dziada wprost do 
dużych kuf, czyli beczek dębowych. Liczyła więc sobie w tym czasie około lat 
pięćdziesięciu. Im dłużej w takich beczkach się znajdo-Wała, tym gatunek jej się 
polepszał i wartość wzrastała. Sporo
Doktor Feliks Sommer (1834-1921) należał do znakomitości warszawskiego świata 
lekarskiego.
9 Oskultować - badać (z franc.).
10 Xavier de Maistre (1763-1852), rodem Sabaudczyk, spędził większa część ycia w 
Rosji, która idealizował z konserwatywnego stanowiska. Powieść Proscovie 
Powstała w 1825 r.
podobnych kuf dębowych posiadaliśmy w piwnicach: dereszewic-kiej i bryniowskiej, 
i gdyby nie różnorodne kataklizmy starczyłoby wymienionego nektaru na wiele 
jeszcze pokoleń.
Ale niestety, wszystko co przyjemne prędko przemija, toteż rozkoszny czas 
wakacyjny minął, jak z bicza trząsł. Żegnani nader czule przez wszystkich, 
wyjeżdżamy obaj zaopatrzeni przez mamę 112 różnymi smakołykami w postaci 
wszelkiego rodzaju i gatunku wędlin, konfitur, owoców i przetworów. Parę skrzyń 
do zdania na bagaż.
Nie będę się już powtarzał z opowiadaniem o codziennym trybie mojego życia w 
ostatnim roku pobytu w szkole. Jedyną różnicą w porównaniu z rokiem ubiegłym 
było o wiele "więcej ślęczenia nad książką, o wiele mniej rozrywek, czyli 
teatrów, wycieczek i lektur dla przyjemności. Bardzo bowiem poważne i nieraz 
trudne są egzaminy maturalne, wymagające wielkiego panowania nad nerwami. Byłem 
spokojny, że z większości przedmiotów zdam egzamin pomyślnie, przestałem już 
obawiać się o matematykę, którą zawdzięczając zeszłorocznym korepetycjom 
opanowałem w roku ubiegłym. Natomiast bardzo zacząłem się obawiać greki, zarówno 
piśmiennego, jak i ustnego egzaminu z tego przedmiotu. Wiedziałem doskonale, że 
w danym wypadku żadne korepetycje nie;
Pewnego dnia nadeszła od mamy skrzynia z prowiantem. Tym razem szynka, kiełbasy 
i cztery duże tłuste dzikie kaczki krzyżówki oraz parę butelek starki. Pan 
Mateusz przy obiedzie zwraca się do mnie swoim zwyczajem, "Tonio, dziecko moje, 
wesz, co tobie powiem? Widzę, że obawiasz się egzaminu z greki. Nie ma innej 
rady, trzeba tak strasznego dla ciebie Różowa ugłaskać! Urządzimy wspaniałe dla 
niego przyjęcie korzystając, że nadeszły od twoich rodziców tak doskonałe 
prowizje. Oprócz Różowa zaproszę jeszcze kilka osób, a jestem pewien, że po 
wypiciu kilku kieliszków deresze-wickiej starki straszny dla ciebie Różow 
zostanie ujarzmiony i stanie się łagodny jak aniołek". Następnego dnia miał już 
Popowski zaprosić Różowa, księdza Gawrońskiego i jeszcze paru swoich stałych 
przyjaciół i jednego profesora ze szkoły średniej. Moim zaś zadaniem było 
obmyślenie jadłospisu i dopilnowanie, by nasza mistrzyni jak najlepiej wszystko 
podała. Ułożyłem następujące menu: 1. Zakąski: wędliny domowe, siga wędzona, 
kawior i starka, 2. Rosół, paszteciki od Filipowa, 3. Kaczki dzikie 
dereszewickie z kaszą jęczmienną w sosie grzybowym, do tego dobre wino czerwone, 
4. Różne jarzynki, wino białe, 5. Ciastka cukierniane, 6. Kawa czarna, likiery. 
Goście najedli się, dobrze podpili, humory były doskonale. Najbardziej smakowały 
im kaczki i starka. Ponieważ w o^óle nie pokazywałem się gościom, Popowski po 
skończonym obiedzie wywołał mnie z kuchni, przedstawił mnie gościom i oznajmił, 
żL jego wychowaniec Kieniewicz sam obmyślił całe menu, a potraf z kaczek 
własnoręcznie sporządził. Na to powiedzenie odzywa si?
RÓŻOW: "W każdym razie okazał on o wiele więcej znajomości
v? sztuce kulinarnej niż umiejętności w czytaniu Iliady". Struchla
łem na to powiedzenie, niewątpliwie przepadnę na egzaminie.
A jednak, jak się okazało, pomysł Popowskiego był dobry, Różow
złagodniał, oba egzaminy z greckiego zdałem wcale dobrze. O sro
gim i bardzo wymagającym Różowię kursował w gimnazjum nastę
pujący czterowiersz rosyjski:	j j 2
Kolka Różow zaboleł	[Kolka Różow zachorował
On poleź na pieczku,	Polazł na piec
Dajże Boże cztob on zdoch,	Daj Boże niech zdechnie
ja pastawlu swieczku!	to postawię świeczkę - roś.]
Wszystkie egzaminy maturalne odbywały się w sali aktowej. Do egzaminów 
piśmiennych były ustawione na sali pojedyncze ławki stojące w dużych odstępach 
jedna od drugiej, kolejność egzaminów piśmiennych następująca: rosyjski, 
matematyka, łacina, grecki.
Po zajęciu miejsc przez maturzystów wchodzili do sali dyrektor z kilku 
profesorami. Otwierał zapieczętowaną kopertę nadesłaną przed chwilą z 
Ministerstwa i odczytywał głośno wybrane przez Ministerstwo trzy tematy z danego 
przedmiotu. Po czym te trzy tematy wypisywano na tablicy. Wybór jednego z nich 
był pozostawiony każdemu uczniów dowolnie. Zaznaczyć należy, że było w zwyczaju, 
że w całym danym okręgu naukowym tego samego dnia we wszystkich gimnazjach 
klasycznych odbywały się o tej samej godzinie egzaminy piśmienne z tego samego 
przedmiotu i z identycznymi tematami. Praktykowany był to sposób zmierzający do 
utrudnienia uczniom w otrzymaniu jakiejś pomocy z zewnątrz. Na samej sali 
egzaminacyjnej niemożliwe było również uzyskać pomocy od kolegów, stale bowiem 
doglądało nas kilku profesorów, krążących pomiędzy ławkami. Otrzymywaliśmy do 
rąk po dwa arkusze papieru ostemplowanego przez Ministerstwo. Na jednym pisano 
brulion wybranego tematu, na drugim przepisywano wynik na czysto. Po skończeniu 
oba egzemplarze składano przewodniczącemu komisji egzaminacyjnej. Dawano cztery 
godziny do namysłu i napisania.
Wymienione cztery egzaminy piśmienne odbywały się zwykle dzień po dniu, 
następnie po kilkudniowej przerwie rozpoczynały się egzaminy ustne, najpierw z 
głównych przedmiotów, z paru-dniowymi przerwami pomiędzy jednym a drugim, a 
potem już z pozostałych wszystkich innych przedmiotów. Przy egzaminach ustnych 
oprócz grona nauczycieli danego przedmiotu bywał zwykle jeszcze delegat z 
Ministerstwa. Egzaminował zwykle ten profesor, który w ciągu roku wykładał dany 
przedmiot. Wszyscy jednak Pozostali mogli również zadawać pytania. Na jednym z 
ustnych egzaminów moich przesiedział około godziny minister Dielanow. Osobiście 
sporo zadawał pytań. Ostatni ustny egzamin był z języka francuskiego. Gdy 
przyszła kolej na mnie, Popowski opuścił salę,
~~ A- Kieniewicz, Nad Prypecią...
zadał mnie parę pytań inny profesor, aby stało się zadość forniali. styce. Na 
tym zakończyły się udręki gimnazjalne. W parę dni po. tem odbyło się uroczyste 
wręczenie świadectw maturalnych przez dyrektora w obecności grona wszystkich 
profesorów. Wzajemne ściskanie dłoni, gratulacje, serdeczne rozmowy i 
pożegnania. Kilku jednak kolegów obcięło się już na egzaminach piśmiennych. Nie 
14 dopuszczeni więc zostali do egzaminów ustnych.
W dniu zdania ostatniego egzaminu, gdy po powrocie do domu uściskałem się 
serdecznie z Popowskim, powiada do mnie: "No, jesteś już prawie pełnoletnim 
mężczyzną, zrzucaj więc mundur, nakładaj garnitur cywilny, który niedawno sobie 
sprawiłeś, i chodźmy razem na wieczorne i nocne hulanki". Poszliśmy na operetkę 
do prywatnego teatrzyku, do którego wstęp był uczniom wzbroniony. Następnie na 
kolację do jednej z przerwszorzędnych restauracji. Nie potrafiłbym już dzisiaj 
wymienić tych wybornych i wykwintnych potraw, któreśmy wówczas spożyli: zakąski, 
ryby, mięsiwo, słodycze, a wszystko suto zakropione alkoholem. Na zakończenie 
piliśmy podawany w szklankach bardzo zimny trunek, nazywany "tresse de vigne". 
Było to właściwie białe wino z lodem i jagódkami, oraz drobnymi kwiatkami 
niezmiernie aromatycznej rośliny nazywanej maroszka11, rosnącej wyłącznie na 
mchach północnej Rosji. Mając już trochę w czubie pojechaliśmy na wyspy do 
ogrodu zoologicznego, gdzie kilka było wesołych nocnych lokali, kabarety, 
tingel-tangle. Zwiedziwszy parę podobnych bud, w których też coś się wypiło, 
wróciliśmy w biały już dzień do domu. Przespałem wówczas bez przerwy dzień i noc 
całą.
Przed wyjazdem musiałem załatwić sprawę mojej wojskowości. Było bowiem prawo, że 
po ukończeniu szkoły średniej, o ile zamierzało się studiować dalej w zakładach 
wyższych, należało otrzymać tak zwane odroczenie do ukończenia studiów. 
Równocześnie oznajmiało się na piśmie, czy po zakończeniu studiów będzie się 
stawało na komisję poborową-kwalifikacyjną. W razie przyjęcia odbywało się 
dwuletnią służbę wojskową. O ile jednak przy otrzymaniu odroczenia oznajmiało 
się na piśmie, że bez stawania na komisję pragnie się służyć wiernie Ojczyźnie, 
wówczas służba wojskowa trwała rok jeden. Zapisałem się więc na wolontariusza. 
Załatwiwszy wymienioną formalność, odwiedziłem z pożegnalną wizytą kilku 
kolegów, z którymi łączyły mnie bliższe stosunki; spakowałem swoje manatki, 
zostawiwszy Popowskiemu moje meble, a gorąco podziękowawszy kochanemu 
przyjacielowi-mentorowi za jego tak troskliwą dwuletnią opiekę, wyfrunąłem do 
domu na zasłużony wypoczynek.
Chcę jeszcze w tym miejscu zaznaczyć, że w czasie mojego siedmioletniego pobytu 
w petersburskim państwowym rosyjskim
11 Maroszka - Rubus chamaemorus, krzew z rodziny różowatych, rosnący "a
tundrze.	< ,/.,,•..., .-.,.•....,......
gimnazjum zarówno ja, jak i pozostali uczniowie narodowości polskiej nie 
doznaliśmy najmniejszej przykrości ani ze strony nauczycieli, ani też ze strony 
kolegów Rosjan. Byliśmy zawsze traktowani nrzez władze, profesorów i kolegów na 
równi z uczniami narodowości rosyjskiej. Natomiast na Wileńszczyźnie, Litwie 
Kowieńskiej, Białej Rusi i Kijowszczyźnie, gdzie procent ludności polskiej był 
znaczny, rząd carski dążył wszelkimi środkami do zrusyflkowania wymienionego 
kraju. Rusyfikację odczuwali przede wszystkim uczniowie narodowości polskiej. 
Znacznie większe były wymagania w stosunku do Polaków zarówno co do znajomości 
języka rosyjskiego, jak i innych przedmiotów. Za najmniejsze przekroczenie 
usuwano ze szkoły Polaków bez prawa wstąpienia do innej szkoły. Nie o wiele 
lepiej działo się w Królestwie, gdzie ludność miejscowa była wyłącznie polska i 
katolicka. Procent ludności rosyjskiej w tym kraju był minimalny. Było to wojsko 
i urzędnicy państwowi. Wszystkie wyższe stanowiska w urzędach były obsadzone 
przez najgorszy, zbrodniczy wprost element rosyjski. Jednym z największych 
polakożerców był gubernator warszawski Hurko, inspiratorką zaś jego co do 
prześladowania polskości była sławna Maria An-driejewna, małżonka generał-
gubernatora, znienawidzona przez ludność warszawska12. Częste zdarzały się 
wypadki, że zachodziła ona do sklepów pod pretekstem nabycia jakiegoś drobiazgu 
i gdy jej w sklepie nie poznano i zwrócono się do niej po polsku, robiła okropna 
awanturę, której wynikiem był następnego dnia nakaz Ge-nerał-Gubernatorstwa 
zlikwidowania firmy. Szkół polskich w Koronie w ogóle nie było. W szkołach 
rosyjskich wykładano języki cudzoziemskie, a więc francuski i niemiecki - w 
kraju wyłącznie polskim język polski był pominięty13. Nauczanie języka polskiego 
prowadzone było tajnie, co groziło zarówno wykładowcy, jak i uczniom wielkimi 
represjami. Sławnym polakożercą w szkolnictwie był za moich czasów Apuchtin 
przedstawiciel Ministerstwa Oświecenia na całe Królestwo z siedzibą w 
Warszawie14.
Z powodu wyżej wymienionych względów rodzice moi woleli poniekąd oddać mnie do 
szkół w Petersburgu niż do Warszawy, Wilna lub Mińska.
12 Osip Hurko był generał-gubernatorem warszawskim w latach 1883-1894. Żona jego 
pod płaszczykiem dobroczynności zachęcała uboga ludność Warszawy ° Przyjmowania 
prawosławia.
13 W Królestwie po 1864 r. mogli Polacy ubiegać się o pozwolenie otwarcia
Prywatnych szkół średnich, jednakże bez praw państwowych i bez prawa udzielania
matury. W męskich szkołach prywatnych, tak jak ł państwowych, obowiązywał ro-
yjski język wykładowy. W niektórych gimnazjach państwowych utrzymał się nad-
°wiazkowy przedmiot język polski, wszakże wykładany po rosyjsku.
Aleksander Apuchtin był kuratorem warszawskiego okręgu szkolnego w la-(ach 1879-
1897.
.12 	
Maturzysta
Mijając bramę wjazdową rodzinnego dworu spostrzegłem od razu zgromadzonych na 
ganku wszystkich moich najdroższych: rodziców, siostry, Dziunieczkę, Janie. 
Wyskakuję z bryczki, wbiegam na stopnie. Przede mną staje Dziunia i zaczyna 
deklamować okolicznościowy wiersz utworu mamusi najdroższej, którego początek 
brzmiał jak następuje:
Witaj nam nasz orle młody	" • •
Tu w rodzinne nasze progi,	,'; :' v- .
Gdyś pożegnał greckie bogi	'
I łacinę zwyciężywszy	, ^ ?i i ś: v
Sam dojrzałą stał figurą	, •;' / , t- r ":,-.=.
Do domu powróciwszy	'•...'"• .,ł*i; 'jV;' ł ^-/r "! x-;.'
Ze zdobytą już maturą.	5 ;fi; ,;,--.;, ;
itd.	•' ' • '. ' •,.,-•"••' . .•• ,: .,,
Tu zaznaczę, że najdroższa mamusia z wielką łatwością tworzyła rymowane wiersze 
treści okolicznościowej, rodzinnej lub patriotycznej. W późniejszych latach 
zostały wydane nakładem G. Gebe-thnera i Ska w Krakowie jej utwory w trzech 
tomikach ładnie oprawnych1.
Po parutygodniowym wypoczynku, nacieszywszy się domem i rodziną oraz po odbyciu 
z rodzicami narady co do dalszych moich losów, zostało ustalone, że studia 
uniwersyteckie będę odbywać w Warszawie. Dosyć miałem już moskiewszczyzny, a 
chociaż w Uniwersytecie Warszawskim język wykładowy był nadal jeszcze rosyjski, 
jednak sama Warszawa - to było serce Polski! Do tego serca wszystkich nas 
mieszkańców Litwy i Białej Rusi ciągnęło. Bezpośrednie połączenie kolejowe 
bardzo zbliżało nas do tego miasta. Ojczulek w troskliwości o moje zdrowie i 
wielkiej dla mnie dobroci nie życzył sobie, bym się stołował w różnych garkuch-
niach lub mieszkał u obcych na stancji, postanowił więc, bym jadąc obecnie do 
Warszawy dla zapisania się na studia uniwersyteckie równocześnie wynajął dla 
siebie mieszkanko dwupokojowe z kuchnią, abym mógł się stołować u siebie w domu. 
Dla kuchma-rzenia i usługiwania mnie zostanie wyznaczony jeden z kuchcików 
dereszewickich, którego kucharz rodziców w ciągu lata do wymienionej czynności 
wyszkoli. Ojciec przy tym uważał, że dwupokojowe mieszkanie moje stanowiłoby 
wielką dogodność dla przyjeżdżających często do Warszawy członków rodziny, 
którzy by mogli zamiast do hotelu do mnie zajeżdżać. Wyznaczył mnie też ojczulek
1 J.K., Myśli rymowane, Kraków 1900, stron 128.
trzy tysiące rubli pensji rocznej na moje utrzymanie i •wszystkie wydatki 
osobiste, co stanowiło na ówczesne czasy ogromna sumę, zwłaszcza dla młodego 
studenta, kawalera.
W tych sprawach wyjechałem do Warszawy. Zapisałem się na Wydział Przyrodniczy 
Fakultetu Fizyko-Matematycznego, który ze wzglądu na kontakt z naturą 
najbardziej przemawiał do mojej, że się tak wyrażę, duszy oraz zainteresowań. 
Bez trudu odnająłem na \\~j ulicy Mokotowskiej, co prawda dość wysoko, gdyż na 
czwartym piętrze, dwupokojowe mieszkanie z przedpokojem i kuchnia. Jeden pokój 
dość duży o dwóch oknach, drugi za nim mniejszy o jednym. Nabyłem też od razu na 
Pociejowie2 w dzielnicy żydowskiej całe umeblowanie oraz najpotrzebniejsze 
statki gospodarcze i kuchenne, wskazane mi przez kucharza. A więc do pokoju 
większego biurko z fotelem do niego, otomanę, mogąca w razie potrzeby służyć 
jako łóżko, dwa miękkie fotele, stół jadalny kwadratowy, sześć krzeseł. Do 
mniejszego łóżko żelazne z materacem, umywalnię, komodę, stolik i parę krzeseł. 
Do kuchni stół, parę stołków i łóżko żelazne dla służącego. Kupno zaś serwisu 
obiadowego i her-batniego odłożyłem do czasu już zamieszkania. Mieszkanie 
zamknąłem na parę zamków, klucze wręczyłem zarządcy domu do czasu mojego 
przyjazdu na stałe.
Ponieważ postanowiłem w czasie tych pierwszych pogimnazjal-nych wakacji 
wszystkich moich najbliższych odwiedzić, udałem się więc z Warszawy w pierwszym 
rzędzie do Wolicy. Bardzo przyjemnych spędziłem tam parę tygodni. Jak to zwykle 
na wsi bywa, ranki spędzałem z Ruciem przy gospodarstwie, oglądając cudowne łany 
dojrzewającej już pszenicy. Urodzaj zapowiadał się w bieżącym roku wyjątkowo 
bogaty. Po zakończonej eksploatacji cisza zapanowała w pięknym lesie dębowym. Z 
każdym rokiem przybywało coraz więcej domków na świeże roje pszczelne. Prawie 
codziennie dojeżdżaliśmy do dwóch odleglejszych folwarków: Zuzulińczyk i 
Krasiłowa, ten ostatni graniczył z majątkiem Krasiłów Duży Mań-kowskich, gdzie 
była cukrownia. Położenie folwarku Krasiłowa tak blisko cukrowni było bardzo 
dogodne ze względu na bliską dostawę buraków. Folwark ten w działach rodzinnych 
przeszedł na własność Soflnety Horwattowej . Odkupiła go jednak od siostry Lela.
Po południu, jak w roku ubiegłym, przemiła bratowa Lelusina zabierała mnie pod 
swoje skrzydła opiekuńcze i woziła od dworu do dworu, by mnie wszystkie 
Wołynianki pokazać! Bardzo był sympatyczny i miły dom pana Jana Jodki, znany mi 
już z poprzedniego pobytu. Pan Jan przystojny mężczyna, bardzo oczytany i 
wykształ-^ony, poza tym dobry mówca okolicznościowy na wszystkich zjazdach 
towarzyskich i bankietach. Jego małżonka pani Jadwiga, arty-stka-rnalarka, 
bardzo miła i sympatyczna. Potoczny język w domu
Pociejowem nazywano potocznie rejon placu Grzybowskiego, wówczas ośro-nandlu 
używanymi meblami. Było to pogranicze dzielnicy żydowskiej.
francuski. Oprócz synów i córek, o których wspominałem już p0. przednio, w 
Bębnówce mieszkał stryjeczny brat pana Jana, patl Ksawery Jodko, przemiły 
człowiek, doskonale strzelał. Gdy odu-marła mu żona, zamieszkał w Bębnówce, 
zarządzał całym gospo-darstwem bębnowieckim, które doprowadził do wysokiej 
kultury Oczywiście Lela, gdzie bym się z nią nie pokazał, a była w dom\i 118 
panienka, rozpoczynała swatostwo. A gdy czasem o którejś pannie odezwałem się 
dla żartu "czupiradło", pokładała się od śmiechu wykrzykując: "Non, non, 
vraiment" [nie, nie, rzeczywiście ._ franc.]. Nie mogłem zbyt przedłużać pobytu 
w Wolicy, miałem przed sobą jeszcze projekt odwiedzenia Isi w Łoszycy i Zosi w 
Bol-cienikach, toteż gdy nadszedł termin wyjazdu, Lela okropnie się miotała, nie 
chciała mnie puścić. "Znać Ciebie nie chcę. Jedź już jedź! do Isi!" Była to 
wielka rywalizacja z Isią Lubańską.
Ogromnie się Isia i Eustachy ucieszyli z mojego niespodziewanego przyjazdu. 
Musiałem im przede wszystkim szeroko i długo opowiadać o egzaminach maturalnych, 
o życiu moim w dawniejszych latach u Kónigów i ostatnich u Popowskiego, o tym, 
jak się urządziłem z mieszkaniem w Warszawie. Isia była uszczęśliwiona, że 
zapisałem się na Uniwersytet w Warszawie. Sama bowiem zwykle kilka razy w ciągu 
roku dojeżdżała do Warszawy w sprawach toaletowych i twierdziła, że będę jej 
bardzo pomocny w niektórych sprawach. Isia jakkolwiek była o siedem lat ode mnie 
starsza, z sióstr moich najbardziej usposobieniem i upodobaniem byłem do niej 
zbliżony. Nie była pięknością, lecz raczej przystojną, pełną wdzięku niewiastą. 
Śliczną miała cerę, piękne ciemnoblond włosy, śliczny uśmiech, bardzo wiele 
wyrazu i inteligencji w oczach, niezmiernie zgrabną figurę i prześliczne ręce. 
Dzisiaj jeszcze widzę ruch jej rąk, gdy zapalała papierosa, lub też w czasie 
prowadzenia ożywionej dyskusji. Lubiła toalety i zawsze nader gustownie się 
ubierała. Mąż jej Eustachy, tęgi barczysty mężczyzna wzrostu wysokiego, ciemny 
brunet z czarnym wąsem i śniadą cerą, trochę abnegat, zakochany po uszy w swojej 
małżonce. Oboje byli bardzo lubiani przez wszystkich sąsiadów i mieszkańców 
Mińska, toteż rzadko zdarzał się dzień, by popołudnie minęło bez gości, 
przyjeżdżających dorożkami z miasta do Łoszycy.
Tym razem zaledwie kilka dni zabawiłem w Łoszycy, niewiele
już czasu pozostawało mnie do końca wakacji, a w drodze powro
tnej do domu postanowiłem zahaczyć na krótko o Bolcieniki, by
się jeszcze Zosi i Wawrzyńców zaprezentować w roli już dorosłe
go mężczyzny. Budowa szlosu już była zakończona, pozostawała jL'
szcze do całkowitego wykończenia tak zwana górka, składająca sic.
z czterech pokoi. Dół zaś już był zamieszkały. Bardzo mi się podo
bały stiuki w dużym salonie. Z Bolcienik zajechałem do Wilna, W
ucałować rączki wujostwa Puttkamerów, którzy mnie serdeczni6
witali, winszowali otrzymania matury oraz życzyli dalszych
fów na terenie Uniwersytetu.	*" >. >
Wróciwszy do domu, kilka razy jeszcze z wyzełkiem chodziłem na dubelty i 
pożegnawszy się ze wszystkimi, tym razem już nie na
gdyż do świąt zimowych, wyruszyłem z moim "niewolni-Olesiem do Warszawy.
długo, kieffl"
13 
Uniwersytet
Około dziesięciu jeszcze dni wolnych miałem do rozpoczęcia wy-120 kładów, 
zajęcia jednak na razie nie brakło. Należało uzupełnić brakujące sprzęty 
gospodarcze, a poza tym jedną ze spraw ważnych: uszycie mundurów. Studentom 
bowiem w ubraniach cywilnych wstęp do Uniwersytetu był wzbroniony, natomiast 
poza Uniwersytetem na jakość stroju władze uniwersyteckie nie zwracały uwagi. Na 
razie obstalowałem sobie mundur codzienny, palto i czapkę. Krój munduru był w 
rodzaju surduta długiego mniej więcej do kolan, koloru ciemnozielonego. 
Dwurzędowe złote guziki z wizerunkiem dwugłowego orła zdobiły przód, cztery zaś 
guziki z tyłu, po dwa przy każdej kieszeni. Kołnierz stojący bladoniebieskiego 
koloru. Palto ciemne dwurzędowe, również z takimiż guzikami. Kołnierz wykładany 
i po jednym guziku na klapie. Czapka okrągła z daszkiem skórzanym koloru 
ciemnozielonego z obwodem wokoło bladoniebieskim. Wszyscy studenci Rosjanie 
zamiast bladoniebieskiego koloru, używali koloru ciemnoniebieskiego, wpadającego 
raczej w kolor czarny. Po tym można było odróżnić Rosjan od Polaków. Nieco 
później sprawiłem sobie jeszcze mundur galowy, który różnił się od codziennego 
tym, że był krótszy jednorzędowy z siedmiu guzikami złotymi i z kołnierzem 
stojącym dosyć wysokim, wyszywanym z obu stron złotym lampasem. Ubierało się w 
mundur galowy do teatru, na bale itp. Poza tym do prac w laboratoriach miałem 
bardzo przyjemny krótki dwurzędowy mundur sukienny koloru popielatego z 
kołnierzem wyłożonym i guzikami jak w tamtych. W porze letniej zamiast 
sukiennego materiału był używany biały - pikowy. Okrycie zimowe było bardzo 
pompatyczne. Strój właściwie czysto rosyjski. Płaszcz z sukna popielatego 
watowany, długi, sięgający prawie do stóp, bardzo szeroki z dużą peleryną i 
rękawami wiszącymi, do których się rąk nie wkładało. Nosiło się go narzuconym na 
ramiona. Kołnierz futrzany, zwykle bobrowy. Niektórzy nosili płaszcze podbite 
futrem, były one jednak bardzo ciężkie. Na podobne płaszcze mogli sobie pozwolić 
studenci zamożni, mało się więc widywało na ulicy studentów w takich płaszczach.
Wydział przyrodniczy, na który się zapisałem, był bardzo nieliczny; w pierwszym 
roku na tym wydziale było nas około czterdziestu, zaś w ostatnim kończyło 
zaledwie szesnastu. Co się tyczy narodowości, to w moim wydziale było trzech 
Rosjan, z którymi włas-ciwie nie mieliśmy żadnego kontaktu, z daleka lekki ukłon 
głowy Trzymali się oni tylko ściśle z Rosjanami z innych wydziałów, stanowiąc 
zwartą paczkę. Wśród naszych kolegów było kilku Żydó^> pomiędzy nimi jeden Żyd z 
Rosji, ten ostatni należał do paczki
syjskiej. Pomiędzy kolegami narodowości żydowskiej było paru bardzo 
sympatycznych, uważali siebie za rdzennych Polaków wyznania mojżeszowego. 
Właściwie życie koleżeńskie nie istniało. Zbliżyłem się zaledwie z paru 
kolegami: Ocetkiewiczem i Szwejce-rem, lecz na terenie uniwersyteckim. W domu 
siebie nie odwiedzaliśmy.
Nader przykrym elementem w tak zwanej po studencku "bu-dzie" byli "pedle". Każdy 
wydział miał swego pedla jednego lub więcej. Właściwie byli to szpicle, 
donosiciele, którzy węszyli, co się wśród studentów dzieje i donosili władzom. 
Oficjalnym ich zadaniem było imienne notowanie frekwencji studentów na 
wykładach. Jawnego prześladowania polskości nie było, a jednak wielu było 
profesorów wrogo nastawionych do Polaków, co zaś do władz u góry stojących, byli 
to w większości zajadli polakożercy. W pierwszym roku mojego pobytu w Warszawie 
powstał projekt budowy pomnika Mickiewicza na Krakowskim Przedmieściu. Zbierano 
wszędzie składki na ten cel. Studenci postanowili przyczynić się również do tej 
zbiórki, każdy więc wydział posiadał swoja listę. Kolega Szwejcer podjął się 
zbierania składek wśród nas. Pierwszymi, którzy się na naszej liście podpisali, 
wpłaciwszy po pięć rubli każdy, był Szwejcer i ja. Niewątpliwie nasz pedel-
opiekun doniósł władzom o tej zbiórce i zapewne wymienił nazwiska nas obu, 
zostaliśmy bowiem wezwani do władzy, przed którą zmuszeni byliśmy się tłumaczyć, 
a stanowczo nam oświadczono, że jeśli się będziemy polityką zajmowali, to 
usunięci zostaniemy nie tylko z Uniwersytetu, lecz może i dalej powędrujemy na 
wschód.
Inne fakultety, jak prawny, medyczny, matematyczny, w porównaniu z moim, były 
znacznie liczniejsze - po stu i więcej studentów w każdym roczniku. Toteż 
przedmioty ściśle przyrodnicze - jako to: zoologia, botanika, systematyka 
roślin, histologia, mineralogia, krystalografia, geologia, paleontologia - 
bywały nam przyrodnikom wykładane przez specjalistów w odnośnych laboratoriach i 
gabinetach, w których poza wykładami odbywały się zajęcia praktyczne. Inne zaś 
przedmioty, jak fizykę, chemię nieorganiczną i organiczną, anatomię człowieka, 
słuchaliśmy wspólnie z matematykami, medykami, farmaceutami, weterynarzami w 
dużych aulach i salach, z tym jednak, że treść wykładów była bardzo szeroko 
ujęta, wymaganie zaś znajomości danego przedmiotu dostosowywane było do 
odpowiedniego wydziału. Na przykład od przyrodnika wymagało się na egzaminie 
mniej znajomości z anatomii człowieka niż od medyka. Przyrodnika uczono anatomii 
na trupach ludzkich, lecz on sam ich nie preparował, wówczas gdy medycy latarni 
nad tym ślęczeli. Od nich również mniej wymagano znajomości z dziedziny chemii 
lub fizyki niż od matematyka itd. Był Poza tym jeszcze jeden przedmiot wykładany 
w pierwszym roku , obowiązujący wszystkie bez wyjątku fakultety, a mianowicie i 
literatura rosyjska. Na te wykłady chodziła nieznaczna gar-
stka studentów, i to wyłącznie narodowości rosyjskiej. Noga żadnego Polaka z 
zasady na tych wykładach nie postała, jakkolwiek zmuszeni byliśmy wszyscy 
składać piśmienny egzamin z tego przedmiotu. Najliczniejsza frekwencja studentów 
bywała na wykładach fizyki i obu chemii.
Na początku trzeciego roku wydziału przyrodniczego rozpo-122 ' czynała się tak 
zwana specjalizacja. Każdy student powinien był wybrać jakiś przedmiot i w tym 
przedmiocie się specjalizować, pracując w ciągu ostatnich lat dodatkowo nad 
danym przedmiotem w laboratorium i napisać odnośną rozprawę z wyniku 
przeprowadzonych doświadczeń. Ja się specjalizowałem w histologii roślin, 
przeprowadziłem w ciągu tych dwóch lat cały szereg doświadczeń nad oddychaniem 
przeróżnych roślin w zależności od wysokości temperatury. Najdłużej 
przeprowadzałem badanie nad łubinem i cebulą. Bardzo zajmujące i ciekawe były 
zajęcia praktyczne w różnych laboratoriach. A więc w pierwszym roku pracowaliśmy 
w laboratorium chemii nieorganicznej nad badaniem różnych składników 
znajdujących się w niektórych minerałach. W drugim zaś roku byliśmy zajęci w 
laboratorium zoologicznym nad preparowaniem, powiedzmy dla przykładu, systemu 
nerwowego pluskiew, prusaków oraz małżów rzecznych. W laboratorium zaś 
histologicznym praca polegała na odtwarzaniu na papierze rysunku tego, co się 
widziało przez mikroskop. Wielkim byłem specem w drugim i trzecim roku w 
znajomości mineralogii, a zwłaszcza paleontologii. Gdy mnie koledzy dawali do 
ręki skamieniałego jakiegoś molu-ska1 lub jakiś minerał, to po dotknięciu z 
zamkniętymi oczami wymieniałem nazwę danego mi przedmiotu. Nie znosiłem, a 
raczej nienawidziłem, gdyż nie rozumiałem, jednego przedmiotu. Była to 
krystalografia. Początkowo chodziłem na wykłady tego przedmiotu, właściwie w 
bardzo nudny sposób wypowiadane.
Całe moje szczęście, że program przewidywał krystalografię tylko w pierwszym 
roku oraz że egzamin z tego wstrętnego dla mnie przedmiotu według rozkładu 
egzaminacyjnego wypadał ostatnim. Do tego ostatniego egzaminu miałem wszystkie 
poprzednie zdane ze świetnym wynikiem. Los jednakże mi sprzyjał. Wyciągani bilet 
nr l, treść jego: wstęp, określenie danej nauki. Zaczynam coś opowiadać, 
profesor przerywa i zadaje mi szereg pytań, na żadne nie daję odpowiedzi. Ze 
stojącej przy nim na oddzielnym stole tacy bierze i podaje mi formę jakiegoś 
kryształu i zapytuje: "Co może mi pan powiedzieć o tym? Nie wie pan? zatem do 
jakiej grupy należy?" Biorę się na odwagę, zwracam się do profesora z 
następującymi słowami: "Panie profesorze, niech mnie pan więcej pytań nie 
zadaje, na żadne bowiem nie potrafię dać odpowiedzi. Nie umiem tego przedmiotu, 
od samego początku go nie rozumiałe^ Świat nie zginie, jeżeli jeden student, w 
tym wypadku ja, nie będzie
1 Z łac. molusca - mięczaki.
posiadał tego przedmiotu. Niech pan profesor spojrzy do dziennika
egzaminacyjnego, a przekona się pan profesor, że ze wszystkich
przedmiotów dostałem na egzaminie stopnie celujące, z jednej tył-	,
Ico zoologii, dobrze; dlatego też chcę prosić pana profesora o zlito
wanie się nade mną".
Poczciwiec spojrzał do dziennika, sprawdził prawdziwość słów moich. Wszyscy 
koledzy jednogłośnie wstawili się za mną. Zwrócił 123 się więc do mnie: 
"Postawię panu stopień dostateczny, lecz uprzedzam, że jeśli w roku przyszłym 
nie będzie pan umiał mineralogii, którą wam, panowie, będę wykładał, to już pana 
nie puszczę na kurs trzeci. Serdecznie podziękowałem za dobre słowa obiecując, 
że profesor w roku następnym będzie zadowolony z moich odpowiedzi na egzaminie. 
Tak się zakończył pierwszy rok moich nauk uniwersyteckich.
Największą rozrywka w czasie moich studiów był teatr, a zwłaszcza Teatr 
Rozmaitości, do którego najczęściej uczęszczałem. Nie opuszczałem żadnej 
premiery, były takie sztuczki, na których kilkakrotnie byłem obecny, najczęściej 
na tych, w których występowała moja ulubiona artystka Irena Trapszo-
Chodowiecka2. Ileż to razy po wyjściu z teatru wyczekiwałem na dworze przy 
tylnym wyjściu teatralnym ukazania się Trapszanki, by z innymi jej adoratorami 
jeszcze raz ją burzą oklasków obdarzyć. Rzadziej bywałem na operetkach i 
operach.
Gdy przyjeżdżała parę razy do roku Isia, sama dla spraw tuale-towych, a Eustachy 
rzadko jej towarzyszył, wówczas od południa do późnego wieczora w ciągu 
tygodnia, a nieraz dłużej, czas spędzałem z nią. Bywaliśmy co wieczór w jednym z 
teatrów, a po teatrze na luksusowej kolacji do późna w Hotelu Europejskim. 
Oczywiście wszystkie te rozkoszne bumblerki były. fundowane przez Isię. W takich 
wypadkach jednak bardzo cierpiały moje studia. Na wykłady ranne, a zwłaszcza na 
praktyczne zajęcia, uczęszczałem stale, jednorazowe bowiem opuszczenie ćwiczeń 
przedstawiało już pewna trudność w następnym ćwiczeniu. Toteż najczęściej po 
tygodniu podobnej hulanki miewałem ze trzy tygodnie bardzo ciężkiej i 
intensywnej pracy.
Ź krewnych i bliskich mieszkających stale w Warszawie miałem właściwie dwa domy: 
matkę Leli panią Helenę Ledóchowską, zamieszkałą z pasierbami Guciem i Adasiem i 
pasierbicą Lorką. Wszyscy troje byli mniej więcej zbliżeni do mnie latami. Pani 
Ledócho-wska bardzo mnie lubiła, stawiała mnie za przykład swojej młodzieży. 
Nazywałem ją ciocią, jakkolwiek krewną moją nie była. Odwiedzałem ją co najmniej 
raz w tygodniu. Oczywiście, w czasie pobytu Ruciów, co się zdarzało zwykle w 
karnawale, bywałem tam czę-Sciej. Drugą osobą, którą dość często odwiedzałem, 
była ciocia He-
Irena Trapszo-Chodowiecka (1868-1953), ze znakomitej rodziny aktorów, tynne )ej 
role m.in. w Zemście, Ślubach panieńskich, Mazepie.
lena Wańkowiczowa, wielka przyjaciółka mojej mamy, bawiąca zwykle latem w 
Dereszewiczach w drodze do Rudakowa, majątku jej synowej Helci.
W czasie karnawału zacząłem bywać u państwa Sianożęckich na lekcjach tańca, 
które się odbywały zwykle w dnie sobotnie. PQ trwającej godzinę lekcji i 
odejściu metra tańców, jeszcze godzinę 124 i lub dłużej tańczono przy muzyce 
fortepianowej. Bardzo milutka była panna domu, jeszcze młodziutka Wanda, 
późniejsza Mielżyń-ska. Bardzo skorzystałem z tych lekcji. Żadne jednak zabawy 
nie mogły mnie zastąpić teatru. Spotykałem się czasami z Blanche, która po 
opuszczeniu Dereszewicz, a następnie w poszukiwaniu pracy przybyła do Warszawy. 
Rok jeden była u pani Śniadeckiej przy jej córeczce Ludwice. Mieszkały one 
wówczas w okresie szkolnym w Pińsku. Chłopcy Śniadeccy uczęszczali w Pińsku do 
gimnazjum realnego. Zastępczynią zaś Blanche przy Dziunieczce została Frau-lein 
Luise Othmer. Zaprosiłem pewnego dnia Blanche do Teatru Rozmaitości. 
Siedzieliśmy w trzecim rzędzie krzeseł, bawiliśmy się doskonale, spotkałem kilka 
osób znajomych, którzy zapytywali mnie w palarni, co to za przystojna osoba, z 
którą flirtuję w teatrze. Po teatrze udaliśmy się do restauracji na kolację. Nie 
widziałem w tym wszystkim nic karygodnego. W jednym więc liście do rodziców, z 
którymi zwykle raz na tydzień korespondowałem, wspomniałem o tym spotkaniu się z 
Blanche. Oberwałem od mamy listownie co się zowie i zabroniono mnie w ogóle 
widywać się z nią. Zresztą bardzo prędko Blanche wyjechała do Łoszycy jako panna 
do towarzystwa Isi.
Wiosną pod koniec już moich egzaminów przyjechał do Warszawy mój ojciec dla 
nabycia aparatów do budującej się w Dereszewiczach rektyfikacji, jeszcze jednej 
z tak wielu już dokonanych inwestycji. Zamieszkał oczywiście u mnie. 
Dowiedziałem się od ojca, że Klosia z Dziunią wkrótce będą jechały za granicę do 
Rei-chenhallu3 na rok kuracji dla wzmocnienia zdrowia Dziunieczki, że z nimi 
będzie jechała również ciotka Puttkamerowa, matka Wawrzyńca, po którą Klosia ma 
po drodze zajechać do Wilna. Po namyśle ojciec zwraca się do mnie: "Wiesz co, 
jakoś mi źle wyglądasz, dobrze tobie na zdrowie posłuży, gdy odetchniesz górskim 
powietrzem. Po skończonych więc egzaminach puszczaj się za granicę, zobaczysz 
kawał świata. Klosia ciebie wyprzedzi. Wyrobię tobie zaraz paszport zagraniczny, 
gdyż jadę stąd do Mińska w różnych sprawach. Z Mińska więc tobie przyślę 
paszport oraz pieniądze zarówno na podróż, jak i zaopatrzenie się w cywilne 
ubrania" Uradowałem się z tego projektu i bardzo najdroższemu ojcu z* wszystkie 
jego dla mnie dobrodziejstwa dziękowałem.
Wobec tego, że ojciec ogromnie narzekał na moje czwarte pi?' tro, stanęło na 
tym, że przed wyjazdem jeszcze za granicę przenio-
3 Reichenhall - uzdrowisko w południowej Bawarii, u podnóża Alp.
se się d° zwalniającego się wkrótce w tymże domu i na tej samej klatce schodowej 
takiejże wielkości mieszkanie na pierwszym piętrze.
Załatwiwszy wymienioną przeprowadzkę, odprawiłem mojego Olesia do Dereszewicz, 
klucze zaś od nowego mieszkania wręczyłem właścicielowi kamienicy. Sam zaś 
spakowawszy bagaż w dwóch walizkach - jednej dużej, drugiej zaś małej podręcznej 
- 125 dość stremowany siadłem do wagonu drugiej klasy pociągu pośpiesznego 
Warszawa-Wiedeń. Na stacji Granica w nocy rewizja paszportów i bagaży. Ruszamy 
dalej, jesteśmy już w Austrii. Skończyły się potrójne sygnały rosyjskich 
dzwonków kolejowych i wykrzykiwania konduktorów o ruszaniu pociągu. Wjeżdżamy na 
stację Oderberg4, duży dworzec. Zapowiedź postoju osiem minut. Wyskakuję na 
stację, by coś przegryźć i łyknąć herbaty, pozostawiam w wagonie na moim miejscu 
otwartą mniejszą walizkę oraz kilka sprzętów na bankiecie5 z niej wyjętych. 
Wychodzę z bufetu stacyjnego na peron i z przerażeniem widzę oddalający się już 
pośpiesznie mój pociąg. Rozpacz mnie ogarnia i obawa o moje walizki, o ich 
zawartość, o moje nowiusieńkie ubranka, łzy mam w oczach.
Poczciwi ludziska skierowują mnie do biura zawiadowcy stacji, uspokajając przy 
tym, że u nas nic nie zginie, odnajdzie pan w Wiedniu wszystkie swoje rzeczy w 
całości, a w Rosji to co innego, w wagonie by wszystko porozkradali. Zawiadowca 
również mnie uspokoił oświadczając, że niezwłocznie w mojej obecności 
zatelefonuje do stacji wiedeńskiej o przechowanie takich to pakunków 
pozostawionych w wagonie w takiej to klasie, po które zgłosi się właściwy 
pasażer, przyjeżdżający z Oderbergu takim to pociągiem. Poza rozmową 
telefoniczną wysłałem jeszcze od siebie pośpieszną depeszę pod adresem wskazanym 
mi przez zawiadowcę stacji. W jaką godzinę później odjechałem miejscowym 
osobowym pociągiem, trwając nadal w wielkiej obawie o cenne moje walizki. 
Dojechałem do Wiednia późnym już wieczorem. I rzeczywiście, o radości, 
odzyskałem moje walizki, nawet pozostawione w nieładzie sprzęty na bankietce 
zostały skrzętnie zawinięte w papier i ułożone w pozostawionej otwartej walizce. 
Uczciwy, sumienny i porządny kraj. Podziękowawszy grzecznie oddawcy moich 
sprzętów pojechałem fiakrem do hotelu "Carlton", wskazanym mnie przez ojczulka 
drogiego. Spożyłem kolację w hotelu, nabyłem u portiera plan miasta i ułożyłem 
się do snu. Nazajutrz z rana wychodzę na miasto i bedekerem6 i planem w ręku. 
Zaczepia mnie zaraz posłaniec w czerwonej czapce i zwraca się do mnie po polsku 
z propozycją, bym wziął go na przewodnika do zwiedzania miasta, że oprowadzi 
mnie i pokaże wszystko, co jest w Wiedniu godne widzenia, oraz
Oderberg - dziś Bohumin (Czechosłowacja).	<•:><•'••.
5 Bankieta - ławka (z franc.). ' • ">, "' '*": f-'-'
Baedeker - słynna ongi firma przewodników turystycznych. fci"" '.'*"'• > ; •
że mnie będzie codziennie cyceronować. Wymienił przy tym bardzo nieznaczną kwotę 
gotówki za cały dzień. Zgadzam się na je"0 propozycję, zdziwiony jednak zapytuję 
go, skąd się domyślił, że je. stem Polakiem. A no - powiada - wyszedł pan z 
hotelu, w którym zatrzymują się zwykle goście polscy; że pan nie zna miasta był 
wskaźnik - plan, który pan w ręku trzymał, a że pan zamierza J26 zwiedzać 
osobliwości Wiednia, to przecie na to wskazuje bedeker pod pachą. Bawiłem w 
Wiedniu około tygodnia, pogoda była wspaniała, prawie upalna. Codziennie 
punktualnie o ósmej rano ople-kun mój w czerwonej czapce pukał do drzwi mojego 
pokoju hotelowego. Byłem już zawsze ubranym i po rannym śniadaniu wychodziliśmy 
na miasto z gotowym już projektem zwiedzenia w danym dniu takich lub innych 
godnych widzenia osobliwości. Jeśli zwiedzałem muzea, wchodziłem sam do środka, 
opiekun zaś mój oczekiwał zwykle na mnie, siedząc na stopniach wejściowych do 
danego gmachu lub gdzieś w umówionym miejscu w skwerze na ławce. W przerwach od 
zwiedzania spożywaliśmy na mieście w byle jakiej restauracji śniadanie lub 
obiad, który fundowałem mojemu towarzyszowi. W przejściu z jednego muzeum do 
drugiego lub do kościoła, czy też gmachu godnego widzenia połykaliśmy 
niezliczone ilości kufli wybornego piwa pilznera, by zaspokoić pragnienie. Sam 
bez przewodnika nigdy bym tak szczegółowo i w krótkim czasie nie zdołał poznać 
tak rozległego miasta ze wszystkimi jego osobliwościami. Wyjeżdżamy też 
parokrotnie za miasto. Byłem na Kahlen-bergu - górze, z której król Jan Sobieski 
kierował odsieczą Wiednia. Zwiedziłem Schónbrunn, rezydencję cesarską. Bardzo 
bogate Tiergarten. Oglądałem zabawy ludowe na Praterze. Zaprowadził mnie nawet 
mój opiekun do jakiegoś nocnego rozrywkowego lokalu, z którego jednak bardzo 
szybko się ulotniłem. Byłem też parę razy w teatrze, oczywiście bez mojego 
opiekuna. Dzięki niemu miałem możność przyjrzenia się wspaniałej procesji w 
dzień Bożego Ciała, w której brał udział cesarz Franciszek Józef w otoczeniu 
całej rodziny cesarskiej, oraz przepięknej wojskowej defiladzie, a zwłaszcza 
konnicy węgierskiej we wspaniałych mundurach i na cudownych koniach. Doznałem 
wielu wrażeń, lecz wyszastałem się porządnie z gotówki. Pożegnawszy się z moim 
towarzyszem, późnym wieczorem siadłem do pociągu i wczesnym już rankiem sta-
netem w Reichenhallu.
W ulewny deszcz dotarłem z dworca do pensjonatu, w którym mieszkała Klosia z 
Dziunieczką i ciocia Puttkamerowa. Dużośmy gawędzili, opowiadałem o moich 
przejściach egzaminowych i wrażeniach z pobytu w Wiedniu. Dowiedziałem się od 
Kłosi o pobycie już od kilku tygodni w Reichenhallu naszych krewnych, mojego 
ciotecznego brata Aleksandra Grabowskiego rodzącego się z Hor-wattówny, siostry 
mojej matki. Jego małżonki z domu Reytanówny, syna Henryka o parę lat młodszego 
ode mnie i córki Magdaleny o dwa lata młodszej od brata. Podobno cała rodzina 
bardzo ffliła
i sympatyczna. Klosia codziennie się z nimi spotyka, przeważnie na spacerach. 
Przyjechali na czas dłuższy do Reichenhallu dla wzmocnienia zdrowia dzieci. 
Synowi podobno bardzo służy pobyt w górskiej miejscowości, wzmocnił się i na 
zdrowiu poprawił. Natomiast z córeczka maja zmartwienie. Od pewnego czasu stale 
gorączkuje, trzymają ja w łóżku od szeregu dni.
Tegoż dnia wyszliśmy z Klosia i Dziunieczka na przechadzkę 127 po ulicach 
niewielkiej kuracyjnej mieściny, ślicznie położonej wśród pięknych drzewostanów, 
pokrywających dosyć już znacznej wysokości wzgórza, z których spływały w wielu 
miejscach szumiące bystro potoki. Stojąc właśnie nad takim potokiem, pędzącym z 
szumem i piana w dół, by się połączyć z większa rzeką, spotkaliśmy się z Heniem 
Grabowskim, powracającym z dalszego spaceru. Zapowiedzieliśmy się z popołudniowa 
wizytą u jego rodziców. Zły byłem za przekręcenie mojego nazwiska; w kurliście7 
gości zostało wydrukowane mylnie moje nazwisko: Anton von Kemenritz zamiast 
Kieniewicz.
Ogromnie miłe wrażenie odniosłem z wizyty u Grabowskich, zwłaszcza najbardziej 
upodobałem Aleksandra. Niezmiernie sympatyczny, wesoły, rozmowny, a z oczu 
widać, że jest to człowiek wielkiej dobroci. Małżonka jego, małego wzrostu, 
wychowana w Dreźnie, mówiąca świetnie wszelkimi cudzoziemskimi językami; bardzo 
dowcipna, lecz małomówna i przy pierwszym poznaniu robiła wrażenie osoby nieco 
podejrzliwej. Ciekaw byłem bardzo poznania ich córeczki. Niestety, od szeregu 
dni była chora i jeszcze leżąca. Umówiliśmy się z Grabowskimi, że odbędziemy 
wspólnie wycieczkę do Berchtesgaden8, gdy tylko Magdalena, którą rodzice 
nazywali Lalą, będzie mogła z domu wychodzić.
W kilka dni później, doczekawszy się pięknej pogody po całym szeregu ulewnych 
deszczów, wybraliśmy się na wymienioną wycieczkę. Czwórka Grabowskich, Klosia z 
Dziunią i ja. Ciocia Puttka-merowa pozostała w domu. Jechaliśmy przeszło godzinę 
dużym parokonnym omnibusem, mieszczącym przeszło dwadzieścia osób, bardzo wolno, 
gdyż stale pod górę. Berchtesgaden nieduże miasteczko, położone na ogromnie 
bogatych i bardzo głębokich, kilkupiętrowych pokładach soli. Ludność miasteczka 
to sami górnicy pracujący przy wydobywaniu soli. W pobliżu przepiękne jezioro - 
Kónigsee, kilkukilometrowej długości, niezbyt szerokie, do ćwierć kilometra 
najwyżej, otoczone przeważnie ze wszystkich stron skalistymi, prostopadłymi 
górami, zaledwie w nielicznych miejscach pokrytymi rzadkim drzewostanem lub 
ścielącymi się mchami. Kolor wody stale mieniący się od seledynowego 
przechodzący w zielony, potem naraz w błękit i szafir; głębokość znaczna, ale 
wobec
7 Kurlista - lista gości w uzdrowisku (z niem.).
8 Berchtesgaden w pół wieku potem zdobyło europejską sławę jako wczasowa 
rezydencja Hitlera.
nader przeźroczystej wody przy gładkiej powierzchni widać byi0 dno kamieniste. 
Żadnego podmuchu wiatru, słońce wysoko, p0. wietrze raczej upalne. Siadamy w 
ośmioro, wliczając wioślarza do dużej łodzi i wolno płyniemy wzdłuż jeziora, 
które to się rozl szerzą, to znowuż w niektórych miejscach zwęża. Stada dziki^ 
kaczek, zwykłych naszych krzyżówek, podpływają prawie do samej 128 > naszej 
łodzi i wyławiają z wody rzucane im przez nas kawałki bułek i chleba. 
Podziwialiśmy nad samym brzegiem jeziora malowrii. czy kościółek Sankt-
Bartholomea. Nieco dalej, gdy łódź się zatrzymała, nasz przewoźnik dał kilka 
strzałów z rewolweru, by nam za-demonstrować kilkakrotnie powtarzające się z 
różnych stron wspaniałe echo. Rozkoszna była ta przejażdżka, która niezatarte 
pozostawiła po sobie wspomnienie. Żal mi niezmiernie było biednej Lali, która 
fatalnie się czuła. Pomimo że była bardzo ciepło ubrana, z peleryną futrzaną na 
plecach, trzęsła się z chłodu i bardzo źle wyglądała. Nie przypuszczałem 
wówczas, że w kilka lat później biedactwo to zostanie moją żoną i matką moich 
dzieci.
Po powrocie do miasta pozostawiliśmy panie w cukierence, we trójkę zaś 
zjechaliśmy w głąb kopalni na specjalnie zbudowanych do zjazdu krzesełkach. 
Oprowadzano nas po różnych kondygnacjach, objaśniając procedurę wydobywania, 
ładowania, przewożenia oraz częściowego oczyszczania soli. Podjęliśmy się w 
końcu windą z mroków na świat Boży, całkiem oślepieni przez światło słoneczne. W 
kilka dni potem odbyliśmy jeszcze jedną wycieczkę razem z Grabowskimi. Lala 
powróciła już do zdrowia i mogła wziąć udział w wyprawie. Jechaliśmy dorożkami 
do drugiego jeziora - położonego powyżej Reichenhallu w odległości kilku 
kilometrów - pod nazwą Listsee. Było ono formy okrągłej, rozmiarów niewielkich, 
szmaragdowego koloru. Uderzająca była cisza nad brzegiem jeziora, jak gdyby 
wszystko, co tam żyło, na czas pewien całkowicie zamarło. Poza tymi dwiema 
wycieczkami w liczniejszym gronie odbywałem z Heniem codziennie w pogodne dnie 
bliższe i dalsze wycieczki pieszo w góry. Był to sezon leśnych poziomek. 
Zaszliśmy któregoś dnia do małej restauracyjki położonej w górach; kazaliśmy 
sobie podać większe porcje poziomek leśnych ze śmietaną - "mit Schmand". 
Oczekiwaliśmy niezmiernie długo na zamówione poziomki. Nareszcie podają nam 
jakąś absolutnie nie do przełknięcia, całkiem niejadalną potrawę. Coś w rodzaju 
klusek smażonych na oleju i osypanych poziomkami. Oczywiście nie dotknęliśmy się 
wymienionego dania. Okazało się, że w tej miejscowości nasza śmietanka nosiła 
nazwę "Sahn", zaś "Schmand" oznaczało nazwę tej właśnie wstrętnej niejadalnej 
potrawy. Wypi" liśmy więc parę kufli piwa i ruszyliśmy w powrotną drogę d° domu. 
Bardzo przyjemnie i wesoło minęły cztery tygodnie mojego, a sześć tygodni Kłosi 
pobytu w Reichenhallu. Czas już naglił do powrotu. Pożegnaliśmy się bardzo 
serdecznie i czule z Grabowski'
iściliśmy Reichenhall z zamiarem zatrzymania się w drodze tiej na kilka dni w 
Monachium.
*W tej stolicy Bawarii zajechaliśmy do dużego luksusowego holu yierjahreszeiten; 
był już późny wieczór i zmęczeni podróżą łożyliśmy się do snu. Nazajutrz 
poszedłem z Klosią i Dziunią na miasto, zamierzaliśmy zwiedzić Pinakotekę, czyli 
muzeum malar-fwa wszechświatowego. Ponieważ ciocia Puttkamerowa była zmęczona i 
w ogóle nie mogła dużo chodzić, zaprowadziliśmy ją do niewielkiego ogródka 
położonego bliziutko hotelu, posadziliśmy na ławce, z tym że my wrócimy do 
hotelu dopiero na obiad, więc gdyby ciocia miała dosyć siedzenia lub 
spacerowania w ogródku, zęby wracała do hotelu i czekała nas w numerze. Po 
dobrych kilku godzinach oglądania arcydzieł malarstwa oraz zwiedzenia 
ciekawszych ulic, placów i budynków miasta dosyć już zmęczeni powracaliśmy do 
hotelu. I o nasze zdziwienie, spotykamy ciocię jadąca dorożką. Skąd? dokąd? 
Dojrzała nas również, macha na nas ręką, zatrzymuje dorożkę, wysiada. Drżącym 
głosem, przestrachu pełna, zaczyna opowiadać swoje okropne przeżycie. Przez 
dłuższy czas siedziała na ławeczce lub przechadzała się w ogródku. Po pewnym 
czasie postanowiła wracać do hotelu, całkowicie jednak straciła orientację, 
zaczęła błądzić po różnych ulicach i do hotelu trafić nie mogła, co najgorzej, 
absolutnie zapomniała nazwy hotelu, w którym zamieszkała. Najęła więc dorożkę, 
którą zaczęła objeżdżać po kolei wszystkie możliwe hotele, przed każdym 
zatrzymywała się, wchodziła do środka i zwracała się do portiera z zapytaniem: 
"Wohnt ja hier die Grafin von Puttkamer" [czy tu mieszka hrabina Puttkamer - 
niem.]. Otrzymawszy odpowiedź przeczącą, powracała do swojej dorożki i jechała 
dalej do następnego najbliżej położonego hotelu. Jedno z drugim objechała około 
dwudziestu hoteli i szczęśliwie w swoich niesamowitych peregrynacjach spotkała 
się z nami. Radość jej była wielka. Obiecała sobie i nam, że więcej już sama na 
miasto nie będzie wychodziła.
Następnego dnia projektowaliśmy zwiedzić Gliptotekę9. Ponieważ do tego muzeum 
wstęp dla niepełnoletnich był zakazany, Dziunieczka musiała na ten czas pozostać 
w hotelu, dotrzymując towarzystwa cioci. Dziunią w płacz; jeśli dla niej wstęp 
do Glipto-teki jest wzbroniony, to my starsi nie mamy prawa bawić się i 
rozkoszować się zwiedzaniem i pozostawiać ją zapłakaną z ciotką-nu-dziarką. 
Jednym słowem spazmy, ryki, awantury. Musiałem użyć całej swojej powagi i tupnąć 
nogą. Uspokoiła się nieco. Wyszedłem z Klosią i obejrzawszy w szybkim tempie 
arcydzieła sztuki zgromadzone w muzeum, wracamy do hotelu i kogóż spotykamy? 
Dziunię ubraną w suknię swojej matki, podtrzymywaną ręką ze względu na 
niezmierną jej długość, kapelusz również matczyny włożony na ba-er, parasolka w 
ręku. Miała nadzieję, że ją w tym przebraniu
Gliptoteka - galeria starożytnej rzeźby (z grec.). K{	i
~ A- Kieniewicz, Nad Prypecia...	.
woźni wezmą za starszą panią i do gmachu wpuszczą. Nie jednak dojść do 
zamierzonego celu. Uśmieliśmy się bardzo z jej przebrania. Natomiast zastaliśmy 
ciocię w hotelu w najokropniH, szej rozpaczy, że Dziunia wyleciała nie 
opowiedziawszy się, Le może się zgubić lub jeszcze Niemiec ją pochwyci!!!
Jeszcze dzień jeden bez towarzystwa niewiast zwiedziłem w mieście różne bardzo 
ciekawe monachijskie lokale, do których wieczorami schodzą się przeważnie 
artyści na pogwarki, grę w sza-chy i najlepsze na świecie piwo. W ostatniej 
przed wyjazdem chwili wielki ogarnął nas strach. Zaczęliśmy obliczać pozostałe 
nasze fundusze i okazało się, że po opłaceniu rachunku hotelowego całość 
pozostałej u nas wszystkich gotówki nie może wystarczyć na dojechanie do kraju. 
Rozpacz nas ogarnia, nikogo w Monachium nie znamy, nikt nam nie pożyczy 
potrzebnej kwoty. Klosia po raz nie wiem już który przelicza swoje banknoty. Z 
torebki noszonej na piersiach je wyjmuje i wkłada z powrotem, naraz spostrzegam 
dwie sturublówki jakoś krzywo jedną na drugiej złożone. Wychwytuję z rąk Kłosi 
podejrzany banknot i cóż się okazuje - jeden banknot od wilgoci pod stanikiem 
tak mocno przylgnął do drugiego, że Klosia licząc brała dwa banknoty za jeden. 
Radość więc była wielka, gdyż ta przybywająca nam setka najzupełniej wystarczy 
na dojechanie do Warszawy. Z Monachium jednak jeszcze zatelegrafowałem do 
rodziców z prośbą, by nam do Warszawy telegraficznie nadesłali sukurs pieniężny.
Biedna ciocia właściwie w czasie całego pobytu za granicą bardzo się wynudziła. 
My młodzi całymi dniami byliśmy poza domem, ona zaś prawie ciągle osamotniona. 
Wieczorami jednak litowałem się nad nią i grywałem z nią w przekorę, czyli 
inaczej zwaną gapió-wkę. Lubiła bardzo tę grę w karty. Natomiast nie lubiła 
przegrywać, umiejętnie więc podszachrowywała.
Dojechaliśmy szczęśliwie do Warszawy, zastaliśmy już nadesłaną gotówkę. 
Odprowadziłem ciocię na dworzec, wsadziłem do wagonu. Sama już dojechała do 
Wilna. Na życzenie Kłosi, dotyczące urządzenia w czasie wakacji po raz drugi 
lekcji tańca dla Dziunie-czki, porozumiałem się z p. Bieleckim, solistą 
baletmistrzem Opery Warszawskiej i zaprosiłem go na sierpień do Dereszewicz. My 
zaś, spędziwszy dwa dni z noclegami w moim mieszkaniu, wyjechaliśmy do domu.
Wakacje zeszły mi niezmiernie przyjemnie. Polowałem z wy-złem bardzo dużo. 
Ojciec miał wówczas doskonałego psa Bekasa. Był to długowłosy jasnożółty seter, 
wielki flegmatyk, rzadko kiedy podbiegał kłusem, nigdy nie wpadał w galop, po co 
miał się fatygować i męczyć, kiedy był obdarzony tak fenomenalnym węchem. że 
każdego cietrzewia, zaszytego głęboko w trawach czy krzakach, już o kilkaset 
kroków zwęszył. O ile ojciec nie jechał na polowań^; brałem Bekasa i wówczas 
wynik polowania zawsze był bardziLi udany niż gdy chodziłem z innym psem. Poza 
tym Bekas był psel"
bardzo rozumnym, sypiał zawsze na sienniku w przedpokoju. Robi-ł wrażenie, że 
leżąc nadsłuchuje, o czym rozmowa się toczy w jadalnym pokoju przy stole. I gdy 
mój ojciec wieczorem przy kolacji w zamiarze jechania następnego dnia na 
polowanie zwracał się głośno do służącego, by zawołano Moroza - Bekas 
natychmiast oodejmował się ze swego siennika, łapą otwierał drzwi do salonu, 
wsuwał się cicho do jadalnego i kładł się pod stołem. Gdy zaś za-wezwany Moroz 
się zjawiał i ojciec z nim ustalał godzinę wyjazdu i miejscowość, dokąd zamierza 
jechać - Bekas wolnym krokiem opuszczał pokoje, szedł w stronę stajni i tam noc 
spędzał; o ile zaś była otwarta wozownia, wskakiwał do bryczki, która jeżdżono 
na polowanie, i w niej się na spoczynek układał.
Stosownie do porozumienia pan Bielecki-tancmistrz zjechał do Dereszewicz w 
połowie sierpnia. Dwa razy dziennie po godzinie trenował Dzłunieczkę i Janiusię, 
kształcąc je w wielkiej sztuce tanecznej i wyrabiając w nich piękność ruchów: 
rak, głowy, nóg i giętkość korpusu. Wykorzystałem osobiście pobyt mistrza. 
Wyszkolił mnie znakomicie w mazurze, tak że uchodziłem nawet potem w salonach 
warszawskich za dobrego mazurzystę i tańczącego świetnie walca. Nauczył Dziunię 
i mnie tańczyć solo pokazowego mazura z wielu figurami. Popisywaliśmy się tymi 
solowymi tańcami zwykle po południu przed ciocia Mikulską, która z zachwytu i 
rozczulenia nad naszymi pełnymi wdzięku ruchami, zwłaszcza przy menuecie łzy 
roniła. Bielecki traktował swój fach bardzo poważnie i stale nad sobą samym 
pracował. Niejednokrotnie widywałem go z daleka spacerującego w parku wolnym 
krokiem, w pewnej chwili zaczynał raptownie podskakiwać, wybijać hołubce, 
podnosić, przysiadać i inne dziwaczne wykonywać ruchy. Nie były to jednak 
ćwiczenia nóg i ciała, lecz tworzenie nowego solowego tańca w balecie 
operetkowym bądź operowym.
Rad byłem bardzo z pierwszych moich -wakacji uniwersyteckich, spędzonych 
częściowo za granicą, częściowo zaś w ukochanym domu rodzinnym. Czas już było 
wracać do Warszawy. Na wy-jezdnem obiecywałem sobie radosny przyjazd po raz 
pierwszy na trzytygodniowy pobyt wakacji zimowych.
Pierwsze półrocze na drugim kursie minęło bardzo szybko, pracowałem nadzwyczaj 
sumiennie, uczęszczając na wszystkie omal wykłady i pracując po południu w 
laboratoriach. Cieszyłem się bardzo, że obrałem wydział przyrodniczy, a nie 
inny. Zaszedł w tym okresie bardzo przykry w skutkach incydent. W czasie wykładu 
fizyki przez znienawidzonego rusofla-polakożercę w dużej auli, w której była 
przewaga studentów matematyków, medyków i innych, przyrodników zaś znaczna 
mniejszość, niewiadomy osobnik z ostatnich ławek tak zręcznie rzucił w stronę 
katedry kaloszem, ZP trafił nim profesora w samą twarz. Równocześnie w auli 
rozległy Slę krzyki, rwetes, gwizdy, wołania: precz, won itp. Uniwersytet zo-
stał zamknięty. Dwa tygodnie przeprowadzano śledztwo, badano
pedlów, studentów Moskali. Prawdopodobnie na podstawie ich zeznań sławny 
Apuchtin, przedstawiciel Ministerstwa Oświecenia tia Królestwo, zarządził 
usunięcie kilkudziesięciu studentów z różnych kursów i wydziałów bez prawa 
wstąpienia do innych uniwersytetów, kilkunastu zaś studentów zostało 
przeniesionych do uniwersytetu w Dorpacie10. Z mojego wydziału szczęśliwie żaden 
stu-132 dent wówczas nie ucierpiał. Pedel naszego wydziału okazał wiele 
poczciwości w czasie badań i nas wszystkich obronił. A jak się zachował 
profesor? Nic sobie z tego incydentu nie robił, pozostał na stanowisku i 
wykładał nadal, lecz w prawie pustej sali. Słuchało go zaledwie kilkudziesięciu 
Moskali, wszyscy bowiem Polacy oraz Żydzi polscy, a nawet niektórzy porządniejsi 
Rosjanie, zaprzestali do końca roku uczęszczać na jego wykłady.
W związku z wymienionym incydentem i zamknięciem uniwersytetu na czas dłuższy 
ferie zimowe rozpoczęły się wcześniej niż zwykle, z czego się bardzo cieszyłem. 
Ojca zastałem w wyjątkowo dobrym humorze. Zima ostra, rzeka stanęła wcześnie, 
toteż w pełni było zwożenie siana do folwarków z różnych odległych błotnych łąk, 
a zwłaszcza zza rzeki. Codziennie do każdego folwarku po sto i więcej sań 
naładowanych sianem pod wieczór wjeżdżało do stodół, lub też zajeżdżało pod 
rozpoczęte już sterty. Ostatnie zaprojektowane przez ojca inwestycje zostały 
wykonane. W Dereszewi-czach za folwarkiem nad brzegiem Prypeci stanęła murowana 
rektyfikacja z przyległymi murowanymi składami i dwoma mieszkalnymi domami. Jest 
już w ruchu. Codziennie prawie z różnych odległych majątków przychodzą 
transporty spirytusu gorzelanego w kufach żelaznych do dereszewickiej 
rektyfikacji. Z trzech własnych gorzelni co dwa tygodnie przewożony jest również 
spirytus. Zlewa się go do żelaznych cystern, kolejno oczyszcza z fuzli, to jest 
rektyfikuje, i magazynuje się w innych przeznaczonych dla rektyfikatu 
cysternach. W miarę zapotrzebowania rektyfikat był wywożony w kufach, częściowo 
do kolei na eksport, częściowo zaś do miasteczka Petrykowa, gdzie ojciec 
wybudował dużą rozlewnie, w której przerabiano spirytus na wódkę, butelkowano 
ją, lub też skażano spirytus na denaturat. Wszystkie te czynności były 
dokonywane pod nadzorem urzędników państwowych, tak zwanych ak-cyźników. Jeden 
taki akcyźnik mieszkał stale w Dereszewiczach, w oddzielnym domku wybudowanym 
przy rektyfikacji. Kierownikiem zaś z ramienia ojca był pan Lukstenek - Łotysz, 
bardzo porządny i uczciwy pracownik.
Ojczulek w ogóle był uradowany, że doprowadził do skutku wszystkie 
zaprojektowane przez siebie inwestycje gospodarcze,
10 Przygoda ta spotkała w roku 1898 profesora fizyki Piotra Ziłowa. Władze 
relegowały wówczas kilkudziesięciu studentów, odmówiono też zaliczenia roto1 
wszystkim pierwszorocznym studentom medycyny. Apuchtin nie był już wtedy k11" 
ratorem okręgu szkolnego.
133
a więc tartak, trzy gorzelnie parowe z dwoma przy nich młynami na razówkę i 
pytel, rektyfikację i rozlewnię. Czasami mówił: "Zrobiłem swoje, niech już teraz 
synowie dalej pracują i zakładają inne fabryki".
Wyjątkowo wesołe i bardzo miłe były święta Bożego Narodzenia tego 1898 roku. 
Zjechała się w komplecie cała rodzina. Rucio-yfie już od miesiąca bawili w 
Bryniewie. W każdą niedzielę stale, a nieraz w ciągu tygodnia parę razy, 
dojeżdżali do Dereszewicz. Przybyli Wawrzyniec z dziewięcioletnią Janiusią i jej 
opiekunką Adiną, Lubańscy, bracia Staś i Karolek Ordowie, kochany mój dawny 
opiekun Popowski, no i jak zwykle stały bywalec w święta i uroczystości rodzinne 
doktor Rudolf Nawrocki z Petrykowa.
Tu chcę słów parę powiedzieć o Stasiu Ordzie. Był on synem siostry mojego ojca. 
Po śmierci jego matki ojciec mój wziął kilkuletniego Stasia na wychowanie do 
Dereszewicz; Staś był o dwa lata młodszy od Rucia. Jako dziecko wielkim był 
psotnikiem, nie chciał się uczyć i stale ze wszystkimi się wykłócał. Ulubioną 
jego czynnością było składanie do pudełek zebranych wszelkich szmatek i gał-
ganków. Jeśli inne dziecko ośmieliło się dotknąć jego pudełka lub szmatki, 
wrzeszczał w niebogłosy na cały dom: "Nie luś, to mój pudełek!" Ojciec mój 
bardzo go karcił za te ciągłe wykrzykiwania. Gdy trochę podrósł, wyszedł spod 
opieki ojca. Został potem oddany do Szkoły Wojskowej w Połocku, gdzie podobno 
bardzo broił.
Do tradycyjnej wieczerzy wigilijnej zasiadało w Dereszewi-czach zwykle około 
dwudziestu osób. Stół był długi, rozciągnięty, zasłany pięknym obrusem na 
pachnącym sianie. Duże dwa srebrne kandelabry na stole. W dwóch rogach pokoju 
snopy zboża. Po czterech rogach stołu tradycyjne talerze z niejadalnymi, jak 
mówiliśmy, dzieci, paskudztewkami, zwanymi kutja. Menu: 1. kwasek zabielany z 
uszkami z grzybów; 2. szczupak duży w całku po polsku, czyli z jajkiem; 3. 
leszcz smażony nadziewany kaszą gryczaną; 4. łamańce z makiem; 5. kompot z 
suszonych gruszek i jabłek; 6. kisiel z mlekiem makowym i migdałowym do wyboru. 
Do tego starka i wina czerwone i białe, zwykle krajowe. Herbata i kilka gatunków 
przeróżnych strucli i moc przywiezionych zwykle z Pińska rozmaitych bakalii.
Po wieczerzy zapalenie choinki, bardzo gustownie ubranej, tym razem przez 
Fraulein Louise Othmer, nauczycielkę Dziuni, i rozdawanie przez mamę różnych 
upominków dla młodzieży. Przy choince śpiewano kolędy. O ile mój ojciec dbał 
bardzo o tradycję 1 wymagał, by co roku było to samo menu na wieczerzy 
wigilijnej \ rozkoszował się kolędami, o tyle nie cierpiał choinki. Twierdził, 
2e to zwyczaj niemiecki. Z dawnych moich lat dziecinnych pamiętam, choinka 
urządzana zwykle bywała w sali na starej górze. Nigdy 'ttoj ojciec nie bywał 
obecny. Później już godził się z widokiem ch°inki nawet w salonie. Irytowało go 
jednak, że Fraulein Louise Jako Niemka nie mogłaby przeżyć świąt, gdyby nie 
miała choinki
przez siebie zapalanej co wieczór aż do święta Trzech Króli Ojczulek w podobnych 
wypadkach zwykł podpluwać i burczeć lecz w swej dobroci nie stawiał absolutnego 
veta, zaś Louise prze? cały czas przesiadywała zadumana przy choince aż ostatnia 
świeczka gasła.
Tryb życia świątecznego gości w następnych dniach po wigiUj •134 był 
następujący. Ranne śniadania były obfite w różne pieczywa i wszelkiego rodzaju 
świeże kiełbaski, rolady, pasztety itp. z garnuszkami przy każdym nakryciu 
parzonej śmietanki, pokrytej grubą warstwą kożuszka z ciemnymi plamkami. Te 
ranne śniadania przeciągały się zwykle dość długo, zależnie od schodzenia się 
gości z apartamentów sypialnych do jadalnego pokoju. O godzinie 12 pierwszego i 
drugiego dnia świąt szło się do kaplicy, gdzie mama odczyty, wała różne 
okolicznościowe modlitwy, parę litanii i właściwą na dany dzień Ewangelię. Przy 
silnych mrozach lub zamieciach śnieżnych modlitwy były odmawiane w sypialnym 
pokoju rodziców. Po czym szwagrowie zasiadali w małym saloniku do partii 
pikieta, która z przerwami na czas posiłków ciągnęła się w nieskończoność. Przed 
obiadem podawano w dużym salonie zakąski ustawione na odpowiednio nakrytym 
niewielkim stoliku. A więc znów wyśmienita starka i różne puszki: z homarem, 
sardynkami, kilkami, śledzikami, kawiorem prasowanym, w wypadku przyjazdu 
ważniejszych gości figurował kawior ziarnisty, z dodatkiem oczywiście domowych 
wyrobów masarskich. Zakąski te spożywano na stojąco, po czym przechodzono do 
jadalnego. Menu obiadowe co roku to samo: Świeże kiełbasy i kaszanki (bez 
czosnku!!) z surową kwaszoną kapustą. Bulion klarowny z pasztecikami paru 
gatunków. Pieczeń, jaka się nadarzy, a więc polędwica lub rosbif, czy też 
pieczeń cielęca. Następnie indyki z kasztanami, obowiązkowo jakaś jarzyna i 
lody. Po obiedzie podawano do salonu czarną kawę, herbatę, moc bakalii, owoce 
własne oraz sprowadzane pomarańcze i mandarynki. Klosze z bakaliami przez całe 
popołudnie stary w salonie i gryzło się te słodycze bez przerwy. Wieczorem 
kolacja z dwóch dań: potrawa mięsna i słodka. W salonie po południu figurował 
stolik do kart. Zasiadali przy nim zwykle starsi panowie do winta, zwłaszcza gdy 
był obecny doktor Nawrocki, który bez codziennej partyjki obejść się nie mógł.
Trzeciego dnia świąt zwykle całe towarzystwo jechało do Bry-niewa, gdzie kuchnia 
była zawsze o wiele wykwintniejsza od derę-szewickiej, pomimo że w owym roku 
1898 był jeszcze u rodziców starej szkoły bardzo dobry kucharz Makary, który w 
parę lat później życie zakończył. W Bryniewie świetnie się zawsze bawiono-Lela 
była doskonałą organizatorką wszelkich zabaw, miała m°c przeróżnych projektów i 
pomysłów, wnosiła ożywienie i swoją wesołością wszystkich do zabaw, śmiechu i 
radości umiała Sławne były, o których fama głosiła i w innych powiatach, tak ne 
Les bals de Bryniew [bale bryniowskie - franc.].
W roku opisywanym obecnie taki bal bryniewski odbył się w Dereszewiczach. 
Tańczono w niebieskim salonie przy muzyce petrykowskich Żydków, którzy 
samorzutnie co roku w okresie świątecznym zjawiali się. Tańczono w kilka 
zaledwie par, lecz bardzo ochoczo. Tańce prowadził z wielkim ożywieniem Eustachy 
Lu-bański. Kolejność tańców, jak zwykle ówczesna. Bal rozpoczynał się walcem, 
potem kontredans o sześciu figurach, walc drugi i zamaszysty, bogaty w przeróżne 
figury mazur. Nawet Popowski wraz z doktorem Nawrockim, spoceni okrutnie, 
przebiegali przez salon ze swoimi tancerkami.
Drugi taki bal, być może jeszcze bardziej ożywiony, odbył się po Nowym Roku w 
Bryniewie. 2 wyjątkiem rodziców całe towarzystwo dereszewickie było w komplecie. 
O zmroku w jadalnym zapalono duża, bardzo bogato ubrana choinkę, przy której 
odbywało się rozdawnictwo różnych prezentów dla służby dworskiej oraz całego 
grona dzieci fornalskich, po kolacji zaś tańczono ochoczo do późna.
W późniejszych latach miejsce bali bryniewskich zajęły przedstawienia teatralne 
urządzane i reżyserowane przez Lelę. Często były grywane sztuki jej pióra.
W obecnym okresie świątecznym parę razy polowaliśmy z na
gonką na dziki, których sporo się trzymało w lasach zarzecznych.
Zabiłem wówczas pierwszego mojego dzika, niewielkiego warchla
ka. Do śmierci nie zapomnę doznanych wówczas wrażeń, a równo
cześnie okropnej bury, którą oberwałem od ojca. Bardzo duże sta
do zostało otoczone na dość znacznej powierzchni pięknego lasu	I
liściastego. Moroz ustawił lepszych i godniejszych myśliwych na "
najlepszych, jak mu się wydawało, stanowiskach, mnie zaś najmłod
szego, wyczuwałem, że postawił na całkiem niepewnym miejscu.
Okazało się jednak, że się grubo pomylił. Gdy tylko odezwała się
naganka, dojrzałem z daleka kolosalne stado złożone z wielkich,
średnich wielkości i całkiem małych warchlaków drobnym tru
chcikiem biegnących w moją stronę na sztych11. Sam zamarłem,
serce zaś kołatać zaczęło, przytuliłem się do drzewa, strzelba kiwać
się zaczęła w moich drżących z emocji rękach. Palnąłem dwa razy
i spudłowałem haniebnie. Rozproszyło się stado w różne strony.
Miałem czas nabić strzelbę i jeszcze dwa razy wystrzelić do ostat
nich biegnących za stadem warchlaków, z których jednego położy-
tern, lecz i to dopiero dwoma strzałami go dobijałem. Ojczulek był
w furii, że polowanie się nie udało, wyłajał Moroza, że mnie
w złym miejscu postawił, ja zaś oberwałem niesamowicie: "Pudla-
rzu, ty do dzików strzelasz, jak do dubeltów! Co z ciebie wyrośnie?
I ti> tobie tylko po posadzce, a nie na zwierza do lasu jeździć!"
Jakkolwiek przykro mi było usłyszeć przy wszystkich obecnych na-
Na sztych - prosto na myśliwego, nie zaś bokiem (z niem.).
ganiaczach czynione mi wymówki, w duszy jednak uradowany byłem z pierwszego, co 
prawda nie odyńca, lecz jednak zabitego dzika.
Po wyjeździe gości jeszcze kilka razy jeździłem z Morozem saneczkami na zające 
objazdem. O sposobie tego polowania będzie mowa w późniejszych rozdziałach.
\ 36	Nadszedł już termin powrotu do pracy. Ze smutkiem żegnałem
się z domem i rodziną na dłuższy już czas, do lata. O przyjeździe
na ferie wielkanocne nie mogło być mowy ze względu na odbywa
jące się w tym czasie egzaminy. Był to okres najbardziej wytężonej
pracy. Rozstanie nie trwało jednak długo, gdyż we dwa tygodnie
po moim do Warszawy powrocie zjechali Ruciowie oraz Stasiowie
Horwattowie. Karnawał był w pełni. Warszawa, rzec można, szalała.
Codziennie bal za balem: prywatne, publiczne, dobroczynne. Obie
moje pary mieszkały u matki swojej, pani Ledóchowskiej,
w obszernym mieszkaniu przy ulicy Wiejskiej. Nie było dnia, by
Lela i Sofineta nie tańczyły. Obie miały kolosalne powodzenie,
gdyż przepięknie tańczyły, zwłaszcza mazura, toteż stale obie figu
rowały z najlepszymi tancerzami w pierwszej czwórce. Ja się też
trochę ruszałem. Sprawiłem sobie frak i dwa do trzech razy w tygo
dniu bywałem na mniejszych i większych przyjęciach z tańcami.
Na jednym z większych dobroczynnych bali publicznych, odbywa
jącym się w pięknej sali ratuszowej, na którym byłem obecny, do
znali Ruciowie, a raczej Lela, dwu wstrząsów. Wszedłszy w ratuszu
po schodach na drugie piętro, Rucio spostrzegł u Leli brak przy
gorsie dużej bardzo pięknej kwadratowej klamry brylantowej. Roz
pacz! Przed wyjazdem na bal Rucio własnoręcznie przypiął Leli tę
broszę. Gdzie wypadła? Czy jeszcze w domu, czy w karecie?
A może przy wysiadaniu na ulicy? Pogodzili się już byli ze stratą
przepięknej biżuterii, którą zachwycały się wszystkie znajome pa
nie. Bardzo szczęśliwie się stało, że właśnie jedna ze znajomych
Leli dojrzała w kącie na jednym ze stopni jakiś bardzo błyszczący
przedmiot, podniosła go i poznała w nim klamrę Leli. Cóż to były
za podskoki i radość Leli, gdy jej wręczono tak cenną zgubę. Dru
giego wstrząsu tegoż dnia w ratuszu doznała Lela w trakcie oży
wionego tańczenia figury mazurowej. Poczuła naraz, że coś nie
w porządku w tualecie. Nogi zaczynają się plątać, wreszcie nie
mogą się wcale poruszać. Zmuszona jest przerwać taniec. Dojrzała
Rucia w tłumie. On zaniepokojony tym, co się stało. ,Jerome, Jero-
me, ratuj! Je perd mes pantalons!" [Hieronimie, gubię majtki -
franc.]. Wolno posuwając nogami doszła do damskiej ubieralni. P°
krótkiej chwili znowu tańczyła. Większa część publiczności wie
działa o zaszłym wypadku i podżartowywała z Leli.
Lela codziennie poświęcała kilka godzin na pisanie dwócn dzienników. Oba 
znajdowały się zawsze pod kluczem w specjału6! teczce. Miał prawo wglądu do nich 
jedynie Rucio. Czasami póz** lała Dziuni odczytać niektóre ustępy. W małym 
dzienniku n°to
wała codzienny rachunek sumienia, plan czynności na d/ień bieżący i krótkie 
streszczenie tego, co miała pisać w dużym dzienniku. Duży dziennik roczny 
składał się z czterech grubych oprawnych książek jednakowego rozmiaru. 
Wykonywane były na zamówienie w Warszawie u Szustra12. W tych dziennikach 
opisywała szczegółowo cały przebieg dnia, wszystkie swoje czynności i dobre 
uczynki, wszystkie przyjemności i smutki, działalność osób innych, pochwa-ły lub 
krytyki. Ważniejsze ustępy podkreślała czerwonym atramentem, stawiała moc 
wykrzykników. Streszczała przeczytane książki, lub też własne nowe utwory. Przy 
imionach szwagra i jego żony lub dzieci zjawiały się zwykle wykrzykniki, albo 
znaki zapytania. Jednym słowem notowała wszystko o życiu swoim i swojego 
otoczenia.
W bieżącym okresie karnawałowym doznałem wielkiego wstrząsu, smutku i wiele 
miałem kłopotu. Pewnej nocy obudziło mnie silne dzwonienie i stukanie do drzwi 
mojego mieszkania. Oleś otwiera. Jest to posłaniec z Hotelu Europejskiego z 
kartką do mnie. Pisze Władzio Tyszkiewicz, mój brat cioteczny, żebym natychmiast 
przybył do restauracji hotelowej, gdzie będzie mnie oczekiwał. Sprawa ważna i 
bardzo pilna. Znajomy posłaniec potwierdza, że pan hrabia koniecznie oczekuje 
natychmiastowego mojego przybycia, lecz nie wie, o co rzecz idzie. Ubieram się w 
pośpiechu i różne mnie myśli przychodzą do głowy. Może to pojedynek, sprawa 
miłosna?... Wychodzę, chwytam na placu Św. Aleksandra dorożkę i wpadam do 
restauracji hotelowej. W głębi sali przy stoliku siedzi trzech panów we frakach. 
Władzio, zobaczywszy mnie wchodzącego, wstaje i podchodzi pośpiesznie na moje 
spotkanie. Dowiaduję się, że Staś Orda na balu u Czetwertyńskich dostał jakiegoś 
nerwowego ataku w związku z otrzymaniem rekuzy od jednej panny. Podobno potem 
uganiał się za nią w salonie aż do czasu, gdy go z trudem zdołano wyprowadzić. 
Zapewnia mnie Władzio, że w danej chwili już się uspokoił i oprzytomniał. 
Potrzebuje jednak pewnej opieki, więc jako najbliższy jego krewny, powinieneś - 
zwraca się do mnie - nim się zaopiekować. Po tych słowach Władzio ze swoim 
towarzyszem pośpiesznie się ulotnili, pozostawiwszy mojej opiece biednego Stasia 
w okropnym rozstroju nerwowym. Szczęśliwie, że mieszkał w tymże hotelu na 
piętrze. Po długich perswazjach udało mi się wreszcie namówić go do opuszczenia 
restauracji i do udania się do swojego numeru. Był spokojny, lecz stale wyrażał 
chęć powrotu na bal. Używać musiałem chwilami siły, by się nie wyrwał z moich 
rak. Gdy doszliśmy do )^go pokoju, zamknęłem drzwi na klucz i wziąłem klucz do 
kiesze-m- Wreszcie dał się rozebrać i ułożył się do łóżka. Wykonywał Wszystkie 
moje polecenia, mocno był jednak podniecony i leżąc
Franciszek Szuster, spekulant budowlany, właściciel parku "Promenada" na °towie, 
miał też elegancki magazyn z papeterią w gmachu Hotelu Europejskiego.
gadał bez przerwy, powtarzając w kółko jedno i to samo. Obawiając się 
pozostawienia go samego, siedziałem przy nim aż do rana. W nocy jeszcze wysłałem 
pilny telegram do Nowoszyc pod adresem Karola oraz opiekuna rodziny o 
natychmiastowy ich przyjazd. Dwa dni jednak minęły zanim wezwani przeze mnie 
przybyli. Czułem się już bardzo wymęczony, czuwając bez przerwy przy bied-f §8 
nYm chorym. W parę dni później wywieziono go do Kowanówka, gdzie ulokowany 
został w zakładzie dla nerwowo chorych. Po odbyciu tam kilkumiesięcznej kuracji 
wyzdrowiał i powrócił do domu. W przejeździe przez Warszawę odwiedził mnie i 
bardzo mi dziękował za okazaną mu w czasie choroby opiekę. Na razie go nie 
poznałem, zapuścił długą gęstą brodę i niezmiernie się zmienił na twarzy. Wiózł 
do domu przepięknego psa, doga szwedzkiego.
Opisany incydent bardzo szarpnął moimi nerwami, zaprzestałem karnawałować, a 
korzystając z paru dni galówek13, pojechałem do Puław, by odwiedzić Stasia 
Horwatta z Hołowczyc, który po ukończeniu szkoły realnej w Kijowie wstąpił w 
bieżącym roku do Instytutu Agronomicznego w Puławach. Spędziwszy z nim jeden 
dzień, namówiłem go, by jechał ze mną na hulankę do Warszawy. Nie wprowadzałem 
go na bale do salonów warszawskich, nie miał na to ochoty, ani zresztą 
odpowiedniego stroju, natomiast codziennie w ciągu całego tygodnia bywaliśmy w 
teatrze, a nawet jednej niedzieli na dwóch przedstawieniach, popołudniowym i 
wieczornym.
Przyznać jednak muszę, że pomimo karnawałowania uczęszczałem sumiennie na 
wykłady, odkładając jedynie popołudniowe prace laboratoryjne na okres nieco 
późniejszy. Coraz bardziej zajmowały mnie wszystkie działy nauk przyrodniczych. 
Świetnie przyswoiłem sobie mineralogię, pamiętając zeszłoroczne ostrzeżenie 
profesora krystalografii. Od połowy postu zabrałem się do intensywnej pracy 
wobec zbliżających się za kilka tygodni sześciu egzaminów. Tak zwanego obkuwania 
się na pamięć było bardzo dużo ze względu na wielką ilość nazw łacińskich. 
Pierwszy egzamin był z chemii organicznej. Był to przedmiot bardzo trudny i 
profesor wielce wymagający. Pomimo że najmniej wzbudzał we mnie zainteresowania, 
jednak odpowiadałem całkiem dobrze. W kilka dni później świetnie mi poszedł 
egzamin właśnie z mineralogii. Na wyrywki z całego kursu zadawał mi profesor 
pytania, na które doskonale odpowiedziałem14. Pamiętał wybornie o nieudanym moim 
zeszłorocznym egzaminie z krystalografii i dlatego stosownie do zapowiedzi tak 
solidnie wymęczył mnie obecnie.
13 Galówka - państwowe święto w rocznicę uroczystości członków rodziny 
cesarskiej.
14 Owym profesorem był Georgij Wulf. H. Kiepurska pisze o nim w DZ'e'
jach Uniwersytetu Warszawskiego, s. 537, że "w decydujących momentach op0'
wiadał się po stronie żądań polskich".	,...,.
Po tym egzaminie poczułem się niewyraźnie: dreszcze, ból głowy. Następny egzamin 
wypadał za kilka dni. Zaszedłem do doktora Sommera, który stale leczył moją 
mamę. Oskultował mnie, sprawdził wysoką temperaturę, przepisał lekarstwo i kazał 
położyć się. Obiecał nazajutrz odwiedzić mnie. Co do egzaminów kiwał głową, 
przypuszczając, że choroba może się przedłużyć. Następnego dnia temperatura 
znacznie się podniosła i doktor orzekł, że mam tyfus 139 brzuszny. A więc 
przepadły moje egzaminy! Wysłałem Olesia z kartką do kolegi Kuczyńskiego z 
prośbą, by mnie odwiedził. Bardzo poczciwie przybiegł natychmiast. Prosiłem, by 
załatwił w Uniwersytecie wszystkie wymagane formalności, dotyczące zezwolenia na 
składanie egzaminów po wakacjach ze względu na moją ciężką chorobę. Już 
nazajutrz przybył kolega z doktorem uniwersyteckim, który stwierdziwszy moją 
chorobę, wydał odpowiednie świadectwo. Poza tym dał mi do podpisu podanie do 
władz uniwersyteckich o zwolnienie mnie z powodu choroby od egzaminów wiosennych 
i o zezwolenie składania ich na jesieni. Jednocześnie pocieszył mnie, że 
Rektor15 oznajmił, iż moja sprawa zostanie przychylnie załatwiona, jedyna 
przykrość jest ta, że będę musiał na jesieni powtórnie zdawać egzaminy z 
przedmiotów, które obecnie składałem. Bardzo byli poczciwi moi koledzy, z 
którymi prawdę mówiąc nie miałem bliskiego kontaktu. Stale to ten, to ów wpadał, 
by się o stanie mojego zdrowia dowiedzieć i opowiedzieć o przebiegu dalszych 
egzaminów. Bardzo fatalnie się czułem, gorączka stale była wysoka. Posłałem 
Olesia do cioci Wańkowiczowej z prośbą, by napisała bez straszenia słówko do 
mamy o stanie mojego zdrowia. Poczciwa ciocia natychmiast do mnie przybyła, 
zirytowała mnie jednak solidnie, stanowczo twierdząc, że przy tak wysokiej 
temperaturze i bólu głowy niezbędne jest postawienie synapiz-mu16 na nasadzie 
nosa pomiędzy oczami. Żachnąłem się na tę propozycję. W swej poczciwości, 
codziennie mnie odwiedzała. O tej mojej chorobie dowiedziała się, nie wiem z 
jakiego źródła, pani Le-dóchowska, niezwłocznie mnie też odwiedziła. Doktor 
Sommer co parę dni wpadał do mnie. Gdy mama przyjechała i zamieszkała u mnie, 
stan już mój był po przesileniu i obawa o inne komplikacje minęła. Zacząłem 
szybko powracać do zdrowia. Natomiast przyczepiła się mnie inna bieda. Utworzył 
się olbrzymi wrzód, strasznie bolesny, w nader przykrym miejscu, temperatura 
ponownie się podniosła. Przybył doktor Sommer ze swoim kolegą doktorem Stan-
kiewiczem. Obejrzeli obaj bolące miejsce i zadecydowali konieczność przecięcia 
wrzodu. Zwraca się Sommer do mnie: "Ślusarz swoją precyzyjną pracę solidnie 
wykonał, niech się już teraz kowal 0 swojej roboty zabierze". Tak sobie 
zażartował z kolegi i przyjaciela. Niesamowity ból czułem przy każdym 
poruszeniu. Przy
j5 Rektor - Grigorij Uljanow.	"
Synapizm- plaster z gorczycy.	
próbie wstania z łóżka z bólu upadłem na podłogę i straciłem przy. tomność. 
Nazajutrz dr Stankiewicz z asystentem oraz felczerem, panem Maternich, ułożyli 
mnie na biurku, dali dozę chloroformu i zoperowali moją bolączkę. W międzyczasie 
na parę dni przyjechał też ojciec; chciał osobiście sprawdzić, jak się czuję. 
Bóle ustały i świetnie się czułem po narkozie. Dr Stankiewicz przez szereg dni 
140 codziennie mnie odwiedzał. Okazało się, że jest zapalonym myśli-wym. 
Prowadziliśmy nieskończenie długie rozmowy na tematy myśliwskie. Ojciec mój 
bardzo sobie upodobał Doktora i zaprosił go do Dereszewicz na polowania letnie. 
Od tej znajomości przez szereg lat następnych dr Stankiewicz corocznie zjeżdżał 
do Dereszewicz na polowania letnie, do Bryniewa zaś na wiosenne. Wielkim był 
moim i całej rodziny przyjacielem.
Gdy mogłem już się ruszać swobodnie doktor Stankiewicz zaprosił ojca i mnie na 
obiad do siebie. Oprócz nas było jeszcze kilku bardzo poważnych panów, między 
nimi Henryk Sienkiewicz i prałat Chełmicki17. Obiad był bardzo wystawny.
Po obiedzie przy kawie i cygarach siedzieliśmy w salonie, którego okna dawały na 
plac Saski, z ogromnym soborem prawosławnym, ostatnio wybudowanym przez władze 
rosyjskie.
Rozmowa przez dłuższy czas toczyła się o soborze oraz jak najłatwiej dałoby się 
zniszczyć tak bardzo znienawidzony przez ludność Warszawy obiekt. Panowie doszli 
wówczas do wniosku, że najłatwiej by było zamknąć hermetycznie sobór, doczekać 
się silnych mrozów i napełnić go wodą. Zamarzająca woda rozsadziłaby przez noc 
całą budowę18.
Mój ojciec słuchał tej rozmowy, lecz nie zabierał głosu. Opowiadając w domu o 
szczegółach przyjęcia, wyraził zdziwienie, że tak poważni ludzie o podobnych 
głupstwach mogli z przejęciem, obszernie i długo dyskutować.
Rodzice odjechali przede mną, ja jeszcze kilka dni zabawiłem dla załatwienia 
różnych formalności w kancelarii uniwersyteckiej. Egzaminy już były zakończone, 
koledzy porozjeżdżali się na wakacje. Jechałem do domu z radością, lecz niestety 
w tym roku nie na rozkosze wakacyjne, lecz obładowany tomami książek i skryptów 
do bardzo solidnego kucia, egzaminy bowiem powakacyjne odbywają się zwykle 
jednego dnia ze wszystkich przedmiotów. Zacząłem powątpiewać, czy będę w stanie 
przezwyciężyć te trudności. Całymi dniami przesiadywałem z książką lub skryptem, 
jedynie w niedzielę wypoczywałem.
17 Ksiądz Zygmunt Chełmicki (1851-1922) był wówczas rektorem kościoła Św. Ducha 
i dość znanym społecznikiem. Później zaangażował się w Stronnictw Polityki 
Realnej.
18 Sobór na placu Saskim budował się w latach 1894-1912, rozebrany zaś l°
stał w latach 1924-1926.	- i.
Doktor Stankiewicz przyjechał w ostatnich dniach lipca. Polował sam z Morozem, 
czasami ojciec dotrzymywał mu towarzystwa, ja zaledwie parę razy w ciągu pobytu 
miałem strzelbę w ręku. Wolałem nie mieć żadnych pokus i nie odrywać się od 
nauk. Wcześniej też niż zwykle powróciłem do Warszawy. Inny już ze mną pojechał 
chłopak do usługi. Nazywał się Grzegorz i od paru lat pracował w kredensie, w 
okresie wakacyjnym został oddany do kuchni dla nauki. Z Olesiem zarówno ja, jak 
i rodzice musieliśmy się rozstać pod koniec pobytu w Warszawie, bardzo się 
rozłajdaczył, poza tym zachorował na brzydką chorobę. Zaraz po przyjeździe 
dowiedziałem się, że moje podanie zostało uwzględnione i że egzaminy będę 
składał po parę dziennie z przerwa parudniowa, pomiędzy jedną seria egzaminów a 
drugą. Równocześnie ze mną jeszcze kilkunastu studentów z różnych wydziałów i 
roczników miało stawać do egzaminów.
Wyjątkowo uprzejmi i łaskawi byli dla mnie wszyscy profesorowie, łatwo i krótko 
pytali, zaś profesor mineralogii w swej poczciwości oświadczył, że nie będzie 
mnie egzaminował, gdyż posiadam przedmiot dobrze, przekonał się o tym z 
odpowiedzi moich na egzaminie wiosennym. Do rozpoczęcia wykładów miałem około 
tygodnia czasu.
Przypadkowo dowiedziałem się, że jest do wynajęcia dwupoko-jowe mieszkanie na 
pierwszym piętrze w pałacu Krasińskich19 na Krakowskim Przedmieściu, naprzeciwko 
Uniwersytetu. Gratka nie lada, pomimo że czynsz dość wysoki. Wynająłem to 
mieszkanie i zająłem się przeprowadzką z Mokotowskiej. Obrzydła mnie dawna 
dzielnica, było to przecież pustkowie. Dom, w którym mieszkałem, był ostatnim 
budynkiem na Mokotowskiej - do rozpoczętej budowy kościoła Zbawiciela ani 
jednego budynku. W ogóle •wieczorami straszno było przechodzić Mokotowską. Gdy 
wracałem do domu późno w nocy, zawsze miałem w kieszeni kastet, który na 
pogotowiu trzymałem w ręku.
Nowy mój apartament składał się z jednego bardzo dużego w długość pokoju o 
czterech oknach wychodzących na Krakowskie Przedmieście i drugiego małego 
pokoiku z pojedynczym oknem, dającym na dziedziniec pałacowy. Stanęło w nim 
zaledwie łóżko, umywalka, stolik i komoda. W rogu przy drzwiach był przez 
podłogę w dół do półpiętra przeciągnięty drut z dzwonkiem na końcu do dosyć 
obszernej mojej kuchni, w której sypiał i kuchma-rzył nowy mój niewolnik 
Grzegorz. Gdy ustawiłem w dużym poko-ju wzdłuż ścian otomanę przy piecu, stół 
jadalny, kanapkę, parę fo-eu, kilka krzeseł i biurko pod oknem, to jeszcze przez 
środek pokoju z łatwością cztery pary mogły przetańczyć mazura. Bardzo hl u * 
PrzyJemnie czułem się w nowym apartamencie. Wszędzie lsko. Centrum miasta. Sporo 
też osób mnie odwiedzało. Urządza-
°ziś mieści się tu Akademia Sztuk Pięknych.	,, ,.
142
13. Magdalena Grabowska. Fotografia z czasów panieńskich.
łem od czasu do czasu małe herbatki z ciastkami, na których bywały nawet panie. 
Raz jeden podejmowałem wystawnym obiadem Ruciów i Stasiów Horwattów ku wielkiemu 
oburzeniu pani Ledó-chowskiej. Odwiedzała mnie też często Luiza, która 
opuściwszy Dereszewicze zamieszkała u swojej siostry Małyszczyckiej w Warszawie. 
Po jej wyjeździe Klosia sprowadziła do Dziuni wprost z Anglii miss Emmę 
Greenshaw, bardzo miła, przystojną i dystyngowana panienkę. Pochodziła z 
Irlandii. Przed jej przyjazdem ojczulek drażnił Dziunieczkę, przedstawiając nową 
nieznaną nauczycielką w czarnych kolorach, jako chudą, długą z wystającymi 
zębami; przystojna zaś blondynka daleką była od opisanego typu. Otoczono ją od 
pierwszej chwili wielkimi względami; zasługiwała na nie w pełni miłym 
charakterem i ułożeniem.
Pewnego dnia, szczęśliwie byłem w domu, ktoś dzwoni, otwieram, kto? Aleksander 
Grabowski: Cóż za niespodzianka! Dowiedział się od kogoś o moim adresie i 
poczciwie przyszedł mnie odwie-dzić. Przyjechał na kilka dni z córeczką, aby się 
trochę rozerwać, odwiedzić znajomych, nacieszyć się teatrem, w ogóle odetchn?c 
powietrzem miejskim, głównie zaś w sprawach toaletowych "la dorosłej już panny. 
Zapytuje mnie, co grają obecnie w teatrze i & jaką sztukę radzę im pójść. Jako 
stały bywalec teatralny byłem ^ courant wszystkiego, co się w teatrach dzieje. 
Mówię więc, l Teatr Rozmaitości wystawia w dniu dzisiejszym premierę po"°
no dobrej sztuki20, występują najlepsze siły w rolach męskich oraz jrena Trapszo 
w głównej roli. Sam oczywiście również poszedłem 0a wymienioną sztukę, zająłem, 
jak zwykle, krzesło w trzecim rzędzie i czekałem przybycia Grabowskich. Po 
pewnej chwili wchodzą do loży pierwszego piętra, z dołu się kłaniam. Gdy 
podniosła się kurtyna, skierowuję lornetkę w stronę ich loży. Jakże panna na 
awantaż się zmieniła, wcale przystojna, ładne rysy; nie to schoro-wane 
biedactwo, które mnie utkwiło w pamięci z pobytu w Rei-chenhalłu. W czasie 
antraktu poszedłem na górę do loży, by się z nimi przywitać! Byłem bardzo 
speszony, że doradziłem Grabow-skiemu pójście na tę sztukę, właściwie całkiem 
była nieodpowiednia dla młodej panienki. Grabowski niby serio bardzo mi 
wymawiał, że tak niefortunnie ich skierowałem. Jednak dosiedzieli do końca. Nie 
wiem, co o sztuce myślała panienka, z dołu jednak widziałem, że jej ojciec 
doskonale się bawił. Byłem z wizytą u Grabowskich w hotelu i dowiedziałem się od 
nich, że prawdopodobnie w roku przyszłym przyjadą do Warszawy w sezonie 
karnawałowym.
Nauki moje w trzecim roku były nader przyjemne. Najtrudniejsze i dla mnie 
najmniej ciekawe dwa przedmioty: fizyka i chemia organiczna - odpadły. Natomiast 
przybyły geologia i paleontologia, którymi się pasjonowałem. Dużo też pracowałem 
w laboratorium fizjologicznym nad oddychaniem roślin. Specjalizowałem się w rym 
przedmiocie i w roku następnym miałem pisać pracę dyplomową na wymieniony temat.
Na święta zimowe wyjechałem do domu. Pierwsza wiadomość, o której się 
dowiedziałem od furmana na stacji, była, że w lasach objazdu Sielutyckiego 
znajduje się barłóg niedźwiedzia. Straż leśna kolejno dzień i noc pilnuje, by 
nikt niepowołany nie chodził tam i nie spłoszył niedźwiedzia. W czasie świąt ma 
być obława. Może mi się uda po raz pierwszy w życiu zobaczyć żywego 
niedźwiedzia, nie w klatce, lecz na wolności w dużym lesie. Termin polowania 
został wyznaczony w tygodniu poświątecznym. Zostali zaproszeni stryjowie Leli 
pan Jan i Ksawery Jodkowie. Obaj zamieszkali u Ru-ciów w Bryniewie. Wczesnym 
rankiem wyjechaliśmy: ojciec, ja i Moroz do Bryniewa, a stamtąd po krótkiej 
przekąsce ruszyliśmy objazdowymi sankami do lasu w stronę Sielutycz. Na jednych 
sankach z gajowym jechała też Lela, która gwałtownie pragnęła brać udział w tym 
polowaniu, na co ojciec ostatecznie zezwolił, jakkol-Wlek bardzo nie lubił, gdy 
niewiasty uczestniczyły i towarzyszyły
a poważnych polowaniach. W ustalonym miejscu na nasz przy-' Oczekiwali obławnicy 
oraz straż leśna ze starym Niekraszewi-
e*n, od dawna sławnym na Polesiu znawcą od polowań na niedź-k i zie! Zanim 
myśliwi pozsiadali z sań i składali swoją broń, od-
"wała się na stronie konferencja Niekraszewicza z Morozem, na
W T
1 co teraz?
145
jakim stanowisku którego z panów myśliwych postawić. Po załatwieniu tej tak 
ważnej sprawy Niekraszewicz poprowadził naganiaczy do miejsc, od których miała 
ruszyć naganka. Myśliwi zaś za Mo-rozem ruszyli gęsiego w przeciwną stronę na 
ustalone z góry stanowiska, które każdemu myśliwemu wskazywał Moroz. Pierwsze 
stanowisko było moje, na wąskiej leśnej dróżce przy dużej brzozie j 44 Na prawo 
o kroków około pięćdziesięciu ode mnie postawił Moroz Rucia z Lelą, posiadała 
ona też swoją lekką strzelbinę. Następnie na stanowisku był pan Jan, dalej stał 
mój ojciec, za nim pan Ksawery, w końcu Moroz. Długo czekaliśmy zanim z 
przeciwległej strony lasu odezwała się trąbka Niekraszewicza, dając znać 
myśliwym, że legowisko niedźwiedzia jest przez nagankę wokoło otoczone i że mała 
naganka gajowych ruszyła w stronę barłogu.
Po krótkim oczekiwaniu spostrzegłem już z daleka nie bardzo wielkiego 
niedźwiedzia, biegnącego wolnym kłusem z głową nisko spuszczoną, dziwnie na 
krzyż przebierającego przednimi łapami. Kierunek jego biegu był, jak mi się 
wydawało, prosto na stanowisko Ruciów, okazało się jednak po tropach, że 
nieborak zamierzał przemknąć pomiędzy moim i Rucia stanowiskiem. Gdy Lela 
zobaczyła biegnącego ku niej niedźwiedzia, tak się przestraszyła, że rzuciwszy 
strzelbę w śnieg zaczęła ze stanowiska swego uciekać w moją stronę, sądząc, że 
tam stoi Moroz. Biegnąc krzyczała: "Moroz ratuj, Moroz ratuj". Od jej krzyku 
niedźwiedź skręcił w bok i przebiegł pomiędzy Ruciem a panem Janem, obaj prawie 
równocześnie strzelili po dwa razy. Raniony, mocno farbując, wolnym już krokiem 
poszedł w gąszcz. Ruszyliśmy prawie wszyscy za tropem, był ciężko ranny, na 
tropach coraz więcej farby. Wkrótce zaległ w gęstych krzakach, żył jeszcze, lecz 
wstawać i uciekać widocznie brakło mu sił. Moroz podprowadził zasapanego pana 
Jana na jakie 15-20 kroków do niedźwiedzia i od wystrzału jego w głowę biedny 
niedźwiadek życie zakończył...
Przy zdejmowaniu już w domu skóry niedźwiedziej zostało stwierdzone, że oprócz 
kuli w głowie niedźwiedź dostał jedną kuł? Rucia śmiertelną, kula zaś pana Jana 
przebiła mu tylną nogę. Drugie dwa strzały były chybione. Właściwie więc Rucio 
zabił niedźwiedzia. Przyznano go jednak jako trofeum panu Janowi, który skór? 
zabrał ze sobą. Niedźwiedź ten został wypchany na stojąco w dwóch tylnych 
łapach, trzymając przed nimi lampę. Ozdabia przedpokój w Bębnówce. Następnego 
dnia polowaliśmy objazdem na łosia. Widzieliśmy ich sporo, lecz nie natknęliśmy 
się na róg* Goście byli pod wielkim wrażeniem pięknych naszych poleskie polowań. 
W drodze powrotnej do domu Moroz dojrzał kunę s^' dzącą bardzo wysoko na bocznej 
niewielkiej gałęzi starej osi*^ Zwraca się do pana Ksawerego, z którym jechał 
sankami, pokazul mu kunę i powiada: "Strzelaj pan, byle nie popsuć skóry, 
strZJ|J pan żółte, to szyja". Strzelił pan Ksawery, spada martwa kuna, w trafiła 
w oznaczone przez Moroza miejsce. "O, to strełok, jaks
zał, tak ubił, budzie 15 rublej". Minęło wiele lat potem, a Moroz różnym gościom 
opowiadał o celnym strzale pana Ksawerego.
Po wyjeździe gości jeszcze wiele razy włóczyłem się z Ruciem po lasach, zawsze 
ze strzelbami w sankach, jednak nie tyle z zamiarem polowania, ile żeby się 
zapoznać ze stanem drzewostanów w rejonach, gdzie była przeprowadzana 
eksploatacja i wywóz kloców do tartaku w Staruszkach. Po takiej intensywnej 
eksploatacji starodrzewia koniecznem było sporządzenie nowych planów leśnych i 
oznaczenie corocznych cięć w odpowiednich ilościach na planie i w naturze. 
Podobne uporządkowanie gospodarstwa leśnego było niezbędne dla majątku i 
właściciela, poza tym zaś wymagane przez państwową ochronę lasów. W czasie tych 
zimowych wakacji używałem co się zowie jak nigdy dotąd. Codziennie na sankach 
bądź w lesie, lub, o ile łagodny śnieg wypadł w nocy, z rana Moroz wyciągał mnie 
z łóżka, by jechać za rzekę na łąki, objazdem na zające.
Po powrocie z wakacji do Warszawy dowiedziałem się od Grzegorza, że w czasie 
mojej nieobecności była przeprowadzona w mieszkaniu rewizja, jak on twierdził, z 
Uniwersytetu. Trzech cywilnych i funkcjonariusz policji. Przejrzeli tylko 
książki i skrypty. Zajrzeli do szuflad w biurku i komodzie, lecz nic nie 
znaleźli. Jaki był cel tej rewizji, oczywiście Grzegorz nie umiał mi powiedzieć. 
Wiedziałem, że u wielu studentów przeprowadzane były podobne rewizje. Szukano 
zabronionych wydawnictw lub druków. Studenci warszawscy był to element 
antyrządowy, toteż bardzo śledzeni byli zawsze przez policję. Być może w tym 
celu zaglądali do mojego mieszkania21.
Wielką wygodę stanowiło to tak bliskie Uniwersytetu mieszkanie, pomiędzy 
wykładami wpadałem często do domu, lub też nieraz późno wieczorem zaglądałem do 
laboratorium, by sprawdzić, jak się czuje w termostacie moja cebula lub łubin, 
czy im nie za ciepło, czy też może chłodno. W porze karnawałowej wpadli na 
krótko Ruciowie. Byli oni w przelocie do Paryża, gdzie Lela miała odbyć 
odpowiednią kurację u pewnej znakomitości medycznej. Męką dla niej był brak 
dzieci. Sofineta miała już dwoje, chłopca i córeczkę. Był to dramat życia Leli.
Dorocznym zwyczajem przyjechała Isia w sprawach toaletowych. Bardzo wzajemnie 
kochaliśmy się, toteż miłym był dla mnie n jej pobyt. Rankami Isia była zajęta 
swoimi sprawunkami, u szwaczek lub u Hersego22, nie byłem wówczas odrywany od
W styczniu 1899 r. Uniwersytet Warszawski ogarnęło wrzenie, w związku 
°§olnorosyjskim strajkiem studentów. W Warszawie wysuwano postulaty autono-u 
"czelni oraz utworzenia katedr polskich. Z tym mogły się wiązać rewizje w stu-
enckich mieszkaniach.
-A. Ri
Bogusław Herse - największy dom mód warszawski; właśnie w 1899 r. zain-ał się \v 
nowym 4-ro piętrowym gmachu, Marszałkowska 150.
icniewicz, Nad Prypecia...
wykładów moich. Spotykaliśmy się dopiero w porze obiadowej w restauracji Hotelu 
Europejskiego, po czym już całe popołudnie do późnego wieczora spędzaliśmy razem 
na zwiedzaniu, wizytach, teatrze i kolacji poteatralnej. W okresie tym 
przerywałem całkowicie moje badania laboratoryjne, niemożliwym było w 
określonych godzinach wpadać chociażby na kwadrans do laboratorium, by 146 
zwiększyć lub zmniejszyć temperaturę, w której przebywają moi pupile roślinni. 
Pod koniec pobytu Isi zjechał tu Karol Niezabytow-ski23, właściciel wielkich 
dóbr ziemskich w powiecie bobrujskim, rówieśnik i przyjaciel Rucia, późniejszy 
nasz powinowaty, gdy się ożenił z nasza krewną Zofią Leską. Irytowałem się 
strasznie, gdyż przyczepił się do nas i na krok nie odstępował, a zwłaszcza 
zapraszał codziennie Isię i mnie na śniadania i kolacje po teatrze ze specjalnie 
zamówionym menu i winami, w oddzielnych gabinetach restauracyjnych. Nie zgadzał 
się przyjąć ode mnie proponowanego uczestniczenia w kosztach. Isia jednak 
wyglądała bardzo zadowolona z jego obecności i dobrze się bawiła w jego 
towarzystwie. Po paru dniach miałem tego dosyć i poburczawszy na Isię wycofałem 
się. Wkrótce jednak potem dała mi Isia znać o swoim wyjeździe. Pożegnaliśmy się 
bardzo czule. Ucieszyłem się z zapowiedzianego jej przyjazdu w lecie do nas na 
czas dłuższy do Dereszewicz.
Na karnawał tegoroczny zjechała do Warszawy ciocia Chłapow-ska, siostra wuja 
Maurycego Horwatta, z Marysią i Janinką. Zamieszkały w Europejskim. Apartament 
składał się z dużego względnie salonu i dwóch mniejszych pokoi sypialnych na 
pierwszym piętrze. Ciocia prosiła mnie, bym jej dopomagał w zapraszaniu młodych 
ludzi na dnie jej przyjęć i w ogóle, żebym był zawsze pod ręką na zatkanie 
dziury, lub też do załatwienia różnych spraw, jednym słowem rodzajem popychadła. 
Poza tym ciocia była pod niektórymi względami bardzo uparta. Nie mogłem jej 
wyperswadować, że umeblowanie salonu przez nią uskutecznione jest absurdalne i 
niewątpliwie będzie stanowiło pretekst do śmiechów i żartów. Salon w dzień 
przyjęć popołudniowych wyglądał jakby kaplica pogrzebowa. Naprzeciwko drzwi 
wejściowych w głębi pod lustrem, zawieszonym pomiędzy dwoma oknami, stała duża 
kanapa dla pań starszych, od drzwi aż do kanapy rozesłany był szeroki chodnik, 
po obu jego stronach wazony roślin laurowych, jakie bywają używane w kościołach 
na pogrzebach. Pośrodku zaś chodnika z obu stron na konsolach po dużym 
kandelabrze z zapalonymi świecami. Za tą częścią pogrzebową w pokoju, jak ją 
ludzie nazywali, były garnitury meblowe, gdzie panny domu miały zabawiać gości. 
Nie zdołałem wytłumaczyć cioci całej śmieszności tak kościelno-żałobnego 
umeblowania.
23 Karol Niezabytowski (1865-1952) posiadał kilka uprzemysłowionych maj?' tków w 
guberniach mińskiej i grodzieńskiej. Za młodu w gimnazjum wileńskim k°' legował 
z Józefem Piłsudskim. Ten przypadek, jak się wydaje, sprawił, że wkrótce po 
zamachu majowym został ministrem rolnictwa (1926-1929).
W tym czasie ukazał się na terenie Warszawy Włodzimierz Orda, ściągnąłem go 
pewnego dnia do salonu cioci. Ogromnie mu się podobała Janinka i przez cały czas 
karnawału bywał stale na żur-\ea24 cioci. Zacząłem wówczas odgrywać rolę swata. 
Przyszło mi na myśl, że w lecie miały się odbyć w Chabnie chrzciny u Stasiów 
Horwattów, na które spodziewano się licznego zjazdu gości. Od dawna byłem już 
przez Stasiów zaproszony na tę uroczystość rodzinną. Namówiłem więc 
Włodzimierza, by przyjechał do Deresze-wicz i razem pojedziemy wówczas do 
Chabna. Postaram się zawczasu wyrobić dla niego zaproszenie.
Na święta Wielkiejnocy zostałem zaproszony przez państwa Ćwirko-Godyckich na 
wieś do ich majątku Oblasy, położonego o dziesięć kilometrów od Puław, prawie 
nad brzegiem Wisły naprzeciwko Kazimierza. Państwo Ćwirkowie po sprzedaniu 
swojego majątku Myszanki na Polesiu nabyli wymienione Oblasy, w których spędzali 
większą część roku. Niedaleko domu nad brzegiem Wisły były bardzo ciekawe ruiny 
zamku Tarłów25.
Z przyjemnością skorzystałem z zaproszenia i razem z Burkhar-dtem wyjechałem 
koleją do Puław, a stamtąd już końmi do Oblas. Miło zeszły mi święta. Święcone 
ustawione było wedle naszej tradycji kresowej. Na stole mięsiwa, torty, mazurki, 
ciasta, baranek z masła w altance obrośniętej zieloną rzeżuchą, sporo też 
świeżej zieloności przypiętej po obu stronach obrusa. Jeden obiekt tylko 
odróżniał święcone oblaskie od naszych kresowych: brak głuszca w upierzeniu, z 
rozpiętym w wachlarz ogonem. Zastąpiony był głuszec przez pawia w piórach. 
Piękny! lecz nie to! Drugiego dnia świąt po południu całe towarzystwo męskie nie 
tylko z Oblas, lecz i z sąsiednich majątków, zgromadziło się tradycyjnie na 
plebanii w celu złożenia proboszczowi i wikarym życzeń świątecznych. Moc tam 
było wszelkiego jadła i różnych gatunków wódek. Po spożyciu święconego zasiadano 
przy kilku stolikach w sąsiednim pokoju do kart; zaś około północy wjeżdżał do 
jadalnego sporych rozmiarów antałek wina węgierskiego. Ustawiano go na środku 
stołu jadalnego już opróżnionego z wszelkiego nakrycia. Wokoło antałka ustawione 
były w wielkiej ilości sporej wielkości kieliszki. Przerywano wówczas grę w 
karty, przechodzono do jadalni i stawano wokoło stołu z antałkiem. Proboszcz 
rozpoczynał toasty, począwszy od osoby najgodniejszej w wieku i urzędu. Ile było 
osób obecnych, tyle też odbyło się toastów, po każdym śpiewano sto lat i po 
każdym należało z obowiązku opróżnić do dna swój kieliszek. Gospodarz gniewał 
się na tych, którzy po paru wypitych do dna kieliszkach już pasowali.
Był już biały dzień, gdy wracaliśmy drabiniastym wozem z parani do Oblas. Dwóch 
nas było na wozie jeszcze przytomnych: Burk-
Żurek - stały w tygodniu dzień przyjęć (z franc.).
Mowa o ruinach XVI-wiecznego zamku Firlejów w Janowcu. W XVII w. nale-2al on 
czas jakiś do Tarłów.
hardt i ja, pozostałych musieliśmy podtrzymywać, by z wozów nie spadli. A czy i 
jak były odprawiane msze św. tego dnia - zadawałem sobie pytanie?
W Oblasach tegoż roku byłem jeszcze raz późną jesienią na polowaniu na zające i 
kuropatwy z naganką. Zwierzyny było sporo zastrzelono nawet kilka lisów. Bardzo 
miły był dom i sympatyczni 148 ' chłopcy.
Po powrocie z Oblas zabrałem się gorliwie do pracy ze wzgie. du na zbliżający 
się termin egzaminów. Może czytelnika interesuje jakie prowadziłem życie w 
okresie egzaminacyjnym oraz jak się odbywały egzamina uniwersyteckie. Otóż 
przede wszystkim drzwi mojego mieszkania dla wszystkich niepowołanych były 
zamknięte żadnych wizyt nie przyjmowałem, sam nikogo nie odwiedzałem. Nastawiony 
z wieczora budzik podrywał mnie z łóżka codziennie o godzinie czwartej rano. Nie 
ubierając się, w pidżamie chodziłem wzdłuż po moim obszernym salonie i kułem na 
pamięć niezliczone ilości nazw minerałów, skamieniałości, molusków, insektów 
tych dużych i tych najmniejszych jedynie przez mikroskop widzianych. Około 
godziny ósmej oblewałem się zimną wodą, ubierałem się, Grzegorz podawał mi sute 
śniadanie. Następnie zabierałem się do odczytywania odnośnych podręczników lub 
skryptów oraz własnych notatek poczynionych na wykładach w ciągu roku. 
Pamięciowe rzeczy przyswajałem sobie najlepiej chodząc po pokoju, czytałem zaś 
najczęściej w pozycji leżącej na otomanie. Po przeczytaniu dłuższego ustępu 
zwykle podnosiłem się z otomany i chodząc głośno powtarzałem.
I tak przechodziły dnie aż do godziny szóstej. Punktualnie o wyznaczonej 
godzinie odkładałem książki i wyruszałem na długi spacer do Łazienek lub szosą w 
stronę Wilanowa. O dziewiątej byłem już w domu, lekka przegryzka przy herbacie i 
rozkoszne spanie. Doskonały był to system uczenia się, zwłaszcza rzeczy 
pamięciowych i dawał wyśmienite wyniki.
Przejdźmy teraz do egzaminów. Już na parę tygodni przed ich rozpoczęciem można 
było otrzymać w kancelarii uniwersyteckiej wydrukowane odnośne arkusze na każden 
przedmiot oddzielnie Na arkuszach tych pod numerami od l-go i dalej plus minus 
do numeru 30-go lub jeszcze dalej w zależności od obszerności przedmiotu. Pod 
każdym numerem było wydrukowane pytanie jedno lub więcej, bądź też odnośna nazwa 
przedmiotu do odpowiedz1 System ten poniekąd ułatwiał zorientowanie się zawczasu 
i ułożenie sobie w pamięci odnośnych odpowiedzi na zawarte pod dany10 numerem 
zapytanie. Każden egzamin odbywał się w obecnos^ trzech profesorów. Egzaminował 
wykładowca, lecz asystenci fli°$ również zadawać pytania. Studenci po dwóch 
według alfabetu P° chodzili do stołu egzaminacyjnego i ze stojącej na stole urny 
^ ciągali po jednym bilecie zawierającym numer pytania, z delikwent będzie 
egzaminowany. Każdemu studentowi
od pięciu do dziesięciu minut czasu do namysłu. Można było sobie usiąść przy 
bocznym stole i ułożyć w pamięci odpowiedź, lub też ^ez namyślania się stanąć do 
egzaminu. Najczęściej profesorowie zadowalniali się odpowiedzią na zapytanie 
objęte wylosowanym numerem. O ile student słabo odpowiadał, wówczas zadawano mu 
na wyrywki pytania innej treści.
Jakkolwiek zwykle bywałem doskonale przygotowany ze 140 wszystkich przedmiotów, 
jednak dla swego własnego spokoju, by czegoś nie zapomnieć, przygotowywałem 
przed każdym egzaminem na małych bilecikach maczkiem napisane skróty odpowiedzi 
na każden bilet oddzielnie. Bileciki były numerowane i odpowiadały numeracji 
egzaminacyjnej. Układałem je w kolejności numerów, rozkładałem je następnie w 
różnych moich kieszeniach: spodni, munduru, kamizelki itp., przy tym trzeba było 
pamiętać, w której kieszeni znajduje się numeracja od takiego do takiego numeru. 
Praktycznie rzecz się przedstawiała następująco. O ile bym, powiedzmy, wyciągnął 
z urny bilet z numerem 13 i nie miałbym pojęcia, jak na pytanie zawarte w tym 
bilecie odpowiadać, wówczas pamiętając w której kieszeni znajdują się pomocnicze 
bileciki od numeru 10 do 20, sięgnąłbym do odpowiedniej kieszeni, palcem bym 
obliczył kolejną trzecią kartkę z wierzchu i wydostałbym murowanie na wierzch 
ten pomocniczy tekst, który by w danym momencie oświetlił mój rozum. W 
rzeczywistości wcale nie potrzebowałem i nie korzystałem z tej pomocy, jednak 
dawało mi to pewność siebie, że w razie jakiegoś nieszczęśliwego zapomnienia 
dana karteczka zdoła mnie uratować. Sporo co prawda czasu zabierało mi 
przygotowywanie podobnych kartek do każdego egzaminu, byłem jednak rad z mojego 
pomysłu, gdyż ze spokojem i bez najmniejszej tremy szedłem na każden egzamin. 
Zawdzięczając intensywnej mojej pracy przed egzaminem, wszystkie egzaminy z 
trzeciego roku na czwarty zdałem celująco.
Nie mogłem jeszcze zaraz po egzaminach jechać do domu i musiałem jeszcze parę 
tygodni zabawić w Warszawie. Powstał bowiem w Dereszewiczach projekt, że Klosia 
od jesieni ma zamieszkać z Dziunieczką w Warszawie dla dokończenia jej 
wychowania naukowego. Rodzice więc zaprojektowali, by wynająć mieszkanie dość 
duże dla Kłosi, w którym byłby dodatkowy pokój gościnny ewentualnie na przyjazd 
rodziców, oraz oddzielny wyłącznie mój osobisty. Polecono więc mnie wyszukać w 
tym rodzaju mieszkanie, względnie go zadatkować, lub też zawezwać Kłosie 
telegraficz-Jjj*e- Udało mi się bardzo szczęśliwie i szybko wynaleźć przy ulicy 
spólnej na parterze dwa mieszkania: jedno pięciopokojowe (sa-^n, pokój dla 
Kłosi, pokój Dziuni, gościnny i jadalny oraz kuch-n.eJ, obok od kuchennej klatki 
schodowej małe mieszkanko rów-nie 2 kuchnią i dwoma pokojami: jednym niewielkim 
o jednym ok-cie ' ru8im dosyć dużym również o jednym oknie, toteż bardzo
mnym, tworzącym w końcu rodzaj alkowy. Żal mi było rozsta-
wać się z tak wygodnym i luksusowym apartamentem w pałacu Krasińskich, cieszyłem 
się jednak, że będę miał nadal oddzieW swoje mieszkanie z osobistymi wygodami. 
Klosia przyjechała na moje wezwanie i zaaprobowała wybór. Zająłem się znowu po 
raz trzeci przeprowadzką moich gratów z Krakowskiego Przedmieścia równocześnie 
pomagałem Kłosi przy kupowaniu różnych sprzętó^ do umeblowania jej mieszkania, 
chodziło głównie o meble do salonu. Wybraliśmy niebrzydki garnitur secesyjnych 
mebelków mahoniowych, pokrytych zielonym aksamitem w desenie. Sporo sprzętów 
miało nadejść z licznych zapasów dereszewickich. Zakończy-wszy nasze sprawy, 
pozostawiliśmy Grzegorza do pilnowania przez lato obu mieszkań, doprowadzenia 
ich do czystości i utrzymania porządku, oboje zaś wyjechaliśmy do Dereszewicz.
Bardzo wesoło i rojno zeszły miesiące letnie, pełno było gości, zarówno w 
Dereszewiczach, jak i Bryniewie, toteż oba domy stale wzajemnie się odwiedzały. 
Oprócz stałych corocznych gości, jak ciotki Mikulska i Wańkowiczowa, na dłuższy 
też okres letni przyjechała babunia Michalina (Misia) Ottonowa Horwattowa oraz 
ciocia Jeleńska z córką Emmą, późniejszą powieściopisarką26. Wszystko to 
rówieśniczki i przyjaciółki mamy. Przyjechały też Isia i Zosia z Ja-niusią. Do 
Bryniewa zaś zjechała pani Janowa Jodkowa z trzema córkami (oczywiście Lela 
ponownie swatała mnie z przystojną Martą). Po wyjeździe tych pań zjechała inna 
ciotka Leli, pani Ledó-chowska z dwiema córkami, i tym razem znów odbywało się 
swa-tostwo moje z panną Minią, przystojną osobą, lecz starszą ode mnie o dobrych 
lat parę. Co to szkodzi, że Minia starsza od Tonią o parę lat, przecie jej matka 
też starsza od męża o kilka lat, a bardzo ze sobą byli szczęśliwi. A ileż to 
panienek Lela mnie poza tym raiła w Warszawie! Irytowała się biedna Lela, że 
wszystkie jej projekty co do mojego ożenku się nie udawały.
W sezonie polowań zjechał dr Stankiewicz ze swoim zięciem panem Stanisławem 
Lilpopem27. Lilpop zabawił kilka dni, nastrzelai sporo dubeltów i cietrzewi, 
miał doskonale wytresowaną sukę niemiecką pointerkę, świetnie aportującą 
zwierzynę. Stankiewicz spędził parę tygodni, polując ze mną co drugi dzień w 
rejonach dalszych, lub też bliżej od domu położonych. Miałem wówczas dobrego 
wyżła pointera czekoladowego, wabił się Zola, Moroz go zwal Zolczyk, pochodził 
od suki Burkhardta. Wiatr miał dobry, lecz wadę wielką: uganiał się za ruszonym 
zającem, za co brał baty.
Największy zjazd był na dzień urodzin mojej mamy 4 sierpnia. Oprócz 
najbliższych, wyżej wymienionych, zjechały Hołowczyce
26 Emmazjeleńskich Dmochowska(1864-1919) zamieściła opis Dereszewicz na 
pierwszych kartach powieści Panienka (1897). Należała do zasłużony0^ działaczek 
na polu tajnej oświaty polskiej na Kresach.
27 Stanisław Lilpopp ze znanej rodziny przemysłowców warszawskich. Byt ^ 
ziemianinem; z czasem zostać miał teściem Jarosława Iwaszkiewicza.
w komplecie, pani Śniadecka z córka i synem, Rudaków z dwoma synami i tyluż 
córkami. Do Bryniewa zaś zjechali Stasiowie Hor-wattowie.
\V wigilię urodzin mamy, gdy już liczne grono osób siedziało przy obiedzie, 
ojciec mój spostrzega przez okno, że zajechał pod ganek chłopski wózek, 
zaprzężony -w jednego konia i że z wózka wysiadł niewielkiego wzrostu młody 
mężczyzna, bardzo wymize-rowany. Zwraca się mój ojciec do kamerdynera 
Witkowskiego, by dowiedzieć się, co zacz za podróżny i czego pragnie. Powraca 
kamerdyner uśmiechnięty i powiada: "Ach, jakiś łapserdak, brak mu klepki w 
głowie, powiedział, że jest on książę, powiedział jakieś nazwisko i że 
przyjechał jako sąsiad młodszy wiekiem odwiedzić Państwa w Dereszewiczach. 
Wariat, a nie książę! Zamknąłem mu drzwi przed nosem". Tu spojrzał przez okno. 
"A, jeszcze stoi". Ojciec wstał od stołu, by się osobiście przekonać co za 
podróżny. Powraca też, pod rękę prowadzać młodego człowieka i prezentuje go 
siedzącym przy stole jako księcia Hieronima Lubeckiego. Bardzo rodzice go 
przepraszali za głupotę służącego, który w taki niegrzeczny sposób potraktował 
miłego gościa. Po ukończeniu studiów uniwersyteckich z odznaczeniem odbył w 
obecnym roku obowiązująca służbę wojskowa w artylerii jako wolontariusz. Obecnie 
zaś zamierzał osiąść w majątku i pracować na roli, marzy przy tym o pracy 
społecznej. Mówił bardzo wolno, i to nieco śpiewnym głosem. Ktoś mu zadaje przy 
stole pytanie: "A jakże tam księciu było ze służba wojskowa, jaka była 
czynność?" "Ah, cóż, bie-ga-łem z mio-tła za ar-ma-tą". W późniejszych latach 
okazał się on bardzo mądrym, zdolnym, wielce uspołecznionym człowiekiem oraz 
działaczem w mińskiej guberni. Był wybierany na posła do pierwszej Dumy w 
Petersburgu. Poza tym był poetą, pisywał wiersze, a nawet kilkuaktową sztukę 
teatralną, graną przez kilka wieczorów w mińskim teatrze, lecz bez powodzenia.
Rojno więc, wesoło i gwarno bywało w całym domu. Bawiono się doskonale zarówno 
na różnorodnych wycieczkach, jak i jazdach do Bryniewa na podwieczorek. Wielka 
atrakcją były bardzo udane różne przedstawienia, organizowanie przez Stasia 
Wańkowi-cza. Pierwszego dnia w salonie czerwonym był urządzony Bazar 
Międzynarodowy. Wszystkie meble z salonu zostały usunięte. Przy kominku na 
rozesłanym dywanie siedziała na poduszkach po turec-ku Turczynka-Lela w stroju 
wschodnim i paliła nargile, przy niej niurzyn (Stanisław Wańkowicz) w krótkich 
spodenkach. Twarz, "iust, ręce i nogi wysmarowane tłuszczem i pokryte sadzą. 
Naprzeciwko: Japonka-gejsza (Isia) w bardzo pięknym stroju, nadzwyczaj stylowo 
uczesana, rozdająca zwiedzającym herbatę. Dalej pod jednym z okien: Krakowiacy i 
Krakowianki (Horwattówny i Staś z Ho-owczyc oraz ja) w narodowym stroju. Przy 
drugim oknie: Cyganie k^yganki. Największy sukces zdobyła Isia jako Japonka oraz 
Wań-^icz-rnurzyn. Na skutek jednak wyrażanych przez widzów po-
14. Isia Lubańska.
Fotografia w stroju gejszy (1899).
hlebstw dotyczących strojów pań wynikły kwasy i boczenie się C 'edzy Lelą i 
Isią, które stale rywalizowały co do strojów, poza nie sympatyzowały wzajemnie. 
Nazajutrz wieczorem odbyły żywe obrazy, urządzone na trawniku przed gankiem 
fronto-oświetlone magnezją. W czasie oświetlania obrazu słychać dochodzący z 
ukrycia głos deklamujący wierszem, co ma oz-aczać dany obraz. Pierwszy obraz: 
dziewczę (Janinka Horwattów-na) w stroju krakowskim z koszykiem w ręku, 
schylona, zbiera poziomki. W głębi na koniu ja - młodzieniec, przypatruje się z 
zaciekawieniem dziewczynie.
Do tego wiersz:	;
W gaiku zielonym	,;
Dziewczę rwie jagody,
Na koniku wronym
jedzie panicz młody... itd.	•<•
Drugi obraz: Titania - Lela roztkliwiona widokiem osła.
Trzeciego dnia w górnym salonie nowego domu zostały odegrane dwie jednoaktówki, 
w których brali udział oboje Wańkowi-czowie, Ruciowie, Janinka, Marysia, Staś i 
ja. Całość wypadła bardzo dobrze, publiczność doskonale się bawiła. Wańkowicz 
chodził bardzo zadowolony z okazanego mu uznania w zorganizowaniu całej imprezy.
Oprócz tak wesołych i gwarnych letnich wakacji spędzonych w domu, bawiłem się 
jeszcze znakomicie w czasie wystawy rolniczej w Wilnie. Zjechało do Wilna całe 
ziemiaństwo miejscowe, jak również z Mińszczyzny i Polesia. Wszystkie dwory 
Horwattowskie były obecne, nawet wuj Maurycy, taki domator, zdecydował się na 
wyjazd i szapronował28 tym razem swoim dwóm córkom, Marysi i Janince. Wszystkie 
nie tylko większe hotele wileńskie, lecz różne pomniejsze hoteliki żydowskie 
były przepełnione. W Hotelu Geor-ge'a sama śmietanka. Jakkolwiek swojej osoby do 
śmietanki nie zaliczałem, jednak w tym hotelu dostałem pokoik. Wystawa była 
bardzo udana: piękne bydło, dużo rasowych koni i bardzo podrasowa-na chlewnia z 
Hroszówki pani Reytanowej. Najwyższą nagrodę otrzymała stajnia Daszkiewicza z 
Wojczyzny. Wszyscy przybyli goście spędzali całe przedpołudnia na terenie 
wystawy. Oglądano eksponaty żywe i martwe, młodzież zaś męska i żeńska 
flirtowała i dowcipkowała, jak to zwykle bywa przy podobnych atrakcjach. 
Codziennie o godzinie dwunastej odbywał się pokaz skoków na wysokość przy braniu 
przeszkód przez konie ze stajni Daszkiewl-C2a, na których jeździł sam 
właściciel. Fenomenalne było to widowisko, gorąco oklaskiwane przy każdym skoku 
przez licznie zgro-
Szapronować (z franc.) - opiekować się bywająca w świecie panną w za-?Pstwle 
matki. Terminu tego nie stosowano na ogół do opiekujących się panną m?żczyzn.
madzoną publiczność. Jakże się ucieszyłem, gdym ujrzał na terenie wystawy pana 
Grabowskiego, z milutką swoją córeczką. Przyjemnie się z nimi rozmawiało, 
wspominając wspólny pobyt w Reichen-hallu i następne spotkanie na nieudanym 
przedstawieniu w Teatrze Rozmaitości. Co wieczór odbywały się bale, przeważnie w 
salonach Hotelu George'a. Były one wydawane przez osoby prywatne, 154 parę zaś 
bali na cele dobroczynne przez miejscowe panie, opiekujące się różnymi 
instytucjami. Świetnie się na tych balach bawiłem, tańcząc stale mazura w 
pierwszej czwórce. Nie zamierzam bynajmniej mojej osoby wychwalać, lecz w 
skromności swojej przyznać muszę, że za mój sposób tańczenia moc usłyszałem 
pochwał od uroczych tancerek. Poznałem wówczas dwie siostry Szyrmianki, bardzo 
posażne panny. Obie ogromnego wzrostu i dość ociężałe! Dochodziłem obu zaledwie 
do ramion, ręką zaś z trudnością mogłem je objąć w pasie. Bardzo wyglądały 
zadowolone, gdy je zapraszałem do tańca. Jedna z nich wyszła za mąż za 
Krasickiego, druga zaś za Józefa Zdziechowskiego. W kilkanaście lat potem wraz z 
moją żoną byliśmy ze Zdziechowskim w wielkiej przyjaźni. Z panną Grabowską, 
która pierwszego dnia była w gustownej sukience różowej, niestety mogłem tańczyć 
tylko walca, większość bowiem na ten dzień kontredansów, mazury zaś na szereg 
następnych dni, miałem już zaangażowane. Następnego dnia, gdy tańczyliśmy 
pierwszego walca z panną Grabowską, zapytała się mnie ona, czy mam następny 
kontredans zajęty, bo jeśli nie, to musi mnie pan poratować i tego kontredansa 
ze mną zatańczyć. Ale służę pani z największą radością, lecz czym ma się objawić 
ten mój ratunek? Ona zaś na to: "Zmykam jak tylko mogę od Feliksa Lubeckiego, 
który wprost ugania się za mną z zamiarem proszenia mnie do kontredansa, a ja 
nie chcę z nim tańczyć".
Nie było w tym nic dziwnego, że nie chciała biedactwo tańczyć z grubym, 
starszym, brodatym panem dość niechlujnie wyglądającym. Gdy po przetańczeniu 
walca siedliśmy sobie rozmawiając bardzo przyjemnie, podchodzi ku nam Lubecki i 
zwróciwszy się do mojej sąsiadki, zaprasza ją do kontredansa. "Och, bardzo mi 
przykro i żałuję mocno, odpowiada milutko, lecz tańczę z panem Kieniewiczem". 
Gdy po przetańczeniu tego tańca usiadłem w kąciku z moją bardzo milutką 
tancerką, ślicznie wyglądającą w białej sukience, i bardzo przyjemnie 
rozmawialiśmy, podchodzi do niej pan Grabowski, ogromnie wstrząśnięty 
wiadomością, że otrzymał w tej chwili telegram o zgonie swego szwagra 
Konstantego Platera i że nazajutrz rano wyjeżdżać musi na pogrzeb. Obecnie zaś 
oboje muszą bal opuścić. Odniosłem wówczas wrażenie, że o ile ojciec wyglądał 
przybity, o tyle córeczka miała łezkę w oczkach i żal jej było przerywać szereg 
przyszłych zabaw.
Bawiłem w Wilnie do końca wystawy. Najwspanialszy był b& ostatni, wydawany przez 
państwa Leskich. Wprowadzali oni vfó^' czas w świat córkę Zofię, bardzo 
ładniutką brunetkę i miłą Pa'
nienkę, daleką krewną moją. Krążyły już wersje, że stara się o jej rękę Karol 
Niezabytowski. Na tym ostatnim balu tańczono do białego dnia. I tego białego 
mazura tańczyłem w pierwszej czwórce. Taniec prowadził Niezabytowski z Zosią 
Leską. Była w ładnej sukni żółtego koloru. To nie był już taniec, lecz wprost 
niesamowity szał. Panienki z ostatnim wysiłkiem przebierały nóżkami. Wreszcie 
finał. Panowie klękają i całują rączki swych tancerek. Nazajutrz dowie-dzieliśmy 
się, że Niezabytowski był już po słowie z panną Leską.
W lalka dni po powrocie moim z wystawy wileńskiej przyjechał statkiem parowym z 
Pińska Włodzio Orda. Przywiózł ze sobą świeżo nabyty, całkiem nowy wynalazek: 
instrument muzyczny gramofon o wielkiej tubie. Jako nowość wiózł ten obiekt z 
dużą ilością płyt do Chabna dla zabawienia gości. Wieczorem następnego dnia 
wyjechaliśmy statkiem do Czarnobyla, miasteczka przy ujściu Prypeci do Dniepru. 
Tam oczekiwały na gości przyjeżdżających powozy i konie chabeńskie.
Chabno był to bardzo piękny i duży majątek położony w bogatej glebie kijowskiej, 
z dużymi lasami, wielką gorzelnią i rektyfikacją. Obecny właściciel, dobry 
gospodarz, umiejętnie prowadził interesy majątkowe. Pałac duży, murowany, 
odnowiony świeżo przed ślubem, z wieżą zegarową w środku budynku. W salonach 
dużo antyków i pięknych obrazów odziedziczonych po Wołodko-wiczach. Zastaliśmy 
już sporo gości przyjezdnych z dalszych okolic. Oczekiwano jeszcze na przyjazd 
powozami wszystkich Horwat-tów z Barbarowa, Hołowczyc i Narowli, odległych od 
Chabna o około 80 km.
Następnego dnia w pałacu odbyła się uroczystość ochrzczenia najstarszego synka 
Stanisława i Zofii z Jodków Horwattów, który na chrzcie świętym otrzymał imię 
Stanisław, jak i jego rodzicie!. Chłopczyk wówczas był w wieku lat pięciu. 
Większość osób nie mogła zrozumieć i zastanawiała się nad tym, dlaczego tak 
długo czekano na udzielenie sakramentu chrztu świętego.
Ponieważ wśród gości było kilku młodych ludzi, w tym paru Wołyniaków, braci 
Mogielnickich, dobrych tancerzy, oraz kilka panienek i młodych mężatek tańczono 
wieczorami przy orkiestrze miasteczkowej lub też przy fortepianie.
Władzio Orda bardzo asystował Janince; jasne dla wszystkich było, że zamierza, 
starać się o jej rękę. Godzinami zabawiał ją grą na gramofonie, a ona się tą 
muzyką zachwycała.
Pewnego dnia po południu odbyła się majówka dla zabawienia
gości. Miano jechać powozami do rzeki Uszy, wpadającej do Prype-
Cl> a odległej od Chabna o kilka kilometrów. Tam na brzegu rzeki
Przygotowane były łodzie w dużej ilości i różnej wielkości. Łodzie
e "yty obwieszone lampionami kolorowymi, które zapalono o
niroku. Cała ekipa łodzi płynęła w górę rzeki jednym korytem,
Wfacała zaś drugim.
Sofłneta posiadała bardzo ładną, rasową i doskonale wytreso-
waną czwórkę kuców i bardzo miły niewielki powozik na dwie osoby. Kucami zwykle 
sama powoziła. Tym razem ustąpiła ten powozik Janince i Włodzimierzowi, którzy w 
nim przybyli na brzeg rzeki wraz z całym szeregiem innych powozów. W drodze 
powrotnej jeden z Mogielnickich, chcąc widocznie zrobić psikusa Or-dzie, namówił 
Janinkę, by wracała do domu kucami z nim razem. 156 Wyskoczyli więc oboje z 
łodzi i nie opowiadając się nikomu wskoczyli do powoziku i odjechali 
pozostawiwszy Włodzimierza Piń-czuka z głupią miną. O to przecież Wołyniakowi 
chodziło. Całe towarzystwo powróciło już do domu. Panie się poprzebierały w 
suknie wieczorowe, panowie w smokingi, a Janinki i Mogiemickiego jak nie ma, tak 
nie ma. Niepokój wszystkich, a zwłaszcza gospodarstwa, ogarnia: co się z nimi 
stało, dokąd pojechali, nie znając drogi po ciemku zapewne zbłądzili. Rozsyłają 
konnych w różne strony z kagankami. Wołano, krzyczano, strzelano, a pary tej jak 
nie ma, tak nie ma. W domu niepokój. Pan Maurycy wściekły. Włodzimierz z nosem 
na kwintę. Towarzystwo po kątach chichocze i z upragnieniem oczekuje na 
spóźnioną kolację; inni plotkują i bawią się w rozmaite domysły. Nareszcie zguba 
się odnajduje. Nie zbłądzili bynajmniej, pojechali szybko w jedną stronę, i to 
dosyć daleko, wracali zaś tą samą drogą, lecz stępa, a więc bardzo wolno. 
Janinka oberwała od ojca solidnie, bardzo była znękana i zawstydzona. Od Stasia 
i Sofinety oberwał Mogielnicki, lecz nic sobie z tego nie robił i uszczęśliwiony 
był z wyrządzonego Pińczukowi psikusa. Incydent ten jednak zakończył się 
pomyśnie zaręczynami w parę dni później po moim odjeździe. Ślub Włodziów odbył 
się w Wilnie w Ostrej Bramie w karnawale następnego roku.
Na ślubie tym nie byłem, mimo otrzymanego z Hołowczyc zaproszenia, jak również 
pomimo prośby panny Grabowskiej o dotrzymanie jej towarzystwa na wymienionym 
ślubie. Po raz pierwszy odmówiłem prośbie miłej, ładnej i bardzo sympatycznej 
niewiasty!
Anim się obejrzał, jak zbliżył się termin powrotu do Warszawy na ostatni rok 
moich studiów. Jechałem z mocnym postanowieniem bardzo intensywnej pracy 
naukowej, nieuczęszczania na żadne bale i przyjęcia karnawałowe, które zwykle 
wciągają w coraz większy wir zabaw i powodują opuszczanie wykładów i 
rozleniwiają człowieka. Chodziło mnie bowiem o osiągnięcie na ostatecznym 
egzaminie możliwie najlepszych wyników i otrzymanie odpowiednio dobrego dyplomu. 
Wytrwałem w tym moim postanowieniu, pomimo że mnie nieraz jedna bardzo miła i 
sympatyczna panienka nie tylko namawiała, lecz nawet tak milutko prosiła, abym 
był na tym lub też tamtym balu. Byłem twardy jak skała i nie dałem si? skusić. 
Kim była ta milutka panienka, może kiedyś się przyznam!
Współżycie moje z Klosią i Dziunieczką było bardzo przyjefiin6 i miłe. Każdy z 
nas miał swoje zajęcia i prace, ja przesiadywał^111 cały ranek, a często i 
popołudniowe godziny, w Uniwersytecie
Klosia zaś przeważnie zajęta była prowadzeniem Dziuni na lekcje w kompletach, 
które się odbywały kolejno w różnych domach, i odprowadzaniem jej z powrotem do 
domu. Sporo też czasu zajmowało jej prowadzenie własnego domu. Klosia miała 
pokojową do usługi, przywiezioną z Dereszewicz, był to surowy materiał, który 
trzeba było jeszcze wyszkolić. Kuchmarzył zaś dla nas wszystkich Grzegorz 
całkiem nieźle, mieszkał w kuchni mojego 157 mieszkania i usługiwał mnie. Ranne 
śniadanie spożywałem u siebie. Na obiady i kolacje przychodziłem do Kłosi.
Ponieważ w mieszkaniu Kłosi był pokój gościnny, ja zaś również mogłem u siebie 
przyjąć na nocleg jakiegoś pana, toteż od czasu do czasu miewaliśmy gości na 
kilka lub więcej dni. Przyjeżdżali rodzice nasi. Zatrzymywała się przejazdem 
Zosia. U siebie gościłem Stasia Hołowczyckiego i Popowskiego. Jeden dzień w 
tygodniu był dniem przyjęć Kłosi. Nie były to żurki światowe, zachodzili swoi 
bliscy znajomi i krewni na pogwarki oraz do Dziuni przyjaciółki
1 koleżanki; podawano herbatę i ciastka. Czasami pokazywałem się w te dnie 
przyjęć, jeśli spodziewałem się przybycia interesującej mnie osoby. Poznałem 
kilka koleżanek i przyjaciółek Dziuni. Niektóre z nich, jak na przykład Lizetka 
Schuch i Mokijewska, wcale były ładniutkie, Dowgiałłówna zaś bardzo miła i 
sympatyczna.
W okresie świąt Bożego Narodzenia spotkała Kłosie wielka przykrość i strata. 
Zostało bowiem okradzione jej mieszkanie w nocy. Złodzieje wyłamali zamek drzwi 
frontowych i całe srebro stołowe i herbaciane zabrali. Klosia była zabrała ze 
sobą jadąc na święta służącą, Grzegorz nocował w moim mieszkaniu. Na 
telegraficzne zawiadomienie Grzegorza Klosia jeździła do Warszawy, oczywiście 
nie odnalazła się zguba i nie zostali odkryci złodzieje.
Karnawał tegoroczny był wyjątkowo huczny. Najbardziej arystokratyczny świat z 
całej Polski zjechał do Warszawy. Moc pięknych, zamożnych, utytułowanych i po 
raz pierwszy przybyłych na karnawał panien z różnych stron kraju ściągnął do 
Warszawy moc zaciekawionej młodzieży męskiej, toteż o wiele więcej niż dawniej 
bywało bali prywatnych ze wspaniałymi przyjęciami, a znacznie mniej tak zwany 
świat uczęszczał na bale publiczne. "Na te drugie chodzi miasto" - mówiono w 
salonach.
W samym początku karnawału zjechał Aleksander Grabowski
2 córką, z zamiarem wprowadzenia po raz pierwszy w świat panny Magdaleny, 
nazywanej w domu w skrócie Lalą. Przyjechali zawczasu, by zaopatrzyć pannę w 
odpowiednie stroje balowe, wizytowe, żakiety, okrycia, kapelusze, buciczki, 
pantofelki, szaliki i wszelkiego rodzaju niezbędne fmtifluszki. Zamieszkali przy 
ulicy Brackiej w bardzo pięknych apartamentach pani Zofii Platerowej, siostry 
Pana Grabowskiego, która z powodu żałoby po śmierci męża wyje-"a na dłuższy czas 
za granicę z dwiema córkami, Lola i Zosią, odstąpiła na czas swojej nieobecności 
całe mieszkanie urządzone e służbą: a więc lokajem, kucharzem, służącą. W parę 
dni po przy-
jeździe Grabowscy nas odwiedzili, rozpytywali się o różne adresy i liczyli, że w 
wielu sprawach, dotyczących może nawet tualet będę im pomocnym.
Wyjątkowym był ojcem i troskliwym opiekunem swojej ukochanej córeczki, dbającym, 
by jej nic nie brakło. A byli ze sobą zgrani, zawsze uśmiechnięci, weseli. Gdy 
oboje w wesołych nastro-Jacn wchodzili na salę balową, wyglądali jak rodzeństwo 
- starszy o wiele lat brat troskliwie opiekujący się młodziutką siostrzyczką.
Zanim zaczęli bywać, już przez szereg dni codziennie przychodził do ich 
mieszkania metr tańca z taperem29 na pół godziny i dokształcał Lalę w wielkiej 
sztuce tanecznej. Oświadczono mnie, że obecność moja w czasie tych lekcji tańca 
będzie zawsze mile widziana. Parę więc razy asystowałem tym lekcjom i przy tej 
okazji zaznajomiłem się z nowymi toaletami Lali, wykonanymi w najlepszych domach 
mód. Bardzo mi się podobał popielaty żakiecik z kołnierzem z szynszyli i do 
niego odpowiednie nakrycie główki oraz mufka również z szynszyli. Wyjątkowo w 
tym okryciu ładnie wyglądała. Przy sposobności pokazywała mi również Lala swoje 
rysunki kredką robione. Chodziła bowiem w rannych godzinach na lekcje rysunku do 
pracowni pani Stankiewiczowej, artystki malarki30. Lubiła te lekcje i znaczne 
robiła postępy.
Wielokrotnie Lala zwracała się do mnie z prośbą, a czasem wydawało mi się jakby 
z rozkazem, bym przybył na taki to bal i z nią tańczył mazura. Nie tolerowałem 
jednak podobnych wymagań i z góry na wszystkie propozycje takowe raz na zawsze 
udzieliłem odpowiedzi odmownej. Nie wiem, jakie w tej małej główce wówczas 
powstało mniemanie, czy gniew, smutek, czy też zrozumienie? Bardzo mi było 
przykro odmawiać prośbie milutkiej panienki, pod żadnym jednak warunkiem nie 
mogłem zmienić mojego mocnego postanowienia.
Pewnego dnia zostałem zaproszony przez pana Aleksandra na śniadanie. Oprócz mnie 
byli obecni Ruciowie, Stasiowie Horwatto-wie i Staś Orda. Śniadanie było 
wyśmienite, nec plus ultra - palce lizać! Najbardziej smakowitą potrawą, którą 
raz tylko jeden w życiu jadłem, był to omlet nadziewany wielką ilością 
ziarnistego kawioru. Siedziałem przy Lali. Mile z sobą gwarzyliśmy. Przy moim 
nakryciu był bilecik z moim nazwiskiem: Mr. Antoine Kieniewicz, ręką Lali 
pisanym. Bilecik ten wraz z parą innych pamiątek do chwili, w której piszę te 
słowa, stale jest ze mną w pugilaresie. Jakkolwiek byliśmy ze sobą blisko 
spokrewnieni, ojciec Lali, o wiele starszy ode mnie, był jednak ciotecznym 
bratem moim, wobec tego Lala była moją siostrzenicą w drugim stopniu, a jednak 
zawsze do siebie zwracaliśmy się per pan i pani. Gdy żegnałem się po śniadaniu, 
odezwała się do mnie tymi słowy: Już jeżeli pan kategory-
29 Metr z taperem (z franc.) - nauczyciel tańca z przygrywającym pianistą. •* 30 
Zofia Stankiewiczówna, ur. 1861, malarka i graficzka. ,,.: ,
cznie odmawia tańczenia ze mną w czasie karnawału, to może się pan zgodzi 
przychodzić do nas wieczorem przed każdorazowym wyjazdem na bal dla 
wypowiedzenia swego zdania o mojej toalecie". Rozczuliło mnie do głębi to tak 
proste i szczerze wypowiedziane zaproszenie; po raz pierwszy, dziękując, 
pocałowałem ją w rączkę na pożegnanie. W jakim to nieraz pośpiechu około godziny 
dziesiątej wieczorem gnałem na Bracka, by zastać jeszcze państwa Grabowskich w 
domu przed wyjazdem na bal i wyrazić swój zachwyt, podziw na twarzową dzisiejszą 
toaletę, lub też ze smutkiem się odezwać: "Lecz w onegdajszej było najcudniej!!"
Pewnego popołudnia, już pod wieczór, przyszli do nas z wizytą Grabowscy z tym, 
że nie mają tego dnia żadnych zaproszeń na wieczorne przyjęcia, więc pan 
Aleksander zapytuje, czy Lala może u Kłosi spędzić wieczór, natomiast proponuje 
mnie, abym z nim poszedł do teatru na wesołą i podobno dobrą operetkę Koszary. 
Lala zaczęła protestować. "Cóż to papa myśli, a któż nas będzie zabawiał, nie 
puścimy pana Antoniego, papa nie potrzebuje towarzysza w teatrze". Wyglądała 
trochę nadąsana, czy też rzeczywiście taką była w chwili, gdy z jej ojcem 
wychodziłem z domu. Wesoła i dobra była operetka z Kawecką31 w głównej roli. 
Powróciwszy do domu na skromną herbatkę, zastaliśmy nasze panie już trochę 
znudzone wyczekiwaniem na nasz powrót. Lala pokazała nam zaraz portrecik Dziuni 
w międzyczasie naszkicowany ołówkiem, na którym u spodu widniał napis: Na 
pamiątkę Koszar. Posiadałem tę cenną dla mnie pamiątkę w rodzinnych archiwach 
przez długie lata - niestety, spłonęła w czasie powstania warszawskiego w roku 
1944.
Zwróciła się wówczas po raz drugi do mnie z prośba, bym przyjechał do Wilna na 
ślub Janinki Horwattówny z Włodzimierzem Ordą, na który ojciec się z nią 
wybiera. W Wilnie prawie nikogo nie ma, wielkim więc będzie dobrodziejstwem, 
jeśli przyjadę, by jej dotrzymać towarzystwa. Niestety i tym razem odmówiłem jej 
prośbie.
Jednym z ostatnich balów bieżącego karnawału był urządzony przez panią 
Konstantową Górską doroczny wielki bal w sali Malinowej na cele dobroczynne32. 
Główną atrakcją tej zabawy było to, że wszystkie panie miały się ukazać w 
stylowych uczesaniach główek. Oczywiście wieczorem pobiegłem na Bracka. Bardzo 
ładna różowa sukienka, przybrana koronkami, a główka z długimi ciemnymi lokami - 
"Marie Antoinette! Jak marzenie!" Z twarzyczki jej widać było, że jest ze swego 
wyglądu zadowolona.
Pewnego dnia w porze obiadowej zajechali do nas powozem Grabowscy z propozycją, 
czy nie chciałbym z nimi pojechać na
Wiktoria Kawecką (l 875-1929), wówczas primadonna warszawskiej operę -• 
Krotochwila niejakiego Strobitzera nosiła tytuł W koszarach. Sala Malinowa - w 
świeżo właśnie inaugurowanym Hotelu Bristol.
Miodową do fotografa Mieczkowskiego, by dopomóc im w wyborze najlepszych zdjęć 
Lali w różnych pozach i tualetach, jak również w tym stylowym uczesaniu głowy. 
Oczywiście nader chętnie zgodziłem się na tę propozycję. Około dwudziestu zdjęć 
gabinetowego formatu w różnych pozach i kostiumach przedstawiono nam do 
oglądania. Długo trwała decyzja, co do jakości i koniecznej do zamówienia 
ilości. Wyraziłem się przy tym, że do najbardziej udanych, a przy tym w pozie 
pięknych, zdjęć należy zdjęcie z balu do pasa z główką stylową. Podwieźli mnie 
jeszcze do Uniwersytetu.
"tografia.
15. Magdali
16. Magdalena Grabowska. Fotografia.
W drodze zaś dowiedziałem się, że zabawią w Warszawie do końca przyszłego 
tygodnia, lecz światowego życia już prowadzić nie będą i że przed wyjazdem 
przyjdą do nas z pożegnaniem.
Gdy wiadomym mi był dzień i godzina ich wyjazdu z Warszawy pojechałem na Dworzec 
Brzeski33. Po drodze wstąpiłem do kwiaciarni i kupiłem malusieńki bukiecik 
fiołków. Na stacji byłem zawczasu, wyczekując w poczekalni ich przybycia. Gdy 
zobaczyłem Lalę, wchodzącą w popielatym żakieciku z ogromnym bukietem białych 
róż i goździków, zdumiałem, skąd? od kogo? Dowiaduję się,
33 Dworzec Brzeski częściej wtedy zwany Terespolskim, na miejscu dzisiejszego 
Wschodniego.
, Nad Prypecią...
że Staś Orda był u nich na Brackiej, w chwili gdy wsiadali do p0 wozu, na 
pożegnanie wręczył Lali ten bukiet. Wówczas ja odwiną, wszy z bibułki mój 
bukiecik; "a ode mnie proszę przyjąć na pożeo. nanie tych kilka skromnych 
fiołków". .Jakie śliczne, a takie pachnące", rzekła, przyłożywszy kwiatki do 
noska i buzi. "A to dla na pamiątkę ode mnie" rzekła, podając mnie w kopercie 
dużą 162 ją fotografię w stylowym uczesaniu, która mnie najbardziej
wszystkich zdjęć się podobała, i to z własnoręcznym podpisem i datą wręczenia, 
drugą zaś rączką wyrwawszy z bukietu Ordow-skiego jeden biały goździk wręczyła 
mi go również. Promieniałem z radości i nie wytrzymałem, wziąłem jej rączkę i po 
raz pierwszy ze wzruszeniem do moich ust podniosłem. W owych czasach nie było 
przyjęte całowanie panien w rękę. Do dnia dzisiejszego, czyli już 48-ty rok 
mija, jak noszę stale w pugilaresie dany mi przez nią : goździk, z bilecikiem 
jej rączką pisanym, oraz małą fotografię z Rei-\ chenhallu, gdzie Lalę po raz 
pierwszy poznałem. Piękna zaś foto-! grafia, która przez wiele, wiele lat stała 
zawsze na moim biurku wszędzie, gdzie mnie późniejsze losy zagnały, niestety 
spłonęła jak ' wiele, wiele cennych pamiątek w czasie powstania warszawskiego. 
Gdyśmy tak przyjemnie rozmawiali w poczekalni kolejowej, pan Aleksander przy 
kasie nabywał bilety i zdawał bagaż. Odprowadziłem Grabowskich do wagonu 
pierwszej klasy, idącego bezpośrednio przez Mińsk do Moskwy, i jeszcze około 
kwadransa z nimi w wagonie siedziałem. Ucieszyłem się niezmiernie, gdy mnie 
Aleksander bardzo serdecznie zaprosił, abym ich odwiedził w Tołkacze-wieżach. A 
może tego lata przyjedziesz? - na to Lala: "Ale koniecznie niech pan po nas tego 
lata przyjedzie". Drugi dzwonek, ostatnie pożegnanie, serdeczne uściśnienie 
dłoni mojej przez Aleksandra: "A więc czekamy" - powiada ojciec. "Koniecznie!" - 
córka. Spojrzeliśmy sobie wzajemnie w oczy. "Dziękuję" - rzekłem. Trzeci 
dzwonek, wyskakuję pośpiesznie z wagonu, pociąg rusza, ja na platformie, w oknie 
stoi Lala, przy niej ojciec, wzajemnie do siebie machamy rękami.
To wszystko jest i było bardzo znaczące! myślałem, wracając pieszo wolnym 
krokiem z Pragi na Wspólną. Po powrocie do domu postawiłem fotografię w ramce na 
biurku, goździk zawinąłem w watę i włożyłem do pugilaresu. I długo, długo 
jeszcze w nocy nad przeżytym dniem myślałem.
Od następnego dnia zabrałem się ponownie do bardzo intensywnej pracy. 
Dokańczałem pisemną moją pracę dyplomową O oddychaniu roślin, która powinna była 
być złożona w wyznaczony^ terminie w kancelarii uniwersyteckiej. Po złożeniu 
wymienione] pracy zabrałem się do powtarzania kursu ze wszystkich przedmiO' tów 
według systemu wypraktykowanego przeze mnie w latach poprzednich.
Pewnego popołudnia, gdy siedziałem zatopiony w moich skryptach, rozległ się w 
przedpokoju dzwonek. Grzegorz był ^e'
obecny, idę, by otworzyć drzwi, klnąc w duchu, że ktoś mi przeszkodzi w pracy. 
Otwieram - Henio Grabowski w przejeździe do Zakopanego na sześć tygodni lub 
więcej. Miał parę godzin czasu pomiędzy jednym a drugim pociągiem. Poczciwie 
wstąpił, by mnie odwiedzić; przyjemnie rozmawialiśmy o wielu różnych rzeczach. 
Nie poruszałem jednak z nim tematu leżącego mi na sercu. Spostrzegłem jednak, że 
pomimo wielkiego krótkowidztwa dostrzegł 163 stojącą na biurku ramkę z 
fotografią Lali i parokrotnie na nią okiem rzucił. Odniosłem wrażenie, że go ta 
fotografia intrygowała.
Wielką mi niespodziankę i przyjemność zrobił Popowski zajeżdżając do mnie z 
walizką w drodze z Krakowa, gdzie odwiedził staruszkę matkę w czasie świąt 
wielkanocnych, do Petersburga. Od razu spostrzegł fotografię stojącą na biurku. 
Przed nim pierwszym zwierzyłem się. Otwarcie powiedziałem mu, jakie różne myśli 
przychodzą mi do głowy. Na to kochany Popowski: "Widzę, że niezadługo będę na 
twoim ślubie, na razie jednak nie myśl o tym, zdawaj swoje egzamina, a przede 
wszystkim pamiętaj, że zaraz po egzaminach musisz się zgłosić do Petersburga do 
odbywania jako wolontariusz służby wojskowej. Jeśli więc masz zamiar zawierać 
związek małżeński, trzeba się postarać o zwolnienie ciebie na zawsze z wojska, 
czyli chodzi o to, byś otrzymał na przeglądzie biały bilet jako numer absolutnie 
niezdatny do służby wojskowej z powodu złego zdrowia. Otrzymanie w tych 
warunkach białego biletu zapewne będzie kosztowało grube pieniądze. Ja zaraz 
rozpocznę w Petersburgu pewne zabiegi w tej sprawie i gdy będę coś wiedział 
konkretnego, natychmiast ciebie, a równocześnie twego ojca, zawiadomię. Ty zaś 
natychmiast skomunikuj się z ojcem twoim w tej sprawie i zapyta], jak się twój 
ojciec będzie na to zapatrywał". Popowski przenocował u mnie i nazajutrz 
wyjechał. Serdecznie mu za poradę podziękowałem i tegoż dnia wysłałem odpowiedni 
list do ojca. W ciągu tygodnia nadeszła już odpowiedź ojca, że wymieniony 
projekt aprobuje, że ile na tę sprawę trzeba będzie gotówki, to mi ją w 
odpowiednim czasie przyśle, i że jeżeli tylko sprawa w Petersburgu zostanie 
załatwiona pomyślnie, to żebym po zdaniu ostatniego egzaminu, nie zwlekając, 
jechał wprost do Petersburga, bez zajeżdżania do Dereszewicz. Bardzo prędko 
otrzymałem też wiadomość od Popowskiego, że trzeba mieć na wiadomą sprawę od 
trzech do trzech i pół tysięcy rubli i że równocześnie o tym pisze do ojca.
Na święta wielkanocne Klosia z Dziunią pojechały do Dereszewicz, ja oczywiście 
pozostawałem w Warszawie, ze względu na okres egzaminowy. Przez powracającą 
Kłosie ojciec przysłał mnie gotówkę na koszty związane z moją podróżą do 
Petersburga, ponadto dodał mi tysiąc rubli na oporządzenie mojej garderoby 
'ewentualny wyjazd wprost do Tołkaczewicz bez zajeżdżania do pniu ze względu na 
tak uprzejme zaproszenie Grabowskiego. Od-Pisałern odwrotnie do najdroższego 
ojczulka dziękując mu za jego
stałą dobroć dla mnie, zawiadamiając go jednocześnie, że zastosuj^ się do jego 
wskazówek.
Obstalowałem sobie kilka ubranek letnich, z nich jedno bardzo gustowne i wówczas 
modne - surdut długi do kolan w ciemnopo. pielatym kolorze z lekkiego materiału 
sukiennego, z dwurzędowy, mi guzikami, nie zapinano go jednak. Poza tym kupiłem 
sporą ilość 164 eleganckiej bielizny i moc krawatów wszelkiego rodzaju, koloro. 
wych skarpetek, obuwia itp.
Wszystkie egzaminy zdałem z wynikiem bardzo dobrym, praca moja piśmienna została 
uznana za wystarczającą do otrzymania dyplomu. Ostatni egzamin zdawałem w dniu 
13 VI w dzień św. Antoniego, mojego patrona według nowego stylu, i tegoż dnia 
wieczorem z małą podróżną walizką i grubą forsą na piersiach pod koszulą 
koleiłem się do Petersburga.
Pod wieczór następnego dnia byłem już v? mieszkaniu Popow-skiego, który, będąc 
uprzedzony o dniu i czasie mojego przyjazdu, sprowadził jeszcze aptekarza 
Polaka, nieznajomego pana X, który zorganizował sprawę mojego dobrowolnego 
stawania do wojska. Następnego dnia po południu byłem z Popowskim u wysoko 
postawionej figury, admirała, nazwijmy go p.C. On miał ustalić dzień i godzinę, 
kiedy mam się stawić na komisję wojskową, w której on uczestniczy jako członek 
komisji. Jemu też należało tegoż dnia z góry wpłacić trzy tysiące rubli. Tak się 
też stało. Bardzo nas pan admirał grzecznie powitał, zapoznał nas ze swoją 
połowicą. Wyznaczył termin komisji na dzień następny o godz. 9, przyjął ode mnie 
gotówkę, która z jego rąk po przeliczeniu przeszła bezpośrednio w ręce jego 
małżonki. Uprzedził mnie, żebym go na komisji w razie potrzeby tytułował 
"dziadzia", czyli wujaszek, on zaś do mnie zwracać się będzie po imieniu 
"Tosza", jako skrót od Antoniego w języku rosyjskim. W towarzystwie Popowskiego 
stawiłem się w oznaczonym budynku o oznaczonej godzinie. Niewielka była ilość 
sta-wających tego dnia na komisję wolontariuszy. Sama inteligencja, i to 
przeważnie studenci różnych wyższych zakładów naukowych. Dziwnym trafem 
spotkałem się tam z moim kolegą i przyjacielem Bierednikowem, z którym siedem 
lat z rzędu przesiedziałem na jednej ławce. Bardzo czule witaliśmy się, zaś po 
załatwieniu mojej sprawy byłem u niego w domu na przyjemnej pogawędce.
Gdy weszła do sali komisja wojskowa, wszyscy musieliśmy wstać i wyciągnąć się 
jak struna. Usiedliśmy dopiero, gdy przewodniczący machnął ręką i wyrzekł: 
"Sadities" [siądźcie - roś.].
Członkowie komisji, których było około dziesięciu, byli w bardzo różnorodnych 
mundurach z przypiętymi orderami różnych stopni. Mój przybrany wujaszek, jako 
admirał, miał mundur czarne' go koloru, do którego było przypiętych parę gwiazd, 
na szyi zaś, na wstędze czerwono-czarnej wisiał krzyż Św. Włodzimierza. 
Delikwenci rozbierali się w sąsiednim pokoju do naga i na wez według kolejności 
nazwisk, wchodzili na salę. Gdy stanąłem pr
kotnisj?, usłyszałem, jak mój przybrany wujaszek zwrócił się do swoich kolegów, 
mówiąc: "a eto mój plemiannik", czyli: to mój siostrzeniec. Zważyli mnie, 
opukali, zdjęli pomiary i orzekli, że absolutnie nie jestem zdatny do służby 
wojskowej z takich to przyczyn chorobowych. Odesłano mnie do ubieralni i gdy 
wróciłem na salę, jjiój admirał zawołał mnie po imieniu: "Tosza, padi sjuda" 
[Tosza, chodź tu - roś.]. Podszedłem do stołu, wręczył mi biały bilet woj- 165 
skowy, zwalniający mnie na zawsze od służby wojskowej. Ukłoniłem się komisji, 
która oczywiście na mój ukłon nie zwróciła uwagi.
Gdy wychodziłem z gmachu z Popowskim, dopędził nas na schodach admirał, uścisnął 
nasze dłonie, życzył mnie powodzenia, ja mu też serdecznie podziękowałem. Pan 
aptekarz, organizator całej imprezy, czekał nas w sali na dole. Bardzo 
serdecznie ja, a zwłaszcza Popowski dziękował, wręczywszy mu dwieście rubli za 
jego trudy i starania. Odwiedziłem Bierednikowa, dowiedziałem się od niego 
trochę szczegółów o pozostałych naszych kolegach i spędziwszy jeszcze noc u 
Popowskiego nazajutrz rano opuściłem Petersburg.
Zwinąłem swoje warszawskie mieszkanie, przeniósłszy swoje ruchomości do 
mieszkania Kłosi, spakowałem garderobę do świeżo nabytego żółtego kufra i 
wyruszyłem do Mińska, a stamtąd dorożką dojechałem do Łoszycy. Chciałem się z 
Isią naradzić, czy jechać do Tołkaczewicz bez zawiadomienia o przyjeździe, czy 
też zapytać depeszą o zezwolenie na przyjazd. Ogromnie Isia i Eustachy cieszyli 
się, gdy im opowiedziałem o szczegółach zawartej z Grabo-wskim ojcem i jego 
córką przyjaźni, i naglili, żebym nie zwlekał z wyjazdem. Chodziło jednak o 
dowiedzenie się, czy aby Grabow-scy są w domu. O tym można najpewniej się 
dowiedzieć u bufetowej na stacji w Mińsku, zawyrokował Eustachy. Ona wie 
wszystko, co się dzieje w Mińsku i w okolicy. Jutro będę w mieście i dowiem się, 
dodał Eustachy. I rzeczywiście, nazajutrz powrócił z wiadomością, że w dniu 
wczorajszym hrabia Grabowski był w mieście i tego dnia powrócił do Tołkaczewicz.
Wyruszyłem więc nazajutrz rannym pociągiem do stacji Ru-dzieńsk, od której 
miałem 28 km dobrej zresztą drogi do majątku Tołkaczewicze. Zdobyłem na stacji 
jednokonną chłopską furkę i siadłszy na moim żółtym kufrze, który z trudem 
ułożony został na wózku, drobnym truchcikiem puściłem się w drogę. Poczciwy mój 
woźnica przez całą drogę zabawiał mnie różnymi ploteczkami o wszystkich 
okolicznych dworach. W połowie drogi przejeżdżaliś-my przez duży most drewniany 
zbudowany przez rzekę Ptycz, tę sama, przez którą będąc dzieckiem przejeżdżałem 
z moją mamą w bród w drodze do Myszanki Ćwirków. Za mostem mijaliśmy ład^ me 
położony nad Ptyczą dwór pana Weyssenhoffa znanego w Pol-Sce i za granicą 
malarza34. Następnie nieco dalej drogi widać było
Henryk Weyssenhoff (1859-1922), pejzażysta, bywał gościem Dereszewicz. a)?tek 
jego nazywał się Rusakowicze.
piękne, duże siergiejewickie jezioro. No, i nareszcie po długich g0. dzinach 
jazdy, w czasie których zostałem porządnie zlany krótka lecz silną ulewa, 
ujrzałem z daleka gęste zadrzewienie i z jego lel wej strony szereg dużych, 
pięknych zabudowań gospodarczych. p0 obu zaś stronach drogi wiodącej do dworu 
łany żyta i owsa, bliżej zaś bramy wjazdowej z prawej strony drogi grupa 
robotnic uprali^ ' wiajacych motykami buraki pastewne. Zwraca się do mnie mój 
WQ-źnica i powiada: "A ot i sam hrabia po burakach depce". Przyglą. dam się - 
oprócz robotnic z motykami z daleka dwóch mężczyzn. Jeden z nich stanął i 
spogląda w stronę mojego wózka. A czy to na pewno hrabia? - zapytuję mojego 
woźnicy. "A jakże, sam hrab toj w biełoj kurteczce", brzmi odpowiedź. Wtykam 
więc do ręki mojemu woźnicy zapłatę, mówię mu, by z rzeczami moimi jechał do 
domu, sam zaś wyskakuję z wózka i przez pole na przełaj skierowuję się w stronę 
hrabiego, który poznawszy mnie już z daleka wita, machając słomkowym kapeluszem. 
Ogromnie czule się witamy. Otrzymuję wymówkę, że nie depeszowałem o konie i 
tłukłem się długo na okropnym wózku. Opowiadam, że jadę wprost z Petersburga. I 
tak gawędząc dochodzimy przez bramę wjazdową do bardzo zacienionej alei, z 
której widać już okrągły dziedziniec, a wprost naprzeciwko fasadę domu w 
ciemnopopielatym kolorze i dużą krytą werandę na froncie.
Na tej werandzie spostrzegam z daleka siedzące na wygodnych fotelach trzcinowych 
dwie niewiasty. Gdy ujrzały nas idących, jedna z nich wysoka, szczupła, w białej 
sukni wstała i prędkim krokiem opuściła werandę wchodząc do wnętrza, druga zaś 
siedząc na bujaku oczekiwała naszego przybycia. Była to pani domu, która mnie 
grzecznie i miło powitała. A ta, co opuściła werandę - to najprawdopodobniej 
była Lala? Czy uciekła z werandy, że mnie spostrzegła i rozpoznała? Jeżeli tak, 
to po co uciekała, to niedobry znak! Dowiedziałem się później, że od razu się 
domyśliła, kto przyjechał, musiała więc poprawić swoje wk>sy i dlatego zemknęła 
z werandy. No tak, wiadomo - Niewiasta!! Nakarmiono, wysłuchano moich opowiadań 
o egzaminach, podróży do Pitra, o zwolnieniu z wojska, o różnych ploteczkach 
warszawskich. I dość wcześnie dano znak do spoczynku. Gospodarz odprowadził mnie 
do gościnnych pokoi. Na moje zapytanie, jaki jest porządek dnia, dowiedziałem 
się, że w ogóle wszyscy wstają wcześnie. Śniadanie ranne jest zwykle między ósmą 
a dziewiątą godziną.
14 jSfarzeczeństwo
Niespokojną miałem noc. Po tylu doznanych wrażeniach nie mogłem przez długi czas 
zasnąć. Przeróżne myśli kłębiły się w mojej 167 mózgownicy. Czy tu w tym domu ma 
się rozstrzygnąć los całego mojego przyszłego życia? Wierzę i ufam w 
miłosierdzie Boże; niewątpliwie wszystko się na dobre obróci. Dniało już, gdym 
się zdrzemnął na krótko. Przed piątą byłem już na nogach. Rozpakowałem swój 
kufer, porozkładałem manatki w odpowiednich miejscach, wypucowałem należycie 
swoją osobę od twarzy począwszy w dół. Włożyłem jedną z ładniejszych koszulek i 
odpowiedniego koloru do niej skarpetki, ranny szykowny garnitur i dokładnie 
zbadawszy w dużym ściennym lustrze swoją sylwetę, szepnąłem sam do siebie: 
"ujdzie" i wyszedłem na świeży luft. Pogodny i piękny zapowiadał się dzień 
czerwcowy. Obszedłem wokoło dziedziniec, zajrzałem do kwietników i klombów, 
bujnie rosnących na dużej przestrzeni z lewej strony domu. Podziwiałem dwie 
kolosalnej grubości lipy, co najmniej liczące sobie po jakieś lat trzysta lub 
więcej. Rosły one przy domu mieszkalnym tak blisko, odchylając się w dwóch 
kierunkach: od siebie samych i od ścian domu ku światłu i słońcu.
Stojąc i przyglądając się z oddalenia tym wspaniałym lipom, dojrzałem panią domu 
z pękiem ogromniastych kluczy, powracającą zapewne z lustracji gospodarczej, 
gdyż za nią kroczyła cała czereda męskiej i żeńskiej płci. A więc szef w białym 
birecie na głowie z dużym nożem kuchennym w ręku, przy nim widocznie jego po-
pychadło w zabrudzonym fartuchu, dźwigając coś ciężkiego w wiadrze, niewątpliwie 
lód. Oczywiście będą lody, a może krem? pomyślałem. Za nimi czereda niewiast: 
jedne z konwiami pełnymi mleka, drugie z bryłami masła. Nie miałem już czasu 
podziwiać kroczącą procesję, dążyłem bowiem w pośpiechu, by się przywitać z 
panią domu. Proszono, bym się nie oddalał, gdyż najdalej za pół godziny zostanie 
podane ranne śniadanie w jadalni. Siadłem na werandzie i zatopiłem się w 
myślach. Wróble ćwierkały nade mną, w parku Pogwizdywały wilgi, a jeszcze 
chwilami odzywał się słaby zamierający trel słowika. Zamknąłem oczy i znowu te 
same myśli zaczęły się w głowie mojej kłębić. "Tak, tu ma się rozstrzygnąć los 
całego mojego życia, a z moim i Jej!" Naraz poza mną ktoś się odzywa: ..Dzień 
dobry panu, mama prosi na śniadanie". Zrywam się, uścisk j^k, spojrzenie w oczy 
i banalne zapytania i takież odpowiedzi w fakcie przejścia z werandy do jadalni, 
gdzie już państwo domu siedli przy stole. Henio na razie był nieobecny, bawił 
dotąd w Za-K°panem.
"o śniadaniu odbyła się szczegółowa lustracja, jak to zwykle
bywa w każdym z naszych dworów wiejskich, zwłaszcza gdy po raz pierwszy się 
pojawia w danej okolicy. Oprowadzany byłem przez Lalę. Milutko wyglądała w 
białej, pikowej, skromnej sukience ze słomianym kanotierem1 na główce. Była 
gładko uczesana z prze-działkiem pośrodku.
Rozpoczęliśmy lustrację od wnętrza domu. Przede wszystkim 168 od razu zwróciłem 
uwagę, że w całym domu drzwi oraz ratny okienne były z drzewa jesionowego, które 
z wiekiem z koloru jas-nozłocistożółtego nabrały patyny, przechodząc w odcień 
czerwonawy. Przedpokój też cały był wokoło w wysokich boazeriach jesionowych. U 
góry wieszaki do okryć. Od przedpokoju wejście do salonu z wyściełanymi meblami, 
dywanami i portierami. Fortepian pomiędzy dwoma oknami. Za tym salonem był drugi 
nieco mniejszy, zastawiony miękkimi meblami innego koloru. W obu na stołach 
lampy stojące. Od tego salonu dwa wyjścia: jedno na lewo do dużego sypialnego 
pokoju państwa domu i na prawo do trzeciego saloniku małego z kanapką, wygodnymi 
bardzo fotelikami, pokryty, mi ciemnoczerwonym materiałem. W rogu kominek, na 
nim zegar i kilka fotografii w ramkach. Od niego na lewo jadalnia, nieduża, 
cztery okna po dwa z każdej strony. Stół okrągły, jesionowy, ścienne szafy i 
winda również z drzewa jesionowego. Windą wyjeżdżają z kredensu mieszczącego się 
w suterenie półmiski. Od czerwonego saloniku wyjście na niewielki korytarz, od 
którego po stopniach jest zejście: jedno do kredensu, drugie zaś prowadzi do 
bardzo wysokiej, prawie okrągłej, bardzo dużej oranżerii, w połowie oszklonej i 
dosyć zasobnej v? tak zwane rośliny oranżeryjne. Po drugiej stronie oranżerii 
wchodziło się po paru stopniach do drugiej części domu. Przez całą jego długość 
przechodził korytarz, od którego z obu stron były pokoje. Pierwsze dwa 
naprzeciwko siebie, bardzo duże gościnne. Na prawo pokój damski, na lewo zaś 
męski. Za nimi na prawo niewielka ubieralnia pana, na lewo zaś biblioteka dosyć 
bogata w różne poważne dzieła. W razie potrzeby można było w niej przenocować 
jednego gościa. Wróciwszy swoim tropem do przedpokoju, wchodzimy do dużego 
pokoju, tak zwanej kancelarii, chyba dlatego jedynie, że w rogu stało biurko, a 
na nim księgi gospodarcze. Mniej więcej pośrodku pokoju stał dosyć duży podłużny 
stół przykryty pluszową serwetą, na niej lampa wysoka. Po obu stronach stołu po 
jednym nader wygodnym fotelu pana i pa°i domu; przy dwóch pozostałych stronach 
stołu fotele mniejszych rozmiarów, w których siadywała Lala i Henio. Był to 
pokój, gdzie się toczyło życie rodzinne, a więc wszelkie rodzinne debaty, 
lektury książek i gazet, gromienie dzieci przez ojca lub matkę za większe lub 
najdrobniejsze przewinienia. Jednym słowem był to pokój
1 Kanotier - letni kapelusz ze sztywnej słomki, z małym rondkiem. W zasada' 
męski, w owych latach adoptowały go także panie. Aktualnie, w latach 1986-* 
wrócił do mody damskiej. ;•',>.",,, .,,...,
adornowiony, w którym toczyło się życie. Od niego wejście na Zfawo do 
sypialnego, za którym był pokoik Lali i ubieralnia pani, Wprost zaś wchodziło 
się do pokoju Henia, wychodzącego na korytarz z różnymi schowaniami i wygodami i 
wyjściem na zewnętrzny ganeczek.
Przez ten ostatni ganeczek wyszliśmy z domu, zdążając oboje wolnym krokiem w 
stronę parku. Na bogatej, żyznej ziemi moc bujnych krzewów i sporo przepięknych, 
grubych, wyniosłych, rozłożystych dębów, rozrzuconych pojedynczo, lub też po 
kilka sztuk na łączkach parkowych. Były też w parku niewielkie stawy ze stojącą 
wodą, mniej ponętne, wiejące silną wilgocią. Prawdziwa wylęgarnia komarów. Przy 
parku ogród owocowy. Gatunki drzew odpowiednio dobrane do ostrego klimatu. Tamże 
się jnieszczą inspekty, bogate w wielką ilość wspaniałych melonów i wszelkiego 
rodzaju smakowitych warzyw. Przy inspektach cały szereg oranżerii i szklarni. 
Były to budynki bardzo wysokie, murowane, oszklone z jednej, południowej strony. 
Wewnątrz wokoło przechodził kanał od pieca dla odpowiedniego ogrzania budynku w 
porze zimowej. W tych oranżeriach, w których w lecie okna wyjmowano, rosły 
wysokie i rozłożyste drzewa morelowe, brzoskwiniowe i winogronowe, i to wszystko 
w kilku wybornych gatunkach, owocujące omal przez cały okres letni.
Po tej lustracji powracaliśmy wolnym krokiem, gawędząc, w stronę domu, gdy 
usłyszeliśmy dzwonek kuchenny wzywający kredens do przyjścia z wazą i 
półmiskami. Przyśpieszyliśmy kroku, by przed obiadem zajrzeć jeszcze do swoich 
apartamentów. Po drugim dzwonku oznajmiającym, że zupa wstawiona już do windy, 
zgromadziliśmy się wszyscy równocześnie w jadalnym pokoju. Po bardzo dobrym 
obiedzie odbyła się na werandzie ożywiona ogólna rozmowa, w której udział wzięli 
państwo domu, po czym starsi udali się każde do swoich zajęć, a być może na 
krótką drzemkę.
Lala zaproponowała mnie pójście do stajni, chciała mnie pokazać swoją 
wierzchówkę Yedette. Lubiła pasjami konną jazdę i podobno dobrze jeździła na 
damskim siodle. O tym jej sporcie wiedziałem już dawno. Osobiście od dzieciństwa 
nie znosiłem w ogóle konnej jazdy. Gdy jednak zostałem zaproszony do 
Tołkaczewicz, przypuszczając, że może będą się odbywały wspólne konne wycieczki, 
wziąłem na wszelki wypadek kilkanaście lekcji w maneżu2 Krausego. Uczyła jazdy 
sama pani Krause. Stała zwykle pośrodku jftaneżu, z ogromnym długim batem i 
donośnym głosem wymieniana komendy, dotyczące różnych zwrotów, biegów itp., 
które uczniowie i uczennice jeżdżąc konno wokoło maneżu powinni byli ^ykonywać. 
O ile ktoś z uczni nieposłusznie wykonywał komendy, onośny głos pani Krause go 
skarcił, długi zaś bat piec delikwenta Osięgnął. Sporo batów pani Krause na 
swoich plecach poczułem.
"laneż, czyli tak zwany Tattersal, mieścił się przy Okólniku 9.
Z początku jeździłem na poczciwej starej klaczy, która świetnie znała wszystkie 
komendy i sama bez udziału w tym jeźdźca wykonywała wszystkie zwroty; gdy zaś 
pewnego dnia podano mi innego wierzchowca, o, wtedy moc batów dosięgnęło moich 
pleców. Gdy podeszliśmy do stajni i wyprowadzono rzeczywiście bardzo pięknie 
prezentująca się Yedettę, Lala zaproponowała mi, by w dniu 170 jutrzejszym odbyć 
razem spacer konno i że dla mnie by osiodłano siwą klacz Henia, która jest dosyć 
ostra i ma dobre chody. Skrzywiłem się nieco na tę propozycję, lecz cóż na to 
poradzić? Uważałem to za rozkaz, a rozkaz jest rozkazem i taki rozkaz powinien 
być wypełniony. Obejrzeliśmy jeszcze dwie czwórki wypasionych niesamowicie koni 
cugowych i poszliśmy wprost przed siebie wysadzana aleją do kaplicy, położonej 
na dosyć znacznym wzniesieniu. Nabożeństwa w niej odbywały się bardzo rzadko, 
zaś kościół parafialny był w miasteczku Uzda, bardzo od Tołkaczewicz odległym. W 
drodze powrotnej spotkaliśmy się z panią Grabowską, zdążającą do obory i 
chlewni, czyli resortu znajdującego się pod jej wyłącznym kierownictwem.
Łaskawie mnie zaprosiła, bym obejrzał jej krowy, cielęta i chlewnię. Zdumiony i 
zachwycony byłem zwłaszcza porządkiem i czystością w oborze, w której stało 
około pięćdziesięciu krów dojnych, oprócz pierwiastek i młodzieży, rasy szwiców 
od dawna już tu prowadzonej. Pani Grabowska trzy razy dziennie bywała przy udoju 
i omal każdą krowę znała po imieniu i doskonale wiedziała na pamięć, ile mniej 
więcej powinna dać każda krowa mleka z udoju. Zajrzeliśmy również do chlewni, 
też bardzo porządnie utrzymanej, gdzie spora ilość białych dużej rasy yorkshirów 
głośnym chrzą-kaniem wyrażała radość na widok swojej pani. Odniosłem wrażenie, 
że pani Grabowska była zadowolona, że bardzo interesowałem się jej gospodarstwem 
i z pewnym znawstwem poruszałem z nią różne tematy hodowlane.
Po powrocie z całodziennej lustracji spożyliśmy podwieczorek z przewybornym 
melonem, a następnie zagrałem z Lalą kilka setów tenisa na korcie trawnika 
strzyżonym przed werandą domu. Po każdym secie podchodziliśmy oboje do siatki na 
krótki wypoczynek, a raczej na miłą pogawędkę, kończącą się zwykle zdaniem: "A 
więc grajmy dalej!"
Następnego dnia, gdy po śniadaniu wyszliśmy na werandę, już pod gankiem stangret 
trzymał za cugle obie osiodłane wierzchów-ki. Poszliśmy się przebrać: po 
krótkiej chwili zjawiłem się z powrotem w sportowych spodniach i sztylpach3, 
Lala w drugiej amazonce i cylindrem sztywnym na główce. Rozkoszna była 
wierzchów^ Lali Yedetta. Gdy dojrzała zbliżającą się swoją panią, powitała jąra" 
dosnym cichym rżeniem, pokiwała głową, stanęła spokojnie i *$' szyła stępa, gdy 
poczuła, że jej pani mocno siedzi w siodle.
$ Sztylpy - buty z cholewkami do konnej jazdy. " -.i
inaczej zachowywała się ze mną siwa wierzchówka, zwana Madzią. Fikała, skakała, 
a gdy już usadowiłem się w siodle, z punktu poderwała i dwa razy w pełnym biegu 
okrążyła dziedziniec, zamierzając skręcić do stajni, zanim nie zdołałem siłą jej 
utrzymać. Nie pojmowałem wówczas, jakim cudem się stało, że na skrętach udało mi 
się jakoś utrzymać w siodle. Yedetta miała doskonałe chody i gdy szła 
wyciągniętego kłusa, moja Madzia w galopie pozostawała dale- j y j ko w tyle, 
poza tym była strasznie płochliwa. Jechaliśmy stępa obok siebie przez długa, 
względnie wąską groblę. 2 obu stron były mokradła. W pewnej chwili moja Madzia 
nastawia uszy, zaczyna chrapać, dojrzała bociana spacerującego po mokradle w 
nieznacznej odległości od grobli. W pewnej chwili bocian rozpostarł skrzydła i 
zerwał się do lotu. Madzia zaś z przestrachu dała takiego szczupaka w bok, że o 
mały włos nie strąciła Yedetty z grobli, a ze mną cud się stał, że zlatując już 
z siodła utrzymałem się jednak na końskiej szyi. Jeszcze raz jeden w czasie 
następnego pobytu mojego w Tołkaczewiczach dosiadłszy poczciwego starego siwosza 
dotrzymałem towarzystwa Lali na Yedecie i Heniowi na owej wariatce Madzi.
Po obiedzie wyszedłem z milutką Lalunią w pole, oglądaliśmy zapowiadające się w 
roku bieżącym piękne urodzaje. Rozmowa nie bardzo się kleiła, przechodziliśmy z 
jednego tematu na drugi. Po głowie mi jednak całkiem inne krążyły myśli! A jakie 
krążyły w jej główce?
Pod wieczór ponownie partia tenisa. W przerwie stojąc przy siatce odzywam się do 
Lali: Jeśli pani nie zmęczona, to może zagramy jeszcze dzisiaj tego ostatniego 
naszego seta, jutro bowiem będę prosił o konie na stację, czas bowiem wracać do 
domu i brać się do pracy". Na te słowa żachnęła się Lala: "Ale co też pan sobie 
myśli, mowy nie może być o żadnym wyjeździe. Koni pan nie dostanie". Naprawdę? - 
zapytuję patrząc w jej oczęta - więc mam jeszcze na jeden dzień pozostać?" 
"Wcale nie na jeden dzień, lecz na znacznie dłużej" - odrzekła, a wydało mi się, 
że twarzyczka jej pokryła się pąsem. "A więc grajmy tego, lecz nie ostatniego 
seta!" - rzekła.
Gdy wieczorem rozeszliśmy się wszyscy na spoczynek i znalazłem się w swoim 
pokoju, zacząłem analizować krótką, a tak bardzo znamienną moją rozmowę z Lalą 
przy korcie tenisowym. Co do moich uczuć w stosunku do niej byłem już całkiem 
pewien. Gdy po bytności w Reichenhallu spotkałem się z Lalą na krótko ^ 
Warszawie, cała jej sylwetka wryła się głęboko w moją pamięć, oliska zaś i 
częsta styczność z nią w okresie karnawałowym powoli Pogłębiała moje uczucia 
przechodzące z coraz to zwiększającej się sympatii do rzeczywistej miłości. 
Byłem już pewien, że ją szczerze 1 2 całego serca pokochałem. Z ostatnich jej 
odezwań na dworcu Przy wyjeździe z Warszawy wywnioskować mogłem, że nie jestem 
>eJ obojętnym, tu zaś odniosłem wrażenie, że jej sympatia ku mnie (i
powoli przekształciła się w uczucie głębsze. I gdy przyłożywszy się na kanapie 
rozmyślać zacząłem i badać siebie samego, głos jakiś wewnętrzny mi szepnął do 
ucha: "Będzie twoją jedyną i dozgonną towarzyszką życia". Ale czy ja potrafię ją 
uszczęśliwić? "Od ciebie to będzie zależało" - usłyszałem odpowiedź.
Nazajutrz był dzień moich imienin - 13 czerwiec, dzień świe-172 te8° Antoniego 
według starego stylu. Dwanaście dni przedtem również 13 czerwca według nowego 
stylu zdałem ostatni egzamin uniwersytecki. Lubiłem od dawna trzynastkę. Była mi 
zwykle szczęśliwą. A więc w dniu jutrzejszym się zdecydować! Trzynasty czerwca 
powinien przynieść nam wspólne szczęście. Westchnąłem gorąco do mojego świętego 
patrona i udałem się na spoczynek. Noc jednak miałem bezsenną, zasnąłem dopiero 
nad ranem, obudziło mnie wejście służącego. Ubierałem się w pośpiechu, by nie 
spóźnić się na śniadanie. Dzień był pochmurny, nad ranem wypadł obfity deszcz. 
Na dziedzińcu kałuże, lecz słońce już przebłyskuje, wygląda, że będzie pogoda. O 
wyjściu jednak na spacer nie może być na razie mowy. Po śniadaniu więc sjesta na 
werandzie i do obiadu prawie ogólna z rodzicami rozmowa lub wertowanie 
trzydniowych gazet przywiezionych przed chwilą z poczty, znajdującej się w 
miasteczku Szack, o pięć kilometrów od Tołkaczewicz odległej. Rozpogodziło się 
jednak niebo, wybłysło słońce, zaczęło przyskwarzać, kałuże wody na dziedzińcu 
powoli znikały, zapowiadał się wieczór pogodny.
Po obiedzie pani domu zasiadła do fortepianu, pan zaś w kancelarii bodaj się 
zdrzemnął nad książką. Ja zaś z Lalą siedzieliśmy w małym saloniku przy jadalnym 
pokoju. Ona na fotelu, ja zaś naprzeciwko na krześle stojącym bokiem do stołu. 
Zaczynani coś mówić, słowa mi się plączą, prawa moja ręka nerwowo ściska 
porcelanową popielniczkę, mającą formę rosyjskiej czapki wojskowej - po pewnej 
chwili popielniczka pęka w mojej dłoni na dwie połowy i w tym samym momencie 
usta moje wypowiadają znamienne słowa: "Czy zechce pani zostać moją żoną?" 
Odpowiedź: "Tak". Uklękłeffl przed nią, pocałowałem ją w rękę. W tej samej 
chwili pani Grabo-wska jakby przeczuciem jakimś tknięta przerwała grę na 
fortepianie. Podnoszę się z kolan. Idziemy we dwoje do salonu. Klękamy przed 
matką i prosimy ją o błogosławieństwo, a z nią już razeffl idziemy do ojca.
My młodzi wyglądamy rozpromienieni. Rodzice widocznie przeczuwali, czym się 
zakończy mój przyjazd do Tołkaczewicz. wyglądali zadowoleni. Po pewnej chwili 
wyszliśmy we czwórkę & spacer suchą drogą w stronę wsi Kowalewicze, odległej 
trzy u° czterech kilometrów od Tołkaczewicz. Gdy byliśmy mniej wi<tce| w połowie 
drogi do wsi, spostrzegamy przebiegającego przez ^ gę niedaleko od nas dużego 
wilka. "To dobry znak, dobra wróżba zawołałem jednocześnie z moim przyszłym 
teściem. Było to ""
wiedzonko myśliwskie, że gdy jedzie się na polowanie, a baba przejdzie przez 
drogę z pełnym wiadrem - polowanie będzie udane gdy z pustym, - zwierzyny nie 
zobaczysz. Zaś gdy wilk przebiegnie przez drogę, to dobry znak, a gdy zając to 
znak zły. Ucieszyliśmy się oboje z tego dobrego dla nas znaku na przyszłe nasze 
rozpoczynające się w tej chwili życie.
Tegoż dnia pan Grabowski posłał konnego do Szacka, by wysłać j 72 mój pilny 
telegram do rodziców z zawiadomieniem ich o moim szczęściu. Nazajutrz około 
południa otrzymałem od ojca mojego odpowiedź wyrażającą wielką radość rodziców, 
z zawiadomieniem, że tegoż dnia wyjeżdża przez Homel do Rudzieńska, by wyrazić 
państwu Grabowskim podziękowanie za udzielenie zgody na nasz związek małżeński. 
Parę ranków przed przybyciem ojca spędziliśmy oboje na werandzie przy stoliku z 
piórami W rękach, pochyleni nad arkuszami papieru listowego.
Przecież każde z nas śpieszyło zawiadomić o fakcie dokonanym swoich 
najbliższych, krewnych oraz przyjaciół. Chwilami przerywaliśmy pisanie, 
spoglądaliśmy sobie wzajemnie w oczy; zbyteczne były słowa, ze spojrzeń 
wzajemnych wyczuwaliśmy tę wielką wiarę w przyszłe nasze szczęście.
Wymęczyliśmy się sowicie nad wspólnie zredagowanym listem w języku francuskim od 
nas obojga do babuni Grabowskiej, który podlegał cenzurze rodziców Lali. Z 
drobnymi poprawkami uzyskał on szczęśliwie aprobatę. Do Isi depeszowałem, a 
równocześnie pisałem z prośba, czy nie mogłaby w najbliższym czasie przyjechać 
do Warszawy, by mi dopomóc w wyborze pierścionka zaręczynowego oraz w sprawach 
meblowych. Chętnie na to wyraziła swoją zgodę. Długi list wysłałem do Rucia, a 
drugi oddzielnie do Leli, eks-kuzujac się trochę, że przedtem o zamiarze moim 
nie zwierzałem się przed nimi. Przeczuwałem bowiem, że mogą oboje, a zwłaszcza 
Lela, mieć pewien żal do mnie. I rzeczywiście tak było, zanadto jednak my bracia 
kochaliśmy się wzajemnie, by jakieś nieporozumienia lub żale mogły trwać długo.
W godzinach popołudniowych toczyły się przeważnie rozmowy z rodzicami na temat 
naszego przyszłego mieszkania. Wyjaśniłem, że od dawna marzeniem moich rodziców 
jest, bym, o ile się ożenię, zamieszkał w Dereszewiczach w tak zwanym nowym domu 
przyległym do starego, zajętego przez rodziców. Opowiedziałem, j^ki jest rozkład 
pokoi, oraz opracowałem już z Lalą projekt umeblowania. Prowadzilibyśmy 
oczywiście oddzielną kuchnię i mieli-ysmy swoją osobistą służbę. Informowałem 
również, że otrzyma-en| °d ojca na własność bardzo dobry folwark Łopczę z dużą 
go-^elnią i młynem parowym, z którego dochody całkowicie na nasze ycie powinny 
wystarczyć. W najbliższym czasie po zabawieniu jednego dnia w Dereszewiczach, 
wybieram się do War-celu dokonania zakupów, obstalowania mebli do naszego
175
przyszłego gniazdka. Między innymi sprawami wspomniałem, ż prosiłem listownie 
Isię, by przyjechała do Warszawy, by mi dopo. móc w wyborze pierścionka 
zaręczynowego i innych zakupów. i^a to pan Aleksander powiada, że jeśli mam 
kupować pierścionek dla Lali, to żebym równocześnie kupił dla siebie od niej 
drugi i że asy.
gnuje na to trzysta rubli.
Kochany ojczulek promieniał z radości i szczęścia w chwili wy. siadania z powozu 
przed gankiem tołkaczewickim, a pełne oczy miał łez, gdy Lalę przytulił do 
serca, a jej rodzicom wypowiadał gorące słowa podzięki oraz zapewnienia, że nową 
synową, o której już wiele słyszał od Tonią, będzie miłował jak własną córkę. I 
rzeczywiście do końca swego życia moja żona była umiłowanym jego oczkiem w 
głowie, a ona też bardzo swego teścia kochała.
Drogi ojczulek oznajmił, że ma już przygotowaną i leżącą w jego kasie 
ogniotrwałej kwotę dwudziestu tysięcy rubli, którą przeznacza na wydatki 
związane z moim ożenkiem. Na wyjezdnym ojciec prosił pp. Grabowskich, by raczyli 
przyjechać z Lalą do De-reszewicz, na co się chętnie zgodzili, ustalając 
przyjazd na dzień 4 sierpnia, jako dzień urodzin mojej mamy. Przed wyjazdem do 
Warszawy musiałem wstąpić do Dereszewicz, by wziąć ze sobą pewną ilość gotówki 
na pierwsze moje wydatki.
O mały włos nie zostałem tegoż dnia pozbawiony tej całej mojej gotówki. Ojciec 
przebrawszy się w ubieralni poszedł do jadalnego, pozostawiwszy przez 
zapomnienie klucze od kasy na stole w sypialnym pokoju. Po chwili spostrzegł się 
i pośpiesznie powraca i już na progu srebrnego salonu spostrzega, jak przyjęty 
od niedawna z Wilna lokaj Franciszek najspokojnie otwiera kasę. Krzyknął z 
daleka: "co ty robisz?", i przyśpieszył kroku. Złodziej wyskoczył przez okno i 
gdzieś przepadł bez wieści, nie zgłosił się nawet po swoje graty. Kasę potrafił 
otworzyć, lecz szczęśliwie nie zdążył schwycić pieniędzy, które znajdowały się w 
głębszym schowaniu
pod innym kluczem.
Z Isią spotkałem się w Warszawie. Po bardzo długim namyśle nabyłem u 
Mankielewicza4 pod filarami teatralnymi dla mojej narzeczonej bardzo piękny 
pierścionek. Dużej wielkości prześliczny kolorowy brylant w środku, otoczony jak 
by na krzyż czterema mniejszymi bardzo ładnymi, białymi czystej wody brylantami. 
Drugi pierścionek z polecenia mojego przyszłego teścia nabyłem taffl-że. 
Rozmyślnie nie kupowałem pierścionka męskiego, z góry nie miałem zamiaru go 
nosić. Toteż wybrałem pierścionek damski z bardzo ładnym brylantem i tejże 
wielkości szafirem. Przez okws narzeczeński przy gościach zmuszano mnie, bym 
miał pierścionek na palcu. Po ślubie jednak moja najdroższa Madzia, czy też 
Madusz-ka, jak ją nazywałem, stale oba wymienione pierścionki na obu rączkach 
nosiła.
4 Magazyn M. Mankielewicza pod filarami Teatru Wielkiego.
Właściwie nie lubiłem tego zdrobnienia Lala; przez pewien kres narzeczeństwa, 
lecz trwało to krótko, używałem nazwy Leń-
W firmie Załęski5 zamówiłem dwa garnitury mebli: jeden do dużego salonu. Drzewo 
białe, pokrycie niebieskie w złote kwiaty; tegoż materiału portiery. Drugi do 
saloniku orzechowe rzeźbione drzewo, jedwabny materiał rraise [poziomkowy - 
franc.] w złote kwiaty i takież portiery. Z dalszymi zamówieniami na razie 
wstrzymałem się. Okazało się potem, że dobrze się stało. Jeszcze raz zaszedłem z 
Isią do Mankielewicza, u którego zdobyłem się na kupno dla mojej Pani prezentu 
ślubnego. Była to przepiękna brylantowa gałązka z dwoma sporej wielkości 
brylantami i wielką ilością coraz zmniejszających się w dół gałązki brylantów. 
Wszystkie nader czystej wody. Postanowiłem jednak wymieniony obiekt wręczyć w 
terminie nieco późniejszym.
Z Warszawy śpieszyłem wprost do Tołkaczewicz, by zdążyć na dzień imienin mojej 
Najdroższej 22 VII. Radość była wielka z mojego przyjazdu, odniosłem nawet 
wrażenie, że moje najsłodsze Kochanie rozpromienione było bardziej moim 
przyjazdem niż przywiezionymi dwoma ładnymi pierścionkami. Przyglądała im się z 
lubością, to zbliżając lub oddalając od siebie swoje śliczne łapki i 
przekręcając główkę w lewą i prawą stronę. Po raz pierwszy wówczas pozwoliła 
siebie pocałować w buzię, gdy spacerkiem doszliśmy do lasku poza polami i tam 
odpoczywaliśmy siedząc na dużym kamieniu. Nie nęciła nas obecnie ani konna 
jazda, ani też tenis. Najprzyjemniejsze dla nas obojga były chwile spędzane w 
pamiętnym saloniku czerwonym na miłej pogwarce, lub też spacerując wziąwszy się 
jak dzieci za rączki dalej od domu w okolicznych laskach lub przyległych 
łączkach. Kilka dni tej rozkosznej idylli dobiegały końca, spieszyć musiałem z 
powrotem do domu, by przygotować wszystko jak się należy na przyjazd tak godnych 
gości. Zjecha- f ła się na tę uroczystość, można powiedzieć, cała najbliższa 
rodzina: Ruciowie z Wolicy, Wawrzyńcowie z Janiusią, Klosia z Dziuniecz-ką, 
Lubańscy, od dawna zaś bawiła ciocia Mikulska. Pogoda sprzyjała. Zatrzęsienie 
wybornych owoców, a zwłaszcza wyśmienitych gruszek i śliwek. Przeróżnych kwiatów 
bez liku i róż szlamowych na parterach przed domem od strony rzeki.
Wyjechałem na spotkanie mojej Najdroższej i jej rodziców do Kopcewicz na późny 
wieczorny pociąg z Łunińca. Serce mi mocno kołatać zaczęło, gdym dojrzał przez 
okno wagonu pierwszej klasy tak mi drogą sylwetkę, a wyglądała jak marzenie w 
popielatym żakieciku z berecikiem na główce, spod którego wystawały pukle ja-
snYch blond włosów.
Firma Załęski i spółka produkowała meble i handlowała nimi. Magazyn w la-
Późniejszych mieścił się przy placu Małachowskiego.	" ; .
Jechaliśmy pakowną czteroosobową landarą rodziców . czwórkę koni zaprzężoną. Noc 
była ciemna. Ponurym echem jały się dudnienia pociągów i gwizdy parowozów. Przy 
miłej i Oży. wionej jednak rozmowie ani obejrzeliśmy się, jak konie stanęfy 
przed gankiem starego domu. Część towarzystwa witała gości n' stopniach ganku, 
reszta na przedpokoju i w salonie. Młode nassi panie, Lela i Isia, miały na 
sobie ze względu na późną godzinę tia der szykowne tea-gown'y [suknie 
podwieczorkowe - ang.], Co o ile moje oko spostrzegło, wywołało pewne zdziwienie 
mojej przy szłej belmery [teściowej - franc.]. Oczywiście najważniejszą oso ba 
dnia tego była moja Pani, na nią przede wszystkim zwracały się oczy wszystkich 
obecnych. A dobry obserwator, stojący na stronie z łatwością mógł spostrzec, 
czyje oczy z zachwytem, sympatią, kry tyką, smutkiem, czy też z niezadowoleniem 
na główną osobę dnia tego kierowały swoje spojrzenia. Po późnej kolacji w 
jadalni goście zostali odprowadzeni przez rodziców i mnie na górę nowego domu, 
gdzie duży pokój był przeznaczony dla rodziców, a obol mniejszy od strony rzeki 
dla mojej Najdroższej. Wchodząc już do galerii moi rodzice oznajmili gościom, że 
znajdujemy się już na te renie przyszłej sadyby naszej młodej pary. Goście 
bardzo upodoba li galerię i schody wejściowe. Schodząc po chwili z moimi rodzica 
mi po schodach w dół do galerii, zostałem przez nich serdecznie uściskany z 
wyrazami wielkiej czułości dla przyszłej synowej; górą ce ich ręce do ust 
tuliłem z najgłębszą miłością i wdzięcznością za ich nieskończoną dla mnie 
dobroć.
Nazajutrz od wczesnego ranka oczekiwałem na dole w galerii zejścia mojej Jedynej 
na śniadanie do jadalnego. A gdy już stąpała po ostatnich stopniach, podszedłem 
do niej i pocałowawszy w rączkę, wyjąłem z kieszeni pudełko z brylantową gałązką 
i wrę czyłem jej mój upominek ślubny. Zdumieniem, zachwytem i radością 
równocześnie zapałały jej najmilsze oczęta, objęła mnie za szyję i serdecznie 
ucałowawszy, pobiegła z powrotem na górę, by rodzicom pokazać otrzymany 
podarunek. Po chwili zbiegła pośpiesznie i przypięła do gorsu brylantową 
gałązkę. Nie wiem, czy moi przyszli teściowie spędzili czas przyjemnie w 
Dereszewiczach i j* kie odnieśli wrażenie o rodzinie, do której wejść miała 
wkrótce ich córka, wiem tylko jedno, że nam było rajsko, snując plany M 
urządzenie naszego gniazdka i dalsze na okres przyszłego współży cia. Jakże się 
czułem szczęśliwy, widząc promieniejące również t" dośnie oczęta mojej 
Najmilszej. Nie obyło się jednakże bez wie drobnego incydentu, który pozostawił 
po sobie pewien Isia zapewne chcąc zrobić Leli na przekór, parokrotnie z Lalę do 
parku i dalej na dłuższe spacery i pogwarki. Stąd Lela wnioskowała, że to Lala 
unika obcowania ze swoją przyszłą wą. Nie tylko Rucio, lecz i ja nasłuchaliśmy 
się przeróżnych zów niezadowolenia ze względu na brak szacunku dla o wiele szej 
bratowej.
Niestety na świecie tak często się zdarza, że radość w smutek . rychło obraca, 
bardzo bowiem prędko miało mnie spotkać wielkie zmartwienie. Po pobycie państwa 
Grabowskich w Deresze-miałem odbyć z nimi i moja narzeczona dwie wizyty
najbliższej ich rodzinie, której wypadało mnie zaprezentować. Wyjechaliśmy więc 
do Hroszówki, majątku Józefa Reytana, rodzo-
go wuja mojej narzeczonej, a stamtąd mieliśmy jechać do Nowo- j 77 siółek Adama 
Czapskiego, żonatego z rodzona siostrą mojej przyszłej teściowej.
Czułem się tego dnia bardzo niedobrze. Okropny katar i kaszel Od paru dni mnie 
męczył, na domiar dostałem szalonego bólu głowy i zapewne miałem znacznie 
podwyższoną temperaturę.
Łyknąłem przed wyjazdem parę proszków chininy, wpakowano mi do kieszeni druga 
porcję. Przysłano po nas na stację Lachowi-cze dwa parokonne powozy. Pierwszym 
odjechali rodzice, drugim my młodzi. Ogromnie miłe na mnie wrażenie zrobił wuj 
Reytan6. Bardzo serdecznie się ze mną witał i wyraził wielkie zadowolenie, że 
wchodzę do jego rodziny. Był to wówczas człowiek w wieku około lat czterdziestu, 
wysokiego wzrostu, słabego jednak bardzo zdrowia. Dobry gospodarz, kierujący 
wszystkim, jednak przeważnie w kancelarii, bardzo oczytany, rzadko wyjeżdżający 
z domu, i to raczę] za granicę lub do miasta. Licznego bardzo miejscowego 
sąsiedztwa raczej osobiście nie odwiedzał, natomiast lubił gościć u siebie 
innych. Toteż pełno było zawsze osób w Hroszówce, a wśród nich sporo różnych 
rezydentów przeważnie płci żeńskiej. Małżonka jego - ciocia Alinka z domu 
Hartingh. Ponieważ małżeństwo było bezdzietne, nie należy się dziwić, że oboje 
kochali bardzo zwierzęta. On przede wszystkim lubił pawie i gołębie. W godzinach 
poobiednich roje tych ptaków gromadziły się codziennie na ganku pod oknem od 
saloniku, gdzie zwykle po obiedzie przesiadywano. Wówczas pan domu przez okno 
rzucał pawiom chleb, który sam z przyniesionych bochenków krajał na małe 
kawałki, gołębiom zaś sypał przygotowane ziarno. Ptaki tak były przyzwyczajone, 
że gdy zamykało się okno, a rzucone pożywienie zostało zjedzone, gołębie 
odlatywały, zaś pawie majestatycznym krokiem maszerowały na folwark. Pani domu 
całymi godzinami przebywała w chlewni, stajni lub oborze, gdzie wszędzie panował 
ład i porządek. Spacerowała po całym obejściu otoczona całą zgrają wszelkiej 
rasy psów, począwszy od starych emerytów wyżłów, a kończąc na pudlach, mopsach i 
przeróżnych kundlach. Wszystkie te zwierzęta Psiej rasy przebywały na ganku i w 
niektórych tylnych pokojach - . wstęp do salonów miewali najbardziej 
uprzywilejowani faworyci państwa domu.
Józef Reytan, brat Marii z Reytanów Grabowskiej, był prawnukiem Michała eytana, 
brata Tadeusza (1742 - 1780), który zasłynął protestem na sejmie rozbio-
1773 roku.
12.
' A- Kieniewicz, Nad Prypeci;}...
Oprócz gospodarzy zaprezentowano mnie cioci Czapskiej, która wiedząc od siostry 
swojej, że mamy zamiar przed Nowosiółkarni odwiedzić Hroszówkę, przybyła tu jak 
gdyby na nasze spotkanie Następnie zostałem przedstawiony dalszej już ciotce 
Epsteinowej z córką Janiną i jeszcze kilku starszym paniom krewniaczkom czy też 
rezydentkom.
178	Ja^ si? później dowiedziałem, większość tych pań, z wyjątkiem
cioci Czapskiej, dowiedziawszy się o projektach zamieszkania na
szego wspólnie z moimi rodzicami, przez całą resztę dnia, a być
może i część nocy, obsiadły po różnych kątach domu moich teś
ciów oraz również panią Czapską z tym, że przecież nie można do
tego małżeństwa dopuścić, że Lalę cała liczna rodzina Kieniewi-
czów zadziobie, zresztą Kieniewicz to przecież żadna partia dla
hrabianki Grabowskiej, która z największą łatwością mogłaby
wyjść za mąż za Czartoryskiego lub Radziwiłła i mieszkać w zam
kach i pałacach. Już podczas kolacji wieczorem zacząłem odczu
wać pewne naprężenie atmosfery, zamyślone i chmurne twarze,
brak wspólnej rozmowy. Zwróciłem się do Lali z zapytaniem, czy
nie wie, co jest przyczyną zmiany poprzedniego żywego nastroju
towarzyskiego. Nie mogło moje najdroższe Biedactwo wiedzieć
dokładnie, co zaszło, cały bowiem czas spędzaliśmy razem we
dwójkę. Odrzekła mi, że zapewne rodziców spotkało jakieś zmar
twienie.
Nazajutrz po rannym śniadaniu, na którym Lala nie była obecna, pani Grabowska z 
siostrą swoją panią Czapską zaprosiły mnie na odosobnioną rozmowę do pokoju 
bilardowego. Pani Czapską w bardzo zresztą łagodnej i grzecznej formie 
oświadczyła mnie z upoważnienia swojej siostry i szwagra, że po odbyciu narady 
familijnej rodzina doszła do wniosku, że projektowane nasze małżeństwo nie może 
dojść do skutku, że dla nas obojga dużo łatwiej teraz się rozstać i może nawet 
przeboleć to rozstanie niż potem całe życie żałować nieopatrznie i bez 
należytego zastanowienia powziętej decyzji. Krew mi uderzyła do głowy, w gardle 
zatkało, słowa wymówić nie mogłem, zaś oczy wypełniły się łzami. "Za co taka 
straszna krzywda?" - po pewnym czasie wykrztusiłem. "Ze względu na niezbędne 
zamieszkanie z rodzicami i inną rodziną". "A jeśli dadzą się usunąć przeszkody 
przez urządzenie innego zamieszkania, nie pod jednym dachem z rodzicami?" 
Drżącym ze wzruszenia głosem podaję to moje pytanie. Na to następuje milczenie. 
Po pewnej chwili odzywam się znowu. ,Jeśli szanowne panie pod przymu-sem 
spowodujecie zerwanie wzajemnie sobie danego słowa na całe życie, aż do śmierci, 
jeżeli z tak błahych powodów - które może z trudem, lecz mogą być usunięte - 
nastąpi zerwanie, to oczywiście dla was jest obojętne, co się ze mną stanie. Czy 
nie t&\ leżałoby jednak zapytać o zdanie w tej sprawie osoby najbardziej 
zainteresowanej". W chwili gdy z trudem największym wykrztusiłem ostatnie te 
słowa, otwarły się drzwi od sąsiedniego pokoju
i weszła Lala. Stanęła jak -wryta. Spojrzała na mnie, ogarnia ja przerażenie. 
"Co się stało?" zapytuje. "Wynikło żądanie, abyśmy cofnęli wzajemnie sobie dane 
słowo", drżącym wymówiłem głosem. "A ja danego raz na całe życie słowa nie 
cofnę", odrzekła Lala spokojnym, lecz stanowczym głosem. Wówczas ja uklękłem 
przed panią Grabowska, ucałowałem jej ręce i rzekłem: "Niech mama będzie . 
spokojna, wszystko się ułoży, kocham Lalę nad wszystko na świecie ] 79 i 
przysiąc mogę, że ze mną będzie szczęśliwa". Chciałem uklęknąć również przed 
Lalą, nie dopuściła jednak do tego, pocałowała mnie w głowę i rzekła: "A ty 
będziesz szczęśliwy ze mną". Ucałowawszy w rękę panią Czapską, odezwałem się: 
"Mam już różne projekty, jestem pewien, że mój ojciec na wszystko, o co go 
prosić będę, się zgodzi. A proszę wierzyć, że Lala będzie oczkiem w głowie 
mojego ojca, tak bardzo ją upodobał i nie dałby nikomu jej skrzywdzić!"
Wiele nerwów kosztowało mnie to całe przejście. Moje Kochanie wyciągnęło mnie na 
przechadzkę. Przedstawiłem jej do wyboru dwa projekty co do urządzenia sobie, 
jak parka wróbelków, miłego gniazdka. Pierwszy projekt przebudowania bardzo już 
starego domu w folwarku Paulinów, względnie obszernego, położonego na 
piaszczystym wzgórku otoczonym wokoło starymi topolami, lecz daleko od rzeki i 
bez żadnej nadziei na możność stworzenia czegoś estetycznego, wymagającego zaś 
włożenia wiele pracy. Poza tym na możność zainstalowania się wypadałoby czekać 
przeszło rok cały. Drugi zaś mój projekt polega na zamieszkaniu w 
Dereszewiczach, lecz nie pod wspólnym dachem z rodzicami, lecz w tej prawie już 
wykończonej oficynie, której budowę na miejscu dawnej, starej mój ojciec 
rozpoczął. Przeznaczona została częściowo na gościnne pokoje, częściowo też z 
myślą, by Klo-sia miała jakiś swój własny kąt po zamążpójściu Dziuni. W domu tym 
pozostaje do ułożenia podłoga w paru tylnych pokojach i tynki, poza tym 
malowanie, piece, obicia. Sądzę, że w trzech przynajmniej pokojach można będzie 
ułożyć niebrzydką posadzkę, wyjąwszy ją z domu paulinowskiego. Mam nadzieję, że 
w ciągu czterech do pięciu miesięcy domek byłby wykończony. "Wszystkie myśli i 
całe życie moje będzie nastawione na twoje wyłącznie szczęście". Niestety 
obecnie rzadko będę mógł dojeżdżać do Toł-kaczewicz, wypadnie mi krukiem 
pilnować robót, nie tylko przy wykańczaniu mieszkania, lecz wybudowanie poza tym 
drugiego od nowa domu na kuchnię, pralnię, mieszkanie dla służby itd., aby się 
całkowicie od starego domu oddzielić i aby służba młodych państwa nie miała 
żadnej styczności ze służbą starszych państwa. Rodzice zaś umieszczą Kłosie i 
urządzą gościnne pokoje tam, gdzie projektowali nas ulokować. Jeśli tobie, 
Kochanie, ten mój ostatni Projekt dogadza, to przedstawię go swoim rodzicom. O 
ile by na to się zgodzili, to po powrocie do domu i uzyskaniu od mojego jca 
aprobaty depeszować będę do ciebie. Po sprowadzeniu i zainstalowaniu różnych 
majstrów, jako to stolarzy, malarzy, zdunów,
szklarzy itp., będę zmuszony wpaść do Warszawy, aby pozrnienia' niektóre 
poczynione zamówienia meblowe, by dostosować rnebl do pokoi o mniejszych 
rozmiarach.
Moja najdroższa Maduszka, jak moją. władczynię zacząłem tera> nazywać, pobiegła 
wyszukać swoich rodziców, by im przedstawić mój projekt. Po pewnej chwili 
powróciła rozpromieniona, że j-0 180 dzice zaaprobowali i są z projektu 
zadowoleni. W kilka chwil p0. tem państwo Grabowscy i ciocia Czapska zbliżyli 
się do mnie i wszyscyśmy się bardzo serdecznie uściskali. Tak się wielka przy, 
krość w radość obróciła.
Zajechaliśmy jeszcze na dwa dni do Nowosiółek, bardzo piejj. nej rezydencji, o 
której w następnych rozdziałach wielokrotnie bę. dzie jeszcze mowa. Poznałem 
Janie Czapska, kuzynkę i wielką przy. jaciółkę Maduszki, oraz jej brata Frania, 
będącego w szkołach we Lwowie. Bardzo miło i przyjemnie spędziłem dwa dni, wobec 
jednak konieczności szybkiego powrotu do domu pożegnałem się ze wszystkimi, 
oczywiście najczulej z moją Jedyną, do której obiecałem pisywać codziennie. 
Państwo Grabowscy pozostali jeszcze na kilka dni w Nowosiółkach.
^	Przyjechałem do Dereszewicz o późnej godzinie. Rodzice już
spali; dopiero nazajutrz wczesnym rankiem z wielką tremą zapuka
łem do ich sypialnego pokoju. Po ucałowaniu rąk drogich rodzi
ców, siadłem na łóżku ojca. Musiałem zdawać im szczegółowo rela
cje o podróży, pobycie itp. Myśl jednak moja odbiegała do innego
tematu. Od czego rozpocząć i jak przedstawić tę dla mnie tak wa
żną sprawę, by kochanego ojca nie urazić. Wiedziałem przecież,
jak się cieszył na wspólne nasze z nim zamieszkanie, jak stale pla
nował i układał projekty współżycia. Odczuwałem więc dokładnie,
jak bardzo się zmartwi, gdy wyłożę mu moją prośbę. A jednak naj
droższy ojczulek pomimo wielkiego wstrząsu, który się odbił na
jego twarzy, spokojnym głosem wyraził całkowitą swoją zgodę. Uś
cisnął mnie najczulej: "Przecież przede wszystkim o wasze szczęś
cie chodzi, a tak gorąco pokochałem twoją przyszłą żonusię, że jej
nie potrafiłbym niczego odmówić". Tegoż dnia wysłałem telegrafi
czną odpowiednią wiadomość do mojej Najdroższej.
Harówka była wielka. Całymi dniami przesiadywałem przy majstrach w domu oraz 
przy budującej się naprzeciwko oficynie. Zawdzięczając jedynie ciągłemu 
pędzeniu, robota kipiała, a w przy-szłej naszej chatynce z dniem każdym coś 
przybywało. Na inne sprawy i interesy, a zwłaszcza na prowadzenie gospodarstwa w 
Ł°' pczy i Zasopiu, absolutnie nie miałem czasu, toteż prosiłem Ojczulka, by był 
na razie łaskaw i nadal gospodarstwem moim rolnym si? opiekował do czasu, kiedy 
skończą się moje kłopoty budowla^ oraz wyjazdy do Warszawy po niezbędne zakupy. 
Poza tym przecież i do narzeczonej, chociażby na kilka dni wypadało od c su do 
czasu zajrzeć; ojciec był bardzo rad z mojej propozycji i razy na tydzień 
dojeżdżał do Łopczy. O jakimkolwiek polowa111
. mogło być mowy, ku wielkiej rozpaczy Moroza. Rucło tego lata 01 wet z Wolicy 
nie dojeżdżał. Moroz czasami zdołał namówić ojca do pojechania na pół dnia z 
wyżłem na młode cietrzewie. Sam zaś dla zaopatrzenia spiżarni mamy w zwierzynę 
łaził za rzeka i strzelał
Pewnego dnia zjawił się kandydat na stangreta, który przez statnich kilka lat 
służył w Barbarowie u Olesia Horwatta, z powo-°. jakiegoś zatargu został 
wydalony, posiadał jednak dodatnie 'wiadectwo. Zaangażowałem owego Jacka Rosoła, 
który okazał się świetnym stangretem, dbałym bardzo o konie, jedna miał wielka 
wadę, że zanadto lubił gorzałkę. Pod tym względem musiał zawsze czuć nad sobą 
silna rękę pana. Prawie jednocześnie otrzymałem list od Rucia z zawiadomieniem, 
że w następnym tygodniu odbywać się będzie doroczna wielka licytacja na 
sprzedaż! kupno koni w Kumaniu na Podolu.
Skwapliwie skorzystałem z tej wiadomości i zabrawszy ze sobą Jacka oraz 
Niekraszewicza ekonoma z Łopczy pojechałem do Hu-mania. Daleka to była droga z 
kilkakrotnym przesiadaniem z jednego pociągu na drugi. Dojechaliśmy prawie już w 
nocy, z największą trudnością i dużym przepłacaniem zdobyliśmy w żydowskim 
wstrętnym hoteliku malusieńką izdebkę na nas trzech. O spaniu nie było mowy. Moi 
satelici ułożyli się na podłodze, ja zaś przeki-wałem się siedząc na krzesełku z 
drucianym siedzeniem i z jedną nadłamaną nogą. Z samego rana poszliśmy na plac 
licytacyjny, by obejrzeć konie. Bardzo mi się podobała czwórka doskonale 
dobranych nie bardzo rosłych, gniadych, młodych koni. Jacek namawiał do ich 
nabycia. Niekraszewicz, jako niby znawca wad końskich, po dokładnym obejrzeniu 
całej czwórki zadecydował, że są zdrowe i nie mają wyraźnych wad. Cena zaś 
licytacyjna rozpoczynała się od 600 rubli za czwórkę.
Gdy wprowadzono wymienioną czwórkę na plac licytacyjny, kilka osób stanęło do 
licytacji. Za sumę 800 rubli z ogonkiem gniadosze o nazwach: Psikus, Kozak, 
Parol i Dudek, zostały moją własnością. Okazało się, że był to dobry nabytek. 
Załadowałem konie do wagonu towarowego i wyprawiłem je tegoż dnia pod opieką 
Niekraszewicza i Jacka do Dereszewicz, sam zaś pojechałem do Warszawy dla 
dokonania pozostałych niezbędnych jeszcze do na-SZe8° gospodarstwa zakupów. 
Zatrzymałem się w mieszkaniu nieobecnej Kłosi, która ze Wspólnej przeniosła się 
na parter przy ul Brackiej, w tym samym domu, w którym karnawałowała moja 
Najdroższa. Nabyłem bardzo ładny faeton7 oraz bryczkę szydłowie-cka8 na 
resorach. Udało mi się również skreślić z obstalunku nie-|°re zamówione meble i 
zastąpić je innymi sprzętami. Jedynym 'ektem, który się już nie dał naprawić, 
były portiery do salonu
Faeton - elegancki lekki pojazd odkryty.
wytwórnia bryczek istniała w Szydłowcu jeszcze w latach międzywojennych.
i gabineciku. Były już wykończone na wymiar wysokich sufitów nowego domu, 
okazały się do naszego małego domku nieco za ciężkie. Poza tym nabyłem całą 
baterię lamp, serwisów stołowych, szkła, garniturów umywalnianych itd. Sprawy te 
zajęły mi około tygodnia. O umeblowanie pokoju sypialnego nie potrzebowałem się 
bardzo troszczyć. Łóżka bowiem z materacami i odpowiednimi do 182 łóżek szafkami 
zostały obstalowane w Warszawie przez pp. Gra-bowskich. Ja nieco później nabyłem 
niebieski, puszysty dywan na cały pokój.
Przed wyjazdem zaszedłem jeszcze do cukierni Lourse'a9, zostawiłem tam sto rubli 
z tym, by regularnie co dwa tygodnie wysyłano paczkę do Tołkaczewicz pod adresem 
mojej Najdroższej, po dziesięć funtów najlepszych cukierków i czekoladek. Część 
sprzętów gospodarczych, jako szafy, komody, stoły itp. wykonywane były na 
miejscu przez bardzo dobrego stolarza Mowszę Cyporyna, mieszkającego stale w 
Bryniewie. On też wykonywał wszystkie stolarskie roboty do naszej przyszłej 
sadyby. Wróciwszy do domu zastałem sporą paczkę listów od mojej Najdroższej. 
Drogie i kochane listy tak wielką były dla mnie radością.
Grubsze roboty w domu były już na wykończeniu, pozostawały jeszcze tapety oraz 
dociągnięcie różnych drobiazgów. Kuchnia była już pod dachem, stawiano piece. 
Był koniec września. Do stycznia, w którym to miesiącu był projektowany termin 
naszego ślubu, pozostawało mi trzy miesiące na sprowadzenie wszystkich zamówień 
z Warszawy i do całkowitego dociągnięcia wszystkich robót.
Doczekałem się dnia imienin mojego ojca i w dniu następnym dałem sobie samemu 
dziesięciodniowy urlop i machnąłem się, niczym lot ptaka, do mojego 
najukochańszego Maleństwa.
Cóż to za rozkosz spotkanie się po sześciotygodniowej przeszło rozłące! 
Obszernie musiałem opowiadać rodzicom o projektowanym urządzeniu naszych pokoi 
mieszkalnych, o ich rozkładzie i umeblowaniu. Maduszka najdroższa była listownie 
szczegółowo powiadamiana o wszystkich moich czynnościach. Po raz pierwszy od 
zaręczyn spotkałem się obecnie z Heniem. Lubił z nami gawędzić i cieszył się z 
każdego naszego do rozmówki wezwania, dyskretnie jednak w porę się wycofywał. Po 
południu we trójkę grywaliśmy w tenisa, a parę razy nawet zdobyłem się na 
wspólną wycieczkę konno. Wobec tego, że moja Pani poczciwie zrezygnowała na 
przyszłość ze sportu konnego po ślubie, przeto wierzchówka jej przechodziła na 
własność Henia i pozostać miała w Tołkaczewi-czach. Przedłużyłem jeszcze o parę 
dni moje wakacje, a wobec projektowanego wyjazdu w końcu października państwa 
Grabów-skich z Maduszka do Wiednia dla robienia wyprawy i zatrzymań^
9 Cukiernia Lourse'a, sięgająca XVIII w., mieściła się w XX w. aż do II woj11)' 
światowej w gmachu Hotelu Europejskiego.
się P° drodze na kilka dni w Warszawie, uradziliśmy, że się wówczas tam 
spotkamy. Towarzyszyć im w podróży do Wiednia, na co mnie namawiano, nie mogłem 
z powodu braku czasu. Ostatni więc to miał być mój pobyt w Tołkaczewiczach w 
charakterze narzeczonego, gdzie spędziłem tyle rozkosznych chwil. Z rozczuleniem 
ujrzałem wszystkie kąty, pamiętny salonik czerwony i pokój mój, gdzie tak wiele 
przemyślałem. Spakowałem pozostawianą zwykłą moją garderobę do żółtego kufra, 
opuściłem kochany dom, w którym tak wiele szczęścia i radości życia, doznałem.
Za powrotem do domu zastałem wszystkie roboty prawie na wykończeniu. Sporo już 
skrzyń i mebli nadeszło z Warszawy. W domu służbowym roboty znacznie się 
posuwały i należało przypuszczać, że do świąt zimowych i tam wszystko wykończone 
zostanie. Dumny byłem ze swoich wyczynów. Więcej już miałem czasu, toteż kilka 
razy na tydzień jeździłem bardzo wybieganymi swoimi konikami do Łopczy. Roboty 
polne oraz rzecz u nas najważniejsza - kopanie kartofli były już zakończone i 
gorzelnia w pełnym ruchu. Wyjeżdżałem zwykle z rana, wracałem na obiad, a po 
południu zajmowałem się bądź rozpakowywaniem mebli, lub też dotrzymywałem 
towarzystwa rodzicom.
Ruciowie od niedawna byli zjechali na zimowe leże do Brynie-wa. W każdą 
niedzielę lub święto przyjeżdżali na obiad do rodziców, po kolacji najczęściej 
zaraz odjeżdżali. Ja zwykle parę razy na tydzień wpadałem do Bryniewa, już na 
cały dzień! Wówczas omawialiśmy z Ruciem różne ważne sprawy majątkowo-
gospodarcze w związku z przekazaniem przez ojca nam obydwom synom niepodzielnie 
całego obszaru leśnego, odpowiedniego na nim gospodarowania, prowadzenia według 
sporządzonych planów eksploatacji leśnej łącznie z tartakiem w Staruszkach. Ź 
dochodów leśnych ojciec zrezygnował wobec odłożonego dla matki naszej i dla 
siebie odpowiedniego kapitału oraz wobec wyposażenia już córek. Zatrzymał sobie 
tylko gospodarstwo rolne z gorzelnią i rektyfikacją w Dereszewiczach, z 
folwarkami Paulinowem i Sudziborem.
Często z Ruciem jeździłem do różnych rewirów, by się bliżej zapoznać ze stanem 
pozostałych drzewostanów w tych częściach, gdzie była przeprowadzona większa 
eksploatacja. Rucio, jako od dawna już osiadły w Bryniewie, był oczywiście o 
wiele więcej ode mnie uświadomiony i obznajomiony w sprawach i interesach 
leśnych prowadzonych dotąd przez ojca. Ja zaś dopiero teraz zaczynałem wnikać we 
wszystkie dosyć skomplikowane interesy, na razie jednak pobieżnie. Dopiero po 
ślubie, gdy na stałe osiadłem w Dereszewiczach, rozpoczęła się moja prawdziwa i 
nieraz ciężka praca, 'ecz bardzo wdzięczna i dająca wiele radości i zadowolenia 
w życiu.
2 Lelą byłem nadal w wielkiej przyjaźni i doskonałej komity-w'e. Pogodziła się 
już z moim narzeczeństwem i z panną nie jej . Narzekała jednak, że nie jestem 
już takim, jakim byłem
dawniej i nie tym wesołym, dowcipnym Toniem, lecz jakąś kluską, czy też nogą od 
krzesła.
Otrzymawszy od Maduszki list z zawiadomieniem, że l listopada będą w Warszawie, 
wyruszyłem na ich spotkanie. Spędziliśmy kilka dni nad wyraz wesoło. Rodzice 
byli w doskonałych humorach i cieszyli się z odświeżenia swoich sił i 
zapomnienia na pewien 184 czas ° kłopotach domowych. My młodzi cieszyliśmy się 
sobą, wspominaliśmy czasy karnawałowe i stopniowo, z każdym omal dniem wzajemne 
do siebie zbliżenie się, poznawanie swoich charakterów i upodobań i wreszcie 
uwieńczone prawdziwą, szczerą miłością. Codziennie we czwórkę bywaliśmy w 
teatrze, a nawet czasami, jeśli mama nie czuła się bardzo zmęczona, szliśmy po 
teatrze na dobrą kolacyjkę fundowaną przez ojca. Smutno było się rozstawać, 
pocieszaliśmy się myślą ponownego spotkania w Warszawie równo za miesiąc.
Przez cały listopad omal codziennie spotykałem się z Ruciem. Nieskończone 
prowadziliśmy rozmowy o planach na przyszłość, o konieczności zwiększenia w jak 
najprędszym czasie straży leśnej, a to ze względu na rozpanoszenie się kradzieży 
leśnych przez ludność miejscową, jak również na zwiększające się kłusownictwo. 
Postanowiliśmy tej zimy jeszcze przygotować materiał drzewny na budowę na razie 
dwunastu gajówek w odpowiednich uroczyskach najbardziej przez brakonierów10 i 
złodziei leśnych nawiedzanych. Projekt dalszej budowy gajówek przewidywał 
doprowadzenie w ciągu lat trzech następnych do ogólnej liczby 36 gajówek na 
całym obszarze dóbr, przy równoczesnym skasowaniu przyjętego dotąd zwyczaju 
angażowania do służby strażniczej osobników z ludności miejscowej. 
Postanowiliśmy całkowicie zamknąć eksploatację lasów położonych w rejonie 
Staruszek, w ciągu zimy odremontować tartak, rozebrać większość budynków 
przyległych do tartaku. Cały materiał drzewny z rozebranych budynków oraz 
maszyny fabryczne przewieźć wagonami do Kopcewicz. Wybraliśmy odpowiednie 
miejsce na małym wzniesieniu, a więc suche, bardzo blisko przy stacji po drugiej 
stronie torów kolejowych. Projektowaliśmy w ciągu miesięcy letnich zmontować 
tartak, wystawić odpowiednie budynki i w zimie następnego roku uruchomić już 
tartak. Przyległe do Kopcewicz drzewostany były dotąd prawie nietknięte. 
Największy poza tym procent tamecznych lasów były to drzewostany liściaste z 
przeważającą ilością olszyny, której wartość rynkowa w ostatnich latach 
niezmiernie szybko wzrastała.
Rozpoczęta przez nas braci wspólna praca, zmierzająca do postawienia całego 
majątku na stopniu wysokiej kultury, niezmiernie nas do siebie zbliżyła. 
Kochaliśmy się zawsze, nie zaistniał nigdy między nami żaden zgrzyt, nie było 
też nigdy tajemnic, mówiliśmy sobie zawsze w oczy prawdę, wspomagając siebie 
wzajemnie
.•. 10 Brakonier - kłusownik (z franc.).
tylko słowem, lecz czynem. Zawdzięczając jedynie tak wyjątkowej naszeJ 
braterskiej miłości, utrwaliła się zwartość całej naszej rodziny Za przykładem 
tej zwartości rodzinnej szczęśliwie przez twarde obecnie życie kroczy następne 
pokolenie.
Wszystkie już meble, kantyna ze srebrem stołowym na dwanaście osób i inne 
zakupione sprzęty już nadeszły z Warszawy, zostary rozpakowane i rozstawione 
mniej więcej w przeznaczonych z góry dla nich miejscach. Mój kawalerski 
służbista Grzegorz miał za zadanie utrzymywać czystość w domu, opalać starannie 
wszystkie pokoje w celu usunięcia wilgoci i zapachów farby, kleju itp. 
Ostateczne umeblowanie pokoi postanowiłem dokonać dopiero po naradzeniu się z 
najdroższa Maduszka, z którą w najbliższych dniach miałem się nareszcie spotkać 
po tak długo trwającej miesięcznej rozłące.
Zjechaliśmy się w Warszawie prawie równocześnie, spotkałem moje Kochanie na 
Dworcu Wiedeńskim11. Cóż to za radosne było powitanie! Zarówno Mad, jak i jej 
rodzice w doskonałych humorach, świetnie się bawili, zwiedzając miasto, muzea i 
często bywając w teatrze. Wiele godzin dziennie poświęconych było na konferencje 
w domach mód przy wybieraniu materiałów, głębokim zastanawianiu się nad 
przeróżnymi fasonami. Wreszcie następowały najbardziej męczące i bez końca 
trwające mierzenia. Nazajutrz po przyjeździe przyniesiono do hotelu toalety 
wykończone w warszawskich domach mód u Hersego i Kwiatkowskiej. Była to suknia 
ślubna i dwie balowe.
Gdy oglądałem wszystkie te dzieła sztuki krawieckiej rozłożone na łóżku, kanapce 
i krzesłach hotelowych, tak mi się one głęboko wryły w pamięć, a tak były 
gustowne i w nich moja Maduszka tak prześlicznie wyglądała, że je do dnia 
dzisiejszego pamiętam i jeszcze po wielu, wielu latach potrafię je opisać.
A więc w Wiedniu zostały wykonane dwa bardzo piękne i bogate kostiumy: jeden 
czarny z białym, drugi zielony, poza tym suknia liliowa oraz żakiet karakułowy z 
szynszylowym kołnierzem i takąż mufką. Zaś w Warszawie: u Hersego suknia ślubna, 
u Kwiatkowskiej jedna z seledynowo-srebrnego adamaszku z lila-złotymi kwiatami - 
istne marzenie, druga różowa ubrana przepięknymi koronkami. Od kuśnierza 
Chowańczaka przyniesiono dachy12 z dużym kołnierzem z białych lisów i czapkę z 
daszkiem na głowę. Mama zaś zrobiła sobie trzy toalety bardzo bogate i efektowne 
na
11 Pierwszy w Warszawie dworzec Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej sytuowany był w 
poziomie ulicy, w pobliżu skrzyżowania Marszałkowskiej i Alej Jerozolimskich.
12 Dachami nazywano długie, sięgające kostek płaszcze złożone z dwóch
warstw futer, używane zima do podróży saniami. Fragmenty futra wyprawnej dachy
"fiojej Matki przetrwały dwie wojny światowe. Renomowana firma futrzarska
• ^nowańczaka mieściła się przy Krakowskim Przedmieściu.	•
dzień ślubu i dwa przedślubne wieczory. Kostiumy wiedeńskie Ma. duszka już 
zaczęła nosić w Warszawie, przekonałem się już wó\y. czas, jak świetnie były 
skrojone i jak dobrze na figurze mojej Na; milszej leżały.
Z papierni Watsona13 przyniesiono kilka pudełek zawiadomień o mającym się odbyć 
naszym ślubie w formacie dwustronnym. z jednej strony zawiadamiają rodzice 
panny, z drugiej pana młode-go. W dole oznaczone: data, dzień, kościół i 
godzina.
Do tych zaproszeń my właściwie pierwsi wprowadziliśmy pewną nowość. W dole 
drobniejszym drukiem zostało napisane następujące zdanie: "Zamiast telegramów 
prosimy przysyłać pocztówki z życzeniami".
Otrzymaliśmy moc pocztówek: niektóre były artystycznie wykonane, inne z 
wierszowanymi życzeniami lub przeróżnymi dowcipami. Obstalowaliśmy sobie już po 
ślubie na te pocztówki odpowiednio duży album z datą naszego ślubu. Miła to była 
pamiątka. Zaglądaliśmy często do tego albumu. Wiele osób poszło za naszym 
przykładem i używało tej samej "wzmianki na zawiadomieniach ślubnych.
Ustaliliśmy, że po powrocie do domu przyślę jak najprędzej spis osób, do których 
ja i moja rodzina zamierza posłać zawiadomienia, Maduszka zaś w Tołkaczewiczach 
zajmie się rozesłaniem zawczasu zawiadomień pod odpowiednimi adresami. Data zaś 
ślubu została ustalona na dzień 241/6II1901l4 r. Postanowiliśmy zjechać się w 
Warszawie, na tydzień lub dziesięć dni przed oznaczoną datą ślubu. Z Warszawy 
tym samym pociągiem jechaliśmy do Brześcia, gdzie nastąpiło ostatnie nasze 
rozstanie, mające trwać nie dłużej niż jeden miesiąc.
W ciągu ostatniego miesiąca mojego kawalerskiego życia zająłem się wewnętrznym 
urządzaniem naszej małej, lecz bardzo milutkiej chałupki. Opiszę teraz, jak 
wyglądał zewnętrznie i wewnątrz niewielki dom w Dereszewiczach, ogólnie rwany 
domem Toniów.
Budynek ten był na wysokim podmurowaniu, drewniany, oszalowany i pomalowany na 
kolor popielaty, futryny zaś okienne i drzwi wejściowe na biało, zaś dach 
gontowy pociągnięty farbą czerwoną. Od dziedzińca wjazdowego po pięciu stopniach 
wchodzono na ganek pokryty dwustronnym dachem. Ganek był oparty na dwóch 
murowanych na biało otynkowanych filarach. Z ganku wchodziło się do korytarza 
przechodzącego na przestrzał przez całą szerokość domu. Korytarz ten służył 
właściwie jako przedpokój. Tapety papierowe jasnożółtego koloru, na prawej 
stronie sza-ragi na wieszanie okryć.
Od przedpokoju czworo drzwi, z każdej strony po dwoje.
13 Gwidon Watson, znany litograf warszawski, miał też elegancki sklep 
papierniczy przy Krakowskim Przedmieściu.
14 W autografie omyłkowa data 1900!
00
17. Dereszewicze. Oficyna. Fotografia z pierwszych lat XX w.
Wchodzimy pierwszymi drzwiami z lewej strony do niewielkiego pokoju o jednym 
oknie, wychodzącym na ganek. Tapeta cienino-bordo. Przy oknie biurko dotykające 
ściany okiennej jednym koń-ceni, przy biurku fotelik, parę krzeseł. W głębi 
naprzeciw okna szafa w górnej części oszklona i wewnątrz obita zielonym suknem 
Jest w niej miejsce na cztery strzelby myśliwskie. Dolna część 1188 z 
dwustronnym zamknięciem i półkami wewnątrz służy na ładunki i inne myśliwskie 
przybory. Na ścianach trofea myśliwskie: głowa dzika, głuszec, orzeł z 
rozpostartymi skrzydłami. Naprzeciwko biurka na ścianie stara zbroja pancerna, 
na ścianach wokoło szereg obrazków z życia zwierząt łownych. Na podłodze skóra 
niedźwiedzia, na niej stolik kaukazki niski, przy nim dwa pufy.
Z kancelarii wchodzimy do salonu o dwóch oknach. Pomiędzy
oknami duże na wysokość ściany lustro w biało-kremowych ra
mach, ze złoceniami. Przy lustrze stolik-konsola, na nim fotografie
w ramkach, wazony do kwiatów. Duży w jasnych kolorach dywan
leżący na ładnej mozaikowej posadzce. Na dywanie garnitur mebli
z dużym podłużnym stołem i dwoma mniejszymi, okrągłymi w ko
lorze kremowym, jedna duża kanapa w rogu i dwanaście foteli
i fotelików pokrytych materiałem jasnoniebieskim ze złoconymi
średniej wielkości kwiatami. Za kanapą konsola, na niej klęcząca f
Wenus z marmuru. W drugim rogu parawanik o czterech skrzy-1
dłach, na nich na jasnozielonym tle cztery olejno malowane damy!
karciane, w kolorach sukien czarnym, czerwonym, różowym i jas-l
nozielonym. Tytuł "gra w winta". W rogu kominek, na którego wy-f
stępie zegar, wazony i inne drobiazgi. Na dwóch przeciwległych!
ścianach po jednym dużym obrazie, pejzaże włoskie, prezent ślub-|
ny od Rucia, które wybrał ojciec mój w Rzymie. Na trzech;,
drzwiach portiery, nad oknami lambrekiny i firanki kremowe. Lam-|
brekiny z materiału jak meble, tapety na ścianach kremowe. Wcho-i
dzimy prosto dalej, do następnego pokoju, jest to buduar panii
Duży, puszysty, piękny dywan francuski fraise. Na nim biureczko
stylowe Ludwik XV z jasnego orzecha z odpowiednim do niego
krzesełkiem. Stół średniej wielkości tegoż stylu. Duży szezlong po
kryty przepięknym materiałem jedwabnym koloru fraise, z rzadko;
rozrzuconymi na nim złoconymi kwiatkami, dwa duże fotele
materiałem pokryte. Z tegoż materiału duże portiery nad dwoma)
drzwiami i dwa lambrekiny nad oknem i drzwiami oszklonymi wy-j
chodzącymi na bardzo miłą krytą werandę z widokiem na ogródl
różany z brzegu, a dalej na park. Obicie na ścianach różowo-fraisej
w złocone kwiaty. Na ścianie portret pastelowy mojej Pani - P°1
•.	piersie w białej sukni, wykonany przez pannę Dziekońską w Derei
szewiczach w pierwszym roku po naszym ślubie; przy biureczkii
dywanik - skóra zabitego przeze mnie rysia. W obu wymienio
nych pokojach odpowiednie do stylu żyrandole oraz lampy stojąc
na stołach do oświetlania spirytusem denaturowanym.
Z buduarku wchodzimy do najmilszego pokoju, gdzie
e dwójeczkę spędzaliśmy godziny wolne od zajęć. Często czyta-ł m wieczorami 
mojej najdroższej Pani, ona zaś wyszywała przeró-. piękne robótki. Tapety 
zielone w żółte duże słoneczniki. Podłoga w całości pokryta dywanem 
ciemnozielonym również z takimi kwiatami. Ogromna otomana z wysokim oparciem 
zakończonym u 8°^ Sateryjk? z jasnego dębu, kryta welwetem również zie-lonyn1 z 
żółtymi słonecznikami, takież pokrycie na bardzo dużym, \ gc; głębokim fotelu 
oraz dwóch mniejszych, wygodnych, również i na dwóch małych krzesełkach o 
nóżkach z jasnego dębu. Dwa stoły dębowe niewielkie, na jednym duża okrągła 
lampa zielona z żółty-mi kwiatami i takiż do niej klosz. Trzy szafy z jasnego 
dębowego drzewa zapełnione książkami, na dwóch oknach lambrekiny, a na drzwiach 
portiery z tegoż co meble materiału. Na ścianie obraz Stefana Popowskiego15 Młyn 
wodny o brzasku. Jedno okno daje na werandę, drugie na aleję świerkową w parku. 
Wróciwszy do niebieskiego salonu, •wchodzimy przez drzwi z lewej przy kominku do 
sypialnego pokoju o rozmiarach sąsiedniego salonu. Tapety ciemnoniebieskie, cały 
pokój zasłany niebieskim dywanem. Przy ścianie z lewej strony stoją dwa obok 
siebie piękne łóżka. Drzewo jasny orzech, styl Ludwik XV. Nad łóżkami duży obraz 
w ładnych ramach Matki Boskiej Ostrobramskiej, dar ślubny ciotki Mikulskiej. 
Przy łóżkach odpowiednie do stylu szafki nocne. Dwa okna z widokiem na park, 
firanki na nich z materiału w pasy niebieskie i żółtawe, dwustronne, zsuwane do 
środka i takież firanki na dwóch drzwiach. W głębi przy ścianie kanapka i parę 
foteli z tegoż co firanki materiału. Pomiędzy oknami zwykły stół drewniany obity 
odpowiednim w kolorze do całego pokoju lekkim materiałem, na którym stoi duże 
lustro w srebrnych ramach i wszystkie przybory toaletowe srebrne z monogramami 
Pani; za nim na krześle z boku podróżny duży neseser z krokodylowej skóry i 
przyborami z szyld-kretu. Jedno z drugim podarunek ślubny od cioci Czapskiej. Z 
sypialnego pokoju wchodziło się do jednookiennego pokoju wielkości kancelarii. 
Okno i drzwi obramowane firankami z ładnego kre-tonu. Jest to ubieralnia mojej 
Małżonki. A więc umywalnia z blatami z marmuru w niklowych ramach, komoda, 
szafki; podłoga zasłana dywanem plecionym z pewnego gatunku słomy. Z ubieralni 
przechodzimy w poprzek przez przedpokój i wchodzimy do gościnnego pokoju o dwóch 
łóżkach, umywalni, szafie, komodzie, nocnych stolikach, stole, paru fotelach i 
krzesłach. Dwa okna obramowane firankami z kretonu. Za tym pokojem niewielka 
moja ubieralnia bardzo skromna, z odpowiednimi sprzętami. Za ubieralnia duży 
kredens z jednym oknem dającym na park, a drugim na trakt C13gnący się wzdłuż 
parku. Za kredensem niewielki korytarz, z któ-rego na lewo wyjście na boczny 
ganek, naprzeciwko zaś wejście
Stefan Popowski(1870-1937), pejzażysta; jako krytyk literacki skłaniał się 
modernizmowi. Nie był krewnym Mateusza.
do małego pokoju panny służącej, na prawo zaś wejście do tz\v przechodniego 
pokoju z szafami: jedną obszerną na suknie i okry cia Pani, druga zaś z duża 
ilością różnej wielkości szuflad i szufladę. czek na różny podręczny suchy 
prowiant. Z tego przejściowego pokoju wchodziło się do jadalnego o dwóch oknach. 
W środk^ stół, przy dwóch bocznych ścianach dwa kredensy, przy ścianach 190 . 
dwanaście krzeseł krytych skórą brązową. Całość z drzewa ciemne-go dębowego. Na 
ścianie w dużych ramach martwa natura, prezent Zosi Puttkamerowej. Obicie 
ciemne, na dresuarach16 srebro, por-celana, kandelabry. Nad stołem lampa 
wisząca. Od jadalnego wracało się przez drzwi do przedpokoju.
Na przyjazd nasz ze ślubu we wszystkich pokojach pełno było kwiecia: hiacyntów, 
żonkili, tulipanów i innych cebulkowych, które pędzone były w oranżerii z 
cebulek sprowadzonych przeze mnie z Haarlemu.
Tak wyglądało wnętrze naszego miłego domeczku zaraz po ślubie. W latach 
późniejszych następowały parokrotnie przeróżne zmiany. Pewnego dnia otrzymałem 
telegraficzne zawiadomienie o przyjeździe dwóch niewiast służebnych mojej 
Maduszki z kilku kuframi oraz wielką i bardzo ciężką kantyną, zawierającą piękne 
srebro oksydowane stołowe na 24 osoby oraz cały garnitur herba-ciano-kawowy z 
wytłoczonymi herbami Topór.
Posłałem więc bryczkę po pannę Felicję i o parę stopni niżej według pragmatyki 
służbowej - Stasię oraz wóz drabiniasty po rzeczy.
Zbliżał się już dzień mojego wyjazdu na ślub do Warszawy. Obliczywszy swoje 
zasoby pieniężne, zaniepokoiłem się mocno, że może mi zabraknąć gotówki, a 
przecież parotygodniowy pobyt w mieście przed ślubem przy asystowaniu 
narzeczonej pociąga za sobą znacznie zwiększone wydatki; do tego dojdą jeszcze 
wydatki na kościół, chóry, wyjazd itd. Co robić? Nie chciałem do ojca się 
zwracać o sukurs pieniężny, byłem pewny, że mnie nie odmówiłby, lecz i tak już 
ojciec się zwydatkował na zwolnienie mnie z wojska, \vszystkie moje podróże i 
dwadzieścia tysięcy rubli na mój? instalację; to wszystko razem kolosalna jak na 
owe czasy suma. Wiedziałem, że Rucio też na razie nie opływa w gotówkę, 
zdecydowałem więc posłać Niekraszewicza do Żydków w Petrykowie i zaciągnąć 
pożyczkę tysiąca rubli, która łącznie z pozostałością może powinna byłaby mi 
wystarczyć na pobyt w Warszawie. Pierwszy to raz w życiu moim zaciągnąłem 
pożyczkę. Pieniędzy tych jednak przy kolosalnych wydatkach w związku ze ślubem 
wystarczyło na bardzo krótko i gdyby nie kochany Eustachy Lubański, który satn z 
siebie przyjechawszy do Warszawy zwrócił się do mnie z propO' zycją pożyczenia 
mi bezprocentowo dwóch tysięcy rubli na cz#
16 Dresuar - długa, niska, szafka, zazwyczaj służąca do przechowywania nać y
nią (z franc.).	. '••.. -ty,- •;, ,,,...,.., , .",,_,
•e0graniczony - nie wiem, co bym począł. Serdecznie mu wdzię-nl byłem za 
wyratowanie mnie z ciężkiej opresji. CZ Uprzednio już wspominałem, że lubiłem 
przynoszącą mi szczę-' ie cyfrę trzynastkę. Okazuje się, że Hotel Europejski, w 
którym ,. S dbywały się wszystkie uroczystości ślubne, mieścił się na Krakow-
°kim Przedmieściu pod numerem 13. Osobiście w tymże hotelu Samieszkałem w pokoju 
na pierwszym piętrze również pod nume- ł 191
rem 13-
Państwo Grabowscy na samą uroczystość zajęli apartamenty
orzylegające do Sali Pompejańskiej - bardzo dużej i pięknej, mającej formę 
elipsy z dwoma absydami. W sali tej odbył się dziewiczy wieczór, obiad ślubny i 
wielki bal po obiedzie. Apartamenty ich składały się z dużego salonu i dwóch 
pokoi sypialnych. Całe niemal piętro pierwsze w hotelu było zajęte przez gości, 
którzy przyjechali na nasze uroczystości weselne. Ponieważ obie nasze rodziny 
były ze sobą spokrewnione, stały był ruch pomiędzy pokojami zajętymi na piętrze, 
jedni drugich stale siebie wzajemnie odwiedzali. Najwięcej jednak osób 
gromadziło się w salonie państwa Grabow-skich. Składały bowiem tam wizyty 
również osoby nie spowinowacone, lecz znajomi, którzy pragnęli otrzymać 
zaproszenia na dwa zapowiedziane bale, mające być wydane przez państwa Grabow-
skich.
Zadaniem moim, jako narzeczonego, było, żeby w salonie panny młodej nie brakło 
nigdy wszelkiego rodzaju słodyczy, owoców oraz pięknych kwiatów. Toteż jednego 
dnia z mojego polecenia przynoszono z kwiaciarni piękny kosz kwiatów, następnego 
dnia z owocarni kosz z najbardziej wyszukanymi owocami. Zwykle pośrodku kosza 
piękny ananas, dokoła wyborowe gatunki jabłek i gruszek, pomiędzy nimi 
brzoskwinie, morele, parę bananów. Osobiście zaś codziennie przynosiłem od 
Lourse'a, przeważnie w pudełkach ozdobnych, cukierki i czekoladki. Udało mi się 
znaleźć jedno pudełko obite zielonym welwetem z żółtymi na nim słonecznikami. 
Moja Najdroższa używała wymienione pudełko przez długie lata do swoich robótek, 
a stało w naszym zielonym saloniku, stanowiąc przedmiot nader do danego pokoju 
dobrany.
A więc zaślubiny nasze mają się odbyć w kościele Panien Wizytek w dniu 6II 
nowego stylu. .Wszystkie śluby arystokratyczne odbywały się wówczas wyłącznie w 
wymienionym kościele. Parokrotnie przez zakratowane okienko rozmawiałem z matką 
przełożoną w sprawie ustalenia jak największej ilości światła w kościele oraz 
udekorowania roślinami i najpiękniejszymi dywanami świątyni. Matka Przełożona 
wyraziła się: Jednym słowem ślub będzie pierw-j*2e) klasy". Na pożegnanie 
pobłogosławiła mnie zapewniając, że ?dę zadowolony. Udałem się wówczas do 
kapelana miejscowego, o którego mnie skierowała Matka, zwróciwszy moją uwagę, że 
ze zględu na podeszły wiek kapelana należy prosić do asystowania Przy ołtarzu 
jeszcze drugiego księdza. Załatwiwszy te sprawy i po
uregulowaniu należności w kościele i na plebanii, udałem się wieczorem do Teatru 
Wielkiego, by się tam spotkać z dyrygentem chórów operowych. Odnalazłszy 
wymienioną osobę ustaliliśmy, Le chór będzie się składał z najlepszych 
chórzystów męskich oraz jakie i w jakiej kolejności w czasie ceremonii będą 
odśpiewane pie. śni. Uprzedził mnie jednak pan dyrygent, że przyjmuje wymienio-
192 ne zamówienie pod warunkiem, że ceremonia ślubna zacznie się punktualnie o 
godz. 7; w razie bowiem opóźnienia się publiczności dotrzymanie umowy będzie 
niemożliwe, gdyż chórzyści już o kwadrans przed ósmą muszą się stawić w teatrze. 
Obiecałem, że starać się będę o punktualność.
Przed ślubem oboje musieliśmy odbyć spowiedź z całego życia. Lela namówiła nas, 
abyśmy się spowiadali u księdza Katowskiego, rektora seminarium duchownego, 
późniejszego kardynała17, który dawał ślub jej i Sophinecie i potem przez szereg 
lat był jej spowiednikiem. Miała ona tę sprawę z wymienionym księdzem omówić. W 
parę godzin po tej rozmowie poczciwa Lela wpadła już do mnie z wiadomością, że 
następnego dnia w przeddzień wilii ślubu ksiądz Rektor o godz. 9 będzie w 
kościele Karmelitów (Św. Józefa) w konfesjonale przy kaplicy Chrystusa w Grobie, 
oraz że w dzień ślubu o tejże godzinie w kaplicy odprawi cichą mszę św. na nasza 
intencję. Poza tym będzie asystował jako trzeci duchowny przy ołtarzu w czasie 
udzielania sakramentu małżeństwa. Oboje bardzo podziękowaliśmy Leli za tak 
gorliwe zajęcie się naszą sprawa. Tegoż wieczora wycofaliśmy się wcześnie do 
swoich pokoi dla odpowiednich rozmyślań i należytego przygotowania się do 
przedślubnej spowiedzi i przystąpienia do komunii świętej.
Gdy po powrocie z kościoła wpadłem do swego pokoju, wielka mnie tam radość 
spotkała. Zastałem bowiem siedzącego na fotelu kochanego Mateusza Popowskiego, 
który nie wytrzymał: Jakże bym nie miał być na twoim ślubie, Toniu, dziecko 
moje. Wziąłem tygodniowy urlop i jestem". Poszliśmy we dwójkę na śniadanie do 
restauracji, a potem zaprowadziłem go do państwa Grabowskich, by go zapoznać z 
nimi i z moją narzeczoną.
Wieczorem tego dnia był wielki bal wydawany na naszą intencję przez hr. 
Magdalenę Krasińską, bliską krewną p. Aleksandra18, w pałacu własnym przy ul. 
Foksal. Zaproszeni byli wszyscy będący w Warszawie członkowie obu rodzin, poza 
tym cała najwyższa arystokracja, będąca tego dnia w mieście oraz najświetniejsi 
tancerze. Był to pierwszy rok ukazania się w świecie panny domu, której
17 Aleksander Kakowski (1862-1938) był regensem seminarium metropolitalnego. 
Arcybiskupem warszawskim zostaj w 1913, kardynałem w 1919 r.
18 Magdalena Krasińską była z domu Kieżgayłło-Zawisza i wypadała kuzyni w 2. 
stopniu Aleksandra Grabowskiego, którego babka była Zawiszanka. Po wydaniu za 
maż jedynaczki Magdalena wyszła powtórnie za maż za ks. Mikołaja Radziwiłł* 
Pałacyk jej przy Foksalu to dzisiejsza siedziba Związku Dziennikarzy.
ło na imię Ludwika. Była bardzo miła, małego raczej wzrostu, "rcale ładna, 
śliczne miała oczy, a poza tym jedynaczka, najbogatsza
ntia w kraju. Toteż na obecnym balu uwijali się koło niej i rwali Y do tańca 
najlepsi przeważnie tancerze, i to z mitrami w herbach. Maduszka moja 
prześlicznie wyglądała w różowej sukience znanej mi z czasów karnawałowych, z 
przypiętą przy gorsie gałązką otrzy-jnanych ode mnie brylantów i dużymi 
brylantowymi nader czystej wody dormeuzami19, otrzymanymi wraz z jeszcze jednym 
solite-rem20 w darze od wuja Reytana. Jako panna młoda, której ślub miał się 
odbyć w dniu następnym, tańczyła bez przerwy. Ubiegała się młodzież męska o 
zaproszenie na wieczór przedślubny. W przerwach między tańcami przechodzono do 
obszernego drugiego salonu w którym był ustawiony długi stół z przewybornym 
mięsiwem, rybami, owocami, wszelkiego rodzaju słodyczami; na drugim stole 
bocznym parę gatunków boli21 oraz szampańskie. Wokoło ścian małe stoliki, przy 
których zasiadało do przegryzki rozbawione taneczne towarzystwo.
W pewnej chwili, gdy Maduszka z sali przechodziła do bufetu, zatrzymała ja 
pośpiesznie pani domu ze słowami: "Mais, Madeleine, vous perdez votre corsage!" 
[Ależ Magdaleno, gubisz stanik! - franc.]. Spojrzała z przerażeniem, a to nic 
wielkiego, małe jeno ra-miaczko w tańcu trzasnęło i staniczek odrobinę za wiele 
się obsunął. Pobiegło więc Maleństwo moje kochane w pośpiechu do damskiego 
pokoju, gdzie sztab panien służebnych doprowadzał toalety tancerek do porządku. 
Ja nie tańczyłem wcale, parę razy w trakcie figur mazurowych byłem wybrany przez 
moją Najdroższą. Wróciliśmy do hotelu dopiero nad ranem, toteż towarzystwo 
wysypiało się do obiadu. Ja tylko z panem Grabowskim i moim ojcem około 
dwunastej udaliśmy się na ulicę Senatorską do kancelarii parafialnej przy 
kościele Św. Antoniego dla spisania metryki ślubnej i złożenia podpisów przeze 
mnie oraz przez dwóch ojców jako świadków, przy czym poprosiłem, by kancelista w 
dniu następnym po południu przed wyjazdem do kościoła przybył z księgą metryczną 
do hotelu dla uzyskania podpisu Maduszki.
Na dziewiczy wieczór wszyscy byli proszeni o przybycie na godzinę dziewiątą. 
Miano bowiem tańczyć tylko do dwunastej, a to ze względu na mszę św. o rannej 
godzinie dnia następnego.
Przed wymienioną godziną usadowił się w bocznej nawie Sali Pompejańskiej przy 
fortepianie najlepszy w Warszawie kwartet muzyki tanecznej, zaś na pogotowiu w 
sali w celu witania przyby-
19 Dormeusy (z franc.) - kolczyki złożone z dobranej pary brylantów lub pereł.
20 Sollter - pojedynczy duży kamień szlachetny.
21 Bolą (z ang.) - napój orzeźwiający, sporządzony z białego wina, soku 
pomarańczowego i owoców, podawany z lodem. W latach międzywojennych nazywany 
kruszonem.
13 •- A. Kieniewicz, Nad Prypecią...
wających zaproszonych gości w pobliżu drzwi wejściowych byli państwo Grabowscy i 
Maduszka ze mną. Moja Najdroższa w koronkowej, różowej, wiedeńskiej toalecie, od 
której migały się na wszystkie strony niby gwiazdy przypięte do sukni brylanty. 
Cudownie było mojej Władczyni do twarzy. Obok w salonie był ustawiony zimny 
bufet i wina, zaś wino szampańskie służba roznosiła na ta-cach w czasie krótkich 
przerw pomiędzy tańcami. Nad całością butelek z winami znajdującymi się w 
sąsiednim salonie czuwał zaproszony przeze mnie kochany mój pan Mateusz. 
Wiedziałem z góry, że z wyznaczonej mu roli będzie bardzo zadowolony.
Według przyjętego zwyczaju bal otwierała młoda para pierwszym walcem, a więc 
Maduszka ze mną, i dopiero po trzykrotnym przetańczeniu wokoło sali balowej 
pannę młodą z rąk narzeczonego przejmował dyrygujący tańcami tancerz i 
rozpoczynał się wówczas walc wszystkich par, przy czym drużbowie tańczyli z 
drużka-mi. Drużkami naszymi były Jania Czapska i Dziunia, zaś drużbami Henio 
Grabowski i Staś Horwatt.
Punktualnie o dwunastej muzyka stopniowo przyciszając grę zamilkła. Młoda para 
chwilę przedtem już była się wycofała do swoich pokoi. Rozbawieni goście ze 
smutkiem się rozchodzili, świtała jednak nadzieja długiej do białego rana zabawy 
w dniu następnym.
Nazajutrz na naszej mszy św., którą odprawił ksiądz rektor Ka-kowski, służył do 
mszy kochany Mateusz, była obecna najbliższa rodzina, która w większości 
przystępowała do komunii św.
Na godzinę pierwszą młodzież męska urządziła pożegnalne kawalerskie śniadanie 
dla pana młodego w dużym gabinecie restauracji hotelowej. Obecnych było około 
trzydziestu panów, pomiędzy nimi kilku starszych i żonatych. Inicjatorem tej 
imprezy i gospodarzem był Eustachy Lubański. Przed śniadaniem delegacja, 
składająca się z gospodarza i trzech osób z młodzieży, z wielkich rozmiarów 
bukietem róż czerwonych udała się do panny młodej z uniżoną prośbą o zlitowanie 
się nad swoim narzeczonym i danie mu parogodzinnego urlopu.
Eustachy był to wielki smakosz i głośne były w Mińszczyźnie całej przyjęcia w 
Łoszycy, na które, dla przykładu wskażę, bywała sprowadzana cielęcina z Moskwy, 
ponieważ w kraju, jak twierdzono, była niejadalna, bo nie stosowano karmienia 
jajami cieląt przeznaczonych na ubój. Toteż z góry wiadomo było, że wydawane na 
moją intencję śniadanie pod każdym względem będzie pierwszorzędnej jakości.
Po tylu latach nie mogę pamiętać, jakie było menu wymienionego śniadania. 
Zaczęło się od najbardziej wyszukanych zakąsek, zakrapianych suto pierwszorzędną 
starką i ze trzy dania, z których ostatnie wraziło mi się w pamięć: były to 
zamrożone w lodach brzosJW'' niowych brzoskwinie w całości, w których w miejsce 
wydrążonycl1 pestek została wtłoczona twarda masa z orzechów i migdałów.
Oczywiście do każdego dania kieliszki były wypełnione odpowiednim wysokiego 
gatunku winem. Dużo było przemówień, na które zmuszony byłem, niestety, 
odpowiadać. Wielka owacja na cześć Eustachego zakończyło się wymienione 
śniadanie.
Zaszedłem do Maduszki, by zdać jej sprawę z odbytej biby, zastałem ja już 
siedząca przed lustrem, a znany w Warszawie najlepszy fryzjer, pan Władysław, 
którego bywające panie na kilka dnii na-przód zamawiały, fryzował i układał na 
główce włosy, w które został wetknięty dukat i kromeczka chleba, a następnie 
upinał długi, spadający na ramiona welon.
W trakcie czesania coraz to wpadały różne panie z rodziny, by zobaczyć jak jest 
uczesana i jak ubrana panna młoda. Przynoszone i przysyłane też były różne 
prezenty. Hr. Krasińska przysłała przy liście parę kolczyków z dużych pereł 
otoczonych brylancikami. Maduszka w tym stałym rwetesie musiała na prędce 
wystosować list z podziękowaniem. Wuj Czapski zaszedł z gwiadą brylantową. Isia 
z neseserem karlsbadzkim, bratem już otrzymanego od cioci Czapskiej, z ta 
różnica, że przybory jego były z kości słoniowej, zaś tego od cioci z 
szyldkretu. Od moich rodziców Maduszka otrzymała broszkę z ładnymi brylantami 
średniej wielkości. Ciocia Platerowa przyniosła broszeczkę z szafirem-
cabochon22.
W sukni ślubnej, powłóczystym welonie, obramowanym u góry kwiatem pomarańczowym, 
i bardzo długim trenie najsłodsze moje kochanie miało postawę i wygląd iście 
królewski.
Moje ubieranie się do ślubu odbywało się również przy licznej asyście męskiej 
drużby, a więc Henia i Stasia, Eustachego, Popows-kiego i jeszcze paru osób. 
Popowski zwierzył się wówczas przede mną o swoim mocnym postanowieniu wstąpienia 
do seminarium duchownego niezwłocznie po zakończeniu roku szkolnego. Jedyna 
droga, która mi pozostała w życiu, to pogodzenie się z Panem Bogiem. Po tobie 
nie mogłem już znaleźć choćby częściowo podobnych tobie wychowanków. Bliskiej i 
dalekiej rodziny nie posiadam. Wszyscy wymarli". Obaj ze łzami w oczach 
wzajemnie uściskaliśmy się. Kochany Mateusz był to jeden z tych rzadkich 
wielkich przyjaciół.
Punktualnie o godzinie szóstej już obie drużki w jednakowych ładnych różowych 
sukienkach, w towarzystwie drużby we frakach, były na posterunku w dużym salonie 
pp. Grabowskich. Wszyscy krewni i przyjaciele obu rodzin mieli się tu zebrać 
przed wyruszeniem do kościoła na będące w zwyczaju tak zwane błogosławieństwo. 
Każdemu wchodzącemu do sali drużki i drużbowie przypinali do butoniery złotą 
szpilkę z monogramem państwa młodych, w danym wypadku - A.M. Szpilki te 
przytrzymywały małe bukieciki mirtowe z białą kokardą, przy czym drużbowie 
przypinali
Kaboszonami (z franc.) nazywa się drogie kamienie szlifowane stożkowato 1 
Polerowane
-	• . ''
T
wchodzącym paniom, a drużki panom, z tą różnicą, że panom żo-natym przypinano do 
klapy fraka z prawej strony, kawalerom zaś z lewej. Do tej uroczystości 
zamówiłem u Mankielewicza równo sto sztuk wymienionych szpilek i wszystkie 
prawie się rozeszły.
W pewnej chwili przylatuje zadyszany Olutek Kaszowski z za-wiadomieniem, że 
ciocia Platerowa i Lola Kaszowska się opóźnia 196 ' być może nawet do kościoła, 
gdyż w ich mieszkaniu nakopciła okropnie lampa i rozłożone na łóżku w pokoju 
obie toalety zostały całkowicie zabrudzone sadzą. Muszą więc obecnie odświeżać 
nieco inne wydobyte z szaf suknie, co też przedłuży ubieranie się Niestety w 
owych czasach podobne wypadki zdarzały się nawet dość często. Nic w tym 
dziwnego. Warszawa nie posiadała jeszcze światła elektrycznego, dopiero 
rozpoczęta była budowa elektrowni. Tramwaje w mieście były konne. Ulice w 
śródmieściu oraz większe arterie nawet dalsze oświetlane były latarniami 
gazowymi. Wszystkie boczne i małe uliczki posiadały przy niektórych z rzadka 
domach latarenki na świece. Od niedawna niektóre większe hotele oraz luksusowe 
mieszkania prywatne i urzędowe budynki zainstalowały już oświetlenie gazowe. 
Przeważająca zaś większość mieszkańców Warszawy korzystała wyłącznie z lamp 
naftowych, a w takich wypadkach nic dziwnego, że lampa u cioci Platerowej nakop-
ciła i przygotowane na uroczystość toalety zostały zabrudzone i nie do użycia.
Gdy główne osoby obu rodzin były w salonie zebrane, odbyło się przed wyruszeniem 
do kościoła błogosławieństwo. Młoda para podchodziła w pierwszym rzędzie do 
rodziców panny młodej, klękała przed nimi, całowała ich ręce, w zamian znak 
krzyża świętego nad głowami klęczących uczynionego. Podnosili się z klęczek i 
podchodzili do rodziców pana młodego, przy których odbywała się takaż ceremonia 
i tak dalej, przed starszymi bliskimi krewnymi. Przed osobami młodszymi wiekiem 
już nie klękano, ceremonia błogosławieństwa odbywała się przez dotknięcie czoła 
znakiem krzyża i serdecznym wzajemnym uściśnieniem.
Spojrzałem w międzyczasie na zegarek - bez kwadransa siódma, podchodzę do p. 
Grabowskiego z tym, że pora już jechać: "Nie możemy jechać do kościoła, jeszcze 
Krasińskiej z córką nie ma, musimy na nie zaczekać". Jeśli się spóźnimy, to 
śpiewaków nie będzie, chórzyści muszą być o ósmej w teatrze" - odpowiedziałem. 
"Na to nic nie poradzę, musimy na nią czekać" - A więc ja z drużbą pojadę do 
kościoła zaraz i będę się starał śpiewaków zatrzymać, a błagam, by nie marudzić 
i gdy Krasińska nadjedzie, zaraz wyn1' szać". Całe szczęście, że kościół Wizytek 
był oddalony od hotelu o kilkanaście zaledwie kroków. Wsiadamy do karety, pada 
obfity śnieg, jezdnia i chodniki zaśnieżone. Czuć jednak w powietrzu odwilż. 
Wchodzimy do kościoła i spostrzegamy siedzącą przy ołtarzu Krasińska z córką. 
Henio wskoczył z powrotem do powozu, by P0' wiadomić czym prędzej ojca, że 
Krasińska jest już w koście^
Antoni i Magdalen;t ńacmtuic/uwie.
F°tografia poślubna.	*
Ja zaś zaszedłem na chór, by uspokoić śpiewaków, że za chwilę Or szak ślubny 
nadjedzie. I rzeczywiście po pięciu minutach nadjecha ła pierwsza kareta, a 
potem cały szereg karet zajeżdżał jedna za drugą. Ostatnią według zwyczaju była 
kareta panny młodej z drui karni. Na nią przy drzwiach kościelnych wyczekiwał 
pan młody z drużbą. W międzyczasie przybywający goście od drzwi kościel 198' 
nych przechodzili po wysłanym czerwonym chodniku pojedynczo lub parami do 
presbiterium, gdzie ustawione były przy bocznych ścianach fotele i krzesła. 
Mniej więcej w połowie drogi do prezbiterium stała z notesem i ołówkiem w ręku 
znana w Warszawie pani Kaftal, Izraelitka, właścicielka dużego magazynu mebli 
stylowych przy ul. Wierzbowej i żona właściciela bardzo rozpowszechnionego w 
mieście pisma "Kurier Poranny", a przede wszystkim uchodząca za wielką 
znawczynię mód23. Znała ona osobiście wszystkie panie bywające na karnawałach 
warszawskich, a większość pań ubiegała się o względy pani Kaftalowej, od której 
zależała przecież rzecz najważniejsza, aby w numerze "Kuriera Porannego" z dnia 
następnego była dokładnie z najdrobniejszymi szczegółami opisana każda toaleta 
oddzielnie, z podaniem tytułu, imienia i nazwiska odnośnej właścicielki. Toteż 
każda z pań, zmierzając w stronę ołtarza, zatrzymywała się na chwilę przy pani 
Kaftalowej, odkrywała nieco swój płaszcz, by pokazać toaletę, wymieniała dla 
pewności swoje imię i nazwisko i tytuł oraz firmę, skąd toaleta pochodzi, 
zwłaszcza jeśli była ona pochodzenia zagranicznego. Serdeczny uścisk dłoni i 
nader przyjemny uśmiech zakańczał zwykle krótką pogwarkę z panią Kaftal.
Gdy nadjechał ostatni powóz panny młodej z drużkami, a niewiasta służebna, 
czekająca na swoją panią, ułożyła odpowiednio na chodniku długi tren i poprawiła 
coś nie coś przy toalecie, panna młoda, trzymająca w ręku duży bukiet białych 
róż, prowadzona
23 Felicja z Jollesów Kanałowa (1844-1907) nie była już wtedy właścicielką 
"Kuriera Porannego", ale nadal prowadziła w nim dział mód i kronikę towarzyską. 
Reportaż jej ze ślubu, 8II1901, nie opisywał sukni panny młodej, ale m.in. 
wymieniał następujące toalety: Marii Grabowskiej, adamaszkowa vieux rosę, 
przybrana points de Yenise. Jadwigi Kieniewiczowej, atłasowa gris argent. Aliny 
Reytanowej, tur-ąuoise atłasowa w srebrne kwiaty. Jadwigi Czapskiej, adamaszkowa 
heliotrope bro-che w bukiety różowe przybrane koronkami. Magdaleny Krasińskiej, 
biała atłasowa w złote kwiaty, we włosach diadem brylantowy. Ludwiki 
Krasińskiej, biała points d'esprit raye, przybrana gaza i raban comete mais. 
Loli Kaszowskiej, różowa satm duchesse, przybrana w złote inkrustacje i koronki; 
przy staniku i we włosach bryła"' ty. Isi Lubańskiej, różowa gazę de soie, 
przybrana points de Murano, okrycie różoWe mauve, inkrustowane w kwiaty. Leli 
Kieniewiczowej, różowa morowa, przybW' koronkami. Sofinety Horwattowej, rosę vif 
atłasowa, przybrana w srebrne inkrusta' je i sobole. Jani Czapskiej, różowa 
mousseline de soie z walensinami. Dziuni PotW° rowskiej, niebieska mousseline de 
soie, przybrana wstążkami. Zofii Plateroweji i argent, inkrustowana srebrem. 
Kłosi Potworowskiej, morowa vieux rosę.
dwóch drużbów, wolnym krokiem dążyła w stronę ołtarza. PfZgrodząc obok pani 
Kanałowej została na chwilę przez nią zaginana, usłyszała słowo: "Tak, to 
oczywiście Herse, a płaszcz bia-15 z kozami angorskimi to mu się rzeczywiście 
udał". Złożyła przy m najlepsze życzenia. Za nimi kroczyłem również wolnym 
krojem prowadzony przez dwie panienki w identycznych sukien-v
Gdy uklękliśmy oboje na dwóch przygotowanych przed wielkim ołtarzem klęcznikach 
i księża wyszli z zakrystii, celebrans zaintonował hymn Veni Creator, zaś 
wielogłosowy chór męski podchwycił tę przepiękną melodię, zaczęło mi serce 
silnie kołatać, w głowie się kręcić, w uszach szumieć, wzrok miałem jak by nie-
nrzytomnie skierowany w stronę ołtarza, przy tym okropne uczucie zbliżającego 
się lada chwila zemdlenia. Szybko jednak oprzytomniałem i bardzo gorąco się 
modliłem o szczęście dla mojej umiłowanej Istoty. A Ona donośnym i pewnym głosem 
wymawiała słowa przysięgi małżeńskiej. Po skończonej ceremonii kościelnej 
odchodziliśmy od ołtarza radośni na twarzy, z wiarą w szczęśliwe nowe życie, 
witając się z wielu znajomymi nie wchodzącymi do orszaku ślubnego i dziękując za 
składane nam życzenia. Wsiedliśmy do karety dwuosobowej, wyściełanej wewnątrz 
białym materiałem, specjalnie używanej do odwożenia ze ślubu młodych par 
małżeńskich i pojechaliśmy na półgodzinny spacer w stronę Alei Ujazdowskich.
Nie rozmawialiśmy ze sobą, trzymaliśmy się mocno za ręce i patrzyliśmy sobie w 
oczy. Czuliśmy się oboje bardzo szczęśliwi. Gdy wróciwszy do hotelu wchodziliśmy 
pod rękę po schodach na pierwsze piętro, ujrzeliśmy stojącego na progu drzwi 
prowadzących do Sali Pompejańskiej ojca Grabowskiego, trzymającego obydwoma 
rękami srebrną tacę z bochenkiem chleba i solniczką soli. Stał nieporuszenie, a 
tak bardzo ze wzruszenia był zmieniony na twarzy. Dotąd stoi mi w pamięci jego 
ówczesna sylwetka. Przeszliśmy do salonu uściskani i witani przez zgromadzony 
orszak ślubny, składający się z najbliższych oraz również zaproszonych na obiad 
ślubny dalszych osób.
Stół jadalny w formie podkowy był ustawiony w Sali Pompejańskiej. Szereg 
kandelabrów oraz sporo żardinierek24 z kwiatami stało na stole. Dwie ciocie: 
Czapska i Platerowa, kończyły układanie kartek z nazwiskami przy nakryciach, zaś 
ojciec Grabowski i Eustachy listą zaproszonych panów zawiadamiali, jakie panie 
mają prowa-
c do stołu. Drużbowie wskazywali panom, w której części stołu panowie odszukać 
swoje nazwiska. Gdy ta przedwstępna ważnego oficjalnego przyjęcia została 
załatwiona, młoda para Pierwsza ruszyła do sali jadalnej i zajęła środkowe 
miejsce w ze-n?trznej części podkowy, przy czym pan młody miał po prawicy
Zardinierka - piaski wazon na kwiaty (z franc.). :
swoją małżonkę. Przy panu młodym zajęła miejsce matka pani dej, za nią ojciec 
pana młodego, przy pani Młodej jej ojciec, nim matka pana młodego. Naprzeciwko 
państwa młodych brat pana młodego, przy nim ciotka Czapska, dalej hr. Krasińska 
obolj wuja Reytana, dalej wuj Czapski prowadził ciotkę Arturową Hor-wattową i 
tak dalej siedziały różne pary według bliskiego pokre-200 wieństwa lub też 
starszeństwa. W lewej bocznej odnodze zajmo-wała miejsce najbogatsza w kraju 
panna na wydaniu - Ludwig Krasińska. Na prawo od niej zajmował miejsce ks. Adam 
Czartorys-ki, w przyszłości jej mąż, z lewej Maurycy Zamoyski, który 
równocześnie starał się o rękę Ludwiki. Po drugiej stronie stołu naprzeciwko 
niej siedziała moja siostra Isia Lubanska, mając po swej prawicy Jana 
Radziwiłła, po prawej któregoś z Platerów Niekłańskich. Q dwaj panowie również 
konkurowali do ręki Ludwiki. Radziwiłł który prowadził do stołu Isię, był 
wściekły, że nie posadzono go obok Ludwiki, wobec czego niegrzecznie się 
zachował wobec Isi, nie odezwawszy się do niej ani jednym słowem. Biedna Isia, o 
której względy dobijali się zwykle wszyscy mężczyźni, doznała tu tak wielkiej 
przykrości, powiedzmy raczej upokorzenia. Był to jeden zgrzyt rodzinny, drugi 
zaś odegrał się z następującego powodu. Na końcu obu odnóg podkowy siedzieli 
drużbowie i drużki. Na skutek prośby Jani Czapskiej posadzono przy niej Henia 
Grabowskiego, jej ciotecznego brata, zaś przy Dziuni siedział Staś Horwatt, 
wówczas gdy według przyjętego zwyczaju układ tych dwóch par powinien był być 
odwrotny. Dziunieczka, mam wrażenie, nie zwróciłaby może na ten właściwie 
nietakt uwagi, lecz Klosia z tego dokonanego faktu zrobiła istną tragedię. W 
ogóle biedaczka rozmiłowana do absurdu, że się tak wyrażę, w swojej bardzo 
milutkiej jedynaczce, uważała, że moim obowiązkiem, jako młodego wujaszka, jest 
opiekowanie się siostrzeniczką, towarzyszenie jej na balach i wszelkich 
przyjęciach, wynajdywanie dla niej najlepszych tancerzy na balach, ewentualne 
sprokurowanie odpowiedniej partii. Tymczasem wszystkie jej plany i nadzieje w 
tym karnawale prysły w związku z moim ożenkiem, biedactwo wiele łez uroniła z 
wymienionego powodu. Zaś obecnie spotkało ją na uroczystości mojego ślubu 
ponowne tak wielkie upokorzenie: okropnie było mi jej żal, gdym \\ ujrzał z 
zapuchniętymi od płaczu oczami.
Niestety, absolutnie zawiodła mnie pamięć co do menu obiadowego; pamiętam 
jedynie, że gdy zasiadano do stołu, przy każdym nakryciu stał talerz z pół 
tuzinem ostryg t czterema ćwiartkami cj\ tryny oraz że wszyscy biesiadnicy z 
wielkim apetytem spożywał1 ten specjał, który jako zupełna nowość została z 
zadowoleniem zaaprobowana przez smakoszy, potem zaś przez dłuższy czas na 
większych zebraniach była stosowana.
Maduszka moja prawie obiadu nie tknęła, czy ze względu zmęczenie, czy też 
wskutek doznanych wrażeń. Ja natomiast talem z apetytem i ze znawstwem smakosza 
wszystko, co się z
iska brało na talerz. Pierwszy powstał mój ojciec i odczytał otrzymany tegoż 
dnia długi telegram z Rzymu od Ojca świętego Leona viii z błogosławieństwem dla 
młodej pary. Następnie Rucio
dłuższym przemówieniu równocześnie wzniósł toast na cześć
nowożeńców oraz rodziców młodej pani. Wuj Reytan pił zdrowie
moich rodziców. Następowały potem toasty na cześć członków
obu rodzin, drużek itp.	201
po skończonym obiedzie biesiadnicy przeszli do salonu i dalszych pokoi, w 
których urządzono palarnię, służba zaś hotelowa zajęła się pośpiesznie 
sprzątaniem Sali Pompejańskiej przez usunięcie stołów, jej przewietrzenie; a gdy 
wymieniona czynność została zakończona, kwartet zagrał przygrywkę, zapraszającą 
gości do tańca. Młodzież pośpiesznie ruszyła do sali. I znowu, po raz bodaj 
ostatni, otworzyłem bal przetańczonym walcem z moją Małżonką. Następnie po 
jednym turze walca przetańczyłem z obu drużkami. Dziunieczka wyglądająca bardzo 
milutko w różowej sukience, a przy tym doskonale tańcząc, uzyskała wielkie 
powodzenie i bez ustanku tańczyła. Wobec tego nerwy biednej Kłosi nieco się 
uspokoiły. Bawiono się wyśmienicie i bal trwał do białego rana.
Krótki był mój sen, a raczej wcale prawie go nie było. Leżałem już w łóżku, gdy 
jeszcze na gawędkę przyszli do mojego pokoju Eustachy, Popowski, Staś Horwatt. 
Dzieliliśmy się wzajemnie wrażeniami. Wszystkim trzem byłem bardzo wdzięczny, 
najbardziej się bowiem w czasie tych kilku dni ostatnich mną troszczyli i 
opiekowali. Oświadczyli mi również, że się zajmą ekspedycją zarówno moich rzeczy 
oraz bagaży mojej Małżonki, że cały przedział w wagonie pierwszej klasy pociągu 
odchodzącego o godz. 4 po południu, idącego bezpośrednio przez Kopcewicze do 
Homla już jest opłacony i zarezerwowany wyłącznie dla nas. Powóz, który ma nas 
odwieźć na Dworzec Brzeski, jest również zamówiony. Poczciwy Eustachy wszystko 
przewidział i zorganizował. Prosiłem Franciszka, służącego tołkaczewickiego, by 
obudził mnie o ósmej i spakował moje rzeczy, sam zaś szybko się ubrałem i 
stosując się do umowy z moją żonusią, zapukałem punktualnie do jej pokoju o 
godzinie 9. Była już ubrana i oczekiwała mnie.
Ślicznie wyglądała w zielonym kostiumie wiedeńskim z aksamitną kamizelką ze 
złotymi guzikami, kapelusz również zielony z dużym kogucim piórem. Na tym 
karakułowy żakiecik przybrany szynszylą, takaż mufka. Zeszliśmy na dół do 
fryzjera, gdzie pan Władysław bardzo szybko Maduszkę odpowiednio do drogi 
uczesał, mnie zaś w oddziale męskim ogolono i uczesano. Żegnani bardzo czule 
przez personel zakładu, zaszliśmy obok do Lourse'a na ranne śniada-J^po czym 
wróciliśmy do hotelu z zamiarem złożenia wizyt ran-*""~'i, a raczej pożegnalnych 
całej najbliższej rodzinie mojej żonusi. liśmy przede wszystkim do rodziców, 
następnie do wujostwa anów, potem do wujostwa Czapskich i Jani, z powodu braku 
czasu bawiąc wszędzie zaledwie krótką chwilkę. Wyszliśmy potem
na miasto, Maduszka miała zamiar kupić parę drobiazgów toaletowych. Bardzo 
dziwnie czuliśmy się sami bez opieki innych osób na chodnikach wielkiego miasta. 
Załatwiwszy sprawunki, parokonną dryndą pojechaliśmy do mieszkania Kłosi na 
Brackiej, by się z moimi rodzicami, mieszkającymi u Kłosi, a wyjeżdżającymi na 
czas dłuższy do Florencji i Rzymu, pożegnać, jak również nasza 202 ' obecnością 
starać się ukoić roztrzęsione nerwy Kłosi. Niestety moje przekonywanie, 
pocieszanie i obiecywanie dalszej nad Dziu-nieczką opieki nie wywarły żadnego 
skutku. Zanadto nerwy je; były roztrzęsione; uspokoiły się dopiero w kilka lat 
później, równo-• cześnie z narzeczeństwem Dziunieczki.
Między pierwsza a drugą godziną weszliśmy do restauracji Hotelu Europejskiego i 
zasiedliśmy przy oddzielnym stole. Pełno już było osób, większość stolików 
zajętych przez bliskich lub przez znajomych. Ze wszystkich stron nam się 
kłaniają, niektórzy podchodzą, by się przywitać i młodą mężatkę w rączkę 
pocałować. Różne panie nas, a raczej moją żonę, lornetują z daleka. Nawet 
całkiem nieznajomi, lecz bywalcy hotelowi, wiedzą, kto my jesteśmy i interesują 
się naszymi osobami. Coraz to ktoś nowy wchodzi do restauracji, spostrzega nas i 
przysiada się do naszego stolika, już całkiem ciasno się przy naszym stole 
zrobiło, lecz gwarno, wesoło i przyjemnie. Tacy wszyscy dla nas mili i uprzejmi. 
Spożywszy śniadanie, rozpoczęliśmy wędrówkę od jednego do drugiego stolika, by 
się z jednymi przywitać, z drugimi pożegnać, i z innymi jeszcze pogwarzyć. Czas 
tak szybko przeleciał, że ani obejrzeliśmy się, gdy nadeszła chwila wyjazdu na 
dworzec.
Gdy wyszedłszy z powozu weszliśmy do poczekalni dworca, wzajemnie, mimo woli, 
ścisnęliśmy się za ręce. To samo wspomnienie początku naszej miłości, tu w tej 
poczekalni równocześnie przyszło każdemu z nas na myśl.
Tłumy znajomych żegnały nas na peronie dworcowym; ożywione rozmowy - przerwane, 
trzeci dzwonek, wskakujemy do wagonu, pociąg rusza, jeszcze słów kilka z wagonu, 
wzajemne znaki krzyża świętego. Coraz szybszy bieg pociągu. Wchodzimy do naszego 
przedziału. O dziwo! Zdumienie nas ogarnia. Na siatkach nasze nesesery, płaszcze 
zapasowe, koszyk z prowizją, a dalej jakie cuda! Od siatek zwisa sześć 
przecudnych ogromnych wiązanek czerwonych róż, goździków różowych i tuberoz, 
których zapach napełnił cały przedział. Bukiety w owych czasach wiązane były b°' 
gatymi wstążkami (sztuczny jedwab nie był jeszcze znany). Kill^ poza tym 
mniejszych bukietów ozdabia niższą kondygnację siatek A pod oknem na stoliku 
znowu parę większych i mniejszych pu^e' łęk ze słodyczami. Nie wiemy, od kogo te 
piękne kwiaty, kto M wykosztował na słodycze. Przykro nam, żeśmy nie dziękowali 
z wszystko hojnym ofiarodawcom. Bóg im wszystkim stokrotnie vfl nagrodzi. 
Maduszka najmilsza patrzy mi w oczy, a ja w jej oczęta^ łezki spostrzegam. Nie 
dziwię się jednak, wszak Najmilsza je"2
nieznane, a żal jej domu rodzinnego, Ojca, Matki! Ucałowuja te ^. 
najśliczniejsze oczęta, a usta nasze równocześnie wypowiadają
eotem: "Tyś moją na wieki", "Tyś mój na zawsze". SZ Zaczęliśmy gawędzić, 
przypominając sobie różne epizody
ostatnich kilku dni. Oczęta jednak mojej Pani zaczęły się coraz
ześciej zamykać, główka parokrotnie kiwnęła. Biedactwo, tyle wrażeń, trzy noce 
niewyspane. Otworzyłem największe pudło ze
łodyczami od Lourse'a, spożyliśmy po kilka wyśmienitych cukierków. Wyjąłem z 
neseseru poduszeczkę i ułożyłem moją Najdroższą. Po paru już minutach zapadła w 
głęboki sen. Ja zaś bardzo, bardzo jeszcze długo, aż do zmroku, siedząc na 
przeciwległej kanapce wpatrywałem się w miarowe oddychanie pogrążonej w głębokim 
śnie Maduszki. Konduktor wszedł, zasalutował, nie pytał o bilety, zapalił świecę 
w latarni, wyszedł. Zamknąłem drzwi, wyciągnąłem się na kozetce i widocznie 
zasnąłem. Jak długo spałem, nie wiem, obudziło mnie jednak silne stuknięcie, 
zerwałem się, Mad też otworzyła oczy. Przyglądam się: co też się stało, co 
wywołało ten hałas. A to nasze duże pudło z cukierkami od miarowego ruchu wagonu 
zsunęło się ze stolika i z hałasem trzasnęło o podłogę przedziału, zaledwie 
drobna ilość cukierków pozostała w pudełku, całość rozsypała się po podłodze na 
całej powierzchni. Jaka szkoda, jaka wielka szkoda! szepczemy i śmiejemy się 
radośnie, jak duże, lecz jeszcze bardzo młode dzieci. Zebrawszy co się dało z 
podłogi, złożyliśmy z powrotem do pudełka z zamiarem pozostawienia całości w 
wagonie przy wysiadaniu w Kopcewiczach z pociągu.
Dojeżdżamy do dużej stacji. To Brześć. Maduszka piszczy: "Pić! pić! wody, pić!" 
Wyszedłem, po chwili powracam z dwiema butelkami wody sodowej i szklanką. 
Ugasiwszy pragnienie zawartością jednej butelki, zabraliśmy się do przegryzki 
smakowitych prowiantów, danych nam na drogę, a gdy pociąg ruszył z Brześcia w 
dalszą drogę, odkorkowałem drugą butelkę wody sodowej, zatkawszy mocno korek z 
powrotem, postawiłem butelkę na stoliku, przymocowawszy ją sznurkiem, by upaść 
ze stolika nie mogła. Ułożyłem Maduszkę do snu, miałem ją dopiero obudzić przy 
odjeździe z Łu-nińca. W pewnej chwili, gdy oboje pogrążeni byliśmy w głębokim 
śnie, budzi nas głośna detonacja, jak by wystrzału rewolwerowego. Zrywamy się 
przestraszeni z naszych posłań, oblani jakimś płynem. Nie mogliśmy się na razie 
zorientować, skąd detonacja, dlaczego mamy zwilżone głowy, a u mnie za 
kołnierzem mokro. Rzecz jednak była prosta. Woda sodowa od ciepła w wagonie 
zaczęła wydzielać większą ilość gazu, który wywołał nie tylko wysadzenie
Ofka, lecz w dodatku jeszcze silny wytrysk płynu, który prysnął n.a nasze głowy, 
spoczywające po obu stronach stolika. Co dałoby
1(? wywróżyć z dwóch drobnych incydentów znaczących począ-
tk wspólnej drogi życiowej?
od Łunińca staliśmy ciągle przy oknie, przyglądając się całkiem rebnernu 
krajobrazowi. Wyjechawszy z tak zwanej Pińszczyzny,
przejeżdżaliśmy przez sam środek Polesia wzdłuż biegu Prype . Przecinaliśmy 
poprzez mosty i mostki cały szereg jej dopły^ *' Z ilości piętnastu większych 
dopływów tej dużej arterii wodn : pochodziła nazwa rzeki Prypeć, czyli w gwarze 
miejscowej "Trv -piat", trzy razy pięć, co stanowi piętnaście rzek tworzących tę 
j Ji~ na dużą rzekę.
Maduszka podziwiała te całkiem nieznane jej krajobrazy, te xw niosłe lasy 
liściaste, rosnące w wodzie, za nimi znowuż pagórki pjo szczyste pokryte 
drzewostanem sosnowym, od którego jak okiem sięgnąć ciągną się w dal mszary 
głębokie, porośnięte z rzadka karłowatą sośniną lub brzeziną.
Kto się w tym kraju urodził, ten się tam czuł zawsze szcześlj. wym, a kazden 
przyjezdny go zawsze podziwiał, opuszczał ze smutkiem, z największą radością do 
niego powracał. Czy moja Maduszka w tym nowym całkiem kraju będzie się czuła 
szczęśliwa? zada-wałem sobie w myśli pytanie. Och, niewątpliwie tak. Stały 
mieszkaniec nie może nie kochać Polesia, zawsze się czuje szczęśliwym a przecież 
Maduszka idzie za mężem, więc stanie się stałą mieszkanką Polesia. Takie to 
myśli krążyły mi wówczas w głowie.
Pomimo że był to jeszcze zaledwie koniec stycznia, jednak słoneczny, całkiem 
wiosenny dzień, po lasach ani śladu śniegu. Rzeki i rzeczułki bez pokrywy 
lodowej, z rzadka gdzieniegdzie w cieniu widać na błotku cienką warstwę lodu lub 
kupkę topniejącego śnie-
Mijamy Staruszki. Zaledwie pozostały dwa domki na obszernym placu, zajmowane 
obecnie przez gajowego. Tartak przeniesiony do Kopcewicz, udzielam powyższych 
wyjaśnień mojej Pani. Ale już czas się ubierać, dojeżdżamy do mety. Oddajemy 
pudło z cukierkami dwom paniom jadącym w sąsiednim przedziale drugiej klasy, 
pozostawiamy w przedziale wiązanki kwiatów już zwiędłych, odwiązawszy od nich 
śliczne, wzorzyste wstążki jedwabne, ściągamy z siatek nasze ręczne drobne 
pakuneczki. Maduszka wręcza rai do schowania parę rulonów złotych, stanowiących 
tysiąc rubli, które na wyjezdnym dostała od ojca na tak zwane szpilki, czyli 
toaletowe drobiazgi, a to by nie zwracać się do męża o pieniądze w pierwszych 
tygodniach po ślubie. Stało się jednak odwrotnie. Na wyjezdnym z Warszawy byłem 
już bowiem całkiem bez grosza. Wyrnie' niony tysiąc mojej Maduszki przydał się 
znakomicie na wydatki innej natury.
Gwizd, pociąg zwalnia biegu. Z sapaniem raptownie się zatrzy muje. Dzwonek. 
"Kopcewicze, pierwszy dzwonek". Wysiadamy- ^a platformie stacyjnej tłum gapiów, 
pragnących zobaczyć Młodą ?a' nią. Przed wejściem do budynku stacyjnego 
zgromadzona w kofl1' plecie administracja ze wszystkich folwarków, a więc: 
ekonoffl0 wie, leśniczowie, urzędnicy tartaczni, maszyniści, ogrodnicy. Z P° 
witalnym przemówieniem występuje Romanowski, mechanik z *° pczy, ogrodnik zaś 
Piwnicki z Dereszewicz wręcza nowej Pani b
kwiatów. Następuje prezentacja, krótka rozmowa, opuszczamy stacyjny. Przed 
gankiem nasz nowy powóz, piątka koni. ter i Psikus w dyszlu, zaś Parol, Dudek i 
Kozak w lejcach. v koźle Jacek w nowej, ciemnogranatowej szamerowanej szubie, 
kołnierzem futrzanym, a na głowie okrągła czapka futrzana. Pod Z czy i pakunki 
wóz drabiniasty parokonny z furmanem rodziców. Maduszka wdziała swoją piękną 
nową dachę z kołnierzem z białego 205 fsa ja włażę do swojej. Obie były 
przysłane przez niewiasty służebne Okrywszy nogi dużym ciemnym futrem z oposów, 
z wierzchu okrytym suknem dopasowanym MV kolorze do pokrycia powozu. Ruszamy 
wyciągniętym kłusem.
Jacek już wie, że nie lubię wlec się końmi. Jedziemy szparko, droga twarda i 
wyjeżdżona. W pół drogi przy gajówce droga zabarykadowana, stolik przykryty 
płótnem, na nim bochenek chleba i sól, przy stoliku gajowy z rodziną. 
Zatrzymujemy się, przyjmujemy życzenia., sięgam do rulonu Maduszki, która wręcza 
pięć rubli. Ruszamy dalej. Gdy minąwszy ostatni las wjechaliśmy już na pole 
dereszewickie, przylegające do kolonii Ślązackiej, takież zatrzymanie przez 
mieszkańców kolonii, pracujących we dworze. Druga pieciorublówka złota 
przechodzi w ręce najstarszego Ślązaka "Ma-trosa". Zatrzymują nas jeszcze v? 
alei topolowej fornale folwarczni, nieco dalej robotnicy ogrodowi, przed bramą 
wjazdową pracownicy we dworze.
Wjeżdżamy przez bramę udekorowaną zielenią, - skąd? chyba z oranżerii (?) - na 
dziedziniec, dwukrotny trzask z bata, z którego Jacek zwykle jest dumny, 
twierdzi bowiem, że on jeden tylko tak klaskać potrafi. Konie podrywają i stają 
jak wryte przed gankiem. Wejście do domu oraz oba murowane słupy udekorowane 
zielenią. Na ganku przed drzwiami wejściowymi stoi niania Ła-niewska, wiekowa 
już bardzo staruszeczka, licząca sobie dobrych lat kilka poza osiemdziesiątką, w 
najpiękniejszej odświętnej sukni z jedwabiu czarnego, mocno zgarbiona, z 
chusteczką czarną na głowie gustownie zawiązaną, spod której nie widać ani 
jednego siwego, lecz same gęste krucze włosy ze znawstwem ułożone. W obydwóch 
trzęsących się rękach trzyma srebrną tacę, na niej w srebrnej solniczce sól, w 
takimże drugim naczyniu miód. Na froncie chleb oraz pęczek kluczy od wszystkich 
szaf, komód, czerwoną wstążeczką związanych. Maduszka odbiera z jej rak tacę, 
ucałowu-jerny staruszkę, witamy się z fraucymerem młodej pani, ze służbą domową, 
zdejmujemy okrycia. Oprowadzam moją Władczynię po wszystkich kątach i kąteczkach 
naszej maleńkiej chałupki. Z opisów i opowiadań moich Maduszka na pamięć znała, 
gdzie, w któ-tym miejscu stoi jaki mebel; pyta, dlaczego parawanik'kartowy stoi 
e przy kominku, od dawna stał, a teraz jest przeniesiony? Wszys-e najdrobniejsze 
szczegóły miała w główce, jak gdyby dawno tu 'eszkała i powróciła do domu z 
daleko odbytej podróży. po rozpakowaniu podręcznych rzeczy, odświeżeni i 
przebrani
T
poszliśmy do jadalnego na obiad. Przy stole były dwa nakrycia; kazaliśmy dodać 
trzecie, by Niania mogła z nami zjeść obiad. Za zad-ne skarby się na to zgodzić 
nie chciała. Ubłagaliśmy ją, by przynaj. mniej siedząc opodal w pokoju zabawiała 
nas opowiadaniem o młodocianych swoich latach, jak to jeździła karetą końmi z 
moi-mi dziadostwem jeszcze z Łopczy aż do samego Drezna, a jak po. 206 " tem 
niańczyła mojego ojca, następnie zaś kolejno do jej rąk przechodziły wszystkie 
moje siostry, bracia i ja najmłodszy.
Obiad był o czterech potrawach, typowy wiejski, lecz smakowity, wyczyn dobrego 
kucharza moich rodziców, Makara. Na słodkie był tort hiszpański, który Maduszce 
bardzo smakował. Nasz kucharz imieniem Izaak, zaangażowany z Mińska, podobno 
dopiero w dniu wczorajszym się zjawił.
Po krótkiej sjeście wyszliśmy z domu, by trochę się przejść. Pogoda zaczęła się 
psuć, zaczął prószyć śnieg z wiatrem północnym. Obeszliśmy dziedziniec wokoło, 
obejrzeliśmy wszystkie kąty w świeżo wybudowanym naszym domu gospodarczym, 
następnie stajnię i wozownię. Spotkaliśmy po drodze koło bramy Moroza, który ku 
nam się zbliżał. Zanim biegł mój wyżeł Zola. Dowiedzieliśmy się od niego, że w 
dniu dzisiejszym dwa najlepsze psy gończe trafiły gdzieś na trutki, objadły się 
i zdechły. Moroz trochę miał w czubie, ex re naszego przyjazdu i był bardzo 
wymowny, poradziłem, by poszedł się przespać. Sami zaś wyszliśmy za bramę, 
skierowując swe kroki wzdłuż ogrodu owocowego w stronę wsi Hołubi-cy. Chłodny 
wiatr wiał coraz mocniej, rozpoczynała się zadymka. Zacząłem się obawiać, by 
Maduszka się nie przeziębiła w krótkim swoim miastowym żakieciku. Podniosłem jej 
z tyłu kołnierz na uszy. Rozgniewała się po raz pierwszy na mnie, że do jej 
spraw się wtrącam, a ja na to, że się zawsze wtrącać będę, gdy o jej zdrowie 
będzie chodziło. Szelmutka mała odrzuciła z powrotem swój podjęty przeze mnie 
kołnierz, co wznowiło moje niezadowolenie. W milczeniu wracaliśmy ku domowi. 
Była to pierwsza, a może nawet i ostatnia kłótnia małżeńska, zakończona bardzo 
prędko wzajemnymi pocałunkami.
Wróciwszy do domu kazałem Grzegorzowi o zmroku pozapalać wszystkie lampy stojące 
i wiszące oraz kandelabry i żyrandole. Interesowało mnie, jak będzie wyglądało 
wnętrze domu przy całkowitym oświetleniu. Z zarządzenia tego wynikła jednak 
okropna katastrofa. Wisząca lampa bowiem w sypialnym pokoju, od którego drzwi do 
innych pokoi były zamknięte, tak strasznie nakopciła, że czarno od sadzy było w 
pokoju, zaś łóżka, meble niebieskie, dywan na podłodze, ściany pokryte grubą 
warstwą sadzy. Oberwał za to straszliwie Grzegorz, bodaj po raz pierwszy w życiu 
tak bardzo si? uniosłem. Moja Władczyni była przerażona. Służba męska i żeńska 
co najmniej przez kilka godzin była zajęta sprzątaniem pokoju. przy obu oknach 
otwartych. Najbardziej kłopotliwe było zbieram6 sadzy z dywanu, by nie rozdeptać 
jej nogami i tym samym nie sp°
odować czarnych plam na suknie. Nieznany był wówczas elektro-^ts który by 
momentalnie wchłonął w siebie tą czarną pokrywę. TUdtiocześnie zapalono w piecu, 
by ogrzać pokój, bardzo ochłodzo-
v przez trzymanie okien otwartych; co pewien czas zaglądałem Ho pokoju i za 
każdym razem Grzegorz obrywał od ostatnich. Po kolacji jednak, co prawda dosyć 
spóźnionej, całkowite dokładne sorzatanie zostało wykonane. Nie mogliśmy jednak 
pomimo wielkiego zmęczenia i doznanych w ciągu ostatnich dni wrażeń udać się 
zaraz po kolacji na spoczynek. Trzeba było dłuższy czas jeszcze przeczekać, 
zanim pokój się ogrzeje. Siedzieliśmy więc przytuleni do siebie na otomanie w 
zielonym saloniku, układając wzajemnie plany na bliższą i dalszą przyszłość, 
marząc o stworzeniu rodziny, o umiejętnym jej wychowaniu, o wielkiej naszej 
rado§ci z ich czynów i pracy na terenie narodowym, społecznym, rodzinnym. 
Odczuwaliśmy poza tym głęboką wiarę, że przy pomocy Bożej doczekamy się 
szczęśliwej starości. Była już północ, gdy udaliśmy się na spoczynek. Po raz 
pierwszy odmawialiśmy głośno wspólny pacierz. Od dnia następnego rozpoczęło się 
nowe nasze życie.
-• ' "Y'"-- -"•;"• 'h^tiyf.-^-^^o ••:','J ^ r ,-s; -?"4 jU>'' ••it^sl.!--; :•.-
Nowe życie
A więc, Kochanie, w imię Boże, rozpoczynamy dzisiaj nowe 208' wspólne życie. 
Tymi słowy powitałem moją milutką żonusię,
zmęczona wrażeniami i uciążliwą podróżą dopiero oczęta ze snu otworzyła. "Żonuś, 
pora wstawać, już dwunasta dochodzi, ja 0(j siódmej już jestem na nogach. Może 
tu przynieść śniadanie, d.0 luli?" "Brzydki jesteś, dlaczego mnie wstając nie 
obudziłeś, nie p0. zwalam, wszystko -wspólnie mamy robić, gdzie ty Kajus, tam i 
ia Kaja". "A więc hops z łóżeczka, wstawaj i nałóż swój szlafroczek Ach, jaki 
cudny! i chodź na śniadanie".
W jadalni przy stole zacząłem jej tłumaczyć, że to bardzo pięknie ten Kajus i 
Kaja, ale czasem Kaja może przeszkadzać Kajusowi Kajus zaś może się wówczas 
zniecierpliwić i co z tego wyniknie? Może się pogniewamy! I to możliwe, tym 
bardziej będziemy się miłowali! I tak przeszliśmy oboje ręka w rękę od dnia 
obecnego przez długie, długie życie nasze, radując się i martwiąc zawsze 
wspólnie, dziękując Najwyższemu za tyle doznanych łask i tak wielkie szczęście.
Oznajmiłem przy śniadaniu mojej żonusi, że obecnie nie jest to ani miesiąc 
styczeń, ani też luty, lecz miesiąc miodowy, i jak każden inny trwa on miesiąc. 
A więc jestem gotów do wykonywania wszelkich usług i rozkazów mojej żonusi, 
stawiam się na każde jej skinienie, nie odstępowanie od niej na krok jeden. Gdy 
jednak ten miesiąc miodowy, liczący 31 dni, się skończy: Meniuś do swojej dawnej 
pracy powraca, a Nioniuś zaczyna swoją pracę nową Wieczorami zaś będziemy sobie 
wzajemnie opowiadali, gdzie kto był, co jak robił.
I tak mijały nam dnie, miesiące i lata.
Po obiedzie odbyliśmy mały przegląd gospodarczy, a więc park, folwark, skąd 
pokazałem z daleka poprzez lasek sosnowy rektyfikację już w ruchu, wracaliśmy 
zaś gościńcem koło gorzelni, zaszliśmy jesz . cze do cieplarni w ogrodzie 
owocowym. A gdy zmrok już zapadł, zasiedliśmy w ulubionym saloniku zielonym na 
otomanie, gdzie najmilsze spędzaliśmy zwykle chwile. Gdy Grzegorz wnosił zapalo 
ne już lampy, najczęściej czytałem głośno, siedząc w głębokim fo telu, moja zaś 
Najmilsza siedziała z drugiej strony pod lampą z kwintną robótką w ręku. Wielką 
rozrywką i przyjemnością była czta przywożona z Kopcewicz codziennie. 
Zaprenumero ostatnio w Warszawie: jedną gazetę codzienną, "WędroW
1 "Wędrowiec" - ilustrowany tygodnik, wychodził w Warszawie w laW 1863-1906. 
Awangardowe poglądy na sztukę głosił w nim Stanisław
tration"2. Rodzice moi sporo też pism codziennych, tygodni-" ' U§i miesięczników 
otrzymywali, a biblioteka obfita w dawne k°w z każdym rokiem bogatsza się 
stawała przez nabywanie dzieł ^Zie ściowych j ws2yStkich nowości. Toteż 
materiału do czytania ^-ar brakło. Poczta prawie codziennie przynosiła list z 
Tołkacze-nl-C z codziennie też zwykle żonuś mój zdawał o sobie relację ma-
ml Następnego dnia w czasie obiadu dowiedziałem się, że Rucio czkami sam \^ez 
furmana przyjechał z Bryniewa wprost do rek-rdlkacji i po konferencji odbytej z 
kierownikiem Lukstenkiem od-^chał z powrotem do siebie. Zły byłem, że do nas nie 
zaszedł na ' obiad. Widocznie nie chciał przeszkadzać młodym w zaledwie 
rozpoczętym miesiącu miodowym.
Natomiast następnego dnia mieliśmy pierwszą wizytę. Był to pan Aleksander 
Lenkiewicz, nasz sąsiad, jeśli można nazwać sąsiedztwem majątek Dąbrowę, do 
którego od nas się jechało z Kop-cewicz koleją do stacji Ptycz, a następnie 
około 15 km końmi. Przyjechał pan Lenkiewicz z partią spirytusu ze swojej 
gorzelni do rektyfikacji dereszewickiej. Wymawialiśmy, że nie zaszedł do nas na 
obiad, daliśmy mu więc coś na prędce do przegryzienia; bardzo był rozmowny i 
wyglądał ciekaw poznania nowej dereszewickiej Pani, o której niewątpliwie już 
wszystkie szczegóły spostrzeżone kursowały szeroko od domu do domu w okolicy 
Dąbrowy. Z Aleksandrem Lenkiewiczem bardzo zbliżyliśmy się w latach następnych. 
Przyjeżdżał do nas często na polowania, wiosną na głuszce oraz w zimie na 
grubszego zwierza, ja zaś z Kuciem dojeżdżaliśmy też w zimie do Dąbrowy, gdzie 
Lenkiewicz miał piękne polowanie na rysie i wilki.
Następnego dnia po wczesnym obiedzie pojechaliśmy sankami parą koni do Bryniewa, 
by odwiedzić Rucia, a równocześnie zrobić mu wymówkę, że nie raczył do nas 
wstąpić. Żonuś mój najmilszy włożył szykowny swój czarny kostium wiedeński, tak 
bardzo twarzowy. Zastaliśmy w Bryniewie już Lelę, która we dwa dni po Ru-ciu ze 
swoją najcenniejszą Józia, panną służącą i opiekunką, z Warszawy wróciła.
Lela bardzo miła była dla swojej nowej bratowej, z czego ogromnie serce moje się 
radowało. Ja z Ruciem zwykle pod rękę lub częściej jeszcze obaj z ramionami 
wzajemnie założonymi na ramionach drugiego chodziliśmy wzdłuż i z powrotem po 
salonie, gawędząc o tym, co się stało lub co powinno było się stać w przeróżnych 
działach gospodarstwa rolnego i leśnego. Oznajmiłem Rucio-wj> że zamierzam 
znacznie skrócić mój miesiąc miodowy i stanę wkrótce do wspólnej z nim pracy.
Ruciowie mieli wybornego kucharza, Kowalewskiego, brata
,i Ulusttrtion" - najpoczytniejszy tygodnik francuski. Przynosił w formie do-"ow 
grane w Paryżu sztuki teatralne. ..,. , ,,.".,
- A V
' "wnicwicz, Nad Prypeci?...
mlecznego Leli, toteż spożyliśmy kolację palce lizać i bardzo
no w mroźną księżycową noc wyciągniętym kłusem wracaliśmy (
naszej miłej chałupki. W drodze powrotnej nuciliśmy podśpiewu
v	jąć przeróżne melodie, przeważnie operowe, nagrane na wałkach
gramofonowych, świeżo przez Rucia nabytych w Warszawie.
W ciągu następnych dni codziennie bądź przed południem, lub 210 . też po 
obiedzie wyjeżdżaliśmy do folwarków Paulinowa i Łopczy lub też woziłem moją 
Maleńką saneczkami objazdowymi przez za' marzniętą Prypeć na łąki zarzeczne, 
skąd codziennie setki sań zwoziło siano do stodół dworskich, lub też ludność 
miejscowa własne siano wiozła do odnośnych wsi. Ciekawy był to widok i bardzo 
charakterystyczny dla naszego kraju poleskiego, położonego wśród rzek i 
rozległych błot.
Bardzo prędko musieliśmy się rozstać z kamerdynerem moim Grzegorzem, rozpuścił 
się bardzo i dostał manii wielkości, zrobił poza tym szkodę, dziurawiąc szczotką 
parawanik kartowy w salonie. Na skutek mojego listu Klosia przysłała mi z 
Warszawy starszego kamerdynera Jana, który długo u nas służył. Miał dwie wady i 
jedną zaletę. Lubił butelkę z kieliszkiem i wówczas bywał bardzo rozmowny, poza 
tym miał wadę w strunach głosowych, odzywał się chrypiąc, przezwany więc został 
przez Moroza "Chryplak". Do zalet jego zaś można było zaliczyć amatorstwo, 
przechodzące w pasję i umiejętność grzybobrania. W odpowiedniej porze roku o 
zmroku już był w lesie, przed moim wstaniem był już z powrotem z koszem pełnym 
przepięknych borowików lub rydzów. Toteż prawie codziennie miewaliśmy grzyby w 
obiedzie lub na kolację. Musieliśmy się również rozstać z przysłanym nam z 
Mińska kucharzem Izaakiem, który okazał się bardzo słabym w swoim fachu. We 
dworze twierdzili, że niewątpliwie jest on narodowości żydowskiej, gdyż nosi 
imię Izaaka. W ciągu paru lat następnych sporo zmienialiśmy różnych kucharzy. 
Pomiędzy nimi byli lepsi i gorsi. Dopiero będąc w Warszawie zaangażowałem co 
prawda drogiego, lecz wyśmienitego kuchmistrza Terlikowskiego, specjalistę 
zwłaszcza od ciast, legumin i potraw mrożonych, poza tym mistrza w dekorowaniu 
półmisków. Był u nas parę lat, lecz zatęsknił wreszcie do Warszawy. Po nim przez 
długie lata mieliśmy doskonałego kuchmistrza Bernasia, dawniejszego kucharza 
Lubańskich, który po śmierci biednej mojej siostry do nas się dostał. Stała była 
rywalizacja pomiędzy naszym Bernasiem a Kowalewskim. W czasie wielkich przyjęć 
dereszewickich, które się odbywały w domu rodziców, obaj wymienieni kucharze 
zwykle dzielili pomiędzy siebie robotę. Jeden na przykład przyrządzał mięsiwa, 
drugi słodkie potrawy i zupy, lub odwrotnie, lecz zawsze w wielkiej tajemnicy 
jeden przed drugim, by nie wyjawić jakiegoś głęboko tajonego szczegó!u> 
nadającego wyjątkowy smak lub wygląd potrawę.
Krótkotrwała była zima tegoroczna. Pod koniec lutego śnieg zniknął, lód na 
Prypeci pokrywać się zaczął wodą, a gdy w
h dniach marca słońce przez parę dni przygrzało, rzeka ruszy-ł tak się wówczas 
mówiło. Maduszce mojej najsłodszej ogromnie
• podobał widok wezbranej rzeki, pokrytej przez całą szerokość sto płynąc? k1"? 
lodowa, szum wody oraz trzask kruszącego się idu gdy jedna kra z drugą się 
zderza. Lubiła wówczas moja Maleńka przesiadywać godzinami nad brzegiem rzeki w 
końcu ogrodu
wocowego na tak zwanym Jasnym Brzegu, gdzie koryto rzeki 211 tworzy wielki łuk, 
wobec czego w tym miejscu na zakręcie największy huk i trzask lodów z powodu 
zderzania się i piętrzenia płynących odłamków kry. Zdarzały się nieraz dziwaczne 
przy tym widoki, jak na przykład: na płynącej większej płaskiej bryle lodowej 
siedzi stadko gęsi domowych, płyną z odległych stron - oczywiście w strony 
nieznane. Z trudem wówczas można było moją Maleńka oderwać od rzeki. Słońce z 
każdym dniem bardziej przygrzewało. Kry szybko spłynęły, następował pierwszy 
przybór wód. Pokazały się statki na rzece, pierwej pojedyncze parowce, w 
pośpiechu łopocące kołami, by zawczasu dojechać do miejsca przeznaczenia po 
barki lub tratwy do holowania. Nieco później pokazał się pierwszy, zwykle jeden 
z większych, parowiec osobowy z Kijowa, zdążający do Pińska. Wszystko to było 
dla mojej Małej nowością, a serce moje tak się cieszyło, że jej się moje 
ukochane Polesie, mój kraj rodzinny podoba. Nie może go nie polubić, zżyje się z 
nim. Tyle w nim piękna, tyle uroku.
Najpilniejszą sprawą, którą musiałem w pierwszym rzędzie załatwić przed 
rozpoczęciem prac na roli, była konieczność kupienia przynajmniej sześciu par 
koni do Łopczy. Przy oddawaniu mi wymienionego folwarku ojciec mój część 
inwentarza żywego, a więc wołów, krów i koni, zatrzymał dla siebie i rozlokował 
w Paulino-wie i Sudziborze. W Łopczy pozostała wystarczająca ilość bydła 
rogatego, natomiast za mało koni roboczych, i to w większości pozostały konie 
stare i słabe. Byłem już wówczas dosyć zasobny w gotówkę, wpływała należność od 
rządu za spirytus z gorzelni łopczańs-kiej, który w miarę zarządzeń akcyzy3 
dostarczało się do rektyfikacji dereszewickiej. Posłałem więc ponownie 
Niekraszewicza z paru fornalami, tym razem do słuckiego powiatu, gdzie w różnych 
miasteczkach, a zwłaszcza w Kojdanowie, odbywały się jarmarki końskie. Dobrze 
się sprawił Niekraszewicz, gdyż mocne kupił konie i względnie tanio. Parę 
najlepszych zabrałem do mojej stajni cugowej. Na moje bowiem częste rozjazdy, i 
to po ciężkich piaszczystych poleskich drogach, szóstka koni do wyjazdu była za 
mało. Para świeżo nabytych miała mi służyć przeważnie do wyjazdów na polowanie, 
do których moje cugowe nie nadawały się, jako ostre w biegu, a nader wrażliwe na 
wielką ilość w lasach i błotach poleskich wszelkiego rodzaju much, baków i 
ślepców. A przecież z na-
Akcyza - tu urząd pobierający podatek od produkcji spirytusu. Przy rektyfi-^cji 
rezydował dla kontroli agent tego urzędu, tzw. akcyźnik.
dejściem wiosny zbliżał się już wiosenny sezon polowań, któn miał być w bieżącym 
roku dopiero po raz pierwszy przeze
poznany. Dotąd bowiem w sezonie tym nie ruszałem się z wy, ślęcząc stale nad 
książkami i skryptami.
Program naszej codziennej pracy w wiosennym okresie by} na stepujący. Trzy razy 
w tygodniu przez dzień wczesnym rankiem 212 po śniadaniu jeździłem do Łopczy w 
sprawach gospodarczych W czasie nieobecności mojego ojca, bawiącego za granica, 
po dro dze zajeżdżałem do Paulinowa. Powracałem na obiad i popołudnie spędzałem 
już z Nioniusią, zaglądając do gospodarstwa dereszewic-kiego, rektyfikacji, 
gorzelni, a potem do ogrodu, planując z ogród-nikiem, gdzie co posadzić, jakie 
nasiona jeszcze trzeba sprowadzić itd. Rozkoszne zaś wieczory spędzaliśmy jak 
zwykle w saloniku zie. lonym. Pozostałe trzy dni w tygodniu spędzałem przeważnie 
w Kop-cewiczach, gdzie spotykałem się z Kuciem. Omawiane tam były najważniejsze 
sprawy majątkowe, dotyczące eksploatacji lasu oraz tartaku, który już został 
zmontowany i uruchomiony. Tam też przeważnie odbywały się transakcje sprzedaży 
wyrobów drzewnych różnym kupcom, oczywiście przeważnie Żydom, przyjeżdżającym 
koleją z bliższych, a nieraz z dalekich stron. Zawarliśmy na lat kilka jedną 
transakcję, niestety do spółki z dwoma Żydami z Pińska, na wyrób w tartaku z 
drzewa olszowego klepek do beczek o różnych wymiarach. Okazał się jednak ten 
interes bardzo fatalny, zmarnowaliśmy sporo lasu wysokiego gatunku i 
przekonaliśmy się, że wszelkie spółki, a zwłaszcza z Żydami, nigdy nie są 
korzystne. Po roku udało się nam szczęśliwie usunąć Żydów ze spółki z dużą 
oczywiście opłatą za ustąpienie. Z Kopcewicz powracałem do domu na późny zawsze 
obiad. Zdarzało się czasami, że przyjechawszy do Kopcewicz odprawiałem konie do 
domu, zaś po załatwieniu spraw jechałem z Kuciem do Bryniewa, gdzie znowuż 
spotykałem się z Maduszką, która zjeżdżała do Bryniewa sama na obiad, lub też 
już po obiedzie. Wówczas dopiero późnym wieczorem powracaliśmy do domu po 
wysłuchaniu koncertu gramofonowego.
Niedziele i dni świąteczne spędzaliśmy zwykle w domu. Ale wówczas też bywały 
różne pilne sprawy do załatwienia, poza tym rachunki i wypłaty. Zawsze brak 
czasu, pragnęło się, by tydzień zawierał jeszcze parę dni więcej niż siedem.
Pomimo że tak często bywałem poza domem, moja Najdroższa Pani w swej wielkiej 
dobroci nigdy nie pomstowała, zawsze znajdowała sobie przeróżne zajęcia w domu, 
czy to przy pisaniu listów, czy też na różnych konferencjach z niewiastami 
służebnymi, l^P też czas spędzała z robótką czy też książką w ręku. Nigdy się 
ntf nudziła, ze wszystkiego zadowolona, uśmiechnięta, radosna, żadnego 
narzekania, nigdy wymówki, jedynie troska, że późno wracał"1 zgłodniały z 
Kopcewicz, że mogę się rozchorować będąc godzin3' mi na czczo. Od czasu do czasu 
wypadał dzień wolniejszy, ^°^ czas wymykało się do któregoś rewiru na głuszce w 
nocy lub o
czorki łódką z Morozem. W czasie tego sezonu zjechał do Bry-. wa olutek 
Kaszowski z młodą małżonką Lola, cioteczną siostrą nl jgj Maduszki. Objeżdżali 
wówczas wszystkich krewnych i przy-^cioł z wizytami poślubnymi. Przyjechali też 
do nas na obiad. Po ' pierwszy podejmowaliśmy u siebie gości z daleka. Wystąpiło 
f o raz pierwszy wyprawne srebro Maduszki. Cały zaś obrus na sto-?e był zasypany 
fiołkami, poza tym fiołki w wazonikach przy każ- 213 dyni nakryciu. Menu też 
bardzo udane. P > obiedzie rozmowa, spacer po parku i ogrodzie. Lola zachwycała 
się Prypecią i rozległym ^wlewem rzeki. Wieczorem goście odjechali do Bryniewa. 
Nad ranem oboje mieli zapolować na głuszce i tegoż dnia odjechać.
pewnego dnia otrzymałem telegram od rodziców z Warszawy z zawiadomieniem o 
przyjeździe takiego to dnia do Kopcewicz. Maduszka najmilsza zaczęła się 
okropnie tremować: A jak to będzie? Czy potrafi rodzicom dogodzić? Popiskiwała, 
że się bardzo boi tego spotkania. A tak nam było rozkosznie we dwójeczkę. 
Uspokajałem tę tak biedną, bezbronną kobietkę, jak tylko potrafić umiałem. 
Przekonało się jednak moje Maleństwo nie tylko zaraz po przyjeździe rodziców, 
lecz w wiele lat później, że nigdy od swoich teściów nie doznało najmniejszej 
przykrości. Kochali się wzajemnie jak najbliższe rodzeństwo. O jedno rodzice 
bardzo dbali, byśmy do nich codziennie przychodzili na podwieczorek. Początkowo 
to moją Maduszkę nieco męczyło, lecz w swej poczciwości bardzo skrupulatnie 
przestrzegała tego obowiązku.
Wówczas to rodzice przywieźli dwa obrazy włoskie, które ojciec kupił w Rzymie 
jako prezent ślubny dla nas od Rucia. Wisiały one w naszym niebiesko-kremowym 
salonie.
Na jesieni roku bieżącego przypadała pięćdziesięcioletnia rocznica pracy mojego 
ojca na zagonie rodzinnym. Postanowiliśmy obaj z Kuciem uczcić tę rocznicę przez 
urządzenie możliwie jak największego zjazdu bliższej rodziny, sąsiadów, 
współpowiatników
1 przyjaciół. Jako prezent pamiątkowy dla ojca od dwóch jego synów uradziliśmy 
przedstawić mu w zdjęciach fotograficznych całą jego działalność gospodarczą. 
Chodziło więc, by nie zwlekając sprowadzić fotografa dla dokonania wymienionego 
projektu. Ponieważ zamierzałem z moją Panią wyfrunąć na parę tygodni
2 domu, by się trochę odświeżyć i odetchnąć innym powietrzem, uradziliśmy 
pojechać przede wszystkim do Warszawy dla sporządzenia mojej Pani letnich 
sukienek, których brak zaczynało się już odczuwać, a stamtąd wpaść na parę dni 
do Tołkaczewicz, a jeśliby nic nie nagliło z powrotem, to jeszcze zahaczyć o 
Nowosiółki. Przyszła więc mi myśl do głowy, by ściągnąć z Warszawy Burkhar-dta, 
który posiada doskonały aparat fotograficzny, wykonuje świet-nie 2(%cia, a poza 
tym zna kraj, wszędzie trafi, dojedzie i z chęcią j*1? zgodzi na przyjazd, jeśli 
mu tylko czas pozwoli. Rucio zaapro-°Wał wymieniony projekt. 2 radością i w 
podskokach, jak małe dzieciaki, koleiliśmy się
do Warszawy, z która tyle wspomnień Maduszkę, a zwłaszcza mnie łączyło. 
Przyjechaliśmy po raz pierwszy po ślubie do Hotelu Eurol pejskiego, w którym 
zaledwie przed kilku miesiącami odbyły Sie tak świetne ślubne przyjęcia, 
należało więc z właściwą godnością do wymienionego hotelu zajechać. Dwoma więc 
dniami przed wy. jazdem wysłałem do zarządu hotelu telegram, by przygotowano dla 
214 . nas na oznaczony dzień dwupokojowy apartament na pierwszym piętrze, oraz 
aby na Dworcu Brzeskim do odnośnego pociągu oczekiwał na nas powóz oraz portier 
z hotelowym omnibusem pod nasze bagaże.
Zaraz po przyjeździe wpadłem do Burkhardta, wyjaśniłem, o co nam chodzi. Bardzo 
chętnie się zgodził. Dałem mu odpowiednią kwotę na zakupienie klisz 
fotograficznych wszelkich rozmiarów i ustaliliśmy dzień jego przyjazdu.
Świetnie bawiliśmy się w kochanej Warszawce. Z rana odbywało się załatwianie 
sprawunków, wybieranie modeli, następnie długo trwające miary w salonach mód. Po 
drugim śniadaniu w restauracji hotelowej szliśmy do Zachęty, Zamku lub Łazienek. 
Wieczorem teatr, po teatrze dobra kolacyjka. Znajomych spotykało się niewielu. 
Martwy był sezon o tej porze, kazden z miasta wyjeżdżał na wieś lub za granicę 
do wód. Załatwiwszy wszystkie sprawunki, przeliczywszy pozostałą w portfelu 
gotówkę i odłożywszy jako kapitał żelazny odpowiednią ilość pieniędzy na 
projektowany wyjazd do Tołkaczewicz, Nowosiółek i powrotną drogę do domu, za 
pozostałą gotówkę poszliśmy jeszcze ostatniego dnia do księgarni Ge-bethnera4 i 
nabyliśmy przede wszystkim nowe wydawnictwa dotyczące historii Polski, a poza 
tym różne ostatnie nowości polskie, francuskie i angielskie. Podobny zwyczaj 
powiększania naszej biblioteki praktykowany był stale za każdą bytnością w 
Warszawie. Toteż nasze trzy szafy w zielonym saloniku po kilku latach były już 
zapełnione i zaczęliśmy myśleć o konieczności sprokurowania czwartej. Sukienki 
były bardzo udane-, biała z niebieskimi bławatkami, alpagowy5 popielaty kostium 
i liliowa jedwabna. W nich paradowało moje Kochanie zarówno w Tołkaczewiczach, 
jak i w No-wosiółkach.
Rodzice i Henio uradowani byli z naszego jednak krótkiego pobytu. Wszak Maduszka 
od kilku miesięcy nie widziała swojej rodziny, a wrażeń w tym czasie przeżyła 
wiele.
Ciocia Czapsica też bardzo dla nas obojga łaskawa. Odniosłem wrażenie, że jej 
obawy o mogące zaistnieć scysje pomiędzy naffli i moimi rodzicami ostygły. Jania 
i jej brat Franio, który uczęszczał jeszcze do szkół we Lwowie, godzinami 
wysłuchiwali opowiadań
4 Czołowa warszawska księgarnia, założona w 1857 r. przez Gustawa Gebethn6'
ra i Roberta Wolfa. Mieściła się na rogu Krakowskiego Przedmieścia i ul. Czystel
(dziś Ossolińskich) w oficynie pałacu Potockich.
; 5 Tu tkanina wełniana z połyskiem.	, ,", ....... , -.
aaduszki o Dereszewiczach, obu domach, Bryniewie, Kuciach, itp. Zachwycano się 
toaletami.
Z wujem Czapskim oglądałem stajnię cugowa, gdzie stały dwie czwórki bardzo 
pięknych koni wyjazdowych, zwłaszcza jedna czwórka karych wspaniale dobranych. 
Pod tym samym dachem mieściła się dużych rozmiarów wozownia, zapełniona 
wszelkiego rodzaju wehikułami, począwszy od karet, eleganckich powozów, 215 
kabrioletów, a skończywszy na bryczkach i linijkach. W dziedzińcu folwarcznym 
wspaniałe, murowane budynki: stodoły, stajnie, obory, chlewnie. Dobre konie 
robocze. Wszędzie znać ład i porządek. Gleba dobra, urodzajna i starannie 
uprawiona, toteż plony zapowiadały się dobre. Otoczenie samego dworu stanowił 
średniej wielkości zacieniony park angielski z dwoma niedużymi stawkami, nieco 
dalej ładny las sosnowy z pięknym, wyniosłym, starym drzewostanem. W lasku tym 
dość duży domek drewniany, w którym państwo Czapscy zamieszkali przed 
wybudowaniem pałacu. Obecnie zaś służył jako dom administracyjny. Do 
wymienionego lasku przechodziło się przez wysoki i długi most, przerzucony przez 
wartko płynąca Oszmiankę. W pobliżu wymienionego lasu, lecz również w otoczeniu 
drzew i różnych krzewów, mieściły się kuchnia, lodownia i inne budynki 
gospodarstwa domowego. Ta część zabudowań przylegała do długiego szerokiego 
stawu. Była też na nim łódka spacerowa, raczę] rzadko używana. W dalszej od 
dziedzińca pałacowego odległości mieścił się niewielki, lecz bardzo przytulny 
domek z małym ogródkiem wokoło i bardzo pięknym starym dębem i lipami, tak zwany 
Kaukaz. Dawniej zajęty był przez administrację, zaś po wielkiej wojnie, gdy 
oboje pp. Czapscy już nie żyli, mieszkała na Kaukazie Jania Czapska ze swoja 
dawniejsza nauczycielka Francuzka, później zaś towarzyszka, panna Ducret.
Przyjrzyjmy się teraz pałacowi i zajrzyjmy do jego wnętrza. Budował go wuj 
Czapski według projektów i planów wileńskiego architekta Rostworowskiego6. 
Ogromnych rozmiarów murowany budynek, otynkowany na biało, piętrowy. Od strony 
wjazdu z krytą, niska weranda. Natomiast fasada budynku z przeciwległej strony z 
ogromnym szerokim przez cała długość budynku otwartym tarasem, tworzyła bardzo 
estetyczną całość, zwłaszcza w porze letniej. Przesiadywano tam w dnie pogodne 
na wygodnych, gustownych Mebelkach plecionych, leżakowano w otoczeniu 
oranżeryjnych roślin, grywano w różne gry sportowe, lub też przy stolikach 
karcianych w pikietę lub winta. Po stopniach kamiennych, rozchodzących się w 
dwie strony, schodzono z tarasu, a następnie stromymi dróżkami wokoło gustownie 
posadzonych kwiecistych parterów dochodziło się do brzegu bystro z szumem 
płynącej Oszmianki,
Tadeusz Rostworowski (1862-1928) projektował m.ln. wspominany tu wie-
okrotnie Hotel George'a w WUnie.	;*,.," ,"•._; .* • ." ..
wpadającej do Wilii. Bardzo piękny roztaczał się widok z tarasu na rzekę i 
przeciwległy brzeg pokryty pięknymi łąkami.
Wchodząc z ganku od strony wjazdowej do przedpokoju mieliśmy wprost wejście do 
bardzo dużego salonu z wyściełanymi w niebieskim kolorze meblami, z lewej zaś 
strony było wejście do dużego jadalnego pokoju z ciężkim, rzeźbionym 
umeblowaniem 216 i dresuarami z ciemnego dębu, na których stało moc sreber. Z 
jadalnego jedne drzwi prowadziły poprzez przechodni pokój do trzypokojowego 
apartamentu gościnnych pokoi z nadzwyczaj wygodnymi łóżkami. Przyjeżdżając do 
Nowosiółek zwykle zajmowaliśmy ten apartament. Z przechodniego pokoju prowadziły 
schody na górne piętro. Przez drugie drzwi z pokoju jadalnego wchodzono do 
pokoju bilardowego. Pośrodku na rozesłanym przez całą wielkość pokoju wschodnim 
dywanie stał bilard karambolowy. Pod ścianami ogromne otomany z narzuconymi na 
nich wschodnimi dywanami, poza tym sporo poduszek. W rogu pokoju kominek, na 
którym w dnie zimowe bez przerwy palił się ogień. Przy kominku wygodne, miękkie 
meble. Na ścianach obrazy starej szkoły, z których jeden, zajmujący cała 
szerokość ściany, nad otomaną. Drzwi od bilardowego prowadziły do wymienionego 
już niebieskiego salonu, od którego kilka wyjść było na taras. W końcu salonu 
wyjście do całego szeregu mniejszych apartamentów, jako buduar-ków, saloników i 
sypialni Jani i panny Ducret oraz paru gościnnych damskich pokoi po obu stronach 
długiego korytarza, od niego też prowadziły schody na piętro. Na piętrze były 
apartamenty państwa domu. Z jednej strony pałacu - cioci, z drugiej - wuja, poza 
tym również było tam kilka gościnnych pokoi.
Bardzo ładnie, gustownie, wygodnie i nader przyjemnie był umeblowany ogromny 
gabinet wuja. Przy jednej ścianie przez całą szerokość budynku stała zapełniona 
bardzo cennymi książkami w bogatych oprawach rzeźbiona biblioteka. W tym pokoju 
wisiały dwa duże portrety państwa Czapskich, pędzla Ludomira Janowskie-go. 
Przyjemnie się z wujem w jego ulubionym pokoju rozmawiało.
Lubiliśmy oboje dojeżdżać do Nowosiółek. Moja Maduszka w późniejszych latach 
kilkakrotnie spędzała jednorazowo po kilka tygodni. Tymczasem jednak 
śpieszyliśmy z powrotem do domu ze względu na umówiony z Burkhardtem termin jego 
przyjazdu.
Burkhardt przyjechał z kilku aparatami fotograficznymi, pu" dłem klisz, strzelbę 
i ukochanym swoim wyżłem, rodzicielem mojego wyżła Zoli. Odznaczał się on 
doskonała tresura, na skinienie brał pyskiem od swego pana fajkę, wskakiwał na 
krzesło i usadowiwszy się na nim, trzymał w pysku fajkę, z której wydzielał się 
dym-Ulokowaliśmy Burkhardta w naszym gościnnym pokoju. Wziął on urlop 
miesięczny, mając nadzieję, że w tym okresie uda mu się całe nasze zamówienie 
wykonać, a potem znajdzie jeszcze trochę czasu by na cietrzewie i dubelty 
zapolować. Po obiedzie odbyli*111' w saloniku zielonym konferencję z Burkardtem. 
Wypisałem i"1
nasze dezyderata omówione już przedtem z Ruciem.
więc: wszystkie zdjęcia maja być w największym rozmiarze, czyli tak zwane 
portretowe, dopuszczalna nieznaczna ilość rozmiaru gabinetowego obiektów 
niewielkich i mało znaczących. Przede wszystkim powinno być zrobione w dużym 
formacie dobre zdjęcie ojczulka jubilata, następnie zdjęcie wszystkich budynków 
znajdujących się na terenie dziedzińca w Dereszewiczach z bramą wjazdo- 217 wa, 
dalej kaplica i pomniki Olcia i Marysi (format gabinetowy). Kilka 
najładniejszych widoków z parku, aleja świerkowa, Belweder, orzyb nad urwiskiem, 
w owocowym ogrodzie oranżerie, składy i szopy, dom ogrodnika. Na folwarku każden 
budynek oddzielnie. Rektyfikacja z przyległościami, gorzelnia i budynki opodal. 
Idące bydło rogate do wodopoju oraz konie w stadzie. Podobne zdjęcia mają być 
dokonane i w innych folwarkach według kolejności: Paulinów, Łopcza, Zasopie, 
Sudzibor, Bryniów, Sielutycze, oczywiście \v Bryniewie dom mieszkalny i inne 
przylegające budynki. Poza tym kolonie Ślązaków w trzech folwarkach, Mazurów, 
czynszowe domy na Bielanach, stare karczmy znajdujące się w rękach żydowskich, 
stanowiące własność majątku. Tartak i tartaczne budynki w Kopcewiczach, 
wszystkie leśniczówki i gajówki na całym obszarze majątku w liczbie około 30. 
Parę zdjęć z Najdy, czyli miejscowości dawniej nieużytecznej, głębokich mchów, 
zamienionych na piękne urodzajne łąki po przeprowadzeniu racjonalnej kanalizacji 
na przestrzeni dwóch tysięcy dziesięcin. Kilka zdjęć podobnych z Woło-chowa, 
gdzie obecnie prowadzone są prace osuszające grunta z równoczesną budowa w 
niektórych miejscach tam dla zatrzymywania wody w celu utrzymywania pewnej 
wilgoci w razie wielkich upałów i suszy. Następnie zdjęcie cmentarzyka w 
Paulinowie na wzgórku, gdzie pochowani są stryjowie mojego ojca oraz żona 
Hipolita z córeczką. Również na cmentarzu petrykowskim groby rodzinne mojego 
pradziada Antoniego Nestora oraz małżonki jego Odyńcówny. Tamże w Petrykowie 
budynki rozlewni spirytusowej. Następnie szereg zdjęć grupowych: urzędnicy 
rektyfikacyjno-go-rzelniani, rolni, mierniczo-leśni, tartaczni. Potem grupy 
robotników przed rozpoczęciem pracy dziennej w każdym folwarku oddzielnie. Na 
przykład: dziedziniec folwarczny na pierwszym planie, ekonom wydający 
zarządzenia, wokoło robota kipi, jedni wyprowadzają konie, drudzy już siedzą na 
zaprzężonym wozie, ten gna woły ciągnące za sobą pług. Przechodzi stelmach z 
siekierą i piłą do zreperowania wożą itp. Dalej grupy straży leśnej w mundurach. 
Oddzielne podobizny w formacie portretowym emerytów: a więc njani Łaniewskiej, 
Pileckiego - klucznika, Moroza w paru pozach, Kuka zdjęć najbardziej typowych 
starych Poleszuków, między innymi Niekraszewicza oraz Ćwirki, speców od polowań 
na niedź-^edzie. Pozostawiłem do uznania Burkhardta ewentualne dokona-nie 
większej ilości zdjęć. Miał poza tym Burkhardt zadanie obstalo-
ania w Warszawie odpowiedniej wielkości albumu z odpowied-
nią ilością otworów na fotografie portretowe, jak i na gabinetowe z tym, żeby 
nie pozostawały w końcu albumu puste miejsca. AJ. bum miał być oprawiony w skórę 
ciemnozielonego koloru z wytłoczonymi złotymi cyframi: 1851-1901. Pod pierwszą 
fotografia ojca miały być wszyte trzy arkusze ładnego papieru do wpisania przez 
mamę ułożonej wierszowanej dedykacji, a następnie do pod-218 pisów łaskawych 
gości będących na rodzinnej naszej uroczystości. Miała się ona odbyć w dniu 
imienin mojego ojca, czyli 30 września, zobowiązałem więc kochanego Amansa, by w 
odpowiednio wcześniejszym terminie przesłał nam lub przywiózł osobiście dane mu 
zamówienie. Najważniejszą zaś sprawą na razie jest, by ojczulek nie domyślał się 
niczego. Dałem do dyspozycji Burkhardta parokonną bryczkę z chłopcem stajennym 
do rozjazdów. Były one ze mną omawiane codziennie. Ze względu na zdjęcia dworu i 
folwarku można je było uskuteczniać wówczas, gdy ojczulek wyruszał do Paulinowa 
lub Sudzibora, i odwrotnie. Cała służba domowa oraz urzędnicy majątkowi, z 
którymi się ojczulek stykał, byli uprzedzeni o konieczności milczenia lub 
udzielania wykrętnych odpowiedzi na ewentualne zapytania w danej sprawie 
ojczulka. Ponieważ Burkhardt wyjeżdżał z domu zawsze ze strzelbą i psem, na 
zapytanie ojca odpowiadaliśmy wszyscy, że przyjechał na wakacje z Warszawy i 
używa na polowaniu. Nie bardzo dowierzał jednak tym odpowiedziom. Tropił, 
dopytywał się, domyślał się jakiejś niespodzianki, lecz do ostatniego dnia nie 
odgadł. Jedna myśl go trapiła-, wyobrażał sobie, że Burkhardt przyjechał dla 
przeprowadzenia telefonów do Kopcewicz i folwarków. Ubolewał bowiem, że synowie 
nie będą osobiście doglądać spraw i interesów, lecz tylko gadać przez telefon, a 
wobec tego wszystkie ważne sprawy będą szły kulawo.
Na dzień św. Aleksandra, 5 czerwca, wyruszyliśmy wieczorem statkiem parowym do 
Barbarowa z pierwszą poślubną wizytą do Aleksandrostwa Horwattów. Był to dzień 
jego imienin. Dawniej dzień ten bywał w Barbarowie uroczyście obchodzony. 
Świętowano trzy pokolenia: imieniny mojego dziada, syna jego - marszałka 
kijowskiego i wnuka jego - Olesia Horwatta, mojego ciotecznego brata. Oleś był 
żonaty z Jadwigą hrabianką Krasicką, mieli wówczas jedną czteroletnią córeczkę 
Marię Gabrielę, w skróceniu zwano ją Dzidzią. Moja Najmilsza była uszczęśliwiona 
z pierwszej swojej podróży parowcem po Prypeci. Osobowe statki kursujące z 
Kijowa po Dnieprze, a następnie po Prypeci aż do Pińska, były bardzo komfortowo 
urządzone. Zwłaszcza wiosną, aż do połowy lata, gdy woda w rzekach była wysoka. 
Kabiny męskie, damskie i ogó^e pierwszej klasy mieściły się w przedniej części 
statków, takież z# drugiej - w tylnej części. Trzecia klasa miała swoje miejsce 
J13 pokładzie. W czasie tak zwanej małej wody mniej więcej od pój0' wy lata do 
późnej jesieni chodziły już coraz to mniejsze statki; rżały się nawet wówczas 
wypadki, że stawały na mieliznach i
z nich ściągane przez inne napotkane przepływające parowce. Ponieważ podróż z 
Kijowa do Pińska pod prąd trwała przeszło trzy doby, w drodze zaś powrotnej o 
dobę krócej, dla jadących gości i oczywiście całej załogi była na statkach 
kuchnia, i to wyborna. Można było prawie zawsze dostać doskonałe potrawy rybne. 
Stale sandacz po polsku, często też zdarzał się jesiotr. Z mięsiwa zawsze 
kurczęta. A na deser świetne, jakich nigdy w domu nie jadłem, na- 219 leśniki z 
konfiturami oraz przewyborne owoce, a zwłaszcza kawony. Przewyborny obiad 
spożyliśmy pomiędzy Mozyrzem a Barbaro-wem. Po obu stronach Mozyrza, naszego 
miasta powiatowego, położonego na górzystych dość znacznych wzniesieniach, 
brzegi Pry-peci były bardzo malownicze. Mijaliśmy mury dwóch dawnych klasztorów 
katolickich cystersów i cystersek7, które zostały przez rząd rosyjski zamknięte, 
budynki zaś przeszły do rąk żydowskich, a mury klasztorne przebudowano potem na 
fabryki zapałek i tartaki. Odległość od Mozyrza do Barbarowa drogą lądową była 
około trzydziestu kilometrów, statkiem zaś jechało się około trzech godzin.
Pałac barbarowski, o którym już w poprzednich rozdziałach była mowa, był 
położony na wzgórzu ponad dużym, pięknym jeziorem, łączącym się z korytem rzeki. 
Statki zatrzymywały się we wsi barbarowskiej, która się ciągnęła od przystani 
prawie do samego obejścia domu.
Gdy dojeżdżaliśmy do przystani, spostrzegliśmy oczekujące nas na brzegu piękne 
lando8 miastowe zaprzężone w parę rosłych gniadoszy w angielskich chomątach, ze 
stangretem i lokajem w liberyj-nych płaszczach z herbowymi guzikami, oraz mały 
wózek dla zabrania naszych bagaży. Pięć minut jazdy i podjeżdżaliśmy do pięknie 
wykutej bramy żelazne), którą roztworzył dozorca, mieszkający w niewielkim domku 
przy bramie. Za bramą, minąwszy aleję lipowa, był przejazd przez długi most 
drewniany, przed wiekami zwodzony, ponad fosą, w której obecnie przy starych 
pozostałych murach dojrzewały brzoskwinie, morele i różne owoce inspektowe.
Zajeżdżało się przed ganek pałacowy wokoło pięknych kwietników i wystawionych z 
oranżerii na okres letni cudownych okazów drzew pomarańczowych, cytrynowych, 
cyprysów i innych. Oleś przed ożenkiem wspaniale pałac odnowił, zewnętrznie i 
wewnętrznie, zainstalował kanalizację i stały dopływ wody zimnej i gorącej do 
rezerwuarów za pomocą instalacji umieszczonej w głębokich suterenach pałacowych.
Państwo Aleksandrostwo nader serdecznie powitali nas wysia-
Klasztory te skasowane po powstaniu styczniowym mieściły się na przedmie-Sc'u 
Mozyrza w Kimbarówce.
Lando - paradna kareta o dwóch podnoszonych i spuszczanych budach oraz , 
zwróconych ku sobie, kanapowych siedzeniach.
dających z powozu oraz odprowadzili do przygotowanych dla nas apartamentów 
honorowych na piętrze.
Przejdę teraz do opisu, jak wyglądał pałac barbarowski \ve-wnątrz po odnowieniu 
go przez Olesia. Z ganku wchodziło się do niewielkiego przedpokoju, od którego 
na prawo przez mały salonik wchodziło się do salonu sporej wielkości z pięknymi, 
starymi me-220 blami stylowymi, krytymi żółto-złotym materiałem. Na ścianach 
portrety dziadostwa i trzech ich córek: ciotki Grabowskiej, mojej matki i ciotki 
Tyszkiewiczowej. W salonie tym przesiadywano po wstaniu od stołu. Za salonem 
pokoje sypialne i toaletowe państwa domu oraz pokoje dziecięce. Z drugiej strony 
przedpokoju rodzaj przejściowego hallu, od którego prowadziły posadzkowe schody 
o pięknie rzeźbionej poręczy na pierwsze piętro. Przy tych schodach na prawo 
kancelaria pana, składająca się z dwóch pokoi i tylnego wyjścia na zewnętrzny 
ganeczek. Na lewo przy schodach wejście do dużego o czterech oknach pokoju 
jadalnego, zakończonego dwoma oszklonymi od góry do dołu drzwiami, prowadzącymi 
do oranżerii. Na ścianach wokoło portrety rodzinne zarówno Horwattów, jak i 
Krasickich. Od jadalnego na prawo jeden duży pokój gościnny, a nieco dalej z 
tejże strony przejście do kredensów oraz pokoi gościnnych w tak zwanej 
dobudówce.
Skierujmy teraz nasze kroki po pięknych rzeźbionych schodach na piętro. 
Zakończenie schodów stanowił nieduży hali o jednym oknie, na lewo jeden pokój 
gościnny. Na prawo wejście do ogromnego szerokiego salonu na przestrzał przez 
całą szerokość budynku. Z obydwóch stron przez oszklone drzwi wyjście na 
balkony. Z tylnego balkonu roztacza się przepiękny widok na jezioro i rzekę oraz 
za rzeką na dawny kościół jezuitów, obecnie zaś cerkiew w Jurewiczach. Wokoło na 
wszystkich ścianach piękne obrazy przeważnie starych mistrzów w kopiach, wśród 
nich parę w oryginałach. Odziedziczone zostały po Wołodkowiczu, bracie mojej 
babki9. Od wymienionego salonu na prawo wchodzono do drugiego nieco mniejszego o 
czterech oknach salonu, tak zwanego reprezentacyjnego, z ładnymi staroświeckimi 
meblami krytymi zielonym aksamitem. Na jednej ścianie ogromny obraz 
batalistyczny i kilka mniejszych starej również szkoły na ścianach bocznych.
Po przeciwległej stronie dużego salonu było kilka gościnnych pokoi z przeróżnymi 
wygodami dla gości honorowych. We wszystkich salonach i apartamentach gościnnych 
piękne deseniowe posadzki.
Z obu stron wjazdu naprzeciwko siebie dwie murowane oficyny, w których mieszczą 
się kuchnie, pokoje służbowe oraz pokoi gościnnych dla panów i gości mniej 
honorowanych.
9 Klotylda z Wołodkowiczów Aleksandrowa Horwattowa miała kilku Ł>raa Obrazy 
dziedziczyła zapewne po bezdzietnym Aleksandrze Wołodkowiczu (1806" 1854), 
działaczu Wielkiej Emigracji i stronniku Hotelu Lambert.
nałacu z prawej strony od wjazdu tak zwany lipniak - grupa starych 
wysokopiennych lip na niewielkiej powierzchni z kilkunastu ławkami. Za nim 
bardzo stary drewniany lamus, używany na różne składy. Z lipniaka przejście do 
ogrodów owocowych i kwiatowych. Większego parku w Barbarowie nie było. Z drugiej 
strony pałacu aleja akacjowa prowadziła do kaplicy murowanej, podobnej w stylu 
do dereszewickiej. Była ona położona wysoko nad brzegiem je- 221 ziora. W 
podziemiach mieściły się groby rodzinne. Z obydwu stron kaplic7> wśród krzewów 
kwitnących w lecie, sporo mogił dawnych j późniejszych, przeważnie administracji 
i służby dworskiej.
Za czasów mojego dzieciństwa przy kaplicy tej był kapelan, dawny cysters, ksiądz 
Borkowski, wiekowy już staruszek, oraz zakrystian imieniem Norbert, niewiele 
młodszy od swego pana, i piesek czarny, kundelek Buruś. Mieszkali w trójkę w 
trzech pokojach w oficynie przy kuchni. Gdy staruszek kap'elan, wciągając do 
nosa tabakę, odzywał się: "Gdzie pies, nie ma psa, już zdechł". Buruś przybiegał 
z drugiego pokoju, kładł się na ziemi, wyciągał łapki i zamykał oczy. Podnosił 
się wówczas, gdy usłyszał głos swego pana: Jest pies, dobry, grzeczny pies", 
dostawał wówczas kawałek cukru. Lubiłem przesiadywać u księdza Borkowskiego, 
kochał bardzo dzieci, obdarzał nas zawsze landrynkami i opowiadał moc 
przeróżnych bajeczek, sam się zaśmiewał swoim opowiadaniem. Gdy cała wymieniona 
trójka prawie jednocześnie przeszła do wieczności, już stałego kapelana przy 
kaplicy barbarowskiej nie było. Dojeżdżał od czasu do czasu dziekan Isajewicz z 
Mozyrza, a nieco później inni księża. Dawne wnętrze kaplicy ze srebrnym cymbo-
rium przez nieuwagę dozorującego spaliło się, po ożenieniu się Oleś kaplicę 
odnowił, o czym niżej.
Następnego dnia po naszym przyjeździe w dniu imienin około południa zaczęło się 
zjeżdżać sąsiedztwo: a więc Wańkowiczowie z Rudakowa ze starszą córką i synami, 
Oskierkowie z synem, Witold Oskierka, Jastrzębski z Borysowszczyzny, Edwardowie 
Hor-wattowie z Narowli. Bawiły już tam przed naszym przyjazdem dwie siostry Wiwy 
z mężami Łubieńskim i Michałowskim.
Przed obiadem w salonie służba w liberii herbowej z Michałem w granatowym stroju 
kozackim na czele roznosiła na tacach wyborną starkę i wszelkiego rodzaju 
delicyjne kanapki. Gdy Michał zameldował panu domu o rozlanej już zupie, 
towarzystwo parami skierowało się w stronę jadalni. Maduszkę prowadził do stołu 
Stanisław Wańkowicz.
Stół uginał się od wspaniałych sreber barbarowskich, żardinie-rek z kwiatami, 
piętrowych kloszy z wszelkiego rodzaju smakowi-' tynii owocami i cukrami. Jakie 
było menu? Oczywiście tego pamię-^c nie mogę, w każdym razie wszystko było 
smakowite i elegan-Lko podane. Dobrego bowiem szefa posiadał Barbarów. Przed na-
ftyciem Maduszki i Wańkowicza stał klosz z owocami. U góry pię-ny bardzo melon, 
pocięty już na kawałki. W pewnej chwili po trze-
ciej czy czwartej potrawie Staś Wańkowicz dobrał się do owego melona, nałożył 
jeden plaster na talerz Maduszki, drugi zaś sobie Dojrzał z dość daleka siedzący 
z przeciwległej strony stołu pan domu to niebywałe wykroczenie przeciw 
protokołowi, dokonane przez Wańkowicza, zwraca się więc poprzez stół do niego 
rozgniewanym głosem w te słowa-. "Stasiu, tego, tego, tego, nieporządek 222 
tego, taka jest rzecz, melon tego, tego nie teraz, na podwieczorek taka tego, 
jest rzecz". Na to Wańkowicz: "A my zjedliśmy teraz swoją porcję, na 
podwieczorek będziemy jedli inne owoce". "To tego, tego, nieporządek, tego". 
Mojej Pani i mnie siedzącemu opodal powyższy incydent sprawił wielką przykrość. 
Wańkowicz zaś twierdził Maduszce, że znając jak Oleś dba o porządek przewidziany 
z góry protokołem, naumyślnie, by go wytrącić z równowagi, zainscenizował sprawę 
melonową. Po obiedzie towarzystwo po ką' tach rozbawione było wynikłym 
incydentem.
Większość gości z sąsiedztwa odjechała wieczorem. Nas w dniu następnym Olesiowie 
odesłali bardzo pięknym powozem w piątkę koni zaprzężonym do Narowli Edwardostwa 
Horwattów.
Bardzo piękny był tam też pałac murowany piętrowy, w całkiem innym jednak stylu 
niż barbarowski. Wybudowany był jak wszystkie właściwie dwory poleskie w 
pierwszej połowie XIX w. Ponieważ babka Edwarda, Ratyńska z domu, miała wiele 
poczucia artystycznego, z wielkim zamiłowaniem i znawstwem upiększała wnętrze 
pałacu. Przede wszystkim cudownej piękności były we wszystkich salonach 
posadzki, zwłaszcza w jednym salonie na piętrze miało się wrażenie, że posadzka 
w środku salonu jest jak gdyby dnem rzeki, w której pływają różnorodne ryby, 
mniejsze i większe. W drugim zaś dużym salonie przepiękny był sufit stiukowy. 
Dwie alegoryczne postacie przedstawiały jedna rzekę Dniepr, druga Prypeć. Był 
też jeden pokój z sufitem w złocone gwiazdy.
Żona Edwarda, Jadwiga, zdrobniale Gusia, z domu Oskierczan-
ka, miała też duszę artystyczną i wielkie zdolności w kierunku
ściennego malarstwa. Oglądaliśmy już w dużym stołowym pokoju
pod sufitem świeżo wykończoną winietę, przedstawiającą girlandy
przeróżnych kwiatów, wśród których w pewnych odstępach byty
portreciki główek jej sióstr i własny. Z prac jej już znacznie póź
niejszych nader pomysłowe z talentem i ciekawie były wymalowa
ne ściany w łazience. Dół ścian przedstawiał głębinę wody, z dna
czystego wyrastały wodorosty; w wodzie pływały rybki, na dnie
piaszczystym, gdzieniegdzie kamuszki i ślimaki. Na powierzchni
wody w jednym miejscu kąpiąca się niewiasta - portret jednej
z sióstr. Na gzymsie wejściowych drzwi do łazienki - siedzące
w kostiumach kąpielowych dwie inne siostry artystki. Oprócz du
szy artystycznej Edziowa była bardzo miła, przystojna, niestety je^'
nak odumarła za młodu z choroby płucnej, osierociwszy córeczfó
Aleksandrę i syna, który jako młody chłopiec również z chór0"'
płucnej życie zakończył.	v^ ;*-,,,,
W wiele lat później Edward ożenił się z wychowawczynią swojej córki, Niemką z 
prowincji bałtyckich. Dalsza rodzina z początku {^-żywiła się na to małżeństwo, 
pogodziła się jednak z faktem doko-naiiyni. Okazało się przy tym, że była ona 
dobrą żoną i bardzo wartościową niewiastą.
Pałac narowlański oraz wszystkie piękne budynki gospodarcze i fabryczne 
(cukierki owocowe) bardzo się pięknie prezentowały, 223 gdy mijało się je w 
przejeździe po Prypeci statkiem parowym. Duże bardzo były w Narowli sady owocowe 
oraz plantacje przeróżnych jagód, służące do wyrobów cukierniczych. Nad brzegiem 
Prypeci była kaplica murowana w stylu dereszewickiej i barbarow-sktój; z 
niewielkim cmentarzem z grobami rodzinnymi.
Bardzo miło spędziliśmy półtora dnia u Edziów, gościnnie podejmowani i 
oprowadzani nie tylko po wszystkich kątach domowych, lecz po budynkach 
gospodarczych. W stajni oglądaliśmy dobrą stadninę z Hołowczyc. Mieliśmy tylko 
noc całkiem bezsenną. Ulokowano nas w honorowym pokoju gościnnym, wspaniale 
umeblowanym, z ogromnym łożem francuskim odchodzącym od ściany w środek pokoju. 
Maduszka moja nie przywykła do tego rodzaju legowisk, nie zmrużyła oka wcale, no 
i oczywiście ja też. Następnego dnia po południu parowcem odjeżdżaliśmy do 
swojej najmilszej chałupki.
Pewnego dnia zrobił nam wielką niespodziankę kochany Popo-wski, przyjechał na 
krótko, by się z nami zobaczyć przed wstąpieniem do seminarium. Był jeszcze w 
stroju cywilnym, jakkolwiek został już przyjęty na specjalnych warunkach 
ulgowych. Otrzyma oddzielny dla siebie pokój i wolno mu będzie u siebie palić, a 
co najważniejsze, zostaje przyjęty od razu na trzeci kurs seminarium, a więc 
tylko trzy lata nauk do chwili otrzymania święceń kapłańskich. I jeszcze jedna 
ulga, studiować będzie nauki ścisłe wyłącznie z teologią związane. A co 
najciekawsze, będzie uczniem swoich własnych uczni. Zapowiedział, że dopiero za 
rok będzie mógł do nas na wakacje przyjechać jako kleryk w sutannie.
Wobec uroczystości jubileuszowej, zapowiedzianej wszystkim bliskim, urodziny 
mamy nie były obchodzone w roku bieżącym. Ruciowie zjechali z Wolicy na zimowe 
już leże wcześniej niż zwykle. Burkhardt nadesłał przed wyznaczonym mu terminem 
bardzo dobrze wykonany album z udanymi zdjęciami, a gdyśmy go przy 
rozpakowywaniu wyjmowali ze skrzyni, był tak ciężki, że we dwie osoby można go 
było z miejsca na miejsce przenieść.
Zawczasu sprowadziliśmy z Warszawy różne delikatesy śniadaniowe: kawior, rybki w 
puszkach, homary, parę gatunków serów Oraz kilka butelek szampańskiego i innych 
lepszych win.
Panie były zajęte urządzaniem gościnnych pokoi. Przy tym zaję-
c'u toczyły długie rozważania i dysputy, gdzie kogo ulokować. Już
a. kilka dni przed uroczystością zaczęli stopniowo zjeżdżać się go-
Cle- Pierwsi zjechali najbliżsi: Puttkamerowie z Janiusią, Eusta-
chowie z Blanche, Horwattowie z Barbarowa, wuj Maurycy z Marysią, Lola i 
Stasiem, Stasiowie z Chabna, Wańkowiczowie z Rudako-wa, państwo Jodkowie z 
Bębnówki z dwiema córkami, p. Hieroni-mowa Ordzina z córka Stenia, Staś Orda, 
ciotka Wańkowiczowa Gabriela Wańkowiczowa ze szwagierka Jula, Aleksander Lenkie-
wicz, dr Nawrocki, ciocia Mikulska, a jeśli doliczyć domowników 224 czyli 
rodziców, Kłosie z Dziunieczka, Ruciow i nas, to jedno z drugim zasiadało do 
stołu w jadalni nowego domu sporo osób.
Wszystkie pokoje w tak rwanej Lelówce i starym domu były zajęte. Część gości 
ulokowaliśmy w naszym sypialnym i dwóch pokojach gościnnych. Państwo Jodkowie i 
Stasiowie Horwattowie mieszkali w Bryniewie i z Ruciami dojeżdżali na obiad. 
Ranne śniadania odbywały się w jadalnym starego domu, a obiady i kolacje w 
jadalni nowego. Gotował kucharz Ruciow Kowalewski. W dniu uroczystym w czasie 
obiadu był szereg przemówień na cześć jubilata, fetowano równocześnie drugiego 
solenizanta Rucia. Po obiedzie obecni wpisali się do albumu, wieczorem młodzież 
trochę tańczyła przy muzyce fortepianowej.
W rannych godzinach ojciec przyjmował delegacje administracji folwarcznej i 
leśnej z życzeniami. Pogoda sprzyjała, dnie były ciepłe. Spacerowano i 
przesiadywano na dworze bez okryć. Ojczulek wyglądał zadowolony i był bardzo 
szarmancki, jak u nas na Polesiu się wyrażano.
Po wyjeździe gości ze stron dalszych, a po pewnym czasie swoich najbliższych 
nastała cisza w Dereszewiczach i każdy z nas powrócił do swoich zajęć. Od czasu 
do czasu jeździłem z Morozem w nocy łódką do jeziora Kocieczne lub jeziora 
Bobrowe na zloty kaczek. Czasami Rucio mi towarzyszył. Zdarzyło się też z 
ojczulkiem w piękne jesienne dnie wyruszyć w stronę Paulinowa na zajączki z 
psami gończymi. Ojciec bardzo lubił ten rodzaj polowania.
Wyjeżdżałem na kilka dni do Mińska na wystawę rolniczą. Pod względem eksponatów 
niczym nie ustępowała zeszłorocznej wileńskiej. Organizacja była świetna, zjazd 
wielki. Szereg też był wieczorów tanecznych. Furorę robiły dwie bardzo widne i 
przystojne siostry Mężyńskie. Świetne partie i bardzo bogate herytiery10 z Mo-
hylewszczyzny. Starsza Anna wkrótce po wystawie wyszła za Żółto-wskiego z 
Niechanowa, druga zaś Maria za Władysława Zamoyskie-go. Na zakończenie wystawy 
był urządzony pokaz koni powozowych w zaprzęgach różnorodnych. Piękna czwórka 
koni Jerzego Czapskiego z Przyłuk zaprzężona do dużych kar drabiniastych, w 
których siedziała cała dzieciarnia Czapskich w liczbie siedmiu osób (dwóch 
synków i pięć córeczek). Wszystkie ubrane w krakowskie stroje prezentowały się 
przepięknie. Gdy po raz drug1 czwórka ta objeżdżała przed trybunami, konie się 
przestraszyły' czy to oklasków publiczności, czy też czegoś innego, i poderwały
10 Herytiera - posażna panna (z franc.).
Stangret nie zdołał ich wstrzymać na pierwszym zakręcie przed trybunami, kary 
się wywróciły, dzieciaki powypadały, mocno się biedactwa potłukły11. Zwłaszcza 
jedna dziewczynka, której ślady na twarzy pozostały na całe życie. Oczywiście 
cała publiczność tym tragicznym zakończeniem była bardzo przejęta.
Dnie szybko mijały, zbliżał się okres powiększenia się naszej własnej rodziny. 
Zawczasu przybyła do nas z Warszawy pani Koś-niiderska, tak zwana mądra pani12, 
a około tygodnia po niej przybył doktor Sękowski z Lachowicz, specjalista 
ginekolog, polecony przez wuja Reytana jako doktor bardzo sumienny i jego 
serdeczny przyjaciel. Na ten okres oraz na święta Bożego Narodzenia rodzice moi 
wraz z Klosią i Dziunią wyjechali do Bolcienik. Tam też święta spędzali 
Ruciowie. Do nas przyjechała mama Grabowska. Wszyscyśmy byli zdenerwowani, gdyż 
wyczekiwanie trwało nieskończenie długo. Sękowski chodził zirytowany, obliczał 
swój przyjazd na okres około tygodnia, przesiedział zaś w Dereszewiczach równo 
trzy tygodnie.
W dzień wigilijny po południu moje Kochanie położyło się. Nie mogła już być na 
wieczerzy wigilijnej, którą spożywaliśmy kolejno, co chwila zrywając się od 
stołu na zawołanie chorej.
Całą noc przebyłem u wezgłowia mojego najsłodszego Biedactwa, trzymając ją za 
główkę, a łzy mi chwilami na jej główkę kapały, gdy widziałem, jak bardzo moje 
Biedactwo cierpiało. Mądra pani się krzątała wokoło, doktor zacierając ręce 
miarowym krokiem przechadzał się wzdłuż i wszerz po pokoju, od czasu do czasu 
deklamując coś po łacinie, co irytowało moje Biedactwo. Mama drzemała skuliwszy 
się w fotelu. Dopiero rano koło godziny szóstej urodził się duży, zdrowy i ładny 
chłopiec. Pomimo wielkiego osłabienia oczęta mojego jedynego Skarbu promieniały 
radością, gdy mądra pani po wykąpaniu dzieciątka przyniosła je i położyła na 
łóżku młodej mamusi. Mojej biednej teściowej, której w ogóle zdrowie nie było 
tęgie, przez tę noc nerwy zostały bardzo szarpnięte. Na następne podobne 
ewenementy nie zdecydowała się więcej przyjeżdżać.
Pierwszą moją czynnością dnia tego było zredagowanie szeregu telegramów do 
Bolcienik, Tołkaczewicz, Łoszycy, Nowosiółek, Hroszówki, zawiadamiających o 
przyjściu na świat syna. Konny został niezwłocznie wysłany do Kopcewicz dla 
nadania wymienionych depesz.
Wiedziałem, jak wszyscy będą radzi z otrzymanej wiadomości, Jak się z daleka 
radować będą naszym szczęściem; przeczuwałem )ednak i nie omyliłem się, że 
wiadomość ta stanowić będzie trage-
Por. opisowej katastrofy, pióra jednej z uczestniczek, Marii Czapskiej,Lw-r°Pa w 
rodzinie, Paryż 1970, s. 221-222.
Mądra pani - dosłowne tłumaczenie francuskiego żartobliwego wyrażenia Sa8e-
fernme: akuszerka.
15-A v •
• Kieniewicz, Nad Prypccia...
dię całą w życiu biednej Leli, a tym samym bólem wielkim dla mojego drogiego, a 
tak bardzo kochanego brata. Każde późniejsze przyjście na świat u nas dziecka 
było ciosem dla Leli. Nie można się nawet dziwić, że zarówno ja, jak i Rucio 
dokładaliśmy wszel-kich usilności, aby nie dopuścić do najmniejszego rozdźwięlą, 
w rodzinie. Trzeba przyznać, że Lela też bardzo nad sobą pracowa-226 ' & i dużo 
dokładała starań, a jednak jej bogata i żywa natura rue mogła pohamować wybuchów 
nerwowych.
Po wielu już latach i doznanych w życiu klęskach i tragediach biedna i bardzo 
nieszczęśliwa Lela pogodziła się z losem. Bardzo szczerze kochała wszystkich 
naszych synów i stosunki pomiędzy obu bratowymi stały się nie tylko poprawne, 
lecz nawet bardzo przykładne.
W kilka dni po świętach rodzice powrócili do domu, a w dzień Trzech Króli odbyły 
się chrzciny naszego pierworodnego Hieronima, którego rodzicami chrzestnymi byli 
mój brat Hieronim i matka Maduszki.
-."**),'•
16 Moja praca
Rozpoczął się rok 1902. Mam syna. Jestem z niego dumny. Raduję się wyraźnym 
szczęściem mojej Jedynej. Tak! mamy już cel w ży- 227 ciu. Przy pomocy Bożej 
wychowamy naszego pierworodnego na dobrego syna Kościoła i Ojczyzny.
Chłopiec nasz rozpoczął dzisiaj siódmy dzień życia, zadowolony jest ze swojej 
karmicielki Gratkowej, Ślązaczki z Łopczy, oraz z opiekunki staruszki 
Nowakowskiej, która uprzednio była w Bar-barowie u Aleksandrostwa Horwattów. A 
może Bóg dobry obdarzy nas jeszcze dalszym potomstwem? Oby też Ruciowie mogli 
się doczekać dzieciątka, tak bardzo cierpią nad brakiem dzieci. Tak! mam już 
dziś dla kogo pracować. A więc, człowiecze, bierz się do pracy, do której jesteś 
stworzony.
Rozkład dnia mojego był następujący: między piątą a szóstą na palcach, by nie 
budzić mojej ukochanej małżonki, wysuwałem się z sypialni do gabinetu, 
zasiadałem przy biurku do rachunków lub korespondencji. Jan po pewnej chwili 
przynosił mi herbatę, raczę) szklankę wrzątku z herbatą w specjalnej łyżeczce 
dziurkowanej, która trzymało się w szklance. Popijając herbatę i paląc jednego 
papierosa za drugim załatwiałem swoje najpilniejsze sprawy. Około siódmej w 
ubieralni pół godziny na golenie i inne toaletowe sprawy. Powrót do sypialnego, 
by wyciągnąć z łóżeczka magnifikę, która narzuciwszy jeden z licznych 
szlafroczków przychodziła towarzyszyć mojemu śniadaniu.
Pod gankiem stały już parokonne sanie lub bryczka z Jackiem na koźle. Po 
śniadaniu odwiedzenie na chwilę pierworodnego, a po wysłuchaniu relacji o 
spędzonej nocy, dobrej lub złej kupce, szybko wskakiwało się do wehikułu i 
jazda. W porze zimowej jeździłem do Łopczy rzadziej niż w lecie. Przeważnie 
jechało się do lasu, tam gdzie prowadzona była eksploatacja, lub do Kopcewicz, 
gdzie mieściło się centralne biuro wszystkich naszych interesów. Tam też zwykle 
spotykałem się z Ruciem. Omawialiśmy wszystkie sprawy dotyczące sprzedaży 
wyrobów leśnych, tartaku, eksploatacji i innych. A spraw tych było bez liku i 
wciąż ich przybywało.
Ostatnio odwiedził nas jakiś komiwojażer Niemiec z Berlina
^propozycja wybudowania fabryki fornirów i dykty klejonej. Tak
kwieciście przedstawił nam sposób zużytkowania najgorszych ga-
unków drzewa olszowego do tych wyrobów, z taką umiejętnością
zachwalał maszyny do wymienionej fabrykacji, montowane w Ber-
mie, poza tym taniość wyrobu i wielkie zyski, które można osiąg-
s.ac 2e sprzedaży gotowego materiału, żeśmy obaj zainteresowali
? tą sprawą. Twierdził ów pan poza tym,.że wyłącznie jego firma
Sladała sekret sporządzania odpowiedniego kleju do sklejania
dykty i że z chwilą zawarcia umowy na zakup maszyn, udzielą nam również sekretu 
na sporządzenie wymienionego kleju.
Rozstaliśmy się z przedstawicielem berlińskim z tym, że po przesłaniu przez 
biuro fabryczne szczegółowego kosztorysu po-trzebnych maszyn, łącznie z ich 
zmontowaniem w budynku przez nas wybudowanym według planu firmy, rozpatrzymy 
projekt 228 i udzielimy odpowiedzi. Dochodziły już do nas słuchy, że od paru 
miesięcy funkcjonuje w Pińsku zbudowana przez dwóch bogatych braci Żydów Lurie 
fabryka, w której wyrabiają z drzewa długie rulony obicia, lecz nikt jeszcze 
tego obicia nie widział, gdyż wstęp do fabryki osobom obcym jest wzbroniony, 
robotnicy zobowiązani są do milczenia. Podobno wymienieni Luriowie posiadają od 
paru lat w Wiedniu podobną fabrykę, do której z Polesia transportują masę 
olszyny.
Bardzo obaj byliśmy całą tą sprawą, jak się to mówi, podpie-przeni; 
przeprowadzaliśmy przeróżne kalkulacje, dotyczące nie tylko ewentualnego zakupu 
maszyn, lecz kosztów wybudowania gmachu fabrycznego, a w związku z tym całego 
szeregu domów większych i mniejszych mieszkalnych dla robotników fabrycznych i 
administracji.
Ponieważ zaś Ruciowie projektowali przed końcem jeszcze zimy wyjechać do Paryża 
na parę miesięcy dla przeprowadzenia odpowiedniej kuracji Leli, przed ich 
wyjazdem musiałem z Ruciem omówić dokładnie i wspólnie ustalić wszystkie sprawy 
dotyczące ewentualnej budowy fabryki.
Przedstawiliśmy ojczulkowi całokształt sprawy, projekt ten bardzo mu się 
podobał, radził nawet, by z tym nie zwlekać, wykorzystać obecnie trwającą zimę, 
przygotować i wywieźć do Kopcewicz cały materiał drzewny na budowę domów 
fabrycznych. Gdyby ewentualnie przysłana z Berlina oferta okazała się nie do 
przyjęcia, przygotowany do budowy materiał zawsze będzie mógł być spieniężony na 
stacji przy kolei.
Jeszcze przed wyjazdem Ruciów za granicę decyzja budowy fabryki przy istniejącym 
tartaku była postanowiona. Z firmą berlińska zawarliśmy odnośną umowę na 
dostarczenie odpowiednich maszyn w terminie półrocznym i przysłanie montera do 
ich zmontowania na miejscu, gdy tylko zawiadomimy firmę o wykończonej budowie 
gmachu fabrycznego.
Ojciec nasz niezmiernie był przejęty tą całą sprawą. Sam zaproponował nam 
odstąpienie Lukstenka prowadzącego rektyfikacji dereszewicką, bardzo uczciwego i 
rozsądnego pracownika, fla ewentualnego przyszłego dyrektora fabryki, na razie 
zaś na dozorującego przedwstępnych robót budowlanych. Na tę propozycji Lukstenek 
się zgodził, z tym, że kierownikiem rektyfikacji zostanie młodszy jego brat, na 
co ojciec wyraził swoją zgodę.
Kochany ojczulek sam tak bardzo całe swoje życie pracowaŁ sam wszędzie osobiście 
wglądał, obawiał się nieco, że my, syo°'
wie, będziemy rządzić się za pośrednictwem telefonów, sami zaś wgladać w 
drobiazgi nie zamierzamy, a przecież nieraz od drobiazgów właśnie zależą ważne 
sprawy. Ojczulek - ten wróg telefo-noW - pewnego dnia odezwał się do mnie: "No, 
teraz, kiedy się buduje taka duża fabryka w Kopcewiczach, to rozumiem, że 
przeprowadzenie telefonu do fabryki jest niezbędne". Nie wiedział jeszcze 
ojciec, że słupy telefoniczne na duża sieć już są w lesie przygo- 229 towane, a 
rozwożenie -ich na trasę Bryniów-Dereszewicze już się uskutecznia, że aparaty 
już zakupione i monter przybędzie z Mińska z chwila zakończenia zwózki słupów.
Biedny drogi nasz ojciec od pewnego czasu zaczął opadać z sił, skarżył się na 
dolegliwe, niezrozumiałe wewnętrzne bóle. Namawialiśmy go, by pojechał do 
Warszawy dla pokazania się doktorom, wolał jeszcze doczekać się dorocznego 
przyjazdu na letnie polowanie doktora Stankiewicza, któremu bardzo ufał i był 
pewien, że mu zaradzi.
Stankiewicz zbadał skrupulatnie ojca, lecz nie chciał się wypowiedzieć, czy też 
nie poznał się dokładnie na rzeczy. Doradził jednak ojcu, by nie zwlekał i 
jechał do Warszawy dla poddania się opinii grona znakomitości warszawskich 
lekarzy. Na prośby mamy
1 nasze zgodził się ojciec na wyjazd. Toteż wkrótce po wyjeździe Stankiewicza 
rodzice wyruszyli do Warszawy. Stankiewicz zwołał konsylium najznakomitszych 
chirurgów i lekarzy od chorób wewnętrznych, którzy kategorycznie stwierdzili u 
ojca raka na górnej kiszce stolcowej. Nie mogą się jednak podjąć dokonania 
operacji, której by ojciec mógł nie przeżyć. Natomiast radzili i namawiali, by 
ojciec jechał do Berlina, gdzie obecnie ordynuje nowa jakaś sława usuwająca 
podobne cierpienia bądź drogą operacyjną, bądź za pomocą długiego leczenia.
Na razie jednak w porze letniej nie chciał ojciec wyjeżdżać
2 domu na ewentualnie długą kurację, powrócili więc rodzice do Dereszewicz. W 
czasie pobytu w Warszawie mama spotkała się 2 dawną swoją znajomą panną 
Kazimierą Dziekońską, malarką, przeważnie portrecistką, która przed laty 
wyjechała do Ameryki, tam na drugiej półkuli zdobyła sławę wielce utalentowanej 
artystki. Powróciła obecnie do kraju, do swojej siostry Heleny, znanej i bardzo 
wziętej nauczycielki śpiewu, u której brała lekcje Lela za każdą bytnością w 
Warszawie. Mama zaprosiła obie siostry, by przyjecha-ty do Dereszewicz na parę 
tygodni wypoczynku. Chętnie się zgodziły, i to wówczas panna Dziekońską 
namalowała piękny portret olejny mamy w sukni bordo aksamitnej i koronkowej. Był 
to pen-ant do portretu mojego ojca, namalowanego przed rokiem przez 
'estrzeńcewicza. Równocześnie panna Dziekońską zrobiła nie-iclki do pasa 
portrecik mojej Maduszki w białej bluzce pod szyję j.ył to stanik ślubnej 
sukni). Panny Dziekońskie odwiedzały też leco później Wolicę, gdzie była też 
Lela portretowana. Na usilne jednak prośby mamy zgodził się ojciec wreszcie na
230
19. Dr. Stankiewicz - przyjaciel domu. Fotografia.
odbycie tej przykrej podróży do Berlina, miasta, którego nie cierpiał. Mimo że 
czuł się właściwie coraz gorzej, do tej niemiłej dla niego podróży zachęcało go 
skorzystanie z okazji, by zwiedzić fabrykę maszyn Flecka, z którą została 
zawarta nasza umowa.
Nie udało mu się jednak dotrzeć do Flecka, zaraz bowiem po przyjeździe i 
ulokowaniu się w Moabicie, klinice, w której ordynowała owa nowa sława 
niemiecka, położono ojca i starano się usunąć złośliwą narośl za pomocą 
wewnętrznego leczenia. Nie godził się profesor na środek radykalny, jakim była 
operacja. Dwa miesiące przeleżał mój ojciec w Moabicie, aby się od sławy 
berlińskiej ostatecznie dowiedzieć, że wszelkie próby leczenia zawiodły; 
dokonania zaś operacji, tj. radykalnego usunięcia nowotworu, nie chce ryzykować 
z powodu podeszłego wieku pacjenta, który by tak ciężkiej operacji nie przeżył.
W czasie pobytu rodziców w Moabicie różni krewni i znajomi z Poznańskiego, 
dojeżdżający często w interesach do Berlina, jako stolicy, odwiedzali za każdym 
przyjazdem rodziców w klinice. I jak to bywa nie tylko przy ciężkich, ale i przy 
lżejszych zachorowaniach, każda osoba przy odwiedzaniu chorego występuje z jakaś 
radą i nieraz z całkiem nowym projektem. Zaczęto wówczas doradzać rodzicom 
dojechanie do Lozanny dla zaradzenia się sławnego homeopaty, który masę osób od 
raka właśnie homeopatią wyleczyl Cytowali przy tym różnych znajomych wyleczonych 
za pomoc? homeopatii.
Biedny mój ojciec, pomimo że tak był wymęczony wszystkim1 próbami leczenia 
dotychczasowego, a właściwie nie wierzył w n10', żność wyzdrowienia, widząc 
jednak błagający wzrok tak zbolał6) naszej mamusi, na jej wszystkie prośby 
wyraził swoją zgodę.
Udali się więc rodzice z Berlina do Lozanny. Otrzymali od nego homeopaty ogromną 
różnorodność wszelkiego rodzaju łęk i pigułeczek, które miał ojciec w pewnej 
kolejności
ciągu paru miesięcy, po czym znowu się owemu doktorowi po-
Biedni nasi rodzice najdrożsi po kilku miesiącach tułaczki w poszukiwaniu 
ratunku powrócili do domu z nadzieją wyzdrowienia. Poczuł się bowiem ojciec 
znacznie lepiej, bóle zmalały, tym samym samopoczucie się polepszyło. Ojciec 
bardzo sumiennie prawie co godzinę, łykał różnorodne pigułeczki lub też szczyp- 
231 ry proszku rozpuszczonego w wodzie i twierdził, że kuracja ta mu znacznie 
pomaga - czy udawał, czy też rzeczywiście tak było. przypuszczam, że udawał, nie 
chcąc martwić biednej mamusi. W każdym razie rzeczywiście nieco lepiej i weselej 
wyglądał na twarzy. Osobom odwiedzającym go zwykł był z humorem opowiadać, jak 
się obecnie znakomicie kuruje i jak niewymownie po tej kuracji tak niedawno 
rozpoczętej coraz lepiej się czuje.
"Otóż, moi państwo - powiada - codziennie wrzucani przed domem do Prypeci jedną 
pigułeczkę homeopatyczną, mój oficjalista wysłany do Kijowa codziennie z Dniepru 
tam czerpie wiadro wody, z tego wiadra jedną łyżeczkę wody w szklanej tubce 
ekspresową pocztą przesyła do Dereszewicz, ja zaś tu z tej przysłanej porcji 
trzy razy dziennie po jednej kropli połykam". Z humorem opowiadał wszystkim 
przyjezdnym wymienioną historyjkę. Kto wie, a może rzeczywiście powrót do domu, 
pobyt wśród swoich tak kojąco po tych przykrych przejściach za granicą na ojca 
podziałał, że nerwy się uspokoiły i dalszy rozwój tej okropnej choroby się 
wstrzymał.
W czasie przeszło trzymiesięcznego pobytu rodziców za granicą byłem wyjątkowo 
zapracowany, z rzadka miałem możność znalezienia jednego lub pół dnia, by z 
wyżłem pochodzić na dubelty lub ciecieruki. Przesiadywałem w Kopcewiczach nieraz 
całymi dniami od wczesnego ranka, wracając do domu wygłodzony dopiero na wczesną 
kolację. Burczała na mnie moja pani małżonka, że się głodzę, zamęczani, że 
jestem uparty, bo nie zgadzam się na branie ze sobą przegryzki, godziłem się 
więc na wzięcie czasem jakiegoś kotleta lub kurczęcia na zimno, najczęściej 
jednak te przysmaki spożywał mój woźnica Jacek Rosół.
Święta wielkanocne spędziliśmy w Hroszówce. Była to równocześnie pierwsza 
poślubna nasza wizyta. Byliśmy ostatnio w Hroszówce jako narzeczeni. Ogromnie 
serdecznie nas witano. Wuj Reytan dla nas zawsze czuły. W ogóle wielce nas 
honorowano.
Od stacji Lachowicze, odległej o 5 kilometrów, jechało się do (tm)r°szówki przez 
bardzo piękny wyniosły las sosnowy, położony na alistym gruncie. Dwór otoczony 
wokoło solidnym ogrodzeniem w murowane słupy. Dom drewniany, oszalowany. Z ganku 
wjazdo-yego wchodziło się do obszefego przedpokoju, w którym przy cianie z obu 
stron drzwi, prowadzących do dużego salonu, stały
a wypchane piękne niedźwiedzie, trzymające w łapach po jed-eJ lampie. Salon z 
wyjściem na przeciwległą stronę domu, przy
ścianie z lewej strony dwa piękne w złoconych ramach lustra k tyczne z lustrami, 
które były w Pałacu Łazienkowskim w Warsza. wie. Tapety w salonie papierowe 
białe.
Od salonu na prawo drzwi do jadalni bardzo obszernej. Klatki z papugą i 
kanarkami. Z jadalnego wejście do dwóch niewielkich saloników z miękkimi 
meblami, w których zwykle gospodarstw0 oraz goście przesiadywali. W jednym z 
nich stał zwykle przy goto. wany do gry stolik kartowy. Wuj Reytan lubił zagrać 
partyjkę z gośćmi i proboszczem z Lachowicz. Za salonikami pokoje Wvija! szka, 
gościnny, kredens i wyjście dla służby. Z jednego z saloników przejście przez 
przedpokój do pokoju bilardowego. Pośrodku bilard, przy ścianie wygodne, ciężkie 
meble obite skórą w zielonym odcieniu. Za nim sypialny państwa, parę gościnnych 
pokoi, garderoby i pokoje służbowe dla niewiast. Z bilardowego niewielkie krę. 
cone schodki żelazne prowadziły na górę do bardzo obszernej biblioteki, bogatej 
w księgozbiór poważny, beletrystykę oraz pisma wszelkiego rodzaju. Przy 
bibliotece parę gościnnych pokoi z oknami w mansardach.
Z obu stron domu duże oficyny, w których były mieszkania administracji, służbowe 
oraz kuchenne. Przy jednej z nich tak zwana Murowanka, w której życie zakończył 
Tadeusz Reytan.
Okna z jednej strony domu dawały na duży gazon, poza którym były budynki 
gospodarcze w bardzo dobrym stanie, oraz duża gorzelnia przylegająca do 
obszernego stawu. Po drugiej stronie domu znajdował się sad z wykwintnymi 
gatunkami wszelkich owoców. Parku właściwie nie było, jakkolwiek wokoło domu 
aleje lipowe oraz piękne zadrzewienie wiekowych drzew.
Pisząc o Hroszówce muszę wspomnieć o dwóch zaufanych osobach, bez których 
uczestnictwa nic się nie mogło dziać w domu i dworze. Był to Wiktor, kamerdyner 
wuja, równocześnie łowczy, dostarczający zwierzyny na stół pański, oraz 
odwieczna panna Rozalia, krzątająca się stale z kluczykami w ręku.
W czasie naszego pobytu na święta zjechało do gościnnej Hro-szówki sporo osób ze 
stron dalszych oraz z bliższego licznego sąsiedztwa, że wymienię braci Szczytów, 
Kazimierza i Iścisława, Lu-beckich, Czarnockich, Massalskich, Bochwiców i 
innych.
Długi stół ze święconym ustawiony był w salonie, a uginał się pod ciężarem 
wszelkiego rodzaju mięsiwa, tortów, mazurków, bab i babeczek grubych i niskich, 
wysokich i cienkich, z których każda inną posiadała nazwę.
Pogoda sprzyjała, wiosna była ciepła, toteż bardzo miło zeszły
nam dnie świąteczne. Czwartego dnia świat w tak zwany u fl"?
dzień "hradawaja siereda" [gradowa środa - białorus.] byliśmy iuz
w domu. Włościanie w wymieniony dzień na swoich polach &
pracowali, by uchronić urodzaj od klęski gradowej. Do dworu P
nak przychodzili na robotę. Nazajutrz po przyjeździe konikami "
łowałem do Kopcewicz. ?ii"| "j ",	" , , ,,",
Rad byłem, że moja Maduszka trochę się rozerwała. W kilka dni o naszym powrocie 
z Hroszówki zjechała do nas Jania Czapska P jnademoiselle Ducret. Ogromnie 
ucieszyliśmy się z ich przyjaz-z. jania była bardzo zakatarzona i silnie 
kaszlała. Nie wiedziała na ani my też, że były to początki kokluszu, jak się 
potem okazało Wkrótce bowiem po ich wyjeździe bardzo silnie na koklusz 
zachorował maleńki nasz Heruś. Sami jako młodzi jeszcze rodzice nie /dawaliśmy 
sobie sprawy, jak jest taki koklusz niebezpieczny dla noworodka. Męczyło się 
długo, i to bardzo, nasze najmilsze dzieciątko, a dziękować Bogu obrzydliwe to 
choróbsko powoli zaczęło mijać. Natomiast jego mamusia zaraziła się również tym 
wstrętnym kokluszem, dniami i nocami zanosiła się i krztusiła od okropnego 
kaszlu. Poradzono koniecznie zmienić powietrze, chociażby na przeciąg tygodnia.
Pomimo że miałem moc zajęcia i pilnych spraw do załatwienia, postanowiłem 
wyjechać z moim najdroższym Biedactwem chociażby na tydzień do Warszawy, by 
zaradzić się doktora, a równocześnie, jak to nam mówiono, "zmienić powietrze". I 
rzeczywiście ten ostatni środek okazał się zbawienny. Ledwie wsiedliśmy do 
pociągu, już ten tak męczący kaszel zaczynał słabnąć, a gdy dojechaliśmy do 
Warszawy, to ataki kaszlu z każdym dniem stawały się rzadsze. Dla spokoju 
własnego sumienia poprowadziłem mój Skarb do doktora Sokołowskiego, sławnego 
wówczas specjalisty od chorób płucnych, który co do płuc znalazł u mojej Pani 
wszystko w należytym porządku, co zaś do koklusza poradził, abyśmy codziennie 
przez tydzień co najmniej godzinę jeździli powozem po ogrodzie Łazienkowskim. 
Twierdził doktor, że po tygodniu kaszel powinien całkowicie ustać. 
Przedłużyliśmy jednak nieco nasz pobyt. Po dwóch tygodniach dopiero odwiozłem 
zdrowiusieńka moja Panią do domu. Heruteczka naszego małego zastaliśmy już 
dziękować Bogu zdrowego. Jeszcze bardzo z rzadka odrobinę pokaszli-wał.
Na mój powrót oczekiwało moc spraw nader ważnych do załatwienia, toteż przez 
szereg dni byłem omal gościem w domu.
Niezmiernie ucieszyłem się wiadomością, że przyjeżdża moja siostra z Janiusią i 
przywożą ze sobą na cały miesiąc wakacyjny młodego artystę malarza z Wilna, pana 
Jarockiego, który już dojeżdżał od czasu do czasu do Bolcienik i dawał Janiusi 
lekcje rysunku 1 tftalarstwa1. Janiusią bardzo lubiła te lekcje i okazywała duże 
zdolności w tym kierunku.
Uradowane były Dziunieczka i moja Maduszka z projektu Zosi
^proszenia pana Jarockiego do Dereszewicz. Mad przecież w cza-
le bywania w Warszawie brała lekcje rysunków, a Dziunieczka też
trochę kredkami i ołówkiem nauczyła się władać od miss
( Stanisław Jarocki (1879-1944), profesor szkoły rysunkowej w Wilnie, był na e 
Pionierem harcerstwa oraz działaczem niepodległościowym. ••*?$'*( *"" '
Greenshaw. Miss Greenshaw spędziła w Dereszewiczach dwa lata. Wszyscyśmy 
polubili ją bardzo. Miła, dystyngowana, przy tym wesoła, ze wszystkiego 
zadowolona, z żalem żegnaliśmy ją.
Z ogromnym zapałem cała trójeczka ze sztalugami, pędzlami papierem i ołówkami, w 
dostatecznej ilości przywiezionymi przez Zosię, kroczyła pod batutą pana 
Jarockiego do parku w stronę Bel-234 wederu, skąd roztaczał się piękny widok na 
zakręt Prypeci, lub też siadywali na dróżce parkowej i przenosili na papier 
stojącego na grubej pomalowanej nodze wielkiego okrągłego grzyba. W oświetleniu 
promieni słonecznych, przesuwających się przez gęste zadrzewienie parku, na 
malowanym obiekcie tworzyły się piękne, mieniące się przeróżnymi kolorami 
słoneczne plamy, podobno bardzo trudne do przelania farbami na płótno. Toteż 
popiskiwały moje młode panie, gdy Mistrz serio bardzo krytykował posunięcia 
swoich uczennic. Należy przyznać, że wiele włożyły starań i trudów, zważywszy 
niezliczoną ilość płótna, papieru i farb w czasie okrągłego miesiąca. Po 
zakończeniu nauki została urządzona w górnym salonie nowego domu wystawa 
obrazów. Pozawieszane zostały wszystkie arcydzieła oraz kicze na ścianach, z 
odpowiednimi nazwami danego obiektu oraz podpisami artysty. W dzień wernisażu, 
przypadającego w niedzielę, oprócz domowych byli zaproszeni starsi urzędnicy 
gospodarczy: Kwiatkowski, bracia Luksten-kowie, Kiper itp. Oczywiście bractwo 
chcąc nie chcąc zachwycało się dziełami sztuki. Przyznać należy, że twory 
Janiusi o wiele przewyższały znajomością władania pędzlem, i to lewą ręką, od 
utworów dwóch pozostałych artystek.
Janiusia miała duże zdolności i w późniejszych czasach po za-mążpójściu w czasie 
letnich pobytów w Bolcienikach masami obrazków większych i mniejszych z natury 
tworzyła. Niektóre były rzeczywiście bardzo udane, a najlepsze zdobiły ściany 
sypialni mojej siostry.
W pierwszych dniach września zarówno rodzice, jak i my oraz Klosia otrzymaliśmy 
od Olesia zaproszenie na przybycie do Bar-barowa na uroczystości poświęcenia 
odnowionej wewnątrz kaplicy. Ze względu na stałe niedomaganie ojczulka rodzice 
nie pojechali, natomiast ja z Klosia i Dziunieczką na oznaczony dzień 
wyruszyliśmy statkiem parowym. Rzeczywiście przepięknie Oleś odnowił całe 
wnętrze kaplicy. Wspaniałe cymborium2 wykonane przej Łopieńskiego z Warszawy3, 
duża i bardzo bogata monstrancja oraz wszystkie inne aparaty kościelne, jak 
również ornaty, z który"1 parę nader bogato wyszywanych złotem.
2 Cymborium - właściwie cyborium, puszka z komunikantami. Tu w znac niu 
tabernakulum, szafki na ołtarzu, w której puszki te przechowywano.
3 Mowa o Janie Łopieńskim (1838 - 1907), znakomitym artyście Synowie jego 
kontynuowali przedsiębiorstwo pod firmą Bracia Łopieńscy.
Oleś był bardzo dumny z dokonanego czynu. I nic dziwnego, gdyż rzeczywiście 
stworzył rzecz bardzo piękną. Poświęcenia kaplicy oraz odprawienia w niej 
pierwszej niszy świętej dokonał dziekan Isajewicz z Mozyrza. Na solennym 
nabożeństwie było zebrane całe okoliczne sąsiedztwo oraz ludność katolicka ze 
szlachec-laej osady Kustownicy, no i oczywiście administracja miejscowa.
Tegoż dnia wieczorem odjechałem do domu. Klosia pozostała z Dziunieczką na czas 
dłuższy, zamierzała poza tym odwiedzić Ho-{owczyce i Narowię.
Prace przy budowie gmachu fabrycznego oraz zabudowań mieszkalnych dobiegały 
końca. Byłem w oczekiwaniu mających wkrótce przybywać różnych części maszyn 
zamówionych w Berlinie. Rad byłem bardzo, że główna linia telefoniczna, łącząca 
mój gabinet z kancelarią Rucia w Bryniewie, a przez nią z biurem tarta-czno-
fabrycznym w Kopcewiczach, była już wykończona. W tych trzech punktach były 
ustawione aparaty-centrale, do których stopniowo w miarę potrzeby dołączały się 
inne punkty.
Żeby nie powracać w opowiadaniach moich do sprawy dalszych połączeń 
telefonicznych, wymienię obecnie wszystkie dodatkowe punkty w naszych dobrach, z 
którymi były połączone trzy nasze centrale. Określę przy tym w kilometrach 
długość wszystkich linii:
1. Wymieniona główna linia z trzema centralami przedstawiała długość 
................ 18 km
2. Od centrali dereszewickiej szła:
a) linia przez Łopczę do Petrykowa do mieszkania naszego radcy prawnego 
............ 16 km
b) linie przez Prypeć do folwarku i leśnictwa Sudzi-bor ................. 6 km
c) różne samoistne linie łączące centralę dereszewicką z różnymi punktami w 
samych Dereszewiczach, a więc: dom rodziców, gorzelnię, rektyfikację, ekonoma, 
stację kolejki - razem ................ 2 km
d) linia do leśniczówki na Kocieczne ...... 2 km
3. Takież samoistne linie od centrali bryniowskiej:
a) mieszkanie gorzelanego, leśniczego, kuchnia, garaż drezy-nowy 
................ l km
b) leśniczówka Bieżyn ........... 8 km
"*• Od centrali kopcewickiej odchodziła linia:
a) do leśnictwa w Sielutyczach ....... 10 km
b) różne samoistne linie z biura do mieszkań dyrektora, bu-chaltera, gospodarza 
fabryki i kolejki, sklepu udziałowego - razem ............... l km
Razem długość . . 64 km
więc całej linii, funkcjonującej w naszych dobrach, anej własnym kosztem, 
stanowiącej wyłączną własność
bez otrzymywania zezwoleń na tę budowę od władz państwowych stanowiła 64 km.
W jednej tylko sprawie musieliśmy się zwrócić z podaniem do zarządu kolejowego w 
Wilnie o zezwolenie przeprowadzenia naszego drutu przez plant kolejowy do naszej 
fabryki, co wymagało postawienia przez nas bardzo wysokich słupów z obydwu stron 
236 plantu kolejowego. Nasz drut musiał bowiem przechodzić ponad drutami 
kolejowymi, i to w oznaczonej wysokości. Zezwolenie powyższe otrzymaliśmy omal 
odręcznie.
Natomiast mieliśmy sporo trudności z otrzymaniem zezwolenia na przejazd naszych 
wagonetek z drzewem pod mostem kolejowym z jednej strony toru na drugi do 
fabryki. Dyrekcja kolejowa wileńska, do której należała linia poleska, nie mogła 
się zdecydować na wydanie odnośnego zezwolenia. Sprawa ta oparła się o 
Petersburg, skąd po przeprowadzeniu odpowiednich starań otrzymaliśmy ostatecznie 
zezwolenie, ułatwiające nam sprawę dowozu drzewa.
Na linii telefonicznej łączącej Dereszewicze przez rzekę z Su-dziborem miewałem 
częste przerwy, zwłaszcza w okresie wiosennym. Rzeka w Dereszewiczach była 
szeroka, drut telefoniczny był przerzucony przez rzekę z dwóch bardzo wysokich 
słupów, ustawionych po obu stronach rzeki. Drut ten pomimo bardzo silnego 
naciągnięcia zwisał, silne zaś wiatry i burze go przerywały. Poza tym przerywały 
go często w czasie wysokiego stanu wody na rzece przepływające pod nim barki z 
wysokimi masztami. W okresie tym dosyć uciążliwe było przeprowadzanie odnośnego 
remontu.
W projekcie naszym było jeszcze dalsze rozszerzenie linii telefonicznych, 
zmierzające do połączeń z najgłówniejszymi gajówkami, co przy tak wielkich 
przestrzeniach niepomiernie ułatwiałoby przeróżne sprawy dotyczące w pierwszym 
rzędzie ochrony lasów od wiosennych pożarów, które były istną plagą wobec 
serwitutu pastwiskowego4, obowiązującego nasze lasy na całej powierzchni 
majątku. Poza tym zaoszczędzałoby czas przy wydawaniu zarządzeń co do 
eksploatacji drzewa na okolicznych terenach. Nie mówiąc już o znacznym 
ułatwieniu polowań przez telefoniczne zawiadomienie naszych dworów o zasadzonych 
głuszcach lub otropio-nych w zimie odyńcach.
Niestety Wielka Wojna, a następnie rewolucja położyła kres nie tylko dalszym 
inwestycjom, lecz wytrąciła nas wszystkich z gniazd rodzinnych i całego kraju.
Pod koniec listopada Ruciowie organizowali duże, dwudnio*e polowanie z naganką 
na zające i lisy w lesie wolickim. W z polowaniem miały się odbywać też 
wieczorami tańce pod
4 Autor ma na myśli zaprószenie ognia przez wiejskich pastuchów maj
' '
prawo wstępu z bydłem do lasu dworskiego z tytułu serwitutu (służebności
wiacej relikt ustroju poddańczego).	- . , ,,
237
sławnej orkiestry Herszka z Płoskirowa. Na to parodniowe polowanie z tańcami 
Ruciowie oprócz sąsiedztwa miejscowego zaprosili panów z Polesia i Wileńszczyzny 
w celu nawiązania kontaktu południowych prowincji z północnymi. Płeć piękna na 
Wołyniu była liczniejsza od męskiej, toteż na te zabawy panie z północy nie były 
przez Ruciów proszone. Oprócz mnie był zaproszony Henio Gra-bowski, Staś Orda i 
Szachno z Inflant.
Przyjęcie bardzo było udane. Organizacja polowania pierwszorzędna, zwierzyny 
dużo, przyjemność wielka, gdyż polowano w pięknym lesie dębowym. Tańce, a 
zwłaszcza mazur z przymile-niem, jakiego bodaj w tej części Polski jedynie 
tańczono, przy muzyce niezrównanej Herszka z Żydkami. Tańce prowadził, o dziwo, 
na Wołyniu Szachno z północy. Niezrównane w mazurze były trzy siostry Rakowskie, 
bodaj była to jeszcze wyższa klasa od Sofinety i Leli. A obiady wieczorne w 
pięknych toaletach pań i panach we frakach, ze wznoszeniem toastów przez 
świetnych mówców, przy spożywaniu delicji przez Kowalewskiego przyrządzonych 
dopełniały przyjemność i urok bardzo miłej dwudniowej zabawy.
Zakończeniem były zaręczyny Szachny z Tunusią Ledóchow-ską, cioteczna siostrą 
Leli, córką Karola i Zofii z Czosnowskich. t
;r/r\>w *-'n vir; :•
• ' • ' '.fji •-. '.•''•*<'•// 3f-i•='.':": ,.i>.,iin--!jj{ ^-.^
>" :^ 'l'^^' :!' >S*' ..^
239
238
17 Rok 1903
Rozpoczął się rok 1903. Bogaty w przeżycia. Były chwile radosne były też 
bolesne, pełne niepokoju, zmartwień i trosk.
Do najbardziej radosnych należy zaliczyć najistotniejszy dla nas Polaków 
zamieszkałych na Litwie, Białej Rusi i Kijowszczyźnie akt zezwalający na 
swobodniejsze wyznawanie religii katolickiej w wy. mienionych prowincjach1. A 
więc obsadzanie opustoszałych kościołów przez kapłanów, odprawianie w nich 
nabożeństw, udzielanie sakramentów świętych, a nawet budowanie nowych kościołów.
Bardzo szczęśliwie się stało, że ojciec, przeczuwając jak gdyby
świeży powiew pomyślnego wiatru, przeprowadził przed paru laty gruntowny remont 
kościoła i plebanii w Petrykowie. Toteż gdy oficjalna wiadomość o wymienionych 
ulgach doszła do nas, wkrótce zaś potem dowiedzieliśmy o mianowaniu już świeżo 
wyświęconego księdza Józefa Skokowskiego na proboszcza parafii petrykow-skiej, 
dokończyliśmy w szybkim tempie ostatnich pociągnięć, zmierzających do 
wykończenia dodatkowych budynków gospodarczych przy plebanii. I rzeczywiście, z 
chwilą zakończenia wszelkich dodatkowych robót w kościele i plebanii przybył do 
Petrykowa nasz nowy młody proboszcz.
Ludność nie tylko katolicka, lecz nawet prawosławna i Żydzi z miasteczka, 
owacyjnie witała przybyłego kapłana; a gdy go bliżej poznali, tym więcej go 
czcili i uwielbiali. Był to asceta, świątobliwy, pracowity, dla siebie niczego 
nie żądał, a co miał, to biednym rozdawał, zawsze uśmiechnięty, każdego 
pocieszał, obdarzał, toteż ludzie masami się do niego garnęli.
Oczywiście w związku z przybyciem na stałe nowego proboszcza nabożeństwa w 
kaplicy dereszewickiej odbywały się znacznie częściej, nieraz parę razy w ciągu 
miesiąca, lecz tylko w dnie po wszednie. Wielka to była radość dla nas 
wszystkich we dworze oraz dla okolicznej ludności katolickiej.
Petryków było to miasteczko położone wśród dóbr należących dawniej do 
Chodkiewiczów, potomków hetmana, który osadzał w Petrykowie swoich jeńców 
Tatarów. Stąd ludność w Petryko1^6 odznaczała się wybitnie typem tatarskim. Byli 
oni wszyscy wyz°a nią prawosławnego. Większość trudniła się budową barek rzecz 
nych, rybołówstwem oraz handlem. Miasteczko jednak wyd*1
1 Głośny ukaz tolerancyjny Mikołaja II wydany został dopiero w 1905 f-" L 
naciskiem sił rewolucyjnych, o czym mowa jest w rozdziale 19. Nie wyklucz ,^ że 
już przed tą datą doszło na Białorusi do złagodzenia restrykcji wobec l"to1 
czego następstwem było obsadzenie parafii w Petrykowie.
niemała ilość inteligencji: doktorów, adwokatów, sędziów, którzy praktykowali w 
większych już miastach, zawsze jednak szczycili się swoim pochodzeniem z 
Petrykowa. Poza tak zwanymi mieszczanami oczywiście sporo było Żydów. Polaków 
zaś minimalna ilość: kilka osób z administracji dóbr petrykowskich. Dwór bowiem 
mieścił się w samym miasteczku, poza tym jeden adwokat oraz doktor Nawrocki, 
wzywany do Dereszewicz przy każdorazowym zachorowaniu kogokolwiek z pałacu, 
dworu, czy też folwarku. Doktor Nawro-cki, )^° °d dawna wielki przyjaciel całej 
naszej rodziny, bywał w Dereszewiczach na wszystkich uroczystościach rodzinnych 
oraz w czasie świat zimowych, wiosennych i letnich. Ponieważ był wielkim 
amatorem grywanego wówczas winta, z chwilą jego przyjazdu stale był przygotowany 
w małym saloniku zielony stolik kartowy, zachęcający obecnych do gry. Mój 
ojczulek lubił czasami zagrać w winta, grał dobrze, a biedny Nawrocki, gdy był 
jego partnerem, bardzo często od ojca obrywał. Tu zaznaczę, że gra w karty 
stanowiła pewien dochód lokaja domowego. Miał on zawsze w zapasie kilkanaście 
talii kart, gdy otrzymywał polecenie ustawienia stolika do gry, kładł zawsze na 
stoliku ze swego zapasu grę kart, czyli dwie talie i cztery kredki. Po 
skończonej partii osoby grające pozostawiały na stole dla służącego wartość 
dwóch talii z dodatkiem jednego rubla "na kredki", jak się mówiło. Karty już 
grane zwykle odprzedawał różnym osobom z administracji lub też w miasteczku po 
cenie zniżonej. W domach, gdzie grywano dużo, stanowiło to znaczny nieraz 
dochód. Nie było przyjęte grywać tymi kartami, którymi się grało dniem przedtem.
Doktor Nawrocki był mniej więcej w wieku mojego ojca, siwa-wy z dużą głową, małą 
bródka, wypiętym brzuszkiem, bardzo zawsze starannie i stosunkowo szykownie 
ubrany. Do Dereszewicz przyjeżdżał zwykle w żakiecie, ze sztywnym kołnierzykiem, 
jasnym zwykle wiązanym krawacie z wetkniętą w nim szpilką z główką perłową. W 
czasie wielkich upałów zamiast żakietu nosił kurtkę z surowego jedwabiu 
(czeczuńcza).
Po ukończeniu uniwersytetu w Kijowie osiadł na stałe w Petrykowie i przez całe 
życie nigdzie do żadnego większego miasta nie wyjeżdżał. Znał tylko jedno swoje 
miasto uniwersyteckie. Był jednak bardzo oczytany, korzystał z biblioteki 
dereszewickiej oraz ze wszystkich nowości literackich. Można było powiedzieć o 
nim, że wchłaniał w siebie wszystko, co było drukowane. Rozkoszował się
nimerą" i Przybyszewskim2. Interesował się spirytyzmem i lubił a ten temat 
dyskutować. Prenumerował kilka pism medycznych
warszawy i Kijowa. Duszę miał artystyczną i trochę też tworzył
(I9n mera" - czasopismo literackie ukazujące się w Warszawie w latach styc !907) 
pod redakcja Zenona Przesmyckiego; popularyzowało kierunek arty-b>'sz ^ ZWany 
modernizmem. Pionierem modernizmu w Polsce był Stanisław Przy-CWski (1864-1921), 
czynny na gruncie Krakowa w latach 1898-1900.
241
pędzlem na płótnie. Dwa jego obrazki figurowały na ścianie w saloniku. 
Przystojna dziewczyna wiejska powracająca z sierpem w ręku ze żniwa oraz 
siedząca na gałęzi wiewiórka, gryząca orzech trzymany w dwóch przednich łapkach.
Jako medyk niestety był słaby. Pamiętam niejednokrotnie jego odwiedziny do 
różnych chorych osób z rodziny. Oskultuje,'opuka na wszystkie strony, założy 
termometr i orzeka: "Och niedobrze tyfusik, tak tyfusik, typ, typ". Dał proszki 
salicylowe (ulubione jego lekarstwo), kilka godzin później ogląda znowu chorego, 
a gdy termometr po wymienionym lekarstwie wskazywał obniżenie temperatury 
zacierał ręce: "A co, pani Marszałkowo, nie mówiłem, to ba-
gatel, bagateli"
Nie lubił podróżować końmi w nocy do chorego. Bał się, by nie ukazał mu się w 
drodze duch, zwłaszcza gdy przejeżdżał w pobliżu cmentarza. Nieraz opowiadał 
historię, jak go przy mogiłkach w Makaryczach zatrzymała kobieta-duch: "w białej 
była kofcie, jak Boga kocham, pani Marszałkowo".
Wielką zasługą doktora była bezgraniczna dbałość o kościół w Petrykowie. I 
rzeczywiście, gdyby nie opieka jego, wszystkie sprzęty kościelne byłyby 
rozkradzione lub zniszczone, gdyż żadnego dozorcy przy kościele nie było. 
Nawrocki mieszkał w paru pokojach walącej się już plebanii, bardzo blisko 
kościoła położonej. Klucze od kościoła były w jego ręku. Bardzo często zaglądał 
do wnętrza, by sprawdzić, czy wszystko na miejscu. Od siebie najmował od czasu 
do czasu parę kobiet dla odkurzania wnętrza, wytrze-panią dywanów, 
przewietrzenia kilku starych ornatów.
Ogromna praca czekała naszego młodego proboszcza ze względu na obszar parafii, 
obejmującej około trzy czwarte części rozległego mozyrskiego powiatu i liczącej 
do dziesięciu tysięcy ludności katolickiej rozsianej po całej przestrzeni w 
małych względnie skupieniach. Większe skupienia katolickie były przy dworach, 
lecz i dwory były nieliczne. Najtrudniejszą i bardzo uciążliwą sprawą były dla 
proboszcza dojazdy do odległych od kościoła punktów, zwłaszcza w porze 
wiosennych rozlewów rzek, kiedy kilometrami wypadało z Panem Bogiem jechać do 
chorego, częściowo wózkiem, częściowo zaś łódeczką. Samo zaznajomienie się z 
osadami katolickimi i poznanie swoich parafian zajęło proboszczowi przesz ło pół 
roku. W niedziele i święta odprawiane zawsze były nabożeństwa w kościele 
petrykowskim, w dnie zaś powszednie zwykł6 proboszcz był w rozjazdach, a mszę 
świętą odprawiał wówczas, gdzie się dało. Miał na to odpowiednie zezwolenie od 
swojej w&-dzy duchownej. Przez pewien czas obsługiwał jeszcze sąsiedniąPa' 
rafię, położoną na północny wschód od Petrykowa z kościołem P*' rafiainym w 
Kopatkiewiczach, zanim nie zjechał do Kopatkiewic również świeżo wyświęcony 
ksiądz Bitny-Szlachto, świątobli^'
zacny kapłan.
Staraliśmy się naszemu proboszczów możliwie ułatwić życl
Ojciec mój ofiarował mu jednokonną bryczkę z uprzężą. Rucio bardzo dobrego, 
mocnego konia. Ja zaś jedną z lepszych krów i Łopczy, którą w okresach, gdy się 
zapuszczała, zamieniałem na inną. Poza tym nasze trzy dwory dowoziły do plebanii 
całą potrzebną roczną tak zwaną ordynarię dla przeżywienia księdza oraz służby 
kościelnej. Łopcza dostarczała potrzebną ilość owsa i siana na przekarmienie 
żywego inwentarza. Całą bielizną kościelną i osobistą proboszcza, tj. szyciem, 
reperacją i praniem, opiekowała się jnoja Pani. Oczywiście od razu okazał się 
brak wielu niezbędnych sprzętów kościelnych, których dostarczeniem przeważnie z 
Warszawy zajęły się nasze trzy panie. Ksiądz Skokowski osobiście żył jak asceta. 
Dla siebie nie żądał niczego, a co wpłynęło od zamożniejszych parafian osobiście 
dla niego, rozdawał niezwłocznie biednej ludności. Jeździł, pracował, nawracał, 
pocieszał, nauczał, nakarmił, nieraz dziesiątki ludzi u siebie na plebanii 
przenocował. Toteż ludność tłumnie do niego się garnęła, a uważano go za 
świętego. Doktor Nawrocki nie znajdował wprost słów uznania dla swego 
proboszcza, zarzucał mu jedynie, że nie gra w winta.
Równocześnie we wszystkich naszych folwarkach pootwieraliśmy szkółki, w których 
częściowo miejscowe panienki, częściowo zaś sprowadzony fachowy element dawał 
początki nauki polskiego i religii dzieciom służby dworskiej i kolonistów 
miejscowych wyznania rzymsko-katolickiego. Wśród personelu nauczycielskiego był 
w jednej ze szkółek młody jeszcze człowiek, nazwiskiem Krasno-piór. Dziwak, 
małego wzrostu, w długim do kolan czarnym surducie, ofiara zarówno kolegów, jak 
i dziatwy. Lubił swój fach i umiejętnie dzieciarnię uczył. Opiekę i nadzór nad 
tymi szkółkami objęły nasze panie - Lela i Maduszka.
Przechodzę do drugiego radosnego przeżycia w roku bieżącym. Była to zbliżająca 
się chwila ponownego powiększenia rodzinki. Według naszych obliczeń ewenement 
ten miał nastąpić w ostatnich dniach lutego. Znajoma nasza z roku ubiegłego 
mądra dama, pani Kośmiderska, od paru dni już zjechała z Warszawy, zaś doktor 
Sękowski zapowiedział swój przyjazd mniej więcej w dziesięć dni po przybyciu 
mądrej pani.
Od tygodnia mieliśmy u siebie bardzo miłego i kochanego gościa. Zjechał na kilka 
tygodni wypoczynku kochany nasz przyjaciel Popowski, w sukience kapłańskiej, 
jako kleryk już czwartego kursu seminarium petersburskiego. Wobec spodziewanego 
ewenementu ulokowaliśmy Popowskiego w domu rodziców, gdzie tylko sypiał. Cały 
zaś czas w ciągu dnia spędzał u nas.
. Zwykł przesiadywać w naszym białorniebieskim salonie, ze sto-
J jcą przed nim na stole szklanką mocnej czarnej kawy, kładąc nie-
yiczone ilości przeróżnych pasjansów. Lubił bardzo przekomarzać
*5 2 Kośmiderska. Wypalał mi niezliczone ilości grubych papiero-
°w z bardzo mocnego tytoniu francuskiego zwanego kaporalem.
leszyłem się z jego pobytu, bo i Maduszka w czasie moich wyjaz-
~~ A Kieniewicz, Nad Prypecią...
T.
243
242
dów gospodarczych, a nie mogąc sama się bardzo ruszać, miała przynajmniej w domu 
towarzystwo Popowskiego do rozmowy lub
do głośnego czytania.
Ruciowie bawili w Warszawie, i to bardzo szczęśliwie ze wzgle. du na biedną 
Lelę, dla której ewentualne przyjście na świat u nas drugiego dziecka było nową 
tragedią i torturą. Klosia z Dziunia była na dokończenie studiów częściowo w 
Warszawie, częściowo w Chyliczkach pod Warszawą. Rodzice spędzali zimę w domu. 
Ojczulek łykał dalej homeopatyczne pigułki, które właściwie niewiele pomagały. 
Czuł się nawet może nieco lepiej, lecz zło w organiz-mię tkwiło nadal. Zwykle z 
Popowskim szliśmy na podwieczorek do starego domu, by dotrzymać trochę 
towarzystwa osamotnionym bardzo rodzicom.
W oczekiwaniu na nasze przyjście ojczulek z mamusią przy okrągłym stole w 
czerwonym salonie pod lampą grywali w tak zwane pałeczki, a mamuś nasza bardzo z 
przegranej była nierada. Ojczulek zaś lubił przy kartach mamę podrażnić. "Nim 
co, przyjm to" - zwykł mawiać, gdy rozpoczynał grę.
Wobec spodziewanego powiększenia się naszej rodziny robiło się już w naszym 
domku ciasnawo. Obydwa nasze gościnne pokoje zostały zajęte przez Herutka z 
mamką i nianią. Nowy kawaler lub panna ze swoją ewentualną świtą będzie 
potrzebować również dla siebie pokoju, toteż postanowiliśmy dobudować do naszej 
małej chałupki odpowiednie skrzydło ze wszelkimi wygodami obliczonymi specjalnie 
dla dzieci. Cały materiał drzewny był już przygotowany zawczasu na porębach w 
lesie oraz przy tartaku w Kopcewi-czach i obecnie zwożono go na miejsce budowy. 
Obliczałem, że za rok dobudówka będzie doprowadzona do stanu zamieszkania. --
,:^^v,-,ł Hoktór Sekowski, którego ulokowaliśm
-*,, "A
Reytana i Isi Lubańskiej, którzy mieli być rodzicami chrzestnymi nowo 
narodzonego chłopaczka. Na matkę chrzestną była już od da-^ma proszona Isia, zaś 
wuj Reytan, gdy byliśmy ostatnio w Hro-szówce, sam wyraził chęć trzymania do 
chrztu świętego pierwsze-op po Herusiu naszego maleństwa. Wysłany więc został do 
wuja Reytana odpowiedniej treści telegram, przypominający mu wyrażone przez 
niego osobiście życzenia. Poszły jeszcze ponadto telegramy do Bolcienik, 
Warszawy, Nowosiółek itp.
Kochany Popowski ubolewał, że jeszcze niestety nie może udzielać sakramentów 
świętych, kończył się przy tym jego urlop seminaryjny. Z wielkim smutkiem 
pożegnał się z nami, obiecując przyjechać w czasie wakacji letnich.
Sekowski nazajutrz po ewenemencie odjechał. Mądra pani około dziesięciu dni 
jeszcze u nas zabawiła. Najsłodsza Maduszka bardzo szybko powracała do sił.
W połowie marca odbyły się chrzciny naszego małego w niebieskim salonie starego 
domu. Ex re [z powodu - łac.] wuja Rey-tana otrzymał na chrzcie świętym imię 
Józefa. Obecni byli Wawrzyńcowie z Janiusią, wróciła też z Warszawy Klosia z 
Dziu-nieczką.
Lada dzień mieli też powrócić Ruciowie. Cudowna była pogoda słoneczna i bardzo 
wczesna wiosna. Przypominam sobie, że z wu-
"iim oi/^^m i AY/aTurfyirtir^m cf^a/^^rf^Ts^alicfTTłr r\r
Lekkij pan był nazwany przez Moroza Kaszowski, gdyż spra\v nie i z wielką 
umiejętnością podchodził do głuszców. "A może de. reszewickij pan pojedzie w 
koleso i wy panoczku razem potapitie się tam w hriazi" [dereszewicki pan 
pojedzie kołami... utopicie się tam w błocie - białorus.]. Takie były zwykle 
propozycje Morozj najczęściej przez nas przyjmowane bez zmian. On bowiem wigl 
dział najlepiej, gdzie są zasadzone głuszce, lub dokąd można jechać na pewniaka 
i gdzie w jakim punkcie na drodze oczekiwać będzie na przyjazd gości odnośny 
gajowy. Tym konferencjom odby. wającym się w kredensie lub w drzwiach pomiędzy 
kredensem a jadalnym pokojem w Bryniewie przysłuchiwał się zwykle kamerdyner 
Ruciów, Ignacy Bieniak. Wołano na niego zwykle lgnąc, Olu-tek zaś go przezwał 
"niespaczem". Dlaczego nadano mu takie przezwisko i po co przysłuchiwał się, do 
jakiego rewiru na polowanie ma jechać w nocy ten lub inny gość? A więc dlatego, 
że Ignacy Bieniak, chłopak jeszcze młody, lecz już żonaty i obarczony kilkor-
giem dzieci, Ślązak z kolonii bryniowskiej, wzięty od lat chłopię, cych do 
kredensu, awansowany następnie na kamerdynera, nasłuchał się przez szereg lat 
konwersacji prowadzonych przez nas z Morozem. Wiedział więc doskonale, jak 
daleko od domu położony jest rewir, do którego ma dnia dzisiejszego jechać 
powiedzmy Kaszowski, i ile czasu wymagać będzie jazda w nocy do danegi rewiru, a 
w związku z tym, o której godzinie, aby zdążyć do mei należy gościa obudzić, by 
miał czas się ubrać i w porę go wyp wić. A ponieważ w czasie głównego sezonu 
myśliwskiego każde; myśliwego należało budzić o innej godzinie nocnej, w 
zależnoś od odległości rewirów, Ignacy sam wiedział doskonale, że daneg| dnia 
Kaszowskiego trzeba obudzić o pierwszej, zaś pana deresze ckiego trzeba budzić 
wcześniej, gdyż o dwunastej, a doktora starczy obudzić parę minut po drugiej, 
zaledwie bowiem ma czi ry kilometry do przejechania, i to po dobrej drodze.
Ponieważ myśliwi wyjeżdżający najpóźniej powracali zwyl z polowania 
najwcześniej, nieraz już między godziną czwartą i pią: tą, trzeba więc było już 
tego pierwszego gościa przyjąć, mieć już przygotowane dla niego ranne śniadanie: 
kawę z przeróżnymi przystawkami, wyśmienite bułeczki i ciasta, niektórzy lubili 
wypić po parę kieliszków wyborowej starki. Te ranne śniadania przeciągał)' się; 
najczęściej ten, co przyjechał pierwszy, pragnął doczekać się powrotu 
ostatniego, by się pochwalić swoim upolowanym głuszcem, a jeśli go spłoszył, to 
w duszy się cieszył z ewentualnego niepowodzenia współtowarzysza. Był zwyczaj, 
że myśliwy powracający z polowania wieszał na gwoździu przy ganeczku 
kredensowy*11 swoje trofeum. Nadjeżdżający następni myśliwi z daleka już 
spostrzegli, czy wisi przy ścianie kredensowej głuszec, czy też, powiL' dzmy, 
Stankiewicz powrócił znowu bez głuszca, a jeśli z głuszcetft to czyj głuszec 
piękniejszy i który wart więcej.
Ignacy więc każdego upolowanego głuszca zaraz po powróci
^"PB|r
246
21. Tokujmy głuszec. Fotografia z 1913 r.
danego myśliwego ważył, przez dziób przeciągał sznurek lub cień ki drut, na 
którym zawieszał dane trofeum. Waga zabitego ptaka wahała się od 8 do 12 funtów. 
Ja swoich nie ważyłem, zdawało n" się śmieszne przywiązywanie znaczenia do wagi 
zabitego ptak2 Oprócz głuszców przywożone były często cietrzewie, rzadziej niL 
co słonki lub kaczorki upolowane w drodze powrotnej. A ile to było przekomarzeń 
i sprzeczek nad pięknością tego lub tamteg okazu!
A biedny Ignacy, pomyśleć tylko, kiedy miał czas na ^ w nocy bowiem wcale się 
nie kładł, i ile takich nocy całkowi0
•ą{irj"':": -Ł
247
• Lela Kieniewiczowa z zabitym głuszcem. Fotografia z 1913 r.
bezsennych spędzał w ciągu parotygodniowego wiosennego wskiego sezonu. Na tych 
podstawach kamerdyner Ignacy zost; przez Kaszowskiego przezwany "niespaczem".
Co prawda zarówno Rucio, jak i ja w czasie polowań z gościn z wieczora zaledwie 
na parę godzin snu mogliśmy sobie pozwolić Jako gospodarze wyjeżdżaliśmy 
najczęściej do rewirów najdą] szych, a więc najwcześniej, z rana zaś, gdy 
wszyscy po powrocie śniadaniu i przeróżnych pogwarkach układali się do snu aż do 
pory obiadowej, ja z Ruciem najczęściej wyjeżdżaliśmy do Kopcewicj lub też Rucio 
załatwiał swoje sprawy gospodarcze w Bryniewie, j; zaś odjeżdżałem do 
Dereszewicz, stamtąd innymi końmi nieraz dc Łopczy, by znowu na wieczór lub już 
wprost w nocy powrócić do Bryniewa. Goście zwykle po wyspaniu się, spożyciu 
obiadu, roz mowie ewentualnie z paniami, krótkiej przechadzce po ogrodzie około 
godziny szóstej zwykle wyjeżdżali do lasu lub błotek na ciąg słonek, z których 
powracało się już po ciemku na kolację do domu
W ogóle w tym sezonie moja biedna Maduszka rzadko mnie wi dywała w domu. 
Ogromnie się zawsze cieszyła, gdy doznałem przyjemnych wrażeń myśliwskich i w 
wyjątkowych tylko wypad kach popiskiwała, gdy moja nieobecność w domu 
przekraczała już większe granice.
Niedosypiane noce w czasie mojej młodości odzwyczaiły moją naturę od potrzeby 
dłuższego wysypiania się. Do późnej starości wystarczało mi najzupełniej sześć, 
najwyżej do siedmiu, godzin snu. Budziłem się zawsze sam w razie potrzeby o 
każdej porze no cnej lub rannej; a po obudzeniu się od razu podejmowałem się z 
łóżka, nie uznając zwyczaju wylegiwania się. Przetrzymywałem się ściśle zasady 
następującego czterowiersza:
Pięć godzin snu potrzebuje i stary, i miody, Sześć kupiec, siedem szlachcic dla 
swojej wygody, W osiem wyśpi się nawet chory należycie, A kto chce spać dłużej, 
niech śpi całe życie!
W Kopcewiczach montowanie nadchodzących z Berlina ma-szyn postępowało w szybkim 
tempie. Na tartaku robota, jak si? mówi, kipiała! Lukstenek okazał się bardzo 
użytecznym, nad wyraz sumiennym i uczciwym pracownikiem. Jako typowy Łotysz by' 
zwykle ponury, nigdy najmniejszego uśmiechu na twarzy i okrop nie obraźliwy. 
Byliśmy jednak z niego bardzo zadowoleni.
U nas w domu, jak to zwykle przy dwojgu małych dzieci, stal)
niepokój: jedno kaszle, drugie ma biedę z brzuszkiem. Stara niani
okazała się uparta i wielkim brudasem, za to mamka Józia, r°^z°n
siostra Gratkowej, pierwszorzędną była karmicielką, natomiast y
tkowa traciła z dnia na dzień pokarm i trzeba było zdecydować
na rozstanie się z nią i wyszukanie odpowiedniej bony do naszL"
pierworodnego.	jL.
Toteż Maduszka moja najdroższa przechodziła niezliczone
249
okoje i chwile trwogi, na domiar dostała ostrej anginy z wysoka
P jjjperatura, zmuszona więc była położyć się do łóżka i w ogóle
•zolować siebie od dzieci. Na mnie więc leżał obowiązek wglądania
życie dziecinne, co często kończyło się dramatycznie: czyli moja
rytacja, a potokami łez w babińcu.
w" międzyczasie zjechał na cały okres wakacyjny kochany Po-oOwski, przeszedł już 
był na ostatni kurs seminarium. W roku więc nrzyszłym zapewne otrzyma święcenia 
kapłańskie. Mieszkał na dole w Lelówce, na posiłki przychodził do nas. Z Klosią 
prowadził długie rozmowy w języku francuskim na tematy pedagogiczne. Nie lubił 
słońca, toteż dopiero o zachodzie decydował się na przechadzkę po parku, lecz i 
to na bardzo krótko. Panicznie się bał żab i węży. Na widok podskakującej 
ropuchy lub nawet niewielkiej żabki niemal omdlewał z przerażenia. Pamiętam, jak 
Herutek otrzymał od którejś z ciotek zabawkę w postaci żabki, która po 
odpowiednim nakręceniu parokrotnie po równej podłodze skakała. Miałem kłopot z 
Popowskim, gdy zemdlał zobaczywszy metalową żabę skacząca po nakręceniu tej 
zabawki przeze mnie.
Asystował też często ciotce Mikulskiej w dyskusjach religijnych. Ciocia bardzo 
lubiła z nim rozmawiać o księżach, a zwłaszcza o jezuitach krakowskich. 
Zarzucała mu jedynie palenie w jej towarzystwie. Tolerowała bowiem .jedynie, gdy 
naukochańszy Dżirolli, jak ojczulka zwykła nazywać, zapalał w jej obecności 
papierosa.
Wielkim dla nas zmartwieniem był od pewnego czasu pogarszający się stan zdrowia 
naszego ojca. Coraz to nowe wskazówki przysyłane przez homeopatę z Lozanny, ż 
którym mama stale korespondowała, nie przynosiły pożądanego skutku, bóle zaś 
wewnętrzne coraz się wzmagały. Wzbraniał się biedny ojczulek. Uległ wreszcie 
prośbom całej rodziny i zgodził się ostatecznie jechać. Jechali do Lozanny z 
przestankami, zatrzymując się po parę dni w Warszawę i Berlinie. W drodze 
nastąpiło znaczne pogorszenie. Zwątpił ojciec w skuteczność leczenia choroby 
homeopatią, zaprojektował więc już w drodze zajechać pierwej do Genewy i tam się 
z profesorem Laskowskim3 naradzić, czy w ogóle warto się takiej poddawać kuracji 
homeopatycznej. Szczęśliwie się stało, że zajechali rodzice do Genewy. Laskowski 
bowiem, nie badając ojca, wypowiedział swoje 2danie. Jeżeli tylu wybitnych 
lekarzy warszawskich i berlińskich postawiło jednomyślną diagnozę: - złośliwego 
nowotworu w kisz-ce stolcowej, nie podjęło się jednak użycia jedynego w takich 
wypadkach środka radykalnego - to jest operacji, to widocznie oba-^iali się, że 
wycieńczony organizm przy podeszłym weku nie wy-rzytna tak poważnej operacji. 
Homeopatią w danym wypadku to
foku
Zygmunt Laskowski (1841-1928), uczestnik organizacji narodowej 1863 w Warszawie, 
zrobił doktorat medycyny na emigracji w Paryżu, od 1875 r. esor anatomii w 
szkole lekarskiej w Genewie. Współpracownik Muzeum w Ra-
środek niewinny. Nie zaszkodzi, lecz pomóc nie może. Następu. jącą radą jedynie 
mogę służyć Panu. Proszę jechać do Berna do profesora Kochera4, największa to 
dzisiaj sława europejska, jeśli on podejmie się dokonania operacji usunięcia 
złośliwego nowotworu to śmiało z całkowitą ufnością można jemu zawierzyć".
Następnego dnia nie zajeżdżając do Lozanny, przybyli rodzice d0 250 Berna. 
Zatrzymali się w największym hotelu Bernerhof na pierwszym piętrze. Bardzo 
szczęśliwie się stało, że w tymże hotelu na parterze w kilku pokojach profesor 
Kocher nie tylko przyjmował przyjezdnych pacjentów, lecz nawet dokonywał 
wszelkiego rodzaju operacji. Niestety, profesor nie był obecny w mieście, został 
bowiem wezwany do królowej Grecji i nie wiedziano dokładnie, kiedy powróci. 
Widział się jedynie ojciec z jego asystentem, rodzonym synem sławnego Kochera, 
który nie interesując się przyjezdnym pacjentem polecił czekać na powrót 
profesora. Mijały dnie i tygodnie, profesor powracał kilkakrotnie i wyjeżdżał w 
innym kierunku, nie miał chwili czasu na obejrzenie przybyłego do niego z daleka 
pacjenta. Ojciec tracił cierpliwość, już chciał powracać do domu, jedynie na 
błagalne prośby mamusi zgodził się czekać na powrót. Nareszcie pewnego dnia bez 
zapowiadania zjawił się profesor z asystentem synem swoim w numerze rodziców. 
Bardzo szczegółowo zbadał ojca, rozpytując o wszystkie szczegóły choroby i 
dlaczego nie operowano go w Warszawie lub Berlinie, po czym zwracając się do 
mamy spokojnym i pewnym siebie głosem wypowiedział swoje zdanie: "Niech pani 
będzie spokojna, operacja da się zrobić i mąż pani wyzdrowieje i sporo lat 
jeszcze żyć będzie". Wypowiedziane to było tak pewnym głosem, przy tym profesor 
zrobił tak sympatyczne wrażenie i wzbudził tyle ufności, że ojciec bez namysłu 
zdecydował się na operację. Na razie jednak profesor nie mógł określić jej 
terminu wobec paru wyjazdów do Włoch i Francji. Prawdopodobnie da to się zrobić 
za dziesięć dni, mój zaś asystent kilka dni przed terminem odwiedzi pana i 
poczyni wszystkie potrzebne przed operacją zabiegi. Ze słowami: "Proszę być 
dobrej myśli i być pewnym, że operacja się uda", pożegnał rodziców. Tegoż dnia 
mama wysłała do nas wszystkich depesze o mającej się odbyć operacji w terminie 
dziesięciodniowym.
Zaraz po otrzymaniu wymienionej wiadomości Rucio pojechał do Mińska dla 
wyrobienia zagranicznych paszportów dla siebie, Leli, Kłosi i mnie, 
postanowiliśmy bowiem w tych tak ciężkich chwilach być przy ojcu, a i mamusię 
nerwowo podtrzymać. Madu-szka moja niestety wobec ciągłych niedomagań dzieciaków 
na' szych nie mogła domu opuścić. Z Mińska Rucio zadepeszował, & paszporta 
wyrobił i że oczekiwać na nasz przyjazd będzie w Warszawie. Dołączyła się do nas 
w Warszawie Isia, otrzymaliśmy również zawiadomienie od Zosi, że z Wilna 
wyjeżdża via Berlin o°
. 4 Emil Kocher (1841-1917) był właścicielem kliniki chirurgicznej w Bernie-
Rerna. Natomiast Lela na razie pozostała u matki w Warszawie • miała w razie 
wezwania jej przez Rucia sama do Berna przyjechać. Wyjechaliśmy więc z Warszawy 
w cztery osoby: Klosia, Ru-Ho Isia i ja. Prawie jednocześnie zjechaliśmy się z 
Zosią. Z rozczuleniem i łzami w oczach witani przez kochanego biednego ojczulka 
a właściwe jeszcze biedniejszą naszą mateczkę. O terminie ma-iaćej się odbyć 
operacji nie było jeszcze wiadomo. Profesor nadal 251 Lł nieobecny.
Gdy pociąg nasz przekroczył granicę szwajcarską, spodziewałem się ujrzeć pasma 
wysokich górskich wierzchołków śniegiem pokrytych- A tu tymczasem gór ani śladu, 
niewielkie pagóreczki, pokryte karłowatym drzewostanem. Byłem więc zawiedziony. 
Co zaś do Berna, miasta stołecznego Szwajcarii, to byłem zbudowany porządkiem, 
czystością ulic oraz grzecznością ludności* W jednym tylko punkcie miasta 
widziałem stojącego na środku jezdni policjanta w czapce mundurowej, kierującego 
ruchem różnorodnych wehikułów. Szwajcar w ogóle pojąć nie może, że w innych 
państwach na każdym placu, rogach ulic i w ogóle co krok widzi się moc policji. 
Czyżby ci ludzie nie mogli korzystniej dla swojej ojczyzny pracować? zadają 
pytanie. Wojska absolutnie się nie widzi. Każden mężczyzna w dojrzałym wieku 
odbył przeszkolenie wojskowe i posiada u siebie w domu umundurowanie i odnośną 
broń wojskową, ale to na wypadek wojny europejskiej dla ochrony swoich granic. A 
jaka ludność uczciwa. Kradzież w tym kraju jest nie do pomyślenia. Ruch pieszy w 
mieście duży, załatwiają transakcje lub inne różne sprawy. Poza tym sporo 
przyjezdnych turystów. W centrum miasta na obszernym placu otoczonym ze 
wszystkich stron kamienicami mieści się rynek, na którym można nabyć omal 
wszystko, co miejscowemu człowiekowi potrzeba, z przewaga produktów 
żywnościowych. Ogromne koła młyńskie wybornych serów szwajcarskich, wyroby 
cukiernicze, najlepsza na świecie czekolada, gorące kasztany, parówki i wiele 
innych smakowitości. Punktualnie o godzinie dwunastej zegar z wieży głównego 
tumu wybija godzinę. Wówczas miasto zamiera. Godzina przerwy na drugie 
śniadanie. Obiad cała ludność spożywa wieczorem po zakończeniu pracy. Cały 
personel z głównego rynku również wyruszył do swoich mieszkań, pozostawiwszy bez 
żadnej opieki stragany z przeróżnym towarem, na niektórych można było zobaczyć 
kasetki z pieniędzmi. Pośrodku zaś rynku roje dzieci w przerwie między lekcjami, 
wybiegłszy z przylegających zabudowań szkolnych, gonią się, biegają, mocują, 
śmieją, przyglądają nieraz leżącym na straganach towarom. Stawałem nieraz na 
stronie lub przechodzi-,eni przez rynek o tej porze wyłącznie, by sprawdzić, czy 
rzeczywiście w tym małym kraiku, wśród dzieci od ośmiu lat począwszy, Panuje tak 
wielka uczciwość. Nie zdarzyło mi się zobaczyć, by *eciak palcem dotknął ciastka 
lub zabawki, przed którą oczęta mu z zachwytu. Szczęśliwy kraj! szczęśliwi 
ludzie! A jed-
nak spotykałem wśród Szwajcarów niesympatyczne rysy charakte ru. Przede 
wszystkim szorstkość i gburowatość, brak tolerancji re. ligijnej. Północna i 
środkowa część kraju wyznawała przeważnie religię kalwińską. Na katolików 
ludność spoglądała niemiły^ okiem. W Bernie był jeden kościół katolicki, jednak 
stale zamknie, ty. Przy kościele paru księży, na ulicy ubranych po cywilnemu 252 
Msze święte codziennie się odprawiały w dolnym kościele p drzwiach zamkniętych.
Turystów wszelkich narodowości, z przewaga jednak Anglj. ków, ilość stale była 
liczna. Toteż w naszym Bernerhofie wszystkie prawie pokoje stale były zajęte. 
Kuchnia hotelowa wyśmienita, śniadania o dwunastej, obiad o siódmej wieczorem. 
Usługa pierwszorzędna. Szwajcarzy słyną jako specjaliści hotelarze. Na wieczorne 
posiłki panowie schodzili w smokingach, panie w sukniach pół-wieczorowych. Ranne 
śniadania przynoszono dla nas wszystkich na górę do większego pokoju zajmowanego 
przez Rucia. Śniadanie składało się, co kto wolał: z kawy, czekolady lub herbaty 
z wielką ilością różnych przystawek: ciast, serów, miodu i dżemów. Poza tym 
przed śniadaniem Rucio wyskakiwał zwykle na miasto i przynosił we wszystkich 
kieszeniach ubrania i palta gorące kasztany, sprzedawane wprost z piecyków 
umieszczonych na różnych rogach ulic. Osobliwością Berna była w centrum miasta 
głęboka fosa, w której spacerowały trzy niedźwiedzie. Publiczność przechodząc w 
pobliżu skręcała zwykle ku fosie i rzucała niedźwiadkom różne smaczne łakocie. 
Stale w fosie były trzy niedźwiedzie, ani mniej, ani więcej. A to ze względu na 
herb miasta Berna, mający na swej tarczy właśnie trzy niedźwiedzie. Odznaczał 
się jeszcze Bern swoim tumem gotyckim. Przecudne w nim były organy. Odbywały się 
tam raz w tygodniu koncerty. Grywali często na tych organach przyjezdni sławni 
muzycy.
Nareszcie pewnego dnia zjawił się w rannych godzinach młody Kocher z 
pielęgniarką, przydzieloną wyłącznie do ojca na cały okres przed- i 
pooperacyjny, pobieżnie opatrzył ojca i oznajmił, że profesor wyznaczył termin 
operacji na dzień pojutrzejszy na godz. 8 rano w klinice na dole. Oznajmił przy 
tym, że jeśli rodzina życzy sobie, to profesor zezwala jej asystować przebiegowi 
operacji z pokoju obok sali operacyjnej przy drzwiach do sali otwartych. 
Zdziwiliśmy się niezmiernie tak oryginalnemu zaproszeniu, jak gdyby na jakie 
widowisko, zdumieniem zaś ogarnęło nas urządzenie całej kliniki. Zajmowała ona 
zwykły apartament hotelowy, składający si? z czterech pokoi. Pierwsze dwa, przez 
które wchodziło się do w niki z korytarza hotelowego, stanowiły poczekalnię i 
pokój przyj? profesora, z którego wchodziło się do niewielkiego pokoju opati"1* 
kowego, za nim zaś był pokój nieco większy, zwany salą operacfl na. Oba te 
ostatnie pokoje niczym się nie różniły od pierwszyc_ Na ścianach papierowe 
tapety kwiatowe w ciemnym kolorze, P dłoga - zwykła posadzka niezbyt dawno 
froterowana, przy sc
ch jjjjka szafek z instrumentami chirurgicznymi, umywalka z kra
nami; pośrodku naprzeciwko drzwi wejściowych stół operacyjny
laiku taboretami. Pod stołem linoleum. Sala operacyjna otapeto-
ana papierem, nie wiadomo przed ilu laty, nie do pomyślenia
naszych warunkach. Przecież przy otworzeniu jamy brzusznej
lub w ogóle rany - zakażenie, przeróżne komplikacje, kończące
się bardzo często śmiercią! Tu zaś w tym cudownym górskim kli- 253
macie nie ma złośliwych, chorobotwórczych bakterii, objaśniał
nam już po operacji młody Kocher, gdyśmy z nim poruszyli tą
sprawę. W przeddzień operacji sprowadziliśmy księdza. Nasz bied
ny ojczulek spowiadał się i przyjął komunię św. Gdy następnego
dnia z dołu przyszła asystentka i oznajmiła, że wszystko do operacji
przygotowano, ojczulek wstał z kanapy, uściskał mamusię i nas
wszystkich i swoim zwykłym krokiem, nie pozwolił, by mu rękę
podano, schodził w szlafroku do sali operacyjnej. Nie pozwoliliśmy
mamusi iść z nim. Pozostała zapłakana na górze w towarzystwie
Kłosi. Zaś Zosia, Isia, Rucio i ja zeszliśmy na dół i ukląkłszy w poko
ju opatrunkowym, mając wprost przed sobą stół operacyjny, z ksia-	,,,
żkami do nabożeństwa, przez cały czas trwania operacji odmawia
liśmy cicho półszeptem przeróżne modlitwy i litanie. Ojciec po
otrzymaniu narkozy wyjątkowo szybko zasnął, nie mógł oczywiście
się ruszać, mając wszystkie członki odpowiednio skrępowane, głę
boko oddychał, chwilami przez sen jęczał. Spojrzałem na zegarek.
Od chwili pierwszego cięcia dokonanego przez profesora do chwi
li ostatecznego odłożenia przez niego chirurgicznego instrumentu
minęło równo trzy i pół godziny. Tyle czasu trwała operacja rozpo
częta głębokim i długim cięciem z tyłu nieco poniżej kości ogono
wej, wycinanie oraz przeróżne skrobanie w otwartej ranie złośli
wego tumom ulokowanego .w górnej części kiszki stolcowej.
si
Najdłużej zaś trwało zaszywanie i zszywanie kiszki poprzez względnie wąski 
zewnętrzny otwór. Podziwialiśmy Kochera, człowieka w wieku zapewne około 
sześćdziesięciu lat, mocno szpakowatego, lecz prędki w ruchach, który przez trzy 
godziny przeszło siedział na wysokim stołku, z głową pochyloną nisko nad 
operowanym obiektem, pracując rękoma w gumowych rękawiczkach; coraz to 
odrzucając jeden instrument, aby od asystenta otrzymać dru-81 przez siebie 
zapotrzebowany. Stale półgłosem do asystentów przemawiał, jak gdyby tłumaczył, 
co w danej chwili wykonuje swo-lmi intrumentami. Nareszcie podniósł głowę, 
wyprostował tułów, szedł z tabureta. Obejrzał się, spojrzał na nas stojących we 
rzwiach i odezwał się: "So alles ist fertig. Oh, er wird noch lange Q P1- Morgen 
komme ich oben" [A więc wszystko skończone. ię Zie ^? ^8°- Jutro PrzYJdę na górę 
- niem.]. Ukłoniliśmy ies Z ^a'a' Siostry poszły do mamusi, ja zaś z Kuciem 
zostaliśmy się ^2C> ^ doczekać się chwili zdjęcia chorego ze stołu i przynie-Z(j 
,la 8° na noszach na górę. Dużo minęło jeszcze chwil, zanim 31 odezwać się po 
narkozie. Pewien czas siedział przy chorym
młody Kocher, czuwając nad pulsem, przekazawszy następnie
czynność pielęgniarce. Kilka razy jednak w ciągu dnia wpadał n^
chwilę, by skontrolować stan chorego. Uklękliśmy wszyscy pr?a
łóżku i odmawialiśmy głośno litanię dziękczynną na intencje rv
chłego powrotu do zdrowia chorego. Mocno niesympatyczna pZ
lęgniarka wyglądała bardzo zdziwiona naszym zachowaniem się
254 '	Stosownie do zapowiedzi w dniu następnym około połudi^
przybył profesor sam bez eskorty. Biedny ojczulek widocznie bar
dzo cierpiał, gdyż stękał i jęczał chwilami, był jednak przytomny
i na pytania doktora głosem normalnym odpowiadał. Profesor prze.
konawszy się, że puls i temperatura normalne, zwrócił się <j0
mamy w języku francuskim, uspokajając ją, że ojciec wyjątkowo
dobrze zniósł właściwie bardzo ciężką operację, że za jakiś miesiąc
prawdopodobnie będzie już mógł powrócić do domu. Tak łagod
nie i przyjemnie uspokojająco na nas wszystkich, zwłaszcza na
mamę, oddziaływał, że serdecznie mu za jego słowa dziękowaliś
my. W międzyczasie dowiedzieliśmy się, że znowu ma przed sobą
kilka wyjazdów za granicę, a gdy wyraziliśmy zdziwienie, że w tym
j wieku tak bardzo ciężko pracuje, odrzekł, że gdyby nie ta praca, to
G bym na pewno już nie żył. "Za to w lecie cały miesiąc wypoczy-
wam wysoko w górach". "A na czym polega wypoczynek pana dok
tora?" zapytuje Rucio. "Chodzę pieszo w górach z jednym swoim
uczniem przez cały miesiąc od jednego osiedla do drugiego i ope
ruję biednym mieszkańcom wole; w ciągu miesiąca zwykle około
trzystu operacji takich wykonuję". "Ależ to okropna praca!" "To nie
praca, to wielka przyjemność ratowania biedy ludzkiej i wypoczy
nek moralny". Czasami w jednej rodzinie robiło się dwie, trzy ope
racje, zabawiło się u nich parę dni i dalej, i dalej. Pożegnał się bar
dzo serdecznie, kilka słów jeszcze uspokojenia i zapewnienia, że
jego syn, nie gorszy od niego chirurg, będzie codziennie chorego
odwiedzać.
Po kilku dniach bóle stopniowo osłabły i nasz chory szybko zaczął powracać do 
sił; przez dłuższy jeszcze czas nie wolno mu było ruszać się w łóżku. W pewnej 
chwili, gdy staliśmy wszyscy przy jego łóżku, a pielęgniarka łyżeczką karmiła 
chorego, ojciec odzywa się do niej: "Widzi pani, jakie mam dobre dzieci, 
wszystkie mną się opiekują, pocieszają, a przyjechali z tak daleka". Na to 
powiedzenie mocno niesympatyczna baba odpowiada: "Nic dziwnego, zjechali się tu, 
bo spodziewali się, że będą po panu już dziedziczyć".
Ogromną niespodziankę zrobiła nam pewnego dnia Lela, zjawiwszy się w hotelu bez 
zawiadomienia Rucia o swoim przyjeździe Wzięła się na odwagę i po raz pierwszy w 
życiu wyruszyła w daleką drogę sama, w największej jednak trwodze. Opowiadała 
natft zaśmiewając się przy tym do łez, jak się obawiała każdego meżc^' zny 
wchodzącego do przedziału i zajmującego wolne miejsce obp* lub naprzeciwko niej. 
W pośpiechu wówczas z woreczka podro* nego wyciągała swój ogromnie długi 
różaniec i rozpoczyfl31
dmawianie zdrowasiek w tym przekonaniu, że tym odstraszy ° nrzedziału 
niepożądanego gościa. Wyobrażam sobie, jak cała jej Z clróż i przeżyte przez nią 
wrażenia zostały opisane w dzienniku P° chmiast po przyjeździe do Berna. Miałem 
intencję zabawienia ° szcze kilku dni w Bernie, by upewnić się, co do stanu 
rekonwale-'e ncjj ojca, gdy nadeszła telegraficzna wiadomość z Górzyczek od 
S'otki Arturowej do mamy o śmierci wuja Artura Horwatta, z rów- 255 coczesnym 
zawiadomieniem, że pogrzeb odbędzie się takiego to dnia w Goli, majątku 
Potworowskich.
Ojciec życzył sobie, abym w imieniu rodziny naszej uczestniczył w tym pogrzebie. 
Aby dojechać w porę, musiałem następnego dnia wczesnym rankiem wyjechać. 
Wybiegłem więc jeszcze na miasto, by nabyć parę drobiazgów na prezencik z Berna 
dla mojej Maduszki. Kupiłem bardzo ładny pled puszysty dwustronny: jedna strona 
czarna, druga popielata w czarne plamy. Spinki złote do mankietów 
przedstawiające niedźwiadki berneńskie oraz dwie figurki z brązu - kobiece 
główki.
Następnego dnia bardzo wcześnie opuściłem Berno, późnym wieczorem dotarłem do 
Poznania, skąd miejscową wąskotorówką wlokłem się godzinami w ciemną noc, przy 
bezustannym uderzaniu przez maszynistę w donośny dzwon w celu ostrzegania 
publiczności przed możliwością najechania na przechodzącą lub przejeżdżającą 
przez plant kolejowy publiczność. Dopiero około północy stanąłem na przystanku 
Gola, położonym w pobliżu dworu. Oczekiwały na przystanku konie. We dworze 
powitał mnie Edzio Hor-watt. Z rana po nabożeństwie odbył się pogrzeb. Ciało 
wuja zostało złożone w grobach rodzinnych Potworowskich. Moc osób z sąsiedztwa 
bliskiego oraz stron dalszych zjechało do Goli, bowiem wujaszek bardzo był 
lubiany i szanowany w Poznańskiem. Oprócz Edziów i cioci prawe nikogo nie 
znałem. Przyznam się, że nie bardzo swojo czułem się w gronie całkiem dla mnie 
obcych ludzi. Tegoż dnia odjechałem tą okropną kolejką do Poznania, a następnego 
dnia z rana w pierwszy dzień świąt Bożego Narodzenia stanąłem w Warszawie.
Pociąg mój odchodził dopiero o czwartej po południu. Czułem
się okropnie zmęczony. Po kościele przespałem się troszkę w Eu
ropejskim. W mieście wszystko pozamykane. Szklankę herbaty lub
talerz zupy, czy też kotleta można było zdobyć w bufetach na
dworcach kolejowych. Restauracje hotelowe udzielały skromnego
pokarmu wyłącznie dla gości pozostałych przez Święta w hotelu.
Następnego dnia około południa uściskałem już moją Jedyną i naj
milszych chłopaczków.	...... -.
18 Ciężkie przeżycia
Po powrocie z Berna bardzo krótko bawiłem w domu, zaledwie •256 zdążyłem trochę 
rozejrzeć się w interesach i sprawach wspólny^ i własnych, gdy powstał projekt 
pojechania na spotkanie Nowego Roku 1904 do Tołkaczewicz. Nie mogłem odmówić tej 
przyjemności mojej biednej Maduszce, która przez tak długi okres była osa-
motniona. Poruczywszy opiekę nad dziećmi kamer-mistrzyni Feli-cji ruszyliśmy w 
drogę. Zdziwiłem się wysiadłszy na stacji w Ru. dziańsku. Sanki Tołkaczewickie 
zaprzężone w trójkę koni, koń przed koń, a to ze względu na bardzo głębokie 
śniegi. U nas na Polesiu zimy były o wiele mniej śnieżne niż w Mińszczyźrtie. W 
razie większych zasp śnieżnych, gdy utorowana była sanna przez zaprzęgi 
włościańskie jednokonne, prawie niemożliwe było jechać parą koni zaprzężonych w 
dyszlu w obawie zapadania się w głębokim śniegu, dlatego też używano zaprzęgu 
parą koni koń przed koń. Po raz pierwszy zobaczyłem taki zaprząg w trzy konie. 
Jakie to długie były lejce od przedniego konia do rąk stangreta, a cóż to za 
długi bat trzymał stangret w ręku, by móc nim dosięgnąć przedniego konia.
Rodzice ucieszyli się bardzo z naszego przyjazdu. Mile, przyjemnie i szybko 
przeleciał nam tydzień pobytu z rodzicami i Heniem. Rodzice tylko zamartwiali 
się Heniem, który zbyt często wymykał się z domu na wieś do swojej przyjaciółki 
Matruny.
O ile łagodniejszy był nasz klimat poleski od położonego na pół noc Mińska. 
Wyjeżdżaliśmy z domu po twardej grudzie lekko przyprószonej śniegiem, a tu w 
Tołkaczewiczach zaspy śnieżne z silnym mrozem.
Dowiedziawszy się, że ma w Mińsku koncertować Paderewski, zajechaliśmy z 
Tołkaczewicz na parę dni do Łoszycy. Lubańscy oczywiście mieli swoją lożę w 
teatrze, w którym miał się odbyć koncert. Byliśmy z nimi v? ich loży. Zjazd 
ziemiaństwa był duży, wszystkie miejsca zajęte. Gdy wszedł na estradę 
Paderewski, witany był owacyjnie. W loży jednak Stefanii Wańkowiczowej toczyła 
się tak ożywiona głośna rozmowa, nawet po rozpoczęciu koncertu, że w pewnej 
chwili Paderewski przerwał grę i czekał dłuższą chwilę, spoglądając na lożę, z 
której dochodziły śmiechy i głosy. DopiL' ro gdy ucichła rozmowa, zaczął grać 
dalej. Mistrz podobno nie by zadowolony z przyjęcia w Mińsku. W dniu następnym 
odbył sK w klubie polskim wielki bal, na którym bawiono się świetnie. duszka 
bardzo dużo tańczyła. Rad byłem, że mogła się trochę wić.
W Kopcewiczach dowiedzieliśmy się o powrocie Ruciów z "^ na. Stelefonowałem się 
z domu zaraz z Ruciem. Rekonwalescetw
257
robiła szybkie postępy, toteż siostry miały parę dni po Ruciu °^ uścić Bern. 
Zapowiedziałem Ruciowi nasz przyjazd do Bryniewa °^dniu następnym na obiad. Gdy 
jechaliśmy do Bryniewa, gruda w cze była gorsza, zwłaszcza przez wieś bryniowską 
z trudem 'e zetarły się nasze sanie. Opowiadali Ruciowie obszernie o stanie P. o 
tym, że matuś powracała już do równowagi, irytowała się ° dynie, że profesor ani 
razu się nie pokazał, a zmianę opatrun-L dokonywał młody Kocher, coraz bardziej 
sztywny i przykry w obejściu.
Następnego dnia po bytności naszej w Bryniewie nigdzie nie wyjeżdżałem, dzień 
był pogodny, Mad wyszła na spacer, ja zaś siedziałem przy biurku nad rachunkami. 
Naraz Mad powraca pośpiesznie do domu i oświadcza, że źle się czuje i dostała 
krwotoku. Zawołałem Felicję, ułożyliśmy moje biedactwo do łóżka, nie było jednak 
możności zatamowania krwotoku. Niewątpliwie tańce w Mińsku, zmęczenie podróżą, a 
zwłaszcza jazda sankami po grudzie, wywołały ten krwotok. Czym prędzej wysłałem 
konie do Petryko-wa, z kartką do doktora Nawrockiego, donosząc o powodzie 
wzywania go, z prośba, by bez zwłoki przyjeżdżał. Przy tak złej drodze nie 
prędzej jak za trzy godziny dopiero może przybyć. Ó ile zaś zechce wziąć 
lekarstwa z apteki, to wypadnie czekać jeszcze dłużej!! Tracę wprost głowę, 
biedactwo moje słabnie, a z jej oczu widzę, że sama o siebie mocno się niepokoi.
Dzięki Bogu krwotok wreszcie prawie ustał, osłabienie jednak wielkie, byle 
spokojnie leżeć bez przewracania się z boku na bok. Nareszcie przyjechał 
Nawrocki. Mówię mu, co jest i jaki stan obecny. "To bagatel, zatamujemy". 
Wchodzi do sypialnego, zasiada przy łóżku, rozkłada parę chirurgicznych 
instrumentów na marmurowej płycie szafki nocnej, z kieszeni wyjmuje garść waty, 
nawet niezawiniętej w czysty papier, kładzie ją również przy instrumentach i 
zaczyna zwijać watę, związując ją nićmi w równomierne mniej więcej kłębki: "A co 
to będzie, doktorze?" - zwracam się do niego. "A to przygotowuję tampony, 
którymi tamować będę krwotok". "I to taką watą brudną, wyjętą z równie brudnej 
kieszeni, leżącą na brudnym stole, zwija doktor niewymytymi rękami i zamierza te 
brudy do otwartej wkładać rany, tego nie pozwolę". Chwyciłem z szafki garść tej 
waty i rzuciłem na podłogę. Obraził się Nawrocjusz, wstał: "W takim razie nie 
mam tu nic do roboty" 1 wyszedł z pokoju. Ja zaś telefonicznie nadawałem pilną 
depeszę do Mińska, wzywając doktora Świdę, stałego lekarza moich teściów, o 
niezwłoczny przyjazd. Liczyłem, że Świda za godzinę, naj-
aje) dwie, otrzyma telegram, wieczornym więc pociągiem będzie jfiogł wyjechać i 
przybyć do nas nazajutrz rano. Z przyległego po-
°)u Nawrocjusz słyszał treść nadawanej przeze mnie depeszy. Nie Pokazując się 
mnie na oczy, poszedł do kredensu, poprosił Jana,
y Poszedł do stajni, by natychmiast zaprzęgli konie dla odwiezie-
la go do Petrykowa. Nie pożegnawszy się ze mną, mocno obrażo-
~A- Kieniewicz, Nad Prypecla...
ny wyjechał. Żal mi się zrobiło biednego Nawrocjusza, właściwie wielkiego 
przyjaciela całej mojej rodziny i człowieka o wiele, wie-le lat starszego ode 
mnie. Pomimo że będąc później kiedyś w Pe. trykowie zaszedłem do Nawrockiego i 
bardzo go przepraszałem za niestosowne moje zachowanie się oraz pomimo że przy 
tej sposobności wzajemnie siebie uściskaliśmy, jednak odczułem, że żal do 258 ' 
mnie pozostał, zwłaszcza że już więcej nigdy Nawrocjusza jako doktora do mojego 
domu nie wzywałem. Do dzieci sprowadzałem stale z Mińska Świdę, w razie zaś 
lżejszych zachorowań osób starszych "wzywałem wcale niezłego lekarza Żydka, 
osiadłego ostatnio w Żytkowiczach.
Po wysłaniu depeszy wymawiałem sobie, że nie dodałem w tekście depeszy powodu 
wzywania. Może by doktor przywiózł odpowiednie lekarstwa. Dziękowałem Bogu, że 
na razie krwotok ustał, a moje najmilsze Biedactwo zapadło w głęboki sen. Całą 
noc z Felicją czuwaliśmy przy niej. Rannym pociągiem przez Homel przyjechał 
Świda. Dowiedziawszy się, na czym polega choroba i jaki w danej chwili jest stan 
chorej, okropnie się na mnie obruszył, że w wysłanym telegramie nie 
wzmiankowałem, do kogo wzywam doktora, oświetlając chociażby pobieżnie stan 
chorej. W danej chwili on niczym zaradzić nie może. Do tego stanu choroby 
powinien być wzywany specjalista akuszer lub chirurg. Proponuje więc 
niezwłocznie zawezwać depeszą doktora Fedorowicza z wymienieniem, o co chodzi, 
sam zaś zamierza odjechać, gdyż w tych warunkach jego obecność jest zbyteczna. 
Uprosiłem go jednak, by pozostał i od siebie wezwał Fedorowicza, któremu by 
ewentualnie asystował przy operacji, o ile okaże się potrzebną. Tak bowiem 
wielką mamy oboje do niego ufność. Została więc wysłana pilna depesza do doktora 
i równocześnie telegrafowałem do Tołkaczewicz, donosząc o moim niepokoju. 
Fedorowicz przybył w dniu następnym rannym pociągiem, a moja teściowa tegoż dnia 
wieczorem. Fedorowicz obejrzawszy chorą zadecydował konieczność dokonania 
niezwłocznie operacji, zwanej skrobanką. Została dokonana pod narkozą szybko i 
sprawnie. Moje naukochańsze Biedactwo właściwie nie odczuwało wielkich cierpień, 
ale strasznie było osłabione na skutek utraty tak dużej ilości krwi. Świda 
odjechał wieczorem pociągiem. Fedorowicza zatrzymałem na parę dni jeszcze.
Z przybycia mojej teściowej byłem uradowany. Obecność matki przy ciężko chorej i 
to osoby doświadczonej w sprawie pielęg-nacji i dokonywania przy chorej 
potrzebnych zabiegów, dodawało mi otuchy, że choroba prędko przeminie. Po paru 
dniach temperatura spadła. Fedorowicz uznał, że należy spodziewać się rychłej 
re' konwalescencji, objaśnił pannie Felicji, jak mają być dokonywał^ odnośne 
zabiegi i odjechał z tym, że jego obecność już prawdop0' dobnie przy chorej nie 
będzie potrzebna. Niestety, inaczej się s*f ło. Już w parę dni po odjeździe 
doktora stan chorej znacznie stf pogorszył, przy temperaturze nader wysokiej, 
chwilami nastęP0'
wała utrata przytomności. Zjechała z Łoszycy Isia, poczciwa Lela orzeniosła się 
z Bryniewa na stałe do Dereszewicz, poza tym obecność mojej teściowej, 
jakkolwiek osoby bardzo nerwowej, jednak doświadczonej, dodawała mi wiele 
otuchy. Wobec tego stanu należało bez zwłoki zawezwać ponownie Fedorowicza. 
Przyszła mi jednak myśl sprowadzenia z Warszawy sławnego wówczas ginekologa 
nrofesora Borysowicza1, w którego domu za czasów moich uni- 259 wersyteckich 
bywałem i przyjaźniłem się z jego bardzo miłymi dwiema córeczkami, z których 
młodsza była bardzo przystojna. Przy tych panienkach, gdy były dziećmi, bona 
była odwieczna ma-demoiselle Francine. Wysłane więc zostały dwa pilne telegramy, 
jeden do Fedorowicza, drugi długi błagalny do Borysowicza.
Obaj prawie jednocześnie się zjechali. Borysowicz przy asyście Fedorowicza 
dokonał po raz drugj pod narkoza skrobanki. I tegoż dnia odjechał po obiedzie na 
pociąg wieczorny. Ponieważ nie miałem pojęcia, jakie honorarium biorą w 
podobnych wypadkach wielkie sławy lekarskie, zapytałem go na wyjezdnym, co sobie 
każe zapłacić. Pięćset rubli z kosztami podróży, co na ówczesne czasy było 
kolosalną sumą. Mińscy lekarze brali ode mnie sto rubli plus koszty podróży. Nie 
sprawiło to w moim budżecie wówczas żadnej ujmy. Tak się czułem szczęśliwy, że 
ta tak ciężka i przewlekła choroba powinna nareszcie minąć. Moja teściowa 
odjechała pośpiesznie do Tołkaczewicz, otrzymawszy wiadomość od Henia, że teść 
niedobrze się czuje. Od pewnego już bowiem czasu zapadał na bóle sercowe. Mińscy 
lekarze radzili mu poradzenie się u znakomitości warszawskich. Polecono mu 
wówczas, poza przeróżnymi lekami, zachowywać bardzo ścisłą dietę, częste 
przykładanie się do łóżka oraz unikanie wszelkiego zmęczenia i wrażeń.
Toteż teściowa moja okropnie zaniepokojona była po otrzymaniu powyższej 
wiadomości. Ogromnie wdzięczny byłem Leli i Isi, że pozostały nadal kolejno 
dyżurując przy chorej, jakkolwiek wzajemnie nie czuły do siebie sympatii. Dwa 
całkiem odmienne charaktery: niezrównana żywość i dziecinność Leli drażniły 
Isię, tak znowu spokój, rozwaga i cudowne ruchy rak i całej sylwetki działały na 
nerwy Leli. Opieka bardzo żywej Leli nieco męczyła moją biedną Maduszkę, toteż 
wolała, gdy zabiegi przy niej dokonywane były przez Isię. Obie nader wrażliwe, 
doskonale odczuwały, która z nich jest milej przez chorą widziana.
Po odjeździe Borysowicza nastąpiło przez kilka dni znaczne polepszenie, toteż 
Isia zamierzała wracać do Łoszycy, gdy nastąpiło raptowne naraz pogorszenie. 
Okropnie wysoka temperatura, właściwie bez boli, majaczenie, tracenie chwilami 
przytomności. Godzinami klęczałem przy Jej łóżku, trzymała mnie mocno za rękę 
2amkniętymi oczami, drżąc cała chwilami wobec podnoszącej się
Teodor Borysewicz (1843-1915), powstaniec 1863 roku i Sybirak, stał na CZele 
PTwatnej kliniki ginekologicznej w Warszawie.
temperatury, a mnie łzy z oczu bez przerwy na kołdrę kapały w obawie 
największej, czy aby nie koniec się zbliża, usta zaś powtarzały słowa modlitwy i 
westchnienia do Wszechmocnego.
Najstraszliwszy w swych okropnościach był ten dzień! Telegra-fowałem do 
Borysowicza o natychmiastowy powtórny przyjazd. Okazało się, że tak wysoka 
temperatura została wywołana bardzo dużym wrzodem, który się utworzył na środku 
brzucha. Poza tym w paru miejscach tamże utworzyły się małe wrzodziki. 
Borysowicz po wysłuchaniu naszych sprawozdań i obejrzeniu chorej wydał 
pocieszające dla mnie orzeczenie, że wrzody te znamionują koniec choroby, 
ostatnie resztki zakażenia, czyli zatrucia, za pośrednictwem wrzodów wychodzą z 
organizmu. Dosyć głębokim cięciem otworzył duży wrzód, wyczyścił ranę z ropy, 
mniejsze zaś powyci-skał palcami. Pokazał, jak mają być zakładane opatrunki aż 
do zupełnego zagojenia się głównego wrzodu. Zapewnił, że już mojej Maduszce nic 
nie grozi. Pozostanie jeszcze przez długi czas osłabienie po tak ciężko 
przebytej chorobie, a zwłaszcza po tak wielkiej utracie krwi. Wskazanym by było 
wyjechanie w lecie na jakie cztery tygodnie do Franzensbadu2. "Może pani, gdy 
będzie wówczas przez Warszawę przejeżdżać, do mnie wstąpi. Pragnąłbym bardzo 
wiedzieć, jak się pani czuje i odpowiednie dać wskazówki co do kuracji we 
Franzensbadzie". Gdy żegnając się z doktorem dziękowałem mu za wyratowanie mojej 
Najdroższej, odrzekł: "To, panie, nie ja chorą uratowałem, to ten wrzód ocalił 
ją od niechybnej śmierci".
W parę dni potem Isia odjechała. Ponieważ miała być w najbliższym czasie w 
Warszawie, Maduszka prosiła ją, by wybrała jej szlafroczek, w którym by mogła 
podnosząc się z łóżka leżeć na szezlon-gu3. Po tygodniu już nadeszła paczka od 
Hersego z przepięknym szlafrokiem ciepłym niebieskiego koloru, o szerokich 
rękawach, cały przybrany koronkami i aksamitkami biało-czarnymi. W łóżku jeszcze 
dość długo Maleństwo moje drogie przeleżało, zanim wrzód całkowicie się 
zasklepił. Prawdziwą pasję do zakładania opatrunków miała biedna Lela, pragnęła 
być bardzo użyteczną, niestety jednak tak niezgrabnie zabierała się do tej 
czynności, że odebrałem z jej rąk merlę i watę i osobiście opatrunek założyłem. 
Obraziła się na mnie okropnie Lela i nie pożegnawszy się ze mną, jak również z 
Madą wyjechała. Przykra to była na razie scena. Nie pierwsza i nie ostatnia. 
Wiele scen podobnych nas jeszcze czekało. Bardzo była biedna i szczerze ją 
żałowaliśmy. Gdyby nie ten brak u niej potomstwa, byłaby niewątpliwie całkiem 
inną, zrównoważoną k°' bietą.
Ogromnie długo trwała rekonwalescencja i bardzo powoli p°" wracało do sił moje 
najdroższe Maleństwo. Jeszcze parę razy "
2 Dziś Frantiśkovy Lazne.
3 Szezlong (z franc.) - kanapka z jednostronną poręczą, służącą za
nie pokładała się na szezlongu po powrocie moich rodziców z Berna. Ojczulek 
najdroższy też jeszcze czuł się bardzo osłabiony, jednakże cieszył się i radował 
z powrotu do domu. Okazało się jednak, że operacja nie całkiem się udała, w 
jednym bowiem miejscu założone szwy się rozluźniły. W danej chwili przedwcześnie 
byłoby brać się do naprawiania defektu. Powinien jednak ojciec pod koniec 
bieżącego roku jeszcze raz do Berna pojechać i wówczas 261 z łatwością zszycie 
da się uskutecznić.
Opowiadali rodzice, jak bardzo się czuli osamotnieni po wyjeździe wszystkich 
dzieci oraz jak ich denerwowało ciągłe oczekiwanie na ukazanie się profesora, 
który jeśli chwilami wpadał na parę dni do Berna, będąc stale w podróżach, to 
się od syna dowiadywał o stanie zdrowia swoich pacjentów, a nie widział potrzeby 
osobistego ich oglądania. Pewnego dnia bez zapowiedzenia się przybył z synem. 
Szczegółowo obejrzał ojca, powiedział o wymienionym defekcie, o konieczności 
uzupełnienia operacji za kilka miesięcy oraz zawyrokował, że mogą państwo od 
jutrzejszego dnia powracać do kraju. Nie trzeba było rodzicom drugi raz 
powtarzać. Spako- * wali się, uregulowali rachunki hotelowe. Niezmiernie zaś 
ojciec zdziwił się taniością otrzymanego od Kochera rachunku w wysokości trzech 
tysięcy franków za operację i wszystkie zabiegi lekarskie łącznie z pielęgniarką 
przez szereg miesięcy.
Muszę tu zaznaczyć, że w początku bieżącego roku pewnego dnia flota japońska bez 
wypowiedzenia wojny wpłynęła do rosyjskiego Portu Artura i zatopiła kilka 
okrętów rosyjskich. Rozpoczęła się wojna japońsko-rosyjska. W Rosji entuzjazm i 
radość, że "Makaków" rozbiją na gorzkie jabłko, że zarzucą wojska japońskie 
swoimi czapkami. Krótko jednak trwał ten entuzjazm. Następowała jedna klęska za 
drugą. Rozbite zostały armie rosyjskie pod Laojanem, Mukdenem. Oblężenie Portu 
Artura. I wreszcie niebywała katastrofa pod Cuszimą, gdzie została zatopiona 
cała flota rosyjska, płynąca z Kronsztadtu na odsiecz Portowi Artura. Po tej 
klęsce zakończyła się pod koniec bieżącego roku przegrana przez Rosję wojna. 
Pokój został zawarty przez Wittego w Waszyngtonie4. Wojna ta toczyła się tak 
daleko od nas, żeśmy prawie skutków jej nie odczuwali. Sympatie jednak nasze 
oraz w ogóle ludności polskiej, zwłaszcza w Królestwie, były po stronie Japonii. 
Z każdej przegranej przez Rosjan bitwy cieszono się. U nas na Polesiu życie w 
czasie wojny płynęło zwykłym trybem. Nawet mobilizacja nie dotknęła zbytnio 
niiejscowej ludności. Z dworu naszego został zabrany Prochor, kucharz rodziców, 
ku wielkiemu zmartwieniu mamusi. Wszyscyśmy w domu trzymali stronę Japończyków 
kontra mamie, która z nimi ie sympatyzowała. Wojownicze nieraz były dysputy 
pomiędzy arną a doktorem Wójcickim, nazwanym "Le nain jaune" [żółty ka-
shr	°i ten został zawarty 5IX 1905 r. w Portsmouth, w stanie New Hamp-
rzeł - franc.], którego mama bardzo nie lubiła z powodu zapatry. wań lewicowych.
Mamusia nazywała Japończyków "te żółte małpy". Mad odezwa-ła się kiedyś, że 
zobaczy mama, Heruś może się jeszcze ożeni z Ja. ponką, na co mama okropnie się 
zirytowała.
Teraz, gdy już wszelkie niebezpieczeństwo minęło i nastąp^ 262 ' 
rekonwalescencja mojej Najdroższej, którą trzeba było silnie odżywiać, mogłem 
powrócić do moich zajęć i pracy, przez tak długi okres czasu zaniedbanej. 
Szczęśliwie, że wówczas Rucio był obecny. Przygotowywali się teraz na wyjazd do 
Wolicy. Rozpoczną się więc moje codzienne rozjazdy do fabryki lub gospodarstwa 
oraj; długie konwersacje pod telefonem ze słuchawką w ręku.
Otrzymałem od naczelnika naszego powiatu tak zwaną bumagę czyli papier urzędowy, 
z prośbą o przyjęcie godności naczelnika komisji poborowej koni do armii na 
powiat mozyrski. Oczywiście niemożliwym było odmówić wymienionej prośbie (czytać 
- raczej nakazowi). Zresztą czynność ta nie zabierała zbyt wiele czasu. Raz lub 
dwa razy do roku w trzech lub czterech miejscach powiatu odbywały się przeglądy 
koni z danej okolicy. Z przyprowadzonych wybierały się konie zdatne do armii, 
segregując je do obozów, artylerii lub kawalerii. Ponieważ w naszym powiecie 
właściwie dobry koń był rzadkością, bardzo niewielki procent nadawał się do 
poboru, i to wyłącznie do działu obozowego.
W Kopcewiczach ruch był wielki. Oprócz bowiem tartaku nasza fabryka fornirów od 
paru miesięcy była już czynna na dwie zmiany. Mieliśmy już kilka zawartych 
transakcji na sprzedaż dykty na południe Rosji oraz pudełek na wyroby 
cukiernicze do Moskwy. Poza tym prowadzona była korespondencja z firmą londyńską 
o eksport dykty w całych arkuszach. Od początku ruszenia fabryki widać było, że 
zapotrzebowanie będzie wielkie i że w najbliższym czasie wypadnie sprowadzać 
dodatkowe maszyny.
Zapewne czytelnika interesować będzie wygląd wnętrza naszej fabryki. Ponieważ 
produkcja z każdym rokiem się zwiększała, a w związku z tym co pewien czas 
przybywały nowe maszyny, więc żeby w następnych rozdziałach nie powracać do tego 
tematu, opiszę, jak wyglądało wnętrze i jak odbywała się fabrykacja w ostatnim 
okresie.
Możecie sobie wyobrazić przed dużym budynkiem fabrycznym bardzo obszerny, 
rozległy plac z przeprowadzonymi na nim w kilku kierunkach torami wąskotorowej 
kolejki. Wzdłuż torów ułożone sztabie kloców, przeważnie drzewa olszowego 
wywożonego z naszych lasów w okresie zimowym końmi, bądź zakupionego drewna w 
sąsiednich dobrach i spławionego stamtąd wybudowanym przez nas szerokim kanałem, 
biorącym początek od jeziora Kniaź (lub Żyd). Długość tego kanału wynosiła około 
trzydziestu kilometrów. Poza tym własną wąskotorową kolejką dowoziliśmy z 
dereszewickich brzegów Prypeci drewno zakupione przez
263
23. Fabryka w Kopcewiczach.
Fotografia ok. 1913 r. Stoi dyrektor S. Ulatowski.
w bardzo odległych stronach, które dopływało tratwami
do starego koryta Prypeci pomiędzy folwarkiem i rektyfikacją.
miejsce to stanowiło basen wodny, w którym trzymano kloce
w wodzie i wydobywano je w miarę zapotrzebowania z fabryki.
Oprócz znajdującego się na placu fabrycznym drewna przeznaczo-
przeznaczonego na fornir, nieco opodal były sztable drewna wszelkiego ro-
dzaju i sortymentów, przeznaczonego do produkcji tartacznej.	265
Odnośna partia robotników ładowała wyznaczone kloce na wago-etki podciągała je 
pod budynek fabryczny i zrzucała w odpowiednim miejscu. Inna partia robotników 
podtaczała pojedynczy kloc pod najdujaca się na zewnętrznej stronie fabryki 
piłę, która puszczano ruch, gdy kloc znajdował się pod jej zasięgiem. Była ona 
poruszana zez fabryczna siłę parowa i przecinała ułożony kloc w poprzek na 
krótkie, przeważnie metrowej długości kawałki, nieraz na krótsze w zaieżności od 
zamówienia. Pocięte w poprzek kloce szły do tak zwanych parni, które znajdowały 
się na zewnątrz w pobliżu budynku. Posiadaliśmy dwa rodzaje parni, w których 
wymienione kloce co najmniej pół doby musiały się parzyć. A więc trzy żelazne 
kotły leżące, w których swobodnie wysoki mężczyzna mógł chodzić. Po naładowaniu 
możliwie najściślej tych kotłów wymienionymi klocami hermetycznie je zamykano i 
przepuszczano przez nie parę z fabryki, czyli parę odpracowana. Drugi rodzaj 
parni były to trzy duże wycementowane doły, zamykające się hermetycznie, w 
których drewno prażyło się we wrzątku dopływającym z fabryki.
W miarę potrzeby opróżniano ten lub ów parnik, specjalnym przyrządem oskrobywano 
z kloców korę, która po wyprażeniu z wielką łatwością omal sama odpadała, 
ładowano je na małe przeznaczone na ten cel wagonetki i wwożono do dużej hali 
fabrycznej. Przy głównym wejściu stały pod rząd w pewnej odległości od siebie 
trzy maszyny nazywane szelmaszynami, czyli po polsku łuszczarki. Dwie były 
niemieckie, trzecia bardzo duża i o wiele lepsza amerykańska.
Zakładano kloce do łuszczarki pomiędzy dwa kernery5, które ściskały kloc z dwóch 
stron, i puszczano w ruch maszynę. Kloc obracał się koło własnej osi, a spod 
spodu zbliżał się równocześnie bardzo ostry nóż. Rozpoczynało się obieranie 
kloca wokoło, tak jak się obiera nożem jabłko. Początkowo z przeciwległej strony 
maszyny wychodziły kawałki luźne, gdy zaś klocek stał się całkiem okrą-8fy, 
wówczas z maszyny wychodziła długa taśma jednolitej grubości. Przy każdej 
łuszczarce były długie stoły, przy których robotnice 2 obu stron stołu brały 
taśmę na stół, przeciągały ją do końca stołu, tam ją przerywały, następną taśmę 
kładły na pierwszą i tak do końca, aż łuszczarka wyłuszczy cały kloc, a 
pozostawał tylko środeczek 'uocka, który się już dalej nie dawał obierać. 
Zatrzymywano maszynę i odrzucano klocek na stronę, zakładano nowy. W tym zaś 
czasie ziewczęta rozcinały wyszłe spod łuszczarki taśmy na odpowied-
Kerner (z niem.) - tu zapewne oznacza uchwyty.
25. Kopcewicze. Robotnice w fabryce. Fotografia ok. 1913 r.
nie długości i składały na małe wagonetki mogące fabrycznej w różnych kierunkach 
po ułożonych relsach. znaczyć, że łuszczarka bywała nastawiona na rozne wytmary 
gr ści. W zależności od otrzymanych zamówień łuszczyło SMJ 1/4 mm wzwyż: 1/2 mm, 
1,1 1/2 2,3,4 itd.
Obcięte spod łuszczarek taśmy, posegregowane rów były przewożone wagonetkami na 
środek hali się klejarnia. Były tam okrągłe walce, które się obn z odpowiednio 
przyrządzonym klejem, i przezste walce^~, czano obcięte taśmy. Obok zaś były 
stoły, na które robotnice ?zo sprawnie i szybko kładły na spód taśmę cienką 
zewnętrz n , nią taśmę grubą, która przeszła przez walce z klejem, wobec czego
obie jej strony były posmarowane klejem, na nią zaś trzecią taśmę cienką również 
bez kleju. Powinny były przy tym robotnice pilnować aby słoje drzewa taśm 
zewnętrznych były ułożone w tym samym kierunku, słoj zaś taśmy wewnętrznej w 
kierunku przeciwnym Zamiast przepuszczać taśmy przez walce, można było je 
smarować pędzlem.
Największe zapotrzebowanie rynkowe było na dyktę 3 mm, 4 207 mm i 6 mrn. Tych 
rozmiarów można było przygotowywać dowolna ilość bez zamówienia. Zaś grubsze 
dykty, składające się z większej ilości warstw, robione były na szczególne 
zamówienie. Na dyktę 3 mm kładło się do środka taśmę dwumilimetrową, na obie 
zewnętrzne strony po 1/2 mm, z każdej z nieznacznym naddatkiem, z tym 
wyrachowaniem, by sklejona po wysuszeniu płyta trzymała równa miarę trzech 
milimetrów, czterech, sześciu itd.
Robotnice powinny były uważać, by na stronach zewnętrznych taśmy były możliwie 
bez sęków i skaz. Wewnętrzna taśma, jako niewidoczna, mogła być z sękiem i 
innymi skazami. Najmniejszy defekt na stronach zewnętrznych obniżał wartość 
towaru. Na eks- * port zagraniczny szedł pierwszy gatunek - absolutnie czysty 
oraz drugi - na którym dopuszczalne były do trzech niewielkich sęczków zdrowych. 
Płyty z większa ilością skaz były na rynek miejscowy bądź w całku, lub też cięto 
je na mniejsze wymiary do wyrobu większych lub mniejszych pudełek. Bardzo ważna 
była sprawa dobroci kleju. Od gatunku kleju, sposobu jego przyrządzenia zależała 
przede wszystkim dobroć i wysoka wartość towaru, każda fabryka fornirów miała 
swój właściwy odpowiednio przyrządzony sposób kleju. Główną podstawą była 
kazeina lub też albumina. Zarówno do pierwszej ingrediencji, jak i do drugiej 
dodawany był cement i różne inne bardzo różnorodne dodatki w wypróbowanych w 
każdej fabryce proporcjach.
Wysmarowane już klejem płyty szły do pras hydraulicznych, w których pod bardzo 
silnym ciśnieniem w zależności od grubości płyt trzymane były od pięciu do 
piętnastu minut. Pod tym ciśnieniem wypływała z drzewa pozostałość wody i 
warstwy świetnie się sklejały. Po wyjęciu z dwóch u nas znajdujących się pras 
sklejone- •; 80 forniru przewożono go do suszarni. Były u nas trzy rodzaje 
suszarni:
1. suszarnia za pomocą pary w prasie bez wysokiego ciśnienia; ten sposób używany 
w razie pilnego zamówienia;
2. Suszenie w specjalnych, znajdujących się w hali fabrycznej czterech 
murowanych kanałach silnie ogrzewanych z dołu kalory-efarni. Do tych kanałów z 
jednej strony wsuwano wagonetki z wilgotnym jeszcze, lecz już sklejonym towarem, 
ułożonym na prze-adkach drewnianych w wagonetkach, z tym żeby była przestrzeń 
Pomiędzy jedną płytą a drugą. Do każdego kanału o wysokości pół-ra metra 
wchodziło po dwadzieścia wagonetek. W miarę posu-ania się wagonetek temperatura 
w kanałach stawała się coraz
wyższa. Wagonetki z całkowicie wysuszonym w ciągu około doby towarem wydobywano 
z przeciwległej strony kanału. Normaln towar dostatecznie wysychał po kilku 
godzinach. Należało tym pilnować temperatury, by nie przepalić towaru.
3- Najlepszy, najmniej kosztowny, lecz najdłużej trwający sp0. , sób suszenia 
towaru odbywał się w wybudowanej poza gmachem 268 l fabrycznym ogromnie długiej 
suszarni powietrznej, pokrytej da-chem przy ścianach żaluzjowych, to jest 
otwieranych przy pogo-dzie, wietrze i słońcu, zaś zasuwanych w porze dżdżystej 
lub śnie-żnej. Płyty do suszenia układało się według rozmiarów i grubości na 
przekładkach drewnianych wysoko, aż do dachu bardzo wysokiej suszarni. W 
zależności od pogody towar wysychał od trzech dni do tygodnia i więcej. W miarę 
wysychania towaru we wszystkich wymienionych suszarniach był on przewożony do 
oddziału, gdzie stały specjalne maszyny z ostrymi nożami, które po puszczeniu 
ich w ruch obcinały ułożoną pod nożem warstwę płyt. Po obcięciu warstwy z jednej 
strony nóż się podnosił do góry, szybko podstawiano pod nóż drugą stronę płyt i 
puszczano w ruch maszynę, nóż wykonywał swoją czynność itd.
Obcięte równo z czterech stron płyty szły do sąsiedniego oddziału sortowni, a 
następnie do pakowni. Czynność sortownika była bardzo ważna i odpowiedzialna. 
Każdą płytę oddzielnie brał sortownik do ręki z kupy leżącej na lewo, obracał ją 
i przeglądał ze wszystkich stron, a przekonawszy się wprawnym okiem o zaletach, 
wadach mniejszych lub większych ciskał bardzo umiejętnie płyty w różne kierunki. 
Płyty te chłopaki lub dziewczęta układały w odpowiednie sztabie: na pierwszy, 
drugi lub trzeci gatunek, oraz na dokonanie poprawek lub też jako zbrakowane 
całkowicie. Inna zaś partia robocza przewoziła do przylegającego oddziału 
pakowni zasortowane płyty, które bądź pakowano w odpowiednich ramach drewnianych 
przedrutowanych po 25 sztuk w ramie, jako gotowych do wagonowego ładunku, bądź 
wywożono do oddzielnego składu dość odległego od gmachu fabrycznego.
Opisałem powyżej produkcję płyt klejonych, przygotowanie ich do ekspedycji 
wagonowej; przejdźmy teraz do produkcji towaru nieklejonego oraz do wyrobów 
drobnych.
Fornir nie klejony szedł przeważnie do Rosji na pudełka: cukiernicze, na gilzy 
lub papierosy. Do wyrabiania tych pudełek stało w hali fabrycznej kilka 
niewielkich maszynek: jedne wycinały z płyty pojedynczej o grubości ±6 cm 
odpowiednie wymiary denek, wierzchów i boczków, które w pakowni sortowano i 
układano P° pięćdziesiąt lub więcej sztuk, oddzielnie denek, boczków itp. 
Ekspediowało się, powiedzmy, cały wagon pełnych kompletów do "' bryki marmoladek 
lub czekoladek do Moskwy. Czy też według otrzymanego zamówienia cienkie 
pojedyncze deszczułki bejco^a; no, czyli farbowano pod kolor drzewa orzechowego 
z ozdobny1^ centkami czarnymi, i wyrabiano z nich komplety pudełeczek fl
e s""r
26. Kopcewicze. Sklep spółdzielczy. Pocztówka, ok. 1913 r.
gilzy lub też papierosy. Mogły one imitować pudełka używane do cygar wysokich 
gatunków. Z płyt klejonych, zbrakowanych na ^vv syłkę w całości, wycinano 
kawałki na obstalunki mniejsze, a więc na pudła do pakowania tytoniu. Wielką 
ilość tego towaru pochla-niał Krym. Deszczułki różnej długości i szerokości szły 
do nawija. nią materiałów długich. Znaczne zapotrzebowanie na nie otrzymy. 270 
waliśmy z Moskwy, Łodzi, Żyrardowa. Drobne tylko odpadki lub absolutny brak nie 
do użycia zwożony był do kotłowni na opał.
W dużej murowanej kotłowni, przylegającej do głównego bu-dynku, lecz oddzielonej 
od niego urzędowo przewidzianą co d0 grubości muru ścianą, stały jeden obok 
drugiego cztery ogromne kotły parowe, z których trzy stale były dzień i noc w 
pracy, zaś czwarty po odbytej kilkumiesięcznej kampanii podlegał oczyszczeniu i 
ewentualnemu remontowi. Obok kotłowni za grubym murem był oddział maszynowy. 
Pracowała tam doskonale odremontowana wielka maszyna parowa z tartaku w 
Staruszkach, ciągnąca zarówno fabrykę, jak i cały tartak przylegający do budynku 
fabrycznego. Przy głównej maszynie było w ruchu dynamo, dające światło nie tylko 
do fabryki i tartaku, lecz do wszystkich mieszkalnych i nie mieszkalnych 
budynków, oraz oświetlało cały rozległy plac fabryczny.
W końcowym okresie naszego władania Kopcewiczami plac fabryczny, składy wyrobów 
tartacznych i przylegający do nich teren domów mieszkalnych, rozrzuconych wśród 
zalesionych pagórków, robił wrażenie sporej fabrycznej osady.
Duży, bardzo bogato zaopatrzony był sklep spółdzielczy, którego członkami 
byliśmy my, właściciele fabryki, oraz wszyscy pracownicy i robotnicy fabryczni, 
jak również większość naszej administracji i pracowników. Sklep ten był 
doskonale prowadzony przez bardzo dobrego fachowca, człowieka bardzo porządnego, 
pana Rudolfa. Zaopatrywaliśmy się w naszym sklepie nie tylko w niezbędne 
prowizje, lecz różne potrzebne do folwarków sprzęty, jak sznury, smary, 
gwoździe, piły, łopaty itp. Poza tym sklep posiadał przy torze kolejowym 
cysternę na naftę, w której mieściły się niepełne dwa wagony. Nasze dwory i 
folwarki oraz cała okoliczna ludność nabywały naftę z naszego sklepu.
Główne budynki mieszkalne dla administracji położone były wśród lasku sosnowego 
wzdłuż kolejowego plantu i zwrócone frontem do niego.
W linii tej były następujące budynki:
1. Biuro - od wejścia na lewo cztery pokoje: a) buchalterw> b) ekspedycja i 
kasa, c) dyrektor, d) właściciele; na prawo od we)' ścia dwa duże pokoje: 
urzędnicy dostarczający surowiec do febry' ki.
2. Dom mieszkalny - jedna połowa dyrektor z rodzina, ^ ga gospodarz z rodziną.
3- Dom mieszkalny - rodziny buchaltera i kasjera.
4. Dom mieszkalny - rodziny kierownika materiałów suro-wych i dwie rodziny jego 
zastępców.
5. Sklep spółdzielczy.
6. Szkoła - dla dzieci robotników z mieszkaniem dla nauczy-
7. Dom mieszkalny - felczer z rodziną, apteka, pokój opa
trunkowy, szpitalik na parę łóżek.	271
8. Bania - codziennie czynna dla robotników i ich rodzin.
Jeśli wziąć pod uwagę, że ilość stałych majstrów oraz wykwalifikowanych 
robotników przewyższała co najmniej sześćdziesiąt rodzin, drugie zaś tyle było 
stałych robotników i robotnic, to można sobie mniej więcej przedstawić, ile 
stało na placach poza wymienionymi domów mieszkalnych, a jaka też wielka ilość 
różnych stajenek, chlewików, ptaszników i innych gospodarczych budek.
Ogromną inwestycja niezbędna dla fabryki było uregulowanie bardzo krętej rzeczki 
Bobryk, wypływającej z obszernych błot położonych na północy, skręcającej koło 
Kopcewicz na wschód j wpadającej do rzeki Ptycz, dopływu Prypeci.
Za czasów młodocianych mojego ojca w rzeczce tej były chatki bobrowe, stad nazwa 
rzeczki: Bobryk. Nikt oczywiście wówczas nie pilnował i nie ochraniał tych 
pięknych zwierzątek; stad w związku z uwłaszczeniem włościan, gdy rzeczka weszła 
częściowo w ich władanie, znikły chatki bobrowe, pojedyncze zaś sztuki wyłowione 
zostały na żelaza przez ludność okoliczna. Przepływając przez lasy rzeczka w 
wielu miejscach była zawalona wywróconymi drzewami. Chodziło nam o stworzenie z 
tej zawalonej i zanieczyszczonej rzeczki drogi spławnej od położonego już poza 
granicami naszych dóbr jeziora zwanego Żyd lub Kniaź, wielkiego basenu wodnego, 
otoczonego wielkimi przestrzeniami pięknych lasów, należących dawniej do książąt 
Hohenlohe6, sprzedanych następnie z rozporządzenia carskiego Moskalowi 
Agarkowowi, oczywiście prawie za bezcen. Podanie głosiło, że swego czasu 
przelatywała nad tamta miejscowością wiedźma i w swoim fartuchu trzymała 
naczynie z jakimś płynem; gdy brzask zaczynał rozjaśniać niebo, wiedźma upuściła 
naczynie z płynem na ziemię, w wyniku czego powstało wymienione jezioro. Z lasów 
okalających jezioro spławialiśmy kloce do naszej fabryki.
W ogóle ilość drewna z lasów własnych stanowiła niewielki procent w stosunku do 
zapotrzebowania fabryki. Większość drew-
Rozległe alodialne (nie wchodzące w skład ordynacji) dobra Radziwiłłów na
e Przeszły po kądzieli, w pierwszej połowie XIX w., do Wittgensteinów, z kolei
do książąt Hohenlohe. W latach 1880-tych rząd carski postawił obcopoddanym
cicielom ziemskim alternatywę; przyjęcia rosyjskiego poddaństwa lub wyprze-
13 si?- W zarządzonej podówczas wyprzedaży owych posiadłości Polacy (z nieli-
Znymi ^TOtkami) nie mogli brać udziału.	" , ,.,",,,
272
27. Kopccwicze. Straż pożarna.
Fotografia ok. 1913 r. W środku dyrektor S. Ulatowski.
na, jak o tym już pisałem, była nabywana bądź w stanie obrobionym, bądź też na 
pniu i przybywała do fabryki drogą wodną lub też koleją. Największy skład kloców 
do fabryki znajdował się w basenie dereszewickim. Dla ułatwienia dostawy kloców 
z basenu rzecznego do fabryki dokonaliśmy drugiej kolosalnej inwestycji, 
przeprowadzając własnym kosztem tor kolejki wąskotorowej przez własne nasze 
grunty do Kopcewicz. Codziennie kolejką tą własny nasz parowóz ciągnął szereg 
wagonetek naładowanych klocami olszowymi. Bywały dnie, gdy kurs ten parowóz 
odbywał dwa razy Drewno to wyładowywano przy torze szerokotorowym, skąd ręcznymi 
wagonetkami przewożono pod mostem kolejowym do fabryki, o czym już była mowa. 
Wielkim udogodnieniem dla naszych dworów była możność transportowania 
rektyfikowanego spirytusu z Dereszewicz kolejką do stacji, jak również 
przewożenia ze stacj1 spirytusu przybywającego szerokotorową koleją do 
rektyfikacji W następnym roku od głównego toru naszej kolejki na trzecim to' 
lometrze od Kopcewicz przeprowadziliśmy odnogę do Brynie^3 Świetna więc była 
komunikacja kolejką pomiędzy DereszewiczaOtt Bryniewem i Kopcewiczami. W 
Warszawie nabyłem wyranżero"* ny7 wagon tramwajowy konny, dostosowaliśmy go do 
wąskiego n*' szego toru. Przy bramie wjazdowej wsiadaliśmy do własnego ^(tm)
Wyranżerowany (z franc.) - wycofany z obiegu.
273
28. Kobiety wiejskie. Fotografia z 1913 r.
gonu, dojeżdżaliśmy do bramy w Bryniewie lub do stacji w Kopce-wiczach. Rucio 
zafundował sobie drezynę motorowa, która bardzo szybko dojeżdżał zarówno do 
Kopcewicz, jak i Dereszewicz, o ile była całkowita pewność, że tor jest wolny. 
Główny garaż parowozi-ku był przy rektyfikacji.
Rucio w Bryniewie dokonał wielkich inwestycji przez zbudowanie na polach szeregu 
kolejek konnych, przerzucanych w razie potrzeby z jednego poletka na drugie. 
Kolejkowe tory konne były używane do wywożenia obornika lub torfu w pole i 
zwożenia T- pól płodów rolnych.
Bardzo często staraliśmy się skorzystać z idącego pociągu, do którego doczepiano 
wówczas tramwaj. W wyjątkowych wypadkach przyjazdu większej ilości gości z 
bagażami wysyłaliśmy wagon Pfzy lokomotywie. Długość toru kolejowego, po którym 
kursował parowóz, wynosiła 28 km.
W czerwcu wyjechaliśmy do Franzensbadu. Zatrzymaliśmy się w warszawie na kilka 
dni. Do Borysowicza nie zaglądaliśmy. W Fran-ensbadzie ulokowaliśmy się w 
pensjonacie dość obskurnym; mieliś-y jednak pokój dosyć duży i słoneczny. Ranne 
śniadanie spożywajmy u siebie w pokoju, na obiady zaś chodziliśmy do kurhauzu8. 
Uchnia niemiecka zresztą jadalna. Dobre były torty i ciastka, które
Kurhaus (niem.) - dom zdrojowy.
• Kfaiiewicz, Nad
Prypecią...
29. Holownik na Prypeci. Fotografia, ok. 1900 r.
spożywaliśmy na deser. Na podwieczorek kupowaliśmy owoce, truskawki, maliny. 
Doktor zakładowy, Polak austriacki, przepisał Maduszce picie wód Stahl-Quelle 
oraz cały szereg kąpieli błotnych' Moc kuracjuszy różnych narodowości zjechało 
do Franzensba-du, toteż wszystkie hotele i pensjonaty były przepełnione, zaś 
pttf źródłach tłok niesamowity. Publiczność należała przeważnie d° płci pięknej. 
Spotykaliśmy często w parku na przechadzkach rodzi' nę rosyjską spacerującą z 
kubkiem w ręku i popijającą różne w<w-Omal codziennie słyszeliśmy ten sam okrzyk 
młodej jeszcze paiu1)1 "Uże kak nadaj eła mnie eta Załckwełła!" W niedzielę z 
pobliski^ miasta Eger9 zjeżdżało do Franzensbadu moc wojskowych,
? DziśCheb. : u
275
30. Tratwy na Ptypeci. Fotografia, ok. 1900 r.
szykownych oficerów austriackich. Starali się zawrzeć znajomości z młodymi 
paniami. W parku wówczas przygrywała orkiestra wojskowa, wieczorem odbywały się 
tańce w kasynie. Oczywiście my |ue braliśmy udziału w tych zabawach. W ogóle 
nigdy nie zabiegaliśmy o znajomości z ludźmi całkiem nam obcymi, nawet unikaliś-
jtty obcowania z rodakami. Pewnego dnia siedzieliśmy na ławeczkach w parku i 
spożywaliśmy oboje piękne truskawki świeżo na-yte. Podchodzi do nas pani w 
średnim już wieku i zwraca się o Maduszki po polsku: "Muszę pani zwrócić uwagę, 
pani jest jesz-młoda i jej mąż też, nie wiecie więc zapewne, że przy piciu .nie 
wolno jeść surowych owoców". "Owszem wiemy i jeść emy, bo bardzo lubimy". 
Zamierzała dalej prowadzić kon-cję, lecz inne się przysiadły osoby. Na tym 
skończyła się ta
rozmowa, stale spotykaliśmy ową panią, lecz nas już "więcej nie za czepiała.
Maduszka moja czuła się jeszcze ciągle bardzo osłabiona, by może za ostre 
kąpiele mogły oddziaływać na jej organizm, tote? często pokładała się w ciągu 
dnia. Spacerowała mało, raczej pr2e. siadywała w parku. Nie miała sił i ochoty 
na dalsze poza miasto 276 ' spacery. Ja natomiast po południu prawie codziennie 
trenowałem siebie na dalekich wycieczkach po horyzontach otaczających nasz 
kurort. Z wyjątkiem najbliższego miasteczka Eger, położonego w ładnej, górzystej 
już miejscowości, wokoło Franzensbadu same mszary błotniste i bagna, z których 
zwożą do kurortu miejscowego oraz ekspediują do dalszych różnych zakładów 
leczniczych zbawienne borowiny na kąpiele. Gdy mijało się te mszary, 
rozpoczynały się bardzo pięknie uprawne pola z zapowiadającym się bogatym 
plonem. Wałęsając się polnymi dróżkami, spotykałem się często z zajączkiem lub 
ze stadkiem kuropatw. Czułem się na wsi, a tak mi było smutno, że Maduszka 
jeszcze taka słaba i każdy ruch jeszcze ją męczy. W każdym razie po paru już 
tygodniach znaczni się wzmocniła. Bardzo skuteczne było działanie kąpieli 
błotnych jej organizm. Co zaś do Stahl-Quelle, to po krótkim czasie zaprą stała 
picia tej -wody ze względu na silny wodowstręt. W drugii połowie pobytu zaczęła 
nawet stopniowo odbywać coraz dals: spacery.
Pewnego dnia otrzymaliśmy wiadomość od mojej mamy, że w Marienbadzie10 przebywa 
na kuracji ciotka Tyszkiewiczowa, siostra mojej mamy. Pojechaliśmy koleją do 
Marienbadu. Ciocia uradowana była z naszej wizyty. Bardzo przyjemnie spędziliśmy 
z nią parę godzin. Kuracja jej niestety już była na ukończeniu, za kilka dni 
miała powracać do kraju. Dowiedzieliśmy się od niej, że przebywa też na kuracji 
w Marienbadzie ciotka Emilia Potworowska, której wcale nie znaliśmy. Była bardzo 
wdzięczna, żeśmy ją odwiedzili.
Marienbad przepięknie położony na gruncie falistym, wśród wyniosłych pięknych 
lasów świerkowych. W sezonie kuracyjnym masami nawiedzany przez Żydów 
galicyjskich, chałaciarzy z ogro mnymi pejsami.
Pewnego dnia pojechaliśmy do położonego za Marienbadem Karlsbadu. Kurort bardzo 
szykowny z elegancką publicznością, nawiedzany rok rocznie przez różne 
koronowane głowy. Wspaniale hotele, przepiękne magazyny, przeważnie filie 
różnych pierwszorzędnych firm wiedeńskich. Kuracjusze w przeważającym procencie 
- ród męski, i to starsi panowie, robiący wrażenie wielkich smakoszów, którym 
zalecona została dieta i kilkutygodniowa pta' wie głodówka. Moc Polaków, słychać 
co krok mowę polską. N^2 kochany Eustachy co roku na kuka tygodni jeździł do 
Karlsbadu oa
10 Dziś Marianske Lazne. ........	..... ,
1 Kanał odwadniający. Ito8rafia, ok. 1913 r.
278
32. Kolejka wąskotorowa Kopcewicze-Dereszewicze. Fotografia, ok. 1913 r.
kurację. Popijał wytryskujący wysoko fontanną Szprudel w stanie wrzącym. 
Zjedliśmy smakowity obiad u sławnego Pupa, potem po szliśmy na miasto oglądać 
wystawy magazynowe. Maduszka nie pierwszy raz była w Karlsbadzie. Jeszcze jako 
młoda panienka jeździła z rodzicami za granicę i kilka tygodni spędziła w 
Karlsbadzie.
W jednym z wielu pięknych magazynów szkła czeskiego nabyliśmy dla upiększenia 
naszej miłej chałupki piękny wysoki wazon z rżniętego szkła ze złoceniami. 
(Wazon ten ze wszystkich zamieszek ocalał i ostatnio znajdował się w kochanej 
Ruszczy). Poza tym nabyliśmy trochę różnych prezentów dla osób domowych, między 
innymi dla Dziunieczki i Janiusi po puzdrze z przyborami toaletowymi z 
szyldkretu. Ponieważ bardzo wówczas cierpiałem na zęby, dwa razy jeszcze sam bez 
Maduszki dojeżdżałem do dentysty w Karlsbadzie.
Po czterech tygodniach pobytu we Franzensbadzie wyruszyli5; my w drogę powrotną 
do kraju, zatrzymawszy się na kilka di" w Dreźnie. Przepiękne miasto. Z 
zielonymi dachami pałace i g11^ chy. A bogate zbiory w muzeach. Madonna 
Sykstyńska Rafeel,a i ta cudowna Madonna Holbeina. Uderzyło mnie w niej podobiLn 
stwo do Maduszki. Cóż to za widok przepiękny z tarasu Briihla na brzegiem Elby, 
gdzie pod wieczór zmęczeni zwiedzaniem odp czywaliśmy nad filiżanką mocnej 
herbaty. Zwiedzaliśmy w Grossgarten przepiękne różanki, gdzie można było się
279
Trasa kolejki wąskotorowej. Fotografia; ok. 1913 r.
z setkami odmian róż szlamowych, krzaczastych, pnących, płaczą, cych, drobnych i 
olbrzymich. Maduszka tak była zachwycona tą ilością kwiecia, że od tego czasu 
przed werandą naszego dornu miała wyłącznie róże, a innych kwiatów nie uznawała. 
Z Drezna z jednodniowym zatrzymaniem w Berlinie wyjechaliśmy do Warszawy, gdzie 
umówiliśmy młodą pannę Janinę Freier jako bonę d0 280 naszych chłopaków.
Przybudówka do naszej chałupki już była pod dachem, pozostawało jeszcze 
oszalowanie budynku wokoło oraz wykończenie wnętrza. Obliczałem, że przez jesień 
i zimę roboty zostaną zakończone i z nastaniem wiosny można będzie chłopaków z 
opiekunkami przetransportować do pięknych, słonecznych apartamentów.
Jakże rad byłem, że kuracja franzensbadzka Maduszce nie tylko niezmiernie 
pomogła, lecz ją całkowicie postawiła na nogi. Powróciły siły i na twarzyczce 
rumieńce. Natomiast ja zacząłem słabować. Nawrót ponowny tworzącej się serii 
wrzodów, na które jeszcze za czasów moich uniwersyteckich parokrotnie zapadałem 
i byłem przez Stankiewicza operowany. Nie chciałem się ruszać z domu, 
wyczekiwałem przyjazdu Stankiewicza na sezon letnich polowań, by za pomocą 
skalpela usunął przyczynę moich męczących bólów. Wysłałem do niego słówko, by 
zabrał ze sobą potrzebne instrumenty chirurgiczne, jakkolwiek wiedziałem, że się 
nigdy bez nich w drogę nie puszcza. Stankiewicz przyśpieszył swój przyjazd. W 
dzień już jego przyjazdu, by nie tracić czasu, sprowadziłem do asysty doktora z 
Żytkowicz, ułożono mnie na moim biurku w kancelarii i pod narkozą po raz już 
trzeci w życiu zrobili z moją osobą porządek. W parę dni później, co prawda 
jeszcze w bandażach, strzelałem dubelty, towarzysząc Stankiewiczowi na Bieżynie.
Przez całe lato nie ruszaliśmy się z domu. Maduszka, stęskniona do dzieci przez 
tak długi okres choroby i wyjazdu z domu, wiele godzin w ciągu dnia przebywała w 
parku lub też na przemiłej naszej werandzie, przed którą wielka ilość sztamów 
przeróżnych gatunków róż w pełnym była kwiecie.
Co roku sprowadzaliśmy sporą ilość róż szlamowych od Jel-skiego z Ignatycz pod 
Mińskiem, gdzie prowadzone było bardzo racjonalnie nasiennictwo ogrodowe oraz 
szkółki kwiatowe, a zwłaszcza róże. Ponieważ klimat w północnej Mińszczyźnie był 
znacznie ostrzejszy od naszego, dawało to gwarancję, że wyhodowane sztamy róż 
będą wytrzymałe na nasz klimat, o wiele w zimie łagodniejszy.
Na okres wakacyjny zjechał kochany nasz ksiądz Mateusz Po-powski, już po 
kapłańskich święceniach. Przywiózł ze sobą dwóch słabowitych kleryków. Jeden z 
nich był to słuchacz trzeciego kursu seminarium, Józef Białohołowy, drugi zaś z 
pierwszego roku Antoni Iwicki. Obaj bardzo mili i sympatyczni. Uradowani byliśmy 
z przyjazdu księdza Mateusza. Nazajutrz po przyjeździe księży od-były się 
uroczyste prymicje w naszej kaplicy, w nader bogaty1"
macie złotem wyszywanym i ofiarowanym ks. Popowskiemu ° ez Maduszkę. Służyli do 
mszy św. obaj klerycy. Cóż to za radość ? szczęście cjja nas WSzystkich oraz 
całej okolicy były codzienne msze św. odprawiające się w kaplicy dereszewickiej 
z wyjątkiem niedziel i większych świat. Wszyscy księża w te dnie jeździli do 
kościoła parafialnego w Petrykowie. Podziwialiśmy Popowskiego nrzy ołtarzu. Taki 
uduchowiony, a tak przepiękne miał ruchy rak.
Po wyświęceniu Popowskiego przydzielili w Petersburgu do kościoła Sw. Katarzyny. 
Przy kościele była szkoła męska i żeńska dla biednych dzieci; Popowski prowadził 
szkołę męska. Wielu chłopcom przychodził z pomocą materialną. Zawsze kilku 
biedniejszych u niego się stołowało. Kiedyś powraca do domu i spostrzega, jak 
jeden z chłopców zanurza, rękę do wazy z zupa. "A co ty robisz?" "Patrzam, a 
moża tam mienso jest".
Klerycy byli bardzo weseli, a zwłaszcza Iwicki, który wyglądał jeszcze nader 
dziecinnie. Godzinami grywali w krokieta z Dziunią i Janiusią. Iwicki w latach 
późniejszych był wielką figurą, piastował bowiem godność kanclerza kurii 
biskupiej w Pińsku. Biedny zaś Białohołowy w czasie Wielkiej Wojny został przez 
Moskali zesłany do guberni archangielskiej i tam życie zakończył.
Pewnego dnia otrzymujemy telegram od Stasia Ordy z Biżere-wicz, którego ślub z 
panną Katarzyną Stahl ostatnio odbył się w Rzymie, zawiadamiający, że zamierzają 
przyjechać do rodziców i do nas z pierwszą wizyta poślubną. Po młodą parę 
pojechał Jacek piątką moich koni, zaprzężonych do naszego ładnego powozu. Gdy 
zbliżała się godzina przyjazdu z Kopcewicz, całe nasze towarzystwo wyczekiwało 
gości częściowo w salonie, częściowo na ganku. Już wjeżdżają przez bramę, Jacek 
dwukrotnie klaszce z bata. Konie podrywają i stają jak wryte pod gankiem. Młoda 
pani Kato z gracją wyskakuje z powozu. Ma na sobie kostium popielaty bardzo 
szykownie skrojony, z krótka spódniczką sięgającą do połowy łydek. Gdy Popowski 
zoczył tak krótką spódniczkę, zawołał na swoich kleryków: Józek, Antek, 
odwróćcie się, nie patrzcie na te nogi". Zarumienili się kleryczki i wynieśli 
się na plac krokietowy. Zaprzyjaźniliśmy się bardzo z Kato. Widywaliśmy się 
często. Oni przyjeżdżali do Dereszewicz na wszystkie uroczystości i większe 
święta. My też od czasu do czasu bywaliśmy w Biżerewiczach.
Zbliżał się termin powtórnego wyjazdu moich rodziców do Berna dla dokonania 
poprawki rozluźnionego zaszycia rany, zaś Maduszka pragnęła być obecną tym razem 
przy rodzicach. Popierałem ten projekt, zwłaszcza że tym razem ani Ruciowie, ani 
też żad-na z sióstr moich nie projektowali wyjazdu. Tym bardziej było wskazane, 
abyśmy oboje, chociażby na dziesięć dni wpadli bez za-Powiedzenia się do 
rodziców. Niewątpliwie ucieszą się z naszego Przyjazdu. Zawczasu więc w drodze 
urzędowej tym razem wysta-rałem się o paszport zagraniczny dla nas obojga. I 
bardzo dobrze Sl? stało, że miałem paszport już wyrobiony. W jakieś dziesięć dni
po wyjeździe rodziców do Berna otrzymuję telegram z Krakowa o śmierci cioci 
Mikulskiej. Spakowaliśmy się czym prędzej. Wysła. łem jeden telegram do Krakowa 
z zawiadomieniem o przyjeździe takiego to dnia, drugi do rodziców, że oboje 
jedziemy na pogrzeb skąd przyjedziemy do Berna.
Z dworca krakowskiego zajechaliśmy do Grand Hotelu, gdzie 282 " zostawiliśmy 
nasze bagaże, podążyliśmy na ulicę Basztową, na której mieszkała biedna 
ciotunia. Zastaliśmy jej ciało leżące w maleń-kiej trumience, tak się jakoś 
skurczyło jej ciało. Chorowała krótko i lekką podobno miała śmierć. Okazało się, 
że całym pogrzebem nabyciem trumny, opłaceniem za miejsce w katakumbach oraz 
nabożeństwem łącznie z kosztami zajęli się ojcowie jezuici od Św. Barbary, 
których zmarła też bardzo czciła i nawzajem cieszyła się u nich wielkim 
poważaniem.
Ogromnie się przyjaźniła z O. Bratkowskim i z O. superiorem Wróblewskim. 
Pochowano ją czasowo w katakumbach na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. W parę 
lat później ciało zostało przewiezione do Rzymu i złożone w kaplicy grobowej 
rodziny Kieniewiczów, o której już była mowa w poprzednich rozdziałach.
Po pogrzebie byłem z wizytą u O. superiora Wróblewskiego, który był chory, 
przyjął mnie w swojej celi w łóżku. Chciałem mu podziękować w imieniu rodziny za 
piękne nabożeństwo i wystawny pogrzeb. Dowiedziałem się wówczas, że śp. ciocia 
była złożyła na ręce superiora pewną kwotę na koszty ewentualnego pogrzebu. 
Pokazał mi przy tym pismo cioci, dotyczące legatu na rzecz zgromadzenia ojców 
jezuitów w Krakowie w wysokości trzech tysięcy rubli, zobowiązujące brata swego 
Hieronima Kieniewicza do wypłacenia zgromadzeniu po jej śmierci wymienionej 
kwoty. Oświadczyłem wówczas superiorowi, że wiem o tym legacie od mojego ojca, 
który obecnie jest w Bernie na kuracji, że za kilka dni jadę do niego, w jego 
zaś imieniu gwarantować mogę, że po jego powrocie do domu oznaczona w legacie 
kwota zostanie zgromadzeniu wypłacona.
Przy tej sposobności wspomnę, że przed wielu laty ciocia Ka-milka zdeponowała u 
mojego ojca swój kapitał w wysokości 30000 rubli, od której to sumy ojciec 
wypłacał cioci procenty w wysokości wystarczającej na jej życie dawniej w 
Rzymie, następnie w Krakowie. Stosownie do ostatniej jej woli oprócz wymienionej 
kwoty dla zgromadzenia o.o. jezuitów, ojciec mój wypłać^ 10 000 rubli Stefci 
Ordziance, wówczas jeszcze niepełnoletniej, oraz tysiąc rubli w drobnych kwotach 
kilku niezamożnym osobom w Krakowie. Pozostałą kwotę swego kapitału ciocia 
legowała moje* mu ojcu. Wszystkie wymienione legaty ojciec mój zaraz po powrocie 
z Berna wypłacił. Dziwił wówczas wszystkich legat cioci n* rzecz Stefci 
Ordzianki, jedynaczki i jednej z najzamożniejszych Pa' nien w Pińszczyźnie.
jSTa nabożeństwie żałobnym i pogrzebie sporo było osób, przy-• c;5ł i znajomych, 
z którymi łączyły nieboszczkę przyjazne stosun-!/ Opr°cz profesora Stanisława 
Smółki i jego żony Wandy z domu Ordzianki, a mojej ciotecznej siostry, oraz pani 
Parvi, Kieniewi-zówny z domu, nikogo właściwie nie znałem. Ogromnie byłem 
wdzięczny profesorom Smółce11, a zwłaszcza prof. Zdziechowskie-niu12, za 
doradzenie mnie jak najprędszego, chociażby w ciągu naj- 283 dalej trzech dni, 
opróżnienia mieszkania i złożenia mebli i sprzętów do wynajętego jakiegoś 
składu. W przeciwnym bowiem razie niewątpliwie w kilka dni po zgonie zjawiłaby 
się prędka do takich spraw austriacka policja i opieczętowałaby mieszkanie aż do 
czasu ^yywołania właściwych spadkobierców.
Zaraz więc po pogrzebie zająłem się z Maduszką pakowaniem toalet, bielizny i 
wszystkich drobiazgów do kufrów. Próf. Zdziecho-wski w swojej uprzejmości 
ułatwił mi wynajęcie wozów oraz ludzi do noszenia i przewiezienia mebli i kufrów 
do wynajętego składu. W dwa dni mieszkanie zostało opróżnione. Nie obeszło się 
jednak bez pewnego niepokoju, nie tyle w sprawie rychłego opróżnienia 
mieszkania, ile w sprawie przysłanej za zaliczeniem na nazwisko cioci przesyłki 
z Wiednia od znanej firmy krawieckiej Fiszera. Służąca cioci potwierdziła, że 
nieboszczka zamówiła u Fiszera kostium letni, na którego przysłanie ciocia 
oczekiwała. Zatelegrafowałem do firmy, że wobec zgonu adresatki niewykupiona 
paczka zostanie zwrócona firmie. Na to otrzymuję odwrotnie telegram 
zawiadamiający, że firma przekazała sprawę do odnośnej instancji w celu pilnego 
wyszukania spadkobierców i ściągnięcia od nich należnej firmie kwoty. Przesyłki 
zaś zwrotnej nie przyjmie. Blitzem zawiadomiłem ponownie firmę, że paczkę z 
zaliczeniem wykupiłem i proszę o wstrzymanie egzekucji. Niepokoiłem się bowiem 
najbardziej, by z powodu tej paczki nie wkroczyły mnie do mieszkania władze w 
trakcie wywożenia sprzętów. Odebrany z poczty kostium był bardzo szykowny, lecz 
wyglądał tak mały, że zastanawialiśmy się, komu z rodziny mógłby się przydać. 
Okazało się później, że bez żadnych poprawek leżał jak ulany na Dziunieczce i 
bardzo jej się przydał.
Załatwiwszy wszystkie sprawy mieszkaniowe oraz uregulowawszy należność służby, 
odbyliśmy niezbędne wizyty dziękczynne w kilku domach: Smolków, Zdziechowskich i 
Parvich, poza tym byliśmy na proszonej kolacji u Zdziechowskich.
11 Stanisław Smółka (1854 - 1924), historyk, sekretarz naukowy Akademii 
miejetaości w Krakowie. Wanda Ordzianka, druga jego żona, rodziła się z Kienie-
Mczówny.
Marian Zdziechowski (1861 - 1938), profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2°f i 
slawista, wywodził się z ziemiańskiej rodziny z Mińszczyzny, spowinowaco-) 2 
Kieniewiczami.
Całkiem wypadkowo natknęliśmy się na ulicy na profesora fc dera, sławnego 
chirurga krakowskiego, którego znałem z Wilnai3 Wielkim był przyjacielem 
Wawrzyńca i jego rodziców, sam rodem z Wilna zjeżdżał do rodzinnego miasta 
zwykle w okresie letnich ferii. Był nawet kiedyś z Wawrzyńcem w Dereszewiczach. 
Ucieszył się bardzo ze spotkania z rodakiem, przedstawiłem go mojej maj. 284 l 
żonce, a dowiedziawszy się, że jest córka Aleksandra Grabowskie. go, również 
bardzo dobrego jego znajomego, rozkochał się Cał-kiem w nas i zawyrokował, że 
puszcza kantem wykłady i przez parę dni musi się nami zająć i pokazać nam 
osobliwości Krakowa. Opro-wadzał więc nas jednego dnia po kościołach, byliśmy na 
Wawelu w Muzeum Narodowym. Następnego dnia woził nas powozem na Bielany do 
klasztoru Kamedułów. Ponieważ niewiastom wstęp do wymienionego klasztoru jest 
wzbroniony, Maduszka pozostała w powozie przed bramą, ja zaś z Kaderem 
zwiedziliśmy dokładnie osobliwości klasztoru. Zawiózł też nas do wybudowanego 
swojego szpitala chirurgicznego, z którego był bardzo dumny. Pędzał i karcił za 
różne nieporządki spotykane na korytarzach pielęgniarki, które gdy się odwracał, 
pokazywały mu z tyłu język. Zaprowadził też nas do pracowni Fałata, który 
dowiedziawszy się, że jestem z Polesia i że omal sąsiaduję z Dawidgródkiem, w 
którym Fałat kilka dobrych lat spędził i najpiękniejsze swoje arcydzieła w 
Dawid-grodku stworzył14, zaczął wydobywać z różnych kątów i zakamarków szkice, 
obrazy, rysunki, widoki z Polesia, sceny myśliwskie jedne piękniejsze od drugich 
arcydzieła, które za jego życia z pracowni nie wyszły. Poza zwiedzaniem, Kader 
nas przez dwa dni ugasz-czał w gabinetach restauracyjnych Hawełki15, gdzie przed 
obiadem objadaliśmy się specjalnością krakowskich kanapek - piętrowych, z 
najbardziej wyszukanymi delikatesami. Chodząc po ulicach spotykaliśmy często 
jego uczni i uczennice. Kłaniali się nam, patrząc na niego ze zdziwieniem. 
Przyznał się nam Kader, że w uniwersytecie oznajmił, że na parę dni wyjeżdża do 
ciężko chorego na wieś, a tymczasem spaceruje po mieście z jakąś młodą parą. 
Bardzo dziękowaliśmy Kaderowi, że tak się nami pieczołowicie zajął. Sam zaś 
wyglądał uradowany z dwudniowych z nami wakacji i oderwania się od żmudnej 
codziennej pracy.
Po kilku dniach pobytu w Krakowie dążyliśmy w pośpiechu do
l' Bronisław Kader (1863 - 1927), wilnianin, znakomity chirurg, profesor 
Uniwersytetu Jagiellońskiego, był jako kalwin w przyjaznych stosunkach z 
rodzinom1 Puttkamerów i Grabowskich.
14 Julian Fałat (1853-1929) zapraszany był w latach 80-tych przez Radzi*"' łów 
na polowania do Nieświeża i Dawidgródka jako znakomity malarz scen śliwskich. 
Stąd obok scen z polowań jego malarstwo pejzażowe łączyło się g z Litwą i 
Polesiem.
15 Sklep kolonialnych towarów Antoniego Hawełki na Rynku krakowskim od 1876 r. 
Funkcjonowała przy nim wykwintna restauracja.
Berna. Zastaliśmy już ojczulka po odbytej dodatkowej operacji, która jednak pod 
narkoza trwała przeszło godzinę. Był jeszcze bardzo osłabiony, poza tym 
niepokoił się, czy dokonane ponownie ze-zycie się nie rozluźni. Uradowani byli 
rodzice z naszego przyjazdu.
Musieliśmy szczegółowo opowiadać o śmierci cioci, pogrzebie, czynnościach 
załatwionych przeze mnie. Zaniepokoił się jednak 285 dokonanym przeze mnie 
pośpiesznym opróżnieniem mieszkania, obawiał się bowiem, by w związku z tym nie 
wynikły przykre konsekwencje z władzami. By nie poszukiwano spadkobierców 
zmarłej i nie pociągano ich do odpowiedzialności za samowolne zagarniecie spadku 
bez zawiadomienia władzy, a tym samym uniknięcia opłaty podatku spadkowego. 
Uspokoił się jednak ojczulek, gdy go upewniłem, że nie z własnej inicjatywy, 
lecz z nalegania tak poważnych profesorów była dokonana szybka przeprowadzka 
sprzętów z mieszkania do składu.
Nie przypominam sobie, jak długo wymienione ruchomości przebywały na składzie 
oraz jaką drogą i kiedy ojciec mój, prawdopodobnie przez biuro transportowe, 
sprowadził do Dereszewicz wszystkie kufry, portrety i obrazy. Meblami zaś 
obdarował panią Parvi.
Zabawiliśmy w Bernie przeszło parę tygodni, chcieliśmy się doczekać orzeczenia 
profesora co do wyniku dokonanej ponownie operacji. W międzyczasie odbyliśmy 
bardzo przyjemną i bogatą we wrażenia kilkudniową wycieczkę do Genewy. 
Wyjeżdżaliśmy z Berna w dzień pochmurny i zamglony. Z okien wagonu zaledwie 
widoczne były z obu stron toru, wyłaniające się z mgły, niewielkie wzniesienia 
przeważnie zalesione. Co chwila mijaliśmy miasteczka oraz mniejsze lub większe 
skupiska budynków, fabryczek poruszanych bądź siłą wodną, bądź też prądem 
elektrycznym. Po około godzinie jazdy z paru zatrzymaniami na stacjach pociąg 
wjechał w długi tunel i o dziwo, przy wylocie z tunelu: cud nad cudami!
Jesteśmy w słońcu. Pociąg mknie szybko. Na prawo ogromna tafla jeziora z 
falującą wodą o ciemnogranatowym kolorze, ozłocona promieniami słonecznymi, z 
lewej strony winnice, ogrody, za którymi w dali łańcuch wysokich gór, z których 
wyłania się wysoki, całkiem biały na tle granatowego nieba szczyt Mont Blanc. 
Jeśli włosi o Neapolu powiadają, że "raz zobaczyć i potem umrzeć", to wydaje mi 
się, że ten wykrzyknik można by zastosować do panora-ftty, którą wówczas 
oglądaliśmy z okien pociągu dojeżdżającego do ^enewy. Złożywszy swój bagaż w 
hotelu, wybiegliśmy szybko na Ciasto, nad brzeg jeziora, stanęliśmy na moście, 
zachwycając się Przecudnym widokiem wokoło. Stada mew przelatywały ponad na-tymi 
głowami, wyczekując na otrzymanie od nas przeróżnych dla nich smaczności.
Pr2Y moście siedziały kobieciny, sprzedające z koszyków bułe-IC1- chleb i inne 
przysmaki. Gdyśmy podeszli do nich, mewy spo-
strzegłszy widocznie nasze ruchy, pojęły nasze zamiary. Niezlic> ne stada 
zaczęły krążyć nisko nad naszymi głowami, popisk ze zręcznością chwytając w 
powietrzu podrzucony w górę ka^' łęk bułki, lub też zgrabnie wyrywając go z ręki 
podjętej do gon,* Odwiedziliśmy doktorostwo Laskowskich, przywożąc im L. 
zdrowienia od rodziców, wieczorem zaś byliśmy w teatrze na Cąr
286 men-
Nie doczekaliśmy się wizyty profesora tak zawsze nieuchwyt nego. Czas już było 
wracać do domu; dzieci i zajęć codziennych Pożegnawszy się z najdroższymi 
rodzicami z życzeniami rychłeg0 i szczęśliwego powrotu wyjechaliśmy, 
zatrzymawszy się dzień w Berlinie i tyleż w Warszawie.
Dzięki Bogu zastaliśmy chłopaczków w dobrym zdrowiu.
W kilka tygodni po nas powrócili rodzice. Niestety nie udało się Kocherowi 
naprawić defektu. Dziękować jednak Bogu Najwyż-szemu, pomimo tego defektu, 
ojczulek żył, ruszał się, jeździł, po!0. wał nawet przez siedem lat jeszcze.
19 Żałoba
znoczęliśmy rok 1905 bardzo wesoło. Gwarno było w Deresze-czach i Bryniewie. Z 
wyjątkiem Lubańskich cała bliska rodzina wl. ojnplecie; poza tym zjechało kilka 
osób dalszych krewnych. Sta-^owle Ordowie oraz trzech braci Ronikierów, rośli 
przystojni 51 bardzo mili chłopcy. W drodze powrotnej od Wańkowiczów 1 Rudakowa 
do Warszawy wstąpili do nas. Ruch był pomiędzy na-z mi dworami. Obiady u nas, 
podwieczorki i kolacje u Ruciów. Wesoły powrót w piękna noc księżycowa przy 
doskonałej sannie. Wielką niespodziankę zrobili nam Stasiowie Wańkowiezowie 
swoim na dwa dni przyjazdem; w czasie pobytu Ronikierów Staś zawsze wesół 
zabawiał swoimi opowiadaniami, dowcipami i deklamacją całe towarzystwo. Jednego 
wieczoru pod jego dyrekcją urządzone były na nowej górze żywe obrazy. Mad była 
Ligią, zaś jeden z Ronikierów Winicjuszem.
Urządziliśmy również niewielką naganeczkę na dziki, lecz bez pomyślnego wyniku. 
Staś Orda - żaden myśliwy, strzelał na bliską metę, o zgrozo, do łoszy. 
Szczęśliwie nie trafił. W dzień Trzech Króli - monstrum drzewko w Bryniewie dla 
dzieciarni dworskiej z bogatym rozdawnictwem dla całej służby domowej i 
folwarcznej.
W ogóle radosne były święta zimowe. Cieszyło nas przede wszystkim dobre 
samopoczucie ojczulka, pomimo niestety wiadomego przykrego defektu. Codziennie 
jednak ojciec wyjeżdżał saneczkami zaprzężonymi w jednego konia półardena, 
gniadego ogiera, którego nabyłem w maneżu warszawskim jako reproduktora do 
klaczy fornalskich. Był ona bardzo spokojny i służył wyłącznie ojcu naszemu do 
samotnych wyjazdów w pole lub do folwarków. Mógł nawet ojciec zostawić ardena w 
zaprzęgu samego na polu, gdy chciał się przejść i skontrolować, czy wschodzi 
zasiane już zboże lub jak wygląda plon wyoranych z ziemi kartofli. Arden wówczas 
nie ruszał się z miejsca.
Tryb życia ojczulka po tych dwóch tak ciężkich operacjach był następujący. 
Budził się, lecz nie podnosił się z łóżka zaraz. Natomiast budził matkę i 
dopiero rozpoczynały się długie rodziców rozmowy. Na jakie tematy? Przeróżne! 
Najczęściej jednak o dzieciach i wnukach. Ubolewania, rozpacze nad słabym 
zdrowiem pier-
*orodnego wnuka, za kogo może wyjść ta, dlaczego nie mają oni dzieci, przecież 
wyglądają jak dęby. Co z tych wnuków będzie przy Podobnym wychowaniu? itd. itd.
Po ubraniu się bardzo zawsze starannym ojciec jadł śniadanie
* jadalnym, przypatrując się przy tym przez okno, co się dzieje na 2iedzińcu, 
przy stajni lub za bramą. Dojrzał, że ekonom Kwiat-
kowski na linijce1 przejechał w stronę Hołubicy. Parokrotne lekkie splunięcie, 
czego ten bałwan poleciał do Hołubicy, kiedy dzisiaj robota wre pod Ślązakami?! 
Witkowski! zawołał na kamerdynera, który w danej chwili obok w czerwonym salonie 
z miotełką w ręi^ w długim fartuchu i z mycką na głowie strzepywał kurze ze 
stołć% i mebli: "Poszlij chłopca do stajni, by zaprzęgali ardena". "Idę" ^ 288 
brzmi odpowiedź, lecz nie idzie i dalej sprząta. "Witkowski, słys2a. łeś, 
prędzej!" "Zaraz idę". Po wypiciu dwóch szklanek bardzo osło-dzonej herbaty ze 
śmietanką zapalał papierosa, zakładał prawą nogę na poręcz fotela i rozmawiał z 
mamą o różnych, przeważnie rodzinnych lub społecznych sprawach, zawsze jednak 
skierowując swój wzrok poprzez okno. Po wypaleniu dwóch papierosów jednego 
zawsze sortymentu, sprowadzanych z Warszawy od firmy "Kaij. nowski i 
Przepiórkowski", wstawał ód stołu, szedł się przebierać siadał na wózek lub 
sanki; siedząc zapalał cygaro i ruszał w pole lub do folwarku. Dobrych parę 
godzin spędzał na powietrzu. Gdy powracał do domu nakładał szlafrok i wyciągał 
się w niebieskim salonie na bardzo wygodnej, długiej i szerokiej kanapie. Przy 
niej był stół, na nim: pisma, tygodniki, gazety, książki wszelkiego rodzaju. 
Masami czytał. A jakże pięknie, barwnie i z wielkim przejęciem i humorem umiał 
opowiadać treść przeczytanej powieści, lub też poważnego artykułu. Gdy Witkowski 
zawiadamiał, że obiad podany, przechodził ze wszystkimi do jadalnego. Niestety, 
przyglądał się, jak inni spożywają przeróżne smaczne potrawy, sam codziennie 
jadał prawie to samo: rosołek, kotlecik z białego mięsa z przystawką, kompocik. 
Wszelkie odstąpienie od wymienionego reżimu powodowało największe zaburzenia. Po 
obiedzie w salonie brał udział w ogólnej rozmowie, a gdy gości nie było, lubił z 
matką pograć w pałeczki. Partyjka kończyła się zwykle przegraną mamusi, która 
twierdziła, że nigdy już więcej grać z ojcem nie będzie, aż do dnia oczywiście 
następnego. Potem zwykle powracał na swój? kanapę do książki i gazet. Po 
obiedzie zwykle przychodziła poczta z Kopcewicz, którą codziennie w skórzanej, 
na klucz zamkniętej torbie przywoził jednym konikiem wynajęty do tej 
czynności.staruszek. W dnie, kiedy się czuł lepiej, zwłaszcza w jesieni, lubił 
pojechać na parę godzin, najczęściej w stronę Paulinowa i tam stanąć na długim, 
wysokim, piaszczystym pagórku porośniętym karłowatą sosenką. Moroz zaś z paru 
psami gończymi wydeptywał zające po okolicznych krzakach, laskach i poletkach 
włościańskich, położonych wokoło. Ruszony przez psy zając zwykł był uciekać 
przed psami na wymieniony pagórek i czas dłuższy biegł wzdłuż pagórka Natykał 
się na stojącego tam ojca i rulował od jego strzału. Nawet czasem w zimie, gdy 
była piękna pogoda, przychodził Moroz z meldunkiem, że tu blisko za rzeką 
objechał w paru miejscach kilka i*
1 Linijka - wózek w kształcie deski osadzonej na czterech kołach, służący 
objazdów polowych.
jecy- Jeżeli tylko ojciec czuł się niezgorzej, chętnie nakładał buty, długie 
futerko rysiem podszyte i jak by młody siadał na objazdowe saneczki z prawą nogą 
wyciągnięta na sankach, lewą zaś spuszczona. Zawsze powracał z paru upolowanymi 
zającami. Pamiętam nawet, jak rokiem przed śmiercią, jeżdżąc w zimie z Morozem 
objazdem, zabił bardzo dużego łosia z pięknymi rogami.
Opuszczając na zawsze Dereszewicze zabrałem ze sobą te rogi §89 do Warszawy. 
Wisiały one w naszym mieszkaniu w korytarzu na Wiśle.
Pewnego wiosennego już dnia w końcu marca przed głównym sezonem myśliwskim byłem 
z Maduszką na obiedzie u Ruciów. Przetelefonowano mi z Kopcewicz telegram 
donoszący o nagłym zgonie w Petersburgu drogiego Mateusza Popowskiego. Na 
pogrzeb już zdążyć nie mogłem, więc do Petersburga nie pojechałem. Otrzymałem 
natomiast od znajomych mnie księży szczegóły o jego zgonie. Z rana miał ksiądz 
Mateusz audiencję w sprawach służbowych u metropolity, arcybiskupa Szembeka2, 
który, jak mi mówiono, nie lubił ks. Mateusza, wyobrażał sobie, że on dla 
kariery wyłącznie w tak późnym wieku wstąpił do seminarium. Być może metropolita 
po sobie osądził Popowskiego; sam bowiem wstąpił do seminarium w wieku ponad 
trzydziestkę i w szybkim tempie został biskupem. Czy ten aby Popowski nie marzy 
o wstąpienie w jego - metropolity - ślady? Czy tak było w rzeczywistości, czy 
też wymyślili to różni księża?
W każdym razie wiadomym było duchowieństwu, że ksiądz Mateusz nie był w łaskach 
u metropolity. Na wymienionej audiencji spotkał się z bardzo przykrymi wymówkami 
i ostrym słowem oraz stanowczą odmową w pewnej sprawie służbowej. Gorzkie słowa 
i zupełnie podobno niesłuszne wymówki tak wziął do serca biedny ks. Mateusz, że 
całkiem roztrzęsiony nerwowo powrócił do domu, zaszedł do ubikacji i tam z ataku 
apoplektycznego skonał.
Pisano do mnie z Petersburga, że przepiękne nabożeństwo żałobne w kościele Św. 
Katarzyny celebrował metropolita, po czym osobiście pieszo w otoczeniu licznego 
kleru prowadził kondukt z kościoła aż do katolickiego cmentarza, położonego po 
drugiej stronie Newy, nazywanej Wyborgskaja Starana [Przedmieście Wy-borskie - 
roś.], odległego o dobrych kilka kilometrów od Prospektu Newskiego. Czy w danym 
wypadku sumienie metropolitę Szembeka ruszyło?
Oboje ogromnie odczuliśmy tak nagłą i niespodziewaną śmierć kochanego 
przyjaciela i tak bardzo zacnego człowieka. Gdy kreślę te słowa, przeszło 
czterdzieści lat minęło od jego śmierci, a bardzo często ze sobą go wspominamy i 
o jego świetlanej duszy w na-S2ych modlitwach pamiętamy. Rodzice nasi, Ruciowie, 
siostry
2 Jerzy Szembek (1851-1905), arcybiskup metropolita mohylowski od
'9 -A K-	'
1 ^emewicz, Nad Prypecij...
moje, nawet młode nasze panienki ogromnie odczuli śmierć Po-powskiego, z którym 
w ciągu ostatnich lat bardzo się zbliżyli.
Muszę tu wspomnieć o okropnej historii, która miała miejsce na Litwie 
Kowieńskiej za czasów gubernatora Orżewskiego, największego polakożercy. Wydał 
on zarządzenie, by kościół katolicki w Krożach zabrać na prawosławie. Ludność 
wymienionego miaste-290 czka, wyłącznie katolicka, oparła się temu i nie 
dopuściła władzy do świątyni. Sprowadzono wojsko, rozległy się strzały. 
Kilkanaście osób zabito. Sporo osób zamknęło się w kościele i nie dopuszczało 
władzy do sprofanowania świątyni. Przybył na miejsce gubernator Orżewski. 
Nastąpiła ponowna strzelanina, siłą opanowali kościół. Jeden z włościan wziął do 
rąk Przenajświętszy Sakrament i przeniósł do sąsiedniej parafii3. Sprawa głośnym 
echem doszła nie tylko do cara w Petersburgu, lecz głośna się stała w Europie. 
Car posłał swojego adiutanta dla przeprowadzenia śledztwa w tej sprawie. 
Orżewski jednak potrafił przekupić przedstawiciela carskiego i pozostał na 
stanowisku. Przez długi jednak czas zagraniczne pisma powracały do tego 
okropnego skandalu. Po pewnym czasie cesarz Mikołaj II usunął Orżewskiego i od 
tej chwili nastąpił nieco lżejszy kurs polityki rosyjskiej na naszych ziemiach.
W pierwszych dniach maja bawiąca w Dereszewiczach siostra moja Zosia zrobiła 
projekt zajechania na parę dni do domu, a stamtąd udania się do Łoszycy, by 
odwiedzić Isię, która ostatnio niedobrze się czuła. Namówiła -więc Madę, aby z 
nią razem jechała do Łoszycy. Przewietrzenie się niewątpliwie Maduszce dobrze 
zrobi po doznanym wstrząsie. Zgodziłem się na ten wyjazd, sam z nimi pojechać 
nie mogłem. Wyruszyły więc panie w drogę. W Bolcieni-kach znowuż Mad namówiła 
Zosię, aby przed Łoszycą wstąpić do Nowosiółek. Ucieszyła się Zosia z tego 
projektu, gdyż Nowosiółek nie znała, natomiast ciocię Czapską nieraz spotykała w 
Wilnie i z nią się zaprzyjaźniła. Nazajutrz jednak po przyjeździe do Nowosiółek 
Mad moja źle się poczuła, a niepokój był wielki ze względu na ponowny krwotok. 
Dziękować Bogu, w znacznie mniejszych rozmiarach niż w roku ubiegłym. Ciocia 
Czapską niezwłocznie sprowadziła doktora z Oszmiany, który poza jakimiś 
lekarstwami polecił zachować łóżko co najmniej przez tydzień do dziesięciu dni i 
wcale się z łóżka nie podnosić. Zosia więc odjechała sama do Łoszycy. O 
niedomaganiu Maduszkł ciocia donosiła mnie w tonie bardzo uspokajającym. 
Codziennie też prawie otrzymywałem listy| od mojej Jedynej, Po odleżeniu 
dziesięciu dni i decyzji lekarza, żel obawy nie ma co do pogorszenia się stanu, 
Mad zaczęła stopniowó| coraz więcej się ruszać i chodzić nawet na dalsze 
spacery. Po miesiącu spędzonym bardzo mile ze swoimi bliskimi, doniosła mi, ze
5 Masakra w Krożach, sprowokowana zabraniem na cerkiew kościoła benedyK tynek, 
miała miejsce w 1893 r. Piotr Orżewski (1839-1897) właśnie w 1893 r został 
generał-gubernatorem wileńskim.
291
3-t. Isia Lubańska. Fotografia.
chciałaby już wracać do domu. Pojechałem więc po nią do Nowo-siółek, gdzie 
zabawiłem dwa dni. W doskonałym nastroju, stęskniona do dzieci, a miałem 
wrażenie, że i do mnie również, z radością opuszczała gościnne progi Nowosiółek.
W kilka dni po powrocie w dniu 15 czerwca spada na nas wszystkich jak grom z 
jasnego nieba bolesna telegraficzna wiadomość o nagłym zgonie Isi, siostry 
mojej. W depeszy brak szczegółów. Telegram otrzymaliśmy w porze obiadowej. 
Pociąg w stronę Mińska odchodził o siódmej po południu. Wyjeżdżamy wszyscy. W 
domu pozostaje ojciec z Maduszką. Ze względu na ponowny jej stan i przeżyte w 
Nowosiółkach obawy konieczna była ostrożność. Ubłagałem ją, by pozostała w domu, 
pilnowała dzieci i dotrzymywała towarzystwa ojczulkowi. Telegrafowałem blitzem4 
do Wolicy o nieszczęściu, które nas spotkało.
Przyjechaliśmy do Łoszycy około południa w upalny słoneczny dzień. Burza wisiała 
w powietrzu. W dużym zaciemnionym salonie na katafalku, otoczonym płonącymi 
kandelabrami i świecami, w białej trumnie wśród masy kwiecia leżała w jasnej 
sukni z głową białym woalem zakrytą. Droga, kochana i tak bardzo biedna Isia. O> 
jak strasznie zmieniona! Ta piękna, śliczna w ruchach, z cudny-, pełnymi wyrazu 
oczyma, dzisiaj w trumnie leżąca, z opuchniętą z raną na czole - ohydna - 
straszna.
2 trzech ścian salonu spoglądają cudnymi, tak bardzo wyrazi-
BHtzein (niem.) - depeszą błyskawiczną.
stymi oczyma jej trzy bardzo piękne podobizny, ujęte w ramy, różnymi czasy 
malowane przez Ludomira Janowskiego. Zdawały się pytać: co z tobą się stało? I 
po co?
Tłumię w sobie spazm płaczu, wszyscy obecni chodzą ze łzami w oczach. Eustachy 
zbolały, ze spuchniętymi od płaczu oczami siedzi u siebie w kancelarii i ćmi 
jednego papierosa za drugim. Nie 292 Jest w stanie wypowiedzieć jednego słowa. 
Dowiadujemy się od panny Blanche, która od kilku lat była stałą towarzyszką Isi) 
o szczegółach śmierci. Od dłuższego już czasu niedomagała, bardzo było nerwowa, 
podniecona. Chwilami zapadała w ciężkie omdlenia, z którymi lekarze nie umieli 
sobie poradzić. Wychudła strasznie, ostatnio chodziła jak cień, słaniając się co 
chwila. Wilią śmierci zapadła ponownie w długotrwałe, przeszło godzinne 
omdlenie. Wolała przebywać sama w pokoju u siebie lub spacerować w osamotnieniu 
po parku. Blanche bez zwracania na siebie uwagi kontrolowała jej zachowanie i 
ruchy. W dzień śmierci po rannym śniadaniu wyszła do parku, lecz gdy bardzo 
długo nie wracała, Blanche poszła, by ją w parku na którejś ławce odnaleźć. 
Dopiero gdy się zbliżała do wartkiej rzeczułki Świsłoczy, w miejscu gdzie przez 
rzeczkę przerzucona była wąska kładka, przez którą prowadziła boczna ścieżka z 
dworu do wsi, Blanche z przerażeniem dojrzała leżącą w płytkiej, mniej więcej do 
kolan wodzie Isię z głową zanurzoną i z twarzą dotykającą dna rzeki. Jak się to 
stało? Czy zmarła zamierzała przejść po kładce na drugą stronę rzeczki i będąc 
już pośrodku straciła równowagę lub zamroczyło ją i wpadła do wody głową na dół? 
Najprawdopodobniej w danym momencie uległa atakowi omdlenia. Przy niej na brzegu 
leżał jej biały, wspaniały, długowłosy chart. Podążył krokiem z głową spuszczoną 
za ciałem do dworu. Czy też tragicznie zakończyła swoje młode życie?
Gdy wydostawali z wody ciało zmarłej, zostało stwierdzone, że spadając z kładki 
głową uderzyła o duży kamień leżący na dnie rzeki, od tego uderzenia powstała 
wymieniona rana na czole.
Po południu rozpętała się straszna burza. Pioruny trzaskały jeden za drugim, 
drzewa w parku wyrywane były z korzeniami, a potem potoki ulewnego deszczu do 
późnego wieczora. Ciało zmarłej tak szybko się rozkładało, że prędko zamknięto 
trumnę.
Następnego dnia odbył się pogrzeb. Oprócz zebranej rodziny zmarłej i Eustachego 
oraz administracji i służby na pogrzebie były tłumy mieszkańców Mińska oraz całe 
okoliczne sąsiedztwo, z którym łączyły Eustachego i Isię przyjazne stosunki 
towarzyski6 i przyjacielskie. Przybył też na pogrzeb wstrętna figura kin, 
gubernator miński5.
5 "Wstrętna figura" - jedyna aluzja do roli, jaką w samobójstwie Isi odegra* l 
nieszczęśliwy romans z gubernatorem mińskim, hrabią Musin-Puszkinem.
W małej kapliczce przy bramie wjazdowej odbyło się nabożeństwo i tam w 
podziemiach kapliczki zostały złożone na wieczny spoczynek zwłoki tak uroczej, 
całym sercem kochanej, a tak bardzo biednej i nieszczęśliwej mojej siostry.
W biurku zmarłej znajdowała się na piśmie krótka notatka z ostatnia jej wolą. 
Kilka legatów pieniężnych na rzecz instytucji dobroczynnych, którymi zmarła 
opiekowała się w Mińsku, oraz 293 dziesięć tysięcy rubli zapisanych pannie 
Blanche Salm, z która łączyły ja bardzo ścisłe i przyjazne stosunki. Legat ten 
niewątpliwie bardzo dopomógł pannie Blanche do wyjścia wkrótce za maż za 
mecenasa Włodzimierza Grabowskiego z Warszawy. Z rodzina tą łączyły nas nadal 
bardzo serdeczne i przyjazne stosunki oraz wspólnie przeżyte w życiu ciężkie i 
przykre chwile.
Ze śmiercią Isi rozpoczęło się wolne konanie Łoszycy. Ona bowiem była tym 
spiritus movens, który swoim fenomenalnym rozumem praktycznym kierowała 
posunięciami swego męża. Ona wstrzymywała go od załatwiania różnych niepewnych 
interesów, do których namawiali Eustachego, bardzo łatwowiernego, różni " 
przyjaciele i Żydki mińskie. Jeśli zaś Łoszyca, jako dobry warsztat pracy, w 
kilka lat po ślubie Eustachego stała się majątkiem o wysokiej kulturze z 
powiększoną gorzelnią i ogromną rektyfikacją, to w tym niewątpliwe była wielka 
zasługa Isi. Gdy jej nie stało, Eustachy stał się człowiekiem absolutnie 
bezradnym. Otoczyli go z jednej strony Żydzi, z drugiej niby to wielcy 
przyjaciele, którym bezgranicznie dowierzał, a oni za własną korzyścią 
doprowadzali go w szybkim tempie do ruiny. Dawanie swojego żyra Żydom na 
wszystkie strony i każdemu, kto o żyro do Eustachego się zwrócił, bez adnotacji 
komu, na jaką sumę i termin żyrował, doprowadziło do katastrofy. Wziął 
Eustachego ostatecznie w swoje łapy taki pan Przeciszewski z Mińska, niby 
przyjaciel ratujący rzekomo sytuację. Prawdopodobnie po to, by mu Eustachy nie 
przeszkadzał w załatwianiu różnych korzystnych dla siebie interesów, wmówił 
Eustachemu konieczność wyjechania na czas dłuższy na Kaukaz, niby na kurację do 
wód leczniczych. Nikt z nas oraz z najbliższej rodziny Eustachego nie potrafił 
się dowiedzieć, gdzie właściwie obraca się Eustachy i kiedy powróci. Po paru 
latach nieobecności dopiero świat się dowiedział, że Eustachy w jednym z miast 
na Kaukazie tycia dokonał i tam został pochowany. Wkrótce po Eustachym zmarł i 
jego sławny opiekun Przeciszewski. Łoszyca przeszła we władanie pozostałej 
rodziny - brata i siostry Eustachego. Ja z Ru-ciern w sprawę ratowania Łoszycy 
zaangażowaliśmy się i straciliś-jfiy dosyć poważną sumę kilkunastu tysięcy rubli 
wyłożonych na ^Pno placów miastowych z parcelacji majątku Łoszyckiego.
n dobiegał końca, gdyż gubernator spodziewał się odwołania do Petersburga. Por. 
• 2ółtowska, Inne czasy, inni hułzie, Londyn 1959, s. 99-104; M. Czapska, 0/1 
c't, s. 207-208.
Po powrocie z pogrzebu zastałem w domu wielki niepokój Okazało się, że kilka 
osób we dworze - a między nimi Witkowski z żona mieszkający w dawnym moim 
kawalerskim pokoju w Le-lówce, oraz Moroz - choruje od pewnego czasu na lekka 
krwawa biegunkę. Maduszka wita mnie przestraszona i melduje, że u obu naszych 
chłopaczków w dniu dzisiejszym pokazały się krwawe ,294 i wydzieliny. Szczęśliwe 
mieliśmy już wówczas stale mieszkającego w Dereszewiczach młodego doktora 
Wojcickiego. Zaangażowaliśmy go w roku ubiegłym z polecenia doktora Stankiewicza 
głównie jako stałego doktora fabryczno-gospodarczego z pensja roczną za leczenie 
wszystkich nas i pracowników naszych. Zezwalając mu poza tym na wyrobienie 
klienteli obcej. Mieszkał on w domu administracyjnym przy gorzelni 
dereszewickiej i stołował się w starym domu. Z wielkim staraniem opiekował się 
naszymi chorymi dzieciaczkami. Zalecił różne środki wewnętrzne, przede wszystkim 
zaś kazał rozdzielić dzieci, aby nie były w jednym pokoju. Herutka ulokowaliśmy 
w jadalnym, bardziej słonecznym pokoju pod stała opieka Janiny i Felicji, 
przeniósłszy jadalny do gościn-. nego. Józio zaś z boną pozostał w garderobie 
pod opieka całkowitą Mady. Działanie choroby było gwałtowne, Maduszka dzień i 
noc przechodziła z jednego pokoju dziecinnego do drugiego. Wchodząc pewnego dnia 
w nocy do pokoju, gdzie leżał w łóżeczku mały Józio z nader wysoką temperaturą, 
Mad miała widzenie, stanęła w drzwiach jak wryta. Ujrzała bowiem postać Isi, 
pochylonej nad łóżeczkiem Józia i spoglądającej czułym wzrokiem na swojego 
małego chrześniaka. Gdy przyśpieszyła kroku, by się zbliżyć do łóżka, postać Isi 
znikła. W godzinę potem tak miłe i ładne dzieciątko w silnych konwulsjach 
powiększyło grono Aniołków w dniu 5 sierpnia. Przeboleliśmy okropnie śmierć 
małego Józia. Pochowany został na cmentarzyku przy kaplicy z tyłu za grobem 
mojego brata Olesia.
Cośmy przeżyli trwogi i niepokoju o stan Herutka. Walka jego ze śmiercią trwała 
jeszcze dni kilka. Bóg Miłosierny wysłuchał błagalnych próśb naszych i nasz 
pierworodny powoli zaczął powracać do zdrowia.
Do Wojcickiego mieliśmy żal, że nie uprzedził nas o konieczności wywiezienia 
dzieci natychmiast po pierwszym zachorowaniu osoby we dworze, gdyż dyzenteria 
jest strasznie zaraźliwą chorobą a w 90 procentach śmiertelną dla małych dzieci. 
Rodzice zaś moi, a zwłaszcza mamusia, która w ogóle nie znosiła Wojcickiego, 
cal? winę śmierci Józia przypisywała nieumiejętnemu leczeniu Wójcie-kiego. W 
gruncie rzeczy my sami niedoświadczeni młodzi rodzice maleńkich dzieciaczków 
powinniśmy byli niezwłocznie po wybuchu epidemii we dworze wywieźć dzieci, jeśli 
nie gdzieś dalek°> to przynajmniej do Bryniewa czy Kopcewicz, gdzie na razie ' 
teria jeszcze wówczas nie grasowała. W każdym razie nie niśmy byli prowadzić dla 
pociechy dziadków naszych
na podwieczorki do starego domu, w którym dwie osoby chorowały na te. straszna 
chorobę.
W międzyczasie zmarł w Petrykowie po krótkiej chorobie stary orzyjaciel naszego 
domu doktor Rudolf Nawrocki. Zmarł biedak bardzo osamotniony i omal w nędzy. 
Osiedliło się tu bowiem okolicy kilku młodych lekarzy, co prawda Żydów, lecz 
bardziej od Nawrockiego ruchawych. Powoli wszyscy dawni klienci Na- 295 
wrockiego odpadli od niego. Zmarł jednak biedny Nawrocjusz nrzed przybyciem do 
Dereszewicz zaangażowanego przez nas sta-jego doktora. Byłby to cios dla starego 
przyjaciela Nawrockiego.
Tak pierwsze półrocze 1905 roku ciężką żałoba okryło naszą rodzinę.
Ja osobiście od szeregu tygodni ogromnie cierpiałem na zęby. Tak zwane fluksje 
powracały co kilka tygodni to z jednej, to z drugiej strony mojego uzębienia. 
Postanowiłem pewnego dnia raz z tym skończyć i gdy puchlina męcząca mnie niemal 
przez kilkanaście dni minęła, pojechałem sam do Warszawy, udałem się zamiast do 
dentysty, do Stankiewicza, który tegoż dnia mnie zabrał ze sobą do Szpitala 
Ewangelickiego, w którym był naczelnym lekarzem, położył mnie, dał mi dobrą dozę 
chloroformu i wyjął z obu stron sześć czy osiem zepsutych zębów. We dwa dni 
potem powróciłem do domu. Bardzo jednak prędko potem, gdy prawie wszystkie 
blizny po wyjętym uzębieniu się zagoiły, jedna u góry z lewej strony nie chciała 
się goić. Wójcicki przepisał mi jakieś płukania, które nie pomagały, zaś z nosa 
zaczęła się wydzielać ropa, a w rance w górnej szczęce poczułem, że jest coś 
ostrego, kłującego mnie w język. Okazało się po zbadaniu przez Wójcickiego, że 
Stankie-wicz przy wyjmowaniu zębów nadłamał mi w jednym miejscu szczękę i drobny 
odprysk w postaci małej kosteczki w ranie pozostał. Wydobył ją zręcznie z rany 
Wójcicki. Ranka prędko się zasklepiła, lecz niestety ropa przez nos coraz 
bardziej się wydzielała. Nowa więc bieda - dostałem zapalnego stanu hejmory. 
Polecił mnie Wójcicki wyjazd do Warszawy i udanie się do specjalisty od leczenia 
ucha, gardła, nosa. Pojechałem więc po raz drugi. Wymęczyli mnie tam solidnie 
przy usuwaniu ropy i oczyszczaniu jamy hejmory i założyli specjalny aparat, 
który od wymienionej operacji do dnia, gdy kreślę te słowa, stale noszę.
Po zakończeniu w końcu roku wojny japońsko-rosyjskiej,
wkrótce rozpoczęły się w różnych krańcach Imperium zamieszki.
Zaczęło się od stolicy. W dzień Trzech Króli u prawosławnych od-
ywała się co roku uroczystość święcenia wody na środku zamarz
niętej Newy. Carowie zaś ze świtą brali zawsze udział w tej uroczy-
s ości. Procesja z bardzo licznym duchowieństwem wyruszała z Zi-
owego Pałacu i skierowywała się ku środkowi rzeki, gdzie bywał
;*ybudowany z lodu ołtarz, przy którym odprawiało się nabożeństwo oraz święcenie 
wody.
Gdy więc tego dnia, w bardzo silny mróz, procesja, za którą
kroczył cesarz Mikołaj II ze swoją liczną świtą zatrzymała się przy ołtarzu i 
rozpoczęło się nabożeństwo, nagle z Pietropawłowskiej Twierdzy, położonej na 
jednej z licznych wysepek rozgałęzionej Newy, wystrzelony został pocisk armatni, 
skierowany w stronę odbywającego się na lodzie nabożeństwa. Pocisk jednak 
uderzył ^ lód, nieco opodal ołtarza, przy którym stał cesarz. Czy był to nieu-
296 dany zamach na cesarza, czy też pewnego rodzaju ostrzeżenie i wykazanie 
niezadowolenia z obecnego reżimu? Nabożeństwo zostało przerwane. Uroczystość 
niedokończona. Nikt się nie dowiedział czy, kto i jak został ukarany za 
wypuszczony z twierdzy pocisk.
W parę dni potem ukazał się na głównych ulicach Petersburga nader liczny pochód, 
prowadzony przez duchownego Gapona6, uchodzącego za bardzo świątobliwego i 
poważanego przez ludność miejscową. Przy okrzykach antypaństwowych i wrogich 
pochód skierowywał się w stronę pałacu cesarskiego. W pewnym momencie użyte 
zostało wojsko, które rozproszyło ten pochód, dokonawszy okropnej masakry wśród 
uczestników. Gapona zaś aresztowano i uwięziono. Jednocześnie w różnych miastach 
obszernego Imperium wybuchły ruchawki, wiece wyrażające niezadowolenie z reżimu. 
Na południu, w Kiszyniowie, Odessie i na Krymie, rozpoczęła się masakra ludności 
żydowskiej. Agitatorzy sprężyście pracowali, toteż niezadowolenie wzrastało i 
coraz większe zataczało kręgi. Prowincje Bałtyckie, Królestwo zaczęły się też 
ruszać. Agitację w Królestwie prowadził Bund. Zaś partia PPS odmówiła swojego 
udziału, uważając, że jest to rewolucja wyłącznie rosyjska, w której polska 
partia nie zamierza wziąć udziału.
Wyrazem niezadowolenia całego kraju był fenomenalnie zorganizowany strajk 
kolejowy. Tego samego dnia, o tej samej godzinie stanęły w całym państwie 
pociągi, przestały działać telegramy, ruch wszelki zamarł. Byliśmy całkiem 
odcięci od świata, bez gazet i poczty. W wielu miastach stanęły fabryki, 
warsztaty. Życie zaczynało zamierać. Kursowały jeno niezliczone niesamowite 
plotki o tym, co się dzieje w różnych krańcach obszernego Imperium.
Nasza fabryka pracowała bez przerwy, pomimo że coraz to zjawiali się agitatorzy, 
przeważnie żydowskiej narodowości, którzy usiłowali wywołać ruchawkę wśród 
robotników fabrycznych. Gdy któregoś wiecowicza pewnego dnia porządnie nasi 
robotnicy P0' tłukli, ustały próby zmierzające do zbuntowania naszych 
robotników. Wielką zasługą tu była zrównoważona taktyka LukstenW i umiejętne 
przemówienie do rozumu naszym robociarzom. Straj* kolejowy trwał równo miesiąc, 
i tak jak się jednego dnia i godzin?
6 Georgij Gapon (1870-1906), duchowny prawosławny, organizator ruc robotniczego 
powiązany z policją carską. Oskarżony o sprowokowanie nw* z 9/22 I 1905 r. 
Zginał w rok potem z wyroku rewolucjonistów.
rozpoczął, tak też się zakończył po uzyskaniu od rządu szeregu obietnic i ulg. 
My Polacy na Wileńszczyźnie, Białej Rusi, Podolu i •^ołyniu uzyskaliśmy wolność 
prasy, swobodę nauczania, otwierania szkółek po wsiach i miasteczkach. Ukazały 
się więc wszędzie gazety o różnych oczywiście kierunkach.
po najbardziej dla nas ważnych ustępstw należał wydany przez cesarza Mikołaja II 
ukaz tolerancyjny, zezwalający na całkowite swobodne wyznawanie religii 
katolickiej, z udzielaniem chrztów katolickich dzieciom urodzonym z małżeństw 
mieszanych i przechodzenia z prawosławia na katolicyzm.
Wspomnieć tu muszę o przygodzie, która spotkała Olesia Hor-watta wkrótce po 
zakończeniu strajku kolejowego. Otrzymał on ostrzegający anonim, żeby miał się 
na baczności, gdyż przygotowuje się atentat7 na niego. Biedny Oleś tak się 
przeraził, że tegoż dnia postanowił ze swoim wiernym kozakiem Michałem opuścić 
Barba-rów. By jednak nie pozostawić po sobie śladów, wyjechał w nocy z Barbarowa 
wozem drabiniastym ukryty w słomie, na którym siedział zaufany parobek jako 
woźnica. Pojechali do miasteczka Naro-wli i tam wsiedli w nocy na rządowy 
służbowy statek inżyniera Chalutina.
Nasze wielkie zdziwienie, gdy pewnego dnia w porze poobia: dowej zatrzymał się 
statek przed domem dereszewickim i ze statku wysiadł Oleś z Michałem. Drżąc cały 
ze zdenerwowania opowiada nam o otrzymanym wyroku śmierci; wyjeżdża więc za 
granicę, błaga przy tym, by nikomu o tym nie wspominać. Prosi, by go natychmiast 
odstawić do kolei na pociąg wieczorny w stronę Warszawy. Nie dał się zatrzymać - 
przesiedział parę godzin u rodziców moich w gabineciku z Michałem, nie chciał 
bowiem na dworze się pokazywać.
Odjechali powozem z budą podniesioną na stację. Oleś w powozie siedział aż do 
przybycia pociągu i w kapeluszu nasuniętym na oczy przebiegł szybko z powozu do 
wagonu, by go, uchowaj Boże, ktoś z obecnych na stacji nie rozpoznał. Wyjechał 
do Królewca, gdzie kilka miesięcy spędził, chcąc tym sposobem zatrzeć ślady po 
sobie.
Na ulicy jednak w Królewcu zatrzymuje go pewnego dnia jakiś
osobnik Niemiec ze słowami: "Guten Morgen, Herr von Horwatt,
S1nd Się schon lange hier in Kónigsberg?" [Dzień dobry Panie Hor-
watt, dawno pan tu już w Królewcu - niem]. W przerażeniu odże-
Snuje się od osobnika, który, jak się okazało, był przed laty ogrod-
flikiem w Barbarowie. "Ich bin ja kein Horwatt, was wollen Się von
lr Pośpiesznie się od niego oddalił i opuścił Królewiec, udając
'? do Poznania. Dojechała wówczas do niego Olesiowa z córecz-
^ ł tani oboje przeszło rok spędzili.
Wiwa nam potem z przejęciem opowiadała, jak oboje wracając
7 Atentat (z franc.) - tu zamach.	
do hotelu z miasta z przerażeniem spostrzegli na stole dosyć duży sprzęt, 
zawinięty w papier. Wyobrazili sobie, że to niewątpliwi! bomba lub piekielna 
zegarowa maszyna. Chodzili koło tego przed-miotu nader ostrożnie. Po pewnym 
czasie przypomnieli sobie, że to najprawdopodobniej przysłana z magazynu paczka 
papieru hi-gienicznego, nabyta przed chwilą.
298	Ostatecznie otrzymawszy zapewnienie od krewnych sąsiadów
że w Barbarowie spokój i nic mu nie grozi, zdecydował się oieś
powrócić. Zabawnie o całej tej przygodzie lubił opowiadać Edzio
Horwatt, jak to "parobek siedział na Horwacie".
W czasie strajku odcięte od nas były Klosia z Dziunią, które strajk objął w 
Bolcienikach. Z Wilna wówczas dojechał do Bolcie-nik również uwięziony przez 
strajk pan Stanisław Łopaciński z sy-nem Euzebiuszem. Młody człowiek przystojny, 
rozmowny, dobrze się wysławiający podobał się Kłosi oraz Dziunieczce8. Spotykali 
się parokrotnie. Raz jeden nasze panie dojeżdżały do Wilna, to znowiiż 
młodzieniec wpadał do Bolcienik. W wyniku odbyły się w Bolcienikach zaręczyny.
Jeszcze w czasie trwającego strajku 25 października przyszła u nas na świat 
córeczka, niestety niedorozwinięta. Urodziła się o dwa miesiące przedwcześnie. 
Szczęśliwie, że udało nam się jeszcze przed strajkiem sprowadzić panią 
Kośmiderską, asystował zaś nasz doktor Woj cieki. Ze względu na cały szereg 
chorób zakaźnych, przebytych ostatnio w naszym domku, Maduszka odbyła swoją 
słabość na górze w Lelówce. Maleńkie dzieciątko absolutnie nie mogło ssać, toteż 
trzeba było od samego początku karmić łyżeczką. Gdy koleje ruszyły, Kośmiderską 
sprowadziła z Warszawy znajomą pielęgniarkę do opiekowania się naszym biednym 
maleństwem, sama zaś odjechała w pośpiechu do swojej rodziny. Prosiliśmy ją; aby 
wystarała się dla nas o młodą panienkę do zajmowania się Hę-rutkiem, gdyż Janina 
nudziła się na Polesiu i tęskniła za Warszawy Zresztą nie ubolewaliśmy nad 
rozstaniem się z nią, nie była bowiem wiele warta.
W kilka dni potem przyjechała Jula Pfeiffer, bardzo milutka panieneczka, dobrze 
wychowana, córka leśniczego w lasach pafl" stwowych, lecz całkiem jeszcze surowy 
materiał, którym właściwie trzeba było się zająć, uczyć i kierować.
te
Staś Horwatt z Cnabna pewnego dnia zawiadomił listownie Ru-cia, że zamierza 
sprzedać większą partię wycechowanej olszyny & pniu z majątku swojego Lipowa i 
zapytuje, czybyśmy nie reflektowali na tę partię do naszej fabryki. Lipów, 
majątek Horwattowslft należał ostatnio do Ottona Horwatta, brata mojego dziada. 
Zfflaf
on, ostatni ze starych Horwattów, bezdzietnie. Duży ten majątek
8 Dziunią Potworowska poznała się z Euzebiuszem Łopacińskim jesienią r. 
Zaręczyny odbyły się w Bolcienikach na Nowy Rok 1906. Por. J. Żółto" op. cit., 
116 - 119.
leśśny, z pięknym pałacem, położony w powiecie rzeczyckim niedaleko od kolei 
poleskiej, w spadku przechodził na wnuków Alek-gandra i Daniela Horwattów. 
Stanisław z Chabna, jako jeden ze spadkobierców, spłacił wszystkich pozostałych. 
Chodziło Stanisła-^rowi, by Lipów, po dojściu do pełnoletności jego syna, 
również Stanisława, stanowił schedę tego ostatniego.
Oczywiście Rucio odpowiedział, że na kupno olszyny reflektujemy- Na termin 
wskazany przez Stasia wysłaliśmy Lukstenka do Lipowa. Był to już miesiąc 
grudzień i bardzo silne mrozy.
Wobec tego, że pałac nie był od dłuższego czasu zamieszkały, v? zimie prawie 
nieopalany, chłód więc był w pokojach niesamowity. Staś z natury bardzo powolny, 
w interesach niezmiernie ścisły, dużo gadał, przy sprzedażach zwykł zachwalać 
swój towar. Chodził po pokoju, zacierał ręce lub kręcił wąsa wokoło prawego 
palca.
I tym sposobem wymęczywszy solidnie kupującego, zwykle uzyskiwał bądź wyższą 
cenę, bądź też wygodniejsze warunki.
Tak się też stało z Lukstenkiem. Przetrzymał go przez prawie całą noc w 
nieopalonym pokoju i podobno wyglądał bardzo z siebie zadowolony, że uzyskał 
zarówno cenę, jak i warunki, których żądał. Okazało się jednak potem, żeśmy na 
tej transakcji zrobili wyjątkowo dobry interes. Gatunek olchy był pierwszej 
klasy, eksploatowaliśmy wymieniony drzewostan w ciągu kilku lat w miarę 
potrzeby, wówczas kiedy ceny na olszynę bardzo zwyżkowały. Staś Horwatt nieraz 
potem wymawiał, że nam bardzo tanio sprzedał li-powską olchę.
Biedny jednak Lukstenek strasznie się wówczas przeziębił, powrócił do Kopcewicz 
z zapaleniem płuc, do tego przyplątał się jeszcze tyfus brzuszny. Po dziesięciu 
dniach wysokiej temperatury życie zakończył. Ogromny żal nam było porządnego 
człowieka względnie jeszcze młodego, pełnego sił, doskonałego organizatora, 
bardzo uczciwego i sumiennego pracownika.
Pięć śmierci w ciągu jednego roku - to straszne przeżycie, zaś szósta śmierć 
wisiała na włosku. Słaba bowiem była nadzieja, by nasza mała Oleńka mogła żyć. W 
drugim miesiącu życia jeszcze nie przybyła na wadze. Na paluszkach u rąk i nóżek 
nie miała wcale paznokci. I tak się też stało. W końcu stycznia następnego roku 
zmarła nasza mała córeczka, z urodzenia której tak się cieszyłem.
Okropny był ten rok 1905. A tu znowuż Herutek, cudem ^Prost zaledwie wyrwany z 
ramion śmiertelnych, zapada na bar-dzo ciężką grypę z komplikacjami. Przerażenie 
nasze i obawa, że i 0 nasze dziecko, syn pierworodny, nie wytrzyma. A jednak Bóg 
Miłosierny łaskawie wysłuchał nasze modlitwy. Chłopak powoli Powracał do 
zdrowia. Długo jeszcze trzymano go w łóżku, wobec ,l^lkiego osłabienia. Nie 
wypuszczał od siebie babińca, stale mu-aiy go zabawiać niewiasty. Ogromnie 
polubił Stefanię, pannę słu-m?JeJ mamy, poza tym Felicję i Julę. Biedna moja 
mama ogro-się martwiła, że był dla niej niegrzeczny, gdy przychodziła
300
go odwiedzać. Gdy tylko nabrał już trochę sił, postanowiliśmy \vy. wieźć go na 
cała zimę do ciepła i słońca. Polecano nam bardzo Nervi, położone w Zatoce 
Genueńskiej. Napisaliśmy od razu do hotelu Eden w Nervi z prośba o zatrzymanie 
dla nas dwóch pokoi na termin około 15 stycznia. Otrzymaliśmy potwierdzająca 
odpo. wiedź z zapewnieniem przygotowania pokoi. Poza tym z drogi je. szcze, 
bodaj z Warszawy, telegrafowałem do hotelu z określeniem dnia przyjazdu. 
Natychmiast rozpocząłem starania o paszporty zagraniczne dla Mady z Herusiem, 
Juli Pfeiffer i siebie. Zamierzałem bowiem odwieźć ich i zaraz wracać do domu.
ff*
20 --- Choroba
Święta Bożego Narodzenia i Nowego Roku jak zwykle spędziliśmy w zwiększonym 
gronie. Oczywiście Ruciowie, Puttkamerowie z Ja- 301 niusią, Klosia z Dziunią i 
my zasiadaliśmy w dnie świąteczne do stołu w jadalnym rodziców. Gości dalszych 
tym razem nie było. Rozmowy toczyły się przeważnie na temat zaręczyn 
Dziunieczki, którą po katach zamęczano różnymi pytaniami na temat narzeczonego.
Z wyjątkiem Leli, której marzeniem było wydania Dziunieczki za szykownego 
Wołyniaka, jej krewnego lub bliskiego sąsiada, wszyscy właściwie byliśmy 
zadowoleni z zaręczyn Dziuni. Rodzina znana na Kresach, dwa piękne majątki. W 
jednym stary bardzo dwór, w drugim piękny pałac. Syn zaś jedynak. Wszystko 
przemawiało, że partia jest dobra. Wyczekiwaliśmy z niecierpliwością 
zapowiedzianego przyjazdu w okresie poświątecznym panów Łopa-cińskich, 
Stanisława ojca z synem Euzebiuszem, z czołobitnością do dziadostwa panny 
Jadwigi Potworowskiej. Narzeczony Dziunieczki bardzo się nam wszystkim podobał, 
wysokiego wzrostu, przystojny, dobrze ułożony w wieku około 25 lat, studiów 
podobno nie skończył, ostatnio był wolnym słuchaczem na Uniwersytecie 
Krakowskim, był jednak oczytany i bardzo dobrze się wysławiał. Natomiast jego 
ojciec, działacz społeczny na terenie Wileńszczyz-ny, a zwłaszcza Inflant. Za 
lat młodzieńczych był znanym i bardzo wziętym prawnikiem w Kijowie. Był żonaty z 
Borchówną, rodził się zaś z Szumskiej. Wcześnie odumarła mu żona. Po jej śmierci 
urodził mu się drugi syn naturalny, Stanisław, którego matką była Józefa, panna 
służąca nieboszczki żony. Na parę lat przed śmiercią ulegalizował swoje powtórne 
małżeństwo i usynowił Stanisława. Pan Łopaciński ojciec był bardzo szarmancki, 
nader rozmowny, lubiący opowiadać dość śliskie kawały w towarzystwie pań, co 
mocno się nie podobało mojemu ojcu: "Stary, poważny obywatel i działacz 
narodowy, a głupstwa mu w głowie!" Irytowało nas wszystkich to, że bez ustanku 
ogadywał i oczerniał swego syna przed każdym 2 nas, nie pomijając przyszłej 
synowej, której powtarzał: Ja ostrzegam, proszę pamiętać, że Zibi to i tamto!" 
Po kilku dniach panowie ci odjechali. Zibi przyjeżdżał do Dereszewicz na 
Wielkanoc, lecz my wówczas byliśmy za granicą, p Po wyjeździe Łopacińskich 
zaczęliśmy się pakować do drogi.
aszporty zagraniczne dostarczył mnie już "uriadnik" z Petrykowa.
dpowiednią kwotę pieniężną na drogę i pozostawienie Maduszce
a pobyt miałem już przygotowaną. Projektowałem zawieźć moją ozinkę na miejsce, 
zainstalować i powrócić do domu, warsztatu
°JeJ pracy i zajęć. Wyjazd nasz nastąpił w mroźne i bardzo śnież-
ne popołudnie. W obawie, by kaszlący jeszcze po ciężkiej grypie Herutek ponownie 
się nie rozchorował, została wyciągnięta z najdalszego kąta wozowni rodziców 
jedna z dwóch karet zimowych Buda była osadzona na saniach i płozach. Maduszka z 
Herutkienj i Julą ulokowały się w karecie, ja zaś na koźle przy Jacku. Para 
korij zaprzężona w szydło (koń przed koń), a to wobec głębokich zasp śnieżnych, 
ciągnęła tę omal przedpotopową maszynę. Buda coraz to zataczała się. Trzeba było 
trzymać w niej otwarte okienka, moim niewiastom bowiem robiło się wobec braku 
powietrza słabo Wstrętna jazda karetą na saniach. Po raz pierwszy i ostatni 
jechaliśmy wówczas takim zaprzęgiem, a przecież za dawnych czasów nasze matki i 
babki w zimie innym zaprzęgiem nigdy w dalszą drogę nie odważyłyby się ruszać.
Zatrzymaliśmy się w Warszawie na kilka dni w Hotelu Europejskim. Bawiła tamże 
przejazdem cioteczna siostra Mady, Zosia margrabina Wielopolska, Platerówna z 
domu. Bardzo przystojna i urocza niewiasta. Gdy zaszła pewnego dnia do naszego 
apartamentu, mały Herutek był zdumiony pięknością swojej uroczej cioci, wpakował 
się jej zaraz na kolana, a ponieważ Zosia od nas szła do opery, miała więc na 
sobie suknię wyciętą, brylanty na szyi, bulony? w uszach i sporo pierścionków na 
palcach. Oczy Herutkowi wyłaziły z orbit, zachwycał się blaskiem brylantów, 
dotykał ich, gadał bez przerwy, powtarzając co chwila: Jaka ciocia ładna, jaka 
ciocia piękna!" Po pewnej chwili schodzi z kolan i z zasmuconą miną powiada: 
"Ale moja mamusia ładniejsza".
Wyjechaliśmy z Warszawy kurierem idącym przez Wiedeń do Rzymu. Zakupiłem cały 
przedział czteroosobowy w wagonie sypialnym do Mediolanu, gdzie wypadało nam 
wysiadać i nadal inną trasą kierować się na zachód ku Genui. Zamierzaliśmy przy 
tym skorzystać z konieczności przesiadania się, aby zatrzymać się na parę dni w 
Mediolanie i zwiedzić osobliwości tej stolicy północnych Włoch. Z Wiednia 
jechaliśmy przez Semmering. Pociąg wolno podejmował się ciągle w górę, obchodząc 
kilkakrotnie wokoło dane wzniesienia. Co pewien czas oczom naszym ukazywały się 
poniżej nas miejscowości, przez które niedawno przejeżdżaliśmy. Początkowo 
mijaliśmy różne miasteczka z kominami fabrycznymi, następnie wille prywatne, 
letniska. Im wyżej tym piękniejsza i dalsza panorama roztaczała się przed 
naszymi oczami. Ładny też był widok na rozległy Wiedeń położony w dole. Gdy 
pociąg, dotarłszy do końca wyniosłości, zaczął się staczać w dół po dość 
znacznej pochyłości, dawało się odczuwać dość silne rzucanie wozów. Toteż biedna 
nasza Juld* dostała zawrotu głowy, następnie zaczęły ją męczyć nudności,az się 
rozchorowała na dobre. Musiała się wyciągnąć i leżeć spokojni^ Nie poszła też z 
nami na obiad do wagonu restauracyjnego. bowiem podniesienie głowy powodowało 
wzmocnienie
Butony (z franc.) - kolczyki, por. w rozdz. 14.
Heruś niezmiernie był przejęty podróżą, a zwłaszcza lokomotywami oraz 
zatrzymaniami się na większych stacjach. W wagonie restauracyjnym, o dziwo, 
zachował się pomimo swoich 4 i pół lat całkiem przyzwoicie. Spotkaliśmy w 
restauracji ks. Władysława Lu-beckiego, który się przesiadł do naszego stolika. 
Jechał do Rzymu. Bardzo przyjemnie się z nim rozmawiało, pomimo że Mad musiała 
czuwać nad jedzeniem Herutka. Lubeckiemu bardzo podobał się ubiór Herutka, a 
zwłaszcza nabyty w Warszawie serdaczek zakopiański, narzucony na ubranko. 
Najokropniej rzucało wozami, gdy Ujeżdżaliśmy w nocy do Udine, granicy włoskiej. 
Trzeba było Herutka pilnować, by nie zleciał z łóżka. Najgorsze rzucanie 
przebyliś-my w nocy. Dopiero gdy pociąg wjechał w dolinę płaskiej Lombardii, 
Jula odważyła się podjąć z łóżka. Była blada z zielonkawym odcieniem cery. Po 
raz pierwszy byłem we Włoszech i na razie całkiem rozczarowany. Gdzież te góry, 
gdzie te Alpy, czy też Apeniny? Płasko, szaro, pociąg omija bez zatrzymania się 
jedną stację za drugą. Nareszcie około południa stanęliśmy w Mediolanie. 
Wysiadamy, skierowujemy się ku wyjściu, gdzie moc hotelarzy wywołuje nazwy 
swoich hoteli. Po odebraniu bagaży wsiadamy do omnibusu, który nas dowozi do 
hotelu, położonego na Piazza del Duomo, tuż obok przepięknej katedry, drugiej co 
do wielkości po Św. Piotrze i wybudowanej w całości z białego marmuru. Pierwsze 
nasze wyjście na miasto było skierowane do katedry. Wzięliśmy ze sobą Julę z 
Herutkiem. Mad była tak przytłoczona ogromem tego wnętrza, że dostała panicznego 
strachu, kurczowo trzymała się mojego ramienia, wyciągając mnie do wyjścia. 
Pozostawiłem więc ją z Julą i Herutkiem na ławce w pobliskim skwerze, sam zaś 
powróciłem jeszcze do katedry, obszedłem wnętrze wokoło, a następnie wdrapałem 
się po dość stromych schodach na dach katedry, skąd roztaczała się przepiękna 
panorama nie tylko na miasto, lecz w dali, na horyzoncie, dojrzeć można było 
pasmo Apenin. Nader ciekawe były na dachu rzeźby wykute z białego marmuru 
przeróżnych postaci świętych oraz sceny biblijne. Po obiedzie zwiedziliśmy 
centrum miasta, gapiąc się przy wystawach magazynowych, wieczorem zaś, 
pozostawiwszy Julę z Herutkiem w hotelu, poszliśmy do najświetniejszej opery 
włoskiej, La Scala, gdzie dawano Traviatę. Mówiono wówczas, że soliści i 
solistki operowe dopiero po dopuszczeniu ich na występy w La Scali mogą być 
uważani za wszechświatowe sławy. La Scala była więc jak gdyby tą najwyższą na 
ca-tytn świecie instancją, która kwalifikowała wyrobienie głosowe artystów i 
artystek operowych. Słuchając jednak wówczas Traviaty
łaściwie nie byliśmy wcale oczarowani pięknością głosów występujących artystów. 
Być może sami nie byliśmy dość muzykalni. Po
eatrze lekka kolacja w restauracji hotelowej i udanie się na spo-ynek. w drugim 
od naszego pokoju obok spali już mocnym
nem Herutek i Jula.
Czuliśmy się dosyć zmęczeni podróżą, rozebraliśmy się szybko,
wystawiłem nasze obuwie do czyszczenia za drzwiami na korytarzu, zgasiłem 
światło i po krótkiej chwili zapadliśmy v? głęboki sen. Naraz obudził mnie 
szelest, jak gdyby coś się ruszało w materacu sprężynowym pode mną. Nasłuchuję, 
cisza, po chwili wyraźnie słyszę takiż szmer w materacu Mady przyległym do 
mojego. Obudziła się ona również. Oboje nasłuchujemy. Zaczynają się harce pod 
nami. Stuknąłem raz i drugi pięścią i nogą po materacu, co spowodowało chwilę 
ciszy i na nowo ruch się zaczął. "To niewątpliwie jakieś gryzonie się w materacu 
wylęgły" - mówię szeptem do mojej małżonki - Spać nie dadzą przez całą noc". Nie 
leżę już, lecz siedzę w łóżku i nasłuchuję, co będzie dalej. Mad również się 
podniosła. Po chwili uczucie, jak gdyby coś przespacerowało po naszych kołdrach, 
podniosłem, nie ruszając się, rękę do kontaktu nad łóżkiem, pokręciłem, zapaliło 
się pełne światło w pokoju i ujrzeliśmy spokojnie siedzącego na poręczy mojego 
drewnianego łóżka ogromnego szczura z długim ogonem. Dobrą chwilę patrzyliśmy 
się wzajemnie na siebie, po czym szczur zeskoczył na podłogę, ja zaś wstałem, 
otworzyłem drzwi od pokoju na korytarz, zgasiłem światło, położyłem się do łóżka 
i długo jeszcze nasłuchiwałem. Cisza zupełna zaległa w pokoju, widocznie nasz 
współtowarzysz przespacerował się przez otwarte drzwi na korytarz. Wstałem, 
zamknąłem drzwi, czas jakiś nasłuchiwaliśmy, zmęczenie jednak wzięło górę, 
zasnęliśmy snem głębokim. Z rana opowiedzieliśmy hotelowej służącej o naszych 
nocnych przygodach. Ona zaś na to powiada: "Przecie dzisiaj z rana służący 
złapał prawdopodobnie tego szczura, zabierając obuwie państwa do czyszczenia, 
spał najspokojniej, skręciwszy się w buciku pani; to zwykła rzecz w Mediolanie - 
szczurów wszędzie masami. Och, dużo więcej niż ludzi".
Zwiedziwszy w ciągu ranka miejscowe muzeum, wyjechaliśmy około południa do Nervi 
pociągiem pośpiesznym, idącym przez Genuę na Riwierę francuską. Zajeżdżamy do 
hotelu Eden, z którego zarządem zawczasu korespondowaliśmy w sprawę zatrzymania 
dla nas dwóch pokoi i otrzymaliśmy potwierdzenie z obietnica.
Okazało się tymczasem, że w ogromnym hotelu Eden wszystkie pokoje zajęte od 
dawna, dla nas zaś mają zarezerwowane pokoje w tak zwanej dependance, czyli 
oddzielnej oficynie w parku hotelowym. Mocno nam te pokoje się nie podobają. W 
oficynie parterowej cztery małe mieszkanka dwupokojowe. Trzy są zajęte, jedno 
jeszcze wolne dla nas. Dwa okna dają na morze, pokoiki niewielkie* sufity 
niskie. Piecyki małe opalane drobnymi oliwkowymi gałązkami lub też wiórkami. 
Drzwi wejściowe i okna nieszczelne. Wtótr od morza dmucha przez szczeliny 
okienne oraz drzwi wejściowe Jednym słowem tragedia. Oznajmiają nam, że w hotelu 
powiflfl się wkrótce zwolnić parę pokoi, będziemy wówczas mogli w przenieść. 
Wątpimy bardzo, gdyż jest dopiero początek sez°°e Kto obecnie przyjechał, co 
najmniej połowę sezonu przebędzl_ Spędzamy pierwszą noc, dmuchało przez 
wszystkie szczeliny* P
mimo że od morza wiał wiatr słaby, co zaś będzie, gdy zaczną silne,
chłodne dmuchać wiatry. 2 rana wybiegamy na miasto, obchodzi
my wszystkie hotele, pensjonaty, wille, szukając choćby jednego
najmniejszego pokoiku. Nic, wszędzie wszystko zajęte. Nie ma in
nej rady, trzeba zrezygnować i brać to, co jest. Może się coś od
mieni, ktoś wyjedzie, Mad się dowie, czy w sąsiednim Rapallo lub
dalej okaże się coś wolnego.	39 5
Zabawiwszy parę dni pożegnałem moich najdroższych, poleciłem ich opiece Boskiej 
i jednym cięgiem nie zatrzymując się nigdzie, przesiadając z pociągu na pociąg, 
dążyłem pośpiesznie ku domowi.
Przejeżdżając przez Włochy w nocy znalazłem się sam jeden w zamkniętym 
przedziale wagonu. Noc, zaczynam drzemać, ułożyłem się. Robi się zimno, chłód. 
Na ścianie rączka dla regulowania temperatury w wagonie za pomocą dopływającej 
pary z parowozu. Z jednej strony raczki widnieje napis po włosku "caldo", z 
drugiej "fredo". Myślę sobie "caldo" to zapewne od niemieckiego słowa "kalt", 
czyli zimno, to w takim razie należy przesunąć rączkę na "fredo", to w wagonie 
się ociepli. Przestawiłem, położyłem się, przykryłem pledem i staram się zasnąć. 
Coraz zimniej się robi, zaczynam się trząść z chłodu, potem kostnieję, widocznie 
instalacja zepsuta i para nie dochodzi. Nikt na stacjach do mojego przedziału 
nie wsiada, konduktor nie zagląda. Nareszcie na jakiejś większej stacji przez 
okno wywołuję konduktora nie znającego żadnego poza włoskim języka i staram się 
mu w gwarze francusko-niemiec-kiej wytłumaczyć, że zimno, że chcę się przenieść 
do innego przedziału, niech mnie w tym dopomoże. Wszedł do przedziału, spojrzał 
na rączkę od pary, rubasznie zaczął się śmiać, coś bełkotał, przesuwał rączkę na 
drugą stronę na "caldo" i zamierzał wychodzić. Ja go nie puszczani, tłumaczę na 
migi, że jak caldo - jeszcze będzie chłodniej, on jednak swoje pokazuje na migi, 
bym nie ruszał rączki, niech stoi na "caldo". Wyszedł, drzwi zatrzasnął za sobą. 
Rączka na "caldo" niech będzie, widocznie cała instalacja jest zepsuta, bo 
przecież coraz bardziej robiło się ciepło, gorąco nie do wytrzymania, zmienić 
musiałem położenie rączki. Dopiero w domu się dowiedziałem, że wcale instalacja 
w tym wagonie nie była zepsuta, gdyż po włosku "caldo" nie pochodzi od 
niemieckiego "kalt" i oznacza właśnie gorąco, zaś słowo "fredo" pochodzi od 
francuskiego słowa "froid", czyli właśnie zimno. Jak jednak czło-wiek nieraz 
bywa głupi! Moskal by w takim wypadku powiedział: >A łarczyk prosto 
otkrywałsja!" [skrzynka łatwo się otwierała - r°s. Aluzja do bajki Kryłowa].
. Niestety wysiadłszy w Kopcewiczach z wagonu dowiedziałem '? o zgonie przed 
paru dniami naszej biednej maleńkiej Oleńki.
Jest ksiądz w Dereszewiczach, czekają na mój przyjazd z po-
o^ebern. Szybko pędzą sanki, w niepełne trzy kwadranse dojeż-
aiji do domu. Przywitanie. Idziemy do kaplicy. Mała trumienka
~~ A Kieniewicz, Nad Prypeci:}...
drewniana, pomalowana na biało, na prowizorycznym katafalk, pośrodku kaplicy. 
Pełno ludzi ze dworu, folwarku, kolonii A*
kiej. W kaplicy ksiądz Skokowski odprawia mszę św. w białym or nacie. Rodzice, 
Ruciowie, domowi siedzą, ja klęczę przy trumien ce, gdy lud zaintonował pieśń 
Serdeczna Matko, rozpłakałem Sje może pierwszy raz w życiu ryczałem 
spazmatycznie. Złożono tru-306 ' niienkę w grobie obok trumienki naszego małego 
Józia. Zbolały ijsl tegoż dnia wysłałem do Nervi. W następnym roku na wspólnym 
grobie ukochanych dzieci wmurowana została z białego marmuru płyta z krzyżem, na 
której wyryte były odpowiednie napisy, czarnym ołowiem wylane.
Niedługo dane mi było gościć w domu i zajmować się interesami. Po tygodniowym 
zaledwie pobycie otrzymuję pilny, długi telegram z Nervi, podpisany przez 
nieznajomą mi osobę, Polkę kuracjuszkę, mieszkającą w hotelu Eden, takiej mniej 
więcej treści; donosi o bardzo ciężkiej chorobie mojej małżonki, nader wysokiej 
temperaturze, o konieczności mojego przyjazdu. Chora bez żadnej opieki. 
Oczywiście postanawiam tegoż dnia wyjechać. Muszę jednak jechać do Mińska po 
paszport, a stamtąd z parogodzinnym zatrzymaniem w Warszawie jednym ciągiem do 
Nervi. Przewidują mój wyjazd z domu na czas bardzo długi. Ubieram się już raczej 
po letniemu niż po zimowemu. Z kasy kopcewickiej biorę większą ilość gotówki. 
Telegrafuję do Nervi, zapowiadając swój przyjazd. I tegoż dnia wieczornym 
pociągiem wyjeżdżam. Wczesnym rankiem jestem w Mińsku. Pociąg do Warszawy 
odchodzi późnym wieczorem. Obym mógł zdobyć paszport w ciągu jednego dnia. W 
dawnych czasach nigdzie nie było ogonów i ogonków. Aby się w urzędzie państwowym 
pokazać, urzędnicy omalże stawali na baczność. Najwyżej w ciągu godziny 
wszystkie formalności zostały załatwione, potrzebny jeszcze tylko był podpis 
gubernatora, który zwykle około południa przybywał do urzędu gubernialnego. 
Jeden z wyższych urzędników jednak poszedł do mieszkania prywatnego gubernatora 
z różnymi papierami i moim paszportem, ja zaś wyszedłem na chwilę do 
restauracji, by coś przegryźć, po chwili wracam do urzędu. Wręczają mi paszport 
z podpisem. Uściśnienia rąk, salaffl-alejki itd. Dowiaduję się w hotelu garni1, 
że Eustachy jest w domu. Biorę sanki dorożkarskie i jadę do Łoszycy. Mróz z 
wiatrem około piętnastu stopni, a ja w jesiennym paltociku, w płytkich 
kaloszach, koń dobry, wybiegany rysak. Mkniemy szybko sankami, marznę okropnie, 
nogi kostnieją, pomimo że wilczura dość wytarta przykrywa kolana. Do Łoszycy 
pięć kilometrów. W niespeto3 kwadrans wysiadam skostniały przed gankiem 
łoszyckim. Eustachy bardzo się ucieszył z mojego przyjazdu. Pierwszy raz byłem w 
Łoszycy po pogrzebie biednej Isi. Pogawędziliśmy kilka godzin, W
Hotel garni (franc.: umeblowany) - nazwa tą określano podrzedniejsze
tele.
dłem dobry obiad i odjechałem łoszyckimi końmi, otulony \y brą ciepłą szubę 
baranią. Wieczorem zaś koleiłem się już do \ szawy.
Budzę się w nocy z szalonym bólem w krzyżach, z wielką nością z kanapy mogę się 
podnieść. To ta jazda do Łoszycy w lei, kim paletku przy kilkunastostopniowym 
mrozie jest tego 308 dem. Aby nie rozchorować się na dobre w Warszawie! Z n
szym trudem wylazłem z wagonu i wsiadłem do dorożki. Najgorze~ było wchodzić po 
schodach hotelowych na pierwsze piętro. JecłJ nogą na stopniu, trzymając się za 
poręcz, podnoszenie z trudem drugiej, sycząc wprost z bólu. A tu trzeba jeszcze 
pójść do biura wagonów sypialnych, by nabyć bilet do Mediolanu. Odświeżywszy się 
w numerze, spożywszy tamże śniadanie, biorę się na odwagę i schodzę w dół. Idzie 
to z wielkim trudem, ból w krzyżach niesamowity. "Des douleurs atroces" 
[Straszliwe bóle - franc.], jakby powiedziała Lela. Nagle, gdy byłem już prawie 
u dołu klatki schodowej i pozostało mi jeszcze trzy czy cztery stopnie, 
zaczepiłem butem o chodnik dywanowy na schodach, tracę równowagę i prze-skakuję 
jednym susem przez pozostałe stopnie, stając twardo na samym dole. Pociemniało 
mi w oczach z szalonego bólu, lecz błogosławiony był ten skok niespodziany przez 
kilka stopni. Widocznie naciągnięte ścięgno wróciło do normalnej pozycji, ból 
minął całkowicie i całkiem swobodnie zacząłem się ruszać. Jedna sekunda 
wystarczyła, by mnie wyleczyć. Wieczorem w przedziale wagonu sypialnego 
opuszczałem Warszawę, a po dwóch prawie dobach jazdy stanąłem w Neryi.
Zastałem moje najdroższe Maleństwo z silnym pleurytem2 przy wysokiej 
temperaturze i właściwie prawie bez żadnej opieki - Jula bowiem zajęta dzień 
cały Herutkiem. Parę razy był doktor miejscowy, w dodatku Niemiec, przepisał 
jakieś proszki, polecił kompresy, które nieumiejętnie zmieniała Jula przy pomocy 
służą cej hotelowej. A tu wiatr zimny od morza w mieszkaniu dmucha Skwar, gdy w 
piecyku się pali, gdy ogień przygasa, temperatura od razu opada.
Zabieram się energicznie do działania i ratowania mojej najuko chańszej istoty. 
Sprowadziłem doktora, który parę razy odwiedzał chorą, by ją przy mnie obejrzał. 
W porozumieniu z nim zamówiłem pielęgniarkę, która kilka razy dziennie 
dochodziła dla zmienia nią kompresów. Najgłówniejszą zaś sprawą było 
przemówienie moje do sumienia zarządu hotelowego o konieczności zmiany |°; kału 
ze względu na ciężki stan chorej. Obiecali mnie najsolenntf) przy pierwszej 
możliwości załatwić moje żądanie. Codziennie je" nak do biura hotelowego 
wpadałem i zanudzałem ich z najwięk52' energią, na którą mnie stać było. W 
międzyczasie dowiedział się, że od niedawna bawi w Nervi doktor Dunin, sławny 
specjalista
2 Pleuryt - zapalenie opłucnej.
309
od chorób płucnych w Warszawie3, który po śmierci żony przybył z dwiema 
córeczkami na wypoczynek nad morze. Dowie-
się również, że go codziennie spotkać można na promena-nad morzem. Poszedłem go 
odwiedzić w willi, w której za-
ieszkiwał, jakkolwiek go osobiście nie znałem. Ucieszył się ze motkania z 
rodakiem, jednak kategorycznie odmawiał leczenia
horej, twierdząc, że nie ma na to prawa, a bawi tu nie w charakterze lekarza, 
lecz jako gość na wypoczynku. Po usilnych jednak moich prośbach, by zaszedł do 
nas, obejrzał chorą i skonstatował, czy diagnoza miejscowego lekarza oraz 
przedsięwzięty sposób leczenia S3 właściwe, wyraził zgodę. Razem ruszyliśmy do 
naszej mysiej dziury, jak nazywałem nasze mieszkanie.
Bardzo długo i sumiennie oskultował chora i postawił następująca diagnozę. 
Widocznie na skutek panującej w tym sezonie grypy nastąpiło zapalenie opłucnej, 
czyli pleuryt z wysiękiem. Zaaprobował sposób obecnego leczenia twierdząc, że 
temperatura stopniowo powinna się zmniejszać. Nalegał również na konieczność 
prędkiej zmiany mieszkania, chodzi bowiem o wystrzeganie się ponownego 
zaziębienia. Stanowczo odmówił wzięcia honorarium za wizytę. Po pierwsze nigdy 
by nie brał od rodaka na obczyźnie, a po drugie nie ma do tego prawa. Serdecznie 
podziękowaliśmy doktorowi za jego uczynność. Kilka razy go jeszcze spotykałem 
nad morzem, gdy spacerował z córeczkami. Zapytywał zawsze, jak się miewa chora i 
wyrażał zadowolenie, że temperatura się obniża. Wkrótce jednak opuścił Nervi.
Bardzo poczciwie znalazł się zarząd hotelowy, w kilka dni bowiem po mojej 
interwencji przyszedł zarządca do mnie z tym, że są dwa wolne przylegające do 
siebie pokoje na pierwszym piętrze i możemy je zaraz zająć. Ucieszyliśmy się 
wszyscy z tej wiadomości i zabraliśmy się do przenosin. W pierwszym rzędzie moja 
Najdroższa chora została przeniesiona na noszach do oswobodzonego apartamentu, 
który wydał się biednej mojej chorej prawdziwym rajem. Zamieszkaliśmy w większym 
pokoju o dwóch oknach, obok zaś w mniejszym Julka z Herutkiem. Pokoje słoneczne 
z widokiem na morze.
Bardzo jednak jeszcze długo z powodu wysięku moje biedactwo kreskowało, co 
oczywiście opóźniało powrót do całkowitego zdrowia. Doktor już coraz rzadziej do 
nas zaglądał, pielęgniarka sta-^ się już zbyteczna. Sezon hotelowy zbliżał się 
już ku końcowi. ^swobadzało się coraz więcej pokoi, dla nas bardzo szczęśliwie, 
^7? lekarz zalecił częste zmiany pokoi. Kilkakrotnie więc przeno-suisrny się z 
jednego piętra na wyższe, z których cudowny, malow-
C2Y roztaczał się widok na morze. Herutkowi ogromnie na zdro-
le posłużył ten kilkumiesięczny pobyt nad morzem. Bardzo się
nki
Teodor Dunin (1854 - 1909) należał w Polsce do czołowych ftyzjatrów. Był
Ligi Narodowej oraz działaczem społecznym.
•wzmocnił i zmężniał, stał się jednak dosyć niegrzeczny i nieznośny Julkę miał 
za burą podszewkę. My zaś co prawda niewiele my doświadczenia w wychowywaniu 
dzieci. Zresztą trudno gać od czteroletniego chłopaczka wielkich grzeczności. 
dniami przebywał z Julcią, nad morzem, bawiąc się kamyczkami lub grzebiąc się w 
piasku. Piękne było morze, ruchliwe, gdy faie 310 . rozbijały się o nabrzeżne 
skały, pokryte ścielącymi się kaktusowy, mi roślinami, tworzącymi całe dywany 
fioletowego koloru. Całe zaś Nervi położone było wśród kwitnących kamelii, 
pomarańczowych i migdałowych drzew oraz niezliczonej ilości róż krzaczastych, 
pnących, ścielących się wszelkich kolorów i barw. Całość zaś opromieniona 
południowym słońcem.
Zbliżał się już czwarty miesiąc pobytu w Nervi. Dziękować Bogu kreskowanie 
temperatury ustało całkowicie. Doktor zadecy-dowal, że w płucach jest wszystko w 
porządku, pozostało tylko bardzo wielkie osłabienie. Codziennie pod rączkę, 
bardzo powoli odbywaliśmy spacery wzdłuż morza, zachwycając się zwłaszcza wielką 
ilością kwiatów. Sezon hotelowy się kończył. Hotel zwijał się na cały okres 
letni. Pozostawaliśmy czas pewien jedynymi ostatnimi gośćmi. Opuściliśmy Nervi l 
maja według nowego stylu. Na wyjezdnym jeszcze doktor zalecił, abyśmy powoli z 
zatrzymywaniem powracali do kraju o znacznie chłodniejszej temperaturze. 
Pierwsze nasze zatrzymanie było w Genui, gdzie zabawiliśmy parę dni. 
Zwiedzaliśmy bardzo powoli miasto, aby jak najmniej się męczyła moja najmilsza 
rekonwalescentka. Ciągnęliśmy wszędzie za sobą Herutka i jego opiekunkę. 
Podziwialiśmy przecudne Campo Santo położone na wzgórzu nad Zatoką Genueńską. 
Moc przepięknych z białego marmuru pomników, niektóre bardzo dziwaczne: 
przedstawiające całe grupy osób wykutych z marmuru w strojach staroświeckich, 
turniurach, zasmuconych, zapłakanych, stojących przy grobie zmarłej osoby itp. 
Cały zaś cmentarz tonący wśród masy różnorodnego kwiecia. Obejrzeliśmy ogromny 
port, objechawszy motorówką wokoło pomiędzy stojącymi w porcie okrętami, na 
których powiewały flagi przeróżnych państw. Przy nas wypływał duży pasażerski 
parowiec do Cejlonu.
Wjechaliśmy motorówką z portu osobowego i handlowego do portu wojennego, gdzie 
znowuż stały większe i mniejsze statki wojenne. Zwiedziliśmy nawet wnętrze 
torpedowca, do któregp z rno-torówki wchodziło się po drabince. Samo zwiedzanie 
bardzo nudziło Herutka, wolał grzebać się w piasku. Irytował mnie ten brak w nim 
zainteresowania się niewidzianymi dotąd rzeczami. Któregoś dnia z rana przed 
wyjściem powiadam do Herutka: "No, teraz pójdziemy do zwierzyńca, a potem na 
ciastka". Okropnie się na chłopaka irytowałem, wcale bowiem zwierzęta w klatkach 
go w. interesowały. A gdy pokazałem mu słonia i zapytałem: "Powiedz o1 teraz, co 
to za zwierzę" - nie umiał udzielić odpowiedzi. "Pfze cięż masz łamigłówkę, 
układasz w domu z klocków różne zwierz?
ta Posiadasz w klockach i to zwierzę z długą trąbą, a takie same, tylko bardzo 
duże przed tobą tu stoi. No więc co to jest?" "Nie 5,jern" - brzmi odpowiedź. 
"Dureń jesteś, nie widzisz, że to jest słoń". ,A kiedy pójdziemy na ciastka?" - 
brzmi odpowiedź. Gdy podeszliśmy do Mady, która z Julka siedziała opodal na 
ławeczce, odzywam się do niej głosem pełnym rozpaczy: "Wiesz, matuś, nic
tego chłopca nie będzie. Słonia nie poznał, tylko ciastka ma w 311 ołowie. Co z 
niego wyrośnie?" Na to młoda matuś: "Przecież on ma zaledwie cztery lata, 
zobaczysz, będziemy jeszcze z niego dumni". Machnąłem ręką i poprowadziliśmy 
chłopaczka na ciastka.
Z Genui znaną już trasą pojechaliśmy do Wenecji. Postanowiliśmy zamieszkać nie w 
samym mieście, lecz na Lido. Była to dość duża wyspa, odległa od miasta o mniej 
więcej pół godziny jazdy gondolą, bardzo piaszczysta, z paru hotelami. Wymarzona 
do zamieszkania dla dzieci, toteż pełno było w hotelach dzieciarni. Bardzo 
dobrze się tam czuł Heruteczek, grzebał się w piasku na bosaka, pluchał się w 
wodzie i bawił się z dzieciakami różnych narodowości. My zaś na Lido właściwie 
tylko nocowaliśmy. Spędzaliśmy zaś całe dnie na zwiedzaniu kościołów, muzeów, 
pałaców najpiękniejszego bodaj miasta na świecie. Stołowaliśmy się w niewielkiej 
restauracyjce Capello nero, położonej w małej uliczce przy placu Św. Marka. 
Spożywaliśmy same narodowe potrawy, w których główną rolę odgrywały różnorodnie 
przyrządzane makarony. Popijaliśmy zaś wybornym Chiantim.
W jednym z wielu pięknych magazynów jubilerskich na placu Św. Marka nabyliśmy 
ładną broszkę ze szmaragdem pośrodku, otoczonym brylantami jako prezent ślubny 
dla Dziunieczki. Herutek bardzo sobie upodobał plac Św. Marka, oczywiście nie 
jako jedno z cudów piękna światowego, lecz z tej ilości gołębi, które nie tyle 
karmił ziarnem kukurydzy, ile za nimi się po placu uganiał i płoszył. Na jeden 
dzień wyjechaliśmy we dwójkę do Padwy. Chciałem koniecznie być na grobie swojego 
patrona św. Antoniego Padewskiego. Gorąco oboje tam modliliśmy się. Korzystając 
z bytności zwiedziliśmy parę muzeów.
Po dziesięciodniowym pobycie w Wenecji wyjechaliśmy nad jeziora włoskie, 
obrawszy sobie za punkt mieszkaniowy Lugano. Jakże się cieszyłem, że moja 
Najdroższa coraz silniejsza się czuła i nie przemęczała się zbytnio przy dość 
intensywnym zwiedzaniu Wenecji. Widocznie skutecznie na to wzmocnienie 
oddziaływały Przepisane przez doktora żelaziste pigułki, które bardzo skrupulat-
nie łykała. Dojechaliśmy do Lugano w godzinach popołudniowych, Zatrzymaliśmy się 
w jednym z lepszych hoteli, położonym na ^zniesieniu nad mocno błękitnym 
jeziorem. Spożyliśmy bardzo .Orjry obiad w restauracji hotelowej, a moja 
Maduszka delektowała ^ zwłaszcza wyśmienitą sałatą, przyprawiona na mocnym 
occie. °bec dość wielkiego zmęczenia nie tyle podróżą, a raczej poby-w Wenecji, 
udaliśmy się względnie wcześnie na spoczynek.
Około północy Mad moja budzi mnie z tym, że bardzo źle się czy. je, ma bardzo 
silne bóle żołądkowe; siedzi biedactwo na łóżku wije się i stęka. Niezawodnie to 
ta mania jedzenia sałaty z octem i to wówczas, gdy się łyka żelazo w pigułkach. 
Żelazo oblane moc' nym octem wywołuje gazy, wzdęcia. Co tu robić? Drogie 
Maleńst-wo piszczy i jęczy coraz bardziej. Gdzie ja tu po nocy znajdę 312 l w 
obcym mieście doktora? Rezygnujemy na razie z doktora. Ubig. ram się, schodzę na 
dół, budzę zaspanego portiera, zapytuję, gdzie jest apteka. Nie znając 
absolutnie miasta, nie rozumiem udzielanych mi wskazań, jakimi ulicami mam dojść 
do najbliższej apteki Wychodzę, ciemno i pusto na ulicy. Idę przed siebie, 
zaczepiam rzadko mijanych przechodniów. Jedni coś mruczą pod nosem, inm nie 
wiedza. Natrafiam nareszcie na jakiegoś poczciwca, który mnie doprowadził do 
położonej właściwie blisko hotelu apteki, a ja kołowałem po nie wiadomo ilu 
ulicach. Nie przypominam sobie, czy z butelką gorzkiej wody, czy też z olejkiem 
rycynowym powróciłem do hotelu, w każdym razie moja nocna wędrówka została 
uwieńczona dobrym skutkiem. Z rana bowiem już bóle ustały i samopoczucie było 
dobre. Przetrzymałem jednak moją Panią w łóżeczku i na ścisłej diecie przez parę 
dni. Natomiast wynikła bieda z Herutkiem, u którego zrobiło się silne, 
dokuczliwe zapalenie oczu. Zaprowadziłem go do okulisty. Zapalny stan był 
wywołany od silnego blasku słonecznego, gdy przebywał godzinami nad morzem w 
Lido.
Codziennie prowadziłem chłopca do okulisty dla zapuszczenia lekarstwa do oczu i 
smarowania powiek jakaś maścią. Zalecił noszenie aż do wyzdrowienia okularów o 
czarnych szkłach. Zwykle ja z malcem chodziłem do okulisty na wymienione 
opatrunki. Ponieważ wizyty odbywały się z piskiem, płaczem, miotaniem się, nie 
było innej rady, jak za każde przyzwoite zachowanie się u okulisty i spokojne 
poddanie się opatrunkowi, opłacać pana Hieronima. Opłata polegała na spożywaniu 
w drodze powrotnej od okulisty paru cukierków i zawsze takiego samego ciastka w 
cukierni oraz kupienie w bazarze, przez który się przechodziło, chorągiewki z 
barwami coraz to innego państwa. Kuracja ta trwała około dziesięciu dni. Nie 
przeszkadzało to nam w zwiedzaniu miasta, okolicy i nawet odbywania dalszych 
wycieczek. Odszukiwaliśmy po różnych okolicznych kościołach obrazów Matki 
Boskiej pędzla Luinie-go, którymi moja Pani się zachwycała. Kilka tych obrazów 
odnale; źliśmy w miejscowości Lago Maggiore, odległej od Lugano o mflie) więcej 
godzinę jazdy statkiem, który kilka razy w ciągu dnia odbywał wymienioną trasę 
tam i z powrotem. Pewnego dnia wybrał18' my się na podobną wycieczkę z 
Herutkiem. Dzień był dość wietrz ny i pochmurny. Siedzieliśmy na przystani 
pływającej przy brzeg11 jeziora w oczekiwaniu na powrotne przybycie statku. 
Niepokoiłe"1 się o Herutka, gdyż bardzo silnie kaszlał, bałem się, by się nie 
zazi? bił i nie rozchorował. Był nieznośny, wiercił się i nie mógł cW
siedzieć na jednym miejscu, coraz to wymykał się od nas i przebiegał w drugi 
koniec przystani. Dopiero solidnych parę klapsów
jarzniiło niesfornego Baszybuzuka, jak mawiał Wawrzyniec. Cudo-^Ina zrobiliśmy 
wycieczkę koleją do jeziora Como, po którym jeździliśmy kilka godzin łódką, 
zachwycając się przepięknym widokiem brzegów otaczających jezioro i odbijających 
się w jego błękitach. Nasz wioślarz parokrotnie zatrzymywał się przy brzegu 
jezio- 313 ra radząc byśmy wysiedli i obejrzeli czy to pałacyk, lub też willę, z 
których piękny roztacza się widok. Wysiedliśmy też w jednym miejscu> gdzie 
zaszliśmy, by coś niecoś przegryźć. Zaproponowałem naszemu wioślarzowi, by z 
nami zaszedł. Podziękował bardzo grzecznie, że nie jest głodny. ,J'ai tres bien 
dine aujourd 'hui, j'ai rnange un oeuf et de la salade, et j'ai bu du Chianti". 
[Bardzo dobrze dziś obiadowałem, zjadłem jajko z sałatą i popiłem Chianti -
franc.].
Z Lugano wyjechaliśmy do Warszawy, zatrzymawszy się na pół dnia w Berlinie, 
gdzie zwiedziliśmy bardzo bogatą i piękną kolekcję prac Bócklina. W Warszawie 
zaś bawiliśmy kilka dni. Maduszka bowiem robiła sobie toalety na mający się 
odbyć w czerwcu ślub Dzłunieczki. Jedna biała w paliety wieczorowa, różowa crepe 
de chine popołudniowa4 i do niej kapelusz czarny. Herutka zaprowadziliśmy do 
zakładu fotograficznego Golcza w Hotelu Bristol. Bardzo udane było jego zdjęcie 
w białym wełnianym ubranku, kupionym w jednym z miast zagranicznych. Herutek od 
dzieciństwa dbał bardzo o zewnętrzny swój wygląd, zwłaszcza pałał miłością do 
nowego obuwa. Gdy spostrzegł drobny pyłek na buciku, klękał na jedno kolano 
pośrodku jezdni Krakowskiego Przedmieścia, by palcem sprzątnąć ów pyłek.
Po pięciu prawie miesiącach pobytu za granicą odwoziłem nareszcie wzorową matkę 
z synkiem do naszego przemiłego domecz-ku. Gorąco dziękowałem Najlepszemu Bogu 
za ocalenie żony i syna pierworodnego oraz zastanie ojczulka w dobrej kondycji 
pomimo wiadomych dolegliwości, do których biedny ojciec już zdołał się 
przyzwyczaić.
Zastałem jednak różne zmiany. Opuścił naszą parafię ksiądz Skokowski, którego 
władze duchowne przeniosły do Rakowa, miasteczka położonego w powiecie 
ihumeńskim. Do Petrykowa natomiast został przeniesiony ksiądz Bitny-Szlachto z 
Kopatkiewicz, podobno czasowo. Po kilku miesiącach zjechał na stałe ksiądz Su-
chwałko, bardzo gorliwy i dbający o solenność wszystkich nabożeństw i bogactwo 
aparatów kościelnych, zamiłowany w liturgii.
Niedługo gościłem w domu. Wszyscyśmy bowiem, z wyjątkiem ojczulka , wyruszyli do 
Wilna, gdzie miał się odbyć ślub Dziuniecz-to- Wszystkie numery w Hotelu 
George'a były z góry zamówione
Crepe de chine (franc.) - cienka, marszcząca się tkanina jedwabna; paliety 
ranc.) - cienkie różnokolorowe blaszki szklane, naszywane na tkaninę.
przez rodziny państwa młodych. Wilia ślubu odbył się w dużej sali hotelowej, 
znanej już z uprzednich sławnych bali, wieczór wigiij; ny, na którym bawiono się 
bardzo ochoczo. Zaś nazajutrz z raria przy mszy św. odbyły się zaślubiny w 
kościele katedralnym, w ka. plicy Świętego Kazimierza. Ślub dawał metropolita 
mohylowski Ed-ward Ropp, krewny ze strony pana młodego5. Ojciec mój nierad 314 ' 
kył z tego powodu, twierdził bowiem, że kilka zna małżeństw po. błogosławionych 
przez biskupów, a wszystkie były bardzo w życiu nieszczęśliwe, a niektóre się 
nawet rozpadły.
Po ślubie w sali balowej hotelu odbył się wystawny obiad, gdzie przy stole 
ustawionym w podkowę zasiedli liczni bardzo przedstawiciele obu rodzin. Wiele 
było wznoszonych toastów oraz wypowiedzianych przemówień mniej lub więcej 
udanych. Po skończonym śniadaniu młoda para znikła, by się przebrać do drogi. Po 
chwili powróciła w kostiumach podróżnych uszytych z jednakowego, ciemno-
popielatego materiału. Przyznać trzeba, że wyglądali oboje bardzo przystojnie, 
mile oraz nad wyraz byli do siebie dopasowani.
Panowie oraz młodsze panie odprowadzały młodą parę na dworzec z kwiatami i 
pudełkami cukierków. Zabawna była bardzo Lela, która na dworcu strasznie się 
agitowała, a gdy pociąg ruszał głośno się wyraziła: "Ah, comme je leur envie 
cette douce atmosphere d'alcóve!" [Ach, jak im zazdroszczę tej słodkiej 
atmosfery alkowy - franc.]. Co wywołało ogólny śmiech. Najbardziej sama Lela ze 
swego dowcipu się śmiała.
Z radością powróciliśmy do normalnego życia, którego przez tak długi okres 
byliśmy pozbawieni. Rozpoczynał się okres letnich polowań. Jak zwykle zjechał 
doktor Stankiewicz, tym razem ze swoim młodym Griffem. Musiałem wysłuchiwać 
opowiadań doktora o wszystkich emocjach i przeżyciach w czasie sezonu 
głuszcowego, którego niestety po raz pierwszy byłem tego roku całkiem 
pozbawiony. Towarzyszyłem Stankiewiczowi, gdy się jechało do dalszych i lepszych 
rewirów. Najczęściej on jeździł sam z Moro-żem na pół dnia lub odwrotnie po 
południu. Wówczas siedziałem w Łopczy przy żniwach lub też spędzałem dzień cały 
w Kopcewi-czach, gdzie obecnie po śmierci Lukstenka został zaangażowany przez 
Rucia na wielkiego dyrektora pan inżynier Stanisław Ulatow-ski, bardzo miły, 
porządny, uczciwy i nader zacny człowiek. Był on żonaty z bardzo zamożną panną 
Marią Gordziałkowską. Przybyli z dwiema córeczkami Marią i Krystyną. Ulatowski 
był co prawda bardzo drogo płatny, jednak rozwinął on bardzo produkcję nasze) 
fabryki oraz rozszerzył rynki zbytu na zagranicę. Oprócz Ang"| dykta nasza 
również szła do Belgii, Holandii i Włoch. Fabryka T& pracowała bez przerwy dniem 
i nocą na trzy zmiany. Dziennie pr°' dukowała jeden pełny duży wagon dykty 
klejonej.
5 Edward Ropp (1851-1939) był wówczas biskupem wileńskim. mohylowskim został 
dopiero w 1917 r.
gospodarstwach folwarcznych została dokonana w bieżącym też ważna inwestycja - 
został nabyty pełny komplet do mło-zkoża. A więc: lokomobila, młocarnia, 
elewator. Dotąd każdy folwark młócił swoja krescencję6 w miarę potrzeby na 
młocar-iach większych lub mniejszych, poruszanym końmi zaprzęganymi do kieratu. 
Za czasów zaś jeszcze odleglejszych mojego dzieciństwa młocarnie budowano w domu 
przez miejscowych stelmachów, • to wyłącznie z drzewa. Poruszane one były przez 
tak zwany deptak czyli podłogi w formie okrągłej i nachylonej pod pewnym kątem, 
a zbudowane w ten sposób, że mogła się obracać wokoło słupa osadzonego w środku 
koła. Kilka par wołów ustawionych na Wymienionej podłodze, były poganiane, 
skierowały się więc w górę, właściwie zaś stale pozostawały na tym samym 
miejscu, natomiast siłą swych nóg poruszały całą okrągłą podłogę, która się 
obracała wokoło swojej osi i tym samym wprawiała w ruch całą młocarnię.
Wymieniona inwestycja okazała się nader korzystną w naszych gospodarstwach 
rolnych. Komplet kolejno był przewożony z folwarku do folwarku. W ciągu lata i 
jesieni całkowita krescencja była wymłócona we wszystkich folwarkach z wyjątkiem 
trzech mniejszych: Sudzibora, Zasopia i Sielutycz, do których dowiezienie 
kompletu z powodu złych dróg przedstawiało wielkie trudności.
W pierwszej połowie grudnia zamierzaliśmy pojechać w strony wileńskie, głównie 
dla odwiedzenia naszej młodej pary w Leonpo-lu. Tymczasem niedługo cieszyłem się 
całkowitym powrotem do zdrowia swojej Najdroższej. Zaczęła okropnie kaszlać, 
obawiałem się wznowienia przebytej ostatnio tak ciężkiej choroby. Pod ręką nie 
było doktora. Wójcicki niedługo u nas popasał. Pomimo że był już wyrobił sobie 
markę i coraz bardziej był wzięty w okolicy, jednak nudził się, nasze 
towarzystwo widocznie mu nie dogadzało, powrócił więc do Warszawy. Sprowadziłem 
Żydka doktora z Żyt-kowicz. Mad z góry mu oświadczyła, że powinien jej dać mocny 
środek dla radykalnego przerwania kaszlu, chce bowiem za kilka dni z domu 
wyjechać. Doktor przepisał jej heroinę, od której zażywania Mad dostawała 
strasznych zawrotów głowy i omal omdlenia. Zarzuciła więc owe przepisane krople 
i nie zważając na trwający kaszel i moje prośby, złoty mój- uparciuszek, jak 
postanowił, tak na swoim postawił.
Wyjechaliśmy więc zmieniwszy nieco marszrutę. Przed Leon-
Polem bowiem wstąpiliśmy do Nowosiółek. Ciocia była przerażona
tym okropnym kaszlem Mady, czyniła mnie wymówki, że zezwoli-
em swej upartej małżonce puszczać się w drogę, i to w okresie
ardzo silnych mrozów, które przedwcześnie się rozpoczęły. Nie
YIO jednak racji trwożenia się, po kilku dniach zmiany pobytu śla-
u Już prawie kaszlu nie było. Wyruszyliśmy więc bez obawy
6 Krescencja (z łac.) - zbiory.	, ,,
w dalszą drogę do Leonpola, przez "węzłową stację Dynaburg, później 
przemianowaną na Dźwińsk do stacji Biegusowo, odległej od Leonpola o około 
pięciu kilometrów. Pomimo bardzo silnego mrozu z wiatrem, okutani w ciepłe 
dachy, nie odczuwaliśmy absolut. nie chłodu. Parą dobrych wybieganych koni, 
zaprzężonych do wy. godnych sań jechaliśmy nader szybko. Minąwszy szeroką branie 
316 ' wjazdową i okrążywszy obszerny dziedziniec, stanęliśmy przed du-żym 
piętrowym murowanym pałacem, pomalowanym na biało Zibi powitał nas przy 
stopniach, po których weszliśmy do obszernego, a zwłaszcza wyjątkowo wysokiego 
hallu, w którym na ścianach wokoło wisiało sporo lepszych i gorszych portretów 
przeróżnych przodków. Na poczesnym miejscu był portret pani Doroty Łopacińskiej, 
prababki Zibiego7. Z hallu wchodziło się do dużego salonu, z którego było 
wyjście na obszerny taras. Poniżej w dole szerokie koryto Dźwiny w lewą stronę 
płynącej, wówczas zaś całkowicie grubą warstwą lodów pokrytej. Z salonu na lewo 
przechodziło się do jadalnego oraz do gościnnych pokoi, na prawo zaś do 
sypialnego i innych. Na piętrze był ogromnych rozmiarów salon przez całą 
szerokość pałacu, lecz nie umeblowany. Na razie piętro w ogóle nie było 
zamieszkałe. Wszystkie pokoje odznaczały się nadmierną wysokością sufitów, a w 
związku z tym bardzo dużymi oknami. Wobec jednak grubych murów i dobrych pieców, 
pomimo silnego na dworze mrozu temperatura w całym domu była nawet wysoka. 
Obszerne były sutereny, w których mieściły się kuchnia, składy, mieszkania 
służbowe. W jednej bardzo obszernej suterenowej izbie projektowano w przyszłości 
urządzić kaplicę.
Dziunieczkę zastaliśmy niestety dosyć rozgrymaszoną i bardzo niezadowoloną ze 
swego stanu oczekiwania potomstwa. Chciało się jej po ślubie używać bywania lub 
karnawałowania z ciocią Lel$, tymczasem zaś została przykuta do spełniania 
innych obowiązków poślubnych.
Oboje byli dla nas bardzo mili, cieszyli się z naszego przyjazdu i projektowali 
obwożenie nas do różnych sąsiednich dworów. Z zachwytem opowiadali o właściwie 
tak krótkiej swojej pierwszej poślubnej podróży. Po krótkim pobycie i 
zadomowieniu się w Le-onpolu wyjechali do Vevey do Szwajcarii dla odwiedzenia 
tam mieszkających państwa Chołoniewskich, bardzio bliskich krewnych Zibiego. 
Pani Chołoniewska bowiem była rodzoną ciotką Zibiego, Borch z domu. Była 
niewidomą, doskonale jednak sama sobie dawała radę, pisała i czytała książki 
pisane alfabetem dla niewidomych, bardzo była miła, i towarzyska.
My, a zwłaszcza ja, przyzwyczajeni do wczesnego wstawania, spożywaliśmy ranne 
śniadanie w jadalnym z Klosią. Była to chwil3-kiedy swobodnie mogliśmy z nią 
rozmawiać. Miłując swoją
7 Dorota z Morykonich Łopacińska była w pierwszej ćwierci XIX w.
wileńskich salonów.	'<
ad życie i wszystko na świecie, nie mogła być obojętna na rozpacze Dziuni z 
obecnego stanu, w którym się znajdowała. Przyjmo-aja jednak nasze uwagi w tym 
względzie ze spokojem, uważając . za słuszne i racjonalne. Irytowało mnie co 
prawda to długie po obudzeniu się wylegiwanie młodej pary w łóżku i spożywanie 
śniadania w pozycji leżącej przy naszej asyście w sypialnym pokoju. Zibi z 
natury był bardzo rozmowny, dobrze się wysławiał, lubił gło- 317 śno czytywać. 
Toteż w zapale rozpoczętego odczytywania danego ustępu z otwartej książki gotów 
był na leżąco godzinami nam czytać, lub też rozpocząć dyskusję na temat 
przeczytanego ustępu.
W czasie naszego kilkudniowego pobytu Zibiowie powieźli nas
do Sarii, drugiego majątku Łopacińskich, w którym mieszkał pan
Łopaciński ojciec. Saria była położona na prawym brzegu Dźwiny,
nad niewielkim jej dopływem. Od Leonpola była odległa około
dziesięć kilometrów. Dom bardzo stary, częściowo drewniany,
częściowo murowany. Sufity niskie, okna małe, w niektórych poko
jach sufity sklepione. W najstarszej części domu były pokoje
z oknami, w których szyby pamiętały odwieczne czasy, oprawione	#
były bowiem w ołowiu. Pokazywano nam pokój, w którym miesz
kał przed laty biskup Łopaciński8; obecnie zaś w tym pokoju urzą
dzona była kapliczka domowa. Ciekawe też w wielu miejscach
domu było przechodzenie z jednego pokoju w dół po schodkach
do drugiego; w innym znowuż miejscu wchodzenie do pokoju po
schodkach w górę. Wszystkie zaś na ogół kondygnacje zagracone
były wielką ilością staroświeckich mebli przeróżnych stylów. Na
stołach pełno albumów fotografii w zamkach, różnych kasetek i pu
dełek. Na ścianach obrazy, portrety. Pan Stanisław bardzo szarman
cki: zabawiał, opowiadał, pokazywał, objaśniał, tłumaczył. Przez
okna jednego pokoju widać było w parku z czerwonej cegły zbu
dowany w stylu nowego gotyku dawniejszy kościół katolicki, za
brany na cerkiew. Przykre to tak bliskie domu sąsiedztwo prawo
sławia z jego duchowieństwem. Park duży z pięknym starodrze-
wiem. Obiad był bardzo wykwintny z winem wysokiego gatunku.
Raziło jednak bardzo w staroświeckim otoczeniu donderowa-nie Józefy, dawnej 
panny służącej pani Stanisławowej, obecnie zaś zajmującej się prowadzeniem domu 
oraz całego gospodarstwa do-tnowego, równocześnie zaś piastującej nieoficjalnie 
godność bliskiej przyjaciółki pana domu. Przy gościach Józefa nie zasiadała do 
stołu. Wiadome jednak było wszystkim w całej okolicy, że jeśli się chciało być w 
dobrych stosunkach z panem Stanisławem, należało Pozyskać w pierwszym rzędzie 
sympatię panny Józefy. W poprzed-j^ch rozdziałach wspominałem, że na kilka lat 
przed śmiercią pan ' amsław zawarł z Józefą związek małżeński.
Przed Józefą bardzo nadskakiwała Dziunieczka, pomimo to jed-
Dominik Łopaciński, biskup żmudzki w latach 1762 - 1778.
nak Józefa knuła różne intrygi i kto wie, czy częściowo nie czyniła się do 
zepsucia stosunku małżeńskiego pomiędzy i Dziunią.
Spędziliśmy jedną noc w Sarii. Po rannym śniadaniu
się do staroświeckiego albumu pożegnaliśmy pełną uroku Sarip
i bardzo dla nas uprzejmego i miłego jej gospodarza.
318	W dniu następnym Zi^iowie zawieźli nas jeszcze na podwig.
czorek do pani Moniki Berjjsławskiej. Była to już bardzo wiekowa
pani, miła, sympatyczna, rozmowna, ciekawie opowiadająca o daw-
nych swoich przeżyciach. Przy rozmowie nie wypuszczała z vist
grubego cygara w dość jednak podłym gatunku. Mieszkała w Bali-
nie z trzema swoimi wnukami, panami Ciechanowieckimi. Z jed-
nym z nich, panem Witoldem, spotykaliśmy się w latach później.
szych. Jedno z drugim zabawiliśmy w Leonpolu około tygodnia i w
drodze powrotnej do domu zatrzymaliśmy się na parę dni w Wił-
nie dla załatwienia dorocznych zakupów świątecznych, na zbliżają,
ce się święta Bożego Narodzenia. Chodziło o nabycie na gwiazdkę
nie tylko ozdób gwiazdkowych oraz prezentów dla Herutka,
wszystkich domowników i służby, lecz sporo przeróżnych materia
łów na sukienki i ubranka dla dziatwy uczęszczającej do szkółki w
Łopczy. A ileż trzeba było przywieźć do domu przeróżnych bakalii,
pomarańcz, mandarynek, tak aby tego wystarczyło na parę tygodni
dla siebie i gości świątecznych. W trzaskający mróz i niebywałą
śnieżycę opuszczaliśmy Wilno w drodze do domu.
Z kilkunastogodzinnym opóźnieniem dojechaliśmy do Kopce-wieź. Na peronie 
stacyjnym nasz Jacek oświadcza, że tak wielkie po drodze są zaspy, że od samego 
rana trójkątem ciągniętym przez parę wołów przetarto nieco drogę z Dereszewicz 
do stacji; po nas zaś przyszło troje sań objazdowych zaprzężonych po jednym 
koniu do sanek. W jednych pojedzie jaśnie Pani, w drugich jaśnie Pan, zaś 
trzecie sanki po rzeczy. Inaczej nie dało się zrobić. I to nie wiadomo jeszcze, 
jak się przejedzie przez bramę wjazdową. Gdy Jacek odjeżdżał, rozkopywali bramę 
zasypaną do samego wierzchu. Pomimo przetartej wołami drogi jechaliśmy w zaspach 
noga za nóg? przeszło trzy godziny ze stacji.
Długo musieliśmy opowiadać rodzicom i Kuciom o naszych wrażeniach z pobytu w 
Leonpolu, a zwłaszcza o stanie Dziunieczki Herutka dzięki Bogu zastaliśmy w 
dobrym zdrowiu. Julcia jednak oświadczyła, że zamierza nas opuścić, gdyż rodzice 
ją wzywają,fa' czej miała już dosyć szarpaniny z nie bardzo sfornym Herutecz 
kiem.
na-
Ponieważ Ruciowie po świętach wybierali się do Warszawy> prosiliśmy Lelę, by 
wyszukała jakąś dobrą bonę i przysłała j? możliwie prędko. Julcię mieliśmy 
zwolnić po przyjeździe jej stępczyni.
21 	
Złote gody	
Rozpoczął się rok 1907. Rok dla nas i naszej rodziny bardzo uroczy-", W 
listopadzie będziemy obchodzili złote wesele moich najdroższych rodziców. Pół 
wieku szczęśliwego wspólnego przeżycia niezmąconego najmniejszym zgrzytem. 
Miłość Boga, ojczyzny, rodziny, bliźnich i praca ciężka i żmudna, lecz wdzięczna 
na zagonie rodzinnym dla kraju, społeczeństwa i przyszłych pokoleń. 
Postanowiliśmy z Ruciem ten tak ważny dzień jak najbardziej solennie obchodzić, 
czyniąc zawczasu do tej uroczystości wszelkie przygotowania.
Zaraz po świętach Ruciowie wyjechali do Warszawy, i po pewnym czasie stosownie 
do naszej prośby Lela przysłała nam bonę do Herutka. Była to panna Antonina 
Kiereńska w wieku około czterdziestki, z wyglądu mocno niesympatyczna. Cóż było 
na razie robić! Zatrzymaliśmy ja na próbę. Julcia zaś odjechała.
Przybudówka do naszego domu była już całkowicie wykończona. A bardzo nam w tym 
roku zwłaszcza się przyda ze względu na spodziewany większy zjazd gości na 
uroczystość Złotych Godów. Nowa przybudówka w metrach była prawie wielkości 
naszego domu. Mniej jednak w niej było pokoi, natomiast rozmiarami były większe. 
Następujący był rozkład pokoi i ich wnętrze.
W końcu korytarza naszego dawnego domu były przebite drzwi, przez które 
wchodzono do dwuokiennego pokoju, stanowiącego przejście do właściwej 
przybudówki. Okna w tym pokoju były w ścianie od strony parku i rzeki, zaś przy 
przeciwległej ścianie przez cała jej długość stała na biało pomalowana 
czterodrzwiowa długa szafa, do połowy od góry oszklona w małe szybki, z 
firaneczkami żółtego koloru od środka. Szafa ta służyła częściowo jako 
bieliźniarka, częściowo na wieszanie okryć. Z pokoju tego prowadziło dwoje drzwi 
do właściwej przybudówki. Przez drzwi z lewej strony było wejście do obszernego 
o dwóch oknach pokoju z widokiem na park i stronę południowa. Był to pokój 
mieszkalny przeznaczony dla małych dzieci z ewentualna mamka lub bona. Stały 
więc w nim łóżeczka, łóżka, małe mebelki, stoliki z siedzeniami do spożywania 
posiłków. Z tego pokoju było wejście do znacznie większego o trzech oknach 
również od strony południowej. Był to pokój przeznaczony do zabaw dziecinnych w 
dnie zimowe lub w czasie słoty na dworze. Pośrodku pokoju stał duży okrągły 
solidny stół z drzewa jesionowego. Nad nim z sufitu zwisała silna lampa 
daszkiem. Przy jednej ze ścian miękka otomana, nad nią w ra-
Mach jesionowych pod szkłem podobizny królów polskich. Na innych ścianach 
pomiędzy oknem różne obrazki dziecinne, powyżej nad nimi gipsowe postacie 
hetmanów. Poza tym oprócz krzeseł i taboretów dwie szafy na składanie zabawek i 
książeczek.
Za tym pokojem trzeci wielkości pierwszego o trzech oknach, z których dwa od 
południa, trzecie od zachodu z widokiem na początek alei świerkowej. Jest to 
pokój Herutka. Chłopięce umeblowanie: łóżko, stół, szafa na książki, druga na 
ubranie i bieliznę, umywalka i przybory toaletowe. W ścianie na prawo drzwi 
prowadzą do niewielkiego o dwóch oknach pokoju: jedno dające na aleję 320 
świerkowa, drugie na park od strony północnej. Jest to pokój dla opiekunki lub 
bony, bądź też nauczycielki przy dzieciach.
Ze środkowego dużego pokoju naprzeciwko środkowego okna wchodziło się przez 
drzwi do takiej że wielkości pokoju rwanego garderobą. Mieszkały tam pokojówki i 
odbywały się w nim wszelkie szycia, cerowania, prasowania itp. pod kierownictwem 
panny służącej, wówczas młodziutkiej, bardzo przystojnej brunetki, panny Mani, 
której pokój o jednym oknie dającym na stronę północną był przy garderobie przy 
ścianie pokoju bony lub nauczycielki.
Tu wspomnę, że po odejściu panny Felicji, moja Pani miała później bardzo 
nieciekawą Stasię, następnie zaś nieznośną Pirożyńską, ex pannę Wandy Smolczyny, 
po której dopiero przewieźliśmy ze sobą z Warszawy wymienioną przystojną Manię.
Z garderoby było wejście do przedsionka, z którego wejścia do ubikacji, do 
łazienki, na ganeczek zewnętrzny ze schodkami oraz do pokoju, przez który już 
przechodziliśmy, a łączącego przybudówkę z właściwym domem. Wszystkie pokoje w 
przybudówce były bardzo wysokie, a dziecinne poza tym bardzo słoneczne.
Łazienka i ubikacja posiadały instalację wodną. Rezerwuar na wodę mieścił się na 
strychu, do niego przywożona w beczce z rzeki woda była przepompowywana ręcznie. 
Wszelkie ścieki spływały do tak zwanego cementowanego szamba. Pod przejściowym 
pokojem było wejście do piwnicy mieszczącej się pod starym domem, w której 
przechowywane były wina oraz zapasy owoców na zimę.
Pierwszym mieszkańcem wymienionej przybudówki, oprócz babińca, był w trzecim 
pokoju Herutek z opiekunką Antoniną w małym pokoiku obok.
W końcu marca otrzymujemy wiadomość z Leonpola, że u Zi-biów przyszła na świat 
28 marca córeczka, której zamierzają dać imię Tekla. Klosia donosi listownie o 
rozpaczy swojej, jak również Dziuni, że urodziła się córka, a nie syn. Dziwne 
bywają nieraz rozpacze kobiece. Myśmy wszyscy bardzo się cieszyli z tego 
rozwiązania.
Władze nasze powiatowe zaczęły mnie coraz bardziej wciąga0 do różnych urzędowych 
czynności, od których nie należało się ^T mawiać. Dość liczni w powiecie 
ziemianie Moskale stale w swoic" dobrach nie mieszkali, piastowali różne urzędy 
w głębi Rosji. Ma)|" tki ich przeważnie były w dzierżawie, lasy zaś zaprzedane 
na wyr?" kupcom żydowskim. Brakło więc ludzi poważnych i zwłaszcza ucz ciwych. 
Wszyscy więc prawie polscy ziemianie piastowali fózn stanowiska w powiecie. 
Wciągnęli więc mnie, jakkolwiek fll
byłem prawnikiem, na sędziego honorowego powiatu mozyrskiego na kadencję 
trzyletnia. Czynność powiatowego sędziego honoro-wego polegała na zastępowaniu 
nieobecnego sędziego urzędowego na wyjazdowych do powiatu sesjach sądu 
okręgowego mińskiego, składających się zawsze z prezesa i dwóch członków oraz 
pro-loiratora. Na sesjach sadu okręgowego bardzo rzadko się zdarzało 
zastępowanie urzędowego członka sądu, a to ze względu na korzy- 2 2 j ści 
finansowe, płynące z pobierania diet za wyjazd z miasta guber-nialnego do 
powiatowego, zwykle na okres tygodniowy.
Moja zaś czynność, jako sędziego honorowego, oczywiście bezpłatna, polegała na 
uczestniczeniu jako jeden z trzech członków powiatowego sądu apelacyjnego, 
przeważnie na sesjach wyjazdowych do gmin odległych od miasta powiatowego. 
Najodleglejszą od powiatu gminą był Turów. Sesje wyjazdowe odbywały się u nas 
prawie wyłącznie w miesiącach letnich. Sędziowie uważali te sesje jako rozrywkę, 
rodzaj wycieczki na wieś z zakurzonej żydowskiej mieściny.
Jeździłem do tego Turowa dwa razy w ciągu lata, zwykle w czerwcu i sierpniu. 
Sesja trwała cały tydzień, od poniedziałku do soboty włącznie. Sąd składał się z 
trzech sędziów, czyli prezesa noszącego piękne nazwisko Siniebriuchow, oraz 
dwóch sędziów: miejscowego ziemskiego naczelnika sędziego Matwiejewa oraz w 
danym wypadku mnie. Zaczynaliśmy posiedzenie zwykle o godz. 9, trwało zaś z 
godzinną przerwą do 18. Rozpatrywane były apelacje od miejscowych sądów 
jednoizbowych w sporach dość zawikłanych o władania ziemią. Poza tym sprawy o 
kradzież bez włamania, o pobicie z drobnym skaleczeniem itp. Przy tych sprawach 
najczęściej stawali obrońcy stron.
Rozpatrywanie każdej sprawy rozpoczynało się od zreferowania jej przez członka 
sadu. Zawczasu prezes rozdzielał mające się rozpatrywać danego dnia sprawy 
pomiędzy członków, aby oni z nimi się zapoznali i dokładnie je w ten sposób 
zreferować mogli. Chociaż nie byłem z zawodu prawnikiem, jednak w tych sprawach 
orientowałem się dość dobrze i uchodziłem za bardzo dobrego referenta. Po 
zreferowaniu sprawy prezes zwykle zadawał stronom pytania, wysłuchiwaliśmy 
odpowiedzi strony, a gdy sprawa wydawała się sądowi wyjaśniona dostatecznie, 
prezes porozumiewał się 2 członkami szeptem na sali, lub też na chwilę sąd w 
komplecie *ychodził na naradę, po czym powracał i prezes ogłaszał wyrok s?du, 
który przez wszystkich obecnych w sali, z wyjątkiem sądu, musiał być wysłuchany 
na stojąco.
W budynku gminy były trzy pokoje gościnne, w których mieszkaliśmy. Dwa pokoje 
mniejsze - sypialnie, oraz jeden większy do pracy przygotowawczej, służący 
równocześnie za jadalnię. Obiady . ysponował zwykle Siniebriuchow miejscowej 
niewieście, obzna-jottiionej ze sztuką kuchmarzenia. Wydatki pokrywaliśmy równo-
le"iie. Zwykle ze sobą przywoziłem kilka butelek starki, która
A- Kieniewicz, Nad Prypecia...
bardzo mile była wdziana przez moich kolegów. Po skończonej pracy najczęściej 
wyjeżdżaliśmy łódką poza miasteczko, kąpaliśmy się przy piaszczystych brzegach 
rzeki, lub też łowiliśmy na wędki Zwykle Matwiejew zapraszał nas do siebie na 
pożegnalny obiad Pierwotnie na tych sesjach urzędowałem w mundurze szlacheckinj 
z medalem państwowym, zawieszonym na szyi na łańcuchu meta-322 • lowym. Ponieważ 
jednak moi koledzy ubierali się bardzo skromnie i często omal prawie po 
cywilnemu, z sędziowskimi odznaczenia-mi, urzędowałem więc i ja po cywilnemu, 
mając zawsze łańcuch na szyi z wiszącym medalem.
Trzykrotnie na trzyletnie kadencje sędziowskie byłem wybierany. Trzecią kadencję 
przerwał wybuch pierwszej wojny światowej.
Oprócz wymienionych wyjazdów do Turowa na sesje sądu apelacyjnego, co najmniej 
raz do roku, a nieraz częściej, bywałem wy-bierany jako sędzia przysięgły na 
sesje wyjazdowe Mińskiego Sadu Okręgowego, odbywające się w Mozyrzu. Na tych 
sesjach były rozpatrywane sprawy bardzo ważne i nieraz bardzo ciekawe. A więc 
sprawy o zabójstwo, o kradzież z włamaniem, koniokradztwo, kazirodztwo itd. 
Wszystkie z udziałem przedstawiciela prokuratury.
Sesje sądu okręgowego odbywały się w Mozyrzu zwykle sześć razy do roku i każda 
zwykle trwała tydzień. Z ustalonej zawczasu w powiecie listy mieszkańców 
wybranych na sędziów przysięgłych wyznaczano przez losowanie na każdą sesję 
dwunastu czynnych i kilku zastępców. Ci ostatni zastępowali według kolejności 
któregokolwiek z czynnych w razie zachorowania względnie usprawiedliwionej 
konieczności wyjazdu czynnego sędziego. Wszystkie klasy ludności z wyjątkiem 
Żydów mogły być sędziami przysięgłymi, a więc włościanie, kupcy, szlachta 
drobna, ziemianie itp. Przed rozpoczęciem sesji czynni przysięgli wybierali ze 
swego grona jednego przewodniczącego, tak zwanego starostę. Na wszystkich 
sesjach, w których uczestniczyłem, zawsze piastowałem czynność starosty; było to 
już przyjęte, że na starostę sędziowie wybierali zawsze ziemianina jako 
człowieka najbardziej doświadczonego i wykształconego. Sędziowie przysięgli 
zasiadali na ławach bocznych i przysłuchiwali się pilnie odczytywaniu przez 
sędziego referenta aktu oskarżenia oraz zadawanym przez sędziów lub prokuratora 
pytaniom, jak również pytaniom zadawanym przez obronę. Sędziowie przysięgli 
mieli prawo również zadawać pytania, lecz wyłącznie za pośrednictwem swego 
starosty, który zwracał się do prezesa z oświadczeniem, że zamierza zadać 
pytanie oskarżonemu.
Po wysłuchaniu pytań następowały przemówienia prokuratora i obrońcy, a następnie 
cały przebieg rozprawy sądowej był streszczany przez prezesa, który wyjaśniał 
sędziom przysięgłym, ja}52 kara według kodeksu karnego grozi oskarżonemu, jeśli 
go przysi?' gli uznają za winnego. Wręczał wówczas staroście odnośny papiej: w 
którym były wypisane pytania, na które sędziowie przysięgą udzielali odpowiedzi 
jednym słowem "tak" lub "nie", czyli "taK
", lub "nie, nie winien". Do pierwszego mogli sędziowie dopisać: "lecz zasługuje 
na zmniejszenie kary".
Sędziowie przysięgli wychodzili do oddzielnego pokoju przyległych, byli tam 
zamykani na klucz, aby nie było możliwości porozumienia się z elementem obcym. W 
swoim pokoju naradzali się nad wysłuchaną sprawą. Obowiązani byli według swojego 
sumienia przez głosowanie wypowiedzieć, czy oskarżony jest winien lub 323 nie, 
czy też zasługuje na zmniejszenie kary. Większość głosów za lub przeciw 
decydowała o wyniku. O ile sześć głosów było "za" j tyleż przeciw, to wówczas 
przeważał głos starosty. Nieraz takie narady trwały godzinami, o ile sprawa była 
skomplikowana i wzbudzała różne wątpliwości. Po dojściu do porozumienia starosta 
wpisywał uradzony wyrok, pod którym składał swój podpis. Dawał znak dzwonkiem. 
Otwierano drzwi. Starosta stojąc na sali odczytywał zadane pytania i udzielone 
odpowiedzi przez przysięgłych. Wszyscy obecni na sali wysłuchiwali wyroku 
stojąc.
Oprócz wymienionych zajęć w sądownictwie spadła na mnie jeszcze czynność bardzo 
pracowita i odpowiedzialna. Ze względu na wyjątkowo ostrą w ubiegłym roku zimę 
oraz niebywałe zaspy śnieżne wszystkie oziminy pod śniegiem wyprzały. W wyniku 
klęska nieurodzaju, a w związku z tym grożąca ludności klęska głodu w kilku 
guberniach północno-zachodnich, w głównej mierze w guberni mińskiej. Rząd 
przewidując, że już w końcu bieżącej jesieni i początku zimy ludność miejscowa 
pozbawiona zostanie całkowicie ziarna nie tylko na chleb, lecz również ziarnu 
siewnego, obecnie już zawczasu organizował dostawę różnorodnego zboża do guberni 
objętych nieurodzajem z bardzo bogatych, lecz odległych miejscowości, położonych 
w Syberii. Należało spodziewać się przybycia pierwszych transportów wagonowych 
ze zbożem, niestety dopiero w listopadzie lub grudniu. Nieznaczna ilość zboża 
siewnego zapewne będzie mogła być dostarczona z Królestwa.
Ze względu na powyższe władze powiatowe otrzymały zarządzenie zorganizowania 
zawczasu odnośnych placówek przy stacjach kolejowych do odbioru transportów 
zboża, jego magazynowania i następnie sprawiedliwego rozdziału potrzebującej 
ludności PO wyznaczonej niskiej cenie. Na kierowników tych czynności winni byli 
być powoływani odpowiedni i godni zaufania stali mieszkańcy powiatu.
Za "godnego zaufania" zostałem przez władze powiatowe uznany. Odbierać i 
magazynować zboże miałem w Kopcewiczach na stacji, zaopatrywać zaś ziarnem 
miałem dwie gminy, Laskowicką 1 Sielutycką. Zawczasu należało przygotować 
odnośne imienne spisy ludności w każdej wsi oddzielnie. Sporządzenie tej 
ewidencji ludności zostało poruczone urzędom gminnym.
W roku ubiegłym zostały zakończone wszystkie postanowione Ppez nas inwestycje w 
naszych dobrach, dotyczące ochrony i eksploatacji lasów, czyli 1. sporządzenie 
dokładnych planów mająt-
kowych; 2. doprowadzenie do maksimum produkcji fabryki i wyro-
bów tartacznych; 3- wybudowanie trasy kolejki wąskotorowej-
4. uregulowanie rzeczki Bobryk; 5. wprowadzenie różnorodnych
ulepszeń w gospodarstwie rolnym. Postanowiliśmy więc rozpo.
cząć nową serię inwestycji, zmierzających do podniesienia wartoś-
ci i rentowności dóbr przez osuszanie mokrych nieużytków i prze-
twarzanie ich na użytki.
n l.	Największa jednolita powierzchnia nieużytków, mokradeł zam-
szonych, porośniętych na nieco wyższych miejscach rzadką karło-
watą brzeziną lub sosenkami, pomiędzy którymi mszary pokryte
bywały w lecie masami żórawin, była położona na południowych
krańcach dóbr naszych i nosiła nazwę Wołochowo. Moczary te
o powierzchni około 3000 hektarów stanowiły południową grani
cę dóbr, ciągnącą się szerokim pasem ze wschodu od rzeki Uborć,
dopływu Prypeci, na zachód do granicy z dobrami państwowymi.
Od południa i wschodu graniczyliśmy z dobrami Wiszniewskich i
Tyszkiewiczów. Na tej powierzchni gdzieniegdzie rozrzucone
były, jak gdyby wyspy wśród morza, mniejsze i większe wzniesie
nia, czyli ostrowia, pokryte przepięknym drzewostanem liściastym-.
dęby, jesiony, klony, olchy, brzozy, brzosty, wśród których w sezo
nie leśnym cała pokrywa ziemi porośnięta była grzybami, w prze
ważającej części borowikami! Nikt tych grzybów nie zbierał. Za
nadto były odległe te miejscowości od osad ludzkich. Polując pew
nego dnia z wyżłem na cietrzewie na wymienionych mszarach, za
szedłem na taki ostrówek, by tam w cieniu posiedzieć i nieco wy
począć. Zdumiony wprost byłem niezliczoną ilością borowików,
i dużych gnijących, i zdrowych pięknych z ciemnym kapeluszem,
i takich drobnych zaledwie wykluwających się z ziemi. Nie było
wprost miejsca, by postawić nogę, nie rozgniatając kilku naraz
przepięknych grzybów. Kosą można było ścinać. Zanadto daleko
i droga męcząca, by urządzić liczne w tym miejscu grzybobra
nie.
Ze zwierząt czworonożnych z rzadka spotykało się tropy łosia, natomiast ogromne 
ilości cietrzewi oraz wszelkiego rodzaju ptactwa wodnego, lecz nie łownego, a 
więc: żórawi, kulonów, kulików i innych. Moczary te jak gdyby się prosiły, by je 
na kulturalne zamienić użytki.
Nasz leśniczy, pan Mikulski, z zawodu doskonały geometra, który wykonał 
wszystkie nasze plany majątkowe, zajęty był obecnie niwelacją wymienionych 
mokradeł. Proponował on równocześnie przeprowadzić kanały osuszające z budową na 
nich śluz, czyli zastaw, w celu ewentualnego nawodnienia przez odchodzące w 
rożne strony od głównego kanału drobne kanaliki.
Przedstawiliśmy nasz projekt ojczulkowi, który bardzo przykl3' snął temu 
wielkiemu przedsięwzięciu. Obawiał się jednak bardzo wielkich na ten cel 
wkładów. Niewątpliwie inwestycja ta pochłonie bardzo duże sumy, toteż 
postanowiliśmy rozłożyć tę pracę fla
dobrych kilka lat. Poza tym planowaliśmy już dalsze projekty po osuszeniu 
Wołochowa i zdobyciu tym sposobem wielkiej ilości lak kośnych. Zamierzaliśmy w 
przyszłości wybudować nad rzeczką Uborcią instalacje do prasowania siana i jego 
dostawy dla wojska. Niewątpliwie byłby to świetny interes. Ojczulek na ten 
projekt kiwał głową, lecz w gruncie rzeczy w duchu się cieszył.
Zbliżał się okres ponownego rozwiązania mojej Najukochańszej. W związku z tym 
wielki niepokój. Że względu na przeszłość, oby tym razem wszystko odbyło się 
normalnie. Porozumieliśmy się obecnie z wileńskim światem lekarskim. Zawczasu 
przed spodziewanym terminem przybyła mądra pani Łukawska, a w jakiś czas później 
przyjechał doktor Waszkiewicz. W naszym domku po tej okropnej chorobie mojej 
Najmilszej nastąpiła niewielka zmiana w rozkładzie naszych pokoi. Dawny sypialny 
i przylegająca do niego ubieralnia zostały przemeblowane na dwa gościnne pokoje, 
zaś w dawniejszym gościnnym był urządzony nasz sypialny, który równocześnie 
służył mojej Pani za ubieralnię; w pokoiku obok była moja ubieralnia.
15 września 1907 roku urodził się bez żadnych komplikacji duży zdrowy 
chłopaczek. Przeżyłem jednak ciężkie chwile. Maleńkiego naszego synalka 
ulokowaliśmy w nowym apartamencie przeznaczonym w dobudówce dla noworodków, pod 
opieka bardzo sympatycznej Bilkiewiczowej, rodem z Wilna, oraz karmicielki 
Weroniki z tegoż grodu, która jednak nie okazała dostatecznych walorów i w 
prędkim czasie odjechała w rodzinne swoje strony. Malec prosperował przy 
buteleczkach doskonale, rósł i przybywał normalnie na wadze. Biedaczek jednak, 
gdy liczył sobie już parę miesięcy, zaczął chorować na wrzody tworzące się na 
szyi i plecach. Jeden był tak duży, że musiano go przeciąć i wyłyżeczkować. Po 
tej operacji wszystkie biedy minęły. Chłopiec rósł zdrów ku naszej radości. Gdy 
tylko Maduszka całkowicie do sił powróciła, wybraliśmy się na tydzień do 
Warszawy, by poczynić różne zakupy inwentarzowe niezbędne do gościnnych pokoi, 
poza tym win i delikatesów, no i przy okazji obstalować parę toalet dla mojej 
Pani.
Maduszka zrobiła sobie suknię aksamitną szafirową oraz kostium z sukna jaskrawo 
czerwonego w przepięknym kolorze. Na przewidywany wieczór taneczny Mad posiadała 
prześliczną suknię balową białą palietową, zrobioną przed rokiem na ślub Dziu-
nieczki.
Jako prezent pamiątkowy dla rodziców na rocznicę ich złotego
wesela kupiliśmy u jubilera Mankielewicza ołtarzyk zamykany. We-
^nątrz bardzo piękny emaliowany obraz Matki Boskiej Ostrobram-
slpej na tle białego aksamitu. Na spodzie złota blaszka z wyrytą na
'ej odpowiednią dedykacją. Zewnętrzna strona obita była ładną
, ora koloru orzechowego z lekkim złoceniem. Na dwustronnych
raczkach kapliczki wyryte były daty 1857-1907. W sklepie
2yborów kościelnych na Miodowej nabyliśmy parę lasek złotych
(z drzewa pozłacanego) długich powyżej wzrostu dorosłego czło wieka, 
zakończonych u góry krzyżem na okrągłej gałce. W czasie jubileuszowej uroczystej 
mszy świętej, przy odmawianiu przez celebransa odpowiednich modlitw jubilaci 
parokrotnie wstają, trzy. mając w ręku wymienione laski jako symbol ich lat 
podeszłych.
Parę ranków straciliśmy na nudne sprawunki, które poruczyia 326 nam załatwić 
mama: kilka łóżek żelaznych siatkowych z dobrymi materacami i kocami, miednice, 
dzbanki itd. U Wróbla1 zakupiliśmy ogromne ilości przeróżnych delikatesów: 
kawioru, serów, wszelkiego rodzaju konserw w puszkach. W składzie zaś Hotelu 
Europejskiego sporą ilość butelek szampańskiego i innych win.
Wieczory oczywiście spędzaliśmy codziennie w teatrze; jak zwykle były to 
najmilsze chwile, przypominające mi dawne studenckie lata. Niezrównani byli 
wówczas artystki i artyści we wszystkich teatrach warszawskich. W Rozmaitościach 
obie Trap-szówny, Chodowiecka i Krywultowa, Ludowa, Frenkiel, stary Leszczyński, 
Rapacki, Wojdałowicz i wielu innych, zaś w Małym na operetkach: Łaska, Messalka, 
Kawecka, Morozowicz, Redo, Sliwiń-ski. W dzień zaś wyjazdu, jak zwykle, za 
pozostałość gotówki nabyliśmy u Gebethnera za kwotę przeszło stu rubli sporą 
paczkę ciekawych książek na powiększenie naszej biblioteki i na czytanie w 
czasie długich zimowych wieczorów.
Wymieniony pobyt w Warszawie zaliczałem do najprzyjemniejszych. Byliśmy sami ze 
sobą, bawiliśmy się znakomicie, nie potrzebowaliśmy nikogo odwiedzać. Był to 
prawie drugi nasz miesiąc miodowy, trwający jednak zaledwie jeden tydzień.
Zrobił nam wielki zawód nasz kuchmistrz Terlikowski, który przebył u nas około 
dwóch lat. Był to kucharz pierwszej klasy pod każdym względem. Specjalnością 
jego były wszelkiego rodzaju desery, a w szczególności ciastka. Byliśmy z niego 
w pierwszym roku bardzo zadowoleni, gdy zaś sprowadził swoją żonę z Warszawy, 
zaczęły się różne historie i dramaty pomiędzy nim, jego żoną a naszą panną 
Manią. Pewnego dnia nas opuścił.
Szczęśliwie bardzo zgłosił się sam z siebie do nas doskonały kucharz Bernaś, 
dawny kuchmistrz i wychowanek nieboszczki Isi Lu-bańskiej. Oczywiście 
przyjęliśmy go. Wspólnie z Kowalewskim, kucharzem Ruciów, podzieliwszy pomiędzy 
sobą czynności kuchffli-strzowskie, zgodnie i świetnie sporządzali wystawne 
przyjęcia w czasie uroczystości złotych godów.
Już od l listopada rozpoczął się ruch przygotowań apartamentów na przyjazd 
licznych gości, zarówno w starym domu, jak i w nowym. Wielkie porządki, 
czyszczenie, sprzątanie, odkurzanie, froterowanie i inne czynności. Dysputy, 
gdzie kogo lub z kim ul"' kować, zaprzątały umysły naszych pań. Wielką pomocą w 
tych
1 Restauracja i wytworny sklep kolonialny, własność B. Wróbla, mieściły iV<
przy ul. Mazowieckiej.	
towaniach była mamie naszej Zosia, która zawczasu przyj e-
a poniosła nam przy tym pod wielkim sekretem, że Wawrzy-c. zamówił na przyjazd 
trzydniowy do Dereszewicz świetny kwartet z Hotelu George'a w Wilnie. Przybędzie 
on 10-go rannym DOCiągiem.
Bardzo gustownie zostały urządzone pokoje gościnne: zwłasz-
góra w Lelówce. Dwa pokoje sypialne dla honorowych mał- 327 'eństw, salon zaś 
obok w formie dortuaru2 dla ośmiu panienek, których każda miała w tym salonie 
oddzielny swój gustownie urządzony za parawanem apartamencik. W naszym domku 
przygotowaliśmy cztery dwuosobowe gościnne pokoje.
We wszystkich apartamentach bawialnych, jadalnych i sypialnych dużo kwiatów 
zawczasu w oranżeriach specjalnie pędzonych przez bardzo dobrego wówczas 
ogrodnika Witolina, Łotysza rodem z Rygi- W domu ogrodowym oraz w pokojach przy 
gorzelni i rektyfikacji były również przygotowane pokoje dla młodzieży męskiej, 
muzykantów i służby przybyłej z gośćmi.
Gdy wszystkie apartamenty zostały zawczasu przygotowane na przyjazd gości, 
nastąpił podział pracy w rodzinie Jubilatów, którym nie pozwolono niczym się w 
domu zajmować i o nic się nie troszczyć, jedynie przebywać w salonie i dać się 
zabawiać przez licznych przyjezdnych gości.
Siostry i żony nasze miały za zadanie przyjmować i rozlokowy-wać przyjezdnych 
oraz w salonach bawić konwersacją gości. Rucio objął kierownictwo nad 
kuchmistrzami i kamerdynerami. Ja zaś miałem dział stangretowo-koński. 
Przywożenie gości przyjeżdżających koleją z obu stron różnymi pociągami, 
następnie zaś ich odwożenie. Przez szereg dni były w ruchu trzy powozy po piątce 
koni i kilka bryczek parokonnych, poza tym wozy pod bagaże gościnne. Korzystałem 
też nieraz z kolejki naszej wąskotorowej i wagonika osobowego.
Ranne śniadania były spożywane w jadalnym pokoju starego domu, niektórym osobom 
były podawane na tacach do pokoi gościnnych. Obiady zaś i kolacje w dużej 
jadalni w Lelówce, w której stół był ustawiony w podkowę. Zakąski i wódkę 
roznoszono przed obiadem na tackach w salonach.
[Do pamiętnika swego autor włączył w tym miejscu wyjątek z listu przyjaciela i 
sąsiada, Henryka Śniadeckiego, otrzymany w kwietniu 1951 r.]
"...Dzięki za przesłanie mi wiadomości o Waszym złotym wese-u. Przypomniało mi 
ono żywo szczegóły ze złotych godów śp. Rodziców Antoniego ± 1908-1910, na 
których wraz ze śp. Matką ^oją byliśmy w Dereszewiczach. Jesień polska - trochę 
pochmu-na była, tak że w parku już niewiele było chętnych do chodzenia. C2tty 
zjazd. Wielka gościnność. Pamiętam, że z Antonim służyliś-
2 Dortuar (z franc.) - sypialnia.	" .."^
my do mszy św. Antoni do ampułek, ja do mszału (łatwiejsza służ. ba. 
Ministrantury prawie nie znałem). Przy ołtarzu (bodaj w starym domu 
dereszewickim) stały laski czcigodnych Jubilatów z małymi krzyżykami. Mszę 
odprawiał ks. Suchwałko. Nie pamiętam, czy miał przemowę do Jubilatów. Ponieważ 
w owej dobie nie należałem d0 światowo wyrobionych młodych (choć już nie 
pierwszej młodoś-328 ' C0 ludzi, nie bardzo do towarzystwa się garnąłem, 
chodziłem i ^ nałogu przyglądałem się "ludziom i rzeczom". Doskonała organiza-
cja. Hieronim posiłki, zastawy itp. dla kilkudziesięciu osób, Antoni konie, 
powozy, służba. Wszak do Kopcewicz było chyba ze 12 km lekkiej, piaszczystej, 
śródleśnej (sosnowy bór jagodowy) drogi. po. staci Jubilatów nie widzę z tamtych 
dni, ale pamiętam postać śp. Ojca Antoniego - okazałej postawy, o bystrym 
spojrzeniu, i Jubila-tki, śp. Matki Antoniego, o dobrej tuszy i b. łagodnym 
wyrazie twarzy i przymrużonych oczach krótkowidza. Z grona gości zapamię-' tałem 
śp. Stanisława Wańkowicza ojca, który od śniadania do obiadu i od obiadu do 
wieczora grał w winta z gronem zamiłowanych winciarzy. I pamiętam, jak siostry, 
Kieniewiczowa śp. Adela i śp. Stanisławowa Horwattowa w wielkim bodaj salonie 
tzw. Lelówki (nowy dom w Dereszewiczach, łączący się ze starym) jedna grała 
(akomp.), a druga śpiewała, oklaskiwane przez słuchaczy. I pamiętam, jak Antoni 
z panią Łopacińską coś solowego tańczyli. Grał przy obiedzie i do tańca kwartet 
Zorza. To mówi samo za siebie. I przy obiedzie hymn zagrano. Powstaliśmy 
wszyscy. Obiad, już nie mówię o wystawności jadła i napoju - wszystko 
superlatywy!, ale zastawa - Baranówka. Ta sama, która padła ofiarą pierwszej 
fali zniszczenia w 1917 bodaj roku... Ale ta zastawa na złote gody była istotnie 
osobliwie piękna".
Na uroczystości złotych godów były obecne następujący osoby: ciotka 
Tyszkiewiczowa, Józiowie Tyszkiewiczowie, ciotka Pla-terowa, Rodzice Maduszki, 
Henio Grabowski, ciotka Wańkowiczo-wa, Stasiowie Wańkowiczowie, ciotka Ottonowa 
Horwattowa z Jadwigą Mikuliczową,,Aleksandrowie Horwattowie, Edward Horwatt, 
Stanisławowie Ordowie, pani Śniadecka z Henrykiem, Aleksander Chomiński, 
Aleksander Lenkiewicz, Józef Wołodkowicz, ksiądz Suchwałko, Lubański, 
Puttkamerowie z Janiusią, Klosia, Euzebiuszo-wie, Ruciowie, Stasiowie 
Horwattowie. Staś Horwatt z Hołowczyc, Piotrowie Wańkowiczowie, Ulatowscy, 
Kazimierz Szczytt, Stankie-wieź, my, Herutek i Antonina jego bona. Ogółem 
zasiadło do stołu 45 osób.
Z powodu chłodu i śniegu było niemożliwe urządzić solenne fljj' bożeństwo w 
kaplicy, toteż odbyło się ono w salonie niebieskim- ' tarz został ustawiony 
przed szklanymi drzwiami wychodzącymi nek od strony rzeki. Przed ołtarzem stały 
dwa klęczniki, za mi fotele dla Jubilatów. Przy fotelach laski złote. Ksiądz 
odśpiewał mszę świętą. Do mszy służyłem ja i Henryk Śniadecki. ołtarza ksiądz 
Suchwałko serdecznie przemówił do Jubilatów.
W czasie obiadu kilka przemówień. Bardzo miło i ładnie przemówiła do rodziców 
Lela. Do obiadu w galerii przygrywał kwartet Panie w strojnych popołudniowych 
sukniach, panowie w żakietach i surdutach. Jubilat w surducie, Jubilatka w 
sukiennej brązowej sukni ze złota róża, przypiętą do gorsu.
Po obiedzie samorzutnie przybyły z Pińska fotograf zrobił dwa
330 zdjęcia: jedno w galerii wszystkich uczestników z Jubilatami po.
środku; drugie rodziców naszych w otoczeniu najbliższej rodziny
Wieczorem panowie we frakach, panie w sukniach balowych. Moja Mad w swojej 
pięknej białej sukni z długim trenem i brylantami przy gorsie i w uszach oraz 
przepięknym przy staniku przypię. tym lila storczykiem, przywiezionym jej w 
darze przez Edwarda Horwatta, jadącego wprost z Petersburga.
Gdy moja Pani toaletowała się wieczorem w sypialnym pokoju, zajętym wówczas 
przez jej rodziców, wszedłem na chwilę, by zobaczyć, jak wygląda w swojej 
palietowej toalecie, i poprawiałem niektóre nieodpowiednio moim zdaniem 
przypięte brylanty moja teściowa, rozczuliwszy się moją rzekomo troskliwością co 
do wyglądu swojej córuni, zaczęła bardzo czule mnie ściskać i po raz pierwszy w 
życiu całować.
Cały wieczór i większą część nocy przetańczono przy doskona
łej do tańca muzyce. Wszystkie nasze panie i młode, i nawet nieco
już leciwe świetnie się bawiły, pomimo że i niektórzy starsi pano
wie byli zmuszeni stawać do tańca ze względu na niedostateczną
ilość męskiej młodzieży. Seniorowie zaś zabawiali się przy zielo
nych stolikach w winta i pikietę. Następnego dnia bawiono się
również doskonale, tańczono po południu, wieczorem i w nocy, i
pomimo że kilku nawet mężczyzn ubyło.	!
U nas po południu odbyły się chrzciny naszego małego chłopaczka, któremu nadano 
imię Stefan. Rodzicami chrzestnymi byli ojciec Mady i ciotka Tyszkiewiczowa. Po 
tej ceremonii przyjmowaliśmy gości wykwintnym podwieczorkiem.
Rodzice nasi byli ogromnie wzruszeni ceremonią kościelny przemówieniami, licznym 
zjazdem krewnych, przyjaciół, sąsiadów* i w ogóle miłym i wesołym nastrojem 
wszystkich zebranych. Cis? zapanowała na czas dłuższy w obu naszych domach. 
Wszyscy i l den z nas powrócili do swoich codziennych zajęć i pracy.
Rozpoczęła się dla mnie intensywna praca przy rozdawnictwie zboża głodującej 
ludności, co pewien czas przybywały wagony z Syberii. Nieraz cały dzień wypadało 
wystać na rampie kolejowej przy silnym mrozie i wietrze dla zmagazynowania 
przybyłego zboża, lub też przy rozważaniu i wydawaniu przyjeżdżającej nieraz z 
dosyć odległych wiosek ludności. Zdarzały się dnie, kiedy przybY' wało naraz po 
kilka wagonów, wówczas przez szereg dni z rz? . przesiadywałem na rampie. 
Ulatowscy wówczas bardzo poczciwi zapraszali mnie do siebie na obiad.
Z fabryką nie było już wówczas kłopotów. Ulatowski bafdz (
urniejętnie i dobrze zorganizował cała administrację. Sprowadził też parę osób 
nowych na stanowisko gospodarza placu oraz kasje-ra pomimo absolutnej 
samodzielności działania, która od nas otrzymał, nie powziął nigdy decyzji nawet 
w błahych sprawach bez poradzenia się z nami lub z jednym z nas. Jedynie w 
wypadkach nieobecności nas obydwóch, i to w razie konieczności pilnego 
załatwienia danej sprawy, decydował się na osobista odpowiedział- 22 j
ność.
Na polowanie w tym okresie nie miałem absolutnie czasu. Czasami Moroz 
wyruszywszy o brzasku do lasu, a objechawszy gdzieś odyńca, wyciągał mnie omal 
siła, by zapolować. W razie dobrej po-nowy3 nie pytając, czy mani czas, czy też 
nie, od brzasku dnia siedział w saniach objazdowych pod gankiem w oczekiwaniu na 
moje wstanie, by odrazu mi wmówić konieczność wyjazdu, zanim telefonem nie werwą 
mnie w jakiejś sprawie.
Zbliżały się święta Bożego Narodzenia; jak zwykle na parę dni
wyniknęliśmy się do Wilna dla poczynienia zakupów świątecznych
i prezencików gwiazdkowych. Tym razem nabyliśmy wyjątkowo
piękne ozdoby choinkowe: przeróżne zwierzątka, ptaki, grzybki
wykonane z celuloidu lub kolorowego szkła. Oprócz dorocznego
rozdawnictwa prezentów przy choince służbie i dzieciom ze szkó
łek Maduszka urządziła oddzielną choinkę w naszym białym salonie	'
bardzo bogato udekorowaną dla Herutka i wyłącznie naszych do
mowników i służby. Po rozdaniu prezentów przy zapalonej choin
ce Mad zdejmowała z choinki niektóre ładniejsze ozdoby i dodat
kowo obdarowywała nimi obecne przy choince osoby. Szklanym
grzybkiem muchomorem o czerwonej główce, osadzonej na białej
nóżce obdarowała Antoninę, bonę Herutka. Przyjęła ten drobiazg,
lecz spojrzawszy dziwnym wzrokiem na Madę, powiada: "ja wiem,
że pani chce mnie otruć, to jest więc trutka dla mnie". Zdziwieni
byliśmy tym powiedzeniem, lecz zbagatelizowaliśmy je, a jednak
było to dla nas jak by ostrzeżenie przykrego wkrótce następstwa.
Drugiego dnia Świąt Antonina poprosiła o konie do kościoła
w Petrykowie. Silna była dość zamieć przy wysokim mrozie. Odra
dzałem jej tę jazdę. Uparła się, że gwałtownie musi jechać. Jacek
M pod gazem, powiózł więc Antoninę chłopiec stajenny parą
koni. Zwykle z kościoła w zimie wracało się w porę na obiad. Tym
czasem mijają godziny, ciemno się robi, nie możemy się doczekać
powrotu Antoniny. Wreszcie powraca chłopiec sankami i tłuma
czy, że w drodze powrotnej około Paulinowa panna raptownie wy
skoczyła z sanek i zaczęła uciekać w stronę lasu. On wołał, krzy-
C2ał, zawrócił, jechał po polach i wertepach, przy tym ściemniało
Sl?> więc wrócił i o tym, co się stało, melduje. Rozesłałem naty
chmiast dwie pary sanek objazdowych z ludźmi i kagankami
^onowa - pora stosowna do zimowego polowania, tuż po śnieżycy, kiedy na
leżym śniegu widoczne są ślady zwierzyny.	" i ,
w tamtym kierunku, by szukać zwariowanej chyba baby. Wysłańcy powrócili z 
niczym, natomiast ona, zmęczona, zziajana dowlokła się jednak sama do domu, 
nieprzytomna, całkiem od rzeczy belko-cąc. Herutek był już w łóżeczku, ułożony 
do spania. Stan nerwo\vy Antoniny z godziny na godzinę pogarszał się. 
Obawialiśmy się, by w szale nieprzytomności nie zrobiła dziecku krzywdy. 
Przenieśliś. 332 my więc Herutka z łóżeczkiem do naszego sypialnego pokoju. An. 
tonina wpadała w coraz większy szał na tle seksualnym, rzucała się mnie na 
szyję. Przyszła mnie wówczas myśl do głowy, żeby ją \vy. wieźć pociągiem do 
Brześcia, gdzie mieszkała jej bliska rodzina Korzystając więc z odpowiedniej 
chwili, zaproponowałem jej wy! jazd razem ze mną dzisiaj w nocy, gdy wszyscy się 
już do snu ułożą, na pociąg ranny. Pojedziemy razem może do Warszawy lub gdzie 
ona zechce. Niech się teraz położy i czeka cierpliwie, aż wszyscy w domu usną, a 
ja w odpowiedniej porze po nią przyjdę i wówczas razem puścimy się w drogę. 
Uspokoiła się nieco i z radością przyjęła moją propozycję. Zostawiłem ją w 
pokoju, sam zaś zatelefonowałem do Rucia. Opowiedziałem mu całą historię i 
projekt odwiezienia Antoniny do Kopcewicz, skąd w ostatniej chwili ruszenia 
pociągu bym wyskoczył z wagonu, a z nią by pojechał do Brześcia felczer 
kopcewicki Dąbrowski; chcę teraz telefonować do Ulatowskiego, by do tego wyjazdu 
przygotował felczera. Rucio zaaprobował mój projekt, od siebie w swej 
poczciwości dodał, że wyszle dodatkowo na ten pociąg swojego ogrodnika, Józefa 
Brodo-wskiego, bardzo sprytnego i silnego człowieka do pomocy felczerowi. Tak 
się też stało. O piątej rano para koni w sankach z Jackiem na koźle stanęła pod 
gankiem. Ubrałem ciepło w dachy moją niby "umiłowaną", z którą w nocy uciekałem 
od prawdziwej małżonki w nieznane. Widocznie umiejętnie grałem rolę męża 
opuszczającego żonę, dzieci i domowe ognisko z przybraną oblubienicą. Siedliś-my 
głęboko w saniach, noc była mroźna, okutani oboje w ciężkie futra, z ciepłą 
wilczura na nogach i kolanach - jedziemy. Jacek miał polecenie jechania szybko. 
Nie zapomnę do śmierci tej okropnej, ohydnej jazdy nocnej z najwstrętniejszą 
babą, w dodatku na wpół przytomną wariatką, która przez całą drogę, odrzuciwszy 
z siebie futro i ciepłe okrycie, tuliła się do mnie, wpijając się swymi 
wstrętnymi wargami w moje usta. Odsuwałem się, jak tylko mogłem, od tych 
czułości. Nie mogłem jednak zbyt silnie się sprzeciwiać i na te miłosne wybryki 
negatywnie reagować w obawie, by się nie domyśliła podstępu i nie pozostała nam 
siłą na karku. Szcze; śliwie dojechaliśmy szybko. Pozostawiłem ją samą w 
poczekalń1 i pod pretekstem kupowania biletów wyszedłem. Porozumiałet11 się 
natychmiast z oczekującymi mnie felczerem i Brodowskifl1 Ustaliliśmy, że oni 
wsiądą do tego samego co i ja z nią wagonu drugiej klasy, lecz z przeciwległego 
końca wozu, a gdy tylko K' dzie sygnał odjazdu, ja szybko wyskoczę z wagonu, oni 
zaś wo*' czas szybko podbiegną ku niej i siłą ją przytrzymają. W drodze z
333
, Brześcia jakoś sobie dadzą z nią radę i do jej rodziny dostarcza
całości, jak się obaj wyrazili. Poprosiłem jeszcze zawiadowcę, by
rzyśpieszył sygnał odejścia, a w każdym razie prosił od siebie ma-
P njstę, by z chwila dzwonka od razu ruszył, aby nie zdołała się
dostrzec i mnie zatrzymać. Tak się też wszystko składnie stało.
Na drugi dzień powrócili moi wybawiciele z meldunkiem, że delikwentka z początku 
bardzo się miotała, stłukła jedna szybę w wagonie, zamierzała wyskakiwać w 
biegu, zrywała się do ucieczki; notem jednak uspokoiła się, a gdy ze swoją 
rodziną spotkała, omal fe całkiem oprzytomniała. Rodzina przyjęła ją chętnie. 
Wręczyli przy tym rodzinie przesłaną przeze mnie kwotę gotówki na utrzymanie 
chorej względnie na jej leczenie.
W kilka miesięcy potem Mad otrzymała od Antoniny list z zawiadomieniem o swoim 
wyzdrowieniu oraz że jeszcze przebywa w Brześciu u swoich krewnych. Prosi zaś o 
wydanie jej świadectwa pracy przy dziecku w naszym domu. Mad odpisała do niej 
bardzo czule, wyrażając radość z jej wyzdrowienia, lecz zawiadamiając, że 
niestety odpowiedniego świadectwa jej napisać nie może.
Do Herutka przysłano nam z Wilna bardzo niefortunny nabytek, mademoiselle Pecot, 
młodą Francuzeczkę, dobrze władająca swoim rodowitym językiem, lecz niestety 
niedorozwiniętą fizycznie, słabo trzymającą się na nogach, z wyjątkowo krótkim 
wzrokiem i bardzo mocnymi szkłami na nosie. Herutek miał ją za burą podszewkę, 
strącał ją ze schodów, tak że biedaczka nieraz padała i absolutnie jej nie 
słuchał. Toteż po paru miesiącach rozstaliśmy się z mademoiselle Pecot, 
zdobywszy przez biuro w Warszawie - za pomocą listownej korespondencji na 
niewidzianego - prawdziwą perłę, mademoiselle Leonie Juste, która posiadała 
znakomite świadectwa z kilku domów polskich, ostatnie zaś parę lat przebyła w 
Przysusze u Dembińskich, Tyszkiewiczówny z domu. Od Zosi Dembińskiej mieliśmy 
później bardzo chwalebne referencje o wymienionej osobie.
.	
Urlop 
Przez całą jeszcze zimę 1908 roku do samej prawie wiosny po parę 334 dni w 
tygodniu byłem zajęty w Kopcewiczach rozdawnictwem zboża zgłodniałej ludności, 
która z powodu spóźniających się transportów tak długo wyczekiwała na otrzymanie 
przyznanej jej ilości zboża. Z nadejściem wiosny nadzieje zwykle rosną. Toteż z 
energią, mając więcej wolnego czasu od zajęć kopcewickich oraz społecznych, 
zabrałem się do większego wglądu w gospodarstwo rolne w Łopczy. Dojeżdżałem więc 
znacznie częściej, by dopilnować przede wszystkim wykończenia danych 
Niekraszewiczowi zleceń dotyczących uprawy roli przed siewami wiosennymi. 
Jednakże nieraz zmuszony byłem się unieść i przebrać upartego ekonoma, który jak 
każdy zresztą odwieczny, zasiedziały na tym samym miejscu służbista-rolnik nie 
znosił wszelkich innowacji, nazywając je pańskimi wymysłami i zachciankami, 
które opóźniają tylko siew i zmniejszają urodzaj. Nie mógł zrozumieć starej daty 
ekonom, że o wiele ważniejszą jest rzeczą dokładne oczyszczenie ziemi od 
chwastów i perzu od wczesnego rzucania ziarna w niewyrobioną glebę. Sprowadziłem 
z Warszawy sporo narzędzi rolniczych: kulty-watory, brony sprężynowe, walce. Z 
największą trudnością udawało się zmusić upartego idiotę do użycia wymienionych 
narzędzi. Wykręcał się tym, że są ciężkie, że konie będą zamęczone, a są słabe, 
gdyż po zimie lenieją, trzeba zwiększyć dawkę owsa, którego tak mało już jest w 
spichrzu. Jednym słowem na każdym kroku piętrzące się trudności. Dopiero gdy 
człowiek krzyknie od wszystkich diabłów, piorunów, bałwanów, wstępuje wówczas 
nadzieja, że wydane zarządzenie wykonanem zostanie.
Chodziło nam wszystkim rolnikom w guberni o zwiększenie produkcji ziemniaków, a 
to ze względu na bardzo korzystne dla rolników wydane przez rząd zarządzenie o 
powiększeniu we wszystkich gorzelniach produkcji dzięki przedłużeniu okresu 
pędzenia gorzelni o całych dni pięćdziesiąt, czyli z dotychczasowych 200 dni do 
250 w ciągu roku. Nasze folwarki nie były w stanie wyprodukować dostatecznej 
ilości ziemniaków przy dwustu dniach pracy, co zmuszało nas do sprowadzania z 
odległych ziem południowych wodą ziemniaków po cenach nieraz dosyć wysokich. 
Pomimo to pracowaliśmy z zyskiem, zwracając główną uwag? °& instensywniejsze 
unawożenie gruntów rolnych, zwiększenie p0' wierzchni zasiewu ziemniaków i 
udoskonalenie ich Oprócz używania nawozów sztucznych rozpoczęliśmy ir przez 
krągły rok wywożenie na pola torfu i przekładanie go pach z obornikiem. W 
Bryniewie pokłady torfu były dość od pól, toteż przywożono torf na pola lorami 
konnymi po
nych z pola na pole relsach. Wzmocnienie unawożenia pól znacznie zwiększyło ich 
wydajność.
Radowała się dusza rolnika, gdy stwierdził po pewnym okresie, że nawet na 
naszych poleskich piaseczkach, nieraz bardzo podmokłych, przy wymienionym 
systemie unawożenia i prawidłowej uprawy, można się doczekać z każdym rokiem 
zwiększającego się urodzaju.
Po zeszłorocznej klęsce bieżąca wiosna zapowiadała lato bogate a zima nie 
powinna sprawić zawodu.
Wyjątkowo przyjemny był w tym roku sezon polowań wiosennych. Liczny był zjazd 
myśliwych: doktor Stankiewicz, doktor Za-borowski, DowgiaÓo, Rzewuski, 
Kaszowski, Pogorski, Weyssenhoff, Lenkiewicz. Wszyscy zjechali się prawie 
równocześnie. Dosyć skomplikowane rozwożenie tej ilości osób w nocy do różnych 
rewirów. Weyssenhoff w ogóle po raz pierwszy polował u nas na głuszce. Zabił 
wówczas dwa koguty. Zachwycony był polowaniem, a zwłaszcza Morozem. Wkrótce 
potem ujrzała światło dzienne jego wspaniała powieść Puszcza1.
Pierwszego kwietnia uroczyście były obchodzone przez tak licznych gości w 
Bryniewie urodziny Leli. Przypominam sobie, ile to było śmiechu i wykrzykników 
Leli, gdy w czasie obiadu kamerdyner Ignacy "Niespacz", jako primaaprilis podał 
solenizantce pierwszej wazę przykryta, w której zamiast zupy znajdowało się 36 
świeżo wylęgłych żółtych piszczących kurczątek, z czerwonymi wstążeczkami na 
szyjkach. Tyle bowiem lat sobie wówczas liczyła solenizantka. Był to pomysł 
kucharza Kowalewskiego, brata mlecznego Leli. Jak się wówczas do łez śmiała, 
wywracając się na krześle, ten tylko sobie wyobrazić może, kto Lelę znał.
W poprzednich rozdziałach tyle razy wspominałem o domu bryniowskim, którego 
duszą był mój brat, sercem zaś jego małżonka. Dotąd jednak nie wspomniałem, jak 
wyglądał zewnętrznie po przebudowaniu i powiększeniu go przez mojego brata oraz 
jaki był rozkład pokoi.
Dom drewniany parterowy, oszalowany i pomalowany na kolor kremowy, kryty gontem. 
Od frontu cztery murowane białe kolumny. Na pięterku niewielka mansarda, dwa 
nieduże pokoje gościnne, do których prowadziły schodki od przedpokoju z głównego 
wejścia. Środek domu przecinał na przestrzał względnie szeroki korytarz, 
kończący się wyjściem na przeciwległy ganek, przed którym tył kwietnik, dalej 
zaś ogród owocowy.
Czworo drzwi po parę z każdej strony prowadziło do następ-nycn pokoi. Przejdźmy 
obecnie przez wszystkie pokoje, począwszy °d pierwszych drzwi na prawo. 
Pierwszym był względnie obszerny
Moroz - leśnik sportretowany został w tej powieści (1914) w guście młodo-
swin, jako mistycznie związany z poleską przyroda. Umiera w chwili, gdy jego
awja swego pierwszego głuszca.	.,< ••!<••• • ; i.
337
336
37. Bryniów. Dwór od strony podjazdu. ,-Fotografia z 1913 r.
salon o dwóch oknach, wysłany dywanem czerwonego koloru, w tymże kolorze obicie 
na ścianach. Kominek, wygodne meble, Pośrodku pokoju bilard karambolowy, na 
którym pani domu chętnie grywała z gośćmi. W rogu duże biuro ze skrytkami, przy 
kto rym chatelaine [pani domu - franc.] spędzała długie godziny, pi sząc swój 
dziennik: jeden mały, drugi zaś obszerny, w którym noto wane było nie tylko, co 
się działo w domu własnym, lecz w do mach innych, kto co powiedział, o czym inny 
się wyraził, kto kogo, jaka drogą obraził; przede wszystkim zaś, jak się 
cierpiało, jakie były czyny dobre, a jakie złe, o czym się myślało, jak się 
względefl) maluczkich zachowywali inni, a jak autorka. Wszystkie zaś najwaz 
niejsze zdania były podkreślone w dzienniku czerwonym atratnen tem. Im 
ważniejsza była opisana sprawa, tym więcej było pod**6' sień i wykrzykników. 
Liczba osób dopuszczonych do wglądu W odczytania ustępu wpisanego w dzienniku 
była minimalna: Dziunia i bodaj nikt więcej. Rok rocznie przybywało grubyc tomów 
jednakowej wielkości. Spora już szafka przy wielkim była zapełniona zapisanymi 
tomami dzienników.
Z tego pokoju pracy przechodziło się do białego rogow łonu o formie kwadratu. Na 
stronie jednej dwa okna i tyleż na giej. Meble białe, złotawym materiałem kryte. 
Na ścianach t>i^ . iL pety. W jednym rogu fortepian, przy którym pani domu sama 
s
38. Bryniów. Dwór od strony ogrodu. Fotografia z 1913 r.
akompaniując śpiewała. Miała głos bardzo miły, doskonale postawiony przez pannę 
Dziekońska. Przy tym fortepianie Lela kształciła w śpiewie podwładne sobie 
niewiasty, kreatorki głównych ról w jej teatralnych utworach. Za salonem pokój 
sypialny. Duża ilość dewocjonalii. Łóżka dębowe, dywan niebieski zakrywający 
podłogę w całości. Za nim parę pokoików garderobianych dla panien służących, 
kończących się wyjściowym ganeczkiem. Na lewo od sypialnego dwa gościnne dla pań 
pokoiki, jeden za drugim. W jednym z nich stała oparta o ścianę dębowa trumna z 
wekiem, przez całą długość którego chatelaine wymalowała postać Matki Boskiej 
Bolesnej. W momentach rozterek duchowych i konieczności umartwienia siebie pani 
domu, włożywszy włosiennicę i habit za-onny, spędzała noc w wymienionej trumnie, 
przy której paliły się °wie świece woskowe.
Co do dewocji Leli należy podkreślić, że jeśli w dnie światecz-e nie jechało się 
do kościoła z własnym chórem, którym osobiście yTgowała, było odprawiane przez 
nią nabożeństwo w przezna-°nyrn do modlitw pokoju przy ołtarzyku.
.^Odczytywana była przypadająca na ten dzień Ewangelia,
bvtom P°tem słowem tłumaczona. Nabożeństwo zakończane
?t>ie law?Ze odśpiewanymi pieśniami. Na tych nabożeństwach
a*y się tłumy. Liczna była służba dworska i folwarczna, a poza
^-A K-
"^niewicz, Nad Prypecia...
ix- ...•. ^szewicze. Salonik.
Fotografia z 1911 r.
Siedzą: Klotylda Potworowska, Jadwiga Kieniewiczowa.
Stoją: Zofia Puttkamerowa, Janina Zółtowska, Antoni Kieniewicz.
331
duże kolonie Ślązaków, o parę kilometrów od dworu odległych.
Każden piątek w tygodniu był dniem umartwień. Lela włas-flOfęcznie gotowała 
obiad dla biednych, którzy z dalszych nawet okolic w piątki się gromadzili. Na 
znak umartwienia w dniu tym Lela nie wkładała do uszu swych ogromnych pięknych 
butonów (dormeuse). Zdarzały się wypadki, że niektórym biednym myła
Wymieniłem tu niektóre śmiesznostki Leli. Muszę jednak posiedzieć o jej wielkich 
zasługach, położonych przy przygotowywaniu rok rocznie tłumów dzieciarni do 
pierwszej komunii św. j to dzieci nie tylko z Bryniewa i Dereszewicz, lecz 
nieraz z bardzo odległych okolic, które przez trwający okres nauk 
przygotowawczych żywiła, dając im oczywiście dach nad głową. Po zakończeniu 
przygotowania dzieciaki jechały na kilku furmankach do kościoła pod jej 
kierownictwem. Należy 'przyznać, że Lela świetnie wykładała naukę religii i 
doskonale cała dzieciarnia była przygotowana. Nasze dzieci, Herutek i Stefan, 
jak również córeczka Dziuni, Tekla, byli przez Lelę wyjątkowo starannie i dobrze 
przygotowani do pierwszej komunii św.
Lela miała wiele całkiem odrębnych cech charakterystycznych, mówiła o sobie: "To 
już moja prywyczka". Oprócz poświęconych codziennie kilku godzin na pisanie 
dzienników, od szeregu lat tworzyła kilkutomową powieść pod tytułem Sataniello w 
języku francuskim, której zresztą nie dokończyła. Jaka była mniej więcej treść 
tego tak obszernego dzieła, nikt poza paru zaufanymi osobami się nie dowiedział. 
Sama zaś żyła życiem swojego bohatera, Sataniella. Postać jego miała zdaje się 
często przed oczami.
Lela bardzo dużo czytała, i to książki poważne, a miała niestety złe 
przyzwyczajenie podkreślania zwykle czerwonym ołówkiem różnych zdań i ustępów 
przeczytanych w książce, które upodobała lub pragnęła, by jej się w pamięć 
wraziły. Na marginesach czytanej książki często widniały czerwone wykrzykniki 
lub też imię "Sataniello!!!" Bohaterów w czytanych książkach przyrównywała do 
siebie lub też - i to bardzo często - do osób z rodziny. Wówczas pozostawał w 
danej książce mocno podkreślony ustęp, a na marginesie: ,Ja", "Madzia" z kilku 
wykrzyknikami, często ze znakami za-Pytania: "Dziunia?" itp.
Oprócz Sataniella napisała sporo jedno- lub nawet kilku-
j&tówek, odgrywanych na scenie teatralnej w Bryniewie. Aktorami
byty panny służebne i niektórzy panowie z administracji. Do ze-
sP.ołu teatralnego należały nie tylko osoby zamieszkałe w Brynie-
le, lecz również z Dereszewicz i Łopczy. Teatr funkcjonował za-
S2e w okresie wielkich swat, przed którymi odbywały się liczne
Próby. Łatwo było miejscowemu elementowi aktorskiemu urzą-
ac próby wieczorem po skończonych zajęciach. Gorzej, gdy wy-
ne siły występujące w głównych rolach musiały przyjeżdżać na
próby, powiedzmy, z Łopczy o 18 kilometrów odległej, i to ważnie w zimowym 
okresie. Biedni aktorzy!! lecz jeszcze biednin. sze konie!!
Nasza Autorka była bardzo pomysłowa co do tworzenia ról oraz kostiumów, nie 
miała jednak zdolności do reżyserii, toteż re. żyserem był najczęściej Rucio, a 
nawet niejednokrotnie ja brałein 340 w tym udział. Oprócz wystawianych 
komedyjek, a nawet drania, tów, grywane były również jasełka lub też żywe obrazy 
o treści religijnej, zawsze własnego pomysłu. Przed wybudowaniem spe-cjalnej 
sali teatralnej przedstawienia odbywały się w jadalnym p0. koju, jakkolwiek 
dużym i mającym za sobą amfiladę dwóch innych dużych pokoi, jednak ciasnota była 
wielka. Tłumy były zawsze zaproszone na te przedstawienia ze wszystkich 
folwarków. Ubolewaliśmy najczęściej nad końmi, które przywoziły i odwoziły 
widzów. Wygoda była wielka, gdy została wybudowana specjalna sala teatralna ze 
wszystkimi udogodnieniami. Oprócz przedstawień odbywały się w tej sali lekcje, 
pogadanki, tańce, baliki służbowe.
Nadmienię tu, że po opuszczeniu na zawsze przez Ruciów Bry-niewa i zamieszkaniu 
w Warszawie na alei Szucha były też odgrywane komedyjki Leli w salonie 
warszawskim przez młodzież męską i żeńską z tak zwanego mondu1. Miała być 
odegrana, wprawdzie niedokończona jeszcze, sztuka Leli o ewangelicznych mądrych 
i głupich pannach, której pierwsze dwa akty reżyserował wielki Osterwa.
Wróćmy obecnie do oglądania dalszego wnętrza domu. Z pokoiku, w którym 
zostawiliśmy stojącą przy ścianie trumnę, wracało się do korytarza. Stały tam 
meble z rogów bawolich i łosich, krytych skórą bawolą. Na ścianach parę 
wypchanych głuszców. W rogu czarny bocian nazywany Majstrem. Naprzeciwko 
wymienionego pokoju był tylko jeden duży gościnny. Drugie drzwi z korytarza 
prowadziły do długiej, względnie wąskiej jadalni o trzech oknach. Dwa dresuary, 
stół i krzesła z ciemnego dębu. Na końcowej ścianie brzydka majolika. Na prawo 
od jadalnego dwa pokoje gościnne. W końcu sali jedno wejście do kancelarii 
Rucia, drugie do ubieralni i szeregu kredensów, od których było wejście do 
bardzo obszernej sali teatralnej ze stałą kurtyną, ubieralnią dla aktorów i 
budką suflera. Dobudówka teatralna została wystawiona w latach 1906-1907. Muszę 
jeszcze nadmienić, że wszystkie drzwi i futryny okienne w całym domu były 
wykonane z ładnego drzewa jesionowego, które już przez dawność nabrało 
charakterystycznej patyny, przechodzącej w czerwień. Z ubikacji kredensowych bp0 
wyjście na ganeczek, przy którym na ścianie zawsze umieszczał^ były trofea 
wiosennych polowań.
W pobliżu tego ganku stary lamus, dawna dwupiętrowa lodoW' nią. Otoczenie domu - 
trochę pięknych świerków, kaszlano^ parę sadzawek i niewielki ogród owocowy. 
Natomiast piękne przez
1 Monde - świat (fr), tu w znaczeniu dobrego towarzystwa.
Rucia postawione budynki folwarczne oraz gospodarstwa domo-
Wego i murowana kuchnia, mieszkania służbowe i lodownia w for-
mie okrągłej wysokiej wieży. Gorzelnia murowana nad brzegiem
pierwsza połowa roku o tyle była dla nas łaskawa, że dzieciaki łv zdrowe i miały 
bardzo dobrą opiekę, bowiem bona Bilkiewi-zdwa okazała się prawdziwa perła, a 
Herutkiem doskonale opieko-wała się panna Juste. Herutek już sporo wyrazów 
francuskich rozumiał i wcale dobrym akcentem niektóre powtarzał.
Ojczulek nasz też lepszej był myśli. Zwykłe przykre dolegliwości ostatnimi czasy 
nieco osłabły. Zaczęliśmy projektować wykorzystanie dobrego momentu i 
wyjechanie, jak się mówi, na kilkoty-eodniowy urlop wypoczynkowy, gdzieś dalej, 
aby nie .być raptownie telegramem wezwani z powrotem do domu.
Ruciowie przed sezonem głuszcowym wyjechali za granicę, zahaczyli o Rzym, gdzie 
się spotkali z Zibiami. Bardzo miłe urządzili sobie wakacje. Dlaczego my nie 
mamy sobie sprawić podobnych wywczasów? Żonuś najmilsza! Już mam w kieszeni 
zagraniczny paszport dla nas obojga wydany. Trzy tysiące rubli w złotych 
rulonach obciążać będą nieco nasze kieszenie; kiedy chcesz puszczać się w drogę 
i dokąd? Proponuję zaraz, chociażby jutro. Maduszka z podskokiem! Więc do 
Paryżu.
Był to początek czerwca, najbardziej odpowiednia pora właśnie na Paryż. 
Wyruszamy rozradowani na wakacje, zdawałoby się jak para uczniaków! Po raz 
pierwszy mijamy Warszawę bez zatrzymania, przejechawszy z jednego dworca na 
drugi. To samo w Berlinie. Dojeżdżamy do Kolonii, gdzie kilka godzin mamy czasu 
do odejścia pociągu pośpiesznego do Paryża.
Oddajemy swój ręczny bagaż na przechowanie. Kufry nasze nadane są z Warszawy 
bezpośrednio do Paryża, nie potrzebujemy się więc o nie troszczyć. Idziemy 
wprost do katedry bardzo blisko dworca położonej. Zachwycaliśmy się wspaniałą 
architekturą zewnętrzną i wewnętrzną. Na placu kilka dużych sklepów z napisami 
Johann Maria Farina", każdy reklamujący prawdziwą wodę koloń-ską. Pokręciliśmy 
się trochę po mieście, które właściwie poza katedrą nie przedstawiało nic bardzo 
godnego uwagi. Przez noc byliśmy już w Paryżu. Zajechaliśmy do Grand-Hotelu. 
Położony w samym centrum miasta, przy operze i wszystkich bulwarach. Punkt wiec 
doskonały. Zaś hotel, to kolos, przedstawiał sobą labirynt, gdzie gość mógł 
dostać omal wszystko, co mu do życia lub przyjemności było potrzebne, a więc 
kawiarnie, cukiernie, restauracje, Srillrooniy, fryzjerzy, bilety do wszystkich 
teatrów, co chwila noto-^ania giełdowe. Mógł więc grać siedząc w hallu, w ogóle 
miał Wszelkiego rodzaju wygody i przyjemności.
Zamieszkaliśmy na pierwszym piętrze we względnie dużym
Wuosobowym pokoju, zasłanym całkowicie dywanem, ze wszelki-
mi wygodami i o tyle przyjemnym, że położonym od dziedzińca
i od strony północnej, przy tym nie hałaśliwym. Tryb naszego życia był 
następujący.
Wstawaliśmy, jak na Paryż, bardzo wcześnie. O godzinie dzie.
wiątej siedzieliśmy już w kawiarni hotelowej przy stoliku ustawio.
nym na chodniku bulwaru. Spożywaliśmy kawę z doskonałymi
• t chrupiącymi rogalikami: des croissants lub des brioches, i parę jaj
342 w szklance. Nabywaliśmy w hotelu bilety do odnośnego na teti
dzień teatru i wyruszaliśmy na zwiedzanie bądź miasta jako miasta
bądź też do Louvru, do którego wielokrotnie się powracało, czy
też do Luxembourg, Cluny, w którym Mad godzinami przesiadywa-
ła w zachwycie nad koronkami, haftami itp.
Poza tym było przecież sporo wystaw ruchomych sezonowych, które warto było 
obejrzeć: Galerie Georges Petit, wystawa portretów angielskich, wystawa 
Krzeczkowskiego, rosyjskiego malarza, przeważnie widoki z Rzymu, i rzeźby 
Trubeckiego2. Potem le Salon i le Salon des Indćpendants. A kościoły: Notre-
Dame, La Madeleine, gdzie moi rodzice ślub brali, Notre-Dame de la Yictoire, 
Invali-des - grób Napoleona (ogromne robi wrażenie) i bardzo wiek innych.
Poza tym przechodząc bulwarami, jakże się nie zatrzymać przed wystawami sklepów 
z modami lub na rue de la Paix nie napawać oczu przebogatymi wyrobami 
jubilerskimi, w dziesiątkach sklepów na tej ulicy jeden obok drugiego 
położonych.
Zmachani, zziajani dążyliśmy około drugiej do grill-roomu ho
telowego, gdzie siedziąc na bulwarach oczekiwaliśmy na podanie
nam zamówionego kawałka mięsa, na którego smażenie na rożnie
mogliśmy z naszego stolika przez okno spoglądać. Jadaliśmy zwy
kle dobry kawał mięsa z przystawkami. Następne danie doskonale
przyrządzone, jarzyny sezonowe oraz tak zwane des fruits rafrai-
chis, czyli najwyszukańsze owoce sezonowe w białym winie z lo
dem. Po czym godzinka wypoczynku w hotelu i spacer dorożką do
Bois de Boulogne z zatrzymaniem się dla przyglądania się rozryw
ce Polo a cheval lub też innym sportom. Spożycie w cukierni por
cji czegoś mrożonego. Powrót z lasku do miasta, załatwienie spra
wunku toaletowego. O ile nie jechaliśmy do lasku, to zwiedzaliśmy
cmentarz Pere La Chaise lub Jardin des Plantes, korzystając często
z komunikacji metrem. Dalszą wycieczkę całodzienną odbyliśmy
do Wersalu. Przed codziennym pójściem do teatru, który w Paryżu
bardzo późno się zaczynał, zwykle parę godzin spędzaliśmy w ho
telu dla wypoczynku, ewentualnie napisania listów i oczywiście p13
odpowiedniej zmiany toalety na pójście do teatru. Pani do wiL
kich teatrów w stroju wieczorowym, ja w smokingu.	.
Jedno z drugim zabawiliśmy w Paryżu osiemnaście dni i tre wieczorów spędziliśmy 
w różnorodnych teatrach.
2 Paweł Trubecki (Trubieckoj 1867-1938), twórca słynnego, dalekieg0 idealizacji 
pomnika Aleksandra III w Petersburgu.
Sztuki, które najbardziej wraziły mi się w pamięć, były następujące: l- L'Aiglon 
z Sarah Bernhard, 2. Madame Sans-Gene z Rćjane, \ Occupe-toi d'Amelie w Palais-
Royal, 4. Grand guignol, 5. Boite a Fourcy, 6. Sherlock Holmes, 7. Les cloches 
de Cornevillei, 8. balet Snieguroczka, muzyka Rimskij-Korsakow, z występem 
sławnej Krzesińskiej, tancerki petersburskiej i przyjaciółki cara Mikołaja II, 9 
Folies Bergeres, 10. Teatr des Capucines.
Moja Pani sprawiła sobie płaszcz, narzutkę w kolorze crevette fkraba - franc.] z 
czarnym przybraniem i złotymi chwastami. Narzutka ta robiła niesamowita sensację 
w Warszawie. Następnie tea-.gown niebieski, ubrany koronkami, gorset i inne 
toaletowe drobiazgi- Ja zaś sobie sprawiłem walizkę-neseser podróżny i trochę 
drobiazgów toaletowych. Dla upiększenia domu nabyliśmy marmur, przedstawiający 
Yenus accroupie, która wysłaliśmy z Paryża do domu bagażem w skrzyni ze względu 
na ciężar. Bardzo chcieliśmy nabyć reprodukcję Nike Samothrace bez głowy, lecz 
cofnęliśmy się przewidując, jakie wrażenie to dzieło sztuki zrobiłoby w 
Dereszewiczach. Poza tym trochę przeróżnych drobiazgów na prezenciki domowe oraz 
sporo różnych ubranek, czapeczek, skarpetek dla naszych chłopaczków.
Z Paryża wyjechaliśmy do Brukseli, gdzie spędziliśmy kilka dni. Ciekawy był 
kościół Sainte Gudule, muzea, Palais de Justice, Mane-ken-Piss. Z Brukseli 
pojechaliśmy na jeden dzień do Ostendy, gdzie na plaży grano bardzo zręcznie w 
diabolo4, oraz do Antwerpii, gdzie było moc przepięknych Rubensów. Następnie 
wyjechaliśmy do Amsterdamu, czyli Wenecji północy, gdzie dużo Rem-brandtów. W 
drodze do Amsterdamu, siedząc w przedziale, w którym wszystkie miejsca były 
zajęte, na chwilę zdrzemnąłem się. Naraz podskakuję z przerażenia, jakiś bowiem 
pasażer, siedzący naprzeciwko mnie, z całej siły trzepnał mnie dłonią po udzie. 
Pokazuje mi przez okno, że dojeżdżamy do Rotterdamu. Dziwne zachowanie Holendra.
Oglądaliśmy w Amsterdamie wspaniale urządzoną oborę oraz wytwórnię serów 
holenderskich. Z Amsterdamu na jeden dzień dojeżdżaliśmy do Hagi, gdzie również 
była bardzo bogata kolekcja Rembrandtów. Zrobiliśmy z Amsterdamu wycieczkę 
morska do Zuidersee z zatrzymaniem się na wyspie Yollendamm, gdzie ludność 
rybacka była wyznania katolickiego, zachowała dawne bardzo
Spektakle historyczno-kostiumowe, nawiązujące do legendy napoleońskiej, yty 
wtedy jeszcze nowością: premiera L'Aiglon E. Rostanda, 1900, Madame a*is-Gene V. 
Sardou, 1893. Les cloches de Comeville to bezpretensjonalna ope-"*a B. 
Planquette'az połowy XIX w. Inne wyliczone tu sztuki należały do lekkiego 
repertuaru.
Diabolo - modna w owych latach gra zręcznościowa, polegająca na podrzu-
Iu, przy pomocy dwóch kijków połączonych sznurkiem, dość ciężkiej metalowej "
malownicze stroje. Małżeństwa zawierane były wyłącznie pornie. dzy mieszkańcami 
tej wyspy. Zwiedzaliśmy wnętrza domków, nie-zmiernie schludnych i czystych. 
Spanie było w szafach ściennych piętrowych, zamykanych na drzwi.
Około dziesięciu dni zajął nam pobyt w Belgii i Holandii, bardzo pracowicie 
spędzony. Z Amsterdamu pociągiem pośpiesznym 344' idącym na południe, w wagonie 
sypialnym wyjechaliśmy do uzdro-wiska Kissingen, gdzie rodzice mojej Najdroższej 
byli na kuracji Ojciec od dłuższego czasu zapadał na serce, bardzo niedobrze się 
czuł, pił wody i mało się ruszał. Parę dni spędziliśmy spokojnie ł rodzicami, 
przesiadując przeważnie w parku na pogawędce i opowiadaniu o szczegółach naszej 
podróży.
Jedno z drugim spędziliśmy za granicą przeszło miesiąc. Piękna pogoda przez cały 
czas nam sprzyjała. Potrafiliśmy wykorzystać nie tylko każden dzień, lecz może 
nawet każdą godzinę, by jak najwięcej rzeczy i cudów zobaczyć i czasu na próżno 
nie tracić. Rozkoszne były nasze wakacje i jedna w życiu naszym podróż za 
granicą wyłącznie dla przyjemności spędzona, bez trosk, zmartwień i niepokoi.
Zastaliśmy chłopaczków naszych w dobrym zdrowiu. Herutek zrobił znaczne postępy 
nie tylko w języku francuskim, lecz nawet w początkach czytania po polsku. 
Codziennie odbywał półgodzinną lekcyjkę z panną Tatarzyńska, nauczycielką 
szkółki dla dziatwy miejscowej w Dereszewiczach. Ojczulek zaś dawał Herutkowi 
trzy razy na tydzień lekcyjki rachunków i twierdził, że Heruś będzie miał 
wielkie zdolności do matematyki. Stawiał mu ojczulek do oddzielnego kajecika 
stopnie. Nie zdarzało się niższych od czwórek Lekcyjki te sprawiały ojcu wielką 
przyjemność. Czy je lubił Herutek?
Odwiedził nas Aleksander Tyszkiewicz z Kretyngi, który zwykle co roku dojeżdżał 
do swoich dóbr Ostrożanka, graniczących z nami. Bardzo byliśmy zawsze radzi z 
jego przyjazdów. Mój ojciec niezmiernie go lubił i cenił wysoko jako dobrego 
obywatela, skrzętnego gospodarza, nie utracjusza i bez pańskich fantazji, jak 
niektórzy jego bracia. Oleś pomimo już poważnego wieku był z usposobienia bardzo 
wesół i wśród bliskich uchodził za dowcipnego i skorego do wszelkich kawałów.
Z rozkoszą teraz opowiadał, jak jadąc ze swoim synem w przL' pełnionym 
przedziale pierwszej klasy, w zamiarze przestraszeni towarzyszy podróży, zaczął 
udawać niemego wariata. Siedzieli om obaj w wagonie na przeciwległych ławkach - 
on przy oknie, syn zaś w drugim końcu przy drzwiach wejściowych do przedział W 
pewnej chwili zmieniwszy wyraz twarzy, ojciec podniósłszy w górę prawą rękę, 
złożoną w kułak z wystającą "figą", robi ruc ' jakby gdyby przerzucał ponad 
głowami towarzyszy podróży sWW figę w kierunku siedzącego z dala syna. Ten 
znowuż robi rud1' ' złapać tę figę. Uradowany, głośno się śmiejąc, odrzuca ojcu 
złap3"
fi ten ją łapie, wydaje okrzyk uradowanego wariata, lub też uda-
•e rozwścieczonego za nieodpowiedni rzut figi, której nie zdołał
' chwycić; klęka, szuka pod ławkami, podnosi z wyrazem ukonten-
rmvania i rozpoczyna ponownie zabawę. Podróżni, początkowo	/
rozbawieni, uśmiechali się, powoli jednak zaczęli wycofywać się z
zedziału. ojciec z synem pozostali sami, zamknęli się w przedzia
le wyciągnęli swoje członki na ławkach, by pogrążyć się we śnie. 345
W ogóle cała linia naszych hrabiów Tyszkiewiczów słynęła dziwactw, począwszy od 
ojca Józefa, żonatego z siostrą mojej mamy, Zofią Horwattówną. Pomimo że był on 
Polakiem i dobrym patriotą, cieszył się łaskawymi względami cesarza Aleksandra 
II. Czas pewien służył w randze pułkownika w wojsku w Petersburgu, uzyskał od 
cesarza w drodze wyjątku zezwolenie na nieograniczone nabywanie dóbr ziemskich 
na Litwie i Białej Rusi. Wówczas też na własną prośbę został przeniesiony do 
wojskowego okręgu w Wilnie na stanowisko względnie wysokie. Był to człowiek 
bardzo zamożny, ustosunkowany, obrotny i słynący z dziwactw. Osiadłszy na stałe 
w Wilnie, rozpoczął skupywać majątki od Żmu- ,, dzi do głębokiego naszego 
Polesia.
Pamiętam, gdy byłem jeszcze w latach przedszkolnych, zajechała kiedyś przed 
ganek dereszewicki rosyjska trójka siwych koni, zaprzężona do niewielkiej 
bryczuszki (rosyjska kibitka). Jeden lejcowy w ohłoblach z duhą5, dwa zaś na 
orczykach. Za nim szedł wóz drabiniasty z osobistym bagażem. Powracał do Wilna 
po nabyciu obszernych dóbr w powiecie mozyrskim. Rodzice byli bardzo radzi z 
jego przyjazdu, zabawił wówczas kilka dni.
Jedno z jego dziwactw polegało na panicznym strachu przed nie tylko szczurem, 
lecz nawet najmniejszymi myszkami. Nie mógł sypiać na zwykłym łóżku ze strachu 
przed gryzoniami. Toteż gdy wyjeżdżał w drogę, woził ze sobą rozkładane łóżko-
klatkę z drobniutkimi oczkami, przez które najmniejsza myszka nie mogłaby się 
przedostać. Przypominam sobie, jak bardzo interesowało mnie ustawianie owego 
łóżka-klatki w gościnnym pokoju.
Znane też jego zachowanie się przy kupnie majątku Landwaro-wa, należącego do 
jakiejś starszej pani. Majątek mu się bardzo podobał, dom mieszkalny był 
niewielki, drewniany i dosyć stary. Męczył i zanudzał staruszkę, by mu swój 
majątek sprzedała. Wreszcie zgodziła się odstąpić mu połowę, wraz z połową domu 
mieszkalne-80. Transakcja została zawarta. Tyszkiewicz zamieszkał na stałe w 
swojej połowie, a ponieważ Landwarów był położony bardzo blisko od Wilna, więc 
co dzień trójką siwków dojeżdżał do swoich za-
w Wilnie. Głowa zaś jego pracowała nad tym, jak wykurzyć nie z drugiej połowy 
majątku, lecz również z domu współwłaści-
Ohłoble (holoble) z duhą - dwa dyszle połączone drewnianym pałakiem,
sowane na Kresach w zaprzęgu jednokonnym, a w rosyjskim zaprzęgu "trojki"
aia konia środkowego.	........
cielkę staruszkę. Udało mu się nabyć dużego żywego niedźwiedzia
którego na względnie długim łańcuchu ulokował w sieniach wej!
\	ściowych do 'wspólnego domu mieszkalnego. Był w swoim prawie
\	Łańcuch był przjczepiony przy drzwiach Tyszkiewicza. Niedt
wiedź mógł na łańcuchu dochodzić do połowy sieni. Staruszka jed.
nak tak była przerażona i tak bała się tego niedźwiedzia, że p0
346 pewnym czasie zrezygnowała z mieszkania i zgodziła się na sprze.
dąż swojej połowy. Podobno jednak Tyszkiewicz szeroką dłonią za.
płacił staruszce wyższą niż żądała cenę.
Swoją trójką siwków, zwłaszcza w zimie, rozjeżdżał po ulicach Wilna i w szalonym 
tempie podjeżdżał pod gmach urzędu, w którym pracował. Pewnego dnia jego 
przełożony zrobił mu uwagę, że nie należy starszemu rangą wojskowemu tak po 
mieście się afiszować. Następnego więc dnia zajechał do urzędu Tyszkiewicz w 
niewielkich saneczkach, do których w ohłoblach i na orczykach było zaprzężonych 
trzech Żydów wileńskich.
Wróciwszy pewnego dnia z zagranicy, Tyszkiewicz lansuje w Wilnie wiadomość, że z 
zagranicy przywiózł ciekawe okazy zamorskich ptaków. Zostaną one umieszczone na 
dachu jego kamienicy w Wilnie. Od brzasku dnia tłumy ludności miejskiej 
kierowały się w stronę kamienicy hrabiego, by zobaczyć jednego dużego i dwóch 
małych nagich Żydów, opierzonych biało-czarnymi piórami.
Synowie jego nie mieli już tego rozmachu, co ojciec, lecz trzymały się ich też 
różne dziwactwa. Z wyjątkiem bodaj Aleksandra i Antoniego pozostali panicznie 
bali się burzy. Gdy z dala już grzmiało, zamykali się w szafach lub też włazili 
pod łóżka i leżeli tam z głowami nakrytymi poduszkami aż do końca piorunów i 
grzmotów.
Józef uchodził za bardzo skąpego, zwłaszcza gdy chodziło o zapłacenie składki na 
cele społeczne. Wychodziło w ówczesnych latach tygodniowe pisemko humorystyczne 
pod nazwą "Plotka"6. Stronę rysunkową prowadził w nim malarz wileński 
Siestrzeńce-wicz. W jednym z numerów na podwójnej stronie przedstawieni byli w 
karykaturze wszyscy działacze wileńscy zmierzający triumfalnym marszem z darami 
na wiadomy wówczas cel społeczny. Na czele pochodu z buławą w ręku maszerował w 
todze Adam Plater, za nim Trzej Królowe: Kacper, Melchior i Baltazar, czyli 
Kończą, Montwiłł i Bortkiewicz, trzej dyrektorowie Wileńskiego Banku Ziemskiego, 
w środku pochodu na pierwszym planie maszerował Józef Tyszkiewicz. W lewym ręku 
trzymał dużą tacę, na której spoczywała jego prawa ręka w formie "figi". 
Oznaczać to miało, zL dany osobnik uznał za zbędne złożenie ofiary na wiadomy 
cel. P°" dobno jednak Józef nie zrozumiał dowcipu. Odzywał się bowiem
6 "Plotkę Wileńską" w latach 1907 - 1908 wydawał Stanisław (Bohusz).
ze zdziwieniem: "Skąd Siestrzeńcewicz już się dowiedział, że ja w Zatroczu od 
niedawna założyłem w oranżerii plantację fig?" Feliks jak w Wilnie mówiono, był 
do absurdu zakochany swojej małżonce Antolce. Pewnego razu zachodzi on z matką 
w. a do restauracji Zorza w Wilnie na obiad. Antolka zajęła miej-1 ZP na kanapce 
pod ścianą, na której w ramie był jakiś widok. Ma-§ka zaś i Feliks na krzesłach. 
W pewnej chwili odzywa się Feliks: tAntolko, zamień się miejscem z mamą, obawiam 
się, by nie spadł iobie na 'głowę ten obraz".
Zaznaczę, że wujostwo Tyszkiewiczowie mieli pięciu synów:
Aleksandra, żonatego z Pusłowską, Władysława - z Lubomirską,
Antoniego - z Cywińską, Józefa - z Czetwertyńską i Feliksa -
Łącką, oraz trzy córki: Marię niezamężną, Zofię za Dembińskim
i Helenę za Ostrowskim.
Wuj Tyszkiewicz względnie w sile weku życie zakończył. Pozostawił swoim synom i 
córkom kolosalną fortunę. Mój ojciec brał udział w przeprowadzaniu działów 
rodzinnych pomiędzy spadkobiercami wuja.
Aleksander otrzymał
Władysław
Antoni
Ostrożankę, Maniewicze, Ossowiec i młyny w Wilnie Lelczyce
Kretyngę i na Polesiu Landwarów " Kojrany "
Feliks	' " Połągę
Józef	" Zatrocze
Matka i córki otrzymały kapitały, nieruchomości miejskie i kilka do podziału 
mniejszych folwarków. Zaznaczyć muszę, że nieruchomość na Polesiu wynosiła 
100000 hektarów. Władysław i Antoni bardzo prędko wyzbyli się majątków 
poleskich.
W czasie ówczesnej bytności Aleksandra w Dereszewiczach w rozmowie z nim 
wspomniałem, że zamierzam zlikwidować swoją czwórkę koni wyjazdowych, które mi 
już służą około ośmiu lat. Doskonale się nadawać jeszcze będą do pracy 
folwarcznej. Poszukuję obecnie okazji nabycia dobranej czwórki wyjazdowej. 
Dowiedziałem się wówczas od Olesia, że w jednym z majątków sąsiadujących z 
Kretyngą, gdzie jest prowadzona racjonalna hodowla koni, była przygotowana na 
sprzedaż bardzo dobrana czwórka rosłych koni wysokiej krwi po niemieckim 
reproduktorze trakenie7. Propo-nuje mi, że zaraz po powrocie do Kretyngi 
doniesie, czy sprzedaż tej czwórki jest jeszcze aktualna. Zawiadomi mnie wówczas 
telegraficznie, czy jest i jaka jest ostateczna cena. W kilka dni potem 
otrzymuję obiecany telegram, że sprzedaż aktualna, cena 2000 ru-11 wygórowana, 
konie młode, dobrane i radzi, by je nabyć.
Z moją Najdroższą decyduję się na to kupno. Ponownie wysy-m Niekraszewicza z 
jackiem do Kretyngi. Mniej więcej po ty-
wschodniopruska rasa koni, ceniona zarówno w pracach polowych, jak 'w kawalerii.
'śnią.
l Sobą
*c l
godniu, w godzinach rannych rodzice siedzieli w jadalni przy śtija daniu. 
Ojczulek, jak zwykle skończywszy posiłek, mając przed niedokończoną szklankę z 
herbatą, przełożywszy jedną nogę poręcz fotela, na którym siedział przy stole, 
palił papierosa i przez okno spoglądał na to, co się na dziedzińcu dzieje. 
Spostrzega wjeż, dżającego przez bramę wjazdową kogoś na koniu prowadzącego 348 
luzem drugiego konia. Za tym pierwszym drugiego jeźdźca rów. nież z drugim 
koniem obok. Zatrzymują się przy stajni. Ojczuieu zaciekawiony posyła chłopca z 
kredensu, by się dowiedział, czyje to konie i dokąd je prowadzą. Gdy się 
dowiedział, że to nasze świeżo nabyte i z dalekich stron sprowadzone, nie byłem 
przy tym' lecz w oczach moich stanęła postać ojczulka z wyrazem niezado' 
wolenia, czyniącego ustami ruch trzykrotnego splunięcia w powie-trzu i 
wypowiedzianym do matusi zdaniem: "Pańskie fantazje".
Bardzo byliśmy zadowoleni z tego nabytku. Uradowany był przede wszystkim Jacek, 
który wiecznie wykłócał się z Iwańką -. Wołyniakiem, stangretem Ruciów, czyje 
konie są lepsze. A gdy przed Jackiem ośmieliłem się chwalić konie bryniowskie, 
nie kupione, lecz własnej hodowli w Wolicy po pięknym reproduktorze krwi 
węgierskiej, z wyrazem niezadowolenia odwracał się z kozia do mnie z 
następującymi słowami: "Kunie jak kunie, ale Iwańko, co to za furman, który na 
kunia mówi: kin".
W parę dni po ustawieniu w stajni przybyłych koni zostały nad ich żłobami 
przybite na biało pomalowane tabliczki z napisami: Giedymin, Kiejstut, Olgierd, 
Witold. Doskonale nam służyła ta czwórka. Z dawniejszej czwórki parę lepszych 
zatrzymałem w stajni, pozostałe słabsze odesłałem do Łopczy.
Wyjątkowo przyjemnie minął nam ten 1908 rok, zwłaszcza bez chorób i większych 
kłopotów. Finansowo był rok pomyślny i nasz urlop udany.
23 Lata 1909-1910
dniu 23 lutego 1909 roku przyszedł nam szczęśliwie na świat h z żadnych 
komplikacji bardzo milutki chłopczyk. Przy urodzeniu vstowali po raz drugi pani 
Łukawska, która po uprzednim poro-sie. z nami przyjechała z innym młodym 
lekarzem Macze-ochrzczeniem małego nie czekaliśmy na liczniejszy przy-
jazd gości.
Bawili wówczas w Dereszewiczach Puttkamerowie z Janiusią, skorzystaliśmy więc z 
przyjazdu księdza Suchwałki, aby ochrzcić małego Kazimierza. Rodzicami 
chrzestnymi byli Wawrzyniec i fflOja mama. Wkrótce potem Zosia z Janiusia 
wyjechały do Krakowa na sezon karnawałowy, po karnawale zaś wyruszyły do Rzymu.
W Wiecznym Mieście u Ketty Ordzianki poznały Adama Żółto-wskiego, który bardzo 
się naszym paniom podobał1. Widywały się z nim często przy zwiedzaniu zabytków 
lub też u Ketty, która mieszkała nadal w dawnym mieszkaniu moich dziadostwa na 
Piazza Barberini. Jak za życia moich dziadostwa, tak teraz u niej gromadzili się 
zawsze Polacy przyjeżdżający do Rzymu.
W początku lata Mad, zaalarmowana chorobą swego ojca, pojechała sama do 
Tołkaczewicz. Odjeżdżała późniejszym nocnym pociągiem w kierunku Homla. 
Odprowadzałem moja Miła do Kopce-wicz. Ponieważ miałem sporo spraw do 
załatwienia na fabryce, wyjechaliśmy powozem zaraz po obiedzie. Wyjechawszy na 
pagórek przed Czerskim Błotem, spostrzegamy ponad lasem w kierunku Kopcewicz 
wysoki słup czarnego dymu. Zapewne pożar leśny. Zaczyna się jednak dym 
rozszerzać i to z duża szybkością. "Boże, to fabryka płonie!" "Ruszaj prędzej!" 
Trzasnął Jacek z bata raz, drugi. Nowe gniadosze pomknęły. Zdały egzamin, 
wykazały, że mogą dociągnąć ciężki powóz po drodze piaszczystej na odległość 
jeszcze ośmiu kilometrów w niespełna kwadrans. O parę kilometrów spotykamy 
chłopca. "Co się pali" - pytam. "Deski na placu" - odpowiada. Odetchnąłem. Może 
się da nie dopuścić ognia do budynków fabrycznych. Oczywiście, szkoda materiału 
tartego. Osobiście dla nas niewielka byłaby to strata. Większa bowiem część 
desek w sztablach na placu była nabyta przez kilku kupców leśnych, któ-rzy w 
miarę zapotrzebowania ekspediowali towar wagonami do rożnych miast. Gdy 
dojechaliśmy do Kopcewicz, galopem popędzi-01 przez plant kolejowy w stronę 
fabryki, większa część placu tar-acznego stała w ogniu. Ogarnięte płomieniami 
stały wszystkie
Jania Puttkamerówna poznała się z Adamem Żółtowskim w Rzymie, w marcu " r. W 
Zakopanem wraz z matka bawiła latem t.r. Do zaręczyn doszło w Krako-Me, w 
kwietniu 1910. Por. J. Żółtowska, op. cit, s. 213 - 234.
I
sztabie położone bliżej toru kolejowego, ogień zaś rozszerzał w kierunku 
tartaku, a za nim fabryki. Na stronie z boku placu sta) duży budynek, nazywany 
składem, zapełniony gotowym już forty. rem przygotowanym na eksport. Cała więc 
energia własnej naszej straży pożarnej była skierowana na niedopuszczenie ognia 
do tarta-ku i składu z fornirem. Zalewane więc były najbliższe płomienje 350 
strumieniami wody z wężów gumowych od przyległej do fabryki studni artezyjskiej. 
Na dachu zaś składu grupa strażaków siedzia}a pilnując, by nie zapalił się dach 
od iskier, pędzonych w różne stro-ny przez wir powietrza, towarzyszący zwykle 
pożarom.
2 Łunińca, o cztery stacje odległego, przybyły dwie lokornoty. wy z cysternami z 
wodą. Polewały jednak przeważnie budynki stacyjne. O ogień na naszym placu nie 
bardzo się kłopotały. Zawdzie-czając wyłącznie sprawności straży ogniowej 
kopcewickiej i dziel-nemu kierownictwu pana Wróblewskiego, ogień został 
wstrzyma-ny o kilkanaście metrów przed budynkiem tartacznym. Na tym miejscu, 
gdzie został ogień zatrzymany, stanął z inicjatywy Leli krzyż z obliczem św. 
Floriana, patrona od ognia.
Gdy pociąg Maduszki się zbliżał, panował już spokój na placu, niebezpieczeństwo 
minęło. Wsadziłem moją Najmilszą do wagonu i smętny, lecz równocześnie 
zadowolony z ocalenia fabryki, późno wracałem do domu. Mad zastała ojca po 
minionym już ataku para-litycznym bardzo wyczerpanego i osłabionego. Pozostało 
lekkie zdrętwienie ręki, źle się czuł i fatalnie wyglądał. Lekarze mińscy 
zalecili spokój i dłuższe leżenie. Po krótkim pobycie u rodziców Mad powróciła 
do domu.
Życie nasze płynęło zwykłym trybem. Ona zajęta większą część dnia dziećmi. Bóg 
miłosierny obdarował nas trzema już synami, było więc kim się zająć, troszczyć 
się o zdrowie jednego, radować się postępami w naukach i "językoznawstwie" 
pierworodnego lub martwić się zieloną kupką beniaminka. Przy każdym synalku były 
oddzielne opiekunki. Przy Herutku panna Juste. Stefan miał staq Bilkiewiczową, 
zaś bardzo miła i przystojna karmicielka, Gralkowa, bratowa poprzedniej, a żona 
fornala z Łopczy, świetnie troszczyła się o naszego beniaminka. Ranne godziny 
Maduszka spędzała bądź w apartamentach dziecinnych, bądź na spacerze w parku. 
Najłatwiej było ich zastać przy Belwederze nad rzeką. Po obiedzie, o ile byłem w 
domu, krótka sjesta w zielonym saloniku, następnie spa cer do ogrodu owocowego, 
oglądanie zbioru jabłek lub gruszek, obcinanie okwitłych róż, których z każdym 
rokiem przybywał0 pod naszą werandą. Po południu wyjście w pole lub spacer wóz 
kiem i obowiązkowe przyprowadzenie dzieciaków na podwieczo rek do dziadziusiów.
Rodzice moi byli zwykle bardzo rozżaleni, jeśli coś stanęło $ przeszkodzie w 
przyprowadzeniu dzieci do starego domu. Wiec^ rem po kolacji przemiłe sam na sam 
w zielonym saloniku, przy& nym świetle lampy spirytusowej; Maduszka z robótką 
artystyczw
, ja zaś w wygodnym fotelu zabawiam moja Jedyną głośnym em. Najmilsze w ciągu 
całego dnia były te ostatnie chwile, dv już telefon nawet przestawał mnie wzywać 
na długie nieraz 8 dne i przykre rozmowy. Stary generał Slizień, nasz bardzo 
dobry 0 jomy z Wilna i wielki przyjaciel całej rodziny Tyszkiewiczów, Z 
telefonach zwykł mówić: "Gdy telefon dzwoni, po co zaraz się °rywać i iść 
słuchać? Wiadomo przecież, qu'il ne dit que des beti- 351 LS!" [że mówi tylko 
głupstwa - franc.].
Pod koniec lata stan mojego teścia znacznie się pogorszył, dostał bowiem 
drugiego ataku, tym razem bardzo silnego, i ostrych holi serca: angina pectoris. 
Oprócz mińskich lekarzy sprowadzono królewiecka sławę: profesora Szrajbera. Na 
tę wiadomość Mad wyjechała do Tołkaczewicz i spędziła przy doglądaniu bardzo 
ciężko chorego ojca przeszło miesiąc. Wróciła do domu w'nader smutnym nastroju i 
strasznie przybita. Stan coraz to się pogarszał, leżał już nieprzytomny, przy 
chorym była stała pielęgniarka. Doktorowie mińscy kolejno dojeżdżali, lecz nie 
robili żadnej nadziei utrzymania go przy życiu.
We wrześniu mieliśmy, właściwie rodzice, bardzo przyjemna wizytę trzech pań z 
Wielkopolski: Franię Potworowska z domu Kur-natowska, z córkami Wandą i Franią. 
Jechały one na czas dłuższy do Narowli, po drodze zatrzymały się na parę dni u 
nas, skąd już dalszą drogę odbyły statkiem.
W czasie ich pobytu w Narowli otrzymałem od Edzia zaproszenie na doroczne zloty 
kaczek. Sławne w całej okolicy były zloty kaczek w Narowli. Główne polowanie 
odbywało się w jednym z folwarków narowlańskich na względnie wąskim, lecz długim 
jeziorze, przylegającym do starego koryta Prypeci. Jezioro to, do którego można 
się było dostać wyłącznie łódką, otoczone było gąszczem łozy rosnącej w wodzie. 
Przez całą jesień straż leśna strzegła dostępu do jeziora, by kaczek nie 
spłoszyć.
Po wczesnym obiedzie zaproszeni panowie i panie (Edzio zawsze lubił polować z 
paniami) wyjechali ładnym statkiem rządowym inżyniera Chalutina, bardzo 
zaprzyjaźnionego z Edziem. Jechaliśmy do owej miejscowości około dwóch godzin. 
Statek zatrzymał się na jednej z wielu odnóg Prypeci, która w ogóle bardzo 
często zmieniała koryto. Pogoda sprzyjała, księżyc w pełni, na statku była 
niezła orkiestra. Wesoło się rozmawiało, śpiewało, trochę tańczono, niektórzy 
panowie grali w winta lub pikietę. Po sutej i wykwintnej gorącej kolacji udano 
się na spoczynek. W dwóch co prawda niewielkich kajutach panie ułożyły się do 
snu. Dla panów Przygotowano posłania na pokładzie pod gołym niebiem, na świętym 
lufcie. O jakie półtorej godziny przed brzaskiem ruszyliśmy °d statku na kilku 
łodziach do przygotowanych na środku jeziora udek. Budki te, odległe mniej 
więcej jedna od drugiej o długość rzału, były zbudowane na palach wbitych 
głęboko do dna jeziora. a Palach był ułożony pomost z desek, a na nim parę 
dobrych sno-
pów słomy do wygodnego siedzenia. Budki zaś okryte były woW gęsto zatkniętymi do 
dna gałązkami wikliny, która będąc w wodr° nie wysychała, a raczej zapuszczała 
nowe korzenie do dna jezior6 Dla wygodnych i dobrych strzałów były w nich 
odpowiednie W,-Wśród myśliwych była równa ilość pań i panów. Podjeżdżano IÓH 
karni do budek, do których kolejno z łódek wchodziły z góry przp> 352 gospodarza 
ustalone pary. Mnie dano do towarzystwa Wandę p0 tworowską, Staś Wańkowicz miał 
za zadanie flirtowanie z jej xir0 czą matką. Chalutin siedział z Franią 
Potworowską córką. Gosp0. darz z panną Frydą. Był też obecny na polowaniu ksiądz 
dziekan Humnicki z Mozyrza. Nie przypominam sobie, czy towarzyszy^ mu w budce 
niewiasta, czy też on, jako w sutannie, odgrywał role kobiecą.
Strzelano prawie wyłącznie do kaczek w lot. Wobec bowiem znacznej ilości 
myśliwych strzały były częste i nie dawano nadlatu-jącym stadom czasu do 
siadania na wodzie. Pudłowano też bardzo Pomimo to jednak podniesiono z wody po 
zakończeniu polowania przeszło dwieście sztuk zabitych kaczek, a ile też 
pozostało rannych w szuwarach!
Słońce już było wysoko, gdy w doskonałych humorach powracaliśmy statkiem do 
domu, siedząc wygodnie na pokładzie przy sutym doskonałym rannym śniadaniu. 
Następnego dnia powróciłem do Dereszewicz.
W dzień Trzech Króli 1910 roku teść mój życie zakończył. Po jechaliśmy oboje na 
pogrzeb. Zastaliśmy już przybyłego z Wilna pastora Jastrzębskiego2. Teść mój 
bowiem był wyznania kalwińskiego. Po odprawieniu modłów w domu eksportowano 
zwłoki do kaplicy położonej na wzgórku. W dniu następnym, w rannych godzinach, w 
kaplicy odbyło się nabożeństwo kalwińskie z długim przemówieniem pastora. 
Pochowany został z prawej strony przy kaplicy, nieco poniżej wzgórka. Na 
pogrzebie było obecne najbliższe sąsiedztwo, nikogo bowiem z dalszych osób nie 
powiadomiono. Bardzo pomocną mamie była panna Zofia Uniechowska z Cię-pienie.
Po pogrzebie miejscowy proboszcz zainterpelował moją teście-wą, na jakiej 
podstawie trumna została wstawiona do kaplicy katolickiej, a zwłaszcza jakim 
prawem zostały w niej odprawione mo dły kalwińskie. Wszak cmentarz protestancki 
i tegoż wyznania świątynia znajduje się w Siemionowiczach, majątku Grabowskich 
Tamże jest cmentarz tegoż wyznania i groby rodzinne Grabów skich.
Teściowa moja udzieliła krótkiej i suchej odpowiedzi, że kapu ca tołkaczewicka 
stanowi własność prywatną i że ona swoją ' nością ma prawo się rozporządzać.
2 Michał Jastrzebski (1859-1938) był w ciągu pół wieku proboszcze gelicko-
reformowanej parafii wileńskiej (dawnej Jednoty litewskiej")-
nią Mady śmierć ojca była wielkim ciosem. Ogromnie swojego kochała. A i on swoją 
córeczkę całym sercem miłował. Wielką
fobił ojciec różnicę pomiędzy synem a córką. Oczywiście dbał teego zdrowie, 
wykształcenie, był bardzo dla Henia wymagający, ° -fetowała go wyraźna 
chłopomania syna. Dla mnie był zawsze K * dzo dobry, łaskawy, odczuwał moją 
wielką miłość dla Maduszki,
jedno wystarczało, że mnie do swoich bardzo bliskich zaliczał. 353 tO Raz jeden 
tylko strasznie od teścia mojego oberwałem, i to oowodu Henia. Gdy doszedł Henio 
do pełnoletności, ojciec od-dal mu na własność majątek Ostaszyn w nowogródzkim 
powiecie. przy zakładaniu gospodarstwa bardziej intensywnego, jak to bywa, że 
zwykle synowie krytykują działalność rodziców, Henio znalazł sie w kłopotach 
finansowych. Potrzebował do przeprowadzenia jakiejś transakcji gospodarczej, a 
być może dla innych spraw osobistych, pięciu tysięcy rubli. Zwrócił się więc do 
mnie z prośbą, bym dał mu swoje żyro na wekslu, który zostanie w Mińsku 
zdyskontowany na termin półroczny. Oczywiście zgodziłem się i na przysłanym 
blankiecie złożyłem swój podpis i Heniowi odesłałem weksel. Gdy zbliżał się 
termin wykupienia weksla, Henio listownie zawia- * domił swojego ojca, że jest w 
obiegu jego weksel na poważną sumę pięciu tysięcy rubli, żyrowany przez szwagra 
i że nie jest w możności wykupić go, zwraca się więc do ojca z prośbą o 
spłacenie tego zobowiązania. Do mnie zaś Henio w tej sprawie się nie odezwał.
Ogromnie zdziwił mnie i zaniepokoił otrzymany pewnego dnia od teścia telegram, 
wzywający mnie natychmiast do Mińska i że oczekiwać będzie mojego przyjazdu w 
hotelu garni. Przyjeżdżam o rannej godzinie do numeru zajmowanego przez teścia. 
Chcę się przywitać, cofa się, nie podaje mi ręki. Zapytuje, czy pamiętam o 
terminie wykupienia zobowiązania Heniowego, a jeśli pamiętam, to będę musiał 
wykupić ten weksel, gdyż on ani myśli płacić długów Henia. "Bardzo mi przykro, 
odpowiadam, że ojcu moim żyrem przyczyniłem przykrość. Weksel jest Henia, moje 
zaś żyro. Jeśli Henio nie może spłacić swojego długu, to rzecz prosta, że ja ten 
weksel wykupię bezwzględnie w terminie". Zdziwił się ojciec, wysłuchawszy mojej 
odpowiedzi, poklepał mnie po ramieniu i śmiejąc się powiada: "To już ja wykupię 
ten nieszczęśliwy weksel, lecz pod warunkiem, że dasz mi dzisiaj słowo honoru 
nieżyrowania nigdy więcej weksli Heniowych". Podaliśmy sobie ręce, uścisnęli się 
i poszliśmy do restauracji na dobre śniadanie. Wieczorem koleiłem się z powrotem 
do domu.
W lecie 1909 r. odwiedziła nas w Dereszewiczach Anuncjata We-jońska, w 
zdrobnieniu Nusia, córka mojej ciotecznej siostry Jadwigi urdzianki z domu i 
Piusa Welońskiego, wielkiej miary rzeźbiarza3.
Pius Welońskl (1849-1931); w Warszawie znany zwłaszcza z posagu Gla-ra w Parku 
ujazdowskim.
~~ A. Kieniewicz, Nad Prypecią...	/
ładna j
Była to urocza panienka, jasna blondynka, nader subtelna, łacjn w ruchach, z 
Maduszką od razu wzajemnie się pokochały. jej za młodu zmarła w Rzymie, 
pochowana została w kapliczce bowej moich dziadostwa. Osierociła dwoje 
małoletnich Jana i Marię Anuncjatę, o parę lat młodszą od brata. Po śmierc; żony 
Weloński dłuższy czas jeszcze przebywał we Włoszech, cie> 354 ko pracował i 
gorliwie opiekował się umiłowanymi sierotami a zwłaszcza młodszą, tym ukochanym 
oczkiem w jego głowie. Gdy dzieci doszły do lat młodzieńczych, Weloński opuścił 
Rzym i pr2e niósł się do Warszawy, gdzie założył swoją pracownię. Otrzymaj 
wówczas wielkie zamówienie z Częstochowy na wykonanie na Jaś-nej Górze stacji 
Męki Pańskiej.
Za jednej z naszych bytności w Warszawie poznaliśmy Welon-skich: ojca, syna i 
córkę. Mad od razu zaprzyjaźniła się z Nusia a dowiedziawszy się, że miała ona 
lato spędzić w Biżerewiczach u swojego wuja Stanisława Ordy, prosiła Nusię, żeby 
po drodze zajechała do nas co najmniej na kilka tygodni. Bardzo chętnie się na 
ten przyjazd zgodziła.
Przyszło mi na myśl równocześnie, że dla zabawienia panienki niezbędna jest 
obecność kawalera, a ponieważ dawno myślałem o konieczności ożenku Stasia 
hołowczyckiego, wysłałem do niego telegram, by co najprędzej przyjeżdżał, dając 
mu do zrozumienia, że jest u nas bardzo miła i przystojna panienka. Staś na 
wezwanie niezwłocznie się stawił, a po paru dniach już po uszy się w Nusi 
zakochał. Zastanawialiśmy się oboje, czy aby nie szkoda tak bardzo subtelnej 
istoty dla gburowatego, ciężkiego Poleszuka.
Nusia odjechała do Biżerewicz, Staś Orda, mistrz w swataniu, ściągnął do siebie 
Stasia Horwatta. On się oświadczył, nic w tym dziwnego, ona go przyjęła. Czym 
się w danym wypadku kierowała? Opowiadał nam Staś Orda, że przed oświadczynami 
podsłuchał zapytanie Horwatta, z którym zwrócił się do Nusi: "A co pani woli: 
rozum czy siłę? Ha?" i ściągnął swoje prawe ramię, by pokazać pannie muskuły.
Zaręczyny te wywołały oburzenie wszystkich rodzin Horwat-towskich. Jak to, 
Horwatt przecież nie może się żenić z nieherbo-wą panną! Ojciec jej nie jest 
szlachcicem! Jak Toniowie Kieniewi-czowie mogli namawiać Stasia na małżeństwo z 
taką panną! Byliśmy oboje bardzo źle przyjęci, gdy pojechaliśmy w strony Horwat-
towskie, zarówno przez wszystkie panny hołowczyckie, a zwłaszcza przez Wiwę i 
Olesia, do tego nawet stopnia, że przez czas dłuższy nasze stosunku rodzinne z 
Horwattowszczyzną bardzo ostygły-Obrzydliwe było zachowanie się narzeczonego, 
który zadziobany przez siostry i wujów, do panny ani słówkiem się nie odezwał i 
n3 pisemne zwrócenie się Welońskiego do niego nie odpowiedział.
W jesieni tegoż roku Zosia z Janiusią w największej tajemnicy przed wszystkimi, 
nawet najbliższymi, wyjechały do Zakopanego, niby dla użycia górskiego 
powietrza, jednak właściwie w celacfl
rnonialnych, by poznać panią Stanisławową Żółtowską i jej Zofię, które spędzały 
czas dłuższy w Zakopanem. O wyniie-i podróży ani moi rodzice, a tym bardziej my 
nie byliśmy po-owani. Zimę zaś 1910 roku Zosia z Janią po raz drugi spę-I!i łv w 
Krakowie, widywały się bardzo często z Adamem Żółtow-
\i^ wyniku wymienionych spotkań nastąpiły zaręczyny, zacho- 355 e jednak w 
najgłębszej tajemnicy przed całą rodziną. Dopiero ^od koniec postu wielkiego 
bomba pękła. Zawiadamiają Puttkame-P wie Ze Janiusia jest po słowie z Adamem 
Żółtowskim oraz że r j źółtowska z córką i synem zamierzają przyjechać z 
czołobitnością do dziadostwa Janiusi. Sami zaś Puttkamerowie o kilka dni 
uprzedzą przybycie gości.
Oczywiście u rodziców rwetes. Czynią się przygotowania w pokojach gościnnych, 
salonach na przyjazd tak ważnych osób. Ozdobą wielką domu w tym okresie 
świątecznym była wyjątkowo wielka ilość róż Marechal Niel w pełnym cudownym 
kwiecie, rosnących w oranżerii dereszewickiej. Wszystkie pokoje ukwiecone różami 
wzbudzały zachwyt gości. Wielkanoc tego roku była dosyć " późna, ciepło było i 
pogodnie. Woziłem gości łódkami po Prypeci i jej przecudnych odnogach, byli oni 
pod urokiem piękna naszego Polesia, z którym po raz pierwszy się zetknęli.
Po paru dniach pobytu nasz stangret Jacek w liberii odwoził piękną nową czwórką 
koni, zaprzężonych do naszego faetonu, fetowanych gości: matkę z córką i synem 
do dworca kolejowego. Byliśmy wszyscy pod urokiem przemiłej pani Żółtowskiej, 
Sapieżanki z domu, i bardzo przystojnej panny Zofii, ciemnej brunetki o nader 
prawidłowych rysach. Adam zaś z punktu pozyskał wszystkie nasze serca. Jacek 
tylko po odwiezieniu gości na dworzec ze smutkiem wyjmuje z kieszeni półrublówkę 
srebrną, pokazuje mi ją i powiada: "Tyle tylko zarobiłem od tego młodego pana, 
to nie jest żaden prawdziwy pan!"
W początku lata 1910 dowiedzieliśmy się o dłuższej chorobie wuja Reytana. 
Pojechaliśmy do Hroszówki. Niestety stan był poważny. Nie pozwolono nam wchodzić 
do pokoju, gdzie leżał chory. Zabawiwszy więc krótko, dojechaliśmy do 
Nowosiółek. Przy nas przyszła z Hroszówki wiadomość o zgonie wuja. Z ciocią 
Czapską i Janią powróciliśmy do Hroszówki.
W tym okresie bawił w Słucku biskup Cieplak, któremu rząd rosyjski w drodze 
wielkiej łaski zezwolił na wizytację niektórych Powiatów guberni mińskiej. Wśród 
domowników powstała myśl, aby prosić biskupa o przyjazd do Hroszówki dla 
odprawienia żałobnej mszy św. i pochowania zwłok ostatniego Reytana. Wobec tego, 
że znałem z moich czasów petersburskich biskupa Cieplaka, jako wówczas rektora 
Akademii Duchownej, wydelegowano mnie do Słucka, abym w imieniu rodziny prosił 
biskupa o przyjazd.
Hroszówka w tym czasie posiadała już samochód-karetę, bodaj
pierwszy i jedyny w całym powiecie. Śp. wuj niedługo się tym nadzwyczaj rzadkim 
i bardzo kosztownym na owe czasy bytkiem. Pojechałem więc w towarzystwie 
miejscowego księd^ Wańkowicza do Słucka, szczęśliwie większą część drogi szosa 
odległego od Hroszówki o około 60 - 80 kilometrów, w nadziel że biskup się 
zgodzi i ze mną samochodem przyjedzie. Przybyliśmy 356 na plebanię w Słucku pod 
koniec obiadu. Przypomniałem się pa mięci ks. biskupa. Wspomnieliśmy z żalem śp. 
Popowskiego. Stanowczo jednak biskup odmówił mojej i rodziny Reytana prośbie, 
tłumacząc się tym, że ma przez Rząd wytkniętą marszrutę ruchów i każde 
odchylenie od niej mogłoby spowodować wstrzymanie dalszej wizytacji. Z powiatu 
słuckiego władze nie pozwoliły mu odbywać dalszej projektowanej wizytacji w 
powiecie pińskim. Nie podobały się władzom miejscowym solenne nabożeństwa, tłumy 
gar-nącej się ludności do sakramentów świętych, tej ludności, która nigdy 
jeszcze nie miała szczęścia widzieć wyższej władzy kościelnej. Gdyby był 
pojechał do Hroszówki, odium całe wstrzymania dalszej wizytacji spadłoby na 
Reytanów4.
Wróciłem z ks. Wańkowiczem do domu, a następnego dnia odbyło się nabożeństwo i 
pogrzeb ostatniego Reytana. Pochowany został w wybranym odpowiednio miejscu poza 
domem pod laskiem, niedaleko drogi prowadzącej do Lachowicz. W tym miejscu w 
kilka lat potem Henio Grabowski wybudował bardzo ładną kaplicę, w podziemiach 
której złożone były prochy wuja, mojej teściowej oraz przeniesione zostały z 
Lachowicz prochy rodziców wuja - Stefana i Marii z Niesiołowskich Reytanów. 
Podobno odnalezione zostały szczątki wielkiego Tadeusza Reytana, które Henio 
Grabowski z wielkim pietyzmem również do wymienionej kaplicy złożył.
Zbliżał się termin ślubu Janiusi. Rodzina Mady uważała, że ze względu na naszą 
żałobę po ojcu, a teraz po wuju, nie wypada nam pokazywać się w salonach na 
uroczystościach weselnych. Stanowczo jednak się temu sprzeciwiłem. Co innego 
bowiem tańce, zabawy, co innego zaś ślub rodzonej siostrzenicy. Zwłaszcza że 
tańców nie będzie, a to ze względu na żałobę w rodzinie Puttkamerów. Zmarła 
ostatnio rodzona siostra Wawrzyńca, śp. Paulina Houwalto-wa. Starsze panie 
pokiwały trochę głowami, widocznie jednak glos mój był o tyle stanowczy, że nie 
poruszały nadal tej sprawy, jakkolwiek moja teściowa nieraz Maduszce w chwilach 
niezadowolenia wymawiała to, że będąc w żałobie byliśmy na ślubie Janiusi.
Wkrótce po powrocie do domu z pogrzebu wyjechałem saffl do Warszawy dla 
obstalowania, ze względu na żałobę, odpowie^' nich toalet dla mojej Pani na 
uroczystości ślubne AdamostW^
4 W istocie władze carskie 16 VIII 1910 nakazały biskupowi Cieplakowi wanie 
wizytacji, zarzucając mu m.in. uczestnictwo w polskich manifestacjach f&s0 
dowych.
tak zwykle skora do wyjazdów, zwłaszcza do kochanej War-i tym razem ze względu 
na wielkie przygnębienie zrezygno-SZała z tej jazdy, pomimo że ją bardzo 
namawiałem, by po przeży-
• ciężkich chwil innym odetchnęła powietrzem. Zamówiłem w 'j111 Koch", w którym 
ostatnio moja Pani się ubierała: jedną toa-i ° na ślub ranny pół żałobny, a więc 
suknię pod szyję liliową jed-
J>ną z takimże szalem z długą frędzlą. Na wieczór suknię wyciętą 357 ^włóczystą 
z czarnych dżetów bardzo ciężkich, prawdziwe cudo P kności. pjrma posiadała 
dokładną miarę mojej Pani, a zaręczała, > bez przymierzania obie toalety będą 
leżały jak ulane, i nie będą notrzebne żadne poprawki, a gdyby nawet coś się 
znalazło drobnego to na poczekaniu natychmiast się defekt poprawi. Poleciłem 
nriec firmie, by nie wysyłała nam na wieś toalet, a trzymała je wykończone aż do 
naszego przyjazdu w sam dzień ślubu.
Równocześnie w Warszawie miałem załatwić sprawę zaangażowania nauczyciela do 
Herusia. Chodziło nam o znalezienie dobrego pedagoga, który by przygotował 
chłopca do szkół gimnazjalnych. Liczyliśmy na to, że Heruś będzie zdawał rok 
rocznie egzami- ^ ny w szkole, a nadal przechodził kurs nauk w domu. Chodziło 
więc nam o profesora, który by mógł chłopca uczyć ze wszystkich przedmiotów 
według kursu klas nawet wyższych. Porozumiewaliśmy się uprzednio już z 
warszawskim biurem stręczeń o odpowiedniego kandydata. Na wyjezdnym otrzymałem 
wiadomość z biura, które polecało nam bardzo gorąco dobrego pedagoga z 
doskonałymi świadectwami z różnych domów ziemiańskich. Skomunikowałem się więc 
obecnie z biurem i poznałem kandydata pana Maurycego Małka w wieku około lat 
trzydziestu, bardzo gładkiego i sympatycznego. Umówiłem z nim warunki i 
ustaliliśmy termin jego przyjazdu do Dereszewicz.
Korzystając, że byłem sam w Warszawie, wziąłem większą kwotę gotówki, 
postanowiłem bowiem sobie samemu po wielu już latach wstrzemięźliwości zrobić 
wielki prezent.
Poszedłem więc do sklepu Spółki Myśliwskiej, na ul. Królewskiej w gmachu 
Zachęty, i zacząłem przeglądać, przymierzać, dobierać przeróżną broń myśliwską. 
Wśród personelu Spółki miałem wielu dobrych znajomych, między innymi prezesem 
Spółki był Stanisław Lilpop, zięć doktora Stankiewicza. Przyjeżdżał z teściem 
swoim raz jeden do Dereszewicz na letnie polowanie i od niego dostałem psa Boja, 
wyżła niemieckiej rasy. Dopomógł mi Lilpop w wyborze broni. Nabyłem piękną 
bardzo strzelbę dwunastkę belgijskiej firmy "Lebeau", istne marzenie, nazwałem 
ją Kochaneczką. Jakże się świetnie z niej strzelało na polowaniach letnich. A 
ile strą-
, ° się starych kogutów na tokach głuszcowych. Druga broń, którą Równocześnie 
nabyłem, był to sztucer dwustrzałowy średniego ka-
oru, firmy ;;Heim", niemiecki, bardzo lekki i składny, jako zaleta ni. Wielce mi 
się przysłużył w moich precyzyjnych strzałach do zwierza. Uszczęśliwiony byłem z 
tego nabytku, jakkolwiek
359
wykosztowałem się należycie na dwa sobie samemu ofiarowane prezenty. Za strzelbę 
zapłaciłem 450 rubli, za sztucer 300 mbij czyli razem 750 rubli. Suma bardzo 
poważna i piechotą nie chodzi Do tej kwoty dochodzą jeszcze koszty drobniejsze: 
futerały, kuferk i inne. Tyle wydanej gotówki, a przecież mam: żonę i trzech 
synó\v na utrzymaniu. Może dostanę burę od mojej małżonki za rozrzutni. 358 
ctwo. Takie mi przychodziły myśli do głowy w drodze powrotnej leżąc wygodnie sam 
jeden na ławce w przedziale pierwszej klasy. Przyjechaliśmy do Warszawy w 
przeddzień ślubu w godzinach popołudniowych. By nie tracić czasu, oddaliśmy 
swoje manatki i kwit na bagaż komisjonerowi hotelowemu, sami zaś dryndą poje-
chaliśmy do Hersego, by nabyć dla Mady odpowiedni kapelusz do zamówionych 
toalet. Bardzo szczęśliwie trafiliśmy na to, co nam było potrzebne. Wyjątkowo 
dużych rozmiarów z czarnej słomki kapelusz, przybrany przepiękną długą czarną 
pleureuse5 (strusią). Kapelusz był tak wielki, że należało bardzo umiejętnie 
manipu. lować głową, by wejść w nim do karety. Poleciliśmy odesłać naby-tek do 
hotelu, sami zaś tą samą dryndą pojechaliśmy do firmy Koch, by obejrzeć i 
przymierzyć toalety. Wszystko było wykończone z największą precyzją, nie 
wymagało więc najmniejszych poprawek. Poza tym nabyliśmy u Mankielewicza prezent 
ślubny dla Ja-niusi: dużą wysoką srebrną tacę na owoce, podtrzymywaną przez trzy 
niewiasty. Pośpiesznie dążyliśmy do hotelu, by się przebrać, przywitać się z 
najbliższymi i złożyć kilka wizyt członkom rodziny Adama, przede wszystkim 
matce, braterstwu i stryjostwu. Janiusia niezmiernie była zabawna, gdy ubrana 
już do ślubu w oczekiwaniu na wyjazd siedziała na niskim hotelowym pufie i 
podskakując na nim bez przerwy powtarzała: "A ja będę miała męża, a ja będę 
miała męża!!"
Uroczystość ślubna odbyła się przy mszy św. o godzinie jedenastej w kościele PP. 
Wizytek. Jania wyglądała bardzo ładnie w długiej, powłóczystej ślubnej białej 
sukni, z przepięknym ze starych koronek spadającym aż do ziemi wualem. Poza tym 
z gracją się ruszała przy wstawaniu z klęcznika i podchodzeniu do stóp ołtarza. 
Okropnie zirytowałem się w kościele, gdy na klęczkach zatopiony w modlitwie 
podniosłem wzrok i spostrzegłem klęczącą w pobliżu mojej Pani drugą osobę w 
identycznie takiej samej sukni liliowej z dużym szalem. Czy to sobowtór? Nie! 
gdyż Mad blondynka, zaś owa pani - ciemna szatynka. Była to Józefowa ŻółtoW-ska 
z Kocka Zamoyska z domu. Wściekam się na firmę Koch, że odważyła się dwie 
identyczne suknie stworzyć. Oczywiście, z*' szliśmy potem do firmy z wymówką. 
Wysłuchaliśmy moc przyjęci' nych wyrazów i przeprosin. Tłumaczyli się, że nigdy 
nic podobni okropnego by się u nich nie zdarzyło, gdyby firma wiedziała, ze obie 
panie należą do tego samego towarzystwa i spotkają sfó
5 Czyli plereza (franc.) - pióro puszyste zwisające z kapelusza.
tvrn pięknym ślubie, na który zjechała cała arystokracja z Wiel-Po uroczystości 
zaślubin odbyło się w Sali Pompejańskiej nader
kwn śniadanie, w czasie którego Wawrzyniec bardzo piękną
ał przemowę do młodej pary, w której poruszał między innymi ^rawy polityki 
dotyczące przyszłości i zjednoczenia wszystkich SP ' polskich6. Wznoszono, jak 
to zwykle bywa, toasty obu rodzin. 7e strony Janiusi oprócz jej rodziców obecna 
była moja mama, Ru-iowie, Klosia, Zibiowie i my, a ze strony Adama oprócz matki, 
sio-cfv braterstwa i dwóch nieżonatych braci moc przedstawicieli Sf>du 
Żółtowskich oraz osób z nimi spokrewnionych.
po śniadaniu odprowadzaliśmy w licznym gronie odjeżdżającą w podróż poślubną 
młodą parę. Wieczorem zaś w salonach Hotelu Europejskiego odbył się ze względu 
na żałobę bardzo nudny raut. Maduszka moja cudownie wyglądała w bogatej czarnej 
dekoltowa-nej sukni. Zrobiwszy acte de prćsence [akt obecności - franc.] bardzo 
prędko wycofaliśmy się do swoich apartamentów. Wieczorem dnia następnego goście 
weselni od strony pana młodego samorzutnie urządzili wieczór taneczny, na którym 
z naszej rodziny ze względu na świeżą żałobę nikt nie był obecny.
Po powrocie drażniono małego ośmioletniego Herutka zapowiedzianym przyjazdem 
bardzo strasznego brodatego, w czarnych okularach pedagoga. Ojczulek sekundował, 
twierdząc jednak, że pomimo tak strasznego wyglądu będzie bardzo łagodny i o 
wiele mniej wymagający i groźny od dziadunia przy lekcjach arytmetyki. Gdy 
nadszedł dzień przyjazdu pana Małka i poszły konie po niego na dworzec, biedny 
Herutek w wyczekiwaniu na jego przybycie to przesiadywał na ganku, bądź też 
wychodził za bramę, by spojrzeć w dal, czy aby już z lasu nie wyłoniła się nasza 
szydłowiecka żółta bryczka. W pewnej chwili co tchu pędził od bramy, przytulił 
się za róg domu, by się ze schowania przyjrzeć podjeżdżającemu pedagogowi. Po 
chwili, przekonawszy się, że go straszono, wylazł ze swojej kryjówki i bardzo 
grzecznie z przyszłym swoim ciemięzcą się przywitał.
Pana Małka ulokowaliśmy na parterze w Lelówce w moim dawnym kawalerskim pokoju, 
zajmowanym czas długi przez małżeństwo Witkowskich, którzy po złotym weselu 
rodziców opuścili De-reszewicze. Po ich wyjeździe pokój ten został wyczyszczony, 
ota-petowany i świeżo wymalowany. Na zastępcę Witkowskiego został zaawansowany 
długoletni chłopiec kredensowy, uczciwy i porząd-ny człowiek, jakkolwiek "pas 
tres presentable" [nie bardzo prezentujący się . - franc.].
W końcu października 1910 roku Ruciowie urządzali w Wolicy polowanie z naganką w 
lesie, na dwanaście strzelb.
2 Naród
Toast niniejszy odzwierciedlał poglądy polityczne W. Puttkamera, związanego
Demokracja.
361
Zapowiedziane były wieczorami tańce, toteż zaproszono więks2 ilość pań. Ruciowie 
też prosili mnie i Maduszkę, abyśmy na tę fet! przyjechali. Pod wieczór 
dojechaliśmy koleją do Szepetówki, ska<j mieliśmy około pięćdziesięciu 
kilometrów drogi końmi do Wolicy Noc była księżycowa, lekki przymrozek, droga 
szczęśliwie utarta v Jechaliśmy więc powozem w czwórkę koni wygodnie i szybko 
360 Przybyliśmy późno w nocy na parę dni przed terminem polowania Maduszka po 
raz pierwszy była w Wolicy. Lela była dla niej bardzo miła. Robiła honory 
Wolicy, oprowadzając Madę po wszystkich fo. tach. Przesiadywano przeważnie w 
nowym świeżo wykończonym w pobliżu domu budynku, nazywanym Atelier, w którym 
chatelai-ne spędzała długie godziny na pisaniu dziennika, własnych utworów, lub 
też oddawała się pracy malarskiej.
Bardzo piękne, przyjemne i doskonale zorganizowane było po-lowanie, wielki jego 
urok stanowił piękny las dębowy, robiący wrażenie raczej świetnie prowadzonego i 
utrzymywanego parku. Przyjemnością dla myśliwego była obfitość, a zwłaszcza 
różnorodność zwierzyny. W ciągu dwóch dni oprócz znacznej ilości zajęcy padło 
sporo lisów i kilka rogaczy. Rucio w swej poczciwości stawiał mnie na dobrych 
stanowiskach, tak że doznałem wielu przyjemnych wrażeń myśliwskich.
Około południa przyjeżdżały panie do lasu, tam gdzie myśliwi mieli w pośpiechu 
spożywać smakowite śniadanie, aby tylko czasu nie tracić. Wracano do domu już 
całkiem o zmroku. Krótki wypoczynek. Przebieranie się we fraki, panie zaś w 
stroje wieczorowe. Wystawny obiad przy muzyce sławnego na cały Wołyń i Podole 
kwartetu Herszka, wyfrakowanego Żydka z Płoskirowa. W czasie obiadu sporo 
toastów oraz dowcipnych i wesołych przemówień, w których celował stryj Leli, pan 
Jan Jodko z Bębnówki. Po obie dzie pod dyrekcją najlepszych wołyńskich 
mazurzystów - braci Hilarego i Romana Bnińskich - tańczono ochoczo do białego 
dnia. Wspaniale był odtańczony biały mazur, w którym Lela i Sofi neta tańczyły z 
braćmi Bnińskimi.
Maduszka moja ze względu na trwającą jeszcze żałobę po ojcu nie tańczyła. 
Ślicznie jednak wyglądała w swojej czarnej dżetowej sukni ze ślubu Janiusi.
Stasiowie Horwattowie za przykładem Ruciów postanowili urządzić polowanie w 
Chabnie. Zaprosili więc większość miodzie ży będącej w Wolicy, poza tym nas oraz 
państwa Cezarego i MarK z Bejzymów Stadnickich. Mieliśmy wszyscy gremialnie 
jechać kole ją z Czarnego Ostrowia przez Kijów do stacji Nowomalina, gdz|e miały 
oczekiwać zaprzęgi na przyjazd proszonych gości. Stasiów^ opuścili Wolicę po 
drugim wieczorze. Zaproszeni goście nw przyjechać na trzeci dzień potem.
Niezmiernie wesoła była jazda całą liczną paczką, zwłaszcz Lela wiele dodawała 
życia, śmiechu i wesołości. Na stacji w W wie przesiedliśmy się z pociągu na 
pociąg i czekaliśmy parę gO"z
odejście tego ostatniego. Spotkaliśmy się tam z paru panami z n^ jjjjstracji 
chabeńskiej, którzy po załatwieniu różnych zakupów, a ecje wszystkim wiktuałów i 
delikatesów na przyjęcie gości, powracali ze sprawunkami do Chabna. A byli 
obładowani niezliczoną lością pakunków i pakuneczków, między innymi wieźli 
cztery 1 krągłe pięciofuntowe blaszane puszki z ziarnistym kawiorem. Gdy ciąg 
ruszył w drogę, młodzi Mogielniccy, kuzynowie Sofinety i Leli, ściągnęli jedno 
takie pudło, zdobyli jeszcze na stacji odpowiednią ilość łyżek i cała nasza 
gromada, czerpiąc łyżkami kawior blaszanki w ciągu najwyżej kwadransa opróżniła 
pokaźną puszkę.
W Nowomalinie stanęliśmy około siódmej wieczorem. W poczekalni pierwszej klasy 
był nakryty białym obrusem duży stół, na nim ustawione różne zakąski, zimne 
napoje, herbata. Przegryźliśmy nieco, nie byliśmy głodni po spożyciu obiadu w 
Kijowie, a potem wielkiej ilości kawioru w wagonie.
Na nasz przyjazd przed dworcem stacyjnym oczekuje wielka ilość przeróżnych 
powozów, począwszy od jednej wieloosobowej staroświeckiej karety, kilku powozów 
krytych i wielu, wielu taran-tasów7 i bryczek większych i mniejszych. Podobno 
pięćdziesiąt koni było w zaprzęgu.
Na dworze niesamowite błoto po obfitych deszczach, więc droga bardzo zła, poza 
tym ciemno choć oko wykol. Organizacja doskonała, przewidziano więc konieczność 
oświetlenia drogi. Przed każdymi trzema pojazdami jechał konno człowiek z 
kagańcem na wysokim drągu trzymanym w ręku. Jechało się więc, jak na fatalną 
drogę, względnie szybko. Sznur pojazdów poprzedzała staroświecka, ogromna 
kareta, do której żadna z pań nie odważała się wsiadać. Pojechała więc w niej 
liczna młodzież męska. Ja z Maduszka jechaliśmy wygodnie w lelddm krytym 
powoziku. W połowie drogi, około dziewiątej, zatrzymaliśmy się w żydowskim 
jakimś miasteczku dla zmiany koni. Druga więc pół setka koni miała wieźć gości, 
aby możliwie szybko dowieźć ich do mety.
W zajeździe zastaliśmy ponownie stół nakryty, a czego tam na nim nie było: 
mięsiwa, ciasta, owoce, słodycze, nie potrafię wymienić dalszego ciągu. W 
trakcie zaprzęgania koni niektórzy popijali herbatę, inni się posilali, 
większość, zwłaszcza pań, ulatniała się w różne ustronia.
. Druga część drogi wydawała się lepsza, jednak ciągnęła się dłużej. Wreszcie po 
północy dojechaliśmy do pałacu, na którego pro-g1^ serdecznie byliśmy witani 
przez państwa domu. Dobrze już po północy zasiedliśmy, o dziwo, o tej porze nie 
do kolacji, lecz do obiadu, składającego się z pięciu dań, i to z zupą na 
początku.
Stadniccy i my byliśmy bardzo honorowani jako goście, którzy Przyjechali po raz 
pierwszy do Chabna. Ulokowano nas na piętrze
Tarantas - powóz rosyjski, przystosowany do złych dróg; przednie i tylne a są w 
njm dość oddalone od siedzenia podróżnych.
w reprezentacyjnych apartamentach. My zajmowaliśmy pokój rue bieski na prawo od 
korytarza, naprzeciwko zamieszkali w takitnL pokoju, lecz w kolorze różowym, 
Stadniccy. Nasz pokój był pr2e całą swoją wielkość zasłany puszystym niebieskim 
dywanem, chya obszerne, wygodne łóżka i, o radości, gdyśmy się kładli, znaleźli 
my każdy pod niebieską kołderką gorącą szofretkę8.
3&2	Pierwszy dzień po późnym wstaniu zeszedł nam na oglądany
pałacu, spacerach po parku, ogrodach, gospodarstwie, ożywionych
rozmowach. Wieczorem nawet trochę tańczono.
Ponieważ Staś nie miał w sobie żyłki myśliwskiej i nie wiem czy w ogóle, przy 
bardzo krótkim wzroku, kiedyś trzymał broń w ręku, byliśmy dość minorowo 
nastrojeni co do mającego się 03. być dwudniowego polowania. Okazało się jednak, 
że Staś wziął na ambit. Pod wielkim sekretem zaangażował dobrego łowczego p0. 
znaniaka, sprowadził z Poznańskiego, a bodaj nawet z Czech, spora ilość zajęcy, 
które pierwotnie chowano w miejscach ogrodzonych następnie stopniowo je 
wpuszczano do różnych rewirów i tam je żywiono. Tym sposobem po paru latach 
doprowadzony został zwierzostan do bardzo dobrego stanu.
Organizacja polowania była doskonała. Wszystkie mioty otaczano sznurami o 
czerwonych chorągiewkach; rzadko więc który za-jąć zdążył się przerwać z miotu 
popod sznurami. Wynik polowania
był bardzo udany.
Zaczęliśmy się na nowo martwić pogarszającym się coraz bar dziej stanem zdrowa 
ojczulka. Chodził, jeździł jak zwykle swoim konikiem wokoło swoich 
zainteresowań. Odwiedzał w grudniu na-• wet Ruciów w Bryniewie, a stamtąd 
namówiony przez Moroza na przejechanie kilku kilometrów sankami objazdowymi, i 
to traktem sielutyckim (można spotkać się ze stadkiem łosi, w którym są dwa 
rogale, z których jeden jest dosyć pokaźny) pojechał, stanął przy sośnie na 
świeżym tropie łosi. Moroz zajechał. Łosie wyszły na ojca. Strzał piękny. Rogal 
zrulował. Był to ten ostatni strzał ojczulka i ten ostatni łoś upolowany przez 
niego.
W roku tym odwiedził Dereszewicze profesor Bujak z Krako-wa. Objeżdżał w ogóle 
Polesie. Zatrzymywał się we dworach. Ba dał życie ludu miejscowego. Poszukiwał 
kurnych chat. Woziłem go do oddalonych wsi w dobrach naszych. Rozmawiał z ich 
mieszkań cami, badał ich zwyczaje i tryb życia. Właściwie jednak nic osobli wego 
i godnego uwagi nie znalazł.
Mama moja na pożegnanie ofiarowała profesorowi tomik s ich Myśli rymowanych z 
odpowiednią dedykacją: "na pamiątkę miłego dla nas pobytu nad brzegiem Prypeci, 
w sierpniu 1910-J
8 Szofretka (z franc.) - grzejnik do nóg. '
24 
Ciężki rok
\w dzień Nowego Roku 1911 Lela zaprosiła nas wszystkich na biad i drzewko do 
Bryniewa. Ojczulek tego dnia od samego rana °iedobrze się czuł. Leżąc w 
szlafroku na kanapie w salonie niebiedni narzekał na dokuczliwe bóle. Mama nie 
chciała zostawić
domu ojca samego i jechać bez niego. Ojczulek jednak bardzo nalegał, by matuś 
jechała i trochę się rozerwała. Jemu zaś nic się nie stanie, ma sporo gazet i 
pism świątecznych jeszcze do przejrzenia. Wyruszyliśmy więc, zresztą nie bardzo 
wielką paczką: matuś, my z dziewięcioletnim Herutkiem i czteroletnim Stefanem, 
panną Juste i panem Małkiem. Jakkolwiek Kaziutek miał już prawie dwa lata, 
pozostał w domu pod opieką Bilkiewiczowej. Obiad był jak zawsze w Bryniewie 
wyśmienity. O zmroku w sali teatralnej zapalono wysoką pod sufit choinkę, bogato 
umajoną. Tłumy dzieci ze szkółki oraz matek z dziećmi mniejszymi. Rozdawanie 
każdemu z osób należących do dworu prezentów, składających się przeważnie z 
materiału na ubranie męskie lub też sukienkę z dodatkiem dużego kornetu1 z 
bakaliami. Pani domu wywołuje obecnych według nazwisk, a jej służebne niewiasty 
ze stosu leżących na stołach obiektów przynoszą i podają jaśnie pani właściwe 
paczki. Ona zaś je wręcza odpowiedniemu osobnikowi z uśmiechem na twarzy, 
poszeptawszy każdemu coś miłego do ucha lub też pogroziwszy paluszkiem. Nasi 
chłopaczkowie sowicie też zostali przez ciocię obdarowani.
Lela w gruncie bardzo lubiła naszych chłopców, chętnie z nimi baraszkowała, a 
jednak, gdy widziała ich w naszej obecności, wyraz jej twarzy zwykle tryskający 
radością raptownie przeistaczał się w smutek i ból. Odczuwaliśmy oboje 
cierpienie biednej Leli i z głębi serc naszych jej współczuliśmy.
Po zakończonym rozdawnictwie odśpiewane zostały przez chór miejscowy kolędy, 
potem odbyły się popisy taneczne. Nasi chłopcy byli w ekstazie. Z największym 
trudem udało się ich utrzymać czas pewien w spokoju przed ubieraniem się do 
powrotu. Spieszno nam, a zwłaszcza matusi, było wracać do domu.
Niestety, zastaliśmy ojczulka już w łóżku w stanie o wiele gorszym, z coraz 
silniejszymi bólami i obrzękiem stóp. Matka była w rozpaczy. Wiedzieliśmy, że 
miejscowi eskulapi na ten stan nic ^radzić nie potrafią. Jeśli przepisanymi 
przez Kochera środkami ?"e dadzą się bóle uśmierzyć, wypadnie może zawezwać 
doktora z Warszawy. Przesiedziałem przy ojcu prawie noc całą. Nad ranem Wocznie 
bóle się nieco zmniejszyły, gdyż zdrzemnął się na parę
Kornet (z franc.) - tu papierowa tutka. 
godzin. Porozumiawszy się z samego rana z Ruciem ustaliliśmy, ^
jeśli silne bóle się wznowią, będziemy telegrafowali do doktora
Stankiewicza z prośbą, by znając, jaki jest przebieg choroby ojczul-
ka, przysłał najbardziej odpowiedniego lekarza. Ponieważ stan cho-
rego się nie polepszał, a raczej pogarszał, wysłałem telegram d0
, Stankiewicza, na który otrzymałem odpowiedź z wiadomością
364 ° przyjeździe Stankiewicza z doktorem Pawińskim, jedną ze sła\y
warszawskich2.
Po zbadaniu chorego doktorowie, niestety, wydali wyrok zbli-żającego się końca: 
było to zajęcie wszystkich gruczołów w orga-nizmie przez nieubłaganą chorobę. Na 
ten stan nie ma żadnego ratunku. Chodzi jedynie o złagodzenie boleści. Pawiński 
tegoż dnia odjechał, Stankiewicz dał się zatrzymać. Pojechał nawet na dzika z 
Morozem, dałem mu sztucer ojca. Z polowania powrócił w złym bardzo humorze, gdyż 
do dzika na bliską metę spudłował, składając winę na nieznaną mu broń z ciężkim 
spustem.
Że względu na bardzo widocznie pogarszający się stan zdrowia ojca Ruciowie 
przenieśli się na stałe mieszkanie do Dereszewicz. Mamusię przetransportowaliśmy 
z pokoju sypialnego do położonej obok kancelarii, aby nie potrzebowała się 
zrywać w nocy na każdy ruch lub odgłos biednego ojca. My zaś bracia 
dyżurowaliśm1 przy ojczulku kolejno w nocy. Jedną noc ja od 22-ej do 2 czyli 4 
godziny, zaś Rucio po mnie od 2-ej do 6-ej, czyli ró 4 godziny. W następną noc 
odwrotnie, Rucio miał pierwszy żur, ja zaś drugi. Zwykle przesiadywałem przy 
drzwiach w salonie srebrnym pod lampą z książką w ręku. Na każde poruszenie ojca 
byłem przy nim. Różne bywały noce. Zdawało się nieraz, że jest znaczne 
polepszenie, gdyż noc przechodziła spokojnie. Czasami jęczał z bólu okropnie, 
zwłaszcza gdy zaczęły mu brzęknąć kończyny.
Zbliżaliśmy się ku pełni księżyca. Po uprzednio wielkich śnieży
cach na dworze z dniem każdym mróz się wzmagał. Co nocy
o parę stopni niżej opadał termometr. Gdy około drugiej w nocy
wracałem do mojej chałupy na spoczynek, lub wstawszy o tej po
rze przechodziłem do domu rodzicielskiego, by przejąć od Rucia
dyżur przy ojcu, mróz niesamowicie od razu chwytał za uszy,
a śnieg pod nogami skrzypiał okropnie. Gdy siedziało się w cisz)'
nocnej przy lampie, często rozlegał się jak by głuchy, krótki strzał-
To od mrozu silnego pękało drzewo w ścianach domu. Mróz by'
siarczysty, lecz przynajmniej bez wiatru, toteż w pokojach tetnpe
ratura była zupełnie znośna.	.
Im dłużej trwały nasze dyżury, tym bardziej chory potrzebo^ naszej pomocy, by mu 
poprawić poduszki, by go ułożyć na boi* lub go podnieść do pozycji siedzącej. 
Był oczywiście na przepis
2 Józef Pawiński (1851-1925), internista, ordynator szpitala Św. Ducha, 
członkiem wielu towarzystw naukowych w kraju i za granicą.
j dietetycznej kuchni: czasami miewał niezły apetyt i wówczas '!Jpowiadał swoje 
życzenia co do zmiany zwykłego menu.
W dniu 29 stycznia, gdy chory był już po swoim obiadowym rosołku, służba zaś 
zawiadomiła nas, że obiad jest już podany, oj-ulek, który leżał z głowa do okna, 
odezwał się do nas: "Idźcie na obiad, synkowie, przełóżcie mnie na drugą stronę, 
chcę popatrzeć na moja rzekę". Przełożyliśmy poduszki, podjęliśmy ojczulka i 
ułożywszy go, jak tego pragnął, udaliśmy się do jadalnego. Zaledwie zdążyliśmy 
spożyć zupę, słyszymy z sypialnego donośny krzyk. Zrywamy się od stołu, 
biegniemy do sypialni. Ojczulek już nie żył. Pragnął ostatni raz spojrzeć na 
rzekę. Spojrzał, pożegnał swoją ukochaną Prypeć i oddał Bogu swoja dobra duszę. 
Był to dzień 29 stycznia 1911 roku.
W czasie tej trwającej przez prawie miesiąc obłożnej choroby odwiedzał go 
dwukrotnie ksiądz Suchwałko. Bardzo długo spowiadał się ojczulek z całego 
swojego życia i w wielkim skupieniu przyjął ostatnie Sakramenta Święte. Pomimo 
tak silnych boli codziennie w czasie choroby odmawiał zwykłe swoje pacierze.
Mówił mnie później ksiądz Suchwałko, że podziwu godną była jego ostatnia 
spowiedź, jak silny wzbudzał w sobie żal za grzechy i z rozpromienioną twarzą 
przyjął Komunię św.
O zgonie ojca zawiadomiliśmy telegraficznie najbliższą rodzinę oraz przyjaciół, 
sąsiadów i współpowietników. Stolarze miejscowi, ze stelmachem Stanisławem na 
czele, stanęli do zbudowania trumny z desek dębowych, które ojczulek od wielu 
lat przed śmiercią był już przygotował na swoje pośmiertne mieszkanie. Dopytywał 
się nieraz starego pisarza Pileckiego, czy aby na strychu w spichrzu pałacowym 
jego własne deski znajdują się w całości. Matusiowi i synom poruczył 
dopilnowanie, aby z przygotowanych przez niego desek dębowych była zbita trumna 
dla niego. Półtora dnia trwała praca nad trumną. Precyzyjnie została wykończona, 
wypoli-turowana i z przybitym na wieku dużym krzyżem z czarnego dębu. Katafalk 
ustawiliśmy w sypialnym pokoju pod środkowym oknem. Okno zasłonięte czarnym 
materiałem. Wokoło oranżeryjne rośliny, pomiędzy nimi żarzące się świece.
Na dworze mróz trzaskający, termometr wskazywał od szeregu już dni temperaturę 
około 30 stopni. Zmuszeni byliśmy od czasu do czasu otwierać okno w pokoju 
żałoby, toteż przy pierwszym otwarciu wszystkie rośliny zmarzły.
Nazajutrz po zgonie przybyła delegacja Żydów petrykowskich
* głównym rabinem na czele i zwróciła się do nas z wielką prośbą
o zezwolenie odprawienia przez nich modłów przy trumnie zmar-
^8°> tak bardzo zacnego, szlachetnego i przez wszystkich ludzi ko-
nanego Pana Marszałka. Zastanawialiśmy się nad tym, czy uwzglę-
c ich prośbę, czy też wykręcić się sianem. Pomimo kilku gło-w sprzeciwu, 
ostatecznie uwzględniliśmy prośbę żydowską. Po-oni nasze świece, pozapalali 
swoje we własnych świeczni-
366
40. Hieronim Kieniewicz - wspomnienie pośmiertne. Fotografia ze schyłku życia.
kach i bardzo długo przeciągle śpiewali, pomiędzy nimi było bardzo dobrych 
głosów. Oczywiście nikt z nas tym modłom asystował. Po zakończeniu serdecznie 
podziękowaliśmy skiej delegacji za pamięć o Zmarłym.
Wysyłaliśmy do kolei konie na wszystkie pociągi po przyjeżoza jących gości na 
pogrzeb. Do każdych sań trzeba było dołączać płe okrycia: dachy, burki, 
dodatkowe pledy ze względu na
367
hardziej zwiększający się mróz. Przybyli: Wawrzyńcowie, Adamo-ie Zibiowie, 
Klosia, moja teściowa, Henio Grabowski, ciotki Ot-nówa Horwattowa, Wankowiczowa 
i Jeleńska, Stasiowie z Ruda-towa, Witold Oskierka, pani Śniadecka z synem 
Henrykiem, Staś Horwatt z Hołowczyc, Edzio z Narowii, Stasiowie Ordowie, Alek-
ander Lenkiewicz, Ludwik i Stanisław Lewandowscy. Nie wspomi-affl o licznych 
osobach przybyłych samorzutnie z Mozyrza, Petry-kowa, Turowa. Poza tym cała 
nasza liczna administracja: fabryczna, leśna, folwarczna, oraz tłumy drobnych 
pracowników i okolicznych włościan. Z powodu silnego mrozu ksiądz Suchwałko 
odprawił mszę św. w pokoju przy zwłokach, po czym nastąpiła eksporta-cja na 
cmentarz przez bramę wjazdową, trakt do bramy cmentarnej przy naszej kaplicy.
Trumna była niesiona kolejno przez przedstawicieli administracji, pracowników i 
służbę. Nieproszony przybył pop powiatowy ze Śniadynia z chorągwiami i garstka 
ludności tamecznej. Zamierzali iść przed konduktem; ksiądz Suchwałko był temu 
przeciwny, stanowczo nie pozwolił, by duchowieństwo prawosławne znajdowało się 
na terenie cmentarza w czasie odprawiania modlitw pogrzebowych. Szepnąłem więc o 
tym panom z administracji, którzy bardzo zgrabnie utworzyli rodzaj kordonu, 
raczej zaś sztucznego tłoku, tak że procesja prawosławna kroczyła całkiem z tyłu 
za konduktem. Nad mogiłą świętej pamięci naszego ukochanego ojczulka na wiosnę 
stanął bardzo piękny pomnik z białego marmuru, dłuta artysty Syrewicza. Rucio 
całkiem przypadkowo, będąc w Warszawie, dowiedział się, że jest na wystawie do 
sprzedania wymieniony pomnik i bardzo szczęśliwie, że się od razu zdecydował na 
kupno3.
Po powrocie z pogrzebu w salonie czerwonym ustawione były obfite zakąski oraz 
karafeczki ze starką najbardziej ponętną po solidnym wymrożeniu się na 
cmentarzu. Następnie podano obiad. Po południu nastąpiło odwożenie większości 
przyjezdnych na obydwa wieczorne pociągi. Pozostali tylko swoi i kilka osób, 
przeważnie starszych pań.
Nazajutrz mróz bardzo zelżał, natomiast zrobiła się okropna zamieć z wiatrem. 
Nie było widać świata bożego. Teściowa moja pomimo naszych próśb i nalegań, a to 
ze względu na straszną pogodę, nie dała się zatrzymać. Za swój upór biedna mama 
bardzo jednak odpokutowała. Po wczesnym obiedzie Jacek zajechał sankami Przed 
ganek. Okutaliśmy mamę w dachy i futra na nogi. Po paru Jednak godzinach, już o 
zmroku sanie pod ganek podjeżdżają z pokotem z biedną moją teściową w nerwach 
okropnych, strasznie roztrzęsioną. Okazało się, że gdy się jechało w tak silną 
zamieć dro-8? przez las, pomimo zasp jechało się względnie dobrze, gdy jed-ak 
wyjechało się na wielkie pola włościańskie położone przed
Bolesław Syrewicz (1835-1899) już wówczas nie żył. Rzeźba, została nabyta
groblą czerską, droga była całkiem zawiana, miejscami konie brnę ły po brzuchy w 
śniegu. Jacek stracił orientację, zaczął błądzić, k0. łować to w jedną, to w 
drugą stronę, i całkiem zbłądził. Nie był niestety Poleszukiem! Poleszuk na 
Polesiu, w swojej ojczyźnie, nigdy nie zbłądzi. Nosem wywęszy, oczami wypatrzy, 
stopami wyczy. je drogę i nigdy z niej nie zboczy. Najgorzej się orientują 
Wołyniacy nie o wiele lepiej koroniarze. Po parugodzinnym kołowaniu zupełnie 
wyjątkowym trafem wjechał Jacek na drogę prowadzącą z Dereszewicz do Bryniewa. 
Do domu mieli jeszcze około sześciu kilometrów. Konie były mocno wymęczone, 
droga kopna, szczęściem prawie cały czas ciągnąca się przez las, jechało się 
stępa.
Biedną mamę uspokoiliśmy, ułożyliśmy do łóżeczka, nakryliśmy i odrobinę 
gderaliśmy za upór. Zapowiedziała jednak nazajutrz swój wyjazd do Kopcewicz 
zaraz po rannym śniadaniu, dzień bo wiem cały ma zamiar spędzić u pp. 
Ulatowskich w oczekiwaniu na pociąg. Dla spokoju jej nerwów towarzyszyłem mamie 
w drodze do Kopcewicz. Ostatni to był pobyt mojej teściowej u nas w Derę 
szewiczach. Po tak śnieżnej zimie rozpoczęły się nader wcześnie roztopy i 
właściwie nastąpił koniec zimy. Grube lody popękaj i spłynęły. Wcześnie 
rozpoczęła się żegluga na Prypeci, a z nią rów nież wiosna.
Zaczęliśmy po nie wiem już który raz niepokoić się o Herutka Zaczął bowiem 
narzekać na coraz większe bóle w stopach, na prze mian to w jednej, to w drugiej 
nodze. Pierwotnie nie zwracaliśmy na to wielkiej uwagi, sądząc, że chłopiec 
przesadza, że uwierają go długie buty przez miejscowego szewca uszyte. Buty 
poszły w kąt bóle jednak chwilami się zmniejszały, aby po pewnym czasie się 
odnowić. Przypuszczaliśmy, że chłopak przy skakaniu lub forsownym bieganiu 
naciągnął ścięgna. Miejscowi eskulapi przepisali ma-ście do wcierania. Zdarzały 
się dnie spokojne bez bólu, inne zaś znowu, kiedy chłopak ledwie mógł stąpać. 
Miewał przy tym nieznacznie podniesioną temperaturę. Oczekiwaliśmy rozpoczęcia 
se zonu toków głuszcowych i w związku z tym przyjazdu Stankiewi-cza. Jako 
specjalista chirurg, i to bardzo wzięty w Warszawie, na czelny lekarz Szpitala 
Ewangelickiego, niewątpliwie będzie wie dział, jak przykrócić te bóle. Niestety 
i Stankiewicz zlekceważył tę sprawę, przepisał nowe nacieranie. Każdy nowy 
środek na razie sprawiał, że bóle nawet na czas dłuższy uspokajały się omal 
całko wicie, by się odnowić z większą jeszcze siłą. Chłopiec stawał si? nerwowy. 
Pan Małek rozpaczał, że obecny jego stan odbija się fla naukach.
Ja osobiście większą część dni w tygodniu spędzałem poza d° mem. Po śmierci ojca 
przybyło mi dużo więcej zajęć. WszystB sprawy rektyfikacji i gospodarstwa 
ojcowskiego w Deresze*" czach, Paulinowie i Sudziborze zabierały sporo czasu. 
Toteż o domaganiach Herutka dochodziły mnie dopiero wieczorami . gdy wracałem do 
domu. Cały ciężar niepokoju i trosk o Her11
y absolutnej bezradności spadał na barki Maduszki. Zaczynaliśmy myślec o 
ewentualnej potrzebie wywiezienia chłopca do jakichś wód na kurację, ponowny 
jednak stan mojej Pani na razie tawał na przeszkodzie wszelkim wyjazdom. Trzeba 
więc było czekać cierpliwie.
Ze śmiercią ojczulka wynikły sprawy spadkowe. Urzędowe ^prowadzenie we władanie 
spadkobierców. Toteż jeszcze trud- 369 no mi byl° oddalać się na czas dłuższy z 
domu. Dojeżdżać musiałem kilkakrotnie z Kuciem do Mińska dla konferencji z 
naszym prawnikiem Witkiewiczem. O ostatniej woli naszego ojca, dotyczącej 
majątku, wiedzieliśmy od niego słownie. Na piśmie nie pozostawił żadnego 
zlecenia. Mateczka nasza finansowo była przez ojczulka całkowicie zabezpieczona. 
Złożony bowiem był na imię matki w Ziemskim Banku Wileńskim duży portfel akcji 
oraz listów zastawnych wymienionego banku, od których dywidenda bardzo obficie 
zabezpieczała zapotrzebowania życiowe naszej mateczki.
Poza tym matka posiadała dożywocie na starym domu w De- .f. reszewiczach, my zaś 
synowie mieliśmy obowiązek dostarczania wszelkich płodów i produktów na 
utrzymanie mamy, dworu i całej służby. Siostry nasze przed zamążpójściem zostały 
przez ojczulka całkowicie wyposażone. Ze względu jednak na pomyślny stan naszych 
interesów, po porozumieniu się z Zosią i Wawrzyńcem, postanowiliśmy dopełnić 
posagi sióstr sumą po 30 000 rubli każdej w terminie rocznym. Stosując się do 
ustnej woli ojca, my bracia postanowiliśmy nie przeprowadzać między sobą 
działów, a wszystkie dobra łącznie z fabrykami urzędowo przepisać na imiona nas 
obydwóch i nadal wszystkie interesa prowadzić jak do chwili obecnej w całkowitej 
zgodzie. Jedynie, jak było dotąd, osobiście ja się nie wtrącałem do gospodarstwa 
rolnego bryniowskiego z folwarkiem, jak również Rucio nie mieszał się do 
gospodarstwa łopczańskiego z folwarkiem. Folwark dereszewic-ki i paulinowski 
przejmuję całkowicie na siebie z warunkiem utrzymywania mamy i całej jej dworni. 
Folwark zaś Sudzibor przechodził do naszego wspólnego zarządu, a to ze względu 
na dawny nasz projekt zrobienia w tym folwarku pewnych inwestycji przez 
założenie na wielką skalę gospodarstwa mlecznego z wyrobem masła na eksport.
Zajęć i rozjazdów oraz wspólnych konferencji mieliśmy sporo. Na rozrywki 
myśliwskie brakło czasu. Stankiewicz przyjeżdżał na Polowanie letnie, rozjeżdżał 
jednak zwykle sam w towarzystwie Moroza. Ruciowi chodziło o możliwie szybkie 
załatwienie wszyst-^ch spraw spadkowych, gdyż oboje projektowali wyjechać na je-
Sleni do Wiesbadenu na kurację potrzebną Ruciowi ze względu na C2?ste ataki 
ischiasowe. Z Wiesbadenu poza tym projektowali jesz-C2e dojechać do Paryża dla 
przeprowadzenia przez Lelę pewnych ^biegów u lekarzy paryskich. Ponieważ stan 
nóg Herutka nie po-
24	...
"~~ A- Kieniewicz, Nad Prypecią...
lepsza! się, Stankiewicz poradził, bym pokazał Herusia profesorów
Brudzińskiemu, znanemu pediatrze warszawskiemu4.	'
Zabrałem więc chłopca ku jego wielkiej radości i powiozW
go sam do Warszawy. Brudziński również właściwie nic nie 23,.
dził. Orzekł, że jest to rodzaj artretyzmu. Przepisał jakieś kapiei
nóg i wcieranie maści w miejscach bolących, a gdy go zapytałem
570 czy na przykład Wiesbaden, do którego na jesieni jedzie mój brat
mógłby małemu pomóc, odrzekł: "No, tak naturalnie, kąpiele wies'
badeńskie niewątpliwie mogą być na jego artretyzmy skuteczne"
Ucieszyłem się z tej odpowiedzi. Rucio i poczciwa Lela, wyczuwa^
jąć nasze zmartwienie i kłopoty z Herusiem, samorzutnie zaofiaro-
wali się zabrać Herutka pod opieką Małka ze sobą do Wiesbadetiu
pozostawiając sobie główny nadzór nad dzieckiem. '
Po raz pierwszy przejechawszy się z Herutkiem żółtymi tram
wajami elektrycznymi po wszystkich omal liniach miasta i nakarmi-
wszy go czekoladą i ciastkami Lourse'a, po dwóch dniach pobytu
powróciłem do domu.
Ruciowie w swej poczciwości potwierdzili swoją propozycję zabrania Herutka do 
Wiesbadenu.
Zbliżał się ponowny termin rozwiązania mojej Pani, a więc sprowadzenie 
Łukawskiej i dr Maczewskiego. 18 sierpnia 19H roku przychodzi szczęśliwie na 
świat tęgi, duży, zdrowy chłopak. Jakkolwiek tym razem pragnąłem bardzo 
córeczki, zawsze wielki miewałem sentyment do małych dziewczynek, jednak rad 
byłem bardzo, że tak prędko, bez komplikacji urodził się bączek z czarną, gęstą 
czuprynką. Doskonałą też dostał karmicielkę, Jadwigę, przystojną i bardzo 
poczciwą Ślązaczkę. Wszystko by się w naszej rodzinie dobrze i szczęśliwie 
działo, gdyby nie ten stały niepokój i zmartwienie z nogami biednego Herutka. 
Raptem w połowie września nowa bieda.
Heruś zapada na odrę. Obawa o tamte dzieciaki, a zwłaszcza o beniaminka małego. 
Przenosimy trzech najmłodszych z mamk} i boną do starego domu. Wymienione 
bractwo zostaje ulokowane w trzech gościnnych parterowych pokojach na Lelówce, 
pod zwierzchnią opieką mojej matusi. Mad z Juste pozostają dla dozo rowania 
Herutka. Maduszka noce przy nim spędza, a panna Juste dogląda go w ciągu dnia. 
Szczęśliwie przynajmniej, że odrą ]$' w lekkiej formie. Ponieważ chłopaczek 
leży, nie możemy sobie zdać sprawy, jaki przy odrze jest stan jego chorych nóg, 
zwykle bóle odczuwały się przy stąpaniu. W trakcie tej choroby przyjechał do nas 
w odwiedziny Henio, który był proszony na ojca chrzes' nego.
. Lela w swej poczciwości wyraziła sama ochotę być
chrzestną naszego małego. Pragnęła jednak, by mały nasz
4 Józef Brudziński (1874 - 1917) był też znanym działaczem społeczni w 1915 r. 
został pierwszym rektorem odrodzonego Uniwersytetu Warszawski"
zni*
Henr)'
na drugie jej własne imię - Adela. Ksiądz Suchwałko był otfzy z tej racjj w 
kłopocie, jednak po długich śmiechach i targach n'eC-edzy proboszczem i Lela 
chłopak nasz otrzymał na chrzcie ?Ol^rnie Henryk Adela. Mada w obawie, aby nie 
nanieść zarazków H^eciakom, nie była obecną przy chrzcinach małego.
Wielką niespodziankę zrobiła nam młoda para Krzyżanowskich, • żdżając do nas na 
parodniowy pobyt w swoim tournee poślub-Z^ch wizyt rodzinnych. Miła i tak urocza 
nasza Nusia poślubiła znanie od niej starszego i właściwie bardzo fizycznie 
nieurodziwego Fdmunda Krzyżanowskiego. W czasie swego pobytu dokonali oni dieć 
dzieciaków w różnych pozach oraz widoków dereszewickie-2o dworu i widoki 
Prypeci. Obiecywaliśmy im odwiedzać ich za każdym naszym pobytem w Warszawie.
W drugiej połowie października Ruciowie wyjeżdżają do Wiesbadenu i tak bardzo 
poczciwie zabierają ze sobą Herutka z jego mentorem, panem Małkiem. Liczyliśmy, 
że po odbyciu miesięcznej kuracji Ruciowie wyjadą do Paryża, Małek zaś będzie 
mógł już zdrowego chłopca odwieźć do domu.
Niestety, stało się całkiem inaczej. Po pierwszych paru kąpielach nastąpiło 
bardzo silne pogorszenie z nogami Herusia. Doktor Błociszewski, Polak z 
Poznania, który na sezon kąpielowy przenosił się co roku do Wiesbadenu, 
początkowo był przepisał Herusiowi kąpiele, okazały się jednak wyraźnie 
szkodliwe; rozpoczął więc inną stosować kurację. Bardzo był miły staruszek, 
przyjaźnił się dawniej z śp. Arturem Horwattem, toteż zainteresował się 
Herutkiem i prawie codziennie go nawiedzał. Gdy zbliżał się koniec kuracji 
Rucia, otrzymaliśmy od nich listy, w których donosili o złym stanie zdrowia 
Herusia oraz że Błociszewski nie radzi, by mógł wracać do kraju, toteż niezbędny 
byłby przyjazd Mady do Wiesbadenu.
Pojechała więc moja Maduszka po raz pierwszy w życiu sama za granicę. Nie mogłem 
jej towarzyszyć, musiałem pozostać w domu ze względu na różne ważne sprawy i 
interesy w nieobecności Rucia. Codziennie jednak pisywaliśmy wzajemnie do 
siebie. Po wyjeździe Mady rozstałem się z panną Juste, która od pewnego czasu 
rozchorowała się na cierpienia żołądkowe, wymagające specjalnej kuracji. Na 
razie wobec wyjazdu Herusia nie była nam potrzebna. Żal mi jej było, gdyż 
doskonale umiała się opiekować i prowadzić chłopca.
. Moje Biedactwo bardzo ciężkie przechodziło chwile trwogi
1 niepokoju. Dziwaczna była ta choroba Herusia. Wzmagające się
w nogach bóle z obrzękiem, wzrost wysokiej temperatury, i to
u ^ nieraz silne, że przy dotknięciu się kołdry lub łóżka bieda-
^2eK już krzyczał i jęczał. Błociszewski zawezwał do narady dokto-
a 2 Moguncji. Zaczęli dawać jakieś środki do wewnątrz, przepisali
cisłą dietę. Moja biedna Maduszka rozpaczliwe przesyłała listy.
j. )e(inym z nich bardzo ostrożnie opisała wyrok odbytego konsy-
m- Poczciwy Błociszewki sam rozpaczał, że osobiście i do spółki
ze swym kolega z Moguncji nie mogą biedzie zaradzić, postanowi zwołać konsylium, 
na które zaproponował wezwanie europejski' sławy doktora Czernego5 ze 
Strasburga, specjalisty chorób dziecje cych. Jeśli on złu nie zaradzi, to już 
chyba nikt", orzekł Błocisz^ ki. Przybył Czerny, rozpytał o szczegóły, trafił na 
jeden z gorszy^ momentów. Orzekł, że jest to bardzo długotrwała infekcja, 
zatruCj 372 całego organizmu, że należy zaniechać dawania wszelkich środk<W do 
wewnątrz. Natomiast leczyć wyłącznie dietą, i to bardzo sjp przetrzymywać tej 
diety. Gdy jest stan zły z bólami, obrzękiem HQ" i z wielkim zaczerwienieniem 
kostek u stóp przy wysokiej ternpe raturze, żywić chorego wyłącznie mlekiem, w 
miarę zmniejszania się temperatury przejść na kaszki na mleku, następnie, gdy 
jeszcze temperatura spadnie i bóle ustąpią, dawać jarzynki, przy następ. nym 
etapie zaryzykować można skrzydełko gotowanego gołębia Jeśli organizm przez 
kilka dni zniesie pożywienie mięsa gołębiego gotowanego, można spróbować 
przejście do mięsa gołębia pieczo nego. Gdyby organizm nie zniósł ostatnich prób 
z mięsem gołębim i bóle z temperaturą powracały raptownie, należy momentalnie po 
wrócić do diety wyłącznie mlecznej i ponownie stosować ją systematycznie od 
początku. Gdyby nadeszła chwila, że organizm zacznie przez kilka dni znosić 
mięso pieczonego gołębia, można spróbować dawać mięso gotowanego kurczęcia, 
następnie przejść do pieczonego kurczęcia, a jeśli się próba nie uda, to należy 
wrócić znowu wyłącznie do mleka. Robić należy częste tygodniowe analizy na 
białko. Poza tym nie dawać żadnych lekarstw. A gdy się chłopiec po ścisłym 
przeprowadzeniu kilkakrotnej tej kuracji nieco wzmocni, a będzie się zbliżała 
wiosna, Czerny radzi, by wywieźć chłopca na południe na francuską Riwierę. Takie 
Juan les Pins dobra miejscowość, cicha, spokojna, stworzona dla dzieci.
Swoim spokojem, powagą, bezwarunkowym odrzuceniem wszelkich leków wzbudził 
wielkie u Maduszki zaufanie. Toteż bar dzo ściśle przetrzymywała się wskazówek 
Czernego. Biedna moja Maduszka, tyle miała zmartwień i kłopotów, z Małka bowiem 
nie było wielkiej pomocy, żaliła się bardzo w swoich listach do mnie, donosząc 
często o stanie zdrowia i przebiegu kuracji. Gdy więc tył ko doczekałem się 
powrotu Ruciów z Paryża na święta i przekażą łem Ruciowi w ciągu kilku dni 
wszystkie sprawy i interesy, wyie' chałem bez zatrzymywania się bezpośrednio do 
Wiesbadenu, do którego przybyłem z rana w dzień Nowego Roku 1912.
Cały miesiąc styczeń przesiedzieliśmy w Wiesbadenie. Skorzy stałem wówczas z 
wolnego czasu i chodziłem do podobno genjf sza amerykańskiego, świetnego 
dentysty, który doprowadził o wielkiego porządku moje uzębienie, pokrywszy kilka 
zębów k°f
5 Adalbert Czerny (1863-1914), Czech z pochodzenia; do roku dał i praktykował we 
Wrocławiu, stad mógł być znany poznaniakowi skiemu.
mi ze złota. Co prawda bardzo drogo przyjemność ta kosztowała.
H niego też Rucio się leczył. W wiele lat później, gdy w Warszawie
porządkowałem wspaniale u dentysty Kozłowskiego moja jamę
stna wielką ilością złota, nasłuchałem się wiele o tej tak okropnej,
U nornej robocie dentysty z Wiesbadenu - Postęp idzie z czasem.
Z Herutkiem nadal różnie bywało. Znaczne polepszenie, aż do
pożycia pieczonego kurczęcia i powrót do ścisłej diety. Błoci- 373
ki poza infekcja twierdził, że nerki są nie w porządku i ciągłe
robione z tej racji analizy. Herutek już sam był tak przejęty
chorobą, że gdy się zbliżano do niego z termometrem, puls
momentalnie stawał się szybszy, a w związku z tym termometr
o parę kresek się podnosił.	,
Nudziarstwo w Wiesbadenie było wielkie. Pogoda stale dżdżysta. Do dalszych 
spacerów nie miało się ochoty. W pierwszych dniach lutego Błociszewki 
zadecydował, że wobec lepszego stanu zdrowia Herusia, należy skorzystać z 
dobrego momentu i natychmiast wyruszyć w drogę, stosownie do wskazówek Czernego, 
do Juan les Pins. Z wielkim zadowoleniem w pośpiechu spakowaliśmy się, udaliśmy 
się z pożegnalną wizytą do Błociszewskiego, by mu bardzo serdecznie podziękować 
za jego troskliwość nad Herutkiem i w czteroosobowym przedziale sypialnego 
wagonu, pociągiem pośpiesznym idącym do Cannes, dojechaliśmy do nowej przystani. 
Czy będzie dla Herutka zbawienną?
Zatrzymaliśmy się w Grand-Hotel des Pins, położonym nad zatoką Golfe de Lyon, 
gdzie lądował Napoleon z wyspy Elby. Z okien i balkonu naszego trzypokojowego 
mieszkania na pierwszym piętrze roztaczał się przepiękny widok na całą zatokę. 
Na prawo od hotelu było kasyno gry (koniki, ruletka), po zadomowieniu się prawie 
co dzień uczęszczane przez pana Małka, powracającego przeważnie do domu w 
minorowym nastroju.
W dnie świąteczne odbywały się w kasynie zabawy taneczne. My osobiście nie 
uczęszczaliśmy do tego lokalu. Na lewo od hotelu, nieco dalej od morza, wśród 
gaiku pinii był kościół cały obrośnięty do samej góry przecudnymi różami, które 
w marcu były w pełnym kwiecie. Przed hotelem mieliśmy wcale obszerny ogródek z 
rosnącymi palmami. W pobliżu okien hotelowej sali jadalnej ""osła stara wysoka 
mimoza w pełnym kwiecie i odurzającym zapachu.
Wkrótce po nas zjechała do Juan ciotka Helena Wańkowiczowa z siostrzenicą swoją 
Jadwigą Mikuliczówną. Zajęły pokój w pobliżu naszych. Zjechała po odbytej 
kuracji na wypoczynek. Kaprysiła
okropnie. Ze wszystkiego była niezadowolona. Stół hotelowy jej
nie dogadzał. Najbardziej narzekała na zapachy, a przede wszystkim
na kwitnącą pod oknami mimozę. Zdaje się, że wkrótce obrzydła
służbie hotelowej, a zwłaszcza restauracyjnej. Najmniejszy zapach kuchenny w 
restauracji doprowadzał ją prawie do szału. W czasie
każdego omal obiadu przenosiła się z jednego końca sali na drugi.
Ostatecznie pod koniec pobytu jadała już z tyłu w jadalni służbo-we j, gdzie 
zapachy rzekomo były mniej przykre, gdyż kwiatów b sko nie było.
Powietrze morskie i ciepło południowe zaczęło dobrze wpły. wać na stan zdrowia 
Herutka. Daleko jednak było do wyzdrowie. nią. W każdym razie nawroty bólów w 
nogach i skoki temperatury zdarzały się rzadziej. Stosowaliśmy jednak nadal 
przepisany przez Czernego sposób odżywiania chłopca. Dnie spędzał przeważnie na 
balkonie v? pozycji leżącej na leżaku. Zabawiał się widokiem przepływających 
statków większych i mniejszych, a często bardzo w dali wielkich olbrzymów 
transatlantyckich. Często w samej zatoce zarzucały kotwice olbrzymy wojenne. 
Pewnego dnia przybyJa z wizyta do Francji liczna w jednostki flota angielska. 
Uszeregowane były okręty jeden obok drugiego na oko jakby co do metra 
odległości. Wieczorem cudowny był widok, gdy cała flota od góry do dołu bogato 
była iluminowana.
Herutek godzinami, trzymając ręce z trzema środkowymi palcami zgiętymi, a dwoma 
bocznymi podniesionymi do góry, bav/ił się we flotę wojenną. Zgięta ręka 
przedstawiała jednostkę morską, dwa zaś palce podniesione do góry miały 
przedstawiać kominy. Kursowały te jego okręty w różne strony, spotykały się przy 
przeraźliwym gwizdaniu; płynęły zawsze wydając z siebie odgłosy podobne do: czy, 
czy, czy, itd. Dochodziło już to nie raz do idiotyzmu, a jednak cieszyliśmy się, 
że w każdym razie znaczny jest już u chłopca postęp ku lepszemu. Małek zaczynał 
powracać do przerwanych od dawna lekcy jęk.
Próbował już stawać na nogi, z tym jednak szło jeszcze słabo. Wobec względnego 
polepszenia stanu jego zdrowia mogliśmy nieco się z domu oddalać. Zwiedziliśmy 
niedaleko w Antibes przepiękna willę "Elenrock" cudnie położona na skałach, 
spiętrzonych nad morzem. Cała willa z przyległościami tonęła w morzu przecudnego 
kwiecia. Jeździliśmy koleją do Cannes, miejscowości bodaj najładniej ze 
wszystkich położonej. Bardzo piękne miasto z bogatymi wystawami sklepowymi. 
Cannes, ulubiona miejscowość przeróżnych głów koronowanych, a zwłaszcza dworu 
rosyjskiego. Na podwieczorki zachodziliśmy do Cafe Rumpelmeier, bodaj najlepszej 
i naj-szykowniejszej kawiarni świata. Każden gość był obsługiwany przez bardzo 
przystojne młode niewiasty, które na bardzo bogaty"1 porcelanowym serwisie 
podawały herbatę, kawę lub czekolad? z toastami1 i wybornymi ciastami. Takiej 
wybornej bardzo mocnej herbaty z kropla śmietanki nigdzie nigdy nie piliśmy.
Dzień jeden spędziliśmy w Nicei; duże miasto, stolica tanie02' nego kraju. 
Trafiliśmy wówczas na zabawy karnawałowe i batail>e de fleurs. Warte były 
widzenia wozy wystawnie przybrane w0' brzymie ilości kwiecia, z których panny i 
panowie w odpowiedni0 przeróżnych kostiumach przy spotykaniu się wozów 
obrzucalislL
1 Toastami - grzankami (ang.).
uje wzajemnie kwiatami. Najpiękniej udekorowane wozy otrzymywały nagrody. Sławną 
była Nicea z najlepszej na świecie bouiłlaba-isse, czyli potrawy w rodzaju 
bardzo gęstej zupy, do której dochodziły wszelkiego rodzaju najlepsze kawałki 
ryb i homarów, śmieta-na, wielka obfitość czosnku i wszelkich korzeni. Ze 
względu na czósnek ja tej potrawy nie próbowałem, sądzę jednak, że gdyby nie 
wymieniony dodatek mogłoby to danie być smakowite. W mojej nieobecności moja 
Pani delektowała się wymieniona potrawą.
Byliśmy też pewnego dnia w Monte Carlo, mieście najbardziej uczęszczanym, a to 
ze względu na dom gry, w którym codziennie tysiące ludzi grywało w przeróżne gry 
hazardowe i miliony sztuk złota w ciągu jednej nocy przechodziły z jednych rąk 
do drugich, najwięcej zaś zgarnianych było przez krupierów do kasy domu gry. 
jakże często w ciągu jednej nocy namiętni gracze przegrywali całe swoje mienie i 
z ludzi bardzo majętnych stawali się nędzarzami. Bardzo też często bywały 
wypadki kończące się samobójstwem z rozpaczy.
Żeby zdać sobie sprawę, jak rzeczywiście wygląda taki dom gry, znany nam z 
opowiadań bywalców lub też z powieściowych opisów, zaszliśmy do kasyna, 
obejrzeliśmy przepiękne wnętrze budynku, takiego jednak doznaliśmy wstrętu i 
obrzydzenia do tej tysiącznej publiczności, oblegającej w szeregu sal dziesiątki 
stołów, która z zapartym oddechem, spocona, ze wzrokiem wlepionym w toczącą się 
kulę, wyczekiwała momentu jej zatrzymania. Czy jesteś wygrany? Ile? Niestety 
przegrałeś!!
W pośpiechu opuściliśmy tę wstrętną jaskinię. A jednak bardzo wielu naszych 
znajomych zapytywało nas, gdy wróciliśmy z Riwiery, ile wygraliśmy, czy też 
przegraliśmy w Monte Carlo. Jakże się ludziska dziwili i ramionami wzruszali 
dowiedziawszy się, że nie postawiliśmy do gry ani jednej najmniejszej stawki.
W Monte Carlo spotkaliśmy się z moją mamą, która z Klosią, Dziunią, małą Teklą 
oraz panną służącą mojej mamy, Stefanią, od paru dni tu zamieszkały. 
Wiedzieliśmy dawno o projekcie ich wyjazdu do Włoch, nie przypuszczaliśmy, że po 
drodze zajadą na Riwierę francuską. Biedna Dziunieczka. Wiadome już było, że 
pożycie małżeńskie Zibiów się rozkleja. Że on zadurzył się w bonie swojej 
córeczki. Wkrótce po śmierci mojego ojca, na którego pogrzebie po raz ostatni 
był w Dereszewiczach, opuścił Leonpol i wyjechał ze swoją kochanką w nieznanym 
na razie kierunku. Dziunią Jednak, w porozumieniu z teściem swoim, panem 
Stanisławem Ło-Pacińskim, który zresztą był bardzo oburzony na syna, postanowiła 
nadal pozostawać w Leonpolu.
. Przypominam sobie, że z naszymi paniami spożyliśmy obiad 1 ^Pędziliśmy całe 
popołudnie, pogwarzając w parku w cieniu wyniosłych palm. Irytowałem się na 
małą, pięcioletnią Teklunię, która ardzo niegrzecznie się zachowywała, nie 
słuchała ani matki, ani też at)ki, tak że raz zmuszony byłem w pewnej chwili 
interweniować.
Klosia z Dziunią zamierzały zaraz wyjechać na parę tygodni do Paryża, moja zaś 
mama na ten czas projektowała przenieść się z Tekletką i panna Stefania do nas 
do Juan les Pins. Po powrocie zaś Kłosi i Dziunl z Paryża nasze panie zamierzały 
jechać do Rży. mu, zatrzymując się po drodze w Mediolanie, Florencji i może też 
w innych miastach.
376	Mama bardzo ucieszyła się z wiadomości o pobycie z nami cio-
tki Wańkowiczowej. Obie starsze panie całe popołudnia spędzały
codziennie w ogródku hotelowym pod palmami na pogwarce
i przeróżnych ploteczkach. Biedna Stefania tylko miała udrękę przy
dozorowaniu bardzo niesfornej Tekluni, o którą mateczka moja sta
le drżała i obawiała się, że Tekla wpadnie do morza!! Mała zaś urny-
ślnie wymykała się, gdy tylko mogła, właśnie w stronę morza.
Nie doczekawszy powrotu pań z Paryża, po około trzech tygodniach spędzonych na 
Riwierze, pożegnałem moje najdroższe istoty, uspokojony co do lepszego stanu 
zdrowia Herutka, wyruszyłem do domu. Zatrzymałem się tylko na pół dnia w 
Wenecji, by przesiąść w Udine w nocy na pociąg kurierski zdążający do Warszawy.
Zatrzymałem się w Warszawie na parę dni w celu wyszukania odpowiedniej 
wychowawczyni do starszych chłopców, Stefana i Kazia. Za pośrednictwem biura 
warszawskiego zaangażowałem pannę Annę Bem, która okazała się prawdziwą perłą.
W Dereszewiczach Stary Dom zamknięty na wszystkie spusty. Trójka moich tęgich 
syneczków, dziękować Bogu zdrowa i w dobrej kondycji. Opiekujący się nimi 
babiniec uszczęśliwiony z mojego powrotu. Wszelka odpowiedzialność z tą chwilą 
odpada.
O wiele teraz częściej niż dawniej bywałem w Bryniewie, pustka w domu, gdy dusza 
i serce daleko, dawała się bardzo we znaki. Wstawałem dużo wcześniej niż 
dawniej. Siedząc przy biurku na szklanką mocnej herbaty kreśliłem codziennie 
długie foliały Ą mojej Jedynej, a potem po śniadaniu na bryczkę i do pracy, 
kiert jąć się na północ lub wschód, na razie zaś dosyć często na połu| nie - do 
Sudzibora, gdzie, jak to już uprzednio wspominałem, Ą łożyliśmy dużą mleczarnię.
Zgromadziliśmy tam krowy ze wszystkich folwarków. Stanę! w Sudziborze około stu 
krów w wybudowanym uprzednio na u cel budynku. Sprowadziliśmy z Warszawy 
specjalistę nileczar| centryfugę większego typu, duży zapas beczek bukowych do 
składania masła, które produkowaliśmy na eksport do Kijowa. Dwa razy w tygodniu 
wysyłaliśmy towar statkiem osobowym, w zimie zaś koleją. Sudzibor bardzo się 
nadawał do trzymania większej ilości bydła. Gleba była dużo lepsza niż na lewym 
brzegu Prypecl> poza tym rozległa powierzchnia łąk, których lewy brzeg był 
pozbawiony. Toteż krówki doskonale się tam czuły, bardzo szybko na' brały nie 
tylko tuszy, lecz zawdzięczając umiejętnemu kierowW^' twu w sposobie 
intensywnego odżywiania ilość mleka znaczni wzrosła, a tym samym stopniowo 
zwiększał się eksport
interesowała mnie bardzo nowa placówka pracy, będąca na Polesiu rzadkością.
Opiszę na tym miejscu, jaka tragedia spotkała mleczarnię w parę lat po jej 
założeniu, i to w pierwszy dzień Świat Wielkiejno-cy, które w danym roku wypadły 
dość późno. Dzień był słoneczny
1 ciepły- Sawicki, ekonom sudziborski, dostał urlop na święta i wyjechał do 
swojej rodziny. Na gospodarstwie pozostał mleczarz.
2 rana, jak zwykle po wydojeniu krów, pomimo święta wypędzono jyowy na pastwisko 
dosyć wilgotne, na niektórych miejscach było jeszcze sporo nawet wody. Gdy około 
południa słońce przygrzało, zaczęły się wyrajać i podnosić z wody roje 
drobniutkich meszek, jeśli mówię "roje", to oznacza miliardy miliardów.
Roje tych meszek obsiadły pasące się krowy, a co gorzej przedostawały się do ich 
chrap, a stamtąd do płuc; krowy zaczęły się dusić, kładły się, ryczały. Dozorcy 
stada, jedni pognali bydło do obory, inni pobiegli do mleczarza po lód dla 
ratowania duszących się krów. Jako ludzie miejscowi powinni byli wiedzieć, że w 
czasie wylęgania się meszek w danym kraju nie należy wypuszczać bydła na trawę, 
zwłaszcza na gruntach mocno wilgotnych. Mleczarz, jako koroniarz, po raz 
pierwszy w życiu spędzający wiosnę na Polesiu, mógł nie wiedzieć o możliwościach 
podobnej klęski. Gdyby był Sawicki na miejscu, z pewnością by do tej klęski nie 
doszło. Padło tego dnia dwadzieścia kilka i to bodaj najlepszych krów, 
następnego dnia jeszcze sztuk parę. Gdyby nie prędki ratunek i okłady z lodu na 
chrapy, straty byłyby jeszcze większe.
O wymienionej tragedii dowiedziałem się dopiero drugiego dnia po południu. Nie 
mógł się bowiem mleczarz dodzwonić do mnie, ponieważ przewód telefoniczny przez 
rzekę był przerwany. Przyjechał więc dopiero w dniu następnym z osobistym 
raportem. Zwłoka ta była bez znaczenia, gdyż nic bym nie pomógł, gdybym wówczas 
nawet był w Sudziborze na miejscu.
Rozpoczęte przez nas inwestycje osuszenia wielkich połaci błot zarzecznych i 
zamienienia ich na piękne użytki z trawami wyższych gatunków jeszcze w tym roku 
klęski nie były doszły do rejonu Sudzibora. Czy jednak wówczas byłoby 
bezpiecznie wypuszczać bydło na pastwiska w wiadomym okresie wiosny, to 
pozostaje dla mnie wielkim znakiem zapytania.
Sezon polowań głuszcowych jak wszystkie poprzednie minął dla mnie przyjemnie. 
Tak bardzo kocham tę przecudną wiosnę poleską, te ranki o brzasku spędzane w 
lesie i budzące się w nim życie przeróżnego ptactwa, a może jeszcze milsze dla 
mnie zachody słońca ze stopniowym wzrostem ciemności i wolnym zacichaniem gwaru 
ptasiego w ciszę zupełną. Rzeczywistość minęła! Pozostały wspomnienia!
W pierwszej połowie maja, po zakończeniu wszystkich najważniejszych robót 
wiosennych w polu, jak również po zamknięciu gorzelni i otrzymaniu należnych 
kwot za dostarczony na rachunek
rządu spirytus, spakowałem manatki do żółtego kufra, pożegnałem krzyżykiem coraz 
milszych moich chłopaczków, ich opiekunkj i domowników i puściłem się w drogę do 
mojej Najdroższej i bje dnego pierworodnego. Powrót mamy z Rzymu miał wkrótce 
nasta pić. Ruciowie poczciwie z racji mojego wyjazdu przedłużyli s\v(t pobyt na 
Polesiu.
Z Warszawy wysłałem telegram do Maduszki z zawiadomię-niem o dniu i godzinie 
przyjazdu do Antibes. Pośpieszny bowiem Warszawa-Cannes nie zatrzymywał się w 
Juan les Pins. Pociąg którym jechałem, był to ostatni w sezonie zimowym idący na 
Rj! wierę francuską. Pomiędzy więc Warszawą i Wiedniem względy była spora ilość 
jadących, natomiast gdyśmy odjeżdżali z Wiednia w całym pociągu, składającym się 
z dwóch długich wagonów sy. pialnych, wagonu restauracyjnego i jednego 
bagażowego, było ze mną razem równo czterech pasażerów w dwóch wagonach. W 
wagonie zaś towarowym koleił się jeden jedyny mój żółty kufer. Towarzysze 
podróży nie przedstawiali sobą nic ciekawego: rozmawiałem z nimi tylko przy 
spotkaniu w wagonie restauracyjnym. W godzinach popołudniowych, minąwszy granicę 
włoską, mój pociąg mknął wzdłuż morza, mijając stacje jedna za drugą, 
zatrzymując się przy większych, jak Nicea, Monte Carlo i inne, aż stanął na 
jedną minutę w Antibes.
Najsłodsza Maduszka spacerkiem na piechotkę przyszła na moje spotkanie. Jakże 
czule uściskaliśmy się na stacji po tak długiej rozłące! Władowawszy siebie i 
kufer do jednokonnego fiakra, wzajemnie patrząc sobie z rozczuleniem w oczy, 
podjechaliśmy pod ganek naszego hotelu, witani przez pana Małka i Herutka 
oczekujących na nasz przyjazd w ogródku hotelowym. Herutek od szeregu już dni 
był na nogach, jednak mocno jeszcze, zwłaszcza na jedną nogę, utykał. Dawne 
skoki temperatury minęły. Mad jednak trzymała go na przepisanej mleczno-
jarzynowo-białomięsnej diecie. Z powodu zapewne tej diety oraz mało używanego 
ruchu nabrał wielkiej tuszy i właściwie nie miał zdrowej cery. Toteż od razu 
uradziliśmy, by w drodze powrotnej zajechać do Strasburga i pokazać chłopca 
profesorowi Czernemu.
W czasie mojej nieobecności Maduszka moja zrobiła sobie u doskonałego paryskiego 
krawca, zjeżdżającego co roku w sezonie do Juan les Pins, dwa przecudne czysto 
angielskie kostiumy sukienne. Jeden biały, drugi zaś ciemnogranatowy. Ten 
ostatni budzi) podziw wśród panów, zaś zazdrość wśród pań. Opowiadała mi 
Maduszka ze wszystkimi szczegółami o przemiłych dniach spędzonych w Nicei z 
ciotką Platerową i Lola. Dzień jeden spędziła z nfl w Nicei i jadła wówczas w 
restauracji pływającej na morzu tę sto*' na bouillabaisse, o której poprzednio 
już wspominałem. Za drugi1" razem odbyła z Lola przepiękną całodzienną wycieczkę 
otwarty1" samochodem przez góry L'Esterel, z wysokości których się przepiękny 
widok na morze, zatokę i wszystkie miasta
. . jywiery i częściowo włoskiej. Zwiedziły wówczas Les Gorges TOup, Saint 
Raphael i Grasse. W tej ostatniej miejscowości, po-ej juz wysoko w górach, 
cudowne były ogrody, w których prowadzone wszelkiego rodzaju kwiaty, przede 
wszystkim
soce aromatyczne, zdatne do wyrobu najznakomitszych perfum Wszystkie perfumy, 
mydła, wody pachnące itp. wyro-
o najwyższych walorach pochodziły z Grasse, w której to mieś-•ase kilka było 
dużych fabryk znanych największych firm paryskich, Poza wielu mniejszymi.
Raz jeden pojechaliśmy do Nicei na parę godzin z powodu ma-. e"o się odbyć 
koncertu znanego jakiegoś pianisty. Zaszliśmy Wówczas na podwieczorek do 
uczęszczanej bardzo cukierni mieszczącej się na piętrze. Kazaliśmy sobie podać 
herbatę, którą nam przyniesiono na ładnym porcelanowym serwisie i kazano dość 
drogo zapłacić. Jednak podano na kilku kloszach niezliczoną ilość wszelkiego 
rodzaju ciastek, których gość pijąc herbatę miał prawo zjeść, ile by zechciał i 
w ogóle ile mógł ich w siebie wchłonąć.
Bardzo przyjemną mieliśmy rozrywkę w samym Juan les Pins. W jedną niedzielę 
odbył się pokaz nowego całkiem wynalazku startowania z morza oraz wodowania tak 
zwanych wodnopłatowców. Zjechała na wyznaczoną godzinę z Cannes, Nicei i innych 
miejscowości Riwiery niezliczona ilość osób, zaciekawionych nowym całkiem 
wynalazkiem. Myśmy z Herutkiem z wysokości naszego balkonu, na dole bowiem tłumy 
tłoczyły się w ścisku, oczekiwali z niecierpliwością na mający się odbyć pokaz. 
Spostrzegamy z daleka nadlatujący od strony portu wojennego samolot. Okrążył 
parę razy nasze Juan i już, już miał zamiar wodować, gdy naraz w powietrzu 
wywrócił koziołka i wpadł ze swoim kierowcą w morze, szczęśliwie blisko brzegu. 
Łódką podjechano i z wody wyciągnięto lotnika. Po krótkiej przerwie spostrzegamy 
płynący w powietrzu drugi aparat, przeleciał raz i drugi nad naszymi głowami i 
udał się daleko, zamierzając wodować w zatoce. Naraz w tłumie przerażenie, 
krzyki: Co się stało? zlatuje z wysokości w morze wodnopłato-wiec ze złamanym 
jednym skrzydłem. Nic się szczęśliwie lotnikowi nie stało, siedział sobie bowiem 
spokojnie na złamanej maszynie, bujając się na falach zatoki. Siedział dość 
długo w oczekiwaniu na wioślarza z łódką, prującą fale zatoki dość wolno, który 
go z aparatu na łódź swoją zabierze. Do zabrania z morza aparatu musiał przybyć 
z portu stateczek. Tak się odbył sławny pokaz, na który Jechało kilkanaście 
tysięcy ludzi z bliższych i dalszych okolic.
Parokrotnie jeździliśmy do Cannes, gdzie moja Pani w bardzo szykpwnym domu mód: 
"Grandę Maison de Blanc", zamówiła dla siebie dwie letnie sukienki i jedną 
bluzkę. Nie omieszkaliśmy oczy-
iscie za każdym razem odwiedzić rozkoszny lokal Rumpelmeiera. facając raz już 
prawie o zmroku miejscowym pociągiem z Can-s parę sekund brakowało, bym nie 
został na stacji Juan zmiażdżo-Pfzez niezatrzymujący się na stacji kurier, który 
niespodziewa-
nie wyskoczył całym pędem z położonego przy stacji tunelu. Zdążyłem zaledwie 
przeskoczyć przez tor. Stało się to dlatego, że chcąc skrócić sobie drogę od 
stacji do hotelu wysiadłem z pociągu nie od strony stacji, lecz od strony 
niedozwolonej. Pani moja, która zamierzała iść za moim przykładem, doznała 
chwili wstrząsu, przy. puszczając, że zostałem zmiażdżony, lub też leżę bez nóg, 
brocząc 380 we własnej krwi. Bóg jednak ochronił!
Doczekawszy wykończenia toalet Pani oraz paru ubranek Heru-tka, uszytych również 
przez znakomitość miejscowo-paryską, rozstaliśmy się z panem Małkiem, który 
odjechał wprost do Warszawy na urlop miesięczny. Przez cały czas nieobecności 
mojej w Juan les Pins Małek był okropnie nieznośny. Nie dziwię się, że mu 
obrzydła bezczynność ze względu na przeciągającą się chorobę Herusia. Brak 
regularnych lekcji, częste przerwy, stąd zapomniane rzeczy już wykute. Powtarzał 
często przed Madą następujące zdanie: Jestem profesorem chłopca, zamiast nauki 
każą mi codziennie robić analizy moczu mojego ucznia". Nikt mu nie kazał. Robiła 
te analizy początkowo moja Pani, Małek sam z uporem pomimo sprzeciwu zabrał się 
do wymienionej czynności.
Jedno z drugim zabawiłem tym razem na Riwierze około czterech tygodni. 
Wyruszyliśmy wczesnym pociągiem do Strasburga, po południu byliśmy już w jednym 
z większych hoteli wymienionego miasta. Dowiedzieliśmy się od szwajcara 
hotelowego, że profesor Czerny mieszka w pobliżu hotelu, przez boja więc 
hotelowego napisaliśmy słówko po francusku do profesora z prośbą, aby nas 
odwiedził tegoż lub następnego dnia. Z podpisanego nazwiska przypomniał sobie, 
że był wzywany na konsylium do chorego chłopca w Wiesbadenie. I nie zwlekając 
przybył natychmiast do hotelu. Rozmowa toczyła się po francusku. Profesor 
jednak, jako pochodzenia czeskiego, znał trochę słów polskich i względnie, lecz 
bardzo słabo, rozumiał, gdy się do niego po polsku zwracano.
Dobrych parę godzin przesiedział u nas wówczas w hotelu. Posadził Herusia na 
fotelu naprzeciwko siebie, polecając mu, by uważnie słuchał, jakie pytania 
będzie zadawał mamie i sprawdzał, czy mama dokładnie na te pytania odpowiada, a 
w razie mylnej odpowiedzi, niech swoją mamę zaraz poprawi. Zadając pytania, 
stale wpatrywał się w oczy chłopca. Zaznajomiwszy się dokładnie z przebiegiem 
choroby, kazał mu się rozebrać do naga, położył g° na otomanie i względnie długo 
go osłuchiwał, zadając mu różne pytania, które dość chłopca śmieszyły. 
Skończywszy badanie, nachylił się nad leżącym na wznak chłopcem, zaczął wolno, 
lecz donośnym głosem, mówić po francusku. Mad zaś każde słowo prze' kładała 
Herutkowi na język polski. Werdykt był następujący: Chłopiec jest zupełnie 
zdrów. Kilkakrotnie powtórzył: "Rozumiesz, co mówię do ciebie - jesteś zupełnie 
zdrów. Wyobraź sobie, że jesz' cze ciebie noga boli: Nie myśl o tym. Nogi twoje, 
całkiem zdto^c' Choroba twoja dawno minęła. Rozumiesz! Masz o niej całkowic'
zapornnieć! Jesteś mężczyzną, nawet gdyby gdzieś w nosie, palcu lub nodze coś 
strzyknęło, nie zwracaj na to uwagi. Mnie i każdemu może coś dolegać, jesteś 
mężczyzna, nie masz prawa zwracać na takie głupstwa uwagi. Pojmujesz, co mówię, 
że jesteś całkiem zdrów. Wstawaj, ubieraj się. Zapewne państwo pójdą wieczorem 
na obiad. Od dzisiejszego dnia chłopiec w podróży niech je wszystko to, co 
państwo będą jedli z menu hotelowego". Zwracając się do nas powiada: "Proszę się 
wcale nie obawiać. Niech je wszystko, niech z państwem zwiedza, miasto, 
kościoły, nie zwracać na niego żadnej uwagi, zwłaszcza nie zadawać pytań, czy go 
gdzieś boli, nawet gdyby przez pewien czas utykał na nogę z przyzwyczajenia. 
Proszę mi jutro z rana do mojej kliniki przynieść jego urynę. Po jej zbadaniu 
dla pamięci zapiszę moje rady co do dalszego odżywiania chłopca, który powinien 
schudnąć i wzmocnić swoje-mięśnie".
Herutek wyglądał uszczęśliwiony z wyroku profesora, zwłaszcza jedzenia 
wszystkiego i swobodnego ruszania się. Pożegnawszy się z profesorem, który za 
wizytę tak długa określił śmiesznie niskie honorarium, wyszliśmy na miasto. Z 
punktu Heruś, utykając jednak trochę na jedną nogę, odbiegał coraz to od nas i 
powracał uszczęśliwiony aż do czasu, gdy przebiegając przez jezdnię wpadł pod 
rower i wywrócił się razem z rowerzystą, który chłopca zbeształ solidnie. Trochę 
chłopak się przestraszył, lecz pamiętał zalecenie profesora, że na ból nie 
należy zwracać uwagi. W restauracji oboje drżeliśmy patrząc, jak chłopiec z 
apetytem pożerał wszystkie dania obiadowe, zwłaszcza jedno mocno papryką 
zaprawione, drugie zaś mięsne, krwawy rostbif, a po tym wszystkim użył sobie na 
daniu słodkim, owocach i ciastach.
Przy wychodzeniu z restauracji do hotelu Mad tak niefortunnie na wyglansowanej 
posadzce się poślizgnęła, że runęła w tył całą swoją postacią. Uderzyła się 
bardzo silnie, zwłaszcza w tył głowy oraz całym ciałem. Z trudem Biedaczkę 
podejmowałem, sam bardzo przestraszony. Gdy biedna matka stękała, szelma chłopak 
powtarzał słowa profesora, że nie trzeba myśleć: na pewno nie boli. Ułożyłem 
moje obydwa skarby do łóżek, sam wyszedłem na miasto, przyjrzeć się jego 
wyglądowi przy nocnym oświetleniu, a równocześnie, by wyprostować nieco nogi.
W dniu następnym Maduszka czuła się bardzo obolała, dzięki jednak Bogu, że na 
tym dość silnym stłuczeniu się skończyło. He-rutek zaś czuł się po papryce 
wyśmienicie. Po rannym śniadaniu w numerze zostawiłem moją Panią w łóżeczku, sam 
zaś z Herusiem ^szedłem na miasto, by odnieść do lecznicy jego urynę i 
przespacerować malca. Z lekka jeszcze utykał. Udawałem jednak, że nie ^racam na 
to uwagi. Gdy po krótkim spacerze wróciliśmy do ho-pelu' Mad już była 
ubrana,przy niektórych ruchach nieco piszczała. ,° 'unch'u poszliśmy zwiedzić 
piękną katedrę. Nie tylko Herutka, ^ i nas zaciekawiła niezmiernie znana w 
Europie osobliwość ka-clry strasburskiej - jej zegar. Nie tylko ze strony 
zewnętrznej,
lecz i w środku cała maszyneria, wszystkie koła większe i najdrobniejsze oraz 
bardzo liczny szereg figur, wszystko to było wykonane nader precyzyjnie z 
drzewa. Wybijał kwadranse i godziny. Przy każdym uderzeniu kwadransa lub pół 
godziny, czy też trzech kwadransów oraz pełnych godzin z wnętrza zegara 
wyłaniała się za każdym inna pojedyncza lub też cały szereg postaci ludzkich 382 
mk tez zwierząt niektórych, a nawet w pewnym wypadku śmierć w postaci 
kościotrupa z kosą w ręku. Gdy biła godzina dwunasta, z wnętrza wychodzili jeden 
po drugim dwunastu apostołów' Pierwszym był św. Piotr. Nic też dziwnego, że 
Herutka nie można było oderwać od wymienionego zegara. Z największą rozkoszą 
stałby przy nim przez całą dobę, gdyby go wreszcie sen nie zmorzył, W każdym 
razie pewno przeszło godzinę stał przy zegarze, aż się doczekał dwunastu 
apostołów. My zaś tymczasem mieliśmy możność szczegółowo obejrzeć wnętrze 
katedry.
Następnego dnia o oznaczonej godzinie poszedłem do lecznicy. Po zameldowaniu się 
do profesora, zaraz zostałem przyjęty w jego gabinecie. Podając mi odpis 
analizy, oznajmił, że nic złego nie zostało wykryte. "Syn pana jest absolutnie 
zdrów, te wszystkie tak długie niedomagania, to były tylko nerwy. Za dużo przy 
nim mówiono o chorobach oraz koło niego chodzono i niepokojono się jego stanem. 
Rzeczą najważniejszą jest absolutne zarzucenie mierzenia temperatury oraz 
robienia jakichkolwiek analiz. Chłopiec powinien zapomnieć o istnieniu 
termometru, jak również słowa: analiza. Żadnej diety, powinien jeść wszystko to, 
co państwo w domu jedzą. Dużo surowizn, owoców. Dobrze by mu zrobiły na obecne 
wzmocnienie góry na parę miesięcy dla prędszego doprowadzenia nerek do porządku, 
lecz i te drobne ślady w nerkach same z siebie po pewnym czasie znikną. Sami 
państwo powinni przez ciekawość, bez jego wiedzy, robić jego analizy i do nich 
zaglądać. Najmniejszy niepokój Pani o zdrowie chłopca zostanie natychmiast przez 
niego odczuty i może mu tylko ujm? sprawić. A teraz, jeżeli pan ma chwilę czasu 
i zechce obejrzeć całą instalację mojej lecznicy, w której leczę wyłącznie 
dzieci, to służę".
Oprowadzał mnie po wszystkich salach operacyjnych, szpitalnych, gimnastycznych, 
rekreacyjnych, szkolnych i innych. Wszędzie czystość, porządek, mali pacjenci i 
pacjentki uśmiechnięci M widok profesora, który przechodząc, jednego po głowie 
pogłaska, drugiego po imieniu przywoła i za uszko potarga. "Tu jest moje życie" 
- powiedział mi na zakończenie lustracji. "A teraz pokaz? panu moje 
laboratorium". Przeszliśmy do przyległego, niewielki^' go budynku. Byłem 
zdumiony zobaczywszy bardzo wielkich r°z' miarów salę, przez której środek 
ciągnął się długi stół z marmurowym blatem, przy którym z obydwu stron stali 
zarówno m^z czyźni, jak i niewiasty w białych kitlach przy pracy nad p*2? 
różnymi analizami. "Widzi pan, tak bardzo przed państwem ^
eważyłem sprawę analizy moczu ich syna, a jednak przekonał się an że wszelkie 
analizy w moim zakładzie traktowane są bardzo
serio"-
Na pożegnanie uścisnął moja dłoń i jeszcze powtórzył: "Żadnej diety> żadnych 
termometrów i analiz". Uzyskawszy wymieniony wyrok, w dobrych nastrojach 
opuściliśmy Strasburg, powracając z radością do domu.
25 Wystawa
W pierwszych dniach czerwca 1912 r. powróciliśmy pełni nadzin 384 w całkowite 
już wyzdrowienie Herusia, pomimo że chwilami uty. kał jeszcze na jedną nogę, być 
może wprost z przyzwyczajenia. Nie zwracaliśmy na to uwagi, a i on się wcale nie 
uskarżał. Rozpoczęty się wreszcie regularne lekcje z panem Małkiem. Irytowałem 
się n0 trochu na Herusia, który gdy tylko lekcje zostały skończone, wyru-szał do 
parku, ciągnąc za sobą pięć czy też więcej skrzynek dre\v-nianych od gwoździ, 
powiązanych sznurkiem jedna za drugą. Miały to być wagony, on zaś lokomotywa, 
która przeraźliwie ryczała na stacjach położonych w parku; w drodze pomiędzy 
stacjami wydawał mniej więcej dźwięki: czy, czy, czy, czy. Dziwiłem się, że mu 
język od tych dźwięków nie spuchł i gardło nie zaschło. Miał przecie już 
dziesięć lat, pora by była innymi rzeczami się interesować.
Ja trafiłem w wir pracy społecznej. Tu cofnę się nieco do dwóch lat ostatnich.
Na terenie naszego miasta powiatowego powstały dwie instytucje: pierwsza nosiła 
nazwę: Mozyrsko-Rzeczycki Oddział Mińskiego Towarzystwa Rolniczego z siedzibą w 
Mozyrzu. Prezesem oddziału został wybrany pan Henryk Śniadecki, jako mieszkający 
blisko Mo-zyrza i mogący być w biurze towarzystwa kilka razy w tygodniu, zaś 
wiceprezesem pan Michał Jastrzębski, właściciel majątku Bory-sowszczyzna, już w 
rzeczyckim powiecie położonym.
Oczywiście, wszyscy ziemianie Polacy, więksi i mniejsi, a nawet niektórzy 
Rosjanie posiadający własność ziemską w tych dwóch powiatach i mieszkający w 
swych dobrach, byli członkami Towarzystwa. Kilka razy do roku odbywały się w 
Mozyrzu zebrania członków, na których wygłaszano różne referaty na tematy 
rolnicze i przeprowadzane były dyskusje. Frekwencja na tych zebraniach była 
liczna. Byliśmy dumni z naszej właściwie czysto polskiej placówki w Mozyrzu, 
mieście z przeważającą ludnością żydowską i bardzo liczną kolonią "czynowników". 
Na każdym walnym zgromadzeniu centrali w Mińsku, które odbywały się cztery razy 
do roku, obowiązkowo musiał być obecny przedstawiciel Mozyrsko--Rzeczyckiego 
Oddziału. Na zebrania te zwykle wyjeżdżał wiceprezes, pan Jastrzębski.
Drugą instytucja, prawe równocześnie z Towarzystwem Rolniczym powstałą, był 
Piński Bank Spółdzielczy, Oddział w Mozyrzu. Była to instytucja bardzo 
użyteczna, zwłaszcza dla drobniejszych właścicieli ziemskich, będących członkami 
wymienionej spółdziel' ni bankowej. Pożyczki krótkoterminowe były wydawane 
członkom, zabezpieczone wekslami żyrowanymi przez dwóch człofl' ków, i to bardzo 
odpowiedzialnych finansowo. Parokrotnie nawet ja
i Rucio korzystaliśmy z kredytu bankowego. Zarządzał bankiem
dyrektor specjalista, przy nim było paru rachmistrzów. Poza tym
była rada nadzorcza, składająca się z kilku członków z wyboru, któ-
i zadaniem było przeprowadzać kontrolę nad działalnością ban-
ku.Prezesem wymienionej rady z wyboru był p. Jan Anzelm, właś-
ciciel ziemski narodowości rosyjsko-niemieckiej, mieszkający
fr pobliżu Mozyrza. Porządny był to człowiek, dobry rolnik i gos-
odarz, mówił, chociaż z trudem, po polsku.
Otóż jeszcze w końcu ubiegłego roku na jednym z bardzo licznych zebrań członków 
naszego oddziału Towarzystwa Rolniczego, została powzięta uchwała urządzenia w 
Mozyrzu na jesieni roku 1912 wystawy rolniczej. Przedstawiciele wszystkich 
majątków zarówno powiatu mozyrskiego, jak i rzeczyckiego zgłosili akces 
przygotowania eksponatów. Sporo też osób drobnej własności wyraziło zgodę na 
wzięcie udziału w projektowanej wystawie. Na tym zebraniu zostałem wybrany na 
prezesa mającej się odbyć wystawy.
W związku z tym stanowiskiem sporo miałem zajęcia i wyjazdów do Mozyrza, a co 
najgorsze, kłopotów i użerania się z władzami, które niechętnie odnosiły się do 
polskiego przedsięwzięcia. Chodziło mi bardzo, aby eksponaty z naszych dóbr 
przedstawiły się na wystawie interesująco. Postanowiłem więc mieć na wystawie 
oddzielny pawilon pod nazwą naszej marki fabrycznej HAK - czyli Hieronim Antoni 
Kieniewiczowie.
Pan Wróblewski, gospodarz naszej fabryki, niezmiernie był mnie pomocny i miał 
doskonałe pomysły. Pod jego kierownictwem został zbudowany w Kopcewiczach 
pawilon bardzo zgrabny wielkości wewnętrznej około ośmiu metrów kwadratowych, w 
stylu zbliżonym do neozakopiańskiego (a raczej w stylu kopcewic-kim), z 
wieżyczką. Wszystkie części drzewne były ponumerowane, tak że z wielką łatwością 
w ciągu jednego dnia trzech ludzi mogło budyneczek na placu wystawowym 
zmontować. Miał być pomalowany na kolor popielaty, gzymsy zaś na biało.
Gdy powróciłem z zagranicy, budyneczek był już gotów. Obecnie przygotowywały się 
eksponaty fornirowe, ekonomowie zaś wszystkich folwarków w tajemnicy, na własną 
rękę, forsowali wzrost plonów rolnych. Co do naszego pawilonu i eksponatów, 
byłem pewien, że otrzymają najwyższe wyróżnienie, zależało mi jednak, jako 
prezesowi, by całość wystawy, poza wielką ilością wystawców i eksponatów, 
przedstawiła się jak na nasze warunki impo-nujaco. Toteż cały mój wysiłek 
polegał na bardzo częstych dojazdach do Mozyrza.
Chodziło mnie, aby z przeznaczonego przez zarząd miasta placu na jednej z 
wyniosłości mozyrskich, na którym były jamy, wą-"°ty, śmietniska, stworzyć coś o 
tyle o ile estetycznego. W pierwszym więc rzędzie należało cały plac ogrodzić 
szczelnym płotem, Wyrównać i oczyścić, a poza tym wybudować dla żywego inwenta-
rza odpowiednią ilość stajni, obór, chlewni, kurników oraz więk-
ueniewicz, Nad Prypecia...
386
hitekta Rostworowskiego z Wilna, omal kopia domu w Raklisz-^ h Houwaltów, w 
bliskim sąsiedztwie Bolcienik. Pokoje wszyst-• o bardzo wysokich sufitach. Jeden 
salon równy czworobok '°e jadalny, oba bardzo duże i ładne. Natomiast parę 
saloników °ookoi mniejszych ze względu na ich znaczną wysokość nie były 1 
roporcjonalne. W jadalnym piękne boazerie dębowe. W salonie duży portret pani 
domu, Helci, w czerwonej sukni, pędzla Ludomi-
janowskiego. Przyjezdnych witają jubilaci z dorosłą już młodzie-
*. swoją: Stasiem, Heniem, Inią, Elą i Krysią. Z dalszych okolic za-
taliśmy już panią Gieczewiczową z córką Julą, trzech braci Halle-
row z których później dwaj, Józef i Stanisław, byli generałami
Wojsku Polskim. Piotruś z Gabrielą Wańkowiczowie oraz całe sąsiedztwo miejscowe, 
rodziny: Oskierków, Gordziałkowskich, Michał Jastrzębski i inni. Gdy po 
przywitaniu zasiedliśmy w salonie, Piotruś Wańkowicz lubiący bardzo dużo mówić, 
lecz niestety bardzo niezrozumiale, opowiedział długo i wolno o założonej w 
swoich dobrach w kilkunastu miejscach leśnych sztucznej hodowli borowików. Gdy 
skończył opowiadanie, Helcia-jubilatka zapytuje: No, ale co z tego wynikło?" 
Zamyślił się głęboko Piotruś i po chwili się odzywa: "Koniki". Wywołało to 
ogólny wybuch śmiechu.
Następnego dnia odbyło się solenne nabożeństwo w kościele parafialnym w 
Ostrohladach, dawnej własności Prozorów, w obecnej chwili w drodze wyjątku 
nabytej szczęśliwie przez Polaka, Olgierda Gordziałkowskiego, żonatego ze swoją 
krewną, również Gordziałko-wska z domu. Ona bardzo przystojna niewiasta, o 
pięknym, dobrze postawionym głosie. Z wielką przyjemnością słuchaliśmy jej 
śpiewu.
Przyznać należy, żeśmy się świetnie bawili w Rudakowie, w ciągu tygodniowego 
pobytu. Jedni zabawiali się na placu tenisowym, drudzy siedząc przy zielonych 
stolikach, inni zaś, do których siebie z Madą zaliczam, spędzaliśmy na nieraz 
odległych spacerach przy oglądaniu bardzo pięknego gospodarstwa rolnego na 
bogatej rze-czyckiej glebie. Ładne i dobrze utrzymane bydło, stojące w 
obszernych, światłych, murowanych oborach. Poza tym wielkie źródło dochodu 
stanowiła produkcja masła, zwłaszcza deserowego, codziennie wysyłanego do 
Kijowa. Uznawane ono było w mieście jako wyrób wyjątkowo wysokiej marki.
Śniadania, obiady, kolacje, bufety, wina itp. pierwszorzędne. Nasze dubelty z 
wdzięcznością były przez panią domu przyjęte i figurowały jako pieczyste 
drugiego dnia. Trzy noce z rzędu trwały nader ożywione tańce przy orkiestrze z 
Kijowa. Prowadził tańce z Zacięciem świetny wodzirej i mazurzysta Tolcio 
Oskierka. Wówczas w Rudakowie nastąpiła pomiędzy nami a Olesiami Horwatt 2§oda 
po burzliwym rozstaniu w Barbarowie ze względu na zaręczyny Stasia Horwatta z 
Nusią Welońską.
, Dopiero trzeciego dnia po wczesnym obiedzie opuściliśmy go-^uine progi 
Rudakowa, udając się z wizytą do młodych państwa Witoldostwa Oskierków, ona 
Hallerówna z domu.
Oboje bardzo mili, mieszkali w Małych Wodowiczach, o kilka kilometrów odległych 
od Wielkich Wodowicz, w których mieszkał ojciec Witolda, stary pan Ludomir 
Oskierka. Pan Ludomir lubił bar-dzo konie, nie prowadził żadnej hodowli, lecz 
stale był otoczom, zgrają Żydków handlarzy końmi, którzy coraz to innego konia 
mu do zamiany lub kupna proponowali. O starym panu Oskierce on0. 388 władano, że 
przez całe życie dobierał czwartego dyszlowego konia do posiadanej czwórki i 
wreszcie nigdy odpowiedniego nie dobrał Opowiadano również o nim, że gdy syn 
jego Witold zaręczył się matka narzeczonej, pani Hallerowa, widocznie z zamiarem 
przekonania się, co zacz ci Oskierkowie, za którego ma wyjść jej córka 
zapowiedziała swoją wizytę w Wodowiczach u starego pana Os-kierki. Pan Ludomir 
wielce był niezadowolony, otrzymawszy wy. mienioną wiadomość, bo to przecież 
kłopot w domu. Gorzej jeszcze, przecież do Kalenkowicz, stacji kolejowej, kawał 
drogi, nie mogę narażać na tak daleką drogę mojej karę j czwórki. Myślał, myślał 
i wreszcie wymyślił, ale co? Dał swój powóz, wynajął u Żydów handlarzy czwórkę 
koni, na koźle za woźnicę siadł Zydek, tak zwany bałagulszczyk.
Pani Hallerowa zdumiona i przestraszona była zobaczywszy podobny zaprzęg przy 
wysiadaniu z wagonu. Mówiono, że uskarżała się przed ludźmi, że ten dziwak, 
wyobraźcie sobie, przysłał po mnie, matkę jego synowej, powóz z Żydem na koźle.
O panu Ludomirze opowiadano również, że po ożenieniu syna, z upragnieniem i 
wielką niecierpliwością wyczekiwał przyjścia na świat wnuka. Tymczasem urodziła 
się jedna córka, potem druga. Pan Ludomir rozpacza, zły, wyrzeka. Nareszcie 
przychodzi moment, że lada dzień oczekują w Małych Wodowiczach trzeciego 
rozwiązania u młodej pani. Pan Ludomir codziennie zaraz po śniadaniu każe 
zaprząc parę koni do bryczki i jedzie do Małych Wodowicz, by się dowiedzieć, czy 
już u młodej pani po wszystkim. Porozmawiawszy chwilę z synem i synową, powracał 
do swoich zajęć. Otóż pewnego dnia zajeżdża znowu pod ganek synowski. Lokaj 
oczekuje na ganku starszego pana: "No i co?", rzuca zapytanie. "Córka, proszę 
jaśnie pana!", odpowiada lokaj. Splunął stary głośno, nie wysiadł z bryczki, 
krzyknął do furmana: "Pohaniaj!" i dalej rozpaczał biedaczysko. Dopiero za 
piątym razem doczekał się wreszcie wyczekiwanego jedynego wnuka.
LI Tolciów przenocowaliśmy, obejrzeliśmy folwarczne gospodarstwo, ogród, a na 
obiad pojechaliśmy do Wielkich Wodowicz Tolcio nabytym na ożenek pięknym powozem 
sam powoził bardzo dobraną czwórką siwych koni. Objechaliśmy pola obydwóch dwO' 
rów. Stary pan Oskierka był dla Maduszki bardzo szarmancki, duz" opowiadał o 
dawnych czasach, o swoim bracie Witoldzie, stary"1 kawalerze, który podobno 
przez całe swoje życie kochał się w m0 jej mamie. Rzekomo rozpaczał bardzo po 
jej zamążpójściu. Patni? tam go, gdy byłem małym chłopcem, często do Dereszewicz 
doje2
.j Lubił siadywać z moja mama pod środkowym oknem w czer-sał°me- Tam trwały 
nieskończone rozmowy na tematy ge-
logiczne i heraldyczne, pan Witold bowiem był wielkim znaw-
n rOdowodów, zwłaszcza poleskich. Od niego też moja matka po-
C'adała wiele biegłości w genealogii i heraldyce.
s po bardzo przyjemnej rozmowie państwo Witoldostwo odwie-
'li nas swoim powozem do przystani statków parowych. Wstrętny 389
bvł czas, padał chłodny deszcz. Pożegnaliśmy się więc z młodymi	'
schroniliśmy się na przystani, czyli na dużej pływającej barce, orrywiazanej na 
brzegu. Zastaliśmy na przystani Henryka Sniadec-kiego, powracającego z Rudakowa. 
Mogłem z nim omówić wiele spraw związanych ze sprawą przyszłej wystawy. Dobrych 
kilka godzin minęło, zanim statek już o zmroku przypłynął. Natychmiast 
ułożyliśmy się na spoczynek, który się nam bardzo należał po wielu 
nieprzespanych nocach. Dopiero wieczorem następnego dnia, bardzo rozbawieni 
wysiadaliśmy ze statku w Dereszewiczach. Stankie-wicza jeszcze zastaliśmy. 
Niezmiernie był dumny, gdy mu doniosłem, jak bardzo smakosze w Rudakowie 
delektowali się dubeltami na półmisku i podziwiali jego wyczyny myśliwskie. Parę 
razy, aż do wyjazdu Stankiewicza, towarzyszyłem mu na polowaniach błotnych, po 
czym bardzo niechętnie pewnego wieczora wsiadłem na statek, który miał mnie 
zawieźć do Dawidgródka. Na statku spotkałem się z moimi kolegami Lewandowskim i 
Anzelmem, którzy wraz ze mną byli wydelegowani z ramienia Towarzystwa Rolniczego 
na wzięcie udziału w wystawie.
Miasteczko Dawidgródek leżało nad Horyniem przy jego ujściu do Prypeci. W 
miejscu, w którym ciemnoczarne wody Horynia łączyły się z wodami Prypeci na 
przestrzeni kilku kilometrów w dół w korycie Prypeci, zwłaszcza w dnie pogodne, 
doskonale było widać odcinające się odmiennej barwy dwa pasma wody. Północna 
strona błękitna, to wody Prypeci, południowa - ponuroczarna to wody Horynia.
Dawidgródek był położony w środku obszernych dóbr Radzi-wiłłowskich o 
powierzchni około dwustu tysięcy hektarów. Ówczesny ich właściciel Stanisław 
Radziwiłł1, po ożenieniu się rów-tież z Radziwiłłówną, zamieszkał na stałe w 
wybudowanym przez siebie pałacu w Mankiewiczach nad Horyniem. Była to właściwie 
Miniatura zamku nieświeskiego. Młody książę był na Polesiu bardzo Popularny i 
lubiany przez współpowietników Pińczuków, żywy brał udział w pracach społecznych 
powiatu. W czasie dwudniowego po-tozu żywego inwentarza Radziwiłł był nieobecny, 
przebywał bo-Ierfl za granicą, toteż z ramienia księcia robił honory jego 
plenipo-enti z ramienia zaś rządowego figurowało kilku czynowników.
Stanisław Radziwiłł, (ur. 1880) młodszy syn ordynata nieświeskiego Antonie-°> 
ożenił się w 1906 r. z Dolores Radziwiłłówna. Zginąć miał w 1920 r. jako adiu-
tantJ- Piłsudskiego.
391
Przy miasteczku był myśliwski pałacyk Radziwiłłów - małe muzeum. Zawierało ono 
oprócz dużej ilości trofeów myśliwskich bogatą kolekcję przepięknych obrazów 
Fałata, który za życia stare! go księcia wiele sezonów myśliwskich spędził w 
Dawidgródku.
My jako goście i delegaci Mozyrsko-Rzeczyckiego Oddziały Mińskiego Towarzystwa 
Rolniczego byliśmy bardzo honorowani 390 zarówno przez zarząd książęcy, jak i 
przez miejscowe władze rżą. dowe. Większą część dnia spędziliśmy na wspólnym z 
komitete^ rzeczoznawców przeglądzie żywych eksponatów. Następny uczestniczyliśmy 
przy uroczystym wręczaniu dosyć znacznej Uo^. ci, dla zachęty na przyszłość, 
nagród różnych stopni. Wieczoreu zaś w kasynie, raczej domu urzędniczym, odbył 
się obiad, do którego zasiadło około pięćdziesięciu osób hierarchii urzędniczej 
oraz inteligencji miejscowej. Zebranie było wyłącznie męskie, ani jednej 
niewiasty. Posadzono mnie na honorowym miejscu pośrodku długiego stołu. Po 
prawej stronie miałem najwyższego rangą urzędnika powiatowego, a po lewej 
plenipotenta księcia. Początek fe-stynu pół biedy, ożywione rozmowy, głupie 
dowcipy, przeważnie w rosyjskim języku. Rozpoczęły się toasty okolicznościowe, w 
których oczywiście z musu zabierałem głos, następnie kolejne wznoszenie zdrowia 
całego szeregu biesiadników. Kiedy zaś w kieliszkach i szklankach zaczęto 
mieszać wódkę z kiepskimi gatunkami wina, lub też z piwem, a w głowach obecnych 
wielce szumiało, zrobiła się atmosfera nader nieprzyjemna, zwłaszcza że nie było 
sposobu doczekania się końca biesiady.
Przy wschodzie słońca udało mi się wreszcie pożegnać organizatorów pokazu oraz 
wyższe władze rządowe i z moimi towarzyszami wycofać się do przygotowanego dla 
nas pokoju w dworku radziwiłłowskim. Moi towarzysze natychmiast zasnęli snem 
sprawiedliwych i solidnie chrapali, ja zaś widocznie się strułem, gdyż dostałem 
bardzo silnych boli żołądkowych przy podniesionej temperaturze, a wróciwszy do 
domu parę dni przetrzymano mnie
w łóżku.
Na dietetycznym jeszcze reżimie wyruszyłem do Mozyrza. Mia-łem tydzień czasu 
przed sobą do dokończenia ostatnich urządzeń na placu wystawowym oraz do 
załatwienia różnych spraw biurowych oraz korespondencji. W jednym z większych 
domów wynaj? łem na czas trwania wystawy kilka pokoi dla nas, Ruciów i naw 
bliskich osób. Dowiedziałem się ze strony, że wszystkie rodziny Horwattowskie 
zawczasu już miały dla siebie zamówione lokale Kilka bowiem mozyrskich hoteli 
należało zostawić dla osób urz?' dowych oraz przyjeżdżających ze stron dalszych. 
Sprowadziło11 poza tym Jacka z powozem i czwórką moich koni dla wożenia n# i 
większych gości jedną parą do południa, drugą po południu " plac wystawowy i z 
powrotem. Plac bowiem był położony d°s daleko od centrum miasta, a poza tym ze 
stromym dojazdem-Zależało mi bardzo na tym, by pierwsza wystawa rolflicz
adzona w Mozyrzu przez miejscowe społeczeństwo polskie, uf. T tez charakter 
wyłącznie polski. Toteż na placu wystawowym ""ło jak najmniej napisów, gdyż 
musiałyby być w języku rosyjskim,
^orzy nich może by były tolerowane napisy polskie. Wolałem
>C) by nie było żadnych. Brama wejściowa była gustownie udekorowana zielenią 
przez
orodnika dereszewickiego. W samym środku placu na froncie
spaniale się przedstawiał nasz pawilon w formie kwadratowego domu. Po jednym 
było dużym oknie z trzech stron, w czwartej zaś drzwi wejściowe. Dach stromy, 
gontowy, u szczytu powiewał na nłótnie herb Kieniewiczów. Nad drzwiami 
wejściowymi trzy duże litery HAK, żadnego poza tym napisu.
Wewnątrz gros eksponatów stanowiły wyroby fabryczne:
wiec arkusze fornirowane od najcieńszych jednomillmetrowych o trzech warstwach 
używanych wtedy do budowy samolotów, do stopniowo najgrubszych. Następnie 
przeróżne skrzynki oraz pudełka, niektóre klejone, inne zaś pojedyncze, używane 
na pudełka do tytoniu lub też do wyrobów cukierniczych, deszczułki do zwijania 
materiałów ubraniowych lub bieliźnianych i wiele innych. Poza tym były okazy 
wszystkich plonów rolnych produkowanych w naszych folwarkach, a więc snopy: 
żyta, pszenicy, jęczmienia, owsa, peluszkl2 z odpowiednimi nazwami oraz woreczki 
z ziarnem. Jako curiosum był wyprodukowany przez Sawickiego w Sudziborze snop 
żyta petkuskiego wysokości od korzenia do końca kłosów wzrostu dorosłego 
wysokiego mężczyzny z ręką podniesioną do góry. Kilkanaście gatunków ziemniaków 
jadalnych oraz gorzela-nych z oznaczeniem procentowości cukru. Nasiona i flance 
kwiatowe i warzywne, drzewka owocowe ze szkółek. Wszelkie warzywa. Na dużym 
stole owoce: jabłka i gruszki jesienne i zimowe wczesne oraz gatunki późne 
przechowywane prawie do czerwca roku następnego. Słoje z konfiturami oraz wecki 
z przetworami różnorodnych owoców i warzyw. Bryły wybornego masła śmietankowego 
oraz masło solone w beczkach bukowych. Na ścianach w ramkach z forniru zdjęcia z 
fabryki, tartaku, sklepu spółdzielczego, szkoły, straży pożarnej, gorzelni, 
rektyfikacji. U góry trofea myśliwskie: głowy dzicze, rogi łosie, głuszce. 
Wewnątrz czynią honory i objaśniają: p. Wróblewski z Kopcewicz i ogrodnik 
Brzeziński z Deresze-Wlcz. Każdy zwiedzający przy wychodzeniu z pawilonu 
otrzymywał na pamiątkę fornirowane pudełeczko z wyrytymi literami HAK 1 °ata 
wystawy, zawierające mydełko toaletowe. Na te pudełeczka l azło się sporo 
amatorów, powracających kilkakrotnie do pawi-°nu. Pawilon wokoło był obsadzony 
szeroką rabatą szałwi w peł-
yni kwiecie, która niestety ucierpiała od niewielkiego przymroz-w nocy. Oprócz 
wymienionych eksponatów posiadaliśmy na ^ie kilka sztuk żywego inwentarza, 
wyhodowanego w na-
Rośl
lina motylkowa uprawiana na paszę.
393
szych folwarkach, a więc krowy simentalerki po'reproduktorach Romana Skirmunta z 
Porzecza oraz kilka urodzonych u nas byc? ków, przeznaczonych na sprzedaż. Było 
też kilka dwuletnich kotv po klaczach roboczych i reproduktorze ardenie 
hodowanym prze>
naszego ojca.
Był jeszcze na placu drugi pawilon w formie małej chłopski^ chatki, w której 
pani Śniadecka ze Słobody wystawiła samodziały miejscowe oraz własnego wyrobu. 
Panowie Śniadeccy, Henryk ze Słobody i Roman z Kościukiewicz, przyprowadzili 
dobre okazy inwentarza żywego.
We wspólnych halach wszystkie miejsca były zajęte przez eks-ponaty pochodzące z 
wielkich, średnich i drobnych majętności Odznaczała się dużą różnorodnością 
gatunków bogata wystąp owoców z ogrodów narowlańskich i wyrobów cukierniczych 
wy. twarzanych na miejscu. Bardzo piękne były simentalery Michała Ja-
strzębskiego z Borysowszczyzny. Rudaków zaś Wańkowicza wysta wił dobre konie 
własnej hodowli oraz sławne na rynku kijowskim masło deserowe. Barbarów 
Aleksandra Horwatta wystąpił z poka. żem owoców cieplarnianych i inspektowych, a 
więc brzoskwinie, morele, melony, kawony.
Należy zaznaczyć, że drobna zaściankowa własność, zwłaszcza z osady katolickiej 
drobnej szlachty herbowej w Kustownicy oraz z innych okolic, zawdzięczając 
przeprowadzonej agitacji wystąpiła z wcale dobrymi okazami bydła i koni. Fabryki 
fornirowe w Mozy-rzu, Rzeczycy i Mikaszewiczach, konkurujące z nami, miały też 
stanowiska swoje w głównej hali.
Ceremonia otwarcia wystawy, wyznaczona na godzinę dwuna sta, odbyła się z moim 
jako prezesa wystawy okolicznościowym przemówieniem oraz powitalnym 
przemówieniem Henryka Śnią deckiego, jako prezesa Towarzystwa Rolniczego, do 
przybyłych gości, a zwłaszcza oficjalnych różnych figur z Mińska. Po czym 
marszałek mozyrski przeciął wstęgę. Rozpoczęło się oglądanie wy stawy przez 
bardzo liczną publiczność, wpuszczaną za biletami, oraz przez figury urzędowe, 
które były oprowadzane przeze mnie i Śniadeckiego. Komisja zaś rzeczoznawców, 
składająca się z kilku członków, miała trudne zadanie sprawiedliwego podziału 
wyzna czonej ilości dyplomów złotych, srebrnych i listów pochwalnych oraz 
kilkunastu nagród pieniężnych przeznaczonych wyłącznie dlj
drobnej własności.
Z wyznaczonych czterech złotych dyplomów my otrzymaliśffl?
dwa: jeden za wyroby fornirów, drugi za pozostałą różnorodność
eksponatów w pawilonie i stajniach, czyli za całokształt produkc)1
gospodarczej, jak to określiła komisja. Poza tym otrzymaliśmy le
den dyplom srebrny za wyrób masła. Drugie dwa złote dyplolD'
podzielone zostały pomiędzy Rudakowem za pierwszorzędny gatu
nek masła a Borysowszczyzną za piękne okazy bydła.	,_
Bardzo szczęśliwie się stało, żeśmy nie urządzili żadnego °
•an	- Uniknęliśmy nudziarstwa w podejmowaniu figur
szewskich oraz przemówień i pijatyki. Natomiast rozesłaliśmy
ilość zaproszeń, popartych poza tym słownie, na ma-
,	, -
°cv się odbyć w miejscowym domu urzędniczym bal. Do tańca W rjygrywała orkiestra 
sprowadzona z Kijowa. Funkcjonował do-hrze zaopatrzony bufet zimny ze starką 
dereszewicką i barbarow-ka oraz różnymi nowalijkami dostarczonymi z dworów 
okolicz-ych. Wieczór był bardzo udany. Nasze panie bawiły się doskonale • 
wystąpiły w pięknych toaletach. Maduszka najdroższa najmniej może miała 
przyjemności, niepokoiła się bowiem całkiem niepotrzebnie o mnie. Przyjechałem 
do Mozyrza jeszcze nie całkiem wyleczony po zatruciu w Dawidgródku. Tydzień zaś 
intensywnej pracy w Mozyrzu, zmęczenie, niedostatecznie ścisłe przestrzeganie 
diety, spowodowało podniesienie temperatury i wielkie osłabienie. Toteż 
załatwiwszy wszystkie oficjalne czynności, wycofałem się wcześnie z balu i 
położyłem do łóżka. Pomimo wielkiego osłabienia oraz dość wysokiej temperatury 
wstałem jeszcze dnia następnego, by pożegnać przyjezdne urzędowe figury i 
załatwić najważniejsze jeszcze sprawy, przekazując likwidowanie pozostałych po 
wystawie czynności moim kolegom.
Bardzo byłem rad z udanej imprezy, otrzymywałem od wszystkich wyrazy uznania i 
wiele pochwał. Wróblewski po sprzedaniu z naszego pawilonu masła oraz wyrobów 
fornirowych rozebrał pawilon i przewiózł go ponownie statkiem z pozostałymi 
eksponatami do Dereszewicz. Pawilon został ustawiony przy rektyfikacji, gdzie 
był przystanek osobowych statków pasażerskich i służył jako poczekalnia dla 
pasażerów, oczekujących na przybycie statku. Gdy mieliśmy sami lub też nasi 
goście odjeżdżać w dół rzeki statkiem, który zwykle przybywał w nocy, wówczas 
strór nocny we dworze miał obowiązek przysłuchiwania się gwizdaniu statku na 
przystani w Kabaczku, odległej korytem rzeki około ośmiu kilometrów. Dawał 
wówczas znać o tym w stajni oraz w pałacu. Zaprzęgano konie i już powozem 
dojeżdżano do rektyfikacji, w razie zaś deszczu można było się schronić w 
poczekalni.
Poczciwi Olesiowie Horwattowie omal gwałtem zmusili mnie całkiem właściwie 
chorego do zajechania z Maduszka do Barbaro-wa. Podjeżdżając statkiem do 
przystani barbarowskiej z daleka ujrzeliśmy oczekujący nas na wybrzeżu piękny 
duży samochód. wielka to nowość na ówczesne czasy. Nie długo jednak cieszyli 
j*1? Olesiowie tym samochodem. Zanadto wielkie w całej okolicy były piaski, 
grzązł więc w nich samochód w drodze do Narowli UD Hołowczyc. Odkupił go wkrótce 
po cenie znacznie zniżonej taś Wańkowicz. Dumny był, że nabrał Horwatta.
Zabawiliśmy tam kilka dni. Wiwa niezmiernie pieczołowicie K. . mojej diety 
chodziła. Takich kleików, a potem rosołków, ja-"Ji karmiono mnie w Barbarowie, 
już nigdy w późniejszych la-ach nie jadłem. Wypuścili nas Olesiowie dopiero, gdy 
całkowicie
powróciłem do zdrowia. Niedługo jednak sądzonym mi było ro> koszować się życiem 
rodzinnym w domu.
U Herutka co prawda wszelkie niedomagania z nogami minek
chodził i nawet biegał znakomicie. Od paru jednak miesięcy prJ'
czepił się go bardzo uporczywy katar, którego nie sposób było u
godzić. Doktor Stankiewicz w czasie swojej bytności poradzi1
go jednak przywieźć do Warszawy i pokazać specjaliście laryn
gowl. Wskazał doktora Szmurłę, urzędującego we własnej lecz
Z panem Małkiem Herutek odrabiał bardzo przykładnie le]
ki. Przed rozpoczęciem roku szkolnego jeździł ze swoim ni'
rem do Wilna i tam bardzo dobrze zdał egzamin do pierwszej
w gimnazjum prywatnym, lecz oczywiście z wykładowym
kiem rosyjskim. W czasie tego pobytu mieszkali oni w hotelu
łowskiego. Pewnego dnia, gdy pan Małek wyszedł na miasto i
łatwienia swoich spraw, zostawił Herutka w numerze, zaleć
mu powtarzanie któregoś przedmiotu, z którego miał być eg
nowany w dniu następnym, a Heruś zamiast się uczyć, wypełzł
z pokoju na balkon i nie widziany z dołu oblewał przechodniów
wodą. Z tej zabawy wynikła okropna awantura. Pewna para mai
żeńska, a zwłaszcza nader wyelegantowana pani w pięknym nowiu
teńkim kapeluszu słomkowym, postradała go całkowicie. Oberwał
nie tylko Heruś, lecz i jego mentor od poszkodowanych i od zarżą
du hotelowego.
Po powrocie Herutka z Wilna powiozłem go do Warszawy. Doktor Szmurło stwierdził 
konieczność usunięcia z gardła tak zwą nego trzeciego gruczołu. Następnego dnia 
przy znieczuleniu ope racja została dokonana w ciągu kilkunastu minut. Pacjent 
nie miał nawet czasu i możliwości krzyknąć, gdy było już po biedzie. Pole cono 
położyć się na parę godzin, po pewnym czasie pojadać lub popijać chłodne rzeczy, 
a więc lody lub limoniadę. Uszczęśliwiony był Herutek z wymienionego reżimu. I 
tak mnie zamęczał, że nu już dosyć tego leżenia, że chce iść na spacer, że 
ostatecznie wypr<> wadziłem go w aleje; parokrotnie zachodziliśmy po drodze do 
róż nych cukierenek na lody. Nie mogłem już zliczyć, ile w ciągu dnia chłopak 
połknął porcji lodów. Następnego dnia zgromił mnie doktor, że nieopatrznie 
chłopca wyprowadziłem na długi spacer, ruch bowiem mógł spowodować krwotok z 
ranki w gardle. SzczęślrW'e jednak wszystko normalnie się zagoiło i po paru 
dniach pobytu* kiem zdrowego już chłopca odwiozłem do domu.
W kilka dni potem wyjechałem z Maduszką do Biżerewicz * chrzciny pierwszego syna 
Stasia Ordy. Co prawda bardzo spóźnii ne, chłopak liczył już bowiem piąty rok. 
Zwlekali z chrzcin3 w oczekiwaniu na obiecywany z roku na rok przyjazd do ^1Z^ 
wieź księdza biskupa Symona3, wielkiego przyjaciela matki K*
3 Franciszek Symon był w latach 1884-1897 rektorem Akademii Rzymsko lickiej w 
Petersburgu. Mianowany biskupem w Płocku, nie objął tej placów*
. Na wymienioną uroczystość zjechało trochę osób blis-i/ch krewnych państwa 
domu. Ze strony Kato były obecne dwie •i siostry, a ze strony Stasia oprócz nas 
profesor Stanisław Smółka
żoną Wandą i trzema synami, czwartego już byli stracili, Nusia ^rzyżanowska z 
mężem Edmundem, Karolostwo Ordowie z syna-
j i kilku sąsiadów. Pogoda sprzyjała. Na ganku od strony wjazdu
drzwiach wejściowych urządzony był ołtarz, przy którym ksiądz biskup odprawiał 
mszę św. w czasie swego kilkudniowego pobytu. Rodzicami chrzestnymi malca byli 
profesor Smółka i Ketty Ordzianka.
Dom biżerewicki, wybudowany przez Stasia Ordę, był zewnętrznie kopią starego 
domu dereszewickiego. Wymiary jednak kolumn widocznie nieprawidłowo zostały 
zdjęte, gdyż i*ch wysokość do grubości okazała się nieproporcjonalną. Rozkład 
pokoi w domu był też nieco odmienny.
Bardzo przyjemnie spędziliśmy parę dni w Biżerewiczach. Chłopcy Smolkowie bardzo 
mili i sympatyczni. Ksiądz biskup kro-tochwilny. Przed obiadem pewnego dnia 
ulotnił się dla odmówienia brewiarza. Gdy obiad podano, szukają biskupa w domu, 
ogrodzie, sadzie, alei lipowej! Chłopcy wybiegają na folwark w pole. Nie ma 
biskupa, nikt go nie widział. Całkiem wypadkowo jedna z pań przechodząc w parku 
koło dużego gęstego krzaku bzu usłyszała silne, przeciągłe chrapanie. Wydawał je 
ksiądz biskup, który w niewygodnej leżącej pozycji, z brewiarzem w ręku 
zdrzemnął się. Submitował się przed państwem domu.
W kilka dni po naszym powrocie do domu odwiedzili nas Krzy-żanowscy. Ona jak 
zawsze przemiła, pełna dystynkcji, wdzięku i uroku, jakkolwiek nie była 
pięknością. Gustownie zawsze ubrana, jasna blondynka. On bardzo szpetny, lecz 
dobry człowiek, znacznie od żony starszy. Amator i znawca pięknych rzeczy, 
kolekcjonował z pasją i znawstwem zwłaszcza stare porcelany. Niezmiernie 
przyjemnie zeszło kilka dni ich pobytu.
Za każdą naszą bytnością w Warszawie odwiedzaliśmy Krzyża-nowskich. Zmieniali 
oni dość często mieszkanie, przy każdej zmianie trafiali na lepsze, w którym ich 
zbiory coraz lepiej się prezentowały, w czasie jednej takiej bytności 
Krzyżanowski pokazał nam nowy nabytek: wysoki z rżniętego kryształu wazon z 
herbem Gra-bowskich Topór. Ogromnie był dumny z wyszperania po antykwa-rniach 
wymienionego obiektu. Maduszką bardzo się nim zachwycała. Wieczorem po teatrze 
powracamy do hotelu i zapaliwszy wtło spostrzegamy na stole wymieniony wazon z 
kilku białymi 2a-TZanternarm w środku. Maduszce rozpromieniły się oczęta, ja
burczałem: "Zawsze musisz coś wycyganić!".
~f	• . • •",#.'-••• ,.. , '.r,: :••'
26
• 'i ; -
Wizytacja
W początku zimy 1913 roku otrzymujemy list od Henia 396 skiego zawiadamiający 
nas, że jest po słowie z panną Marią Wierz-bowską, córką Antoniego i Zofii z 
Baczyżmalskich Wierzbowskich właścicieli majątku Dołmatowszczyzna powiatu 
nowogródzkiego Prosi więc Henio równocześnie, byśmy przyjechali do Ostaszyna 
skąd już razem z nim jechali dalej do Dołmatowszczyzny. Zastaliś! my Henia 
rozradowanego, co się mówi w siódmym niebie, i prze. jętego przeróżnymi 
projektami na przyszłość.
W pierwszym więc rzędzie przystępuje do kapitalnej przebu-dowy domu 
ostaszyńskiego i liczy, że co najmniej rok będzie trwała w domu "fabryka", jak 
nazywano u nas wszelkie remonty w domach mieszkalnych. Prosił o różne wskazówki 
i rady, dotyczące budowlanych projektów. Przede wszystkim zaś pragnął przed nami 
się wywnętrzyć i swoim szczęściem się z nami podzielić.
Wyjechaliśmy z Ostaszyna w mroźny słoneczny ranek zimowy wygodnymi saniami, 
okutani w dachy i ciepłe na nogi wilczury. Po paru godzinach szybkiej jazdy 
stanęliśmy w Dołmatowszczyźnie. Dom parterowy z dobrego drzewa budowany. Typowy 
dwór szlachecki, jakich pełno było wr nowogródzkiej ziemi. Pan Antoni przemiły 
człowiek, dobry gospodarz, w latach już starszych, szanowany i lubiany przez 
okoliczne ziemiaństwo oraz ludność miejscową, Pani domu bardzo gościnna, wysoko 
siebie rodowo nosząca, nie zmiernie wymowna, nie dająca nikomu w towarzystwie 
dojść do słowa. Starsza córka Janina za Ciuńdziewickim, współpowietni-kiem, 
bardzo miła i sympatyczna. Młodsza zaś Minia niewielkiego wzrostu, z 
przepięknymi jasnoblond włosami, biało-różową cerą, niebieskimi oczami, z nieco 
jednak ponurym wzrokiem. Niezmier nie jeszcze, omal dziecinnie wyglądająca. 
Henio w nią bezustannie wpatrzony. W czasie obiadu wzniosłem zdrowie pary 
narzecze nych, wyrażając jednocześnie głęboką wdzięczność obojgu pań; stwu 
Wierzbowskim przede wszystkim od mojej teściowej, której stan zdrowia nie 
pozwolił przybyć na dzień tak uroczysty, następ nie od nas obojga, za zezwolenie 
swojej przemiłej córeczce wejść do naszej rodziny. Pan Wierzbowski w odpowiedzi 
drżącym ze wzruszenia głosem wzniósł toast za zdrowie nasze i nieobecne) matki 
narzeczonego, hrabiny Grabowskiej. Po dwóch dniach pot>f tu w Dołmatowszczyźnie 
odesłano nas do stacji Nowojelni.
Pozostała część zimy i wiosna minęły nam spokojnie przy PraC| i zwykłych 
zajęciach gospodarczo-domowych. Herutek na nogi c# kowicie wyzdrowiał, a i 
dokonana ostatnio operacyjka wyjęcia §r czołu pomiędzy nosem a gardłem przecięła 
wszelkie dotychczas we stałe katary.
Natomiast Stefan i Kazio bez przerwy chodzili z zapchanymi oskami i coraz to 
jeden lub drugi zapadał na bardzo uporczywe katary- Postanowiliśmy więc i tych 
dwóch naszych syneczków ooddać takiejże operacyjce, jaką w roku ubiegłym przebył 
Heru-felc Natomiast nasz beniaminek Heniaczek dzięki Bogu wyglądał wspaniale. 
Niania Bilkiewiczowa chodziła dumna ze swego tęgiego i zdrowego półtorarocznego 
paniczyka.
Po długich namysłach uznaliśmy za wskazane po zoperowaniu Stefana i Kazia 
wzmocnić tych chłopaczków przez wywiezienie ich na par? miesiecy nad ciepłe 
morze. Ponieważ Herutek zdał tej wiosny w Wilnie drugi swój egzamin do klasy 
drugiej, a miał obiecane przyjemne wakacje, jeśli egzamin zda dobrze, 
postanowiliśmy więc i naszego pierworodnego zabrać za granicę, co go 
niewątpliwie wzmocni, a równocześnie będzie to stanowiło obiecaną za dobry 
egzamin wakacyjna rozrywkę.
Udzieliliśmy więc panu Małkowi dwumiesięcznego urlopu, dziwiąc się nieco, że 
zamierzał ten swój urlop spędzić w Moskwie u swoich znajomych. Sami zaś, 
obciążywszy swoje kieszenie sporą ilością złotych rulonów, wyruszyliśmy w daleką 
drogę z panną Anną i trzema starszymi chłopcami, pozostawiając beniaminka pod 
całkiem pewną opieką niani Bilkiewiczowej.
Ustaliliśmy następującą marszrutę: Pierwszy etap: Warszawa z operowaniem dwóch 
chłopców i zabawieniem kilku dni, jeśli po operacji nie będzie żadnych 
komplikacji. Drugi etap: krótki w Paryżu. Skąd wyjazd do Sables d'Olonnes, 
miejscowości położonej w prowincji Yendee nad pełnym Atlantykiem.
Niepomierna była radość chłopców, że zobaczą ocean. Herutek chodził dumny, że on 
wie przecież, jak wygląda morze, dla niego to żadna nowość. Na to sześcioletni 
Stefan: "Ale to twoje morze nie ma przypływu i odpływu, a Atlantyk to dopiero 
prawdziwy ocean".
Ze względu na podróżowanie z gromadą dzieci nie zatrzymywaliśmy się tym razem w 
Hotelu Europejskim, lecz zajechaliśmy do dobrego pensjonatu "Goplana" przy ulicy 
Mazowieckiej. Było tam zacisznie, dla dzieci wygodniej, niezła podobno kuchnia, 
poza tym zaś znacznie taniej niż w hotelu, co zawsze jednak do pewnych plusów 
zaliczyć można.
Herutek jako bywalec, który już dużo świata zwiedził, pogardzał braćmi, którym 
oczy z orbit wyłaziły, gdy wjechaliśmy w cen-ttum miasta. Stefan trącał stale 
Kazia, by mu to lub owo pokazać. Płaszcza najbardziej ich interesowały 
elektryczne tramwaje od r°ku dopiero funkcjonujące w Warszawie1.
Po zainstalowaniu się w pensjonacie poszedłem do doktora "nurły, by zapowiedzieć 
mu przyprowadzenie w dniu następnym w°ch pacjentów, panna Anna zaś zabrała 
chłopczyków i poszła
Tramwaje warszawskie zelektryfikowano w 1908 r.	, ,,,,
z nimi odwiedzić swoją rodzinę. My zaś, jak to w Warszawie nje mogło stać się 
inaczej, spędziliśmy wieczór w teatrze, i to iye w innym, lecz tylko w 
Rozmaitościach.
Z rana dnia następnego całą bandą stawiliśmy się w lecznicy
Pierwszego doktor obejrzał Herutka i znalazł w gardle wszystką
w należytym porządku. Następnie przyszła kolej na Stefana. Zbladł
398 chłopak, gdy mu wypędzlowali gardło dla znieczulenia, pisnął nie-
znacznie, gdy było po wszystkim. Najgorzej było z Kaziem, który
bardzo się miotał, a trzeba go było mocno w nieruchomej pozycjj
trzymać, co też przedłużało trwanie operacyjki. Bardzo biedaczek
zalewał się łzami, dla kompanii roniła łzy panna Anna, ze względu
na straszne cierpienia, których doświadczał ukochany jej faworyt
Kaziutek. Gdy zaś spostrzegła zakrwawioną buzię chłopaka, tak się
na widok krwi przeraziła, że musiałem ją podtrzymać, by nie runę-
ła zemdlona na podłogę.
Odwieźliśmy dorożką chłopców do pensjonatu i ułożyliśmy obydwóch do łóżek. Kazia 
co najmniej przez kilka godzin nie byJo sposobu uspokoić, dostał bowiem jakiegoś 
wstrząsu nerwowego z podniesioną temperaturą. Dopiero gdy przyniosłem mu z 
miasta jakieś zabawki, zaczął przychodzić do równowagi. Poza tym porcyjka lodów 
co pewien czas dla obu chłopców, z których i starsi przy okazji korzystali, 
najskuteczniej na uspokojenie nerwów oddziaływała.
Po kilku dniach, gdy już Kazio czuł się całkiem dobrze, wyjechaliśmy pośpiesznym 
pociągiem w czteroosobowym przedziale sypialnego wozu znaną już nam trasą do 
Paryża, gdzie zamierzaliś my spędzić jeden do dwóch dni. Zajechaliśmy do 
pamiętnego dla nas Grand-Hotelu w rannych godzinach, po przebraniu się zeszliś 
my do kawiarni na pierwsze śniadanie. I o dziwo, Stefan po raz pierwszy w życiu 
odważył się na spożycie jajka na miękko, które sobie bardzo upodobał. W domu pod 
żadną postacią nie brał jajek do ust. Od tej chwili gust jego w tym kierunku 
odmienił się.
Obwoziłem liczne moje bractwo dorożkami lub też omnibusa-
mi piętrowymi, zaprzężonymi w trzy konie, by im pokazać te dzi-
wy paryskie, które mogły chłopaczków najbardziej interesować
W pierwszym rzędzie zwiedziliśmy u Inwalidów grób Napoleona
Nie mówię o starszych chłopcach, lecz nawet ten mały brzdąc Ka
ziutek doznał wielkich wrażeń, zarzucał nas przeróżnymi pytaW3
mi, na które mamusia z wielką umiejętnością udzielała odpowiedz1
Powieźliśmy ich następnie do Jardin d'Acclimatation2, gdzie cW
cy spędzili dobrych kilka godzin na oglądaniu przeróżnych
rząt. Jeździli przy tym na osiołkach, lamach, a nawet na <
słoniu. Właściwie ogród ten nie przedstawiał nic ciel"3
2 Jardin d'Acclimatation - fragment Lasku Bulońskiego w Paryżu, prę: egzotyczne 
zwierzęta na tle egzotycznej roślinności.
ł źle utrzymany, a zwierzęta wyglądały nader nędznie. Pokaza-^ jrn Notre Damę i 
odbyliśmy powozem spacer do Bois de
-
Wczesnym rannym pociągiem osobowym opuszczaliśmy Paryż stronę Sables d'Olonnes. 
Im bardziej zbliżaliśmy się do celu na-• podróży, tym przez okna wagonu 
roztaczał się przed naszymi s czami nudny i bardzo smutny widok. Piaski 
głębokie, porośnięte drobną wikliną, bądź też mchy i moczary bez zadrzewienia. 
Brak ludzi, miasteczek, wiosek, brak w ogóle życia - pustka. Cóż to za smutny 
kraj, la Yendee. Dopiero gdy nasz bummel3 zatrzymał się vf końcowym punkcie 
trasy i opuściliśmy turkoczący i trzęsący nas wag°n' roztoczyła się przed nami 
najpiękniejsza panorama zbałwa-nionego morza z odbijającymi się w falach 
promieniami zachodzącego słońca. A w dali dziesiątki rybackich łodzi z 
kolorowymi żaglami powracających z połowu. I ten szum morza i zapach morskiej 
wody. Poezja! Rozkosz!
Gdyśmy się z rana obudzili, pierwszą czynnością było wyjść na balkon i spojrzeć 
na morze. Zaczynał się odpływ. Morze już nieco oddaliło się od wybrzeża-
promenady obmurowanej. Zaczęto na oswobodzonym od wody piasku rozstawać namioty 
jeden przy drugim, wynajmowane za opłatą przez gości przyjezdnych. W małych z 
boku stojących domeczkach na kółkach, przeznaczonych dla kapiących się gości do 
rozbierania się i ubierania, rozpoczynał się również ruch. Jedne osoby 
wychodziły już w trykotach, zdążając do coraz to oddalającego się morza, inne 
śpieszyły do kabinek. Gdy gość wychodził z kabiny, by udać się do morza lub czas 
pewien jeszcze spędzić w swoim namiocie, musiał oddać klucz od kabiny dozorcy 
lub dozorczyni. Gdy zaś po wykąpaniu się powracał, aby się ubrać, znajdował w 
kabinie na podłodze stojącą misę z gorącą wodą do rozgrzania nóg zwykle bardzo 
oziębłych po wyjściu z wody. Zapoznawszy się z procedurą kąpielową, wynajęliśmy 
na miesiąc dla siebie większy namiot, który w ciągu jakiegoś kwadransa mógł być 
dla nas ustawiony i nosił kolejny numer.
Wzdłuż promenady ciągnęła się jezdnia, za nią zaś chodnik i cały szereg hoteli, 
pensjonatów, domów prywatnych, wszystkie z ogródkami. Od jezdni odchodziły 
ulice, prowadzące do centrum miasteczka, bardzo od nas blisko był kościół. 
Nabyliśmy dla nas °bojga kostiumy kąpielowe oraz odpowiednie płaszcze, które się 
nakładało na kostiumy, gdy się szło do morza nieraz oddalonego 'uz ° około pół 
kilometra od brzegu, lub siedziało się w płaszczu namiocie z książką, bądź 
spędzając czas na grze w karty, bądź z na przyjemnej ze znajomymi rozmowie. 
fynaczkom naszym kąpiel w chłodnym oceanie była wzbronio-> natomiast poleconym 
im było chodzenie boso, pluskanie się wodzie i przy odpływie zbieranie i 
kolekcjonowanie pozosta-
niem. Bumelzug - pociąg osobowy. t|- . , ; " r
401
łych na piasku wielce różnorodnych muszli. My też starsi bardz0 chętnie 
zbieraliśmy muszle, lecz tylko wyjątkowo ładne. W czasie pobytu uzbieraliśmy 
znaczną kolekcję, ugarnirowaliśmy nimi p0 powrocie do domu dosyć dużą kasetkę z 
robótkami mojej Pa^ Zdobiła ona czas jakiś stolik w saloniku zielonym.
Gdy się dochodziło do odpływającego morza z intencją wyką. panią się i 
popływania, zrzucało się płaszcz, pozostawiając go na stołeczku lub wprost 
chociażby na mokrym piasku. Siedziało się w wodzie, pływało i pluskało. A po 
pewnym czasie, gdy zwracało się oczy w stronę wybrzeża, to bardzo często 
stołeczek z płasz-czem był tak bardzo daleko, szereg zaś stojących przy brzegu 
namiotów odznaczał się drobnymi punkcikami w różnorodnych kolorach. Przy 
przypływie należało bardzo szybko przed zbliżającym się morzem wycofywać się, 
zwłaszcza gdy było burzliwe. Należało uważać, by nie zostać wciągniętym przez 
odbijającą się od brzegu falę na wielką głębinę. Gdy zaczynał się przypływ, 
przeważnie nikogo już w wodzie nie było. Na wybrzeżu wówczas zwijano wszystkie 
namioty, wynoszono je na brzeg, by je ponownie ustawić na miejsce przy następnym 
odpływie.
Ciekawym był objaw z piorunującą niemal szybkością wysychania piasku po 
odpływie. Piasek do tego stopnia twardniał, że odbywały się po odpływie na 
piasku gry v? tenisa, krokieta, jazdy na rowerach, który to sport uprawiał 
Herutek namiętnie na wynajętym rowerze. Raz jeden się wywrócił z rowerem, 
pokaleczył sobie nogę i przeszło tydzień kulał i był pozbawiony przyjemności 
hasania. Pe wnego dnia w czasie naszego pobytu odbyty się na rozległej plaży po 
odpływie wyścigi konne. Piasek był tak twardy, że zaledwie wi doczne były na 
piasku odbicia podków końskich.
Gdy siedzieliśmy w namiocie na krzesełkach lub leżakach z książką w ręku, czy 
też, jak moje panie z robótką, co chwila przechodziły pomiędzy rozstawionymi 
namiotami przeważnie młode dziewczęta w białych czepeczkach i w białych 
fartuszkach, z koszy czkami lub z tackami trzymanymi przed sobą, a wiszącymi na 
pas kach skórzanych założonych na szyję, wykrzykując i śpiewnym gto-sikiem 
wychwalając sprzedawane jadalnie specjały: "Les croissants chauds! les 
madeleines"! itp.
Zaczęty się dnie, gdy w czasie przypływu fale bywały tak wid
kie, że przelewały się przez promenadę na ulicę i chodnik. W ta&iL
dnie nawet przy odpływie rzadcy goście zdobywali się na uży*
kąpieli. Dla osób słabo pływających stanowiło to niebezpiecz
stwo być przez falę wciągniętym daleko w głąb morza. Poza J
w podobne dnie zwykle temperatura wody znacznie się obniż
Kąpiel więc nie była przyjemna.	a
Jak już wspomniałem, kąpiele w morzu nie były wskazane szym chłopcom, natomiast 
zalecono kąpać ich trzy razy w ty8 niu w ogrzanej wodzie morskiej. Musieliśmy 
wejść w P°rozU^) nie ze służbą hotelową w przynoszenie codziennie za
Hraflii wody z morza do wanny hotelowej, w której wysiadywali nasi syneczkowie.
\Ve Francji, kraju formalistyki, przed rozpoczęciem kąpieli ogrzanej wody 
morskiej musiałem uzyskać od miejscowego leka-z głośny papierek, że nasi chłopcy 
dla wzmocnienia potrzebują koniecznie ciepłych morskich kąpieli. Z podobnym 
zaświadczeniem zmuszony byłem stawić się do urzędu produkowania soli czystej z 
wody morskiej. Obowiązywał bowiem we Francji monopol na produkowanie soli. 
Wszelkie więc czerpanie wody z morza F wynoszenie jej do mieszkań mogło być 
uważane za czynienie konkurencji monopolowi solnemu. Otóż po wygotowaniu wiadra 
wody morskiej, i zużywszy na to sporo cennego materiału palnego, można było 
uzyskać drobną garstkę soli, której koszt produkcji wielokrotnie przewyższał jej 
wartość. Żaden mieszkaniec Francji nie zajmował się nigdy podobnym procederem. 
Taka już była for-malistyka; co kraj, to obyczaj!!
Gdy pierwszego dnia naszego pobytu zeszliśmy na ranne śniadanie do restauracji 
hotelowej, powitał nas uprzejmym ukłonem kierownik restauracji, wskazał 
przygotowany pod oknem stół z sześciu nakryciami na cały czas naszego pobytu. A 
gdy odezwaliśmy się, że tak smutno, gdyż taka mgła na dworze i morza nawet wcale 
nie widać, odrzekł uśmiechając się czule i pewny bardzo siebie, że pogoda będzie 
śliczna, "c'est la marce qui fait ca" [to sprawia przypływ - franc. ]. I 
rzeczywiście bardzo szybko mgła opadła i cudowny słoneczny był pierwszy dzień 
naszego pobytu nad oceanem.
Do restauracji schodziło się dwa. razy dziennie. Kuchnia była doskonała i bardzo 
obfita, a ponieważ miejscowość ta słynęła jako specjalna plaża dla dzieci, w 
restauracjach starali się bardzo w dogadzaniu apetytom i gustom dziecinnym. Na 
pierwsze ranne śniadanie między 8 a 10 godziną otrzymywaliśmy kawę, herbatę lub 
kakao w ilości dowolnej. Stół zaś był zastawiony obfitą ilością wszelkiego 
rodzaju doskonałego pieczywa, poza tym masło, miód, przeróżne dżemy. Drugie 
śniadanie o pierwszej godzinie z trzech potraw. Obiad zaś składał się z pięciu 
potraw: 1. z zupy zwykle dość cienkiej, przy której pogryzało się krewetki lub 
ślimaczki morskie, 2. zawsze doskonałej ryby, w niedzielę najczęściej zamiast 
ryby podawano langustę lub homara, 3. dalej bardzo dobre mięso, 4- następnie 
wielka różnorodność wybornych jarzyn, 5. wreszcie ^yśmienite słodkie potrawy, 
często przeróżnego gatunku lody. Na Końcu różne owoce w zależności od sezonu, 
ciasta, orzechy, pierniki, kawa. Wszystkie porcje nader obfite. Nawet dzieciaki 
nie mo-
§ty spożyć całej ilości słodyczy i owoców znajdujących się na
stole.
-A. Ki
Na prawo od naszego stołu pod następnym oknem stał większy naszego stół z 
liczniejszą ilością nakryć. Zajmowała ten stół ro-^ortu§alczyków z siedmiorgiem 
dzieci w różnym wieku, naj-sze pisklę jeszcze nie chodzące. Oprócz obojga 
rodziców
ieniewic2, Nad Prypecią...
oraz tak licznej dzieciarni zasiadało do stołu ze trzy osoby personelu 
nauczycielsko-wychowawczego. Cała rodzina robiła wrażenie bardzo miłe. Dzieci 
świetnie wychowane. Stawialiśmy je za przy. kład naszym chłopcom, którzy 
wysilali się również na wielką grze.
czność przy stole.
Na lewo od nas przy małym stole pod oknem siedziała młoda 402 ' Para małżeńska. 
Ona bardzo przystojna, szykowna, codziennie w innej toalecie. W głębi sali 
jeszcze kilka stolików, zajętych przez osoby mniej ciekawe. Zresztą, gdyśmy 
zjechali do Sables, był to zaledwie początek sezonu. Po moim dopiero wyjeździe 
hotel zaczął
się zapełniać.
Nasz hotel był jednym z ostatnich położonym v? końcu promenady, za którą 
zaczynała się tak zwana jetee4 w głąb morza zakończona latarnią morską oraz port 
rybacki. Na promenadzie w dnie świąteczne spacerowały gromadnie wesołe i bardzo 
przystojne są-blaiski w dość krótkich czarnych spódniczkach, czarnych 
pończoszkach, czarnych lub kolorowych sabotach na wysokich korkach. Włosy 
przeważnie krucze, ondulowane, przykryte białym, krochmalonym czepeczkiem. W 
końcu promenady oraz na tak zwanej jetee w dnie pogodne stare niewiasty w 
takichże strojach, we dnie powszednie nieco skromniejszych, przesiadywały 
godzinami na stołeczkach przy reperowaniu sieci rybackich, przeważnie koloru 
niebieskiego o bardzo drobnych najczęściej oczkach.
W godzinach popołudniowych wszystkie omal niewiasty stare i młode, których 
mężowie lub ojcowie trudnili się rybołówstwem, gromadziły się na promenadzie, 
wyglądając często przez lornetki powracających z połowu łodzi rybackich. 
Wyłaniały się z horyzontu łodzie o żaglach kolorowych, przeważnie jednak 
żółtawych z przeróżnymi na nich odznakami. Po tych odznakach poznawały 
zgromadzone na promenadzie sablaiski swoich bliskich. Gdy która spostrzegła łódź 
swoją, opuszczała promenadę, spokojna o powracających bliskich, niespokojna o 
wynik połowu. Spieszyła do domu, by poczynić przygotowania na powitanie 
najbliższych. A ile niepokoju przeżywały niewiasty pozostałe na brzegu do 
zapadającego zmroku, nie doczekawszy się ujrzenia swojej powracającej
łodzi.
Gdy łodzie wjeżdżały do portu rybackiego z udanym połowem, rozpoczynała się tam 
intensywna praca. Sortowano ryby według gatunków i wielkości. Pełno było w 
porcie kupców i pośredników przeważnie z Paryża, na te lub inne gatunki ryb. 
Dokonywały si? transakcje na miejscu. W danej okolicy, a zwłaszcza w sezonie i* 
szego wówczas pobytu, przewagą połowu były sardynki. Najpi?"' niejsze okazy 
sardynek o mniej więcej tej samej wielkości były fla miejscu układane bardzo 
starannie warstwami przekładanymi spe jalnym gatunkiem liści roślin morskich w 
koszykach przewie
4 Jetee (franc.) - molo, falochron.	
u o jednakowej pojemności sztuk. Setki takich koszyków °^ rost z łodzi 
przewożono do stojącego w porcie wagonu towaro-*ego, przybyłego rannym pociągiem 
z Paryża, pociągiem zaś wie-W ornym odwożącego ten towar przez noc do Paryża. 
Restauracje cz wielkiego miasta wchłaniały codziennie cały doborowy sorty-ent 
świeżych sardynek z każdego połowu ludności Sables. Nie-datne na eksport do 
stolicy sardynki wprost z portu przewożone 403 bvłv ręcznymi wózkami do kilku 
znajdujących się w porcie wytwórni konserw rybnych. Drobiazg był nabywany przez 
biedną ludność. Wszelkie inne gatunki ryb eksportowych jako to la raie, 
rnaquerelle i inne gatunki rybacy zwozili lub przenosili do dużej hali rybnej. W 
tej hali każdy rybak posiadał swoje stanowisko, w którym na dużej kamiennej 
płycie rozkładane były według gatunków: ryby, langusty, homary, węgorze, raki, 
krewety i inne. Codziennie w rannych godzinach w tej obszernej hali odbywała się 
giełda rybna. Ustalane były na dany dzień ceny na każdy rodzaj znajdujących się 
w hali jednostek. Oczywiście im pomyślniejszy był połów, tym rybacy otrzymywali 
niższe ceny i odwrotnie. Po ustaleniu na dany dzień giełdowej ceny na każdy 
gatunek, miejscowi lub też przyjezdni kupcy zabierali i pakowali odpowiednio 
zakupiony towar. Po paru godzinach pustka już była w hali aż do dnia następnego.
Z przyjemnością zaglądałem do hali i interesowałem się zawsze widokiem ryb i 
różnorodnymi sposobami połowów.
Niezmiernie zajmujące było zwiedzenie przez nas największej wytwórni konserw 
rybnych, a przede wszystkim sardynek. Cała czynność odbywała się maszynowo, a 
więc płukanie, obcinanie główek, sortowanie według wielkości, oprawianie, 
wciąganie na pasach płóciennych na piętro, gdzie rybki podlegały działaniu 
wiatru i słońca, by wysuszone wpaść do kotłów pełnych ciepławej oliwy 
zaprawionej różnymi pachnącymi ingrediencjami, skąd wydobywano je uważnie, 
układano do pudełek blaszanych, zalewano tą samą oliwą, lutowano pudełka i 
wysyłano daleko w różne strony świata.
Pewnego dnia całą naszą bandą pojechaliśmy sześcioosobową żaglową łodzią 
rybacką, prowadzoną przez rybaka, z którym zawar-tem dobrą znajomość, na spacer 
w dal oceanu. Pomimo że morze PO długiej pogodzie było spokojne, kołysało nas na 
długiej fali niesamowicie. Oddaliliśmy się od brzegu o tyle, że zaledwie 
rozpoznać można było nasz hotel na wybrzeżu. Gdy po parogodzinnym Ptywaniu 
powróciliśmy do portu, przy wysiadaniu z łodzi Kaziutek ^niefortunnie pojechał 
do rygi, że całe ubranko i buciki zostały Brudzone. Zamiast go pocałować, 
oberwał chłopak ode mnie.
umówiłem się z tym moim znajomym rybakiem, który był specjalistą w łowieniu 
makreli, by któregoś dnia z nim pojechać na połów Stosując się do jego zleceń, 
około północy stawiłem się
tuszką w oznaczonym przez rybaka miejscu w porcie. Jeździ-
liśmy po oceanie w różnych kierunkach z przyczepionymi do * na linkach 
przynętami, na które makrele miały być łase. Niestety ani jedna sztuka nie dała 
się złapać. Powróciliśmy z niczym. Po ' mo to byliśmy zadowoleni z przyjemnego 
nocnego spaceru oceanie.
Zbliżał się koniec moich dwutygodniowych nad oceanem wakacji; pora już była 
wracać do domu. Maduszka z dziećmi mi jeszcze sześć tygodni pozostać nad morzem.
Obawialiśmy się oboje tak długiego rozstania, zwłaszcza że od pewnego czasu w 
gazetach dawał się odczuwać wielki niepokój wojenny na Bałkanach. Czy aby w 
razie wybuchu wojennej zawie-ruchy na Półwyspie Bałkańskim Maduszka z dziećmi 
nie zostanie od kraju odcięta. Rozstaliśmy się z wielkim smutkiem. Maduszka 
postanowiła śledzić za polityką w codziennych gazetach i w razie ewentualnego 
pogorszenia się sytuacji zwinąć przed terminem ma natki i zwiewać czym prędzej 
do domu. Jakkolwiek wybuchła dru ga wojna bałkańska, jednak dzięki Bogu nie 
spowodowała jeszcze ogólnoświatowej zawieruchy.
W drodze powrotnej notowałem skrzętnie, w jakim miejscu znajdują się kasy 
biletowe w Paryżu, z jakiego toru odchodzi po ciąg pośpieszny do Warszawy i inne 
różne drobiazgi, o których w pierwszym moim liście zakomunikowałem najdroższej 
Madusz ce. Chodziło mi bowiem, aby moje Biedactwo otoczone dzieciąt nią jak 
najmniej odczuwało kłopotu w podróży.
Bardzo prędko po moim do domu powrocie otrzymałem oc Maduszki większego rozmiaru 
doskonałe jej zdjęcie fotograficzne z trojgiem chłopców. Moja Pani w pięknej 
białej haftowanej su kience, z dużym granatowym kapeluszem ubranym białym piórem 
w pozycji siedzącej. Przed nią stoją: ostrzyżony na krótko Herutek w nowym 
ubranku z kołnierzem sztywnym i bujnym krawatem z brzuszkiem wypiętym i rękami w 
tył założonymi. Przy nim Stefan na poważno, przystojnie wyglądający w białym 
trykotowym ubranku, z nogami na czarno opalonymi w sandałach. Obok Kaziutek z 
zadartym do góry noskiem, w takimże jak Stefan ubranku. Takąże fotografię 
Maduszka przesłała do Nowosiółek Jani Czapskiej, która odpowiadając napisała 
następujące zdanie: "Madelon, ce chapeau te donnę un air cyniąue" [Magdaleno, w 
tym kapeluszu wyglądasz cynicznie - franc.].
Dowiedziawszy się o moim powrocie ksiądz Suchwałko okropnie zaaferowany przygnał 
do Dereszewicz, by mnie zawiadomić, ze ksiądz biskup Kluczyński, metropolita 
mohylowski5, od drugiej Po -
5 Wincenty Kluczyński (1847-1917) został arcybiskupem t.,(tm).,-
w 1910 r. W listopadzie 1913, a więc bezpośrednio po wizytacji poleskiej, pr°s
papieża o zwolnienia go ze stanowiska, na co uzyskał zgodę w roku następnym-J
twierdzi się, nie był w stanie pogodzić wytycznych Watykanu z wymaganiami tz?
carskiego.	. ih
405
-Magdalena Kieniewiczowa z synami: Herusiem, Stefkiem i Kaziem. Fotografia.
^sd-Olonnes, 1913r. ,.	.. • .
łowy lipca rozpoczyna wizytację od południowej części powiatu słuckiego, 
następnie zamierza objechać powiaty piński, mozyrsuj i rzeczycki, oraz że 
wizytacja naszej parafii petrykowskiej wypacj nie w pierwszej połowie sierpnia. 
Marszruta z góry określona-z Dawidgródka statkiem do Dereszewicz, następnie 
Petryków z. DOjazdem do Kopatkiewicz, następnie Ostrożanka - Lelczyce - Mozyrz i 
dalej w stronę powiatu rzeczyckiego. Przede wszystkim mu. siałem uspokoić 
zdenerwowanego naszego kochanego proboszcza że mamy czasu jeszcze przed sobą jak 
błota, że wszystko się zrobi i godnie się Arcypasterza przyjmie. Chodziło 
głównie proboszczowi o zaopatrzenie kościoła w niektóre brakujące, a niezbędne 
apa-raty kościelne, przede wszystkim zaś o nabycie nowego baldachimu, gdyż 
istniejący jest nie do użycia. Ułożyliśmy więc spis potrzebnych do nabycia 
sprzętów i stanęło na tym, że moja małżonka w drodze powrotnej zatrzyma się na 
parę dni w Warszawie, wszy-stkie te zakupy załatwi i ze sobą przywiezie. Co zaś 
do samego protokółu pobytu Arcypasterza, mamy jeszcze sporo czasu do omówienia 
wszystkich szczegółów. Uspokoił się biedny nasz probpsz-czunio, ja zaś posłałem 
w liście do Maduszki spis rzeczy, które ma w Warszawie nabyć, z równoczesnym 
zawiadomieniem, że przyślę jej do Warszawy odpowiednią na te zakupy gotówkę.
Wkrótce po moim powrocie Ruciowie jak zwykle na okres letni odjechali na Wołyń. 
Ja zaś powróciłem do codziennych moich zajęć. Mały Henio dobrze się chował i nie 
przyczyniał żadnych kłopotów. Od Maduszki przez dzień otrzymywałem listy, ja zaś 
zwykle wieczorem, przy lampie, pisywałem codziennie sążniste listy. Wreszcie 
nadszedł radosny dzień, w którym otrzymałem już z Warszawy telegram, 
zawiadamiający o szczęśliwym przybyciu i odebraniu wysłanej kwoty na kupno 
przede wszystkim pięknego baldachimu jako naszą osobistą ofiarę na kościół. 
Potrzebne proboszczowi dodatkowe aparaty miały być pokryte z drobnych ofiar 
miejscowych parafian. Wszystko Maduszka jak najdokładniej nabyła i ze sobą 
przywiozła.
Radość była wielka w całym domu z powrotu pani i całej młodzieży opalonej na 
czarno i świetnie wyglądającej. Cieszyłem się, że moje notatki ze wskazówkami 
niezmiernie się Maduszce w drodze przydały.
Proboszcz był w siódmym niebie z otrzymanych na kościół darów i w najbliższą 
niedzielę ogłaszał z ambony o ich otrzymaniu Gdy zaś przyszło już zawiadomienie, 
że wizytacja powiatu pińskie go jest już prawie na ukończeniu i że metropolita 
zamierza w PL' trykowie odprawić solenne nabożeństwo 15 sierpnia, w święto 
Wniebowzięcia NMP, biedny ksiądz Suchwałko zaczął się okropn1' tremować. Obawiał 
się bardzo otrzymania nagany względnie przL.' niesienia go za karę na gorsze 
stanowisko. Miał stracha, że JuZ z pewnością w Dereszewiczach spotka go wymówka 
za to, że cyf' borium w kaplicy jest z drzewa czarnego. Od dawna już proboszc
arnęczał nas, byśmy istniejące cymborium zamienili innym w bia-
% kolorze. Stanowczo się temu sprzeciwiłem, była to bowiem
ecz pamiątkowa przez moich dziadostwa ustawiona. Ulegliśmy
fZ danym wypadku jedynie tym, że wnętrze cymborium zostanie
jO2one jedwabnym białym materiałem, zewnętrznie zaś zostanie ieco przybrane 
częściowo tymże materiałem oraz białymi kwiatami Uspokoił się biedny proboszcz, 
zwłaszcza że mieliśmy jeszcze tydzień czasu na wykończenie wszystkich 
niezbędnych przygotowań. Co do zewnętrznej dekoracji ustaliliśmy, że nad 
drzwiami wejściowymi do kaplicy będzie widniał na wstędze o barwach papieskich 
napis: Ecce Pastor Bonus [oto Pasterz Dobry - łac.].
Wymienione barwy użyte zostaną również przy innych dekoracjach na zewnątrz, 
zamiast barw narodowych, które by mogły być źle widziane przez władze policyjne, 
które niewątpliwie za wszystkim będą śledzić. O miejscowe władze byłem spokojny, 
z nimi byłem stale w dobrych stosunkach, wiedziały zawczasu, że przy tej okazji 
nie ominie ich odpowiedni prezent. Byleby nie zjechali jacyś obcy figuranci.
Ksiądz Suchwałko miał pojechać na spotkanie metropolity do Dawidgródka i ze 
świtą razem statkiem jechać. Ja zaś miałem spotkać arcypasterza na przystani.
Ustaliłem z proboszczem poza tym i dalszy protokół. Uspokoiłem go przede 
wszystkim, by się nie tremował przyjmowaniem duchowieństwa w Petrykowie. Ksiądz 
niech pilnuje spraw wewnętrznych kościoła, całe zaś przyjęcie na plebanii 
bierzemy na siebie. To go już ostatecznie uspokoiło.
Kilka dni przed wyznaczonym terminem zabraliśmy się wszyscy do intensywnej 
przygotowawczej pracy. Moja mamusia miała obowiązek przygotowania apartamentów w 
Lelówce, dla metropolity w dużym pokoju na górze, dla dwóch prałatów w pokoju 
mniejszym obok. Trzy zaś pokoje gościnne na dole dla księży i kleryków. Część 
asysty mogliśmy ulokować u siebie. Obiady i kolacje miały się odbywać w sali 
Lelówki, gdzie stół został ustawiony w podkowę. Rozesłane zostały przez nas 
zaproszenia do wszystkich sąsiadów grawitujących do parafii petrykowskiej oraz 
do pp. Ula-towskich i całej naszej wyższej administracji. Na prośbę mamy dla 
zabawiania dostojnych gości obiecali swój przyjazd Adamostwo Zółtowscy, którzy 
wówczas bawili w Bolcienikach.
Moja żonusia miała za zadanie dopilnowanie urządzenia wewnątrz kaplicy, a więc 
usunięcia tzw. romaniki6, ustawienia tronu dla arcypasterza, umajenie kaplicy 
wewnątrz kwiatami. Zestawienia na cmentarzu co najmniej dwóch ołtarzy, przy 
których w razie Pogody, o którą nam najbardziej chodziło, księża mogliby 
odprawiać msze święte i poza tym spowiadać ludność. Do mojego resor-
Romanlka - balaski, oddzielające dawniej w kościele wiernych od ducho-
wieństwa.	,.,,"", ;...,
tu należało udekorowanie przystani, całej trasy od niej do pałacu mając na 
widoku, że przybycia statku należało oczekiwać dopiero od godziny dziewiątej 
wieczór. Ogrodnicy mieli za zadanie udekorowanie dwóch bram: cmentarnej i 
wjazdowej.
Nasz szef Bernaś otrzymał już obmyślone wspólnie menu. By. łem pewny, że pod tym 
względem będzie wszystko dobrze i ładnie podane. Jacek otrzymał przede wszystkim 
surowy nakaz, żeby zaró-wno on, jak i pozostali stangreci nie ośmielili się 
tknąć kielisz^ wódki przez cały czas pobytu dostojnych gości nie tylko w Derę-
szewiczach, lecz i w Petrykowie, a być może i dalej.
12 sierpnia barometr stoi wysoko, zapowiada się szczęśliwie piękna pogoda na 
dzień przybycia metropolity oraz na dnie naste-pnę. Praca wre we wszystkich 
resortach. Chłopcy nasi ogromnie przejęci i zainteresowani, wszędzie muszą 
dojść, zobaczyć gdzie się co dzieje. Surowy pan Małek, nawet bez sprzeciwu, 
zgodził się od tej daty zwolnić Herusia od lekcji.
Od samego rana z obu stron drogi prowadzącej od dworu do rektyfikacji zaciągają 
druty, na których zawieszają różnokolorowe lampiony ze świeczkami wewnątrz. 
Zostały one za pośrednictwem naszej spółdzielni kopcewickiej na moje polecenie 
sprowadzone z Pińska. Takimi też lampionami została ugarnirowana nasza 
poczekalnia nadbrzeżna, dawniejszy nasz pawilon z wystawy mozyrskiej. W kilku 
miejscach wzdłuż wysokiego piaszczystego brzegu Prypeci z obu stron przystani 
były ułożone smoliste polana oblane naftą, które zostały zapalone przed samym 
nadejściem statku. Z tych ognisk płomienie wzbijały się w górę na wysokość około 
dziesięciu metrów. Kapitan statku, na którym miał przybyć arcypasterz, był 
proszony, by dojeżdżając już do przystanku Kabaczek przerywanymi gwizdami 
sygnalizował nam swoje zbliżenie, byśmy mieli czas na rozpalenie ognisk i 
zapalenie wszystkich lampionów. Szereg powozów, z naszym faetonem na czele, 
całkowicie umajonym czerwonymi różami, oczekiwał na hasło gwizdków, by zaprząc 
rychło konie i jechać do przystani po arcypasterza i jego świtę. Dwóch aniołów 
stróży w mundurach policyjnych z rozkazu swej władzy krążyło po wybrzeżu. 
Zostali już zawczasu przeze mnie unieszkodliwieni. Niedługo czekaliśmy na hasło 
ze statku. Poczciwy kapitan wiedział, jak wielką personę wiezie do Dereszewicz, 
przyspieszył swoją maszyn?, którą samorzutnie przyozdobił w Dawidgródku zielenią 
i oświetlił wszystkimi posiadanymi latarniami. Pięknie wyglądał z daleka par°' 
wiec łopoczący bystro kołami, to zbliżając się, to znowu oddalaj^ się od nas na 
przeróżnych zakrętach uroczej Prypeci.
Podpływa wolno parowiec do brzegu. Na pokładzie widać juz arcypasterza 
otoczonego przez licznych duchownych. Spostrz6 gam uwijającego się księdza 
Suchwałkę, poznaję również stojąceg0 skromnie z tyłu księdza Skokowskiego, który 
ze swojej obecnej o° wej placówki przybył na tak wielką uroczystość do parafii, 
w ktofL) rozpoczynał pierwszą ciężką duszpasterską pracę. , ,
arcypasterz z pomostu parowca stanął na naszej już ziemi, zywitałem go z odkrytą 
głową głośnym, krótkim, lecz bardzo piętnie ułożonym przemówieniem. Tłumy nie 
tylko służby dworskiej •'okolicznej ludności katolickiej, lecz sporo też 
włościan prawosła-' nych z dwóch pobliskich wiosek, kilkakrotnie wołało: "Niech
Żyje".
On zaś przechodząc ze mną do powozu błogosławił znakiem 409 i/rzyża świętego 
zgromadzoną ludność. Przywitawszy się z towarzyszącymi arcybiskupowi prałatami 
Budkiewiczem i Ostrowskim7 i poruczywszy ekonomowi dereszewickiemu Olędzkiemu 
rozmieszczenie przybyłego duchowieństwa w powozach, siadłem y powozie po lewej 
stronie arcypasterza i ruszyliśmy wolnym truchtem przez rzęsiście oświetloną 
lampionami aleję ku naszej bra-fflie wjazdowej.
Zobaczywszy tę iluminację zwraca się arcypasterz do mnie z tym, że nieopatrznie 
urządziłem tak głośne jego powitanie. Mogą dowiedzieć się o tym wyższe władze 
policyjne, doniosą jeszcze do Petersburga i wstrzymają dalsze wizytacje, jak to 
zrobili ostatnio z biskupem Cieplakiem. "Niech arcypasterz będzie spokojny - 
odrzekłem. - Wszystko zostało przewidziane, władze miejscowe nie sprzeciwiają 
się. Zresztą na moim własnym gruncie mam prawo robić wszystko, co mi się żywnie 
podoba". Uspokoił się moim powiedzeniem metropolita. Na ganku udekorowanym 
festonami z zieleni witały dostojnych gości nasze panie. Żółtowscy zapowiedzieli 
swój przyjazd rannym pociągiem dnia następnego. Po krótkiej pogwarce w salonie 
przed podaniem kolacji arcypasterz wyraził chęć udania się na spoczynek, prosił 
o przysłanie mu szklanki lekkiej herbaty. Odprowadziłem arcypasterza na górę, 
gdzie jego osobisty służący już był zajęty rozpakowywaniem rzeczy.
Na dole w jadalni starego domu duchowieństwo począwszy od prałatów, kanoników, 
proboszczów, a skończywszy na kilku klerykach, posila się podaną kolacją. 
Odczuwać się dawało, że wszyscy bez wyjątku drżeli przed arcypasterzem, który 
był bardzo wymagający i dość ostry w powiedzeniach. Toteż w pewnej chwili ksiądz 
Suchwałko zwraca się do Mady, że stała się katastrofa, gdyż odpowiedzialny jeden 
z kleryków zapomniał w Dawidgródku spakować białej jedwabnej serwetki, którą 
biskup w czasie celebry siedząc na tronie trzyma na kolanach. Znalazła się 
szczęśliwie na to rada, gdyż w skarbach toaletowych mojej Pani odszukano kawał 
białego
7 Konstanty Budkiewicz (1867-1923) był od r. 1905 proboszczem parafii -w. 
Katarzyny w Petersburgu. W "Wiadomościach Kościelnych" ogłaszał interesujące 
sprawozdania z wizytacji poszczególnych parafii diecezji mińskiej. Po rewolucji 
Pazdziernikowej prowadził pertraktacje z rządem radzieckim o uregulowanie sytua-
I1 kościoła katolickiego. Skazany został na śmierć i stracony w Moskwie, w 
następ-głośnego procesu, jako "agent obcego państwa".
411
z którego panna Zofia, kamerystka mojej Pani, niezwło-zabrała się do uszycia 
odpowiedniego obiektu według otrzy-wskazówek.
Następnego dnia od godziny siódmej odprawiane były w kapli-
jedna za drugą msze św., a na cmentarzu w różnych miejscach
klkunastu księży spowiadało zebrana w ogromnej ilości ludność,
;e tylko pobliskich naszych folwarków, lecz z dalekich cudzych
Siedli. Ja i Maduszka wyspowiadaliśmy się wczesnym rankiem
u księdza Skokowskiego, dawniejszego naszego proboszcza.
Kwadrans przed dziewiąta zajechał pod ganek Jacek powozem urnajonym białymi 
astrami. Arcypasterz odjechał do kaplicy. Towa-fZySZył mu prałat Butkiewicz i 
dwóch alumnów na przedniej ławeczce. Solenne nabożeństwo w kaplicy, tłum ludzi, 
głowa przy gło-wie. Drzwi od kaplicy na oścież otwarte. Na cmentarzu klęczą 
mężczyźni, kobiety, dzieci. Po skończonej celebrze arcypasterz w infule i 
pastorałem w ręku wychodzi z kaplicy na ganek i do ludu podniosłe, piękne 
wypowiada kazanie. Słychać jęki, płacze, wzdychania, a radość i wielkie 
szczęście maluje się na twarzach biednego zebranego tłumu, który nigdy biskupa 
nie widział i nie brał udziału w tak pięknym nabożeństwie. Po kazaniu rozpoczęła 
się ceremonia udzielania sakramentu bierzmowania. Przystąpiliśmy cała rodzina, z 
wyjątkiem maleńkiego jeszcze Heniutka do sakramentu bierzmowania. Moim ojcem był 
ksiądz Skokowski, przyjąłem imię Hieronima, Maduszka zaś Klary, pamiętam, że 
Stefan przyjął imię Antoniego. Jakie imiona przyjęli Herutek i Kazio, nie 
przypominam sobie. Rozczulający był widok, gdy przystępowali do sakramentu 
bierzmowania starcy i babcie nad grobem stojące, doczekawszy się przed śmiercią 
dopiero ujrzenia po raz pierwszy w życiu arcypa-sterza. Było ustalone w 
programie, że arcybiskup będzie bierzmował do godziny pierwszej, po czym nastąpi 
przerwa, o godzinie zaś piątej po południu zostaną odprawione nieszpory, po 
których nastąpi udzielanie sakramentu bierzmowania tym, którzy nie byli 
bierzmowani przed południem.
Zapowiedziałem chłopcom, by się nie oddalali z domu i gdy arcypasterz będzie 
powracał z kaplicy, mają chłopcy czekać na niego w dużym czerwonym salonie 
babuni. Gdy zaś wejdzie do salonu, powinni uklęknąć przed nim na prawe kolano. 
Wówczas arcybiskup ich specjalnie pobłogosławi. Stefan był ogromnie przejęty 
Wszystkimi ceremoniami. W oczekiwaniu koło ganku na ukazanie Sl? w bramie 
powozu, Stefan przechadzając się z powagą wielką Pfzed gankiem dotykał ręką co 
pewien czas swojego kolana. Zwró-ciło to uwagę panny Anny, która go zapytała, 
czy go przypadkiem polano nie boli, czy się uderzył. "Nie, odpowiedział Stefan, 
doty-torn stale prawego kolana, by pamiętać, że przed arcybiskupem "lam uklęknąć 
na prawe kolano, a broń Boże na lewe". Wszyscyś-, y obecni w salonie uklękli, 
gdy arcypasterz przechodził przez sa-°n> skierowując się do swego apartamentu. 
Zatrzymał się przy
dzieciach, zapytał każdego o imię, kilka słów przemówił, każde
pobłogosławił znakiem krzyża świętego.	°°
O godzinie drugiej podano obiad. Arcypasterz siedział
pierwszym miejscu pośrodku stołu w formie podkowy, pomiędJ)
dwiema paniami: moją mamą i panią Lewandowską z Czystej Łu>?
Z drugiej strony przy mojej mamie posadzony był ksiądz prajli
412 Butkiewicz, przy nim Adam, a przy pani Lewandowskiej miał miej
sce ksiądz prałat Ostrowski, którego przy stole zabawiała Janiusia
Pozostali księża i zaproszone osoby zajęły bądź bliżej głównego
centrum, bądź dalsze miejsca, w zależności od stanowiska i wieku
Jedno z drugim przy stole zasiadło około sześćdziesięciu osób. ja
zająłem miejsce na końcu odnogi stołu, by być bliżej kredensu j
kierować ruchami służby. Obiad był bardzo udany, a cieszyć sip
można było widokiem młodych księży i kleryczków, którzy
z wczuwaniem się zmiatali każdą potrawę. Po pieczystym, gdy
szampańskie zostało rozlane do pięknych z rżniętego szkła wyso-
kich bokali8, dałem znak i powstawszy przemówiłem bardzo cie
pło, i jak mówiono, nader udanie, do arcypasterza, wznosząc jego
zdrowie i dziękując mu, że raczył swoją osobą zaszczycić nasze
skromne progi. W odpowiedzi arcypasterz siedząc zwrócił się do
j	mnie z długim przemówieniem, którego wysłuchałem stojąc. Na-
i stępnie Adam Żółtowski bardzo pięknie przemówił, wznosząc
j zdrowie dwóch prałatów. Wzniesione były poza tym toasty na
j cześć kleru i miejscowego proboszcza. Po obiedzie krótka sjesta
| w salonie przy czarnej kawie. Po czym arcypasterz i starsi księża
\ udali się do swoich apartamentów na parogodzinny wypoczynek,
j młodzi zaś udali się na spacer do parku, a przede wszystkim do
| ogrodu owocowego dla potasowania - wszak to był sezon najlep-
j szych gruszek: Fondante de bois, Louise bonne d'Avranche, Beur-
i ree d'Amanlys i wiele, wiele innych. Po wieczornym nabożeństwie
arcypasterz przeszedł się z nami i Adamostwem po obydwu ogro-
: dach.
	Większość księży z naszym proboszczem odjechała po skon-
czonym nabożeństwie do Petrykowa. Pozostali tylko prałaci i pani
kleryków. Arcypasterz miał zamiar odprawić nazajutrz cichą mszę
i świętą i odjechać zaraz po śniadaniu do Petrykowa.
Odprowadziłem arcypasterza czwórką naszych żmudzinów za-
przężonych do faetonu, umajonego różami czerwono-białymi (czy;
li barwami narodowymi). Dużą landarą mojej mamy jechali prałaci
i klerycy. Nasz kucharz Bernaś ze służącym mamy Antosiem odje
chali z samego rana, wioząc ze sobą naczynia stołowe i różne pr°'
wianty na trzydniowy pobyt duchowieństwa w Petrykowie.
Ogromnie ucieszyłem się ze spotkania się w Petrykowie z D°'
minikiem Dowgiałło, który jako współwłaściciel dóbr petryko^
skich w porę przyjechał na powitanie arcypasterza. Moja więc rol>
	
	8 Z roś. kieliszek.
zie była skończona. Przekazałem ją Dominikowi, któremu jed-^if obiecałem przybyć 
nazajutrz w dniu wielkiego święta do koś-°• ła i być na obiedzie, który miał się 
odbyć w dworskim domu CH° inistracyjnym, położonym w pobliżu plebanii.
jakkolwiek przezorny Dominik przywiózł ze sobą sporo róż-
h prowizji, bardzo jednak dziękował za przywiezione przeze
^ ie a zwłaszcza rad był, że przysłałem kucharza.	4 j 2
111 Maduszka nie towarzyszyła mi do kościoła, bardzo czuła się
męczona. Piękne było nabożeństwo w dniu Wniebowzięcia MB
Z procesja wokoło kościoła. Ksiądz Skokowski wypowiedział pod
niosłe kazanie.
\^ czasie obiadu Dowgiałło wzniósł zdrowie arcypasterza, a ja narę słów 
przemówiłem do duchowieństwa. Po obiedzie odjechałem obiecawszy jednak 
Dominikowi i jego administracji, że po powrocie arcypasterza z Kopatkiewicz do 
Petrykowa, odwiozę go osobiście moim powozem do Ostrozanki Aleksandra 
Tyszkiewicza, położonej za rzeka w odległości dwudziestu paru kilometrów od 
Petrykowa. Obawiałem się wprawdzie trochę, by moje żmudziny nie awanturowały się 
na promie, toteż zostało ustalone, że arcypasterza przewiozą przez Prypeć 
łodzią, powóz zaś będzie już czekał na przeciwległym brzegu Prypeci. Ciężka i 
bardzo zła droga prowadziła do Ostrozanki. Powozem tam nikt nigdy nie jeździł. 
Ludność miejscowa wozami o zaprzęgu wołowym, z rzadka jednokonna bryczulka 
wioząca rządcę majątku lub czynownłka - Moskala. Toteż drżałem o resory mojego 
powozu, by nie trzasły. Co bym wówczas począł z arcypasterzem? Dzielny jednak 
Jacek, mistrz nad mi-strze w sztuce powożenia, dowiózł nas bez szwanku na 
miejsce w porze obiadowej. Rad byłem ze spotkania się z Olesiem Tyszkie-wiczem. 
Z Ostrozanki arcypasterz projektował po drodze końmi do Mozyrza zatrzymać się w 
Lelczycach, gdzie była niewielka kaplica należąca już do parafii mozyrskiej. Po 
obiedzie, gdy koniska moje nieco wypoczęły, pożegnałem się z duchowieństwem na 
parę dni tylko. Obiecałem bowiem księdzu dziekanowi Humnickiemu, z którym się 
widziałem w Petrykowie, że się stawię w Mozyrzu w czasie bytności księdza 
metropolity. Spieszyłem się z wyjazdem, aby przed nastaniem zmroku przebyć 
najgorszą drogę oraz przejechać promem przez rzekę.
Przemęczeni byliśmy wszyscy samą wizytacją i przygotowaniami do niej. Uradowani 
byliśmy, że się tak wszystko bez żadnego 2grzytu udało. Księża zaś się cieszyli, 
że żaden z nich z parafii pe-trykowskiej nie otrzymał nagany.
W parę dni później podążyłem spóźnionym bardzo statkiem do "ozyrza. Dojechałem 
już po nabożeństwie i stawiłem się na pleba-mi w trakcie rozpoczętego obiadu. 
Nie przypominam już sobie, kto Sledzący przy arcypasterzu ustąpił mi swego 
miejsca. Arcypasterz P° raz nie wiem już który wyrażał swoje zadowolenie z kilku 
dni Pędzonych ze mną w Dereszewiczach.
Od sąsiada siedzącego przy mnie z drugiej strony dowiedz łem się o różnych 
ploteczkach kursujących w Mozyrzu oraz o r> kornym wielkim niezadowoleniu 
arcypasterza z czynności Humnickiego jako dziekana. Jakoby miał się dowiedzieć, 
nie domo z jakiego źródła, że na plebanii mieszka jego matka w ważnych już 
latach z trzema córkami dosyć leciwymi, że 4 14 odbywają się na plebanii 
przyjęcia, na których gromadzi się H
młodzież męska. Podobno dziekan miał bardzo wielką otrzymać z to naganę. Druga 
zaś sprawa była nieco odmiennej natury, i to bar dzo przykrej. Dziekan ustalił, 
że z Mozyrza arcypasterz pojedzie do Narowli, a następnego dnia szepnął 
Arcypasterzowi, że w pałacu narowlańskim zamieszkuje panna przyjaciółka Edwarda 
Horwatta którego żona, chora na płuca, stale przebywała w Zakopanem. Gdv 
Arcypasterz w tej sprawie zainterpelował dziekana, ten potwierdzi} prawdziwość. 
Rzekomo dziekan strasznie oberwał za to, że móel narazić arcypasterza na bytność 
w domu ludzi żyjących w związku nieślubnym. No, i oczywiście do Narowli nie 
pojechał. Powinien był dziekan sam o tym pomyśleć i nie ustalać wizytacji w 
Narowli. Przez swój nietakt naraził Edwarda Horwatta na wielką przykrość, Gdy w 
czasie obiadu na plebanii rozpoczęła się seria przemówień, arcypasterz 
parokrotnie zabierał głos, widocznie był w dobrym usposobieniu, gdyż w jednym z 
przemówień wyraził swoje zadowolenie z porządku w dekanacie mozyrskim, co jest 
zasługą dziekana, którego w dniu dzisiejszym mianuje kanonikiem kapituły mohylo-
wskiej. Wielką niespodzianką to było dla całego towarzystwa mo-zyrskiego. 
Nowomianowany promieniał ze szczęścia, •wstał od stołu, uklęknął przed 
arcypasterzem i ręce jego z wdzięcznością całował.
Wkrótce po wymienionym obiedzie pojechałem żydowską ba-łagułą do Kalenkowicz na 
pociąg popołudniowy i na kolację byłem już w domu, syt wrażeń oraz wielkiego 
zmęczenia.
We wrześniu zrobił nam wielką niespodziankę kochany Burk-hardt. Przyjechał ze 
swoją świeżo zaślubiona małżonką z pierwsz? wizytą poślubną. Pani Burkhardtowa, 
Doris Clotu, o wiele lat młodsza od męża, bardzo miła, przystojna osóbka rodem 
ze Szwajcarii. Przywieźli też ze sobą usynowionego przez siebie kilkoletniego 
chłopaczka Raoula, mniej więcej w wieku naszego Stefana. Zabawili u nas około 
dziesięciu dni. Kilka razy polowałem z Burkhardteffl na zloty kaczek, poza tym 
Moroz wyciągał go jeszcze na stare kogU' ty cietrzewie, strzelali też do 
kuropatw, których parę stadek wyk gło się na polach dereszewickich. W czasie ich 
pobytu spotkała fl# przykrość i dosyć znaczna strata. Pewnego dnia w porze 
obiadowe) otrzymuję telefon z Kopcewicz, że na placu fabrycznym wybuch pożar, 
pali się skład z gotowym towarem klejonym przygoto^f nym do eksportu. 
Pośpiesznie Jacek zaprzęga bryczkę, jadę z BUT
hardtem, cały budynek w płomieniu nie do uratowania. Straż
,	.
warczna zajęta pilnowaniem, by ogień z płonącego budynku nl
t°
rzucił się na inne domy, a zwłaszcza na budynki fabryczne. Pfze 31iWie płonący 
skład stał na uboczu i straty okazały się nie tak ^ZC znaczne, jak to sobie 
wyobrażałem. Budynek bowiem był
h zpieczony, a znajdującego się w nim towaru eksportowego na ranie? było 
zaledwie parę wagonów, reszta zaś mniej wartościo-
materiałów.
Drugi to większy pożar w tak krótkim czasie.	415
Nadarzyła mi się sposobność nabycia od kogoś przejeżdżajace-
przez Kopcewicze bardzo dobranej pary kuców bułanych z cza-
^ "a pręg? przez całą długość grzbietu, z odpowiedniej wielkości
wózkiem i całkowitą uprzężą, i to za bardzo przystępną cenę. U-
szczęśliwiony był dwunastoletni już Herutek z imieninowego pre
zentu w dzień 30 września 1913 r. Każda wolną od lekcji chwilę
spędzał na koźle, obwożąc młodsze rodzeństwo wokoło dziedziń
ca, po parku, a nieraz i dalej w pole.
W tym samym mniej więcej czasie zawitała do nas krajoznawcza wycieczka z 
Warszawy; liczna, gdyż powyżej trzydziestu młodych mężczyzn przybyło naszym 
wagonikiem z Kopcewicz. Kierownikiem tej wycieczki był profesor Kulwieć, o kilka 
lat starszy ode mnie, przyrodnik, asystent profesora i mój znajomy z czasów 
uniwersyteckich9. Objeżdżali Pińszczyznę i Polesie nadprypeckie. Zabawili u nas 
dwa dni, moc zrobili zdjęć i odjechali statkiem w Mo-zyrskie strony.
W początku zimy otrzymaliśmy telegram od cioci Czapskiej z Królewca donoszący 
nam, że moja teściowa, która odczuwając pewne niedomagania sercowe była 
wyjechała do Królewca dla zaradzenia się i tamecznych lekarzy, którym 
bezgranicznie ufała, bardzo poważnie tam zaniemogła. Udało mi się w ciągu kilku 
dni wyrobić dla Maduszki paszport zagraniczny. Wyjechała sama przez Wilno, 
Ejdkuny.
Okazało się, że mama pewnego dnia podnosząc się windą hotelową do swego numeru, 
położonego na wyższym piętrze, ze względu na raptowne zepsucie się windy zawisła 
pomiędzy dwoma piętrami. Ponieważ ewentualna naprawa windy mogła trwać 
kilkanaście godzin, zostało urządzone na parterze w hallu bardzo miękkie 
posłanie, na które moja teściowa powinna była wyskoczyć z windy. Tak się też 
stało. Skok był udany. Jednak biedactwo ogromnie się tym wypadkiem przejęła, 
odbiło się to na stanie jej serca. Szczęśliwie, że bawiła wówczas ciocia Czapska 
z Janią 1 panną Ducret. Miała więc mama przynajmniej bardzo troskliwą opiekę.
Gdy Maduszka na wezwanie w wielkim niepokoju dojechała,
9 Kazimierz Kulwieć (1871 - 1943), pedagog, był prezesem Polskiego Towa-ystwa 
Krajoznawczego. W czasie wojny dyrektor polskiego gimnazjum w Mos-K> a następnie 
w Warszawie.
zastała już mamę po przebytym kryzysie. Odwiedzał ją jeszcze CQ,| dziennie 
profesor Joachim, któremu mama bezgranicznie wierzyła|l Szybko już powracała do 
zdrowa. Maduszka bardzo przyjemniJl spędziła wśród swoich bardzo bliskich około 
dziesięciu dni i prajf wie równocześnie wszystkie panie z Królewca się 
rozjechały z p0ł wrotem do swoich siedzib.
27 Wielka wojna
vw połowie stycznia 1914 roku miał się odbyć ślub Henia w Dołma-owszczyznie. 
Mieliśmy naturalnie być na tym ślubie, zwłaszcza że marna Grabowska nie 
decydowała się na daleką podróż w zimie. 417 Niestety, jak to zwykle, wszelkie 
zło przychodzi nie w porę, tak też i tym fazem na kilka dni przed ustalonym 
terminem naszego ^rdazdu Stefan i Kazio zachorowują na odrę. Niemożliwością 
było, by Maduszka zrezygnowała z bytności na ślubie jedynego brata i jako jedyna 
przedstawicielka całej rodziny pana młodego. Toteż stanęło na tym, że Mad 
pojedzie sama, ja zaś pozostanę w do-mU; by mieć nadzór nad chorymi dzieciakami. 
Odseparowałem w pierwszym rzędzie Heniaczka od chorych. O Herutka nie 
potrzebowałem się niepokoić, gdyż już przed kilku laty przechorował na odrę.
Ślub był bardzo skromny i cichy. Oprócz Maduszki i zamężnej siostry Mini, pani 
Ciuńdziewickiej, oraz kilku panów i pań względnie bliskich krewnych państwa 
Wierzbowskich i paru sąsiadów nikogo więcej nie było na wieczorze przedślubnym. 
Była nawet muzyka, lecz właściwie nie było komu tańczyć!
Ceremonia ślubna odbyła się w Połoneczce, parafialnym kościele panny młodej. Po 
obiedzie ślubnym młoda para wyjechała za granicę, wpierw na Riwierę francuska, 
stamtąd mieli odwiedzić Włochy, Maltę i kawałek Grecji. Jedno z drugim przeszło 
dwa miesiące trwała ich podróż poślubna, w czasie której przyjaciel, a 
równocześnie plenipotent, młody Jelski, dopilnował ostatecznego wykończenia 
gniazdka młodej pary w Ostaszynie.
Po wyjeździe mojej Pani na ślub nastąpiło silne pogorszenie w stanie choroby u 
Kazia. Obawiałem się, czy aby do odry nie przyplątało się zapalenie płuc. 
Zatelegrafowałem do Jurahy, specjalisty od chorób dziecięcych, który od niedawna 
osiadł na stałe w Mińsku. Tak się złożyło, że Mad w drodze powrotnej ze ślubu 
wsiadając do wagonu w Baranowiczach spotkała się z wezwanym przeze mnie doktorem 
Jurahą. Z jednej strony to, że jedzie doktor, z dru-$ej niepokój o widoczne 
pogorszenie w chorobie dzieci, ogromnie dręczyło moją biedną Maduszkę. Okazało 
się, że postawiona przeze mnie diagnoza co do zapalenia płuc przy odrze została 
Przez doktora potwierdzona. Zawdzięczając wzmocnionym przez pobyt nad oceanem 
organizmom zarówno odrą, jak i zapalenie P*uc minęły szczęśliwie bardzo szybko, 
bez jakichkolwiek kompli-^cji i pozostałości.
W pierwszych dniach czerwca zjechali do nas z pierwszą wizy-^ poślubną 
Heniostwo. Przywieźli dla nas oraz dla całej czwórki naszych dzieciaków moc 
przeróżnych prezencików i darów, nabytych w czasie dalekiej podróży. Pomiędzy 
różnymi darami otrzy-
27-A ir-
^- luemewicz, Nad Prypecią...
maliśmy przepiękną ciężką tacę z mosiądzu inkrustowaną i Jana srebrem. Rzecz 
nader cenną. Staraliśmy się, jak tylko to bv możebne, uprzyjemnić Heniom ich 
pobyt u nas. Urządzałem \vje przeróżne wycieczki łodzią na łąki zarzeczne, 
jeździliśmy do I na grzybobranie. Zwiedziliśmy Bryniów w czasie nieobecności 
ciów. Zrobiliśmy eskapandę pociągiem w krytym wagonie do 418 cewicz dla 
obejrzenia fabrykacji plajwoodu1; odwiedziliśmy
czas państwa Ulatowskich, którzy nas zaprosili na podwieczorek Oprócz dwóch 
córeczek ostatnio urodził się u nich chłopczyk.
Heniowie wyglądali radzi z pobytu u nas. Obiecaliśmy itn nje bardzo zwlekać z 
odrewizytowaniem ich w Ostaszynie.
I rzeczywiście w kilka tygodni potem pojechaliśmy do nich Niezmiernie przytulnie 
i gustownie zostało urządzone ich gniazdko, całe wnętrze domu oraz duży taras z 
pięknym widokiem. Maja. tek nieduży, lecz dobrze zagospodarowany, piękna gleba, 
solidne budynki gospodarcze. Heniowie wozili nas do Riesenkampfów w Serweczy. 
Dojechaliśmy wówczas do Rajcy należącej dawniej do Wereszczaiców, która 
następnie w drodze darowizny przeszła do Wawrzyńca Puttkamera. Miły był tam dom 
mieszkalny i bardzo pię. kny, ślicznie utrzymany ogród parkowy.
Ze względu na obawę możliwego wybuchu jakiejś zawieruchy wojennej spieszyliśmy z 
powrotem do domu. Na zachodnim horyzoncie politycznym zaczynały się coraz 
bardziej gromadzić ciężkie chmury. W czasie bytności w Sarajewie arcyksięcia 
Ferdynanda z małżonką, Chotek z domu, gdy oboje przejeżdżali ulicami miasta, 
został dokonany na nich zamach, zresztą nie udany. Zamachowiec nie został 
pojmany. Nie zwracając na to uwagi para arcyksiążęca tegoż dnia po południu 
ponownie wyjechała na miasto; w pewnej chwili podbiegł do otwartego powozu Serb 
imieniem Gabriel Prin-cip i kilku strzałami rewolwerowymi zabił arcyksięcia i 
jego małżonkę. Zabójca został ujęty. Nie spisała się policja austriacka w 
Sarajewie.
Lotem błyskawicy rozeszła się ta wiadomość po całej Europie, Austria wystąpiła z 
ultimatum do Serbii. Rozpoczęły się żądania i odpowiedzi. Wmieszał się w to 
wszystko cesarz Wilhelm i Rosja. Około dwóch miesięcy trwały przeróżne wzajemne 
wymiany zdań pomiędzy zainteresowanymi stronami, zakończone 31 lipca mobilizacją 
Rosji, a l sierpnia wtargnięciem wojsk niemieckich prze2 Luksemburg i Belgię do 
Francji, na wschodzie zaś do Kalisza. Woj ska austriackie wkroczyły częściowo na 
Bałkany, częściowo na południe i przekroczyły granicę rosyjską. Najlepsze zaś 
wojska rosyjskie, pod dowództwem generała Rennenkampfa, posunęły si? ku północy 
ku jeziorom mazurskim. Po paru dniach prawie ca" Europa była już w ogniu. 
Rozpoczęła się Wielka Wojna towa.
1 Z ang. plywood - dykta.
419
43. Worończa, 1914. Fotografia.
Od lewej: Janina i Adam Żóltowscy, dwie panie Lubańskie, Magdalena
1 Antoni Kieniewiczowie.
Bawiłem wówczas w Turowie na tygodniowej sesji jesiennej Mozyrskiego Sadu 
Apelacyjnego. Gdy doszła nas oficjalna wiadomość o mobilizacji Rosji, sesja 
została przerwana i każdy z nas z pośpiechem powracał do domu.
Nie zapomnę nigdy tego dnia, gdy statek parowy, wiozący mnie z Turowa, na moją 
prośbę zatrzymał się z rana nie na przystani, lecz przy samym dworze. Spieszno 
mi było do domu, a wczesna to jeszcze była godzina. Wysiadłszy ze statku 
skierowuję się ku domowi, przed moim gankiem czekają na mój powrót dziesiątki 
mężczyzn powołanych do wojska, niezliczone tłumy żon i matek. Każdy i każda 
przybiegli do dworu, by się pożalić, prosić, by dwór się zaopiekował pozostałymi 
biednymi rodzinami;, inni znowu, by się
2 nami pożegnać, z prośbą o błogosławieństwo na ciężką drogę. Poza tym każdemu 
się coś należało za pracę bądź przy wyrębie Jasu, przy ścinaniu łąk lub też przy 
robotach rolnych w folwarkach. Ponieważ Ruciowie bawili w Wolicy, ludność 
grawitująca do Bry-niewa, nie zastawszy państwa, oczywiście ściągała również ku 
De-feszewiczorn.
Bardzo prędko wyczerpały się moje zasoby pieniężne. Telefo-n% do Kopcewicz. 
Ulatowski odpowiada, że ostatnią już setkę °becnie wypłacają. Telefonuję do 
Łopczy z tym, by Kuroczycki
niezwłocznie jechał do Petrykowa i pożyczył parę tysięcy rubr u Żydów i czym 
prędzej przywiózł mi gotówkę. Na razie zaś od wszystkich miejscowych: ekonomów, 
kucharzy, lokali, pisarzy ogrodników, ściągani co się da gotówki, aby móc 
zaspokoić tych przybyłych z dalszych okolic; bliżsi musza czekać na pieniądze 7 
Petrykowa. Nareszcie przyjeżdża Kuroczycki w towarzystwie starej 420' Żydówki 
Jankielowej. Okazuje się, że w miasteczku u wszystkich mieszkańców pieniądze się 
momentalnie pochowały i u nikogo ru-bla jednego nie było sposobu pożyczyć. 
Jedynie poczciwa Jankielo wa wysiadłszy z bryczki wyraża pragnienie musowo-
koniecznie pozostania ze mną sam na sam w pokoju. Zamykamy się w sypiał. nym. 
Odpina swoją suknię, koszulę i spod nagiej jednej piersi \vy-dobywa pakiet 
banknotów, następnie spod drugiej drugą paczkę i zwraca się do mnie: Jakże ja by 
nie miała poratować mojego kochanego pana i dobrodzieja. Tu trzy tysiące, policz 
pan". "A procent?" "Nu, to choć po wojnie! A koli potrzeba jeszcze, to niech 
Kuroczycki przyjedzie. Dla mojego pana musi być wszystko, ile po-trzeba". 
Podziękowałem serdecznie starej Żydówce, która tym mnie z opałów wyratowała. 
Przez cały dzień i szereg następnych musiałem załatwiać należne wypłaty nie 
tylko tym zmobilizowanym, którzy mieli wyjeżdżać do swoich pułków lub na front, 
lecz każdemu pozostającemu w domu, chociażby mu się należała całkiem drobna 
kwota. Tak się ludziska obawiali, że z chwilą wybuchu wojny zbraknie pieniędzy i 
ludność będzie głodować. Panikę rozsiewali przeważnie Żydzi.
W parę dni potem był wyznaczony termin stawiania się wszystkich powołanych z 
mobilizacji na dworcu kolejowym w Kalenko-wieżach. Udogodniłem biedakom z 
naszych wsi okolicznych przejazd naszą kolejką z Dereszewicz do Kopcewicz. 
Zebrało się na wyznaczoną godzinę przy gorzelni około trzystu poborowych z paku-
neczkami. Pomieścili się jednak wszyscy na kilku platformach oraz wagonetkach 
osobowych. Nie było już miejsca dla niewiast, matek, żon i sióstr, które 
pragnęły odprowadzać odjeżdżających. Gdy parowóz zagwizdał i pociąg zaczął się 
ruszać, podniósł się niesamowity lament, płacz, rozdzierające krzyki niewiast. 
Znikł z oczu pociąg, a długo jeszcze przy gorzelni, na miejscu odjazdu stały 
niewiasty, a płacz i lament ich słychać było u nas w mieszkaniu. Ilu z nich w 
zdrowiu powróci, ile kalek, a jaki też procent zginie na polu bitwy - 
zadawaliśmy sobie pytanie.
Otrzymałem list od doktora Stankiewicza, że niestety w tyffl roku na letnie 
polowania nie przyjedzie. Obawia się bowiem w tak niepewnych czasach opuścić 
Warszawę. Przysyła jednak pocztą dla Herusia prezent. Bardzo ładną broń 
belgijską, dwunastkę i do niL! dwieście ładunków. Herutek, który już wcale 
nieźle strzelał z brojj1 swego dziadunia, pomimo że była dla niego zbyt ciężka, 
uszczęs i wiony był z otrzymanego prezentu i oczywiście nie zważając o to, czy 
jest wojna na świecie, czy też jej nie ma, całymi dnia1"
nowo przybyłym panem Dromlerem2 lub też z Morozem, a czę-z nawet sam, wymykał 
się za rzekę z nową bronią na kaczki, cietrzewie i dubelty.
ja natomiast zanadto wiele miałem przeróżnych spraw na gło-^le by móc się 
oderwać na jeden dzień do lasu lub na łąki.
V ciągu lata dom nasz zaczął się zapełniać całkiem nowymi osobistościami. 
Zjechał młody naukowiec etnograf, pan Moszyń- 421 ckp, bardzo miły i przyjemny 
młodzieniec, którego trzeba było wo-zić W różne najbardziej dzikie uroczyska.
Odbyłem pewnego dnia z p. Moszyńskim, Madą i Herusiem, w towarzystwie gajowego 
Adolfa z Kociecznego, daleką pieszą wycieczkę do Sudzibora ścieżką przez całą 
naszą puszczę zarzeczną. ^ niektórych miejscach trzeba było przeprowadzać 
Maduszkę po cienkich kładkach z okrąglaków olszynowych, uginających się pod 
każdym jej stąpnięciem. Adolf z jednej strony, ja z drugiej brnęliśmy w wodzie 
powyżej kolan, podtrzymując Panią, by nie ześlizgnę-ja się z kładki. Pomimo to 
długa jej biała sukienka u dołu całkiem obłoconą została. Pan Moszyński zrobił 
zdjęcie fotograficzne Madu-szki, gdy stąpała po kładce trzymając się kurczowo 
naszych ramion. Drugie zdjęcie zostało wykonane, gdy po wyjściu z puszczy 
odpoczywamy, leżąc na ziemi w pięknym, wyniosłym, starym borze sosnowym, jedynym 
na całym naszym zarzeczu. Trzecie zdjęcie na ganku w Sudziborze przy szklankach 
z mlekiem i chlebie z wybornym masłem. Drogę powrotną odbyliśmy bryczulką 
sudziborską.
W tym samym okresie zjechał do nas artysta malarz Dawido-wicz4, objeżdżający od 
dłuższego czasu dwory w Pińszczyźnie, portretując różne osoby. Umówiliśmy się z 
nim, by sportretował czterech naszych synów. Kilka miesięcy przesiedział w 
Dereszewi-czach. Mieszkał na górze w Lelówce i tam była jego pracownia malarska. 
Wykonał portret Herusia w całej postaci ze strzelbą w ręku, popiersie Stefana 
oraz Kazia i małego Heniaczka z kędzierzawą, jasną czuprynką, siedzącego w 
białej sukience z niebieską kokardą na poduszkach od kanap. Zawarł on wielką 
przyjaźń z Dromlerem na tle gry w krokieta. Godzinami od obiadu do zmroku trwały 
ich zażarte gry na placu krokietowym.
2 Otto Dromler, obywatel szwajcarski i siostrzeniec Burckhardta, sprowadzony 
został do naszej młodej czwórki na krótko przed wojną jako nauczyciel 
francuskiego i niemieckiego, a także z obowiązkiem zaprawiania nas do sportów, w 
czym, gdy wzie o mnie, nie osiągnął rezultatów. Zabrakło o tym wzmianki w 
pamiętniku Ojca.
3 Kazimierz Moszyński (1887-1959), etnograf i społecznik, z kręgu zwolenni-°w E- 
Abramowskiego. Był wówczas stypendystą Kasy Mianowskiego. Później pro-.esor 
Uniwersytetu Jagiellońskiego. Materiały zebrane w 1914 r. w Dereszewiczach 
°solicy wykorzystał w monografii pt. Polesie Wschodnie, Warszawa 1925.
Słownik artystów polskich wzmiankuje portrecistę Mikołaja Dawidowicza. Nie
Itl, czy jest on identyczny z gościem Dereszewicz.	, ,
Bawiły również wówczas u mojej mamy dwie panie. Jedna star sza latami, o siwych 
włosach panna Andrzejkowicz, jako dama d0 towarzystwa mojej mamy, druga - panna 
Paulina - Plińcia Zajączek, bliska kuzynka Dziuni, która obawiając się na razie 
powrotu do Warszawy na dłuższy czas ugrzęzła w Dereszewiczach. Dawała w czasie 
wakacji lekcji arytmetyki Tekli, nawiedzała kolonię Ślaza. 422 ' ków 
dereszewickich, udzielając dzieciom lekcji religii. Obie te pa. nie nie znosiły 
siebie wzajemnie. Przy stole lub przy spotkaniu się odwracały się od siebie, lub 
też najeżone przemawiały do siebie przeróżnymi epitetami.
Pod koniec roku zjechała do nas pani Blanche Grabowska z trzema córeczkami: Igą, 
Blanką i Zulą, rówieśniczkami naszych trzech młodszych synów. Spędzały one 
wakacje letnie w Leonpolu Obawiając się powrotu do Warszawy, zagrożonej 
operacjami wojennymi, zajechały do Dereszewicz. Bawiła też na wakacjach sio-
strzeniczka panny Anny, bardzo miły piętnastoletni skrzat. Do Ula-towskich 
zjechali na letnie wakacje ich znajomi państwo Okolscy z Warszawy z dwojgiem 
chłopaków. Często to młode kopcewickie towarzystwo zjeżdżało do nas na 
kilkodniowy pobyt. Wówczas było bardzo gwarno, nieraz nie do wytrzymania, 
zwłaszcza gdy trzynaście głosów dziecinnych równocześnie zaczynało trzepać, 
wykrzykiwać i ryczeć. W czasie dni pogodnych zabawy odbywały się przeważnie w 
parku, w dnie zaś dżdżyste starsi cierpieli tortury.
Gdy po pierwszych wstrząsach spowodowanych wybuchem wojny umysły ludzkie nieco 
się uspokoiły, pojechaliśmy na parę dni do Tołkaczewicz by się dowiedzieć, jak 
moja teściowa przeżyła te ciężkie chwile. Dzięki Bogu zastaliśmy ją w dobrym 
zdrowiu i nie miała żadnych przykrości spowodowanych mobilizacją. Zabawiliśmy 
krótko u mamy, chcieliśmy bowiem powrócić do domu w terminie na uroczystość 
pierwszej komunii świętej Tekli Łopa-cińskiej, którą przygotowywała jak zwykle 
bardzo dokładnie i starannie kochana ciocia Lela.
Wracaliśmy pociągiem przez Mińsk z dwukrotnym przesiadaniem, i to w nocy w 
Baranowiczach. Toteż przesiadłszy do pociągu idącego z Wilna, ułożyliśmy się 
bardzo wygodnie w przedziale pierwszej klasy i zasnęliśmy tak mocno, że niestety 
przespaliśmy Łuniniec, gdzie wypadało nam przesiadać się na pociąg idący z 
Warszawy w naszą stronę. Zerwałem się z kozetki w chwili, gdy mijaliśmy Łuniniec 
przy pełnym biegu pociągu. Złość, rozpacz, dzień stracony, uroczystość pierwszej 
komunii Tekli opuszczona. Irytację moją wywarłem na konduktorze, który powinien 
był nas przed Łunińcem obudzić.
Zainteresowani moim ubolewaniem na korytarzu, wyłaniają si? z sąsiedniego 
przedziału Radziwiłłowie z Mankiewicz. Jego znale111 ze zjazdów w Pińsku. 
Księżnę spotykaliśmy po raz pierwszy. (r)°' wiedziawszy się o naszej przygodzie, 
bardzo uprzejmie prosili n^s
śmy z n*111* dojechali do Mankiewicz, spędzili u nich dzień cały, zaś nas na 
stacJ? Horyń, odległa od Mankiewicz o pięć kilo-
0 trów do wieczornego pociągu, idącego w stronę Łunińca,
111 tanitąd przesiądziemy się do pociągu warszawskiego.
a 2 wdzięcznością przyjęliśmy ich propozycję. Oprócz bliższego
oznania księstwa interesowało nas obejrzenie świeżo wybudowa-
P o pałacu mankiewickiego na wzór zamku w Nieświeżu.	423
n jakkolwiek dojechaliśmy do pałacu około godziny dziewiątej
ano, księstwo zaprowadzili nas do wspaniale urządzonego aparta
mentu gościnnego z przyległa do pokoju łazienka. Zaproponowano
nam wypoczynek w stylowych łożach oraz zapowiedziano, że wnet
podane zostanie do pokoju ranne śniadanie. Wykapaliśmy się nale
życie, wypoczęliśmy wyśmienicie i wynudziliśmy . się sowicie
w oczekiwaniu na możność opuszczenia lokalu gościnnego i oglą
dania rzeczy bardziej nas interesujących. Punktualnie o dwunastej
kamerdyner oznajmił, że księstwo proszą na śniadanie do jadalnego
pokoju. Zasiadamy przy okrągłym, mahoniowym stole bez obrusa,
przy każdym nakryciu odpowiednia serwetka. Cztery osoby przy •
stole i trzech kamerdynerów do podawania półmisków, sosjerek
i nalewania kieliszków. Wszystkie trzy dania doskonałe, bez zarzu
tu. Konwersacja przy stole oczywiście o wojnie, jedyny temat inte
resujący wszystkich, zarówno możnych, jak i maluczkich.
Po śniadaniu oprowadzają nas po wnętrzu pałacu. W samym środku imponujący hali o 
wysokości dwóch pięter, z dwoma ogromnymi kominami, nisko położonymi, w których 
w zimie palono wielkim płomieniem smoliste szczapy sosnowe, gwarząc w gronie 
zebranych myśliwych o wynikach, epizodach i wrażeniach myśliwskich dnia 
bieżącego. Ściany udekorowane pięknymi trofeami myśliwskimi. Ciekawie i bardzo 
ładnie urządzona w pałacu kaplica domowa, w której odprawiane bywają parę razy 
na miesiąc msze święte przez księdza dojeżdżającego z Dawidgródka.
O ile w ogóle wnętrze pałacu było umeblowane gustownie, o tyle otoczenie 
zewnętrzne wyglądało, rzec można, nader nędznie. Nic w tym dziwnego. Pałac 
wybudowany przed kilku laty na pustkowiu piaszczystym, co prawda z widokiem na 
piękną, bystrą rzekę Horyń, lecz wokoło domu pomimo nawożenia, polewała i starań 
wykwalifikowanego ogrodnika wszystkie rośliny giną lub karłowacieją. Bardzo mile 
spędziliśmy czas i po bardzo smakowitym wieczornym obiedzie odesłano nas do 
stacji. W domu zaś byliśmy zamiast o jedenastej rano - o tejże godzinie 
wieczorem;
zo zawstydzeni sumitowaliśmy się z opuszczenia uroczystości Tekluni.
Wielkim ewenementem było pełne zaćmienie słońca, doskona-e Mdoczne u nas. 
Ogłoszono zawczasu o tym nie tylko w pis-^ach, lecz nawet w gminach w celu 
uspokojenia ludności, że spra-a słoneczna nie ma nic wspólnego z wojną. Około 
południa d zrobiła się niemal całkowita noc. Zawczasu uzbroiliśmy się
w całym domu w okopcone szkła, przez które oglądaliśmy stopnj0 we zaciemnianie 
się słońca. Stałem czas jakiś wówczas na folwarku przy młocarni parowej. 
Robotnicy przy młocce, uprzedzeni o zbli żającym się zaćmieniu, gdy zapadał już 
mrok, z największym stra chem rzucili robotę, pouciekali do budynków, obawiając 
się ^ tknąć głowy na zewnątrz. Ogromne wrażenie zrobił sam moment 424 
kilkunastuminutowego całkowitego zaćmienia. Gdy ciemność sza. ra nas ogarnęła, 
uciekło wszystko, co jeszcze przed chwilą się j-y, szało, chodziło, śpiewało, 
gwizdało, latało lub skakało!! Całkiem niesamowite wrażenie absolutnej ciszy w 
naturze.
Wielu jednak nieuświadomionych, których, jak na przykład ga. jowy Adolf 
Naumowicz, zaćmienie zaskoczyło w lesie, doznało okropnego wstrząsu.
Około tygodnia w tym czasie byłem zajęty przy mobilizacji koni do wojska w 
czterech gminach okolicznych: laskowickiej, żytkowickiej, petrykowskiej i 
kopatkiewickiej. Cała moja działał' ność polegała na prezydowaniu w komisji 
poborowej i podpisywaniu papierów o wyniku poboru. Z naszych folwarków kilka 
koni zostało wziętych do tzw. obozów. Szczęśliwie nie ruszyli nam naszych koni 
wyjazdowych.
W kilka miesięcy po tym poborze koni otrzymuję przez pocztę nadaną z Mińska 
przesyłkę zawierającą ozdobne puzderko czerwcM ne z Orderem św. Stanisława 
czwartej klasy z odpowiednim d| tego drukiem na papierze pergaminowym, że za 
doskonale przś prowadzoną mobilizację koni w takim to powiecie zostałem przel 
łaskawie panującego nam monarchę Mikołaja II Aleksandrowicza udekorowany takim 
to orderem. Odpowiednie koszty w wysokości stu kilkudziesięciu rubli mam wpłacić 
do kasy państwowej w Mo zyrzu. Odpowiednio się wściekłem za udekorowanie mnie 
przez miłościwego monarchę. Wsunąłem order do szuflady biurka. Ruble oczywiście 
wpłacić musiałem. Nie poszedłem za przykładem Ole-sia Horwatta, który w 
podobnych okolicznościach wystarał się przez znajomych urzędników w Kijowrie o 
zapisanie go na honorowy jakiś urząd dworski, któremu to urzędowi przysługiwało 
prawo noszenia Orderu św. Stanisława 3 klasy, czyli na szyi. Uszczęśliwić ny był 
Oleś z tak wysokiego odznaczenia. Fotografował się w niun durze szlacheckim z 
orderem na szyi i z tak zwanym pierogiem & głowie.
Z terenu walk coraz niepomyślniejsze dochodziły wieści. Ai' mia Rennenkampfa 
parła się do Królewca. Zginął tam na ulicy j3' kiegoś miasteczka Radziwiłł, 
drugi mą.ż tak zwanej ciotki Magdale' ny. Rennenkampf ze swoją armią do Królewca 
nie doszedł i musi* się cofać. Generał zaś Samsonow poniósł najokropniejszą 
klęskę na terenie jezior mazurskich. Czoło wojska rosyjskiego zginęło na ty1" 
terenie. Głównodowodzącym wszystkimi armiami lądowymi i *° rskimi został 
mianowany wówczas pr^ez cara wielki książę Mikołaj stryj cesarza. Po 
zamianowaniu wydał on odezwę do ludności p°
Wiele miłych słów, mgliste obietnice. Nic realnego, obawia-
się bowiem ruchawki w Królestwie.
n° Główna kwatera polna, tak zwana Stawka, mieściła się w lasku stacji 
Baranowicze. Tam był główny sztab. Stamtąd wychodzi-Lf rozkazy i posunięcia 
wojenne. Miejsce przebywania Stawki było chowywane w wielkiej tajemnicy, 
jakkolwiek cały świat wie-!fiał a wszystkie koty i koguty trąbiły o położeniu 
Stawki.
Wawrzyniec Puttkamer długo się starał, i to przeróżnymi dro-arni by otrzymać 
specjalną audiencję u wielkiego księcia w Stawkę chodziło mu o otrzymanie 
specjalnego zwolnienia Adama Żół-tnwskiego od ewentualnego powołania na front5. 
Zwłaszcza że iego rocznik poborowy już się zbliżał. Udało się Wawrzyńcowi 
dotrzeć do wielkiego księcia i otrzymać szczęśliwie odpowiedni papierek.
Pewnego dnia otrzymujemy Rucio i ja zawiadomienie od naszych władz powiatowych, 
że takiego to dnia, o takiej to godzinie będzie przejeżdżał cesarz Mikołaj w 
drodze na front południowy pociągiem przez Łuniniec. Że na tej stacji będzie 
półgodzinne za-trzymanie pociągu i że koniecznym jest, aby przedstawiciele 
wszystkich stanów powiatów mozyrskiego i pińskiego powitali cesarza z życzeniami 
pomyślnych zwycięstw nad "Giermańcami" [Niemcami - roś.].
Car jeździł od jednego frontu do drugiego z obrazami różnych świętych, którymi 
obdarowywał przeróżne pułki frontowe. Wybrałem się więc z Kuciem w mundurach 
szlacheckich do Łunińca na oznaczony dzień i godzinę. Uszeregowano wszystkich 
przybyłych przedstawicieli wzdłuż długiego peronu stacyjnego od strony lewej ku 
prawej w następującej mniej więcej kolejności: przedstawiciele duchowieństwa 
prawosławnego, następnie urzędnicy powiatowi, za nimi my, czyli przedstawiciele 
szlachty, za nami różne stany, kończąc na przedstawicielach chłopów i Żydów.
Car miał w czasie postoju wysiąść i łaskawie raczyć rozmawiać z 
przedstawicielami wszystkich stanów zgromadzonych, by jego cesarskiej mości 
złożyć wiernopoddańcze życzenia szybkiego i zwycięskiego zakończenia wojny. Gdy 
zbliżał się pociąg do stacji, wszyscyśmy stali na wskazanych miejscach w pozycji 
wyczekującej chwili salutowania, lub też zdjęcia kapeluszy lub czapek. Pociąg 
si? zatrzymał na parę minut i ruszył dalej. Cesarz więc jechał dru-8Ńn 
pociągiem. Był w Rosji zwyczaj, że carowie podróżowali zawsze dwoma za sobą w 
pewnym oddaleniu idącymi pociągami, a to w ce|u ewentualnego uniknięcia zamachu. 
Nikt nigdy nie wie-^iał ze wszystkich osób zaufanych, czy cesarz lub jego 
rodzina 2najdować się będzie w pierwszym, czy też drugim pociągu.
2 pierwszego pociągu wysiadł gubernator miński, który miał
Rzecz się miała inaczej. Adam Żółtowski, urodzony we Lwowie, do niedawna y 
pruski, mógł podlegać internowaniu przez władze carskie.
prezentować jego cesarskiej mości zgromadzonych przedstawicieli. Gdy zaś cesarz 
pokazał się w oknie powoli zbliżającego sip pociągu, odezwały się głośne 
wiwatowania: Urra! Urra! Urra! Ce sarz łaskawie odsalutowywał. Po czym raczył 
wysiąść. Był w mujj durze pułkownika któregoś tam pułku piechoty, kolejno 
obchodzi} zgromadzonych przedstawicieli. Gdy doszedł do naszej grupy 426 
liczącej około trzydziestu osób, najstarszy z nas wiekiem pan Sldj. munt z 
Mołodowa i Porzecza zwrócił się z krótkim i bardzo odpo-wiednim przemówieniem do 
cesarza. Wyglądał jednak cesarz jakoś onieśmielony, każdemu z nas podawał rękę, 
od czasu do czasu 23. dawał jedno i to samo pytanie: z jakiego powiatu? lub jak 
się nazy. wa majątek. Obszedłszy miłościwie wszystkich raczył zasalutować 
zebranym i otoczony swoją bliższą asystą skierował się do pociągu Pociąg ruszył 
z carem na front południowy, gdzie armia rosyjska odstępowała pod naciskiem 
niemiecko-austriackich wojsk.
Tereny walk na długim froncie wschodnim od Bałtyku po Karpaty na razie stale 
były ruchome: to jedna strona na danym odcinku odstępowała, na drugim 
następowała, lub też odwrotnie. Na zachodzie we Francji zażarte trwały walki.
Od nas front był bardzo daleko, toteż na razie życie płynęło na Polesiu 
normalnie. Przez Kopcewicze przechodziło moc pociągów z frontu na wschód z mniej 
lub ciężej rannymi. My przy fabryce kopcewickiej ufundowaliśmy szpital na 
dwadzieścia łóżek. Jeden z domów robotniczych został przerobiony na bardzo 
wygodny i ładny szpitalik. Były więc dwie sale po dziesięć łóżek w każdej, pokój 
opatrunkowy, kancelaryjka, pokój dla siostry i kuchnia. Miejscowy felczer 
fabryczny obowiązany był czuwać nad chorymi, lekarz zaś z Żytkowicz dojeżdżał 
parę razy tygodniowo. Miewaliśmy w szpila-liku bardzo lekko rannych, przeważnie 
chodzących. Nie zawsze też bywał pełny komplet chorych. Troskliwą opieką 
otaczała chorych Lela, która często ze swoją kamerystką, obie w białych 
pielęgniarskich strojach i w czepeczkach na głowie, dojeżdżała z Bryniewa i 
przeróżnymi łakociami.
Przypominam sobie, jak jeszcze przed urządzeniem szpitalika zachodziłem z 
Wróblewskim do kilku domów robotniczych, by z nich wybrać najbardziej odpowiedni 
na szpital. Jeden z domów się remontował. Zerwana była w całym domu podłoga i 
miała być ułożona nowa. Zatrzymaliśmy się nieco dłużej, zastanawiając sic. nad 
tym, jak w krótkim stosunkowo czasie sosnowa podłoga zgnił* Wychodzimy z domu na 
światło dzienne i - o zdumienie! zarówno ja, jak i Wróblewski pokryci jesteśmy 
miliardami pcheł, wyroś niętych, małych i drobniuteńkich, zaledwie wylęgłych, 
łażących P° naszych ubraniach, wskakujących za kołnierze, mankiety, spodn'e itp. 
Posyłamy do spółdzielni po proszek perski, biegnę czym Pr^ dzej do biura, 
rozbieram się do naga. Dozorca zabiera ubranie, biL liznę, wytrzepuje miliardy 
wyskakujących na wsze strony czarny0 i różnokolorowych insektów. Ja zaś mam całe 
ciało pogryzi°°
się proszkiem, wsypuję do ubrania. Współczułem tym i, którzy w danym domu będą 
układali nową podłogę. Wró--•\vszy do domu, wprost z bryczki pobiegłem nad 
brzeg, by się należycie wykapać w Prypeci.
powołanie znacznej ilości ludzi do wojska z wiosek przylegających do naszych 
dóbr odbiło się dosyć znacznym ciężarem na nas. Roztoczyliśmy bowiem wydatną 
opiekę nad ich rodzinami. Zostały sporządzone spisy rezerwistek z określeniem 
ilości dzieci lub niedołężnych rodziców, pozostałych na ich utrzymaniu. Oprócz 
stałych miesięcznych świadczeń w naturze, a więc w zbożu, sianie na 
przekarmienie bydła, drzewa na opał, nasze panie obdarzały dzieci materiałami na 
sukienki, ubranka, koszulki itp. Pod naszym adresem codziennie poczta przywoziła 
dziesiątki listów z-frontu do rodzin. Z bliżej dworu położonych wsi codziennie 
przybiegały dziewczęta lub chłopcy po pocztę. Zwracali się często do nas z 
prośbą o odczytanie listu. Jakaż była radość, gdy przychodziła wieść, że maź 
znajduje się "u plenu", czyli w niewoli, więc mu już nic nie grozi.
Z frontu zachodniego dochodziły nas z gazet z początku niepokojące wieści. 
Pchali się Niemcy całą siłą na Paryż. Obawa była wielka o stolicę. Jednak pod 
dowództwem generała Joffre'a rozegrała się wielka bitwa nad rzeką Marną, gdzie 
niemieckie wojska pierwszą poniosły klęskę. Front się zatrzymał i ustabilizował 
na Marnie, wydłużając się od Szwajcarii aż do Morza Północnego. Na froncie 
południowo-wschodnim armie rosyjskie walczyły z Austriakami ze zmiennym 
powodzeniem. Zajęcie Przemyśla i Lwowa było wielkim triumfem wojsk rosyjskich. 
Natychmiast rozpoczęła się wówczas rusyfikacja Lwowa. Wojska rosyjskie 
dochodziły nawet pod sam Kraków. Ostatecznie jednak zostały odparte. Zażarte 
bitwy trwały w Karpatach Wschodnich. W centrum frontu, po odparciu Rosjan na 
północy, niemieckie armie posuwały się na południe w kierunku Warszawy. 
Parokrotne próby zostały na razie odparte. Oczywiście z wielkim zainteresowaniem 
śledziliśmy za wiadomościami z frontu. Otrzymywaliśmy moc gazet przeróżnych 
kierunków. Toczyły się między nami przeróżne dyskusje co do przysz-tych 
ostatecznych wyników Wielkiej Wojny, rozszerzającej się i ogarniającej świat 
cały. Jedni rokowali zwycięstwo aliantom, drudzy zażarcie twierdzili, że 
niestety świat cały ulegnie przemocy germańskiej.
Fabryka pracowała intensywnie. Oczywiście ekspedycje towaru na rynek londyński 
zostały wstrzymane, natomiast otrzy-tttywaliśmy sporo zamówień bardzo dobrze 
płatnych na potrzeby Wojenne. Między innymi wyrabialiśmy z wyjątkowo wyborowego 
<jrzewa klejony z kilku warstw, bardzo cienki materiał do bu-uo\vy samolotów. 
Była to nader precyzyjna robota, opłacała się Jednak sowicie. W gospodarstwie 
rolnym szło też mniej wię-Ce) normalnie. Odczuwał się jednak brak rak roboczych, 
zwła-
szcza przy zbiórce siana, którego zapotrzebowanie na użytek *w0 jenny wzrastało.
W końcu listopada otrzymaliśmy wiadomość o ciężkiej choro
bie wuja Adama Czapskiego, który od dłuższego już czasu przebv
/	wał prawie stale w Wilnie. Mieszkał we własnym domu na ul. żatl
darmskiej, późniejszej Jagiellońskiej. Otrzymawszy w dniu 25 lis^0
428 pada 1914 roku telegram o jego zgonie, wyruszyliśmy do Nowo-
siółek. Przybyliśmy w chwili eksportacji konduktu z pałacu do k0.
ścioła parafialnego w Żupranach, odległego około pięciu kilome,
trów. Błocko było niesamowite. Po nabożeństwie trumna została
wstawiona w podziemiach kościelnych. Wymieniony kościół
w stylu nowego gotyku został wybudowany kosztem wujostwa
Czapskich.
Tu chcę się cofnąć o kilka lat wstecz do roku 1906, by w krótkich słowach 
^wspomnieć o zmianach zaszłych w Rosji w związku z przegraną wojną japońską. 
Zarówno bowiem Królestwo Polskie, jak i nasze Kresy wschodnie miały doznać 
pewnych ulg i przywilejów. Ukaz cesarski wprowadził w całym państwie ustrój 
parlamentarny, czyli izbę niższą, nazwaną Duma, oraz wyższą, czyli Radę Państwa. 
Posłowie do Dumy i do Rady Państwa mieli być wybierani na podstawie tajnego 
głosowania specjalnie przez rząd opracowanego. W pierwszej Dumie przeważającą 
większość wybranych posłów z cesarstwa stanowili kadeci, stronnictwo lewicowe. Z 
Królestwa oczywiście do obu izb weszli sami Polacy, których ilość znacznie się 
zwiększyła przez posłów wybranych głosami ludności polskiej z Kresów wschodnich. 
Kadencja obu izb miała być pięcioletnia. A jednak trwała zaledwie parę miesięcy. 
Posunięcia bowiem obu izb były bardzo radykalne w duchu lewicowym, co oczywiście 
cesarskiemu rządowi mocno się nie podobało. Pewnego dnia więc, bez uprzedzenia, 
w nocy gmachy izb zostały zamknięte i otoczone wojskiem. Wówczas posłowie 
wyjechali z Petersburga do Wyborga, miasta położonego w Finlandii, wydali 
stamtąd manifest do narodu rosyjskiego. Skutek zaś był ten, że rząd rozwiązał 
obie izby i wyznaczył termin nowych wyborów. Rząd miał nadzieję, że przez odezwy 
agitacyjne i ściślejszy dozór nad procedurą wyborczą da się uzyskać większość 
posłów o przL konaniach prorządowych. W samej rzeczy wybory do drugiL] Dumy dały 
wynik z przewagą prawicowych elementów, natoffli^1 do obu izb weszła bardzo 
znaczna ilość Polaków. Nie tylko bo wiem wszystkie mandaty Królestwa, lecz 
prawie wszystkie z K*6' sów północnych i częściowo południowych otrzymali Polacy
Oprócz nich było też w Dumie kilku Polaków z guberni rosyjs
ki0 :
Często ci ostatni, jeśli debaty toczyły się o sprawę polską, odaW za nią swe 
głosy.
Utworzyły się dwa Koła polskie. Prezesem Koła "Ol j go w Dumie był Roman 
Dmowski, a w Radzie Państwa
yfliłłowicz6. Nie będę wymieniał nazwisk posłów Polaków, 'ród których mieliśmy 
bardzo wielu bliskich znajomych i krew-^ch Jednym z posłów w tej Dumie z 
ramienia Stronnictwa Naro-!f wej Demokracji był Wawrzyniec Puttkamer. Stosunkowo 
powa-• v procent głosów polskich był języczkiem u wagi, który swoimi tosami 
często przechylał szalę i decydował o wyniku głosowania. Toteż liczono się 
bardzo z głosami polskimi, natomiast ogromnie 429 hvło to me na r^ ^ 
stronnictwom rządowym. Przetrwała jednak ta druga Duma około trzech lat, -w 
końcu jednak została przez władze zadowe rozwiązana7. Po czym wybory do trzeciej 
Dumy zostały przeprowadzone na całkiem nowych podstawach, zmierzających między 
innymi do zredukowania głosów polskich przy równoczesnym wprowadzeniu jak 
największej ilości prawosławnego elementu Do tej więc Dumy trzeciej liczba 
Polaków z Korony została w ogóle zmniejszona, a z Kresów północnych i 
południowych nie przeszedł ani jeden Polak8. Ich dawne miejsca zostały zajęte 
przez popów i pisarzy gminnych. Wszystkie uchwały przechodziły w myśl projektów 
rządowych. Każdy wniosek Koła Polskiego oczy- * wiście bywał przegłosowany. 
Wielka prerogatywą wszystkich izb ustawodawczych było ułatwienie dostępu do osób 
stojących na czele rządu, czyli wysoko postawionych, w celach bądź 
przyśpieszenia decyzji w jakiejś ważnej sprawie dla odnośnej guberni lub miasta, 
bądź też uzyskanie zezwolenia na przeprowadzenie jakiejś innowacji, niezbędnej 
dla ogółu mieszkańców, jednostki, a nawet osobistej ważnej sprawy.
Zima przełomu 1914 i 1915 roku była wyjątkowo śnieżna i ostra, a lasy nasze 
obfitowały w większą niż zwykle ilość grubego zwierza, a zwłaszcza dzików. Czy 
był to skutek głębokich śniegów, w czasie których dziki niechętnie wędrują z 
miejsca na miejsce? Raczej był to wynik działań wojennych na zbliżającym się ku 
nam froncie. Ż miejsca, gdzie grały armaty i rozrywały się pociski, gdzie w 
tyłach przyfrontowych karczowano lasy i kopano rowy strzeleckie lub sypano 
groble przez moczary na ewentualne przewiezienie dział, obozów oraz przemarsz 
wojsk, gruba zwierzyna ceniąca nade wszystko ciszę i spokój opuszczała dawne 
legowiska i dążyła ku wschodowi do miejsc zacisznych.
Nie miałem zbyt wiele czasu, a nawet chęci do jeżdżenia na Polowania w tak 
ciężkich chwilach, gdy część Królestwa już była
Dwa koła polskie w petersburskiej Dumie grupowały: jedno deputowanych Królestwa 
Polskiego, drugie z tzw. zachodnich guberni. W skład obu wchodzili e członkowie 
Rady Państwa. Oba Koła współpracowały ze sobą, utrzymywały 2as swoją odrębność 
ze względów taktycznych.
Ufuga Duma została rozwiązana już w 1907 r. i wówczas też ukaz cesarski Powadził 
nowa ordynację wyborczą.
ski ^ Dumy weszło, owszem, kilku polskich deputowanych z guberni wileń-
c) i kowieńskiej. 	.:tv^-' ••
431
objęta przez działania wojenne, a pruskiej armii chodziło o jak nai prędsze 
zajęcie Warszawy. Natomiast Herutek, już trzynastoletń' młodzieniec i wcale 
dobrze władający bronią, wymykał się jak ty/ ko mógł od pana Małka z Morozem do 
lasu na polowanie, i to prze ważnie na objechanego zawczasu przez Moroza odyńca. 
Pan Małek rozpaczał, przybiegał do mnie ze skargą, że Heruś nie pytając zwiał 
430 ze na pewno nie zda egzaminów na wiosnę, jeśli będzie lekcje
opuszczał.
Uspokajałem Małka, dla zasady burczałem na Herusia, w duchu zaś cieszyłem się, 
że chłopak dzielny, zdrów, dobrze strzela, a że wymyka się od nudnych lekcji - 
sprawa zrozumiała, zwłaszcza że rok rocznie doskonale swoje egzaminy składa. Do 
grubego zwierza Heruś strzelał ze sztucera mojego ojca. W czasie zim wojennych 
upolował pięć bardzo dużych odyńców. Dwa razy byłem świadkiem bardzo pięknych 
jego strzałów w warunkach trudnych.
Ogromnie zaczynaliśmy się martwić stanem zdrowia mojej mamy, która właściwie od 
śmierci ojczulka bardzo słabła, a co gorzej traciła pamięć w sprawach, rozmowach 
i czynnościach bieżących. Godziny ranne po śniadaniu spędzała zwykle przy swoim 
biurku, przerzucając bez przerwy swoje papiery, robiąc stale te same zestawienia 
wydatków, licząc posiadaną gotówkę, którą chowała w przeróżnych głębokościach i 
zapominając, gdzie je złożyła, rozpaczała przy tym, że nie ma już grosza, słała 
raz po raz chłopców kredensowych lub też dziewczęta garderobiane z listami do 
naszego domu o przyniesienie jej należnej za miesiąc gotówki. Gdy przychodziłem 
z gotówką właściwie biednej mateczce wcale niepotrzebną, gdyż wszystkie jej 
rzeczywiste należności opłacałem osobiście, ogromnie była zadowolona i 
dziękowała. Po odejściu zaś moim, otrzymywałem ponowny bilecik takiej samej 
treści. Gdy mnie w domu nie było, denerwowała się mocno, a panna Andrzej-kowicz 
niestety nie była na wysokości zadania i nie umiała odpowiednio mamy 
zainteresować innymi sprawami. Okropna rzecz to starość i utrata pamięci!! 
Bardzo się tego obawiam dla siebie!!!
Wiosną przyjechał z Warszawy p. Włodzimierz Grabowski, maź
pani Blanche, która od przeszło pół roku przebywała w Dereszewi-
czach z trójeczką córeczek. Przyjechał, by odwiedzić swoją rodzi
nę, podziękować mamie za okazaną jego rodzinie życzliwość,
a równocześnie prosił, aby ona jeszcze czas pewien mogła w Derę
szewiczach pozostać aż do ostatecznego wyjaśnienia się l°s°
Warszawy. Warszawa zaś dotąd dzielnie się trzymała, pomimo p
rokrotnych silnych niemieckich ataków na razie pomyślnie °(r)P
tych. Grabowski zabawił około tygodnia. Świetnie zabawiał dzie
rnię zarówno swoją, jak i naszą. Urządzali wycieczki na łąki z#
czne, do lasków przylegających do pól. Organizował Pr7-e^z^M l
bawy, opowiadał dykteryjki. Pokładały się od śmiechu dziec
jeszcze, jeszcze! wołały.	.
Rozpoczął się bardzo suchy i ciepły maj 1915 r. Wzdychal
do deszczu, tak potrzebnego na dokonane zasiewy sco ziemniaków. Parę tygodni 
trwającej suszy mogło w tym ' kresie spowodować klęskę głodowa. Wypadły mi w tym 
czasie ja-L-CŚ sprawy w Mozyrzu, wyjechałem więc koleją na dwa dni. vff drodze 
powrotnej, gdy wsiadłem na stacji w Kalenkowiczach , wagonu, obiła mi się o uszy 
prowadzona przez podróżnych roz-o\va o pożarze, który rzekomo miał miejsce w 
Dereszewiczach. Oczywiście zainterpelowałem niezwłocznie rozmówców. Nie moli mi 
podać szczegółów, lecz słyszeli od Żydów jadących wieczo-rnym pociągiem, że 
spalił się dwór w Dereszewiczach. Niepokój mnie ogarnął. Co mogło oznaczać słowo 
- dwór? czy jakiś budynek we dworze, przecież chyba nie stary dom, ani też nasz 
kochany domeczek. Z niecierpliwością wyczekiwałem dojazdu do Kop-cewicz, a tu 
ten ranny pociąg wlókł się bez końca, zatrzymując się na każdym przystanku 
pomiędzy dwiema stacjami. Przy każdym zatrzymaniu zapytywałem przez okno 
kolejarzy qraz jak zwykle wszechwiedzących Żydków, czy wiedzą o pożarze w 
Dereszewiczach. Prawie wszyscy coś słyszeli, lecz każdy inne podawał dane. 
Dojeżdżając do stacji, przez okno zobaczyłem stojącą na platformie moją biedną 
Maduszkę, przybyła na moje spotkanie. Niestety, spłonął doszczętnie cały nasz 
domek. Z sypialnego i naszych ubieralni nie zdołano nic uratować! Maduszka 
posiada tylko tę jedną jedyną sukienkę, którą ma na sobie, ja też to jedno 
ubranie, w którym z Mozyrza przyjechałem. Maduszka już sobie w spółdzielni 
kopcewickiej kilka drobiazgów toaletowych przed chwila nabyła: szczoteczkę do 
zębów i grzebień. Nie zachodzę z pociągu do fabryki, jak to zwykle bywało w 
zwyczaju, siadamy do powozu i w drodze Maduszka opowiada o szczegółach. Około 
godziny dziesiątej, gdy po rannym śniadaniu pokoje zostały przez służbę 
sprzątnięte, Jan lokaj poszedł do swego mieszkania za bramą wjazdową, panna Anna 
z trojgiem chłopców wyszła do parku, Heruś na lekcji w pokoju pana Małka w 
Lelówce. Fraucymer również gdzieś się ulotnił, a Maduszka jak zwykle o tej porze 
z sekatorem w rączce wyszła do ogrodu, by ścinać do bukietów kwiaty, które 
składała na tacę trzymaną przez chłopca kredensowego kroczącego za jaśnie panią. 
Nikt w domu nie pozostał. Upalny był ranek z lekkim południo-^TM ciepłym 
wiaterkiem.
Nie wiedzieliśmy wcale, że na strychu naszego głównego domu strony kredensu 
służba składała zbędne przeróżne graty domo-e> poza tym trzymała tam skrzynkę z 
węglem drzewnym do sa-Warów. Przotowawsz
,
do ' °Pak zaniósł świeży zapas tego węgla na strych i wsypał od J?02osta)acego 
tam w skrzyni dawnego zapasu. Prawdopodobnie \vjat le całkiem zgaszonego zapasu 
świeżego węgla lekki przewiew che& na strycnu rozżarzył mocniej węgiel, iskry 
wpadły do su-gontowego dachu, który zaczął się tlić, aż wybuchnął pło-
433
432
mieniem. Maduszka wróciwszy z parku z chłopcem była w kredensie układaniem 
kwiatów do szeregu wazonów, chłopiec kolejno zanosił do pokojów i ustawiał na 
miejscach w zanych. Przy tym zajęciu dochodzi do jej uszu jakiś suchy t z 
korytarza przy kredensie. Trzask coraz częstszy. Wychodzi n rytarz, od którego 
prowadziły schodki na strych, spostrzega mienie pod samym dachem, wyskakuje 
przed dom, widzi • w paru miejscach języki ogniste, wydostające się na zewnątrz 
sr> dachu. Woła chłopca, by leciał po ludzi na ratunek, sama zaś don da do 
telefonu. Dzwoni na folwark, do Kopcewicz. Szczęśliwie n rowóz z wagonetkami już 
wyładowanymi miał za chwilę odje' dżać do Dereszewicz, załadowuje się tam 
natychmiast do wago netki straż pożarna z sikawką, lecz niestety dopiero 
najwcześnje mogą być tu na miejscu za pół godziny, raczej dopiero za godzitJ Z 
folwarku, stajni, kuchni, ogrodu przybiegają ludzie. Wiatr się podnosi, ogień 
się na dachu rozszerza. Nie da się domu uratować Całą energię włożyć trzeba w 
ratowanie sprzętów domowych Biedna moja Jedyna nie traci przytomności, po 
załatwieniu się z telefonem wpada do sypialnego, otwiera komodę, w której prze 
chowywana była kaseta zawierająca całą biżuterię Maduszki, różne papiery 
wartościowe i najważniejsze dokumenty, wydostaje ją i wręcza kasetę w bezpieczne 
ręce. Sama zaś pozostaje i dyryguje ratowaniem mebli i ruchomości. Pan Małek z 
Herutkiem zajęci wyłącznie wynoszeniem z dobudówki podręczników i przenoszę niem 
ich do pokoju p. Małka w Lelówce. Dromler bardzo pomoc ny przy ratowaniu wnętrza 
domu, i to części prawej, gdzie mieści ła się moja kancelaria i szereg 
saloników; do tamtej połowy nie było już sposobu dotrzeć, tak szybko się ogień 
przerzucił w dół, ogarnął ściany, pułap zaś w kredensie, ubieralniach, jadalnym 
i sypialnym się zapadł. Zdołano więc z płonącego domu wynieść: moją kancelarię z 
całą zawartością, a więc biurko, szafę z bronią myśliwską. Niestety nie 
spostrzegli, że za wymienioną szafą stalą w futerale strzelba doktora 
Stankiewicza, który przy ostatnim swo im pobycie pozostawił ją na przechowanie u 
mnie do następnego przyjazdu. Oczywiście spłonęła. Wyratowany został w całości 
salon niebieski i różowy. Zostały wyrzucone przez okna wszystką 'książki z dwóch 
szaf znajdujących się w zielonym naszym przy1 , nym saloniku. Trzeciej szafy tam 
znajdującej się nie zdołano) ^ opróżnić. Powynoszono jeszcze krzesła i fotele. 
Na pastwę og pozostały otomana i dywan. Z gościnnego pokoju oraz wn? dobudówki 
zostało wszystko wyratowane, z wyjątkiem prze's,ja, wego pokoju, w którym 
mieściła się ogromna szafa z sukniami ^ duszki, nie zdołano nic wynieść. Małemu 
chłopaczkowi udai . z płonącej już szafy wydostać parę zadymionych szmatek i z 
f. przez okno wyskoczyć. W sypialnym spłonęła gotowalnia z F^ piękną zastawą, z 
drobniejszą biżuterią używaną na codz ^ Gdyby nie szybkie przybycie z Kopcewicz 
straży pożarnej-
ieniami wody zalewała ogień, wszystko by spłonęło, nic nie f łniw się uratować.
Tak okropnie wyglądało pogorzelisko! Kupy gruzu i popio-od których wydobywał się 
przez szereg jeszcze dni dym, łUi , ocj tych gruzów sterczały cztery wysokie 
murowane kominy. 3 WSbałein się z Maduszka przez parę dni w miejscu, gdzie był 
nasz ^"kói sypiamy w poszukiwaniu ewentualnie ocalałej biżuterii lub P°. a 
ciężko nam było na sercu. Czternaście lat szczęśliwie spę-*re ych w drogim 
małym, a tak kochanym domku! Bolesny ten
ożar zapoczątkował naszą przyszłą tułaczkę.
P ^r tyni czasie Ruciowie byli nieobecni, wyjechali bowiem na dni z rewizytą do 
Biżerewicz. Wrócili statkiem na drugi dzień P pożarze. Jakież było ich 
zdumienie, gdy idąc od przystani, wy-PII z parku i ujrzeli kupę dymiącego 
jeszcze gruzu na miejscu naszego domku. Parę dni zajęło nam urządzenie i 
zainstalowanie się
tak zwanej Lelówce. Postanowiliśmy przede wszystkim prowadzić kuchnię wspólną z 
mamą. Ponieważ stałe towarzystwo było wówczas bardzo liczne, biedna zaś mama 
coraz bardziej czuła się słabą i właściwie niezdolną do zajęć gospodarczych - 
rządy domem, kuchnią i gospodarstwem domowym objęła Maduszka. Rozstaliśmy się z 
naszym kucharzem Bernasiem. Kucharz mamy, Pro-chor, był zmobilizowany. Na szefa 
została zaawansowana Jadwisia, która przy Bernasiu przebywszy kilka lat, wcale 
niezłą i bardzo pojętną została kucharką. Lelówkę postanowiliśmy zużytkować 
możliwie najwygodniej dla siebie. Niezbędną sprawą, i to pierwszej wagi, była 
konieczność przebudowania pieców w galerii i dużym jadalnym pokoju. Na razie 
więc całą rodziną zamieszkaliśmy łącznie z panną Anną na górze, zanim 
sprowadzeni z Homla zduni nie -przestawią pieców na dole, a Cyporyn nie 
przebuduje jadalnego pokoju przez odpowiednie postawienie w poprzek ściany, aby 
z przechodniego stworzyć pokój oddzielny. Wobec niezbędnych tych przeróbek 
postanowiłem równocześnie od razu przeprowadzić kanalizację domu z bieżącą wodą, 
łazienką i ubikacją na parterze i piętrze. Obmyśliwszy wspólnie z Maduszka 
projekty przebudowy Lelówki, poleciwszy Cyporynowi jak najprędzej brać się do 
roboty, wyjechaliśmy statkiem na kilka dni do Kijowa (biedna Warszawa już była 
wówczas nieraz pod obstrzałem), by oporządzić Wspólną naszą garderobę w ubrania 
i wszelką bieliznę.
Przyjemna i piękna była podróż statkiem, zwłaszcza cudowny yt wjazd Dnieprem do 
Kijowa. Przepiękna panorama miasta poło-onego wysoko nad brzegiem bystro 
płynącego Dniepru, z dziełkami cerkwi o złotych kopułach.
Po Jecnauśmy do Centralnego Hotelu przy ul. Mikołajowskiej. ^ raz pierwszy co 
prawda byliśmy w Kijowie. Od Ruciów, którzy zje d-°Wie cz?sto bywali na tak 
zwanych kontraktach, na które Wsz itał° Si^ całe ziemiaństwo z guberni 
południowych, mieliśmy
e|kie nam potrzebne adresy magazynów, krawców, szew-
*-•*
' Kwniewicz, Nad Prypecią...
435
434
ców i innych sklepów, w których mogliśmy być szybko i dobrze
obsłużeni.
Olesiowie Horwattowie mieli wówczas stałe mieszkanie w ty. jowie. Na zimę zawsze 
zjeżdżali z Barbarowa do miasta. Całkiem wypadkowo byli wówczas w mieście. Toteż 
dość często widywaliś. my się. W wolnych chwilach od zakupów i miar zwiedzaliśmy 
osobliwości miasta, a więc lśniące wewnątrz i zewnątrz od złota sobory: 
Sofijski, Pieczarską Ławrę, Świętego Włodzimierza z nowożytnie wymalowanym 
wnętrzem, w którym brali udział malarze polscy Następnie piękne parki, stare 
pamiątki. Na śniadania i podwieczoiś ki chodziliśmy na Górę Włodzimierza, z 
której roztaczała się prze. cudna panorama na dolne miasto oraz na rzekę.
Wkrótce po powrocie naszym do domu rozpoczęła się bitwa o Warszawę i jej 
ewakuacja. Piątego sierpnia 1915 roku Warszawa padła, a w związku z tym została 
zarządzona przez główne dowództwo przymusowa ewakuacja całej ludności wraz z 
całym dobyt-kiem żywym i martwym z Królestwa oraz zza Bugu na wschód.
Po usunięciu ludności wojsko, a zwłaszcza kozacy doszczętnie puszczali z dymem 
opustoszałe wsie i miasteczka, łany stojącego na pniu lub zżętego już zboża. 
Ogromne połacie bogatego kraju w Koronie już zostały zamienione w pustkowia. 
Wówczas Wawrzyniec, który przebywał w Warszawie do jej upadku, uprosiwszy paru 
jeszcze kolegów ze swego stronnictwa, udał się do Stawki wielkiego księcia 
Mikołaja. Gdy Wawrzyniec nader umiejętnie wyjaśnił wielkiemu księciu bezcelowość 
równania z ziemią wsi i miasteczek oraz niszczenia całego kraju - wielki książę 
wydał do odnośnych wojskowych dowódców nakaz zaprzestania dalszej dewastacji. 
Zawdzięczając inicjatywie Puttkamera, powiaty graniczące z gubernią grodzieńską 
uniknęły zniszczenia, pomimo to jednak ludność w panice nadal opuszczała swoje 
wsie, pędząc przed sobą na wschód cały swój inwentarz żywy.
Gdy ewakuacja ze wschodu zbliżała się ku naszym powiatom, my obawiając się 
możliwego w takich wypadkach rabunku przez wałęsających się maruderów, 
postanowiliśmy cenniejsze nasze rzeczy częściowo poukrywać w różnych 
bezpiecznych miejscach, częściowo nawet wywieźć na dalszy jeszcze wschód. 
Utwierdzało nas w tym nowe zarządzenie władz wojskowych o niezwłoczny"1 
wylewaniu i niszczeniu zapasów spirytusu nagromadzonego w wielkiej bardzo ilości 
we wszystkich gorzelniach i rektyfika cjach, a to dlatego że od rozpoczęcia 
wojny znajdujące się zapas) spirytusu nie były użytkowane. Powyższe zarządzenie 
oczywlscie ogromnie nas finansowo podrywało, wartość bowiem tych zaP sów była 
bardzo znaczna. Największa ilość spirytusu brue oraz już rektyfikowanego 
znajdowała się w cysternach przy r kacji. Otworzono krany wszystkich cystern, 
spirytus pocza wsiąkał do piaszczystego gruntu, następnie zaś, gdy grunt się cił 
wilgocią, spływał strumieniem do Prypeci. Z gorzelni de
•rkiej stojącej przy rzeczułce Dereszewiczance spuszczono spiry-^ .^prost do 
rzeczułki. Widziałem zabawną scenę, gdy kaczki do-tU y/e pluszczące się w 
rzeczce, widocznie opiły się spirytusu f° jy z wody wychodziły na ląd kierując 
się w stronę kurników, ' taćzały się nader zabawnie, jak ludzie będący pod 
gazem. Ziemia za. jjyła wokoło wszystkich gorzelni przesiąknięta spirytusem, że 
Hużo później, gdy czasy się nieco uspokoiły, ludność najpierw miejscowa, później 
z dalekich nawet stron przychodziła przeważ-
. jo budynków rektyfikacji i tam dokopywała się nieraz o parę netrów w głąb 
ziemi do czystego spirytusu, który nie mógł głębiej wsiąkać ze względu na 
warstwę nieprzepuszczalnej gliny pod piaskiem. Gdy zapasy tego spirytusu 
podziemnego zostały przez ludność wyczerpane, rozpoczęto wywozić do wiosek 
przemoczony przez spirytus piasek, z którego po domach wyciskali początkowo 
mocny jeszcze spirytus, a następnie już stopniowo słabszą wódkę, przeciwdziałać 
tym czynnościom nie było sposobu. Był to początek ogólnego rozprzężenia i 
bezkarności. Pod składy rektyfikacji tak głęboko się podkopali, że cała ściana 
budynku pewnego dnia runęła całkowicie.
My osobiście zarówno w Dereszewiczach, jak i w Bryniewie mieliśmy w beczkach 
dębowych znaczne zapasy starki blisko stuletniej. Szkoda była wielka wylewać tak 
cenny produkt. Poradził mi pan Gordziałkowski, teść Ulatowskiego, który wówczas 
bawił u córki w Kopcewiczach, by przetransportować całą wódkę w beczkach koleją 
do Petersburga i złożyć te beczki w obszernych piwnicach jego domu. Dał mi 
odpowiednie zarządzenie do swego administratora w Petersburgu, aby przyjął na 
przechowanie dziesięć dużych beczek starki. Załadowaliśmy więc tę ilość do 
wagonu towarowego i wysłaliśmy do Petersburga. Równocześnie pojechał koleją od 
nas urzędnik z listem Gordziałkowskiego i dopilnował tam osobiście przewiezienia 
beczek z wagonu do wiadomych piwnic, do których beczki wstawiono, drzwi zaś na 
głucho w jego obecności zostały zamurowane. Dwie zaś beczki bryniowskiej starki, 
których nie dało się wstawić do wagonu, po wywiezieniu z obory obornika 
wstawiłem do głęboko wykopanej jamy. Czynność wykopania jamy i wstawienia tych 
dwóch beczek została wykonana w nocy w mojej obecności przez trzech zaufanych 
ludzi: ogrodnika bryniowskiego i dwóch bardzo °
~AJ -- ~ - -~"" "O*""""""""
sumiennych Ślązaków. Przetrwa-ty te beczki w ziemi przez całą zimę pod grubą 
warstwą obornika, roku jednak następnym, gdy wybuchła rewolucja, a obornik 
został wywieziony w pole, beczki te zostały przez chłopstwo miejscowe
odkopane i wódka oczywiście wypita.
Pozatym chodziło mnie o zabezpieczenie od strat naszych cennych .wartościowych i 
pamiątkowych sprzętó\v, zwłaszcza że należało się z tym spieszyć, pierwsze 
bowiem zwiastuny zbliżającej się narodów zaczynały się już do nas zbliżać. 
Wszystkie Portrety rodzinne i obrazy, Maduszka, Dromler i ja we trójkę
wyjmowaliśmy z ram i blejtramów, nawijaliśmy kolejno na drewniane i szereg 
takich wałków złożyliśmy do odpowiednio długiej drewnianej skrzyni. Następnie 
wszystkie kantyny ze srebrem stołowym i herbacianym, bardzo pięknym, wyprawnym 
mojej mamy, dużą kantynę Maduszki, moją i Ruciów powkładaliśmy każdą z osobna do 
sporządzonych skrzyń. Wszystkie te cenne 436 skrzynie "wysłaliśmy końmi pod 
opieką zaufanych ludzi za Dniepr do majątku pana Paszcza, żonatego z panną 
Ćwirko-Godycka z prośbą, aby łaskawie przechowali te nasze skarby do ukończenia 
wojny. Bardzo chętnie się na to zgodzili. Różne zaś wartościowe drobne rzeczy, 
wazony, kandelabry, przeróżne pamiątki nasze osobiste oraz matczyne Maduszka z 
Dromlerem bardzo precyzyjnie układała do niewielkich pudełek zbitych z dykty 
klejonej. Pakowało się to u nas na górze w sypialnym pokoju pod wielkim 
sekretem, tak że prócz nas trojga i czwartej Zofii panny służącej nikt nie mógł 
wiedzieć, co się w tym naszym pokoju działo, drzwi bowiem od pokoju były stale 
na klucz zamknięte. Wypełniliśmy drobnymi cennymi pamiątkami przeszło 
dwadzieścia skrzynek. Codziennie w nocy, gdy ucichły wszystkie głosy i była 
pewność, że nikogo w parku się nie spotka, wychodziłem z Dromlerem do parku z 
trzema czy czterema skrzynkami i w różnych miejscach, przeważnie wśród lasków, 
lub nawet na dróżkach, wykopywaliśmy odpowiedniej wielkości jamy, do których 
wkładaliśmy po jednej skrzynce. Skrzętnie zapisywałem, by nie zapomnieć, w 
którym miejscu i w jakiej odległości od danego drzewa lub korzenia, czy też 
ławki znajduje się zakopana skrzynka. Około tygodnia niewyspanych nocy zajęła 
nam dwóm wymieniona procedura. Do jednej zaś dużej, ciężkiej dosyć skrzyni 
złożyliśmy większe cenne przedmioty. I porozumiewawszy się z gajowym Adolfem 
Naumowiczem z Kociecznego, którego uważałem za pewnego i oddanego człowieka, 
poleciłem mu, aby przy swojej leśniczówce na ogródku wykopał odpowiednich 
rozmiarów jamę. Późnym zaś wieczorem kazałem Jackowi zaprząc do wózka jednego 
konia, załadowałem na wózek skrzynię w obecności służby. Moroz nawet był przy 
tym i dopytywał, dokąd skrzynię wysyłam. Każdemu odpowiadałem co innego. Na 
wózek siadłem ja z Dromlerem i we dwóch tylko wyje' chaliśmy za bramę, 
skierowując się całkiem w przeciwną niż rnie' liśmy stronę. Chodziło mi, aby 
zmylić czujność, zwłaszcza tak cwa-nego człeka jak Moroz. Objechawszy spory 
kawał wokoło pól sktf. rowałem się poza rektyfikację ku rzece, gdzie czekał na 
nas Adoli z synem i łódką. Naładowaliśmy we czwórkę skrzynię do lód*1' z którą 
Naumowiczowie odjechali z tym, że tejże nocy skrzyp wstawią do jamy i ziemią 
przysypią. Ja zaś z Dromlerem powi0^ łem spokojnie do domu. Dwornia się 
dziwowała, gdzie się ła w tak krótkim czasie skrzynia.
Gdy minęła wędrówka narodów i uspokoiło się nieco, paliśmy nasze skarby w parku 
i na Kociecznym, postawił1
wszystkie drobiazgi na dawnych miejscach. W następstwie nic z tego nie ocalało.
Z wysłanymi do Faszczów cennymi skrzyniami sprawa przedstawiała się następująco. 
Gdy rozpoczynała się już w Rosji rewolucja, otrzymałem list od Paszcza z prośbą, 
bym zabrał swoje skrzy-oje gdyż nie może gwarantować za ich całość wobec 
ruchawki, która się w ich okolicy zaczyna. Posłałem do Paszcza bardzo zaufa-uego 
człowieka, starego Romanowskiego z Łopczy, naszego majątkowego mechanika, by 
skrzynie, jeśli nie koleją, to statkiem z Homla przewiózł do Kijowa i wręczył na 
przechowanie Stasiowi Horwattowi, który z całą rodziną swoją i teściową, panią 
Ledócho-wską, był się już przeniósł na stałe do Kijowa. Wielkie miał Roma-nowski 
trudności z przewiezieniem naszego skarbu. W drodze dopytywano go, co wiezie, 
żądano otworzenia skrzyń, udało mu się jednak bądź gotówką, bądź też 
poczęstunkiem załagodzić słuszne, czy też niesłuszne wymagania przeróżnych 
ciemnych indywiduów. Dowiózł skrzynie w całości. Zostały one złożone w piwnicy u 
Stasiów, razem z różnymi cennymi sprzętami Horwattów. Gdy jednak rewolucja 
objęła kraj cały, skrzynie zostały rozbite i całe srebro zabrane. Ocalały 
jedynie wałki z zawiniętymi na nich portretami i obrazami. Skrzynię rozbito, 
lecz jej zawartość nie interesowała złodziei, czy też rabusiów. Zawartość tej 
skrzyni została nam w całości dostarczona do Warszawy przez Sofinetę, która 
jeździła jeszcze w czasie wojny pociągiem sanitarnym Czerwonego Krzyża do Kijowa 
z Warszawy.
Wędrówka ludności zza Bugu spod Brześcia ku naszym powiatom poleskim dążyła 
trzema dużymi szlakami po obu stronach toru kolejowego Brześć-Homel oraz poza 
Prypecią przez Dawidgró-dek, lasy rządowe, nasze dobra, Ostrożankę, Lelczyce, 
Mozyrz. Największe natężenie odbywało się przez szlak środkowy, czyli przez 
gminę naszą, grunta dereszewickiego folwarku, traktem koło naszego dworu, bramy 
wjazdowej, Łopczy do Petrykowa.
Każdy przechodzący tabor zobaczywszy przy naszej bramie dużą studnię zwykł był 
się zatrzymywać, by napoić konie i bydło. Wszystkie zasiewy wzdłuż traktu 
zarówno dworskie, jak i włościańskie były zdeptane lub spasione przez 
wielotysięczny pędzony inwentarz żywy. Wszystkie trakty poza tym zasłane były 
padliną bydlęcą lub końską, zwierząt, które od wycieńczenia i z braku sił lsć 
dalej nie mogły i zdychały po drodze. Gdzieniegdzie można °yło napotkać 
niewielkie mogiłki z wyciosanym z brzozy lub dębu Ryzykiem i przybitą do niego 
deszczułką z napisem, że pochowa-n° tu zmarłe w drodze dzieciątko, które nie 
wytrzymało tak długiej 1 uciążliwej od całych tygodni trwającej wędrówki. 
Spotykało się n'eraz na szlakach duże stada bydła zarodowego zza Bugu w 
ilościach nieraz po paręset sztuk, lub też piękne konie rasowe ze stad-mp 
dworskich. Owe tabory szły zwykle pod nadzorem administracji dworskiej, która 
nieraz zapytywała, czy nie zgodzilibyśmy się
przyjąć na przetrzymanie i przekarmienie przez zimę odnośnej ilo_ ści bydła lub 
koni. Przyjąłem na przekarmienie przez zimę całą oborę księcia Seweryna 
Czetwertyńskiego, którą częściowo ulokowałem w Dereszewiczach, częściowo w 
Łopczy z całą obsługą pod głównym nadzorem administratora książęcego, pana 
Fuksiewicza Ulokowałem go w pokoju gościnnym przy gorzelni. Do Bryniewa 438 
została przyjęta stadnina koni z Królestwa, która po pewnym czasie w obawie 
rekwizycji przez wojsko powędrowała dalej na wschód. W Dereszewiczach pozostało 
na przekarmienie z prawem używał-ności pięć par bardzo dobrych koni roboczych z 
fornalami z mają. tku pań Węgleńskiej i Czachórskiej z Hrubieszowskiego. 
Przebyli oni u nas do końca wojny i przy pierwszej możliwości powrócili do 
siebie.
Przeważna większość osób pojedynczych lub też całych rodzin mniej lub więcej 
licznych, pochodzących ze sfery ziemiańskiej lub wyższej inteligencji i 
przejeżdżających przez naszą bramę, zajeżdżała przed ganek domu z zapytaniem o 
możność noclegu, o siano i owies dla koni. Nikt z przejeżdżających nie doznał 
odmowy, każdemu dań był możliwy nocleg, nikt z domu naszego nie odszedł głodny. 
Niektórzy nieraz pozostawali na parę dni wypoczynku, by dać możność odsapnąć 
znużonym koniom i samym wypocząć.
Biedna moja mama nie mogła zdać sobie sprawy, co się wokół niej dzieje. Jacy to 
znajomi do niej przyjeżdżają, z nią się witają. Starała się każdego zabawić 
rozmową, zwracając się do każdego z tym samym pytaniem. Pewnego dnia zanocowała 
u nas para o nazwisku Dereszewicz. Rozmawia moja mama z tym panem i zapytuje 
między innymi: "Przepraszam, ale jak się pan nazywa". Zapytany odpowiada: 
"Dereszewicz, proszę pani". "Cóż to za głupstwa pan wygaduje! mój syn jest panem 
Dereszewicz, a nie pan i nikt inny. To dopiero!" Biedactwo kochane nie mogło 
znieść, że ktoś śmie podszywać się pod własność Dereszewicz.
Przeszło miesiąc trwała ta wędrówka ludności. Dziesiątki tysięcy ludzi 
zatrzymało się w Mozyrzu, wielu powędrowało jeszcze dalej w głąb guberni 
rosyjskich. W Mozyrzu rozpoczęły się różne epidemie, nawet kilkanaście było 
wypadków cholery. Na traktach zaś fetor nie do zniesienia. Zanim władze 
miejscowe zarządziły we włościach zakopywanie padliny, my już swoimi siłami 
doprowadziliśmy do porządku okolice naszego dworu. Całe szczęście naszych okolic 
było to, że armia rosyjska cofała się szlakami dalszymi, bardziej na północ 
położonymi, czasami tylko mały oddział konnicy, przeważnie kozackiej, 
przejeżdżał koło nas. Wojska niemieckie zajęły Pińsk i dalej nie poszły. Front 
się ustabilizował. W majątku Bi-żerewicze Stasia Ordy, odległego o mniej więcej 
piętnaście kilontf' trów od Pińska, stał sztab przyfrontowego oddziału 
rosyjskiego. Na polach i w lesie biżerewickim kopano rowy strzeleckie. Był to 
wówczas miesiąc wrzesień 1915 r.
Po ustabilizowaniu się frontu, jak to wyglądało, na czas m°z
dłuższy, życie zaczęło powracać do normalnego stanu, nawet
okolicach przyfrontowych. My mieliśmy znaczną partię, gdyż 20 000 sztuk olszyny 
zakupionej z lasu biżerewickiego, która osobiście nabyłem od Stasia Ordy na 
urządzonym przez niego przed dwoma laty przetargu. Większa część tej partii już 
była zrąbana i spławiona do Dereszewicz. Obecnie zaś nasi brakarze przystąpili 
do dalszego wyrobu i przygotowania klocy do spławu na wiosnę. 439 gyło to 
pewnego rodzaju ryzyko, ale "qui ne risiąue pas, n'a pas et qui riesiąue, a", 
mówił mój dziad Aleksander Horwatt. [Kto nie ryzykuje, nie ma, a kto ryzykuje ma 
- franc. wadliwie].
Jeszcze przez pewien czas wałęsali się przeróżni maruderzy, przeważnie w 
mundurach wojskowych. Pewnego dnia konno przyjechał młody kozak. Rozsiadł się w 
salonie i rozpoczął szantażować nasze panie. Mama nie mogła zrozumieć, o co jemu 
chodziło. Szczęśliwie byłem niedaleko w polu, czy też w ogrodzie; przybyłem 
prędko, ugościłem faceta paru kieliszkami starki, podjadł w pośpiechu, siadł na 
koń i pojechał. Okazało się, że kozak ów mocno zawinił i był ścigany, podlegał 
bowiem nader ciężkiej karze. Wkrót- ., ^ ce po jego odjeździe wpadło do dworu 
kilku konnych dońskich kozaków z zapytaniem, czy był tu taki a taki młodzieniec. 
Dowiedziawszy się o jego niedawnym odjeździe, pognali czym prędzej za zbiegiem.
Po zakończeniu, przed nadejściem już zimy, przeróbek w Leló-wce rozlokowaliśmy 
się bardzo wygodnie. W galerii, w części od starego domu do schodów, urządziłem 
swoje kancelarię. Miałem tam biurko, etażerki z papierami, szafę z bronią i 
telefon na ścianie przy biurku. Drzwi od kredensu, przez które mogli wchodzić do 
mnie interesanci. Dalsza część galerii z oknem weneckim, mieszcząca się pod 
schodami, stanowiła mały, bardzo miły, przytulny salonik, w którym Maduszka 
przesiadywała z książką lub robótką w ręku. Za nim dawny jadalny od wielkich 
uroczystości został odpowiednio odseparowany i był to pokój trzech młodszych 
chłopców z wyjścem na werandę od rzeki. Obok pokój panny Anny. Za nim pokój 
Herusia, następnie p. Dromlera, wychodzący na korytarz, od którego na przeciwko 
były drzwi do pokoju p. Małka.
Poza tym od korytarza w części odciętej od dawnego jadalnego było wejście drugie 
do pokoju chłopców oraz przejście poprzez korytarz do kredensu starego domu. Na 
piętrze w dużym salonie stały meble niebieskie z naszego dawnego saloniku. 
Projektowaliśmy w przyszłości zgromadzić do tego salonu cały księgozbiór nasz, 
rodziców i dziadostwa moich, skatalogować książki i w odpowied-fji° pięknych 
szafach je rozsegregować. Pośrodku salonu ustawić bilard. Podłogę zaś w całości 
pokryć pięknym dywanem.
Bardzo często z Maduszka omawialiśmy przechodząc przez po-koj, przy której 
ścianie stanie szafa z dziełami klasycznymi, a przy ^órej beletrystyka itp. Duży 
pokój obok był to nasz sypialny, w którym stało też biureczko i szezlong 
Maduszki. Okropne były łóż-
ka, na wygląd niby jakieś stylowe, lecz wąskie i z tak twardymi rtia-teracami, 
że nawet moje biedne członki całkowicie drętwiały A tyle było w starym domu 
wygodnych łóżek! Maduszka uparła się że te właśnie najbardziej odpowiadają swoim 
stylem do mebli i ścian. Dlaczego? "Ce que femme veut, Dieu, le veut" [Czego 
chce kobieta, Bóg chce - franc.]. Postawiła na swoim. A ty cierp, bied-440 nY 
człowieku! Drugi pokój obok był urządzony jako gościnny dla naszych ewentualnych 
przyszłych gości. Trzeci pokój, z wyjściem na schodki kręcone dające na 
podwórze, był to pokój Zofii, naszej panny służącej. Obok niej, za ścianą, 
łazienka, ubikacja z bieżąca woda i równocześnie moja ubieralnia. Pod nią takaż 
ubikacja dla mieszkańców parteru.
Fabryka nasza pracowała intensywnie, pomimo że eksport zagraniczny był 
niemożliwy. Przedstawiciel naszej firmy, jedyny u nas pracownik narodowości 
żydowskiej, bez przerwy objeżdżał Rosję wzdłuż i wszerz, zdobywając sporo 
zamówień, wysyłanych do różnych miast rosyjskich. Wysokowartościowy jednak towar 
magazynowaliśmy w nadziei rychłego zakończenia wojny i ewentualnej możliwości 
wysyłania go za granicę.
Wawrzyniec po zajęciu Warszawy zjechał do Dereszewicz, od nas próbował naszymi 
końmi przedostać się do Rajcy. Wilno i Boi-cieniki były już w ręku niemieckim. 
Nie udało mu się jednak dojechać do Rajcy, gdzie przebywała Zosia i Adamostwo. 
Powrócił więc Wawrzyniec do Dereszewicz. Ulokowaliśmy go w gościnnym pokoju na 
górze. Przez długi czas wspólnego pożycia ogromnie do siebie zbliżyliśmy się, a 
chociaż w polityce odmiennego byliśmy z nim zdania i nieraz bardzo ostre toczyły 
się między nami dyskusje, jednak cementowało to jeszcze ściślej wzajemną nasza 
sympatię. Ciekawe i całkiem odmienne były przewidywania Wawrzyńca i Rucia co do 
zakończenia wojny i przyszłego ustroju w Europie. Wawrzyniec był orientacji 
rosyjskiej i widział głównego wroga w Niemcach, uważał, że pod berłem rosyjskim 
Polska by mog otrzymać szeroką autonomię.
Rucia teoria była taka, że nienawidził na równi Moskali i Niemców, być może 
więcej jeszcze Moskali, i uważał, że najlepszą sprawą byłoby, gdyby obaj nasi 
wrogowie się pożarli i wówczas mogłaby powstać Wielka Polska. Na te tematy 
szwagrowie prowadzili za każdym spotkaniem niekończące się dyskusje.
Wawrzyniec bardzo dużo czasu poświęcał na czytanie poważnych dzieł, jednak 
codziennie kilka godzin spędzał w ogrodzie owocowym. Postanowi bowiem sporządzić 
dokładny plan ogrodu A jako inżynier kolejowy niezmiernie precyzyjnie na dużym 
plan*6 oznaczał odnośnymi kolorami każde drzewo z odpowiednia naz rodzaju i 
gatunku.
W ciągu zimy z rzadka, lecz z przyjemnością, jeździłem z Ru' ciem do lasu. 
Stojąc na stanowisku w oczekiwaniu wychodzącej z gąszczu odyńca, doskonale było 
słychać dudnienie armat z front
441
, a przecież w linii powietrznej była to odległość przeszło P kilometrów. 
Herutek z Morozem też od czasu do czasu wyrywał się na dzika, koziołka lub na 
zajączki objazdem. Cieszyłem się bardzo z rozwijającej się u niego żyłki 
myśliwskiej oraz że dobrze trzelał i to z wielkim spokojem, poza tym z uwagę 
obchodził się i bronią.
Pod koniec zimy spotkała nas wielka przykrość. Zjechała bowiem komisja wojskowa 
w sprawę zarekwirowania znacznej ilości kloców sosnowych, i to w wyborowym 
gatunku. Niestety, najlepsze nasze działeczki sosnowe, dotąd jeszcze nietknięte, 
i to położo-ne w czworokącie pomiędzy Kopcewiczami, Bryniewiem i Dere-
szewiczami, czyli wzdłuż toru naszej kolejki oraz dróg prowadzących ze stacji do 
obu naszych dworów, zostały przez komisje zarekwirowane. Żadne nasze perswazje, 
że las jest przestarzały, że pozostawiliśmy go dotąd na pniu jedynie na pokaz, 
nie odniosły skutku. Woziliśmy ich do innych rewirów. Nie dali się przekonać i 
niczym ugłaskać. Przed zakończeniem pertraktacji co do warunków zarekwirowania 
leśnego obiektu sprowadzony został oddział wojska, który zaczął ścinać 
przepiękne sosny bez najmniejszego pojęcia o eksploatowaniu wyborowego 
drzewostanu.
W tym samym czasie, gdy z Ruciem przesiadywałem codziennie w Kopcewiczach na 
pertraktowaniu z wymienioną komisją wojskową, biedna nasza mama zapadła na dość 
ciężkie zapalenie płuc. Od tygodnia była leżąca., bardzo osłabiona, ze względnie 
niską jednak temperaturą. Odwiedzał mamę ksiądz Suchwałko z Panem Bogiem. 
Miejscowy doktor słabą miał nadzieję na wyzdrowienie chorej. W trakcie 
podpisywania w Kopcewiczach umowy z wymienioną komisją i otrzymania od niej 
odnośnego dokumentu na odbiór zapłaty niepomiernie niskiej w stosunku do 
wartości drewna - której to zapłaty zresztą nigdy nie zdołaliśmy od władz 
wojskowych uzyskać - otrzymaliśmy telefon z domu, że biedna nasza mama bardzo 
spokojnie i bez męczarni Bogu ducha oddała. Był to dzień 11 marca 1916 roku.
Nie zawiadamialiśmy o zgonie nikogo ze stron dalszych, gdyż i tak nikt by 
wówczas nie przyjechał. Cichy więc odbył się pogrzeb ze mszą świętą w kaplicy. 
Ciało zostało złożone do wspólnego z ojcem naszego grobu.
Wkrótce po śmierci mamy Dziunia z Teklą i Klosią w obawie odcięcia od nas w 
Leonpolu przeniosły się na stałe do Deresze-wicz. Stary pan Stanisław Łopaciński 
miał podobno do Dziuni o to wielką pretensję. Jak ona biedaczka, opuszczona 
całkiem przez męża, miała w tych ciężkich czasach wojennych inaczej postąpić, 
jak wrócić do swojej rodziny. Urządziliśmy dla nich apartament oddzielny, 
składający się z dwóch pokoi: dawnego sypialnego mo-lch rodziców i obok 
kancelarii ojczulka. Daliśmy tam nowe, jasne tapety, oraz przemeblowaliśmy 
pokoje na ich przyjazd. Cała trójeczka była rada z naszego projektu. Natomiast 
Lela mocno krytyko-
wała nasze posunięcie, żeśmy tak zaraz po śmierci mamy nie tylko zmienili 
wnętrze jej sypialnego pokoju, lecz również w obu salonach nieco inaczej 
przestawili meble.
Spotkawszy się pewnego dnia z Aleksandrem Lenkiewiczem
dowiedziałem się od niego, że jego starszy brat nabył od władz
wojskowych dużą partię wyranżerowanych koni, pomiędzy który.
m* s^ tLż konie młode, rasowe i zdatne nie tylko do pracy w polu
lecz nawet do zaprzęgu powozowego. Ponieważ sporo koni zabra
no nam z rekwizycji do wojska i odczuwałem brak koni, chętnie
zgodziłem się na propozycję Aleksandra pojechania z nim autem
które sobie ostatnio sprawił (pierwsze w powiecie) do majątku
brata dla obejrzenia tych koni. Ponieważ stamtąd niedaleko już
było do Sławkowicz, Aleksander zaproponował, aby moja Pani
z nami pojechała. Można by było dojechać do Sławkowicz i odwie
dzić Henia Grabowskiego, który wówczas tam bawił. Pojechaliśmy
więc we trójkę, Aleksander przy kierownicy. Jechaliśmy po okrop
nych wertepach. Nocowaliśmy w Dąbrowie u Aleksandra. Honory
domu robiła Adasia gospodyni, a później żona pana domu. Naby
łem wówczas około dziesięciu bardzo dobrych koni. Między nimi
młodego dwulatka, ogiera karego i bardzo ładną złotą arabkę, Ca-
stellamare zwaną, na której konno jeździł Herutek. Mania była
wówczas w Dereszewiczach konnej jazdy, Dziunia bowiem miała
ładną klacz Falę, a Tekla - siwą pony-klaczkę Perełkę, nabyte
i sprowadzone z Kijowa.	B
Otrzymuję pewnego dnia list od Kato Ordziny z błagającą prośjft przyjechania do 
Biżerewicz, by jej doradzić i pomóc w różnych wip żnych sprawach, poza tym zaś 
odwiedzić chorego Stasia. Wyjechałem więc pociągiem z przesiadaniem w Łunińcu w 
stronę Kijowa do przystanku Prypeć. Czekała tam na mnie bryczka biżerewicka, 
zaprzężona w parę koni wojskowych z żołnierzem na koźle. Była noc ciemna, a 
droga do Biżerewicz odległa, przeszło dwadzieścia kilome trów, i to fatalnej 
drogi, pomimo że w wielu miejscach bardzo błot nistych władze wojskowe wymościły 
drogę ściętymi okrąglakami Zastałem cały dom biżerewicki oraz prawie wszystkie 
budynki gospodarcze zajęte przez sztab. Pozostawiono w domu właścicielowi dwa 
pokoje z bocznym do nich wejściem. Szczęśliwie, że dzieci nie było, z wybuchem 
wojny Kato odwiozła swoją czwóreczkę do Odes sy pod opiekę swojej matki, która 
tam posiadała nieruchomość mM ską. Staś w nerwach okropnych. Przypominał mi się 
stan jego sprzed wielu laty, kiedy jeszcze będąc studentem w Warszawie zmuszony 
byłem nim się opiekować. Kato przygnębiona stanem męża, p°za tym przy wrodzonym 
swoim nietakcie spowodowała tarcia poffl^' dzy władzami wojskowymi a sobą. 
Zawarłem znajomość ze sztabo*'; cami, udało mi się ułagodzić wzajemne 
niezadowolenia. Oświadczy11 bardzo uprzejmie, że spowodują przybycie dobrego 
lekarza wojsk<| wego, by Stasia obejrzał. Nie doczekawszy się przyjazdu owego do 
tora, po paru dniach powróciłem do domu.
W jakieś parę tygodni potem Kato wezwała mnie ponownie i prośba o natychmiastowy 
przyjazd ze względu na bardzo poważ-ny stan chorego. Niestety, zastałem Stasia w 
stanie absolutnego obłąkania. Lekarz wojskowy, który po moim pierwszym pobycie 
jednakże przybył i Stasia obejrzał, stwierdził konieczność wywiezienia chorego 
do miasta względnie ulokowania go w sanatorium. Gdy więc przyjechałem, 
ustaliliśmy wspólnie z Kato wywieźć Sta- 443 sia niezwłocznie do Kijowa; z dniem 
każdym bowiem stan jego się pogarszał. Gadał od rzeczy i robił wrażenie 
człowieka absolutnie nieprzytomnego. Wyjeżdżaliśmy późnym wieczorem na nocny 
pociąg idący z Łunińca w stronę Koziatyna i Żmerynki. Na stacji Sarny należało 
się przesiadać na pociąg do Kijowa. Powozem zaprzężonym w czwórkę koni 
wojskowych ja z dawnym służącym Ordow-skim wieźliśmy biednego Stasia. Z tyłu za 
nami jechała bryczką Kato z rzeczami. Jechaliśmy prawie noga za noga. Przez cała 
drogę musieliśmy używać siły, by utrzymać biedaka, który bez przerwy się od nas 
wyrywał i próbował uciekać. Długa droga go jednak wyczerpała, uspokoił się 
nieco, gdy dojeżdżaliśmy do kolei. Zdrzem- * nał się nawet na stacji w 
oczekiwaniu przybycia pociągu. Szczęśliwie dostaliśmy oddzielny przedział w 
pierwszej klasie. Ułożyliśmy chorego. Spokojny był, lecz zasnąć nie mógł i w 
kółko jedno i to samo bez przerwy powtarzał. Kilka stacji do Sarn przejechałem z 
nimi, nie mogłem już dalej towarzyszyć Kato, która znając doskonale Kijów i 
mając tam bliskich znajomych da sobie radę. Ulokowany został biedak w lecznicy 
dla umysłowo chorych. Szczęśliwie dla niego i jego bliskich życie zakończył 5 
października 1916 r. od nieuleczalnej już choroby. Dzieci jego szczęśliwie nigdy 
się nie dowiedziały, z jakiej choroby zmarł ich ojciec.
Pewnego dnia odwiedził nas w Dereszewiczach młody człowiek w mundurze Czerwonego 
Krzyża.. Przedstawił się nam jako Józef hrabia Jezierski. Z ramienia Czerwonego 
Krzyża objeżdżał różne skupienia w naszym rejonie, mniejsze i większe, 
wysiedlonych z Korony i zza Pińska w celu wydawania im różnych zapomóg w 
naturze. Nie znaliśmy go osobiście, lecz wiedzieliśmy, że był ziemianinem z 
Białostockiego. Opowiadał nam bardzo dużo o Dudzi-czach, gdzie obecnie przez 
dłuższy czas urzędował i gdzie spotkał się z właścicielem Dudzicz Aleksandrem 
Horwattem, który go zaprosił do Barbarowa. Wkrótce dotarła do nas wiadomość, że 
ów pan Jezierski oświadczył się w Barbarowie jedynaczce Olesiów i został 
przyjęty. Bardzo prędko po tym otrzymaliśmy zawiadomienie od Olesiów, że 
uroczystość zaślubin ich córki odbyła się w Ki-jowie w kościele Św. Mikołaja.
Głośną sprawą, która zapoczątkowała bliski koniec caratu, było ^umordowanie w 
Petersburgu przez księcia Jusupowa w zimie yl? roku Rasputina, ulubieńca i 
bożyszcze cara i carycy. Na fron-Cle w międzyczasie nastąpiły ważne zmiany. Po 
niepowodzeniach Car Mikołaj usunął z głównego dowództwa swojego stryja, wielkie-
go księcia Mikołaja, i objął osobiście dowództwo nad wszystkim wojskami na 
lądzie i morzu. Główna kwatera cara, czyli Stawka' była nadal w tym samym 
miejscu9. Car jednak nadal często obje> dżał ustabilizowany front, przywoził do 
oddziałów poświęcail obrazy różnych świętych i błogosławił nimi przednie 
oddziały \voi skowe.
444	Żołnierz jednak, zmęczony i znudzony bezczynnością, marzył
o jak najprędszym powrocie do domu, zwłaszcza że wszelkie pró
by dowództwa na różnych odcinkach frontu, by nieprzyjaciela od
sunąć ku zachodowi, spełzły na niczym. Stan ten był bardzo na
rękę przeróżnym elementom skrajnie lewicowym; na razie cicha
następnie coraz bardziej już jawna propaganda o porzucenie frontu
zaczęła działać.
Był to początek Wielkiej Rewolucji Rosyjskiej.
9 W drugiej połowie 1915 r. "Stawka" przeniosła się z Baranowicz do Mohy-Iowa.
28 Rewolucja.
Zakończenie wojny
445 propaganda w •wojsku rozszerzała się coraz bardziej. Elementom le-
jcowym chodziło nie tylko o to, by żołnierz porzucił front, lecz
^	fermentu w całym państwie, dokonanie przewrotu
spowodowanie zmiany istniejącego reżimu. Car Mikołaj abdyko-
"rał na rzecz brata swego Michała, który ze swej strony przekazał
rządy prezesowi Dumy, Rodziance, dowództwo zaś wojskowe Kie-
reńskiemu1. Sam zaś opuścił Stawkę i zamieszkał z rodziną w Car
skim Siole. Dowództwo wojskowe objął członek partii kadetów,
adwokat, poseł czwartej Dumy - Kiereński. O dowództwie nie
miał zielonego pojęcia, natomiast był świetnym mówca, posiadał
wielkie zdolności pociągania za sobą tłumów, jeździł więc bez
przerwy wzdłuż frontu. Pierwszym zaś czynem nowego rządu Kie-
reńskiego było wydanie zarządzenia nazwanego "Prykaz nr l". Za
rządzenie to polegało na skasowaniu w wojsku wszystkich rang, za
przestaniu salutowania i noszenia odznak oraz zrównaniu stanu ofi
cerskiego z żołnierskim.
Żołnierz miał się zwracać do dowódcy oddziału per "towa-riszcz". Oczywiście 
większość oficerów nie mogła się pogodzić z wydanym zarządzeniem co do 
skasowania odznak wojskowych, byli więc stale narażeni na zniewagi. Żołnierze 
zrywali oficerom z ramiom epolety. Wymieniony ukaz w skutkach bardzo prędko 
okazał się zgubny. Wszelka subordynacja w wojsku przestała istnieć. Żadne 
następne perswazje Kiereńskiego nie miały już posłuchu. Rozpoczęta przez 
Kiereńskiego ofensywa na krótkich odcinkach frontu została z łatwością odparta. 
Żołnierz porzucał broń i gromadnie zaczął opuszczać stanowiska frontowe. Skrajne 
elementy lewicowe na froncie, a zwłaszcza poza frontem, rozpoczęły olbrzymią 
agitację. Po całej okolicy, w miastach, miasteczkach, wioskach, osadach, jak 
grzyby po deszczu pojawiali się agitatorzy, którzy buntowali ludność przeciwko 
władzy państwowej, urzędnikom carskim, właścicielom ziemskim i innym. Ich motto 
było: ..Ziemia i wola dla naroda". [Ziemia i wolność dla ludu - roś.]. Pełno 
tych agitatorów kręciło się w naszych stronach. W naszej Skinie laskowickiej 
wiece odbywały się przez dnie całe. Jedynie robotnicy naszej fabryki nie 
dopuszczali do siebie krzykaczy, a gdy Sle. który pokazał, sromotnie był 
przepędzany.
Aleksander Kiereński wszedł zrazu do Rządu Tymczasowego jako minister 
Pfawiedlrwości. Premierem został w lipcu, naczelnym wodzem we wrześniu
Car z rodziną był bardzo silnie strzeżony w Carskim Siole. otoczenie pałacu było 
pod nadzorem oddziałów rewolucyjm,"ie Obawiając się jednak własnych oddziałów, 
nowy rząd rewolu wywiózł całą rodzinę cesarską z Carskiego Sioła do Tobolska, 
była ona bardzo ściśle strzeżona.
Bardzo ciężkie i przykre czasy, nie tylko ogólne, lecz osobist 446 ^a nas 
nastafy- Rozchorowała się przede wszystkim Lela. Rucio n/ mógł osobiście 
zajmować się nią ze względu na wielką ilość pr^f różnych nader ważnych spraw 
społecznych i narodowych, któr w związku z rewolucją rosyjską spowodowały 
nadzieję wskrzeszę, nią niepodległej Polski. Powstała myśl formowania oddziałów 
woj ska polskiego. Potrzebni byli ludzie do pracy, i to na stanowisb 
kierownicze, ludzie czynu. Ziemiaństwo guberni mińskiej na weź-wanie kilku 
będących wówczas w Mińsku osób, łącznie z przedstawicielami Korony zagnanymi 
przez wojnę do Mińska, zjechało w pełnym komplecie na walne zgromadzenie 
organizacyjne. Zgromadzenie to odbyło się w przepełnionej po brzegi dużej sali 
klubu szlacheckiego. Po raz pierwszy na ścianie, przy której stał stół prę-
zydialny, zawieszone zostały dwa sztandary biało-czerwone, a pomiędzy nimi godło 
Państwa: Orzeł Biały. Na to zebranie oprócz Ru-cia, który już od dłuższego czasu 
przebywał w Mińsku, przyjechał ze mną Wawrzyniec.
Zagaił posiedzenie bardzo pięknym, podniosłym i patriotycznym przemówieniem pan 
Kryński z Warszawy2. Większość osób miała łzy w oczach, słyszeć się dały nawet z 
różnych stron sali głośne szlochania. Na przewodniczącego zebrania został 
powołany Rucio. Obrady trwały dwa dni, brało w nich udział również kilku 
wojskowych z wyższymi rangami narodowości polskiej. W wyniku wymienionych obrad 
zostały powzięte następujące uchwały.
Po pierwsze: powstały Rady Narodowe, na razie z siedzib?
w Mińsku gubernialnym, jako przedstawicielstwo narodu polskie
go, łączące ludność polską z Korony, Litwy, Łotwy, Inflant i Krę
sów wschodnich i południowych. Na prezesa Rad Narodowych zo
stał powołany Hieronim Kieniewicz, wiceprezesi - Kryński i lwa
szkiewicz, skarbnik pani Koziełł-Poklewska, którą nazywano Ra;
dość Rady. Członkami zaś byli po jednym przedstawicielu z każdej
wymienionej dzielnicy polskiej. Prezydium Rad Narodowych
w pierwszym rzędze miało reprezentować Polskę przed wszelkim1
władzami okupacyjnymi, poza tym roztaczać opiekę nad ludności?
wysiedloną z siedzib swoich przez działania wojenne.	.
Po drugie: powstała konieczność ujęcia w karby wojskowyc Polaków i uratowania 
ich od zarazy bolszewickiej, rozprzestrzenia jącej się szeroko w 
zrewolucjonizowanej Rosji. Poruszył tę sPr^ gen. Dowbor-Muśnicki, który też 
ściągał z różnych stron kraju z
2 Wacław Kryński (1879-1924), narodowy demokrata, dziennikarz, w czas wojny był 
dyrektorem polskiej szkoły żeńskiej w Piotrogrodzie.
i oficerów Polaków. Z zaczątku tego, organizowanego w ma-•"tku Hartingów Dukora, 
powstał Korpus Dowbora - czerwony utk pierwszy. W następstwie zorganizował się 
drugi pułk - biały, P 32 zaczątek trzeciego pułku - żółtego3. Tworzenie korpusu 
wy-maaało oczywiście znacznych zasobów pieniężnych, toteż Rady Narodowe 
postanowiły opodatkować kresowe ziemiaństwo, biorąc za podstawę ilość 
posiadanych dziesięcin ziemi. Zwrócili się z go- 1447 racym apelem do wszystkich 
ziemian o szybkie wpłacanie przypadających kwot na ręce mecenasa Witkiewicza w 
Mińsku.
We wszystkich powiatach kresowych zostali powołani miejscowi ziemianie do 
ściągania od współpowietników przypadających Od nich składek i przesyłania 
gotówki do Mińska. Na powiat mozyr-ski powołano mnie. Składka od nas obydwóch na 
wyrnieniony cel z dóbr naszych wypadła bardzo znaczna, gdyż przeszło sto tysięcy
rubli.
Wymieniona zbiórka przysporzyła mnie sporo pracy biurowej oraz też wyjazdów do 
różnych współpowietników.
W późniejszych już czasach, gdy losy zagnały kresowców do •" Warszawy, wyłoniły 
się z Rad Narodowych inne jeszcze instytucje, w których wszyscy, nie tylko 
ziemianie, lecz też dworscy pracownicy brali udział. A więc powstał: Związek 
Polaków z Kresów Białoruskich z prezesem Woyniłłowiczem i wiceprezesem H. 
Kieniewi-czem na czele. Takiż Związek Polaków z Kresów Południowych ze 
Stanisławem Horwattem z Chabna jako prezesem.
Posiedzenia naszego Związku Polaków z Kresów Białoruskich odbywały się raz na 
tydzień w sali Towarzystwa Rolniczego na ul. Kopernika i były zwykle bardzo 
przez członków uczęszczane. Były to posiedzenia sprawozdawcze z działalności 
Związku w sprawie prowadzonych starań o jak najdalsze włączenie kresowych 
powiatów do Polski.
Poza tym na terenie Warszawy działał jeszcze Centralny Komitet Obywatelski, w 
którym Rucio też brał udział, oraz Państwowy Zarząd Ziem Wschodnich z 
Osmołowskim na czele. W tym ostatnim Zarządzie było zatrudnionych sporo naszych 
kresowców4.
Opisawszy w krótkich słowach działalność ziemian kresowych w okresie częściowo 
jeszcze rewolucyjnym i porewolucyjnym, powrócić muszę do opisu naszego życia w 
Dereszewiczach od pierwszej połowy roku 1917, gdy wojna jeszcze trwała, front 
zaś się rozpadał, a agitacja rewolucyjna szalała. Zbliżał się jeden z 
najcięższych okresów mojego życia.
Wczesną wiosną Heruś z panem Małkiem jak zwykle wyjechali "° Kijowa na egzamin. 
Ponieważ od dłuższego czasu uformowała
Mowa tu o pułkach ułańskich; gros korpusu gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego adała 
oczywiście piechota.
Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich utworzył Józef Piłsudski na wiosnę 1919 r.
Po ^jęciu przez wojska polskie Wilna.	,,.,.,,,,.,",.,
się u Herutka na czwartym palcu lewej ręki zgrubiałość, i to szybko 
powiększająca się, prosiliśmy pana Małka, by poradził się w tej sprawie 
chirurga, i to najlepszego, doktora Makowskiego, wielkie. go przyjaciela Zosi 
Horwattowej i uchodzącego za bardzo biegłe. go. W parę dni po ich wyjeździe 
otrzymujemy telegram od Małka że sprawa jest poważna, grozi odjęcie palca. 
Przestraszeni wyjeż' 448 dżamy oboje. Okazało się, że Makowski orzekł, iż jest 
to złoślrwa sarkoma, że może się ona przenieść na całą rękę i dalej. Należy więc 
nie zwlekając, by złemu zapobiec, odjąć chory palec. Postanowiliśmy jednak 
zasięgnąć opinii jeszcze innych chirurgów. Dowiedzieliśmy się o rzekomo bardzo 
wziętym w Kijowie chirurgu profesorze uniwersytetu w podeszłym wieku, 
Bondarowie, do którego też udaliśmy się. Zadecydował, że odjąć palec to nie 
sztuka, lecz zawsze go szkoda. Należy więc przede wszystkim zrobić analizę tego 
zgrubienia. Jeżeli analiza wykaże, że to zgrubienie nie jest charakteru 
złośliwego, to usuniemy zgrubienie sposobem wyskrobania. Gdyby jednak okazało 
się, że jest to złośliwa sarkoma, to wówczas wypadnie palec usunąć. W dniu 
następnym dowiedzieliśmy się, że Makowski grubo się omylił. Tegoż dnia Bondarow 
pod znieczuleniem dokonał wyskrobania narośli, zaszył rankę, a po kilku dniach 
palec się zagoił. Odjechaliśmy do domu. Nasi zaś panowie powrócili też wkrótce z 
uradowanymi minami wobec wyjątkowo dobrze zdanych egzaminów do klasy piątej.
We włościach, czyli gminach, powstały wszelkiego rodzaju rewolucyjne komitety, 
zależne niby od komitetów powiatowych, lecz działające przeważnie na własną 
rękę. Poza tym v? każdej wsi był komitet wiejski. Wszystkie te komitety zaczęły 
wtrącać się do sposobu prowadzenia mojej gospodarki w folwarkach. Ponieważ już 
od rozpoczęcia wojny odczuwał się w gospodarstwie rolnym brak rąk roboczych, 
wystarałem się u władz wojskowych o przydzielenie mi do pracy w polu jeńców 
wojennych. Przysłano mi do Dereszewicz trzydziestu jeńców przeważnie narodowości 
czeskiej z wachmistrzem rosyjskim do ich dozorowania. Musiałem ich żywić i 
tygodniowo wypłacać na ręce wachmistrza pewną kwotę. Nie był to robotnik wprawny 
do robót polnych, poza tym dosyć leniwy, lecz gdy innego nie było, i ten był 
dobry. Przerzucałem tych ludzi stosownie do potrzeb z jednego folwarku do 
drugiego. Gdy rozpoczął się okres żniw i jeńcy cięli żyto kosami, komitet gminny 
zjawił się do dworu i zabronił siec zboże kosami. "To jakaś nowa moda" 
powiadają. "Kosy obijają ziarno, żyto musi być cięte sierpami". Czesi nie umieli 
się do tego zabrać. Puściłem w ruch żniwiarkę, komitet miejscowy zawiadomił 
gminę, przyjechał m°' mentalnie prezes włościańskiego komitetu i rozkazał 
niezwłocznie usunąć żniwiarkę z pola. Chodziło komitetowi głównie o to, by r°' 
boty polne w folwarku nie dały się w porę wykonać i wówcz^ włościaństwo będzie 
miało pretekst objęcia wszelkich czynności w folwarkach przez komitety 
włościańskie. Tego momentu
. jjj przede wszystkim uniknąć. Toteż ściągałem do robót polnych aja służbę 
dworską męską i żeńską i zawdzięczając ich gorliwej racy uporaliśmy się ze 
sprzętem zbóż, pomimo że jeńcy wojenni Lr najbardziej gorącym okresie zbiorów 
zostali odwołani. Natomiast znacznie gorzej odbył się zbiór okopowych. Nie było 
sił i możności niedopuszczenia do wykradania przez setki kobiet nr biały dzień 
kartofli z pól dworskich. Jeździłem w tej sprawie do 449 Mozyrza. 
Przedstawiciele powiatowego komitetu z głównym prezesem na czele na moje 
wezwanie przybyli do Dereszewicz. Za-"/jozłem ich do Paulinowa, gdzie ludność ze 
wsi Wyszyłowa nie tylko wykopuje kartofle, lecz wykrada z kopców wykopane i 
zado-łowane przez dwór ziemniaki. Władze w nader łagodnej formie po-roztniawały 
z grabiącą ludnością. Robiło wrażenie, że,władza naj-^ryższa obawia się o swoją 
skórę, aby ludność nie oskarżyła ich o sprzyjanie dworowi.
Pewnego dnia otrzymuję wezwania, abym przybył do gminy na posiedzenie w sprawie 
sprawiedliwego podziału sianokosów dworskich pomiędzy ludność wiejską, zwłaszcza 
zaopatrzenia '•'•* w siano rekrutek, których mężowie jeszcze nie powrócili. 
Przywiozłem ze sobą plany majątkowe. Posiedzenie odbywało się w dużej izbie 
gminnej. Członkowie komitetu w pełnym składzie, po jednym przedstawicielu z 
każdego komitetu wiejskiego ze strony chłopstwa, ja zaś sarn jeden, jako 
gnębiciel ludu, i dwóch przedstawicieli robotników fabrycznych, zainteresowanych 
w otrzymaniu dla ro-bociarzy również działek łąkowych, lecz bardzo wrogo 
nastawionych przeciwko chłopstwu i komitetom włościańskim. Posiedzenie trwało 
nieskończenie długo, nie było sposobu dogadania się. Domagałem się zatrzymania 
dla pozostałego jeszcze inwentarza dworskiego odpowiedniej ilości łąk, jak 
również odpowiedniej ilości dzielanek dla rodzin robotników fabrycznych. Oni zaś 
twierdzili, że ja posiadam za dużo inwentarza żywego i że na utrzymanie swojej 
rodziny wystarczyć powinno posiadanie najwyżej sześciu krów, a więc wyznaczają 
taką to najbardziej odległą dzielankę. Gdy jednak paru starszych chłopów, 
życzliwych dla dworu, ośmieliło się podtrzymać moje stanowisko, stojący pod 
oknami i za drzwiami tłum podsłuchujących, przeważnie niewiast, siłą wywalił 
drzwi i runął do izby kierując się z pięściami w moją stronę. Gdyby nie paru 
wymienionych starszych chłopów i jeden Żydek, może bym "ostał od rozjuszonych 
bab parę kuksańców. Oświadczyłem głośno, że wobec takiego zachowania się 
ludności i bierności władzy 1116 mam nic do gadania i opuszczam zebranie. 
Zabrałem swoje płaty i o dziwo, przez okno sąsiedniego pokoju, eskortowany przez 
^mienionych dwóch chłopów i Żydka opuściłem dom gminny. Wymęczony i w nerwach 
wracałem bryczką do domu.
Prawdziwą męczarnią były omal codzienne wizyty przeróżnych Offlitetów z różnych 
wsi, a było ich piętnaście wśród naszych °br. Przychodzili delegaci, zwykle w 
liczbie trzech do pięciu,
29
""" A- Kieniewicz, Nad Prypecią...
w różnych sprawach, nie z prośbą, lecz zawsze z żądaniem. niej przyjmowało się 
takich interesantów w kredensie, dzisiaj be> pytania wchodzili do mojej 
kancelarii, na przywitanie podawał rękę i rozsiadali się na krzesłach i 
fotelach. Jeśli pomiędzy nitu znajdowali się byli żołnierze, to nawet nie 
raczyli w pokoju zdjąć czapki. Trzeba było więc wiele cierpliwości i zimnej 
krwi, aby nie 450 okazywać obawy, a raczej dowcipkować z nimi, tytułując siebie 
wzajemnie per towarzyszu, aby nie wywołać awantury, do której właściwie 
wszystkie te wizyty zmierzały. Pewnego dnia, gdy w kancelarii przyjmowałem 
podobną delegację, w której brał udział je-den z moich gajowych z rewirów 
zarzecznych - przechodził przez pokój Wawrzyniec. Zobaczywszy mnie w takim 
gronie i siedzącego obok mnie gajowego, zamierzał coś do nich przemówić! 
Zrobiłem mu znak palcem, by się nie odzywał. Napłynęły mu oczy łzami i omal 
łkając wchodził schodami na górę.
Całkiem niespodzianie zjechała do nas z Kijowa panna Bronie-wska, artystka 
rzeźbiarka, bardzo przystojna i miła osóbka5. Poza tym chętna do zabaw i flirtu. 
Do tego nadawał się wśród nas jedynie Dromler, toteż godzinami zawracała mu 
głowę. Bardzo ładny wykonała z gipsu biust Maduszki oraz głowę Moroza. Gdy 
odjeżdżała z powrotem, prosiliśmy ją, aby zabrała obie swoje prace i oddała je 
Sofinecie Horwattowej na przechowanie razem z poprzednimi naszymi rzeczami.
Pewnego dnia, bardzo wczesnym rankiem, przybiegł do mnie ze Śniadynia starszy 
wiekiem chłop, aby mnie przestrzec, że w wy mienionej wsi z inicjatywy młodego 
agitatora, żołnierza frontowego, rodem z tejże wsi, organizuje się tłumne 
najście dworu w celu przeprowadzenia rewizji w pałacu i innych lokalach w 
poszukiwaniu broni wojskowej. Dokładnie mu bowiem wiadomo, że towarzysz 
Kieniewicz posiada bardzo duży skład broni wojskowej, i to nie tylko karabiny, 
ale nawet kulomioty. Po otrzymaniu tej wiado mości postawiłem cały dom na nogi, 
by przede wszystkim powyle-wać będące jeszcze w piwnicy zapasy win i wódek. 
Zdawałem sobie bowiem doskonale sprawę, że jeszcze z tłumem trzeźwym rno zna się 
dogadać, z ludźmi zaś po sutej wypiwce awantura na włosku. Zawrzała więc 
pośpieszna praca w piwnicach. Jedni odkorko wywali butelki z przeróżnymi winami, 
likierami, wódkami, drudzy wylewali zawartość do wiader, dziewczęta zaś pod 
nadzorem flio jej Pani wynosiły wiadra i wylewały zawartość do Prypeci. Zaryzy 
kowałem jednak i około dwudziestu butelek starki, po zakończeni11 tej czynności, 
wyniosłem osobiście z lokajem Antosiem z piwnic) i ułożyłem w paru miejscach na 
dnie rzeki przy brzegu, lecz n3 dość znacznej głębokości. W piwnicy pozostały 
butelki z wodą n" neralną oraz gorzką leczniczą. Broń moją myśliwską odesłał^111
5 Janina Broniewska (1886-1947) studiowała m.in. u Ksawerego Dutii*0 skiego. 
Portretowała w czasie wojny również A. Lednickiego oraz jednego z )
orzelanemu Kiperowi do schowania. W domu pozostało parę starych moich strzelb. 
Poleciłem zaś w kuchni, by na
szelki wypadek przygotowano spory rondel zupy, kaszy oraz słoniny i chleba. W 
nerwowym nieco nastroju, siedząc na ganku oczekiwaliśmy na przyjście 
zapowiedzianej rewizji. Około południa przez bramę wjazdowa, pod komenda 
wymienionego młodego żołnierza w wojskowym mundurze z przypiętymi czerwonymi 
kokar- ,|ś5l' daini i gwiazdami przy mundurze i czapce, wtłoczyła się gromada 
ludzi, około pięćdziesięciu osób, wśród których było też kilka kobiet. Ów 
prowodyr, przywitawszy się ze mną po wojskowemu, oświadczył, że doszło do jego 
wiadomości, że towarzysz Kienie-wicz posiada w domu ukryta broń wojskowa. 
Komitet więc śnia-dyński, którego przedstawiciele są tu obecni, zwracacie do 
towarzysza o oddanie posiadanej broni. Odpowiedziałem, że broni wojskowej nie 
posiadam, mam tylko dwie strzelby myśliwskie. "A, w takim razie musimy 
przeprowadzić rewizję". "Bardzo proszę" - odrzekłem. Wtłoczyło się bractwo do 
środka domu. Oprowadza-iem ich po wszystkich pokojach. Ogromnie podziwiali 
stojące •* duże lustra w czerwonym salonie. W pokojach sypialnych i garderobach 
zaglądali do szaf, wysuwali szuflady w komodach. Roześmieli się serdecznie, gdy 
zapytałem, czy w szufladzie komody, a może biurka mógłby się zmieścić kulomiot, 
bo do dużej szafy kilkaset karabinów może dałoby się wetknąć. Po przejściu przez 
wszystkie pokoje zażądali, by im otworzyć piwnice. Zdumienie malowało się na ich 
twarzach, gdy w jednych piwnicach było na półkach trochę owoców, w drugich zaś 
sporo pustych butelek, na kilku zaś półkach nieznaczna ilość butelek z wodą 
mineralna. Nie poruszali jednak tematu spirytualiów. Sam jeszcze im 
powiedziałem, że wszystkie wina i wódki zostały według rozkazu poprzednich władz 
wylane łącznie z zapasami spirytusu z cystern gorzelanych. Niestety, nie mogę 
nawet komisji poczęstować wódka, natomiast może po tym zmęczeniu przy rewizji 
nie odmówią przyjąć ode mnie łyżkę strawy. Udobruchali się. Prowodyr dużo paplał 
o rewolucji, o przejściu władzy w ręce ludu, o podziale ziemi i mienia. Na 
pożegnanie zasalutował i żołnierskim marszem udał się w stronę. bramy wjazdowej, 
a za nim podążyli pozostali przybysze. Dowiedziałem się między innymi od służby, 
że paru osobników uraczyło się widocznie gorzką wodą w piwnicy, gdyż 
rozchorowali się należycie. 2 rewizja poszło gładko. A jednak, ile to nerwów 
kosztuje każde podobne zajście z rozjuszonym i ogłupionym przez agitatorów 
ludem.
Tymczasem na terenie państwa rosyjskiego coraz to nowe zachodziły zmiany. Pomimo 
powstałego w wojsku rozprzężenia i masowego, zwłaszcza na tyłach, opuszczania 
przez żołnierzy oddzia-
°w i powracania do domów, front jednak utrzymywał się na pier-ej linii bojowej. 
Niemcy stali nieporuszeni, nie próbując posu-się na żadnym odcinku, jak gdyby 
wyczekiwali dalszych wy-
ników rewolucji i rozkładania się wojska. Kiereński wydaje "Prikaz" dotyczący 
swobody dla wszystkich, znajdujących w Rosji narodowości. Od tego momentu każda 
narodowość kórz stać mogła z całkowitej swobody i miała prawo samodzielnego sta-
nowienia o sobie. Wśród wszystkich organizacji polskich w ROSJJ zaświtała 
nadzieja powstania niepodległej wielkiej Polski. Zwołany 4521 został wielki 
zjazd Polaków w Moskwie, na który wyjechał od nas z Dereszewicz Wawrzyniec, l na 
tym zjeździe omawiana była konieczność spiesznego tworzenia wojska polskiego. 
Przeciwko temu oponowała nieznaczna garstka osób z Lednickim, wpływowym 
adwokatem moskiewskim na czele6. Wymieniony "Prikaz" Kiereńs-kiego nie pozostał 
bez echa nawet w naszej parafii petrykowskiej Inicjatorem zademonstrowania 
radości wśród ludności polskiej był nasz proboszcz ksiądz Suchwałko. Urządzono w 
fabryce kopcewic-kiej rodzaj akademii Kościuszkowskiej ze śpiewami, deklamacją i 
żywymi obrazami. Na tej uroczystości nie byliśmy obecni. Moja Pani była 
niezdrowa, ja zaś w sprawach zbiórki na rzecz Korpusu oraz na zebranie 
Towarzystwa Rolniczego byłem wyjechał do Mińska7.
Z rozkładającej się, zrewolucjonizowanej armii rosyjskiej carski
generał Korniłow zorganizował na północy względnie dużą armią
składającą się z elementów prawicowych i ruszył na Petersburg
w nadziei zawładnięcia stolicą, a tym samym zaprowadzenia ładu
i porządku w kraju. Pod Petersburgiem rozegrała się wielka bitwa,
w której masowy udział 'wzięły niewiasty i młodzi kadeci. Niestety,
armia Korniłowa została doszczętnie rozbita8. Niemcy zaś nadal nie
^	ruszali się, lecz w cichości wpływali na dalszy rozkład Rosji. W za
plombowanym wagonie przewieźli ze Szwajcarii przez Niemcy
i wpuścili do Rosji najważniejszych prowodyrów bolszewickich,
Lenina, Trockiego i wielu innych. Usadowili się oni w Petersburgu
w pałacu sławnej Krzesińskiej (tancerki baletu i dawnej kochanki
cara Mikołaja). W pałacu tym mieścił się sztab bolszewicki i stam-
6 Zjazd, o którym mowa, odbył się w czerwcu 1917 r. w Piotrogrodzie. 
Postanowiono na nim zwrócić się do Rządu Tymczasowego o wydzielenie Polaków 
służących w armii rosyjskiej w osobna silę zbrojną. Koncepcję tę, źle widzianą 
przez Rząd Tymczasowy, zwalczała również rewolucyjna lewica; a byli jej też 
przeciwni rzecznicy państwa polskiego, organizowanego w tym czasie w Warszawie 
pod egid? mocarstw centralnych. Tę ostatnią koncepcję reprezentował m.in. 
Aleksander Leo-nicki (1866-1934), znakomity adwokat moskiewski, współpracujący z 
rosyjsk? partią postępową kadetów.
7 Na tę akademię w stulecie śmierci Kościuszki, 15 X 1917, udała się do Kopc6' 
wieź dereszewicka młodzież pod opieką Dziuni. Dyrektor Ulatowski miał zagajaj?^ 
referat, żywy obraz na zakończenie przedstawiał Bartosza Głowackiego na zdobytLl 
armacie.
8 Ofensywa gen. Korniłowa na Piotrogród (sierpień-wrzesień 1917) utkn? w drodze 
i załamała się bez bitwy. , • :-
. rozpoczęła się ogromna agitacja przeciwko istniejącemu reżi-i i walka o ujęcie 
władzy.
Korzystając z wolniejszej chwili pojechaliśmy oboje do Mińska,
odwiedzić mamę, która od rozpoczęcia rewolucji na stałe prze-iosła się do 
Mińska. Miała bardzo miłe i wygodne mieszkanie oraz \ochanego psa, zwanego Koko. 
Wręczyliśmy wówczas mamie na Ufzechowanie cała biżuterię Maduszki oraz moje trzy 
zegarki złote. 453 Obawialiśmy się trzymać te precjoza na wsi w czasach tak 
niepewnych. Biżuteria ocalała, gdyż została zaszyta do poduszki, na której 
sypiał ulubieniec Koko. Natomiast zegarki moje, złożone do sejfu mamy w Banku, 
zostały zrabowane.
W Mińsku zamieszkali również Heniowie z małym Tadziem. Henio brał czynny udział 
w pracy społecznej przy Radach Narodowych. Dojeżdżał z Mińska do Ostaszyna i 
Tołkaczewicz. W czasie jednej bytności w Tołkaczewiczach objeżdżał z inżynierem 
Iwasz-kiewiczem tereny leśne. Zastawszy kilku chłopów ścinających drzewo, 
zaczęli interpelować i grozić sadem i karami. Chłopi nic sobie z tego nie robiąc 
zbliżyli się do bryczki i bardzo silnie ranili .^ Iwaszkiewicza pałka po głowie, 
Heniowi zaś wybili dwa zęby mocnym uderzeniem pięści. Nie były to już czasy, gdy 
była do pomyślenia jakakolwiek interwencja obywatela ziemskiego przeciwko 
kradzieży leśnej. Ja już w Dereszewiczach byłem przywykł w czasie rewolucji do 
masowych kradzieży leśnych i nie zamierzałem przeciwdziałać. Wolałem udawać, że 
nie widzę niż narażać się na nieposłuszeństwo przy odbieraniu skradzionego 
obiektu.
W czasie naszego ówczesnego pobytu w Mińsku trafiliśmy na kolosalne bolszewickie 
manifestacje. Triumfowano ze zmiażdżenia kiereńszczyzny, zgniecenia tzw. partii 
mieńszewików i zagarnięcia władzy. Była to Rewolucja Październikowa. Masa krwi 
bratniej rozlała się w tych walkach.
Wśród ludności polskiej w Mińsku nastrój był minorowy, zwłaszcza ziemiaństwo 
obawiało się krwawych represji ze strony nowej władzy. W tym okresie Dowbór-
Muśnicki z pierwszym korpusem przeniósł się był z Dukory do Bobrujska. Był to 
dobry punkt do wyławiania z rozpadającej się armii rosyjskiej żołnierzy 
narodowości polskiej i wcielania ich do tworzącej się armii Dowbora. Bo-brujsk 
był oddzielony od Mińska przez bolszewickie rewolucyjne w°jska, komunikacja była 
przerwana. Okazała się potrzeba dostarczenia Dowborowi do Bobrujska zebranej 
gotówki oraz zarządzeń °d Rad Narodowych. Rucio podjął się osobiście tej misji. 
Przebra-ny za chłopa w siermiędze i długich butach wybrał się częściowo ^a 
piechotę wzdłuż torów kolejowych, częściowo podjeżdżał wóz-Kiem chłopskim. Na 
stacji Osipowicze, do której zaszedł wypocząć, a 'udzi było dużo, został 
rozpoznany przez jakiegoś Żydka z Mozy-Q który zamierzał zbliżyć się go 
przywitać. Rucio z daleka ał mu znak palcem, by nie podchodził. Sprytny Żydek 
zrozu-la*> o co chodzi, i odszedł na stronę. Szczęśliwie udało się Ru-
ciowi dotrzeć do Bobrujska i załatwić z Generałem ważne sprawy.
W tym samym mniej więcej czasie zaczęły tworzyć się wschodzie armie tak zwane 
białe, jedna pod dowództwem gen. Q a nikina, druga Kołczaka. Gdy armia tego 
ostatniego zmierzała z § berii ku Rosji centralnej, bolszewicy obawiając się, by 
car Miko/' 454 z rodziną, uwięziony w Jekatierinburgu9, nie dostał się w ręce 
fcu czaka, rozstrzelali ostatniego cara Rosji, jego żonę, następcę troni i 
córki. Ciała ich wrzucono do wspólnej jamy.
Wkrótce po naszym powrocie z Mińska, Wawrzyniec z Klosia Dziunią i Tekletką 
opuścili Dereszewicze, udając się do Mińska. & mieszkali u Rucia, którego 
mieszkanie było dosyć obszerne. My i^ zaczęliśmy się zastanawiać, czy nie 
należałoby zabezpieczyć się ja. kimś mieszkaniem w mieście, chociażby w Mozyrzu, 
ze względu na tak niepewne czasy. Nie obawialiśmy się właściwie miejscowe go 
elementu, jakkolwiek stosunki z ludnością były coraz bardziej naprężone i 
przykre. Dużo bardziej baliśmy się przerwania frontu w zbliżającym się okresie 
zimowym i ewentualnej konieczności opuszczenia domu, skrywania się po lasach z 
dziećmi, a chociażby z Maduszką, która ostatnio rozchorowała się na malaryczne 
ataki, Gdy zaś doszła do nas wieść o zamordowaniu w Sławucie księ. cia 
Sanguszki10, postanowiliśmy niezwłocznie rozpocząć przygoto wania do czasowego 
wyjazdu do miasta, przypuszczając, iż w mię ście, chociażby małym, będzie zawsze 
bezpieczniej. Bliskość Mozy rza umożliwiałaby mi częściowo przebywać w 
Dereszewiczach i dojeżdżać do Mozyrza, gdzie zamieszkała Maduszką z chłopcami, 
panną Anną i panem Małkiem. Z panem Dromlerem postanowiliś my się rozstać, 
zresztą sam tęsknił do swojej rodziny. Pani Blanche z córeczkami postanowiła 
pozostać w Dereszewiczach, wolała jed nak przenieść się do pokoi gościnnych przy 
gorzelni lub rektyfika cji, by nie być samotną w tak obszernym domu o wielkich 
poko jach. Taki powstał projekt, chodziło o jego zrealizowanie. Pojecha łem więc 
do Mozyrza i szczęśliwie bez trudu odnająłem bardzo wygodne mieszkanko o 
czterech pokojach mieszkalnych własnych i piątym wspólnym salonem, w którym 
mieściła się wypożyczalniJ książek, czynna w rannych godzinach. A więc pokój 
nasz sypialń)' pokój młodszych chłopców z panną Anną, pokój pana Małka oraz 
jadalny, w którym miał sypiać Heruś. W suterenach, do którp prowadziły schody z 
jadalnego, była obszerna kuchnia i pokoik $ służby. W dziedzińcu była stajenka, 
parę schowanek i niestel "ustęp", do którego chodzenie, zwłaszcza w chłody, nie 
przedsta wiało wielkich rozkoszy. Domek, nazywany w mieście Białym, P°
9 Jekatierynburg, dziś Świerdłowsk. Mikołaja II wraz z rodziną pozbawi cia 17 
VII 1918 r.
10 Sędziwy książę Roman Sanguszko zginał w majątku swym Sławucie na niu, zabity 
przez wycofującą się z frontu gromadę maruderów.
.y był na wzgórzu tuż przy kościele i górował nad całym mia-ł°z obok tego domu 
była wieża wodociągowa, własność p. Lu-ste -ra Lenkiewicza, który miał zawartą z 
Magistratem umowę na ^"starczanie wody do miasta. Ponieważ jednak pompa stale 
się
ula a właściciel nie miał ochoty do jej naprawy - woda rozle-Ps <a się wokoło i 
wsiąkała popod fundamenty naszego mieszkania. Tiany zwłaszcza naszego sypialnego 
pokoju stale były wilgotne, a
eraz zlane wprost wodą. Na malarię mojej Pani tak wielka wilgoć & mieszkaniu nie 
była wskazana. W zimie zaś, gdy rozlewająca się
wieży woda zamarzła wokoło naszego domku, trzeba było umie-•etności 
akrobatycznej, by nie ulec złamaniu nogi lub ogólnemu potłuczeniu ciała przy 
przechodzeniu z ganku przez obszerny plac pokryty warstwą zamarzniętej wody. 
Wady mieszkania były wiel-ye, lecz bardzo bliskie sąsiedztwo kościoła i 
plebanii, a stąd pewna opieka stanowiły duży plus.
Z triumfem powróciłem do domu, chodziło jednak o zorganizowanie przewiezienia 
potrzebnych sprzętów, mebli, łóżek, pościeli, wszelkich statków, prowiantów na 
zimę całą oraz chociażby paru krów, co do których miejscowe komitety mogły 
postawić swoje veto. Nie chciałem prosić i narażać się na odmowę. Postanowiłem 
nie pytając zaworkować potrzebną nam ilość mąki, kaszy, kartofli oraz innej 
prowizji i spławić to wszystko z meblami w dół rzeki barką najętą w Petrykowie. 
Co do prowiantów polityka moja udała się znakomicie. Członkowie komitetu 
zachodzili do spichrza, lecz żaden z nich nie poruszył tej sprawy. Natomiast gdy 
z obory wyprowadziłem dwie najlepsze krowy i umówiłem dwóch poczciwych Ślązaków, 
by mi te krowy na piechotę przygnali do Mozyrza, parę bab wiejskich podniosło 
harmider, że miały dla siebie upatrzone te krowy z podziału dobra pańskiego, 
więc nie mam prawa ich sobie przywłaszczać, zresztą po co ma otrzymać dwie 
krowy, jedna by wystarczyła. Ponieważ nie zwracałem na to uwagi, widocznie im 
mężczyźni przemówili do rozumu, dość, że dwie krówki powędrowały na piechotę, a 
meble i zboże odpłynęły wodą do Mozyrza. Dwie nasze służące wysłałem koleją 
zawczasu, by przyjęły rzeczy i doprowadziły mieszkanie do porządku na nasz 
przyjazd. Po ulokowaniu rodziny w Mozyrzu, projektowałem mieszkać częściowo z 
nią razem, częściowo w Dereszewiczach względnie w Ko-pcewiczach, by jednak mieć 
oko na to, co się w folwarkach i na fabryce dzieje.
W Kopcewiczach oczywiście został uformowany przez odnoś-
ne władze komitet robotniczy z prezesem na czele. Był to element
Przyzwoity. Odbywały się wspólne narady moje i dyrekcji z przed-
^icielami komitetu; wszystko jednak szło po dawnemu. Jedyna
^ezność nasza od komitetu polegała na tym, że podejmowanie
szelkich sum pieniężnych, czy to z banków, czy to z instytucji
/ywatnych, wymagało oprócz podpisu dyrekcji, podpisu jeszcze
ezesa komitetu. Do banku po pieniądze musiały jechać zawsze
457
dwie upoważnione osoby: od dyrekcji i od robotników. Jedna os ba miała pilnować 
drugiej. Podróże te oczywiście podwajały kOsz ty. W każdym razie z komitetem 
fabrycznym żyliśmy w zgodzie
Robotnicy fabryczni uważali siebie za element wyższy od chło pów miejscowych, 
obawiali się ich jednak, toteż zwracali się d nas o otoczenie ochroną fabryki i 
zabudowań fabrycznych. W z\via zku z tą prośbą Rucio uzyskał w Mińsku zezwolenie 
władz wojsko wych na przysłanie do Kopcewicz ochrony, składającej się z d?ie 
sięciu uzbrojonych żołnierzy i jednego wachmistrza ze szczepu Osietyńców na 
Kaukazie11. Była to właściwie bardzo kosztów^ ochrona; trzeba było ich doskonale 
żywić, opłacać wysoką dnió\v-kę, a korzyść z nich nie była wielka. Po miesiącu 
zostali przez swo-ją władzę odwołani.
Mniej więcej w tydzień po wysłaniu rzeczy opuściliśmy nasz dom rodzinny. 
Wyjeżdżaliśmy koleją, gdyż statki bardzo nieregularnie funkcjonowały, i to już 
nie te duże, kijowskie, lecz prywatne żydowskie, małe pińskie. Z wielkim trudem 
wpakowaliśmy się do przepełnionego wagonu, w którym jechali sami żołnierze z 
frontu Czy zwolnieni, czy też samorzutnie opuścili swoje szeregi? Miny 
rozradowane, rozśpiewani z grubymi epitetami na ustach. Omal u każdego przypięta 
do czapki lub munduru odznaka czerwona, znak rewolucyjny. Bardzo grzecznie jeden 
z nich ustąpił swego miejsca siedzącego Maduszce, drugi zrobił gest w moją 
stronę, lecz uprzejmie podziękowałem, trzeci zaś schwycił małego sześcioletniego 
Bączka, jak Heniaczka nazywał Wawrzyniec, posadził na kolana, gładził go ręką po 
jasnych, długich, kręcących się włosach, po drzucał go na kolanach, przygadując 
lub podśpiewując do niego. Trzeba było widzieć przestraszoną minę kochanego 
Bączka, który się nie wyrywał, nie odzywał się, nie miał łez w oczach, lecz nie 
wątpliwie serce mu kołatało, może z obawy, że bliski koniec go
czeka.
W Kalenkowiczach załadowaliśmy się z pakunkami na dwie żydowskie bałaguły i ku 
radości chłopców przejeżdżaliśmy promem przez bardzo szeroką pod Mozyrzem 
Prypeć.
W starym domu pozostawiliśmy jeszcze panią Blanche z córę czkami, Dromlera, 
poczciwą naszą Zofię i jeszcze kilka osób ze służby. Pani Blanche w ostatniej 
chwili zdecydowała, że do czasu wyjazdu jedynego obecnie ich wszystkich opiekuna 
Dromlera rnie' szkać będzie w pałacu i dopiero po jego wyjeździe przeniesie si? 
do pokoi przy rektyfikacji.
Ostatniego dnia listopada 1917 roku spędziliśmy w charakterze wygnańców pierwszą 
noc w białym domku na górze kościeM w Mozyrzu. Na trzeci dzień po naszym 
przyjeździe przybyli do 7° zyrza ekonom Olędzki z Kiperem z okropną dla nas 
wiadomość
1' Osietyńcy - pierwotna ludność Kaukazu (dawni Alanowie), od XVIII w- F 
wosławni.
o rozgromieniu naszego domu rodzicielskiego. Rozgromienie zostało dokonane nie 
przez żywioły obce, nie przez wałęsające się żołdactwo, lecz przez ludność 
najbliższej wsi Hołubicy. Ludność Wsi, z która żyli w największej zgodzie i 
harmonii moi dziadostwo, następnie moi rodzice, a potem my oboje. Wsi, w której 
znaliśmy po imieniu nie tylko każdego gospodarza, lecz jego żonę i dzieci, wsi, 
z której omal wszystkie dziewczęta pracowały dzień w dzień 457 w ogrodzie 
dereszewickim, chłopcy zaś przy robotach folwarcznych. Wsi, która wydawała w 
ciągu długich lat szereg uczciwych, porządnych, wiernych i oddanych służbistów w 
postaci stałych pracowników w kredensie, garderobie, kuchni i stajni dworskiej, 
na folwarku przy inwentarzu, gospodarstwie, gorzelni, rektyfikacji. Wsi, która 
za pracę we dworze otrzymywała tygodniowo wynagrodzenie setek rubli; wsi, do 
której na każde zawołanie do ciężko chorego mężczyzny, kobiety lub dziecka 
przyjeżdżał dworski doktor lub felczer, a po lekarstwa lub środki opatrunkowe 
przybiegały kobiety lub dzieci do dworu.
I to ta wieś najbliższa, ta swoja mogła dokonać tak okropnego czynu!!
Od samego rana w następnym dniu naszego wyjazdu, jak opowiadali przyjezdni 
oficjaliści, hołubiczanie krążyli tłumnie po dziedzińcu dworskim, zaglądając 
przez okna do wnętrza pałacu, cofali się od okien, gdy spostrzegli w pokojach 
panią Blanche z dziećmi. Na odezwanie się ogrodnika, czemu tak bezczynnie 
chodzicie, pokiwali głowami lub uśmiechali się. Wystarczyło jednego kopnięcia 
butem w oszklone drzwi wejściowe do niebieskiego salonu, by cała gromada, setki 
lub więcej ludu, runęła do wnętrza. Rozpoczął się niszczycielski rabunek. 
Wynosili, tłukli, łamali wszystko, co było pod ręką: lustra, żyrandole, 
porcelany, lampy, krzesła, kanapy; toporem rozbijali fortepian, z piętra przez 
balkony z biblioteki wyrzucali na dziedziniec książki porwane oraz te, których 
nie zdołali porwać na strzępy. Kasę ogniotrwałą wynieśli na dziedziniec i łomami 
tłukli przez dzień cały, by się przekonać po ostatecznym rozbiciu, że jest 
pusta. Oczywiście do ludności hołubickiej przyłączyli się ośmieleni już 
mieszkańcy z nieco dalszej wsi dereszewickiej. Zaznaczyć trzeba, że ludność 
katolicka, a więc kolonia Ślązaków, nie brała absolutnie udziału w pogromie.
Rabunek pałacu trwał przez dzień i noc całą. Nad ranem pałac stał pusty, bez 
drzwi, ram okiennych, z piecami bez drzwiczek, 2 powyrywaną w niektórych 
miejscach podłogą. Następnego dnia rozpoczął się rabunek folwarku i ogrodu. O 
ile przy pogromie domu panowała jednomyślność, nie było sprzeczek, każdy brał i 
wynosił, co miał pod ręką, bez sprzeciwu ze strony współtowarzyszy, o tyle 
całkiem inaczej przedstawiała się sprawa rabowania folwarku. Kłótnie, sprzeczki, 
bijatyka wzajemna o każdy worek zboża w ziarnie lub snop żyta, owsa lub 
jęczmienia. Zajeżdżali wozami, ładowali snopy, inni odbierali. Kobiety niosły do 
domów
459
indyki, kury, kaczki, gęsi - inne podbiegały do niosących, odbi ły, wyrywały; 
jedna ciągnęła za skrzydło indycze, druga c za nogi; rozrywały żywego ptaka na 
strzępy. Zbiegły się wsie, stąd też bójka o dobro pańskie, które do Hołubicy i D 
wieź powinno należeć. Wyprowadzają pozostałe bydło, i trzodę chlewną, ten 
inwentarz, który administracja nie 458 usunąć z oczu tłumu. Ból wielki sprawiła 
mi wiadomość, że Moroz uległ pokusie. Ze stajni zabrał konia objazdowego z u 
sanie objazdowe, materace, poduszki. Opuścił dwór i przeniósł s do wsi 
kopcewickiej, z której był rodem, do małżonki, do któr^ przez dziesiątki lat nie 
zaglądał, a po długiej rozłące z "dobrem' powrócił. Nie miałem mu za złe, że to 
i owo zrabował, wszyso, brali, pragnął coś dla siebie ocalić. Nie mogłem mu 
jednak daro wać, że przez całą zimę polował z chłopami na grubego zwierza wożąc 
ich objazdem po lasach. Zameldował się kiedyś do mnie gdy byłem na fabryce. 
Przez drzwi powiedziałem mu kilka sló^ prawdy, co o nim myślę i niech się mnie 
więcej na oczy nie poka-żuje. Takie było rozstanie z wieloletnim towarzyszem 
wielu wrażeń myśliwskich.
Nie ostał się nawet od wściekłego rabunku dom Boży, nasza ukochana kaplica 
cmentarna. I jej wnętrze zostało zrabowane. Ornaty porwane, niektóre użyto na 
przybrania do strojów kobiecych. Gdy słuchaliśmy w Mozyrzu opowiadań o tym 
okropnym po gromie gniazda rodzinnego, mieliśmy wszyscy łzy w oczach. Gryzłem 
sobie wargi, by się nie rozpłakać. Dopiero gdy w kilka dni później dojechałem do 
Dereszewicz i zobaczyłem to straszne spustoszenie, siadłem na stopniach ganku 
starego domu i bezprzytom-nie łkałem i ryczałem z bólu.
W Bryniewie były próby rabunku. Rozgrabili zboże, zabrali tto chę inwentarza 
żywego i martwego, do domu jednak administracja ze służbą dworską i kolonią 
ślązacką, opatrzeni bronią - Co prawda tylko myśliwską - chłopstwa nie 
dopuściła. W Kopcewiczach robotnicy obstawili wokoło terenu fabrycznego stałe 
posterunki strażnicze pod dowództwem pana Wróblewskiego. Miejscowa lud ność 
wiejska nie odważyła się zbliżać do fabryki.
Byliśmy pierwsi w powiecie, których burza rewolucyjna jed-nym zamachem tak 
srodze doświadczyła, bardziej moralnie niż fl" terialnie. Toteż całe okoliczne 
ziemiaństwo: Śniadeccy ze Słobod) i Kościukowicz, Lenkiewiczowie z Chomiczek i 
Prudka, duchowieństwo mozyrskie i wiele, wiele rodzin i osób pojedynczy^1 
okazywało nam przez cały czas naszego zamieszkania w Mozyrz" ogrom współczucia, 
sympatii i otoczyło nas opieką duchową i ^ terialną. Tyle jednak na świecie jest 
dobrych ludzi! Przez całej19 sze następne życie stale spotykaliśmy się z wielką 
dobrocią ludzik Bardzo przykra spotkała mnie na samym wstępie niespodzi^j ka. 
Wyszło zarządzenie wojskowych władz rewolucyjnych un*e^L żniające "białe 
bilety", wydane przez carskie komisje pobor°
posiadacze białych biletów obowiązani byli pod wielkimi i poddać się ponownemu 
stawaniu przed komisją poboro-r^°T ko posiadacz białego biletu obowiązany byłem 
stawić się do tfi- •'Tadu. przyznać muszę, że porządnego miałem stracha. Nie by-
PfZ • Hnak osamotniony. Oprócz mnie i Ludomira Lenkiewicza je-
^ kilka było ofiar. Szczęśliwie udało się Lenkiewiczowi, za poś-sZHZ<ictwem 
znajomego mu lekarza Żydka, wpłacić komu się nale-^ ł za siebie i za mnie po dwa 
tysiące rubli za zwolnienie każdego
as na zawsze od służby wojskowej. Gdy przyszła na mnie kolej, Z H n z członków 
komisji kazał mi szeroko otworzyć usta i spojrza-
zv do jamy ustnej orzekł, że jestem całkowicie niezdolny do Tżby wojskowej, gdyż 
nie posiadam wcale zębów, nie mógłbym Lec gryźć sucharów!!!
Ponieważ moje najdroższe Biedactwo bardzo ciężko rozchorowało się na uporczywą 
malarię, pani Śniadecka bardzo często dojeżdżała do nas, przywożąc ze sobą 
przeróżne wiejskie specjały. yj samym mieście mieliśmy parę polskich domów 
znajomych. Rewolucja wytrąciła z majątku mojego krewnego Wacława Kieniewi-cza, 
który z żoną i trzema chłopczykami zamieszkał również w Mo-wrźu. Zżyliśmy się z 
nimi i omal codziennie widywaliśmy się. Nasi chłopcy zawarli wiele znajomości i 
mieli wielu przyjaciół. Oprócz Bohdana, Olgierda i bardzo milutkiej Stasi 
Lenkiewicz oraz Janusza, Stefana i Stanisława Kieniewiczów, Heruś zawarł sporo 
znajomości i przyjaźni z młodzieżą z miejscowego sześcioklasowego mozyr-skiego 
gimnazjum klasycznego. W chwilach wolnych od lekcji z panem Małkiem, który go 
przygotował wówczas do klasy siódmej, a Stefana do drugiej, Herutek spotykał się 
ze swoimi przyjaciółmi na wycieczkach, ślizgawce. Brał też udział w różnych 
przedstawieniach teatralnych urządzanych w czasie świąt okolicznościowych przez 
panie, miejscowe działaczki.
Moja Pani wkrótce po przyjeździe, gdy nieco lepiej ze zdrowiem się czuła, 
została wciągnięta do roboty społecznej. Przy kościele ksiądz dziekan Humnicki 
założył przedszkole, do którego uczęszczała spora gromadka dzieciarni, 
przeważnie wysiedleńców ł guberni zachodnich. Przedszkole było prowadzone przez 
pannę Annę, wykwalifikowaną freblankę12. Parę godzin więc dziennie Ma-duszka 
spędzała w przedszkolu, pomagając personelowi, zwłaszcza w okresach 
świątecznych, przy urządzaniu przeróżnych imprez.
Nasze mieszkanie, nazwijmy je domem, należało do tzw. otwartych^ Kto by z 
ziemian mozyrskich lub rzeczyckich do Mozyrza w różnych sprawach, czy to 
osobistych, czy też społecznych, przy-j^dżał, w pierwszym rzędzie nas odwiedzał 
i zawsze był bardzo lle witany i zatrzymany na wszelkie nasze skromne posiłki. 
Zda-
Freblankamł nazywano wtedy przedszkolanki, od nazwiska niemieckiego pe-|J'0ga 
Fryderyka Fróbla (1782-1852), który pierwszy dał impuls do zakładania °grodów 
dziecięcych, czyli freblówek.
ty się nawet wypadki, że musieliśmy na przyjęcie miłych gości fZ zać od sąsiadów 
- przeważnie z plebanii - talerzy lub . W naszym też mieszkaniu odbywały się 
wszelkie zebra-lokale bowiem nasze społeczne, jak Towarzystwo Rolnicze °Bank, 
były zarekwirowane przez instytucje propagandowe bolsze-1 'ckie. A "w mieście 
mityngi bez przerwy w budynkach zarekwirowanych, na rynku, w śródmieściu itd. 
Zdarzały się od czasu do cza-u rewizje w prywatnych mieszkaniach, zwłaszcza u 
byłych "pa-mieszczyków" [właścicieli ziemskich - roś.]. Parę razy odwiedzali 
nasze mieszkanie, myszkując po katach i zaglądając do szaf i szuflad. Ponieważ 
posiadałem jeszcze kilka rulonów złotych monet, obawiałem się, by przy podobnej 
rewizji ostatnich moich rezerw junie nie świśnięto, upatrzyłem bardzo właściwie 
niebezpieczna, a jak się okazało doskonałą, kryjówkę na moje skarby. Domek nasz 
na Górze Kościelnej zwrócony był frontem do kościoła, okna zaś jego prawej 
strony dawały na stromą bardzo ulicę, prowadzącą z góry w dół do rynku głównego. 
Pomimo że ulica ta i chodnik dla pieszych były strome, przechodzień mógł sięgnąć 
ręką do okna. Cały mój fundusz w złocie przechowywałem pod warstwą piasku 
pomiędzy podwójnymi oknami, opatrzonymi na zimę. Przetrwał tam szczęśliwie przez 
cały okres naszego pobytu, pomimo że pod tymi oknami w zimie żołdactwo całymi 
dniami, nieraz do późnej nocy, z krzykiem i piskiem, najczęściej w stanie 
nietrzeźwym, zabawiało się zjeżdżaniem na saneczkach z góry na rynek. 2 początku 
człowiek się irytował, nie mógł sypiać. Do czego się jednak człowiek nie 
przyzwyczai!!
Z Mozyrza dojeżdżałem dość często do Kopcewicz. Fabryka pracowała w nieco 
zmniejszonym tempie: nie na trzy zmiany, jak dawniej, lecz na dwie. A były dnie, 
gdy na jedną tylko zmianę. Odpływ towaru był tylko na rynki wschodnie i 
południowe. Składy gotowego materiału były przepełnione. Musiano również 
zmniejszyć intensywność pracy z powodu wyczerpywania się dawnych dużych zapasów 
surowca, zwłaszcza iż zarówno eksploatacja lasów własnych, jak również 
sprowadzanie surowca ze stron dalszych wodą lub koleją napotykały wielkie 
trudności. Do Dereszewicz wolałem nie zaglądać! Zanadto bolesnym był dla mnie 
widok zrujnowanego ukochanego ogniska rodzinnego. Przy gospodarstwie rolnym nic 
się nie działo. Pozostało kilka koni, i to cudzych, pod nadzorem fornali, 
pozostawionych przez panią Węgleńską. Odwiedziłem więc przy okazji parę razy 
panią Blanche z córeczkami, które czuły się bardzo smutne i biedne od czasu 
naszego wyjazdu. Oczy-^iście nie było im głodno, odczuwały jednak, nie tyle 
matka, co J~'ewczynki, brak wielu rzeczy, do których były przywykły. Pan romler 
był już opuścił Dereszewicze, zajeżdżał do Mozyrza, by '? i nami pożegnać. 
Zamierzał czas jakiś spędzić w Petersburgu, miał robić starania o możliwość 
powrotu do rodzinnej Szwaj-
463
Pod koniec roku 1917 rozpoczęły się w Brześciu pertraktaci bolszewików z 
Niemcami o zawarcie pokoju. W wyniku został ^a warty pokój, który miał być 
ratyfikowany przez wyższe władze boi szewickie w Moskwie. Wobec niepodpisania 
przez Moskwę \w mienionego układu, wojska niemieckie ruszyły naprzód na całe 
długości frontu. Posuwały się omal marszem, jak gdyby w próżnię nie spotykając 
nigdzie najmniejszego oporu. W połowie stycznia ukazały się już w Kalenkowiczach 
oraz Mozyrzu przejeżdżające bądź pociągami, bądź też wlokące się oddziały 
piesze, zmęczone zgłodniałe, zdemoralizowane. Obawialiśmy się ewentualnych eks' 
cesów i rabunków. Oddziały te jednak tak były wymęczone, że nie był im w głowie 
rabunek, niektórzy prosili o żywność i spieszyli dalej. Niemcy natomiast wcale 
nie gnali za uciekającymi, posuwali się zwykłym marszem przed siebie.
Wszyscyśmy w mieście wyczekiwali z upragnieniem ukazania się wreszcie 
forpocztów. niemieckich. Pewnego dnia, po rannym śniadaniu, wychodzę na miasto. 
Niesamowity ruch, pełno na rynku wozów, wózków, bałaguł żydowskich; ładują na 
nie skrzynie, paczki, walizy; znane nam z widzenia władze i przeróżne typy w 
przerażeniu wynoszące swoje graty z zajmowanych mieszkań. Wiało bractwo na 
wschód, w stronę Rzeczycy, za Dniepr. O południu ani jednego bolszewika już nie 
było w Mozyrzu.
Porozumiałem się z paru luminarzami miasta narodowości polskiej (aptekarz, 
rejent, radca prawny) oraz ze starszyzną żydowską o konieczności zorganizowania 
czasowej ochrony miasta w postaci milicji obywatelskiej dla utrzymania porządku. 
W parę godzin już po ucieczce władzy bolszewickiej wszystkie najważniejsze 
budynki, ulice, rynek znajdowały się pod opieką samorzutnie zorganizowanej 
straży obywatelskiej, zaopatrzonej w karabiny, zapomniane przez uciekające 
władze bolszewickie.
Późnym jednak wieczorem zjawił się nieznaczny oddział konny pod dowództwem 
młodocianego watażki, który zażądał dosyć znacznego okupu od mieszkańców miasta, 
zwłaszcza narodowości żydowskiej. Zapowiedział, że w razie odmowy użyje siły. 
Udało się go udobruchać. Nakarmiliśmy go sowicie, Żydzi zebrali między sobą 
nawet nieznaczną składkę, urządzili za miastem silną strzelaninę karabinową. 
Watażka się przestraszył sądząc zapewne, że do miasta podchodzą Niemcy, dosiadł 
z towarzyszami koni i znikł.
Gdyśmy się nazajutrz z rana obudzili, oddziały niemieckie wkraczały do miasta. 
Piękne, rosłe konie, zimnokrwiste persze-rony, ciężkie wozy niemieckie. Wojska 
dobrze zaopatrzone, wP°] rządnych czystych mundurach, ład i porządek. Wstyd 
mówić, le° z ulgą odetchnęliśmy po tych miesiącach przebytych pod pan niem 
bolszewickim. Działo się to w pierwszych dniach
1918 roku.
Tu muszę cofnąć się nieco. Władze niemieckie po zajęciu lestwa Polskiego 
wyraziły zgodę na powstanie w Warszawie
eJ1cyjnej, złożonej z biskupa Kakowskiego, ks. Lubomirskiego Ostrowskiego. 
Tolerowały też formowanie przez Piłsudskiego ' Iskich oddziałów wojskowych13, a 
po zajęciu dalszych terenów P° vjS]0ch uznały korpus Dowbora za wojsko 
sprzymierzone, jako t0 lczace ostatnio z bolszewikami. Rady Narodowe Polskie w 
Miń-
• łącznie z gen. Dowborem, uznały za niezbędne porozumienie
•z Radą Regencyjną w różnych sprawach narodowych oraz woj-Sfci tworzącego się na 
Białej Rusi i Kresach południowych. W podatku zimy 1918 r. niewielki oddział 
konny dowborczyków pod joWództwem płk. Mościckiego otrzymał polecenie dotarcia 
do warszawy. Niestety wyprawa się nie udała. Przedostając się przez kordon 
bolszewicki w okolicy Łunińca i błot pińskich, płk Mościc-y i por. Wańkowicz 
zginęli w walce, żołnierze zostali wzięci do niewoli14-
Wojska niemieckie po zajęciu Mozyrza i Kalenkowicz szły da-|e; nie znajdując 
oporu. Pod Rzeczycą przeprawili się przez Dniepr i po krótkiej bitwie zajęli 
Kijów. Jakkolwiek każdego Niemca uważaliśmy za wroga polskości, jednak po tylu 
przeżytych okropnościach składaliśmy dzięki Bogu za chwilowe chociaż wybawienie. 
Podziwialiśmy niemiecką sprężystość i szybką organizację nowego życia w kraju. 
Koleje zaczęły normalnie funkcjonować, a gdy lody ruszyły na Prypeci i Dnieprze, 
przybył natychmiast z Kijowa duży statek osobowy.
Wielkim ewenementem był przemarsz przez Mozyrz czterech szwadronów 2 pułku 
białych ułanów Dowbora. Młodzi, zdrów, tędzy, weseli chłopcy na przepięknych 
sanguszkowskich arabach, po sformowaniu się pułku w Antoninach Józefa Potockiego 
przeprawiali się do Bobrujska. Żołnierze pierwszych 2 szwadronów byli w nowych 
ciemnoamarantowych mundurach z białymi wyłogami15. Pozostałe dwa, formujące się 
jeszcze, nie były umundurowane jednolicie. Wjeżdżali do miasta śpiewając 
okolicznościowe, nader melodyjne piosenki żołnierskie. Wśród przejeżdżających 
spostrzegliśmy w pierwszym szwadronie podporucznika Stacha Horwatta. Dojrzał nas 
również, zasalutował, zeskoczył z konia, oddał cugle jednemu T- żołnierzy i 
podszedł do nas. Pułk miał wyznaczoną jedną godzinę
3 Wojska mocarstw centralnych okupowały całość Królestwa Polskiego latem
•"5 r. Rada Regencyjna została powołana do życia we wrześniu 1917. Legiony
"sudskiego wstąpiły na szlak bojowy już w sierpniu 1914 r. W roku 1917, o któ-
(tm)l)11" mowa, większa część legionistów znalazła się w konflikcie z 
okupantami,
ego zewnętrznym wyrazem stało się internowanie Piłsudskiego w Magdeburgu.
Płk. Bolesław Mościcki po stoczeniu kilku potyczek odesłał do Bobrujska J? 
eskortę zbrojną i postanowił przekraść się do Warszawy w przebraniu. Zginał /J 
Przekraczaniu linii frontu 17II1918 r. Działo się to jeszcze przed wkrocze-^ ^ 
na Białoruś wojsk niemieckich, które niebawem (maj 1918) zmusiły do de-] ac)i 
korpus Dowbora, o czym jest mowa niżej. Mundury te były ciemnogranatowe, nie zaś 
amarantowe.
na wypoczynek. Zatrzymali się wszyscy na rynku, żołnierze konie, inni 
przegryzali lub robili zakupy w sklepikach. Stacha _ braliśmy do siebie, 
solidnie go nakarmiliśmy. Wypoczął, zaba\v" kilka godzin i samotnie już dopędzał 
swój pułk.
Innego dnia dość znaczna grupa legionowych formacji rozbita i wzięta przez 
Niemców do niewoli wymknęła się z wagonóty 464 i zdążała do Bobruj ska, by się 
połączyć z Dowborem. W drodze dowiedzieli się, że korpus Dowbora został przez 
Niemców rozbro. jony. Mieli więc przedzierać się na Murmań, by stamtąd morzem 
dostać się do Francji i połączyć z wojskiem Hallera16. Widać miesz-kańcy Mozyrza 
wskazywali im nasze mieszkanie: pojedynczo lub małymi grupkami ściągali do nas 
na wypoczynek i nocleg. Na p0. dłodze w naszym saloniku przenocowało na sianie 
około dwudziestu żołnierzy, trzech zaś oficerów w pokoju pana Małka. Na pleba-
nii przygotowany był dla nich posiłek; o zmroku więc przekradli się od nas 
żołnierzyki pojedynczo na plebanię. Posterunki niemieckie niewątpliwie wiedziały 
o wszystkim, jednak nie reagowały. Następnego dnia ruszyli w dalszą drogę. 
Oficerowie pozostali jeszcze czas pewien w naszych stronach dla kierowania w 
dalszą drogę ukrywających się zbiegów-żołnierzy. Za bytnością w Mozyrzu zawsze 
zachodzili do nas lub zatrzymywali na noc.
Zameldował się kiedyś do mnie młody człowiek w cywilu, po znać można było w nim 
wojskowego. Prosił o rozmowę w cztery oczy, oświadczył, że jest delegatem 
organizacji wojskowej i zbiera datki na formowanie oddziałów wojsk polskich. Nie 
podobał mi się ów typ. Pomimo nalegań, a nawet pewnego rodzaju moralnego na 
cisku-pogróżki, wykręciłem się sianem, pożegnawszy dość sucho gościa. W kilka 
lat potem w warszawskim tramwaju zbliżył się do mnie kapitan piechoty i pyta, 
czy go poznaję? Wymienił nazwisko, podał się za adiutanta marszałka 
Piłsudskiego17. W jego to sprawie odwiedzałem pana w Mozyrzu. Podaliśmy sobie 
dłonie, uśmiecha jąć się wzajemnie.
W dniu 3 maja 1918 roku odbyła się w Mozyrzu wielka uroczy stość. Po solennej 
mszy św. z asystą i podniosłym kazaniem, wypowiedzianym przez księdza prefekta w 
przepełnionym jak bodaj nig dy kościele, w czasie której kwestując z tacą w ręku 
zebrałem nie bywałe wysoką kwotę grosza, odbyła się procesja wokoło kościoła W 
dniu tym nasz Kaziutek przystąpił do pierwszej komunii sff Wieczorem w dużej 
sali klubu młodzież szkolna odegrała P^
16 Mowa tu o rozbiciu przez Niemców 11 V 1918 r. w Kaniowie na
tzw. II Korpusu Polskiego, dowodzonego przez gen. Józefa Hallera. Sam Haller ^
piero latem t.r. przedostał się na Zachód, bv objąć dowództwo armii polskie)'
mowanej we Francji.	.^
17 Według relacji ustnej mego Ojca oficer ów przedstawił się w tramwaju l
płk. Leopold Lls-Kula. W Mozyrzu oczywiście kwestował na rzecz Polskiej Ot§a
cji Wojskowej.	•
467
jednoaktówek, poza tym były śpiewy chóralne i solowe oraz okoli, cznościowe żywe 
obrazy. Cieszyli się i radowali wszyscy, szkoda jedynie, że zostaliśmy 
oswobodzeni przez odwiecznych wrogó\v polskości. Wierzyliśmy, że zbliża się 
chwila, gdy smutek i ból \y radość i szczęście się obróci.
Wkrótce po otwarciu żeglugi na Prypeci pojechał statkiem do Kijowa pan Małek z 
Herusiem i po raz pierwszy ze Stefanem na egzamin. Obaj smętnie wywiązali się z 
egzaminów ku własnej oraz pana Małka chwale. Ten ostatni doznał jednak wówczas 
niebywałego wstrząsu. Był bowiem z Herusiem w gimnazjum rosyjskim na egzaminie. 
Stefan zaś w tym czasie wybrał się na wędrówkę po mieście. Niespodziewanie w 
twierdzy kijowskiej, gdzie znajdowały się ogromne zapasy amunicji, nastąpiły 
kolosalne wybuchy. Twierdza oraz najbliższe dzielnice runęły. Wszystkie szyby w 
całym mieście stłuczone, ulice zasłane odłamkami szkła. Pan Małek z Herusiem 
byli już po skończonym egzaminie, lecz gdzie się zapodział Stefan? Tylu przecież 
rannych z ulicy przewieziono do różnych szpitali. Biedny Małek lata po mieście, 
szuka, dopytuje się. Szaleje z niepokoju i trwogi, że Stefan ranny, zabity! A 
delikwent miał tyle przytomności umysłu, że po pierwszym wybuchu z ulicy, na 
której się znalazł, wpadł czym prędzej do pobliskiego ogrodu i tam na ławeczce 
pod starymi drzwiami przesiedział do chwili nastania ci-szy i spokoju. Wróciwszy 
do pensjonatu, oberwał sowicie. Czy aby
słusznie?
Oczywiście zaraz po zajęciu Mozyrza przez Niemców przy pierwszej możliwości 
wybrałem się do Kopcewicz i Dereszewicz. Stacja, telegraf obsadzony przez 
Niemców. Na terenie fabrycznym parę budynków zarekwirowanych na mieszkania dla 
straży niemieckiej pilnującej torów kolejowych.
W Dereszewiczach zainstalowała się bateria lekkiej artylerii
konnej. Na dziedzińcu ustawione cztery działa w szyku bojowym.
W stajniach cugowych piękne, rosłe konie artyleryjskie i wierzcho
we. Na folwarku pełno koni obozowych w stajniach i oborach.
W każdym mieszkaniu po paru żołnierzy. We dworze szarże wyż
sze, składające się z dowódcy baterii w randze majora, trzech ofi
cerów i dwóch wachmistrzów, ulokowały się na piętrze w Lelów-
ce. Powstawiali momentalnie okna, zremontowali wszelkie uszko
dzenia, kilkunastu zaś żołnierzy, kucharze, ordynansi, ulokowali si?
w oficynach. Zaprezentowałem się natychmiast dowództwu, bar-
.;,:	dzo grzecznie zostałem przez nich przyjęty. Wyrazili przy tym zgo
> de na mój projekt możliwie prędkiego powrotu z rodziną do DeK'
szewicz i na zapytanie, czy mogę natychmiast przystąpić do odre
montowania całego dołu Lelówki, pan major nie tylko że bardzo
uprzejmie wyraził zgodę na nasz powrót, lecz obiecał ze swej stro
ny wszelką pomoc w dostarczeniu potrzebnego szkła lub też ma)
4 strów wojskowych do remontu mieszkania. Natychmiast więc za'
i brałem się do odbudowy naszego gniazdka.
niemieckie zaraz po zajęciu Kijowa, gdy bolszewickie i*^dy cywil116 łącznie z 
wojskiem opuściły miasto, utworzyły ob-Zzerne państwo Ukraińskie, sięgające aż 
do Charkowa. Do nowej tej Ukrainy zostały włączone dwa powiaty mińskiej guberni: 
mozyr-ski i rzeczycki. Na władcę tego nowego tworu Niemcy powołali 
Skoropadzkiego, nadawszy mu tytuł hetmana. Okres rewolucyjny zastał 
Skoropadzkiego w Berlinie, stamtąd też przybył do Kijowa już jako władca18. Rząd 
jego był prawicowy. Wszystkie lewicowe elementy, które nie zdążyły opuścić 
Kijowa, przycichły.
Ludność nowej Ukrainy otrzymała nową nazwę: chliborobów, czyli ludzi pracujących 
na roli dla chleba. Z braku wśród ludności ukraińskiej ludzi odpowiednich na 
różne wyższe stanowiska, zaczęto mianować Polaków, przeważnie właścicieli 
ziemskich. Wszyscy omal naczelnicy powiatowi, noszący wówczas tytuł starostów, 
hyli narodowości polskiej. Starostą mozyrskim został Aleksander Lenkiewicz, 
rzeczyckim - Michał Jastrzębski. Wkrótce po objęciu władzy przez Skoropadzkiego 
został zwołany w Kijowie wielki zjazd chliborobów z całego kraju. Z każdego 
powiatu na oznaczony dzień zjechało po kilku przedstawicieli, przeważnie 
ziemiańst-wo, była jednak spora ilość przedstawicieli drobnej własności oraz 
włościan. Z mozyrskiego powiatu przybyli Aleksander Lenkiewicz, dwóch 
Lewandowskich, Anzelmowie i ja. Z rzeczyckiego Jastrzębski, Stanisław, 
Aleksander i Edward Horwattowie, Gordziałkowski. Miasto tonęło w barwach 
ukraińskich. W największej sali miejskiej, odpowiednio udekorowanej, trwały 
przez trzy dni obrady; zostały one rozpoczęte przez "molebień", odprawiony w 
sali przez miejscowego władykę.
Niezliczone były przemówienia przeróżnych dawnych posłów prawicowych z Dumy. 
Kilkakrotnie przemawiał dawny poseł prawicowy Puryszkiewicz19 - świetny mówca, 
hucznie oklaskiwany. Po codziennym zakończeniu obrad, przy okrzykach Ura! - ura! 
- ura! - wynoszono na rękach hetmana Skoropadzkiego, ubranego w mundur 
czerkieski. Cała impreza miała wygląd operetki. Niedługo trwało panowanie 
hetmana i jego operetkowe państwo. Ukraińsko--kozackie wojska pod dowództwem 
Petlury okrążały ze wszystkich stron Kijów. Garnizon wojskowy kijowski był 
bardzo nieliczny, obrona żadna, koniec chliborobów żałosny. Hetman Skoropadzki 
odlatuje niemieckim samolotem do Berlina. Chliboroby pryskają na wszystkie 
strony lub też przywdziewają na siebie czerwoną skórę. Starostowie naszych dwóch 
powiatów wieją w stronę Warszawy.
18 Gen. Paweł Skoropadzki przesłużył wojnę w armii rosyjskiej, nie przybył w'?c 
do Kijowa z Berlina. Rząd jego upadł w grudniu 1918 r., gdy wojska niemiec-be po 
kapitulacji na Zachodzie wycofały się z Ukrainy. Pamiętnik i w tym wypadku K 
obserwuje kolejności chronologicznej.
19 Władimir Puryszkiewicz, ziemianin z Besarabii, należał do najzacieklejszych 
eakcjonistów rosyjskich. Miał udział w zabójstwie Rasputina w grudniu 1916 r.
469
W pierwszej połowie czerwca pożegnaliśmy się z miastem w • re nas wygnańców 
przytuliło, oraz z kochanymi i tak dobrymi 1° dźmi, którzy tyle nam serca i 
współczucia w naszym nieszczęść1 okazali. Opuściliśmy Mozyrz, wsiadłszy na 
żydowski stateczek, iji!11 sujacy pomiędzy Mozyrzem a Pińskiem i wczesnym 
rankiem % następnego wysiadaliśmy na brzeg przed domem naszym rodzi * 468 nym. 
Chłopcy uszczęśliwieni z powrotu do gniazda rodzinnego p0 biegli oglądać 
przeróżne pamiętne z dawnych zabaw kąty w parku Poza tym przecie moc było innych 
zainteresowań przy szczegó}0 wym oglądaniu stojących na dziedzińcu dział i 
zawieraniu nowych znajomości z trzymającymi straż przy działach żołnierzami. A 
iiej to było wzajemnej radości przy witaniu się chłopców z Blanszetka-mi, a łez 
w oczach naszych i pani Blanche. Pani Grabowska już była rozpoczęła starania u 
władz niemieckich o zezwolenie na wyjazd do Warszawy. Po paru tygodniach 
opuściła nas rozpromieniona, że nareszcie po długiej tułaczce powraca do męża i 
własnego mieszkania. Bardzo prędko po niej wyjechała z Kopcewicz, również do 
Warszawy, rodzina Ulatowskich, za ich przykładem wkrótce też po-szli Wróblewscy. 
Praca w fabryce była bardzo zmniejszona. Zapasy towaru gotowego ogromne, zbytu 
właściwie żadnego, surowca bardzo niewiele. Sporo robotników w międzyczasie 
rozpełzło się, toteż pracowaliśmy na jedną zmianę dziennie. Na zastępcę Ulatow-
skiego i Wróblewskiego zaangażowałem pana Mazura, fachowego inżyniera, który od 
przeszło roku zaznajomił się przy Ulatowskim z produkcją plywoodu i miał w 
przyszłości Ulatowskiego zastąpić. Udało się nam odzyskać trochę inwentarza 
żywego, kilka larów i koni. Z dwoma krowami, które wróciły z Mozyrza, 
posiadaliśmy nie tylko dostateczną ilość mleka i masła świeżego, lecz mogliśmy 
nawet masło magazynować na zimę. Koni jednak do pracy w polu i na wyjazdy było 
za mało, musiałem więc kilka koni dokupić. Władze wojskowe poza tym od czasu do 
czasu udzielały do robót polowych swoich koni pod dozorem żołnierzy nie bardzo 
zresztą chęt nych, toteż starałem się jak najrzadziej z tej pomocy korzystać. Po 
nieważ nasz parowozik został jeszcze przez władze carskie zarek-wirowany i 
zabrany na front, koni zaś do zaprzęgu brakło, cała ko munikacja nie tylko 
nasza, lecz również niemiecka odbywała si? wagonetkami pasażerskimi o jednym 
koniu.
Wkrótce po naszym powrocie z Mozyrza do Dereszewicz wy braliśmy się oboje do 
Kijowa. Maduszka ciągle niedomagała. Osła biona była bardzo przez tak długo 
trwającą, męczącą malarię, P°z tym ostatnio zapadła na poważne zaburzenia 
żołądkowe, spowoo wane być może łykaniem różnych lekarstw antymalarycznych- SK 
rzystaliśmy z chwilowej bytności doktora wojskowego, który P stawił Maduszkę na 
nogi zaadministrowawszy jej dwie lyż^^j.1 nowego oleju jednorazowo i przez trzy 
dni absolutną jedynie popijanie herbaty bez cukru. Oprócz tych bied się jej na 
prawej rączce dość duży guz, jak gdyby rodzaj
o zaradzenie się chirurga względnie o dokonanie małej
racyjki- Jechaliśmy statkiem w piękną pogodę, przy dużej wo-Spędziliśmy prawie 
cały czas na górnym pomoście kapitań-t m Sporo tam sie(iziało żołnierzy 
niemieckich. Irytowało mnie, • zwyczajem bolszewickim objadali się ziarnem 
słonecznikowym, !fvr>luwając łuski na podłogę i zaśmiecając tym sposobem cały 
po-Powiedziałem, że ludność rosyjska od spożywania tych nasion siemieczki, i to 
w wielkiej ilości, całkowicie ogłupiała.
Bardzo przyjemnie spędziliśmy kilka dni w Kijowie. Profesor nondarow zoperował 
rączkę mojej Pani bez najmniejszego bólu. trafiliśmy jednego dnia na wielką 
defiladę niemieckiego wojska wszelkiego rodzaju broni. Szły kolumny artylerii, 
konnicy, piechoty Przepiękne konie ciężkie i lekkie, wspaniale utrzymane. 
Żołnierze w mundurach nowych, czystych. Staliśmy na Kreszcźatiku bardzo długo, 
oczekując końca defilady; tak wielki był widocznie garnizon wojska okupacyjnego. 
Szybko jednak rozwiały się moje przypuszczenia. Przekonałem się bowiem, że 
wojsko to krąży w kółko po mieście tą samą drogą, początek defilady styka się 
bowiem z jej końcem. Poznawało się bowiem nie tylko te same zaprzęgi, lecz nawet 
twarze ludzkie. Tak to umiejętnie Niemcy pokazywali mieszkańcom Kijowa wielkość, 
sprawność, ład, porządek i siłę swego wojska. Zwiedzaliśmy trochę miasto, 
przesiadywaliśmy często na znanej nam Górze Włodzimierza z przepięknym widokiem 
na Dniepr, odwiedzaliśmy parokrotnie Olesiów Horwattów i byliśmy nawet parę razy 
w teatrze. Oczywiście nie omieszkaliśmy załatwić sporo różnych sprawuneczków 
garderobianych i gracików domowych, między innymi nabyliśmy dla Kazia jako 
pamiątkę pierwszej jego komunii św. ładny rzeźbiony w drzewie krucyfiks. 
Zwiedziliśmy ładną wystawę polskich malarzy. Duża była kolekcja przepięknych 
dzieł Stanisławskiego20. Nabyliśmy wówczas za tysiąc karbo-wańców obraz nieduży, 
lecz bardzo ładny Fałata. Widok zimowy przy ładnym, słonecznym oświetleniu 
widziany z ganku domostwa.
Po tylu przeżytych ciężkich chwilach, tydzień całkowitego oderwania myśli od 
tego, co serce ściska, a ból gardło dławi, zbawiennie oddziałał na nasze 
organizmy. W dobrych humorach powracaliśmy do domu.
W czasie naszej tułaczki pomiędzy Dereszewiczami, Kopcewi-czami, Mozyrzem 
wyjeżdżaliśmy kilkakrotnie do Kijowa. Zatrzymywaliśmy się zawsze w jednym z 
najlepszych pensjonatów w śród-mteściU; prowadzonym przez panią Neugebauer, 
bardzo uprzejmą J.toilą osobą. Gdy raz jeden wobec opóźnienia się statku 
przyjecha-isrny o dość późnej godzinie, wszystkie zaś pokoje były zajęte, j^ni 
Neugebauer ustąpiła nam swój pokój, bardzo gustownie ume-°WanY, sama zaś 
przytuliła się na kanapce w jadalnym. Maduszka
20 j
z tu	Stanislawski (1860-1907), pejzażysta-modernista polski, rodem był
zmęczona podróżą momentalnie zasnęła na wygodnym łóżku Neugebauer, ja zaś 
ułożyłem się na dużej otomanie.
Nie zapomnę nigdy tej nocy! Gdy ułożywszy się do snu łem światło i zabierałem 
się do snu, poczułem, że coś mi łazi p0 głowie i twarzy. Zapalam światło. Roje 
pluskiew na ścianach od dołu do sufitu, wśród nich spora ilość prusaków i 
karaluchów. tvia. 470 duszka spała wyśmienicie, pomimo że ja przez całą noc 
tłukłem pantoflem spacerujące po ścianie wstrętne owady. Nie obudziła śle nawet, 
gdy właziłem na poręcze jej łóżka, by dosięgnąć pantoflem łażące po suficie 
insekty.
Bodajże w tym dużym pensjonacie wielkiego miasta był0 o wiele więcej wstrętnego 
robactwa niż w czasie nocy spędzonej w pół roku potem w zajeździe żydowskim w 
miasteczku Biała w wędrówce naszej z Kopcewicz do Warszawy. Pani Neugebauer była 
mocno zawstydzona, gdy opowiedziałem jej o przeprowadzonym w nocy polowaniu. 
Zrobiła wielkie porządki w pokoju. Zresztą oswobodził się jakiś pokoik, do 
którego przenieśliśmy się.
Porządniejsi hołubiczanie dobrowolnie zaraz po naszym przyjeździe znosili nam 
różne sprzęty, które, jak twierdzili, wzięli, by je tylko przechować u siebie i 
nam je wręczyć, gdy do domu powrócimy. Odzyskaliśmy takim sposobem kilkanaście 
foteli z salonowego czerwonego garnituru, jedną kanapę z niebieskiego salonu, 
jedno duże lustro stojące z czerwonego salonu i kilka jeszcze drobniejszych 
sprzętów. Dowiedzieliśmy się przy tym, że drugie do pary lustro stojące zostało 
ulokowane przez któregoś gospodarza w oborze. Niedługo jednak tam stało, wół 
bowiem zobaczywszy w lustrze swoją podobiznę, a widocznie sądząc, że to jakiś 
przy bysz, rzucił się na niego i rogami stłukł szybę lustrzaną.
Nasza poczciwa Zofia, która w międzyczasie poślubiła ekonoma dereszewickiego 
Olędzkiego, odebrała od różnych dziewcząt tro chę drobiazgów. Między innymi 
pastelowy portret Maduszki w ra mach, roboty panny Dziekońskiej, którego jako 
pastelu nie ryzyko waliśmy przesłać z innymi portretami za Dniepr.
Prawie równocześnie z Ruciem i Lelą przyjechały z Mińska Klo sia i Dziunia z 
Teklą. Zamieszkały w Bryniewie, bowiem w Derę szewiczach dla nich miejsca nie 
było. Dziunia często dojeżdżała do nas. Zapoznała się z dowódcą baterii, 
Pfefferem, który pozwalał je) używać bardzo dobrego konia do konnej jazdy, a 
nawet w wolny* chwilach towarzyszył jej na przejażdżkach. Teklunia zaś z ntów 
rada była dojeżdżać do naszych chłopców.
Ciasno, skromnie, bez żadnych luksusów urządziliśmy ^ na parterze Lelówki. Na 
dole w dawnym jadalnym pokoju pa11" Anna z trzema chłopcami, w większym pokoju 
obok był n* sypialny, gdzie zawiesiliśmy nabytego Fałata, za nim pokój #e sia, 
następnie był pokój wolny dla ewentualnego gościa. Pan Ma w dawnym swoim. W dnie 
pogodne jadaliśmy na ganku od '^L ki, w razie deszczu w części galerii pod 
schodami, (
komunikacji telefonicznej nie było. Wszystkie przewody były porozrywane.
Niemcy mieszkali nad nami. Nieraz do późnej nocy grywali y karty, stukając mocno 
kułakami po stole, lub też w wesołych hu-jjjorach śpiewali, co nie ułatwiało nam 
zasypiania. Dość często do tutejszego oddziału dojeżdżały różne wyższe szarże, 
wówczas odbywały się nad nami przyjęcia. Nasza Jadwisia była zapraszana do 
gotowania luksusowego obiadu, który zwykle kończył się bardzo ^esoło przy 
akompaniamencie chóralnych śpiewów. Były oczywiście też momenty bardzo przykre 
przy tym współżyciu i ciągłym spotykaniu się. Wszystkie szarże bardzo grzeczne, 
witające nas dobrym słowem lub uśmiechem. Pomimo to żołnierze byli specjalistami 
od wykradania podrabianymi kluczami z naszej piwnicy masła, owoców i innych 
produktów. Oficerowie zaś pragnęli ścisłego z nami obcowania, od którego 
staraliśmy się zawsze wykręcić. Jeden z oficerów, nazwiskiem Reginek, zapałał 
miłością do chłopców naszych, zabierał ich ze sobą na spacer, wymyślał różne 
zabawy. Najbardziej upodobał sobie Henia, któremu fabrykował stale psujące się 
łuki. Ja osobiście miałem jeszcze wielką wygodę, gdyż ktokolwiek z oficerów lub 
nawet żołnierzy jeździł na urlop do Yater-landu, przywoził zawsze na moją prośbę 
dla mnie pewną ilość wcale niezłych cygar. O papierosach bowiem wówczas u nas 
nie było mowy. Paliłem więc wyłącznie cygara.
Próbowałem nawet kilka razy w ciągu lata pochodzić po błotach i łąkach za tropem 
mojej biednej Fatmusi, lecz dziwnie mało spotykałem cietrzewi, dubelt zaś był 
już niemal rzadkością. Pojąć nie mogłem, co mogło być tego powodem, czyżby 
wojna, a zwłaszcza rewolucja? Ze znikły z naszych kniei i borów łosie, dziki i 
głuszce, w tym nic dziwnego, lecz drobna zwierzyna? Z raportów gajowych 
wiedziałem, że pierwszego dnia rewolucji chłopi uśmiercili dwadzieścia kilka 
łosi, pozostałe padły wkrótce potem. Ten sam los spotkał w ciągu zimy wszystkie 
stadka dzików, których tak wielka ilość żyła w naszych myśliwskich rewirach. Być 
może pozostał jeszcze przy życiu pojedynczy ody-niec, umiejętnie unikając 
spotkania z dwunożnym swoim wrogiem. Herutek tylko nie tracił ochoty i z wyżłem 
w towarzystwie Adolfa Naurnowicza wydeptywał łąki wzdłuż stawków lub siedząc w 
krzaku nad ranem wyczekiwał cierpliwie aż stadko kaczek nadleci. Niebywale 
zmniejszyła się ilość rodu kaczego. Gdzie nie ma ochro-ny, tam nie ma śladu 
zwierzyny. Gdy sobie przypominałem dawne ^oje letnie polowania z doskonałym 
Bekasem, Zola, Bobem i nie-Zrownaną Fatmą, smutno się robiło na duszy, 
przeczuwałem, że ftyśliwskich rozkoszy już nigdy nie doznani, a jeśli danym mi 
?dzie jeszcze kiedyś w moim gnieździe rodzinnym, lub gdzieś a obczyźnie polować, 
żadne wrażenia myśliwskie nie dorów-orilv t^rn dawnym. Dziwnym się wydaje, jak 
człowiek-myśliwy, "terający życie wszelkiemu stworzeniu, i to dla własnej przy-
jemności, może się przywiązać i do psa myśliwskiego, i śmierć jeg0 przeboleć.
W czasie wybuchu rewolucji moja Fatma, nie wiadomo z jakiej przyczyny, została 
sparaliżowana i leżała na swoim posłaniu w gale. rii przy moim biurku, mając 
stale oczy swoje ku mnie zwrócone gdy siedziałem lub przechodziłem przez pokój. 
Żadne używane 472 w podobnych wypadkach środki lecznicze nie odniosły skutku 
biedne stworzenie ogromnie cierpiało, poleciłem Morozowi, aby celnym strzałem 
przykrócił męczarnie biednej Fatmusi. Dzisiaj je. szcze stoi mi w oczach 
przeciągły w moją stronę zwrócony wzrok miłej Fatmy, którym na zawsze żegnała 
swego pana, gdy chłopiec kredensowy z ostrożnościami wynosił ją na rękach z 
pokoju na miejsce stracenia.
Pod koniec wakacji szkolnych odwiozłem Herutka do Kijowa i ulokowałem go na 
stancji u bardzo miłej i sympatycznej rodziny polskiej. Oprócz niego było tam 
jeszcze kilku chłopców mniej więcej jego rówieśników. Herutek miał uczęszczać do 
klasy siódmej rosyjskiego gimnazjum klasycznego.
W połowie lata 1918 roku wojska niemieckie doszły pod Moskwę. Niedługo jednak 
cieszyli się swoim triumfem na wschodzie. Ze względu bowiem na całkowitą już 
porażkę na froncie zachodnim, znamionującą, bliskie zakończenie wojny, 
rozpoczęli wycofywanie się z frontu wschodniego, właściwe bez nacisku ze strony 
wojsk bolszewickich. Bliski kontakt z bolszewickim wojskiem, co prawda w 
nieznacznym stopniu, jednak wpłynął destrukcyjnie na wojska niemieckie. Powstały 
wśród Niemców komitety żołnierskie, zdarzały się wypadki nieposłuszeństwa 
szarżom wyższym. Wymagania szarż niższych nie były groźne, musiały jednak być 
honorowane przez komitety oficerskie, które prawie równocześnie z żołnierskimi 
powstały. Gdy "wiadomości z zachodu o całkowicie przegranej wojnie zaczęły 
docierać do nas, odczuwać się dawała wśród garnizonu zakwaterowanego w naszych 
stronach chęć porzucenia frontu i gremialnego powrotu do domów. A jednak pomimo 
ukazania się w szeregach licznych agitatorów - żołnierz niemiecki, przywykły do 
subordynacji i posłuszeństwa starszyźnie, nie uległ demoralizacji. Komitety 
żołnierskie w zgodzie współpracowały z komitetami oficerskimi i właściwie w 
sprawach większej wagi decyzje szarż wyższych zazwyczaj przeważały i były 
honorowane.
W miarę wycofywania się wojsk niemieckich, przeważnie wzdłuż torów kolejowych, w 
miejscowościach położonych dalej od kolei rozpoczęły się grabieże, rabunki, 
morderstwa, dokonywane przez maruderów na ludności wiejskiej, miasteczkowej, a 
zwłaszcza w pozostałych z rzadka jeszcze dworach. Zdarzały się na^e wypadki 
napaści na mniejsze wojskowe oddziały niemiec^' W drugiej połowie listopada nasi 
oficerowie zaczęli przebąkiwał że prawdopodobnie niezadługo nadejdzie 
zarządzenie o przesufli?
jU baterii z Dereszewicz do Kopcewicz. W tym samym czasie do
szła nas wiadomość o zamordowaniu przez maruderów w majątku	/'
nabrowicy dwóch braci Platerów21. Było to wskazówką dla nas. //
postanowiliśmy po raz drugi opuścić dom rodzinny, w którym tak
rozkosznie, choć skromnie przeżyło się kilka letnich miesięcy.
2 v^ykonaniem powziętej decyzji zwlekaliśmy do czasu opuszcze-
nia przez Niemców dworu dereszewickiego. 473
Moment ten nastąpił l grudnia 1918 r. W rannych godzinach ^niienionego dnia 
załadowano na dwóch długich lorach naszej kolejki cztery działa z całym sprzętem 
wojennym. Na tych lorach odjechała również cała obsługa baterii. W porze 
obiadowej lory powróciły: na jednej mieli się usadowić pozostali żołnierze z 
bagażami wojskowymi, oficerowie zaś odjechali konno. Druga zaś lora przeznaczona 
była do przewiezienia nas z naszym bagażem. Odjeżdżaliśmy o zmroku, padał 
obfity, mokry śnieg, topniał na naszych okryciach. Siedzieliśmy na kilku 
postawionych krzesłach i naszych bagażach. Jeden koń przeważnie stępa, chwilami 
drobym truchcikiem ciągnął naszą lorę. Milczeliśmy wszyscy, nawet młodsi chłop- 
"^* cy nie szczebiotali jak zwykle. Myśli zaś moje i Mady krążyły wokół jednego 
i tego samego tematu. Czy żegnamy nasze gniazdo rodzinne bezpowrotnie, czy też 
danym nam będzie z łaski Bożej chociaż na grobie rodziców się pomodlić i 
spojrzeć na Prypeć, na która konając spoglądał mój ojciec. Gdy dojechaliśmy do 
toru kolejowego, Maduszka została przy torze z chłopcami, by dopilnować 
wyładowania rzeczy, ja zaś pobiegłem na stację, przy której stał oddzielny wagon 
towarowy, otrzymany przez Rucia dzięki uprzejmości władz wojskowych. Wagonem tym 
przewoził Rucio do Warszawy biedną chorą Lelę. Za chwilę miał nadejść pociąg 
towarowy, do którego miano doczepić wymieniony wagon. Dla chorej zostało 
wstawione wygodne łóżko, na którym Lela leżała. Oprócz Rucia jechały dwie 
kamerystki Leli, które się nią opiekowały jeszcze w Kijowie. W wagonie tym, 
oprócz znacznej ilości sprzętów Rucio-wych, zmieściliśmy wszystkie lepsze nasze 
meble i sprzęty odzyskane ostatnio od chłopów hołubickich.
Władze wojskowe obiecały Ruciowi, że wagon ten dojdzie T- nimi do samej 
Warszawy. Niestety dojechali w nim tylko do Pińska, dalej już inne kierownictwo 
nie puściło tego wagonu. W związku z tym Rucio miał ogromnie dużo kłopotu. Dzień 
cały musiał spędzić w Pińsku. Meble i cięższe sprzęty przeniósł na przechowacie 
do plebanii, do księdza kanonika Bukraby, późniejszego bisku-PŁ Nasze czerwone 
fotele zostały ustawione na honorowym miej-Scu, gdyż w prezbiterium kościoła. 
Pozostałe złożone w podzie-
1 Ignacy i Antoni Platerowie zginęli w majątku swym Dabrowicy na Wołyniu 
22Xll918r. ............. . . . . -, :, ...i, .. ....->,- .,
475
miach kościelnych22. Biedną zaś chorą Lelę powiózł już dalej
V	pociągiem osobowym, uzyskawszy przynajmniej oddzielny .
dział. Podobno bardzo przykrą, długą i męczącą mieli jazdę, zanim
dotarli do Warszawy. W Warszawie Ruciowie zajechali już do wfo.
snej, miłej i ładnej dwupiętrowej willi z ogródkiem i garażem pr?y
ulicy Szucha 5, nabytej przez panią Helenę Ledóchowską od znane-
474 go mecenasa sztuki Patka23.
Z biedną Lelą nie mogłem się nawet zobaczyć. Ogromnie była bowiem rozstrojona 
tym nagłym wyjazdem. Pożegnałem się wiec bardzo serdecznie z Kuciem, z tym że 
będę trwać w Kopcewiczach na posterunku, ile się tylko da. W razie konieczności 
wyjazdu skierujemy się oczywiście całą rodziną do Warszawy. W Kopcewiczach 
zajęliśmy w domku Ulatowskich dwa pokoje i kuchnię. W jednym my dwoje, w drugim 
panna Anna z trzema chłopcami, w kuchni wierna Jadwisia, tam też jadaliśmy. 
Pozostałe pokoje w tym domu były zajęte przez żołnierzy niemieckich. Mieściło 
się też tu biuro Soldatenratu, czyli związku żołnierskiego. Pan Małek dostał 
pokój u państwa Małachowskich. On był kasjerem u nas na fabryce. Wszystkie 
lepsze mieszkalne domy na placu fabrycznym były zajęte przez Niemców. Nasi 
znajomi oficerowie ulokowali się po drugiej stronie toru na terenie należącym do 
naszego sąsiada, pana Brodowicza. Tam też się mieścił komitet szarż wyższych. 
Cały dzień prawie spędzałem w fabryce, w biurze na przeglądaniu rachunków lub na 
konferencjach z obecnym dyrektorem, p. Mazurem. W ważniejszych sprawach, gdy 
chodziło o sprawy pieniężne, wypłaty lub też podjęcie gotówki z banku, 
konferencje odbywały się przy udziale prezesa związku robotników. Poczciwy to 
był czło-wieczyna, nie był rad, że został gremialnie wybrany na owego prezesa, 
podpisywał wszystko, com mu sam albo Mazur wskazywał. Spraw jednak ważnych było 
niewiele. Fabryka pracowała na jedn? tylko zmianę. Wieczorami czytywałem głośno 
godzinami Trylogię. Chłopaczkowie, nawet mały jeszcze Heniaczek, wszyscy trzej 
wsłuchani i przejęci. Maduszka i panna Anna z igłami w ręku słuchały czytania, 
Stefan w ciągu dnia nie tylko odczytywał, co byłem głoś no przeczytał w dniu 
poprzednim, lecz przyswajał sobie treść dalszą.
W czasie okupacji niemieckiej został powołany przez władze na stanowisko 
starosty powiatowego Aleksander Lenkiewicz
22 Prawie wszystkie te sprzęty wywiezione z Dereszewicz padły następnie ofiarą 
powstania warszawskiego.
23 Stanisław Patek (1866-1944) był wziętym adwokatem warszawskim., wsta wionym 
zwłaszcza obroną licznych rewolucjonistów polskich, stawianych przed s? darni 
carskimi w latach 1905-1911. Był również wolnomularzem, współorgani23 torem 
Wielkiego Wschodu Polski. W jego willi, Aleja Szucha 5, tej właśnie, W^ nabył 
Hieronim Kieniewicz i do dziś istniejącej, zbierała się masońska Kapitu przed 
1914 r.
rn z nim w stałym kontakcie; parokrotnie dojeżdżałem do Mo-, t>y u niego jako 
ewentualnej na papierze -władzy zasięgnąć razie ewakuacji Niemców z Mozyrza 
Lenkiewicz na sta-starosty miał się przenieść do Pińska. Prosiłem go, by razie 
czegoś przykrego zawczasu mnie powiadomił. pewnego dnia dowiaduję się, że Niemcy 
na odcinku od Mozy-za do Łunińca mają się wycofać, odstępując ten teren wzdłuż 
toru kolejowego władzom bolszewickim. Z rana jestem w gmachu fabrycznym, słyszę, 
jak podjeżdża do stacji od strony Mozyrza bardzo długi towarowy pociąg, 
przepełniony żołnierzami bolszewicki-jjji. Całe bractwo śpiewa pieśni 
rewolucyjne. Wszystkie wagony udekorowane flagami czerwonymi. Pociąg zatrzymuje 
się przy stacji. Bolszewicy rozłażą się. Grupa składająca się z dziesięciu czy 
piętnastu chłopa skierowuje się przez plant -w stronę biura fabrycznego. Stojąc 
przy gmachu fabrycznym spostrzegam, że wymieniona grupa wychodzi z biura i 
wchodzi na ganeczek naszego mieszkania. Pośpiesznie więc skierowuję swe kroki w 
tamtą stronę, spotykani się z nimi, gdyż już z naszego mieszkania wychodzą, 
zatrzymują mnie z zapytaniem: "Kim jestem, czy nie pomieszczykiem, krwiopijcą 
narodu?" Odpowiadam, że krwiopijcą nie jestem, lecz tej fabryki właścicielem. 
Aresztują mnie i pod eskortą zamierzają mnie prowadzić do pociągu. Na tę scenę 
zza węgła domu występuje niewielka grupka żołnierzy niemieckich z bronią w ręku 
i prezesem Soldatenratu na czele. Odtrąca on prowadzących mnie bolszewików, 
zatrzymuje mnie przy sobie, bolszewików zaś ostrymi wyzwiskami niemiecko-
rosyjskimi przepędza w stronę stojącego na stacji pociągu.
Ścisnąłem serdecznie dłoń Niemca, który mnie wyratował z przykrej opresji. 
Okazało się, że właściwie specjalnie mnie szukali, by aresztować. Gdy tylko 
wysiedli z wagonu, dopytywali się, gdzie jestem, wymieniając moje nazwisko. 
Zobaczywszy na stacji Przesmyckiego, który był przed chwilą przyjechał, by się 
ze mną zobaczyć, aresztowali go i przetrzymali około godziny pod strażą. 
Zwolnili go dopiero po moim zwolnieniu, gdy Niemcy zirytowani zachłannym 
zachowaniem się bolszewików na terenie znajdującym się. jeszcze pod okupacja 
niemiecką, kazali wszystkim, czym prędzej wsiadać do wagonów i ruszać w dalszą 
drogę. Odetchnęliśmy wszyscy, gdy odjeżdżali. Po kilku godzinach dowiedzieliśmy 
się, że wyższe władze niemieckie, oburzone samowolą bolszewicką na ich 
okupacyjnym terenie, zmieniły wydane już zarządzenie przekazana bolszewikom 
terenu pomiędzy Mozyrzem a Łunińcem i kazały Przybyłemu do Łunińca pierwszemu 
eszelonowi powracać do Mo-r
. Ktoś z Niemców, prawdopodobnie dla kawału, rozprzestrze-n|ać zaczął pogłoskę, 
że bolszewicy powracać zaraz będą pocią-^ern, zapewne bez zatrzymania, jednak z 
postanowieniem ostrzela-
la terenu fabrycznego, a zwłaszcza domu, w którym mieszkają
477
burżuje z Niemcami. Najbardziej bojaźliwym, lecz nader przedsj biorczym, okazuje 
się pastor oddziału. Obejmuje komendę, z\vo}!j je żołnierzy, ustawiają w lasku 
przy torze armaty, które mają strze lać na odległość około stu metrów do 
przechodzącego pociąg, w razie rozpoczęcia ognia ze strony bolszewickiej. Pastor 
osobiścf pędza, dyryguje, chwyta stojącą przy naszym domu beczkę z V?QĄ 476 na 
dwóch kołach i z trudem sam ją pcha w stronę toru. Ktoś 2apv tuje go, po co się 
trudzi. "Pcham jeszcze jedną armatę do boju" odpowiada. Okazało się, że jest 
wielkim krótkowidzem i wziął be' czkę do wody za armatę. Uśmieliśmy się bardzo z 
trzęsącego się Le strachu pastora. Około godziny dziesiątej wieczór minął 
Kopcewi-cze bez zatrzymania pociąg bolszewicki. Drzwi od wagonów były szczelnie 
zamknięte. Widocznie z rozkazu niemieckich władz w Łunińcu. Przekazanie danego 
terenu bolszewikom zostało odro czone do czasu całkowitego wycofania się Niemców 
ze wschodu Miało to nastąpić mniej więcej za parę tygodni.
Zastanawiamy się, że nie należy ryzykować i że wypadnie wkrótce opuścić i tę 
ostatnią naszą placówkę. Potwierdzają nasze rozmyślania wiadomości z Mozyrza o 
tym, że wszystkie trzy domy Lenkiewiczów już wyruszyły do Warszawy, wyjechali 
też Anzelmowie i Edzio Horwatt. Pozostałe rodziny horwattowskie od dawna już w 
Kijowie, zapewne stamtąd kierować się będą w stronę War szawy. Otrzymuję przez 
umyślnego kartkę od Lewandowskiego Stanisława z Czystej Luzy, że na dzień 
jutrzejszy ma obiecany od dzielny wagon, proponuje, byśmy z nim razem odbyli tę 
podróż, Okazało się, że gdy przybył do mnie posłaniec Lewandowskiego z 
wymienioną propozycją, rodzina Lewandowskich już od kilku godzin koleiła się w 
stronę Warszawy.
Gdy na fabryce rozeszła się wiadomość o moim zamiarze wyjazdu, spotkałem się z 
gwałtowną opozycją ze strony robotników fabrycznych. "My pana nie puścimy, a co 
my bez pana poczniemy, zginiemy wszyscy, niech się pan nie boi, my do krzywdy 
nie dopu ścimy" itd. Zaczynam perswadować, że ja się nie boję o siebie, lecz o 
rodzinę, a zwłaszcza o dzieci. "Pozwólcie mnie tylko odwieźć rodzinę do Pińska, 
a może najdalej do Brześcia, aby ich wsadzić do pociągu idącego już wprost do 
Warszawy, i wrócę do was, jeżeli już tak bardzo wam jestem potrzebny". Jedna 
partia się na to zgo dziła, inni jeszcze trwali na stanowisku, by mnie nie 
puszczać "Niech pani z dziećmi jedzie z prowodyrem naszym, a pan niech z nami 
zostaje". W razie rzeczywistego oporu, myślałem, wypadnie zwrócić się do 
Niemców, co by jednak było wielką przykrości? Gdy oznajmiłem moim znajomym 
żołnierzom i leutenantora n1L mieckim o zamierzę wyjechania do Warszawy, podjęli 
i oni sprzL ciw. "Ale czego się pan obawia? Gdy my tu jesteśmy, włos z gło^ 
państwu nie spadnie. My pana i rodzinę przeprowadzimy do pku pacji polskiej, a 
przez Polskę to już pan nami się zaopiekuje, żL ) nas Polacy nie pozabijali". 
Obróciłem to v? żart. W każdym razl
Zy0iałem zarówno od komitetu żołnierskiego, jak i od komitetu °ficerskiego 
odpowiednie dwa glejty stwierdzające, że wszystkie °}adze niemieckie mają 
polecenie ułatwienia mi w drodze i nie-mi żadnych sprzeciwów i przykrości. Jeden 
podobny
.
jt zamierzałem trzymać w prawej kieszeni, drugi zaś w lewej, JL w drodze, w 
razie potrzeby wyjmować ten lub tamten do pokazania odpowiedniej władzy.
pozostawał jeszcze tydzień do świąt Bożego Narodzenia. Nie znajmiając jeszcze 
nikomu o zamierzonej dacie wyjazdu, postanowiliśmy spędzić dzień wigilijny i 
pierwsze święto w Kopcewi-czach, wyjechać zaś drugiego dnia świąt popołudniowym 
pocią-oiem towarowym. Otrzymujemy naraz telegram z Kijowa od Heru-jla, w którym 
donosi, że zamierza przyjechać do nas na święta. Odpowiadam depeszą pilną, żeby 
nie przyjeżdżał, gdyż wyjeżdżamy do Warszawy, polecamy zaś, by się trzymał 
Wańkowiczów z Ruda-kowa, Wańkowicz bowiem piastował w Kijowie godność konsula 
polskiego. Byliśmy w okropnym strachu, czy aby telegram nasz dojdzie do rąk 
Herutka. Oby Heruś nie puścił się w drogę kolejową przez Homel. Wpadnie tam w 
ręce bolszewików. Uspokajałem, jak mogłem, moją biedną niespokojną o Herusia 
Maduszkę, że należy spuścić się na łaskę Bożą, która nie da mu zginąć. I 
rzeczywiście Opatrzność nad nim czuwała. Ktoś ze znajomych dał Herusiowi znać, 
że wyczytał w ogłoszeniach gazetowych wiadomość, że jest do odebrania na poczcie 
telegram adresowany do Hieronima Kie-niewicza. Pobiegł Heruś na pocztę i 
otrzymał naszą depeszę. W dniu następnym zamierzał wyjechać do Kopcewicz.
Po przełamaniu się opłatkiem po raz ostatni na ziemi własnej, spożyliśmy sutą 
tradycyjną wigilię sporządzoną przez Jadwisię; kwasek z uszkami grzybowymi, 
szczupak z wody, leszcz z kaszą, łamańce z makiem, kisiel z mlekiem migdałowym. 
Znalazły się nawet jakieś bakalie. Wieczorem dokończyłem czytania Ogniem i 
mieczem. Pierwszy dzień świąt również zasobny w jadło, było pieczyste z indyka, 
lecz bez nadzienia kasztanami. Po południu składanie pożegnalnych wizyt 
administracji fabrycznej. Drugiego dnia świąt z rana składanie do kufrów i 
walizek reszty pozostałej garderoby oraz przygotowywanie prowizji na długą 
drogę. Przychodzi deputacja robotników fabrycznych z ponowną prośbą i nawet 
naleganiem, tym nie wyjeżdżał. Z okazji świąt są od samego rana pod gazem. 
Uraczyłem ich po kieliszku starki z przekąską. Udobruchali się nieco i 
oświadczyli, że delegują jednego z komitetowych, by ułatwił nam jazdę do Pińska, 
skąd już pani z dziećmi pojedzie sama dalej, a )a mam wrócić do Kopcewicz. 
Kiwnąłem głową. Niedoczekanie
*asze, byście mnie powitali, w myśli dopowiedziałem. Długi po-??§, z około 
czterdziestu wagonów towarowych przepełnionych ołnierzami niemieckimi, 
codziennie w godzinach popołudnio-
*ych przechodził ze wschodu na zachód przez Kopcewicze. Oba-a, czy zgodzą się 
nas z mnóstwem dużych, średnich i mniej-
479
478
szych bagaży przyjąć do swego towarzystwa. Prosiłem o protekcj w danej sprawie 
zarówno komitetowych żołnierzy, jak i oficerów Bardzo uprzejmie nas przyjęli do 
wagonu, pomagając wciągać na sze liczne bagaże. Wsiadł z nami do wagonu nasz 
opiekun. Gdy n, szyliśmy, oznajmił nam' pod wielkim sekretem, że ani myśli 
wracać do Kopcewicz, ma już dosyć tej rewolucji, zamierza czas jakiś spp dzić w 
Pińsku, w rodzinie, a potem pojechać do Warszawy, gdy nasz pan nie da mu zginąć 
w tak dużym własnym mieście. Zmrok już zapadał, gdy pociąg nasz ruszył, a wlókł 
się bardzo wolno. Się dzieliśmy na swoich kuferkach, przysłuchując się rozmowo^ 
i śmiechom Niemców. W każdym wagonie paliło się światełko nie dużej lampki Lub 
świecy. Gdy pociąg nasz minął Łachwę, zgaszono światła we wszystkich wagonach, 
przymknięto z obydwu stron drzwi wagonowe. W drzwiach stanęło po paru żołnierzy 
z karabi-nami przygotowanymi do strzału. Okazało się, że pomiędzy Łach\va a 
Łunińcem zdarzały się już kilkakrotnie napady band zbrojnych Ukraińców, podobno 
Petlury, na przejeżdżające eszelony niemiec kie. Obrońcy nasi opowiadając nam o 
rzekomych napadach mieli bardzo poważne miny i co pewien czas odzywali się 
"Still bleiben" [cicho - niem.], jeśli ktoś w wagonie głośno ziewnął lub odezwa! 
się do kolegi. Chłopcy nasi byli podnieceni, a przede wszystkim Stefan młodszym 
braciom wykładał, jak będzie wyglądał spodzie wany lada chwila napad i co z tego 
wyniknie.
Około północy dotarliśmy do Pińska. Wyłazimy z wagonu, pa kujemy się z rzeczami 
na kilkoro sanek żydowskich i po bardzo sta bej sannie wleczemy się prawie 
nieoświeconymi ulicami do hoteli Bązewicza, znajomego mi Izraelity. W pewnym 
miejscu zatrzymuje nas posterunek petlurowców. Legitymujemy się, przeglądają 
nasze papiery, rozpytują się, skąd, po co i dokąd jedziemy. Wreszcie pu szczają 
nas na wjazd do miasta. W hotelu wszystkie numery zajęte Wpakowujemy się przez 
znajomość do salonu właściciela, układa my chłopców na prowizorycznym posłaniu 
na podłodze; sami zaś w pozycji siedzącej kiwamy się. Pan Małek tylko dobrał się 
do ko sza z prowizjami i irytował mnie długo trwającym mlaskaniem prz)
przeżuwaniu jadła.
Nazajutrz z samego rana pobiegłem na dworzec, by się dowie dzieć, kiedy i jak 
można będzie dalej jechać w stronę Warsza^ Na dworcu spotkałem Edzia Horwatta w 
towarzystwie Fraulein A" którzy otrzymali już przepustkę od władz niemieckich na 
przej# przez okupację niemiecką do okupacji polskiej. Starali się o ^ przez 
kilka dni, bardzo niechętnie podobne przepustki wy<W* Wskazał mi Edzio nazwisko 
Żydka, za którego pośrednictwem Pr. dość wygórowanej opłacie kolejowcom 
niemieckim można ottf) mać zezwolenie na wyjazd. Udałem się jak w dym pod wsk#* 
adres. Okazało się, że ów Żydek jest bratem czy synem bardzo j brze mi znanego 
kupca leśnego. Gdy zacząłem mówić, w j^ sprawie przychodzę: Już się robi, 
pojutrze będą państwo J°
, hac. frzeba dać gościńca na kolei. Ja sam od naszego pana nic ' ie biorę- 
Proszę być spokojnym, przywiozę przepustkę i wsadzę a0i wszystkich do wagonu". I 
tak się też stało. Spotkaliśmy w Piń-i^ Kazimierza Szczyta, który zaprowadził 
naszą bandę na obiad, nbiad, jak na ówczesne czasy, był bardzo dobry. Biedny 
jednak Szczyt w czasie obiadu zasypiał i kiwał się siedząc. Nic dziwnego, chory 
był ciężko na cukrzycę. Wkrótce potem spotkałem go raz jeden jeszcze w 
Warszawie. Tegoż roku życie zakończył. Chłopcy nasi okropnie się wynudzili w 
czasie tej wizyty.
Na drugi dzień o zmroku już wpakowaliśmy się do przedziału pagonu osobowego 
trzeciej klasy; co prawda z ramą okienną, lecz bez szyby. Żydek dopilnował, by 
nasze bagaże zostały załadowane, w wagonie bagażowym. Podróż do Brześcia 
odbyliśmy luksusowo, po paru godzinach innym pociągiem osobowym, zdawszy swoje 
Icufry na bagaż, jechaliśmy dalej do miasta powiatowego Biała. Była to końcowa 
stacja okupacji niemieckiej. Niestety bagaże nasze nie przybyły pociągiem z 
nami. Zapewne nadejdą następnym. Maszerujemy na piechotę do centrum miasta. 
Polecają nam hotel na rynku, gdyż innych miasto Biała nie posiada. Dostajemy 
jeden pokój dla nas, chłopców i panny Anny i jakąś dziurkę dla pana Małka. 
Rozkładamy się na jednym łóżku i otomanie, pozostali na podłodze. Ściany omal 
się ruszają od miliardów pluskiew wędrujących po ścianach w różnych kierunkach 
lub też dziesiątkami w kupkach bez ruchu na razie skupione w zagłębieniach ścian 
lub wiszącym na ścianie oleodruku. Żadna masakra ręczna nie zdoła uśmiercić 
nawet tysiącznej części wstrętnego robactwa. Jak ludzie żyć mogą w podobnych 
warunkach? Przesiedziałem noc całą na kuferku nie gasząc światła, uśmiercając 
każdą zdążającą po ścianie ku moim drogim istotom. W dniu następnym kilkakrotnie 
zachodziłem na stację, kufry żadnym pociągiem, a parę ich przybyło z Brześcia, 
nie nadeszły. Telegrafuję do Brześcia, jakkolwiek twierdzą, że w obecnych 
warunkach na telegramy nie zwraca się żadnej uwagi. Udaję się o pomoc do św. 
Antoniego, mojego patrona. Na trzeci dzień rano dopiero radość wielka, gdyż idąc 
na stację z daleka już spostrzegłem żółty nasz duży kufer, "domem" zwany, i 
pozostałe obok mniejsze pakunki. A więc następnego dnia w sobotę mamy opuścić 
Białą. Zamawiam wilią trzy wózki, długie, drabiniaste, po jednym koniu przy 
każdym, którymi mamy następnego dnia rano wyruszyć 2 Białej; czyli z okupacji 
niemieckiej do Międzyrzecza, znajdującego się już w okupacji polskiej i 
odległego od Białej równo o trzy-dzieści kilometrów. Wyjazd był naznaczony na 
godzinę 8 rano. . odzi o to, aby zdążyć na pociąg odchodzący pod wieczór z Mię-
tyrzecza do Warszawy. Pozostaje nam jeszcze jedna noc do spę-zenja w tej 
okropnej dziurze żydowskiej. Gdy zaczęło się ściem-dl>l' Inność żydowska 
pozapalała po domach świeczki do mo-^ przed szabasem, zaczęła się w mieście 
strzelanina, żołdactwo ^ieckie rzuciło się w całym mieście do rabowania mieszkań
żydowskich. Dochodziły do nas przez noc cała lamenty, szlochy) krzyki i jęki 
Żydów, Żydówek i małych Żydziątek. Bodaj tej nocy nikt w całym mieście nie 
zmrużył oka.
Jeden z najlepszych pułków niemieckich, Pułk huzarów śmierć} Jego Cesarskiej 
Mości, z trupią główką na daszku czapki, grabił bie-dna ludność na pożegnanie. 
Miał bowiem następnego dnia się wy. i80 t cofywać, przekazując Biała oddziałom 
polskim. Rodzina żydowska, u której my zamieszkaliśmy, szczęśliwie uniknęła 
najścia grabież' ców. Rzekomo wiedzieli Niemcy, że w tym domu mieszka rodzina 
polska.
Z samego rana na pierwszym wózku z mniejszym bagażem wy. jechała Maduszka z 
panna Anna i chłopcami, na drugim pan Małek z większym bagażem. Ja zaś na 
ostatnim z dużym żółtym kufrem. Na razie wyjeżdżamy szosa, pada obfity mokry 
śnieg, topniejący od razu na drodze. Gdy odjechaliśmy od miasta parę kilometrów, 
zatrzymuje nas placówka niemiecka. Oficer, sierżant i kilku żołnierzy. 
Legitymują nas, dopytują się, co przewozimy w kufrach, czy jest \v nich żywność, 
której z okupacji niemieckiej nie można wywozić. Każą otwierać kufry. W żółtym 
było trochę produktów na pierwsze nasze zagospodarowanie się w Warszawie, lecz 
poza tym cała moja piękna broń myśliwska i parę innych strzelb. Zaczynam prosić, 
błagać, by nie zdejmować z wozu dużego kufra, przecież śnieg pada, rzeczy 
wewnątrz przemokną. Uśmiechają się jeno. Wtykam pod nos oficerowi posiadaną 
kartkę od komitetu oficerskiego, żołnierzowi od Soldatenratu. Nie zwracają na 
nie uwagi. Dopiero spostrzegam, że ruch mojej lewej ręki sięgającej pod futrem 
do bocznej kieszeni ubrania spowodował jakby mrugnięcie oka. Domyśliłem się, o 
co chodzi. Wydostaję portfel, otwieram i dwoma palca mi wydostaję powoli banknot 
dwudziestomarkowy i patrzę oficerowi w oczy; mrugnął okiem. Wręczam mu banknot. 
Drugi podobny oddaję jawnie, by się podzielili. Podziękowali, kufrów nie 
otwierali zupełnie i ruszyliśmy w dalszą drogę. I to pomyśleć, oficer Pułku 
huzarów śmierci Jego Cesarskiej Mości przyjął od podróżnego Polaka dwadzieścia 
marek łapówki, by zaniechać wymaganej przez władze rewizji bagażu!
Śnieg przestał padać, słońce zaczęło przebłyskiwać, zbliżamy się nareszcie do 
Polski. W pewnym miejscu zagradzają nam dróg? nasze szare żołnierzyki, młode, 
wesołe, zdrowe chłopaki. Witamy się czule, jest ich około dwudziestu. Była 
zmiana warty. Wracaj? do Międzyrzecza. Gramolą się na nasze trzy wozy. Gawędzimy 
wL' soło. Wjeżdżamy do miasta. Razi nas nieco kolor czerwony jak° dekoracja 
niektórych urzędów państwowych. Jedziemy na dwo rzec. Pociąg stoi, za dwie 
godziny ma odejść. Na razie rewizja cena. Każą otwierać nasze kufry, pakunki. 
Melduję od razu, że postf dam kilka sztuk broni myśliwskiej, którą zabierają mi, 
wydają je nak odpowiednie pokwitowanie oświadczając przy tym, że P. otrzymaniu 
od władz zezwolenia na posiadanie broni będę (tm)
48 B
ja odebrać w takim to urzędzie w Warszawie na ul. Królewskiej. w kilka przeszło 
miesięcy otrzymałem z powrotem moją
w całości. Załadowaliśmy nasze rzeczy od razu do wagonu towarowego pociągu 
idącego do Warszawy i kolejno chodziliśmy jo blisko położonej jadłodajni; 
byliśmy bowiem wszyscy bardzo głodni i fizycznie wyczerpani, zwłaszcza pobytem w 
Białej.
Cała noc wlókł się nasz pociąg do Warszawy. Dworzec Brzeski ^r ruinie. 
Dostaliśmy jednak jakiejś kawy i herbaty. Kłopot był i Heniaczkiem ex re nie 
egzystującej na dworcu ubikacji. Łapię dwukonna dorożkę, do której wsiada 
Maduszka, panna Anna i troje dzieci z paru drobnymi walizkami. Maja jechać do 
mieszkania Gra-bowskich. Na wyjezdnym z Dereszewicz pani Blanche zapraszała, by 
do nich zajeżdżać w razie konieczności przybycia do. Warszawy. ja zaś, 
naładowawszy wszystkie nasze kufry na jednokonna duża platformę i posadziwszy na 
kufrze pana Małka, sam piechota w długich butach myśliwskich i kożuszku na 
plecach maszerowałem z tyłu za platformą rozwożąc do różnych miejsc. Pierwsze 
zatrzymanie przy mieszkaniu Grabowskich, następne na Marszałkowskiej przy 
hotelu, gdzie wysiadł Małek. Potem dalej przy mieszkaniu siostry panny Anny. 
Resztę zaś rzeczy dowiozłem i sam pozostałem w nowej sadybie Ruciów przy al. 
Szucha 5. Rucio niewymownie uradował się z naszego przyjazdu. Cała kolonia 
Poleszuków bardzo była niespokojna o nas. Wysyłano nawet kogoś na zwiady, by 
ostatecznie nas z matni niemiecko-bolszewickiej wydobyć.
A więc dotarliśmy do Warszawy. Jak się ułoży nasze przyszłe
życie?	,
" A- Kieniewicz, Nad Prypecią...
polowania poleskie
Niewątpliwie każdego, a zwłaszcza młodzież, zaciekawi, jaki był na Polesiu 
zwierzostan, jak się odbywały polowania i które z nich najbardziej lubiłem.
Zacznę moje opowiadanie od polowań na grubego zwierza, 483 a następnie przejdę 
do polowań na drobna zwierzynę i wszelkie rodzaje ptactwa.
Niedźwiedź
Z czworonożnych zwierząt najbardziej ponętnym dla myśliwego był niewątpliwie 
niedźwiedź. W lasach naszych były dwa gatunki niedźwiedzi. Jeden dużych 
rozmiarów z owłosieniem raczej burym, wpadającym w żółtawy kolor, o charakterze 
złośliwym, żyjący przeważnie mięsem, nie gardzący padliną, lubiący jednak bardzo 
słodycze, a więc miód oraz różne jagody leśne. Drugi gatunek o rozmiarach 
znacznie mniejszych, nazywany u nas murawiejnik, czyli żywiący się przeważnie 
mrówkami. Nie jest to nazwa ścisła, gdyż gatunek ten był raczej wszystkożerny. 
Nie gardził mrówkami, ale ze smakiem zjadał złapaną sarenkę, a przepadał 
zwłaszcza za miodem.
Ludność Polesia miała zwyczaj stawiania uli z pszczołami w lasach na wysokich 
drzewach, na specjalnie zbudowanych platformach. Niedźwiedzie, zwłaszcza te 
małe, z łatwością dostawały się do tych uli. Czasami spożywały miód na 
platformie, najczęściej jednak zrzucały ule z platform na ziemię i dopiero 
rozkoszowały się ulubionym przysmakiem.
Rzeka Prypeć, płynąca z zachodu na wschód, stanowiła jak gdyby granicę 
zamieszkania niedźwiedzi. Na prawym brzegu Prypeci mógł jakiś pojedynczy osobnik 
wyjątkowo się zawieruszyć na czas krótki, ale w prędkim czasie powracał do 
swoich pieleszy.
Nasze lasy za czasów mojego dzieciństwa obfitowały w niedźwiedzie. Nie było 
prawie zimy, by mój ojciec lub jego goście nie upolowali niedźwiedzia. Pamiętam 
taką zimę, kiedy jednego dnia zostały zabite dwa niedźwiedzie, następnego dnia 
zaś upolowano trzeciego. Wędrowały do nas przeważnie z odległych lasów 
północnych, toteż przy zwiększającej się rok rocznie eksploatacji lasów
1 zwiększaniu się zaludnienia oraz zabudowań między Polesiem a dużymi lasami 
borysowskiego powiatu wędrówki niedźwiedzi
2 Północy z każdym rokiem malały. Pomimo to co roku straż leśna 'peklowała, 
jeśli nie o znalezionym barłogu, to o tropie niedźwiedzia na śniegu lub błocie. 
Nie potrafię powiedzieć dokładnie, ile "toj ojciec, który polował wyłącznie we 
własnych lasach, zabił
w swoim życiu niedźwiedzi. Z opowiadań, które obijały mi się o uszy, 
przypuszczam, że co najmniej piętnaście, a być może więcej. Dwa razy ojciec o 
mało polowania na niedźwiedzie nie przy. płacił życiem. Polowano na raniona 
poprzedniego dnia przez któregoś z myśliwych niedźwiedzicę, która wyłaniała się 
wolno z gaś?, czu. Dojrzawszy stojącego mojego ojca, ostatkiem już sił rzuciła 
się 484 na niego. Ojciec strzela, rani ją po raz drugi, nie zdąża już ponownie 
wystrzelić, niedźwiedzica dopada do ojca, już łapami prawie go dotyka, lecz 
strzał pana Artura Horwatta, stojącego w pobliżu zadaje jej cios śmiertelny. 
Upadając swoim ciężarem strąca mojego ojca, który się wywraca, a na niego upada 
niedźwiedzica, lecz już
bez czucia.
Drugi wypadek. Wychodził niedźwiedź na jednego z myśli-wych stojącego w pobliżu 
mojego ojca, strzela, chybia niedźwiedzia, lecz kula trafia ojca w okolicę 
serca. Od śmierci ocaliła go srebrna papierośnica, którą miał w bocznej 
kieszeni. Kula spłaszczyła całkowicie papierośnicę. Wyprostowano ją, ślad jeno 
pozostał. Ojciec mój ją nosił do końca życia. Dostała się ona w spadku
Herusiowi.
Brat mój Hieronim zabił trzy niedźwiedzie, z których jeden był wyjątkowo duży i 
stał wypchany z grubym klocem w łapach, w gabinecie dworu dereszewickiego.
Ja osobiście uczestniczyłem z dziesięć czy dwanaście razy na obławach, widywałem 
z daleka przebiegające niedźwiedzie, widywałem strzelających myśliwych stojących 
w pobliżu, lecz niestety nigdy nie miałem niedźwiedzia na strzał.
Polowano u nas zwykle w zimie, to jest w tej porze roku, gdy niedźwiedź 
posiadając bardzo wrażliwe na chłód łapy nie by! w stanie chodzić po śniegu, co 
go zmuszało do zalegania na cały okres zimowy. Przy parustopniowym już mrozie 
biedakowi tak łapy marzły, że co chwila musiał się zatrzymywać, chuchał i lizał 
je. Toteż upraszczał sobie życie zaleganiem na całą zimę w jednym miejscu i nie 
ruszał się wcale z barłogu.
Zwykle około świętej Barbary, 4 grudnia, straż leśna bacznie śledziła w swoich 
rewirach, czy nie spostrzeże na śniegu tropu niedźwiedzia. Spotkawszy taki trop 
gajowy szedł za nim, lub też zataczał mniejsze lub większe koła, jeśli trop 
przechodził dalej poza obręb koła. Charakterystycznym objawem niedalekiego już 
zinio; wego barłogu - to spostrzeżenie na śniegu tak zwanych szpryngl' 
niedźwiedzich. Zwierzę chcąc się złożyć na stałe w danej okolicy idzie lub 
biegnie przed siebie, naraz daje susa jednego, drugieg0' lub też więcej, to w 
prawo, to w lewo, by, jak się mówi po mysi1 sku, zgubić trop. Biedak jest 
przekonany, że zgubił ten swój tw że go nikt już nie wyśledzi, a wtedy zaczyna 
wyszukiwać odp0^! dniego miejsca, czy to pod wykrotem wielkiego drzewa lub ^ . 
żym mszawisku. Ściąga też często w jedno miejsce sporo 8 .^ wygrzebuje pod nimi 
jamę i w niej się układa na całą zimę &
nastania ciepła i wiosny. Przez cały ten czas nic nie je, żyje własnym 
tłuszczem, nabytym przez silne odżywianie się w ciągu lata. Leży, nie rusza się 
wcale, śpi albo pomrukuje, a raczej chucha, by ogrzać swoje wrażliwe łapy.
Obowiązkiem gajowego, który posiada w swoim rewirze barłóg niedźwiedzi, jest 
zawiadomić leśniczego, a samemu codziennie, nie zbliżając się zbytnio do 
barłogu, śledzić, czy aby coś nie spło-szyło niedźwiedzia, czy nie przeszedł z 
tego miejsca na drugie. Gdy była pewność, że niedźwiedź w danym miejscu zaległ 
na dobre, urządzano polowanie. Otaczano naganiaczami leśny obszar, w środku 
którego znajdował się barłóg, ustawiwszy myśliwych w luce nie objętej naganką. 
Zwykle najlepsze miejsce dla myśliwego było to, którędy do barłogu wszedł 
niedźwiedź. W ogóle w naturze niemal każdego zwierzęcia jest ucieczka w kierunku 
przybycia do danej miejscowości. Gdy myśliwi stanęli na odpowiednich 
stanowiskach, naganka stojąc na miejscu pokrzykiwała, a kilku lub więcej 
gajowych z hałasem, pogwizdując, trąbiąc, wystrzeliwszy parokrotnie wchodziło do 
ostępu, skierowując się w stronę barłogu. Przestraszona ofiara ruszała z miejsca 
i wychodziła na linię myśliwych. Zdarzały się wypadki nieudanego polowania, gdy 
niedźwiedź przerywał się przez nagankę i unikał w tych wypadkach śmierci.
Opowiem o przygodzie, jaką miał mój ojciec pewnego wiosennego dnia, w czasie 
wielkiego wylewu Prypeci. Miałem wówczas osiem, może dziesięć lat. Żywo stoi mi 
w pamięci chwila, jak przybiegł zadyszany chłop ze wsi Makarycze, położonej 
niedaleko Łop-czy, z sensacyjną wiadomością. On ze swoim bratem przy zakładaniu 
więcierzy na ryby spostrzegli w nieznacznej od nich odległości płynącego 
niedźwiedzia, który zobaczywszy ich, szybko zmienił kierunek. Widocznie był 
mocno zmęczony, gdyż zamiast uciekać jak najdalej od ludzi, wpłynął do bardzo 
dużego i gęstego krzaku łoziny, zalanego w całości wodą i tam pozostał. 
Widocznie uważał, że jest bezpieczny w swojej kryjówce, a być może sądził, że tu 
odpocznie, a gdy ludzie odejdą, będzie mógł puścić się dalej ku wiel-kini lasom. 
Przestraszeni tym widokiem chłopi uradzili, że jeden z nich dojedzie czym 
prędzej łódką do stałego brzegu i pobiegnie do dworu, by dać o tym znać samemu 
Panu, drugi zaś z łódki wdrapał się na stojący w wodzie duży dąb i miał stamtąd 
obserwować, c° się będzie działo z niedźwiedziem. Gdy przybiegł do dworu ?^ 
chłopek i zdawał ojcu relację, ojciec kazał w największym po-j^echu zaprzęgać 
konie. Błagałem wówczas ojczulka, by wziął r*116 ze sobą. Prośby moje i łzy nie 
wywarły na moim ojcu ani *ty współczucia. Gdy dojechał mój ojciec z chłopem i 
paru jesz-p e będącymi pod ręką ludźmi do miejsca, gdzie w oczekiwaniu esiadywał 
na dębie chłop, i dowiedział się, że niedźwiedź nie S*^ Z rmeJsca * nadal w tym 
dużym krzaku przebywa - za-by paru ludzi jedną łódką dojechało do kryjówki 
niedźwie-
dzia z jednej strony i tam hałasowało, sam zaś z paru innymi staną) w łódce z 
drugiej strony krzaku. Sporo czasu upłynęło, zanim nie. dźwiedź zdecydował się 
wypłynąć z kryjówki. Jednym strzałem trafionym w głowę biedaczek pożegnał się z 
życiem. Podobno z wiej. kim trudem udało się ofiarę wyciągnąć z wody i wciągnąć 
do łódki Był to średniej wielkości samiec, dosyć rzadko spotykający się 486 w 
naszych stronach okaz, nie bury, lecz całkiem czarny. Skórę jeg0 wyprawiono na 
dywanik. W wiele lat później ozdabiała ona moje apartamenta studenckie, a potem 
mój gabinet w dereszewickitu domeczku naszym.
Raz jeden w zimie byłem na obławie w Tołkaczewiczach. Staliś-my na stanowiskach 
niezmiernie długo. Niedźwiedź krążył bez przerwy po ostępie, nie było sposobu go 
z gąszczu wygnać na linie myśliwych. Ostatecznie przerwał się przez linię 
naganki i uszedł bez strzału. Okazało się, że była to niedźwiedzica, znaleziono 
bowiem w barłogu, gdzie zalegała przez zimę, trójeczkę maleńkich 
parotygodniowych niedźwiadków. Zabrano je do dworu. Moja teściowa nader 
pieczołowicie zajęła się ich wychowaniem: własnoręcznie poiła je początkowo 
mlekiem z buteleczki. Gdy nieco podrosły, mój szwagier Henio Grabowski zabrał je 
do Ostaszyna. Jeden z nich wkrótce po przywiezieniu zdechł, pozostałe dwa parę 
lat przymocowane do słupa na długich łańcuchach mogły wokoło słupa swobodnie 
krążyć. Oswoiły się nawet, zwłaszcza do Henia, do którego się łasiły, gdy do 
nich podchodził. Po ożenieniu obawiał się jednak dłużej je trzymać ze względu na 
żonę i dzieci, oddal więc je do ogrodu zoologicznego w Kijowie.
Byłem też u Henia Grabowskiego na obławie w Sławkowiczach. Na linii stanowisk 
była ustawiona wysoka wieża na słupach. U góry platforma, na której siedziała w 
czasie obławy Minia, żona Henia. Twierdzono, że niedźwiedź murowanie powinien 
przebiec w po bliżu wieży. Toteż mnie postawiono w bliskiej od wieży odległości. 
Niedźwiedź jednak wyszedł znacznie dalej, na Aleksandra Len-kiewicza, który 
ranił niedźwiedzia, a następnego dnia dobił go leżącego.
Byłem już żonaty, gdy pewnego wczesnego pogodnego ranka, po silnej w nocy ulewie 
przyszedł do mnie Moroz z meldunkiem, że przechodząc przez park spostrzegł 
wyraźnie na mokrej ziemi tropy niedźwiedzia. Nie chciałem wierzyć: "Przyśniło 
się tobie, Morozie!" Poszliśmy jednak natychmiast w kilka osób. Maduszto nam 
towarzyszyła.
I rzeczywiście: na mokrym jeszcze piasku odciski łap średnie] wielkości 
niedźwiedzia prowadziły przez pole do parku w końcu alei świerkowej. Tropy 
widoczne jeszcze były na paru ścieżkacn parkowych i ostatecznie doprowadziły do 
rzeki pomiędzy Bel^e' derem a Grzybem. Niedźwiedź przepłynął przez Prypeć.
Młode niedźwiadki bardzo łatwo się oswajają. U mojego sa.si da, pana Stanisława 
Lewandowskiego, w Czystej Luzy była mł°
niedźwiedzica, wzięta swego czasu z barłogu. Widziałem ją jako już żą, 
dwuletnią, zupełnie oswojoną, chodzącą na wolności. Bardzo
7	c, _-- " -----j---y ~(tm). Tł V^JLiiV^O*-i. iJOJ.UZ.tJ
swojego pana i towarzyszyła mu zawsze przy gospodarstwie •"w polu- Pamiętam w 
czasie naszej wizyty w Czystej Luzy, gdy siedzieliśmy przy stole w czasie 
obiadu, w pewnej chwili wpada do 'adalni, otworzywszy sobie łapą drzwi od 
werandy, Madzia - takie nosiła imię. Obwąchała mnie, czmychnęła nosem, widocznie 
nie podobało się jej, że jakaś nieznajoma figura siedzi na miejscu jej pana, 
lecz gdy pokazałem jej orzechy, wnet przybiegła ku mnie i z rąk mi brała po 
jednym laskowym orzechu, nader delikatnie, gryzła i wypluwała łuski, a środeczek 
orzecha zjadała. Wkrótce pojeni dowiedziałem się, że Lewandowski musiał 
faworytkę Madzie zastrzelić, gdyż zaczęta się rzucać na ludzi.
Kilka polowań na niedźwiedzie w Dereszewiczach zostały przeze mnie opisane w 
moich wspomnieniach. Nie będę więc się powtarzał na tym miejscu.
Ryś - ozdoba naszych lasów. Duży, o długim tułowiu kot, piękne żółtawe futro w 
centki ciemniejsze, zgrabne łapy, stale gotowe do dalekich skoków, z pazurami 
wysuwającymi się w razie potrzeby. Głowa duża, raczej okrągła, oczy okrągłe 
zielonawe, uszy stojące, zakończone na czubku charakterystycznym ciemnym 
pędzelkiem. Ogonek króciutki, jak gdyby kurtyzowany. Mięsożerny. Nie daruje 
życia żadnemu spotkanemu nawet nieco większemu od siebie czworonożnemu 
zwierzęciu. Wielkim jest amatorem sarniny. Nie gardzi nawet ptakami, które przy 
jego zgrabności i umiejętności wspinania się na drzewa z łatwością nieraz 
trafiają w jego łapy. W naszych lasach dereszewickich ryś nie był rzadkością, a 
jednak przy tak ciągłym włóczeniu się moim i mojego brata saneczkami objazdowymi 
po najbardziej zapadłych miejscowościach w lasach naszych, nigdy nie spotkaliśmy 
się z rysiem, jak to się mówi, oko w oko.
.
u pozostały jedynie cztery łapki wiewiórki - połknął ją całą. oczytałem kiedyś 
jeszcze jeden wyczyn rysiowy. Na skraju lasu Isciastego rozpoczynała się duża 
łąka, na której stały stogi zrzuco-ego w lecie siana. Trop rysia prowadził z 
lasu w stronę stogu, wi-°czne było, że ryś wdrapał się na czubek stogu i tam się 
ułożył. ty to na wypoczynek dzienny, czy też nocny, należało raczej
Ryś zanadto jest czujny, by dał się podejść. Bardzo często spotykaliśmy w lesie 
na śniegu świeży trop rysi; odczytywaliśmy na śniegu różne tragedie z życia 
rysiego, jak na przykład: trop idącego wolno przez las rysia; w jednym miejscu 
kolosalny skok na parę getrów, trochę krwi, nieco dalej tej krwi więcej. Co się 
stało? Na sflieeu rim(tm)*^? JQ^"":" -"- i_.-i • • • - • •
przypuszczać, że to drugie. Z przeciwległej strony do tegoż sto&, prowadziły 
tropy dzicze, a więc dużej maciory i sześciu czy ośnv niewielkich warchlaków. 
Pod stogiem na śniegu jasno naryso^ń11 obrazek: skok rysia ze stogu na 
warchlaka. Widoczne na śn zmaganie się, to maciora broniła swoich dzieci, 
rozpryśnięcie pów dziczych w kilku kierunkach, a o jakie sto kroków od s resztki 
spożytego warchlaka.
U pana Aleksandra Lenkiewicza, o którym niejednokrotnie w moich opowiadaniach 
wspominałem, w jego majątku Dąbrowa były bardzo piękne polowania na rysie. 
Ciekawe, że obszar jeg0 lasów wielokrotnie był mniejszy od naszych 
dereszewickich i brv. niowskich, poza tym lasy tam były rzadsze. Przyczyna 
skupienia się rysiów w tym zakątku Polesia była jasna. Pan Lenkiewicz, doskona 
ły myśliwy, większą część życia, zwłaszcza w latach młodzieńczych, spędził w 
przeróżnych dalekich od domu kniejach ze strzelbą w ręku; a gdy miał dosyć 
włóczęgi, osiadł w swojej Dąbrowie i niedaleko od domu ogrodził dosyć wysokim 
płotem kawał lasu o powierzchni hektara, a może nawet nieco większej. Do tego 
ogrodzenia wpuścił kilka sarenek, nabył też w Białowieży parę jeleni, trzymał je 
również w terenie ogrodzonym. Żywił i poił mieszkańców w zagrodzie. Po paru 
latach przybyło sporo sarenek w zwierzyńcu. Część ich przyszła na świat już na 
miejscu, trochę wpuszczono do zagrody nowych. Pewnego dnia pan Lenkiewicz 
spostrzega w swoim lesie nigdy dawniej nie spotykany trop rysia, który w paru 
miejscach to się zbliżał do zagrody, to znowu się oddalał. Ach, pomyślał sobie 
pan Aleksander, to ty, kotku, zamierzasz dobierać się do moich sarenek, trzeba 
ciebie jakoś na tej zbrodni przyłapać! Zaczął od tego czasu często ze swoim 
strzelcem jeździć po lesie i szukać tropów rysich. I rzeczywiście pewnego dnia 
objechał na stosunkowo niewielkim kawałku lasu zaległego rysia. Poś piesznie 
wrócił do domu, zabrał sznury z chorągiewkami i jazda szybko z powrotem do lasu.
Zaznaczę, że polowanie na grubego zwierza ze sznurami, do których przyczepione 
były kawałki czerwonego i niebieskiego nu teriału, było szeroko praktykowane w 
głębi Rosji, tam się p. Lenkie wieź z systemem tym zapoznał i u siebie go 
zastosował do polowań na wilki. System ten dawał bardzo dobre wyniki.
Otoczyli więc sznurami mającymi kilka kilometrów długości ostęp, czyli 
miejscowość, w której zalegał ryś, pozostawiaj^ otwartą jedną bramkę, przy 
której stanął pan Aleksander. Paru gaj0 wych weszło do środka, czyli tak zwanego 
kotła, i gdy tylko pa^ razy gwizdnęli, już ryś ze swego legowiska ruszył. Z 
daleka Patl Aleksander widział, jak ryś poszedł w jedną stronę, natknął siv na 
sznur, przestraszył się ruszających się na wietrze kolor wych szmat, odskoczył w 
bok, to samo się stało w innym m'e'sjl. przy zetknięciu się z chorągiewkami. 
Wreszcie trafił na bra^ kę otwartą i do niej skierował swe kroki. Nie doszedł 
jeszcze
arnlci, gdy strzał pana Aleksandra położył pierwszego rysia zabite-,0 w 
Dąbrowie.
v od tego czasu przez kilka zim z rzędu odbywały się corocznie 0[O\vania na 
rysie, aż do czasu gdy widocznie wszystkie okoliczne Pje które ściągały do 
zwierzyńca w Dąbrowie, nie zostały zabite. Widocznie inne ze stron dalszych do 
Dąbrowy nie dochodziły. Miejscowe tym dalszym jak widać nie doniosły o istnieniu 
w Dąbrowie zwierzyńca, w którym można było sowicie się pożywić.
pewnej nocy zimowej rozegrała się w tym zwierzyńcu tragedia. Przelazły przez 
ogrodzenie dwa rysie. W ciągu tej jednej nocy uśmierciły jedenaście sarenek 
większych i mniejszych. Pożywiwszy się nimi nie bardzo wiele, pozagrzebywały 
swoje ofiary w śniegu w kilku miejscach zwierzyńca, przysypawszy je liśćmi, 
ziemi? i gał<?ziami- Opuściły potem zwierzyniec i zaległy w pobliżu, by odpocząć 
po nocnych wyczynach. W ciągu dnia zapolowano na tych zbrodniarzy i przykrócono 
ich żywot.
A teraz opowiem o moim pierwszym i jedynym spotkaniu z rysiem w Dąbrowie.
Pewnego dnia zimowego, o rannej godzinie otrzymuję od p. Aleksandra telegram 
następującej treści: "Rysie są, przyjeżdżaj pierwszym pociągiem". Nie trzeba 
było się namyślać. Buty, ubranie myśliwskie, naboje, strzelba i jazda wieczornym 
pociągiem do stacji Ptycz, a stamtąd dziesięć kilometrów do Dąbrowy.
Około godziny dziesiątej rano powraca z lasu Wasyl gajowy i meldunkiem, że ryś w 
nocy był przy padlinie, odszedł niedaleko i zaległ w uroczysku.
Muszę na tym miejscu objaśnić, co to jest w języku myśliwskim "padlina". Otóż 
dla utrzymania w danej okolicy dzikiego zwierza mięsożernego nabywano w zimie 
przeważnie od Żydów stare, nie nadające się już do pracy konie, zabijano je, 
skórę używano do robót rymarskich, mięso zaś wywożono do lasu i rzucano je 
zawsze w tym samym miejscu, na jakimś suchym otwartym pagórku. Wilki, rysie, 
nawet dziki ściągały do tych miejsc, a najadłszy się do syta tego mięsiwa 
zalegały na odpoczynek dzienny w przyległych ostępach.
Około godziny jedenastej zajechało pod ganek troje sań objazdowych. Wasyl z paru 
innymi gajowymi. Wpakowano na sanie zwi-n'?te sznury. Siedliśmy na sanie, ja, 
pan Aleksander i jego brat, pan Ada Po przejechaniu kilku kilometrów zeszliśmy z 
sanek i po-y wydeptaną już przez gajowych z rana ścieżką w głąb lasu. e 
stanowisko było p. Aleksandra, następne o jakie sześć-kroków dalej p. Adama, za 
którym w tej samej mniej wię-CeJ odległości stanąłem przy dosyć grubej olszynie. 
, Po tej ceremonii równocześnie z obydwóch tak zwanych ^tydeł zaczęto rozwijać 
sznury, czyli powiedzmy o 30 do 50 kro-^ °de mnie został przywiązany do drzew 
początek sznura. Roz-')ano sznur idąc w głąb lasu, zaczepiając go o gałęzie lub 
okręca-
491
jąć o pnie cienkich drzewek na takiej wysokości, by końce płacht materiału 
znajdowały się około jednego metra nad ziemią. Za sta nowiskiem pana Aleksandra 
druga partia gajowych rozpoczyna}a równocześnie rozwijanie sznurów aż do 
umówionego miejsca spo
tkania obu partii.
Po zamknięciu tym sposobem tak zwanego kotła, w którym za.
490 legał ryś, dano trąbką sygnał dla myśliwych, że ryś został zamknięty
w kotle, gajowi wolnym krokiem w pewnej od siebie odległości
wchodzili do miotu, rozmawiając ze sobą lub pogwizdując bez
krzyków i hałasowania posuwali się w głąb miotu.
Ryś, jako bardzo czujne zwierzę, przy pierwszym odezwaniu się trąbki, ruszył ze 
swego legowiska i przysłuchując się skąd i dokąd zbliżają się ludzie, z początku 
wolnym krokiem oddalał się od nich Moje stanowisko było położone w dosyć rzadkim 
wysokopier^ nym liściastym lesie, wzrok mój mógł sięgać daleko w głąb. O oko ło 
trzysta mniej więcej kroków przede mną był wykrot bardzo gru bej osiki, która 
wyrwana ongiś z korzeniami przez silną burzę, spa dając oparła się wierzchołkiem 
o stojące opodal drzewo i na nim zawisła. W pewnej chwili dojrzałem 
przebiegającego bardzo dale ko ode mnie z prawej strony miotu ku lewej stronie - 
rysia. Po pewnej chwili powracał, widocznie natknął się na sznury, prze biegł i 
znikł z moich oczu. Wkrótce spostrzegam rysia kroczącego wolnym krokiem ku 
zwalonej grubej osice. Podszedł do niej, wsko czył na jej pień i wolno posuwał 
się po niej, coraz wyżej i wyżej Podszedłszy prawie do pierwszych rozgałęzień 
konarów usiadł na pniu tyłem do mnie, nastawił uszu i zaczął przyglądać się 
uważnie przed siebie, zobaczył bowiem idących w jego i moją stronę naga niaczy. 
Podniósł się nieco na nogi i ciągle odwrócony ku mnie tyłem, podniósł swój 
krótki ogonek i krótko mówiąc zrobił "kaku", jak gdyby chciał tym czynem wyrazić 
największą swoją pogardę. nie tyle zbliżającej się coraz bardziej do niego 
nagance, a raczej
może właśnie mnie!
Naraz, o dziwo, szybko się obraca mordeczką w moją stronę i z tak wielkiej 
wysokości daje kolosalnego szpryngla, spadając gładko wszystkimi czterema 
łapkami na ziemię. Nie potknął się przy tym wcale i dalej truchcikiem, mając 
sznury z prawej od siebie strony, o jakie 20 kroków biegł, przebierając 
przednimi łapk3 mi, jak to biegają domowe koty, zbliżył się do mnie na strzał. W 
małem strzelbę w pogotowiu, pociągnąłem za cyngiel, padł strz a za nim piękny 
ryś ani drgnął.
Pierwszy i zarazem ostatni raz w życiu widziałem rysia na s#
bodzie w puszczy. Było to dla mnie wielkie święto myśli^8
Tyle doznanych wrażeń!	ej.
Serdecznie dziękowałem panu Aleksandrowi za jego uprzej- mość. Skórkę rysia 
zaraz po powrocie do domu wysłałem do • prawienia na dywanik w Warszawie. Leżała 
stale przy otom w różowym saloniku mojej Żonusi.
V7 naszych poleskich lasach było bardzo dużo wilków. Wilk z natu-j-, t>ył zawsze 
rabusiem, złodziejem i największym katem szlachetnego zwierzostanu. Ponieważ 
zarówno mój brat, jak i ja dbaliśmy bardzo o wysoki w naszych lasach 
zwierzostan, jako to łosi, sarn i dzików, przeto tępiliśmy wilki wszelkimi 
środkami. Najlepszym jodkiem tępienia wilków było kładzenie stale w tych samych 
jjiiejscach na pólkach lub łączkach wśród lasów zatrutej strychniną padliny. Gdy 
tylko w którymkolwiek folwarku padła sztuka bydła lub koń, zdejmowało się skórę, 
zdechlaka zaś wiozło się na wiadome miejsce do lasku, szpikowało się dużą dawką 
strychniny. Gdy brakło własnej padliny, dostarczali nam jej Żydzi. Jeśli wilk 
najadł się porządnie zatrutego mięsa, padał zwykle na miejscu, zdarzało się 
często, że odchodząc od mięsa długo chorował i zdychał o kilka kilometrów od 
miejsca uczty.
Pewnego dnia przybiega do mnie Moroz z meldunkiem, że wilk najadł się zatrutej 
padliny, lecz jeszcze żyje. Leżał w krzaku, a gdy podszedł do niego, wilk 
podniósł się i włócząc zadem przeszedł do drugiego i tam leży. Niech pan bierze 
strzelbę i jedźmy, nie trzeba było mnie namawiać. Zanim Moroz zaprzągł konia do 
sanek, byłem już ubrany i czekałem na ganku. Dojechawszy do miejsca, gdzie Moroz 
pozostawił wilka, spostrzegamy, że chorując ciągle wilk przeszedł jeszcze trochę 
dalej i znowuż się położył. Podszedłem do niego o kroków około trzydziestu i gdy 
zamierzał wstawać, strzeliłem, wilk się przewrócił i łapy wyciągnął. Podjechał 
Moroz, wrzuciliśmy wilka do sań, przykryliśmy go sianem i siadłszy we dwóch na 
sianie, pod którym znajdował się zabity wilk, ruszyliśmy ku domowi. Podjeżdżamy 
pod ganek. Panie powracają ze spaceru. "Chodźcie! zobaczycie coś ciekawego" 
wołam. "Zgadnijcie, na czym teraz siedzimy!" Nie były domyślne. Zsiadamy więc z 
sań, odgarniamy siano i o dziwo!! Odżyło od naszej ciepłoty wilczysko, 
wyskoczyło z sań i najspokojniej przy saniach obrało sobie pozycję siedzącą! 
Otoczyły go psy nasze gończe i wyżły, obszcze-(tm)te go ze wszystkich stron. 
Wilczysko odgryza się i klapie zębami. % się nie możemy nadziwić: przecież 
martwego wrzuciliśmy do sań! Nie inaczej: zaczarowany - i strychnina nie 
podziałała i strzał nie uśmiercił. Drugi jednak strzał był już skuteczny.
. Nie niniejszym wrogiem łownej zwierzyny były wiejskie wałę-a)?ce się psy, 
które masami szczęśliwie zdychały na miejscu przy
3 rutej padlinie. Niestety, zdarzały się wypadki, że nawet dziki tra-
sty na leżącą zatrutą padlinę ginęły na miejscu. ^ Drugim bardzo dobrym środkiem 
tępienia wilków było poloty ^f w porze letniej, wówczas gdy młode wilczęta są 
jeszcze ak zwanych gniazdach, a stare samce i samice przynoszą do
gniazda upolowaną żywność. Roczny miot wilczat wahał się w za- leżności od wieku 
rodziców od sześciu do dziesięciu sztuk. Często bardzo przy gnieździe trzymało 
się kilka sztuk roczniaków, któr jeszcze same nie chodziły na łowy, lecz 
pozostawały przy gnieź. dzie, jak gdyby mentorzy do pilnowania młodzieży.
Ile to mięsiwa wszelkiego rodzaju musiała para starych wilkó^ w ciągu nocy i 
dnia przynieść do gniazda dla nakarmienia tak licz.
nej zgrai.
Tępienie więc rasy wilczej w porze zimowej odbywało się 2a pomocą trucia, w 
lecie zaś przez urządzanie obław w miejscach gdzie znajdują się gniazda z 
młodymi wilczętami.
Co roku w ciągu lata bywaliśmy na kilku obławach, często bardzo udanych. 
Zależało to od dwóch warunków.
Pierwszy warunek to dokładne ustalenie przez straż leśna a zwłaszcza przez 
wyspecjalizowanych gajowych miejsca wśród dużej połaci lasu, gdzie znajduje się 
gniazdo wilcze.
O ile wiadomo już było, że w danym uroczysku znajduje się gniazdo, a to na 
podstawie bądź tropów odbitych na miejscach błotnistych, bądź też na podstawie 
parokrotnych spotkań z wił kiem przekradającym się w tym samym kierunku - 
wówczas w godzinach wieczornych oraz bardzo wczesnym rankiem zasiadał w lesie 
gajowy specjalista, zachowując wielką ciszę i pod żadnym pozorem nie paląc 
fajki, oczekiwał z wytężonym słuchem na odezwanie się wilcze, czyli przeciągłe, 
parokrotne wycie starego wilka. Był to znak dawany przez wilka (psa) lub 
wilczycę (sukę), że są już w drodze powrotnej z żerem. Na ten odgłos w 
odpowiedzi następowało zajadłe szczekanie małych wilczat, mające zapewne wy 
razić radość z powrotu rodziców. O ile równocześnie odezwało się jedno lub 
więcej razy krótkie wycie, był to znak, że przy ma łych wilczętach znajdują się 
tak zwane przelatki, czyli wilki z roku ubiegłego. Nieraz można było usłyszeć, 
jak wilczęta się gryzą mię dzy sobą, zapewne niezadowolone z podziału żywności. 
O ile zostało stwierdzone, że podobne wycia i ujadania odbywają się przez kilka 
wieczorów i ranków stale w tym samym miejscu, to gajowy znający konfigurację 
swojego rewiru mógł zazwyczaj dokładnie ustalić, w którym miejscu znajdują się 
gniazda. Wówczas można było na pewniaka obstawić miot przez naganiaczy i na 
odpowied nich stanowiskach postawić myśliwych.
Drugim warunkiem dobrego wyniku polowania było rozppcze.'
cię obławy przed dwunastą godziną słoneczną. Po tej godzinie starych wilków 
nigdy w miocie nie było, wychodziły po nowy żer
najczęściej kierując się w stronę pastwisk, by schwytać na nich cie-
laka lub źrebaka, korzystając z tego, że pastuszkowie w południe
przegryzłszy kawał słoniny z chlebem, zadrzemali w cieniu drzew
lub krzaków.	..
Chodziło przecież o dobry wynik polowania, czyli o przylapa-
nie starych wilków w miocie. Strzał do szczeniąt nie przedstawiał
Żadnej przyjemności. Naganiacze często pałkami zabijali małe wil-
częta, czasami brali je żywcem.
° Będąc jeszcze w szkołach miałem w Dereszewiczach parę mło-lych wilczat, 
trzymałem je w dosyć obszernej zagrodzie, specjalnie dla nich zbudowanej w 
parku. Najbardziej lubiły mięso i kości, za tym jadły prawie wszystko: zupę, 
kaszę. Strzelałem wrony
• sroki, które też chętnie były przez wilczęta widziane. O ile wilczyca była 
sympatyczna, łasiła się do mnie i lubiła gdy ją głaskałem, o tyle jej brat był 
dziki i bojaźliwy. Gdy podchodziło się do zagrody chował się w najodleglejszy 
kąt. Pewnego dnia rozegrał się dramat w zagrodzie, wilczęta się pogryzły. W 
wyniku, wilczyca jako i silniejsza zagryzła swego brata na śmierć. Nudziła się 
jednak potem sama w zagrodzie. Zacząłem ją powoli oswajać i wypuszczać na 
swobodę. Początkowo chodziła za mną krok w krok, potem swobodnie sama już 
biegała po dziedzińcu, zaprzyjaźniła się z psami, zwłaszcza z gończymi, którym 
nawet nieraz towarzyszyła goniąc z nimi za ruszonym zającem.
Pewnego dnia, gdy wówczas jeszcze bardzo mała Dziunieczka siedziała na wysokim 
dziecinnym krzesełku w jadalnym przy stole i spożywała swój obiadek, podany 
przed obiadem starszych, zaś jej bona na chwilę wyszła z pokoju - naraz drzwi od 
kredensu z trzaskiem się rozwarły i do jadalni wpadła wilczyca z ogromnym, 
pięknym dogiem, ulubieńcem mojego brata. Zobaczywszy siedzącą Dziunieczkę nad 
talerzem z pachnącym mięskiem, rzuciło się czworonożne bractwo jedno z jednej 
strony, drugie z drugiej i da-wajże pałaszować z łapczywością smażonego dubelta 
i chrupać kosteczki. Dziunieczka wrzeszczy z przerażenia i zalewa się łzami. Z 
różnych pokoi zbiegają się na ratunek przestraszonego maleństwa. Dog i wilczyca 
oczywiście niewiele sobie robiły z otrzymanej nagany.
Moja wilczyca była bardzo sprytna i przedsiębiorcza. Zanotowała widocznie w 
pamięci, że na folwarku kobiety dozorujące drób z rana wyganiały zwykle kaczki i 
gęsie z kurników w stronę rzeki; pluszcząc się w wodzie ptaki pozostawały na 
brzegu dzień cały. Pod wieczór same z siebie powracały do kurników, i to ciągnąc 
się długim sznurem, jedna za drugą, jak się to mówi - gęsiego. Na przedzie 
zwykle szły gęsi, za nimi kaczki. Moja mądra wilczyca codziennie zalegała w 
krzakach przy ścieżce prowadzącej °d rzeki do kurników i gdy ostatnia z tyłu 
kaczka kołysząc się na apach przechodziła koło kryjówki wilczycy, zostawała 
przez tę Ostatnią tak umiejętnie schwytana i w jednej chwili zaduszona, no D t 
!e^ daleko -w krzakach spożyta. Dziwiła się ochmistrzyni, nie-L °ify się 
dziewczęta dozorujące, co się też dzieje, że codziennie jj/31*6 jednej kaczki, a 
czasem nawet i gęsi. Padają posądzenia na c e dziewczęta i dzieci fornalskie, aż 
pewnego dnia biedna wil-i^Ca została przyłapana na złodziejstwie, dostała sporo 
batogów aprzestała używać tego sportu. Rozpoczęła natomiast prakty-
495
kować sport inny. Rzucała się na cielęta lub źrebięta pasące się na pastwisku, 
kalecząc je solidnie. Zaczęliśmy się obawiać, by sport jej nie przeszedł na 
ludzi. Natura wilcza brała górę nad cywilizacja Z zarządzenia mojego ojca 
pewnego dnia trzyletnia już wilczyct została przez Moroza zastrzelona.
Przypominam sobie opowiadanie mojego ojca o przygodzie 494' która go spotkała z 
wilkami. Powracał w lecie w biały dzień bryc^ ką do domu, za bryczką biegły dwa 
psy, gończy i wyżeł. W pewnej chwili trzy wilki zaczynają się uganiać za psami. 
Ojciec niestety nie miał ze sobą strzelby. Zatrzymuje bryczkę i krzykami stara 
się od-straszyć uganiające się za psami wilki. Psy w ucieczce zdążają ku 
bryczce, ojciec je przywołuje, chwyta za kark wyżła, wciąga go do bryczki, 
gończy sam wskakuje. Furman rusza, popędza konie. Wilki nie dają za wygraną. 
Otaczają ze wszystkich stron bryczkę, starają się wskoczyć do środka. Ani krzyki 
ojca i smaganie ich batem nie odnoszą skutku. Skończyło się tym, że ojciec 
wyrzucił z bryczki gończego, który w mig został rozszarpany.
Jest jeszcze jeden sposób polowania na wilki, który nie był w użyciu u nas. W 
jasną zimową noc księżycową jeździło się po lasach lub też drogami po polach z 
żywym prosiakiem w worku, Używano wszelkich sposobów, aby ów prosiak możliwie 
jak najgłośniej kwiczał. Na to głośne kwiczenie znajdujące się w pobliżu wilki 
podbiegały nieraz na tak bliską odległość do sań, że można było pomimo światła 
nocnego wziąć wilka dokładnie na cel i zastrzelić. Znałem kilka osób z Polesia, 
które w ten sposób często polowały na wilki ze skutecznym wynikiem.
Kilkakrotnie na letnich obławach towarzyszyła mi moja najdroższa Żonusia. Swoją 
obecnością zawsze mi na polowaniu przynosiła szczęście. Bardzo kiedyś pięknego 
starego wilka w jej obecności zastrzeliłem w rewirach zarzecznych. Na letnich 
obławach sporo upolowałem wilcząt większych i mniejszych, zaledwie kilka
większych okazów.
O ile bardziej piękne były polowania zimowe na wilki ze sznurami u pana 
Lenkiewicza. My tępiliśmy w swoich lasach ród wilczy, Lenkiewicz zaś otaczał ród 
ten najbardziej troskliwą opiek? i żywił je koniną, ile tylko się dało. Toteż w 
zimie wilcze bractwo ściągało do Dąbrowy z całej okolicy jak do raju, czy też 
ziemi obiecanej. Procedura polowań ze sznurami była identyczna jak z polo waniem 
na rysia. Bardzo szczęśliwie mnie się wiodły polowania w Dąbrowie. Ogółem 
zabiłem tam pięknymi strzałami cztery bar-
dzo ładne, duże okazy.
Spotykałem się często w Dąbrowie z panem Świętorzecku" z Wileńszczyzny, bardzo 
dobrym hodowcą, tęgim i wytrawny1'' myśliwym. Nader ciekawe były jego 
opowiadania o polowania jego na nieźdwiedzie na północy Rosji w archangielskiej 
g110^! dokąd kilkakrotnie dojeżdżał. Nie nęciły mnie kraje dalekie, k°c łem swój 
kraj poleski, pełen uroku, bory sosnowe pachnące żyw1
puszcze zarzeczne porośnięte tak gęsto wyniosłym drzewosta-1 ij liściastym, z 
wijącym się dokoła pni dzikim chmielem, te je-n-ora większe i mniejsze, coraz to 
w rozległej puszczy spotykane, l. których dojście w wiadomych tylko miejscach 
jest dostępne. przez puszczę przechodziła jedna tylko wąska ścieżka, po której 
można było iść tylko gęsiego. A jakie w tej puszczy kipiało życie!! Gdy 
przechodziłeś ścieżką, raptem z trzaskiem i chrumkaniem pobiegło od ciebie 
stadko dzików. Nieco dalej dojrzało się na ścieżce stojącą klempę z małym 
źrebakiem. Z pobliskiego jeziora dochodziły odgłosy tysięcy swarzących się 
kaczek...
Wszystko to minęło i już nigdy nie wróci.
4 Dzik
Dzik jest bardzo słusznie dzikiem zwany. Ze zwierząt leśnych jest bodaj 
najbardziej dziki, nie daje się wcale przez ludzi oswoić. Nawet maleńkie dziczki 
schwytane od zastrzelonej matki i chowane w chlewach z domowymi świniami 
wyrastały znakomicie na duże i wypasione sztuki, nigdy jednak nie dawały się 
całkowicie oswoić! Ich natura zawsze ciągnęła do lasu, przed ludźmi uciekały w 
najciemniejszy kąt chlewu, nastawiały uszy i z przerażenia prychając sapały. Na 
swobodzie w lesie dziki w stosunku do ludzi zachowują się różnie. Maciory w 
stadzie były raczej płochliwe i przeważnie usłyszawszy w pobliżu głos lub 
stąpanie człowieka zmykały czym prędzej, a za starą maciorą, przewodniczką 
stada, biegły gęsiego warchlaki małe i większe, a często znajdujące się przy 
stadzie i młodsze maciory z małymi. W ogóle, o ile stado było liczniejsze, o 
tyle było bardziej płochliwe. Maciora umiała być złośliwa jedynie w wypadkach, 
gdy została raniona, lub też gdy stawała w obronie swoich warchlaków.
Wyrośnięte stare dziki - samce tylko w okresie parkowania - trzymały się przy 
stadzie. Zwykle prowadziły żywot odosobniony, nie znosiły towarzystwa nie tylko 
płci odmiennej; nie zdarzyło się bodaj nikomu widzieć dwóch starych knurów czyli 
odyń-ców w zgodnym współżyciu.
Stary odyniec z natury był złośliwy. Mocno raniony bardzo często szarżował na 
myśliwego, zdarzały się poza tym wypadki rzuce-ma się na ludzi zbliżających się 
do niego lub do jego legowiska, naszych lasach było bardzo dużo dzików i z 
każdym fo-ilość ich się zwiększała, w głównej mierze dzięki dosko-zorganizowanej 
straży leśnej ochraniającej zwierzynę przed
onierami, poza tym podkarmiano dziki w czasie ostrej zimy ich śniegów oraz 
unikano hucznych polowań z naganką na
naganką na stadka dzików polowaliśmy jedynie w razie przy-
497
jazdu gości, czyli większej ilości strzelb. I to staraliśmy się YV czas urządzać 
polowania na peryferiach leśnych, by nie płoszy' zwierza w matecznikach.
Ulubionym polowaniem moim i mojego brata na pojedynczego odyńca było polowanie 
objazdem. Najczęściej polowaliśmy ^ dwóch, w dwoje sań objazdowych, wyjątkowo 
wygodnych, lekkich ' i dostosowanych do przedzierania się przez wielkie gąszcze. 
Były i one własnej naszej konstrukcji i żaden majątek na Polesiu nie p0 siadał 
równie dobrych. Sanie te były zbudowane na płozach z drze wa jesionowego, nie 
kute, płozy z przodu były zagięte dość wys0. ko, z tyłu było wygodne oparcie na 
plecy. Myśliwy siedział zawsze z lewej strony, dotykając plecami oparcia, z 
wyciągniętą pra\va nogą na saniach, trzymając zaś lewą spuszczoną. Ułatwiało to 
szyb-kie zeskoczenie z sań w razie potrzeby, a zwłaszcza by stanąć jak wryty na 
stanowisku. Z prawej strony sań, nieco poniżej, siedział tak nazywany 
objeżdżacz, Moroz lub inny gajowy. Do tych sań zwanych objazdowymi, zaprzęgano 
jednego konia w ohłobladi z duhą. Konie służące do polowań objazdem powinny były 
być bardzo silne, a więc doskonale karmione owsem, praca ich bowiem była bardzo 
ciężka, poza tym musiały być spokojne, nieboja-źliwe i bez narowów. Powinny być 
przyzwyczajone do nieruszania się z miejsca, gdy je pozostawiano na czas 
nieokreślony same wśród głębokiej puszczy.
Największą satysfakcją był wyjazd do lasu na nie upatrzonego odyńca, którego 
dopiero mieliśmy w głębi puszczy wytropić i upolować.
Wyjeżdżaliśmy więc do lasu z Dereszewicz lub z Bryniewa W pierwszych saniach 
jechał zwykle mój brat z Morozem, w dru gich ja z Turmowiczem, gajowym 
wytresowanym przez Morozado podobnych polowań. Dojechawszy leśną dróżką w głąb 
puszczy, zwykle kołowaliśmy po lesie ze wzrokiem wytężonym ku ziemi, w celu 
spostrzeżenia świeżego tropu pojedynka. Gdy się odnalazło podobny trop, wówczas 
zaczynało się objeżdżanie wokoło miejsca, do którego trop kierował. Jeśli przy 
objeżdżaniu skonstatowano, ze ten sam trop wyszedł z danego koła, jechano dalej 
i objeżdżano g" znowu wokoło, aż do stwierdzenia, że odyniec został objechany w 
danej miejscowości i tam bliżej lub dalej zaległ z rana na dzie"
cały.
I tu dopiero ujawniał się spryt Moroza, a przede wszystkim j11 zrównana 
znajomość każdego najmniejszego punktu na kolosal*1) przestrzeni dziesiątków 
tysięcy hektarów powierzchni dóbr n szych. Po namyśle więc krótkim Moroz od razu 
wiedział, że w jechanym kole w takim to miejscu znajduje się duży, gęsty ~L łozy 
lub kawał bardzo gęstego młodniaka, bądź też duże fflr°JvV M w których to 
miejscach lubią zalegać odyńce. Rozpoczyna' -skracanie objazdu tak, aby nie 
najechać wprost na leżącego o ca, lecz aby to jego legowisko pozostawało zawsze 
w środku
jy uważał dalsze objeżdżanie za ryzykowne i gdy już przewidy-jjLj w którą stronę 
zruszony z legowiska dzik skieruje się ku ucie-•zce. To było właściwie 
najłatwiejsze do przewidzenia, zwykle bowiem zwierz uciekał w stronę, z której 
przybył. Nieraz zdarzało się, . dzik bywał objechany na bardzo niewielkiej 
powierzchni, wów-1 as niewątpliwie ze swego legowiska spoglądał na sanki, które
zesuwały się w bliskiej odległości. Po co miał się ruszać, przecież chłopek 
jadący sankami po drzewo nic mu złego nie robi. Co inne-eo gdyby mia* jechać 
wprost na niego, wówczas należało wiać z kopyta. Takie myśli niewątpliwie 
chodziły po dzicze] głowie.
Gdy więc już była pewność, że z prawej, lub też z lewej strony jadących sań leży 
odyniec, Moroz dawał znak mojemu bratu lub mnie do wyskoczenia z sań, które nie 
powinny były sie_ zatrzymać, lecz w czasie wyskakiwania myśliwego powinny były 
posuwać się wolno dalej. Myśliwy zeskoczywszy zgrabnie z sań nie miał prawa się 
ruszać tułowiem, nogą ani głową, powinien był stanąć jak wryty, oparłszy się o 
drzewo, z przygotowanym do strzału sztucerem. Gdy obaj staliśmy na stanowisku 
jak mumie, spoglądając jedynie w prawo lub w lewo, czy też wprost przed siebie, 
objeżdżacze wolnym krokiem jechali dalej wkoło, aż do miejsca położonego mniej 
więcej naprzeciwko naszych stanowisk. Wówczas Moroz z Turmowiczem porzuciwszy 
konie wolnym krokiem wszedłszy w środek miotu w pewnej od siebie odległości szli 
wolno, pogwizdując od czasu do czasu lub pokaszlując bez żadnych krzyków i 
nawoływań, w stronę naszych stanowisk. Jeśli nie było jakiegoś popełnionego w 
czasie objeżdżania błędu, odyniec matematycznie wychodził na nasze stanowiska, 
wolno lub truchcikiem, czasami przestraszony pędząc w galopie.
Wielka to była satysfakcja upolować pięknego, dużego odyńca, z ładnymi szablami! 
(czyli kłami).
A teraz opowiem o kilku przygodach z dzikami, których byłem świadkiem.
Pojechałem pewnego dnia sam z Morozem do lasów zarzecz-
nych. Mój brat wówczas bawił w Warszawie. Objechaliśmy dzika
w bardzo wielkim gąszczu młodniaków olszowych. Stanąłem
w tym gąszczu oparłszy się o niewielką olszynkę. Zaledwie Moroz
gwizdnął, doszedł już do mnie trzask gałęzi i mignęła mi z daleka
sylwetka ogromnego dzika, który wolnym krokiem, zatrzymując
7\^° cnw^a i przysłuchując się, posuwał się w moją stronę.
pijącym sercem oczekiwałem na jego zbliżenie, rozglądając się,
°ra lukę wśród gąszczu najdogodniej wybrać do ewentualnego
rzahi. Oby w międzyczasie nie zboczył na stronę. Tak idąc docho-
ob 'U^ 2° mn*e i nagle stanął, nastawił uszu, czy poczuł węchem
UJ ?c?°ść człowieka, czy też mnie spostrzegł. Jeśli nie strzelę przez
p0.ei*? lukę wśród gąszczu, pomyślałem, wypadnie mi się z nim
OajJe§nać na zawsze. Wziąłem go szybko na cel w głowę i pociąg-
m za cyngiel. W chwili strzału zdołałem dojrzeć odyńca w su-
A- Kicniewicz, Nad Prypeci}...
sach pędzącego wprost na mnie. Nie zdążyłem po raz drugi ^y. strzelić, zresztą 
stało się wszystko tak szybko, że zaledwie zdąży. łem odskoczyć w bok od 
drzewka, przy którym stałem o parę kr0. ków, dzik zaś w pędzie przeleciał 
pomiędzy drzewkiem a mną i o kilka kroków za mną śmiertelnie ranny rulował. 
Gdybym nie zdążył odskoczyć od drzewa, wpadłby na mnie i mógłby jeszcze 498 
swoimi kolosalnymi szablami porządną zadać mi ranę. Piękny by} to okaz i wielką 
wówczas miałem satysfakcję.
Byłem świadkiem drugiej przygody. Objechaliśmy z Ruciern w asyście Moroza i 
Turmowicza dzika, tym razem w mszarze porośniętym z rzadka niskopienną sośniną. 
Stoimy na stanowiskach w oczekiwaniu zwierza, słyszeliśmy bowiem z daleka sygnał 
Moroza oznajmiający, że jest już w miocie. Po chwili dochodzą do nas przeraźliwe 
krzyki Moroza: "Ratujcie, panoczku, nie wydzierżu!" Obaj pędzimy na głos, każdy 
ze swego stanowiska. Bieg trudny, gdyż śnieg głęboki, pod śniegiem poza tym 
gdzieniegdzie woda, zasapałem się okrutnie, a tu wrzaski coraz rozpaczliwsze. 
Rucio znacznie mnie wyprzedził, naraz słyszę strzał - ile mogę przyśpieszam 
kroku. Niewielki zresztą, młody odyniec leży trafiony dobrze przez Rucia, a 
sprawa przedstawiała się następująco. Gdy Moroz natknął się na legowisko dzika, 
ten zamiast uciekać czym prędzej rzucił się wprost pędem w stronę Moroza. 
Zaledwie zdążył Moroz chwycić za zwisającą gałąź niewielkiej sosenki i na rękach 
wciągnąć się nieco wyżej. Ręce mu mdlały, drzewko od ciężaru się chwiało, a dzik 
nie ruszał dalej, chodził wokoło sosenki, spoglądając wciąż w górę, jak gdyby w 
oczekiwaniu, kiedy dwunożna figura, która przerwała mu drzemkę spadnie wreszcie 
z tego drzewa. Zaś Rucio zasapany zbliżył się do danego miejsca; gdy zorientował 
się, jak stoi sprawa, zaczął powoli podchodzić z przygotowaną do strzału bronią. 
Moroz zobaczywszy Rucia uspokoił się nieco, grom kim jeno głosem wołał o 
pośpiech, gdyż "nie wydzierżu, ruki mdle-juć!" Gdy dzik dojrzał zbliżającego się 
drugiego człowieka, w jednej chwili rzucił się w jego stronę. Pięknym strzałem 
trafiony zru lował na miejscu.
Innym razem jeżdżąc w dwoje sań po lesie trafiliśmy na świeży trop kolosalnego 
odyńca. Zastanowiła nas niebywała wielkość tego tropu. Cieszymy się 
niepomiernie, obyż dziś udało się go zdobyć Objechaliśmy go bardzo szybko, 
niestety wyskoczył z miotu bo kiem. Okazało się, że bez przerwy biegł czas 
dłuższy w susach. Ufa dziliśmy, by za nim dalej na razie się nie uganiać, niech 
się uspokój, a w dniu następnym powrócimy na to samo miejsce i po tropac 
dzisiejszych z łatwością go odnajdziemy. Nie powinien bowiem we płoszony tak 
bardzo od tego miejsca się oddalać. Jak było w P*°, jekcie, w dniu następnym 
objechaliśmy naszego ogromnego ody ca, lecz na bardzo dużej przestrzeni, w 
obawie by go przedwcz6 nie z legowiska nie zruszyć. Stoimy obaj na stanowisku 
wyznaCL nym przez Moroza, w oczekiwaniu zwykłych jego pogwizdy*
Cisza zupełna. Stoimy obaj dosyć daleko jeden od drugiego. Nogi drętwieją, ręce 
marzną, mróz bowiem dnia tego dość silny. Po dłu-"10! oczekiwaniu słyszymy wolno 
nadjeżdżające sanie. A więc przychodzi i mnie i Ruciowi ta sama myśl, że zapewne 
znowu odyniec spłatał nam figla i wymknął się z miotu. Uciekł rzeczywiście, lecz 
niestety uciekając całym impetem rzucił się na Moroza i przewróciwszy go z nóg, 
drasnął go w prawe udo tak silnie szablą, że wyr-wał mu z U(^a kawał mięsa 
wielkości ludzkiej dłoni i w susach zni-knął w gąszczu. Turmowicz był w pobliżu 
Moroza i widział tę scenę. Podbiegł do broczącego krwią i jęczącego z bólu 
Moroza, nożem rozciął mu spodnie, do rany nałożył śniegu, przewiązał ranę 
zdjętym z szyi szalikiem sukiennym, oczywiście nie grzeszącym czystością, 
pobiegł po konie, z trudem ułożył na saniach biednego Moroza i do nas wolno 
dojechał. Głupio postąpił, że nas nie wywołał, bylibyśmy niewątpliwie lepiej 
opatrzyli ranę.
Wolnym krokiem odwieźliśmy rannego do Dereszewicz. Długo się biedak męczył, 
zanim ta ogromna rana się zagoiła. W sezonie tym nie mógł już jeździć, a i w 
lecie jeszcze słabo nogą ruszał.
Ja z Ruciem uwzięliśmy się natomiast na tego zbrodniarza, jeździliśmy za nim z 
Turmowiczem i kilku innymi gajowymi szereg dni. Następnego dnia po skaleczeniu 
Moroza odyniec ponownie rzucił się na gajowego Naumowicza, który szczęśliwie 
uratował się jedynie sprytem, czy też wypadkiem, gdyż w ostatniej chwili 
uciekając przed rozjuszoną bestią padł na ziemię, przeskoczywszy przez gruby 
wykrot sosnowy i legł przytuliwszy się do leżącego drzewa. Odyniec w pogoni 
przeskoczył przez ten wykrot, zatrzymał się, lecz nie spostrzegłszy człowieka, 
który mu znikł z oczu, stanął rozglądając się w różne strony, wreszcie 
truchcikiem oddalił się. Szczęśliwe Naumowicz ocalał od kalectwa, a być może od 
śmierci.
Jeszcze kilka razy z uporem jeździliśmy za tym jak by zaczarowanym odyńcem. 
Naganiacze gajowi tak się go bali, że stale trzymali się drzew, częściowo nawet 
przesiadywali na drzewach postukując pałkami po pniach. Jazdy te jednak 
przestały już być polowałem, zaniechaliśmy więc uganiania się za tak strasznym 
odyńcem. A może był to diabeł w skórze dziczej, jak przypuszczali gajowi.
Nie przypominam dokładnie, ile w moim życiu upolowałem dzików. W każdym razie 
powyżej piętnastu sztuk, w tym kilka bar-dzo pięknych okazów.
'
T'
Lis
lisy zalicza się do wielkich szkodników. Żadnym zwierzęciem, czy
to czworonożnym, czy też skrzydlatym, nie gardzi, jeśli oczywiście
ty Jego wystarczają na zgnębienie odnośnej ofiary. Jest on przede
"wszystkim katem dla zajęcy i królików, a poza tym dla wszystkjcj, łownych 
skrzydlatych, mających gniazda na ziemi, a więc ghisz ców, cietrzewi, jarząbków, 
a także wszystkich gatunków dłu"0 dziobych itp.
Jest przebiegły, chytry i przedsiębiorczy. Z różnych opowiadań wszyscy wiedzą, 
że potrafi dobrać się do kurnika i stamtąd wyciąg. nać kurę lub koguta. Dlatego 
też my na Polesiu dbając o zwierzo-stan, nie tylko grubego zwierza, lecz i 
drobnego ptasiego rodu, wy powiadaliśmy lisiemu rodowi walkę z jednej strony 
szlachetną z drugiej zaś, że się tak wyrażę, nie etyczną. Do walki szlachetnej 
zaliczam niezbędny strzał do lisa w każdej porze roku, czy w zimie kiedy nosi 
piękne futerko, czy w lecie - całkiem wyleniałe. Strzał do lisa w zimie czy też 
w lecie każdemu myśliwemu robi ogromną przyjemność. Do nieetycznej walki 
zaliczam tępienie lisów za po-mocą trucizny. Moroz był w tym zakresie 
specjalistą. Sposób przy. rządzania trutek był następujący. Należało nastrzelac 
większą ilość wróbli, do dzióbka każdego włożyć małą kapsułkę ze strychniną, tak 
aby kapsułka weszła do gardziołka. Tak spreparowana przynęta powinna była 
poleżeć w gnoju końskim przynajmniej dobę, by utraciła zapach rak ludzkich, na 
który lis jest nader wrażliwy. Poza tym przyrządzało się tak zwany witerunek, to 
jest mieszaninę różnych ingrediencji, do której "wchodzi topiony łój i pewne 
pachnące wysuszone zioła. Najlepszą porą rozrzucania trutek był późny wieczór 
lub wczesny bardzo ranek. Wyjeżdżał wówczas Moroz są nećzkami objazdowymi, 
ciągnąc za sankami na długim sznurze przywiązanego martwego kota silnie 
wysmarowanego witerun-kiem. Najkorzystniej było jeździć po drogach, którymi w 
ciągu dnia przejeżdża dużo furmanek. Ród lisi lubi w poszukiwaniu pożywienia 
włóczyć się po takich drogach. Gdy wyjdzie lis z lasu na drogę, którą powiedzmy 
przejechał Moroz i poczuje zapach wite-runku, od razu biec zacznie za tym 
zapachem. Co pewną odległość wyrzucał Moroz nie na samej drodze, lecz nieco obok 
drogi wróble również mocno przesiakłe tym zapachem.
Rozrzuciwszy tym sposobem, powiedzmy wieczorem, pewna.
ilość trutek i zanotowawszy miejsca, w których zostały rzucone,
jechał następnego dnia, możliwie wczesnym rankiem, i po drodze
sprawdzał, czy trutka pozostała nietknięta. Jeśli została schrupana
na miejscu, to lis powinien martwy leżeć nie dalej, jak o kilka me
trów. Tak piorunujące jest działanie strychniny. Często jednak
sprytny i podejrzliwy lis, trafiwszy na trutkę, bierze ją do py*
bardzo lekko, nie przegryzając trutki, niesie ją w pyszczku na pefl
na odległość, tam dopiero ją przegryza i pada martwy.	.
W wypadku nieznalezienia trutki na właściwym miejscu nare,fl sprawdzić, czy był 
przy niej trop lisi i za tym tropem pójść aż miejsca, gdzie zdecydował się 
przegryźć zatrutą główkę wr^ehfa Podobne rozrzucanie trutek, poza tępieniem 
lisów, miało tę d° ' stronę, że przy tym tępiło się włóczących się za wozami cłu
skin1* psów - kundli, które są również katami łownej zwierzyny. przy 
przyrządzaniu i rozrzucaniu trutek należało oczywiście powo-Hować się wielka 
ostrożnością.
Do nieetycznej też walki z lisami należy wykopywanie jam lisich- Czyni się to 
zwykle w porze \viosennej, gdy w norach trzymają się małe lisięta, które 
jeszcze, jako skórka, nie przedstawiają wartości. Przy wykopywaniu nor rzadko 
się zdarza natrafić na starego psa lub sukę lisia, a jeśli nawet się je w jamie 
zastanie, to korzyść i futerka niewielka. Używane są również do tępienia lisów w 
norach psy jamniki o temperamencie bardzo zajadłym. Wpuszczane są do nor i tam 
pod ziemia odbywają się nieraz zajadle walki, kończące się przeważnie 
zagryzieniem małych, rzadziej starego lisa.
Polując z gończymi na zające zdarza się, że psy rusza lisa, który zmyka od psów 
nieraz bardzo daleko, jednak ma ten zwyczaj, zresztą i zajączki w mniejszym 
stopniu praktykują ten system, powracania po pewnym czasie na to miejsce, z 
którego zostały spłoszone. O ile pora sprzyja i psy dobrze trzymają lisa, 
myśliwy zaś jest cierpliwy i nie znudzi go czekanie i wsłuchiwanie się w gon 
powraca-jących psów, to na pewno w krótkim już czasie lis do myśliwego sam omal 
przybiegnie.
Kilka razy doznałem przyjemnych wrażeń przy spotkaniu się z lisami. Jadąc 
pewnego dnia z Morozem saneczkami objazdowymi w piękny słoneczny dzień zimowy 
przez obszerne łąki zarzeczne, spostrzegamy bardzo od nas daleko chodzącego to w 
jedną, to w drugą stronę lisa. Chwilami się lis zatrzymywał, łapkami jak by 
rozkopywał śnieg, lub też dawał kilka susów przed siebie. "Patrzcie, panie, 
zwraca się do mnie Moroz, jak to sprytnie lis myszy łowi". Popróbujemy go teraz 
sami złowić! Zaczynamy więc wolno jeździć po obszernej łące, na której ledwie 
gdzieniegdzie rosły karłowate olszynki lub brzózki. Jedziemy w stronę lisa, lis 
stanął i patrzy na nas, my się od niego oddalamy, jedziemy w przeciwnym 
kierunku; po pewnym czasie powracamy na to samo miejsce z innej strony, a lis 
tymczasem poluje dalej na myszy; widocznie natrafił na ich gniazdo. Po pewnym 
czasie lis tak się oswoił z widokiem naszych sań i konia, że przestał się nami 
interesować. Wówczas zeskoczywszy z sań, stanąłem jak wryty za małą brzózką, 
Moroz zaś nadal manewrował jeżdżąc po łące, coraz to zbliżając się do miejsca, w 
którym lis się interesował myszami.
Manewrowanie było tak umiejętnie przeprowadzone, że lis po-^oli usuwając się od 
sań Moroza, w pewnej chwili zbliżył się na strzał do mnie i zrulował na miejscu. 
Dużo miałem emocji i wielka Pojemność.
Pewnego razu jechałem również z Morozem sankami do lasów Rzecznych. 
Przejeżdżając przez laki spostrzegamy z daleka, że na uzym krzaku łozy siedzi 
około dwudziestu, a może jeszcze więcej °k, które skrzeczą bez przerwy, 
podlatując do góry i znowu się Puszczając na dół. Dziwne zachowanie się ptaków 
zwróciło naszą
uwagę. Moroz powiada, że to pewnie jakaś padlina leży w Po chwili dodaje: gdyby 
to padlina leżała, to by sroki siedziały n ziemi i ja jadły, a nie skakały 
kracząc po gałęziach. Warto zobaczyć co tam w tym krzaku się znajduje. Niech pan 
przygotuje sztucer zeskoczy koło tamtego drzewa, jak będę przejeżdżał, a ja 
zajadę " drugiej strony, może jaka sobaka na pana wyskoczy. Tak się też sta 502 
*O: wyskoczyła nie sobaka, ale w wielkich susach bardzo piękny sta. ry lis, 
którego ze sztucera położyłem na miejscu. Biedaczysko, za. pewne po jakiejś 
smakowitej uczcie wypoczywał, trawiąc spożyte myszki, sroki zaś wyobraziły 
sobie, że martwe stworzenie leży w krzakach i nie rusza się, a więc warto się 
przekonać, jak smakuje. Zachowaniem swoim sroki sprawiły mnie wielką rozkosz my-
śliwska.
Jeszcze raz pięknym strzałem kula zabiłem w pełnym biegu lisa na polowaniu u 
państwa Pułaskich w Królestwie, do których jeździłem z doktorem Stankiewiczem na 
kuropatwy z wyżłem. Kilka lisów upolowałem w Wolicy. Ogółem powyżej piętnastu 
sztuk muszę mieć lisów na moim sumieniu.
6	
Zając 
Cóż mam opowiedzieć o zajączku? Jak wygląda, wie każdy, kto przebywał, chociaż 
krótko na wsi, niewątpliwie bowiem spotkał się z zajączkiem w polu lub ogrodzie. 
A kto nie poznał, czym jest prawdziwa wieś, to jednak pewno widział w jesieni 
lub w zimie w miastowych sklepach wiszące zabite zajączki na sprzedaż.
Zauważyli więc zapewno czytelnicy, że u zajączka tylne łapki są o wiele dłuższe 
od przednich. W biegu stawia on zawsze tylne łapki przed przednimi. W gwarze 
myśliwskiej tylne łapki nazywaj? się skoki. Wobec ich długości, bieg zająca 
wygląda na szereg mniejszych lub większych skoków. Jest to zwierzę bardzo miłe i 
tak bardzo bierne, bezbronne. Samo nikomu nie zrobi krzywdy, a jednak jest 
szkodnikiem w ogrodzie owocowym, w zimie ogryza kor? młodych drzewek, która mu 
bardzo smakuje, a tym powoduje uschnięcie drzewka. Żeby obronić drzewka przed 
zającami, ogrodnicy okręcają na zimę pnie drzewne słomą.
Pani zajęczyca miewa dwa, trzy razy do roku młode zajączki i gdyby nie bezmierna 
ilość zajęczych wrogów, nastąpiło by nie' wątpliwie w bardzo szybkim czasie 
przezajęczenie na ziemi. Wszędzie jednak czyhają wrogowie na biednego zajączka: 
lis, wałęsajmy się pies lub kot, orzeł, jastrząb, wrona i sroka, no i człowiek. 
TaK, człowiek, lecz nie prawdziwy myśliwy i hodowca zwierzyny, lec brakonier, co 
łazi ze strzelbą w porze zakazanej, ten co rozstaj w lasach sidła na wydeptanych 
przez zające ścieżkach. Masarni g nie zajęcy tą drogą.
A teraz stów kilka o polowaniach. W miejscowościach bardziej Inych, a raczej 
bezleśnych, lub z mała ilością drzew, polowano f eważnie 2 naganką w 
zagajnikach, w kotłach zaś na rozległych Pojach. Do nagonek na zające potrzebna 
większa ilość naganiaczy, P^ na grubego zwierza. Naganiacze powinni iść blisko 
jeden od drugieg0' i to wolnym krokiem, z grzechotkami w ręku i tym spo-obetn 
utrudniać zajączkom cofanie się w tył, czyli przerywanie zez nagonkę. Polowanie 
w kotłach polegało na otoczeniu wokoło większego łanu pól, przy czym pomiędzy 
jednym myśliwym drugim szło od czterech do sześciu naganiaczy, po kilka kroków 
jeden od drugiego. Gdy takie koło, czyli kocioł, został zamknięty, ^ówczas na 
odgłos trąbki wszyscy myśliwi z naganiaczami łącznie posuwają się wolnym 
krokiem, trzymając się linii w stronę centralnego punktu, oznaczonego zwykle 
wetkniętym w ziemię wysokim drągiem.
Im lepszy był zwierzostan, tym więcej w takim kotle biegało zajęcy, do których z 
różnych stron padały setki strzałów. Zdarzał się czasami w kotle lis; marzeniem 
każdego uczestnika było, by w jego stronę lis swój bieg skierował. Ten rodzaj 
polowań, na których jednego dnia w niektórych majątkach zabijano powyżej tysiąc 
zajęcy, nie mogę nazwać polowaniem, stosowniejsza by była nazwa sport 
strzelania. Ten kto najlepiej władał bronią, kto najcelniej strzelał, ten 
zostawał królem polowania. Na takie polowania bywałem zapraszany do paru 
majątków moich znajomych i krewnych w Królestwie i Poznańskim, oraz parę razy w 
leśnictwach rządowych.
O ile jednak piękniejsze jest polowanie, dające tyle rozkoszy myśliwskich, gdy 
słyszy się z dala w lesie coraz to zbliżającą się grę ogarów, lub też gdy 
saneczkami objazdowymi tropi się po wypadłym z wieczora śniegu biednego 
zajączka, przytulonego w kotlinie lub krzaczku. A gdy się go wytropi i zeskoczy 
z sań, Moroz zajedzie wokoło i odezwie się tam głośno, chrząknie parokrotnie lub 
batem klaśnie, zajączek zaś wystraszony, stuliwszy uszy wyniknie się z legowiska 
i w susach mknie, a w pewnej chwili od strzału zruluje, czyli parokrotnie się 
przekręca od pędu. Bardzo lubiłem polowanie objazdem, właściwie znane tylko na 
Polesiu.
7 Królik
U nas na Polesiu królików nie było. Strzelałem do nich parokrotnie w Królestwie 
i w Poznańskiem w bardzo gęstych zagajnikach, * których strzelcy stoją bardzo 
blisko jeden od drugiego na duk-fle> przy ścianie zagajnika. Strzelali wówczas 
tylko w jedną stronę ,e^3 i to raczej w tył, poza siebie do przeskakujących 
przez dukt °lików. Strzelało się właściwie na chybił trafił, nie było bowiem
505
504
możliwości wziąć na cel królika - przeskoczenie przez wąski było jednym 
mignięciem. Ustrzeliłem w moim życiu może trzy cztery króliki. Byłem jednak 
świadkiem, z jaką wprawą niektórzy trafiali do zwinnych króliczków, bardzo 
rzadko przy tym pudłujac Królik znacznie jest mniejszy od zająca, lęgnie się w 
norach. Zali! czyć go należy do szkodników-gryzoniów.
8
ŁOŚ	
Duży, barczysty, wzrostu wysokiego konia, z przodu ku tyłowi stopniowo, lecz nie 
o wiele, niższy. Na grubym karku osadzony wielki łeb z parą dużych uszu, 
zakończony u szyi zwisającą niewielką brodą. Ciało pokryte brunatną sierścią, 
zaś nogi od dołu, aż powyżej kolan białe. Samiec posiada rogi. Spotykało się u 
nas dwie odmiany łosi: jedna bardziej barczysta, z rogami szerokimi, 
rozszerzającymi się i zakończonymi jak by niedługimi palcami. Odmianę tę 
nazywano łopaciarzem. Częściej zaś u nas był spotykany łoś smuklejszy, z rogami 
rozwidlonymi i rozrastającymi raczej wzwyż. Po ilości znajdujących się na rogach 
pasemek u obu odmian określano wiek łosia. Jeśli na przykład u łopaciarza na 
jednej tylko łopacie był jeden odrostek, to taki łoś był roczniakiem, jeśli na 
jednej łopacie były trzy odrostki, na drugiej dwa, to taki osobnik liczył sobie 
pięć lat. U łosi z rozwidlonymi rogami, które w języku myśliwskim nazywano 
wieńcem, roczniak posiadał na głowie po jednym rogu z każdej strony. Gdy miał 
siedem lat, posiadał z jednej strony trzy rozwidlenia, z drugiej cztery. Co 
roku, w pierwszej połowie stycznia łosie zrzucały rogi, a raczej gubiły je, gdyż 
od spodu wyrastały im nowe rogi, siłą wzrostu wytrącając dawne. Przy 
każdorazowym wzroście nowego rogu przybywał szereg pasemek. Bardzo często w tym 
okresie widywaliśmy łosia z jedną łopatą, gdyż drugą już był zgubił. Lub też 
spotykaliśmy łosia z dwoma rozwidlonymi roga-mi, a w kilka chwil potem tenże łoś 
paradował z jednym tylko wieńcem, zgubiwszy drugi w międzyczasie. Straż leśna 
bardzo cz? sto znajdowała w lesie pozrzucane rogi. Samice, czyli klempy l^ po 
polsku łosze, były bez rogów. Toteż strzał do łosia nie posiada jącego rogów był 
grzechem śmiertelnym w mniemaniu myśliweg0
hodowcy.
Obronę łosi przed wrogiem, a więc powiedzmy przed wilk^'
stanowiły poza rogami przede wszystkim przednie nogi. Podob°
od uderzenia nogą w głowę wilk bywał zabity.	.,
Łosie należały do zwierząt trawożernych. Żywiły się wszelki^ gatunkami traw, 
obgryzały liście z drzew, a nawet szpilki z drz iglastych. Wspaniały był widok 
stojącego zimą w lesie starego t° . z wielokrotnie rozwidlonym wieńcem, z 
nastawionymi u.s spoglądającego łagodnymi oczami na przejeżdżające w pobliżu
2O sanie. Przychodziło mi wówczas na myśl, że jeśli ryś był ozdoba naszyć las°w> 
to łosia-samca z piękną rozwidloną koroną na gło-^ie i dużą brodą można było 
nazwać Patriarchą puszcz naszych poleskich.
W porze zimowej łosie samce przeważnie trzymały się przy mały01 ^k większym 
stadzie, czyli przy klempie z łoszętami. O ile stadko zostało spłoszone, to 
zawsze przodownicą była stara klem-pa, za którą biegły łoszęta lub młode łosie, 
zaś ostatnim był stale Najstarszy wekiem łoś. W okresie tym łosie trzymały się 
raczej w borach sosnowych, nie były prawie wcale bojaźliwe, spoglądały spokojnie 
na przejeżdżające w pobliżu sanie, a nieraz można było <jo nich wprost z bliska 
podjechać. Wyrażały jednak wielkie zaniepokojenie, jeśli człowiek pieszo 
kierował się w ich stronę. Wówczas zwykle wyciągniętym kłusem oddalały się od 
niego.
Z nastaniem wiosny łoś-samiec oddalał się od stada i żył w samotności, 
przeważnie w głębokich puszczach oddalonych od osiedli ludzkich, stawał się 
wówczas bardzo bojaźliwym i podejrzliwym co do każdego szmeru, odgłosu i zapachu 
ludzkiego. A jednak łoś potrzebował ludzkiej opieki, lecz oczywiście człowieka-
myśli-wego i hodowcy.
Pamiętam lata mojego dzieciństwa, gdy grasujący brakonierzy, wobec bardzo 
nielicznej straży leśnej, do tego stopnia wytępili zwierzostan, że łoś był w 
ogóle rzadkością. Niestety mój najdroższy ojczulek, gdy się spotykał w lesie z 
klempą i małym łoszcząt-kiem, bez skrupułu strzelał do niej twierdząc, że 
przecież jeśli nie ja, to kto inny ją uśmierci. Dopiero gdy mój brat osiadł w 
Brynie-wie, a w kilka lat potem ja skończyłem uniwersytet, postanowiliśmy obaj 
przez kilka lat nie polować na łosie i otoczyć je najtroskli-wsza opieką. 
Zwiększyliśmy znacznie ilość straży leśnej, osadzając gajowych w leśniczówkach 
budowanych w uroczyskach leśnych. Zwierzostan nie tylko łosi, lecz wszystkiej 
innej zwierzyny z każdym rokiem zwiększał się, w ostatnich latach naszego 
gospodarowania ilość żyjących stale w naszych dobrach łosi przekraczała już 
setkę sztuk.
Polowaliśmy wówczas na łosie dwojakim sposobem. W zimie, do Trzech Króli 
objazdem sankami. Ponieważ ten rodzaj polowania )est już moim czytelnikom znany, 
nie będę się na tym miejscu
Powtarzał.
W drugiej połowie sierpnia rozpoczynał się okres rui, wówczas
łosie-samce, przebywając dotąd przez dłuższy czas w samotności,
zaczynają wędrować po puszczy w poszukiwaniu klempy, zresztą
i ona, stęskniona do towarzystwa męskiego, również odbywa spa-
cery w nadziei spotkania się z dawnym znajomym, krewnym, a być
może zawarcia nowej przyjaźni.
^ Zwykle jednak klempy nie oddalają się zbyt daleko od stałych
miejsc zamieszkania. Natomiast rogale, jako element bardziej
awanturniczy, przebiegają w ciągu nocy nieraz bardzo rozległe
przestrzenie. Ogłaszają przy tym swoją, obecność w puszczy niesamowitym hałasem, 
łamaniem gałęzi, uderzeniem rogami o drzewa potrząsaniem gałęziami, wydawaniem z 
gardzieli charakterystycznego stękania: ua-aa, nad wyraz trudnego do 
naśladowania. Przechodząc z miejsca na miejsce mają zwykle łeb spuszczony, stale 
węsząc, czy aby nie poczują tropu przechodzącej klempy. W czasie 506 ' podobnych 
peregrynacji bardzo często się zdarza, że spotykają się ze sobą dwa lub nawet 
więcej samców, wówczas zaczynają się po, między nimi walki. Wydawane przez nie 
odgłosy są słyszane daleko w ciszy nocnej, dochodzą do uszu uroczych klemp, 
które wolno kierują się w tamtą stronę. Jako płeć piękna są zazwyczaj bardzo 
ciekawe, chcą dowiedzieć się, co się tam dzieje, lub też zobaczyć czy się nie 
odbywa jakiś turniej rycerski, czy też walka zażarta o piękną rywalkę.
Największe napięcie wymienionych turniejów wypadało w naszym kraju około 29 
sierpnia, czyli w dzień ścięcia głowy św. Jana Chrzciciela: w narzeczu 
miejscowym "hołowosiek" lub też "hoło-worez". Co roku tego dnia zarówno Rucio, o 
ile był na Polesiu, jak i ja nocowaliśmy w lesie, by nasłuchać się odgłosów 
łosich, ich walk i ściągnąć łosia przez umiejętne wabienie na możliwy strzał.
W Sudziborze, naszym zarzecznym folwarku, ekonomem był młody jeszcze człowiek, 
Sawicki, syn sławnego wabiarza w Dawid-gródku, dobrach radziwiłłowskich. Od ojca 
nauczył się wabienia i świetnie naśladował wab łosia. Dla wydobycia 
odpowiedniego głosu używał własnoręcznie skręconej z tektury trąbki, przez którą 
umiał świetnie wydać ten głos ua-aa z przeróżnymi do tego wariantami, 
polegającymi na różnorodnym drganiu. Chwilami zamiast trąbki przykładał do ust 
wysuszoną gardziel łosiową, z której glosy wychodziły bardziej matowe. W czasie 
wabienia robiło się wiele hałasu przez łamanie gałęzi, szybkie tupanie itp.
Miejsca, gdzie prawie co roku odbywała się ruja łosi, były nam
znane. Gdy otrzymywałem raport, że w danym uroczysku od paru
dni słychać wab łosi, wyjeżdżałem z Morozem i Sawickim do dane
go rewiru. Zwykle dojeżdżaliśmy do leśniczówki, przy której pozo
stawialiśmy konie, i szliśmy w głąb lasu dobrych kilka kilometrów,
Najważniejszym warunkiem było wejść w środek ostępu przed za
chodem słońca, wybrać sobie za dnia odpowiednie miejsce do
strzału w różne kierunki. Chodziło głównie o to, by wieczorna je
sienna rosa opadła na nasze ślady. Łoś bowiem, jak już wspomin3'
łem, w tym okresie chodził ze spuszczoną głową, węsząc tropu
bądź klempy, bądź też swego rywala, a ponieważ miał doskonal6
powonienie, drapnąłby za dziesiątą granicę, o ile by poczuł trop
ludzki. Siedziało się na ziemi lub pniu, nie paląc papierosów, a ty*
bardziej fajki, czyli lulki. Gdy zmrok zaczynał zapadać, wytężało stó
słuch. Ó ile w danym rewirze znajdował się pojedynczy łoś, a ty
bardziej jeśli ich było więcej, zwykle dawał on pierwszy zpa
o sobie.	'• . • -• K ,-i/:-" •. ....,,,
507
jeśli dość długo panowała w lesie cisza, wówczas Sawicki możliwie najciszej 
odzywał się przez trąbkę. Natychmiast była dana odpowiedź głosowa, lub też 
szamotanie się w krzakach, trzask łapanych gałęzi. Przygrywka człowieka przez 
rurę z łosiem wabiącym się w odpowiedzi, z wzajemnym trzaskaniem gałęzi, trwała 
dłużej lub krócej. Zdarzały się wypadki, że łoś już po ciemku blisko podszedł, 
nie dojrzano go z powodu ciemności, on zaś węchem poczuł obecność człowieka, 
ryknął przeraźliwie i pędem uciekł. Czasami podbiegał na wab rycząc bez przerwy, 
był już w gąszczu o kilkanaście kroków, stał bardzo długo wsłuchując się w 
cichutkie stękanie wabiarza, który oddalił się w tył od zajmowanego dotąd 
miejsca. Zaś łoś, który był blisko nas, oddalił się tak cicho, że o tym 
oddaleniu dowiedzieliśmy się dopiero, gdy ryknął potężnie o jakieś pół kilometra 
od nas. O ile wieczorne polowanie się nie udało, powracaliśmy zwykle do koni, 
gdzie przy ognisku przespało się parę godzin, a o brzasku szło się znowu do 
ostępu innego, lub tegoż samego, zachodząc zwykle z przeciwległej strony. Zwykle 
jednak ranne godziny mniej dawały wrażeń niż wieczorne.
Pomimo że co roku po kilka razy jeździłem na ruję, raz jeden tylko udało się 
Sawickiemu świetnie przywabić po ciemku już prawie łosia, którego sylwetkę na 
krótką chwilę spostrzegłem. Podniesienie broni do ramienia, "wzięcie na cel i 
pociągnięcie cyngla było sprawą kilku sekund zaledwie. Padł strzał, a 
równocześnie zrulował na miejscu niewielki dwulatek!
Niebezpiecznie było polować na ruję we dwóch w tym samym rewirze. Pewnego 
wieczora zasiadł z jednej strony rewiru Rucio z Sawickim, z drugiej zaś ja z 
Morozem. Obaj nie słyszeliśmy łosi, widocznie przewędrowały gdzieś dalej. Z 
meldunku miejscowego gajowego wynikało, że jeśli nie było z wieczora łosi w 
danym rewirze, to zapewne znaleźć je będzie można w rewirze sąsiednim. 
Przewędrowaliśmy przez noc na piechotę kilka kilometrów i o świtaniu jedni 
poszli na prawo, drudzy na lewo. Zasiadłem z Morozem, cisza zupełna. Moroz jak 
zwykle gorączka, niecierpliwi się. Zaczęliśmy zmieniać miejsce pobytu. W pewnej 
chwili słyszymy: łoś się wabi, trzeszczą gałęzie, nasłuchujemy. Odległość jednak 
daleka. Widocznie łoś nie zamierza się ruszać, a więc my postanawiamy zbliżyć 
się do niego. Czołgając się prawie po ziemi i wydając °d czasu do czasu 
przyziemne sieknięcia, posuwamy się w kierunku odzywającego się łosia. Widocznie 
znudziło mu się czekanie na Zlizanie się łosia, sam szybkim krokiem, trzeszcząc 
suchymi gałęziami i tupiąc nogami, do nas podskoczył. Jesteśmy już blisko łosia, 
Sos jego tuż-tuż. Klęczę z Morozem w pozycji schylonej w wyso-^e) bardzo trawie, 
a przed nami słyszymy jak gdyby sapanie łosia st°jacego w krzaku o kilkanaście 
kroków od nas. Powoli podno-? się z kolan, by dojrzeć, co się na świecie dzieje, 
a w tejże ttwili wyskakuje z najbliższego krzaka - kto? nie łoś, lecz Rucio
a^vickim! Cud prawdziwy, że działo się to już w biały dzień, gdy
słońce było już wysoko na niebie, a gdyby to było wieczorem o zmroku? Ktoś z nas 
mógłby być zabity!!!
W ciągu mojego życia zabiłem tylko sześć łosi, w tym jednego tylko na rui, zaś 
pozostałe w zimie objazdem. Dwa z nich były z bardzo pięknymi wieńcami.
Łoś w ogóle nie dawał się wcale oswoić. Do życia potrzebowlał wielkich 
przestrzeni, a przede wszystkim swobody ruchów. Dowodem tego było, że nigdy w 
żadnym zwierzyńcu lub ogrodzie zoologicznym nie widziano łosia. Przed ostatnią 
wojną przywieziono z Białowieży do warszawskiego ogrodu zoologicznego 
kilkumiesie. cznego łoszuka. Otoczony był wyjątkowo dobrą opieką. Po paru 
tygodniach jednak zdechł.
U nas w Dereszewiczach przez parę lat, co prawda na swobodzie, przeżył łoś 
samiec. Przywieziony został jako paromiesięczne cielę przez chłopa z lasów 
rządowych. Ojciec mój za fatygę dał mu kilka rubli. Łoszuk chodził na swobodzie 
po folwarku zawarłszy przyjaźń z cielętami. Pod żadnym pozorem nie dawał się 
wprowadzić do stajni. Na noclegi obrał sobie jeden duży krzak bzu w parku. 
Spędzał tam noce. Gdy podrósł, chodził z bydłem na paszę na łąki lub do lasu. 
Ojciec kazał zawiesić mu na szyi dzwoneczek. Oswoił się w ciągu roku całkowicie. 
Nie lubił jednak, gdy ktoś obcy zbliżał się do jego ulubionej kryjówki w parku. 
Zrywał się wówczas z pozycji leżącej i tupał przednimi nogami, by odstraszyć 
natręta. W drugim roku zdarzały się wypadki, że z pastwiska nie powracał z 
bydłem do domu, lecz parę dni wałęsał się sam po lesie. Ludność okoliczna znała 
go dobrze, a jednak pewnego dnia zawędrował do dalszej wsi, gdzie został zabity 
uderzeniami siekierą w głowę, pomimo że miał dzwoneczek na szyi.
9 
Sarna
Co mam powiedzieć o sarnie? Śliczne to zwierzątko, a przede wszystkim nadzwyczaj 
zwinne i zgrabne. Zwykle trzymają się sarny w stadach mniejszych, a nieraz 
bardzo licznych. Nazywamy samce rogaczami. Na podobieństwo łosi zrzucają w końcu 
zimy swoje różki. Na dawnym miejscu wyrastają nowe, bywają nieraz rozwidlenia 
większe, zwykle jednak około trzech do czterech. Nie można na podstawie ilości 
rozwidleń określić wieku rogacza. Wyf°s' nięte już różki bywają w mniejszym lub 
większym stopniu pokry16 pewną ilością zgrubień. W języku myśliwskim zgrubienia 
te nosz? nazwę pereł. Mówi się: Ślicznie operlone rogi ma ten rogacz. Samice 
rogów nie mają. Są dwie odmiany sarn: sarny polne, co mniejsze, lecz zwykle 
grube, wypasione na dobrych zbożem i okopowymi, oraz leśne - wyższe wzrostem, 
dłuższe i nadzwyczaj zwinne. Dokładne rozgraniczenia
(jzy obu odmianami trudno określić. Mniej więcej na zachód od rzeki Bugu zaczyna 
przeważać odmiana sarn polnych, na wschodzie zaś spotykają się wyłącznie sarny 
leśne. Operlenia rogów tych ostatnich są znacznie mniejsze.
Na zachodzie, zwłaszcza v? majątkach z wysoka kulturą, zwie-rzostan sarn jest 
bardzo wysoki. Na rozległych polach można przez lornetkę nieraz dojrzeć pasące 
się setki lub więcej sarn. Oczywiś- 509 cie poluje się wyłącznie na rogacze, 
jeżdżąc wózkiem po polach. Starają się wypatrzeć najpiękniejszego rogacza i do 
takiego z pięknie operlonymi różkami wolno wózkiem podjeżdżają. Strzelają kulami 
z niewielkich sztucerów. Polują też na wiosnę na wychodnego, tam gdzie wśród pól 
są zagajniki. Zasiada myśliwy w zagajniku i przywabia ku sobie koziołka, lub też 
wyczekuje, gdy z pola ściągać zaczynają sarny do zagajników. W naszych głębokich 
puszczach poleskich rzadko można było spotkać się z sarną. Trzymały się one 
raczej w lasach położonych bliżej osiedli ludzkich, a więc bliżej pól. Widocznie 
natura sama potrzebuje, zwłaszcza w lecie, wyjść z lasu na pole, by odetchnąć 
innym powietrzem i otrząsnąć •••••0-się od dokuczliwych much i meszek leśnych. 
Na Polesiu polowaliśmy na sarny wyłącznie objazdem, dopiero w końcu zimy, a więc 
w drugiej połowie lutego, wówczas gdy po wyrastających rożkach, zresztą 
pokrytych mchem, można było odróżnić koziołka od sarny. W ciągu takiego 
krótkiego sezonu padało około dziesięciu sztuk, ku wielkiemu zadowoleniu naszych 
pań, cieszących się z napływu do spiżarni wykwintnej zwierzyny.
10 
Głuszec	,
Głuszec, ten wielki piewca miłości! Jakże przepięknie wygląda, gdy siedząc 
wysoko na gałęzi sosnowej, z rozpostartym w wachlarz ogonem, z przymkniętymi 
oczyma, wygłasza cudowną pieśń miłosną; a gdy ją skończy, zaczyna drugą, 
trzecią... dziesiątą, każdą następną coraz piękniejszą, coraz gorętszą. Naraz 
się zatrzymuje, wyciąga długą szyję, ubarwioną szmaragdowo-seledynowymi piórami; 
rozgląda się, nasłuchuje, jakie pieśń jego zrobiła wrażenie.
Po krótkiej pauzie rozpoczyna na nowo jeszcze piękniejszą, gwałtowniejszą, 
gorętszą, a tak szybko jedne staccata biegną za sobą, że tchu mu już braknie, 
nie słyszy wcale, co się wokoło niego dzieje. Obojętnieje na wszystko. On, ten 
wielki piewca miłości, pragnie, żąda jedynie wzajemnego uczucia...
Zwykle w drugiej połowie marca rozpoczyna się u ptaków rodziny kurowatych okres 
parkowania. Rozpoczęły się już toki, stosi gwara myśliwska. Głuszcowe toki 
rozpoczynają się wcześniej, letrzewie, o parę tygodni później. Głuszce mają 
swoje uprzywile-miejsca, w których rok rocznie odbywają się toki. Miejsca
te nazywamy tokowiskami. Dopiero dwuletni głuszec staje się pe. noletnim 
osobnikiem i tokować zaczyna. Zwykle na tokowisK gdzie tokuje jeden kogut, lub 
też kilka w pewnym oddaleniu (J siebie, młode roczne koguciki siedzą cichuteńko 
na drzewach i przysłuchują się trelom swoich ojców, marząc o ewentualnym La 
stąpieniu rodzicieli -w roku następnym, w tejże miejscowości. DO 510 tych 
tokowisk ściągają również kury, czyli głuszyce. Przysłuchują się trelom kogutów, 
często kwoknięciem wyrażają swoje zado\v0; lenie i zachwyt, a wówczas śpiewak 
podniecony otrzymaną p0. chwałą dalej jeszcze piękniej i gwałtowniej tokuje, lub 
też rozpoś-ciera skrzydła i zlatuje do tej, która w ekstazie zachwycała się jee0 
pieśnią. Okres toków trwający około miesiąca był dla straży leśnej u nas 
miesiącem wytężonej pracy. Każdy gajowy, w którego rewi-rze bywały tokowiska 
głuszcowe, był obowiązany z wieczora zasiąść w pewnym oddaleniu od tokowiska i 
wysłuchać czy, ne i mniej więcej w którym miejscu zasiadły koguty-tokowiki. 
Toko-wika, przylatującego z wieczora na tokowisko, by ułożyć się do snu, łatwo 
można odróżnić od młodych, nie grających jeszcze kogutów. Tokowik zasiadając na 
noc wydaje parę razy typowy odgłos gardlany, trudny do naśladowania. Poza tym 
parę razy przelatuje z jednego drzewa na drugie, odezwawszy się ponownie przy 
siadaniu i zwykle kilka razy klapnie dziobem. Jednym słowem przez swoje 
zachowanie dał znać o sobie wszystkim okolicznym głuszy-com: "Słyszycie, moje 
miłe, ja tu jestem!"
Gajowy upewniwszy się, że w danym rewirze osadzonych zostało przez niego tylu 
śpiewaków, o ile otrzymał polecenie z dworu, że ma złożyć odpowiedni raport, 
powinien to uczynić. Jeśli zaś polecenia tego nie otrzymał, obowiązany był tegoż 
wieczoru i nazajutrz rano być w pobliżu tokowiska, wysłuchać z daleka, czy i ile 
kogutów grało, by w każdej chwili zdać raport swojej bezpośredniej władzy. 
Codzienna wieczorna i ranna obecność w rewirze gajowego jest niezbędna ze 
względu na konieczność ochrony rodu głuszcowego przed czyhającymi na nie 
brakonierami.
Zarówno Rucio, jak i ja przez cały okres toków bywaliśmy w lesie prawie każdego 
ranka, bynajmniej nie w zamiarze upolowania za każdym razem koguta, lecz w celu 
kontrolowania straży leśnej. W ciszy budzącego się ranka każdy strzał dany nawet 
z bardzo wielkiej odległości nie tylko był dobrze słyszany, lecz można było z 
łatwością ustalić rewir, w którym był dany. W podobnych wypadkach odnośny gajowy 
był indagowany i otrzymywał wysoką n2; grodę, o ile przyłapał brakoniera; 
dostawał naganę, jeśli zaspał' tego ranka nie był na stanowisku.
Pieśń głuszca składa się z trzech części: pierwsza to kłapa# z rzadka, po każdym 
kłapnięciu krótka chwila przerwy, po CZT następuje druga część, bardzo częste i 
prędkie kłapanie, jak gdyW jedno kłapnięcie zlewało się z drugim. W ślad za 
drugą częścią^ zatrzymania się następuje trzecia część, czuczykanie, to jest
kiedy głuszec jest całkowicie głuchy. To chwila, kiedy można mu trzelić nad 
uchem, a strzału nie usłyszy, kiedy więc można do głuszca śmiało podchodzić. 
Przy dobrym, suchym terenie można ^ówczas zrobić trzy duże skoki; w moczarach, 
topieliskach da się najwyżej zrobić jeden krok. Uważać zawsze należy, by po 
zatrzymaniu się słychać jeszcze było kończące się czuczykanie. Najmniejsza 
nieuwaga, przedwczesne danie kroku, najmniejsze trzaśniecie 511 gałązki pod nogą 
lub poprawienie źle postawionej nogi po zakończeniu pieśni powoduje 
zaniepokojenie głuszca. Wstrzymuje się ^ówczas od dalszego grania, zaczyna się 
rozglądać i niepokoić, a w pewnej chwili zrywa się i odlatuje. Czasem jednak 
upewniwszy się, że cisza wokoło panuje, nie grozi mu niebezpieczeństwo, a 
zwłaszcza jeśli odezwie się gdzieś z daleka kura, bohater się uspokaja i dalej 
rozpoczyna przerwaną pieśń miłosną. Trzeba się wówczas spieszyć z podejściem, 
rozpoczęty po dłuższej przerwie śpiew zwykle prędko się kończy. Gdy się podeszło 
już blisko do drzewa, na którym gra nasz głuszec, nieraz, o ile jest jeszcze 
ciemnawo, wypada go długo wypatrywać, zwłaszcza jeśli szelma ,w siedzi wysoko 
wśród gęstych rozgałęzień sośniny, a jeszcze gorzej świerczyny. Zdarzało mi się 
nieraz skakać w czasie gry wokoło drzewa, zbliżać się i oddalać, a głuszcza 
wcale nie mogłem dojrzeć.
Obrazowo gra głuszca przedstawia się jak następuje:
Część pierwsza: głos gardłowy, co pewien czas Pe-e, pe-e, pe-e, część druga 
bardzo szybko: te-te-te-te-te, część trzecia: czu--czu-czu-czuszu, szypienie, 
czuszykanie.
O ile głuszec z wieczora był osadzony przez gajowego i wiadomo było mniej 
więcej, gdzie zanocował, należało jeszcze całkiem po ciemku z rana, stąpając 
bardzo cicho, podejść i zatrzymawszy się w znacznej jeszcze odległości oczekiwać 
świtania. Jeśli nie słychać było jeszcze kłapania, można było, o ile teren na to 
zezwalał, cichutko po parę kroków podchodzić z wytężonym słuchem, aż do chwili, 
gdy się usłyszy kłapnięcie, a czasami doleci już pieśń cała. O ile się słyszy 
wyłącznie kłapanie, należy stać spokojnie bez ruchu, aż do chwili rozpoczęcia 
pieśni. Gdy się głuszec rozegra, pieśń za pieśnią idzie bez przerwy. Przy dobrym 
terenie i umiejętnym, bez gorączkowania się, podchodzeniu, bardzo szybko 
dochodzi się do grającego koguta, następuje strzał, głuszec spada jak kamień na 
ziemię. Gajowy podbiega szybko, bierze zdobycz pod pachę i biegnie się szybko do 
innego, niezbyt odległego terenu, w którym z relacji gajowego zapadały na noc 
inne głuszce. Bardzo C2?sto zdarzało się w podobnych wypadkach, przy łatwym 
względ-nie terenie, podejść i upolować tegoż ranka drugiego śpiewaka.
Toki głuszcowe w lasach dereszewicko-bryniowskich były znane w całej Polsce. Co 
roku we wszystkich pismach myśliwskich yty sprawozdania i opisy odbytych u pp. 
Kieniewiczów polowań Wiosennych z podaniem ilości zabitych śpiewaków. Marzeniem 
, pozbawionych wiosennych polowań, było dostać się
w nasze strony i uzyskać do nas zaproszenie. W żadnych dobrach poleskich nie 
było tak świetnych i licznych, i to z każdym rokie liczniejszych, tokowisk jak u 
nas. Poza tym różnorodność tokowisk była wielka. Były tokowiska, do których, aby 
zaledwie usłysze-pieśń głuszca, należało pół kilometra co najmniej przejść po -
^n kich, okrągłych kładkach, ułożonych na zalanych przez wiosenn 512 wodę 
mszarach, a następnie przy podchodzeniu brnąć powyżej w łan w wodzie, dając 
najwyżej jeden duży krok w czasie śpiewu i klnąc w myśli brzydkimi słowy, gdy po 
pieśni woda zaczynała et0. śno bulgotać spod nóg. Oby nie usłyszał bulgotania i 
nie odleciałn Serce kołatało z emocji i zmęczenia. Buty moje, mimo że cholewv 
dochodziły do pachwin, i to nieraz w takich wyprawach pełne byty wody. Jaka 
jednak była satysfakcja upolowania głuszca w tak trudnym terenie.
Corocznymi gośćmi, którzy do nas przyjeżdżali na polowania głuszcowe byli doktor 
Stankiewicz z Warszawy, Olutek Kaszowski sławny myśliwy, jeżdżący z domu do domu 
na wszelkie polowania a zwłaszcza wiosenne. U nas upolował swego setnego 
głuszca, zastrzeliwszy tego ranka trzy głuszce w śpiewie. Dla upamiętnienia tego 
ewenementu Olutek ofiarował Leli i mojej Małżonce wachlarze z ogona głuszca w 
szyldkretowej oprawie z odpowiednim srebrnym monogramem. Pierwszy raz w życiu 
był u nas na polowaniu głuszcowym Józef Weyssenhoff. Poza tym bywali Rzewuski, 
Dow-giałło, Zaborowski, Wańkowicz i wielu innych. Bardzo honorowanym przez nas 
gościem był książę Paweł Sapieha, który raz jeden u nas bawił i zdumiony był 
wielką ilością tokowisk oraz sprężystą organizacją polowań.
Przy większej jednorazowo ilości myśliwych wypadało nieraz wysyłać parę osób do 
jednego rewiru, w którym grało kilka głuszców w pewnej od siebie odległości.
Chodziło jednak wówczas o to, by jeden nie przeszkadzał drugiemu przy 
podchodzeniu.
Przypominam sobie jak kiedyś pojechałem do rewiru z Kaszow-skim. Osadzone 
wówczas z wieczora były dwa głuszce. Gajowy wskazał Kaszowskiemu głuszca 
osadzonego na prawo od leśnej dróżki. Ja zaś poszedłem na lewo. Miałem teren do 
podchodzenia dosyć ciężki - głęboki mokry mech pod nogami, podchodziłem więc 
wolno. W pewnej chwili słyszę strzał i łomot spadającego na ziemię zabitego 
głuszca. To Kaszowski zdążył już podejść do swego grajka i przerwać mu celnym 
strzałem pieśń miłosną. Ja niań1 jeszcze znaczną odległość do przejścia po 
ciężkim terenie do swego dobrze grającego śpiewaka. Nie śpieszę jednak z 
podchodzeniem. Doszedłem jednak szczęśliwie, stanąłem oparty o sosfl? i 
przyglądam się z lubością siedzącemu na suchej gałęzi pięknej głuszcowi z 
rozpostartym wachlarzem. Przepięknie wyglądał na^ jaśniejącego już nieba. Naraz 
rozlega się strzał i piękny mój; ' """ spada jak kamień na ziemię. A to 
Kaszowski po upolowaniu
łuszca zdążył dobiec z przeciwległej strony do mojego głuszca
% sorzata mi go z pod nosa. Sumitował się Olutek. Zaś Stankiewicz
i afdzo Olutkowi przez czas dłuższy dokuczał za niewłaściwe za-
jiowanie się w stosunku do kolegi myśliwego.
C identyczny kazus spotkał mnie w następnym roku z Wańkowi-
etn który również spod nosa sprzątnął mnie bardzo pięknie gra
jącego śpiewaka.	513
W kilku ostatnich latach przed pierwszą wojną światową, gdy
naszych kniejach obliczaliśmy ilość grających kogutów powyżej
setki, uznaliśmy, że bez ujmy dla zwierzostanu można rocznie
odstrzelić maksimum trzydzieści kogutów. Norma ta nie była nigdy
przekraczana. Wypadało mniej więcej na każdego myśliwego po
trzy koguty. Dozwolone było gościom nadal jeździć do lasu, pod
chodzić do głuszca, przysłuchiwać się jego grze, lecz strzał do
czwartego był niedopuszczalny. Kaszowski zwykle bawił u nas oko
ło tygodnia. W ciągu pierwszych dwóch dni zabijał swoje trzy głu
szce, pozostałe ranki spędzał na tokach cietrzewich, o których pi
sać będę w następnym rozdziale.	• •<,&
Do tak wspaniałych polowań głuszcowych doszliśmy dzięki doskonałe zorganizowanej 
straży leśnej, otrzymującej poza dochodami od gości dodatkowe wynagrodzenie za 
pilność. Poza tym zaprzestaliśmy polować w lecie z wyżłem na młode głuszce. Ja 
sam polować na głuszce zacząłem dopiero po ślubie, a więc wiosną 1901 roku. Ze 
względu na okres egzaminów ani razu w sezonie polowań nie mogłem być w 
Dereszewiczach. Do pierwszego w moim życiu grającego głuszca podprowadził mnie 
Moroz. Jasno już było, kogut grał wspaniale na suchej gałęzi, serce łomotało z 
doznanych wrażeń. Nie doszedłem wówczas do strzału, za długo przyglądałem się 
pięknemu śpiewakowi, dojrzał mnie i zleciał. Do następnych podchodziłem już 
zawsze sam. W pierwszym roku, gdy jeszcze nie byłem dostatecznie wprawiony, 
upolowałem tylko dwa głuszce.
Ogółem w moim życiu zabiłem około osiemdziesięciu kogutów na tokach, a co jest 
charakterystyczne, każdy z moich kogutów był zabity całkiem w odmiennych 
warunkach. Dzisiaj jeszcze, po tylu latach, stoją mi w pamięci niezatarte 
obrazy, jak pięknie bardzo yczesną wiosną grał na czubku wyniosłego dębu na tle 
pełni księżyca stary duży głuszec. Jak spadłszy po strzale z tak znacznej 
wysokości na zamarzniętą pod drzewem wodę spowodował silne echo. Świadkiem tego 
polowania była moja Małżonka, która bardzo ubiła towarzyszyć mi na różne moje 
wyprawy myśliwskie. Pewne-8° dnia w końcu kwietnia, gdy głuszce nie grają już 
głośno, lecz ledwie szepcząc, jak się mówi po myśliwsku: sipo, zabiłem głusz-Ca 
na brzozie całkiem rozwiniętej.
Pewnego dnia miałem rzadką z głuszcem przygodę. Grał dosko-
e na bardzo wysokiej sośnie. Naokoło kwokało sporo kur. Roz-8 Oczkowany liczną 
obecnością płci pięknej, coraz to przelatywał
M
Kieniewicz, Nad Prypeci^...
z jednego drzewa na drugie, a ja coraz bardziej zasapany uganiaW się za nim od 
jednego drzewa do drugiego.
W pewnej chwili, gdy nie wiem już który raz dopędziłem rnoje go śpiewaka, znowu 
zlatuje z drzewa, tym razem na ziemię i p pewnej chwili słyszę, jak gra bez 
przerwy. Gnam w susach w tarnta stronę, na szczęście teren jest suchy, pokryty 
wrzosem, spostrze 514 8am mojego bohatera spacerującego z ogonem rozwiniętym w 
foj. mię wachlarza, chwilami podskakującego na parę metrów w gór" i zapalczywie 
grającego pieśń po pieśni. Wymęczył mnie wówczas okropnie, gdy się do niego 
zbliżyłem i zamierzałem za chwile strzelać, oddalał się znowu biegnąc pośród 
wrzosów, raptem zawrócił i wyciągniętym biegiem skierował się w moją stronę. 
]\ja chwilę się zatrzymał i zagrał. Ostatnia to była jego pieśń. Od strzału 
zaledwie parę razy załopotał skrzydłami.
Lubiłem nieraz podprowadzać bez zamiaru strzelania różne osoby pod grającego 
głuszca. Oprócz mojej żony podprowadziłem kiedyś Dziunieczkę, kilkakrotnie 
chodziłem z Lelą, która posiadała własną broń dwudziestkę. Z niej upolowała parę 
głuszców.
Rzadka bardzo przygoda zdarzyła się pewnego dnia jednemu z naszych gajowych. Nad 
ranem w rewirze swoim stał na podsłuchach na dróżce leśnej. Wokoło grało kilka 
kogutów. Zaczynało już świtać. Naraz prawie równocześnie zlatują w czasie pieśni 
z drzew dwa koguty i uganiając się jeden za drugim siadają na dróżce o kilka 
kroków zaledwie od gajowego. Rozpoczyna się zacięta walka pomiędzy obu 
głuszcami, w podskokach rzucają się wzajemnie jeden na drugiego, chwytają siebie 
dziobami za szyję i ciągną się wzajemnie ku sobie. Zbliżają się coraz bardziej 
ku gajowemu, który stoi jak pień i nawet okiem nie mrugnie. Gdy głuszce znalazły 
się tuż przy nim, zręcznie upadł całym tułowiem na nie, że obydwa miał pod sobą. 
Jednego spod siebie wyciągnął, drugiego nie dał rady utrzymać, gdyż wyrwał mu 
się z rąk i odleciał. Złapanego wprost z lasu przywiózł do Bryniewa. Wszyscyśmy 
podziwiali, jak gajowy szczegółowo i obrazowo opowiadał niebywałą przygodę. 
Poszliśmy spacerem do najbliżej położonego lasu, głuszca posadziliśmy na ziemi. 
Chwilę leżał, po czym podniósł się i w naszej obecności na piechotę pomaszerował 
w głąb lasu. Czy wyżył? Czy grał jeszcze tej wiosny? Czy opowiadał swoim braciom 
i siostrom o doznanej okropnej przygodzie?
Po opuszczeniu Dereszewicz, gdy zamieszkaliśmy na stałe w Warszawie, trzy razy 
korzystałem z łaskawych zaprosin mego dobrego znajomego i przyjaciela, 
Stanisława Zaniewskiego, na toki głuszcowe. Zaniewski był wówczas dyrektorem 
Białowieskiej pY' rekcji Lasów, ja zaś pracowałem jako radca ministerialny w 
Mu11; sterstwie Rolnictwa. Wymienione stanowiska pozwalały korzysta w Białowieży 
z polowań na niektórych zarezerwowanych terę nach. Za pierwszym razem upolowałem 
tam dwa głuszce, za dt" gim wróciłem z niczym, bez dojścia do strzału. Po raz 
trzeci Je
z Zaniewskim i mecenasem Iwaszkiewiczem, znajomym na-zym z Mińszczyzny, do lasów 
prywatnych, położonych koło Iwa-eWicz, a należących do Piastowskich. Uległem tam 
pierwszego już Hnia bardzo przykremu wypadkowi. Idąc w nocy z gajowym przez las 
sosnowy do rewiru, w którym miał być osadzony głuszec, po-'jjzgnałem się na 
lodzie i tak fatalnie się wywróciłem, uderzając się lewym bokiem o wystający z 
ziemi gruby korzeń sosnowy, że 5 j 5 i bólu na razie pociemniało mi w oczach, 
strzelba wypadła mi i rak. Z trudem podniosłem się, pierwsza czynnością było 
obejrzeć przy zapalanych zapałkach, czy aby strzelbie nie stało się nic złego, 
przekonawszy się, że broń moja, zwana kochaneczką, w całości, ruszyliśmy dalej. 
Czułem ból w boku, lecz maszerowałem dobrze, a nawet pomimo bardzo ciężkiego 
terenu, podchodziłem do głuszca wcale nieźle, lecz wolno. Nie doszedłem jednak, 
zleciał przedwcześnie.
Po powrocie z lasu przeleżałem dzień cały, bok coraz bardziej mi dokuczał. 
Wieczorem pojechałem jednak z towarzyszami okropnie trzęsąca bryczka na ciągi 
słonek. Zabiłem jedna, w nocy poje- ,^ chałem do innego rewiru pod dobrze 
grającego głuszca, który od celnego strzału spadł mi pod nogi. Był to mój 
ostatni upolowany w życiu głuszec.
Ból w boku stawał się coraz dokuczliwszy, a prawdziwa męczarnią był powrót do 
Warszawy: około dziesięciu kilometrów jazdy trzęsącym strasznie wózkiem, potem 
dwie godziny waskoto-rówką, a następnie ze stacji Iwacewicze do Warszawy całą 
noc koleją. Omal, że wyłem z bólu nie mogąc dobrać odpowiedniego dla siebie 
miejsca w wagonie. Moja najmilsza Żonusia bardzo się przejęła moim wypadkiem, 
wysłała mnie natychmiast do doktora. Okazało się, że mam dwa żebra złamane. Po 
mocnym natychmiast obandażowaniu bóle znacznie osłabły. Około trzech miesięcy 
jednak chodziłem z tułowiem obandażowanym, zanim te moje żebra się zrosły.
Po tym wypadku już ani razu nie spotkałem się z głuszcem. Co roku jednak, aż do 
dnia dzisiejszego, gdy zbliża się okres toków głuszcowych, stają mi przed oczami 
wspomnienia minionej przeszłości i przeżytych wrażeń myśliwskich.
Próbowano chować w klatce żywego głuszca, złapanego w po- -fze letniej; w bardzo 
krótkim czasie życie zakończył. Słyszałem zawsze, że głuszec nie daje się 
oswoić. A jednak do warszawskiego °grodu zoologicznego pewnej zimy dostarczono z 
Dyrekcji Lasów Państwowych starego głuszca, którego wypadkiem schwytali żywcem 
tracze pracujący przy wyrobach leśnych. Podobno od kilku "Bi już widywali tego 
głuszca, który w pobliżu, nie bojąc się ludzi, sPacerował. Ponieważ widocznie 
ludzie ci nie straszyli głuszca, °swoił się z ich otoczeniem i zbliżał się do 
nich tak, że udało im SJ? go schwytać. Zarząd Dyrekcji tegoż dnia przez 
specjalnego po-ańca przesłał go do zoo. Troskliwy o swoich wychowanków dy-
rektor "warszawskiego zoo dr Żabiński zmontował dla przybysza wspaniałą obszerną 
klatkę, w której zatknięte zośtaf rozgałęzione drzewo i w tym przybytku 
rozpoczął nowe życie % ° zień z Białowieży. Do klatki obok przeniesiono parę 
głuszyć i c^ ciorek. Bardzo lubiłem odwiedzać ogród zoologiczny. Pewneg6 dnia 
wiosennego, nie wiedząc nic o istnieniu w ogrodzie ghiszc s)\6 znalazłem się z 
moją żoną w porze popołudniowej w ogrodzie, f/' raz, gdy przechodziliśmy z 
jednej części ogrodu do drugiej, stana łem jak wryty. Wytężam słuch - przecież 
wyraźnie słychać klapa nie. Wierzyć mi się nie chce, czyżby to był głuszec. Już 
nie tylu kłapanie, lecz pieśń po pieśni i ta piękna gra głuszca do nas docho-
dzi. Ostrożnie podchodzimy w obawie, by nie spłoszyć głuszca I cóż widzimy: 
sporą gromadkę widzów i hałaśliwych dzieci stojak cych przy klatce, w której na 
gałęzi prowizorycznego drzewa siedzi głuszec z rozpostartym wachlarzem i gra, i 
gra bez ustanku. "CQ to on wyrabia?" - słyszę z tłumu pytanie. W ciągu przeszło 
tygodnia parokrotnie odwiedzałem gracza. Zawsze swoją pieśń odśpie-wywał 
wieczorem. Przeżył jeszcze przez lato, w jesieni niewolnl-cze życie zakończył.
Po zakończonym okresie toków głuszce prowadziły życie samotne, najczęściej 
przebywając w głębokich puszczach i nie interesowały się wcale rodem niewieścim. 
Przez długi czas liniały, traciły piękne upierzenie wiosenne i gubiły wachlarze.
Głuszyce zaś mające całkiem odmienne upierzenie, koloru żółtawego, wpadającego 
przy skrzydłach w brązowy, zajęte były wysiadywaniem jaj. Gniazda wiły na ziemi, 
często w miejscach dość odkrytych. Zdarzało się nawet spotykać gniazda w pobliżu 
dróg leśnych. Toteż często gniazda te podlegały zniszczeniu przez wałęsające się 
psy lub też chłopaków pasących po lasach bydło. Stare głuszyce wysiadywały do 
dziesięciu jaj, młode nieco mniej. Jak to już zaznaczałem, nie polowaliśmy nigdy 
na młode głuszce w stadkach.
11	
Cietrzew
Cietrzew to daleki krewny głuszca, jest jednak znacznie mniejszy, inne ma 
upierzenie i całkiem odmienną jest jego wiosenna piLsn miłosna. Upierzenie 
koguta w porze godowej na wiosnę jest bardzo piękne, czarne jak heban z lśniącym 
odcieniem. Gdy rozszerzy swój niedługi ogonek, dolna część jego przyjmuje z 
obydwóch stron formę liry. Nad oczami ma bardzo duże korale. Upie-
rżenie to spotykamy już w drugiej połowie zimy, po zakończeń^ zaś godów 
wiosennych koguty cietrzewie, zarówno jak i linieją; piękne korale znikają, 
pozostaje jedynie czerwony po nich, zaś koszulka jest nadal czarna, lecz bez 
lśniącego
Upierzenie kur brązowe, ciemniejsze od upierzenia głuszyć, Ilia ostaje przez 
okrągły rok bez zmiany, jeno w zimie jest bardziej
Pu ^o|0 cietrzewi w przeciwieństwie do głuszcowych odbywają
przeważnie w miejscowościach otwartych, a więc na względnie ' polanach, 
położonych wśród lasów, przeważnie zaś mszałączkach, z bardzo rzadkim 
zadrzewieniem karłowatych 517 lub brzózek. Toki z roku na rok odbywają się 
zwykle samych miejscach.
O brzasku przylatuje na tok stary kogut; siada na kępce i kilkakrotnie 
"czuszycha" czu...szy...cha... - to wodzirej. Po chwili zagnają się zlatywać z 
różnych stron koguty, jak również płoche niewiasty. Te ostatnie z początku 
trzymają się nieco, opodal, siedząc na brzózkach lub sosenkach, z których zwykle 
przyglądają się rozpoczętym turniejom. Koguty w różnych miejscach tokowiska 
rozpoczynają granie. Polega ono na parokrotnym czuszychaniu, po którym w ślad 
następuje bełkot, przypomina on głośne ludzkie poruszanie językiem w na wpół 
otwartych ustach. Chwilami bełkot -,,"* się przerywa, kogut podskakuje na metr 
lub wyżej do góry, opada na dół, czuszycha i dalej długo bełkoce, z szyją 
wyciągniętą i skrzydłami opuszczonymi na dół. Nader zabawnie wyglądają dwa 
koguty, które w czasie tokowania powoli do siebie się zbliżyły, zatrzymały się 
naprzeciwko siebie, nieraz tak blisko, że omal dotykają się wzajemnie dziobami i 
bełkoczą bez przerwy, równocześnie oba szpryngle do góry, czuszychają i znów 
powracają do pierwotnej pozycji.
Charakterystyczne jest to, iż z chwilą gdy tarcza słoneczna wychyla się z 
horyzontu, wszystko jak na komendę ucicha, koguty jakby skamieniałe zastygają w 
pozycji, w której zastał ich wschód słońca. Ta chwila ciszy zda się modlitwą 
poranną do Wszechmocnego. Równocześnie z całkowitym wychyleniem się tarczy 
słonecznej rozpoczyna się znów gwar na tokowiskach. Cieciorki zaczynają 
przelatywać z drzewa na drzewo, jakby dawały znać o sobie. Niektóre opadły na 
ziemię w pobliżu bełkocących do siebie kogutów. Coraz większy gwar powstaje na 
tokowisku. Przy większej ilości kogutów na toku odbywają się nieraz korowody. 
Wówczas z dziesiątek cietrzewi chodzi w kółko jeden za drugim i podskakuje 
kolejno.
Bełkotanie cietrzewi wielokrotnie głośniejsze jest od pieśni $uszca. Słychać je 
doskonale o parę kilometrów.
Polowanie na tokowisku odbywa się sposobem następującym. a)°wy danego rewiru 
powinien w ciągu kilku ranków z pewnej odległości dokładnie się przyjrzeć 
odbywającym się tokom, oczywiście nie płosząc tokujących kogutów. Gdy się już 
dostatecznie JPozna z planem miejscowości i napięciem toków, powinien cjągu 
dnia, gdy rodu cietrzewiego na tokowisku nie ma, zbudo-ac kilka budek z gałęzi 
sosnowych, pozostawiając w nich niewiel-
kie otwory, przez które można wysunąć lufę strzelby lub sztucer Dobry myśliwy 
zwykł na tokach cietrzewich używać sztucera małego kalibru. Dla wygody myśliwego 
pośrodku budki wykopywano. jamę, do której myśliwy mógł spuścić nogi, siedząc 
pośrodku na ziemi. Na dobrym toku, to jest gdy na dużej przestrzeni w kilku 
miejscach odbywają się toki, można zbudować dwie lub więcej budek. W takich 
wypadkach gajowy powinien uświadomić myśli wych o kierunku, w którym znajdują 
się budki, a to w celu uniknie cia wzajemnego postrzelenia się.
Wspominałem już, że Olutek Kaszowski po upolowaniu trzech głuszców zwykł jeździć 
na toki cietrzewie. Co ranka przesiadywał to w tej, czy innej budce na tym samym 
tokowisku lub na innym Zwykle powracał z kilku upolowanymi kogutami.
Ja osobiście znałem bardzo dobrze ten sposób polowania, parę razy powracałem z 
toków z dobrym wynikiem. Niezrównanie wyżej stawiałem toki głuszcowe. Polowanie 
na toki głuszcowe można nazwać polowaniem pańskim, zaś na cietrzewie chłopskim.
Natomiast bardzo lubiłem polowania z wyżłem na młode cietrzewie. Zaczynały się 
one od 15 lipca według prawideł myśliwskich w naszym kraju. Właściwie należało 
je rozpoczynać o parę tygodni później, gdy młode cietrzewie są już bardziej 
wyrośnięte i łatwiej w locie odróżnić młodego koguta od kurki. W pierwszej fazie 
wzrostu obie płcie są jednakowo upierzone na szarobrązowy kolor, w następnej 
fazie u kogucików zaczynają się pokazywać piórka czarne, a w miesiąc później, 
pod koniec sierpnia, upierzenie ich jest już całkiem czarne. Koguciki wyrośnięte 
są o wiele ostrożniej sze od kurek, rwą się spod psa z większej odległości, 
wobec czego pomyślny strzał robi większą przyjemność. W polowaniu z wyżłem na 
cietrzewie największą przyjemnością zarówno dla myśliwego, jak i dla poczciwego 
wyżła jest chwila wytropienia i wystawienia przez psa i zastrzelenie 
kilkoletniego starego koguta, ojca rodu. Stary kogut nigdy nie trzyma się stada, 
całe lato spędza samotnie.
Mieliśmy świetne tereny na letnie polowanie z wyżłem na wszelkiego rodzaju lotną 
zwierzynę. Muszę zaznaczyć, że o ile z roku na rok stan głuszców w naszych 
lasach wzrastał, o tyle stan cietrzewi się zmniejszał.
Wynikało to z coraz racjonalniejszej gospodarki leśnej i staran
niejszego dozoru nad szkodnikami lasu. Im bardziej las się zagęsz
czał, tym stan głuszców się zwiększał. O ile zaś w innych dobrach
lasy były dewastowane, a zwłaszcza były w związku z serwitutami
słabo ochraniane od pożarów, tym mniej tam mogło się utrzymać
głuszców, natomiast przybywało cietrzewi. Cietrzewie bowiem W"
biły przebywać na otwartych przestrzeniach w lasach wypalonych
przez pożary, gdzie ród kurowatych z łatwością mógł się grzebać
w popieliskach.	.
W porze zimowej cietrzewie zwykle trzymały się w dużych
stadach mieszanych: koguty z kurami. W czasie większych mrozów • głębokich 
śniegów lubiły zagrzebywać się w śniegu i noc pod Ljegiem spędzały. W ciągu dnia 
żerowały na drzewach, a zwłaszcza lubiły przesiadywać na wysokich osikach. 
Dawały się podjeż-Afać sankami objazdowymi na strzał. Nieraz widywałem stada 
liczące po sto lub więcej cietrzewi siedzących na drzewach. My jednak nie 
praktykowaliśmy tego sposobu polowania.
12 Jarząbek
jarząbek należał do tej samej rodziny kurowatych co głuszec i cietrzew. Główną 
różnicą pomiędzy jarząbkiem a wymienionymi polegała na tym, że jarząbki żyły 
parami, kogucik z kurką.
Jarząbek jest o wiele mniejszy od cietrzewia, można go przyrównać z wielkością 
gotowego na zarżnięcie kurczęcia domowego. Upierzenie jego podobne do upierzenia 
cieciorki, z drobnymi koralami nad oczami. Kogucika łatwo było od kurki odróżnić 
po czarnym podgardlu. Jarząbki żyły i gnieździły się w gęstych, głębokich, 
oddalonych od ludzkich siedzib lasach. Wabiły się między sobą cieniutkim, 
przeciągłym, skandowanym chwilami gwizdaniem, którego myśliwi łatwo naśladować 
się nauczyli, gwiżdżąc na odpowiednio spreparowanych kosteczkach z nóżek 
kurczęcia. Żywiły się przeważnie jagodami dzikich roślin, w zimie pączkami drzew 
leśnych. Jako zwierzyna na stole pańskim uważana była za specjał 
najwykwitniejszy. Mięso jarząbka całkiem białe posiadało swoisty zupełnie 
smaczek goryczki wysoce przez smakoszów ceniony.
Jarząbki wabiły się dwa razy do roku, na wiosnę oraz w jesieni. W okresie tym 
Moroz zwykle miewał wabik w kieszeni i gdy polując na stadka cietrzewi w lasach 
zasłyszał przeciągły7 gwizd jarząbka, niezwłocznie wydobywał z kamizelki wabik, 
przysiadał na pniu albo na ziemi i rozpoczynał wabienie. Po paru takich 
odezwaniach się, o ile tylko w pobliżu było stadko jarząbków, odzywały się 
niezwłocznie z różnych kierunków odpowiedzi, słychać się dawały również głośne 
furkania przylatujących przywabionych jarząbków. Niektóre siadały w oddaleniu na 
drzewach i stamtąd przysłuchiwały się wabieniu, najczęściej zaś na odgłos 
wabienia przybiegał jarząbek na piechotę, a dojrzawszy bystrym okiem człowieka, 
furknął 1 znikał w gąszczu.
Bardzo trudny był w ogóle strzał do jarząbka przelatującego
dzo szybkim lotem, zwłaszcza w gąszczu leśnym. Toteż zwykle o do jarząbka, który 
na wab przyleciał i usiadł niedaleko na . Ja rzadko polowałem na tę zwierzynę i 
zaledwie kilka ja-w życiu upolowałem. Raz jeden polując na cietrzewie, wy-
wystawił mi stadko jarząbków, z którego dwa młode zabiłem.
Za dawnych czasów nie zwracano uwagi na czas ochronm zwierzyny, nie były znane 
prawa myśliwskie. Strzelano do zwierzy, ny o każdej porze roku. Wabiono jarząbki 
zarówno na wiosnę, jjj,
i w jesieni.
Gdy zbliżały się święta wielkanocne, nasza mama kazała przy. wołać do kredensu 
Moroza i polecała mu dostarczyć przed Święta-520 l mi co najmniej jednego 
głuszca, dwa koguty cietrzewie, które mu-siały figurować na stole święconym w 
upierzeniu, oraz co najmniej ze trzydzieści jarząbków, a jeśli potrafisz, to i 
więcej. Takim zdaniem kończyła się rozmowa mamy z Morozem.
Oczywiście rozkaz mamy był ściśle przez Moroza wykony. wany. Dorocznym zwyczajem 
na długim rozciągniętym stole ustawiano święcone. Na honorowym końcu stołu stał 
półmisek z upie-czonym głuszcem. Głuszec starannie był przez kucharza ubrany. Z 
obu stron bocznych po jednym kogucie cietrzewim, również w piórach, z głową z 
pięknymi koralami i ogonkiem w formie liry. Zaś upieczone jarząbki z pikowaną w 
nich słoniną piętrzyły się na czterech talerzach po boku stołu z obu stron 
każdego cietrzewia.
Gdy przejęliśmy od naszego ojca zarząd nad lasami, zaprowadziliśmy racjonalną 
eksploatację leśną i równocześnie zastosowaliśmy opiekę nad zwierzostanem. Toteż 
zabroniliśmy Morozowi pod grozą wielkiej kary polowania na jarząbki w porze 
wiosennej, a to z następujących powodów. Wspomniałem już, że jarząbki żyły 
parkami. Ponieważ bardzo trudno było odróżnić samca od samicy, przeto częste 
bywały wypadki zastrzelenia samicy, co samo przez się powodowało zmniejszenie 
danego gatunku o jedno gniazdo. Z jarząbkami była sprawa jeszcze groźniejsza, 
gdyż zabicie samca w porze parkowania powodowało również po pewnym czasie śmierć 
samicy, która straciwszy swego kogucika, znosiła bez przerwy przez bardzo długi 
okres czasu jajeczka puste, nie zalęgnięte i z wycieńczenia w krótkim czasie 
zdychała.
Gdy nasza mamusia dowiedziała się od Moroza w pewnym czasie o zakazie polowania 
na jarząbki, dostaliśmy obaj od mamy okropną burę. Mama twierdziła, że święcone 
bez jarząbków na stole to żadne święcone, że to idiotyczne zakazy i inne jeszcze 
cytowała argumenty. Obiecaliśmy najsolenniej, że pomimo danego Morozowi zakazu 
strzelania do jarząbków, dostarczymy ich mamie na danie wielkanocne. Stale więc 
co roku przed świL tami sprowadzaliśmy z Mińska Gubernialnego odpowiednią il°sc 
zabitych jarząbków. W jednej z restauracji wymienionego nitó' sta przez cały rok 
można było mieć dowolną ilość jarząbko* codziennie prawe otrzymywanych pocztą z 
północnych lasów ro-
syjskich.
Tym samym zadowolona była nasza mamusia, a i my też.
Kuropatwa	/
Kuropatwy tak jak jarząbki należały do rodziny kurowatych, i żyły zawsze parami. 
W przeciwieństwie do jarząbka, przebywającego wyłącznie w puszczach leśnych, 
kuropatwa trzymała się pól uprawnych. Na Polesiu spotkać się można było z 
kuropatwami na gruntach folwarcznych lub na działkach włościańskich. Polowaliśmy 
na nie wyłącznie jesienią z wyżłem, i to psem wytrawnym, z dobrym pechem. Nieraz 
traciło się parę godzin, zanim się spotkało ze stadkiem kuropatw. Toteż mój 
ojciec wyjeżdżał na kuropatwy, uprzednio przez Moroza wytropione. Ja jednakże w 
ciągu jesieni, chodząc przeważnie po gruntach włościańskich, oszczędzałem stadek 
trzymających się gruntów dworskich, w nadziei, że się rozmnożą. Zabijałem co 
roku kilkadziesiąt sztuk. Zanadto jednak było w naszych stronach przeróżnych 
szkodników, zwłaszcza na tak rozległych przestrzeniach wszelkich gatunków 
jastrzębi, sokołów, lisów, wałęsających się zdziczałych kotów i psów, no i 
oczywiście ludzi z wnykami w okresie głębokich śniegów zimowych.
Zarówno kura, jak i kogut miały upierzenie jednakie, jasnoszare. Kogut różnił 
się od kury tym, że miał na piersiach upierzenie brązowe w formie jak gdyby 
krzyża. Wielkość kuropatwy mniej więcej była równa wielkości wyrośniętego 
kurczęcia. Lot rozpędzonej kuropatwy był bardzo bystry i strzał wówczas uchodził 
za trudny.
Na ogół w życiu moim zabiłem więcej kuropatw poza domem, a więc u pp. Pułaskich 
i Ćwirko-Godyckich w Królestwie oraz w Topoli u Tekli Konarskiej i w sąsiednich 
dworach.
• KS'V.
14
Słonka
Gdy się znajdziesz wczesną wiosną o zachodzie słońca w lesie na Polesiu, 
zwłaszcza w pobliżu mszarów zalanych przez roztopy wiosenne, niewątpliwie 
usłyszysz z daleka miarowe powtarzające się chfapanie i psykanie. Jest to 
oczywiście słonka, szybkolotna, ciąg-j^ca ponad zalanym mszarem. Chrapanie 
szybko się zbliża, coraz epiej i wyraźniej słyszy chr-chr-chrpsyt-psyt-psyt-chr-
chr i mignie Cl ponad głową. Przeciągnęła szybko, z oczu zniknęła, słyszysz więc 
to oddalające się chrapnięcie.
Przeciągnęła słonka! A więc już się rozpoczęły ciągi słonek. "La
s°mbre tenebreuse" ciągnąc wzgłuż mszaru przeciągnęła przez
^°blę, na której stałeś. Ale ciągnie już druga, a dalej słychać odzy-
,a się jeszcze jedna. Z tyłu za tobą się odezwała, odwracasz się,
^le przeleciały ponad twoją głową, goniąc się jedna z drugą, pis-
523
nąwszy parokrotnie. Sporo w tym miejscu przeciągnęło słoneu w ciągu wieczora. 
Przeciągać będą w tym miejscu co wieczór. D0 skonały tu będzie ciąg, zwłaszcza o 
tydzień później, gdy nieco p0 ciepleje, coraz więcej ich będzie przybywać.
Słonka w naszym kraju nie zimuje, przylatuje wczesną wiosna żyje samotna, 
wysiaduje małe zwykle w wielkim gąszczu, a gdy małe są już dobrze lotne, wówczas 
zbierają się słonki w większe stadka i z naszego kraju odlatują, kierując się ku 
południowi. P0 drodze zatrzymują się jednak kilkakrotnie. Pierwszy ich etap: W0. 
łyń, Podole. Odpoczną tam tydzień lub więcej i lecą dalej, znóty odpoczywają, aż 
przylecą nad Morze Śródziemne, a zimy spędzają nad Nilem.
Słonka o długim dziobie, wysokich nóżkach, jest nieco większa w ciele, 
powiedzmy, od pięści dużego mężczyzny. Upierzenie jej jasnobrunatne z 
ciemniejszym nakrapianiem.
Polowanie w naszych stronach na słonki odbywa się wyłącznie na wiosnę, w czasie 
tak zwanych ciągów. Na południu w czasie wy-mienionych przelotów polują w 
zagajnikach z naganką.
Kto nie był wiosną o zachodzie słońca na naszym Polesiu, ten pojąć nie może, jak 
cudownie pięknym jest ten kraj. Cieszą się i radują wszyscy. Ludzie, zwierzęta i 
ptaki, te duże, mniejsze i te maleńkie - wszystkie śpiewają, a jakie bogactwo 
tonów, nie ma tu fałszu lub zgrzytu. Wysoko pod chmurą, zaledwie go dojrzeć 
zdoła oko ludzkie, beczy jakby się śmiał radośnie, mały bekas szybko śmigając. 
Opodal w krzakach gwiżdżą drozdy, tu znowu zerwała się z grobli para kaczek 
krzyżówek i z kwakaniem i świstem śmignęła przez zarośla i siadła w innym 
miejscu, wabiąc się dalej. Z daleka słychać bełkot cietrzewia, słonki co chwila 
przelatują chrapiąc nad głową. Naraz blisko szczeknął w gąszczu tak głośno 
rogacz koziołek, że aż podskoczyłeś z emocji. Po drzewach uganiając się ze sobą 
piszczą prześliczne wiewiórki. Mrok powoli zapada, cichnie już świergot 
mniejszych ptasząt, naraz trzask w gąszczu coraz bardziej się zbliża, serce 
zaczyna kołatać, co to być może? Ciemno już całkiem, trzask w gąszczu powoli się 
oddala. Tak stąpać może tylko odyniec. Człowiek zaś powstaje z pieńka, na którym 
siedział i czuje się tak bardzo szczęśliwym! A myśl jego odbiega do Stwórcy, co 
te stworzył cuda!
Moja droga Maduszka bardzo lubiła przysłuchiwać się koncer tom ptasim w czasie 
ciągu słonek, toteż dosyć często po wyjeździe gości myśliwych spędzaliśmy 
wieczory w lesie nad błotkiem w okolicy Paulinowa.
A teraz opowiem jeszcze o przykrej przygodzie, jaką miał ÓW' tek Kaszowski w 
czasie jednego wieczoru spędzonego na ciągu sł°' nek. Od kilku dni z rzędu 
jeździliśmy we czworo: Kaszowski, Sta"' kiewicz, Rucio i ja na słonki w to samo 
miejsce. Za każdym rażę"1' gdy już zmrok zapadał, przylatywał dość duży ptak i 
siadał sZ na tej samej wysokiej osice, na której zwykł był widocznie
Intrygował bardzo ten ptak Kaszowskiego. Nie wytrzymał oTutek i schodząc pewnego 
dnia ze swojego stanowiska, podszedł oStrożnie do owej osiki, wziął na cel 
siedzącego na niej ptaka, po-cjagnął za cyn§*e'' sPacŃ z łomotem duży ptak na 
ziemię. I cóż się okazało? Była to stara głuszyca! Struchlał Olutek, bo to dla 
takiego myśliwego, jakim był Kaszowski, i grzech, i wstyd, i hańba strzelać do 
głuszycy. Najbardziej dokuczał Olutkowi doktor Stankiewicz, ale co gorzej, że w 
"Łowcu Polskim" opisując doroczne polowanie wiosenne w naszych lasach nie 
omieszkał wspomnieć o upolowa-nej przez Kaszowskiego głuszycy.
15 
Dubelt	
Ift ?	'"• '4
Dubelt jest o wiele mniejszy od słonki. Gnieździ się i żyje w naszym kraju mniej 
więcej od kwietnia do września, po czym z przestankami odlatuje za morza 
południowe, by następnej wiosny powrócić. Wśród długodziobych można go nazwać 
arystokratą, lubi bowiem przebywać w miejscowościach kulturalnych, a więc na 
obszernych połaciach skanalizowanych błot, gdzie suchą można stąpać nogą, lecz 
wszędzie do wilgoci dostać się dziobem można, w kanałach bieżącej wody pod 
dostatkiem, zaś trawa rośnie miękka i niższa niż na błotach dzikich i mokrych, 
zdatnych na mieszkania dla plebsu. Upierzenie dubelta raczej ciemnobrązowe, 
brzuszek jasny z gęstymi, ciemnożółtawymi kropkami. Wiosną dubelt tokuje cicho 
klekocząc jak bocian w uprzywilejowanych rok rocznie miejscach. Zbrodnią 
myśliwską jest strzał do dubelta w tej porze. Za dawnych zamierzchłych czasów 
polowano na dubelty również w porze wiosennej, podobno łatwo się do nich wówczas 
strzelało, stadkami się zrywały, a gdy zostały spłoszone, po chwili powracały na 
miejsce tokowania.
Tu przychodzi mi na myśl Dziunieczka, która jako paroletnia dziewczynka zwykle 
przy jedzeniu bardzo kaprysiła, żadnego mięsa do ust nie brała, prócz dubelta. 
Przez całą wiosnę i lato Moroz musiał dla Dziunieczki dostarczać dubelty z tym 
wyrachowaniem, by codziennie był dla niej jeden upieczony i to koniecznie podany 
w całku na talerzu, z główką i dziobkiem.
Dubelty były bardzo wrażliwe na aurę. Dogadzało im najbardziej piękne, suche 
lato, z częstymi, krótko trwającymi deszczami; wówczas na naszych błotach była 
wielka obfitość dubeltów. W latach mokrych i zimnych, gdy pisklęta były już 
lotne, ród cały przebił się w inne okolice.
Ogromnie lubiłem polowanie w lecie z wyżłem na wszelkie Ptactwo, specjalnie zaś 
na dubelty. Mieliśmy doskonałe psy. * latach moich chłopięcych ojciec mój 
posiadał przepięknego bia-e§o setera z długimi żółtymi uszami. Nazywał się 
Neron. Był bar-
dzo łagodny. We dworze nienawidził jedynego osobnika, Szpile^, skiego, którego 
nie wpuszczał do pałacu. Ulubionym był psem mo jego ojca. Gdy chorował na 
nosaciznę, pamiętam, jak ojciec mn łyżką wlewał zupę do gardła. W parę lat potem 
był u ojca mojes0 doskonały seter żółty Bekas, nie grzeszący wysoką rasą, 
gardzji mniejszą zwierzyną, uznawał tylko cietrzewie jako zwierzynę, ^ 524 r^ 
warto się interesować. Był bardzo rozumny, a wiatr miał tak świetny, że chodził 
na polowanie zwykle stępa, zaś wietrzył cię-trzewie z niebywałej wprost 
odległości, prowadząc z nosem pOC|. niesionym do góry myśliwego wprost na stadko 
lub pojedynczego cietrzewia. Rucio miał swego czasu doskonałą pointerkę Adę 
biało. żółtą, po której przez wiele lat służyło nam potomstwo. Moim pierwszym 
wyżłem był pointer cały brązowy, wabił się Zola. Był doskonały do dubeltów, 
kuropatw, cietrzewi. Miał jedną wielka wadę. Uganiał się za zającem, gdy 
przypadkiem się natknął na niego na polowaniu. Brał ode mnie wówczas straszne 
baty. Nie odnosiło to jednak pożądanego skutku. Po moim ożenieniu miałem prawie 
równocześnie trzy wyżły. Niemieckiego ciężkiego pointera Boja i przepięknego 
gordon-setera Boba. Bob miał przecudowne chody, na błotach oddalał się nieraz 
daleko, lecz gdy wytropił zwierzynę, zatrzymywał się, spoglądał w moją stronę, a 
gdy się upewnił, że go widzę i kieruję się ku niemu, wówczas się kładł; od czasu 
do czasu podejmował głowę, by się przekonać, czy wkrótce będę już przy nim. 
Wówczas spokojnie prowadził z nosem podniesionym do góry. Trzecią była najmilsza 
Fatma; pomimo że nosiła to imię, nie była brunetką, lecz śliczną, zgrabną 
pointerką białą z paru żółtymi plamami po bokach i takimiż uszami. Rodem była z 
Warszawy. Ojcem jej był wyżeł Stankiewicza. Kochała mnie swoim psim sercem, jak 
to umieją psy kochać wiernie swojego pana. Wyżej opisałem jej smutny koniec.
Polowanie z dobrym wyżłem to wielka przyjemność. Co roku na letnie polowanie 
przyjeżdżał doktor Stankiewicz, zawsze ze swoim wyżłem. Trzy pokolenia z jednego 
gniazda: dziad, syn i wnuk, każdy z nich po lat kilka używał na naszych pięknych 
terenach dubelcich i cietrzewich.
Pamiętam, jak któregoś roku w czasie pobytu Stankiewicza
przyjechał Kaszowski. Pojechaliśmy we trzech do Najdy, najlepsze
go terenu polowań na ptactwo. Stankiewicz ze swoim Gryfe"1
i miejscowym gajowym dreptał w kółko na niedużej przestrzeni,
Kaszowski chodził z Morozem i moim Bobem, raczej przebiegaj'
jak szybkobiegacze całe błoto najdziańskie, liczące około tł"7f)C
tysięcy hektarów. Ja, by gościom nie przeszkadzać, posz
z Fatmusią w inną stronę.	l,
Gdyśmy się zeszli około południa do miejsca postoju nas^.j(
koni, by nieco odpocząć i posilić, okazało się, że "lechkij pan ^
Kaszowskiego nazywał Moroz, miał przytroczonych około <~7.te
dziesiątków dubeltów, lecz był wystrzelił wszystkie swoje
Stankiewicz był w złym humorze, gdyż zaledwie dziesięć sztuk miał na rozkładzie, 
ja zaś miałem kilka cietrzewi i kilka dubeltów. po krótkim wypoczynku 
rozeszliśmy się w różne strony. Kaszows-kjemu użyczyłem około trzydziestu 
ładunków swoich, ponieważ obaj mieliśmy broń tego samego kalibru. Powracaliśmy 
do domu ze wspaniałym rozkładem. Ogółem padło przeszło sto sztuk dubel-to^r i 
około dziesięciu cietrzewi. Kaszowski był w siódmym niebie, po raz pierwszy 
zdobył tak wielki rozkład dubeltów.
Opisywałem już, jak w roku 1912 wyjeżdżaliśmy do Rudakowa na srebrne wesele 
Wańkowiczów i Stankiewicz na obstalunek na-strzelał dla gości pięćdziesiąt 
dubeltów.
16 Bekas
Bekas vel kszyk, to krewniak dubelta. Mniejszy od niego, z brzuszkiem całkiem 
białym, z dłuższym od dubelta dziobem, którym wszystkie trzy odmiany 
długodziobów wydobywają z błota pożywienie, składające się z różnorodnych 
ślimaczków. Lot kszyka jest znacznie szybszy od lotu dubelta, poza tym gdy się 
podrywa, dokonuje w locie kilkunastu zygzaków. Strzał do niego jest dosyć 
trudny. Kszyki wolą przebywać na łąkach mokrych, nieraz nawet na gruntach bardzo 
błotnistych, pozbawionych trawy. Toteż podejście z psem jest nieraz trudne. 
Zrywa się kszyk, zwłaszcza stary, o wiele dalej od dubelta, który lubi 
dosiadywać. Kszyk to ten sam bekas, który wczesną wiosną o zachodzie słońca 
harcuje wysoko pod chmurami i beczy przeciągle, którego przeważnie słyszymy 
stojąc na ciągu słonek. Nie polowaliśmy specjalnie na kszyki, a strzelaliśmy do 
nich w braku dubeltów lub po odlocie tych ostatnich. Bekasy bowiem przebywały u 
nas znacznie dłużej, zwykle do lekkich jesiennych przymrozków.
Batalion *	;
Batalion właściwie nie należy do zwierzyny łownej. W dużej ilości pucyKa się u 
nas w porze wiosennej, trzymając się wówczas w li-nistycłf0madZie' * t0 
przeważnie tak J^ kszyki w miejscach błot-
•	, -
krzvkfęTTW mieJscach błotnistych. Są one znacznie mniejsze od
^Upierzenie samiczek jest szare, bez jakichkolwiek specjal-
"ia. Takież upierzenie ma ród męski przez rok okrągły,
okresu wiosennego, czyli mniej więcej dwóch i pół
sich8 >ali°ny ma^ dziobki też długie, lecz o wiele krótsze od beka-'• ^ywią się 
ślimaczkami i muszkami, których zwykle roje znaj-
d Sif* TTT- **-" j ,-..:""" ~i~ i_ i _.__•_- i ^	. J ' '
527
Najciekawszym i nader dziwnym zjawiskiem jest to, że w wy. mienionym okresie ich 
upierzenie jest nadzwyczaj różnorodne mieniące się przeróżnymi kolorami, nad 
wyraz błyskotliwe. Kogul ciki poza tym często najeżają piórka i wówczas 
przyjmują dziwacz-ne formy ni to mantylek, tog, czapek, cylindrów itd. 
Najdziwniejsze, że nie spotkano nigdy w tym samym okresie dwóch batalio-526 l 
now samców o identycznym upierzeniu. Jeden od drugiego jakimś szczegółem zawsze 
się różni. Dziwaczne jest zachowanie się na wiosnę stadka batalionów, kiedy się 
zerwało z błotka, podniosło dość wysoko w górę i szybkim zwrotem zatoczywszy 
półkole siadło na innym miejscu. Równocześnie bez żadnej prawdopodobnie komendy 
wszystkie samiczki siadają kupką, samce zaś zgrupowane w dwóch szeregach 
zwróconych złowrogo jeden do drugiego. Wszystkie z nastroszonymi piórkami, 
trzęsąc całym tułowiem, a w szczególności główkami.
W gmachu Towarzystwa Myśliwskiego na Nowym Świecie w Warszawie, przy wejściu na 
klatce schodowej, stała bardzo obszerna gablotka oszklona, w której mieściło 
się, o ile mnie pamięć nie myli, pięćdziesiąt batalionów samców z okresu 
wiosennego. I rzeczywiście nie było w niej dwóch do siebie podobnych.
Na froncie gabloty umieszczony był skromny szary samiec, jak gdyby był rodzonym 
bratem stojącej obok niego szarej samiczki.
Widywałem na wiosnę sporo stadek batalionów, przyglądałem się z odległości ich 
harcom dziwacznym. Żal mi było pozbawiać ich życia.
• •'	. " - .' -; ^ i" 't- '• - • i _'; '
18 
Kaczka	=
Gatunków i odmian dzikich kaczek jest bardzo wiele. U nas w kraju przeważają dwa 
gatunki: duża kaczka krzyżówka, na Polesiu nazywana kryżna oraz mała cyranka z 
dwoma odmianami: właściwa cy-ranka i cyraneczka, nieco mniejsza od pierwszej. 
Rzadko też spotykają się inne gatunki, jak na przykład hohola, wijąca gniazda na 
drzewach w przeciwieństwie do wszystkich innych odmian. Poza tym kilka odmian 
spotykanych u nas nurców, zresztą bardzo rzadko widywanych, i to przeważnie 
późną jesienią, przy zamarzaniu
rzek.
Dzikie kaczki spędzają zimę wszędzie, gdzie wody rzeczne, stawowe, bądź tak 
zwane oparzeliska przy mniejszych lub nawę' ostrzejszych mrozach jeszcze nie 
zamarzły. Z chwilą gdy na P0'6,' siu lody na rzekach i jeziorach zaczynają pękać 
i spływać, usfyszeC można kwakanie dzikich kaczek i przelatywanie ich z miejsca 
o* miejsce w poszukiwaniu wygodniejszych punktów oparcia Ł>3dz pożywniej szego 
żeru. My, mieszkańcy znad brzegów niebie*
--~A Pryp,eci' z każdym dniem coraz więcej widujemy orzelatu iSanŁ ' C°raZ 
CZęŚCiCJ ' 8totoi^ d°"hodzi do ^?ch uszu
Zanim zajmiemy się różnymi sposobami polowań na kaczki, zaznajomić nam się 
trzeba z ich wyglądem oraz życiem i obyczajem.
Zacznijmy od krzyżówki. Jest ona wielkości dużej kaczki domowej, upierzenie 
szarawe, z granatowymi na skrzydłach znakami
1 z granatową główką. Upierzenie samca różni się tym, że na brzuchu jest 
bielsze, zaś na głowie i skrzydłach piórka zielone. Kaczka kwaka, czyli odzywa 
się kwa-kwa-kwa, kaczor zaś syczy, jak gdyby cienko chrapał.
Gdy tylko zaczynają się pokazywać pączki na łozach rosnących ponad wodami, 
rozpoczynają kaczki się wabić, a kaczory za nimi uganiać. Okres ten trwa 
najdalej do ostatnich dni kwietnia. Kwaka- " nie ustało, wszystkie kaczki siedzą 
na jajkach w gniazdach, witych na ziemi, przeważnie na łąkach, z których opadły 
już wody wiosenne. Częste bywają wypadki założenia gniazda w głębokich lasach, w 
pobliżu błot, na wiosnę wodą zalanych. Gdy jednak takie błota po miesiącu lub 
więcej wyschną, zaś kaczka i jej dzieci, jak to .wszystkim wiadomo, obejść się 
bez wody nie mogą, można było się spotkać często ze starą krzyżówką prowadzącą 
na piechotę całą gromadkę żółtych jeszcze kaczątek z głębi lasów w stronę 
wielkich wód. Dereszewicki park był stałym ich gościńcem wiosennym.
Młodzież wyrastała bardzo szybko i już na l lipca, termin rozpoczęcia polowania, 
kaczęta były lotne. Trzymały się jednak przez czas długi swojej matki.
1 Stare kaczory od chwili zaprzestania godów prowadzą najczęściej życie samotne, 
zdarzało się jednak spotykać podrywających się
2 krzaków kilka kaczorów. Może tam w krzakach dla przyjemności urządziły 
partyjkę brydża kaczego?
Gdy rozpoczynały się na Polesiu sianokosy na łąkach zalew-nych oraz na wielkich 
obszarach błot, w tych ostatnich sianokos przeciągał się do końca sierpnia, 
rodowi kaczemu z każdym dniem ubywało kryjówek. Poza tym stukot kosiarek, 
ostrzenie kos, poganianie koni, okrzyki ludzkie mocno niepokoiły ród kaczy w 
ciągu białego dnia. Toteż kaczki z mniejszych jeziorek, rzeczek i strumyków, 
położonych zwykle wśród łąk, przelatywały zwykle już 0 brzasku dnia na tak zwane 
głębokie i wielkie wody, położone jak w naszych dobrach wśród wielkich lasów 
liściastych z niedostęp-nymi torfowiskami.
W nieznacznej odległości od dworu dereszewickiego, wśród Puszczy zarzecznej 
mieliśmy dwa bardzo długie i dość szerokie je-2l°ra: Kocieczne i Bobrowe. Dostęp 
do nich od gruntu stałego był ^.jednym tylko miejscu po ułożonych kładkach. W 
tym miejscu 62 była w krzakach schowana łódeczka, tak zwana duszehubka. Im dalej 
ku jesieni, tym w ciągu dnia do takich niedostępnych
jezior zlatywało coraz więcej rodu kaczego. O ile nikt tam kaczek nie płoszył, 
to na takich jeziorach gromadziły się wielotysięczn ilości kaczek. Siedziały tam 
dzień cały, drzemiąc spokojnie lub nr? gwarzając, niestety bez pożywienia, 
zanadto bowiem woda głęboka była w tych jeziorach, by kaczce łatwo było dostać 
odpowiedni po karm.
528	Ku wieczorowi rozpoczynało się ożywione kwakanie, widocz-
nie wyrażające radość ze zbliżającego się zachodu słońca. Z chwila
zapadającego mroku powstawał na takim jeziorze niesamowity
wprost hałas, szum skrzydeł i zrywanie się odlatujących kaczek. Le
ciały w różne strony, prawdopodobnie każde stadko do miejsc
gdzie minęły im miesiące młodości, gdzie tak bardzo smakowite
były pijawki, żabki, ślimaczki. Inne leciały w stronę pól, na których
stały niezwiezione jeszcze do stodół lub stert kopy owsa lub gryki
tak bardzo cenione. Objadało się bractwo przez całą noc, by na
cały następny dzień starczyło. Z brzaskiem dnia w tym samym
mniej więcej porządku wszystkie stadła i pojedyncze jednostki
wracały na dzienny pobyt do tych samych jezior. Proceder tych
codziennych wędrówek z większym lub mniejszym natężeniem
trwał do całkowitego zamarznięcia jezior i rozpoczynającego się
stopniowego odlotu kaczek z naszych stron do okolic z poprzed
niej zimy im znanych i przekazanych potomstwu.
Cyranki rozpoczynają swój odlot z łąk na większe wody o parę tygodni później i 
kontentują się jeziorkami mniej dzikimi, jednak położonymi wśród gąszczów. 
Zdarza się, że na dużych jeziorach, w których w ciągu dnia gromadzą się 
krzyżówki, można się spotkać również z cyrankami. Odlatują od nas cyranki zwykle 
o parę tygodni wcześniej od krzyżówek.
Upierzenie i wygląd cyranki i cyraneczki w ciągu krągłego roku jest prawie 
identyczne. Różnica polega na wielkości. Poza tym upierzenie na wiosnę samczyka 
cyraneczki różni się od upierzenia cyranki. Pierwszy posiada zieloną główkę i 
takież piórka na skrzydełkach, zaś samczyk cyranki ma główkę czerwoną. Osobiste 
moje wrażenie, że obie te odmiany między sobą się krzyżują. W każdym razie na 
wiosnę spotykało się u nas więcej samców cyranek, a ilość samców cyraneczek była 
niewielka.
Przejdźmy teraz do opisu polowań na kaczki w różnych sezonach.
Wiosną bardzo przyjemnie się poluje na kaczki na wabia. Naj
lepsze można osiągnąć wyniki wczesnym rankiem lub przed w^"
czorem. Niewielką, bardzo zwinną duszehubką wyjeżdżałem z M"'
różem przed wschodem słońca. Siedzę na przedniej ławeczce, n
tylnej siedzi Moroz i silnie wiosłem pracuje, by przeciąć jak na)
szybciej bystry nurt Prypeci i wjechać na rozległe, jak okiem si?8
nać połacie łąk zalanych przez wylew wiosenny.	,0
Gdy się natrafiało na odpowiedni większy krzak łozy, nieraz połowy wysokości 
zanurzony w głębokiej wodzie, wjeżdżało
529
łódką w środek krzaka. Po pewnej chwili Moroz wyciąga z kieszeni sztiurek z 
wiszącym na nim wabikiem, własnoręcznie z kawałka drzewa lub też ołowiu 
skonstruowanym (wszystkie kupne wabiki gorzej naśladowały kwakanie kaczek dużych 
i małych) i rozpoczy-na wabienie od naśladowania głosu krzyżówki. Po 
kilkakrotnym odezwaniu się już zaczynały nadlatywać z różnych stron kaczory, 
latały wokoło i przelatywały ponad krzakiem, by się przekonać, czy aby to 
prawdziwa kaczka odzywa się z ukrycia. Inne kaczory, nasłuchując z różnych 
stron, wolno podpływały. Należało bardzo spokojnie się w łódce zachowywać i 
doczekać się odpowiedniej chwili, by strzelić do podpływającego kaczora, zaś 
drugim strzałem ustrzelić przelatującego lub zrywającego się z wody. Po strzale 
wyjeżdżało się z krzaka i jechało się dalej w poszukiwaniu innej kryjówki lub 
też próbowało się wabić w tymże schowaniu małe ka-czorki. Te ostatnie szły na 
wab w okresie późniejszym. O ile pogoda sprzyjała, a zwłaszcza nie było silnego 
wiatru i fali na zalewach, można było w ciągu ranka upolować dziesiątek lub 
więcej dużych kaczorów.
Niektórzy myśliwi, specjalni amatorowie tego rodzaju polowania, hodowali i 
trenowali zwykłe kaczki domowe na tak zwane kre-kuchy. Taka krekucha wyjęta ze 
szczelnie zamkniętego koszyka i posadzona na odkrytej wodzie z długim 
przywiązanym do nóżki sznurkiem, którego drugi koniec pozostawał w ręku 
myśliwego, schowanego z łódką w krzaku, natychmiast zaczynała kwakać, i to 
nieraz bardzo równomiernie i z przystankami, a więc kilkakrotne kwakanie, kilka 
minut przerwy i ponowne kwakanie. Ze wszystkich stron dokąd kwakanie dochodziło, 
zlatują się kaczory, a ponieważ mają wzrok nader bystry, zobaczywszy siedzącą na 
wodzie kaczu-chnę, siadają przy niej lub przelatują obok, by usiąść nieco w 
oddaleniu. Strzały bywają nieraz bardzo przyjemne. Nasz sąsiad, p. Lewandowski, 
od szeregu lat polował stale z krekucha. Zaprosił mnie pewnego dnia na to 
polowanie, nie udało się jednak z powodu silnego wiatru, krekucha widocznie nie 
upodobała aury i nie chciała kwakać.
Na cyranki i cyraneczki polowano tylko z wabikiem, oczywiście wydającym odgłosy 
znacznie cichsze, lecz w prędszym następującym tempie. Jako mniej bojaźliwe od 
dużych kaczorów, szły prędzej na głos wabika, a nieraz nadlatywały w dużych 
ilościach. Po strzale zrywały się z wody i okrążywszy parokrotnie krzak ze 
schowaną w nim łodzią, siadały na wodzie w pobliżu i podpływały nieraz w sam 
środek krzaka, omal do łódki. Przy sprzyjającej porze można było w ciągu ranka 
dużo więcej upolować cyranek niż krzyżówek.
Letnie polowania na kaczki odbywały się na "deptanego", chodziło się po łąkach 
wzdłuż i wokoło niewielkich jezior, położonych ^ wielkiej ilości na łąkach 
zalewanych. Dobrze było mieć ze sobą Psa aportera, wyżła mieszańca, który nawet 
czasami potrafi zwie-
A. Kieniewicz, Nad Prypecią...
trzyć zwierzynę i do niej stójkę dotrzymać, którego jednak na; większym zadaniem 
jest wypłaszanie z szuwarów przyczajonych stadek kaczek i aportowanie z 
głębokiej wody zestrzelonych sztuk Gdy pies pływając nie mógł natrafić na ranna, 
często nurkującą k^ czkę, wypadało samemu "wejść do wody powyżej pasa, by psa 
za-chęcić do szukania i wydobycia jej z wody. Przy podrywaniu się 530 stadka 
myśliwy hodowca strzelał do młodych, oszczędzając zawsze matkę rodu.
Nie wspominałem dotąd, w jakich strojach i jak obuci chodziliśmy po błotach i 
lasach w czasie letnich polowań z wyżłem. Koszulę miałem uszyta z czeczuńczy, 
czyli z surowego, chińskiego jedwabiu. Na koszuli zapięta z cienkiego płótna 
marynarka z wielka ilością głębokich kieszeni pełnych ładunków, papierosów, 
zapałek, poza tym nóż, zegarek, chustka do nosa. Spodnie bez kalesonów płócienne 
również z kieszeniami. Na nogach trzy pary skarpetek. Na spodzie cienkie, w 
środku nieco grubsze, na wierzchu bardzo grube i względnie długie z wełny 
domowej zrobione. Na tym skórzane, płaskie, bez obcasów łapcie z długimi, 
podwójnymi skórzanymi paskami, którymi mocno okręcało się nogi od stopy do 
połowy łydki. Świetne i bardzo przyjemne było chodzenie w podobnych chodakach, 
gdy się brnęło po głębokiej wodzie i wychodziło później na teren suchy, miało 
się nogi tylko wilgotne, bowiem woda wypływała z łapci. Gruba zaś wełniana 
pończocha była niezbędna, chroniła nogę od skaleczenia, gdy się nieraz nastąpiło 
na ostry pieniek czy korzeń; poza tym była idealnym środkiem prze-ciwkataralnym. 
My zawsze używaliśmy łapci skórzanych, nasi jednak sąsiedzi chodzili jak lud 
miejscowy w łapciach plecionych z kory łozowej (najlepsze łapcie z kory 
lipowej).
Nasi goście przyjeżdżający z miast chodzili w grubych ciężkich butach z czterema 
dziurkami dla wypływania wody, bardzo łatwo się przez to męczyli, chodząc po 
naszych ciężkich terenach.
Jesienne polowania na tak zwane zloty kaczek w okresie od drugiej połowy 
sierpnia aż do zamarzania wód odbywały się u nas na wielkich i niedostępnych 
jeziorach, na których niezliczone ilości wszelkich gatunków kaczek z 
przygniatającą przewagą krzyżówek spędzały dzień cały.
Opowiem, jak należało przygotować teren i zabezpieczyć na nim spokój, by 
polowanie letnie z zaproszonymi gośćmi było udane.
Wiadomo już czytelnikom, że nasze jeziora leśne były długie, bardzo głębokie, z 
brzegami z obu stron omal niedostępnymi ze względujia szeroki pas trzęsawisk. 
Należało więc przed okresem zlotów umożliwić w jednym miejscu łatwy dostęp do 
jeziora przez zmontowanie pomostu z chrustu, szerokich kładek, poza tym przT' 
ciągnąć z dworu duszehubkę, dobrze jednak ją ukryć od niepow'0' łanych oczu 
ludzkich. Gajowy, do którego należał nadzór nad danym rewirem, z obu stron 
jeziora na wszystkich ścieżkach połóż"'
531
nych w niedalekiej odległości, w częściach nawet z rzadka przez ludność 
miejscową uczęszczanych, zwykle ustawiał znaki, mające oznaczać, że zbliżanie 
się do brzegów jeziora jest wzbronione. Zwykle miewał z jednej strony jeziora 
jedno lub parę drzew, na j^ore łatwo było wejść i z których obejmować można było 
okiem miejsce na jeziorze, przy którym najwięcej gromadziło się kaczek, gdy 
takie miejsca były ustalone, wówczas przed rozpoczęciem sezonu myśliwskiego, w 
nocy, gdy kaczek na jeziorze nie było, przygotowywał w wiadomych już punktach 
odpowiednie wygodne stanowiska w nadbrzeżnych krzakach łozowych, do których 
można było bez większych trudności dojechać łódka. Najważniejsza sprawą było 
wymoszczenie terenu, aby w krzaku myśliwy nie potrzebował trzymać nóg w wodzie, 
poza tym aby miał jakiś kloc lub grubą gałąź do siedzenia.
Krzak czy też budka powinna być dobrze okryta gałęziami z góry, z boków i z 
przodu, z pozostawionymi otworami do wygodnego strzału. Wszystkie stanowiska 
powinny były być z jednej tylko strony jeziora, a to ze względu na uniknięcie 
wzajemnego postrzelenia się lub nawet skaleczenia rykoszetem, czyli śrutem, 
który się odbija od wody. O ile chodziło o bardzo honorowanych gości i wyjątkowo 
dobry wynik polowania, to na parę tygodni przed polowaniem najmowało się 
specjalnego stróża, którego obowiązkiem było od wczesnego ranka do późnego 
wieczora skrzętnie obchodzić jezioro i pilnować, by nikt nie zbliżał się i nie 
płoszył zgromadzonych na jeziorze kaczek.
Przy takim przygotowaniu można było w kilka strzelb w ciągu jednego ranka 
upolować setkę lub więcej kaczek.
Wypłoszone strzałami kaczki przez szereg dni obawiały się wracać na jezioro, 
często przelatywały, krążyły wysoko nad jeziorem i odlatywały na inne.
2 jeziora Kociecznego, na którym odbyło się polowanie, przelatywały na Bobrowe, 
położone o parę kilometrów od poprzedniego w tejże puszczy. Gdy się zapolowało 
na tym drugim jeziorze, przelatywały częściowo z powrotem na pierwsze, lub też 
część sadowiła się na mniejszych jeziorach położonych w okolicy.
Gdy gości nie było, nie czyniliśmy tak wielkich przygotowań. Na każdym jeziorze 
z roku na rok były znane już budki, które się nieco poprawiało i zwykle parę 
razy na tydzień przez cała jesień, °rnal aż do zamarznięcia wód, jeździłem sam z 
Morozem lub też ł Ruciem, o ile w tym okresie bawił na Polesiu, a w późniejszych 
latach już z Herutkiem po kolei na jedno z wymienionych jezior.
2 różnym wynikiem od 10 do 30 sztuk w ciągu ranka powracaliśmy z polowania. 
Bardzo je lubiłem, kontentowałem się mała na-^et ilością zabitej zwierzyny. Nie 
znosiłem masakry.
Gdy kaczki zlatywały wieczorem prawie już o zmroku z wiel-**ch jezior i 
kierowały swój lot w stronę łąk, gdzie na małych jezio-rach, kałużach i 
rzeczkach masami było dla nich żeru, i tam czyhał
na nie zły człowiek z ogromną pukawką w ręku. Gdy rozpędzone w locie zniżały się 
i już-już miały usiąść, rozległy się strzały, p^p padało trafionych śrutem, inne 
wzbijały się pod niebiosa i ratowały życie.
Na kilka lat przed ostatnią wojną polowałem w porze letniej co roku na dużych 
stawach rybnych w Koreliczach u Żółtowskich 532 Tysiące na tych stawach bywało 
kaczek. Myśliwi stawali na gro blach, zaś naganiacze wypłaszali kaczki z 
szuwarów. Stadami przelatywały wówczas bardzo wysoko i szybko z jednego stawu na 
drugi. Toteż strzały bywały bardzo trudne.
Nieszczęśliwym właściwie ptakiem była kaczka. Od wiosny aż do późnej jesieni 
ganiana przez cały ród ludzki. Na wiosnę dzieci i pastuszkowie spacerowali po 
łąkach ciągnąc po ziemi we dwoje długi sznur. Gdy się z trawy porwie spod sznura 
kaczka, to znak, że w tym miejscu jest gniazdo, a więc jeśli jaja jeszcze 
świeże, to je wypiją, jeśli już zalęgnięte, to je zniszczą, a jeśli są już 
pisklęta, to najczęściej im łebki pourywają. Za pastuszkami wałęsają się psy 
szkodnik wytropi każdą młodą, nielotną kaczuchnę i zadusi. Bodaj większym 
jeszcze szkodnikiem ptasiej zwierzyny są bociany, których moc lęgnie się na 
Polesiu. Ile ten zbrodniarz zatłucze ogromnym dziobem wszelkiego rodzaju 
zwierzyny do zajączków włącznie, by wykarmić stale zgłodniałą czeredę boćkowej 
dziatwy!! A ile dewastacji czynią wśród kaczek na jeziorach w okresie zlotów 
wszelkiego rodzaju drapieżcę-, jastrzębie, sokoły i orły. W czasie polowań na 
zloty stale widać było czyhające na przyległych drzewach jastrzębie, które lotem 
błyskawicy rzucały się na przelatujące kaczki i chwytały je w locie. Jedynym 
ratunkiem kaczki przed już mającym ją schwytać jastrzębiem było przerwać lot, 
spaść jak kamień do wody i zanurzyć się na czas dłuższy. Stropiony drapieżnik z 
rozpędu przelatywał dalej i dziwił się, że znikła mu spod szponów ścigana 
ofiara.
Opowiadano mi, że w dobrach Potockich w Antoninach na Wołyniu były nadzwyczajne 
ciągi kaczek specjalnie wytresowanych, na które zjeżdżało się sporo osób żądnych 
strzelania. Polegało to na zdobyciu jak największej ilości świeżych jaj 
krzyżówek. Podkładano te jaja pod kury, a gdy się kaczęta wylęgły, kury były 
eliminowane, zaś młode kaczęta trzymane w domku zbudowanym na rozległym polu. 
Były tam karmione następującym sposobem. Od domku rozchodziły promieniem w 
różnych kierunkach dróżki do kilometra długości. Na tych dróżkach aż do końca 
sypano z rzadka ziarna zboża. Wypuszczano młode kaczki z domku na te wysypane 
ziarnem drogi. Biegły po drogach dziobiąc ziarno aż do końca. Na każdym 
zakończeniu dróżki był również mały domek, rodzaj budkii do którego kaczuszki 
spożywszy ziarno z przyzwyczajenia nauczyły się same wchodzić. Gdy zaczęły 
kaczęta podrastać, przyzwycz3' jono je do głosu odpowiedniej trąbki. Kiedy 
kaczuszki nie były r szcze całkiem opierzone, sypanie ziarna zaczynało się przy 
samy111
533
dofflku, a w miarę ich podrastania początek sypania ziarnu odbywał sję coraz 
dalej od domku. Dochodziło do tego, że kaczuszki po wypuszczeniu ich z domku 
przyzwyczaiły się biec do miejsc gdzie już było posypane ziarno. Przy każdym 
wypuszczeniu z domku kaczek odzywał się z odległości głos trąbki.
Przez szereg tygodni podobnego tresowania kaczki już lotne tak przywykły do 
głosu trąbki, że na ten głos wypuszczone leciały coraz szybciej, były bowiem 
pewne, że tam skąd dochodzi głos trąbki znajdą przygotowany dla nich żer.
System wymienionej tresury i żywienia praktykowany był do późnej jesieni. 
Zjeżdżało sporo zaproszonych gości. Rozstawiano strzelców na z góry wiadomych 
stanowiskach. Za pomocą trąbek odzywających się kolejno z różnych odległych 
miejsc ściągano biedny ród wyhodowanych kaczek pod lufy sportowców. Rozkład 
zabitych kaczek podobno dochodził do kilku setek w ciągu jednego dnia.
Moim zdaniem był to niesympatyczny sport, nie mający nic wspólnego ze 
szlachetnym polowaniem.
19 Rybołówstwo
O ile od urodzenia miałem prawdziwa żyłkę myśliwska, uważając racjonalne 
myślistwo, jako najszlachetniejsza rozrywkę, rybołówstwem interesowałem się 
bardzo, lubiłem uczestniczyć przy zarzucaniu wielkich niewodów (sieci) i 
wyciąganiu na brzeg nieraz tony ryb dużych i małych i tych najmniejszych, 
trzepoczących się, a potem zamierających, gdy je pozbawiano wody. Sprawiało mi 
przyjemność siedzenie wczesnym rankiem lub pod wieczór nad brzegami rzeki z 
wędką w ręku, lub też jeżdżenie łódką w nocy wzdłuż brzegów z kagankiem (kosz-
łuczywo) i ością [por. s. 537].
Pozwalałem sobie na tę przyjemność w chwilach wolnych od zajęć, i to raczej w 
okresie ochronnym dla zwierzyny, czyli od drugiej połowy maja do pierwszych dni 
lipca. Chętnie mi towarzyszyła Moja Żonusia na wędkobranie. Jeździliśmy 
najczęściej we dwóje-czkę duszehubką na stare koryto Prypeci dosyć odległe od 
dworu. Zatrzymawszy się przy ścianie krzaków łozy rosnącej nad wodą, * tych 
miejscach głęboką, nałożywszy na haczyki wędek robaki (glistę ziemną lub 
gnojownika) najbardziej lubiane przez rybki, zarzucaliśmy wędki do wody i 
oczekiwaliśmy w ciszy głębokiej aż Popławek zacznie się ruszać po wierzchu, co 
oznaczało, że w wo-j-kie, nieco powyżej dna rybka dojrzała nadzianego na haczyk 
roba-^ i zaczęła go powoli obgryzać, -w pierwszym rzędzie oderwawszy ttu kawałek 
ogonka. Gdy popławek zanurzył się głęboko w wodzie, ył to znak, że ryba wzięła 
się na dobre na haczyk. Wyciągało się wędkę szybko z wody. O ile dawało się 
odczuwać przy
wyciąganiu, że na końcu jest większy ciężar, lub silne targanie, do-wodziło to, 
że na przynętę wzięła ryba większych rozmiaró\v Wówczas należało powoli 
przyciągać ku łódce wędkę bez szarpa! nią. Jeśli ryba znajdując się jeszcze w 
wodzie, prawie na powierz-chni szamotała się, należało zastosować praktykę 
rybacką lub też kierować się intuicją, czyli podnieść całkowicie do góry wędkę 
bez 534 obawy, że ryba siłą swoją rozerwie sznur i z połkniętym haczykiem 
zostanie dla rybaka stracona, bądź też wstrzymując się z wyciągnie, ciem wędki 
przez dłuższy czas męczyć rybę podciągając ją ku łodzi i popuszczając jeszcze, 
aż do chwili gdy całkowicie osłabnie i bez wielkiego szarpania da się wciągnąć 
do łódki.
Powyżej opisany sposób łowienia na wędkę większej ryby rzadko się spotykał przy 
naszych wędkowaniach. Najczęściej brały się na wędkę drobne rybki: płotki, 
okonie, jazgierze, pleskuchy i inne. Czasami zdarzało się wyciągnąć niewielkiego 
leszcza, co wskazywało, że leszcze upodobały sobie daną okolicę. Wówczas 
należało poświęcić kilka dni czasu i codziennie rozrzucać w danym miejscu w 
wodzie kilka garści grochu. Po paru dniach zajechawszy w to miejsce bardzo 
wolno, bez chlapania wiosłem i zachowując wielką ciszę, rzucało się kilka garści 
grochu dla przywołania ryby i równocześnie wędkę dłuższą z sznurem mocniejszym, 
przy czym na haczyk zakładało się zamiast robaka - ziarnko grochu. 
Przyzwyczajone leszcze do chwytania rzucanego im grochu, najczęściej momentalnie 
połykały groch razem z haczykiem i wówczas albo udawało się wciągnąć leszcza do 
łódki, lub też odrywał się uchodząc w głąb wody z grochem, hakiem i sznurem.
Emocji było wiele, rezultat zaś zwykle słaby.
Bardzo przyjemne było łapanie szczupaków dorożką. Nazywano tak bardzo mocny, 
pleciony, lniany sznur o długości kilkudziesięciu metrów, namotany na motowidło, 
przy czym na końcu sznura przymocowana była rybka zrobiona z błyszczącej blachy 
długości od dziesięciu do piętnastu centymetrów z trzema lub czterema bardzo 
ostrymi haczykami w ciemnym kolorze.
Jechało się lekką duszehubką w górę rzeki w pewnym oddaleniu od brzegów i 
możliwie jak najszybciej. Dlatego też najwygodniej było jechać we dwóch. Przy 
sterze na tylnej ławeczce siedział rybak, na przedniej jego pomocnik do pędzenia 
łodzi. Gdy łódź znajdowała się w pełnym biegu, rybak wrzuciwszy do wody blaszaną 
rybkę zaczynał bardzo szybko rozwijać motowidło aż do końca lub też częściowo, 
jak to uważał za potrzebne. Koniec sznura trzymał zazwyczaj w zębach, owinąwszy 
przedtem swoje lewe ucho raz jeden tymże sznurem. Gdy ten proceder został 
dokonany, ffl°,' zna już było zwolnić nieco szybkość łódki. Pierwotna szybkość 
była potrzebna do rozwinięcia się sznura, by blaszana rybka nie p0' szła od razu 
po wrzuceniu jej na dno rzeki, lecz pozostawała "a pewnej tylko głębokości. 
Szczupaczek spostrzegał taką błyszcz?^1
kręcącą się w wodzie i bardzo szybko płynącą rybkę i nie przypuszczając, by 
miało mu coś grozić, zwykle rozpędziwszy się chwytał rybkę swoją ogromną 
paszczą. Ostre haczyki wpijały mu się. w paszczę, a gdy zaczynał się szarpać, 
haczyki zagłębiały się jeszcze bardziej.
pierwsze już szarpnięcie złapanej ryby odczuło ucho i zęby rybaka. Wstrzymywało 
się momentalnie bieg łódki. Rybak szybko 535 zwijał sznur na motowidło, 
przyciągając coraz bardziej swoją zdobycz ku łódce. W zależności od wielkości 
złapanego szczupaka wyciągano go od razu z wody do łódki, lub też długo wodzono 
go po powierzchni wody, aż się całkowicie zmęczy i da się wciągnąć do łódki.
We wsi Holubicy nad Prypecią, najbliżej położonej od dworu dereszewickiego, 
mieszkał stary Wasil, niestety nazwisko jego wyleciało mi z pamięci. Był on w 
naszej okolicy jedynym specjalistą do łowienia sumów.
Sum to bodaj największa ryba stale zamieszkująca w Prypeci. ••* Dochodzi ona 
nieraz do kolosalnych rozmiarów. Gdy byłem jeszcze bardzo małym chłopcem, 
pamiętam doskonale, jak zameldowano mojemu ojcu, że przed domem u brzegu Prypeci 
zatrzymał się Wasil, a na swej duszehubce miał tak wielkiego suma, "że aż strach 
bere". "Może pany zechcą go zobaczyć, jaki on wielki".
Wszyscy z domu, począwszy od rodziców, a skończywszy na dziewczętach i chłopcach 
kredensowych, podążyli na brzeg Prypeci. Stała przy brzegu duszehubka Wasila, a 
w niej przez całą długość od podniesionego do góry dziobu, aż do tylnej ławeczki 
sternika leżał gruby, czarny tułów suma, z ogromnym łbem, od którego zwisały dwa 
długie i dwa nieco krótsze wąsiska. Od ciężaru ogromnej tej ryby duszehubka była 
bardzo głęboko pogrążona w wodzie, tak że Wasil idąc brzegiem wzdłuż rzeki 
ciągnął łódź za sobą, bojąc się wsiadać do łódki, by nie poszła na dno łącznie z 
zawartością. Ojciec zapytał Wasila, co zamierza zrobić z tą ogromną bestią. 
Odpowiedział, że powiezie go do Petrykowa, tam już Żydy go zabiorą i będą 
wiedziały, co z nią zrobić. Wolałbym, powiada, dziesięć mniejszych złowić, za 
które bym dostał "bohato hroszej" niż za tego dużego: "czort jeho znaju, czto 
Żydy daduć". Nie dowiedziałem się nigdy, jak został sfinansowany sum-kolos.
Wasil łowił sumy następującym sposobem. Przede wszystkim musiał nazbierać nad 
brzegiem rzeki dużą ilość małży, wydobyć 2 nich zawartość, którą się nadziewało 
na duży żelazny hak z przyczepionym do niego łańcuchem mniej więcej półmetrowej 
długo-jfci. Dalszy ciąg łańcucha stanowiła linka stalowa, a potem już długi, 
bardzo mocny sznur. Przygotowawszy ten cały bagaż, nie powinien °ył zapomnieć 
najważniejszego instrumentu, a mianowicie własno-r?cznie wystruganej z dębowej 
deszczułki jak gdyby łyżeczki okrą-$ej, z nieco wygiętym zakończeniem 
podnoszącym się znowuż ku
górze, przechodząc w rękojeść do trzymania. Z bagażem tym wypływał na duszehubce 
sam jeden o kilka, do 10 kilometrów w górę rzeki; tam dopiero zarzucał w głąb 
wody żelazny hak z małżami, za którym biegła w dół linka stalowa i dalej 
zapuszczał sznur. Teraz była sprawa najważniejsza: hak z małżami nie powinien 
był dotykać się dna. Trzeba było doskonale znać koryto rzeki i wiedzieć, w któ-
536 T01 miejscu jest największa głębokość, w stronę więc największej głębi, 
zjeżdżając w dół rzeką, należało skierować łódkę, coraz to spuszczając sznur w 
dół, bądź też podnosząc go nieco w górę. Należało się przy tym zachowywać bardzo 
cicho, podnoszenie i opuszczanie sznura dokonywało się bardzo łagodnie. Należało 
unikać poruszania wody wiosłem i starać się tylko, by łódź spływała sarna w dół 
trasą największej głębokości. Trzymając lewą ręką sznur, w prawym ręku zaś mając 
wymienioną łyżeczkę, uderzał nią tak jakoś zręcznie po wodzie trzy cztery razy, 
poczym chwila zatrzymania i znowu trzy-cztery uderzenia. Nad wodą był odgłos 
mniej więcej taki: plumb-plumb-plumb..... plumb-plumb-plumb.
Jak się ten odgłos "plumb" na powierzchni wody odbijał w głębi, nie wiem, 
wątpię, by sam pan Wasil usłyszał go kiedykolwiek. Twierdził jednak stanowczo, 
że tą podwodną gwarą zwołują się wzajemnie sumy.
Będący w pobliżu sum, usłyszawszy jak gdyby wab towarzysza lub towarzyszki, 
płynął w stronę, skąd głos dochodził, trafiał na małże nadziane na haku, rzucał 
się na nie z apetytem, nadziewał się gardłem na hak, szamotał się, by się 
wyrwać, lecz ani łańcucha, ani linki przegryźć nie był w stanie. Łódka szybko 
płynęła do brzegu, a za nią stopniowo wyciągany był na brzeg sum i dostawał 
toporem mocne uderzenie po głowie.
I taki był zwykły koniec poleskiego wieloryba z Prypeci.
Każdy Poleszuk mieszkający nad brzegiem Prypeci posiadał co najmniej kilka 
więcierzy, nazywanych w gwarze miejscowej żaki.
Więcierz to właściwie sieć w formie okrągłej, nadziana była bowiem na kilka 
obręczy z leszczyny lub łozy. Z jednej strony był szeroki otwór, konusowo 
zmniejszający się w stronę głównej sieci i dochodzący najwyżej do jednej 
trzeciej całości. Od głównej w formie beczki sieci odchodziły dwa względnie 
długie skrzydła, po jednym z każdej strony.
Skrzydła te sporządzone z takiejże siatki o szerokości 1/2-3/4 metra dla 
utrzymania ich sztywności były naciągnięte na odpowiedniej ilości pałeczek 
łozowych.
Starano się stawiać więcierze najczęściej w wodzie bieżące], otworem w stronę 
biegu rzeki, ze względu na to, że wędrówto rybie zwykle odbywają się przeciwko 
biegowi rzeki, raczej strumyka.
Główną sieć beczkowatą zatapiano całkowicie w wodzie, skrzy
dła zaś naciągano w ten sposób, by stanowiły one przegrodę, przez którą ryby nie 
mogłyby przepływać, przy czym końce skrzydeł były mocno do dna rzeczki 
przytwierdzone.
Wyobraźcie sobie teraz ryby płynące przeciwko na całej szerokości rzeczułki, 
przegrodzonej przez główną część więcierza z okrągłym otworem i przez dwa 
skrzydła. Ryby płynące środkiem biegu wpływają przez otwór do środka więcierza i 
już są złapane, 537 gdyż absolutnie z powrotem wydostać się nie mogą. Zaś ryby, 
które natrafiają na skrzydła i przejść przez nie nie mogą, zwykle płyną wzdłuż 
odchodzących od środka skrzydeł i natrafiwszy na środkowy otwór wpadają do niego 
i wydostać się na swobodę już nie są w stanie.
Moroz był wielkim specjalistą od łowienia ryby przy pomocy więcierzy. Posiadał 
ich kilkanaście sztuk i przez cały maj i czerwiec dnie i noce spędzał daleko 
poza domem, nad rzeką lub jeziorami, dojeżdżając do dworu dla dostarczenia na 
kuchnię ryby, o ile udało mu się złowić coś godnego dla stołu pańskiego, zaś dla 
sprzedania drobiazgu różnym Żydkom zamieszkałym we wsiach okolicz- .; nych. Z 
dworu zabierał żywność na dni kilka i wyruszał z powrotem do miejsc upatrzonych, 
bądź kierował się w tak zwane - nieznane.
Najczęściej po skończonym sezonie wyrażał zadowolenie z otrzymanego zarobku za 
dwumiesięczną pracę i bardzo starannie na strychu chował żaki do roku 
następnego.
Bardzo przyjemne były nocne wyprawy na ryby, przeważnie na szczupaki, z ością i 
z żarzącym się smolnym łuczywem w drucianym koszu wiszącym na długim drągu. 
Głównym warunkiem dobrego wyniku wyprawy była jak najciemniejsza noc, a więc 
pora nowiu i zachmurzenie nieba, poza tym łódź musiała być niewywro-tna i dosyć 
duża wobec niezbędnej ilości trzech osób. Jedna osoba do steru, druga do 
trzymania i manipulowania światłem i trzecia do brania ryby ością.
Ość składała się z czterech do pięciu bardzo ostrych, żelaznych gwoździ 
osadzonych w żelaznej płytce, która była nadziana do względnie długiego, 
mocnego, lecz możliwie lekkiego drzewa.
W bardzo ciemną, cichą, bezwietrzną noc szczupaki lubiły spędzać czas przy samym 
brzegu rzeki. Z największą ostrożnością sternik popychał wiosłem po dnie łódkę 
bardzo wolno wzdłuż brzegu, pilnując by pomiędzy brzegiem rzeki, a łódką była 
mniej więcej metrowa odległość. Ogniomistrz oświecał dno wody, to zniżając kosz 
z łuczywem bądź podnosząc go zależnie od widoczności tego, co się na dnie 
dzieje. Gdy się spostrzegało stojącego bez najmniejszego ruchu w wodzie 
szczupaka, u którego zaledwie rozpoznać można było wdychanie i wydychanie 
skrzeli, wówczas ościomistrz nastawiwszy ość nieco powyżej głowy szczupaka 
powoli zanurzał nieznaczną część ości i następnie jednym bardzo szybkim ude-
rżeniem przekłuwał na wylot szczupaka. O ile był to szczupak dużych rozmiarów, 
to trzeba było przez pewien czas przycisnąć go mocno do dna, by szamocząc się 
nie wyrywał się z ości. Najczęściej blisko brzegu trzymały się średniej 
wielkości szczupaki, które można było, po przekłuciu ością od razu nadzianego 
wrzucić do łódki. Zdarzyło mi się raz jeden wziąć ością maleńkiego suma.
1	Znaczny procent ludności miejskiej zamieszkałej w Petrykowie
trudnił się przemysłem rybackim. Na odcinku rzeki Prypeć pomię
dzy Skryhałowem a Pererowem, czyli na długości około pięćdzie
sięciu kilometrów, wydzierżawili oni omal wszystkie jeziora
i wody zarówno dworskie, jak i włościańskie na prawo łowienia
ryb wszelkich gatunków. Należące do nas jeziora były również im
wydzierżawiane na warunkach dostarczania do dworu w ciągu
roku odnośnej ilości pięknej ryby na wagę. Było w zwyczaju, że
rybacy zwykle osobiście zapraszali dwór, prosząc o łaskawe uczest
niczenie w mającym się odbyć danego dnia zarzuceniu toni, czyli
zaciąganiu niewodów na jeziorach. Dla gromady młodzieży podob
na majówka była witana z wielką radością. Nawet rodzice moi i
inne osoby starsze z przyjemnością brały udział w tym święcie.
Zwykle towarzystwo po rannym śniadaniu wyjeżdżało wielką ło
dzią spacerową na cały dzień. Brano sporo dywanów dla rozesłania
na ziemi przed zapalonym ogromnym ogniskiem, moc różnych
prowiantów, niezbędne kartofle do pieczenia w popiele i sporą
ilość okowity, którą częstowano rybaków.
Z zaciąganiem niewodów na najlepszej toni rybacy zwykle czekali na przybycie 
samych państwa.
Niewód była to kolosalnych rozmiarów sieć. W środku niewodu jak gdyby występ 
dość duży, mający formę worka. U obu końców niewodu były przymocowane grube 
sznury, za które ciągnęło się niewód. Do jego górnej części w równomiernej 
odległości były przymocowane tak zwane pływaki sporządzone z trzciny wodnej lub 
grubej słomy. Pływaki te utrzymywały główną część niewodu na powierzchni wody, 
zaś odpowiednia ilość ciężarów przyczepionych do dolnej części niewodu 
zagłębiała go w wodzie.
Przymocowany przy brzegu sznur od jednej części niewodu zaczynano zanurzać z 
dużej łodzi, na dnie której leżał odpowiednio złożony niewód, początkowo 
kierując się prosto przed siebie, po pewnym czasie zataczając równomierne koło, 
z tym wyrachowaniem, żeby sznur przymocowany do drugiego końca niewodu znalazł 
się z drugiej strony na tej samej linii co sznur pierwszy.
Gdy niewód został zarzucony, wówczas równomierna ilość ludzi z obydwóch stron 
rozpoczynała przyciąganie niewodu ku pła8" kiemu brzegowi, od którego rozpoczęto 
zarzucanie.
Przy wyciąganiu niewodu z obu stron, części jego były bardzo sprawnie i 
umiejętnie składane na kupę. Przez dłuższy czas gania sieci nie było widać TV 
niej najmniejszego śladu
ryby. Dopiero gdy ku brzegowi zbliżał się środek, czyli zakończenie niewodu, 
można było spostrzec pewien ruch w wodzie, znamionujący niepokój złapanych ryb, 
usiłujących jakoś się z matni wydostać.
Zdarzało się często, że któremuś szczęśliwcowi szczupaczemu udało się z matni 
wydostać, dawszy szpryngla w górę i spadłszy w dół poza matnię. Wytrenowało się 
zapewne to szczupaczyszko 539 i nie pierwszyzna mu było ratowanie swego życia 
podobnym skokiem.
Najtrudniejsza sprawa, która wymagała wielkiej wprawy i umiejętności, było 
dociągnięcie końcowego worka do brzegu i wciągnięcie go na brzeg, tak by żadnej 
rybie, a zwłaszcza większej, nie udało się z worka wymknąć z powrotem do 
jeziora. .
Równocześnie z wyjmowaniem rękami ryby z matni sortowano ją co do wielkości. 
Przy brzegu były przygotowane podługowate duże kosze, częściowo zagłębione w 
wodzie, częściowo wystające na powierzchnię, z odpowiednim mocnym przykryciem, 
do których wrzucane były ryby: duże, średniej wielkości i nieco mniej- "* sze. 
Drobiazg zaś wrzucano z powrotem do jeziora.
Najpiękniejszych kilka sztuk rybacy zwykle ofiarowywali mojej mamie. Gdy 
procedura sortowania została zakończona, ładowano niewód z powrotem na łódź i 
rybacy odjeżdżali w inne miejsce.
Różnorodność ryb złapanych w jednej toni była wielka. Zwykle przeważały 
ilościowo szczupaki różnej wielkości, potem szły sandacze, leszcze, jazie, 
okonie, płotki, ploteczki i całe mnóstwo drobiazgu. Jeden z rybaków pozostawał 
przy ogniu i piekł tak zwana opiekankę z jazia - ryby bardzo tłustej i 
nadzwyczaj smakowitej. Umiejętnie sporządzona opiekanka była wyjątkowym 
delikatesem. Po oczyszczeniu ryby z łuski i wnętrzności nadziewano rybę na długi 
patyk, wtykano go jak najbliżej do zgarniętych na kupkę rozżarzonych węgli. Co 
chwila obracano nadziana rybę to jedna to druga strona do ognia. Piekła się taka 
ryba w swoim własnym tłuszczu, jedynym dodatkiem była sól, która przed 
rozpoczęciem opiekania solidnie wycierano cała rybę.
Nigdy opiekanka przygotowana przez wyśmienitych szefów kuchmistrzów nie 
smakowała tak bardzo wszystkim, jak opiekanka z jazia sporządzona przez rybaka-
Poleszuka przy ognisku nad brzegiem jeziora.
W okresie zimowym rybacy, przerąbawszy w kilku miejscach lód, nadzwyczaj 
umiejętnie zarzucali przez przeręble sieci o wiele mniejsze od niewodu i takim 
sposobem sporo też wyciągali ryb.
A teraz opowiem, co to jest tak zwana na Polesiu pryducha.
Gdy po dużych mrozach wypadną obfite śniegi i grubą warstwą Pokryją lody na 
rzekach i stawach, ród rybi zaczyna odczuwać brak Potrzebnego do oddychania 
tlenu, zaczyna się dusić i to go zmusza d° szukania ratunku. A więc tłumnie 
wędruje ku brzegom wysoko
położonym, z których pod ziemię spływają do rzeki świeże wody z nowym zapasem 
potrzebnego do oddychania powietrza, lub też wciskają się do małych rzeczułek z 
wartko płynącą wodą.
Do takich miejsc, gdzie biedny ród rybi się pcha, by się od śmierci ratować, 
nieraz wpychają się wielkie masy ryb różnorodnych, dużych, średnich i tych 
najmniejszych. Pilnują rybacy takich 540 miejsc, w których gromadzi się 
nieszczęśliwy ród rybi, wyrąbują lód i rękami wyciągają ryby spod lodu, wrzucają 
do przygotowanych beczek, sortując je podług wielkości. Zawiadomieni przez ry-
baków kupcy, przeważnie Żydzi, ładują beczki na wozy i ekspediują je koleją do 
większych i mniejszych miast.
Jest to właściwie rabunkowa gospodarka.
Należałoby raczej często przerąbywać lód, gdzie się okaże pry-ducha, wybrać na 
rynek wyłącznie wyrośnięte sztuki, zaś drobiazgowi darować życie.
Jest jeden sposób łowienia ryb, przez prawo w ostatnich czasach mojego pobytu na 
Polesiu zakazany, ze względu na masowe niszczycielskie tępienie ryb. 
Barbarzyńskie to tępienie ryb przez chłopów miejscowych dokonywane było bardzo 
wczesnym rankiem i w miejscach odległych od wsi, aby uniknąć oczu ludzkich. 
Polegało ono na uprzednim przygotowaniu odnośnej trucizny - rodzaju ziarn, czyli 
nasion pewnego gatunku tytoniu, nazywanego kukulwan w miejscowym narzeczu. 
Tłuczono te nasiona na proszek, mieszano go z miękiszem chlebnym. Z mieszaniny 
tej przyrządzano niewielkie gałki wielkości mniej więcej żołędzia lub laskowego 
orzecha.
Z kupą takich trujących gałek zbój wyjeżdżał łódeczką na rzekę i płynąc bez 
wiosłowania wolno z prądem co pewien czas rzucał w prawo i w lewo garstki 
"wymienionych gałek.
Przypuśćmy, że wzięty ze sobą zapas trujących gałek był rozrzucony na 
przestrzeni 1/4-1/5 kilometra rzeki. Wszystkie gatunki ryb z wyjątkiem 
mięsożernych, a więc szczupaków, sandaczy, okoni, sumów, rzucały się duże i małe 
skwapliwie na smakowitą, rzucaną im żywność. Bardzo szybko po zjedzeniu trucizna 
zaczynała działać, na razie jednak nie śmiertelnie, lecz odurzająco. Ryby 
wypływały na powierzchnię wody i bez przerwy kołowały na powierzchni, znoszone 
pędem całymi kilometrami w dół rzeki. Nie tylko zbrodniarz, który rzucał trujący 
kukulwan, oczekiwał daleko w dole rzeki od miejsca, gdzie z jego garści ostatnia 
porcja trucizny została wrzucona do wody, na korzystny dla siebie wynik 
dokonanej zbrodni.
Cała ludność wsi położonych nad rzeką spostrzegała z brzegów kołującą w dużych 
ilościach na powierzchni rybę. Jedni łódkanii wypływali na rzekę, podejmowali z 
wody sączkami (płócienny worek na drągu), drudzy nie mając sączka chwytali rybę 
rękami. Dzieciarnia masami przy brzegach, wlazłszy po szyję do wody, coraz
to rybkę wyciągała z wody i wkładała ją do przewieszonej przez głowę torby.
Nie ma możności określić ilości ryb podjętych przez ludność kilku wsi, czy są to 
setki tysięcy, czy też miliony sztuk, w każdym razie o wiele większy odsetek od 
złapanych kończył życie śmiercią, pozostawszy przy brzegach, lub płynął coraz 
dalej ku morzu. Co do gatunków ryb to procentowo najwięcej ginęło od kukulwanu 
54 j jazi, leszczy i płotek. Dla ludzi kukulwan nie był szkodliwy, o ile 
wnętrzności przed gotowaniem lub smażeniem były starannie wyjęte, a ryba mocno 
wypłukana.
Na zakończenie wymienię parę gatunków ryb morskich, które z Morza Czarnego przez 
Dniepr wpływały do Prypeci.
Nie był u nas rzadkością jesiotr i to nieraz wielkich rozmiarów, z ikra, z 
której w Rosji przyrządzano smakowity kawior ziarnisty i prasowany. Zwykle 
miejscowi rybacy, o ile złapali jesiotra, przynosili go do dworu. Niestety 
pomimo posiadanych przepisów nasi kucharze nie potrafili przyrządzić z ikry 
jesiotra tak delicyjnego kawioru, jakim był kawior rosyjski.
Nader smakowita ryba morską był sterłet, który przedostawszy się z morza do 
Prypeci, przepływał przez nią bez zatrzymania, zaś często był spotykany w 
Horyniu - jednym z dopływów Prypeci. Dlaczego upodobał sobie Horyń, a nigdy go 
nie spotykano w innych licznych dopływach Prypeci? Na to pytanie moje uczeni 
ichtiologowie nie umieli mi udzielić wyjaśniającej odpowiedzi. Sterlety jadałem 
często w Turowie, miasteczku położonym nad Prypecią niedaleko od Dawidgródka, 
przy ujściu Horynia do Prypeci.
Do Turowa przez szereg lat jeździłem parę razy do roku na wyjazdowe posiedzenia 
sądowe w charakterze sędziego honorowego. Stamtąd czasem przywoziłem po kilka 
sztuk sterletów do Deresze-wicz.
A teraz jeszcze słów parę o rakach, których za czasów mojej młodości na Polesiu 
spotykało się masami we wszystkich rzekach, jeziorach i najnędzniejszych 
kałużach. Na kilka lat przed moim ożenkiem pewnego roku był w całym tamecznym 
kraju pomór na raki. Wyginęły całkowicie i dopiero w czasie wojny światowej 
zaczęły się pokazywać w niektórych miejscowościach poleskich.
Masami raków codziennie spożywaliśmy wszyscy we dworze, gotowanych z koperkiem, 
nie mówiąc już o zupach rakowych, sosach i różnych dodatkach do potraw. 
Jadalnymi były raki właściwie tylko w ciągu czterech miesięcy, w których w 
języku francuskim nie ma litery r.
Lubiłem bardzo łowić raki na robaka wędką, lub też na kawałek mięsa, bądź małży 
przyczepionej zamiast do haczyka, do końca S2nura od wędki. Potrzebny był 
wówczas do pomocy sączek na
długim drągu. Zarzucało się wędkę z mięsem na końcu z waruru kiem, by przynęta 
dotykała dna. Pełzając po dnie raki szczypcami przyczepiały się do mięsa. Po 
kilkunastu minutach zapuszczenia wędki należało jedna ręką bardzo ostrożnie 
podnosić wędkę do góry, drugą zaś zagłębiać powoli sączek do wody. I w chwili 
gdy poprzez wodę spostrzegano przyczepione do mięsa jednego lub 542 kilka raków, 
należało na chwilę wstrzymać się z dalszym podnoszeniem do góry, natomiast 
powoli i ostrożnie przesunąć sączek poniżej końca wędki z przyczepionymi do niej 
rakami. Gdy ta procedura była skończona, wyciągało się lekko z wody wędkę. Z 
chwila znalezienia się raków na powierzchni wody, odczepiały się one same od 
mięsa i wpadały do podstawionego pod nimi sączka.
Bardzo to była zabawna i przyjemna rozrywka.
Przy wyciąganiu z wody niewodu zawsze w środku znajdowało się moc raków. Nasi 
rybacy nie byli na nie łasi i zwykle wyrzucali z sieci z powrotem do wody.
W okolicznych wsiach położonych nad rzeką byli specjaliści, którzy w czasie 
letnich miesięcy trudnili się masowym rakobra-niem. Plon swojej pracy 
sprzedawali miejscowym Żydom, a ci odstawiali towar większym eksporterom. Tą 
drogą nasze poleskie raki wędrowały koleją v? łubiankach daleko na zachód, do 
Niemiec, Francji itp.
Z jednym takim specjalistą od raków, Maksymem z Hołubicy, który często 
dostarczał raki do dworu, jeździłem nieraz na rakobra-nie. Najczęściej odbywało 
się ono wzdłuż brzegów jezior położonych wśród łąk zarzecznych.
Jeździło się łódką i co pewien czas, jeśli się nie znało dość dobrze terenu, 
należało często zanurzać rękę i macać, czy w wodzie pod brzegiem nie ma nor. 
Specjaliści od raków wiedzieli doskonale, gdzie, w jakim jeziorze znajdują się 
nory rakowe. Z nor tych wyciągali raki rękami i wrzucali do przygotowanych 
króbek, czyli koszy, z przygotowaną w nich odpowiednią ilością pokrzywy.
Ręce specjalistów były odporne od szczypców rakowych.
Po parokrotnych próbach i moje chłopięce łapy zaczęły przyzwyczajać się do 
wymienionej procedury.
Indeks nazwisk
Pominięto hasła: Kienlewicz Antoni, Kieniewicz Magdalena. Pominięto również 
osoby znane wyłącznie z imienia.
543
Agarkow, sąsiad Dereszewicz 86, 271 Aleksander II 33, 42, 345 Aleksander III 75, 
108 Andrzejkowicz, dama do towarzystwa
422, 430
Anzelm Jan 386, 389, 467, 476 Apuchtin Aleksander 45, 132 Asnyk Adam 102
Bem Anna 11, 376, 397, 398, 411, 422,
439, 454, 470, 474, 479-481 Benisławska Monika z Szadurskich 318 Bernaś, kucharz 
210, 326, 412, 433 Bernhard Sarah 343 Białohołowy Józef 280, 281 Bielecki, 
baletmistrz 130, 131 Bieniak Ignacy 244, 246, 248, 335 Bierednikow, kolega 
szkolny 74, 90,
164, 165 Bilkiewiczowa Maria 341, 350, 363,
397
Bitny-Szlachto, ksiądz 240, 313 Błociszewski, lekarz 371-373 Bnińscy Hilary i 
Roman 360 Bochwic Tadeusz 232 Bondarow, lekarz 448, 469 Borkowski, ksiądz 221 
Bortkiewicz Edmund 346 Borysewicz (Borysowicz) Teodor 259,
260, 273
Bratkowski Stefan 282 Brezina Stefania z Ordów (Stenia) 224,
282
Brodowicz, sąsiad Dereszewicz 474 Brodowski Józef 332 Broniewska Janina 450 
Brudziński Józef 370 Brzeziński, ogrodnik 391 Budkiewicz Konstanty 409-412 Bujak 
Franciszek 362 Bukraba Kazimierz (1885-1946) 473 Burkhardt Amanz 49, 50, 52, 54, 
55, 62,
64, 66, 86-88, 92, 147, 150, 213, 214, 216-218, 223, 414, 421
Burkhardt Raoul 414
Burkhardtowa Doris z domu Clotu 414
Chalutin, inżynier 297, 351, 352 Chełmicki Zygmunt 140 Chłapowska Maria z 
Horwattów 146 Chodkiewicz Aleksander 32 Chodkiewicz Jan Karol 54, 238 
Chołoniewska Maria z Borchów 316 Chomińska Jadwiga z Horwattów 46 Chomiński 
Aleksander 328 Chopin Fryderyk 102 Chowańczak A., kuśnierz 185 Ciechanowiecki 
Witold 318 Cielewicz, nauczyciel 100 Cieplakjan 106, 355, 409 Ciundziewicka 
Janina z Wierzbowskich
396, 417
Cortesi, nauczyciel 44 Cortesi Stella 44 Cyporyn Mowsza 182, 433 Czachórska, 
ziemianka 438 Czapska Jadwiga z Reytanów 178-180,
189, 195, 198, 199, 201, 214, 215,
290, 315, 355, 415 Czapska Janina 180, 194, 198, 200, 201,
214-216, 233, 355, 404, 415 Czapska Maria 7, 225, 293 Czapski Adam 177, 195, 
200, 201, 215,
216, 428
Czapski Franciszek 180, 214 Czapski Jerzy 224 Czarnocki Stefan 232 Czartoryska 
Ludwika z Krasińskich 193,
196, 198, 200
Czartoryski Adam Ludwik 200 Czerny Adalbert 372, 374, 378, 380-
-383
Czetwertyńscy 137 Czetwertyński Seweryn 438
544
Czosnowska zob. Ledóchowska
Ćwirko-Godyccy 47, 54, 60, 63, 92, 147, 165, 521
Dameljan 23
Daszkiewicz Dymitr 153
Dawidowicz Mikołaj (?) 421
Dąbrowski Jan 49, 52, 54, 62-64
Dąbrowski, felczer 332
Dembińska Zofia z Tyszkiewiczów 333,
347
Denikin Anton 454 Dereszewicz, uchodźca 438 Dielanow Iwan 95, 96, 113 Dmochowska 
Emma z Jeleńskich 150 Dmowski Roman 428 Dowbor-Muśnicki Józef 9, 446, 447,
453. 454, 463, 464
Dowgiałło Dominik 335, 412, 413, 512 Dowgiałłowna, przyjaciółka Dziuni 157 
Dromler Otto 421, 435, 436, 439, 450,
454. 456, 461 Drzewiecki, ksiądz 106 Ducret, rezydentka 215, 216, 233, 415 
Dunikowski Xawery 450 Dunin Teodor 308, 309 Dziekońska Helena 229, 337 
Dziekońska Kazimiera 23, 188, 229,
470
Epsteinowa Stefania z Borejszów 178 Epsteinówna Janina 178
Fałat Julian 284, 390, 469, 470 Paszcz, ziemianin 436, 437 Faszczowa z Ćwirko-
Godyckich 436 Fedorowicz, lekarz 258, 259 Ferdynand, arcyksiażę 418 Fischer 
(Fiszer), krawiec 283 Franciszek Józef I 126 Freier Janina 280 Frenkiel 
Mieczysław 326 Fróbel Fryderyk 459
Gapon Georgij 296
Gawroński Ludwik 73, 106, 107, 112
Gebethner Gustaw 116, 214, 326
Gieczewiczowa Katarzyna z Wołodko
wiczów 387 Gieczewiczówna zob. Horwattowa Godycki-Ćwirko zob. Ćwirko-Godycki 
Gordziałkowska zob. Ulatowska Gordziałkowski Konstanty 387, 435 Gordziałkowski 
Olgierd 387, 467 Grabowscy 18, 395 Grabowska Blanche z Salmów 91, 124!
224, 292, 293, 422, 430, 454, 456]
461, 468, 481 Grabowska Felicja z Horwattów 126,
173, 220 Grabowska Maria z Reytanów 126_
-128, 154, 166-169, 172, 173, 176-180, 182, 184, 185, 191, 194-^
-196, 198, 200, 201, 203, 209, 214, 225, 226, 256, 259, 278, 328, 330^ 344, 352, 
356, 367, 368, 396, 415-
-417, 453, 486
Grabowska Maria z Wierzbowskich (Minia) 396, 417, 418, 453, 486
Grabowska zob. Platerowa, Potworow-ska
Grabowski Aleksander 126-128, 142, 143, 157-159, 162, 163, 165, 166, 168, 172-
174, 176-178, 180, 182, 184, 185, 191-196 199, 200, 201, 203, 214, 256, 259, 
278, 284, 328, 330, 344, 349-353, 356
Grabowski Henryk 15, 126-128, 163, 167-169, 171, 182, 194-196, 200, 214, 237, 
256, 259, 328, 353, 356, 367, 370, 396, 417, 418, 442, 453, 486
Grabowski Tadeusz 453
Grabowski Włodzimierz 293, 430
Gratkowa (Gralkowa), mamka 227, 242, 248, 350
Greenshaw Emma 142, 234
Grotthusowa Aleksandra z Horwattów (Lola) 69, 146, 153, 224
Haller Józef 387, 464
Haller Stanisław 387
Hallerowa Helena z Oskierków 388
Hartinghowie 243, 447
545
Hartinghówna zob. Reytanowa
Hawełka Antoni 284
Herse Bogusław 145, 185, 199, 260,
358
Herszko, muzykant 236, 237, 360 Hohenlohe, książęta 271 Horwatt Aleksander I 26, 
37, 67, 69, 86,
220, 299, 439
Horwatt Aleksander II 69, 80 Horwatt Aleksander III (Oleś) 69, 78,
80, 181, 218-222, 224, 227, 234,
235, 297, 298, 328, 354, 387, 392,
393, 424, 434, 443, 467, 469 Horwatt Artur 255, 371, 484 Horwatt Daniel 299 
Horwatt Edward 14, 42, 80, 221-223,
255, 298, 328, 330, 351, 352, 367,
414, 467, 476, 478 Horwatt Maurycy 68, 69, 92, 153, 156,
224
Horwatt Otton 298 Horwatt Stanisław z Chabna, senior 8,
80, 83, 84, 136, 142, 151, 155, 156,
158, 224, 298, 299, 328, 360-362,
437, 447, 467 Horwatt Stanisław z Chabna, junior 155,
299, 463, 464 Horwatt Stanisław z Hołowczyc 69, 70,
80, 81, 138, 151, 153, 157, 194, 195,
200, 201, 224, 328, 354, 367, 387 Horwattowa Fryda (Ala) 223, 352, 414,
478 Horwattowa Gabriela z Wańkowiczów
39
Horwattowa Iflgenia z Ratyńskich 222 Horwattowa Jadwiga z Gieczewiczów
26,46 Horwattowa Jadwiga z Krasickich
(Wiwa) 218, 219, 224, 227, 297, 298,
328, 354, 387, 393, 434, 469 Horwattowa Jadwiga z Oskierków (Gu-
sia) 221, 222, 414 Horwattowa Karolina z Potworowskich
200, 255 Horwattowa Klotylda z Wołodkowi-
czów 26, 37, 220 Horwattowa Maria z Horwattów 46, 69
Horwattowa Michalina z Woyniłłowi-czów 150, 367
Horwattowa Zofia z Jodków (Sofineta) 79, 80, 83-85, 100, 117, 136, 142, 145, 
151, 155, 156, 158, 192, 198, 224, 237, 328, 360, 361, 437, 448, 450
Horwattowie 18, 80, 155, 220, 354, 386, 390, 476
Horwattówna Małgorzata (Ryta) 69
Horwattówny zob. Chłapowska, Cho-mińska, Grabowska, Grotthusowa, Je-leńska, 
Jezierska, Kieniewiczowa, Ordzina, Tuszowska, Tyszkiewiczo-wa, Wańkowiczowa
Houwaltowa Paulina z Puttkamerów 356
Honwaltowie 387
Humnicki Kazimierz 352, 413, 414, 459
Hurko Maria z Saliasów 115
Hurko Osip 115
Ignatiew, inżynier 79
Isajewicz, ksiądz 56, 63, 109, 221, 235
Iwaszkiewicz Edmund 446, 515
Iwaszkiewicz Jarosław 150
Iwaszkiewłcz, inżynier 453
Iwicki Antoni 280, 281
Jakacka, guwernantka (Madameczka)
69, 81
Jan III Sobieski 126 Janowski Ludomir 24, 25, 90, 99, 216,
292, 387
Jarocki Stanisław 233, 234 Jastrzębski Michał, z Borysowszczyzny
13, 221, 384, 387, 392 Jastrzebski Michał, pastor 352, 467 Jeleńska Józefa z 
Kieniewiczów 38 Jeleńska Maria z Horwattów 150, 367 Jeleński Bolesław 38 Jelski, 
przyjaciel H. Grabowskiego 417 Jełowicki Aleksander 37 Jezierska Maria Gabriela 
z Horwattów
(Dzidzia) 218, 297, 443 Jezierski Józef 443 Joachim, lekarz 416
35 - A. Kieniewicz, Nad Prypecią...
Jodko Antoni 79
Jodko Jan 88, 117, 143, 144, 224, 360 Jodko Ksawery 118, 143-145, 450 Jodkowa 
Jadwiga z Chylińskich 117,
150, 224
'Jodkówna Marta 88, 150, 224 Jodkowny zob. Horwattowa, Kieniewi-
czowa
Joffre Joseph 427 Johanson, krewny Kónigów 84 Juraha, lekarz 417 Jusupow Feliks 
443 Juste Leonie 333, 341, 350, 363, 370
Kader Bronisław 284
Kanałowa Felicja z Jollesów 198, 199
Kakowski Aleksander 192, 194, 217, 463
Kaszowska Lola z Platerów 157, 196, 198, 213, 378
Kaszowski Aleksander (Olutek) 196, 213, 243, 244, 248, 335, 512, 513, 518, 522-
525
Kawecka Wiktoria 159, 326
Kieniewicz Aleksander (Oleś) 21, 40, 43, 44, 217, 294
Kieniewicz Andrzej i Maria z Łazarewi-czów 29
Kieniewicz Antoni Nestor 23, 29, 30, 32, 217
Kieniewicz Feliks 30, 31, 217
Kieniewicz Henryk 15, 370, 371, 376, 397, 406, 411, 417, 421, 456, 470, 471, 
474, 479-481
Kieniewicz Hieronim, brat autora (Ru-cio) 6, 7, 9-12, 40, 43, 44, 54, 55, 60, 
61, 66, 67, 69, 78-80, 83-86, 88, 90, 91, 99, 103, 117, 123, 133, 136, 142-146, 
153, 158, 173, 175, 176, 181, 183-185, 190, 200, 201, 209, 210, 212, 213, 215, 
217, 223- -228, 235-237, 242-244, 248, 250-254, 256, 257, 262, 273, 281, 289, 
293, 298, 299, 301, 318, 319, 327, 328, 332, 335, 340, 341, 348, 359, 360, 362, 
364, 367, 369-373, 378J 385, 386, 406, 418, 419, 425,
433, 436, 440, 441, 446, 447, 453 454, 456, 470, 473, 474, 481, 484' 496-499, 
505-507, 510, 522, 534' 531
Kieniewicz Hieronim, dziad autora 23 24-28, 30-38, 40, 45, 55, 69, 206 349
Kieniewicz Hieronim, ojciec autora 21-23, 26, 27, 32, 34-38, 40-56 60, 61, 63, 
66-70, 77, 78, 80, S2, 84-88, 92-96, 99, 101-104' 115-117, 124, 130-135, 14oJ
-143, 151, 163, 173, 174, 178, 180, 190, 193, 195, 196, 200-202, 209' 211-213, 
218, 224, 225, 228-231' 234, 238, 239, 241, 249-254, 257^ 260, 271, 281, 282, 
285-289, 291^ 294, 306, 314, 319, 324, 325, 327-
-330, 344, 348, 350, 355, 359, 362-367, 369, 420, 473, 483-485, 494, 508, 523, 
524
Kieniewicz Hieronim, stryj autora 8, 31
Kieniewicz Hieronim, syn autora (He-ruś) 14, 15, 40, 60, 69, 225, 227, 233, 242, 
243, 249, 255, 262, 286, 294, 298-300, 302, 303, 308-313, 318-320, 328, 331-333, 
339, 341, 344, 350, 357, 359, 363, 368-374, 376, 378-382, 384, 394, 396-400, 
404, 405, 408, 411, 415, 417, 420, 421, 430-432, 439, 441, 442, 447, 448, 454, 
459, 465, 466, 470-472, 477, 484, 531
Kieniewicz Hipolit 30, 31, 217
Kieniewicz Józef i Maria z Zawadzkich 29
Kieniewicz Józio 21, 242, 249, 255, 286, 294, 306
Kieniewicz Kazimierz i Marianna z We-ryhów 29
Kieniewicz Kazimierz, syn autora 15, 17, 58, 349, 350, 363, 376, 397-400, 403-
405, 411, 417, 421, 464, 469, 470, 474, 479-
-481
Kieniewicz Stefan 15, 325, 330, 339, 341, 350, 363, 376, 397-400, 404,
547
405, 411, 417, 421, 459, 465, 466 470, 474, 479-481
Kieniewicz Wacław 459
Kieniewicz Zygmunt 31
Kieniewiczowa Adela z Jodków (Lela) 10, 12, 79, 80, 83-86, 88-90, 99, 100, 103, 
111, 117, 118, 123, 133, 135-137, 142-145, 150, 151, 153, 158, 173, 175, 176, 
183, 192, 198, 209, 210, 215, 223-229, 236, 237, 241-243, 247, 250, 251, 254-
256, 259, 260, 281, 289, 301, 306, 308, 314, 316, 318, 319, 328, 330, 335- -337, 
339-341, 350, 359-362, 364, 369-372, 378, 386, 406, 418, 419, 422, 426, 433, 
436, 441, 446, 470, 473, 474, 512, 514
Kieniewiczowa Franciszka ze Skrze-szewskich 31
Kieniewiczowa Jadwiga z Horwattów 23, 26, 27, 37, 38, 40, 42, 43, 46, 49, 50, 52 
54-56, 60, 63-68, 70, 83, 84, 86, 92, 96, 99, 102-104, 111, 115, 116, 134, 135, 
139, 173, 174, 178, 180, 195, 196, 198, 200-202, 209, 213, 218, 224, 225, 229-
231, 234, 240, 242, 249, 250, 251, 253, 257, 260, 262, 281, 282, 286-289, 294, 
299, 306, 319, 327-330, 338, 350, 355, 362, 363, 365, 369, 375, 376, 388, 412, 
430, 441, 442, 520
Kieniewiczowa Katarzyna z Horwattów 21-24, 26, 32, 33, 35, 36, 38, 40, 44, 45, 
55, 84, 206, 349
Kieniewiczowa Tekla (?) z Odyńców 30, 217
Kieniewiczówna Jadwiga 23, 28, 31, 38, 39, 55
Kieniewiczówna Marynia 21, 40, 217
Kieniewiczówna Oleńka 21, 298, 299, 305
Kieniewiczówny zob. Jeleńska, Lubań-ska, Mikulska, Ordzina, Potworowska, 
Puttkamerowa, Zienowiczowa
Kiepurska Halina 138
Kierbedź Stanisław 109
Kiereńska Antonina 319, 328, 331-333
Kiereński Aleksander 445, 452 Kiper, gorzelany 234, 456 Klapecka, nauczycielka 
45, 46 Kluczyński Wincenty 404, 406-414 Kocher Emil 250-254, 257, 261, 286,
363
Kocher junior 250-254, 257, 261 Kołczak Aleksander 454 Kończą Paweł 346 Korniłow 
Ławr 452 Kossakowscy 32 Kośmiderska, akuszerka 225, 241, 243.
298 Kowalewski, kucharz 209, 210, 224,
326, 335
Kownaccy, ziemianie 107 Koziełł-Poklewska Wanda 446 Kozłowicz Wasil zob. Moroz 
Kozłowski, dentysta 373 Kónig, profesor 64, 65, 72, 74-78,
82-84, 89, 94, 95, 105, 106, 108,
118 Kónigowa Amanda z Kisericków 65, 72,
75-78, 82-85, 89, 94-97, 105,
108, i 18
Kónigowej siostra 84, 85 Konigówna Sonia 65, 71, 72, 76, 78, 82,
89, 94-97, 103-105 Krasicka Maria z Szyrmów 154 Krasicka zob. Horwattowa, 
Łubieńska,
Michałowska Krasińska Magdalena z Zawiszów 192,
193, 195, 196, 198, 200, 424 Krasińska zob. Czartoryska Krasnopiór, nauczyciel 
241 Krause, właścicielka maneżu 169 Krylów Iwan 305 Kryński Wacław 446 
Krzeczkowski, malarz 342 Krzesińska Matylda 343, 452 Krzyżanowska Anuncjata z 
Welońskich
(Nusia) 353, 354, 371, 387, 395 Krzyżanowski Edmund 371, 395 Kuczyński, student 
139 Kulwieć Kazimierz 415 Kurnatowska zob. Potworowska Kuroczycki, oficjalista 
419, 420
• Kwiatkowska, modniarka 185 Kwiatkowski, ekonom 234, 287
La Drołtiere, nauczyciel 64
Lallemand Francine 46-49, 259
Laskowski Zygmunt 249, 286 548 Lednicki Aleksander 450, 452
Ledóchowska Helena z Czosnowskich, l voto Jodkowa 79, 80, 84, 123, 136, 142, 
251, 437, 474
Ledóchowska Laura 123
Ledóchowska Zofia z Czosnowskich 150, 237
Ledóchowska zob. Szachnowa, Weys-senhoffowa
Ledóchowski Adam 123
Ledóchowski Gustaw 123
Ledóchowski Karol 237
Lenin Władimir 452
Lenkiewicz Adam 489
Lenkiewicz Aleksander 209, 224, 328, 335, 367, 442, 467, 474-476, 486, 488-490, 
494
Lenkiewicz Ludomir 455, 458, 459, 476
Leon XIII 201
Lesiewiczowa, nauczycielka tańca 99, 100
Leszczyński Bolesław 326
Leszkiewiczówna Siuwa 45
Lewandowska, matka Ludwika i Stanisława 412
Lewandowski Ludwik 367, 386, 389, 467
Lewandowski Stanisław 367, 467, 476, 486, 487, 529
Lilpop Stanisław 150, 357
Lis-Kula Leopold 464
Lubańska Jadwiga z Kieniewiczów (Isia) 7, 24, 25, 40, 43, 49, 54, 66, 68, 70, 
77, 118, 123, 124, 133, 146, 150- -153, 165, 175, 176, 195, 198, 200, 210, 224, 
243, 250, 251, 253, 256, 259, 287, 290-294, 306, 326
Lubański Eustachy 54, 70, 77, 118, 123, 133, 135, 165, 190, 194, 195, 199, 201, 
210, 224, 256, 276, 287, 292, 293, 306, 328
Lubańska Izabela z Mierzejewskłch 419
Lubeccy 232
Lubecki Feliks 154
Lubecki Hieronim 151
Lubecki Władysław 303
Lubomirski Zdzisław 463
Luini Bernardino 312
Lukstenek starszy 132, 209, 228,
234, 242, 248, 296, 299, 314 Lukstenek młodszy 228, 234 Lurie bracia, fabrykanci 
228 Ludowa Aleksandra 326
Łaniewska Albina 45
Łaniewska, niania 44, 45, 63, 205, 206, 217
Łaska Michalina 326
Łastowski Wacław 110, 111
Leska zob. Niezabytowska
Łopacińska Dorota z Morykonich 316
Łopacińska Jadwiga z Potworowskich (Dziunia) 23, 25, 48, 67, 85, 86, 91, 99, 
100, 116, 124, 126-131, 142, 149, 156, 157, 159, 163, 175, 179, 194, 198, 200-
202, 224, 225, 233- -235, 242, 243, 278, 281, 283, 298, 301, 311, 312-318, 320, 
325, 328, 336, 339, 341, 359, 367, 375, 376, 422, 441, 442, 454, 470, 493, 514, 
523
Łopacińska Józefa 301, 317, 318
Łopacińska Tekla 14, 15, 320, 339, 375, 376, 422, 423, 442, 454, 470, 521
Łopaciński Euzebiusz (Zibi) 298, 301, 314-318, 320, 328, 341, 359, 367, 375, 441
Łopaciński Jan Dominik 317
Łopaciński Stanisław, senior 298, 301, 317, 318, 375, 441
Łopaciński Stanisław, junior 301
Łopieńskijan 234
Łubieńska Maria z Krasickich 221
Łukasiewicz Juliusz 70
Łukawska, akuszerka 325, 349, 370
549
Maczewski, lekarz 349, 370
Maistre Xavier de 111
Makowski, lekarz 448
Malachowski, kasjer 474
Małek Maurycy 11, 357, 359, 363, 368, 370-373, 378, 380, 384, 394, 397, 408, 
430-432, 439, 447, 448, 454, 459, 464, 466, 470, 474, 478, 479, 481
Malyszczycka z Othmerów 142
Mankielewicz M., jubiler 174, 175, 196, 325, 358
Martinhoff, ksiądz 64, 73
Massalscy 29, 232
Maternłch, felczer 140	%
Matwiejew, sędzia 321, 322
Mazur, inżynier 468, 474
Melikagabek, Chaldejczyk 92-94
Messal Lucyna 326
Meżyńskie zob. Zamoyska, Żółtowska
Michał, wielki książę 445
Michałowska Michalina z Krasickich 221
Mickiewicz Adam 65, 110, 121
Mieczkowski Jan 160
Mielżyńska Wanda z Sianożeckich 124
Mikołaj II 75, 108, 109, 238, 290, 296, 297, 343, 424-426, 443-446, 452, 454
Mikołaj Mikołajewicz, wielki książę 424, 425, 434, 444
Mikuliczowa z Woyniłłowiczów Jadwiga 328
Mikuliczówna Jadwiga 373
Mikulska Kamila z Kienłewiczów 38, 40, 55, 63, 92, 100-103, 111, 131, 150, 175, 
189, 224, 249, 282, 283, 285
Mikulski January 38, 55
Mikulski, leśniczy 324
Mogielniccy 155, 156, 361
Mokijewska, przyjaciółka Dziuni 157
Montwiłł Józef 346
Moroz (Kozłowicz Wasil) 53, 54, 69, 70, 80, 82, 91, 130, 135, 136, 141, 143-145, 
150, 181, 206, 210, 213, 243, 244, 288, 289, 294, 331, 335, 362, 364, 369, 386, 
421, 441, 450,
458, 472, 486, 491, 494, 499-502, 506, 507, 513, 519, 520, 521, 523, 524, 528, 
529, 531, 537
Morozowicz Rufin 326
Moszyński Kazimierz 421
Mościcki Bolesław 463
Murawiew Michaił 41, 42
Musin-Puszkin, gubernator 292, 293
Napoleon I 342, 373, 398 Naumowicz Adolf 421, 424, 436, 471,
499 Nawrocki Rudolf 133-135, 224, 239-
-241, 257, 258, 295 Neugebauer, właścicielka pensjonatu
469, 470 Niekraszewicz, ekonom 143, 144, 181,
190, 211, 217, 333, 347 Niezabytowska Zofia z Leskich 146,
154, 155
Niezabytowski Karol 146, 155 Nowakowska, niańka 227, 242, 248
Ocetkiewicz, student 121
Okolscy, krewni Ulatowskich 422
Odyniec Antoni Edward 102
Olędzka Zofia 411, 456, 470
Olędzki, ekonom 456
Olga Mikołajewna, królowa wirtember-
ska84
Orda Janusz 14, 334 Orda Karol 133, 138, 395 Orda Stanisław 15, 133, 137, 138, 
158,
162, 224, 237, 281, 287, 328, 354,
367, 394, 438, 439, 442, 443 Orda Witold 38 Orda Włodzimierz 81, 147, 155, 156,
159
Ordzianka Ketty 55, 349, 395 Ordzianki zob. Brezina, Welońska Ordzina Janina z 
Horwattów 69, 81,
146, 147, 153, 155, 156, 159 Ordzina Katarzyna z Stahlów (Kato)
281, 287, 328, 367, 394, 395, 442,
443
Ordzina Leontyna z Korsaków 224 Ordzina Maria ze Smolków 395
Ordzina Wanda z Kleniewiczów 38, 133 Orżewski Piotr 290 Oskierczanka zob. 
Horwattowa Oskierczyna z Hallerów 388 Oskierka Aleksander 42 Oskierka Ludomir 
388 550 Oskierka Witold, senior 388, 389
Oskierka Witold (Tolcio) 221, 367,
387-389
Osmolowski Jerzy 447 Osterwa Juliusz 340 Ostrowska Helena z Tyszkiewiczów
347
Ostrowski Józef 463 Ostrowski, prałat 409, 412 Othmer Luise 100, 124, 133, 134,
142
Paderewska Helena 11, 12
Paderewski Ignacy 256
Parvi Paulina z Kieniewiczów 283, 285
Pankiewicz Józef 24
Patek Stanisław 474
Pawiński Józef 364
Pecot, guwernantka 333
Petlnia Semen 478
Pfeiffer Julia 298-300, 302, 303, 308-
-310, 318, 319 Pilecki, klucznik 217, 365 Piłsudski Józef 146, 447, 463, 464 
Pirożyńska, panna służąca 320 Piwnicki, ogrodnik 204 Planąuette Robert 343 
Plater Adam 54, 346 Platerowie Antoni i Ignacy 473 Plater Konstanty 154 
Platerowie z Niekłania 200 Platerowa Zofia z Grabowskich 157,
195, 196, 198, 199, 328, 378 Platerówny zob. Kaszowska, Wielopolska Pogorski 
Aleksander 335 Popowski Józef 105 Popowski Mateusz 94-97, 105-108,
110-114, 118, 133, 135, 157, 163-
-165, 189, 192, 194, 195, 201, 223, 241-243, 249, 280, 281, 289, 290, 356
Popowski Stefan 189
Popowski Władysław 105, 106
Potocki Józef 463, 532
Potworowscy 255
Potworowska Emilia z Grabowskich 276
Potworowska Franciszka z Kurnatow-skich 351, 352
Potworowska Klotylda z Kieniewiczów (Klosia) 23, 40, 43, 46, 48, 49, 55, 66. 67, 
78, 81, 86, 91, 93, 109, 111, 121, 126-130, 142, 149, 150, 156, 157, 159, 163, 
165, 175, 179, 181, 198, 200-202, 224, 225, 234, 235, 242, 243, 249-251, 253, 
298, 301, 316, 317, 320, 328, 338, 359, 367, 369, 375, 376, 441, 454, 470
Potworowska Wanda 351, 352
Potworowska zob. Horwattowa, Łopa-cińska
Potworowski Ksawery 46-49
Princip Gabriel 418
Prozorowie 387
Pruss Witold 70
Przeciszewski, aferzysta 293
Przesmycki Adam 475
Przesmycki Zenon 239
Przybyszewski Stanisław 239
Pułascy, ziemianie 502, 521
Puryszkiewicz Władimir 467
Pusłowscy 515
Puszkin Aleksander 65, 79
Puttkamer Stanisław 48, 64, 71, 118, 284
Puttkamer Wawrzyniec 9, 11, 47, 48, 63, 64, 77-79, 93, 110, 118, 133, 175, 223, 
243, 284, 301, 313, 327, 328, 349, 355, 356, 359, 367, 369, 418, 425, 429, 434, 
440, 450, 452, -(54, 456
Puttkamerowa Felicja z Kieniewiczów 64, 71, 118, 124, 126, 127, 129, 130, 284
Puttkamerowa Maryla z Wereszczaków 110, 111
Puttkamerowa Zofia z Kieniewiczów 11, 40, 43, 46, 48, 49, 55, 63-65, 77,
551
78, 110, 118, 150, 157, 175, 190, 223, 233, 243, 250, 251, 253, 290, 301, 327, 
328, 338, 349, 354, 355, 359, 367, 369, 440, 446 Puttkamerówny zob. Houwaltowa, 
Żół-towska
Radziejewski Kazimierz 29 Radziwiłł Jan 200 Radziwiłł Mikołaj 192, 424 Radziwiłł 
Stanisław 389, 422, 423 Radziwiłłowa Dolores z Radziwiłłów
389, 422, 423 Radziwiłłowie 29, 271, 284 Rakowskie, siostry 237 Rapacki Wincenty 
326 Rasputin Grigorij 443 Raymund (Rajmond E.?), fabrykant 70 Redo Józef 326 
Reginek, oficer niemiecki 471 Rejane Gabrielle 343 Rembowski Aleksander 27 
Rembrandt 343 Rennenkampf Paweł 418, 424 Reytan Józef 177, 200, 201, 225, 231,
232, 243, 355, 356 Reytan Michał 177 Reytan Stefan 356 Reytan Tadeusz 177, 232, 
356 Reytanowa Alina z Hartinghów 153, 201 Reytanowa Marła z Niesiołowskich 356 
Reytanowie 18
Reytanówny zob. Czapska, Grabowska Riesenkampfowie 418 Rimski-Korsakow Mikołaj 
343 Rodzianko Michaił 445 Romanowski, mechanik 204, 437 • Ronikierowie 287 Ropp 
Edward 314 Rosół Jacek 181, 205, 227, 231, 302,
318, 332, 347-349, 355, 367, 368,
390, 408, 411, 413, 414, 436 Rostand Edmond 343 Rostworowski Tadeusz 110, 215, 
387 Różow, nauczyciel 112, 113 Rubens Peter Paul 343 Rymaszewski, oficjalista 
52, 86
Rzewuski Adam 335, 512
Samsonow Aleksandr 424
Sanguszko Roman 454
Sapieha Paweł 512
Sardou Yictorien 343
Sawicki, ekonom 377, 391, 506, 507
Schuch Lizetka 157 ,
Sekowski, ginekolog 225, 241-243
Sianożecka Eugenia 78
Sianożecka zob. Mielżyńska
Sienkiewicz Henryk 140
Siestrzeńcewicz Stanisław 23, 229, 346,
347
Sikorski Władysław 11 Siniebriuchow, sędzia 321 Skirmunt Roman 392, 426 
Skokowski Józef 238, 240, 241, 306,
408, 411, 413 Skoropadzki Paweł 467 Słowacki Juliusz 102 Smienow, nauczyciel 90 
Smółka Stanisław 283, 395 Smolkowa Wanda z Ordów 283, 320,
395
Sokołowski, lekarz 233 Sommer Feliks 111, 139 Stadnicka Maria z Beyzymów 360-362 
Stadnicki Cezary 360-362 Stanisławski Jan 469 Stankiewicz Władysław 8, 139-141,
150, 229, 230, 243, 244, 280, 294,
295, 314, 328, 335, 357, 364, 368,
386, 389, 394, 420, 432, 502, 512,
522-525
Stankiewiczówna Zofia 158 Strobitzer, komediopisarz 159 Suchwałko Adam 313, 328, 
349, 365,
367, 406-408, 412, 441, 452 Symon Franciszek 394, 395 Syrewicz Bolesław 367 
Szachno Bohdan 237 Szachnowa Antonina z Ledóchowskich
237
Szczytt Iścisław 232 Szczytt Kazimierz 54, 55, 232, 328,
479 Szembek Jerzy 289
552
Szmurło, lekarz 394, 397
Szpilewski, oficjalista 22, 52, 86
Szrajber (Schreiber?), lekarz 351
Szuster Franciszek 137
Szyrmianki zob. Krasicka, Zdziechowska
Szwejcer, kolega uniwersytecki 121
Śliwiński Ludwik 326
Ślizień, generał 351
Śniadecka z Sulistrowskich 124, 151,
327, 328, 367, 386, 392, 459 Śniadecka zob. Zaniewska Śniadecki Henryk 124, 151, 
327, 328,
367, 384, 386, 389, 392, 458 Śniadecki Roman 124, 392, 458 Świdajan257, 258 
Świętorzecki Apolinary 494
Tatarzyńska, nauczycielka 344
Terlikowski, kucharz 210, 326	;
Tetmajer Kazimierz 102
Tołłoczko Julian (?) 54
Trapszo-Chodowiecka Irena 123, 143,
326
Trapszo-Krywultowa Tekla 326 Trocki Lew 452 Trubeckoj M. M. 55, 56, 109 
Trubeckoj Piotr 342 Truchanowicz, chłop 48 Tukałło Ignacy (?) 54 Turmowicz, 
gajowy 496-499 Tuszowska Maria z Horwattów 69, 224 Tyszkiewicz Aleksander 344-
347, 413 Tyszkiewicz Antoni 346, 347 Tyszkiewicz Feliks 347 Tyszkiewicz Józef 
starszy 32, 345-347 Tyszkiewicz Józef młodszy 328, 346, 347 Tyszkiewicz Waldemar 
77, 79-82 Tyszkiewicz Wincenty 77 Tyszkiewicz Władysław 137, 347 Tyszkiewiczowa 
Antonina z Łąckich 347 Tyszkiewłczowa Jadwiga z Czetwertyń-
skich 328, 347 Tyszkiewiczowa Maria z Pusłowskich
347 Tyszkiewiczowa Maria z Lubomirskich
347
Tyszkiewiczowa Helena z Cywińskich
347 Tyszkiewiczowa Zofia z Horwattów
220, 276, 328, 330, 345, 347 Tyszkiewiczowie 18, 324, 351 Tyszkiewiczówna Maria 
347 Tyszkiewiczówny zob. Dembińska,
Ostrowska
Ulatowska Maria z Gordziałkowskich
314, 328, 330, 368, 407, 418, 422,
435, 468, 474 Ulatowski Stanisław 263, 272, 328, 330,
331, 368, 407, 418, 419, 422, 452^
468, 474
Uljanow Grigorij 139 Unlechowska Zofia 352
Yernet Horace 27
Wańkowicz Henryk 100, 387
Wańkowicz Piotr 328, 387
Wańkowicz Stanisław senior 100, 151, 153, 221, 222, 224, 287, 328, 352, 367, 
386, 387, 392, 393, 477, 512, 525
Wańkowłcz Stanisław junior 100, 387
Wańkowicz, ksiądz 356
Wańkowicz, porucznik 463
Wańkowiczowa Aleksandra z Horwattów (Ola) 222, 223
Wańkowiczowa Gabriela z Horwattów 224, 328, 387
Wańkowiczowa Helena z Wencławowi-czów 124, 139, 150, 224, 328, 367, 373, 374, 
376
Wańkowiczowa Helena z Oskierków 124, 153, 221, 224, 287, 328, 367, 386, 387, 
477, 525
Wańkowiczowa Stefania z Platerów 256
Wańkowiczówna zob. Horwattowa
Wardzyński, nauczyciel 43
Waszkiewicz, lekarz 325
Watson Gwidon 186
Welońska Jadwiga z Ordów 55, 353, 3?4
Welońska zob. Krzyżanowska
Welońskijan 354
553
Weloński Pius 353, 354 Wencławowiczówna zob. Wańkowłczo-
wa
Wereszczakowie 418 Wereszczakówna zob. Puttkamerowa WeyssenhofF Henryk 165 
Weyssenhoff Józef 52, 335, 512 Weyssenhoffowa Maria z Ledóchow-
skich (Minia) 150 Wegleńska, ziemianka 438, 461 Wielopolska Zofia z Platerów 
157, 302 Wierzbowska Zofia z Baczyżmalskich
396, 417 Wierzbowska zob. Ciundziewicka, Gra-
bowska
Wierzbowski Antoni 396, 417 Wilhelm II 418 Wiszniewscy 324 Witkiewicz Ignacy 86, 
369, 447 Witkiewicz Stanisław 86, 208 Witkowski, kamerdyner 151, 288, 294,
359
Witolin, ogrodnik 327 Witte Siergiej 261 Wittgensteinowie 271 Wolf Robert 214 
Wołodkowicz Aleksander 220 Wołodkowicz Józef 328 Wołodkowiczówny zob. 
Gieczewiczo-
wa, Horwattowa Woyniłłowicz Edward 429, 447 Woynilłowiczówna zob. Horwattowa,
Mikuliczowa Wójcicki, lekarz 261, 294, 295, 298,
315
Wróbel W., restaurator 326 Wróblewski, jezuita 282
Wróblewski, gospodarz fabryki 350,
385, 391, 393, 426, 458, 468 Wulf Georgij 122, 123, 138, 141
Zaborowski Stanisław 52, 335, 512
Zajączek Jan 47
Za\ączek Paulina (Plińcia) 422
Zamoyska Maria z Meżyńskich 224
Zamoyski Maurycy 200
Zaniewska Ludwika ze Śniadeckich 124,
151
Zaniewski Stanisław 514, 515 Zdziechowska z Szyrmów 154 Zdziechowski Józef 154 
Zdziechowski Marian 283 Zienowiczowa Aleksandryna z Kienie-
wiczów 28, 64, 71 Ziłow Piotr 131, 132
Żabiński Jan 516
Żółtowska Anna z Meżyńskich 224, 359
Żółtowska Janina z Puttkamerów (Ja-niusia) 7, 77, 85, 86, 91, 99, 100, 110, 116, 
131, 133, 150, 175, 223, 233, 234, 243, 278, 281, 293, 298, 301, 328, 338, 349, 
354, 356, 358, 359, 367, 407, 409, 412, 419, 440, 532
Żółtowska Maria z Sapiehów 355, 358, 359
Żółtowska z Zamoyskich 358
Żółtowska Zofia 355, 359
Żółtowski Adam 349, 355, 358, 367, 407, 409, 412, 419, 425, 440, 532
Żółtowski Leon 224, 359
Żółtowski Paweł 359
Żółtowski Tomasz 359
Spis ilustracji
1. Antoni Kieniewicz. Fotografia z ok. 1930 r. na wspomnieniu pośmiertnym 15
2. Dereszewicze. Salon czerwony. Fotografia z 1911 r., ujęcie od południa 24
3. Dereszewicze. Salon niebieski. Fotografia z 1911 r., ściana północna. 
Portrety: 554 i matka autora, dziadostwo autora, ojciec autora (odcięty) 25
4. Dereszewicze. Salon niebieski. Fotografia z 1911 r., ściana wschodnia z 
widokiem na salon czerwony. Portret Isi Lubańskiej pędzla L. Janowskiego. 
Poniżej portrecik Dziuni Potworowskiej 26
5. Zofia z Kieniewiczów Puttkamerowa. Fotografia 46
6. Wawrzyniec Puttkamer. Fotografia 47
7. Dereszewicze. Kaplica. Fotografia, ok. 1900 r. 57
8. Dereszewicze. Dom od strony podjazdu. Rysunek z pamięci Kazimierza Kienie-
wicza 58
9. Dereszewicze. Dom od strony rzeki. Pocztówka z początku XX w. 59
10. Dereszewicze. Prypeć u stóp parku. Fotografia, ok. 1900 r. 61
11. Lela Kieniewiczowa. Portret pędzla L. Janowskiego 90
12. Dziunia Potworowska, później Łopacińska. Portret pędzla L. Janowskiego 99
13. Magdalena Grabowska. Fotografia z czasów panieńskich 142
14. Isia Lubańska. Fotografia w stroju gejszy (1899) 152
15. Magdalena Grabowska. Fotografia 160
16. Magdalena Grabowska. Fotografia 161
17. Dereszewicze. Oficyna. Fotografia z pierwszych lat XX w. 187
18. Antoni i Magdalena Kieniewiczowie. Fotografia poślubna 197
19. Dr Stankiewicz - przyjaciel domu. Fotografia. 230
20. Droga przez puszczę. Fotografia z 1913 r. 245
.	21. Tokujący głuszec. Fotografia z 1913 r. 246
22. Lela Kieniewiczowa z zabitym głuszcem. Fotografia z 1913 r. 247
23. Fabryka w Kopcewiczach. Fotografia ok. 1913 r. Stoi dyrektor S. Ulatowski 
263
24. Fabryka w Kopcewiczach. Fotografia ok. 1913 r, 264
25. Kopcewicze. Robotnice w fabryce. Fotografia ok. 1913 r. 266
26. Kopcewicze. Sklep spółdzielczy. Pocztówka, ok. 1913 r. 269
27. Kopcewicze. Straż pożarna. Fotografia ok. 1913 r. W środku dyrektor S. 
Ulatowski 272
28. Kobiety wiejskie. Fotografia z 1913 r. 273
29. Holownik na Prypeci. Fotografia, ok. 1900 r. 274
30. Tratwy na Prypeci. Fotografia, ok. 1900 r. 275
31. Kanał odwadniający. Fotografia, ok. 1913 r. 277
32. Kolejka wąskotorowa Kopcewicze-Dereszewicze. Fotografia, ok. 1913 r. 278
33. Trasa kolejki wąskotorowej. Fotografia, ok. 1913 r. 279
34. Isia Lubańska. Fotografia. 291
35. Mińsk. Fotografia z początku XX w. Po lewej w głębi wieże katedry. Pośrodku 
szyld rosyjski: T-wo Br. Nobel (nafta). Na prawo tramwaj konny 307
36. Złote gody. "Świat", 1908 r. 329
37. Bryniów. Dwór od strony podjazdu. Fotografia z 1913 r. 336
38. Bryniów. Dwór od strony ogrodu. Fotografia z 1913 r. 337
555
39. Dereszewicze. Salonik. Fotografia z 1911 r. Siedzą: Klotylda Potworowska, 
Jadwiga Kieniewiczowa. Stoją: Zofia Puttkamerowa, Janina Żółtowska, Antoni Kie-
niewicz 338
40. Hieronim Kieniewicz - wspomnienie pośmiertne. Fotografia ze schyłku życia 
366
41. Magdalena Kieniewiczowa z synami: Herusiem, Stefkiem i Kaziem. Fotografia. 
Sables d'Olonnes, 1913 r. 405
42. Fotografia z wizytacji arcybiskupiej, 1913 r. Magdalena Kieniewiczowa siedzi 
między arc. Kluczyńskim i ks. Butkiewiczem. Autor pamiętnika w pierwszym 
rzędzie, czwarty od lewej 410
43. Worończa, 1914. Fotografia. Od lewej: Janina i Adam Żółtowscy, dwie panie 
Lubańskie, Magdalenia i Antoni Kieniewiczowie 419
44. Mozyrz. Kościół pobernardyński zabrany na cerkiew. Fotografia z początku XX 
w. 460
45. Mozyrz, 1918 r. Grupa młodzieży. Niektórzy chłopcy w mundurach 
gimnazjalnych. W pierwszym rzędzie drugi od lewej Stefan Kieniewicz, czwarty 
Hieronim Kieniewicz 465
Proweniencja ilustracji:
Zbiory Stefana Kieniewicza, n-ry: 1-6,10, 13, 14, 18, 19, 23-27, 29-34, 36, 38-
41,43
Zbiory R. Aftanazego, Wrocław, n-ry: 7-9, 17
Własność Henryka Konarskiego w Krakowie: n-ry 11, 12
Własność Adama Kieniewicza w Krakowie, n-ry 15, 16
S. Zaborowski,/flfc trubadur, Warszawa 1914, n-ry 20-22, 28, 37
Muzem Narodowe. Warszawa, n-ry 35,42
Zdjęcia do tomu wykonali:
Teresa Zółtowska-Huszcza, Pracownia Fotograficzna MNW fir l-6, 10, 13, 14,
20-35, 37-45 Adam Wierzba, Kraków. Wawel, nr 11, 12, 15, 16, 18; Stanisław
Klimek, Wrocław nr 7, 8, 9, 17, 36;
Warszawa nr 19	>•:-.•
13. Kuropatwa 521
14. Słonka 521
15. Dubelt 523
16. Bekas 525
17. Batalion 525
18. Kaczka 526
19. Rybołóstwo 533
Indeks nazwisk 543 Spis ilustracji 554
557
Spis rzeczy
Przedmowa 5
1. Gniazdo rodzinne 20
2. Własność ziemska 29
556	3- Ukazy cesarskie 33
4. Wyjazd dziadostwa 36
5. Pierwsze lata w Dereszewiczach 40
6. Wychowanie 43
7. Chłopięce lata 50
8. Pierwsze wakacje 66
9. Szkoła 72
10. Rozstanie 98
11. Opiekun - przyjaciel 105
12. Maturzysta 116
13. Uniwersytet 120
14. Narzeczeństwo 167
15. Nowe życie 208
16. Moja praca 227
17. Rok 1903 238
18. Ciężkie przeżycie 256
19. Żałoba 287
20. Choroba 301
21. Złote gody 319
22. Urlop 334
23. Lata 1909-1910 349
24. Ciężki rok 363
25. Wystawa 384
26. Wizytacja 396
27. Wielka wojna 417
28. Rewolucja. Zakończenie wojny 445
Polowania poleskie
1.	Niedźwiedź 483
2.	Ryś 487
3.	Wilk 491
4.	Dzik 495
5.	Lis 499
6.	Zając 502
7.	Królik 503
8.	Łoś 504
9.	Sarna 508
10.	Głuszec 509
11.	Cietrzew 516
12.	Jarząbek 519
Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocimr 1989.
Nakład: 20 000 egz.
Objętość: ark. wyd. 39,70; ark. drak. 35.
Papier ofiset. kl. III, 80 g, rola 61 cm
Oddano do składania 1987.12.22.
Podpisano do druku 1989.08.22.
Druk ukończono we wrześniu 1989.	i
Wrocławskie Zakłady Graficzne. Zam. 1674/88/00, K-13