Halina Snopkiewicz

Drzwi do lasu

Część pierwsza 
I
Anną nazwano ją po babce, która w pałacu w Wiedniu tańczyła walca z wysokim 
oficerem 
cesarskim. Chciał on dla Anny, babki Anny, popełnić najpierw mezalians, potem 
samobójstwo, 
a wreszcie wykonał akrobatyczny skok z okna jakiegoś hotelu, ponieważ dopadli go 
tam 
wysłannicy rodziny grożącej mu wydziedziczeniem, jeśli nie przestanie uganiać 
się za Polką, 
której szlachectwo i majątek były więcej niż wątpliwe. Na tym ostatnim 
spotkaniu, tuż przed 
skokiem; błagał babkę, wówczas kruczowłosą piękność z olśniewającą cerą, aby 
uciekła z nim na 
Hawaje.
Oficer malował, był niedoceniany, miał zatargi z rodziną, która siłą wtłoczyła 
go w elegancki 
i ciasny mundur, miał sarmackie wąsy i słowiańskie gesty. Postanowił porzucić 
dla babki 
dworską karierę. Wybuchła więc miłość, a ten walc był przekazywany w 
opowieściach małej 
Annie. Babka zdecydowała się sprzedać brylantowe kolczyki, stracić pieniądze 
przeznaczone na 
wyprawę ślubną, po którą przyjechała do Wiednia, i odtąd jeść na wyspach owoce 
południowe 
i pozować oficerowi przy dźwiękach ukulele. Kiedy jednak oficer wyskoczył w 
przepastną 
czeluść nocy, pozostawiając po sobie pewną część munduru, babka przyjęła godnie 
przedstawicieli rodziny marnotrawnego i wzruszona swoją polską 
wspaniałomyślnością 
przyrzekła im nie zobaczyć go więcej, a w duszy postanowiła wyjechać z nim 
następnego dnia. 
Odegrała swoją wielką życiową scenę, była wspaniała. Przedstawiciele rodziny, 
nastawieni na 
przełamywanie oporu, stracili rezon. Babka ich zawiodła. I jak na początku 
utrzymywali, że 
Karol to hulaka i nic dobrego, wobec kategorycznego babki: „nie, nie i jeszcze 
raz nie, możecie, 
panowie być spokojni” – zaczęli wysławiać oficera, draśnięci w ambicji, że 
piękna Łaszka tak 
łatwo z niego rezygnuje. Babka z godnością wstała na znak skończonej audiencji i 
odprowadziła 
wiedeńczyków do drzwi. Wyszli kłaniając się nisko. Babka pod okiem przerażonej 
i zachwyconej tym wszystkim ciotki Matyldy zaczęła pakować kufer, odrzucając 
światowe 
fatałaszki, nieprzydatne jej zdaniem przy zrywaniu kokosowych orzechów. 
Odrzuciła także 
ciotkę, która chciała towarzyszyć uciekinierom. Ciotka więc miała wrócić na 
polską wieś i jakoś 
uspokoić rodzinę. Pragnęła jeszcze oddać romantycznym kochankom ostatnią 
przysługę i zabrała 
się do przyszywania naderwanego guzika w pozostawionej części munduru oficera. 
W kieszeniach odkryła srebrne, pięknie wygrawerowane pudełko, a w nim 
kilkanaście pukli 
różnokolorowych włosów. Każdy pukiel przewiązany był nitką, do której 
przyczepiona była 
kartka z imieniem i datą. Kruczy pukiel babki związany był czerwoną tasiemką i 
leżał na 
wierzchu. Na karteczce, poza imieniem „Anna” nie było nic. Mogło to sugerować, 
że „Anna” jest 
ponad tamtymi puklami i ma trwać wiecznie – jak to zrozumiała ciotka, ale babka 
była już 
w trakcie przeżywania tragedii i nie chciała o niczym słyszeć.
Oprzytomniała dopiero nazajutrz i pomyślała, że oto los daje jej okazję 
dotrzymania 
obietnicy złożonej rodzinie oficera, i już na zawsze będą ją pamiętać, taką 
dumną i szlachetną. 
Smutna, kupiła parę kufrów pościelowej bielizny i wróciła z ciotką na łono 
ojczyzny 
i prawowitego narzeczonego. Poślubiła go w szalonym pośpiechu, nie odczekawszy 
nawet czasu 
stosowanego na ogłoszenia wszystkich zapowiedzi. Jeden z brylantowych kolczyków, 
którym 
miała być opłacana podróż na Hawaje, dała miejscowemu proboszczowi na potrzeby 
kościoła 
w zamian za załatwienie ślubu w przeciągu tygodnia. Drugi – w krótki czas 
później zawiesiła na 
ołtarzu podczas pielgrzymki do Częstochowy za pomyślność dziecka mającego 
przyjść na świat. 
Podziwiano jej ofiarną pobożność. Pierwszym dzieckiem babki był syn, którego 
nazwano Karol, 
w dwa lata później urodziła się matka Anny, Teresa.
I życie babki Anny toczyło się już spokojnie i szczęśliwie, jeździła często z 
dziadkiem do 
miasta, gdzie chciwie wysłuchiwała wiedeńskich walców, uśmiechając się przy tym 
z pobłażaniem. W zimie często przebywała w domu ciotki Matyldy, która ubóstwiała 
małego 
Karolka.
Kiedy babka Anna leżała na wsi w trzecim połogu, wysoki oficer Karol odnalazł 
ciotkę 
i gorączkowo dopytywał się o adres ukochanej. Był już bez munduru, ale ciągle 
wytworny 
i zabójczo przystojny. Oświadczył, że się z Anną jednak ożeni, a jeśli trzeba, 
zabije jej męża 
w uczciwym pojedynku.
Ciotka, liryczna osoba, rozkwitająca w cieple burzliwych romansów, była 
zachwycona. 
Zamiast podróży na Hawaje trafił jej się choć uczciwy pojedynek, lśniący diament 
na tle 
staropanieńskiej egzystencji. Zaczęła pospiesznie kalkulować. Mąż jej ukochanej 
siostrzenicy 
Anny był najlepszym myśliwym w okolicy. Było więc rzeczą prawdopodobną, że to 
Karol może 
zginąć w uczciwym pojedynku, zostałby wtedy jedynie skandal, kompromitacja, 
hańba Anny, 
krzywda jej męża i niepewny los trojga dzieci, co do których własny ojciec 
mógłby powziąć jak 
najgorsze przypuszczenia, absolutnie niesłuszne przynajmniej w dwóch wypadkach. 
Bałwochwalcza miłość męża Anny do żony i dzieci była wzruszająca i zasługiwała 
na szacunek. 
„Jak się już nie stało, to niech się nie stanie” – zdecydowała ciotka i wykazała 
zadziwiającą 
i makabryczną przytomność umysłu. Bez wielu słów wyciągnęła z komody 
wygrawerowane 
pudełko, przechowywane nie wiedzieć po co, i zaprowadziła byłego oficera na grób 
dalekiej 
kuzynki o tym samym imieniu i nazwisku. Połykając łzy, poinformowała go, że tu 
leży jego 
ukochana, która umarła z żalu i tęsknoty. Otworzyła nad grobem pudełko, żeby 
Karolowi dać do 
myślenia, i zdecydowanie schowała je z powrotem, jakby nie widząc wyciągniętej 
po nie ręki. 
Były oficer pociągnął kilka razy nosem, zlecił obsłudze cmentarza Maść na grobie 
przez 
siedemnaście dni siedemnaście czerwonych róż, ponieważ tyle dni trwała ta 
miłość, opłacił to 
pierścionkiem zdjętym z palca i długo stał nad mogiłą dalekiej kuzynki. Ciotka 
nie chcąc 
zakłócać tej kontemplacji, i, jak sądziła, pożegnania z tym światem, przysiadła 
na ławeczce 
z boku i z zapartym oddechem czekała na strzał. Karol odjął rękę od oczu, kiwnął 
nią ciotce na 
pożegnanie i odszedł już na zawsze przez cmentarną bramę na zewnątrz. „Chciał 
się biedaczek 
zastrzelić, ale nie miał czym – rozmyślała ciotka. – Nigdy już przez to nie 
zazna spokoju – 
dotknęła pudełka. – Niech cierpi.” Nie wiedziała, czy w osobie Karola nienawidzi 
rodzaju 
męskiego, czy też kocha upostaciowaną romantyczną miłość. Była z siebie bardzo 
zadowolona. 
Te pukle na cmentarzu wystarczały za Hawaje, pościg, policję i w niczym nie 
naruszyły 
spokojnego życia Anny. O odwiedzinach Karola powiedziała Annie dopiero po 
śmierci męża.
Te echa światowego życia i miłosnych skandalów dotarły do małej Anny dopiero, 
kiedy 
skończyła sześć lat. Po śmierci dziadka nie mówiono o tym, wreszcie jakiś szept, 
a później trochę 
głośniej... Życie babki polegało na głębokich westchnieniach i przebywaniu w 
kościele. 
Wyrzuciła na śmietnik koronkową parasolkę, którą trzymała nad głową jeżdżąc z 
oficerem po 
Wiedniu. We wszystkie rocznice paliła świeczkę przed portretem męża i 
skrzywdziła swojego 
pierworodnego w testamencie, ponieważ kochała go najbardziej. Ale Karol, wuj 
małej Anny, nic 
o tym nie wiedział i nie dbał o to. Z odznaczeniem skończył szkołę pilotów w 
Dęblinie i kiedy 
rozpadał się świat koronkowych parasolek, zginął w obronie Warszawy. Mała Anna 
zapamiętała 
jego czarne śmiejące się oczy, mundur i zawsze to samo pytanie, kiedy wchodził 
do nich do 
domu: „W jednym rękawie z orzechami, w drugim mleczna. Z którego chcesz?” Wolała 
czekoladę z orzechami. Starała się pamiętać, że ta ostatnio była w prawym. I 
kiedy zaczynała za 
ten rękaw tarmosić, okazywało się, że tym razem była w lewym. Gniewało ją to, 
uciekała do kąta 
krzycząc: „ty kłamczuchu, Bozia cię skarze”. Wuj Karol podnosił ją wtedy do 
góry, tak że mogła 
ręką dosięgnąć sufitu, i śmiał się: „Widzisz, bubububuuuu, jakbyś leciała 
samolotem.
No, nie płacz, wujek cię kiedyś zabierze. A przecież obydwie czekolady dla 
ciebie, 
głuptasie”. Kiedy dowiedziała się, że zginął, najbardziej żałowała czekolady z 
orzechami. Jakoś 
nikomu poza wujkiem Karolem nie przychodziło do głowy, żeby jej kupić właśnie 
taką. Później 
myślała, że już pewnie nigdy nie poleci samolotem, a jeszcze później, po paru 
miesiącach, 
zaczęła płakać za wujkiem Karolem i zrozumiała, że go naprawdę nie ma.
II 
Anna urodziła się w mieście, w czynszowej kamienicy babki, ponieważ we wsi, w 
której 
mieszkali rodzice, nie było akuszerki. Nie, nie łączył jej z tym przypadkowym 
miejscem 
urodzenia żaden sentyment. Kiedy skończyła cztery lata, ojciec jej, po burzliwej 
rozmowie 
z dziedziczką, postanowił się zrzec funkcji kierownika tartaku i przejść na 
posadę państwową. 
Miała to być zrazu posada tymczasowa – po prostu umarł stary leśniczy – i ojciec 
dla 
zadośćuczynienia swoim ambicjom miał zamiar pójść na ten „niepewny chleb”, jak 
sam to 
określił, tak na parę miesięcy, zanim nie przyślą kogoś z odpowiednimi 
kwalifikacjami. Matka 
Anny usiłowała odwieść męża od tego zamiaru, płakała, rzucała groźby i Anna nie 
mogła 
zrozumieć, dlaczego przy tych awanturach kładła rękę na brzuchu, jakby to miał 
być ostateczny, 
decydujący argument, który w rozbieżności zdań musi zaważyć na przyznaniu jej 
racji. Anna nie 
mogła nawet pomyśleć, że mogliby się wyprowadzić z tego białego murowanego domu, 
z okien 
którego widziała pożar sklepu naprzeciwko i wieczorami wyobrażała sobie, że 
widzi to jeszcze 
raz, ten blask, spadające głownie, walące się stropy, bezładną i gorączkową 
bieganinę ludzi, 
strugi wylewanej wody z wiader i siebie, siedzącą na oknie, przytuloną do 
ciepłej od żaru szyby, 
przyciskającą kurczowo do piersi pudełko z Chińczykiem, które Jadźka kupiła tego 
dnia rano. 
Było to dla niej cudowne widowisko, widziała w tym nie zwykły pożar, jaki często 
zdarzał się we 
wsi, ale konsekwentną i słuszną zapłatę losu za oszukaństwo. To było więcej, niż 
mogła 
wymarzyć i uroić w dziecinnej głowie: nie płonął sklep, w którym Bekas 
sprzedawał pękate 
bułki, białe i wilgotne w środku, jeśli tylko zęby przeszły przez twardą skórkę, 
ale palił się 
sezam, który się nie chciał otworzyć. I to, że z okna swojego pokoju widziała 
potem sczerniałą 
podmurówkę i nagi kikut ceglanego komina, było jedyną równowagą, jaka istniała 
na świecie. 
I teraz miała tego nie oglądać i nie wygrażać wieczorem zaciśniętą pięścią: „A 
masz, oszuście, 
przyszło ci na to”, i miała nie mieszkać w tym domu, który pamiętała, odkąd 
pamiętała. Poczuła 
się po raz pierwszy zagrożona, osaczało ją coś wielkiego i czarnego. A przecież 
była także 
ciekawa, jak tam też może być w tej leśniczówce i jakie tam kąty i zakamarki, i 
co w nich, i czy 
jest piec, i jaki.
Obserwowała rękę matki, która zawisła w powietrzu i zaraz wróciła do oczu. Matka 
wstała.
– Nie chcę. A ja nie chcę, nie chcę i już. Może już dość tych obiecanek – 
zapytała z gniewem 
– dość tej tułaczki? Najpierw, to co, wielka miłość, Teresa, zrobię wszystko, 
żebyś tego nie 
pożałowała, a potem trzeba było czekać ze ślubem, bo tyś się włóczył po Francji, 
wreszcie, 
wreszcie jakiś dom, a ty znowu... Plany i plany. Wróciłeś goły jak turecki 
święty i gdyby nie mój 
posag, dziecko spałoby na słomie. Dosyć już tego! – krzyknęła histerycznie 
matka, a Anna 
przycupnęła w kącie za szafą.
Zapomnieli ojej obecności. Usłyszała, jak ojciec się podniósł z fotela i zaczął 
spacerować po 
pokoju. Matka płakała. Nie był to ten naturalny szloch jak na początku, brzmiały 
w nim tony 
fałszywe, nie płynące z serca, były to chrapliwe dźwięki krtani, poparte 
gwałtownym ruchem 
pleców. Anna wychyliła się trochę i dostrzegła ciemną głowę ojca. Zbliżył się do 
matki.
– Teresa. Uspokój się, Teresa. To ci może zaszkodzić – powiedział tym swoim 
dziwnym 
głosem, który był jednocześnie szorstki i łagodny. – Wyjedź na pewien czas do 
matki albo do 
Krynicy, gdzie chcesz. Ja tu wszystko załatwię. Gdybyś mnie kochała naprawdę, 
przynajmniej 
starałabyś się zrozumieć, że nie mogę wytrzymać dłużej z Molendowską.
– Gdybym cię nie kochała, nie zdecydowałabym się na to wszystko – matka 
zatoczyła ręką 
półkrąg – i na dwoje dzieci. Wiesz o tym.
„Jakie dwoje dzieci – zastanowiła się Anna. – To drugie to ma dopiero przynieść 
bocian” – 
przypomniała sobie.
– Być może niepotrzebnie to wszystko zacząłem, ale już trudno. Przepadło. Uparła 
się ona, 
uprę się i ja.
– A dlaczego ona właściwie nie chce sprzedać tego domu? – zastanawiała się matka 
głośno 
i nadspodziewanie spokojnie, przez co Anna upewniła się że udawała trochę z tym 
płaczem, 
chcąc zmusić ojca żeby jej ustąpił, jak często bywało. – I po co ci ten dom? Czy 
nie wystarczy ci 
że w nim mieszkasz? Skoro chcesz mieć dom, to przenieśmy się do matki, do 
miasta. Wiesz że 
Marian pracuje, ciotka Matylda jest za stara, Lonia zajęta dzieckiem, a mama 
nigdy nie miała do 
tego głowy. Zajmiesz się kamienicą i wreszcie zacznie się jakieś życie... w 
mieście, normalnie...
– Do jasnej cholery z takim życiem! – uniósł się ojciec. – Wydzierać z gardła 
złotówki tej 
biedocie, tłuc się po sądach z lokatorami, którzy nie wiadomo za co płacą... Za 
kąt w tej 
śmierdzącej ruderze?
– Śmierdząca rudera – zaczęła płaczliwie matka – śmierdząca rudera. To wszystko, 
co mi 
zostało po ojcu.
– Szkoda, że nie charakter. W kogoś ty się wrodziła? Ojciec – dusza człowiek, 
matka – anioł, 
a ty...
– Co, ja?! Nie mówię, żeby komuś wydzierać pieniądze, tylko żeby zacząć jakieś 
życie...
– Przepraszam cię – powiedział ojciec zimno. – Nie myślałem tak. Jestem 
zdenerwowany 
sytuacją, w której się znaleźliśmy, i to wszystko. A Molendowską nie chce 
sprzedać tego domu 
z kilku przyczyn. Gdybym zrezygnował z tej pracy i miał dom na własność, czułaby 
się 
wykiwana. Gdybym został, byłbym od niej mniej zależny. Zmniejszyłby się poza tym 
jej majątek 
i to za śmieszną sumę pieniędzy. Jej pieniądze są teraz bardzo potrzebne, musi 
spłacić siostrę, ale 
nie takie pieniądze. Jej potrzeba dużo, a ziemi sprzedawać nie lubi. Postawiłem 
tartak na nogi, 
lubię tę pracę, ale mam tego dosyć. Gdyby mi sprzedała dom, byłbym zwyczajnym 
pracownikiem. Teraz jestem sługą. Pracuję u jaśnie pani, mieszkam u jaśnie 
pani...
– To są przesądy, śmieszne, nieuzasadnione poczucie niższości... Masz w końcu 
rok studiów 
i jesteś mądrzejszy niż ona z całym tym swoim kurzym móżdżkiem.
– Zostawmy to, we wszystkim przesadzasz. To jest cwana baba. Widzisz, tu 
większość jest 
lasów państwowych. Pracownik państwowy to zupełnie coś innego. Państwo to 
państwo, jakie by 
ono nie było. Są małe szansę, że tu przyjedzie inżynier leśnik. Nie taki znów 
duży obszar lasu, 
a jeśli już by się ktoś trafił z wyższym wykształceniem, z pewnością obejmie 
nadleśnictwo. 
Zresztą... gdyby... Zostanę gajowym.
– Gajowym! – wykrzyknęła matka. – Piękna przyszłość dla dzieci i dla mnie. 
Gajowy! To już 
szczyt wszystkiego! – Matka zaczęła biegać po pokoju z rękami podniesionymi do 
góry, jakby 
usiłowała fruwać.
– Wiem że teraz powiesz coś o poruczniku Domasławskim – rzekł ojciec i zapalił 
papierosa, 
ale zgasił go natychmiast.
– A właśnie. Właśnie – powiedziała matka.
– Mogłabyś teraz siedzieć w garnizonie i wydawać przyjęcia dla tych idiotek 
oficerskich żon 
– ciągnął ojciec, widocznie opanowany zimną wściekłością.
– Każda z tych idiotek ma maturę i robi zakupy u Braci Jabłkowskich. A ja kupuję 
niemal 
wszystko na jarmarku i dwa razy w roku bywam na balach u pani dziedziczki, gdzie 
traktują 
mnie jak służącą.
– A kto chce chodzić na te bale? Ja chyba nie! I w końcu nikt ci nie zrobił 
żadnego afrontu.
– Bo mam towarzyskie wyrobienie. To się ceni na tym pustkowiu.
Annie ścierpła noga od dłuższego kucania za szafą, usiłowała wstać, ale setki 
mrówek 
przebiegało jej przez łydkę i kolano, nie mogła postawić stopy. Westchnęła 
głośno.
– Co ty tu robisz? Maszeruj zaraz do kuchni – ojciec wziął ją za rękę i 
wyprowadził za drzwi. 
– I to przy dziecku takie... – nie dosłyszała dalszych słów ojca. Wyszła szybko 
na dwór i stanęła 
przy drodze. Niewiele rozumiała, nie wiedziała, po czyjej jest stronie. Była po 
stronie białego 
domku i naturalnie po stronie nieznanej leśniczówki. „Sarny tam piją wodę w 
korycie przy studni 
– przypomniało jej się – jak krowy albo konie.”
III
Kiedy tak stała koło furtki przy domu, wydawało jej się zawsze że droga prowadzi 
pod górę, 
ciągle pod górę. A wiedziała doskonale że wzniesienie kończy się obok szkoły i 
dalej szosa się 
rozwidla. Jeśli iść prosto, ale tak prościutko, to wejdzie się do chałupy 
Makułów, a w prawo, to 
do wsi, którą znała dobrze. Chodziła tam często i chętnie. Była to rozległa 
piękna wieś 
z wysokim kościołem na wzgórzu porośniętym rozłożystymi kasztanami, które 
jesienią 
z głuchym łoskotem spadały na ziemię, słychać to było nawet przy muzyce organów 
i kościelnym śpiewie, jeśli się stało blisko wejścia. A Anna zawsze stała blisko 
wejścia, żeby 
móc się oglądać na wiewiórki, albo wyrywała się rodzicom i przepychała przez 
zbity tłum do 
samego wielkiego ołtarza, i choć jeszcze nie umiała się modlić, klepała: „Boziu, 
Boziu, daj 
zdrówko mamusi, tatusiowi, babci, wujkowi Karolowi, cioci Loni, mnie i 
wszystkim”. 
Zachłannie, z ciekawością młodego makaka, patrzyła na każdy ruch księdza i 
lubiła, kiedy 
zapach kadzidła wdzierał się do nosa. Otwierała wtedy usta i głęboko wciągała 
powietrze. Był 
w tym kadzidle powiew jakiegoś majestatu i robiło się tak ckliwie na duszy jak 
wtedy, kiedy 
weszła sama do pustego kościoła i rozpłakała się nie wiedzieć czemu.
Znienawidziła tę wieś, choć później z czasem o tym zapomniała i bywała tam 
niejednokrotnie. Znienawidziła, odkąd Jadźka ciągnęła ją tam, obolałą, do 
kowala, żeby jej 
wyrwał ząb. I to prawe rozgałęzienie szosy łączyło jej się z bólem i łzami, 
które kapały na białe 
futerko z królika i zamarzały natychmiast w okrągłe przezroczyste kulki. Niemal 
wszystkim ten 
człowiek rwał zęby, nie miała nic przeciw metodzie, ale bała się wyrwania zęba w 
każdy sposób, 
a może jeszcze bardziej tak, jak to matce zrobił dentysta w mieście, bo to było 
coś obcego, taki 
biały pokój, narzędzia lśniące metalicznym chłodnym blaskiem, zastrzyki i fotel, 
który się 
podnosił w górę za naciśnięciem pedału. Ząb był dla niej czymś własnym, czymś 
nierozerwalnie 
zrośniętym z nią i utratę zęba utożsamiała sobie z utratą na przykład palca. 
Atmosfera w domu 
kowala była znajoma, swojska, ale uciekła wtedy Jadźce i przybiegła do domu. 
Jadźka po 
powrocie wyjęła z pudełka po cukierkach szpulkę i odgryzając kawałek nitki 
zębami, podeszła do 
Anny.
– Nitkę ci tylko przywiąże i będzie po wszystkim.
Nitka wydała się jej dobrym sposobem. Pozbyć się tego bólu, przed którym nie 
można się 
schować, w zamian za przywiązanie nitki... Ale drugi koniec nitki Jadźka 
niepostrzeżenie 
przymocowała do klamki i gwałtownie otworzyła drzwi. Było po wszystkim. Poczuła 
w ustach 
słodki smak, a ząb na zakrwawionej nitce potoczył się pod wiadro na zlewki. 
Jadźka schyliła się, 
podniosła ząb ciągle z nitką związany i machając tym przed nosem Anny, mówiła:
– No i masz tego swojego cudoka, było o co tak płakać. Daj no chleba świeżego, 
to ci w te 
dziurę włożę, to krew nie będzie lecieć. Zresztą, co tam poleci po takim 
mlecznioku, czy to ma 
korzenie, czy co. Siedzi jak grzyb we mchu albo i gorzej. Palcem popchniesz i po 
zębie. 
A wypluj to później nie połknij, bo to zła krew. Jak jeden chłop tak połknął, 
ale nie bój się, nie po 
nitce, tylko po kowalu, to po tygodniu do piachu poszedł. A może po dwóch albo i 
trzech 
tygodniach, pamięci jednemu człowiekowi do wszystkiego nie starczy. Gęba mu cała 
tak spuchła, 
że jego kobieta poszła do dworu. To ta ładna siostra dziedziczki, wiesz która, 
ta, co koniem po 
wsi jeździ i taką dobrą udaje, nie tyle nawet, powiem ci przed ludźmi, ile przed 
tym swoim 
narzeczonym, co to mieszka od czasu jakiegoś we dworze, no to ta siostra proszek 
taki dała 
i zasypywać nim trza było ten dół. Ale już tam było czarno jakby ziemia i chłop 
się skończył, ta 
krew niedobra go zatruła, a bo z kobietami to tak mało jest – umilkła trwożliwie 
i odwróciła się 
do dziecka. Anna pluła gorliwie do wiadra. Nie chciała iść do piachu. Widziała 
żółtego Kaczorka 
na stole, kiedy tak leżał w trumnie, z półotwartymi ustami, podwiązanymi lnianą 
ścierką, 
w której Kaczorkowa przedtem robiła ser kładąc go na pochyłej desce i 
przyciskając potężnym 
kamieniem, żeby serwatka obciekała szybciej. I teraz tak leżał w tej ścierce 
Kaczorek, z węzłem 
zawiązanym na czubku siwych włosów, i Anna widziała na ścierce załamania, które 
zaprasował 
kamień i czuła kwaśny zapach serwatki. Kaczorek miał ręce splecione jak 
dziewczynki, które 
mają odbić „dziewięć”, i kciukami podtrzymywał w przezroczystych jakby dłoniach 
czarną 
książkę do nabożeństwa ze spleśniałą z wilgoci okładką. Anna poszła za ludźmi na 
pogrzeb 
Kaczorka i sypała razem ze wszystkimi garście śliskiego piachu na sosnowe wieko 
trumny.
– Patrzcie, jakie to dobre dziecko – sąsiadka Kaczorkowej pogłaskała ją po 
głowie. Kobiety 
zawodziły: „Jedna grudka ziemiiii na tego człowiekaaa”.
Anna dumna z pogłaskania sypnęła jeszcze piachu na trumnę, zakrytą już prawie w 
całości. 
I nagle zrobiło jej się strasznie, zupełnie jakby miała w przełyku wielkie zimne 
jabłko, które 
przełknąć się nie da. Od drzew cmentarnych poszedł chłodny powiew, twarz księdza 
skurczyła 
się w nagłym bólu, nabrała barwy fioletu jak naszycie na końcach stuły 
zwisającej mu z szyi 
i dwóch chłopów wzięło go pod ręce i odprowadziło do czekającej przed bramą 
bryczki. 
Wszyscy zbierali się do odejścia, a Kaczorek zostawał, i zrozumiała ze już nigdy 
nie pobiegnie za 
nim do lasu zobaczyć, czy się co nie złapało we wnyki, i już stary gajowy nie 
będzie wygrażał 
Kaczorkowi pięścią: „Ja wam tam mówię, Kaczorek, że wy się jeszcze doczekacie, 
jak nie 
przestaniecie z tym kłusowaniem”. A kiedy zluźnił się trochę skurcz gardła, 
roztkliwiła się, że 
jest takim dobrym dzieckiem, i jakby połknęła to jabłko.
– Ojciec dobry to i dziecko dobre, jak już krew dobra, to dobra – pochwaliła ją 
jeszcze raz 
sąsiadka Kaczorkowej, kiedy wracali z cmentarza. – Desek człowiekowi nie 
pożałuje i trocin da, 
ile chcesz, a zawsze się ta przyda na wysypanie izby. Idźcie do niego, 
Kaczorkowa, to po takim 
nieszczęściu całe drzewo wam na stodołę zerżnie za darmo w skrytości przed 
dziedziczką jak 
zawdy.
Resztki chleba Anna wydłubała palcem i z pogardą spojrzała na Jadźkę.
– Mam dobrą krew – wybełkotała.
– No pewnie – przytaknęła Jadźka – nie mówię, że nie. Ale może się coś zrobić, 
Boże nie daj 
i uchowaj od tego. Zawsze może się coś zrobić nie wiedzieć z czego, a potem to 
już nic 
człowiekowi nie pomoże – wzdychała i zaczęła rozgrzebywać pogrzebaczem węgle na 
ruszcie. – 
A ja to co myślisz, że co? Taka się urodziłam? Urodziłam się prosta jak inne, 
tylko się uchybiam 
i źle mnie nastawili. Już nie żyje ta, co mnie nastawiała, ale nie to, żebym 
miała do niej żal czy 
co, niech leży w grobie spokojnie, nijakiego żalu do niej nie mam, bo Bóg to 
widać mi za krzyż 
przeznaczył, a już jak i jest żal, to nie do niej...
Pogrzeb Kaczorka i ból zęba to była dla Anny prawa strona drogi. W lewo bała się 
chodzić 
sama. Kiedy zbliżyła się do rozwidlenia, siadała w rowie. Z trzeciej chałupy za 
szkołą wybiegały 
dwa psy szczekając zajadle, obojętne, czy przejeżdżała fura, czy szła gęś, czy 
Anna, która starała 
się stąpać jak najciszej. Jeżeli wylatywał tylko jeden, znaczyło, że drugi 
wyleguje się w miałkim 
kurzu na środku ulicy. Kiedy przejeżdżał wóz, pies w ostatniej chwili podnosił 
się leniwie 
i wprost spod końskiego pyska odchodził na bok. Szedł wolno w stronę rowu, 
wąchał kamienie 
i lizał źdźbła trawy. Ledwie wóz przetoczył oblepione zaschniętym błotem koła, 
kundel wracał 
na opuszczone miejsce, składał łeb w wyciągnięte łapy i jakby znudzony zatykał 
oczy. Niekiedy 
była pewna, że pies śpi. Poruszał naderwanym uchem, skórę zwisającą na chudym 
boku 
wystawionym na słońce przebiegało lekkie drżenie. „Boziu kochana, zrób cud, żeby 
się nie 
obudził – modliła się Anna stąpając ostrożnie – albo przejdę sobie, jakby go w 
ogóle tu nie było.” 
Nie stanowiło to żadnej ochrony przed mdłościami, jakie czuła głęboko w brzuchu, 
gdy zataczała 
wielkie półkole sięgające aż poza rów i usiłowała okłamać psa. Lecz nie 
potrafiła nie patrzeć 
w stronę dołka i kiedy pies podnosił powiekę albo kłapnął szczękami chcąc złapać 
muchę, która 
kołatała mu pod nosem, Anna uciekała w panicznym strachu. Kiedy budziła się rano 
i słońce 
jasnymi łatami pokrywało podłogę, myślała sobie, że dziś tam znowu pójdzie i 
wyminie psa 
odważnie, jakby się go nie bała. Była to dla niej wielka pasjonująca rozgrywka z 
sobą, z psem, ze 
światem, w której nigdy nie udało się jej zwyciężyć. Ale jak mrugnął do niej 
Chińczyk, pies i ta 
niezdobyta droga przestały się liczyć. Odtąd kundel już mógł cały dzień leżeć w 
swoim dołku lub 
mogło go tam nie być. Teraz już nie myślała, co zobaczy daleko za szkołą i jakby 
to było, gdyby 
iść tamtędy, a nie jechać dorożką, bo musiała porozmawiać z Chińczykiem i 
zapytać go o różne 
rzeczy. Dlaczego nosi warkocze i skąd przyjechał do Bekasa, i co to znaczy 
„kolonialne”. Kiedy 
leżała w łóżku, Jadźka czytała jej książki, przewracając zwykle po kilka kartek 
na raz.
– Nie opuszczaj, wróć – podnosiła się Anna z poduszki.
– Kiedy to książka nie dla dzieci, te twoje już tak wyczytane, że na pamięć 
człowiek umie. 
To nie dla ciebie. Śpij – usiłowała odłożyć książkę na nocną szafkę.
– Czytaj – prosiła Anna.
„Popsujesz mi fryzurę – szepnęła i w tym momencie suknia obsunęła się z 
marmurowych 
ramion.” Nie, to może co innego. O, to. To jest piękne. Słuchaj: „Czy kobieta 
typu Niny 
Dobranieckiej zasługuje w ogóle na jakąś zemstę? O, bo co do jej moralnej 
wartości nie miał 
Kolski żadnych złudzeń”. Tyż nie dla ciebie. No śpij.
Wtulała głowę w miękki batyst poduszki i usiłowała zrozumieć trochę z tego, co 
przeczytała 
Jadźka. „Nie może być nieciekawe, bo zawsze jest tam o czymś i nie wiadomo, jak 
to się 
skończy. Więc jakże nieciekawe. I co to znaczy moralna wartość i marmurowe 
ramiona. Jadźka 
leniuch i nie chce jej się czytać. Przysięgam ci, Panie Boże, że jak się nauczę 
czytać, to będę 
czytać tak długo, że prawie zawsze i bez przerwy, i nigdy nie opuszczę ani 
jednej stronicy, ani 
linijki, i do starości będę czytać bajki i «Moją Przyjaciółkę» i wszystko”. 
Patrzyła w ciemny 
pokój z ledwo widocznym prostokątem okna i wyobrażała sobie postacie z książek 
czytanych 
przez Jadźkę. Nie bała się ani czarownicy, ani czterdziestu rozbójników, ani 
macochy królewny 
Śnieżki. Z ludzi – czuła strach tylko przed tymi, którzy popychali wielką kulę 
na sklepie, 
w którym sprzedawał Bekas. Byli bez twarzy, dalecy, zimni, wrodzy. Strzegli 
sklepu 
i zamkniętych w nim wspaniałości.
– Kto to? – zapytała ojca.
– „Społem”, znak taki. Że, rozumiesz, jak społem...
– Pilnują?
– Pilnują – roześmiał się ojciec.
– Aha – kiwnęła głową i już więcej nie chciała o tym mówić, bowiem sądziła, że 
zrozumiała 
wszystko. „Społem – zaklęcie” – była szczęśliwa, że o tym wie tylko ona. 
Należało to zrobić 
dopiero wieczorem, poczekać, aż Bekas założy na zielone drzwi pordzewiałą sztabę 
i zamknie 
kłódką. Cały ten dzień plątała się koło domu, nie mogła się niczym zająć, 
czekała na zmierzch. 
Ledwie zaczęło szarzeć, czatowała pod sklepem. Bekas ustawiał pudełka na 
półkach.
– Chciałaś co? Bo już zamknę rychło.
– Nic – bąknęła. – Zresztą cukierków na kredyt – dodała, bo przestraszyła się, 
że Bekas może 
coś podejrzewać. – Jadźka jutro zapłaci. – Patrzyła wymownie na Chińczyka i 
dawała mu oczami 
znaki. Wydawało jej się, że jego usta z opuszczonymi do dołu kącikami 
uśmiechnęły się. 
Odetchnęła z ulgą.
– Pan Bekas wie, co to jest kolonialne? – zapytała biorąc papierowy lejek pełen 
różnokolorowych landrynek.
– To takie różne. Z kolonii. Z ciepłych krajów, tam gdzie bociany z naszych wsi 
na zimę 
odlatują. No, takie różne. Herbata, cynamon, pieprz... – Bekas już popychał ją w 
stronę drzwi. 
Odwróciła się od progu i kiwnęła głową Chińczykowi.
– Tam, gdzie mieszkają Chińczycy?
– Tam i nie tam. Daleko w świecie. Przyprawy takie rozmaite.
Odchodziła powoli, obrażona. To nie mogły być rozmaite przyprawy. Bekas był 
gruby 
i głupi. „Kolonialne” to był cały tętniący świat w książkach, których nie 
rozumiała, bo Jadźka 
nigdy nie przeczytała do końca, pulsujący w deszczu, który stukał o szyby, tam 
za szkołą po 
lewej stronie gdyby iść pieszo, a nie jechać bryczką, w wieczornych szczekaniach 
psów, w głosie 
piejącego koguta, kiedy jest tak ciepło, że zaraz spadnie deszcz, w słuchawce od 
radia, w której 
czasem była muzyka, jak się ją przyłożyło do ucha, w podróży pociągiem i w 
szybko 
umykających widokach z okna, w trawie tuż przy ziemi, gdzie łaziły mrówki, a 
małe robaki 
zaczynały mozolną wspinaczkę na wysokie trawy, w cieniu, jaki dawała firanka w 
wielkim 
pokoju dla gości, gdzie było zawsze chłodno i gdzie sztywno leżały wykrochmalone 
serwetki, 
w dziurze w kuchni, przez którą wychodziła mysz, jeśli było cicho. Tylko jeden 
Chińczyk to 
wszystko wiedział i jeszcze to, gdzie jest Wilno, skąd rodzice przywieźli dziada 
i babę, i jak 
zabalsamowali marszałka, że już się nie popsuje, choć umarł. I mówili, że szkoda 
że umarł, bo 
gdyby żył, to nie byłoby wojny z Niemcami, a tak to może być. I wyjaśnienia tego 
wszystkiego 
i jeszcze setki innych rzeczy szukać teraz miała w rozmowie z Chińczykiem, kiedy 
nareszcie 
zostaną sami.
Biegła pod sklep, w zgodzie z całym światem, z sercem wypełnionym radością, z 
nadzieją na 
ratunek przed wszystkim niezrozumiałym, już nie samotna, szczęśliwa. Było cicho 
i pusto, od łąk 
napływała wilgoć i chłodny powiew. Obejrzała się za siebie, obeszła sklep 
dookoła, a potem 
stąpając powoli po kamiennych schodkach zbliżyła się do drzwi. Przytuliła twarz 
do szorstkiej 
wypłukanej przez deszcz deski i zamknęła oczy. Wiedziała, że to się musi 
spełnić, bo bardzo tego 
pragnie. Powiedziała szeptem: – Społem, społem, otwórz się – i czekała, aż 
sztaba uniesie się do 
góry. Ostrożnie i wolno otworzyła oczy, żeby nie spłoszyć cudu, który musiał się 
stać. Nic. To 
niemożliwe, żeby nic, widocznie nie powiedziała zaklęcia dość wyraźnie i dlatego 
sztaba tkwi 
w zawiasach.
– Społem, społem otwórz się – powiedziała tak przejmująco, że czuła ten głos w 
głębi 
łomoczącego serca. Teraz miała oczy szeroko otwarte. Sztaba nie drgnęła. 
Przypomniała sobie, 
że gdzieś tak „głęboko w głowie” dopuszczała tę możliwość, ale nie wierzyła w to 
ani trochę. 
Zbliżyła głowę do szpary w drzwiach, przez którą było widać kawałek matowej 
szyby.
– Aaaaanka! Haaankaaa! – usłyszała dalekie wołanie Jadźki. Spróbowała jeszcze 
raz 
i wypłakała ustami swoje zaklęcie wprost w zieloną kłódkę. Rozległ się cichutki 
skrzyp. 
Wstrzymała oddech, zastygła w oczekiwaniu. Skrzypnięcie powtórzyło się teraz 
głośniej 
i dobiegło do niej człapanie oddalających się kroków. Odwróciła się. Makułowa 
szła w stronę 
wsi, a otwarta przez nią furtka poruszała się lekko, zgrzytając w zawiasach. 
Zaszczekał pies, 
krótko, dwa razy, i umilkł. Nie mogła się poruszyć. Wszystko było inaczej niż 
powinno być i nie 
rozumiała dlaczego.
– Aanka! – Jadźka podeszła blisko i szturchnęła ją w ramię. – Gdzie łazisz po 
nocy? Stoisz tu 
jakby jaki słup, a państwo w nerwy wpadli. Miejsce stracę przez ciebie, bachorze 
zatracony. – 
Wzięła ją za rękę i ciągnęła bezwolną do domu. Dłoń Jadźki była popękana i 
sucha. – No i czego 
się ślimaczysz, jeszcze państwo powiedzą, że cię biję. Miałabyś jak inne dzieci, 
to byś zobaczyła, 
jak jest. Skaranie boskie z tobą i tyle.
„Chińczyk też oszust, kłamie, nie otworzył, choć mrugał” – rozmyślała wchodząc 
do sieni. 
W kuchni było ciepło, na blasze suszyły się gruszki. Wyszorowany do białości 
stół zalany był 
kręgiem światła z wiszącej nad nim naftowej lampy. Żal i smutek rozpływały się w 
słodkim 
zapachu gruszek dolatującym od pieca. Na talerzyku leżały dwie kromki chleba z 
zastygłą 
jajecznicą. Wzięła talerzyk i weszła do sypialni. Ojciec i matka układali 
metalowe pieniądze 
w okrągłe słupki.
– Gdzie byłaś tak długo? – zapytała matka.
– Na dworze – odpowiedziała i zrobiła płaczliwą minę, bo sądziła, że będą na nią 
krzyczeć.
– No nie płacz, masz dziesięć groszy, schowaj sobie na cukierki.
– A to? – zapytała wskazując palcami na stół.
– Nie pokazuj palcem. Nie pokazuje się palcem. To dla Jacka. I na wszystko inne. 
Będziesz 
miała małego braciszka. Cieszysz się?
– Nie – powiedziała, chociaż się cieszyła tym nieznanym bratem.
Podeszła do stołu, położyła na nim nietkniętą kromkę chleba i dwie 
pięciogroszówki.
– Jak taki chytry, że wszystko dla niego, to niech sobie weźmie – powiedziała i 
wrócił 
smutek. Nie mogła zasnąć, kręciła się w łóżku. Mówiła cicho Chińczykowi i 
Jackowi te słowa, 
które znała, a których nie mówiło się głośno. Wreszcie pochlipała trochę z żalu, 
że tam nie 
weszła i nie zabrała pudełka, które wydawało jej się tego wieczoru największym 
skarbem na 
świecie.
IV 
Swoje mieszkanie uważała za piękne, najpiękniejsze. Najbardziej lubiła przebywać 
w kuchni. 
Tam wszystko było żywe. Podskakiwały pokrywki w garnkach, kipiały kartofle, 
mleko uciekało 
na blachę, przypalało się natychmiast na brązowo i wypełniało kuchnię swądem, aż 
Jadźka 
musiała sypać popiół na zalane fajerki, ciasto na stolnicy pod naciskiem wałka 
rozciągało się 
w cienkie placki, skrzypiały drzwiczki od kredensu. Jadźka kłapała trepami i 
wzdychała ciężko, 
w lecie mrówki chodziły po cukrze, brzęczały muchy krążąc wokół zawieszonego na 
suficie lepu, 
w jesieni z grzybów wyłaziły robaki i kurczyły się, kiedy się je dotknęło 
patykiem, a trzy 
wyhaftowane kucharki patrzyły znad pieca wyłupiastymi oczami. Pokoje były 
sztywne ze swoimi 
czerwonymi podłogami, które zawsze sprawiały wrażenie chłodu, zielone chodniki 
miały 
szorstkie sploty, utkane w wielkie winogrona, jakie nie rosły nigdzie na 
świecie. W sypialni, na 
środku pokrytych markizetowymi kapami łóżek, siedziała lalka z twarzą cyganki, 
pusząc się 
długą kloszową sukienką i grubymi lśniącymi warkoczami z jedwabiu. Annie nie 
wolno było 
bawić się tą lalką i nie miała zupełnie na to ochoty. Była to bezduszna, głupia 
lalka bez żadnych 
zadrapań, z cerą z atłasu, z wałkami trocin zamiast rąk i nóg, lalka, której nie 
można polubić. 
Anna nie dotykała jej nigdy, cieszyła się tylko, że z czasem płowieje od słońca 
rozłożona 
starannie w idealne koło seledynowa krynolina cyganki. Najbardziej obcy wydawał 
się Annie 
duży pokój, w którym przyjmowano gości i który zarazem stanowił jej wielki powód 
do dumy. 
Firanki ze storami przepuszczały tu mało światła, portiery u drzwi sprawiały 
wrażenie, że ktoś się 
za nimi czai, i nie można było nawet pomyśleć, że masywny rozkładany stół nagle 
zacznie 
przebierać nogami, na takich stal ciężkich klocach. Na otomanie leżały malowane 
poduszki 
a obok nich serwetki, nie można było tam właściwie wygodnie usiąść, żeby czegoś 
nie pognieść, 
można było tylko przycupnąć na brzeżku i popatrzeć sobie na cały pokój. Kozetka 
w pawie była 
wesoła, Anna często odchylała pokrowiec i wodziła palcem po rozcapierzonych 
pawich ogonach, 
z których jeden kończył się pod spodem. Przez to mieszkanie niezwykłe i jedyne 
we wsi, czuła 
się kimś lepszym od swoich rówieśników. U innych dzieci były w domach gliniane 
podłogi 
i często obora przez ścianę, żeby w zimie było cieplej, nie przyjeżdżali goście, 
nie wydawano 
przyjęć, z wyjątkiem wesela, chrzcin i pogrzebu, na śniadanie był barszcz, a na 
obiad kartofle 
z mlekiem. Tylko we żniwa prażucha ze słoniną. Niekiedy udawało jej się 
wprowadzić do 
wielkiego pokoju gromadkę wiejskich dzieci. Dotykały rzeźbionych kasetek z 
Krynicy 
i Zakopanego, milkły spłoszone na widok patefonu i kryształowego radia i nie 
umiały powtórzyć 
za Anną słowa „etażerka”. Słysząc kroki Jadźki wyrzucała dzieci do sieni. Była 
pełna uczucia 
triumfu. Widziały na własne oczy, że jest czymś więcej niż one. Nie chodzi boso, 
ma meble dla 
lalek i rodzinę w mieście. Słusznie więc należą jej się w zabawie specjalne 
przywileje, które nie 
zawsze przyznawano jej dobrowolnie. Nigdy nie upominała się o nie głośno, ale 
często czuła się 
dotknięta i urażona, kiedy na przykład musiała „kryć” według kolejności, a nie 
dwa razy z rzędu, 
jak miała na to ochotę, albo nie mogła być cały czas Królem Lulem i zgadywać, 
gdzie dzieci były 
i co robiły. Kiedy dzieci przebywały w wielkim pokoju, patrzyły na Annę z pewnym 
szacunkiem, 
a ona, świadoma swojej ważnej roli i odrębności, krążyła po pokoju wynajdując 
coraz to nowe 
rzeczy do pokazania, nawet swoje pierwsze włosy pieczołowicie przechowywane w 
pudełku po 
czekoladkach Wedla. Jednakże dzieci już za progiem wydawały się zapominać o 
pluszowych 
portierach, kryształowych wazonach i jelenich rogach wiszących nad drzwiami. 
Nawet – Anna 
zauważyła to z niemałym zdziwieniem – z odcieniem pogardy patrzyły na jej 
czerwony sweterek 
z golfem i nogi w skarpetkach obute w skórkowe sandałki. Niejasno czuła, że ta 
inność, z której 
jest dumna, ta cała jej wspaniałość, to mieszkanie – przeszkadzają jej w 
uzyskaniu wspólnych 
praw, prowokują chęć zemsty, odwetu. Jest sama. Przekupywanie dzieci cukierkami, 
które mogła 
brać w sklepie na kredyt w nieograniczonych ilościach, dawało oszałamiające 
efekty na 
piętnaście minut. Kiedy dzieci dojadły ostatni landrynek, rozbiegały się, 
nierzadko krzycząc: 
„Anka-sranka pańskie dziecko!”
Opowiadała długie historie o mieście z jego światłami, o cukierni, w której 
jadła lody, 
o Królewnie Śnieżce, którą widziała w kinie jak żywą, kiedy była u babki, i 
dodawała, żeby 
zmiażdżyć słuchaczy, że wkrótce będzie miała fabrykę zabawek. Jednak te 
opowieści, które 
wydawały się kłamstwem, zupełnym wymysłem, nie przytłaczały słuchaczy 
cudownością Anny. 
W zabawie obowiązywały rzeczy konkretne. Czy potrafi długo leżeć, jeśli ją będą 
bić zgniłymi 
kartoflami? Czy w zimie wejdzie do przerębla tak, żeby jej było widać tylko 
głowę? 
Odpowiedziała, że wejdzie, niech poczekają do drugiej zimy, bo już nie ma lodu 
na rzece. 
Tymczasem poszła któregoś dnia w stronę kopca, skąd wyjmowano doszczętnie 
przemarznięte 
kartofle. Marzyła, żeby nikt nie zwrócił uwagi na jej wełniane rajtuzy. Ta 
Jadźka, nigdy nie 
ustąpi, choćby przepłakać cały ranek, że ciepło. Pierwszy położył się Ignac, 
który od roku 
chodził do szkoły. Stanęli nad nim całą chmarą, z garściami śmierdzących już 
nieco ziemniaków. 
Chłopiec zamknął oczy. Stanęli blisko i zaczęli walić z całych sił, starannie 
celując w twarz. 
Ignac zaciskał drżące powieki i leżał bez ruchu. Rzucali w niego dalej, aż cała 
głowa pokryła się 
mazistą papką. Nie płakał. Anna wzięła kartofel, wydawał jej się odpowiednio 
twardy, i szerokim 
zamachem uderzyła lgnąca w nos. Zerwał się, pociekła mu krew.
– Pocałuj mnie w dupę, ty... ty... pańskie dziecko – krzyknął. – Kładź się, 
mądralo!
– Fujara – odpowiedziała, przeżywając dotkliwie obelgę. Zaledwie wyciągnęła się 
na 
wilgotnej słomie, zawładnął nią ten sam lęk, który przeżywała chcąc przejść koło 
psa. Tylko tu 
nie mogła zawrócić. Wiedziała, ile zależy od jej postawy. Zacisnęła pięści. 
Poczuła na oczach, 
policzkach i wargach kąśliwe, piekące uderzenia i mdły zapach kartoflanej masy, 
która 
rozpryskiwała jej się na twarzy. Uderzenia były coraz bardziej bolesne. 
Przeleciało jej przez 
głowę, że może nie żyje. Zaczęła płakać. Ciosy nie ustawały, a ona nie miała 
siły się podnieść.
– Co tu wyprawiata? – usłyszała głos gospodarza. – Wynocha stąd!
Dzieci się rozpierzchły. Anna spróbowała poruszyć ręką.
– O Jezu, Hankę Józefowiczów zbili zgniłymi zimniokami, czekajta, psiajuchy, jak 
wom 
Józefowicz wyprawi. – Gospodarz wziął ją na ręce. Czuła jak puchną jej wargi, 
nie była w stanie 
się odezwać, a jednocześnie zalewała ją fala błogiego uniesienia i 
niepohamowanej radości. Nie 
uciekła! A łez pod rozmazaną bryją z kartofli nie było widać. Teraz będą myśleć, 
że 
wytrzymałaby tak cały dzień. Zaledwie jakby z daleka docierał do niej głos 
matki, która dostała 
spazmów, a Jadźka przepłakała cały dzień. Ojciec siedział na łóżku Anny i kładł 
jej na twarz 
zimne kompresy. Przynosiło to na krótko ulgę, potem zapuchnięte powieki piekły 
znowu. Pławiła 
się w szczęściu. Wytrzymała. I jak by dla dopełnienia tego stanu szczęśliwości, 
następnej nocy 
spalił się sklep Bekasa. I choć Chińczyk stał już w kuchni na kredensie, kupiony 
przez Jadźkę 
i zamieniony na zwykłe pudełko z herbatą, czuła się jakby płynęła w powietrzu. 
Nie miała już 
żadnych zastrzeżeń, że pudełko zabierze Jadźka, ponieważ rozsypały jej się dwa 
różańce, które 
przechowywała w torebce po cukrze. „A to grzech tak trzymać różaniec jakby jakie 
koraliki na 
szyję. Kiedyś nawlokę, a teraz niech sobie leżą przyzwoicie.”
Jednak od historii z Chińczykiem życie zaczęło się komplikować. Kłamstwo, 
niezgodność, 
wieloznaczność słów. Bocian miał przynieść dziecko, chodziła więc pod wysoką 
topolę 
i wypatrywała oczy. Może już jest to dziecko? A jak jest, to spadnie z topoli. I 
co tam będzie 
jadło? Żaby od bociana? Jeszcze dziecka nie było, nie było i bocianów. Gniazdo 
stało puste, 
osierocone. „Coś długo w tym roku nie przylatują” – rozmyślała. A przecież to 
była wiosna, 
jeszcze tylko gdzieniegdzie leżały na łąkach resztki brudnego śniegu, ale lodu 
na rzece nie było 
już wcale. Po sprawie z kartoflami miała się bawić tylko z Irmą, ale Irmy 
jeszcze nie było 
w pałacu. Jadźka ciągle krzyczała, że przeszkadza, choć Anna zawsze przed snem 
przyrzekała 
sobie, że będzie grzeczna. Jeszcze najlepiej było siedzieć na oknie i przyglądać 
się światu.
– No, wiosna idzie na całego – powiedziała Jadźka i zabrała się do prania. 
Ustawiła na stołku 
wielką drewnianą balię.
– Gdzie idzie? – zapytała Anna. – Tu koło naszego domu?
– Po ziemi całej. Siedź cicho na oknie, to zobaczysz. – Wlała do balii garnek 
wrzątku, aż 
para buchnęła na kuchnię. Anna patrzyła z nadzieją przez okno. Wytrzeszczała 
oczy 
i wypatrywała zwiewnej pani w zielonej sukni. Czy będzie rozsypywać kwiaty? 
Wiosny nie było 
widać, choć Anna siedziała cichutko. Kury i perliczki chodziły po podwórku 
przekrzywiając 
głowy, jakby pilnie nadsłuchiwały tajemniczych głosów. Jadźka wytarła dłonie w 
dół spódnicy, 
wzięła wiadro i wyszła po wodę. Anna zeskoczyła z parapetu i stanęła przy balii. 
Zanurzyła ręce 
w brudnawych mydlinach. Kręciła w kółko kawałkiem płótna, aż zrobił się wir. 
Mydliny były 
chłodne, śliskie, robiło się na nich coraz mniej baniek.
– Odejdźże! – krzyknęła Jadźka wracając do kuchni. – Całe rękawy w swetrze 
mokre. 
Zdejmuj to! Jeszcze z jednego nie wylazła, a już w drugie leziesz. A potem 
będzie na mnie, że cię 
nie pilnuję. Psa by prędzej upilnował, bo się na łańcuchu u budy przywiąże i 
dobrze. Jeszcze nie 
widziałam takiego utrapionego dziecka. Wszystko ruszy, choćby się mówiło sto 
razy.
– Wiosna nie idzie – Anna odeszła od balii. – Co to pierzesz?
– Drzwi do lasu. Źle patrzysz. Jakbyś nie była psotna i siedziała cicho na 
oknie, to byś 
zobaczyła, jak idzie.
„Drzwi do lasu?! Z której strony?” – zastanowiła się Anna i posłusznie wróciła 
na parapet. 
Siedziała spokojnie i dłubała palcem coraz większą dziurę na kolanie w 
rajtuzach. Zachciało jej 
się herbaty z cytryną, takiej kiedy już jest tylko trochę na dnie w garnuszku, 
żółtej i kwaskowej. 
Czuła, jak ślina nadbiega jej do ust. Plunęła na szybę i wszystko dokładnie 
rozmazała w szybko 
wysychające smugi.
– Nie paprz okna – powiedziała monotonnie Jadźka wyciągając z balii kołek 
owinięty 
szmatą. Szara woda bluznęła do podstawionego wiadra. Anna wprost skręcała się z 
pragnienia, 
żeby woda wylała się na podłogę. Lubiła patrzeć, jak woda żłobi sobie w podłodze 
wilgotne 
języczki. Kiedy Jadźka myła kuchnię, Anna zawsze siedziała na jej łóżku śledząc 
każdy ruch. 
Jadźka najpierw moczyła parę desek, potem szczotką z piór szorowała miejsce koło 
miejsca. 
Brud pryskał naokoło, zostawiając zacieki na dole ściany i nogach kuchennych 
sprzętów. Później 
Anna rysowała starannie ołówkiem kreski łączące te plamki. Wychodziła śmieszna 
plątanina 
figur, można było – patrząc na to – wyobrazić sobie wszystko, choćby mapę, 
zależało, z której 
strony się patrzyło, czy stojąc z góry, czy też leżąc na podłodze. Ale 
najładniejszym momentem 
mycia podłogi była chwila, kiedy Jadźka wyszorowała już próg, wydłubując brud ze 
szpar 
końcem złamanego noża i całym wiadrem przezroczystej wody chlustała na podłogę. 
Anna 
wybierała sobie wtedy oczami jakiś punkt i czekała, aż woda dojdzie tam sama, 
bez pomocy 
ścierki. Patrzyła w sęk nieruchomymi oczami, ponaglając w myślach wodę. Jednakże 
Jadźka 
psuła zabawę i zamaszystym ruchem zagarniała wszystkie języczki, nadając 
podłodze 
jednakowy, szklisty odcień. Dobrze też było patrzeć, jak schnie podłoga. Nie 
wiadomo, w którym 
momencie zaczynały się tworzyć szare wysepki, które z wolna żółkły, wreszcie 
bielały, no nigdy 
nie można było tego podpatrzeć i zauważyć, zupełnie tak jak można było stać 
godzinami nad 
pąkami kwiatów i nie widzieć, kiedy się rozwijają, a jak się odeszło i wróciło 
później, to się od 
razu zastawało otwarte kielichy.
– No i czego się tak wpatrujesz w podłogę, jakbyś tam co widziała. Jak żyję, nie 
słyszałam 
nawet o takim dziecku. Jak spojrzy na człowieka, to jakby miało sto lat, tak mu 
z oczów wygląda, 
a jak co zrobi, to jak głupi pies – mówiła Jadźka, ale Anna nie przejmowała się 
tym gadaniem. 
Niejeden raz chciała być psem, leżeć na środku drogi i niczego się nie bać.
Wzięła leżące na stole nożyczki i misternie wycinała na kolanie coraz większą 
dziurę, robiąc 
na jej obwodzie ząbki i luźno zwisające paski.
– O Panie Jezu! Za jaką karę tu siedzę z tym bachorem! Coś zrobiła? – 
wrzeszczała Jadźka 
wyrywając jej nożyczki.
– Polskę. Tatuś mi pokazywał na mapie. No, zobacz sobie. – Napięła z dumą gołe 
kolano. – 
A tu jest półwysep Hel. – Podniosła do góry czerwony strzępek – Kłamczucha 
jesteś. Siedziałam 
cicho i wiosna nie idzie.
– No to coś ty chciała zobaczyć, jak idzie, czy co, głupia. W głowę się puknij, 
to ci może 
rozumu trochę przyjdzie. Jak mamusia pojedzie do babci, to ci figę przywiezie za 
to, żeś taka 
niedobra – mruczała wrzucając do miednicy wykręcone ścierki. – Idź mi stąd, 
niech w spokoju 
skończę to pranie.
Anna poszła do sypialni i uważnie przyglądała się w lustrze. Lustro miało 
kształt ogromnego 
jajka, zajmowało całe środkowe drzwi szafy. „Taka duża dziewucha – mówiła do tej 
drugiej, 
którą widziała w lustrze – ani w piecu nie umie rozpalić, ciemności się boi, 
tylko po całych 
dniach wymyśla głupoty” – wykrzywiła się. Patrzyły na nią wielkie, idealnie 
okrągłe oczy. „Jak 
guziki od kostiumu cioci Loni.” Bardzo chciała mieć różową wełnianą sukienkę i 
nigdy nie nosić 
pod pończochami długich majtek z zapinaną z tyłu na pościelowe guziki klapą. 
„Będę miała dwie 
nowe sukienki na chrzciny Jacka” – ucieszyła się. Zaczęła się głowić, z której 
strony można by 
zrobić drzwi do lasu. I z czego? I po co te drzwi, kto będzie przez nie 
wchodził, skoro można do 
lasu wejść w każdym miejscu.
Z podnieceniem zaczęła myśleć o Irmie, która wydawała jej się bardzo piękna, 
choć miała 
długą głowę, która wyrastała z szyi jak pękaty ogórek. Irma rzadko przebywała z 
matką 
w pałacu. Przywilej zabawy z nią Anna uważała za wielki zaszczyt, choć Irma 
nigdy nie 
odezwała się do niej ani jednym słowem. Uważała zabawę z nią za zaszczyt, ale to 
nie znaczy, że 
lubiła Irmę. Lubiła chodzić po jej wielkim ogrodzie, wyciągać kolorowe piłki z 
gęstych krzewów 
agrestu, wydzierać Irmie z ręki zabawkę, wrzucać ją gdzieś w porzeczki albo 
maliny i kazać jej 
szukać. Popychała ją, poszturchiwała, szczypała i krzyczała na nią. Irma 
patrzyła na Annę 
wilgotnymi oczami i chodziła za nią posłusznie krok w krok. Anna nie wiedziała, 
dlaczego ma 
być dobra dla Irmy „choćby nie wiem co ci zrobiła”. Raz w przystępie złości, 
zerwała jej z szyi 
złoty łańcuszek z krzyżykiem i wrzuciła do studni. Irma nie poskarżyła matce i 
następnego dnia 
czekała na Annę w bramie ogrodu, z lepkimi czekoladkami w zaciśniętej dłoni. 
Anna wzięła 
czekoladki i kazała, je połknąć Irmie na raz, Irma zamknęła oczy i przełknęła 
wszystko. Wtedy 
po raz pierwszy poczuła, że kogoś lubi, poczuła jakieś ciepło pomieszane z 
litością. Irma była 
podobno chora, leczono ją w mieście. Anna nie wiedziała z czego. Pastwiła się 
nad nią, dziwnie 
pewna własnej bezkarności. Kazała jej kiedyś rozebrać lalkę, Irma nie 
zrozumiała. Plunęła na nią. 
Irma wytarła twarz rąbkiem sukni i podała Annie lalkę. To niezwykłe zachowanie 
córki 
dziedziczki wyjaśniła Annie w kościele Mańka Makułów: „O, przyszła twoja 
koleżanka, 
niemowa. Baw się z takim głuchotem.” Anna się przeraziła. Przysięgła wtedy w 
kościele, że już 
będzie dla Irmy dobra, że nie będzie jej zazdrościć brązowych kręconych włosów i 
pięknych 
sukien z organdyny. Nie zawsze przestrzegała przysięgi, ale przynajmniej się o 
to starała.
V 
Już wczesną wiosną gospodarze zaczęli rozwozić nawóz na pole i jazda na 
wystającym z tyłu 
fury kiju stanowiła teraz ulubione zajęcie Anny. Ojciec pracował, matka 
wyjechała do miasta, bo 
chorowała ciotka Matylda, Anna więc wymykała się Jadźce, zostawiała w pierwszej 
chałupie 
swoje futerko i szła za gospodarzem do obory. Patrzyła, jak biorą widłami ciepły 
gnój, 
a pewnego razu pod warstwą nawozu zobaczyła pięć mokrych, ślepych myszy. 
Gospodarz 
beztrosko nabrał je na widły i wrzucił na furę. „Ziemia będzie lepsza. 
Dziewucha, co ty masz za 
zabawę tak z gnojem jeździć? Szłabyś se na pokoje, a nie w takim smrodzie” – 
zwrócił się do 
Anny. Ale ona stanęła przy wozie, czekając na odjazd. Myślała, że w tym roku nie 
będzie jeść 
chleba, skoro chleb wyrośnie na myszach. Siadała na kiju i trzęsła się na 
wystających na drodze 
kamieniach. Na polu schodziła, żeby koniowi było lżej, choć gospodarz mówił: 
„siedź ta, co ty 
tam za ciężar” – ale widziała, jak koła grzęzną w podmokłą od wiosennych 
roztopów glebę. Koń 
napinał zad, od uderzeń bata zostawały na nim pręgi nastroszonej sierści. Anna 
czekała, aż 
gospodarz zrzuci gnój na kupki i wtedy wchodziła na wóz z powrotem. Jechała 
stojąc, z trudem 
utrzymywała równowagę. Wracała brudna, w podartych pończochach, z rumieńcami na 
twarzy.
Jadźka zaczynała swoje lamenty, ale ojciec podnosił znad książki oczy i 
uspokajał:
– No to co, pończochy. Chodź, wykąpiemy dziecko. Jakie ma ładne kolorki.
Grzali na piecu kocioł wody, wlewali do postawionej na podłodze balii. Kąpała 
się chętnie, 
kiedy był przy tym ojciec. Jadźka zawsze wsadzała ją do wody zbyt gorącej. 
„Ugotować się nie 
ugotujesz, a zaziębić się łatwo.” Anna płakała, wyrywała się i chlapała wodą na 
wszystkie strony. 
Ojciec najpierw wkładał do wody łokieć, potem dopiero kazał wchodzić Annie. Po 
kąpieli 
zawijał ją w wielkie flanelowe prześcieradło i zanosił do łóżka. Przykrywał ją 
pierzyną pod samą 
brodę. Było jej gorąco, ukradkiem spod pierzyny wysuwała nogę. Ojciec 
spostrzegał ten manewr, 
wkładał jej nogę z powrotem pod przykrycie i zaczynał opowiadać. Z tych długich 
opowieści 
zapamiętywała jedynie strzępki, nie powiązane ze sobą, układające się jej w 
głowie w dziwaczne 
całości, zmienne i piękne, które kłębiły się przed zaśnięciem jak dym pod 
blachą, kiedy go 
z komina zawraca wiatr. A to Emilia Plater jechała na koniu do zesłańca na 
Sybirze, który patrzył 
na swój oszroniony od mrozu kożuch i piekł z Piętaszkiem placki jęczmienne bez 
soli, a to 
Robinson Kruzoe tęsknił do Polski i walczył z caratem, który przybierał postać 
potężnego 
trójgłowego smoka wypuszczającego ogień z otwartych pysków, a to zbójcy napadli 
na tatę 
w karczmie, która Rzym się nazywa, a to Tomcio Paluch wędrował z Guliwerem po 
krainie 
mądrych koni i trafili na chatkę z piernika, która stała na wyspie pełnej 
skrzeczących kolorowych 
papug, pełzających straszliwych gadów i zwierząt, które się ludzi nie bały. Ale 
pewnego 
wieczoru opowiadanie ojca było zupełnie inne.
Właściwie nie opowiadanie. Anna leżała w łóżku, kiedy ojciec zbliżył się do niej 
ze 
śmiejącymi się oczami, jakby ten śmiech był tylko gdzieś w nim, w środku, 
tłumiony, naciskany 
radosną powagą, powstrzymywany, i powiedział twardo, z jakąś niespotykaną w 
głosie 
zaciekłością:
– Widzisz te drzwi?
Anna kiwnęła głową. Pewnie, że widzi, choć lampa naftowa przykręcona była mocno 
i dawała nikłe światło i cienie.
– Ten dom jest już nasz. Te drzwi będą cię zawsze prowadzić do domu. Do twojego 
domu. 
Zapamiętaj sobie. Gdziekolwiek byś była. Tu możesz wrócić. Zawsze. – I ta 
zaciekłość w głosie 
jakby ustąpiła, zelżała. – Umeblujemy trzeci pokój, ale to tylko na razie. 
Dobudujemy skrzydło, 
zrobimy werandę, wielką, oszkloną. Zobaczysz, jak chętnie będziesz przyjeżdżać 
na wakacje.
– Skąd? – zapytała sennie.
– Z wielkiego miasta. Będziesz przywozić koleżanki i kolegów... Czym chciałabyś 
być?
– Murzynem – ożywiła się, bo miała to od dawna przemyślane. – Tam jest ciepło i 
nie chodzi 
się w rajtuzach. Albo może lotnikiem jak wujek Karol.
– Chciałbym, żebyś była lekarzem albo geografem, kimś takim, takim wspaniałym – 
jego 
mocna szeroka dłoń gładziła ją po włosach – żebyś umiała być szczęśliwa, tak 
bardzo, to wielka 
umiejętność, to trzeba umieć. – Anna wiedziała, że już nie mówi do niej, że 
myśli o jakichś 
dziwnych sprawach dorosłych. – Boję się, że nie zdążę ci tego powiedzieć, tego, 
co jest duże i co 
jest małe, i dlaczego ludzie nie potrafią być szczęśliwi... Mówi się, że każdy 
dąży do szczęścia, 
a to wcale nieprawda. Każdy robi wszystko, żeby być nieszczęśliwym, wszyscy tak 
niemal robią, 
wszyscy... a to jest takie łatwe...
– Czego się boisz?
– Niczego głuptasie. Bzdury ci tu mówię, ale bardzo się cieszę, że mam dla was 
ten dom, 
wiesz, wydaje mi się w tej chwili, że mi niczego nie brak – ojciec zamyślił się 
i zamilkł.
– Chcę mieć psa – powiedziała Anna ziewając.
– Chcesz? To jutro dostaniesz! Dlaczego nie powiedziałaś wcześniej?
– Nie wiem.
– A jak będzie się nazywał?
– Alibaba.
– Dlaczego?
– Nie wiem, dlaczego.
– Nie wiem! Znakomita nazwa. A może Dlaczego? Tych słów używasz najczęściej. 
Więc 
Nie wiem czy Dlaczego?
– Dlaczego.
– Doskonale.
– Doskonale? Też ładnie, prawda?
– Niech już będzie Dlaczego. Kiedy się jutro obudzisz, Dlaczego będzie czekał na 
ciebie 
w kuchni.
Rano pobiegła do kuchni boso, przejęta. Dlaczego pił mleko ze spodka. Miał gruby 
brzuch 
i krótkie nogi. Na podłodze stały malutkie kałuże.
– Jeszcze mi tego brakowało! Cud boski, że ci się nie zachciało kozy, bo pan by 
ci przyniósł 
i kozę. I żeby to był choć trochę starszy, no to nie powiem, ale pan mówi, że ty 
go sama 
wychowasz. Już jak ty go wychowasz, to świat się przewróci. Ty w ogóle nie 
wiesz, jakiego 
masz ojca. Jeszcze na świecie nie słyszałam, żeby kto bibułkę w ręku międlił, 
jak dziecko ma se 
tyłek wytrzeć. Słomą wytrą i jest. I żebyś to chociaż wszystko umiała ocenić. 
Ale gdzie ta. 
Z gnojem jeździ... – mówiła Jadźka krzątając się koło kuchni.
– Dlaczego, Dlaczego – powtarzała zachwycona Anna.
– I jeszcze imię jakieś wymyśliła, że nie daj Boże. Dlaczego. A może byś tak 
ścierkę wzięła 
i wytarła dlatego – zrzędziła Jadźka sprzątając po psie kałuże i rozchlapane 
wokół spodka mleko 
– i osobno jakieś kasze mam mu gotować – westchnęła. – Właściwie to ładny pies i 
taki jakiś już 
nasz. A za swoją potrzebą to się nauczy – dodała widząc łzy w oczach Anny.
Pierwsze noce z Dlaczego były pełne skowytu, drapania w drzwi, żałosnego 
zawodzenia 
szczeniaka, przedwcześnie odebranego matce. Wreszcie ojciec ulegając prośbom 
Anny, pozwolił 
psu spać w łóżku. Nastała w domu zadziwiająca cisza. Dlaczego gramolił się 
niezdarnie na 
posłanie Anny, zajmował specjalnie dla niego przygotowaną w nogach poduszkę, 
zwijał się 
w kłębek i zasypiał. Rósł szybko, przeszło mu zaczerwienienie oczu, wkrótce 
nauczył się 
reagować na swoje imię. Było z tym dużo śmiechu, bo ktokolwiek się odezwał i 
powiedział: 
„Dlaczego tu stoi to wiadro?” – przybiegał, ocierał się o nogi i patrzył uważnie 
mówiącemu 
w oczy. Pojął, że należy do Anny. Ona go karmiła, kąpała, szczotkowała. Nie 
opuszczał jej, 
pozwalał sobie dokuczać, ciągnąć za ogon i tarmosić za uszy. Kiedy wyrósł na 
wielkie psisko, 
zaczął być srogim opiekunem. Jeżeli Anna była z nim nad rzeką i chciała wejść za 
daleko do 
wody, wyciągał ją z tyłu za suknię i przewracał na ziemię. Pewnego razu poszła z 
nim do lasu. 
Zgubiła ścieżkę, ale szła uparcie naprzód. Dlaczego biegał dokoła, jakby chcąc 
skłonić do 
powrotu, ale widząc, że jego zabiegi nie odnoszą rezultatu, powalił ją na ziemię 
i położył się jej 
na nogach. Biła go pięściami po grzbiecie z całej siły. Pozwolił jej wstać i 
Anna zrezygnowana 
wróciła do domu.
Ciotka Matylda umarła, zjawił się listonosz z telegramem. Anna wpatrywała się w 
nieznany 
jej druk zwiastujący śmierć ciotki i nie wierzyła w to zupełnie. Nie można było 
myśleć o tej 
starej ciotce i widzieć ją inaczej, jak chodzącą prościutko drobnymi kroczkami, 
z wielką szpilką 
wpiętą w kok, i podśpiewującą cygańskie romanse. Ciotka paliła bez przerwy 
długie cienkie 
papierosy i wypijała wielkie ilości wina z chabrów. Była podobno bardzo stara i 
Jadźka szepnęła 
raz Annie w sekrecie, że „pani Matylda to sobie przyfarbowuje włosy, bo już 
byłaby siwa jak ten 
gołąb i wieczorem to sobie całą gębę poziomkami smaruje, jak żem raz weszła to 
była jakby 
rzeźnik jaki i sklęła mnie jakby dworski fornal”. Ciotka często pytała Annę: 
„Kto ja jestem” 
„Ciotka Matylda” – odpowiadała Anna. „A nie! Ja jestem twoja cioteczna prababka. 
Czyja 
wyglądam na prababkę? Od razu po tobie widać, że jesteś wnuczką Anny. Och, 
dziewczyno, jak 
ty dorośniesz to dopiero pokażesz.” Anna bardzo chciała być dorosła, palić 
długie cienkie 
papierosy i pić wino z chabrów. „Z chabrów to powinno być niebieskie, a jest 
różowe” – dziwiła 
się. I teraz podobno ta ciotka nie żyła. Anna uznała, że to niemożliwe. Ciotka 
przywoziła ze sobą 
walizkę różnokolorowych żabotów i godzinami przymierzała je w sypialni. 
Przykładała do sukni, 
zbliżała się do lustra, odchodziła dwa kroki do tyłu, kręciła głową, brała 
następny. Wcierała sobie 
w policzki suchy róż z pudełka i przymierzała kolejny żabot. „Zapamiętaj sobie – 
zwracała się do 
Anny – nigdy na starość nie ubieraj się na czarno. I tak cię pochowają w czarnej 
sukni, czy 
będziesz chciała, czy nie. I coś ci powiem, tylko pamiętaj, nikomu tego nie mów. 
Jakby istniało 
jakie życie na tamtym świecie, toby umarłych chowali w białym, i wszyscy by się 
cieszyli, że 
człowiek odszedł na lepsze. A tak to zrobią umarlaka na czarno, żałoba, płacz. I 
po mnie będą 
płakać i będą mówić: «Matylda, ho, ho, to była kobieta». Ty będziesz płakać, jak 
ciotka umrze? 
Nie płacz. Każdy ma prawo do przeżycia swoje i nic więcej. Ani więcej, ani 
mniej. I tyle jego, co 
użyje za życia. Przyrzeknij mi, że będziesz używać życia. Pamiętaj. Używaj. I 
nie martw się, jak 
się zestarzejesz. Całkiem się dobrze wtedy żyje, jak się nie oklapnie. 
Przyrzeknij ciotce, że nie 
oklapniesz. Broń się, bo jakbym miała być taką ciotką-drypcią bez żadnych 
pretensji, to 
wolałabym nie żyć – popatrzyła w lustro – no, ale się wcale do grobu nie 
szykuję. Pamiętaj, 
jesteś z dobrego pnia. Będziesz miała powodzenie u kawalerów. Ja nigdy nie 
miałam wielkiego 
powodzenia, bo jak zmądrzałam, to już było późno. Ale i tak mi życie wesoło 
upłynęło, bo 
najważniejsze to umieć się cieszyć, czy to ze swojego szczęścia, czy z cudzego. 
Przyrzeknij 
ciotce, że się będziesz umieć cieszyć – znów spojrzała w lustro. – A gdybym 
kiedy umarła, to 
pamiętaj, nie daj mnie pochować w czarnej sukni. Bo jakby tam w górze co było, 
to będę was 
straszyć. Przyrzeknij ciotce, że mnie nie dasz pochować w czarnym.”
– Pani Matylda, biedna pani Matylda – popłakiwała Jadźka.
– Wyobraź sobie panią. Jak pani to przeżywa. W takim stanie! – Ojciec pakował 
walizkę – 
Pilnuj mi tu Ani jak źrenicy w oku. Ja zostanę z panią już do końca. Nie mogę 
zabrać Ani, bo 
w tym zamieszaniu tam... tu jej będzie lepiej... Aniu, krzyknij na Wiktora. 
Niech zaprzęga. Aniu, 
jakbyś się źle czuła albo coś takiego, niech Jadźka natychmiast idzie do 
Molendows-kiej. Może 
chcesz tam mieszkać we dworze? Przez ten, czas? Z Irmą?
– Chcę jechać.
– Nie można.
– To choć na stację.
– Dziecko, to jest trzydzieści kilometrów. Wiktor będzie wracał w nocy.
Anna wykrzywiła usta, żeby dać ojcu do zrozumienia, że za chwilę wybuchnie 
płaczem.
– No to ubierz się ciepło i niech Wiktor wrzuci kożuch do bryczki. A może 
pojedziesz tylko 
do krzyża?
– Na stację – powtórzyła z uporem, wkładając znienawidzony sweter z golfem i 
rajtuzy.
– Jadźka, to rządź się tu jakoś. Trzeci pokój wysprzątaj. I przestań mi do 
diabła oszczędzać 
najedzeniu! – zdenerwował się nagle.
– Niech pan jedzie z Bogiem. Będę co wieczora mówić za panią dwa pacierze, żeby 
wszystko dobrze poszło. I niech pan napisze, kiedy państwo przyjadą, to wody 
nagrzeję do 
kąpieli.
– Gdyby się co stało, to idź do dziedziczki, ona wyśle telegram.
– Sama wyślę jakby co. Co to na poczcie nie byłam, pisać nie umiem czy jak. A 
małe to się 
będzie kąpać w niecce? To przyrychtuję.
– Tylko pokój trzeci wysprzątaj i dziecka pilnuj. Nie martw się, nie będziesz 
miała więcej do 
roboty. Do kuchni się kogoś weźmie, ty będziesz tylko z małym.
– To niech pan weźmie do małego. Ja Hankę pierwsza wykąpałam, to już z nią będę. 
I nie 
chcę, żeby mi się tu jaki tłumok do garnków wtrącał.
– Dobrze – uśmiechnął się ojciec – jak sobie życzysz, tylko tu się Anią opiekuj, 
pamiętaj. To 
do widzenia – ojciec wyprowadził Annę na dwór i podsadził do bryczki, gdzie 
siedział już 
Dlaczego. Wiktor trzasnął z bata, konie pobiegły truchtem. Anna siedziała 
przytulona do ojca.
– Wróć, Aniu. Zrobi się zimno. Wróć do Jadźki. Przywiozę ci brata... i nową 
sypialnię dla 
lalek – powiedział ojciec, jakby zrozumiał, że obietnica przywiezienia brata nie 
jest dla Anny 
przekonywująca.
– Niebieską. Niebieskie meble. Takie jak ma Irma.
– Dobrze. Niebieskie, Wiktor, zawracaj.
– Dom widać. Pójdę.
– Szybciutko. Do widzenia, córeczko.
Patrzyła, aż bryczka zniknie za zakrętem. Kiwała ojcu ręką. Dlaczego siedział 
jej koło nóg. 
Zapomniała powiedzieć, żeby nie ubierali ciotki Matyldy na czarno, jeśli 
naprawdę umarła. A tak 
będzie straszyć po nocach. Bryczka niknęła w dali, jej wołania nie było słychać.
VI 
Niespokojnie oczekiwała na Jacka. Wyobrażała sobie go coraz inaczej i 
obiecywała, że 
powie „bardzo ładny”, kiedy ją o to zapytają. Pamiętała jeszcze dokładnie scenę 
w mieście, kiedy 
ciotka Lonia zabrała ją z wizytą do swojej przyjaciółki. Anna miała tam zobaczyć 
małe dziecko. 
Ciotka prowadziła ją za rękę i przez całą drogę pouczała:
– Tylko pamiętaj, jak cię zapytają, czy ładne, to powiedz, że bardzo ładne. 
Pamiętaj, żebyś 
cioci nie zrobiła wstydu.
Anna potakiwała głową i patrzyła na swoje nowe czerwone pantofle z języczkami na 
wierzchu.
– I jak cię będą czymś częstować, to weź, nie odmawiaj. A gdyby to były ciastka, 
to weź 
pierwsze z brzegu, a nie to, które ci się najbardziej podoba. A jak cię zapytają 
o kogoś z rodziny, 
to powiedz „dobrze, dziękuję”. I nie pognieć sukienki. A nie wylej czego, 
uważaj. I nie kładź 
łyżki z cukierniczki do swojej szklanki. Odpowiadaj, kiedy cię zapytają, ale nie 
wtrącaj się do 
rozmowy starszych. Pamiętaj o dziecku, że bardzo ładne. Kłaniaj się nóżką, jak 
wejdziesz. Czego 
stanęłaś?
– Co to? Chory? – wskazała palcem chodnik po drugiej stronie ulicy.
– Nie pokazuj palcem, tyle razy ci mówiłam – przeszły na tamtą stronę. Dwóch 
ludzi 
prowadziło pod rękę mężczyznę, którego twarz wyglądała podobnie do umarłego 
Kaczorka 
w trumnie. Człowiek miał zarośnięte policzki, długie włosy i przymknięte oczy. 
Był papierowo 
blady, nie reagował na nic, jakby nie słyszał. Zebrał się koło niego tłum ludzi.
– Rozejdźcie się. Trzeba go do apteki – powiedział jeden z prowadzących.
– Do apteki? – krzyknął ktoś z tłumu. – Pigułek mu dać? Człowiek z głodu się 
słania. Skóra 
i kości tylko.
– Przed Belweder go, niech zobaczą, jak ludzie żyją! W pociąg i do Warszawy!
– A co dziwnego, jak fabryki stoją.
– Ale jak idą, to w chustce szynkę nosicie? Tylko gadać, a zebralibyście parę 
złotych dla 
biednego.
– Raz się naje i już załatwione?
– Ty bolszewiku, ty nie pyskuj, bo już cię policja od dawna ma na oku. Szumowiny 
jedne! 
Sprzedalibyście Polskę bolszewikom za dwa ruble, zaprzedańcy!
– Człowieka trzeba ratować, a nie wiece urządzać. Na fabryce tę czerwoną szmatę 
to łatwo 
zawiesić...
– Pani spróbuje zawiesić, zobaczy pani jak łatwo.
– Zaraza! Hołota jedna!
– Jak jeszcze rosół z kury w brzuchu, to mądrzyć się łatwo.
– Policja idzie!
– Przed pierwszym maja to pozamykać tych łajdaków powinni, żeby zamieszania nie 
robili.
– Toteż zamykają!
– No i co z tego, jak tę flagę zawsze któryś na komin założy!
– Rozstąpcie się, do apteki! Niech choć amoniakiem człowieka docucą.
Ciotka ciągnęła Annę za rękę, szły szybko, jakby przed czymś uciekały:
– Są ludzie biedni i nic się na to nie poradzi. Nie martw się o niego, policja 
go weźmie do 
społecznej opieki. Dadzą mu jeść, wyśpi się, może jakąś pracę mu znajdą... Co ty 
będziesz o tym 
myśleć, w Rządzie siedzą mądrzy ludzie, niech myślą.
– Ile ciocia dała temu do czapki?
– Dwa złote. Gdyby każdy tyle dał...
– Jak to, z głodu? – nie mogła zrozumieć Anna.
– Z głodu. Nie jadł człowiek to i osłabł, upadł na ulicy, mój Boże.
– A co to jest bolszewik?
– Idź ty! – ofuknęła ją ciotka. – Nawet o tym nie mów. Słyszeć takich słów od 
ciebie więcej 
nie chcę. Przeżegnaj się, zamiast głupstwa mówić. Nie modlą się, do kościoła nie 
chodzą i na 
Polsce im nie zależy. Awantury tylko, strajki i zamieszanie z nimi. Same kłopoty 
i na pierwszego 
maja strzelanina przez nich. Pamiętaj o dziecku.
Weszły na klatkę schodową z marmurowymi szerokimi stopniami i kolorową lamperią 
na 
ścianach. Anna nigdy nie była w takim ładnym domu. Ciotka przekręciła dzwonek. 
Drzwi 
otworzyły się natychmiast, jakby tam pod nimi ktoś na nie czekał.
– Pani leży, proszę tam, do pokoju. – Służąca powiesiła ich płaszcze i wskazała 
drzwi do 
sypialni. Ciotka wetknęła Annie w rękę małą paczkę.
– Mała Józefowiczówna, patrzcie, jaka duża! – Pani uniosła się z wielkiego łoża. 
Ubrana była 
w niebieską koszulę obszytą delikatnymi koronkami. Anna dygnęła i przycupnęła na 
bordowym 
pufie, ale ciotka popchnęła ją do przodu. Podeszła więc do łóżka i położyła 
ostrożnie na jego 
brzegu paczkę.
– To dla małego dziecka – powiedziała. Pani ujęła ją białą dłonią za policzki, 
ścisnęła je 
składając jej usta w ryjek. Anna tego nie znosiła, cofnęła się więc do tyłu, ale 
pani przytrzymała 
ją za rękę.
– No, zobacz, jakie malutkie dziecko ładne – i przechyliła się w stronę drugiego 
łóżka, gdzie 
w puchowym beciku leżało dziecko. Anna popatrzyła i przejął ją strach. Dziecku 
nie było widać 
oczu spoza zmarszczek, miało wielką nieproporcjonalną głowę i fioletową twarz. 
Poruszone 
przez matkę, rozpłakało się wykrzywiając usta w odrażającym grymasie. Fioletowy 
kolor 
przyciemnił się.
– Prawda, jakie ładne? – zapytała ciotka pochylona nad dzieckiem. Anna starała 
się przemóc 
i choć kiwnąć głową. Stała sztywna, nieruchoma, z fascynacją wpatrzona w starczą 
twarz 
płaczącego karzełka.
– No widzisz, no widzisz, jakie śliczne malutkie – powtarzała ciotka. – O, jak 
rączkę zaciska 
na palcu, no, daj mu Aniu palec, zobaczysz, jak cię złapie.
Ania odzyskała mowę. Za nic na świecie nie zgodziłaby się dotknąć małego 
potworka. 
Przebiegł ją dreszcz wstrętu. Schowała obydwie ręce do tyłu.
– Brzy... brzydkie! Wstrętne! – wykrztusiła z siebie w przypływie nagłej złości 
i nie 
zważając na nic usiadła na krześle jak najdalej od dziecka. Zapanowała cisza. 
Anna pochwyciła 
jadowite, pełne pogróżek spojrzenie ciotki i spuściła głowę. Matka dziecka 
zaśmiała się 
hałaśliwie:
– Widzisz, bo jest bardzo małe! Dopiero ma cztery dni! Wtedy wszystkie dzieci są 
brzydkie! 
Ty też byłaś brzydka, a jak wyrosłaś! Ale dla każdej matki jej dziecko jest 
najpiękniejsze na 
świecie – zakończyła już bez śmiechu i zwróciła się do ciotki: – Loniu, a nie 
krzycz na nią. 
Powiedziała to, co myśli, i nie trzeba mieć do niej pretensji. Zaraz podam 
ciastka.
Zawołała służącą, która od razu weszła z paterą ciastek. Przyniosła herbatę i 
konfitury. 
Ciotka przysunęła ciastka w stronę Anny. „Pierwsze z brzegu” – pomyślała. 
Pierwsze z brzegu 
miało kolor twarzy głodnego człowieka z ulicy. Nie mogła po nie sięgnąć. Po 
drugiej stronie 
patery leżało piękne ciastko z ćwiartką pomarańczy na wierzchu. Wzięła je, 
dotykając rękawem 
wszystkich innych. Ciotka szarpnęła ją za rękaw i wyrzuciła do przedpokoju. Anna 
przesiedziała 
między ubraniami całą godzinę popłakując. Gromadziła się w niej jakaś zaciętość 
i nienawiść do 
ludzi, do kłamstwa, do ciastek. Służąca kilka razy zaglądała do przedpokoju, 
chcąc ją zabrać do 
kuchni, ale Anna przecząco kiwała głową. Wreszcie ciotka wyszła i pociągnęła ją 
za rękę. Przez 
całą drogę do domu nie odezwała się do Anny ani jednym słowem. W progu 
mieszkania puściła 
rękę Anny i wyrzuciła z siebie potok słów:
– Mamo, żeby mama widziała, jak mnie to dziecko skompromitowało. Mówiłam całą 
drogę, 
tłumaczyłam jak komu mądremu. I wie mama, co powiedziała o dziecku Zosi? Że 
obrzydliwe, że 
wstrętne. Słyszała mama coś podobnego?! Myślałam, że się ze wstydu spalę. A jak 
przynieśli 
ciastka! Jakby ich nigdy w życiu nie widziała. Mówię mamie...
– To po co tam dziecko zabierałaś? Pewnie, że takie małe dzieci są brzydkie, co 
dziewczyna 
miała mówić. Tak, tak – pokiwała głową babka Anna – ale to grzeczność wymaga, 
żeby matce 
powiedzieć, że ładne. Widzisz, córeczko, jakiego cioci narobiłaś wstydu. 
Przeproś ciocię. No, 
przeproś – ponagliła babka. Anna chciała przeprosić ciocię, ale wiedziała, że 
tego nie zrobi. Stała 
w kącie i wyobrażała sobie, że już jest po wszystkim, że przeprosiła, że ciocia 
Lonia uśmiecha się 
do niej, że babka Anna mówi „grzeczne dziecko”, i nie była w stanie zrobić ani 
jednego kroku. 
Powtarzała sobie w myśli: „przepraszam ciocię”, wiedziała, że jej po tym będzie 
lżej, że to takie 
proste, wystarczy podejść i wymamrotać te dwa słowa... Milczała.
– Cały Józefowicz z niej wychodzi. Upór i tyle. A postój sobie w kącie z 
godzinę.
Anna była nieszczęśliwa. Nie lubiła, kiedy ktoś miał do niej żal. Zacięła się. 
No pewnie, że 
Józefowicz. Anna Aldona Józefowicz. I będzie tak stać w kącie do końca świata i 
umrze z głodu. 
Stała wyprostowana, żeby nie zasnąć. Obserwowała krzątaninę babki, 
przygotowywania do 
kolacji, szybkie migotanie szydełka ciotki Matyldy... Upadnie tu za tym 
kredensem jak ten 
człowiek na ulicy i wszyscy dopiero wtedy będą jej żałować. Albo ktoś ją wsadzi 
w pociąg 
i zawiezie do Belwederu, żeby rząd zobaczył, jak żyją ludzie. Sam prezydent 
Mościcki wysłucha 
Anny i przyzna, że to dziecko było brzydkie. I da pieniędzy dla tego człowieka, 
żeby nie musiał 
chodzić do społecznej opieki. I będzie spacerować z prezydentem po ogrodzie i 
dawać mu 
kwiatki jak te dzieci, które widziała w gazecie... Ale nie miała okazji zrobić 
tego, bo babka 
widocznie zapomniała o wszystkim, zabrała ją na kolację i nakarmiła.
I teraz Anna niecierpliwie oczekując przyjazdu Jacka, błąkając się po pustym 
mieszkaniu, 
przypomniała sobie to dziecko z miasta. Modliła się wieczorem, żeby Jacek był 
inny albo żeby 
bocian się pomylił i przyniósł małego Murzynka. Wszystkie te dni czekania były 
podobne jeden 
do drugiego jak dwa ździebełka sieczki, których nie odróżnisz, i tylko puszczona 
w ruch 
wyobraźnia podsuwała coraz to inną postać Jacka. Kiedy wreszcie przyszedł 
telegram: 
„Dziewczynka przyjeżdżamy we wtorek” – Anna nic nie mogła pojąć. Dziewczynka? To 
całe 
myślenie o Jacku na nic, na marne, jakby wiatr wymiótł z podwórka zeschnięte 
liście topoli? 
Stała na ganku, kiedy Wiktor zatrzymał bryczkę. Pierwszy wysiadł ojciec i pomógł 
wyjść matce 
trzymającej w ramionach tobół z kraciastej chustki. Tam ta dziewczynka? Matka 
pocałowała 
Annę w policzek i krzyknęła: „nie stójmy tak w przeciągu!” Ojciec wziął Annę na 
ręce i wszyscy 
weszli do domu. W sypialni Anna z trwogą zbliżyła się do rozwiązanego tobołka. 
Dziewczynka 
spała. Miała gładką białą twarz. „O Boże, dziękuję ci” – westchnęła w duszy 
Anna. Mała miała 
być ochrzczona na Wielkanoc i otrzymać imiona Aldona Anna. „A jak będzie 
trzecia, to będzie 
Felicja, żeby była szczęśliwa” – uśmiechali się. Nikt nie wspomniał o Jacku, o 
którym się 
przedtem mówiło niemal bez przerwy. Na pytanie Anny o niego, wyjaśnili krótko, 
że bocian 
zaniósł go pewnie gdzie indziej, a im przyniósł Aldonę. Więc Anna ma kochać 
Aldonę i nie 
myśleć o tym. Ma kochać? Nie miała dla niej żadnych uczuć poza ciekawością. 
Aldona miała już 
dwa tygodnie, ciągle spała. Czasem jej płacz dobiegał do pokoju Anny. Wraz z 
Aldoną zjawiło 
się w domu szereg nowych rzeczy. Pudry, zasypki, oliwy, pieluchy cienkie i 
grube, wanienka 
(jakby Aldona nie mogła, tak jak Anna, kąpać się w drewnianej balii...) termos, 
jasne małe 
kocyki, puszyste i miękkie, dwa wózki – głęboki granatowy z podnoszoną budą i 
biały 
spacerowy, jakieś butelki, smoczki, grzechotki, stosy kaftaników, markizetowe 
kapki i łóżko – 
jedyna rzecz, której Anna zazdrościła Aldonie. Błyszczące niklowe łóżko z 
białymi sznurkowymi 
siatkami. Anna nigdy nie miała takiego łóżka. Kiedy rozstała się z drewnianą 
kołyską na 
biegunach, zaczęła od razu sypiać na meblowym.
Przyjazd Aldony nie wpłynął na zmianę życia Anny. Rodzice zajmowali się nią 
teraz nawet 
więcej, jakby chcieli jej wynagrodzić godziny, które poświęcali Aldonie. Ojciec 
siadywał 
w fotelu, czytał gazety i nieustannie pociągał za skórkowy pasek przywiązany do 
wózka Aldony, 
wprawiając tym wózek w rytmiczny ruch. Kiedy ojciec przestawał choć na chwilę 
pociągać 
pasek – ot, żeby przewrócić gazetę na drugą stronę – Aldona podnosiła wrzask. 
Ojciec wtedy 
wstawał pośpiesznie, jeździł wózkiem po całym pokoju i podśpiewywał: „Aaa, kotki 
dwa, nic nie 
będą robiły, tylko dziecko bawiły”. Wszyscy głośno stwierdzali, że Anna była 
lepszym 
dzieckiem. Była już teraz Anną, Anią, Hanią albo Anulką; jeśli mówiło się 
„dziecko”, wiadomo 
było, że chodzi o Aldonę. To była korzystna zamiana.
Codziennie rano do kuchni przychodziła Mańka, dziewczyna o grubych odmrożonych 
nogach. Mańka gorliwie wypełniała polecenia Jadźki, mówiła mało. Nie umiała 
czytać ani pisać, 
do czego się mrukliwie przyznawała. Nie znała się na zegarze, do czego nie 
chciała się przyznać 
za nic na świecie. Ale Jadźka to odkryła i wykorzystała perfidnie: „A obierz mi 
kartofle na pół do 
drugiej i nastaw”. Mańka, żeby na pewno się nie spóźnić, zaczynała obierać o 
dziesiątej. Jadźka 
triumfowała: „Widzieliście, jakie to jeszcze głupie ludzie są na świecie! Toć za 
trzy godziny 
mogłabyś zacząć skrobać”. „Jak namokną w wodzie, to lepsze, bo takie z kopca, to 
już miętkie. 
I temum” – replikowała zawstydzona Mańka. „Już ty mi tam nie gadaj po próżnicy.” 
„Nigdy 
u nas nie było zegara, to i skąd” – skapitulowała wreszcie dając Jadźce niemałą 
satysfakcję. 
Kolacji Mańka nie chciała jeść. Zawijała w papier, herbatę wlewała do butelki, 
wkładała do 
koszyka, przykrywała czerwonym fartuchem i zabierała do domu. Nigdy tego nie 
tłumaczyła, ani 
nie chciała wziąć więcej niż mogłaby zjeść na kolację. Anna za to czuła dla 
Mańki pewien 
szacunek, podobało jej się to: „Moje, należy mi się, to robię z tym, co chcę, a 
łaski nie 
potrzebuję”. Matka czasami po południu uczyła Mańkę czytać. Kupiła jej zeszyty, 
elementarz. 
Nie była chętna, więcej z tych lekcji korzystała Anna. Mańka stawiała niezdarne 
kulfony. Łatwo 
się peszyła pod pełnym wyższości, ironicznym spojrzeniem Jadźki. Za to garnęła 
się do 
wszelkich robótek ręcznych, z pietyzmem dotykała tamborka i miesiąc nie minął 
jak 
wyhaftowała krzyżykami makatkę pełną niebieskich ptaszków i czerwony napis: „Kto 
rano 
wstaje, temu Pan Bóg daje”. Pokraśniała z zadowolenia, kiedy otrzymała na 
własność tę swoją 
pracę. Ze łzami w oczach prosiła, żeby jej nie uczyć czytać, nie ma do tego 
rozumu. Wystarczy 
jej, że się już umie podpisać. Matka z ulgą zarzuciła lekcje, a elementarz 
dostała Anna. 
Tymczasem istotnie należało wstawać rano – Mańka przychodziła punktualnie o 
piątej, co mocno 
zastanawiało Annę, skąd tak jakoś wie, która godzina – bo zbliżała się Niedziela 
Palmowa, 
a więc za tydzień chrzciny Aldony. Ojciec, po porozumieniu z Molendowską, 
zarabiał więcej. 
Pieniądze układali w coraz wyższe słupki, przez dom przewijało się coraz więcej 
gości, po 
których zostawały sterty brudnych naczyń i jakieś gesty pańskości u rodziców. 
Kazali sobie 
wieczorem podawać herbatę do dużego pokoju, czego nie robili przedtem, obiad – 
na nowo 
zbudowany ganek pachnący jeszcze żywicą, na stole zawsze leżał lśniący 
adamaszkowy obrus. 
Kupili bryczkę i konia, który stał w dworskiej stajni. Anna buszowała teraz po 
dworskim 
obejściu bez poczucia niższości, wchodziła do długiej mrocznej stajni, mijała 
rzędy koni 
dziedziczki i dochodziła do zagrody Jabłka. Jabłek był najpiękniejszy. Z dumą 
gładziła go po 
brzuchu.
Anna lubiła ten nastrój przedświątecznego podniecenia, gorączkowej krzątaniny, 
wielkie 
pranie, mycie okien, pastowanie podłóg, zakładanie firanek. Budziła się wcześnie 
rano i z 
lubością wsłuchiwała w odgłosy dochodzące z kuchni, w swarliwe odezwania 
królującej tam 
Jadźki. Którejś nocy obudziły ją potężne huki, podobne do grzmotów.
– Burza? – Usiadła z lękiem na łóżku. – Boję się.
– Śpij. Nic się nie bój, to manewry – odpowiedział ojciec spokojnym głosem.
– Manewry?
– Wojsko się ćwiczy – wyjaśnił ojciec i poszedł do łóżka. Pogładził ją po 
głowie. – To na 
wypadek, gdyby była wojna. Od razu dalibyśmy im łupnia.
– Wojna?
– Nie będzie wojny. Śpij – pocałował ją. – Jak chcesz rano pomagać trzeć mak, to 
musisz się 
wyspać. Jutro placki pieczemy. I idziemy na kolację do Molendowskiej.
Uspokoiła się. Kołatała jej się po głowie piosenka o marynarzach, którzy 
przypłynęli na 
manewry. I ten pierwszy, co był chudy, i ten drugi, co był rudy, i ten trzeci, 
co to z czartem 
w kości o swą duszę grał, i ten czwarty, ten obdarty, co miał w górę nos 
zadarty, i ten piąty, ten 
najmłodszy, co w miłości był najsłodszy... nie było się czego bać. Może tylko 
żal tego ułana, 
który jechał w łan i krew mu ciekła z ran... albo tego, co to konik jego koło 
niego grzebnie nóżką, 
żałuje go, tram tam tam tam. Ale za to jak ułani przybyli pod okienko... albo ta 
córka, co nic nie 
chciała, ani sukienki nowej, ani bucików gotowych, tylko ułana, co stał u wody, 
i jak to 
odpowiedziała matce:
Szczęsna, szczęsna. 
Szczęsna jest dola ma,
Bo matuś moja już zrozumiała,
Czego mi było trza.
Pewnie, i smutna była ta wojna z piosenek. O tym biedaczysku, co zmarł w 
szpitalu 
polowym, wczoraj był wesół, dziś trup – to nawet zanucić nie mogła. No, ale 
ojciec powiedział, 
że damy im łupnia. No i wojny nie będzie. Wieczorami pół drzemiąc na otomanie 
słuchała 
długich rozmów rodziców, które w przededniu chrzcin Aldony głównie dotyczyły 
zaproszonych 
osób i spisu potraw, jakie zamierzano podać.
– Myślę, że zaczniemy od czystego barszczu z pasztecikami. To może jeszcze się 
da przed 
wyjazdem do kościoła? Nie, po przyjeździe. Przed wyjazdem to tylko jakieś 
przekąski, zimne 
mięsa czy jakieś sałatki. I wódki nic. Chyba żeby ktoś chciał, bo pamiętasz, co 
było w kościele na 
chrzcinach Irminy? Rany boskie! Nie chciałabym czegoś takiego przeżyć na 
chrzcinach własnego 
dziecka. Pamiętasz, kto to? Chyba to ten sztygar z kopalni, Kiełbis? Tak, 
Kiełbis, pamiętam 
przecież doskonale. Swoją drogą to on do pałacu już dobry musiał przyjechać z 
kopalni. Chlają 
tam i potem się dziwić, że człowiek wpadł do pustego szybu. Tak, to Kiełbis. 
Pamiętasz, to wtedy 
się mówiło, że zamkną te kopalnie, bo rudy nie ma, i dopiero jak Marian 
przyjechał... Ja to nie 
wiem, naprawdę, czy tego Mariana zapraszać. Wiesz, jak było z Lonią, ona teraz 
wyszła za mąż, 
to człowiekowi może być głupio. Myślę, żeby nie zapraszać. Tak jest, nie 
zaprosimy, po co mają 
być jakieś kwasy. To Kiełbis wtedy odepchnął organistę i co to on zagrał? Acha, 
„czy znasz ten 
kraj, w którym nocą i dniem błękit nieba tak lśni jak emalia, ten kraj la la” – 
i to dobrze, że to 
stary proboszcz Kowalski odprawiał, bo sam już ledwo słyszał. Co? I za nic nie 
mogli Kiełbisa 
stamtąd wyciągnąć! Ach! To był człowiek ten Kowalski, jeszcze dobrze, że nam 
Hankę ochrzcił. 
Pamiętasz? Dziekan przyjechał na pogrzeb. Jak go ludzie szanowali! I pohulał, i 
popił, 
a biednemu to ostatnią sutannę by na portki oddał. A jak mazura tańczył, mój 
Boże, długo nie 
będziemy mieli takiego proboszcza. Jak dzieci na naukę chodziły, to im kakao 
kazał gotować, 
gdzie by to te dzieci widziały w życiu kakao. Ten też teraz, nie powiem, 
porządny człowiek, 
tylko coś mi się zdaje, że z naszą panią Molendowską...
– Gadanie. Nie powtarzałabyś tego. Ich sprawa – przerwał ojciec.
– A potem, po kościele, to już co dusza zapragnie. Mama przyjedzie, to pomoże 
piec. Świnia 
i cielę to może trochę mało, ale jeszcze będzie sarna. To jest elegancka 
potrawa. No i drób, tylko 
może na zimno. Rany boskie, żeby nam nie zrobili takiego dyngusu jak dwa lata 
temu, bo szkoda 
by mi było tych mebli. Pamiętasz? Woda strumieniami płynęła, a Kiełbis chłopaków 
zmówił 
i wodę bez przerwy ciągnęli, pod koniec to się już cebrzykami lali i wszystkie 
lampy takie były 
mokre, że się zapalić nie dało. Ale wtedy to takie mieliśmy graty, nie to co 
teraz – matka 
rozejrzała się po pokoju.
– Tak, nareszcie nam się dobrze powodzi – powiedział ojciec cicho, jakby się z 
czegoś 
usprawiedliwiał. – Już nic więcej nie chcę, tylko żeby było tak.
– Zawsze należy chcieć czegoś więcej – powiedziała niecierpliwie matka. – Na 
przykład, 
żeby dzieci miały blisko szkołę, a tu co, czteroklasówka w tym twoim raju.
– Pomyślimy o tym – rzekł ojciec smutno. – Nie będę się upierał kosztem twoim i 
dzieci. Na 
szczęście mamy jeszcze dużo na to czasu. Pięć lat, jeśli...
– Tak – przytaknęła matka. – Gdyby żył Piłsudski, to nie byłoby żadnych obaw. On 
by 
i Hitlerowi dał radę, umiał z ludźmi rozmawiać.
– Rozmawiałaś z nim kiedyś? Przepraszam cię, że jestem niegrzeczny, ale to jest 
austriackie 
gadanie. Ani Piłsudski, ani nikt nie odda Niemcom korytarza.
„Korytarza? O czym oni mówią?” – zastanowiła się Anna. Zauważyła, że często 
rozmowy 
starszych schodzą na politykę, z której nie rozumiała absolutnie nic. I nie 
rozumiała, co miał na 
myśli Wiktor, który przyszedł do nich nie wiadomo skąd, kiedy tak stał niedbale 
oparty o płot, 
mrużył oczy i przesuwał powoli na głowie spłowiałą czapkę mówiąc: „Byłaby na to 
wszystko 
rada, panie Józefowicz”, a ojciec karcił go ostro: „Nie gadaj głupstw, Wiktor, f 
nie rozprawiaj 
o tym z ludźmi na tartaku. Wiesz już, czym to pachnie. Doniesie ktoś i nie będę 
ci mógł pomóc. 
I tak masz szczęście, draniu jeden, że półtora roku nikt się tobą nie 
zainteresował”. Kto się miał 
zainteresować Wiktorem, czym to pachnie i jaka byłaby na to wszystko rada? Anna 
wiedziała, że 
ojciec od czasu do czasu urządza Wiktorowi straszne awantury, a potem zabiera go 
do pokoju 
i rozmawiają do późnej nocy. Któregoś wieczoru była pewna, że ojciec wyrzuci 
Wiktora 
z tartaku. Krzyczał na niego głośno i na tym tle odpowiedź Wiktora zabrzmiała 
jak fraza łagodnej 
melodii: „Pan wie, panie Józefowicz, że jak się raz weszło na tę drogę, to się 
nie zawróci. Ale 
mogę iść. Zaczepię się w kopalni, wszędzie są ludzie”. „Bez papierów? – 
złagodniał ojciec. – 
Chcę tylko, żebyś spokojnie siedział, życie sobie zmarnujesz.” „My mamy 
zmarnowane, panie 
Józefowicz – odparł śpiewnie Wiktor – tylko jeszcze nie wszyscy o tym wiemy.” I 
wtedy 
w pokoju zapanowała cisza. Wiktor został, a nawet potem ojciec załatwił mu pokój 
na górze 
w gajówce i Jadźka zawiesiła mu tam przepaloną od słońca, wykrochmaloną firankę. 
„To 
chłopak jakby sierota, ale wie swoje. Każdego miesiąca z poczty matce pieniądze 
przekazem 
wysyła.”
Te wszystkie rozmowy, słowa niezrozumiałe kłębiły się w głowie Anny powodując 
coraz 
większy zamęt. Taki na przykład Wiktor, w nieodłącznej czapie na głowie, w 
rozchełstanej 
koszuli, zwożący drzewo na tartak, był niby wesołym, ładnym chłopakiem, a było w 
nim coś, co 
denerwowało ojca tak bardzo, a czego Anna nie mogła przeniknąć. Wpadał często do 
kuchni, mył 
nad wiadrem ręce, na które Anna polewała mu wodę z metalowego garnczka, połykał 
pośpiesznie 
jedzenie, które mu Jadźka stawiała na stole, brał czapkę z gwoździa wbitego w 
futrynę 
kuchennych drzwi i szedł podśpiewując na tartak. Czasami pomagał Jadźce w 
kuchni, wody 
przyniósł, drzewo poukładał za piecem, żeby wyschło. Zrobił dla Anny huśtawkę na 
podwórku, 
która niosła ją wysoko aż do pierwszych liści topoli. Chwytał wracającą pędem do 
tyłu huśtawkę 
w wyciągnięte dłonie, popychał ją mocno z powrotem do przodu i krzyczał 
przeciągle: „Heej, 
raaz!” Anna nie mogła zauważyć w nim nic szczególnego, nie mogła wykryć żadnej 
tajemnicy, 
która go jednak otaczała, nie mogła dociec, gdzie ma źródło nerwowy szept matki. 
„A ja się tam 
boję i już. Zobaczysz, że ten chłopak będzie nas drogo kosztował. Pamiętaj, w 
razie czego 
powiedz, że jest robotnikiem sezonowym.”
W razie czego? Dowiedziała się o tym wkrótce. Aldona, jej chrzciny i ta sprawa z 
Wiktorem, 
to były trzy najbardziej ważne wydarzenia tego roku.
VII 
Z okazji chrzcin Aldony Anna dostała aż pięć nowych sukienek, z których każda ją 
zachwycała, białe pantofle, rajtuzy, płaszczyk w kratkę ze skórkowym 
kołnierzykiem i, niestety, 
jakby dla równowagi tej wielkiej radości, kolejny czerwony sweter z golfem. 
Szczególnie 
upodobała sobie dwie sukienki, różową i niebieską, z jednakowej cienkiej wełenki 
w ledwo 
widoczną białą kratkę. I po raz pierwszy sukienki były przecinane w pasie, a nie 
jak wszystkie 
inne dotąd układane w fałdy prosto od karczka. I fartuch miała zakładać już 
tylko do jedzenia. 
Anna poddawała się radosnemu nastrojowi, który panował w całym domu. Sprawdzała 
widelcem, czy skruszała szynka w marynacie, wąchała nalewki, schodziła do 
mrocznej piwnicy, 
gdzie wisiały wielkie połcie słoniny i gdzie równo poustawiane w rzędy stały 
konfitury 
i marynowane grzyby, wbijała ostro wystrugane zapałki w zwinięte w kłębki 
śledzie, wylizywała 
ciężkie kamienne misy z resztek ciasta, blaszanymi foremkami wyrzynała na 
stolnicy kruche 
ciastka, próbowała bigosu, czy jest rzeczywiście „coraz lepszy”, układała 
powycinane 
w gwiazdki marchewki na spód naczyń przeznaczonych na galaretę, wyciskała 
papierowym 
lejkiem napisy na mazurki, próbowała trzeć na tarce czekoladę do tortu, martwiła 
się, czy piec 
nie za bardzo rozgrzany, czy klops nie ma za ostry ogień... i to wszystko tak 
jakoś nagle zostało 
przerwane, jakby ktoś strzelił niespodziewanie z dubeltówki do spokojnie nad 
wodą fruwającej 
kaczki. Najpierw na sukienkę, tę najpiękniejszą, różową, upadło parę kropli 
gęstego syropu 
z konfitur. I choć matka ani ojciec nie gniewali się na nią świat pociemniał. 
Później Dlaczego 
poszarpał jeden biały pantofel na drobne kawałki, a jeszcze później zrobiło się 
piekło, bo Jadźka 
przy Annie zabiła kurę.
– Dziecko nie może widzieć takich rzeczy! – krzyczał ojciec. – Tyle razy ci 
mówiłem! 
Żadnego takiego zabijania, bebeszenia, oprawiania nie wolno ci robić na oczach 
dziecka! 
Widziałem, jak ci ta kura fruwała z krwawiącą głową. Nie umiesz tego robić, to 
nie rób. Potrącę 
ci za to pół pensji! – Ojciec nerwowo palił papierosa.
– Kiedy mówiłam, odejdź, bo pan nie każe, a ta stała, co miałam robić, jak już 
pół głowy 
siekierą ucięłam – rozpłakała się Jadźka. – Musiałam dobić, choć przy Ani.
Do wieczora atmosfera w domu była napięta, ojciec nabijał tytoń w gilzy, Jadźka 
płakała, 
matkę bolała głowa, Mańka skaleczyła się w palec, Dlaczego wył przywiązany 
paskiem na 
ganku, Aldona, której nikt nie kołysał, wrzeszczała. Kiedy na stole urósł już 
stos zrobionych 
papierosów, ojciec ponownie wszedł do kuchni. Podniósł Jadźce pensję o dziesięć 
złotych, 
odwiązał Dlaczego i dał mu kawał kiełbasy, wymył Mańce palec w utlenionej 
wodzie, 
zabandażował, naparzył matce mocnej herbaty i zaniósł do sypialni, przewinął 
Aldonę i zaczął ją 
nosić na rękach. Anna słyszała tylko kroki, równe i spokojne. Zawołał ją:
– Masz złotówkę, kup sobie coś. A jak jeszcze raz będziesz patrzeć na takie 
rzeczy, 
oberwiesz lanie, zapamiętaj sobie.
Anna wzięła złotówkę, schowała ją do kieszeni i patrząc na ojca pochylonego nad 
Aldoną, 
pomyślała po raz pierwszy wyraźnie, mocno sformułowaną, ostrą myślą, że bardzo 
go kocha.
– Jak będziesz stary, to będę z tobą chodzić na spacer i wszędzie – powiedziała, 
choć w tym 
samym momencie wydało jej się niepodobieństwem, żeby jej ojciec się zestarzał, 
posiwiał, 
zniedołężniał, żeby miał tę swoją energiczną gładką twarz pooraną bruzdami albo 
żeby kuśtykał 
czy coś takiego... Roześmiał się:
– Ach, ty pleciugo kochana – w głosie brzmiała radość – jak będę stary... ile to 
jeszcze przed 
nami, Anulka. Jak będę stary, uszyjesz mi filcowe bambosze z niepotrzebnego 
kapelusza, 
dobrze?
– Dobrze – kiwnęła głową, choć wyczuła, że ojciec z niej kpi. – I będę ci gilzy 
nabijać 
tureckim tytoniem – wyszła szybko z pokoju, bo wstyd ją dziwny ogarnął, jakby 
zrobiła brzydką 
rzecz. Po raz pierwszy uświadomiła sobie, jakie żywi uczucia do ojca, starała 
się to powiedzieć 
i wyszło nie tak, jak chciała. Cały następny dzień unikała ojca.
Wreszcie nadeszły te święta i już w Wielką Sobotę wiedziało się, że to nie jest 
zwykły dzień, 
taki jak inne. Było coś nieuchwytnego w atmosferze świąt, coś czego nie 
potrafiła określić, coś, 
co poznawało się bez smaku i zapachu, bez rozróżnienia barw – jakby to się snuło 
w powietrzu 
i wypełniało Annę łagodnym ciepłem i światłem. W kuchni Jadźka gotowała kopę 
jaj, połowę 
w łupinach od cebuli, które zbierało się całą zimę, żeby były złocisto brązowe, 
i połowę w ledwo 
co z ziemi wyrośniętych pędach ozimego żyta, żeby były zielone. A matka i ojciec 
już parę dni 
przedtem robili wzorzyste kraszanki, ale to tylko po to, żeby stały w koszyczku 
ubranym palmą 
i borowiną. I stały tak zwykle długo, aż do Bożego Narodzenia, kiedy w domu 
zaczynała 
królować choinka.
Na spód wiklinowego koszyka matka wkładała serwetkę i potem kolejno całe 
święcone: 
jajka, pęto kiełbasy, solidny kawał różowej szynki, babkę, mazurek, trochę soli 
i pieprzu, chrzan 
i buteleczkę na święconą wodę.
Anna siedziała na koźle i z trudem utrzymywała na kolanach ciężki kosz. Także 
trudno było 
go podźwignąć w kościele, kiedy ksiądz już maczał kropidło i święcił – najpierw 
jedną stronę 
kościoła, potem drugą, a wszyscy ludzie cisnęli się jak najbliżej i wysoko 
podnosili swoje 
koszyki, żeby na pewno na nie upadło kilka kropli z kropidła, którym ksiądz 
potrząsał z szerokim 
zamachem. Anna później długo jeszcze nie nakrywała swojego święconego, chciała, 
żeby jak 
najwięcej ludzi je zobaczyło, a także ten koszyk przywieziony od babci z miasta, 
tkany z cienkiej 
wikliny pomalowanej w niezwykłe kolory. Z wyższością patrzyła na nędzne węzełki, 
jakie 
w stronę kropidła wyciągały wiejskie dzieci.
– Czy Panu Bogu podobają się takie święcone? – zapytała ojca, kiedy wracali do 
domu. 
Mijali śpieszące z kościoła kobiety w kraciastych chustkach i z butami w ręku, 
niesionymi tylko 
po to, żeby je włożyć przed kościołem i zdjąć natychmiast po wyjściu. A teraz 
szły 
w drewnianych trepach.
– Tak samo jak twoje, a może jeszcze bardziej – powiedział ojciec. – To się robi 
głównie dla 
ludzi, a nie dla Boga.
– Herezje jakieś dziecku opowiadasz – przerwała matka. – Oby jeszcze Wiktor jej 
nie zaczął 
uświadamiać.
– Tu nic na siłę, proszę pani – odezwał się z kozła Wiktor. – Sama dojdzie do 
odpowiednich 
wniosków – i zaraz zaczął się śmiać chcąc wszystko obrócić w żart, bo musiał się 
zorientować, 
jak rozgniewał matkę. Matka wyprostowała się z godnością i zrobiła gest, jakby 
chciała przykryć 
nogi pledem. Widać było na jej wyrazistej twarzy, która nigdy nie potrafi ukryć 
żadnego uczucia, 
że toczy z sobą walkę, aby nie odezwać się przedwcześnie i nie zacząć z Wiktorem 
jednej z tych 
jałowych kłótni, które zwykle kończyła pełnym wyższości machnięciem ręki i 
wzruszeniem 
ramion. Majestatycznie odkłamała się mijanym po drodze kobietom. Po pewnym 
czasie rzekła:
– Udławisz się dziś tym święconym jajkiem – Anna zrozumiała, że jest to ze 
strony matki akt 
dobrej woli – zobaczysz Wiktor, że jeszcze westchniesz do Boga. Ale wtedy Bóg 
się od ciebie 
odwróci – zakończyła tonem przepowiedni, która jakby miała rozstrzygnąć o losach 
świata.
– Będę w większości – powiedział Wiktor ni to zaczepnie, ni to 
usprawiedliwiająco.
– Wiktor, przestań się wymądrzać! – krzyknął ojciec.
– Ja nigdy nie zaczynam, panie Józefowicz, muszę się bronić, pani mnie zawsze 
prowokuje. 
Nic nie ganię i się nie wtrącam, ale nie jestem dzieckiem, każdemu wolno swoje 
myśleć, tak czy 
nie.
– Jak do tej pory to to myślenie nawet ci dużo dało – powiedziała napastliwie 
matka.
– Uważam, że dało. A już na pewno wkrótce... wymawia mi pani? – zaperzył się 
nagłe 
Wiktor.
– Opłatek z wigilii. Dziwię się, że ci nie zaszkodził. – Matka wyraźnie się 
obraziła. Cofnęła 
się do tyłu i kamiennym głosem dokończyła. – Z Wielkiej Soboty wiecu ci urządzić 
nie pozwolę. 
A jajko święcone zjesz?
– Czemu nie – odwrócił się Wiktor ze śmiechem. – Bardzo chętnie, skoro pani 
będzie 
uprzejma mnie poczęstować.
– Tradycja jest tradycją – wtrącił ojciec.
– Tradycja! – powiedziała matka z sarkazmem. – Tradycja. Oszaleję z wami!
– A co to, nie jestem Polak, czy co? Tradycje mamy wspólne.
– No, głowy bym za to nie dała – rzekła matka. – Czy ty w ogóle wiesz, co to 
znaczy 
ojczyzna.
– Jak Boga kocham, pani mnie ciągle obraża.
– Akurat tak cię obrażam, jak ty kochasz Boga.
– Niesłychane. Niesłychane – uśmiechnął się ojciec. – Zaczynam wierzyć, że bez 
tych 
zatargów czegoś by wam było w życiu brak.
Każdy szczegół, intonacja głosu, gest towarzyszący tej błahej, tak bardzo 
podobnej do tylu 
innych rozmowie rodziców z Wiktorem Anna później, po tym strasznym wieczorze 
rozważała 
w nieskończoność. Bo to właśnie w ten nastrój wzniosłego oczekiwania na Jutro, 
na wielkie 
uroczyste śniadanie, na chrzciny, w nastrój, który tworzyły przyciszone nie 
wiedzieć czemu 
głosy, powściągliwość gestów, radosne spojrzenia, mieszanina zapachów – wdarło 
się coś 
obcego, jakby z innego świata. Najpierw słychać było, że ktoś chodzi po ganku i 
Anna zrazu 
myślała, że to kolędnicy, bo oni to właśnie robili taki rumor, wejść czy nie 
wejść, choć wiedzieli, 
że w tym domu przyjmuje się ich gościnnie, ale później uświadomiła sobie, że to 
nie te święta, i z 
napięciem czekała, co to za niezwykli goście w Wielką Sobotę, w Wielką Sobotę, 
kiedy przecież 
nie składa się żadnych wizyt wieczorem. Bo jeszcze rano mógł ktoś wpaść, jakiś 
mężczyzna, tak 
już po powrocie z kościoła ze święconym, żeby wypić z ojcem kieliszek pod 
jajeczko.
– Adyć mówię, żeby wejść. – Jadźka otworzyła drzwi. W mroku sieni oddzielającej 
kuchnię 
od ganku stali dwaj policjanci w granatowych mundurach. – A co? – zapytała 
Jadźka. – Jużem 
myślała, że kot lasuje. – Dlaczego zaszczekał parę razy i obojętnie położył się 
na pasiastym 
chodniku pod piecem.
– Jest pan Józefowicz? – zapytał ten, który wszedł do kuchni pierwszy. Wykrzywił 
twarz, 
jakby zamierzał się uśmiechnąć.
– Słucham. – Ojciec wyszedł z pokoju. – Pan inspektor? Bardzo prosimy! A jakież 
to 
wiatry...
– Panie Józefowicz – zaczął ten pierwszy. Twarz miał gładko wygoloną i okrągłą – 
czy pan 
zatrudnia na tartaku Wiktora Woźniaka?
– Wiktora Woźniaka? – ojciec zastanowił się, jakby nie rozumiał słów. – Przede 
wszystkim 
wejdziemy do pokoju.
– Chodźcie, przodowniku – powiedział inspektor, i ten drugi, niepozorny, który 
wpatrywał 
się dotąd w wiadro z wodą, podreptał za nimi. Anna wśliznęła się do pokoju.
– Siadajcie, panowie – ojciec wskazał krzesła. – Psia służba, żeby w Wielką 
Sobotę...
– Cóż robić. Służba jest służbą, pan wie.
– Ale żeby się czegoś napić, to chyba nie przeszkodzi... A kto to ten Wiktor 
Woźniak?
– Półtora roku temu uciekł z więzienia. – Annie do przełyku weszło zimne jabłko. 
– 
Polityczny. Byliśmy u pani dziedziczki. Nie ma go w wykazie pracowników, ale 
powiedziała, że 
pan przyjmuje na tartak tak, bez papierów. Pan wie, panie Józefowicz, że tego 
robić nie wolno, 
wie pan, jakie czasy.
– Jak jest robota, to biorę, kto pod ręką, to prawda. Chyba się pan orientuje, 
że w czasie prac 
w polu chłopi nie przyjdą. A tartak musi pracować, dziedziczka sprzedaje deski w 
całym 
województwie. Ale Wiktora Woźniaka nie mara. Był tu taki młody chłop, ale 
odszedł. Zarobił 
trochę i odszedł.
– Panie Józefowicz! Wiktor Woźniak wysyła z gminnej poczty przekazy pieniężne do 
matki.
– Wiktor Woźniak... pan wybaczy, ale...
– Nadawca jest coraz to inny, coraz inne nazwisko, ale faktem jest, że matka 
Wiktora 
Woźniaka dostaje regularnie co miesiąc stąd pieniądze, a urzędniczka na poczcie 
twierdzi, że 
zawsze je wysyła ten sam człowiek... Zresztą, powiem bez owijania w bawełnę. 
Mamy pewność, 
że pan go zatrudnia.
– Pan zapomina, panie inspektorze, że jestem porucznikiem rezerwy – powiedział 
ojciec 
zimno. – Daję panu słowo honoru oficera, że nie mam pojęcia o żadnym Wiktorze 
Woźniaku. 
Może to ten młody, który odszedł... zresztą, na miłość boską! Panowie źle 
szukają! Tu na tartaku 
nikt się nie ukryje. Trzeba iść do kopalni. Tam ma pan największą szansę 
złapania ptaszka.
– Byliśmy – powiedział inspektor. – Nie mam powodów, żeby panu nie wierzyć, 
znamy pana 
dobrze... A gdzie mieszkał ten młody człowiek?
– Gdzie mieszkał? A skąd mogę wiedzieć? Przychodził rano i to wszystko... 
zresztą, zaraz... 
ale może się czegoś przedtem napijemy? Jak ten człowiek, ten Woźniak wyglądał?
– Uciekaj mi stąd! – krzyknął ojciec do Anny. – Spać natychmiast! Panowie 
wybaczą, 
przepraszam na chwilę, ale żona jest dopiero trzeci tydzień...
– Wiemy – uśmiechnął się inspektor.
W kuchni ojciec pogroził Jadźce pięścią. Kiwnęła głową ze zrozumieniem.
– Ubieraj się w palto – szepnął do Anny. – Nieobecność Jadźki mogłaby zwrócić 
uwagę. 
Jadźka, zanieś tam wódkę, szynkę, no, wiesz sama. Anulko, leć biegiem do 
gajówki. Biegiem! 
Masz tu – podał jej banknoty – daj Wiktorowi. Powiedz, ale zapamiętaj dokładnie, 
żeby 
natychmiast uciekał, ale, zapamiętaj, tego nie wolno ci zapomnieć, niech Wiktor 
nie idzie na 
stację, na stację, rozumiesz? No, biegiem, on już wszystko będzie wiedział – 
wypchnął ją do 
sieni.
– Jak dziecka pilnujesz, że nie śpi o tej porze – krzyknął na Jadźkę wchodząc do 
pokoju.
Wieczór był wilgotny i ciemny. Anna powtarzała sobie: „biegiem” – i stała przy 
płocie 
przerażona. Bała się. Do gajówki, przez las, a na drodze może leżeć pies. 
Wszystkie postacie 
z bajek nagle ożyły, czaiły się w rowie, za drzewami. Trzeba było minąć parę 
chałup, kawałek 
łąki, skręcić w prawo w leśną przecinkę. Dławiła się lękiem. Wiktor, uciekł z 
więzienia, Matko 
Boska. Gniotła w ręku pieniądze, o Boże, tyle pieniędzy, ile by to było lodów 
albo lalek. Szła. 
Zrazu powoli, z trudem zmuszając nogi do każdego następnego kroku, wreszcie 
zmusiła się, żeby 
„biegiem”, i bez tchu dopadła do przecinki. Teraz było najgorzej. Drzewa stały 
ciemne i straszne, 
wiedziała, że mogą spłoszyć się wrony, że zrywa się ich wtedy cała czarna 
chmura, przeżyła już 
ten ich krzyk i widziała obłędny taniec nad sosnami, ale wtedy była z ojcem i 
ciepło jego 
szerokiej dłoni zabezpieczało przed płaczem i strachem. Jeszcze ta kępka 
karłowatych sosen, 
spod których tyle razy wyjmowała wilgotne maślaki, potem ta łysa i stara, która 
wkrótce się 
przewróci, jeśli tylko powieje mocniejszy wiatr, potem ta, w mroku podobna do 
krzyża. 
Przeżegnała się. Ogrodzona szkółka, wykarczowana polanka, na której leżały 
wyrwane z ziemi 
dziwaczne korzenie i już nikłe światło gajówki. Gajowego chyba nie było, bo nie 
zaszczekał pies, 
na dole skrzypnęły drzwi i kobiecy głos zawołał za nią: „A, Hanka, a cóżeś 
ty...” – ale nie 
słuchała, nic nie odpowiedziała, tylko trzymając się poręczy, przeskakując po 
kilka stromych 
schodków weszła do pokoju. Wiktor leżał na łóżku i czytał książkę. Zamknął ją i 
zanim zdążył 
coś powiedzieć, wybełkotała:
– Przyszli po ciebie. Przyszli policjanci. Uciekaj zaraz. Tatuś ci to kazał dać 
– podsunęła mu 
wymiętolone pieniądze. Dotknął ich jak czegoś niezwykłego, jakby nie rozumiał, o 
co chodzi i co 
trzyma w ręku, popatrzył na nie i schował do kieszeni.
– No dobrze, wezmę. Mam nadzieję, że się wam odwdzięczę. Czego jesteś taka 
przestraszona? – Nakładał na siebie kurtkę. Nic się nie bój, nie złapią mnie. 
Spodziewałem się 
tego w każdej chwili. Idziemy, odprowadzę cię przez las. Podziękuj ojcu i 
powiedz mamie...
– A tego nie bierzesz? – wskazała stojącą pod łóżkiem małą walizeczkę.
– Niech sobie to gajowy weźmie, powiedz mu, albo kto tam. Nie mogę uciekać z 
walizką, 
głuptasie.
– Uciekaj zaraz. Tatuś powiedział, żebym nie zapomniała... zaraz uciekaj... a 
gdzie ty 
uciekniesz? – patrzyła na jego spokojną twarz. Uśmiechnął się do niej.
– Och ty tchórzu, nie martw się. Dziś przenocuję tu w okolicy, a jutro się 
wymknę... Nie 
jestem nikim tak poważnym i strasznym, jak myśli twoja mama. – Wziął ją za rękę 
i wyprowadził na schody. – Uważaj, nie przewróć się. – Zawrócił od progu i 
głośno dmuchnął 
w szkło lampy. Było ciemno jak w kałamarzu z atramentem i Anna kurczowo trzymała 
się 
poręczy. Wiktor zapalił kieszonkową bateryjkę i mały krążek światła odsłonił 
dziurę 
w spróchniałym stopniu. – Wiem, jak się boisz iść przez las. To było bohaterstwo 
z twojej strony, 
że przyszłaś mnie ostrzec. Nigdy ci tego nie zapomnę.
– Nie boję się iść przez las – zaprzeczyła gorąco Anna, dotknięta, że tak łatwo 
odkrył jej 
tajemnicę. – Nic a nic się nie bałam.
– No, pewnie. Bo i czego się tu bać, lasu? Najgorsi są ludzie. Gdyby na przykład 
się 
dowiedzieli, że tu przyszłaś, że ojciec cię przysłał...
– To co? – aż zatrzymała się z przerażenia.
– Nic. Nie przyjdzie im to do głowy. Nikt na tartaku prawie nie wie, gdzie 
mieszkam. A ci, 
co wiedzą, nie powiedzą, cztery lata w kozie siedzą...
– Wiktor, to siała baba mak, to tak jest.
– No, właśnie. Napiszę do was – zbliżali się do łąki – polecisz do wsi już sama. 
Do widzenia. 
Na pewno się zobaczymy. – Stanął na skraju lasu. – Szybko, bo kataru dostaniesz.
Miała niejasne wrażenie, że nie powiedziała Wiktorowi wszystkiego. Nie czuła 
dumy, 
wracała powoli, bez podniecenia, jakie towarzyszyło jej w drodze do niego. 
Zdawało jej się, że 
słyszy chrzęst gałązek łamanych butami Wiktora. Gdzie on pójdzie? Tam za lasem 
jest wieś, ale 
las wielki, prawie bez końca, i skąd on będzie wiedział, w którą iść stronę. A 
może do 
leśniczówki pójdzie? Albo na stację... o Matko Boska, na stację. A tam na stacji 
będą na niego 
czekać policjanci, bo ona zapomniała mu powiedzieć... Jakby coś ciężkiego 
skoczyło jej na 
piersi. Zapomniała powiedzieć o stacji! Do stacji jest czterdzieści kilometrów. 
Wiktor pieszo, 
policjanci na rowerach – postawili je przecież przed gankiem... i Wiktor przez 
las, a oni szosą... 
ale Wiktor musi dojść do szosy i może iść za nimi. Oni dojadą na stację i 
zobaczą, że Wiktora nie 
ma i zawrócą. A jak zawrócą, to akurat spotkają Wiktora, który pomyśli, że to 
ona, Anna, im 
powiedziała... Wezmą go do więzienia, tam pewnie jest strasznie. A jak go 
zastrzelą! Przez nią 
go zastrzelą, babcia mówiła, że strzelali do chłopaka, który kradł węgiel z 
wagonów...
Naprzeciw niej szedł ojciec. Rzuciła mu się w ramiona. Wziął ją za ręce i mocno 
przytulił.
– Już dobrze. Już wszystko dobrze. Sprawiali takie wrażenie, jakby uwierzyli – 
powiedział. – 
Poszedł?
– Tak – odparła głośno, z przelotną ulgą, że nie zapytał o stację. Tego nie 
powie. Nawet ojcu.
– Da sobie radę, nie myśl już o tym.
Myślała. W nocy naciągała na głowę kołdrę, kręciła się w łóżku, aż ojciec 
zaniepokojony 
przyszedł jej zmierzyć gorączkę. Usnęła z termometrem pod pachą, bliskość ojca 
leczyła lęki. Po 
trzech tygodniach przyszedł telegram: „Wszystko w porządku”. i bez podpisu. Ale 
wiedzieli, że 
to od Wiktora.
VIII 
Na chrzcinach Aldony, w tłumie gości Anna stała pośrodku i dygając pozwalała 
podziwiać 
swoją sukienkę. Nagle zobaczyła wchodzącego Mariana. Wiedziała, że wszyscy w 
okolicy 
wychwalali go, ponieważ stwierdził, że można jeszcze wydobywać rudę w starej 
kopalni. 
Wiedziała, że rodzice nie chcieli go zaprosić na chrzciny ze względu na ciotkę 
Lonię. Zbliżyła się 
do niego: – Ho, ho, co za chrzciny, nawet nieproszeni przyjeżdżają.
Gwar ucichł, jakby ktoś wyłączył radio. Skupiły się na niej wszystkie 
spojrzenia. Usłyszała 
jeszcze gwałtownie tłumiony wysoki kobiecy śmiech i matka popchnęła ją do drzwi 
sypialni. 
Czuła, że zrobiła coś strasznego. Matka okładała ją pięściami po łydkach i po 
pośladkach. Anna 
szlochała w poczuciu krzywdy. Jadźka przeniosła ją na łóżko do zimnego trzeciego 
pokoju.
– Adyć, tak mówili, ale zaprosili. Mówią jedno, a zrobią drugie, coś ty, 
dziewucha, 
powiedziała, bój się Boga. Już jak pan się zgniewał, to dobrze musiałaś 
powiedzieć.
– Że takie ładne chrzciny, że tyle ludzi, że nawet... mówili tak... że Mariana 
nie będzie...
– Będziesz tu leżeć i tyle, masz chrzciny, widzisz, masz chrzciny.
„Mówili jedno, a zrobili drugie.” Przekonywała się o tym coraz częściej, 
przywykła już 
nawet do tego, żeby do ich słów podchodzić ostrożnie jak do jeża. Dlaczego 
mówili jedno, 
a robili drugie? Często matka wchodziła do kuchni późno, ziewała i chwytała się 
rękami za 
głowę i zwracała się do Jadźki:
– Goście tak często to prawdziwa ruina dla domu. I mieszkanie, i meble. Już nie 
mówię 
o kosztach. Trzeba będzie to przerwać.
Anna nazajutrz widziała w pokoju na rozsuniętym stole sterty brudnych talerzy, 
czerwone 
zacieki na obrusie i resztki sałatek na chodnikach. Na gramofonowych płytach od 
wczesnego 
popołudnia Olga Kamińska wyśpiewywała po rosyjsku cygańskie romanse, albo męski 
głos 
zachęcał: „Najlepiej w głowie mieć szum, szum daje wódka i rum, rum albo wino i 
zaraz giną, 
troski i smutki, i żal”.
Ale kiedy Anna wydeklamowała wobec gości dalszy ciąg tej piosenki: „Najlepiej 
upić się 
w sztok, pić cały dzień, cały rok” – matka skrzyczała ją bardzo, że mówi takie 
okropieństwa, 
których nie rozumie, że to wcale nie prawda, że ten pan „śpiewa tylko tak” i nie 
można do tego 
przywiązywać żadnej wagi. I matka skrzyczała ją dopiero później, po wyjściu 
gości, to było 
jeszcze gorsze, niż gdyby zrobiła to natychmiast, bo wtedy od razu, kiedy to 
zadeklamowała, 
wszyscy zaczęli się śmiać i Anna nabrała na krótko przekonania, że jest dowcipna 
i zabawna. 
Często w nocy budziły Annę chóralne śpiewy: „Któż cię łączko będzie kosił, jak 
ja będę szablę 
nosił, łączko, łączko, łączko zielona”, albo mniej dziarskie i radosne: „Cicho, 
głucho, pusto 
w stepie, sokół skrzydłem nie zatrzepie, zrzuć z czoła sny marzenia, tęsknotę 
zwiej”. Kiedy 
słyszała jakąś przejmującą melodię, myślała o Wiktorze, który się śmiał bardzo 
białymi zębami 
i obawiał się, żeby Anna nie dostała kataru. Działo się wokół niej coś 
niezwykłego w częstych 
libacjach w domu, wyjazdach Jabłkiem „w goście” i na bale, była jakaś nerwowa 
gorączka, 
matka sprowadzała z miasta coraz więcej sukien, a ojciec w chwilach 
zdenerwowania czyścił 
pistolet, czarny, groźny, starannie przed Anną chowany przedmiot, zamiast jak 
dotąd nabijać 
gilzy. Pewnego dnia ojciec stanął przed Anną w mundurze porucznika kawalerii, a 
wieczorem 
goście w dużym pokoju śpiewali po kolacji: „Wina, wina, wina dajcie, a jak umrę, 
pochowajcie!” 
Annie serce ściskało się ze strachu, choć wiedziała, że ojciec rano odjeżdża 
tylko na manewry. 
Wrócił smutny, choć starał się uśmiechać, często stawał przy oknie zamyślony i 
gładził Annę 
nieuważnie po głowie. Matka wypełniała sobie czas na swój sposób. Haftowała, 
doglądała 
pielęgnacji Aldony, zajmowała się strojami. Wstąpiła w nią jakaś niespotykana 
energia, zaczęła 
organizować chór i urządzać w szkole przedstawienia. Wieczorami ubierali się 
obydwoje 
starannie i jechali „w goście”, często zabierając ze sobą Annę. W ich 
najbliższym sąsiedztwie 
nastąpiły pewne zmiany. Na miejsce dawnego leśniczego przyjechał jakiś dziwak i 
odludek, 
przywożąc ze sobą jedynie starą matkę. Nie był ani przez tydzień atrakcją 
towarzyską jak każdy 
nowy w okolicy. Chodził sam po lesie w kapelusiku z piórkiem, z dubeltówką 
przewieszoną 
przez ramię, i osobiście doglądał wszystkiego. Nie wysługiwał się gajowymi jak 
poprzedni. Do 
szkoły przyjechał nowy kierownik aż gdzieś z kresów, z żoną nauczycielką, 
uczesaną zawsze 
z idealnie równym przedziałkiem na środku głowy, od którego schodziły na boki 
głębokie lśniące 
fale. Nie mieli dzieci, nie obchodzili Anny. Zainteresowała ją inna pogłoska. 
Odszedł Marian – 
„bo pewnie, taki młody przystojny człowiek tylko się w tych lasach marnował, za 
pokutę jakąś 
w ogóle tu siedział” – a przyjechał inny inżynier, z żoną, która podobno jest 
wielką damą, synem 
i córką.
Kiedy wszyscy przyszli do nich z kurtuazyjną wizytą, Anna z zaciekawieniem 
przyglądała 
się pani Franciszce. Rozczarowała ją, nie tak wyobrażała sobie wielką damę. Już 
samo imię 
Franciszka nie licowało z podobnym określeniem, w dodatku wielka dama ubrana 
była 
bezbarwnie, miała poważną twarz, niemal zupełnie pozbawioną mimiki, była 
nieumalowana, 
mówiła cichym, spokojnym głosem. Według wyobrażeń Anny, powinna się zjawić w 
powiewnej 
pastelowej sukni i kapeluszu z ogromnym rondem. Córka, Marysia, była w wieku 
Anny, dygała, 
mówiła „dziękuję i przepraszam” i Anna była pewna, że rodzice będą się teraz 
powoływać na 
nią: „Widzisz, jaka Marychna grzeczna”. Sprawdziło się. Janek, brat Marysi, 
wydał się Annie 
piękny. Miał lat dwanaście, był wysoki i ruchliwy. Pokazywała im swoje zabawki, 
kiedy 
usłyszała rozbawiony głos pana Berskiego:
– Ładna z nich para! Może ich zaręczymy? – Rozległ się śmiech, a Anna spłoszona, 
spojrzała 
na Janka. Wydął wargi i przyglądał się jej z uwagą.
– Chcesz być moją narzeczoną? – zapytał.
– Chcę – powiedziała w oszołomieniu.
– To daj mi to – wyciągnął ze sterty zabawek nakręcanego pawia, który 
majestatycznie 
chodził wachlując się ogonem.
– Weź sobie – odparła szczęśliwa. Miała narzeczonego! Przez otwarte drzwi 
dostrzegła, że 
wszyscy ich obserwują. Pan Berski roześmiał się:
– Pamiętajcie, jesteście zaręczeni, winniście sobie pomoc, szacunek i 
posłuszeństwo bez 
granic...
– Dała mi pawia – rzekł Janek.
– Niedobrze! Pawie pióra przynoszą nieszczęście. Lepiej zostaw – powiedziała 
pani 
Franciszka.
– My sobie tu żartujemy, a nigdy nie wiadomo, co z tego może być – Anna 
usłyszała 
proroczy głos matki. Matka często przybierała taki ton.
Państwo Berscy zamieszkali w wielkim drewnianym domu wybudowanym przez 
pierwszego 
dyrektora kopalni. Dom ten stał ukryty w lesie; odgrodzony od dawnej zarośniętej 
jałowcem 
drogi zardzewiałą siatką, a z drugiej strony, za podwórzem i gospodarskimi 
zabudowaniami, 
łańcuchem świerków. Rodzice zaprzyjaźnili się z Berskimi, mogła widywać Janka 
codziennie. 
Często zostawała u nich w domu na noc. Janek zamierzał zostać marynarzem i w 
pokoju na 
poddaszu urządził sobie kapitańską kajutę. Anna patrzyła na Janka huśtającego 
się niedbale 
w hamaku zawieszonym u sufitu, na lornetkę, mapy i jakaś wzniosła radość 
przepełniała jej 
serce, że będzie miała takiego mądrego i pięknego męża, a jednocześnie strach, 
że ona sama jest 
przy nim niczym, pojęcia nie ma o jego wspaniałym świecie, nie wie, jaka jest 
różnica między 
majtkiem a bosmanem ani na co on patrzy przez lunetę i do kogo krzyczy: „To 
kapitan Grant!” – 
bo przecież nie do niej, prawie jej nie zauważał, kiedy siedziała w kącie na 
podłodze 
i wpatrywała się w niego z nabożnym podziwem. Umiała tylko czytać, a i to 
niedobrze. Ten dom, 
od dawna nie zamieszkany, zaczął się zmieniać, tętnić życiem, w świeżo 
wymalowanych 
pokojach, z których każdy miał nazwę – nie tak jak u Anny – stołowy, salon, 
gościnny, gabinet, 
dziecinny, drugi gościnny, palarnia, zjawiły się meble, jakich istnienia nawet 
nie podejrzewała. 
Poczuła się w sytuacji wiejskich dzieci wchodzących do jej dużego pokoju, tyle 
że ona nie miała 
nikogo, z kim mogłaby się poczuć solidarna przeciw tym salonom i palarniom, 
wielkiemu 
fortepianowi, wymyślnym meblom i zastawie stołowej z czystego srebra. A do tego 
doszły 
jeszcze krowy z drewnianymi kołatkami na szyi i rząd kolorowych uli, z których 
się wyjmowało 
grube, ociekające miodem plastry, i dwa białe konie, z których każdy był 
ładniejszy niż Jabłek, 
klomby pełne pachnących kwiatów, nauczycielka z miasta, która na długie godziny 
odgradzała 
od niej Janka, fuzje, dubeltówki, myśliwskie psy, maszynka do kręcenia lodów, 
jakieś wyszukane 
potrawy, powóz z czarną podnoszoną budą, przy którym ich bryczka wyglądała jak 
połamany 
strach na wróble, długie cieniutkie papierosy pani Franciszki, nowo wybudowana 
łazienka 
z wanną, do której jakoś przedziwnie leciała woda przez ścianę gdzieś z kuchni, 
białe spodnie 
pana Berskiego i jego kapelusze, narzędzia do pracy w ogródku dla Marysi i wiele 
innych rzeczy, 
od których kręciło się w głowie. Marzyła, żeby kiedyś mieć to wszystko, takie 
samiuteńkie, nie 
inne. Nie była to zazdrość. Piekące uczucie własnej niższości, chęci dojścia do 
takiego skarbca, 
nawet zmierzchy i zapach maciejki i dźwięki z radia, czarna ściana lasu, i mokry 
powiew, 
wszystko kiedyś miało być tak. Nigdy nie żywiła takich uczuć w stosunku do Irmy, 
tamto było 
zrozumiałe i jasne, wielkie pola zboża i lasy, i folwarki nie robiły na niej 
specjalnego wrażenia. 
To było zupełnie oczywiste, dziedziczka, córka dziedziczki, tak po prostu na 
świecie było. 
Zresztą nigdy nie pomyślała chodząc po dworskim lesie: „to las Irmy”. Las był 
jej do niczego 
niepotrzebny poza chodzeniem po nim, co innego kapitańska kajuta czy łazienka 
zamiast balii. 
W lesie Irmy czuła się u siebie, „las dziedziczki” „las państwowy” – to nie 
stanowiło żadnej 
różnicy, wszędzie były takie same sosny z wyrastającymi nad nie dębami, borowiki 
tak samo 
chowały kapelusze pod brunatne liście, opieńki obrastały omszałe pniaki, 
prześlizgiwały się 
zaskrońce czy wyjrzała z mchu zygzakowata głowa żmii, tak samo drwale wycinali 
drzewa 
i układali w sagi. Ale kiedy patrzyła na świerki za podwórkiem Berskich, było od 
razu wiadomo, 
to należy do Janka i Marysi, ona tu jest obca. Rodzice Anny nie mieli tych 
rozterek i Anna 
usłyszała:
– Ci Berscy bardzo bogaci ludzie.
– Bogaci nie bogaci, mają po prostu trochę więcej pieniędzy od nas.
– I tak się zakopać?! A swoją drogą co ta Franciszka zrobiła z tej rudery.
– Ona kocha wieś, dlatego tu przyjechali.
Nadeszła pora sianokosów i goście z domu Berskich wylegiwali się na wysokich 
stertach 
siana. Anna podawała koniom kawałki lepkich plastrów miodu. Konie marszczyły 
nozdrza 
i ukazując żółte zęby, zbierały je delikatnie z dłoni miękkimi wargami. W głębi 
podwórka Janek 
w mundurze ułana ciął z pasją szablą dyszel drabiniastego wozu. Słychać było 
radosne śmiechy 
dobiegające z wysokości stogów i monotonne bzyczenie pszczół. Ojciec Anny 
zjechał z góry 
siana na dół, przyklękał, robił zdjęcia. Anna pomyślała, że jest szczęśliwa, że 
będą dziś wracać 
do domu piechotą, na drogę wybiegną kundle, które nigdy nie ośmielały się 
zaatakować jej 
w obecności ojca. Rozedrgane od słońca powietrze pachniało świeżym sianem, z łąk 
dobiegały 
dźwięki ostrzenia kos. Podobno jakiś chłop przeciął przy koszeniu trawy żmiję na 
pół i obydwie 
połówki żyły. „Żyły”! – zastanowiła się Anna. Zamyślona, nie usłyszała, że 
zbliżył się do niej 
pan Berski. Wziął ją na ręce i podrzucił do góry.
– Moja synowa śliczna! Ale słodki buziak, aż kapie dookoła! Biegnij, umyj się, 
są lody 
waniliowe.
Wszyscy szli powoli na podwieczorek. Jakaś pani machając kapeluszem zawołała 
piskliwie:
– I wierzycie państwo w tę wojnę? Czy jest coś w stanie zakłócić tę cudowną 
ciszę? Bosko! 
Tu jest bosko! Raj!
Franciszka szła z ojcem Anny na końcu rozbawionego towarzystwa. Brązowe włosy 
błyszczały jej w słońcu, odchyliła głowę do tyłu i coś powoli, jakby z trudem 
czy wielkim 
namysłem mówiła.
Ojciec odwrócił głowę w stronę Anny i zatrzymał na niej uważnie spojrzenie.
Część druga
I
Anna obudziła się nie wyspana, i półsenna siedziała przy stole. Słońce mocno 
przypiekało 
przez szybę. Z trudem przełykała gliniasty chleb posmarowany nożem po czosnku.
– Takie, widzisz, czasy nastały. Jedz i nie śpij, bo co, musisz się najeść. 
Obiad zrobię dobry, 
pyzów nagotuję. Takie to, widzisz życie bez chłopa w domu.
– A dlaczego ty właściwie nie masz męża, tylko jesteś z nami całe życie? – 
zapytała Anna.
– Nie całe, ino jak ty się miałaś urodzić, to państwo mnie wzięli. A wesela to 
nie było przez 
ten garb. Oddziałów pięć skończyłam, nie takam głupia, jak inne dziewuchy, i 
ilem książek 
przeczytała to o Jezu. I uprać umiem, i wykrochmalę jak się patrzy, a wiesz, jak 
gotować się 
nauczyłam, tylko co tu teraz gotować, kiedy do garnka nie ma co włożyć. Myślałam 
sobie kiedyś, 
że jak państwo się wyprowadzą, bo pani ciągle chciała do miasta, i racja, może 
by było inaczej 
i Pan Bóg by nie zesłał takiego nieszczęścia, to pójdę na służbę do miasta, bo z 
takim 
gotowaniem to wezmą wszędzie. I przecie pamiętasz, jakie sosy robiłam, i 
pamiętasz, jakżeś psu 
kiełbasę pod stół rzucała, a cielęciny to się mniej jak ćwiartkę nie brało od 
chłopa i to tylnią 
ćwiartkę jak się patrzy. A jajka to na kopy, a śmietany to garniec. Wiesz, ile 
miałam pieniędzy 
przed wojną uskładanych?
Trzysta złotych. Leżą w moim kuferku, to sobie choć czasem wieczorem popatrzę. A 
ubrana 
jak chodziłam, co? Te moje siostry zatracone w życiu tego nie widziały.
– Przez garb? Jak to przez garb? – zdziwiła się Anna mieląc w ustach spaloną 
skórkę chleba. 
Odkąd sięgała pamięcią, Jadźka zawsze miała garb, nie bardzo widoczny, ot, 
trochę krzywe 
plecy, i Anna nie sądziła, że mogło być inaczej. A Jadźka była ładna. Miała 
okrągłe niebieskie 
oczy.
– Jakbym była miała nawet wielki garb i dużo pola, to byłby chłop. A tak to moje 
trzy proste 
siostry się pożeniły, i co? Krzywo patrzyły, choć się człowiek natyrał od świtu 
do nocy. Nawet 
koszuli nie dały w komodzie położyć, cholery. A prawo moje, jak i ich. Jeszcze 
pokąd żyła 
nieboszczka mama, to siedziały cicho. A jak tylko matka oczy zamknęła, to się 
zaczęło. 
Mogłabym teraz siedzieć tam, przecie moje pole jest, ale ci powiem, że nigdy. 
Taką mam w sobie 
zaciętość. Tyle w życiu miałam dobrego, co od was, i przecie was nie zostawię w 
biedzie i na 
urągowisko do sióstr nie pójdę. Mają mnie spłacić po wojnie – westchnęła – a 
teraz co, na 
siekiery pójdę czy jak. Usnęłaś? Jedzże! Co to się tam tak przejmować i 
przybierać sobie do 
głowy. Przeszło, wszyscy żyjemy, Panie Jezu. Usnęła, biedne dziecko, kiedy tam 
do taki biedy 
przywyknie. I co to takiemu dziecku przychodzi do głowy, co ja chłopa nie mam. 
Wyczytuje te 
książki po całych dniach i stąd takie rozmyślania.
Anna udawała, że śpi na stole. Jadźka teraz częściej mamrotała do siebie albo, 
zapominając 
o istnieniu słuchacza, ciągnęła głośno swój wewnętrzny monolog. Słuchała teraz 
pilnie gadania 
Jadźki, monotonnego jak deszcz.
– Miałam chłopa! Ale zrobił tylko swoje, sobaka jedna. Grzech człowiek ma i 
jeszcze 
dobrze, że nic z tego nie było, bo już sobie chyba życie trza by było odebrać. 
Daleko we wsi 
innej się ożenił. No to odlałam z wosku jego kukiełkę i przekłułam, żeby nie 
pożyła długo ta 
wredna cholera. Już mnie nigdy żaden chłop na to nie weźmie. Nigdy w życiu. Tak 
sobie myślę, 
bo jak się pomyśli, to lżej człowiekowi. Teraz to chyba żeby się wpierw ożenił. 
A jak za mną 
chodził! Jak bym była każdą inną. A mówił, a oczami przewracał, a gadał, że aż 
go gorąco 
oblewa, jak się do mnie przysunie... i może bym miała do niego jakie pretensje, 
gdyby sobie tak 
zwyczajnie poszedł? Żadnych bym nie miała pretensji, ale poszedł jak świnia, 
jakby wieprz jaki... 
A pewnikiem nie robiłabym mu tych wstrętów i byłabym mu od razu uległa, bo chłop 
był jak 
malowanie, ale chciałam go trochę pozwodzić jak inne. I myślę sobie, niech go 
jeszcze większe 
gorąco oblewa, jak tak swojego nie dostanie od razu. I przemawiałam się z nim 
tak, że co ty 
chcesz krzywą dziewuchę czy co. Ale tak tylko mówiłam, nie żebym tak myślała, bo 
już lata 
swoje miałam i wiedziałam, że mnie chce, umiałam się na tym poznać. A on 
powiedział, że 
wcale nie jestem krzywa, że tego nie widzi, że ładna ze mnie dziewucha. Jak to 
powiedział, to 
jakby mnie kto miodem oblał, i mówię, że dobrze, że przyjdę do stodoły Makułów, 
do ty, co 
w polu stała. Jednym się życie układa, a innym nie. I już – jej westchnienia 
stały się coraz 
bardziej głębokie. Anna skoncentrowała całą uwagę na tym, żeby się nie poruszyć. 
Jadźka 
obierała kartofle wrzucając je do podstawionego wiadra z wodą. Chlipała cicho.
– Czasem to tak człowieka napadnie jakby jaka zaraza. Wyspowiadałam się księdzu 
i rozgrzeszenie dostałam, ale o tej figurce z wosku i że mu tak źle życzę, to 
nie powiedziałam 
nikomu, to już jest grzech śmiertelny i co to takiego jest w człowieku, że mu 
przychodzą takie 
myśli, to już nie wiem, i chodź tak z tym w sobie do samej śmierci. – Z wolna 
mamrotanie 
stawało się coraz bardziej wyraźne. W przerwach słychać było tylko chlupot wody, 
do której 
energicznie wrzucała kartofle. – I nie wie się czy się jest dobrym, czy złym. Bo 
dzieci siostrze 
wyniańczyłam, i na siłę albo przez sądy swojego nie dochodzę, i niech się 
udławią tymi moimi 
dwiema morgami, niech im będzie. A tego nie przeboleję, choć już minęło tyle 
lat. I tylko 
czekam, jak umrze ta wredna cholera, to może wtedy przestanę słyszeć ten śmiech, 
co to go 
słyszę w uszach w każdej chwili, bo jak już będzie pod ziemią, to już się tak 
nie zaśmieje. 
A człowiek na wieczne pójdzie potępienie i choć Pana Jezusa błaga, żeby mu to 
odjął, to ciągle 
tak myśli najgorzej. Bo jak wtedy przyszedł do tej stodoły, to tylko było 
Jadźka, moja ty kochana 
dziewucha, jak Chrystusa jedynego kocham, tak było, Jadźka, mojaś ty kochana 
dziewucha, to 
już jakbym w niebie była i nawet nie myślałam, czy się ze mną ożeni, tylko 
myślałam Karol, bo 
Karol jest tej cholerze zatraconej, Karol, tak jak temu bratu pani, co zginął na 
samolocie, takiś ty 
piękny i zgrabny prosty chłop i wszystko ci pozwolę, co będziesz chciał, i nawet 
na służbę do 
ciebie pójdę, żeby choć czasem być z tobą w stodole, i żonie twojej będę 
usługiwać, żebyś tak 
mnie jeszcze do siebie przycisnął i mojaś ty kochana dziewucha żebyś powiedział. 
A to jeszcze 
wcale nic nie było, nie był to jakiś taki, co to się rzuci, tylko mnie głaskał i 
gładził, i całował, 
może myślał, że mu nie ulegnę, i aż się wstydziłam, że go zwodziłam tak długo, a 
nie przyszłam 
od razu z nim do stodoły, jak tylko na mnie spojrzał. Inne to mówiły, że to 
wstyd tak chłopu 
spódnicę podnosić, a ja nic, zdjęłam kieckę i on jakby wtedy ogłupiał z radości, 
a mnie aż 
śpiewały różne głosy w piersi i tak na tym sianie to było. A potem to strach 
mnie zdjął taki, bo 
Jaśka Makułów jak uległa swojemu w pszenicy, to zapiął spodnie i plunął, rwałam 
na miedzy 
mlecz dla królików, to wszystko widziałam. Plunął, nie to żeby na nią, tylko tak 
sobie plunął 
i poszedł bez jednego marnego słowa. Ale oni, choć to tak było, jakbym nigdy nie 
chciała, żeby 
było, pożenili się, bo rodziny tak ugodziły między sobą, no i co, dzieci mają 
troje i do kościoła 
razem idą. I żeby on wtedy poszedł, tobym sobie pomyślała, że nie było mu, jak 
trzeba, i nawet 
bym się cieszyła, że mnie przez takiego chłopa wszystko boli w sobie. Ale on to 
był taki 
delikatny jakby pan jakiś i mówił Jadźka, dobra jesteś dziewucha, bo już 
myślałem, że ogłupieję. 
I potem znowu to było na sianie i znowu mi tak śpiewało i nic już nie bolało, 
ale to jeszcze nie 
było tak jak ten ostatni raz i nie wiem, bo przedtem tak nie było, ale ten 
ostatni raz, to już się 
widno robiło w stodole, to wtedy myślałam, że się życie moje kończy i modliłam 
się cały czas, 
żeby się skończyło wtedy. Ale potem już się koło mnie nie położył, a chciałam 
tego jak niczego 
innego na świecie, tylko żeby się tak położył i więcej nic, to on mówi, że dosyć 
tego będzie 
i żebym nie czuła krzywdy, bo mi za to dogodził, to jesteśmy kwita. Złapałam go 
za rękę 
i mówię, że mógł iść przez całą noc, ale po tym ostatnim razie to już nie, bo 
jak tak było, to to 
Pan Bóg pewnie pobłogosławił, bo to nie może iść tak na marne, i wtedy mi chyba 
rozum odjęło, 
bo powiedziałam, żeby się ze mną ożenił. A on wtedy złapał marynarkę, co ją 
rzucił w sąsieku na 
słomę, i mówi, że mogę po całej wsi rozgłosić, że poszłam w nocy z chłopem do 
stodoły, a on się 
ożeni z taką, co nie pójdzie przed ślubem. I jeszcze nawet nie miałam do niego 
pretensji, bo mógł 
mnie w ogóle nie chcieć, i mogłam nie wiedzieć, jak życie wygląda, ale mówię, że 
tylko z nim 
i że przecie się na tym poznał, i jak przyszłam, to pewno że myślałam o 
żeniaczce, ale jak mu się 
położyłam, to już nie, a teraz tak mówię, bo nie mogę żyć bez niego, i że to już 
wiem w tej 
chwili, bo coś się we mnie przemieniło, i że nijakiego życia już miała nie będę. 
I jeszcze raz 
powiedziałam, żeby się ze mną ożenił, bo całą noc mówił, jak mu ze mną dobrze w 
tej stodole. 
A on na to, noc to noc, garbu twojego nie widać, a cycki masz twarde jak rzepa. 
I jak chcę 
jeszcze, żeby tak było w nocy, to mogę przyjść choćby jutro, ale w dzień to on 
by się ludziom ze 
mną nie pokazał na oczy i jeszcze powiedział, że się nadaję tylko jak leżę, a 
nie do życia, i żebym 
to sobie wybiła z głowy. To myślałam, że oślepłam tak mi się coś do oczu rzuciło 
i porwałam się 
na niego z pięściami. Tak się wtedy zaczął śmiać, jakby zwierzę jakie, i słyszę 
to przez te 
wszystkie lata. Wyszedł ze stodoły, a ja tam dwa dni leżałam i siano do gęby 
kładłam, żeby nie 
krzyczeć, i nie jadłam ani nic. Dopiero Makuła po słomę przyszedł i mówi Jadźka, 
czyś ty chora, 
czy cię zbiły siostry, bo cię szukają, co się z tobą stało. I nigdy nikomu nic 
nie powiedziałam, 
a na niego nie spojrzałam już w życiu. Ale mam to w sobie, nie tę krzywdę, co on 
myśli, tylko to 
śmianie. I tylko księdzu na świętej spowiedzi powiedziałam. O Jezu Nazareński, 
mnie to już 
przez to rozum odjęło, że to mówię jakby chyba głośno i dziecko jeszcze usłyszy, 
i Pan Bóg mnie 
pokarze, choć i tak mnie pokarze, że mam takie złe myśli. – Zebrała z podłogi 
rozsypane obiery 
i zalękniona spojrzała w stronę stołu. Przez chwilę wsłuchiwała się w oddech 
Anny, a później 
szturchnęła ją w plecy. – No, śpisz tu jak w nocy czy co. Z mlekiem chcesz 
pyzów? Czy 
z cukrem? Z sacharyną, znaczy.
– Ze słoniną – odpowiedziała Anna i bacznie przyglądała się Jadźce.
– Z kota ci chyba wezmę słoniny, głupia.
– Mówię, z czym chcę – burknęła dziewczynka.
Widziała Jadźkę jakby pierwszy raz w życiu. Była wstrząśnięta tym, co udało jej 
się usłyszeć 
i zrozumieć z gadania Jadźki. Teraz dopiero pomyślała, że Jadźka coraz częściej 
mówi do siebie 
i ona rzadko tego słucha, ponieważ sądzi, że to jakieś wyrzekania na nią. Jadźka 
patrzyła na nią 
nieufnie i podejrzliwie. Postanowiła rozwiać jej wątpliwości.
– Mamusia kupi mi brulion – powiedziała – a może dwa, w linie i w kratkę. 
Wypiszę sobie, 
jakie są części mowy, i będę się uczyć – pogrążyła się w marzeniach o brulionie. 
Powinien mieć 
dużo kartek, gładki papier, na okładce będzie napisane: Brulion. Widziała taki u 
Martyny.
– Brulion. Taki gruby zeszyt. Będę się uczyć codziennie. Będę miała w czym 
pisać.
– Adyć, wiem, wiem – odparła swarliwie Jadźka. – Gdzie to ci było dziś takie 
strzelanie? 
I czegoś się tak trzęsła, aż myślałam, że choroby jakiej dostałaś.
– Wylała mi się z butelki ta gorąca woda, którą mi w nocy położyłaś w nogi.
– Czemuś nie mówiła? To tam pościel mokra i wsyp cały przemókł, mam ja z tobą 
życie, 
o Jezu.
Anna chciała, żeby jak najprędzej przyjechała matka. Wierzyła, że jak będzie o 
tym myśleć 
bez przerwy, to siła tego pragnienia ściągnie tu matkę jeszcze dzisiaj, choć 
pojechała daleko, 
gdzieś pod Kraków, po mąkę i słoninę, bo tam wsie są podobno bogatsze niż tutaj. 
I może mama 
przywiezie jej buty, czarne, sznurowane, na gumie. Mogłaby wtedy wychodzić na 
dwór, a nie 
tylko czekać, aż ktoś przyjdzie, i siedzieć tu z tą Jadźka, która czasami 
zupełnie plecie trzy po 
trzy. Choć i o tym Karolu... takie dziwne rzeczy... Jadźce to chyba wojna 
pomieszała do reszty 
w głowie. Ciągle się bała wiecznego potępienia, choć – Anna musiała przyznać – 
była to sprawa 
niezrozumiała i niejasna. Kiedy Anna chowała łapę Dlaczego i tym szczątkom 
ukochanego psa 
zrobiła grób, a potem postawiła na mogile krzyż, Jadźka była oburzona:
– Jakby to dusze miał albo co. I jeszcze nie powiem, żeby cały pies był, to 
zakopać, żeby od 
ścierwa zaraza nie poszła w ludzi, ale żeby grób i krzyż chrześcijański 
kawałkowi psa stawiać, to 
już ino z tego, żeś rozpuszczona jak dziadowski bicz. A jak biedaczyna 
zaskowyczał, to mrowie 
aż przeszło przez człowieka o Jezusie, za co tak karzesz stworzenia swoje. Ale 
grzech krzyż psu 
postawić, choćby cały był. To nawet taki z ludzi, co sam kres swojemu życiu 
położy, prawa do 
krzyża nie ma i w ziemi święconej ksiądz go nie da pochować, choć człowiekiem 
był i duszę 
miał, co na wieczne poszła potępienie.
– Wieczne potępienie! Brat dziedziczki sam kres swojemu życiu położył i mówiło 
się o nim 
jednym tchem ze słowami: „honor, pieniądze, karty, kobiety”, i pochowano go w 
rodzinnym 
marmurowym grobowcu na poświęconej ziemi. Ludzie mówili, że przez te wszystkie 
nieszczęścia Molendowska była taka zacięta i zła, bo i ten brat, i mąż umarli na 
taką chorobę, co 
to nawet na nią pieniądze nie pomagają, i Irma niemowa, którą przed samą wojną 
wywieźli 
gdzieś za granicę, żeby tam się mówić u jakiegoś profesora nauczyła... Więc 
mówili o niej: „Od 
tych zmartwień taka wredna, jeden to zniesie z chrześcijańską pokorą, a drugi 
się robi twardy 
i tylko już na tym świecie o majątek stoi. A z Józefowiczową to już całkiem po 
świńsku zrobiła, 
żeby kobietę z dwojgiem dzieci z domu jej własnego wyrzucić, bo wiadomo, że 
Józefowicz co do 
grosza zapłacił, a że z papierami nie załatwił jak trzeba, to już taki był, że 
ludziom wierzył. Ale 
pomyślała sobie, co mi z tych pieniędzy Józefowicza, jak już nieważne, i co mi 
tu baba z dziećmi 
ma siedzieć, rodzinę z miasta sobie sprowadzę. Jakby we dworze pokojów mało 
było! Jakby 
Józefowicz żył, toby doszedł swego, a jak kobieta z dziećmi sama na świecie 
zostanie, to nikt się 
z nią nie liczy. Jeszcze gdyby Józefowiczową hardo się postawiła, toby może 
dziedziczka 
zmiękła, ale głowy do niczego nie miała. To i wiadomo, bo i skąd, jak całe życie 
dobrze jej było, 
męża zaradnego miała i o niczym nie musiała myśleć. I jeszcze zadowolona była, 
że jej 
Molendowska pod gołe niebo nie wyrzuciła”.
„Może dziś dostanę buty, a brulion to już na pewno” – dumała Anna. 
Najpiękniejsze buty 
dostała na dwa dni przed wojną, kiedy ojciec już poszedł do wojska. Matka z 
miasta przywiozła. 
Były to czarne lakierki tak błyszczące, że odbijał się w nich każdy promyk 
słońca niczym 
w oczkach pierścionków babki. Anna chodziła w tych pantoflach po całych dniach, 
choć gorąco 
było i nogi trochę piekły, a wieczorem stawiała na nocnej szafce, żeby je od 
razu zobaczyć, kiedy 
otworzy oczy. Anna miała wtedy moc zajęć, w odróżnieniu od matki, która po 
wyjeździe ojca 
ustawicznie stała przy oknie i poprawiała firanki. W sąsiednim domu kotka miała 
małe, Anna 
zabrała dwa jeszcze ślepe kociaki, ponieważ chciano je utopić w rzece. Lizały 
jej palce 
szorstkimi ciepłymi języczkami, a ponieważ Jadźka nie dała trzymać ich w domu, 
Anna wyniosła 
je w koszyku do ogródka i obłożyła kiełbasą i cukierkami. W dwa dni później 
jeden z nich 
tajemniczo znikł, a drugi leżał na poduszce martwy. Matka nie zwracała uwagi ani 
na Annę, ani 
na jej dramaty, bo ojca nie było, a we wsi panowało wielkie zamieszanie. Chłopi 
szli do wojska 
z węzełkami pełnymi pyzów na drogę, krów na pastwisko nikt nie wyganiał, ryczały 
więc 
w oborach, a dzieci plątały się wśród poborowych, po chałupach, koło 
lamentujących matek. 
Anna wpadała do domu tylko, kiedy była głodna, i wieczorem, kiedy Jadźka 
nawoływała ją 
z ganku: „Haaanka!” Aaankaaa!” Zastawała wtedy matkę ze słuchawkami radia na 
uszach, jakby 
półśpiącą, nieruchomą.
– No i wysłuchała tam pani co? – chciała wiedzieć Jadźka.
– Nie potrwa długo. Nic się takiego nie stanie. Przeszli granicę, ale nie ujdą 
daleko. 
Najważniejsze, nic nie zmieniać. Nie możemy sobie pozwolić na żadną panikę. 
Dopóki ciepło, 
obiady będziemy jeść na ganku.
Anna właśnie jadła miękkie kartoflane kluski obficie polewane słoniną ze 
skwarkami, kiedy 
zobaczyła ciągnącą całą szerokością drogi kolumnę wozów wyładowanych dziećmi i 
pierzynami, 
stołami i kolorowymi tobołami, a z tyłu do wozów przywiązane szły krowy i 
podskubywały siano 
umieszczone im na wprost pyska, kozy beczące i przebierające szybko nogami, 
prowadzone na 
sznurkach przez kobiety, psy towarzyszące zaprzęgom. Od czasu do czasu zerwał 
się popłoch 
kurzego gdakania i rozległ się płacz dziecka.
– Uciekinierzy – powiedziała matka. – To znaczy Niemcy są już blisko.
Do ich wsi wjechali w dzień później. Stały wszystkie trzy na ganku, matka 
zaledwie zdążyła 
zaciągnąć wózek z Aldoną do kuchni, kiedy Anna usłyszała warkot silników i szosę 
przejechał 
żołnierz w zielonym mundurze i chełmie z paskiem pod brodą. Stały w milczeniu, 
przerażone 
i niepewne, żadna z nich nie zrobiła ani jednego gestu. A szosą przelewała się 
cała rzeka 
motocyklistów i samochodów. Anna patrzyła chciwie. To tak więc wygląda wojna, 
jadą i jadą 
bez przerwy. A ona myślała, że strzelają. Dlaczego mruczał i warczał, napinał 
mięśnie, podnosił 
się i kładł z powrotem karcony szeptem matki: „Pies! Leżeć!” Zerwał się nagle, 
gwałtownie 
i skoczył w pędzący nurt. Anna usłyszała przeraźliwy skowyt, i Jadźka mocnym 
szarpnięciem 
wyciągnęła ją do kuchni.
– Zabili by cię jak tego psa, gdybyś się ruszyła. Pies auta nie widział, to i go 
napadło. To 
jakieś ancykrysty nie ludzie. Żeby choć który, taki owaki, stanął, jak mu 
stworzenie pod koła 
wpadło. Ty o ojca pacierze mów, a nie płacz o koty ślepe albo i psa. Wola boska, 
wojna to jest 
wojna.
– Patrzeć na to nie mogę – matka weszła do kuchni i przyłożyła ręce do uszu. – 
Nigdzie nie 
będziemy uciekać, zostaniemy tu. Jadźka! Jak chcesz, to możesz wracać do domu: 
Płacić ci nie 
mam czym. Pieniądze nieważne. I te, co są w domu, i te, co są w kasie 
oszczędności.
– Co racja to racja z tym uciekaniem. Gdzie tu uciekać. A jak pani czasem coś 
powie, to aż 
się niedobrze człowiekowi zrobi. Gdzie bym tam odeszła, co by pani z tymi 
dziećmi sama 
zrobiła, bo to pani umie co uprać czy co. Zapłaci mi pani po wojnie.
– Wszystko. Co do złotówki. Za każdy miesiąc. Zresztą jak tylko pan wróci...
– To już jak pani będzie sobie uważała. Mówić o czym nie ma. Zresztą wie pani, 
że nijakiego 
domu nie mam, co tam się mamić po próżnicy. I niech pani Mańkę odprawi, ni ma tu 
teraz roboty 
dla dwóch.
Matka odprawiła Mańkę płacąc jej za ostatni miesiąc bielizną i znoszonymi 
sukienkami. 
Wszystkie pieniądze z zakopiańskiej kasetki ukryte pod bielizną matka dała Annie 
do zabawy, 
a w dziesięć minut potem zebrała je z podłogi i zamknęła na kluczyk:
– Zwariowałam chyba. Lada moment mogą być znowu ważne. To tak, jak człowiek nie 
wie, 
co jutro z nim będzie. Musimy oszczędzać. Tylko z czego?
Którejś z następnych dusznych nocy matka gwałtownym potrząsaniem za ramiona 
wyrwała 
Annę z głębokiego snu i kazała jej się położyć na podłodze pod ścianą. Leżała 
tam już na 
pierzynie śpiąca Aldona i Jadźka mamrocząca pacierze. Było słychać bliskie 
strzały.
– Pewnie jakiś oddział tu się zgubił. Strzelają już tak od siódmej. Nic nie 
słyszałaś? – spytała 
Annę matka.
– Nic – Anna ze strachem szczękała zębami – Zabiją nas?
– Śpij! Zamknij oczy, wsadź palce w uszy i staraj się o tym nie myśleć, to zaraz 
zaśniesz. 
Widziałaś ty, Jadźka, coś podobnego, żeby nie słyszeć takiej strzelaniny?
– Gdzie to trafi jeden do drugiego w taką ciemnicę, rozumu do tego ni mam – 
zastanawiała 
się Jadźka.
– Księżyc świeci – powiedziała matka. Podniosła się i trwożnie uchyliła róg 
satynowej 
zasłony. – Nic nie widać, we wsi się nigdzie nie pali.
– Lampy ludzie pogasili, żeby nie trafili w okno. A taka kulka to, jak pani 
myśli, tak od razu 
na śmierć?
– Jak trafi w serce albo w głowę, to na śmierć – pouczyła matka. – Ale już cię 
tam od razu 
trafi, bój się. Na wojnie nie strzela się do cywilów.
– No, to przecie my cywile – odetchnęła Jadźka.
– Nasi zaatakowali, kiedy Niemcy jechali już od godziny. Teraz pewnie chcą się 
wycofać 
i Niemcy ostrzeliwują las. A może tylko tak na wiwat strzelają, dla strachu.
– Dlaczego śpimy na podłodze? – zapytała Anna i rozpłakała się, bo przypomniał 
jej się pies, 
a raczej to, co z niego zostało, kiedy przyjechało niemieckie wojsko: trochę 
krwawej miazgi 
wbitej w kamienistą szosę i jedna cała łapa na boku drogi.
– Cicho bądź, dziecko obudzisz – ofuknęła ją matka. – Jak się leży na podłodze, 
to nas nie 
trafi żadna zaplątana kula. Tam może giną ludzie za ojczyznę, a ta będzie buczeć 
o psa.
– Wieczne odpoczywanie racz im dać, Panie, a światłość wiekuista niechaj im 
świeci na 
wieki wieków amen.
– Pod twoją obronę uciekamy się, święta Boża Rodzicielko...
Następny dzień był ciepły i jasny, kiedy się patrzyło przez okno, i wokół 
panowała taka 
cisza, że Anna była pewna, iż spanie na pierzynie i strzały były snem. Wyszła na 
dwór, kobiety 
szły w stronę łąki pod lasem. Przyłączyła się do nich i zaraz za szkołą, na 
dworskich łąkach 
ciągnących się w kierunku kopalni, zobaczyła trupy polskich żołnierzy. Z daleka 
wyglądało to, 
jakby na łące zakwitły jakieś wielkie i dziwne kwiaty, ciemniejsze od łąki 
mundury, biel koszul 
i czerwień krwi. Podbiegła bliżej. Obok siebie leżeli dwaj żołnierze z otwartymi 
wytrzeszczonymi oczami, jeden miał jeszcze rogatywkę na głowie, choć głowa 
trzymała się ciała 
jakimś strzępkiem skóry jedynie, drugi miał na brzuchu głęboką ranę, przez którą 
widać było 
wnętrzności. Nogi zrobiły jej się ciężkie, stała tak długo i nie podeszła już do 
tamtych, których 
widziała dookoła leżących.
– Swoich to zabrali do dnia – usłyszała kobiety wracające do domów – ludzi ze 
wsi trza 
zwołać, stary Benedykt krzyże niech wyhebluje i pochować musimy.
– A trumny? Bez trumien?
– Ludzie! Kto tyle trumien zrobi. Tartak stoi.
– Deski są, co to jeszcze za Józefowicza.
– Do księdza trzeba iść, niech umyśli.
Anna z dala zobaczyła, że przed ich domem stoi jakiś mężczyzna, i w pierwszej 
chwili 
myślała, że to ojciec. Rzuciła się szybko w nagłym porywie radości. Mężczyzna 
odwrócił się.
– Tu mieszkasz?
– Tu – kiwnęła głową.
– Mama w domu?
– W domu.
Wszedł do kuchni i stanowczym głosem zwrócił się do matki:
– Pani Józefowiczowa? Mam wiadomości o pani mężu.
– Żyje?!
– Zaraz. Pomalutku. Czasy ciężkie, pani rozumie.
Matka zdjęła z palca pierścionek i podała mu:
– Proszę siadać.
– Jak na takie wiadomości to trochę... powiedziałbym... Matka zdjęła pierścionek 
z drugiej 
ręki, a on niedbale wrzucił go do górnej kieszeni marynarki, gdzie już tkwił 
pierwszy.
– Żyje. Uciekł z wojskiem i rządem przez Zaleszczyki do Rumunii.
– Proszę pana! Mój mąż nie zostawi nas! – krzyknęła matka.
– Jak pan może tak kłamać i żerować na cudzym nieszczęściu.
– Był ranny. Ale lekko.
– Widział go pan?
– Widziałem. Gdybym nie widział, tobym nie mówił. Leżał przykryty swoim 
płaszczem... 
był ranny w nogę.
– Jakim płaszczem?
– No... swoim. Ważne, że żyje, nie?
– Niech pan stąd idzie – powiedziała cicho matka. – Niech pan natychmiast idzie.
Człowiek znikł, tylko brak pierścionków świadczył, że był naprawdę.
Ojciec zjawił się w nocy, nie ogolony, brudny i wydawał się Annie tak piękny jak 
najpiękniejszy królewicz z najpiękniejszej bajki. Patrzyła na jego mocną twarz, 
ciemną, krótko 
ostrzyżoną głowę, oczy smutne i poważne i cała tamta groza i zamęt rozpływały 
się, bladły.
– Jak szczury – powtarzał i choć Anna nie wiedziała, czego to dotyczy, to nie 
miało żadnego 
znaczenia. Ani szczury, ani wojna.
Tartak znowu ruszył, ojciec pracował w nim z dwoma parobkami ze dworu i Anna 
znów 
mogła siadywać na górze wilgotnych trocin. Wszystko wracało jakby do normy, 
tylko czasem 
nisko przelatywał samolot, niezwykły gość w tych stronach, ale tak nisko, że 
Anna widywała 
głowę niemieckiego pilota, i rozmyślała, czy on zobaczył, że ona siedzi, i czy 
poznał, że na 
trocinach.
Życie znowu nabrało barwy, choć ojciec nigdy już nie bywał taki wesoły jak 
dawniej, wracał 
często do domu późno w nocy, niekiedy wyjeżdżał na parę dni i to było najgorsze. 
Znowu 
oczekiwania, strach, że się coś stało, i ogromna ulga, kiedy zastukał w szybę. 
Przywoził zawsze 
z tych wypraw coś dla Anny, zabawkę czy słodycze, jakieś pigułki i tran dla 
Aldony. Anna 
nareszcie nie musiała pić tranu, nikt nie trzymał jej w kącie i nie wpychał 
łyżki do gardła „no, 
wypij, połknij, a zaraz zjesz landrynek”. Matka przerabiała suknie na „stosowne 
do sytuacji”, nie 
zmieniła się tylko Jadźka, może częściej wzdychała.
Ojciec musiał sprzedać Jabłka Molendowskiej, w rozliczeniach były pieniądze, 
masło 
i kiełbasa. Przykro było jeść kiełbasę otrzymaną za Jabłka, ale kiełbasa 
zaczynała Annie 
smakować. Jadła więc, czując się, jakby skłamała albo popełniła inny grzech. 
Zimę przeżyła 
w otumanieniu, zupełnie jak jeden długi nudny dzień, kiedy się tak nie wie, co z 
sobą robić, jest 
jakoś tęskno i nieprzytulnie, ani w klasy pograć, bo na dwór wyjść nie wolno. 
Siadywała swoim 
zwyczajem na oknie, popatrywała na drogę, która stała się ruchliwa, a to wozy 
jakieś 
wyładowane ludźmi wracały, a to krowy ktoś prowadził, a to przejechał szybko 
niemiecki 
samochód. Wieczorem w domu zjawiali się nieznani mężczyźni, którzy nigdy 
przedtem u nich 
nie bywali, i raz wydało się Annie, że w ściszonych rozmowach poznaje głos 
Wiktora. Nie 
śmiała o to zapytać, zabroniono jej mówić, że do nich przychodzi ktokolwiek. 
Czasem znów byli 
goście i ubolewanie nad kolacją stało się pewną dumą matki: „Jajecznica, moi 
drodzy, tak mi 
wstyd”, a za tym się kryły te wszystkie zjedzone świnie i cielaki i radosna 
prognoza na 
przyszłość: jeszcze się odegramy za tę jajecznicę, jedzmy, napijmy się wina 
domowej roboty, 
zapamiętajmy to, będzie co wspominać, już wkrótce będziemy się z tego śmiać, ale 
patrzcie, jak 
nie tracimy ducha, nie wpadamy w popłoch, jak potrafimy się zachować, jemy tu 
sobie jajecznicę 
na boczku na przekór tym podłym czasom, Zaleszczykom, Rumunii, bo jesteśmy 
narodem który 
nigdy... który zawsze...
Jadźka zasyczała ze złością, bo odstawiając garnek sparzyła się w palec. Do 
drzwi zastukała 
matka, Anna poznała to natychmiast. Zerwała, się, żeby otworzyć. Przed drzwiami 
stał spory 
worek, przez który jak przez gęste sitko przesypywała się mąka.
– Ratuj to jakoś – zwróciła się do Jadźki. Weszła do kuchni i tak jak stała, w 
płaszczu 
ubielonym mąką, rzuciła się na łóżko Jadźki i zapaliła papierosa. – Myślałam, że 
już nie dojadę. 
Rewizje w pociągach, odebrali mi słoninę. A to, zobaczcie – wyciągnęła do góry 
teczkę – 
przeciął mi ktoś żyletką w pociągu i zabrał portmonetkę. Nic w niej prawie nie 
było, bo pieniądze 
i papiery noszę tu – odchyliła fokowy kołnierz płaszcza i uśmiechnęła się z 
triumfem. – Ale ta 
teczka, taka strata. Ostatnia nasza porządna rzecz.
– Do szewca się zaniesie, zaszyje. I tak nie myślałam, że pani ma rozum na takie 
wyjazdy. 
Jak już brat bratu...
– Hanka, mam coś dla ciebie – matka podeszła do stołu i zaczęła odwijać paczkę. 
– Trafiło 
mi się. Nie są nowe, takie prosto spod igły, ale bardzo przyzwoite, choć na 
gumie – wyciągnęła 
czarne trzewiki. W paczce nie było nic więcej.
Anna patrzyła z zapartym oddechem na ruchy matki. Może w kieszeni palta? To była 
duża 
kieszeń wszyta w przeciętą podszewkę. Brulion śmiało mógł się tam zmieścić. A 
może ten 
złodziej, kiedy rozciął żyletką teczkę, zabrał? Matka rozebrała się i powoli 
zaczęła nalewać do 
miednicy wodę. Weszła do pokoju i niosąc szlafrok zapytała zmęczonym głosem:
– Co tam jest na ścianie? Śnieg? Matko Boska! Druga się rozchoruje.
– A śnieg, co ma być, jak dziury w ścianie, a mrozy chwyciły.
Zeskrobuję wieczorem tasakiem. Wczoraj to dwie miednice tak uskrobałam. Nie pali 
się, bo 
drzewa mało, to co. Śpi się tam tylko, to nic się nie stanie. Butelki z wodą 
gorącą kładę do łóżka. 
Tak tu wczoraj strzelali, że mówię pani. Ta to całą noc zasnąć nie mogła.
– Mamusiu... a brulion – wyjąkała Anna.
– Jaki brulion? – zdziwiła się matka.
– Cały tu czas czekała na jakiś zeszyt.
– A, racja. Brulion. Zapomniałam.
II 
– Tak właśnie rodzą się dzieci – zakończyła Martyna z triumfem, a widząc okrągłe 
ze 
zdumienia oczy Anny, dodała: – Jak Boga kocham.
– Wszystkie? – zapytała Anna ze ściśniętym sercem. – Przysięgnij się, że 
wszystkie.
– Wszystkie. Jak Boga kocham. Białe, czarne Murzynki z Afryki, Chińczycy, bo 
Chińczycy 
to są żółci, widziałam w Warszawie jednego przed wojną. Wszystkie. Słowo honoru. 
Jak Boga 
kocham. I małpy, i psy.
– Psy to wiem – powiedziała Anna. Gniotła w ręku zakurzoną trawę, zerwała garść 
i wepchnęła sobie do ust. W zębach zgrzytnął piach. Połknęła. Bała się podnieść 
na Martynę 
wzrok, więc dalej rwała trawę i połykała pośpiesznie.
– Czego jesz trawę? Krowa jesteś? – prychnęła Martyna. – Skaleczyłaś się w 
palec. Niektóre 
trawy są ostre. Dostaniesz zakażenia i umrzesz.
– To umrę – burknęła Anna i pomyślała, że nienawidzi Martyny za to, co jej 
powiedziała, 
i nienawidzi jej różowej sukienki ułożonej w kopiaste fałdki, którą w tej chwili 
pieszczotliwie 
gładziła patrząc z wyższością na czerwony barchan Anny, że nienawidzi tyfusu, na 
który miała 
szczęście chorować Martyna i dzięki któremu używała słowa „bakterie”, jej 
trzynastu lat, dalekiej 
stolicy, z której tu przyjechała, żeby pić ciepłe mleko prosto od krowy, jej 
mądrości i tego 
wszystkiego razem, czym się przed Anną pyszniła. Ale musiała i chciała się wiele 
od niej 
dowiedzieć. Kiedy już się dowie, będzie od Martyny mądrzejsza, bo będzie 
wiedzieć to, co wie 
Martyna, i to, co wie ona, Anna. Wtedy sobie wejdzie do budy w ogrodzie, w 
której śpi w nocy 
stary Jankowiak, i będzie sobie rozmyślać o różnych rzeczach. Przestała jeść 
trawę.
– Ja się tak nie urodziłam – powiedziała mściwie. – Widzisz? Ja nie!
– Głupia jesteś, wszyscy ludzie – odparła Martyna spokojnym głosem człowieka 
przeświadczonego o oczywistości swojego zdania. Temat nie był widocznie dla niej 
atrakcyjny, 
bo podniosła piłkę, która leżała w rowie, podrzuciła ją do góry, odbiła dwa razy 
głową i zręcznie 
złapała w dłonie. – Chodź, pogramy.
– Ręka mnie boli. Zaraz bym skusiła. Nie chcę – rzekła Anna i podniosła do ust 
wskazujący 
palec, z którego na trawę spadały krople krwi. Spływały po szerokich liściach 
mleczu żłobiąc 
w osiadłym kurzu mokre ścieżki. – Jak się wyssie, to się już nic nie stanie, 
Jadźka tak mówi.
– Nic się nie stanie, jeśli się zrobi zastrzyk przeciwtężcowy, w Warszawie 
wszystkie dzieci 
dostają zastrzyki przeciwtężcowe, kiedy się skaleczą.
– Ja też byłam w mieście i to niejeden raz – nie wytrzymała Anna z wściekłości i 
mówiła 
szybko – ale tam się dostaje tylko surowicę, jeśli się ma dyfteryt. Surowicę – 
powtórzyła, bo to 
słowo znała dobrze.
– A czy to twoje miasto było bombardowane?
– Nie było – Anna spuściła głowę ze wstydu.
– To ci powiem, co to jest to twoje miasto. To jest dziura, a nie miasto. Doktor 
powiedział, że 
jestem anemiczna i dlatego tu siedzę na wsi.
– Ja też jestem anemiczna. – Anna nie chciała dać się wyprzedzić.
– No, może – łaskawie zgodziła się Martyna – ale u mnie jest podejrzenie, że mam 
zagrożone 
płuca. I jestem nad wiek rozwinięta, wszyscy to mówią. Fizycznie i umysłowo. Już 
wkrótce będę 
kobietą.
– Ja jestem kobietą od urodzenia – ucieszyła się Anna.
– Ile ty masz lat?
– Dzie... dziewięć – wykrztusiła.
– To jeszcze masz czas na takie rozmowy. Ja wiedziałam wszystko od służącej, 
która zaszła 
w ciążę, a teraz to już od mamy. Przysięgnij się, że nikomu nie powtórzysz, to 
ci wszystko 
powiem.
Anna wypluła wysysaną krew i do palca przyłożyła pośliniony listek babki. W 
rowie skakały 
polne koniki. Wydawało jej się, że zabiegami wokół palca robi wszystko, aby 
Martyna nie 
poznała jej ciekawości. Może wtedy przestałaby mówić, a Anna bardzo chciała, 
żeby mówiła, 
choć czuła piekący ból oszukania i strachu.
– To jest tak, kiedy dziecko jest już w brzuchu – mówiła Martyna. Anna 
pomyślała, że to 
niemożliwe, aby jej rodzice zrobili taką brzydką ręcz jak ona. I to dwa razy, bo 
i Aldona... 
Dotknęła gorącego ucha. Martyna ciągnęła: – Mama zaraz odprawiła służącą za to, 
że była taka 
niemoralna.
– Niemoralna?! Co to jest?
– Niemoralna to jest jak przed ślubem. Po ślubie to już nie. Więc mama ją 
odprawiła, bo się 
bała, że ona nas zgorszy. Mnie i Celinę, tę moją siostrę, która nie żyje.
– Zgorszyła was?
– Mnie nie. Tylko Celinę. Celina nie zaszła w ciążę, tylko mama wróciła raz do 
domu 
i zastała ją w łóżku z jej narzeczonym.
– W łóżku?!
– W łóżku. Bo to się robi w łóżku.
– Aha – Anna kiwnęła głową z ponurą miną.
– Celina potem płakała i mówiła, że on wyjeżdża z Warszawy, bo go gdzieś 
przerzucają ci 
z konspiracji – umilkła.
– No i co?
– Nie wiem – westchnęła. – Mama powiedziała, że nie chce mieć z nią nic 
wspólnego 
i bardzo na nią krzyczała. To Celina wzięła płaszcz i dwie bluzki, powiedziała, 
że nie ma matki, 
i poszła sobie gdzieś, a to było już po godzinie policyjnej. Wtedy wrócił tatuś 
i jak się 
wszystkiego dowiedział, to krzyczał strasznie na mamę, że mama jest głupia 
dewotka i bez serca, 
że wypędziła dziecko w taki czas i nie próbowała jej zatrzymać. Mama 
powiedziała, że niech 
sobie ta łajdaczka idzie. To tatuś wtedy uderzył mamę w twarz i poszedł szukać 
Celiny. I już 
nigdy nie wrócił, bo go złapali. Teraz jest w obozie, ale mamusia mówi, że 
wróci, i na pewno 
wróci. Mamusi to się wtedy coś zrobiło w głowę. Zaczęła mówić, że zabiła Celinę. 
A przecież 
chodziła jej szukać po wszystkich koleżankach, ale Celiny nie było. Celina 
wzięła ślub z tym, co 
to mama go zastała w łóżku, i nic nam o tym nie powiedziała. Tylko jak zginął 
ten mąż Celiny, to 
przyszli jego koledzy do domu i powiedzieli, że to był bohater i zginął za 
Polskę, a Celinie się 
urodziło dziecko zupełnie nieżywe i Celina umarła. To ludzie wtedy mówili, że 
mama 
zwariowała. Zabrał nas do siebie tatusia przyjaciel, taki jeszcze ze szkoły. On 
jest doktorem 
i wyleczył mamę, i teraz nam załatwił to miejsce, bo mama nie chciała mieszkać w 
tym domu, 
z którego wypędziła Celinę. Mamusia musi odpocząć. Więc to wszystko prawie, co 
było 
w naszym mieszkaniu, to sprzedała, a reszta jest u tego doktora. On nam przysyła 
pieniądze co 
miesiąc. A jak mama odpocznie, to wyjedziemy do Warszawy, on nam załatwi 
niniejsze 
mieszkanie. Kiedy tatuś wyjdzie z obozu, to zaraz tu przyjedzie, mama ciągle 
stoi przy oknie 
i patrzy na drogę. Prasuje tatusia ubranie i przerabia moje sukienki, bo tatuś 
może po nas 
przyjechać w każdej chwili i wszystko musi być gotowe. Mama teraz to już nie 
choruje wcale i z 
głową też dobrze. Zaraz po wojnie będę miała brata albo siostrę, bo to nigdy nie 
wiadomo, co się 
urodzi, i jedną dziewczynkę mama weźmie z sierocińca albo od jakiejś panny, 
jakby miała 
nieślubne. I ona, ta dziewczynka, będzie się nazywać Celinka. Wszyscy mamusi 
mówili, że to nie 
jej wina, tylko takie czasy. Mama sobie nic nie dała przetłumaczyć, tylko 
powtarzała w kółko, że 
Celina umierała gdzieś na wsi sama i nienawidziła matki tak bardzo, że nikogo 
nie posłała do 
nas, że jest chora. I że była złą matką, a mama jest bardzo dobra i ładnie nas 
ubierała, a dla 
Celiny to już było wszystko. Celina była bardzo ładna i chciałam być do niej 
podobna, jak 
urosnę. A teraz to w ogóle. Wszystko mi mówi i o dzieciach mi powiedziała, ach! 
– machnęła 
ręką. Annie przemknęło przez głowę, że chyba nie nienawidzi Martyny tak bardzo. 
I ta Celina, 
patrzcie, nieżywe dziecko... Urodziło się nieżywe! Co tak siedzisz jak niemowa? 
Grasz czy nie 
grasz? – pytała Martyna.
– Nie gram.
– No chodź, dam ci ten brulion.
– Nie chcę brulionu, mam zeszyty.
– Idiotka jesteś – powiedziała Martyna odchodząc – najpierw chcesz, a potem nie 
chcesz.
Siedziała dalej w rowie oszołomiona i nieszczęśliwa. Nagle przypomniała sobie 
coś 
strasznego. Właściwie, kiedy tylko Martyna zaczęła o tym mówić, przypomniała 
sobie, co robił 
z nią Janek za świerkami. To mogło być to. Straszliwy ciężar zwalił się jej na 
serce. To było po 
powrocie ojca z wojny, kiedy stało się już dla wszystkich jasne, że wojna jest 
przegrana, i u nich 
w domu kluski ziemniaczane coraz bardziej skąpo krasiło się słoniną. Natomiast w 
domu 
Berskich wszystko było po staremu, choć kopalnia przestała pracować i Berski 
objął jakiś urząd 
w pobliskim miasteczku. Często wieczorem, kiedy szli do nich powoli spacerkiem, 
Anna idąc 
parę kroków przed rodzicami marzyła sobie słodko, co też będzie dziś na kolację, 
może galareta 
i pierogi z mięsem, a może schab na zimno, taki przyniesiony prosto z piwnicy, 
albo dymiące 
parówki i chrzan ze śmietaną, a potem sernik i herbata, albo najlepiej – to 
wszystko razem. Gości 
bywało tam teraz więcej nawet niż przed wojną, przyjeżdżała jakaś daleka 
rodzina, znajomi 
z miasta, gdzie podobno było „jeszcze gorzej”. Franciszka przyjmowała wszystkich 
serdecznie 
i dyskretnie. Jeśli dorośli siedzieli długo w nocy, Anna spała w sypialni z 
Marysią i Jankiem, 
szczęśliwa, że jest tak blisko narzeczonego i jutro, od samego rana, będzie jego 
żołnierzem, będą 
bronić piwnicy przemianowanej przez niego na twierdzę. Którejś takiej nocy, 
kiedy była pewna, 
że rodziców już nie ma, bo przyszli obydwoje pocałować ją na dobranoc, i przez 
szpary między 
drzwiami a podłogą nie było widać światła, usłyszała ojca, jak w ciemnym 
sąsiednim pokoju 
rozmawia z Berskim. Była to jedna z tych rozmów, których nie rozumiała; nie 
mogła także pojąć, 
po co dorośli się męczą i ciągle mówią na takie nudne tematy. Na szafce nocnej 
paliła się 
świeczka, z łazienki dobiegał szum wody. Marysia spała z półotwartymi ustami, a 
Janek rzucał 
się niespokojnie. Szturchnęła go, bo wiedziała, jak to dobrze się obudzić, kiedy 
się śni coś 
okropnego, na przykład, kiedy ktoś goni, i nie ma się już ani trochę siły, żeby 
uciekać. Otworzył 
oczy.
– Posuń się, bo wchodzisz na nasze łóżko – powiedziała na swoje 
usprawiedliwienie.
– Zwariowałaś? Czego mnie budzisz! – ofuknął ją i chciał się odwrócić, ale 
zmienił zamiar. – 
Przejdź przez nią ostrożnie i choć tu koło mnie. Tylko cicho – powiedział.
Jednym susem przesadziła Marysię i znalazła się koło niego.
– No? Co? – zapytała. – Chcesz mi coś powiedzieć?
– Jesteś moją narzeczoną?
– Pewnie, że jestem – potaknęła z ochotą.
– To będziemy się bawić w małżeństwo.
– Jak?
– Zobaczysz. Tylko leż cicho, żeby nikt nie usłyszał. Z nią tak chcę się bawić – 
wskazał 
z lekceważeniem śpiącą Marysię – ale ona nie chce. Zresztą to moja siostra, to 
niech sie bawi 
z innymi. No nie? Ty jesteś moja narzeczona, to będę to robił z tobą. Dobrze?
– Dobrze.
– Nikomu nie powiesz?
– Nikomu. Jak Boga kocham.
– Muszę się na tobie położyć. Małżeństwo tak robi.
– Połóż się – powiedziała przejęta nagłą zazdrością, że mógłby się tak bawić z 
Marysią, która 
nie była jego narzeczoną.
– Bawiłeś się już w to? – zapytała.
– Raz. Ale to była idiotka i powiedziała swojej mamie. Moi rodzice się 
dowiedzieli 
i dostałem lanie od ojca.
– Ja nie powiem. Nigdy się tak nie bawiłam.
– Cicho! Mama idzie. Pójdziemy jutro za świerki, tam jest takie miejsce, gdzie 
nas nikt nie 
zobaczy. Uciekaj na swoje miejsce.
Nazajutrz poszli za świerki. Janek ją oglądał ciekawie, z uznaniem. Ostry kamyk 
uciskał ją 
w plecy, żaba wyskoczyła gwałtownie spod liścia podbiału i pokuśtykała w stronę 
ogrodu.
– Jeszcze jesteś trochę za mała.
– Dlaczego nie wolno się w to bawić? – zapytała i bardzo chciała, żeby już 
przestał ją tak 
przyciskać. Było jej niewygodnie.
– Nie wiem. Chyba to jest grzech, ale sami tak robią.
– Małżeństwo?
– Widziałem wujka w sianie, ale nie z żoną, bo wujek jest kawalerem – podniósł 
się 
nareszcie i usiadł koło niej, a ona pośpiesznie podciągnęła raj tuzy. – W Afryce 
wszystkie dzieci 
tak robią, czytałem w książce podróżniczej. A teraz leć i naskarż.
– Nie naskarżę, co ty – obruszyła się. – Podoba mi się ta zabawa, tylko boję 
się, że będę 
miała grzech. To jest grzech śmiertelny? – zapytała zmartwiona.
– Śmiertelny? – zastanowił się. – Chyba nie. Bo jak się ma grzech śmiertelny, to 
się idzie do 
piekła. Jak pójdę do spowiedzi, to się wyspowiadam. Ty nie chodzisz jeszcze do 
spowiedzi?
– Nie chodzę.
– No, to gdybyś jutro umarła, to poszłabyś do piekła.
Tym się nie zmartwiła. Śmierć była pustym, nierealnym pojęciem, dotyczyła ludzi 
starych, 
królików, ptaków i żołnierzy na wojnie, nie jej.
– Też się wyspowiadam, jak pójdę do pierwszej komunii, ale tego nie powiem. Nie 
chcę się 
więcej tak bawić. – Przejęta nagłym wstydem i lękiem zaczęła iść w stronę domu.
– Nie bądź dzieckiem – powiedział.
Poszli razem na obiad, ale Anna nie mogła być już z nim taka swobodna jak 
dawniej. 
Straszliwa tajemnica, którą znali tylko oni we dwoje, może wspólny grzech 
śmiertelny, zabiły jej 
beztroskę, a jednocześnie czuła się z nim zjednoczona jak nigdy przedtem. Teraz 
już rozumiała 
dokładnie i całkowicie, że z tymi zaręczynami to nie żadne żarty dorosłych, 
tylko 
najprawdziwsza prawda, że ona jest na pewno narzeczoną Janka i wyjdzie za niego 
za mąż, kiedy 
urośnie, nie dało się tego inaczej załatwić. Świat był taki jakiś niejasny i 
skomplikowany, że aż 
się w głowie kręciło. Była przekonana, że Janek wie to wszystko co ona, że tak 
właśnie będzie, 
że nawet mówić o tym nie trzeba. Któregoś dnia, kiedy będą dorośli, spotkają się 
i o ślubie nie 
będzie się nawet mówić, może od razu spotkają się w kościele przed wielkim 
ołtarzem i ona 
prosto stamtąd, w białej sukni i tiulowym welonie, wsiądzie na jego okręt i 
popłyną razem szukać 
skarbów piratów, a może na wyspę Monte Christo, o której Janek tyle mówił.
I kiedy musiała się rozstać z Jankiem, kiedy Molendowska w trzy miesiące po 
śmierci ojca 
Anny wyrzuciła je z domu, a raczej przeniosła do opuszczonego domku myśliwskiego 
czy starej 
gajówki w jednym ze swoich folwarków oddalonych o jakieś piętnaście kilometrów 
od Janka, nie 
martwiła się tym wcale. Tę sprawę miała już w życiu załatwioną, i nieobecność 
Janka ani jej nie 
smuciła, ani też nic tu nie mogła zmienić. I dopiero teraz, po rozmowie z 
Martyną, okazało się że 
może mieć dziecko, że dzieci to właśnie z tego i że bardzo boli, kiedy się to 
dziecko rodzi, 
a Anna bała się bólu. Nie miała pojęcia, co o tym wszystkim powie mama, kiedy 
się to małe 
urodzi. W każdym razie chyba nie będzie krzyczeć, bo nigdy nie zabraniała jej 
mieć dzieci. Nie 
może jej powiedzieć tak jak w tysiącu innych wypadków: „Mówiłam ci, żebyś tego 
nie robiła”. 
To nawet nie byłoby najgorsze mieć taką własną żywą lalkę, ale wtedy cały świat, 
wszyscy 
ludzie na świecie dowiedzą się, że Anna miała taki ciężki grzech i że to zrobiła 
z Jankiem. To 
wszystko się wyda, Janek pomyśli, że z Anny wredna skarżypyta. Wszyscy się 
dowiedzą, że 
Anna – według Martyny – jest niemoralna, bo robiła to przed ślubem. Nagniotła 
sobie brzuch 
mocno pięściami. Więc tam jest dziecko, to niemal nie do uwierzenia. I ten 
brzuch będzie jej 
powoli rósł, aż stanie się taka gruba jak... Matko Boska, to wszystko prawda. 
Przypomniała sobie 
matkę tuż przed urodzeniem się Aldony. I cała lawina skojarzeń spadła na nią jak 
deski ze 
strychu w komórce, które o mało jej nie zabiły, kiedy poszła królikom dać jeść, 
a ona w odruchu 
obrony zakryła twarz rękami. Wóz zaturkotał na szosie i chłop ją zagadnął, czy 
nie chce się 
przejechać i czego tak siedzi w rowie, ale nawet się nie odwróciła, tak była 
zajęta myśleniem. 
Rozpamiętywała szczegół po szczególe gadanie Jadźki nazajutrz po tej nocy, co to 
w lesie i na 
drodze partyzanci strzelali się z Niemcami. Więc Jadźka to samo robiła w 
stodole, i jej rodzice, 
i wszyscy, wszyscy dookoła, wszyscy byli tacy ohydni i niemoralni, a ona, Anna, 
wcale nie była 
lepsza. Ogarnęło ją poczucie przejmującego wstrętu do świata i siebie. Była 
bardzo samotna 
i nieszczęśliwa, gubiła się w myśleniu. Nic nie mogła znaleźć takiego, co by jej 
pomogło. Dwie 
mrówki, jedna na drugiej, powoli drapały się w górę po trawie. Nie! Dosyć! 
Wszystko, wszędzie. 
Musiała porozmawiać z Martyną.
Poszła do chałupy, w której Martyna mieszkała z matką, i zastała ją nad wielkim 
talerzem 
racuchów. Racuchy nieco zachwiały jej tragedią, takie były pulchne i żółte jak 
placki przed 
wojną. Izbę wypełniał zapach smażonego oleju.
– Dzień dobry. Chodź na dwór – powiedziała.
– Poczekaj, aż Martynka skończy obiad – rzekła jej matka. – Poczęstuj się – 
wskazała talerz.
– Nie dziękuję, nie jestem głodna – bąknęła Anna z resztką zwijającej się w 
żołądku 
godności.
Martyna nie dojadła racucha i wybiegła z Anną na podwórko.
– Powiedz mi coś, to jak Jadźka pójdzie do lasu, to pogram ci na patefonie.
– A Jadźka nie pozwoli?
– Mówi, że jest żałoba i nie wolno.
– A jakie masz płyty?
– Romanse cygańskie, po rosyjsku, „Czy znaczy ten kraj” i różne.
– A co chcesz?
– Kiedy się to dziecko rodzi? Boja będę miała.
– Co będziesz miała?
– Dziecko, mówię ci.
– Głupia jesteś, dzieci nie mają dzieci. Trzeba mieć okres. Masz okres?
– Mam – odpowiedziała, choć nie wiedziała, co to znaczy. – A kiedy się to 
dziecko rodzi? – 
wolała rozmawiać na temat konkretny.
– W dziewięć miesięcy potem, jak się to zrobi. Ale nie zawsze – odparła niedbale 
Martyna.
– A później to za ile?
– Nigdy później – Martyna była zniecierpliwiona – tylko nie zawsze się rodzi, 
jak się to 
zrobi.
– Nigdy później? – poczuła pewne odprężenie. To było już trzy lata temu, trochę 
więcej albo 
trochę mniej, ale coś tak.
– Nigdy później, czasem wcześniej jak Celiny, bo to był wcześniak.
– A dlaczego raz się rodzi, a raz się nie rodzi?
– Tak już jest. Czasami to się robi dla przyjemności.
– Dla przyjemności?! – zdziwiła się Anna. – Nie dla przyjemności, tylko jak ktoś 
chce, żebyś 
to z nim robiła. – Anna kątem oka obserwowała wrażenie, jakie jej wypowiedź 
zrobiła na 
Martynie.
– Skąd wiesz? – zapytała z widoczną ciekawością.
– Bo wiem. Mam narzeczonego.
– Ej! – ciekawość Martyny wyraźnie przygasła. – Wymyślasz sobie.
– Nie wymyślam. Jak Boga kocham.
– Robiliście to? – zawahała się z ostatecznym sądem Martyna.
– No pewnie – Anna nareszcie zdobyła poczucie wyższości i zupełnie zapomniała, 
że nie 
wolno o tym nikomu mówić.
– I jak to jest? Opowiedz mi.
– Tak sobie. To było dla przyjemności, bo nie będę miała dziecka – odpowiedziała 
z głębi 
swojej nowej wiedzy.
– To wiesz, co ci powiem? – Martyna zatrzymała się prawie w tym samym miejscu, 
w którym zaczęły rozmawiać rano. – Ty jesteś świnia.
To słowo ugodziło Annę jak kamień z procy.
– Nie będę się z tobą bawić! Jesteś świnia! Ja nigdy bym czegoś takiego nie 
zrobiła. Słuchaj 
sobie sama tego patefonu. Powiem wszystko mojej mamie – wrzeszczała. – Ty 
świnio! – 
krzyknęła ostatni raz i odbiegła zostawiając oniemiałą Annę.
Co z tego rozumieć? – medytowała Anna idąc powoli do domu. – A jak rzeczywiście 
Martyna nie będzie się wstydzić i powie mamie?” Tę myśl odrzuciła jako 
nierealną. „A nawet 
jeśli powie, to ucieknę w pole i już nigdy do domu nie przyjdę.” Pożałowała, że 
ona ma takie 
końskie zdrowie i prawie nigdy nie choruje. Na Aldonę nikt by się za nic nie 
gniewał ani jej nie 
uderzył, bo wiadomo, zdechlak, ledwo zipie, gdzie tu zbić taką. Nawet Anna 
cofała szturchańce, 
którymi zamierzała ją poczęstować, i czasami miała wyrzuty sumienia, że jej 
ujadała klusek na 
mleku, kiedy Jadźka się odwróciła albo wyszła z kuchni. No, bo dla Anny taka 
łyżka czy dwie, 
co podkradła, to było nic, jakby w ogóle nic nie połknęła, a dla Aldony, to może 
by i co było... 
Żeby już iść do spowiedzi i chociaż część grzechów powiedzieć księdzu! Jadźka 
dowodziła, że 
trzeba przy spowiedzi powiedzieć wszystko. Co i ile razy. Więc Anna obmyśliła 
sobie w budzie 
starego Jankowiaka, że za to, czego nie powie, to, co powie, powie podwójnie. Na 
przykład: 
„Ukradłam dwadzieścia razy klusek na mleku swojej chorej siostrze po sześć łyżek 
za każdym 
razem, a nic innego dla niej nie było, a ja mogłam jeść kartofle” – choć nie 
było to nawet dziesięć 
razy i zawsze najwyżej trzy łyżki. Ale to się zbierze na pokutę za te zatajone 
grzechy, na 
przykład za Janka. Westchnęła głęboko i weszła do kuchni. Jadźka siedziała na 
niskim stołku 
i trzymała nad miednicą dużego sinego szczupaka.
– Daj no mi, dziewczyna, ten kuchenny nóż – zwróciła się do Anny wycierając 
zabryzgane 
krwią ręce w fartuch. – Jaka ci to cholera mocna, to pojęcie przechodzi. Jak go 
Jankowiak 
przyniósł, dobra chłopina z tego Jankowiaka, to tak jakby ledwo dyszał. A jak go 
zaczęłam tłuc, 
to tłukłam, tłukłam i zatłuc nijak nie mogłam. Pani to ci mi przed wojną takie 
rozmaite przepisy 
z książki kucharskiej wyczytywała, a już jak mieli goście przyjechać to dubelt, 
aż czasem 
myślałam, że ogłupieję od tych wymyślań... ale co ja to chciałam powiedzieć... 
Acha, na tę 
ostatnią wigilię przed wojną, pamiętasz, co taki zjazd był rodzinny, i z pani 
strony, i z pana 
strony, to ci mi pani taką sztukę kazała robić z ty książki, żeby żywe ryby, 
niby karpie, skrobać 
żywe. Skrobać, bo tak w ty książce było, że lepsze. A balia była tego, no i 
skrob tu żywe. Taką 
do ty książki miałam nienawiść, że nigdy od tego czasu do niej nie zajrzałam, a 
i przedtem 
rzadko, bo pani na gotowaniu to się już znała, a ja to co, języka w gębie mi 
brakuje czy jak, 
cobym sobie nie wypróbowała, co mi się w garnku gotuje. A jak już pani o tych 
rybach mi 
wyczytała, tom w życiu na te herezyje więcej nie popatrzyła. A jak ci się 
przeprowadziliśmy 
wtedy, co nas ta jędza z naszego własnego domu wyrzuciła, tom tę książkę 
specjalnie zostawiła 
za piecem, taką głowę jeszcze w nieszczęściu do wszystkiego miałam. Pani się 
nawet nigdy 
w życiu nie zapytała, gdzie ta książka, bo niby po co teraz komu taka książka. 
Ta cholera 
Molendowska to tam może wyczytywać... a czyś ty zapamiętała to mleko całkiem 
niebieskie, co 
z dobroci serca mi po nie kazała, małpa, przychodzić? Jakby twój ojciec żył, 
toby chyba jej nie 
wiem co zrobił za to mleko. To nawet w smaku do mleka nie było podobne, to nie 
tak jak baba na 
wsi, co to słoik z dziurką do zimnej wody wsadzi i potem jak kołek wyciągnie, no 
to zostanie na 
dnie trochę śmietany, a do samego żółtego paska mleko wypuszcza, albo jeszcze 
żółtego paska 
kawalątek odleje. Takie mleko, to jest prawie całe mleko, trochę tam tej 
śmietany, co odejdzie. 
A u dziedziczki, jak chodziłam, to ci w takiej maszynie odciągali, że wszystko 
co lepsze zostało, 
a to tylko ta woda spod tego mleka zabielana, że się nawet nie chciało zsiąść, 
bo co niby miało 
się zsiąść, woda? Postaw sobie wody i poczekaj, aż ci się zsiądzie, to długo 
będziesz czekać. 
W ogóle w płucną chorobę albo jakie suchoty by wpadła Aldonka, żeby pani Berska 
i siostra pani 
nie pomogły... A i tak się marnie chowa. Ty toś odchowana i wypasiona na 
frykasach, to cię 
słabość nie chwyciła żadna... ale co ja to chciałam powiedzieć. Aha, jak pani mi 
te ryby żywe 
kazała skrobać, to jak pani tylko sobie poszła, to zaraz pałką od kartofli 
wszystkie utłukłam, bo 
gdzie bym miała sumienie stworzenie boskie żywe ze skóry, znaczy z łusek 
obdzierać. No 
i obrałam, wymyłam elegancko, solą natarłam, zielem, wszystko, jak pani kazała, 
pół na te 
w galarecie ugotowałam, te drugie pół w jajkach, co to były smażone, pani ci mi 
później 
przychodzi, próbuje i mówi: „No, widzisz, Jadźka, jakie kruche, zupełnie inne, a 
słuchać nie 
chciałaś, i goście się o przepis pytali” tak ich wszystkich wykołowałam, bo 
jakie miały być jak 
nie kruche, jak świeże, bo staw przed wigilią spuścili... Niech Bóg długie 
zdrowie temu 
Jankowiakowi da, zawsze coś przyniesie, a tylko mu przecież spodnie stare po 
panu dałam rok 
temu, bo człowiek już zupełnie z gołym tyłkiem chodził, pan pierwszy by dał, 
jakby żył, 
pomyślałam sobie i dałam. No, widziałaś, jak sie to szczupak ciężko obierał. 
Ręce sobie wymyję, 
kartofli trochę ugotuję i najemy się jak przed wojną. Łoju mam trochę stopionego 
z krowy, co we 
wsi bili, to nasmażę i Jankowiakowi zaniesiesz, jakbyśmy nie dały rady, bo choć 
człowiek za 
marny posiłek tylko robi, to mu tam pewno nigdy nie dadzą do syta, a ryba stać 
nie może, chyba 
żeby do jutra. Chłopisko stare, siły już nie te, drzew tyle pobieli, okopie, 
przed chłopakami jabłek 
pilnuje, w pościeli się nie wyśpi, tylko w budzie jak pies, owoc zbierze, tak 
duże do dużych, małe 
do małych i żadne się nie obije, a drugi to by na jabłonkę wszedł, trząsł i już. 
Trzeba sprzedać 
jesienią, bo jak obite, to zgnije. A ci mogą zimę przetrzymać i na wiosnę 
sprzedać. Forsę zagarną, 
a chłop to grosz widzi czy co? Słomy mu w zimie trochę do komory wrzucą i jakby 
w zimie 
czego w lesie nie zabił, toby nie jadł. Pamiętasz, jak zająca przyniósł, co go 
we wnyki złapał? 
Wszyscyśmy się trzy dni najadali do syta. No, kartofli starczy, bo jak zostaną 
to zgłąbieją. 
Jeszcze go muszę wybebeszyć. – Rozcinała tępym nożem białą śliską skórę na 
brzuchu 
szczupaka. – Widziałaś, jaka cholera żarłok? Rybę połknął, jeszcze cała w 
brzuchu, no zębiska 
ma takie, co by człowiekowi palec uciął jak nic. Zobacz sobie.
Anna pochyliła się nad rozpłatanym brzuchem szczupaka. Była w nim cała mała 
rybka 
w otoczce śluzu. O, nie! Nie da się wykiwać. Celina, ciąża, wcześniak, okres, 
Jadźka...
– Ty kłamczuchu! Wiem wszystko! On jest w ciąży, bo był niemoralny! – krzyknęła 
i z 
płaczem wybiegła na dwór.
III 
Anna zaczęła chodzić na naukę religii do kościoła oddalonego od wsi, za którą 
stała ich 
gajówka, o niecałe sześć kilometrów. Jadźka zawsze wtykała jej przed wyjściem 
kawałek chleba, 
Anna więc z utęsknieniem czekała na każdy taki dzień. Chleb zjadała zaraz za 
progiem pilnie 
uważając, żeby się nie zmarnowała ani okruszyna, kiedy od czarnego ciasta, z 
wyglądu 
przypominającego przedwojenne pierniki, odłamywała skórkę. Bo skórkę zostawiała 
sobie na 
drogę. Wiedziała, że nie może dostać więcej chleba, bo matka załatwiła „po 
znajomości” 
przydział chleba w powiatowym mieście i było tego pięć kilogramów na miesiąc. 
Matka 
wszystkie pięć bochenków przywoziła od razu i ten pierwszy, świeży jeszcze, 
został zjadany 
natychmiast, a pozostałe cztery musiały wystarczyć na trzydzieści dni. Jadźka 
trzymała je 
w piecu i uważnie pilnowała, czy Anna nie je jednego dnia za dużo: „Dziś zjesz, 
no i co jutro 
będziesz miała? Ja też muszę skubać, bo jak z sił opadnę, to co tu kto zrobi. 
Pani to już tylko 
udaje, że je, żeby dla ciebie zostało”. Anna wolałaby najeść się, a potem 
dopiero myśleć co dalej, 
ale kiedy raz tak zrobiła z ostatnim bochenkiem, zostawiając z niego zaledwie 
małą przylepkę, 
okazało się, że rzeczywiście nie ma, i trzeba było jeść kartofle z szarą grubą 
solą. Dobrze tak 
było lecieć sobie do kościoła i żuć powoli skórkę, po jak najmniejszym 
kawałeczku, żeby na 
dłużej zostało.
Na naukę przychodziły bogate gospodarskie dzieci, wyciągały grube pajdy białego 
chleba, 
czasami nawet czymś posmarowane. Anna odchodziła wtedy na bok, bojąc się, że 
poprosi, aby 
dały jej ugryźć. Pocieszała się, że za to ma patefon i w domu wiszą dwa obrazy. 
Wodzinowski 
i jakiś taki dobry malarz z Krakowa, których nikt nie chciał od matki kupić. 
Matka zrobiła więc 
z nich pokazowy punkt honoru: „Tego to już sprzedać nie chcę, człowiek musi mieć 
coś takiego, 
czego się nie pozbędzie za żadną cenę”. Pozbyłaby się za kilogram masła, ale 
chłopi okoliczni 
nie byli amatorami sztuki. Ubranie, meble – to było co innego. Poszło tak z domu 
już właściwie 
wszystko, nawet chodniki. Z dawnych mebli została tylko kozetka w pawie, bo 
miała popękane 
sprężyny i przetarty wierzch. Za to Anna najlepiej umiała katechizm i doskonale 
rozumiała 
dziesięcioro przykazań z wyjątkiem ósmego. Kiedyś matka przed wyjściem Anny z 
domu 
popatrzyła na nią z wahaniem.
– Hanka, jak pójdziesz na religię, to zaniesiesz... bimber. Tam do tego 
czerwonego 
murowanego domu za kościołem. Tam taki mieszka, który kupi. Wzięłam prosto od 
chłopa, to 
tak bez pośredników zarobimy ze trzydzieści złotych. A nie stłucz, nie rozlej, 
nie zgub pieniędzy, 
bo czym bym chłopu zapłaciła, nie mówiąc już o zarobku.
Było tego trzy litry. Szła ostrożnie dźwigając siatkę, świadoma powagi swej 
misji. Do 
czerwonego murowanego domu wchodziła z uczuciem triumfu: potrafi już załatwić 
wiele rzeczy, 
nie jest jakimś darmozjadem, który tylko patrzy, gdzie by tu podebrać kawałek 
chleba. Na 
schodach przełożyła siatkę z ręki do ręki, bo sznurki wpijały się w dłoń i 
żłobiły na niej bolesne 
fioletowe bruzdy. Szkło przy pękaniu wydało delikatny dźwięk i z przerażeniem 
zobaczyła na 
kamiennych schodkach strugi szybko rozpływającej się cieczy. Dokoła unosił się 
ostry zapach 
bimbru. Zmartwiała ze zgrozy. Stłukły się dwie butelki! Co teraz robić? 
Najlepszym wyjściem 
byłoby się utopić. Jakże to wrócić do domu bez bimbru, bez pieniędzy, jak 
spojrzeć w oczy 
mamie i Jadźce... Mama pierwszy raz wyręczyła się nią w interesach, bo pewnie 
pomyślała sobie, 
że Anna już jest duża i można jej zaufać. Za nisko opuściła siatkę na schodach, 
kiedy ją tak 
przekładała z ręki do ręki, jakby nie mogła wytrzymać tego wrzynania się sznurka 
jeszcze przez 
minutę! Czterdziestu męczenników zamarzło na śmierć w lodowatej wodzie, a ten 
jeden, co 
przeszedł do ciepłej, zwabiony radosnymi okrzykami kąpiących się, to zaraz 
umarł, pewnie za 
karę Pan Bóg tak zrobił, i gdyby się nie dołączył policjant, ten co ich 
pilnował, to byłoby tylko 
trzydziestu dziewięciu męczenników. Ale policjant tak się przejął tą śmiercią, 
że się rozebrał 
i wszedł do tej lodowatej wody... Jeden litr był cały. Może sprzeda choć to. 
Zapłakana zapukała 
do drzwi. Nikt nie odpowiedział, pewnie nikogo nie było w domu. Poczeka nawet do 
jutra, musi 
sprzedać ten litr. Usiadła na schodach i patrzyła na szybko wysychające zacieki. 
Tylko tam, gdzie 
w schodach były dziury i nierówności, stały jeszcze kałuże. Siedziała tak 
ogłuszona, a nikt nie 
nadchodził, pewnie poszli w pole, a ten pan Rajewski, na którego czekała, na 
pewno gdzieś leży 
jak zawsze na miedzy i patrzy w niebo. Podobno całą rodzinę wywieźli mu do 
obozu, wszystko 
sprzedał, żeby ich ratować, i musiał przyjechać na wieś. Lekcje dzieciom dawał i 
co zarobił, to 
bimbru kupił, a potem leżał na miedzy... Pójdzie go poszukać. Wstała energicznie 
i poczuła 
piekące szczypanie w stopę. Wlazła w szkło, ofiara jedna, przecięła stopę jakby 
na pół. Jak już 
nie idzie, to nie idzie... Dobrze, że bimber od razu to wydezynfekował, żadnego 
zakażenia nie 
będzie. Phii, tam, zakażenie. Ile razy się skaleczyła albo zbiła palec, 
zacierała rankę piaskiem, 
żeby krew przestała lecieć, i nigdy się nic nie zrobiło, te wszystkie zakażenia 
to ludzie przed 
wojną wymyślili, bo nie mieli innych zmartwień. Zakażeniami by się kto 
przejmował, jak 
Aldonie bez przerwy groziła gruźlica. Wyjęła z siatki kawałki szkła i wyrzuciła 
na śmietnik. Pies 
uwiązany przy budzie podniósł się i odwrócił się od niej obojętnie. Potarła 
krwawiącą stopę 
o trawę. Rajewski wylegiwał się na ogół w życie za kościołem. Szła utykając 
lekko, bo w stopie 
coś kłuło. Dostał się pewnie mały kawałek szkła. Wyciągnie się w domu agrafką, 
albo noga 
będzie obierać i szkło wyjdzie z materią, kiedy bąbel pęknie. Raz to tak było z 
drzazgami? A już 
najlepiej to wymoczyć nogę w gorącej wodzie i śladu do jutra nie zostanie. 
Naprzeciwko niej 
szedł ksiądz, który ich uczył katechizmu.
– Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus – powiedziała z nabożeństwem.
– Na wieki wieków amen – odpowiedział i zatrzymał się. – Dlaczego kulejesz? 
Dlaczego nie 
przyszłaś na naukę?
– Proszę księdza – rozpłakała się – straszne nieszczęście mi się zdarzyło. Mama 
wzięła 
bimbru na kredyt u chłopa. Miałam sprzedać panu Rajewskiemu i stłukłam. Zabiję 
się chyba.
– No a to, co tam trzymasz?
– To litr, a było trzy. Dwa się stłukły.
Ksiądz był młody, miał jasne włosy i policzki czerwone od gęstej siatki 
widocznych na nich 
żyłek. Zamyślił się.
– Na nauce nie byłaś, bimber stłukłaś, sama widzisz, jakie z ciebie dziecko.
– Widzę, proszę ojca duchownego – odpowiedziała z pełnym przekonaniem, bo czuła 
się 
najgorszym dzieckiem na świecie.
– A po ile mamusia liczy ten bimber?
– Po pięćdziesiąt. Miałam przynieść sto pięćdziesiąt złotych, chłopu trzeba 
oddać sto 
dwadzieścia – łzy ze zdwojoną siłą napłynęły jej do oczu – to dla nas by było 
trzydzieści. A tu 
ani zarobku, ani nic, tylko dług u chłopa.
– Choć ze mną na plebanię. Właśnie wiesz, tak sobie myślę, że może by ten litr 
kupił od 
ciebie ksiądz proboszcz. Bo widzisz, on jest chory, ma reumatyzm i musi sobie 
krzyż nacierać. 
To rozgrzewa takie nacieranie, wiesz? Może ci nawet za trzy litry zapłaci.
– Wiem. – Szła koło księdza, dopatrując się cudu boskiego w zainteresowaniu 
wikarego 
i reumatyzmie proboszcza. – Jadźka mnie też naciera, jak się w zimie przeziębię.
– No widzisz. Nie, nie, do mnie pójdziemy – pociągnął ją za rękę, ponieważ 
zatrzymała się 
na dole, przed drzwiami mieszkania proboszcza. Na górze były pokoje dwóch 
wikarych. Szli po 
schodach. – Katechizm już cały umiesz? – zapytał ksiądz głośno.
– Calutki, proszę ojca duchownego. – Siatkę trzymała wysoko, żeby się ta 
ostatnia butelka 
nie rozbiła o wypastowane na czerwono drewniane stopnie. – Jak pacierz.
Ksiądz otworzył wysokie białe drzwi i weszli do pokoju. Na ścianie wisiał 
ogromny 
drewniany krzyż z Chrystusem, na biurku pod oknem stał metalowy krucyfiks. 
Bardzo surowo 
ten pokój wyglądał, zupełnie inaczej niż pokoje księdza proboszcza, z meblami 
jak u Berskich, 
kolorowymi kanapami i fortepianem. Zajrzała raz przez okno. Łóżko księdza 
wikarego było 
niklowe, równiutko zasłane, przykryte szarym kocem.
– Jak pacierz, mówisz? No to powiedz mi, co to jest cnota. Jak mi powiesz, to 
cię puszczę do 
spowiedzi już bez egzaminu – ksiądz otworzył dwudrzwiową szafę i wyjął coś 
szybko z półki. 
W szafie wisiał garnitur ciemny, dwa czarne swetry, długie palto i spodnie na 
gwoździu wbitym 
w wewnętrzną boczną ściankę. Więc ksiądz nosi spodnie pod sutanną! Tak prosto 
przyszła 
odpowiedź na pytanie, które intrygowało ją niejednokrotnie: „co też ksiądz nosi 
pod sutanną?” 
A nigdy w życiu nie miałaby odwagi zapytać.
– Cnota? Co to jest cnota? – zastanowiła się głośno. Bardzo chciała zdać do 
komunii, ale nie 
miała najmniejszego pojęcia, co to jest cnota. – Nie mówił ojciec duchowny na 
nauce.
– To ty sobie tu usiądź i pomyśl, a ja zajdę do księdza proboszcza i zapytam w 
sprawie tego 
bimbru.
Zdecydowała, że co do cnoty to nic nie wymyśli, i podeszła do biurka. Katechizm 
umiała 
cały, nawet podpowiadała, kiedy ksiądz pytał dzieci pod lipą na cmentarzu 
kościelnym, to 
przecież teraz się nie obetnie. Zachodziło słońce i czerwone smugi światła 
padały na gładki blat 
biurka. Stała tam suszka do atramentu z odbitymi na odwrót literami. Zakołysała 
nią. Leżał blok 
listowy, stare numery „Rycerza Niepokalanej”, brewiarz w czarnej skórze, ze 
złoconymi 
brzegami i czerwoną tasiemką zakładki, kałamarz i pełne otwarte pudełeczko 
stalówek. Całe 
pudełko i same rondówki! Rondówką to się dopiero pisze. Litery wychodzą, jakby 
się już miało 
wyrobiony charakter. Matka jej zawsze kupowała w spółdzielni jedną, jedyną 
stalówkę 
z krzyżykiem, żeby jej się nie popsuło pismo, i tak długo musiała nią stawiać 
kulfony, dopóki 
stalówka nie obrosła atramentowym mułem, nie zaczynała skrzypieć po papierze, 
zadzierać 
i sadzić po trzy kleksy w każdym słowie. Wtedy matka kupowała drugą krzyżówkę. A 
tu się tych 
tyle złociło i srebrzyło i jakie to mają równiutkie końce... Wzięła jedną, żeby 
sobie obejrzeć 
dokładnie. Usłyszała kroki księdza i w panice, niepewna czy trafi do pudełka – a 
ksiądz by mógł 
zauważyć, że tu coś ruszała – wrzuciła rondówkę do kieszeni sukienki.
– Wymyśliłaś coś? Już daj spokój, przestań buczeć, cała jesteś czerwona od tego 
płaczu, 
a wszystko w porządku. Ksiądz proboszcz wyraził zgodę na zakup tego lekarstwa. 
Zawsze 
osobiście odprawia pierwszą mszę świętą, a wiesz, jak w kościele chłodno nawet w 
południe, 
kiedy na dworze upał. A co dopiero, jak są deszcze czy zimno. W kościach łamie, 
a ksiądz 
proboszcz w latach posunięty.
– Nie wiedziałam, że ksiądz proboszcz chory. Kwiatków mu zawsze przyniosę – 
powiedziała 
ogarnięta przemożnym współczuciem dla człowieka, który ją uratował prawie od 
śmierci i kupił 
bimber. – Taki ksiądz proboszcz prościutki.
– Bo skrywa w sobie swoje cierpienie. Panu naszemu tylko się poleca. Taki to już 
człowiek. 
Masz sto pięćdziesiąt złotych za trzy litry, żeby mamusia na ciebie nie 
krzyczała.
Jezusie, Maryjo! Za trzy litry sto pięćdziesiąt złotych! Ksiądz proboszcz to 
święty człowiek: 
Panu Bogu oddaje swoje cierpienie, a ona jak biadoliła, kiedy ją brzuch bolał, 
co to się najadła 
zielonych gruszek. Wsadziła trwożnie pieniądze do kieszeni.
– Dziękuję ojcu wielebnemu. Czy mogłabym podziękować księdzu proboszczowi?
– O nie – zaprzeczył gorąco ksiądz wikary. – Ksiądz proboszcz nie lubi, jak mu 
się dziękuje. 
I więcej ci powiem. Nie chce, żeby ktokolwiek się domyślił, że jest chory. Więc 
mu nie dziękuj 
i nigdy nikomu o tym nie mów, jak jeszcze kiedyś przyniesiesz.
– Jeszcze kiedyś? Przynieść jeszcze?
– Tak. Tylko zawiń w jakiś papier albo nieś w teczce, bo ludzie gotowi pomyśleć, 
że to dla 
jakichś bezbożnych celów. I tylko mnie ci wolno oddać, zapamiętaj sobie. A za 
księdza 
proboszcza zmów „Zdrowaś Maria” codziennie przy pacierzu. Tym mu najlepiej 
podziękujesz.
– Codziennie cały pacierz zmówię na intencję zdrowia księdza proboszcza – 
zapewniła Anna 
ogłuszona własnym szczęściem. – To ile przynieść?
– Tak litr w tygodniu, nie więcej. Przychodź w poniedziałki na naukę trochę 
wcześniej i od 
razu z tym do mnie. I nie mów nikomu, boby się ksiądz proboszcz rozgniewał. Jak 
ty chcesz iść 
do komunii świętej, skoro nie wiesz, co to jest cnota?
– Nikt nie wie – odpowiedziała Anna mając na myśli dzieci z nauki.
– Tego się obawiam – odparł ksiądz. – Cnota to jest życie w doskonałej czystości 
fizycznej 
i duchowej, porozmyślaj sobie nad tym. A teraz już idź – powiedział zmęczonym 
głosem 
i popchnął ją lekko ręką w stronę drzwi.
– Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus – powiedziała zmartwiona, że nie 
odwrócił się 
nawet na chwilę i nie miała okazji położyć gdzieś stalówki, choćby na podłodze.
– Na wieki wieków amen, moje dziecko – odparł i zamknął drzwi, ale zaraz uchylił 
je 
ponownie i to w momencie, kiedy Anna zamierzała podrzucić stalówkę pod plecioną 
ze słomy 
wycieraczkę. – Masz siatkę.
No i chyba nie było na tym świecie szczęścia absolutnego, skoro w kieszeni obok 
pieniędzy 
spoczywała stalówka. Wyrzucić ją tak, taką złocistą i błyszczącą, do rowu koło 
ogrodu księdza 
proboszcza, niech mu Pan Bóg da zdrowie, było żal. I jakby się nią ładnie 
pisało, jakie to zgrabne 
litery są taką rondówką. I ksiądz wikary jej tu przecież nie odnajdzie, cała 
ofiara poszłaby na nic. 
Pozostało tylko powiedzieć sobie prawdę w oczy: ukradłam księdzu stalówkę. Bo po 
co to 
wyciągała łapę po nie swoje rzeczy i grzebała w cudzym pudełku? Jakby nie 
chciała zabrać 
stalówki, toby w ogóle jej nie ruszała. Za dwa tygodnie pójdzie do spowiedzi, a 
ma tyle ciężkich 
grzechów, że nawet się boi spisać je na kartce, żeby nie zapomnieć. Dochodziła w 
spisywaniu do 
„szyłam w niedzielę podczas sumy”, ale można było spisywać i bronić przed 
zapomnieniem 
tylko te grzechy powszednie, tych ciężkich nie było co zapisywać, choćby się 
człowiek nie bał, 
że zgubi kartkę, bo te i tak się pamiętało, piekły serce i nawet choćby się 
chciało zapomnieć je 
tak „na śmierć”, żeby sam Pan Bóg widział, że sieje podczas spowiedzi tak 
naprawdę, naprawdę 
zapomniało, to to było niemożliwe. Im bardziej je spychała pod wszystkie inne, 
na samo dno 
głowy, tym szybciej były na wierzchu. Leciała tak z tymi pieniędzmi do domu 
prawie biegiem, 
nie zważając na stopę, w której rana trochę szczypała, bo zmierzch zapadał, a 
przez las było trzy 
kilometry i gdyby ją ktoś napadł, toby przede wszystkim obrabował z pieniędzy, 
ale nie była to 
już ta czysta radość, którą odczuwała na widok pieniędzy. Pochwały matki w domu 
i głaskanie 
po głowie, że Anna taka dzielna, całe to szczęście było jakieś nie takie, jak 
powinno być, jakieś 
przytłoczone tym nowym grzechem tuż przed samą spowiedzią, stłamszone, okrążone 
myślami, 
których się nie dało odpędzić. Na piąty dzień wymyśliła w budzie Jankowiaka 
(najlepiej się 
myślało w budzie, bo człowiek był bezpieczny i ochroniony z trzech stron przed 
pokusami 
patrzenia i głupiego wybałuszania oczu dokoła, i widział tylko ogród, a z nim 
żyto chłopskie, 
ciągnące się aż do folwarcznej stodoły, i cicho było tak, że żaden kogut ani 
żaby nie 
przeszkadzały człowiekowi w tym myśleniu, no a Jankowiak na noc tu tylko 
przychodził i buda 
cały dzień stała wolna), że pójdzie do spowiedzi albo do drugiego wikarego, albo 
do samego 
proboszcza i powie o stalówce. A ponieważ jest tajemnica spowiedzi, to „jej” 
ksiądz wikary się 
o tym nie dowie, choćby się nawet stalówek doliczył. Ale – Anna westchnęła 
głęboko i oparła 
brodę na rękach – to jeszcze wcale nie o to chodziło. Kiedy wracała z pierwszej 
kościelnej nauki 
czuła się taka wzniosła i spokojna jak rzadko kiedy albo i nigdy przedtem. 
Zupełnie jakby była 
bliżej Pana Boga – Przyrzekała sobie w duchu poprawę i szeptem podczas 
odmawiania 
wieczornego pacierza obiecywała Bogu, że nie będzie grzeszyć. I wyczekiwała na 
spowiedź jak 
na moment wielkiego oczyszczenia, bo już po komunii to poczuje się pewnie jak 
święta. 
Z opisów życia różnych świętych wywnioskowała, że ich dusze utrzymywały się w 
stanie 
wielkiej szczęśliwości, po prostu jakby im coś w sercach śpiewało, i było dla 
nich nieważne, czy 
są głodni, czy chorzy, czy torturowani. Jakby wcale tego nie odczuwali. Anna 
bardzo pragnęła, 
żeby jej tak coś w sercu śpiewało, żeby nie reagowała na głód, nie patrzyła 
łakomie na chleb, 
żeby jej w zimie nie swędził bez przerwy duży palec u nogi, który odmroziła w 
tych 
sznurowanych trzewikach na gumie i który Jadźka smarowała jej naftą, a matka 
kazała rozcierać 
śniegiem, żeby palce u nóg nigdy jej nie marzły, żeby z zawiścią nie patrzyła na 
pantofle 
Martyny, żeby, żeby...
Oczekiwała, że ten stan doskonałości duszy osiągnie, że będzie odtąd żyć w 
cnocie, to jest 
czystości fizycznej i duchowej, i będzie taka lekka, jakby u ramion miała 
zawieszone dwa 
balony, które ją będą łagodnie unosić w powietrzu. A tu na progu tego skarbca 
szczęścia 
i lekkości, gdzie miała być nadzieja, że gardła nigdy nie zaciśnie jej niski 
strach, stało 
szachrajstwo i wymigiwanie się; rozumiała, że jej kombinacje ze spowiedzią nie 
są takie do 
końca uczciwe... Usłyszała wóz na drodze, ale nie gospodarski wóz, który 
turkotał i trzeszczał, 
a konie na ogół szły stępa, tylko koński równy kłus i delikatne skrzypienie 
resorów u bryczki. 
Wypełzła z budy do połowy i popatrzyła na drogę. Porzeczki trochę zasłaniały 
widoczność, ale 
nie na tyle, żeby nie dostrzec czarnej sutanny i wielkiego kapelusza księdza 
proboszcza. W jednej 
sekundzie stanęła na nogi. Ksiądz proboszcz jedzie do matki powiedzieć o 
stalówce! Uprosi dziś 
Jankowiaka, żeby pozwolił przespać się w budzie, a jutro pójdzie na stację i 
pojedzie kawałek 
pociągiem. A potem wysiądzie z pociągu i przejdzie sobie zieloną granicę. Mało 
ludzi tak chodzi, 
czy co? Potem pójdzie do babki Anny i cioci Loni i niech sobie mama po niej 
płacze. A jak ją 
zastrzelą na zielonej granicy? Mało to ludzi zastrzelili czy co? Niech 
zastrzelą, proszę bardzo. 
I tak po co to właściwie żyć, jak mama się zaraz dowie, że Anna jest złodziejką. 
Teraz, kiedy już 
miała gotowy plan, podeszła do okna w kuchni. Woźnica wyprzągł konia i 
poprowadził za uzdę 
w kierunku stawu. Matka wrzuciła do czajniczka zsuszone na wióry skórki z 
ubiegłorocznych 
jabłek i zalała gorącą wodą. Spod worka z mąką wyciągnęła pudełko z kostkami 
cukru. A więc to 
tu! Mdliło ją od sacharyny – choć i sacharyny Jadźka nigdy nie dała tyle, żeby 
herbata była 
słodka. Matka weszła do pokoju, więc i Anna przeszła szybko pod drugie okno. Tu 
było nawet 
lepiej obserwować i słyszeć. Pod oknem rosła karłowata sosna, było się gdzie 
schować.
– Zaraz będzie herbata – powiedziała matka – ksiądz proboszcz raczy zapominać o 
starych 
znajomych.
– Łaskawa pani, proszę sobie żadnego nie czynić ze mną kłopotu, wpadłem na 
chwilę, bo do 
księdza kanonika jadę, zaniemógł trochę, staruszek to już, staruszek, żeby 
zwrócić łaskawej pani 
uwagę na jedną sprawę. Tak po starej znajomości z panią i nieodżałowanej pamięci 
mężem.
„Teraz powie” – Anna zamknęła oczy.
– Słucham księdza – powiedziała sucho matka.
Ksiądz rozejrzał się po pokoju i wytarł łysą jak bania głowę bielusieńką 
chusteczką.
– A jest ta pani służąca?
– Jadźka? Nie ma, poszła do lasu po chrust. Jaka to służąca, proszę księdza, to 
jak ktoś 
najbliższy z rodziny. Przed wojną to ona była rzeczywiście służącą, a teraz, 
gdyby nie ona...
– Bo ja w jej sprawie, łaskawa pani.
– W sprawie Jadźki?! – matka i Anna zdumiały się głęboko i jednocześnie.
– Wprost nie wiem, jakby to łaskawej pani wytłumaczyć, ale interesuję się trochę 
pani losem, 
bo mój poprzednik był z państwem zaprzyjaźniony. To zawsze się człowiek zapyta, 
a jak tam 
pani Józefowiczowej. Do kościoła pani tak rzadko przychodzi...
– Przyzwyczajona byłam do tamtej parafii. Wyjeżdżam dużo – powiedziała matka.
– Łaskawa pani, nic zdrożnego nie mam na myśli ani się nie chcę wtrącać do pani 
spraw. 
Właśnie przyjechałem w związku z tymi pani wyjazdami. Ludzie mi mówili, że pani 
trochę 
handluje...
– To może grzech? – zapytała matka. – Nieetyczne?
– Ależ łaskawa pani, zechce pani uprzejmie nie deprymować mnie przez chwilę. 
Otóż jakby 
to tak najogólniej powiedzieć... córeczki pani zostawia z tą służącą? Jak pani 
wyjeżdża?
– Starszą. Młodsza jest u siostry w Rzeszy.
– A co, słyszałem, że choruje biedactwo?
– Choruje. Niedożywiona prawie od małego, to choruje. A siostrze się trochę 
lepiej powodzi, 
wzięła się za szycie i jakoś jej idzie. Bo też tak nic nie umiała jak ja. Ja 
mogłabym tylko dawać 
początki na pianinie, a ksiądz rozumie, kto tu się przyjdzie uczyć grać na 
pianinie i gdzie tu 
w ogóle jakieś pianino.
– A Molendowska nie mogłaby trochę pomóc łaskawej pani? Majątek robiła, jak mąż 
łaskawej pani tartak prowadził?
– Nie mówmy o tym, proszę księdza. Ksiądz pokiwał głową ze zrozumieniem dla 
świata 
i sytuacji.
– Otóż, łaskawa pani, mam poważne obawy, że ta pani służąca jest obłąkana, 
chorobę 
psychiczną ma albo jej dobre początki. Więc jak pani wyjeżdża, to krzywdę może 
dzieciom jakąś 
zrobić.
– Nic takiego nie zauważyłam. A ksiądz z czego to wnioskuje?
– Łaskawa pani, nic nie mówić, tylko dyskretnie obserwować. Gdyby pani coś 
zauważyła, 
należy natychmiast odseparować ją od dzieci, bo jakieś nieszczęście może z tego 
wyniknąć.
– Na miłość boską! Proszę księdza, skąd to księdzu przyszło do głowy?
– Jestem duszpasterzem, spowiednikiem, różne rzeczy wiem o ludziach.
– Rozumiem, że teraz ksiądz się zasłoni tajemnicą spowiedzi.
– Ależ, łaskawa pani, gdybym był powziął zamiar zasłaniania się tajemnicą 
spowiedzi, nigdy 
bym do łaskawej pani nie zajechał.
Anna z wrażenia usiadła na ziemi. Tak było nawet wygodniej i słyszała każde 
słowo. 
„Zasłaniać się tajemnicą spowiedzi?! Zasłaniać?”
– Otóż do moich kapłańskich obowiązków należy nie tylko zwalczać zło na ziemi, 
ale mu 
zapobiegać. I widząc rację nadrzędną nie mogę sobie pozwolić na zatajenie przed 
łaskawą panią 
pewnych faktów i ostrzeżenia jej. Naturalnie, powiem tylko tyle, ile rzecz 
wymaga, aby pani 
łaskawa zdała sobie sprawę z powagi sytuacji. Co pani wie o życiu tej kobiety?
– Wszystko. Pochodzi z biednej rodziny, trzy siostry, ona od urodzenia trochę 
kaleka, 
uczciwa, dobra stara panna.
– To wszystko?
– Wszystko.
– A o jej życiu wewnętrznym?
– O jej życiu wewnętrznym?! Nigdy się nad tym nie zastanawiałam. Wydaje się, że 
nie ma 
większych pragnień, które by wybiegały poza jej marny los. Zawsze była dobrze 
traktowana.
– Wierzę. Ale to pozory, co łaskawa pani powiedziała. W tej kobiecie się kłębi 
od 
różnorakich uczuć i namiętności.
– Namiętności?! Ksiądz chyba żartuje.
– I każda dusza ma do tego prawo, bo tylko przez powściąganie własnych 
namiętności...
– Chyba ksiądz mi nie wmówi, że Jadźka ma jakiś występny romans. Właściwie, 
jakby 
któryś z chłopów był mądry, to się z nią powinien ożenić. Lepszej żony...
– Miała, łaskawa pani, miała.
– Jadźka? Jakoś to z nią nie licuje. Ale to nie dowodzi chyba czegoś 
nienormalnego, mam 
nadzieję.
– Różny pogląd można mieć na tę kwestię, ale nie o to mi idzie, łaskawa pani. 
To, o czym 
jestem z prawdziwą przykrością zmuszony mówić, wiedziałem od dawna. Spowiadała 
mi się 
z tego pierwszy raz tak gdzieś dwa lata przed wojną, a sądzę, że i tamtemu 
księdzu 
proboszczowi, świeć Panie nad jego duszą. I nie mówiłbym o tym, bo też jeszcze 
będę musiał 
przemedytować tę sprawę, czy dobrze zrobiłem poruszając to, ale myślę w swoim 
sumieniu 
kapłańskim, że tak, bo łaskawa pani pojmie to lepiej i uważniejsza się stanie. I 
od tamtej pory 
mówi o tym przy każdej spowiedzi, początkowo jej tłumaczyłem, córko, 
rozgrzeszenie dostałaś, 
aż zrozumiałem, że to nic nie pomoże i nawet nie trzeba, bo mówienie o tym stało 
się 
koniecznością, ujściem dla zapiekłej urazy, a nie ma ona na tej ziemi nikogo 
poza konfesjonałem, 
z kim mogłaby o tym porozmawiać.
– Nie rozumiem.
– Łaskawa pani – ksiądz zaczął tłumaczyć jak czasami dzieciom, kiedy przyszedł 
na naukę – 
ten mężczyzna odszedł od niej i tej biedaczce się wydaje, że ona ściągnęła na 
niego 
przekleństwo.
– Ksiądz mnie zadziwia, ale ja nic nadal nie rozumiem.
„Chociaż raz ja więcej rozumiem niż mama” – przeleciało Annie przez głowę.
– Nie mogę się wdawać w drastyczne szczegóły, łaskawa pani, powiem więc tylko 
że, ona 
czuje się winna jego śmierci i wmówiła sobie, że zadenuncjonowała go 
żandarmerii.
– To to już sobie musiała wmówić, Jadźka by nie weszła na posterunek, zresztą 
kto by 
w ogóle wszedł.
– Czy pani już słyszała, że wieś całą spalili? Wieś niewielka, siedemnaście 
gospodarstw. 
A zaczęło się od domu tego właśnie człowieka.
– Słyszałam. Ksiądz wie, ile to jest kilometrów? Skąd Jadźka cokolwiek mogła 
wiedzieć, co 
się tam dzieje?
– Tego to już nie wiem, łaskawa pani. Upierała się, że wiedziała. A druga tu się 
z tym łączy 
sprawa, ale o tym później, dla porządku jeśli łaskawa pani pozwoli. Po prostu ta 
biedaczka przez 
te wszystkie lata interesowała się jego losem, pani zechce łaskawie zauważyć, że 
w jednej to się 
dzieje okolicy, a jakieś tam swoje kumy pewnie ma, choćby z Kółka Różańcowego, i 
chyba 
z całego serca życzyła mu śmierci. A u niego w domu w istocie rzeczy było coś na 
kształt sztabu, 
to znaczy, on nie był kimś takim ważnym, ale chałupę miał najlepszą z tych 
siedemnastu, co 
były. Ona się upiera, że wiedziała, że tam się partyzanci zbierają, i wydała go 
Niemcom. Chce za 
to dostać rozgrzeszenie, a ja chcę, żeby uwierzyła, że to nieprawda. Ale w tym 
maniackim uporze 
jest coś groźnego i dlatego pozwoliłem sobie przyjechać i zabierać czas łaskawej 
pani – zamilkł 
na chwilę.
– Rewelacje księdza zmuszają mnie do postawienia jednego pytania.
– Czy jestem pewny, że ona nie wydała?
– Tak, coś w tym znaczeniu.
– Najzupełniej, łaskawa pani. Tylko intensywnie o tym myślała. Ona mogła to i 
wiedzieć, ale 
nie zrobiła czegoś takiego. Już wiadomo, kto to zrobił. Jest zlikwi... Okrutne 
czasy i cierpnienia, 
łaskawa pani. Dla obrazu pełnej jasności dodam, że natychmiast zainteresowałem 
się tym, bo 
mam kontakty znaczne i to nie zgadłaby pani, z socjalistami, nie żeby, uchowaj 
Bóg, jacyś 
bolszewicy, tylko socjalizują i mają nawet rozsądny program na przyszłość, i 
właśnie przez to 
mam nawet z biskupem nieporozumienia, nie to, abym lękał się, że mnie na gorszą 
parafię 
przeniosą, bo to wszystko jedno, gdzie Panu Bogu służę, tylko studia historyczne 
nad wczesnym 
okresem chrześcijaństwa na ziemi polskiej pragnąłbym po wojnie zrobić, a to 
wiele od biskupa 
zależeć będzie. Póki zdrowie człowiekowi dopisuje i dobrym samopoczuciem Pan Bóg 
go raczy 
darzyć...
„Zdrowie człowiekowi dopisuje?” – zastanowiła się Anna.
– Właśnie coś córka mi mówiła...
– Ksiądz wikary bardzo chwali córeczkę łaskawej pani, że takie to dziecko mądre 
i rezolutne 
i przyznam się, że jak się modli w kościele, to ja także z przyjemnością na nią 
patrzę, jakby 
aniołek jakiś klęczał. Ładna taka dziewczyna, że łaskawa pani kłopoty z nią może 
mieć, jak tu 
zięciowie zaczną łaskawą panią nachodzić – zaśmiał się gardłowo. – Tak więc 
widzi pani, że 
każdy ma swoje zmartwienia i nawet często wyrzuty sumienia miałem, że pani losem 
nie 
interesuję tak jakby z dawnej znajomości trzeba, ale kiedy córeczkę raz 
zapytałem, jak się 
powodzi, to powiedziała, że bardzo dobrze, więc się nieco uspokoiłem, choć 
przepraszam 
najmocniej, biednie u pani i w miarę moich skromnych możliwości...
– Dziękuję księdzu, radzę sobie jakoś, raz lepiej...
– Jak wszyscy, łaskawa pani, jak wszyscy. Więc nawiązując do tego, co mówiłem, 
proponuję, żeby nic nie mówić, tylko obserwować.
– Nie mam zamiaru nic mówić, bo i co. I nie wierzę, żeby ona mogła... nonsens, 
proszę 
księdza. Może mieć swojego jakiegoś fioła, ale poza tym to jest najlepszy 
człowiek.
– Nie twierdzę, że nie... tylko może mieć jakieś zaburzenia. Rozumie pani 
łaskawa, że łatwiej 
jest przeżyć całe życie kobiecie, która tych spraw nie zaczynała...
– Rozumiem – powiedziała matka.
– Ona nadchodzi, łaskawa pani, pójdę. Nic nie mówić, tylko obserwować. Nie może 
się 
nawet domyślić, że coś z tajemnic konfesjonału, co zmuszony życia konkretnymi 
wymogami 
ujawniłem, przeniknęło na zewnątrz. Przy tej mentalności to byłby zbyt wielki 
cios, nie 
uporałaby się z tym i jeszcze zachwiała w wierze. Pomówimy o tym kiedyś.
IV 
Postanowiła, że pójdzie do Hermana. Było to niewielkie ryzyko, najwyżej jej 
odmówi. Nie 
mogła tak zostawić Jadźki. Nie wiedziała, jak się Herman nazywa, po prostu inni 
żołnierze wołali 
na niego: „Herman” – wtedy odwracał się, uśmiechnięty, i mówił coś łagodnym 
miłym głosem. 
Przypomniała sobie, co mówił Rogalski: „To Werhmacht, no już niektórzy z nich to 
nie 
ludożercy i na upartego można się z nimi dogadać”. Z Hermanem będzie się można 
dogadać po 
polsku. A może po francusku? To co, że ona znała niewiele słów, Herman wyglądał 
na takiego, 
który zna wszystkie. Pamiętała słowa madame: „Jeśli będziecie umieć po 
francusku, to 
gdziekolwiek się znajdziecie, zawsze tam będzie jakiś człowiek inteligentny, 
który musi znać 
język Moliera i Romains Rollanda, w jakimkolwiek by to nie było kraju, na 
biegunie czy 
w Afryce”. Lecz przede wszystkim Anna liczyła na polski. Herman mówił po polsku, 
co do tego 
nie miała żadnych wątpliwości. Kiedy przyszła z plackami kartoflanymi do jeńców 
radzieckich, 
Herman i drugi żołnierz stali na warcie. Ten drugi przechadzał się tam i z 
powrotem trzymając 
palec na języku spustowym odbezpieczonego automatu. Herman stał bez ruchu, z 
twarzą 
zwróconą do słońca, próbował się opalać. Karabin trzymał niedbale z tyłu za 
pasek, jakby 
w ogóle nie umiał zrobić z niego użytku. „No, ale umiał, skoro był na froncie.” 
Patrząc na 
Hermana, po raz pierwszy zobaczyła, że Niemiec ma ludzką, ładną twarz. Do tej 
pory wszyscy 
Niemcy wydawali jej się jednakowi i rozróżniała jedynie: SS w czarnych 
mundurach, wojsko 
w zielonych i żandarmeria. Nie znała się także na stopniach, oficerów 
rozpoznawała jedynie 
intuicją, bo wyglądali „jakoś inaczej” i często nosili futrzane czapy, 
szczególnie ci, którzy 
wracali teraz do Moskwy i kwaterowali we wsi. Wiedziała, że dzieci ze wsi 
handlują z jeńcami 
radzieckimi, przynoszą im kartofle albo garść żyta, a jeńcy dają im za to 
drewniane kurki. To 
były piękne kurki, podpalane, wyrzeźbione w drzewie, po cztery na drewnianej 
płytce. W płytce 
wywiercona była dziura, przez którą przechodziły na dół nitki przymocowane do 
kurzych 
ogonów. Kiedy się od spodu płytki pociągało za złączone, skręcone w jedną, nici, 
kurki 
podskakiwały, jakby dziobały ziarno. Stała więc przed Hermanem z miską placków 
usmażonych 
na łoju, zastanawiając się, jakby tu zagadnąć. Herman nie drgnął, obojętny, 
znieruchomiały, 
zastygły. Ten drugi szedł akurat w ich kierunku i krzyczał ostro: – Herman! – i 
jeszcze coś po 
niemiecku. Herman powoli otworzył oczy i spojrzał na Annę.
– No, co chcesz? Papierosów nie mam, bo dużo palę. Może byś mi przyniosła waszej 
machorki? Dam ci margaryny.
Osłupiała. Mówił po polsku, jakby tu się wychował. „Pewno tłumacz” – pomyślała.
– Chcę im dać placki – wskazała ręka długą folwarczną oborę – i wziąć kurki.
– No to idź, ale szybko – powiedział i znowu zamknął oczy.
Trochę przerażona, czy ten drugi za nią nie strzeli, pobiegła do obory. Z tłumu 
radzieckich 
jeńców, siedzących w wojskowych szynelach, wybrała pierwszego. Miał mongolską 
szeroka 
twarz i oczy czarne jak błyszczące pióro kruka, które znalazła na polu. Odkryła 
pokrywkę 
z wystygłymi plackami i głową wskazała na drewniane łupki, z których wyrzynali 
zabawki. Ze 
środka otaczających ją żołnierzy podszedł do niej jeden. Wziął miskę bez słowa i 
poszedł w głąb.
– Kurki – powiedziała Anna.
– Nie bojsia, dieuszka – usłyszała. Patrzyła, co się dzieje z jej plackami. Tyle 
się natarła 
kartofli, jeśli teraz nie dadzą jej kurek... Ten, który zabrał jej miskę, 
podchodził kolejno do 
słomianych barłogów i leżącym na nich ludziom podawał po dwa placki. „To ranni” 
– pomyślała. 
Jeden z nich nie miał siły wyciągnąć ręki po jedzenie. „O Jezu, zupy mu 
przyniosę” – obiecała 
sobie ogarnięta litością. Więc to byli ci bolszewicy, którymi czasem groziła jej 
Jadźka. 
Rozdający placki popatrzył jeszcze na barłóg i zwrócił oczy na stojącego obok 
żołnierza. 
„Wasia” – powiedział. Wasia wsadził obydwa placki do ust i połknął łapczywie, aż 
drgnęła mu 
grdyka. Na dnie miski zostało już tylko parę sinych placków. Anna zauważyła, że 
każdy ze 
stojących żołnierzy odwraca od miski wzrok, jakby nie chciał albo się wstydził 
zdradzić, ze 
swoim głodem. Ten ich starszy wywoływał imiona, przełamywał każdy placek na pół 
i podawał 
podchodzącym. Kilku tęgich chłopów nie dostało nic. Jeden podniósł już do ust 
swoją porcję 
i nagle energicznym ruchem podał swój kawałek placka rozdającemu. Ten pokręcił 
przecząco 
głową i wetknął Annie w ręce pustą miskę. Zapomniała o kurkach. Podniósł się 
gwar. 
Podchodzili do niej żołnierze, wciskali jej w ręce strzępki starych niemieckich 
gazet: „Pośle 
wajny wyszlij pismo mojej siemje”. Zrozumiała, kiwnęła głową. „My wsie pajdiom 
pod stienku” 
– powiedział ten z czarnymi oczami i rozległ się gromki śmiech. „Oni zwariowali 
ze strachu, 
Matko Boska, teraz mnie zabiją.” „Nie bojsia. My wsie ubieżim at siuda, kak 
tolko nas wywiedut 
iz saraja.” „Uciekajcie teraz, tam jeden na warcie śpi.” „Dniom nie wazmożno, 
zastrelat. Komisar 
znajet, czto dełajet. Tolko nie zabud wysłat pisma. Tam nadchoditsia drugoj 
post.”
Nawet się nie dziwiła, że rozumie niemal wszystko, co do niej mówią. Upuściła na 
ziemię 
miskę i szybko poszła do drzwi. Wtedy ten z mongolską twarzą podał jej zabawki. 
Strzępki gazet 
z adresami włożyła do kieszeni i wyszła panicznie przerażona, co powie Herman.
– Jeśli jeszcze raz będziesz tak długo siedziała, nie będę cię wpuszczał.
Pokazała kurki i pociągnęła za nitkę. Uśmiechnął się, więc ośmielona zapytała:
– Zapomniałam miski. Czy mogę wrócić?
– O, nie. Na drugi raz nie zapominaj. Uciekaj. Czekaj! Masz tu – wyjął z 
kieszeni paczkę 
sucharów. – Macie w domu książki? Wasze polskie książki?
Pokręciła przecząco głową. Akurat, przyzna się.
– Nie bój się, nie bądź głuptas. Chciałbym mieć. Znasz może Uniłowskiego? – 
spytał 
z powątpiewaniem.
– Nie znam go. Naprawdę – odpowiedziała.
– To uciekaj. Przyjdź jutro o dwunastej. Dam ci margaryny. Przynieś mi jakąś 
książkę.
– Pan jest Polak?
– Niemiec. Ale, jak widzisz, doskonale znam wasz język.
– Tłumacz?
– Tak, tylko inny, niż myślisz.
– Umiem po francusku. Trochę. Parę słów.
Roześmiał się szeroko i jakby z sympatią:
– Jak ci na imię?
– Anna. Anna Aldona.
– Aldona to z Mickiewicza. Uciekaj już!
Odtąd przychodziła codziennie, przez pięć razy, ale Herman już z nią nie 
rozmawiał. 
Przepuszczał ją do jeńców, jakby jej w ogóle nie widział. Kiedy wychodziła, 
rzucał za nią: „Jutro 
o czwartej po południu” I to było wszystko. Ciągle idąc tam łudziła się, że 
Herman się do niej 
odezwie. Był to najbardziej dziwny Niemiec, jakiego znała.. Postanowiła 
dowiedzieć się, kto to 
jest Uniłowski, ale kiedy nie było matki, nie było się kogo o to zapytać. Jakiś 
dowódca 
partyzantów? Herman był pierwszym Niemcem, którego się nie bała. Było jej 
przykro, że się do 
niej nie odzywa i wstydziła się tego uczucia. Postanowiła, że nie będzie brać od 
niego tej ćwierć 
kostki margaryny. Handlowała teraz kurkami, które wynosiła od jeńców w 
koszyczku. Sama 
miała ich pod dostatkiem, sprzedawała więc innym dzieciom. Zbierała za to, co 
tam dawali, 
zeszłoroczne jabłka, trochę kaszy, bryłkę soli, kawałek chleba, parę kartofli, 
butelkę maślanki, 
i zanosiła jeńcom. Herman nigdy nie zerkał na koszyk. Ale tego ostatniego dnia 
powiedział: – 
Ostatni raz. Jutro nie przychodź.
– Dlaczego? Nie będzie pana?
– Nie przychodź i koniec. Oni wyjeżdżają – wskazał oborę i odwrócił się do Anny 
plecami. 
Był inny niż zwykle, miał oschły głos.
– Dokąd wyjeżdżają? – zapytała z bijącym sercem. Miała złe przeczucia.
– Nie twoja sprawa. Gdybyś przyszła, to strzelę do ciebie. Siedź w domu. Gdzie 
mieszkasz?
– W lesie, w tej starej gajówce – pokazała ręką. – Dokąd wyjeżdżają?
– A cóż ciebie obchodzą ci Ruscy? Nie przychodź, i koniec.
– Pan kłamie – powiedziała z przejęciem.
– Uciekaj już. Szybko.
– Ale teraz pójdę do nich?
– Nie pójdziesz.
– Pójdę – powiedziała rozzuchwalona. – Jak mnie pan puści, to przyniosę machorki 
od 
chłopów. – Tego dnia nie mogła zrezygnować z odwiedzin, bo ukradła Jadźce dwa 
jajka, a na 
barłogu leżało Ruskich coraz więcej. – Panie Herman, niech mnie pan wpuści. Już 
jutro nie 
przyjdę, tak jak pan każe. Wzięłam tyle kurek, brzydko by było...
– Nie pójdziesz. Zrozumiałaś?
– To wrzucę im koszyk przez okienko. Tylko koszyk. Tyle razy pan pozwolił. 
Ostatni raz...
– Wrzucaj. Ale do nich ani słowa. I zaraz uciekaj – powiedział z wściekłością.
Wspięła się po leżącym drzewie i przez malutkie okienko z trudem przepychała 
kosz. 
Odebrał ten, którego nazywali Wasią.
– Ty sama żarisz eti oładi? Wot tiebia jeszczio kurice. – W wyciągniętych rękach 
podawał jej 
zabawki. – Tiebia siewodnia nie otpustili?
– Wasia, wyjeżdżacie jutro. On tak powiedział. Wyślę listy, na pewno – szepnęła.
– Błogodarim tiebia za wsio – powiedział Wasia powoli. Jego zazwyczaj blada 
twarz 
zsiniała. Anna zeskoczyła na ziemię.
Zbierało jej się na płacz. Pobiegła do domu nie patrząc nawet na Hermana. Przez 
ten tydzień 
przyzwyczaiła się do Ruskich. Byli brudni, mieli podarte wojskowe szynele. 
Wiedziała, że są 
bardzo głodni, a mimo to weseli, czego nie mogła zrozumieć. Często myślała, że w 
ich sytuacji 
nie podniosłaby się z barłogu. A oni czasem podśpiewywali. Nie potrafiła tego 
dnia skupić się na 
niczym. Nie bawiły jej ani ustawicznie poruszające się nosy królików, ani pięć 
żółtych kurcząt, 
którym w inne dni mogła przyglądać się godzinami. Wreszcie wyciągnęła papier i 
zaczęła pisać 
listy: „Szanowna Pani! Donoszę Pani, że znałam Pani syna, Wasię. Dostał się do 
niewoli 
niemieckiej, ale dobrze mu się powodziło, bo sprzedawał kurki. Był zdrowy. 
Wyjechał 
w nieznanym kierunku i prosił mnie przed wyjazdem, żeby Pani napisać, że sobie 
dobrze radzi 
i żeby Pani się nie martwiła, bo wróci do Kazachstanu. Przesyłam Pani 
pozdrowienia – Anna 
Józefowicz”.
Napisała kilkanaście niemal jednakowych listów, zmieniając jedynie imiona i 
miejsca, do 
których miał wrócić syn. Zapadł mrok, Jadźka nie zapalała lampy. Zaczęła szukać 
kopert, które 
matka trzymała gdzieś starannie schowane. Wreszcie przyszła jej do głowy paczka 
z papierami 
ukryta w pierzynie. Odpięła guziki i nadpruła kawałek wsypu. Pierze wyfruwało na 
pokój. 
Szukała ręką paczki, dmuchając na puch, który wchodził jej do nosa. Drżała ze 
strachu przed 
Jadźką, śpieszyła się. Wojna się nie skończyła przecież, ale ona musiała mieć te 
listy gotowe, 
żeby zaraz, w pierwszej chwili, wysłać, jak tylko będzie można. Wyciągnęła 
zawiniątko. Koperty 
leżały na samym wierzchu. Popatrzyła co tam jest. Metryki, legitymacje, 
świadectwo dojrzałości 
matki i ojca... Związała, z powrotem i zaszyła wsyp. Zapięła podszewkę i 
wszystko przykryła 
kapą. Przyniosła z kuchni miotłę, i starała się zebrać rozsypane pierze. Kiedy 
skończyła, zapaliła 
świeczkę i mozolnie przerysowała na koperty adresy ze strzępków gazet, które jej 
dali Ruscy. 
Kiedy przepisała już wszystkie te nieznane jej litery, sprawdziła uważnie, czy 
się nie pomyliła 
z imionami. Nie mogła się w tym połapać. Skreśliła więc w listach imiona i 
miejscowości. 
Zakleiła koperty, dokładając dla pewności trochę kleju z żytniej mąki, który 
zrobiła w pudełku po 
paście do butów. Poczuła się trochę lepiej. Wyszła przed dom. Szosą jechały 
ciężarówki. Ogarnął 
ją lęk. Wróciła do domu i położyła się spać. Słyszała dalekie strzały, ale tego 
przestała się już 
bać. Była dumna ze swoich listów. Kiedy się obudziła, słońce świeciło już mocno, 
aż cały pokój, 
mroczny zazwyczaj, stał się wesoły i przytulny. Fruwała lekko muślinowa firanka. 
Pod oknem 
rozległo się paniczne gdakanie kur, pewnie pogonił je pies. Anna była głodna, 
cieszyła się, że na 
piecu w kuchni zastanie ciepłe zacierki. Usłyszała, że Jadźka z kimś rozmawia. 
Usiadła na łóżku.
– Panie, najpierw to zrobili z Żydami, teraz z Ruskimi, a na końcu zrobią z 
nami.
– Już nie zdążą, psiekrwie, bo Ruskie im idą po piętach. Tylu chłopa, pani. Ten 
oficer, co 
dowodził plutonem to, pani, kazał Ruskiemu poustawiać ich w rządek. To ten 
plunął na tego 
Niemca. To ten go wziął na bok i zastrzelił z któtki broni, tak, pani, 
przystawił mu pistolet do 
głowy i zastrzelił. A, pani, te Ruskie wszystkie choda do lasu. To ci z broni 
maszynowy. Siekli 
tak, pani, jakby łąkę. Przewracali się te Ruskie, a jeden to Niemcowi automat 
chciał wyrwać, ale 
zaraz dostał serie. No i, pani, paru uciekło do lasu, to pójdą do partyzantów i 
przeżyją. Albo ludzi 
spotkają jakich dobrych i nie strachliwych...
Anna wypadła w koszuli na dwór.
– Tych Ruskich z obory zabili?! – krzyknęła.
– No tych, a których by, jak tu inszych nie było – odpowiedział obojętnie chłop.
– A którzy uciekli?
– A kto to wi. Znali ich to, czy co. Rozwalili chłopów, bo nogi za pas brać 
muszą i gdzie by 
ich tam ciągli. A żarcia to już i dla swoich nie mają. Wy kierował ich ten 
Hitler, wykierował 
sukinsynów. A takie ponoć jest prawo, że jeńców strzelać nie wolno, ale jakie 
tam mata prawo na 
wojnie. To nie to co japońska za cara albo i tamta. Jak kto kulkę dostał, to na 
froncie, 
prawidłowo. A tu to nie wisz, od kogo i z której strony. I to na Roszków polu 
ich tak wybili, na 
ozimym. I dziś do dnia sołtysowi przykazywali, żeby ich zakopać. To Roszkowa 
poszła prosić do 
komendanta, żeby nie w ich życie zakopywać, bo to zmarnowanie, no i sadź co 
potem na takim 
polu. Ale swoją szosą, to skąd ta chłopy taki szmat drogi z końca świata wiatr 
przygnał, żeby 
życie swoje skończyli na Roszków polu. No, to do nóg aż się Roszkowa 
komendantowi rzuciła, 
to ją, pani, psem poszczuł i pies całą kieckę jej potargał i w nogę ugryzł. To 
sołtys chłopów 
zebrał i wykopali dół na tym polu i powrzucali ich jak leci, pani, na kupę. 
Płytki dół i Roszkowie 
zamiarują, coby ich nocą nie wykopać i nie przenieść gdzie na łąkę, bo Ruskie, 
pani, to 
bezbożniki i na święconą ziemie ni ma ich co brać, jak w Boga nie wierzą, a 
Roszkowa za nic nie 
chce, żeby na ich polu leżeli, i to nawet dziwić się nie ma co, bo to w pole z 
pługiem strach by 
wyjść. Ruskie nie Ruskie, zawszeć ludzie i stworzenie boskie, choć niedowiarki – 
machnął ręką 
i zbierał się do odejścia.
– Zacierki ci stoją na blasze – zwróciła się Jadźka do Anny.
Anna weszła powoli do pokoju, zamknęła się na klucz i rzuciła na łóżko. Znowu 
miała 
w przełyku to straszne, znienawidzone jabłko. Patrzyła w sufit i wywoływała z 
pamięci twarze 
Ruskich. Uśmiechniętego Mongoła i jego śpiewanie: „Aaanuszka”, bladego Wasię i 
tego siwego, 
którego wszyscy słuchali. „Ci na pewno uciekli. Zabili tych, którzy leżeli i nie 
mogli chodzić, 
o mój Boże, i które teraz listy wyślę, jak wojna się skończy?” Popatrzyła na 
kurki i wybuchnęła 
płaczem. Ale zaraz ucichła. „Herman! – pomyślała z wściekłością. – Herman! 
Wiedział, że 
wyjeżdżają, świnia podła.” A myślała, że jest dobry. Niemiec to jest Niemiec, 
choć mówi po 
polsku. Nauczył się po polsku, bo go na szpiega uczyli, czytała o takich. Musi 
koniecznie 
dowiedzieć się, kto to jest Uniłowski, i ostrzec go przed tą zarazą i znów 
zaczęła szlochać, 
poprzez płacz usłyszała w kuchni rumor i przeraźliwy krzyk Jadźki. Zerwała się. 
Na podłodze 
leżała Jadźka. Już nie krzyczała, straciła przytomność.
– O mój Boże, o mój Boże, Jadźka, spadłaś z drabiny? – zaczęła tarmosić ją.
Jadźka otworzyła oczy i szeptała wolno:
– Hanka. Obydwie nogi. I ręka. Spadłam. Nic mi tu nie rób, tylko leć na wieś. 
Zawołaj 
chłopów, to mnie na łóżko wniosą, sama nie dam rady ani ty, no leć szybko, bo 
mnie gorączka 
nachodzi – i jeszcze coś wymamrotała.
Leciała szybko, płacząc, półprzytomna ze strachu, krzycząc głośno: „Ludzie 
ratunku, 
Jadźka!” Dobiegła do pierwszej chałupy. Gospodyni mełła w żarnach żyto. 
Wykrztusiła z siebie, 
po co przyszła. „Ni ma chłopa, ale damy se radę” – kobieta zdjęła fartuch i 
wyszła za Anną. Anna 
szła szybko, no oślep, nie zwracając uwagi na drepczącą za nią kobietę. W kuchni 
na łóżku leżała 
Jadźka. Przez skórę prawej nogi wystawała kość. Obok łóżka stał listonosz. Na 
stole leżał list.
– Tu by trza doktora, ale skąd? – powiedziała kobieta. – W folwarku Niemcy. W 
tamty wsi 
za lasem to jest taka, co umi złamania nastawiać. Siedź tu z nią, jo pójdę.
– Nie trzeba. Pójdę do Niemców – powiedziała Anna. Złapała list ze stołu i 
wybiegła. 
„Kochana Aniu – pisała matka – bardzo się wszyscy o Ciebie martwimy. Aldona 
ciężko chora 
i siedzimy z nią w nocy na zmianę. W tym wazoniku, w którym są nieśmiertelniki, 
jest trochę 
pieniędzy, weź i kup w sklepie co tam wam trzeba, ale oszczędnie, bo babcia już 
wszystko 
sprzedała na lekarstwa dla Aldony i wujek jest w obozie, to mu trzeba wysyłać 
paczki. Zabijcie 
sobie jedną kurę a w razie czego idź na folwark.”
– Herman – powiedziała. – Doktor! Herman! – Przemknęło jej przez głowę że jest 
dorosła. 
Poczuła żal do Aldony że zachorowała, do Jadźki, że złamała obydwie nogi, do 
matki, że ją 
zostawiła samą. „Zabijcie sobie jedną kurę” – pomyślała z goryczą i pierwszy raz 
z pobłażaniem 
o starszych.
– Herman! – powtórzyła twardo i ze złością, obojętna na wszystko, nawet na 
karabin 
maszynowy żołnierza z posterunku.
„Ogłuchł czy co” – Herman! – krzyknęła niemal. Żołnierz przecząco pokręcił głową 
i zrobił 
gest ręką nakazujący odwrót. Ale wtedy zobaczyła Hermana. Stał pochylony nad 
wielkim 
drewnianym korytem, rozebrany do pasa, nabierał w dłonie wody i wylewał sobie na 
kark. 
Sięgnął po leżący obok ręcznik, jakiego nie widziała od przedwojny, i zaczął 
wycierać sobie 
plecy.
– Herman! – zawołała. Odwrócił się i powoli, jakby niechętnie szedł w jej 
kierunku. Na 
nagich ramionach miał jeszcze krople wody. Teraz, tylko w spodniach i bez czapki 
i munduru, 
wyglądał zupełnie inaczej. Jak ci młodzi chłopcy w mieście, którzy grali w piłkę 
na 
gimnazjalnym boisku. „Muszę ratować Jadźkę” – pomyślała. Żołnierz z posterunku 
powiedział 
coś do niego po niemiecku i zarechotał. Anna zrozumiała intencję odezwania i 
poczuła, że się 
rumieni.
– Co chciałaś? Mówiłem ci, żebyś dziś nie przychodziła i siedziała w domu. – To 
było dla 
Anny znowu wielkie przeżycie ta czysta polszczyzna pod oknem niemieckiego 
komendanta i w 
ustach niemieckiego żołnierza. – Dałaś słowo.
– Doktora! – wybuchnęła płaczem. – Doktora! Jadźka spadła z drabiny i złamała 
nogi. Proszę 
pana, ja wiem, że tu macie doktora. Widziałam jak robił opatrunki takimi białymi 
bandażami. 
Niech mi pan da taki biały bandaż – widziała, jak twarz Hermana odprężyła się w 
łagodnym 
uśmiechu.
– Dam ci biały bandaż. A kto to jest Jadźka? Twoja siostra?
– Moja niańka. Moja siostra to jest Aldona Anna i ona miała zapalenie płuc, i 
mama z nią 
pojechała do babci do Rzeszy, bo tam łatwiej o lekarstwa, i jedna pani załatwiła 
to, żeby 
przejechały przez granicę... – urwała.
– To ty masz niańkę? Nie jesteś ze wsi?
– Jestem ze wsi, ale mam niańkę od urodzenia. W mieście się tylko urodziłam,. 
Proszę pana, 
bo ona tam może umrzeć.
– Ale widzisz, tu nie ma doktora. Wyjechał. Jest felczer. Idź do domu, jak będę 
mógł coś 
zrobić, to za dziesięć minut przyjedziemy – odwrócił się i odszedł. Anna biegiem 
wracała do 
Jadźki. Usłyszała na szosie warkot samochodu. Odwróciła się.
– Anna! – zawołał Herman. Udała, że nie słyszy. Doktor – tak, ale nie chciała 
jechać 
niemieckim samochodem, minęli ją na szosie równoległej do ścieżki. Kiedy weszła 
do kuchni 
Jadźka pojękiwała, a na pierzynie leżał zabandażowany kikut.
– Dostała zastrzyk znieczulający – powiedział Herman. – Wzioł to w szyny, ale 
trzeba ją 
przewieść do szpitala. I rękę ma zwichniętą. Sama tu jesteś?
– Czym przewiezie do szpitala?
– Powiedział, że to załatwi. Zaraz ją przewiezie, bo w tej chwili nie ma 
dowódcy. Ale już się 
nie martw. Gdyby tu została, umrze, a w najlepszym wypadku straci władzę w obu 
nogach. Tak 
powiedział. Spakuj jej rzeczy.
– Teraz?!
– No a kiedy? Pakuj, pomogę ci.
Połykała łzy i wkładała do koszyka koszule Jadźki. Otworzyła drzwiczki pieca i 
wyciągnęła 
z niego ostatni twardy jak skała bochenek. Próbowała go przekroić. Herman 
siedział na krześle 
i palił papierosy. Sine smugi gryzącego dymu płynęły zygzakiem w powietrzu. 
Wstał, wyjął jej 
z ręki nóż i usiłował przekroić chleb. Odłożył go na bok i na wierzch koszyka 
położył paczkę 
sucharów, Anna wyciągnęła swoje dwie sukienki.
– A ty dokąd?
– Z Jadźką, do szpitala.
– O tym nie ma mowy. Nie bój się o nią, tam dają jeść i tam jest doktor – 
pomagał felczerowi 
ułożyć Jadźkę na noszach. – Siedź tu, przyjdę do ciebie wieczorem.
Znosili Jadźkę po schodkach. Anna nic nie mówiła. Wydawało jej się, że zapadła w 
sen, że 
coś ją zadławi z żalu. Odjechali i została sama, pośrodku kuchni, w lesie. 
Myślała o tym ze 
smutnym przejęciem. Usiadła przy stole i zaczęła pisać list: „Kochana Mamusiu, 
nic się nie 
martw, u nas wszystko w porządku”. Podarła list i rzuciła pod piec. Przez chwilę 
miała ochotę 
napisać drugi: „Kochana Mamusiu, Jadźka złamała obydwie nogi i zwichnęła rękę. 
Byłam dziś 
u Niemców i zabrali ją do szpitala. Dziś wieczorem przyjdzie tu jeden Niemiec i 
nie wiem po co, 
może mnie zabije, chociaż wygląda na dobrego człowieka”. Zastanowiła się, czyby 
nie uciec 
przed Hermanem. Ale dokąd pójdzie? I jakoś tak było przykro, że Herman zastanie 
pusty dom, 
i ona, Anna, nawet mu nie podziękuje za Jadźkę. Szpital znała jedynie z pewnej 
książki. To było 
coś dobrego ten szpital. Wszyscy tam byli bardzo mili dla biednej i chorej 
dziewczynki, i kiedy 
wyzdrowiała, mówiła o szpitalu z wdzięcznością. Jadźce więc nie stanie się żadna 
krzywda, 
wyleczą ją. Anna zazdrościła Aldonie, że jest chora i siedzą z nią całą noc. A 
ona sama. Chciała, 
żeby nareszcie Aldona przyjechała zdrowa i wesoła. Już nie będzie kraść kotu 
Aldony jedzenia 
i dawać swojemu. Niech tylko Aldona wyzdrowieje i wróci. Nie napisze żadnego 
listu, albo taki 
jak ten pierwszy, niech się o nią nie martwią. Poczuła się głodna. Doszła do 
pieca i łyżką 
spróbowała zacierek. Były zimne i przesolone. Chciała się czegoś napić. Wszystko 
było puste, 
nawet wiadro z wodą. „Co to za dom, w którym nie ma co pić. To nie jest żaden 
dom. Powinnam 
nakarmić kury i króliki.” Była bardzo zmęczona, czuła, że bolą ją ręce i nogi. 
Oparła głowę na 
stole.
V 
Kiedy otworzyła oczy, leżała w sukience na łóżku w pokoju. Obok na krześle leżał 
kawałek 
czekolady, paczka sucharów i kartka: „Nakarmiłem kury tym twoim chlebem. Zjedz 
czekoladę, 
wieczorem przyniosę ci puszkę mleka”. „Kury chlebem nakarmił, idiota jeden!” – 
zerwała się 
z łóżka. To jeszcze ten sam dzień czy już następny? I co będzie jeść. Za 
pieniądze z wazonika 
chciała wysłać Jadźce paczkę do szpitala, niech się ucieszy, że Anna tak o niej 
pamięta. 
Podniosła czekoladę do ust i z powrotem odłożyła ją na krześle. Odłoży dla 
Aldony. No, może 
tylko kawałeczek, tak raz ugryźć jednym zębem. O Jezu, jakie to dobre! Nie jadła 
czekolady od 
lat. Kiedy się pomyśli, że wtedy mogła jeść ile chciała... albo iść do Bekasa, 
wziąść bułek, 
cukierków, kiełbasy... żuła czekoladę powoli, żeby starczyło na dłużej. 
Ostatecznie o Aldonę 
wszyscy dbają, kupują jej, przynoszą do łóżka... Przecież Herman mógł nie dać 
czekolady... no, 
jeszcze raz ugryzie... Zjadła całą. Pościeliła łóżko i weszła do kuchni. Drzwi 
na dwór były 
otwarte, kury rozgrzebywały śmieci pod piecem. Mimo czekolady była znowu głodna. 
Zajrzała 
do pieca. Cały bochenek zeżarły! Wygoniła kury z kuchni i poszła po wodę. 
Przywiesiła wiadro 
do łańcucha i rozkręciła korbę. Korba obracała się szybko, coraz szybciej, aż w 
tym pędzie na 
końcu zaczynała się kręcić w drugą stronę. Anna wyciągnęła wiadro, zestawiła na 
ziemię, 
przykucnęła i zaczęła pić. Cisza była wokół, jakby nigdzie na świecie nie było 
wojny.
Zieleniła się trawa, nad polami śpiewały skowronki. Zrobiło jej się trochę 
lepiej po tej 
wodzie. Obmyła policzki, wytarła sukienką. Zaniosła wiadro na podwórko, wlała 
kurom do 
talerza. Przybiegły natychmiast, piły podnosząc głowy do góry. Zaniosła wiadro 
do kuchni i z 
workiem poszła po trawę dla królików. Nie chciało jej się rwać na miedzach jak 
zawsze, zerwała 
trochę młodej koniczyny z czyjegoś pola. Wrzuciła królikom do komórki. W komórce 
były małe. 
Jezu! Jakby się Aldona ucieszyła! Wieczorem przyniesie im mleka z puszki. Poszła 
do domu, 
zamiotła kuchnię, zabrała się do mycia podłogi. Pod łóżkiem Jadźki było pełno 
słomy, ale tego 
nie było widać, wymiecie się innym razem. Wyszorowała podłogę, wymyła trzy 
betonowe 
schodki wiodące do kuchni. Poszła do pierwszego pokoju, wytarła kurze. Mokrą 
szmatą przetarła 
podłogę. W drugim pokoju wysypała z wazonika pieniądze, zawiązała w chusteczkę i 
przeniosła 
do kuchni. Wrzuciła do nigdy nie używanej wazy od serwisu, pod suchy koper. 
Wyszła do 
ogrodu i narwała gałązek kwitnącej jabłoni. Wstawiła do wazoników przed figurką 
Matki Boskiej 
i przed portretem ojca. Trochę lżej było na duszy w takim posprzątanym 
mieszkaniu. Poszła na 
stryszek komórki i wybrała jajka ze słomy. Cztery. Pomyślała, że nie będzie 
oszczędzać, zje 
sobie dwa smażone. Ale nie miała na czym usmażyć, nie było ani kropli mleka. A 
smażone, choć 
na mleku, były bardzo dobre. Rozpaliła ogień pod blachą, przyniosła resztę 
narąbanego drzewa 
i ułożyła równo pod piecem. Chciała coś ugotować, ale było tylko trochę ciemnej 
mąki w talerzu. 
Zdecydowała, że zrobi klusek, ale szkoda jej było jajka. Zagniotła mąkę z wodą. 
Ciasto nie dało 
się pokroić na kopytka, wkładała je więc ręką po kawałku do wrzącej wody. 
Wszystko się 
rozleciało, zrobiła się bryjowata polewka. Żal jej było zmarnowanej mąki. Wylała 
polewkę 
kurom i otworzyła książkę: „Czy kobieta typu Niny Dobranieckiej w ogóle 
zasługuje na jakąś 
zemstę? O, bo co do jej moralnej wartości nie miał Kolski żadnych złudzeń”. Ile 
razy to już 
czytała. Najpierw Jadźka, potem ona sama... Co dalej robić? Napisać list i 
martwić matkę? 
Szukać Molendowskiej? Kto jej narąbie drzewa! Tego jeszcze nie robiła nigdy. 
Uklękła przed 
glinianą figurką Matki Boskiej i zmówiła pacierz. Prosiła, żeby wyzdrowiała 
Aldona 
i przyjechała matka. Żeby Jadźce równo zrosły się nogi. Żeby ona wytrzymała i 
nie napisała 
prawdy w liście. Żeby ojciec miał spokój na tamtym świecie, albo żeby był żywy. 
Czasami 
wierzyła, że go jeszcze zobaczy.
– O co się modlisz? – uśmiechnięta serdecznie twarz Hermana zajrzała do pokoju. 
Był bez 
czapki, jakby rozumiał, że w czapce jest niemieckim żołnierzem. Miał krótko 
ostrzyżone ciemne 
włosy.
– Żeby skończyła się wojna – poderwała się z klęczek. – Niech pan wejdzie, chcę 
panu za 
wszystko podziękować. I o coś zapytać.
– Nie pytaj, proszę cię – powiedział cicho. Wszedł do kuchni i zdjął mundur.
– Nikt pana nie widział, jak pan tu szedł?
– Nikt. I nikt o tym nic nie wie. Boisz się, żeby nie mówili, że do ciebie 
przychodzi Niemiec?
– Tak – powiedziała onieśmielona jego miłym głosem. Siedział w szarej wełnianej 
koszulce 
i palił te śmierdzące papierosy.
– Czy tu do was przychodzą czasem partyzanci?
– Nie – skłamała stanowczym głosem, ogarnięta nagłą czujnością.
– Nie zamierzam na nich zrobić zasadzki, nic mnie to nie obchodzi. Tylko wiem, 
że tu są. 
Jeśli przyjdą, to mnie zastrzelą.
Pomyślała, że jej ojciec nie przeżył wojny, choć był taki ładny jak Herman, a 
może 
ładniejszy. I wujek Karol...
– To powiem, że pan jest dobry.
– Dziecko kochane, to jest wojna, czy ty tego nie rozumiesz?
– Rozumiem. Dobrze rozumiem.
– Przychodzę tu, żeby ci pomóc.
– Dlaczego?
– Nie wiem. Tak sobie. Jesteś miła i masz bardzo ładne oczy. Kogoś mi 
przypominają. 
Pewną Polkę, w której się kochałem.
– Ilu pan zastrzelił Polaków?
– Nie wiem. Naprawdę. Na wojnie to jest tak urządzone, że się nie wie. A 
przecież nie jestem 
w żadnym SS, tylko w zwykłym wojsku. Nie wiem.
– Ale do tych Ruskich to pan strzelał? Wie pan ilu? Dlaczego pan kłamał?
– Tam akurat nie byłem. Nie usprawiedliwiam się, bo mogłem być. Wzięli innych. I 
tylko 
dlatego, rozumiesz.
– A jakby wzięli pana, to by pan strzelał, tak?
– Tak. Jestem żołnierzem i robię to co mi każą.
– A dzieci żydowskie... – umilkła przerażona.
– Nie. I dlatego jestem i do końca będę zwykłym szeregowcem, choć mógłbym być 
oficerem. 
Dlatego byłem na wschodnim froncie. Wierzysz mi?
– Nie znam się na tym, nie wiem. Dlaczego pan skłamał, że wyjeżdżają? Czemu ich 
pan nie 
wypuścił, Jak pan taki dobry?
– Skłamałem, żebyś się nie martwiła. Ani ty, ani ja nie mogliśmy nic na to 
poradzić. Nie ma 
sprzętu na przewożenie ani jedzenia dla jeńców. Jedli tylko to, co wy im 
przynieśliście.
– Tylko to?!
– Nie mogłem ich wypuścić. To nie moja sprawa. I nie byłem tam sam. Wszyscy 
byśmy 
poszli... nie rozumiesz tego. Ale wpuszczaliśmy do nich dzieci, bo nie jesteśmy 
oprawcy i nie 
chcieliśmy, żeby zginęli z głodu. Zresztą nie wszyscy wpuszczali i dlatego 
kazałem ci 
przychodzić wtedy, kiedy ja stoję. Pójdę już. Bardzo mnie nienawidzisz? Masz tu 
mleko. Jutro ci 
też przyniosę. Jeszcze tu będziemy przez pewien czas, to ci trochę pomogę.
– Kiedy skończy się wojna?
– Już się skończyła.
– Jak to? To samo mówili Ruscy.
– Bo o tym już wiedzą wszyscy. Nawet Goebbels.
– A kto wygrał?
– Wy.
– My?!
– Nie czujesz się zwycięzcą, bo jesteś głodna i dostajesz suchary od 
niemieckiego żołnierza. 
Ale każdy niemiecki żołnierz chciałby być w twojej sytuacji. Jesteś mądra. 
Mądrzejsza, niż 
przypuszczałem, kiedy tam na ciebie patrzyłem, jak przychodziłaś z tą miską.
– Myślałam, że pan śpi.
– Nie chciałem z tobą rozmawiać. Nie wolno na posterunku rozmawiać.
– Bardzo się pana bałam.
– A teraz?
– Jakoś nie, może trochę, nie wiem.
– Ale nienawidzisz mnie? Tylko jesteś głodna?
– Nie wiem. Jestem głodna, ale nie wiem, czy pana nienawidzę. Tylko niech pan 
nie mówi 
do mnie: dziecko kochane. I co z tą Polką? Ona się w panu kochała? Mam 
narzeczonego, znam 
się na tym.
– Tak? Narzeczonego? Zabawna jesteś.
– I co? Dlaczego pan się z nią nie ożenił? Niemcom nie wolno? Nie chciała pana?
– To skomplikowana historia. Ale tak najkrócej: nie chciała... – powiedział 
cicho.
– Dlatego, że pan jest Niemcem?
– Dlatego. I nie dlatego. Nie chcę o tym mówić.
– A pan się w niej jeszcze kocha?
– Jeszcze się kocham. Widzę, że masz słabość do romantycznych opowieści. Lecz 
zapewniam cię, że w tym nie było nic romantycznego, a przeciwnie, wszystko było 
tragiczne.
– Jak pan ją poznał?
– Byłem ordynansem u takiego spasionego doktora, służyłem mu także jako tłumacz. 
Mieszkaliśmy u niej, udawała, że nas nie widzi. Kiedyś w nocy zachorowała jej 
córka, no 
i zapukała. Przemówiła.
– Miała córkę? Dziecko miała?
– I męża w obozie. Teraz już wiesz i powinnaś rozumieć. Nie mogliśmy być z sobą, 
obojętnie, czy mąż wróci, czy nie. Teraz ani po wojnie. To jest najpiękniejsza 
kobieta, jaka żyje 
na świecie. Jest aktorką.
– I ja jestem do niej podobna? – Serce zabiło jej mocniej, że jest podobna do 
najpiękniejszej 
kobiety, jaka żyje na świecie. Herman roześmiał się:
– Nie, skądże. Tak tylko powiedziałem. Wtedy, kiedy przyszłaś po lekarza, to 
sobie 
przypomniałem tę chwilę, kiedy ona zapukała i powiedziała po niemiecku: „Jeżeli 
jesteście 
ludźmi, to moje dziecko ma czterdzieści stopni gorączki”. Dobrze, że stary spał 
i nie słyszał.
Zamyślił się.
– Pan by wolał, żeby jej mąż nie wrócił.
– Wolałbym, żeby wrócił. Nie mam nic przeciwko ludziom. Chciałem być poetą, 
studiowałem polską filologię. Dobrze mówię po polsku, prawda?
– Bardzo dobrze. Pisał pan wiersze takie jak Mickiewicz?
– Nie! Tylko takie drobne wierszyki. A miałem zamiar pisać wspaniałe wiersze. 
Lepsze niż 
Słowacki, ale gorsze niż Mickiewicz. Wasz Mickiewicz był genialny, wiesz o tym?
Wiem – powiedziała, chociaż nie miała o tym nawet mglistego pojęcia. Ale co mu 
się 
przyznawać. Patrzcie, kochała go ta Polka i nie chciała... – U nas była Wanda, 
która nie chciała 
Niemca – powiedziało jej się tak wbrew woli.
– Nie słyszałem – powiedział smutno. – A ona miała na imię Maria. Kochasz 
swojego 
narzeczonego?
– Bardzo – odparła.
Anna zapragnęła, żeby ktoś o niej mówił z takim rozmarzeniem i smutkiem w 
głosie. 
Popatrzyła na Hermana. Miał ciemne niebieskie oczy i zgrabną głowę. Siedział 
pochylony, 
zatopiony w myślach. Był jakiś jasny. Anna zawstydziła się swoich kolan, na 
których po myciu 
podłogi zostały dwa czerwone placki. Obciągnęła sukienkę.
– Masz drzewo? – zapytał po chwili.
– Mam, ale nie porąbane.
– A gdzie siekiera?
– Nie! – zerwała się ze stołka – Dobrze. Nie. Wypij mleko, a wieczorem narąbię 
ci drzewa. – 
Otworzył puszkę metalowym kluczykiem, który miał w kieszeni. – Wieczorem nikt 
mnie nie 
zobaczy. – Włożył mundur i wziął z łóżka czapkę. – Wypij.
– Kiedy pan odjedzie? – zapytała.
– O to chodzi, że jak wyjadę, to nie będziesz miała mleka? I po co ci teraz 
pomagam, skoro 
za kilka dni zostaniesz sama? Po co to?
Kiwnęła głową, choć niezupełnie tak myślała. Ale rzeczywiście coś podobnego.
– Powinno się robić to, co jest w tej chwili do zrobienia. To co można. Do 
widzenia – 
Wyszedł szybko i szedł ścieżką w stronę szosy.
Drzwi ktoś otworzył bez pukania i w progu stanęła kobieta, do której Anna 
trafiła po pomoc 
dla Jadźki. Rozejrzała się nieufnie po wszystkich kątach i zatrzymała wzrok na 
mleku.
– Szwab tu był u ciebie? Ten od doktora?
– Nie – powiedziała Anna. – Nikogo nie było.
– A to? Skąd to masz?
– Od babci. Przysłała z Rzeszy.
– Aaa – kiwnęła bez przekonania głową – bo jakoś tak to szwabisko szło od 
gajówki, tom 
pomyślała, że ci coś zrobił. Może byś u nas spała – rozglądała się po kuchni – 
krów dopilnujesz, 
a o łyżkę kartofli nie stoję.
– Nie. Mama przyjedzie i nie może zastać pustego domu, bo się zmartwi. Dziękuję 
pani.
– I nie boisz się tu w lesie sama?
– Nie – kłamała dalej. Nade wszystko pragnęła, żeby kobieta poszła. Musiała 
spokojnie 
pomyśleć o Hermanie.
– No to zostań z Bogiem – wychodziła nareszcie.
– Pani wie, ci z lasu mnie znają i nic mi nie zrobią.
– A różni ta w lesie, ale twoja sprawa. Toć ja z dobroci serca.
– Dziękuję pani – Anna z ulgą zamknęła drzwi. „Co teraz robić? – rozmyślała 
gorączkowo, 
z coraz większym niepokojem. – Jak przyjdą ci z lasu, to zabiją Hermana 
natychmiast” Jeśli im 
powie, że Herman tu przychodzi, to tak jakby sprzedała człowieka, który 
przyszedł z zaufaniem 
do jej domu. Jeśli im nie powie i będzie zadawała się z Niemcem, to zostanie 
zdrajczynią 
polskiego narodu. Co robić! Kogo się poradzić? Tej kobiecie skłamała, że nie 
było tu nikogo, 
trochę ze wstydu, a trochę z obawy, że doniesie do lasu. „Oni nie przyjdą zabić 
jednego Hermana 
– pocieszyła się. – Najwyżej będą się bić z tymi z folwarku, bo im potrzeba 
karabinów. 
A Herman nie przychodzi z karabinem. Nie, ma pistolet.” To ona mu ukradnie 
pistolet i da tym 
z lasu, niech zostawią Hermana... też niedobrze.
Długo siedziała bez ruchu. Gdzieś strzelali.
– Anna – usłyszała cichy głos – otwórz i nie zapalaj światła. – Wszedł z 
zakrwawioną ręką, 
w szarości wieczoru krew wyglądała fioletowo.
– Daj wody. Strzelił ktoś do mnie, ale nie trafił. Słyszałaś?
– Nie słyszałam – nalewała wody do miednicy. Trzęsły jej się ręce. I co teraz 
zrobisz? Gdzieś 
tam pukali, myślałam, że dalej.
– Nic. Co mam zrobić. Pożyję jeszcze trochę, skoro mnie nie zabili.
Woda w miednicy zabarwiła się. Anna wyciągnęła z półki czysty ręcznik. Zdrową 
ręką 
pogładził ją po głowie:
– Ty mój biały bandażu. „Niech mi pan da taki biały bandaż...” Wyglądamy tu jak 
para 
spiskowców, co? Mała polska dziewczyna i żołnierz niemiecki. Albo jak para 
kochanków, którzy 
muszą się kryć...
– Co teraz zrobisz? Dlaczego nie uciekłeś?
– Boisz się o mnie, śliczna. To już wiem, za co zginę. Zginę za to, żebyś mogła 
kiedyś 
powiedzieć, że był ktoś, kto z narażeniem życia szedł ci rąbać drzewo. I że to 
był twój wróg. 
Małe draśnięcie, ale drzewa nie będę mógł rąbać.
– Herman, nie żartuj. Myślałam o tobie... Słuchaj, jak przyjdą, to muszę 
powiedzieć...
– Naturalnie. Moja patriotka. Otworzysz drzwi, a zanim otworzysz, ja ucieknę 
przez okno 
z tego drugiego pokoju. Proszę cię, powoli otwieraj.
– Jeszcze nie widziałam kogoś takiego. Szkoda, że...
– Ale trudno. Jestem Niemcem i to w stu procentach. Żadnej babki ani pradziadka 
cudzoziemców. Żadnej rodziny na Śląsku. Weź, tu w kieszeni jest czekolada. Dał 
mi kolega, 
powiedziałam, że dla damy mojego serca. Jedz! Wypiłaś mleko? Niesmaczne, prawda. 
Jak 
przypalone, za to pożywne.
– Nie boisz się, że cię...
– Że mi ukradniesz pistolet i...
– No, a jakby tak – zdumiała się, że on wie.
– To co. I tak nie wierzę, że przeżyję wojnę – usiadł na łóżku Jadźki z 
ręcznikiem okręconym 
wokół dłoni – ale chciałbym. Mam dwadzieścia dwa lata. Po wojnie spotkalibyśmy 
się w Paryżu. 
Ty byłabyś piękną panną i natychmiast bym się w tobie zakochał. Chodzilibyśmy po 
ulicach i nie 
moglibyśmy uwierzyć, że kiedyś siedzieliśmy w gajówce i baliśmy się zapalić 
świeczki. Że ty 
myślałaś, czyby mi jednak nie rozbić głowy, a ja pod bokiem niemieckiego 
garnizonu drżałem ze 
strachu i byłem w ręku małej Polki. Ale wtedy w Paryżu, nie będziemy myśleć o 
wojnie. Ja nie 
kłamię, wiesz? Zapamiętaj, jak zginę, że chciałem po wojnie jechać z tobą do 
Paryżu – roześmiał 
się.
– Masz matkę? Rodzinę? Siostrę?
– Mam. Matkę. Teraz jest na wsi u rodziny i nic z tego wszystkiego nie rozumie.
– Ci Ruscy też mieli matki. Napiszę do nich po wojnie.
– To napisz i do mojej. Po polsku czy po niemiecku, jak chcesz. Zostawię ci mój 
adres 
berliński. Matka tam wróci i będzie na mnie czekać. Tak się umówiliśmy.
– A ojciec? – zapytała z wrogością.
– Zginął w obozie.
– W obozie?!
– Koncentracyjnym. Nie wiedziałaś, że to możliwe? Chodź tu do mnie. Usiądź. 
Oprzyj się na 
moim ramieniu.
– Dlaczego nie pójdziesz do partyzantki – usiadła koło niego strwożona.
– Bo jestem Niemcem i muszę dzielić los swojego narodu, jaki by nie był.
– A ojciec?
– Ojciec był adwokatem. Trochę komunizował i dlatego.
– Co robił?
– Komunizował. Był komunistą. Nie wiesz, co to znaczy? Ja ci nie będę tłumaczył, 
co to jest 
komunista. Dowiesz się i to niedługo. Ja nie jestem komunistą. W tym widzę 
oszukaństwo. Ale to 
są mocni ludzie. Mnie uratowało tylko to, że byłem zdolny do służby wojskowej. 
Każdy żołnierz 
zaczynał się liczyć. To cię pewnie nudzi?
– Mów, ale nie wszystko rozumiem.
– Boisz się tu sama? Pachniesz malinami.
– Bo jadłam suszone.
Objął ją mocno i przytulił do siebie. Milczeli. Słyszała jak głośno, rytmicznie 
bije mu serce. 
Trzymał rękę na jej policzku. Wsłuchiwali się w szelest gałęzi za oknem. Noc 
była czarna i Anna 
nie mogła dostrzec ani jednego sprzętu. Tylko jego twarz, ciepła, bliska, 
oświetlana od czasu do 
czasu zapałką, od której przypalał papierosa.
– Herman – powiedziała Anna – nie idź już z wojskiem. Przechowam cię na strychu.
– Ty czytasz jakieś ckliwe romanse. „Wierna rzeka”? Myślałem już o tym. Nie o 
tym, żebyś 
ty mnie przechowała, tylko w ogóle o dezercji. Znam tak polski, że poradziłbym 
sobie. Ale teraz 
już jest za późno. Należało to zrobić wcześniej, nie teraz. W każdym człowieku, 
chociaż czy 
w każdym, jest takie jedno wielkie „nie” taki jedyny bunt, protest, takie 
człowiecze ludzkie „nie”. 
Jeden dlatego idzie do więzienia, drugi zabija, nie mówię o zwykłych mordercach, 
trzeci 
popełnia samobójstwo, czwarty wierzy... I nie sądź, że nie zdezerteruję z 
powierzchownych 
pobudek etycznych albo że żal mi będzie zostawić tych bałwanów z mojego pułku... 
To jest to 
moje „nie”. Muszę już być do końca, bo nigdy nie mógłbym spacerować z tobą w 
Paryżu. Nie 
wierzę, że to rozumiesz, ale zapamiętaj, proszę. To jest ten mój bunt przeciwko 
temu 
wszystkiemu strasznemu, które się dokonuje na świecie. I wierz mi, to jest moja 
prywatna, jak 
najbardziej osobista sprawa, bo los armii niemieckiej jest mi obojętny, a ze mną 
czy beze mnie – 
przesądzony. Pytałaś mnie, dlaczego nie idę do partyzantów. Nie mam żadnych 
racji moralnych, 
żeby walczyć po waszej stronie. Prawda, my napadliśmy na Polskę i nigdy nie 
wierz, że to 
chodziło o Gdańsk, bo może tak będą mówić po wojnie. Obiektywnie powinienem 
zatem być 
z wami. Ale do tego trzeba czegoś więcej niż sucha, zimna wykalkulowana 
sprawiedliwość. Tego 
mi właściwie brak. Choć z wielkim zapałem studiowałem waszą literaturę, nie 
mógłbym się 
o was bić. Rozumiesz mnie? O ciebie tak. Ale nie mógłbym leżeć w okopach i 
strzelać do 
Niemców. Teraz pewni ludzie, Ślązacy, Prusacy, okazują się Polakami, przecież to 
ze strachu, 
a nie ze świadomego wyboru przechodzą na waszą stronę, sprzedają broń. Wasi ich 
przyjmują, 
bo u was także liczy się każdy wyszkolony żołnierz. A kiedy rozstrzelają to 
akurat nie tego, co 
powinni. Był ze mną jeden taki, który z obozu poszedł na ochotnika na front z 
wyraźnym 
zamierzeniem. Domyślałem się o co mu chodzi. Syn robotnika i komunista. Ale 
rdzenny 
Niemiec, więc go puścili na front po Stalingradzie. Uciekł przy pierwszej 
okazji. Chodziły 
w pułku szmery, że po trzech dniach go rozstrzelali jako szpiega. Właśnie temu 
nie uwierzyli. 
Nie dziwię się. Biedna, mała Anna. Spać ci się chce?
– Nie – zaprzeczyła szczerze.
– Rano zostawię ci adres. Napisz do matki, internacjonalistko. Napisz, że byłem 
szczęśliwy 
jednej nocy w gajówce. Napiszesz?
– Napiszę. Co to jest internacjonalistka?
– Posłuchaj. Nie będę ci robił wykładów z moich filozofii, niejasnych nawet dla 
mnie. Jest 
wojna i musimy się spieszyć. Nie wiem, czy cię zobaczę jutro, i co się ze mną 
stanie. Wiem, że ci 
jest teraz dobrze tu ze mną, że się nie boisz, że jesteś ufna i bliska. Jeśli 
przeżyję, odnajdę cię. 
Przeżywani teraz jedyną szczęśliwą noc. Gdybym zapomniał, jakie masz rysy 
twarzy, będę 
pamiętać twoje brudne kolana, które usiłowałaś zakryć sukienką. Dziękuję ci, że 
mnie chciałaś 
ukryć na strychu, że chciałaś mi pomóc... Będę musiał iść, tam już pewnie 
zauważyli moją 
nieobecność, mniejsza z tym. Gdyby mnie odnaleźli u ciebie na strychu, zabiliby 
mnie i ciebie, 
więc nawet bez tych innych pobudek nie mógłbym zostać. Nie myśl o mnie, że byłem 
dobry, 
robiłem to na początku dla siebie, nie dla ciebie. Jak się nazywasz?
– Anna Józefowicz.
– A jakie macie plany? Co będziecie robić po wojnie?
– Nie wiem. Wyjedziemy do miasta.
– Do jakiego miasta?
– Nie wiem. Może do Warszawy albo do Krakowa.
– Będę cię szukał. Napisz do Berlina. Słuchaj! Czy to samochody jadą szosą? 
Muszę iść – 
sięgnął po pas. – Pamiętaj! Zabiorę cię do Paryża. Wszystkiego najlepszego, 
kochanie. Pozwolisz 
się pocałować? – przytulił policzek do jej twarzy. Całował ją po twarzy ciepłymi 
ustami. Dotknął 
delikatnie warg. Suchą dłonią gładził po rozpalonych policzkach. – Bądź zdrowa, 
jeśli będę 
mógł, przyjdę jutro w nocy. Masz adres. – lewą ręką szybko nabazgrał coś na 
okładce książki. 
Zatrzymał się w progu i z trudem się uśmiechnął. Nie powiedział już słowa. Był 
świt. Anna 
rozdygotana zamknęła drzwi na zasuwę. Była niemal nieprzytomna. Zastanawiała 
się, czyjej się 
to wszystko nie śniło, że był tu ten chłopak w szarej koszulce i to wszystko 
mówił. Uszczypnęła 
się w łydkę, jak to zwykła czynić w dzieciństwie. Podeszła do stołu. W spodeczku 
od herbaty 
leżała sterta niedopałków. Na okładce książki – adres. Wzięła jedną z czystych 
kopert 
i przepisała na niej adres Hermana. Zaczęła pisać w zeszycie: „Szanowna Pani! 
Donoszę Pani, że 
znałam Pani syna, Hermana. Był tu u mnie w gajówce przed chwilą i przyniósł mi 
czekolady. 
Dobrze mu się powodziło i prosił, żeby Pani powiedzieć, że był szczęśliwy i 
wróci do Berlina, 
a potem pojedziemy do Paryża i będziemy spacerować. Anna Józefowicz”.
Wsadziła list do koperty. Słyszała dalekie strzały. Obeszła całe mieszkanie i 
sprawdziła, czy 
wszystkie okna są zamknięte. Położyła się na Jadźki łóżku. Chciało jej się 
płakać. Z trudem się 
podniosła i wysypała na blachę niedopałki. Gdyby przyjechała matka, to jakże to 
wytłumaczyć? 
Strzałów było coraz więcej i coraz bardziej głośnych. Wróciła do łóżka i 
przykryła głowę 
pierzyną, co czyniła zawsze, kiedy jej było źle na świecie i kiedy nie mogła 
znaleźć w sobie 
żadnej siły, żeby się temu światu przeciwstawić albo go zrozumieć.
Część trzecia
I
– Towarzysz Woźniak w ogóle nie przyjmuje interesantów. – Sekretarka wypuściła 
z umalowanych ust smugę dymu.
– Jest czy go nie ma? A czy mnie przyjmie, czy nie, to proszę zostawić decyzję 
jemu. 
Nazwisko moje Józefowicz, Anna Józefowicz.
– Mogę mu powiedzieć – rzekła z wąchaniem. – Ale wątpię. Zajęty. – Wstała z 
niechęcią. – 
Pani ma przepustkę?
– Proszę powiedzieć towarzyszowi Woźniakowi, że przyszła Anna Józefowicz.
Dziewczyna usiadła i nakręciła numer.
– Towarzysz Woźniak panią prosi – powiedziała uprzejmie. – Z tamtego pokoju 
gabinet na 
prawo. To należy do moich obowiązków, żeby oszczędzać czas towarzysza Woźniaka.
– Rozumiem panią – Anna skinęła głową. Przeszła przez duży pokój, przypominający 
luksusową poczekalnię, i zapukała. Drzwi od wewnątrz otworzyły się. Stanęli 
naprzeciw siebie 
patrząc sobie w oczy. „Pewnie się zastanawia, po jaką przyszłam protekcję – 
pomyślała. – 
Bardzo się zestarzał. Jak tu się zachować?”
– Tylko się nie zastanawiaj, jak mi masz mówić. Wiktor, jak dawniej. Serwus, 
dziewczyno. 
Siadaj – wskazał fotel.
– Dzień dobry – wyciągnęła rękę – domyślam się, że masz mało czasu. – Jakoś 
głupio było 
mówić przez „ty” do człowieka, którego tyle razy widziała na Kronice Filmowej.
– Bardzo się zmieniłaś – uśmiechnął się.
– Widziałeś mnie ostatni raz, kiedy miałam ze sześć lat. Nic dziwnego.
– Rzeczywiście, parę ładnych lat minęło. Opowiadaj wszystko. Czy tylko przyszłaś 
mnie 
odwiedzić?
– Niestety, nie. Tylko odwiedzić nie miałam nigdy odwagi. Stałeś się taką ważną 
osobą.
– Nie przesadzaj, nie przesadzaj.
– W każdym razie, kiedy matka do ciebie pisała, odpowiedziałeś urzędowo, przez 
sekretarkę.
– Czas, moja droga, czas. Żona mi już grozi rozwodem.
– To może przez te przeszkody, które musiałam sforsować, żeby tu wejść? 
Mieszkanie 
załatwiłeś, ale listu nie napisałeś – powiedziała i przeraziła się, bo jej się 
przypomniał Wiktor na 
Kromce, kiedy po powitaniach dostojnym ruchem zakłada kapelusz.
– Ale w tym urzędowym piśmie było dość wyraźnie powiedziane, że w razie 
jakichkolwiek 
trudności proszę, zwrócić się do mnie osobiście? – uśmiechnął się. – Widzisz, po 
tylu latach 
urzędowania człowiek nabiera pewnej maniery, chce czy nie chce, ma już pewien 
styl pracy, 
choć się przed tym broni. Opowiadaj mi wszystko. Pracujesz?
– Jestem pielęgniarką.
– Nie chciałaś iść na studia?
– Chciałam. Ale Aldona miała gruźlicę i musiałam iść szybko do pracy. Matka nie 
dałaby 
rady z urzędniczej pensji. Nie mam żalu do życia. Pod tym względem. Przyszłam, 
żeby ci zadać 
jedno pytanie. Czy coś pamiętasz z tamtych czasów?
– Przedwojennych? Naturalnie. I ciebie, i Mańkę, która się nie znała na zegarku, 
i Jadźkę, 
wszystkich. I Dlaczego.
– Wojennych. Bo mówili, że byłeś figurą w konspiracji na tym terenie.
– Dopóki figury nie wywieźli do obozu, zresztą tylko dlatego, że nie wiedzieli, 
że to figura, 
bo kukiełka bez główki z figury by została.
– Zabawny jesteś. Żaden widz w kinie by nie pomyślał, że taka persona używa 
takich słów.
– Dziecko drogie, po co ci te wiadomości? Pamięta się.
– Wychodzę za mąż. Za Janka Berskiego. Tego Berskiego, który...
– Wiem – zaczął przekładać na biurku papiery.
– A skąd wiesz? Przecież Berscy przyjechali już po twojej ucieczce? Jak się o 
ciebie 
martwiłam! Zapomniałam ci wtedy powiedzieć, żebyś nie szedł na stację. Przeżyłam 
to mocno. 
Więc skąd wiesz?
Podniósł słuchawkę:
– Proszę nie łączyć żadnego telefonu. Skąd wiem? Jakby ci to powiedzieć.
– Prosto z mostu. Uczciwie. Już wiem, że popełniłam błąd, na samym początku 
rozmowy. 
Więc powiedzmy, że nie wychodzę za mąż za młodego Berskiego.
– To wtedy to by cię tak nie interesowało.
– Też. Ale w inny sposób.
– Ale ty masz znakomitą pamięć, Hanka! Nie do wiary. Sama sobie kojarzysz, kto 
kiedy 
wyjechał czy przyjechał, czy też...
– Niestety, sama. Niestety, mam znakomitą pamięć. Pamiętam rzeczy, które wtedy 
zapomniałam na drugi dzień albo notowałam tak jakoś machinalnie, nie wiedząc o 
tym, że 
rejestruję je w mózgu na stałe. A teraz wracają, teraz, kiedy mi są najmniej 
potrzebne.
– To je odrzuć, nie rozdłubuj. Co wy kobiety macie za skłonność do tego 
gmatwania... 
Kochasz chłopaka? No to...
– Wiktor. Jednym naciśnięciem dzwonka możesz mnie wsadzić do więzienia. Ale 
przesiedzę 
i dostanę się tu znowu. Nie sprowadzisz tej rozmowy na boczny tor.
– Sprytna jesteś, Józefowiczówna.
– Człowiek na takim stanowisku jak ty jest własnością publiczną. Kawały 
polityczne się na 
twój temat opowiada.
– Na mój też?! To by istotnie wyglądało na „takie stanowisko”. Błagam cię, 
powiedz ze dwa. 
Napijesz się kawy?
– I kawa, i kawały później. W którym roku dostałeś się do obozu?
– W czterdziestym trzecim.
– W jakim miesiącu?
– W maju. Zawsze byłem romantyczny. Bzy kwitły, ciepłe pachnące powietrze 
wdzierało się 
przez maleńkie zakratowane okienko... nie sądzisz? I pomyśleć, że wygłaszam 
takie suche 
referaty! Kiedy mnie wyprowadzili z alei Szucha, dziewczyny miały kolorowe 
spódnice.
– Ile tam siedziałeś? Wpadłeś w Warszawie?
– W Warszawie. Dwa miesiące. To znaczy w alei Szucha.
– Berski zginął w styczniu. Czterdziestego trzeciego roku. To znaczy w styczniu 
byłeś 
jeszcze w tamtych stronach.
– Dziecko. Na delegacji, jakbyśmy dziś powiedzieli. Piękne śledztwo. Nie 
chciałabyś się 
uczyć dalej? Iść na prawo? Masz maturę ogólnokształcącą?
– Nie interesuje mnie to. Cenię sobie moją pracę już teraz. Przyzwyczaiłam się. 
Aldona 
studiuje. A skąd wiesz, że mam maturę?
– Przypuszczam. A koniaku?
– Co? Koniaku?
– Napijesz się kieliszek?
– Jak zginął Berski?
– Zwyczajnie. W czasie wojny.
– Wiktor. Ty wiesz najlepiej, że w czasie wojny ginęły miliony ludzi. Zwyczajnie 
i niezwyczajnie. Niemcy zabijali Polaków, Polacy Niemców, Polacy Polaków. Oraz w 
czasie 
wojny można było zginąć w zwyczajnym wypadku samochodowym, tyle że się teraz ten 
wypadek nazywa tragicznym wypadkiem samochodowym. Przepraszam cię, komu ja to 
wszystko 
mówię. Śmierć mojego ojca należała do grupy „Niemcy strzelali do Polaków”. Dziwi 
cię, że tak 
beznamiętnie o tym mówię? Jesteś pierwszym człowiekiem, z którym w ogóle o tym 
mówię. 
Nigdy z nikim. Nawet z matką. Zacznę dopiero teraz.
– Nic mnie nie dziwi. Ale ty zadziwiasz mnie. Zadziwiasz mnie absolutnie. Czego 
ode mnie 
oczekujesz?
– W jaki sposób zginął Berski.
– A czy to ma znaczenie? Jakie?
– Wiktor, ty się pytasz, czy ma znaczenie, w jaki sposób ginęli ludzie? 
Zdumiewasz mnie. 
Zdumiewasz mnie absolutnie.
– Opowiedz coś o tym chłopaku. Wiem, w sposób przypadkowy, że jest lekarzem. 
Gdzieś mi 
się to obiło o uszy.
– Nazwisko Berski nie mogło ci się obić o uszy. Nie wmawiaj mi tego.
– Poważnie mówię. Usłyszałem gdzieś „doktor Berski” i myślę sobie, czy to nie 
przypadkiem syn tego Berskiego.
– Jak zginął „ten Berski”.
– A co ty wiesz na ten temat? Musiało się coś w domu mówić.
– Niewiele. Było jasne, że była wsypa.
– I dlatego, że Berski przeżył, przychodzą ci do głowy, pewne myśli? Przecież 
Berski nie 
brał udziału w tej akcji, w której zginął twój ojciec. Nie miał z tym nic 
wspólnego.
– Z czym? Powiedz konkretnie?
– Z tą akcją. Berski wstąpił do konspiracji znacznie później.
– Ale Berskiego zabili Polacy? Powiedz mi choć to tak ponad wszelką wątpliwość.
– Choć to? Dziecko, ja już nie pamiętam szczegółów.
– Wyobrażałam sobie ciebie jako człowieka, który zna szczegóły śmierci ludzi, z 
którymi się 
zetknął, i miał w to wgląd. Pamiętasz mojego ojca? Nie chcę używać płaskich 
argumentów, ale...
– Chcesz doprowadzić do tego, żebym ci powiedział, że Berski doniósł do gestapo 
o akcji, 
w której zginął twój ojciec?
– Chcę, żebyś to wykluczył.
– To nie kochasz tego chłopaka? Skąd to ci przyszło do głowy teraz, przed 
ślubem? Dlaczego 
nie wcześniej albo później?
– Nie powiem, ale uśmiałbyś się niesłychanie.
– Uśmiałbym się?! Powiedz, chętnie się śmieję.
– Nie mogę. Tylko dlatego, że to są sprawy bardzo intymne. W pierwszej chwili 
sama 
uśmiałam się zdrowo.
– Nie rozumiem. Nie nalegam – rozłożył ręce. Anna nie mogła się pozbyć myśli, że 
on marzy 
ojej odejściu.
– Napiję się kawy – zdecydowała.
– Proszę bardzo. Jak się miewa twoja siostra?
– Już zdrowa. Ale wiesz, ciągle szpitale, lekarze, sanatoria, zdwojona uwaga. 
Chyba 
z pobudek rodzinnych jestem pielęgniarką. Miałam wprawę. A co się działo z tobą? 
Poza 
wiadomościami z gazet: wyjechał, przyjechał, otworzył, przeciął, wygłosił, 
podsumował. To to 
wiem.
– Sztampa. Obóz ucieczka, konspiracja, robota, walka, a potem nauka, praca.
– Faktycznie sztampa.
– Matura, studia, praca doktorska, ślub, dwoje dzieci... A jak mama? Ciągle taka 
religijna? 
To może pamiętasz nasze kłótnie?
– Nigdy nie była religijna. Dzielna kobieta.
– Wiem. Mówiłem temu tam proboszczowi, nie pamiętam nazwiska, żeby wam pomagał. 
Pomagał? Nie miałem czasu sprawdzać. I prawdę mówiąc, zapomniałem.
– Tak materialnie? Tak, to nie pomagał. Zresztą, wiesz. Matka była drażliwa. Ale 
mnie 
pomógł. W pewnym względzie. Wtedy myślałam, że dostałam siekierą w głowę, a 
okazało się, że 
wyzwoliłam się z pewnych mitów.
Sekretarka wniosła tacę z kawą, postawiła ją na biurku. Spojrzała z 
zainteresowaniem 
w stronę Anny.
– Może ma pani zapałki? – zapytała Anna z satysfakcją.
– Tu leżą – Wiktor podał jej pudełko.
– Zazdrosna o ciebie?
– Skąd? – roześmiał się, wyraźnie rozbawiony tą myślą.
– Jak zginął Tadeusz Berski? Nie odejdę stąd, dopóki się nie dowiem.
– Nie wiem. Nie pamiętam. Były tam różne rozrachunki. Nikt nigdy nie dojdzie już 
prawdy. 
Nikt. I czy to ważne dla ciebie? Co to zmieni?
– Berski był w konspiracji?
– Współpracował.
– Wykrztuś to z siebie, że był lojalny. Że jesteś o tym głęboko przekonany. Daj 
mi słowo 
członka Partii.
– Dziecko! Nie bądź melodramatyczna. Powiedz, jaki jest ten młody Berski?
– Wspaniały. Znakomity lekarz.
– To nie widzę przeszkód.
– Jest kilka.
– Jakich?
– Była jedna do tej pory. Jego matka nie zgadza się na ten ślub.
– Dlaczego? Czy dlatego, że ty jesteś pielęgniarką a on lekarzem? Częste 
połączenie 
w małżeństwach. I niezłe.
– Rozważałam i to, ale nie wydaje mi się. Wyraźnie mnie lubi. To jest, lubiła.
– Matki chłopaków często są takie, Jeśli w grę wchodzi ożenek. Nie przejmuj się.
– To nie to.
– Więc?
– Nie mogę dociec. Zamierzałam nie zwracać na to uwagi, Janek też. Teraz 
wszystko jest 
dwuznaczne. Zabieram ci za dużo czasu.
– Nic nie szkodzi. Tylko bezskutecznie. Ile to już lat? Szesnaście? 
Siedemnaście? Jak mogę 
pamiętać?
– Widzisz, ty możesz sprawdzić. Masz wgląd w te wszystkie kroniki, kartoteki, 
rejestry.
– Czy ty sobie wyobrażasz, że w czasie wojny za każdym potencjalnym kandydatem 
do 
śmierci, to jest za każdym człowiekiem, chodzi aniołek z notesem i opisuje 
okoliczności i detale 
z myślą o przyszłych pokoleniach? Dziewczyno!
– Chyba jednak ludzie nie giną bez śladu.
– Groby Nieznanych Żołnierzy właśnie nam na to mają zwrócić uwagę, że giną i 
nikt o tym 
nie pamięta.
– Ale to nie wieki upłynęły, tylko lata.
– Pojedź tam, porozmawiaj z ludźmi, przekonasz się. Niczego się nie dowiesz, 
tylko zdrowie 
będziesz trwonić. Nikt ci tego nie powie.
– Pomyśl, kogo tam zastanę? Dzieci, z którymi w klasy grałam i których nie 
poznam, bo 
stały się dorosłymi ludźmi. Kobiety, które i wtedy niewiele wiedziały, a teraz 
są już stare 
i chodzą na zebrania Koła Gospodyń Wiejskich i Kółka Różańcowego. W powiatowym 
mieście – 
sekretarza Partii, który przyjechał tam pięć lat temu i ze skóry wychodzi, żeby 
na swoim terenie 
rozwiązać problem mieszkaniowy i zmniejszyć odpływ młodzieży ze wsi do miasta. 
Co mi ci 
ludzie powiedzą?... Czy wiesz, gdzie znaleziono Berskiego? W tartaku. W tej 
górze trocin, na 
której często siadaliśmy i gdzie mi wycinałeś fujarki z wierzbiny. Ale on tam 
nie zginął. Ktoś go 
musiał przenieść i przysypać trocinami. Dlaczego? Czy nie wydaje ci się to 
symboliczne?
– Myślisz, że ktoś pomścił twojego ojca?
– Tak myślę. Nie tylko jego, bo przecież razem z ojcem zginęli prawie wszyscy 
pracownicy 
tartaku.
– Dziecko, kto by się bawił w tych czasach w symbole i przenoszenie trupa w 
trociny. Jeżeli 
był wyrok, wykonywano go i koniec. O żywych się martwiono. Nie o umarłych. Anna. 
Zostaw to 
wszystko. Szczęście to nie kokota, nie lubi być rozbierane.
– Wiktor, zdaję sobie sprawę, że modlisz się w duchu, żeby ziemia mnie 
pochłonęła, żebym 
sobie poszła. Czas, który mógłbyś poświęcić dla przyszłości, zabieram ci na 
przeszłość, to tak 
ładnie powiedziałam, żeby cię udobruchać. Ale. Czy wiedziałeś, że Berskiego 
znaleziono 
w trocinach? Szybko go pochowano na miejscowym cmentarzu, i na tabliczce 
wypisano inne 
nazwisko. Żeby Niemcy się tym nie zainteresowali. Tak?
– Tak. Słyszałem coś o tym.
– Nie mogłeś „słyszeć coś o tym”, bo ty byłeś tam szarą eminencją, a Berski 
człowiekiem, 
który coś znaczył, którego każdy znał w promieniu stu kilometrów. Musiałeś 
wiedzieć. Jeśli 
przyszłam do ciebie, ryzykując, że stałeś się wielkim dygnitarzem i mnie nawet 
nie przyjmiesz, 
to nie pod wpływem przelotnej myśli. Rozważałam to długo na wszystkie sposoby. Z 
każdej 
strony.
– Po co?
– Zdaje się, że rozważanie na wszystkie sposoby ludzkiej przeszłości, kto, 
gdzie, co i kiedy, 
grzebanie się w tym i wymierzanie wątpliwej sprawiedliwości było twoim głównym 
zajęciem 
przez parę lat? Ale z przyczyn politycznych, czyli wyższych. A nie możesz 
zrozumieć, że chcę 
wiedzieć, czy wyjdę za mąż za syna zdrajcy mojego ojca? To takie trudne? To 
pojęcie twoje 
przechodzi, jakby powiedziała Jadźka?
– A właśnie, co z Jadźką?
– Żyje, żyje. Jest z nami. Domek czterech dziewcząt. Wkrótce będą trzy, bo matka 
wyjeżdża 
na stałe do Anglii. Pamiętasz, że kiedy się rodzice pokłócili, to matka 
zaczynała od razu 
o poruczniku Domasławskim? Porucznik był w armii Andersa, mieszka w Londynie, 
ożenił się, 
rozwiódł. Matka z nim koresponduje od dawna. Postanowili się pobrać. Wcześniej 
nie mogła 
wyjechać ze względu na Aldonę. Okropnie się o nią boję, bo chyba porucznika 
Domasławskiego 
wyobraża sobie takim, jakim był trzydzieści lat temu. Sama też się przecież 
zmieniła.
– Nie mów jej takich rzeczy. Niech jedzie. Zawsze może wrócić. Może jej się uda.
– Jakiś ty delikatny! Jaki subtelny! – powiedziała Anna z ironią. – Tracę siły. 
Dlaczego nie 
chcesz o tym mówić? Dlaczego? Dlaczego nie rozumiesz mojego niepokoju, moich 
wahań? 
Dlaczego nie rozumiesz, że nie mogłabym urodzić syna Jankowi Berskiemu, nie 
będąc 
przeświadczona, że dziadek mojego dziecka nie jest pośrednim mordercą mojego 
ojca? A może 
ty masz też na sumieniu jakieś nieczyste sprawy? I dlatego milczysz? Gdzie to 
jest powiedziane, 
że wszystkie kule Armii Ludowej trafiały we właściwe miejsce? Masz tu jakiś 
podsłuch w tym 
wytwornym gabinecie, dostojniku państwowy? To niech parę osób usłyszy. Wstała.
– Uspokój się, nie mam żadnego podsłuchu. Tylko naprawdę nie mam nic do 
powiedzenia.
– Gdybyś jednak miał, to moje nazwisko jest w książce telefonicznej. Do 
widzenia.
– Do widzenia, Anno. Zadzwonię do ciebie, kiedy się opamiętasz. Ale nie w tej 
sprawie – 
dodał po sekundzie.
– Nie mam innej sprawy do ciebie – powiedziała od progu. Zostawiła półotwarte 
drzwi 
w nadziei, że ją zawróci. Ale w jego gabinecie panowała zupełna cisza, jakby 
nadal stał bez 
ruchu przy oknie i patrzył na szarą w deszczu ulicę.
II 
– Anna... – powiedział i końcami palców delikatnie dotknął jej uda. Wsunęła mu 
we wnętrze 
dłoni swoją rękę, zaciśniętą w pięść. Trwali tak chwilę nieruchomi, ogarnięci 
pragnieniem.
– Stało się coś? Coś, o czym powinienem wiedzieć?
– Nic. Gorąco. Chodźmy do wody.
– Jest dobrze. Jakby nie było świata.
– Ale jest świat – powiedziała niepotrzebnie. Otwórz oczy, zobaczysz. Świat wyda 
ci się 
mroczny.
– Tylko przez chwilę. Póki się oczy nie przyzwyczają do blasku. Chcesz się 
kąpać? Nie leż 
w mokrym kostiumie, to bardzo niezdrowe. Przebieraj się zawsze po wyjściu z 
wody.
– Nie chce mi się. Lubię się mokra rzucać na nagrzaną ziemię.
– Zjawiło się w tobie ostatnio coś takiego... Staję się zazdrosny.
– Nie masz powodów.
– Dlaczego tak uparcie nie chcesz się przenieść do mojego szpitala? Co cię 
trzyma?
– Nic. Małe przyzwyczajenie. Pierwszy szpital, pierwsza praca. Coś w gruncie 
rzeczy 
łatwego do przezwyciężenia. Pacjenci się zmieniają, szefowie też, do miejsc się 
nie przywiązuję. 
Więc nic.
– To dlaczego nie chciałaś, żebym ja się przeniósł do ciebie? Zrobię to w każdej 
chwili, 
kiedy zechcesz. Choć ja jestem bardziej związany z moim miejscem pracy, wiesz o 
tym.
– Wiem. Myślałam, że to będzie lepiej, jeśli nie będziemy się widywać przez całą 
dobę bez 
przerwy, że lepiej będzie, jeśli będziemy słuchać innych plotek, patrzeć na inne 
intrygi, mieć czas 
na myślenie o sobie...
– Rozumiem, ale to jest dziecinne. Chciałbym być z tobą w każdej chwili.
„Ja też. Ja też – myślała. – Wystarczy ci sięgnąć teraz po mnie ręką, żeby mnie 
mieć w tym 
upale, zgrzaną i bez wstydu. Ja też chcę być z tobą w każdej chwili i dlatego tu 
przyjechaliśmy na 
to odludzie, żeby nie było nikogo, żebyśmy wieczorami nie chodzili na dancingi i 
nie 
wykonywali bez reszty żałosnego rytuału życia w modnym kurorcie, żebym mogła być 
z tobą 
przez piętnaście dni i nocy, żeby rano kaczki podglądały mnie przy myciu i żeby 
to wszystko 
było z tobą, tylko, wyłącznie, ponieważ musi się skończyć... to jest okrutnie, 
że tu koło ciebie 
leżę, że cię gładzę po nodze, że za chwilę pozwolę ci się kochać, bo cię pragnę 
ponad moje 
rozumowanie, bo cię kocham, bo nie mam siły powiedzieć ci przez telefon, że 
więcej się nie 
zobaczymy, bo sobie prolonguję wyrok, jeszcze dzień, jeszcze dwa tygodnie, 
jeszcze jedna 
jedyna noc, bo całe życie miałam zatrute tobą, bo twój podchmielony ojciec 
zabawił się 
w zaręczyny dzieci, a ty ze mną, przerażoną, głupią i bezwolną, w małżeństwo, i 
to w tej chwili, 
kiedy mój ojciec mówił twojemu ojcu, swojemu przyjacielowi, że mają wysadzić ten 
pociąg 
i gdzie się zbierają...”
– Kocham cię – zsuwał jej z ramion wilgotne, rozciągnięte ramiączko kostiumu. 
Całował jej 
piersi powoli, nie przyspieszali własnego pragnienia, wiedzieli, że jest, że za 
chwilę nie będzie 
żadnej myśli, wspaniale rozumieli, że szkoda sobie zabierać tę niecierpliwość, 
tę udrękę czekania 
na cud, który się zawsze powtarzał, za każdym razem wyrywał z nich wspólny 
zduszony krzyk 
i wspólną sekundę nieobecności, i wspólne zdziwienie, że nie ma już w nich 
fizycznego bólu 
pragnienia, choć wydawało się, że będzie trwał wieki, zawsze.
– Anna, och, Anna – powiedział po chwili. Zgiął jej kolana i przytulił do nich 
policzek.
– Rzuć na mnie prześcieradło i odwróć się. Idę się kąpać.
– Jak to cudownie, że tu przyjechaliśmy, jak tu cudownie – zawinął się 
ręcznikiem. – Gdzie 
mógłbym patrzeć, jak leżysz w słońcu taka naga i piękna.
– Ale nie odwrócisz się, dopóki nie krzyknę z wody, że już?
– Nie. Słowo.
Woda przy brzegu była mocno nagrzana, dalej równym pasem odcinała się zimna, od 
razu, 
bez żadnego przejścia, dość głęboka. Pływała powoli tam i z powrotem, żeby nie 
sprowokować 
jego głośnego upomnienia: „Nie odpływaj za daleko!” A gdyby mu krzyknąć tu z tej 
wody: „Nie 
kocham cię, mam kochanka z mercedesem i willą, to koniec, to nasze pożegnanie!” 
Zaśmiałby 
się donośnie, a potem wziąłby jej twarz w dłonie i popatrzył długo, z uwagą. Bo 
gdzieś tam 
głęboko, tak daleko, że może nawet o tym nie myśli, jest jego zazdrość o tych, 
którzy byli przed 
nim, jest ten jej błąd, że to powiedziała.
Jakiś samochód wjechał na polanę, jeszcze jedno „dwoje” z namiotem, w 
poszukiwaniu 
odosobnienia.
– Anna! Przyniosę ci kostium!
– Nie, przeczekam! Jak mam się ubrać w wodzie – krzyknęła. Podpłynęła do kępy 
drzew 
i chwyciła ręką oślizły korzeń. Machała w wodzie nogami. Z samochodu wysiadł 
mężczyzna 
w białych szortach i zaczął rozmawiać z Jankiem. Po chwili wyszła dziewczyna z 
pięknymi 
czarnymi włosami, przyciętymi krótko, w obcisłych spodniach i boso. Poszli w 
trójkę w stronę 
samochodu Janka. Janek wyciągnął mapę, pewnie pytali o kierunek. Dziewczyna 
oczami 
wskazała Jankowi numer rejestracyjny. Udał, że nie zauważył spojrzenia.
– Przepraszam państwa, żona się kąpie, muszę jej podać szlafrok – powiedział do 
dziewczyny.
– Dziękujemy panu. Zajęliście najładniejsze miejsce na biwak – mężczyzna w 
szortach 
uścisnął Jankowi rękę. Wsiedli do samochodu i wjechali w leśną drogę.
– Zostawiam ci szlafrok na brzegu. Idę po drzewo. Wychodź już, to za długo – 
odwrócił się 
i odszedł.
„To są bzdury, brednie i obsesje – myślała Anna przejęta czułością i rozpaczą – 
od dziecka 
same tragedie, obsesja Boga, obsesja śmierci, obsesja narzeczonego. Co on ma 
wspólnego ze 
swoim ojcem poza tym, że ojciec go spłodził? Jakie duchowe dziedzictwo mogło 
przeniknąć 
w Janka? I co ja wiem o starym Berskim, co ja w ogóle pamiętam? Czy muszę zatruć 
moje 
szczęście, jak dotąd zatruwałam całe życie? Mogłabym być taka szczęśliwa, gdyby 
to nie był 
Janek, i tylko z nim potrafię być szczęśliwa. Jeśli przez tyle lat rosłam w 
przekonaniu, że należę 
do niego, to musiał z tego zostać jakiś głęboki ślad, którego nie zatrę do końca 
i który tylko się 
pogłębił, kiedy Janek mnie nie poznał, a potem się wyśmiał z naszych zaręczyn, 
szesnastoletni 
mężczyzna. I choć od tej pory wiedziałam, że nie mam «narzeczonego»...”
– Co robimy na obiad? Jaką puszkę? – krzyczał z daleka niosąc wiązkę chrustu.
– Pierwsza z brzegu – odpowiedziała. – I tak jest już mało i będziemy musieli 
pojechać do 
miasta – patrzyła na drugi daleki brzeg jeziora, gdzie powoli przesuwał się 
czerwony żagiel.
– Czasami wyglądasz jak święta. O czym myślisz w takich chwilach? Powiedz mi.
– O niczym. – Żagiel wyglądał jak ołowiany kirasjer.
– Ale przed chwilą – objął ją ręką za plecy. – Powiedz mi.
– Myślałam, że jestem dziwką.
– Anna! – odwrócił ją do siebie i potrząsnął nią. – Nie wolno ci tak mówić o 
sobie! Żeby to 
było ostatni raz, dobrze? Powiesz jeszcze coś takiego i dostaniesz w skórę, daję 
ci słowo honoru.
– Rozpal ogień, zrobimy herbaty – oswobodziła się z jego ramion i podeszła do 
brzegu. 
Usiadła na trawie i podciągnęła kolana pod brodę. Żagiel zmienił kierunek i 
przypominał 
kapelusz kardynała. „«Ostatni raz.» Nigdy więcej tak nie powiem, bo wszystko 
jest ostatni raz. 
Dlatego tylko tak mogę się nazwać. A jak to nazwać inaczej, że tu jestem, 
ponieważ się łudzę, że 
każdego dnia, w każdej chwili, przyjdzie mi z pomocą jakaś siła, jakiś bunt, 
jakaś moralność, 
która pozwoli mi odejść. Trzeba to było zrobić zaraz, natychmiast, kiedy tylko 
pierwsza myśl 
przemknęła przez głowę, to byłoby po ludzku... «Słowo honoru?» To pewnie 
dziedziczne. 
Widzisz, najdroższy, jak zaczynam o tobie myśleć, tylko że teraz wystarczy 
poczuć dotyk warg 
na skórze, żeby przestać pamiętać, a co będzie jeśli twoje usta stracą moc? 
Wtedy podobno 
zjawia się szacunek i przywiązanie, poczucie wspólnie przeżytego trudu i radość, 
w naszym 
wypadku w grę mogą wchodzić tylko obsesje i urazy. W moim wypadku, bo ty nic nie 
wiesz...”
– Gotowe. Pani pozwoli. Dlaczego nie chcesz, żebyśmy gotowali w kocherze, tylko 
w tym 
obrzydliwym rondlu, który mi się ciągle przewraca i zalewa ogień?
– Lubię ogień – nie poruszyła się. Z czerwonego żagla została mała kropka, która 
roztapiała 
się w szarości horyzontu. „Ciekawe, co razem ze swoją dziewczyną wiezie nasz 
dzielny żeglarz... 
Są młodzi i zabrali pod czerwony żagiel swoje dziecinne żale i pretensje, bo on 
wczoraj 
uśmiechnął się do panienki w okienku na poczcie, a ona zatańczyła ze szpakowatym 
panem... 
Właściwie niewiele jestem od nich starsza, ale o jakie lata...”
– Znasz Wiktora Woźniaka?
– Jakiego Woźniaka? Chyba nie tego?
– Właśnie tego.
– Nie, no skądże ja mam znać takie persony. A o co chodzi?
– Nic. Zapytaj matkę, czy go zna. Nie teraz, bo teraz zna go co drugie dziecko w 
przedszkolu 
z pogadanek o Polsce i świecie współczesnym. Tylko dawniej. Czy go znała 
dawniej.
– A ty znasz? Skąd ty znasz taką postać?
– Znam. Od bardzo, bardzo dawna.
– To może towarzysz Woźniak popchnął by sprawę przydziału jakiegoś ludzkiego 
samochodu. Na syrenie daleko nie zajedziemy. Do Jugosławii to już ryzyko.
– Niewątpliwie by popchnął, jeżeli ma z tym coś wspólnego.
– A skąd przyszedł ci do głowy ten wybitnie przystojny mężczyzna? Spoliczkuję go 
podczas 
jego pierwszego publicznego wystąpienia. Zamkną mnie, ale będę wiedział za co. 
Żartuję z tym 
samochodem, sami załatwimy. Kategorycznie nie pozwalam odnawiać znajomości z tym 
facetem 
– miał żartobliwy ton, w którym dźwięczały nutki niepokoju.
– Dlaczego? To był bardzo ładny chłopak. Tylko szybko się zestarzał. Kochałam 
się w nim, 
kiedy miałam cztery łata.
– We mnie się kochałaś, oszustko.
– W tobie, kiedy miałam pięć czy sześć. Nie bądź zazdrosny o przeszłość.
– Dobrze, a mogłabyś mi wyjaśnić, dlaczego w tej chwili myślisz o znakomitych 
przedstawicielach naszej władzy zamiast zjeść obiad w znoju przyrządzony przez 
twojego 
niewolnika i iść się opalać? Twoje polityczne grawitacje są posunięte do granic 
nieprzyzwoitości.
– Czy twoja matka nigdy nie wymówiła przy tobie tego nazwiska?
– Nigdy. Do czego to zmierza?
– A ojciec?
– Ojciec? Nie przypominam sobie. Nic nigdy nie słyszałem. A o co tu chodzi? I co 
to 
wszystko ma, że tak powiem, do rzeczy?
– Nic. Tylko myślałam, że może kiedyś się znali. On tam był, wiesz, w czasie 
okupacji.
– Gdyby nawet, to przestali by się znać. Na sodowiarza mi człowiek wygląda. 
Anna, chcę cię 
zapytać, dlaczego wtedy tak strasznie płakałaś?
– Prosiłam cię, żebyś nie pytał.
– Jednak. Kocham cię. Jestem neurologiem. Dla każdej z wymienionych okoliczności 
starałem się zgłębić przyczyny tego histerycznego płaczu. Przypomnij sobie. 
Zresztą pamiętasz 
przecież, że to było podczas naszej pierwszej nocy. Wydawało się, że nic nie 
może wkraść się 
między nas, że nie ma między nami żadnej luki ani szczeliny, że to jest 
przylgnięcie absolutne, 
wieczne. I ten twój płacz. Dlaczego?
– Ze śmiechu. Rozpłakałam się ze śmiechu.
– Ja też byłem bliski łez ze śmiechu i początkowo sądziłem, że wprawiłaś się w 
jakiś trans, 
że nie możesz się zatrzymać i nie mając siły na śmiech, płaczesz. Ale to było 
rozpaczliwe, Anna, 
to była rozpacz. Musiałem cię uderzyć, żeby to przerwać. Przypomnieliśmy sobie 
niemal 
jednocześnie o moich zboczonych instynktach... wiesz, naprawdę byłem bardzo 
ciekaw, jak to 
jest. A ty byłaś odpowiednio głupia i nie skarżypyta...
– Ale przecież mama nam wtedy nie przerwała tych igraszek. Przyszła znacznie 
później. Nasi 
ojcowie rozmawiali w sąsiednim pokoju, pamiętasz?
– Nic a nic. Taki byłem wystraszony i podniecony. Myślałem tylko o tym, czy 
nazajutrz 
przyjdziesz za świerki i czy nie naskarżysz – parsknął śmiechem. – Czy to 
zostawiło jakiś uraz? 
Przecież to jest komiczne.
– Ach, nie! – Anna zaprzeczyła ze smutkiem. – Oczywiście, wyłącznie śmieszne 
chociaż 
długo potem...
– Więc dlaczego tak płakałaś?
– Ogarnął mnie żal, że tak wcześnie interesowałeś się kobietami.
– Byłaś pierwszą.
– No nie, drugą – roześmiała się. – Przez pierwszą dostałeś lanie od ojca.
– Szybko zaspokoiłem swoją ciekawość – wybuchnął śmiechem. – I później długo, 
długo nie 
miałabyś mi nic do zarzucenia.
– Nie mam ci nic do zarzucenia. Zupełnie. Dlaczego twoja matka nie chce się 
zgodzić na 
nasz ślub?
– Wiesz, jak to jest z matkami. Chociaż... nie rozumiem. Wiesz, matka pochodzi 
z arystokracji, może to coś z tych rzeczy, choć nie pamiętam, żeby kiedykolwiek 
coś takiego 
miało dla niej znaczenie. Dawno, jeszcze przed wojną, zerwała z rodziną, nie 
wiem, z jakich 
przyczyn. Bo z ojcem to chyba nie był mezalians. Był bogatszy niż matka i taki 
wspaniały chłop.
– Obiad stygnie – Anna zerwała się gwałtownie. Żadna rozmowa do niczego nie 
prowadziła, 
Janek nic nie wiedział, niczego sobie nie kojarzył. A może nie miał co wiedzieć 
i nie miał sobie 
czego kojarzyć? „Nikt ci niczego takiego nie powie” – przypomniała sobie słowa 
Wiktora.
– Anna. Matka się zgodzi. Tak cię lubi...
– Lubiła. Bądź ścisły.
– Właśnie. Nie bądź drażliwa, posłuchaj. Myślałem sobie, że może chce mieć za 
synową 
jakąś lekarkę, coś takiego, nie gniewaj się...
– O co? To byłoby zrozumiałe.
– Ale tak nie jest.
– Wiem o tym.
– Skąd?
– Domyślam się.
– Naprawdę nie. Kiedy zauważyłem, że w matce narasta jakaś niechęć do ciebie, 
postanowiłem ją wypróbować. Wtedy, kiedy pojechałaś z Aldoną na urlop do 
Zakopanego. 
Powiedziałem matce, że chcę się ożenić. Nie z tobą. Najpierw nie uwierzyła...
– Potem odetchnęła z ulgą?
– Tak.
– Powiedziałem, że jej przyszła synowa jest ekspedientką w sklepie obuwniczym. 
Matka 
zapytała, czy nie obawiam się, że będziemy się zbyt różnić intelektualnie. Tylko 
tyle. Kiedy 
powiedziałem, że to bzdura, że wymyślam opowiastki, zamknęła się na cały dzień w 
pokoju i nie 
odezwała potem do mnie ani jednym słowem przez tydzień. Naciskałem. Chciałem ją 
zmusić, 
żeby skonkretyzowała swoje zarzuty wobec ciebie. Zapytałem wprost. 
Odpowiedziała: „ależ, mój 
synu, nie mam w stosunku do Anny żadnej niechęci. Tylko z takich dziecinnych 
miłości na ogół 
nic w życiu nie wychodzi. Rzadko się sprawdzają”. „Przecież to nie może być 
powód, skoro ta 
się sprawdziła” – powiedziałem. Wtedy matka załamała się. Rozpłakała się i 
powiedziała: 
„Dlaczego na tyle dziewcząt na świecie musiałeś spotkać właśnie Annę”. Matka 
trochę 
przypomina ciebie, z charakteru. Jeśli nie chce czegoś powiedzieć, naleganie nic 
nie pomoże...
„Bo obydwie cię kochamy i chronimy jednakowo. Ty wiesz, że twój ojciec to był 
wspaniały 
chłop, i od żadnej z nas niczego innego nie usłyszysz. Nie chcemy cię zabić i 
nigdy się o tym nie 
dowiesz, chociaż ja mogę zabijać siebie, to mi wolno. Ale ciebie trzeba bronić i 
osłaniać przed 
podejrzeniami, nie wolno na podstawie niepewnych przypuszczeń śmiertelnie cię 
zranić – ale to 
znaczy, że ja tylko przypuszczam, że mogę zabijać miłość i próbować ją wyrwać z 
siebie po 
kawałku jak perz z ziemi, który przecież zawsze odrośnie, jeśli już jest, bo 
wystarczy, żeby został 
tylko jeden korzeń, jedno kłącze... ja tylko przypuszczam, a Franciszka wie i 
nie chce być babką 
mojego syna, bo jej mąż zdradził mojego ojca, Franciszka to wszystko wie, musi 
wiedzieć... 
i patrząc na mnie będzie stale pamiętać o tym, o czym chce zapomnieć za każdą 
cenę, nie chce 
o tym myśleć, bo sobie zbudowała jakiś spokój i może nie docenia twojej miłości, 
myśli, dwoje 
młodych ludzi, którym jest dobrze w łóżku, to im przejdzie, muszę to tylko 
przeczekać, nie mogę 
rujnować sobie życia, patrzeć bez przerwy na młodą synową, której... Ich uczucie 
szybko im 
przejdzie, ci młodzi są jak zwierzęta, rzucają się na siebie z pasją, jakby się 
chcieli nawzajem 
pochłonąć, będą się kochać zaciekle i do wyczerpania, stępią zmysły i, głupcy, 
pomyślą, że to 
koniec miłości, rozejdą się bez żalu szukać szczęścia w nowych podnietach, bo 
nie mają tej 
mądrej wiedzy doświadczenia, że te zmysłowe szały można dawkować, odnawiać, 
przedłużać 
i odnajdywać w dalszym życiu we dwoje, po latach. Więc jeśli przeczekam, odejdą 
od siebie 
zmęczeni, utkwią w innych związkach, a ja znajdę znów spokój i nie będę musiała 
myśleć 
w każdej chwili, w dzień i w nocy, że mężczyzna, którego kochałam był łajdakiem. 
Tylko 
przeczekać, niech wypali im się ta miłość w obmacywaniu się w kinie, w 
nieprzespanych nocach, 
podczas których będą dawać sobie rozkosz i będą się ranić, bo to jest 
nierozdzielne, w końcu 
przyjdzie zazdrość i nieufność, zmęczenie i przesyt, zjawią się słowa, które 
rozdzielają. Tylko 
przeczekać, nie pozwalać na ślub!”
– I co dalej?
– Nic właściwie. Wierz, proszę cię, nie miej mi za złe, że o tym mówię, ale 
sądziłem, że 
może do mojej matki dotarły jakieś echa tamtego twojego związku, że może coś 
słyszała, ktoś 
coś powiedział, wiesz jak jest. Przecież kiedy spotkaliśmy się, tak właściwie po 
raz trzeci, tak 
naprawdę, byłaś z tym chłopcem. A nasze matki są przecież zaprzyjaźnione od tylu 
lat, widywały 
się, cały czas po wojnie mieszkają w Warszawie, mogła przecież nawet twoja mama 
coś takiego 
powiedzieć, coś w rodzaju „Anna ma chłopaka” czy „Anna wychodzi za mąż”, mogło 
to mojej 
matce się nie spodobać, każda by chciała, żeby syn poślubił dziewicę, a jego 
grzechy są 
nieważne. I choć dla mnie to nie miało znaczenia i jakoś do matki nie pasowało, 
rozpatrywałem 
i to. Ale i tu się zawiodłem, to znaczy, na sytuacji, ba nie zawiodłem się na 
matce. Powiedziała 
z niekłamanym oburzeniem, wręcz z niesmakiem, że mogę jej zarzucać coś 
podobnego: „Czyś ty 
oszalał, jak możesz w ten sposób myśleć. I tobie nie wolno nigdy do tego wracać 
ani ją o to 
wypytywać”.
– Dlaczego ty studiowałeś we Wrocławiu, skoro matka pracowała w Warszawie?
– Wiesz, w jakich latach poszedłem na studia. Byłem trochę opóźniony, musiałem 
po 
maturze pracować. Myślałem, że tam łatwiej się będzie dostać. Wiesz, pochodzenie 
matki, jakieś 
partyzanckie historie ojca, nawet nie wiem, jakie to było stronnictwo czy 
ugrupowanie...
– Coś od PPS.
– Skąd wiesz?
– Coś słyszałam. Nie był w AK ani w AL. Współpracował, zdaje się z PPS.
– Musisz mi opowiedzieć, koniecznie! Wszystko, co wiesz. Tak dawno chciałem... 
Matka nic 
nie wie, nie wtrącała się czy też ojciec nic nie mówił. Co wiesz? Powiedz mi.
– Nic poza tym. Naprawdę.
– Ojciec zginął w ramach jakichś rozróbek między oddziałami. Albo też ktoś 
nasłał na niego 
Niemców, tak myślę.
– I Niemcy, po co o tym mówić, zanieśli ojca w trociny? To raczej byli Polacy, 
którzy już 
w czterdziestym trzecim walczyli o przejęcie władzy i pukali do siebie. W 
związku z tym.
– Straszne to.
– Ano, cóż robić. Jak dotąd w historii jeden Napoleon przejął władzę bez 
strzału, tyle że na 
sto dni. Ale przedtem i potem wypuszczał zdrowe fontanny krwi. Tak to jest.
– Tak więc myślałem, że nie będę się starał na studia w Warszawie, bo przeszłość 
jakaś nie 
taka, i zostałem we Wrocławiu. Dostałem się bez żadnych kłopotów i polubiłem 
uczelnię. 
Wróciłem na specjalizację i w sam czas, żebyś mi za mąż nie wyszła. Rozwiódłbym 
cię 
naturalnie, ale po co kłopot. Jeśli to nie jest niedyskretne, to dlaczego ty 
właściwie za niego nie 
wyszłaś? Miły był chłopak. Nawet sądziłem, że nie mam szans, kiedy ruszyłem do 
szturmu.
– Wiesz, że nie wiem. Kilka razy byłam zdecydowana i ciągle na coś czekałam. Jak 
dziecko, 
które wchodzi do gabinetu dentysty i ogląda się, czy ząb przypadkiem sam nie 
wyleci w ostatniej 
chwili. Jakoś poważnie podchodzę do tej niepoważnej instytucji.
– Kochałaś go?
– Widzisz, synku! Zapominasz co ci kazała mama. Nie wypytywać. Jak zechce, sama 
powie. 
Maluczko, ale tak. Kochałam.
– A tego pierwszego?
– Oj, dziecino. Nie. Tego pierwszego nie. Nic a nic.
– Anna. Nie jestem jakimś bezmyślnym zazdrośnikiem.
– Zupa nam wystygła i robi się chłodno.
– Masz, przykryj się – otulił ją szlafrokiem i przyciągnął do siebie. – Nic a 
nic? Właśnie tego 
nie rozumiem, w zestawieniu z tobą.
– Mówiłam ci przecież.
– Anna. Kryteria oceny postępowania są ludzkie, a nie damskie i męskie, wymaga 
się czegoś 
od człowieka, a nie od kobiety czy mężczyzny.
– Czy ty kochałeś każdą swoją dziewczynę? – zapytała ze złością.
– Nie, naturalnie, że nie. Dlatego czuję się od ciebie gorszy.
– Nie pleć – zakryła mu usta dłonią. – Mówiłam ci, że to przez twoje narty.
– Niech jasny piorun strzeli narty. Do końca życia nie będę jeździł na nartach.
– Czemu? Narty są wspaniałe. Cudowne. Może nie tyle przez narty, ile przez 
ciebie. Zanim 
matka nie przeniosła się do Warszawy, mieszkałam w internacie podczas pobierania 
edukacji. 
Śmieszyłam wszystkie swoje koleżanki tym „mam narzeczonego”, a narzeczonego nikt 
nie 
widział. To jeszcze była zadra z dzieciństwa, kiedy ciągle o tobie myślałam. 
Później zdałam 
sobie sprawę, jaka to ze mnie idiotka... pamiętasz, kiedy przyszłyśmy do was z 
Aldoną i mamą? 
Nie wiem ile miałam wtedy lat, ale chyba ze trzynaście. A ty? Uczeń całą gębą, 
ważny i dorosły, 
nie zająłeś się mną ani odrobinę.
– Debil, zupełny debil.
– Panie rozmawiały w pokoju, a ja siedziałam na tym żelaznym łóżku, pamiętasz? 
I marzyłam, żebyś mi dał jakiś znak, cokolwiek do zrozumienia... ale ty się 
pewnie 
podkochiwałeś w jakiejś, prawda?
– Prawda, smutny kretyn. Ten wypłosz siedzący na łóżku i gapiący się na mnie 
wyłącznie 
mnie denerwował.
– Niczego nie pamiętałeś?
– Nie tyle nie pamiętałem, choć i to z pewnością, ile nie myślałem o tym. Nigdy 
mi nie 
przyszłoby do głowy, że można coś takiego przyjmować poważnie. Kiedy to 
przypomniałaś, 
myślałem, że zdechnę ze śmiechu.
– A kiedy nas zaręczyli?
– Byłem przerażony, że będę musiał się z tobą ożenić. Odwrotnie niż teraz. 
Postanowiłem to 
choć wykorzystać. Podobnie jak teraz – pocałował ją w usta.
– Zostaw – powiedziała – skończę to. Chcę, żebyś wszystko rozumiał. Widzisz, we 
mnie to 
wszystko przetrwało. Przez wiele lat. Ale wracając do tego gapienia się w 
ciebie, pojęłam, że 
wszystko stracone. Ze dla ciebie właściwie nie żyję. Wyjeżdżałeś gdzieś, to była 
zima, i cały czas 
smarowałeś narty. Dokładnie, pedantycznie, równymi odmierzonymi ruchami. 
Zaledwie kazałeś 
mi podać kij zza szafy, żeby sprawdzić okucie. Strasznie cierpiałam. Dorośle 
cierpiałam.
– Moja kochana.
– Nie przerywaj. Wyszłam od was zdruzgotana. Smarując te narty przekreśliłeś 
wszystko. 
Zostawało mi coraz mniej. A to było wcześnie. Ale chowałam się w dość dziwnych 
warunkach, 
Właściwie sama z Jadźką, bo matka poświęcała się całkowicie Aldonie. I Aldona 
jest inna, 
rzeczywiście.
– Wniosek, że nie należy poświęcać się dzieciom. Aldona jest irytująca.
– Miała gruźlicę, wszystko i wszyscy dla niej. To było zrozumiałe, potem było 
zrozumiałe, 
że ona musi się uczyć, ona nie może iść zbyt wcześnie do pracy, a i nauką nie 
może się 
przemęczać... nie mam żalu, tak było naprawdę. Jest bardzo ładna, o(wiele 
ładniejsza niż ja, no 
cóż, łatwiej jej żyć.
– Dla mnie to nonsens, ale nawet w kryteriach obiektywnych to nie jest prawda. 
Biedny ten 
jej przyszły mąż, jest taka arbitralna.
– Dlaczego biedny? Zobacz, jak się chętnie pchają do tego nieszczęścia. Aldona 
wybiera, 
przebiera, nikogo nie kocha i niczym się nie martwi. To całe szczęście, bo nie 
przeżyłaby 
niczego, gdyby do jej zdrowia dołożyć udręki. Studiuje sobie byle pozaliczać, 
kokietuje 
asystentów, chodzi na tańce i pięknie się ubiera. Bardzo ją kocham i cieszę się, 
że nie musiała 
żyć w tamtych czasach. Że nie pamięta, dlaczego wpadła w gruźlicę. Wiesz, kiedy 
mój wujek 
dostał się do obozu koncentracyjnego, matka z Jadźką postanowiły wysłać mu 
wspaniałą paczkę. 
Miałyśmy taki deputat chlebowy, na cały miesiąc. Obserwowałam z przerażeniem, 
jak matka kroi 
to wszystko na raz, bo rozumiałam co to znaczy. Dla wujka wszystko, dla mnie 
cały miesiąc nic. 
Jadźka potem te wszystkie kromki smażyła na łoju, śmierdzącym piekielnie, żeby 
były pożywne. 
Łoju można było dostać od chłopów za jakąś sukienkę czy bluzkę... Ten chleb się 
zarumienił, 
smakowicie przypalał... wrzuciły wszyściusieńkie kromki do paczki i poszły na 
pocztę. Ja 
miałam ulęgałki, marchewkę, Aldona była u babki, one dorosłe i na wolności, to 
po co zostawiać 
choć skibkę. Zazdrościłam wtedy wujkowi z całego serca i marzyłam, żeby być w 
obozie 
koncentracyjnym i dostać taką paczkę.
– Tak sugestywnie, to mówisz, że absolutnie muszę coś zjeść.
– Wiesz, że ja też jestem głodna, chodźmy. – Podnieśli się i stanęli naprzeciw 
siebie. Wziął 
ją w ramiona i całował po włosach. Objęła mu szyję ramionami i przylgnęła mocno, 
jakby w ten 
sposób mogła w niej zniknąć rozpacz. Chciało jej się płakać.
– Choć jeść – powiedziała, kiedy zrozumiała, że stanie się to znowu, w tej 
chwili nie była 
gotowa, pragnienie było zgaszone żalem. Wzięła go za rękę i pociągnęła za sobą.
– Anna. Ale na spirytusie, proszę cię – rozgrzebywał zgasłe węgliki ognia. – 
Wieczorem 
zrobię ci ognisko aż do naszego sufitu – wskazał pierzaste białe chmurki.
– Naturalnie. Na spirytusie. Już późno. A czym będziesz palił jak spadną 
deszcze?
– Przecież to jeszcze tylko trzy dni, to jakoś przetrzymamy. Albo wyskoczymy do 
miasta, 
zjemy przyzwoity obiad? – spojrzał w stronę samochodu.
– W każdym razie nie dzisiaj. Dziś zrobisz mi taki stos ognia, jak Joannie 
d’Arc. Spalisz 
mnie na nim?
– Możemy się spalić razem zostawiając kartkę, że to na znak protestu przeciwko 
bombie 
atomowej.
„Kto wie, czy to takie głupie, kto wie, kto wie.”
– Cudownie nam tu było, choć jestem dziwnie niespokojny, nie wiem dlaczego. 
Powiedzieliśmy tu sobie najwięcej.
– Przecież jeszcze trzy dni. Nic sobie jeszcze nie powiedzieliśmy.
– I co było dalej? – podał jej pajdę chleba grubo obłożoną konserwą.
– Kiedy dalej?
– Po tym moim smarowaniu nart.
– Właśnie. To się jakoś łączy. Każdy mój baśniowy pałac rozsypywał się szybko 
jak puch 
mleczu. Kiedy dorosłam, po maturze i po szkole pielęgniarskiej, zdecydowałam, że 
nie będę 
tragizować, będę swobodnie żyć, bez obciążeń. Ale to się nie udaje. Nie jestem 
sobą taka, jaka 
jestem w tej chwili, bo w tej chwili jestem też małą Anną i wszystkimi Annami, 
jakimi byłam... – 
zawahała się i usiadła obok gotującej się w kocherze wody. – On był moim 
pacjentem.
– Wiem o tym.
– Zupełne dno, jaka byłam głupia. Nie chcę się usprawiedliwiać, ale sam popatrz. 
Bardzo mi 
się podobał, taki pogodny, nie wiecznie nieszczęśliwy jak inni, wiesz, jak to 
się liczy w szpitalu 
u chorych. Powiedziałam mu to. Odparł, że to tylko wtedy, kiedy ja wchodzę, 
natychmiast 
poczułam się pocieszycielką strapionych, siostrą Anną, aniołem. Wiesz, co sobie 
dziewczęta 
wyobrażają obierając ten zawód...
– Chciałaś zostać pielęgniarką?
– Nie
– A czym chciałaś być?
– Wszystkim. Żyć, to dla mnie znaczyło być wszystkim. Po kolei, dla smaku, dla 
próby, dla 
poznania. No, ale nie można być wszystkim i nie zawsze można być tym jednym, 
czym się chce, 
trzeba się decydować na to, co z brzegu, co proste. Czasami okropnie nie lubię 
szpitala.
– Rzuć to.
– Już nie. To poszło za daleko, wbrew mnie, bez mojej świadomości.
– Jesteś za inteligentna na pielęgniarkę.
– Lekarz to mówi, o Boże. Zastrzyk może dać każdy matoł, ale wieczorem przed 
operacją 
rozmawiać z pacjentem matoł nie da rady. A zostawić ich samych sobie...
– Wiesz, niepokoi mnie jeden pacjent, bez diagnozy, ciekaw jestem, jak się ten 
Kokoszyński 
zabrał do leczenia. Wszystko może popsuć, eksperymentator.
– Umówiliśmy się, że o szpitalach ani słowa.
– Właśnie. To już koniec. Tylko Kokoszyński to cholerny eksperymentator. Gdyby 
tylko 
docent nie trzymał za pysk, wszystkich pacjentów doprowadziłby do schizofrenii, 
czyli ściągnął 
do swojego poziomu.
– A fe. Tak brzydko o koledze z pracy. Wy nie macie czasu dla chorych. Ja 
tamtego tak 
właśnie pocieszałam, czekałam, kiedy się obudzi z narkozy... Nic takiego nie 
było, kamienie. 
Siostra anioł, chłopak ładny. Spotykaliśmy się później i siostra Anna – z 
nakazem: żyć 
swobodnie, uwolnić się – zagalopowała się w miłosierdziu. Jestem wstrętna?
– Kocham cię, Anna.
– Ale nie wchodziła w grę litość. Jeżeli, to nad sobą. Bardzo długo nie mogłam o 
tym 
w ogóle myśleć. Wszystko wydawało mi się wstrętne, zwierzęce, nie do przyjęcia. 
Już sądziłam, 
że nie potrafię przezwyciężyć pewnych zahamowań. I on mi nic nie pomógł. Dopiero 
Piotr był 
namiastką równowagi. Pogodziłam się przy nim, że wszystko jest niedoskonałe i 
ludzie tworzą 
sobie iluzje fizycznych rozkoszy, ponieważ nie mogą znaleźć innego 
usprawiedliwienia na te 
zabawy, nie mogą wierzyć w nic innego, a nie chcą żyć jedynie dla zachowania 
gatunku. To 
wszystko, nieładne, ale krótkie. Najgorsze koszmary dzieciństwa i przerażonej 
młodości 
zniknęły, kiedy mnie dotknąłeś pierwszy raz – powiedziała cicho – wszystko się 
stało 
zdumiewająco proste i oczywiste.
„Po co to mówię? Po co? Takie rzeczy trzeba mówić albo nie mówić, kiedy się 
zamierza 
zostać. Teraz nie powinnam nawet o tym myśleć. Łatwiej uratować tonącego nie 
umiejąc 
pływać...” Dwa perkozy zostawiły na wodzie ciemne smugi.
– Chcesz jeszcze herbaty?
– Nie, dziękuję.
– Zobacz, ile nurków. Te kaczki bardzo trudno złapać. Podpływasz łodzią, 
sprawiają 
wrażenie, jakby się nie bały. Nurkują impertynencko, czekasz, przewidujesz 
kierunek, w którym 
wypłyną pod wodą, a one zawsze wypływają ze strony wprost przeciwnej do twoich 
obliczeń. 
Gdzieś pół kilometra z boku.
– Lubisz polowanie? Może zaczniemy polować. Brzask w lesie, to zaniepokojenie... 
Niewiele jest rzeczy piękniejszych. I to jest piękno trwałe. Obiektywne – mówiła 
powoli.
– Nie cierpię. Twarde życie, ucieczka od spraw, których nie można rozstrzygnąć 
pukawką, 
erzatz, coś jak Hemingway, Dziesięciu starych byków z najlepiej u ssaków 
rozwiniętym 
mózgowiem i ze zgrają ludzkich zaprzedańców, psów, dzielnie wyrusza na jedną 
płaską lisią 
makówkę. Psy są bez ambicji, nie mają żadnej godności. Nigdy nie będziemy mieć 
psa, dobrze? 
Bo kot jeszcze budzi nieco szacunku swoją obłudą i niezależnością. To już 
łapanie ryb wydaje mi 
się bardziej męskie. Ryba w swoich warunkach, w swoim królestwie, a przeciw niej 
człowiek 
i jego nędzne sztuczki. Sztuczki, a nie przemoc.
– Nienawidzisz przemocy?
– Brzydzę się tym.
– To są perkozy, a nie nurki – wskazała ręką pręgi na tafli jeziora.
– Jednak nurki.
– Perkozy.
– No to może łyski.
– Niech będzie – zgodziła się. – Duchowa asymetria. Między nami. Uwielbiam 
Hemingway’a.
– Masz idealną czerń włosów. Gdybyś nie miała takich jasnych oczu, wyglądałabyś 
na 
Hiszpankę.
– Polki reprezentują wszystkie typy urody. Jesteście szczęśliwi.
– Od tysiąca lat wojny, najazdy i tułaczki po świecie. Nic dziwnego.
– Cynik! Nie obrażaj naszych prababek. Uwielbiam Hemingway’a, bo nigdy nie jest 
cyniczny. Dlaczego to ma być afirmacja nieistniejącej twoim zdaniem męskości, 
rekompensata 
za jakieś kompleksy czy niepowodzenia, a nie po prostu męskość? Czemu nie 
przyjmować go 
zwyczajnie, tylko rozbierać „jak on tu tak, to znaczy tam nie”? Sensaci 
jesteście, zazdrośnicy. 
Hemingway w jednym...
– Mam! – wykrzyknął radośnie. – Natychmiast przestań uwielbiać tego typa. Długo 
szukałem, czym by go tu zdyskwalifikować. Jest cyniczny! Pamiętasz takie 
opowiadanie, 
w którym on chroni cnotę dla przyszłej żony i żeni się ze starą lesbijką? 
Wniosek? Cyniczny.
– Ironiczny zaledwie. Pamiętam takie jego zdanie, że jeżeli dwoje ludzi się 
kocha i jeszcze 
oni coś sobą reprezentują, to zawsze znajdzie się ktoś, kto za każdą, wszelką 
cenę będzie chciał 
wejść między nich. Uzupełniam Hemingway’a: Nie zawsze to musi być żywy człowiek. 
Przed 
tym jeszcze można się bronić – rzuciła na ziemię plastykowy kubek i pobiegła w 
stronę namiotu, 
gubiąc szlafrok. Rzuciła się na materac. Wszedł i podniósł ją ze złością:
– Wariatko! Będziemy się bronić. Będziemy zamknięci, obwarowani, mocni. Nie mamy 
po 
osiemnaście lat, jesteśmy już mądrzy, i nie bezbronni! Zrozum to, Anna. Przestań 
nas zatruwać. 
Co może cały świat przeciwko dwojgu ludziom, którzy się kochają?
Zaczęła się histerycznie śmiać.
III 
– Hanka, co to za list? Nie mogła wytrzymać. Już myślałam, że otworzę nad parą – 
Aldona 
zręcznymi ruchami tapirowała włosy. – Od kogo to? Kogo znasz w NRF?
– Od Remarque’a.
– Kramer tu jest napisane.
– Bo Remarque to pseudonim. Nazwisko wspak.
– Od tego Remarque’a, który napisał „Łuk Triumfalny”? To dlaczego Herman?
– To jego syn. Poderwałam go, ślicznotko, na dancingu – Anna trzymała w dłoni 
białą 
kopertę i pukała nią o stół. Gdzie Aldona poznaje ludzi? Na uczelni, na tańcach, 
na wycieczkach, 
w pociągu. Nie zrozumiałaby niczego, gdyby jej powiedzieć prawdę. Ładne to moje 
kochane 
cielątko... Nie miała odwagi otworzyć koperty.
– Dasz mi białą bluzkę?
– Weź.
– Masz głowę, jakie ciuchy mama będzie słać z Londynu?
– Aldona! Nie waż się zawracać matce głowę czymś takim. Mordę ci skuję.
– Będę wyjeżdżać na wakacje.
– Inna sprawa, jak matka się urządzi. Należy jej się coś od nas, a możemy jej 
tylko sobą nie 
absorbować, zrozum, mój tumanku.
– Ale ty, to romantyczna historia, co? On, znaczy, kochał się w mamie jeszcze 
przed naszym 
ojcem?
– Coś takiego. Życie dało mu w kość i myśli, że ściągając tam matkę, ściągnie z 
nią razem 
czasy, w których był szczęśliwy. A tu inny świat i tego, co chce, nie odnajdzie. 
Jeśli się z tym 
pogodzi, może być dobrze.
– Skąd wiesz? I czego?
– Tak sobie plotę. Ciebie biorą takie łzawe chryje? Sentymentalny to wszystko 
melodramat. 
Jadźka w kościele?
– W maglu. Biorą mnie, jak kosmos. Mama gania i załatwia. Nie idziesz dziś na 
przymusowe 
roboty?
– Skąd znasz ten termin?
– Ja wiem? Mówi się. Jak tam było na jeziorkach? Coście robili?
– Aldona, nie pal papierosów.
– Siostra Anna daje mi zły przykład – ale posłusznie zgniotła papierosa w 
popielniczce. – No 
i co ten Remarque?
– Chce mnie zabrać do Paryża.
– O rany! Może mister Domasławski obwiezie mamę po jakichś stolicach? A może 
przybraną córuchnę, co? A co powie doktor Berski, jak mu Julietta pojedzie się 
nieco zabawić? 
Wy jesteście nie z tego świata.
– Z tego, z tego, zapewniam cię. Bardzo mocno jesteśmy w tym świecie zasadzeni, 
jak dęby, 
przybrana córuchno – Anna weszła do łazienki.
– No to cześć – Aldona trzasnęła drzwiami.
– Cześć – odpowiedziała Anna mechanicznie. Odkręciła kurek z gorącą wodą i 
przeszła do 
pokoju. Patrzyła długo na kopertę i mimo wielkiej ciekawości nie spieszyła się z 
otwarciem. 
Spokoju za każdą cenę. Co też może zawierać ta koperta i czego od niej chce 
Herman, którego 
wspominała rzadko i w czasie przeszłym. Jakoś tak sobie wyobraziła, że zginął. 
List był krótki: 
„Anno, spróbuję Ci się przypomnieć, często o Tobie myślę, bo człowiek z latami 
nabierając 
wstrętu do siebie wraca myślami do miejsc, w których był lepszy. Trzykrotnie 
byłem w Polsce, 
dwa razy Cię poszukiwałem, bez skutku. Nie pisałem w obawie, aby moje listy, nie 
przyniosły Ci 
komplikacji. Mieszkam w NRF. Twój adres wziąłem z książki telefonicznej. 
Dzwoniłem kiedyś 
cały wieczór, do wszystkich Józefowiczów. Wreszcie jakaś kobieta powiedziała mi, 
że jesteś, że 
wyjechałaś. Będę w Warszawie czwartego października, przyjeżdżam na tydzień. 
Zatrzymuję się 
w hotelu Europejskim. Postaram się z Tobą skontaktować. Bardzo chcę Cię 
zobaczyć. Gdybyś 
mogła przyjść do hotelowej kawiarni piątego października, powiedzmy, między 
osiemnastą 
a dwudziestą, będę Cię oczekiwał. Jeśli nie, będę telefonował. Pozdrawiam Cię 
Herman 
Kramer.”
„No tak – Anna podniosła się i poszła do łazienki – przyjeżdżasz w samą porę, 
lepiej nie 
mógłbyś tego wyliczyć. Chętnie się z tobą zobaczę w hotelowej kawiarni piątego 
października, 
powiedzmy, między osiemnastą a dwudziestą, żeby się upewnić, że skoro tylko ten 
koszmar 
udało ci się przeżyć, wyszedłeś z tego zwycięsko, nic na tobie nie ciąży, żadne 
urazy ani 
kompleksy, ani poczucie winy, bo tatuś trochę komunizował, a ty byłeś 
zdyscyplinowanym, 
ładnym żołnierzykiem, a żołnierzyk, od kiedy zeszliśmy z drzew, robi posłusznie 
kuku innemu 
posłusznemu żołnierzykowi i to jest prawidłowość, i to jest porządek, i tak 
trzeba, prawda? Nie 
znam cię, koteczku, czy tłumaczysz Uniłowskiego, czy piszesz wiersze lepsze niż 
Słowacki, 
a gorsze niż Mickiewicz, czy handlujesz piwem w NRF, ale nie jesteś ścisły w 
określeniach. 
W Polsce byłeś czterokrotnie, a bierzesz pod uwagę tylko trzy pobyty, ten 
pierwszy się nie liczy, 
to przecież nie był pobyt, nie była wizyta kurtuazyjna, czy w jakichś 
interesach, ten pierwszy raz 
historia cię tu zagnała, twoja historia, bo byłeś żołnierzykiem i musiałeś 
dzielić los swego 
narodu, to był twój protest, nie mogłeś walczyć po innej stronie, bo do tego nie 
wystarczy tylko 
zimna, sucha, wykalkulowana sprawiedliwość, trzeba czegoś więcej, a tego było ci 
brak. Mogę ci 
powiedzieć to wszystko, kiedy przyjdę do kawiarni, powiedzmy, między osiemnastą 
a dwudziestą, mogę ci powiedzieć, dlaczego tak to wspaniale, zdumiewająco 
wszystko pamiętam 
– Anna zrzuciła szlafrok i weszła do wody – mogę ci powiedzieć, jeśli uznam, że 
warto, że to ma 
jakiś sens w zawiłej logice styku ludzkich losów, więc kiedy cię zobaczę i 
będziesz bardzo 
przystojny i elegancki, i pewny w ruchach, światowiec i bywalec, rasowy 
Europejczyk, taki, 
który dziewczynom typu Aldony materializuje mit prawdziwego mężczyzny, powiem 
ci, 
dlaczego chcesz mnie zobaczyć. Podsunąłeś mi to w liście, i nie tylko. Chcesz 
wrócić do miejsca, 
w którym byłeś lepszy. Żeby potwierdzić w sobie żal i poczucie 
niesprawiedliwości, że 
ktokolwiek śmie w tyle lat po wojnie o cokolwiek oskarżać twój naród. Mogłabym 
ciebie tam 
w lesie, w tej gajówce, w której byłam przeraźliwie sama, sprowadzić do zwykłego 
człowieka 
o ludzkich odruchach. Ale jeśli przez tyle lat pamiętasz, to znaczy byłam 
ewenementem, nad 
którym się niejednokrotnie w myślach zatrzymywałeś, kiedy przeprowadzałeś 
bilanse, i ja 
przeważałam je na dodatnie, dzięki mnie setki razy czułeś się człowiekiem i 
wystawiałeś 
dziewczynkę z brudnymi kolanami przeciwko piecom, cyklonom, krematoriom i 
gettom. Mogę ci 
powiedzieć, dlaczego tak wszystko cudownie, genialnie pamiętam, pamiętam w 
szczegółach 
najmniejszych, ze smakiem, kolorem, zapachem, obrazami skomponowanymi w całości 
absolutne, z towarzyszącą temu każdą myślą. Dlaczego pamiętam tak, że już 
niczego potem nie 
byłam zdolna tak przyjąć, żadnej radości ani żadnego smutku? Dlaczego jestem 
okaleczona przez 
pamięć na zawsze? Bo wszystko to, co mi przyniosła i zgotowała wojna, 
przyjmowałam 
w idealnej, dziewiczej czystości serca i umysłu, i wszystko, co przeżyłam wtedy, 
najmocniej we 
mnie zapadło, bo nie miałam w sobie żadnej odporności na życie, którą każdy 
wynosi 
z dzieciństwa i ty pewnie wyniosłeś także. Bo wtedy, kiedy się powinna rodzić 
odporność, 
rodziła się trucizna” – Anna usłyszała zgrzyt klucza w zamku.
– Mama?
– Tak. Hanka? O której przyjechałaś?
– Zaraz wychodzę – Anna sięgnęła po mydło i szybko nacierała ciało gąbką. – Do 
pracy idę 
dopiero jutro.
– Czy Aldona piła mleko? – matka zaczynała swoje.
– Wypiła pewnie, dziecko jest czy co.
– Hanka? Może by ją zabrać? Martwię się o nią, boję się was tak zostawić. Kiedy 
odpadnie 
wam moja pensja...
– Mamo – Anna wyszła z łazienki i przysiadła koło matki w kuchni. – Mamo – 
powtórzyła 
ze złością. – Aldona skończy studia i wtedy możesz ją zabrać. I nie ciągnij temu 
szwoleżerowi 
dwóch bab na głowę – zaciągnęła się papierosem. – Uważam, że Domasławski 
powinien po 
ciebie przyjechać. – Anna zauważyła zmieszanie matki. – Nie przejmuj się, nie 
postarzałaś się 
niemal wcale – powiedziała z przekonaniem. – Boję się tylko, że tam w Londynie 
zobaczysz na 
lotnisku starego dziada. Zawijaj wtedy fraka i wracaj. Nie kochałaś go chyba 
nigdy, skoro 
wyszłaś za ojca.
– Przez to, że kochałam waszego ojca, nie potrafiłam ułożyć sobie życia – 
powiedziała 
kurcząc dziecinnym gestem szczupłe ramiona. – Teraz jednak mi się wydaje, że 
jeśli mam nadal 
nie być samotna, to niech będzie Domasławski. Ty pamiętasz ojca, to pewnie mnie 
potępiasz.
– Obawiam się tylko o ciebie, sama tego chciałam, przecież.
– Może mi się uda namówić go, żeby wrócił do kraju... Hanka, będę wam 
przysyłać...
– Co będziesz przysyłać? Aldona wkrótce pójdzie do pracy i znakomicie wyjdzie za 
mąż. 
Miłości nie uznaje, będę nad nią czuwać.
– A ty?
– Co ja, mamo?
– Kiedy wyjdziesz za Janka?
– Nie wiem, mamo, nie mówmy o tym.
– Nie rozumiem, dlaczego ta Franciszka wam przeszkadza, głupia jędza. Mimo że ty 
jesteś 
tylko pielęgniarką, górujesz nad nim i urodą i...
– Góruję nad nim tylko tym, że jestem twoją córką.
– Nie chcę żebyś brała nocne dyżury. Czy nie mogłaś już wymyśleć bardziej 
popłatnego 
zawodu?
– Mamo, nie zostawiasz dwojga dzieci w kołysce. Dwie młode dziewczyny, zdrowe i 
z 
zawodem. Nie umrzemy z głodu. Coś takiego jeszcze się nie zdarzyło. Ty idź do 
kosmetyczki, bo 
nuż się okaże, że to czarujący starszy pan.
– Ale piękne pisze listy, prawda?
– Mamo, nie bądź pensjonarką. Mamo... przykro mi, że w takim dla ciebie momencie 
poruszam tamte sprawy, ale powiedz mi, czy nie mówiło się wtedy, że ktoś ojca 
zadenuncjował?
– Mówiło się rozmaicie – matka zamyśliła się. – Różnie ludzie mówili. Mówili, że 
musiał 
ktoś zdradzić, że kiedy przygotowywali wysadzenie tego pociągu, ktoś się musiał 
dowiedzieć... 
tyle razy błagałam ojca, zaklinałam na wszystkie świętości, na dzieci, nigdy 
mnie nie słuchał – 
dała upust swoim zadawnionym pretensjom. – Taki był. Robił, co chciał. Zamiast 
jakoś to 
wszystko przeczekać, bo chłop był do życia...
– Mamo, daj spokój. Co mówili?
– Przecież wszyscy zginęli. Wszyscy. Dwadzieścia cztery osoby. I tyle o tym 
wiedziało, nie 
licząc tych ich leśnych dowódców. Gdyby któryś z nich przeżył, to można by 
podejrzewać.
– Mamo, ty jesteś pewna, że tylko tyle osób wiedziało?
– Czyja wiem, dziecko. Ja się tylko bałam i nawet nie chciałam słuchać. Ojcu 
życia tym nie 
przywrócisz, choćbyś nie wiem ile myślała – westchnęła.
– Mamo? Ojciec się tak szczerze przyjaźnił z Berskim?
– O, tak! Bardzo się nawzajem cenili. Ojciec go koniecznie chciał wciągnąć w 
konspirację 
z dwóch powodów. Że Berski był inżynierem i że pracował w niemieckiej 
administracji. Ale 
Berski był mądrzejszy i wiedział, że ma żonę i dzieci.
– I na wiele mu się ta mądrość przydała – powiedziała Anna z sarkazmem i 
zaciętością. – 
Zginął jak świnia w trocinach. I nawet gnił w ziemi nie pod swoim nazwiskiem. 
Cholerny zrobił 
interes.
– Hanka! Po co ty do tego wracasz? I co ty możesz z tego wiedzieć? Berska 
musiała go tak 
pochować, to był jej gest w kierunku partyzantów.
– Nie rozumiem. Jak to, gest?
– Berskiej teraz coś się w głowie przewróciło z tym waszym ślubem, ale Polka to 
już ona jest 
prawdziwa, wiem dobrze, bo cały prawie czas kontaktowałam się z nią. Ty nie 
pamiętasz, bo 
byłaś malutkim dzieckiem, aleja wiem.
– „Pana Tadeusza” czytała w mroczne okupacyjne wieczory dla podtrzymania ducha? 
– 
zapytała Anna sięgając po następny papieros.
– Pewnie, że czytała – nie wychwyciła jej ironii matka. – Ludzie się u niej 
zbierali, a po 
śmierci Berskiego to nawet taką Żydóweczkę trzymała, Marylkę, która jest teraz w 
Stanach 
Zjednoczonych. Marylka to tam jej nie było, ale tak się na nią mówiło dla 
niepoznaki. I nie bała 
się. Ja bym wzięła, owszem, ale bym wcześniej umarła ze strachu. A co ja niby 
miałabym dać 
zjeść takiemu dziecku, jak swoich nie mogłam wyżywić. Aldona to miała jeszcze 
trochę lepiej 
niż ty, bo ciotka zaradniejsza ode mnie i...
– Na czym polegał ten gest, jak to określiłaś?
– Haniu, moje dziecko, to jakoś było tak, że jak Berski zniknął, to trzeba to 
było ukryć przed 
Niemcami.
– A dlaczegóż to? Tak go kochali?
– Dlaczego ty jesteś ironiczna? Ten biedny Berski zginął w najgorszy sposób, bo 
od swoich. 
Oni się tłukli między sobą, bo tam u nas było kilka różnych bardzo silnych 
ugrupowań, widzisz, 
dziecko, ledwo się zorganizowali, to już się dzielili, już za życia twojego ojca 
tak było, choć 
ledwie się zaczęło. Ojciec się bardzo na to skarżył.
– Skarżył się! Mamo, ty jesteś zupełnie jak dziecko i do Londynu powinnaś 
podróżować 
z karteczką na piersi.
– Właśnie że się skarżył, co ty mi będziesz tam opowiadać. W ogóle ty się nie 
powinnaś 
wypowiadać o tamtych czasach, bo wtedy jeszcze nie rozumiałaś, i nie powinnaś 
się tym 
zajmować, bo to nie ma sensu zatruwanie sobie młodości. No więc twój ojciec 
właśnie się 
skarżył, że oni się jakoś nie połączą. Dużo tam było tych co z rządem w Londynie 
mieli kontakty, 
paru z nich, wiesz, tak dla niepoznaki w dzień u Molendowskiej pracowało, niby 
to byli parobcy, 
pomoc we dworze, no wiesz. Byli i ci od Rosji, komuniści, nawet, wiesz, że 
mówili, że ten 
Wiktor Woźniak zaraz ci mówiłam, jak nie mogłam dostać mieszkania, że tylko do 
niego 
napiszę, to załatwi, i widzisz przyzwoity człowiek, choć na takim stanowisku to 
nie zapomniał, 
co twój ojciec dla niego zrobił – to że on tam był dowódcą.
– Jak myślisz, czy ojciec się z nim wtedy kontaktował? Spotykał?
– Naturalnie. Wiktor często przychodził w nocy. W dzień się nie mógł pokazywać, 
bo była 
nagroda za jego głowę. Już przed wojną policja go ścigała i od razu zaczęli go 
poszukiwać 
Niemcy.
– Kiedy on przyszedł na tartak? Przed wojną? Ile lat?
– Dokładnie to nie pamiętam. Oni obydwaj z ojcem mi wmawiali niestworzone 
historie, że 
on tak prawie nie ma nic na sumieniu, tylko że ulotki roznosił, „spalił się”, 
jak mówili, 
w Warszawie i musi zmienić teren na pewien czas. On już wtedy był figurą i tylko 
mi takie 
z ojcem koszałki-opałki pletli, no bo ja bym umarła ze strachu, że ktoś taki 
sobie u nas 
wysiaduje. To był bardzo miły chłopak, taki uprzejmy i grzeczny, i matkę bardzo 
kochał, w ogóle 
przyzwoity człowiek i nie żaden karierowicz, bo ciężko doszedł do tego 
stanowiska, to to wiem 
sama i nikt mi nie wmówi niczego innego. W biurze to nawet nigdy nie 
powiedziałam, że Wiktor 
Woźniak drzewo u mnie rąbał, bo by mnie wzięli za wariatkę. O, Jadźka chyba 
idzie – matka 
podniosła się. – Muszę jeszcze iść do okulisty, szkła muszę zmienić. I oprawkę 
jakąś ładną sobie 
dobiorę.
– Adyć, dziewucha przyjechała – Jadźka rzuciła tobołek z magla na tapczan. – 
Słońce to cię 
tak wzięło, żeś jakby czarna. No i urlop ci się skończył i od nowa musisz iść do 
roboty.
Anna musnęła wargami jej pomarszczone policzki.
– Jadźka, zrób placków kartoflanych na kolację. Pomogę ci smażyć. Tylko utrzyj 
kartofle, bo 
sobie paznokcie zniszczę.
– Ciekawam, odkąd ci to przyszło do głowy, że ja nie umiem smażyć – burknęła 
i pokuśtykała do kuchni. – Jak na margarynie, to nie smażę. I co z tego, że to 
gówno tańsze jak 
sama woda. Jak smalcu uczciwie wezmę, to wiem, że smażę. Sam tłuszcz i co to ma 
być 
niezdrowe. Przed wojną o margarynie nie słyszałam i od mojego gotowania nikt nie 
umarł. 
Wymysły tylko i tyła.
– Mamo – Anna przeszła za matką do pokoju – nie wytłumaczyłaś mi na czym polegał 
ten 
gest Franciszki.
– Dziecko, tam w tej partyzantce to początkowo było najwięcej socjalistów – 
matka uważnie 
centymetr po centymetrze oglądała swoją twarz w lusterku puderniczki. Wzięła 
pęsetkę i zaczęła 
regulować brwi. – Twój ojciec właściwie tam był. Jak to boli! – dmuchnęła na 
pęsetkę – nie 
można się do tego przyzwyczaić. Berski z nimi trochę tam miał kontakty, ale nie 
powiem, żeby to 
był taki człowiek, co to na dwa fronty, on miał takie maniery i w ogóle, to nie 
z takich ludzi. 
Widzisz, na starość to już makijaż osobno, a twarz osobno. Jak sobie zrobię 
hennę, to mi 
przybywa dziesięć lat, a jak nie zrobię, to z tym tuszem tyle kłopotu, rozmazuje 
się i ciągle 
muszę pamiętać, żeby oczu nie przecierać, kiedy zdejmuję okulary. Więc Berski 
znikł któregoś 
dnia, wyparował, kamfora, był człowiek, nie ma człowieka, wszyscy myślą, co się 
stało, może go 
Niemcy sprzątnęli, bo się dowiedzieli, że miał z partyzantką pewną łączność. 
Potem zaczęli 
mówić, że gdzieś wyjechał, a tu go odgrzebują w trocinach.
I z całą pewnością, to wiem ponad wszelką wątpliwość, Franciszka dała się 
namówić tym 
z lasu, żeby ukryć jego śmierć, bo tam już krwi popłynęło dużo i kto wie, czyby 
Niemcy znowu 
jakiej obławy w lasach nie robili, że niby ktoś go zabił za to, że w powiecie 
pracował, 
a właściwie oni się tam do czegoś szykowali – zaczęła sobie wklepywać krem – ty 
zrozum, jakie 
to musiało być dla niej przykre, żeby nie móc nawet męża jak trzeba pochować...
– A ty swojego pochowałaś, jak trzeba?
– Po wojnie go przecież przenieśliśmy na cmentarz. Co mi zarzucasz? Wszyscy tam 
w lesie 
leżeli, dwudziestu czterech. Boże, co to już z ludzi zostało, jak ich po wojnie 
braliśmy na 
cmentarz – westchnęła. – Aleja byłam w tej lepszej sytuacji, że wszyscy 
wiedzieli, że tu leży mój 
mąż i wiedzieli, za co zginął. Miałam choć co dzieciom powiedzieć.
– I Niemcy tak postawili krzyżyk na Berskim? Nie wzywali Franciszki?
– Nie. Niczego takiego nie było.
– A nie przyszło ci nigdy do głowy, że oni musieli wiedzieć, że zginął, i 
musieli wiedzieć, za 
co?
– Co ty, dziecko, mówisz. Kto tam zresztą po tylu latach do czego dojdzie – 
zaczęła chować 
kosmetyki do torebki.
– Czy Wiktor był jeszcze u ciebie po śmierci ojca?
– Bywał. Pieniędzy mi trochę podrzucił, wiedziałam przecież, że ojciec też mu 
kiedyś dawał. 
Kiedy Molendowska nas wyrzuciła do tej gajówki, to mi chłopów załatwił do 
przeprowadzki.
– A po śmierci Berskiego był?
– Raz. W nocy. On ci tak zawsze pukał delikatnie w szybę i mówił: „to ja, pani 
Józefowiczowa, Wiktor”. Konia miał wtedy takiego pięknego, czarnego jak diabeł, 
a narowisty 
był, nie mógł ustać spokojnie, przywiązał go do drzewa...
– Po co wtedy przyszedł?
– Mówił, że jedzie do Warszawy, a jak wróci, to nas z tego lasu wyciągnie i 
urządzi 
w mieście, że pracę dostanę, i zostawił mi dziesięć dolarów w złocie, to 
miałyśmy, pamiętasz, jak 
pierwszy raz Aldonę przez granicę wiozłam do Loni. To takiej małpie musiałam 
dać, żeby to 
załatwiła, bo to ciężko się było dostać z Guberni do Rzeszy. Daj mi tego swojego 
pudru w płynie, 
bo taką mam wysuszoną skórę, że wyglądam, jakbym się mąką posypała. O, zaraz 
inaczej. Nigdy 
więcej o Wiktorze nie słyszałam, dopiero w parę lat po wojnie, i myślę sobie, 
ten to czy nie ten, 
i potem patrzę w gazecie, jego zdjęcie, dostojny taki, ale gęba ta sama, mówię 
sobie, bracie, jak 
ty jesteś taki ważny, to mi załatw mieszkanie, bo w ruderze z dwojgiem dzieci 
jestem, 
a Warszawy się trzymałam, bo zawsze tu chciałam mieszkać, i jeszcze wtedy 
sądziłam, że dam 
radę was obydwie na studia posłać. I gdyby nie Aldony choroby... moje dziecko, 
pilnuj tego 
postrzeleńca i wszystko mi pisz, skoro postanowiłyście już mnie wydać za mąż. 
Jak Boga 
kocham, śmiałabym się tylko z tego, co on wypisuje, gdyby nie wy. Krępuję was 
czy co? 
Robicie, co chcecie.
– Uradziłyśmy sobie z Aldoną i Jadźką, że najwyższy czas. Pojedziesz, zobaczysz. 
Komunikacja działa w dwóch kierunkach, tam i z powrotem.
– O piątej mam być u okulisty, idę coś zjeść.
– Ty, Hanka, a co ty sobie tak przybierasz do głowy? – zapytała Jadźka, kiedy 
Anna po 
wyjściu matki weszła do kuchni. – Kulasy mam połamane, ale ręce, uszy i oczy 
pierwszego 
gatunku. Co ci tak siedzi ten Berski?
– Tysiąc razy cię pytałam, co wiesz o Berskim, a ty mówisz, że nic. Ale kiedyś, 
dawno, 
dawno temu powiedziałaś: „różnie sobie o nim przemyśliwam”. Co sobie 
przemyśliwałaś? Daj, 
ja sobie parę usmażę na margarynie. – Anna podeszła do miski z tartymi 
kartoflami.
– Smrodu mi w kuchni nie rób, bo trzepnę to wszystko do zlewu jak nic. Jedz na 
smalcu, jak 
trzeba. Ty się wydaj za chłopaka, bo drugiego takiego nie znajdziesz. I dobry, i 
mądry, i lata za 
tobą i aż się ten telefon trzęsie. I na co będziesz czekać? Życie tylko sobie 
skisisz, doktor, i nic tu 
ni ma, żeby się przyczepić.
– Co sobie przemyśliwałaś o starym Berskim? – Anna odstawiła miskę z ciastem na 
placki.
– Jaki on tam stary był, trzydzieści sześć lat miał, jak zginął, w kwiecie 
wieku. Nic takiego, 
tylko nasz pan raz tak w kuchni ze mną siedział, a buty z cholewami nosił i psa 
takiego z drzewa 
miał do nich, że łatwo było ściągnąć, i tak trzyma jedną nogę w tym psie, a 
drugą już rozzutą 
miał, i tak tą rozzutą nogą rusza, a tę drugą w psie trzyma, jakby zapomniał, że 
but drugi trzeba 
zdjąć, i tak mówi do mnie, Jadźka, jakby ze mną co się stało, to żebyś od pani 
nie odeszła, jakby 
przeczucie jakieś miał albo co. A ja mu na to, pan to taką za przeproszeniem 
głupotę czasem 
powie, gdzie ja odejdę niby, co to Hanki nie wychowałam, jakby moja córka była 
od małego, 
i jakby pan sytuacji z moimi siostrami całkiem nie miarkował, że tylko się boją, 
żebym im czego 
nie zeżarła, i co pan się tam będzie w czarne myśli kitował, że z panem się co 
stanie, przestać 
z tymi z lasu, pracować u dziedziczki, to i może Bóg jakoś da. A pan jakby mnie 
nie słuchał, 
tylko mówi, wiesz Jadźka, ty to masz rację, że głupotę czasem powiem, ale z 
człowieka taki 
cholerny dureń, że wierzy ludziom, a szczególnie w tych czasach, kiedy wszystkim 
jednakowo 
grozi. I mówi, człowiek myśli, że jak jest źle, to ludzie lepsi się robią, a kto 
to może wiedzieć, 
czy nie gorsi, bo trzęsą się o swoją skórę na grzbiecie, i mówi, rany boskie, 
skąd mogę wiedzieć, 
jaki ten Berski właściwie, i głupi jestem, bo partyzantka dobrowolna, a nie 
przymusowa, i po co 
ja go tak tam ciągnę i różne rzeczy mu mówię, człowieka nie przenikniesz i to, 
co było przed 
wojną, to już może być nieważne. Z panią to nigdy pan nie mógł o tym mówić, bo 
pani uszy 
rękami zakrywała, to się chociaż u mnie nagadał, i mówi, że tym z lasu na 
Berskim zależy, bo 
Berski ma dostęp do jakichś różnych rzeczy i gdyby Berski się zgodził, to dobrze 
by było, bo by 
poszedł do Niemców na wyższe stanowisko, coś pan tak mówił jakby od rzeczy, i że 
niby pan 
Berski w to wszystko nie wierzy, no to pan mu tak czasem coś powiedział, żeby 
przyszedł 
i zobaczył, że oni tam w lesie całą swoją organizację mają i że o nich wiedzą w 
stolicy i w 
Londynie, i że to, co to wiesz, tyle broni ukradli prosto z fabryki. I pan się 
tak jakby cieszył, że 
pan Berski do nich przystąpi, bo niby pan Berski już powiedział, że gdzieś tam 
przyjdzie. No ale 
w jakiś czas potem stało się to nieszczęście i tak sobie przemyśliwałam, czyby 
Berski czego 
gdzie na posterunku żandarmerii nie powiedział, albo i po co na posterunku, jak 
jadł z nimi 
i popijał, co to aż wstyd palił panią Berską i ludziom w oczy bała się spojrzeć, 
choć każdy 
wiedział dobrze, że kobieta uczciwa jak mało która, no a za Niemca jeden to 
udawał, że tak jest 
z nimi dobrze, czy co, a swoje wiedział. A po śmierci naszego pana to ja sobie 
nawet jakby 
gwóźdź do głowy wbiłam, że jakbym aż w myślach odgrywała, jak to pan Berski na 
posterunek 
idzie, takiego ci se klina na lata zaćwiekowałam, że jak złość do jednego 
człowieka miałam, to 
myślałam, że jak pan Berski poszedł na takich porządnych ludzi, to ja pójdę na 
świnię. Ale ale. 
Ani pan Berski nie poszedł, ani ja i tylko człowiekowi spokoju na tamtym świecie 
nie dajemy tą 
głupią mową. Zjedzże jeszcze, bo wyschłaś jakoś na tym urlopie, trzeba było to 
do lasu jechać, 
pani tego nie mówiłam, bo i po co, zemdlałaby jeszcze jak nic. Jak tam ci się w 
tych górach 
podobało, to tam trza było jechać, bo domy stoją jak się patrzy i woda w kranie, 
ale ja to już noga 
moja tam nie postąpi, bo jak z tobą do Aldonki pojechałam, to jakbym jak robak, 
co go butem kto 
przydepnie, się poczuła. A ty to znowu wiesz, nie będę cię uczyć, ale jak chłop 
swoje dostanie, to 
mu do ślubu nierychło, choć jakby teraz inne czasy nastały i już człowiek 
orientacyję stracił. 
Choć ty Aldonie daj spokój i nie napastuj dziewczyny, bo ona wcale do chłopów 
nie taka szybka, 
jak się tobie widzi, jeszcze widać na swojego nie natrafiła, bo mało to się w 
kuchni z nich ze mną 
pośmieje, jak to latają, bo każdy myśli że skorzysta, a dziewczyna jak na 
obrazie świętym, to co 
mają nie latać, oczu w głowie musieliby nie mieć. Ale swoją szosą, jak sobie 
człowiek do głowy 
przybierze, jaki głupi był, kiedy go wiek młody tumanił, to aż rozum się 
przekręca. Ni ma to jak 
w wieku podeszłym, kiedy cię głupoty żadne nie nachodzą, z Panem Bogiem sobie 
porozmawiasz w spokoju i ni ma tego, żeby cię coś tak łapą żelazną w piersiach 
trzymało. Jak 
wróbel ci ćwierka, to ci ćwierka, a nie myślisz, że na hańbę twoją, aleś ty 
młoda i z życia 
korzystać ci się należy, prawo twoje takie. Herbaty ci zrobić? Tylko wyschniesz 
od ty herbaty, 
jak ją tak będziesz popijać, ale czy ci to mleko jak ten chłop za drzwiami 
postawi, to wartość jaką 
ma, to nie powiedziałabym, to tak jak te cholerne kartofle, od różnych krów to 
przecie mleko, to 
jak gotujesz te kartofle, to tu ci jeden amerykan, drugi krowi, trzeci jeszcze 
inny, ten ci się rozleci 
na miazgę, a ten twardy jak głąb kapuściany, tylko w łeb tym w sklepie nim dać, 
żeby się 
państwo nauczyło, że kartofel w kartofel powinien być jednego gatunku, a nie tak 
zsypią na kupę, 
wymieszają widłami jak nie przymirzając bigos w saganie i do miasta przywiozą, 
bo tu co ludzie 
mają robić, z doniczki se ukopią czy jak. Chłop na wsi toby im tylko plunął na 
te kartofle – 
machnęła ręką.
– Jadźka, przestań gadać na chwilę, muszę zatelefonować.
– A mów se, mów. Mnie to ciarki przechodzą, jak mi tu kto dzwoni, od razu mówię, 
ni ma, 
jak tam nic nie wiem, bo co mam mówić i do kogo, jak człowieka nie widzę, i wiem 
tam, co to za 
typ mówi w słuchawkę i o co mu się rozchodzi. Źle, zdaje, się nakropiłam i 
fałdki się porobiły, 
a nakrochmalone było jak Pan Bóg przykazał i jak człowiek się położy w pościeli 
na takim 
nakrochmalonym, to jakby trochę do nieba wstąpił, ale to już nie tak jak na wsi 
się suszy, 
wyszłaś i rozwiesiłaś między drzewami, to ci później we śnie całą łąką pachniało 
i wiatrem 
jakby... Dziecko ci się już mieć należy, do kościoła iść i życie zacząć...
Anna wyszła z kuchni i starannie zamknęła za sobą drzwi. Sięgnęła po słuchawkę.
– Dzień dobry pani. Mówi Hanka.
– Dzień dobry, Haniu – w głosie Franciszki wyczuła chłód.
– Chciałabym z panią porozmawiać.
Berska nie odpowiedziała.
– Janek w środę ma dyżur. Ja mam wolne popołudnie. Czy mogłabym przyjść?
– A o czym chcesz ze mną porozmawiać, moje dziecko?
– Nie mogę tak przez telefon. Marysi nie będzie? Zależy mi żebyśmy były same – 
powiedziała z naciskiem.
– Haniu, wiesz przecież, że Marysia z mężem przyjeżdża do mnie trzy razy w roku. 
Więc po 
co to?
– Przepraszam. Nie chcę być nietaktowna, tylko mi ogromnie na tym zależy.
– Więc przyjdź – w glosie nie było ani jednej nutki zachęty.
– Dziękuję, do widzenia pani.
– Do widzenia.
IV 
„Zadręczam wszystkich dookoła nie będąc pewna swoich racji – myślała Anna 
patrząc na 
skuloną w fotelu Franciszkę, szczupłą i młodzieńczą, której twarz lekko dotknęły 
lata, tworząc 
siatkę ledwie dostrzegalnych nitek w kącikach oczu – i teraz z okrucieństwem 
zażądam, żeby mi 
pokazała swój pieczołowicie przechowywany album, oprawiony w bordowe płótno, 
pachnący 
lawendą i naftaliną i popatrzymy sobie zgodnie pochylone, głowa przy głowie, na 
Janka 
w ułańskim mundurze, Marysię na nocniczku, Tadeusza Berskiego wymieniającego za 
przyjaźń 
toasty z moim ojcem.”
– Co ty chcesz wiedzieć, Haniu?
– Wydaje mi się, że wiem wszystko. Ta rozmowa kuleje, bo pani nie chce być ze 
mną ani 
przez sekundę szczera.
– Dziecko drogie. Czy to jest naprawdę takie trudne do zrozumienia, że matka się 
obawia 
o przyszłość syna? On cię kocha, a ja nie chcę, żeby był przez ciebie 
nieszczęśliwy. Miałaś 
innych chłopców przed nim, jestem jak najdalsza od chęci obrażania cię, i 
znudzili ci się. Jaką 
masz gwarancję, że nie znudzi ci się Janek?
– To są wybiegi i pani wie o tym doskonale. Przede wszystkim w takich wypadkach 
kobieta 
jest zawsze zagrożona bardziej...
– ...i jeśli tu w ogóle można mówić o jakichś gwarancjach, to ta jest najlepsza.
– To znaczy jaka? Nie rozumiem cię.
– Że miałam innych chłopców przed nim – odpowiedziała Anna z grzeczności, gdyż 
miękkie, 
brązowe oczy Franciszki wskazywały na dwutorowość jej myślenia. Wydawało się, że 
odpowiedź Anny nie interesuje jej zupełnie. Anna podniosła do ust filiżankę z 
kawą, żeby 
jakimkolwiek zwyczajnym gestem pokryć swoje zmieszanie. – Ja go kocham i dlatego 
do pani 
przyszłam.
– Jak każda matka w końcu się stanę bezradna, wiem o tym. Więc o co wam chodzi? 
Żeńcie 
się, rozwodźtie w miesiąc potem i nie zawracajcie sobie mną głowy.
– Pani wie, że więzi, jaka istnieje pomiędzy panią a Jankiem, nie odważyłabym 
się naruszyć. 
Nie miałabym odwagi wystąpić przeciwko pani i nade wszystko na świecie nie 
chciałabym tego. 
Nie wiem, czy pani zdaje sobie sprawę z jego uczuć w stosunku do pani?
– I choćbym sobie zdawała sprawę, to czy ty myślisz, że on się z tobą nie ożeni? 
Ożeni się, 
bądź spokojna.
– Ale mnie wcale o to nie chodzi.
– O, coś zupełnie interesującego – powiedziała Franciszka nie starając się nawet 
przytłumić 
ironii. – Zaskakujące wprost.
– Chcę się dowiedzieć, co pani ma przeciwko mnie.
– Nic. Dziecko, plotłam ci warkocze, kiedy byłaś mała, traktowałam cię jak drugą 
córkę. Co 
mogę mieć przeciwko tobie? Poza tym im bardziej występowałabym przeciwko tobie, 
tym 
bardziej on występowałby przeciwko mnie. Jesteś dorosłą kobietą i rozumiesz te 
sprawy. Więc to 
nie krecia robota poza twoimi plecami. Ale nie mogę tego związku zaaprobować. 
Jestem 
płochliwa wewnętrznie i wszystkiego się boję. Jestem poza tym zazdrosna o syna, 
książkowy 
przypadek. Czy to ci wszystko tłumaczy?
– Nie. Zazdrość o syna zawsze może ta młoda kobieta sforsować i zwalczyć, jak 
pani trafnie 
to przewiduje. Ale ja nie będę tego robić. Wiem, czego pani się boi – Anna 
poczuła, że ma 
zupełnie zimne, lekko wilgotne ręce – i błagam panią, niech mi pani pozwoli o 
tym 
porozmawiać. Odkryję swoje karty, ale pani mi musi wyjść naprzeciw. Nie chcę 
pani dotknąć za 
żadną cenę. Obydwie wiemy, o co nam chodzi. Jest pani jedynym człowiekiem, z 
którym nie 
powinnam o tym mówić, i jedynym, który tu może pomóc w rozstrzygnięciu. Proszę 
przyjąć jako 
aksjomat, jakiś pewnik absolutnie nienaruszalny, że nigdy nie będę o tym mówić z 
Jankiem, Ale 
się bronię, proszę mnie zrozumieć, bronię się, ponieważ nie chcę, nie mam siły 
tak od niego 
odejść – zamilkła.
– O czym ty mówisz? – pozorna niedbałość pytania nie mogła ukryć głębokiego 
poruszenia 
Franciszki.
– Pani wie o czym – powiedziała cicho Anna. – Janek nie zasługuje na to, żeby go 
skrzywdzić. Ja chcę tylko prawdy, żeby odzyskać spokój. Podejrzenia mnie zabiją, 
z prawdą 
postaram się zmierzyć.
– Janek miał dziewczyny przed tobą, ale nie było jakiejś wielkiej miłości – 
sięgnęła po 
papierosa.
– Pani mnie obraża. I nie docenia. – Anna przysunęła do niej płonącą zapałkę.
– Dziękuję ci – zaciągnęła się głęboko Franciszka. – Jakież to karty chcesz 
odsłonić przede 
mną?
– Pani ma najmocniejszą. Bada pani, co wiem i ku czemu prowadzę. Domyślam się 
wszystkiego, dręczę siebie i Janka.
– No, czym, powiedzże wreszcie. Nazwij to.
– Nie mogę tego zrobić. – Łyżeczka z brzękiem upadła jej na talerzyk. – Tylko 
pani może to 
powiedzieć. Proszę pani, ta sprawa pęknie, teraz nie może już przyschnąć. Wiem, 
jakie to musi 
być dla pani koszmarne, rozumiem, że kochała pani męża – zaczęła Anna z 
rozognioną twarzą. 
Franciszka zbliżyła ręce do jej policzków i powiedziała nieoczekiwanie:
– Nie kochałam Tadeusza.
– To są pani sprawy – Anna zastanowiła się, dlaczego Franciszka tak nagle 
zmieniła tonację 
głosu.
– Niestety nie. To są chyba już twoje sprawy, twoja kolej. Ja także 
zastanawiałam się nad 
rozmową z tobą. Chyba jednak nie mam prawa oszukiwać cię dalej – Annie waliło 
serce jak 
podczas zabawy w chowanego, kiedy tuż obok znakomicie zakonspirowanej kryjówki 
słyszała 
kroki szukającego. – Kochałam twojego ojca. I pomogę ci, jeśli dasz mi słowo, że 
nigdy nie 
powiesz o tym twojej matce.
Ze wszystkich rzeczy możliwych do usłyszenia ta jedna była poza myśleniem, poza 
rozumowaniem, niewyobrażalna. Anna znieruchomiała.
– Jesteś wstrząśnięta? Zniszczyłam coś w tobie? – pytała Franciszka.
– To była ostatnia rzecz, jaką można mi było odebrać. Ostatnia nieskażona, 
czysta sprawa. 
Niech się pani tym nie przejmuje.
– Przecież chciałaś się wszystkiego dowiedzieć, po to przyszłaś?
– To jest jakiś wodewil, farsa.
– To nie trzeba się babrać w cudzej przeszłości, bo zawsze znajdziesz tam jakiś 
wodewil, 
który tobą wstrząśnie. Jeśli jesteś słaba, nie możesz chcieć prawdy – 
powiedziała Franciszka 
ostro. – Nie potrafisz być szczęśliwa bez prawdy, ani prawdy udźwignąć. 
Wybieraj, możesz mi 
postawić każde pytanie.
– Już nie mam pytań. Tego nie przewidziałam. Zwyczajnie.
– Wiem o tym. Po co się pchałaś w to wszystko? Czego chcesz szukać w nie twojej 
przeszłości? Co tam chcesz znaleźć? Do czego to ci jest potrzebne?
– Bo chciałam się określić w tym świecie. Tylko to. Wiedzieć, na co mnie stać. 
Ale pani się 
myli. Ojca pani we mnie nie zniszczyła. Będę go kochać tym bardziej. Przybył mi 
inny ojciec, 
jakiego nie znałam. Tylko matka, matka tyle lat w idiotycznej, durnej 
infantylnej naiwności. 
Wierna wspomnieniom, prochom... wodewil. Czy ojciec panią kochał?
– Tak. To dobrze, że masz jeszcze pytania. Nikt twojej matki nie oszukiwał, 
jeśli ci to 
pomoże i jeśli to zrozumiesz w czasach, kiedy w dwie godziny po poznaniu 
wchodzicie z sobą do 
łóżka.
– Wchodzimy, rzeczywiście. Jeśli się pragniemy, to wchodzimy. I nie 
uszlachetniamy się 
zakazami etyki. Tylko tu się zaczynają dwa nurty: jedni zostają tam z sobą, 
dopóki wszystko jest 
między nimi prawdziwe, a drudzy wyskakują na chwilę, żeby się odświeżyć. Ja 
reprezentuję 
pierwszy. Mieliście jakieś plany na przyszłość?
– Mieliśmy. Chciałam namówić Tadeusza, żebyśmy stamtąd wyjechali. A potem miałam 
zamiar go opuścić. Wybuchła wojna. Nie chciałabyś się tego dowiedzieć? Gdybyś 
mogła cofnąć 
czas o te parę minut?
– Nie chciałabym. Tego nie. – Anna siedziała skulona z tym oślizłym zimnym 
jabłkiem 
w krtani. Łudziła się, że zniknęło już z jej życia.
– To nie mogłabyś się także dowiedzieć, że Tadeusz sprzedał twojego ojca 
niemieckim 
żandarmom.
– Wiedziałam o tym – powiedziała Anna spokojnie.
– Nie wiem tego z całą pewnością...
– Zaczyna się! – Anna wstała i zaczęła spacerować po pokoju – zaczyna się! 
Zaczyna się ta 
komedia. Nie wie pani tego z całą pewnością? A kto wie na pewno?
– Rozmawiałaś z kimś o tym?
– Niech się pani uspokoi. Subtelnie.
– To ty się uspokój. I usiądź. Na pewno wie tylko ten człowiek, który strzelał 
do Tadeusza. 
Dziecko drogie, przecież ja nie byłam z nim na posterunku. Ani nie ma zwyczaju, 
żeby mąż 
mówił żonie przy kolacji: „Jutro o jedenastej wyskoczę zadenuncjować kogoś na 
gestapo”. 
Kieruję się tylko intuicją i zrozum, jak trudno mi o tym mówić.
– Czy pani mąż wiedział o uczuciu, jakie łączyło panią i... mojego ojca?
– Haniu. Za prosto chcesz dociec prawdy. Chcesz wydać wyrok, czy był zwykłym 
kolaborantem, czy też dla prywatnej zemsty sprzedał dwudziestu czterech ludzi?
– Tak. Choć nie wiem, do czego mi to potrzebne. Przestałam cokolwiek rozumieć. 
Tu już nic 
nie ma sensu.
– Nie było sposobu, żeby cię przed tym obronić, nie zatrzymałabyś się za żadną 
cenę. 
Wysłałam Janka na studia do Wrocławia wmawiając mu, że tu będą trudności, bo się 
bałam, żeby 
się nie stało to, co się stało. Liczyłam, że może wyjdziesz za mąż, że on się 
ożeni, że do niczego 
między wami nie dojdzie. Przeliczyłam się... Nie wiem, Haniu, dlaczego Tadeusz 
to zrobił, nie 
wiem, choć byłam jego żoną i wydawało mi się, że go znam. Jeśli to zrobił, choć 
wszystko na to 
wskazuje, jak ty doszłaś do tych wniosków, tego nie mogę sobie wyobrazić. Ja 
miałam więcej 
przesłanek i też nie mam absolutnej pewności. Jeszcze się ciągle łudzę, że 
znajdę coś, co otworzy 
inne na to wszystko perspektywy. Ale to chyba dziecinne złudzenia. Tadeusz był 
mściwy, 
zazdrosny. I wierzył w przyszłość Tysiącletniej Rzeszy Niemieckiej. Ludzie się 
określali 
najlepiej w tych pierwszych latach wojny. Byłam z nim nie ze względu na dzieci, 
tylko żeby go 
jakoś powstrzymać. Efekty znasz. Gdyby nie było wojny, gdybym Od niego odeszła, 
żyłabym 
z kompleksem winy, że zmarnowałam mu życie tylko dlatego, że pokochałam innego. 
Czy ty 
rozumiesz, dlaczego się nie chcę zgodzić na wasz ślub?
– Nie, nie rozumiem. Abstrahując od mojej osoby, logiczne mi się wydaje, żeby 
pani dążyła 
do czegoś wręcz przeciwnego.
– To jest dopiero myślenie z wodewilu. Jak sobie wyobrażasz wspólne życie w 
takim 
skomplikowanym układzie? Bałam się, żebyś się kiedyś o tym wszystkim nie 
dowiedziała i już 
tylko ten lęk, obawa o ewentualności, stanowiły wystarczającą zaporę. A dopiero 
teraz, kiedy 
wiesz o tym... Wcześniej czy później obciążyłabyś tym Janka. Nie zaprzeczaj, w 
miłości 
potrzebny szacunek. Ale nie sądź, że jak kwoka dziobię w obronie pisklęcia. 
Chodzi mi także 
o ciebie, a może nawet przede wszystkim, choć w to będzie ci trudno uwierzyć. 
Krew odpływała 
mi z twarzy, kiedy pomyślałam: „Chryste Panie, gdyby Anna kiedyś dowiedziała się 
o tym”. 
I choć myślałam, że na to nie ma szans, że upłynęło tyle lat, że ludzie wiele 
zapomnieli, trwoga 
istniała. I to właśnie o ciebie, nie o niego. Jesteś szlachetną dziewczyną i być 
może, nie 
powiedziałabyś mu tego. A dlaczego miałabyś to znosić sama? Czy to sprawiedliwe? 
Na zdrowy 
rozum, wykluczając momenty psychicznego zacietrzewienia i wszystkie emocje, on 
nie jest 
niczemu winien i odpowiedzialny może być tylko za siebie. A ty? Dlaczego na 
twojej miłości 
miałaby być skaza, kiedy należy ci się wszystko, co najlepsze? Ja ci nie pomogę 
w rozstrzygnięciu tego. Możesz to zrobić tylko ty. Chcesz znaleźć w przeszłości 
jakieś 
określenie, jakiś sens dla teraźniejszości. Czas teraźniejszy nie wystarczy ci, 
zawsze będzie dla 
ciebie niepełny i nasycenie go wyłącznie przeszłością wyda ci się ubogie. 
Chciałabyś cały czas 
połączyć w całość czystą, klarowną, uchwycić prawdę konkretną jak rzecz, jak 
przedmiot 
codziennego użytku. Wejdziesz w błędne koło zwątpień, rozterek. Znam cię, Haniu, 
przecież 
dobrze. Byłaś bardzo wrażliwym dzieckiem, a z tego rzadko się wyrasta. Gdzie 
będziesz szukać 
swojej prawdy, jeśli nie w nim? Będziesz to wszystko ciągle analizować od 
początku, zapełniać 
domniemaniami wszystkie wasze białe plamy, rekonstruować z migawek generalne 
problemy. 
Zniszczysz was obydwoje. Wiem, co znaczy żyć obok człowieka, do którego się nie 
ma 
szacunku.
– To nie może dotyczyć Janka.
– Dziecko, gdybyś mogła bezkrytycznie go przyjąć, gdyby twoje uczucie było tak 
silne, 
instynkt samoobrony podpowiedziałby ci, że nie można robić tego, co robisz. 
Wskrzeszasz 
cienie, postępujesz jak pacjentka psychoanalityka, która w obawie, że nie będzie 
miała co 
opowiadać na leczniczym seansie, z masochistycznym upodobaniem personifikuje 
zjawy 
i upiory, grozę dzieciństwa i duszność młodości, tylko po to, żeby uzyskać 
odpowiedź na pytanie, 
dlaczego sobie nie radzi z czasem teraźniejszym. Wierz mi, Haniu, to straszne 
zaczynać wspólne 
życie od podziału problemów na wspólne i moje. Dlaczego masz traktować Janka jak 
kalekę, 
dlaczego ty masz być ta mądra, ta lepsza, ta wyrozumiała, ta chroniąca, ta 
przebaczająca, ta 
pobłażliwa, co już jest najgorsze. Rozumiesz mnie dziecko? – Annie wydało się, 
że Franciszka 
z najwyższym trudem powstrzymuje łkanie, które zmieniłoby chyba do niepoznania 
tę twarz 
z metalu („czy za tę twarz kochał ją ojciec? za ten pozorny spokój? za głos, w 
którym każda 
bardziej namiętna nuta trafiała prosto w serce na tle monotonnego sposobu 
mówienia Franciszki? 
Jest rzeczywiście damą i wprost trudno uwierzyć, że na przykład poród wykrzywiał 
jej twarz 
w spazmie rozpaczliwego wysiłku, a fizyczne doznania mąciły oczy; za co kochał 
ją ojciec, który 
nigdy – jeśli jej wierzyć nie dal jej tych uczuć?”).
– Chyba już sobie pójdę – Anna w mroku pokoju widziała zaledwie zarysy sylwetki 
Franciszki.
– Postaraj się nie mieć żalu. Chociaż się postaraj – Franciszka podniosła się. 
Nie zatrzymała 
Anny.
V
– Dlaczego pomagałeś synowi kolaboranta? Kiedy wszystko było przeciw temu, 
sprawiedliwość wobec innych synów, kierunek polityczny, twoje przekonania?
– Ponieważ zabiłem Berskiego osobiście. Ja – powiedział Wiktor.
„A więc nareszcie to usłyszałam – myślała Anna w potwornej duszącej ciszy, jaka 
zapadła po 
słowach Wiktora – usłyszałam po to, żeby już nigdy nie mieć żadnych wątpliwości, 
i wyobrażałam sobie, że właśnie po to rozkręcam tę piekielną machinę, żeby nie 
mieć żadnych 
wątpliwości. Ale moje wątpliwości były jeszcze nadzieją, złudą, mamieniem się, 
że Berski był 
tylko kolaborantem – „tylko kolaborantem”, oto do czego można dojść, kiedy 
egoistycznie 
pragnie się coś ratować – natomiast nie miał nic wspólnego ze śmiercią mojego 
ojca. Teraz już 
nie ma żadnych wątpliwości, mam tylko prawdę, której pragnęłam, ale pragnęłam 
jej wtedy, 
kiedy wydawała się nieosiągalna i nie do przeniknięcia, i wtedy zrobiłabym 
wszystko, żeby to 
usłyszeć, zniszczyłabym każdego, kto by drogę do tej prawdy zagradzał. 
Rozwalałabym 
wszystko dookoła, zatruwała wszystkich, wywoływała duchy, mąciła każdy spokój, 
tropiła każde 
podejrzenie, kojarzyła najmniej znaczące epizody, zbierała przesłanki i 
bebeszyła własną pamięć. 
Wszystko po to, żeby usłyszeć to, czego usłyszeć nie chciałam wcale.”
– To jest różnica? Podpisać? Strzelić?
– W znaczeniu odpowiedzialności chyba nie ma. W znaczeniu subiektywnym dla mnie 
różnica istniała. Patetyczne myśli podczas trzymania palca na języku spustowym: 
„Chłop 
zostawia dwoje dzieci”. Berskiemu należała się kuła. Dostał kulę. Chłopakowi 
należało się życie, 
i trzeba mu było w tym pomóc. Uciekł mi z pola widzenia aż do Wrocławia, 
myślałem, że on wie 
co nieco, i chce się zaszyć gdzieś dalej od...
– Z innych powodów, wiesz teraz.
– Teraz wiem. Zresztą byłem przygotowany na interwencję w każdym miejscu Polski 
i w 
każdej pracy czy na studiach, czego by tam nie wybrał, gdyby ta sprawa jakoś 
wylazła. Wielu 
ludzi w papierach wypisywało bajeczki, on nawet nie kłamał, skoro nie wiedział. 
A matkę łatwo 
zrozumieć. Zniszczyłaś go, Anna. Jest teraz zmiażdżony, upokorzony i nigdy cię 
już nie będzie 
tak kochał. Nie mogę cię dłużej oszczędzać.
– Brakuje ci tylko trocin, żeby mnie przysypać. Jakie miałeś patetyczne myśli 
teraz, kiedy 
poczułeś pod palcem język spustowy? Nie mogłam przypuścić, że matka odważy się 
mu to 
powiedzieć.
– To była pierwsza rzecz, którą należało przewidzieć decydując się na rozmowę z 
nią. Nie 
chciała cię krzywdzić, jednostronnie obciążać, zrównała was. Każdemu jego część.
– Co mam robić, Wiktor, powiedz mi, jechać do niego? Nie chciał się ze mną 
zobaczyć.
– Dziwi cię to? Popełniłaś straszny, niewybaczalny błąd, nie zwracając się z tym 
wszystkim 
od razu do niego – tak on teraz myśli. Pomijając, że to był cios, którego od 
życia nie oczekiwał 
i nie spodziewał się nigdy, bo od tego jest mężczyzną, żeby to znieść, ale 
zwątpił w ciebie. 
Dlatego wyjechał, że wstydzi się siebie, ciebie, swojego ojca, was. Nie jedź 
teraz. Nie zechce 
z tobą rozmawiać. I ty nie chciałabyś go widzieć takim, uwierz mi chociaż w to.
– Dlaczego nie powiedziałeś mi wtedy, kiedy do ciebie przyszłam? Poprzestałabym 
na tym.
– Nie chciałem ci zabierać miłości. Komplikować ci tego wszystkiego. Teraz 
mówię, bo 
posunęłaś się już za daleko. Chyba się omyliłem. Być może, poprzestałabyś na 
tym.
– Wiktor, co ja powinnam teraz zrobić, poradź mi.
– Nie wiem. Zrobiłaś już wszystko co najgorsze. Nie mogłaś inaczej?
– Nie mogłam. Nie mogłam żyć z podejrzeniami i myślałam, że kiedy dowiem się 
prawdy, 
będę miała siłę odejść od niego. Teraz znam prawdę, i chcę z nim być. Bardziej 
niż przedtem. 
Nie rozumiem się. Tego, że on mnie nie zechce, nie rozważałam. Przedtem.
– Dziecko, rozumiem w życiu kilka spraw, mam umiejętność natychmiastowych 
kategorycznych rozstrzygnięć, a wącham się teraz coraz częściej w ocenach. Tu 
kategoryczność 
zgubiłem. Ale sfera uczuć między dwojgiem ludzi jest mi niemal nieznana. Kiedy 
była na to 
pora, nie miałem czasu. A teraz jest to już poza mną. Zaufanie, dzieci, wzajemna 
dbałość 
o siebie, wszystko proste, w innych wymiarach, zwyczajne. Było tyle innych burz 
w moim życiu, 
że na miłosne nie było już miejsca. Raz jedyny się chyba kochałem. W obozie, w 
jednej 
Francuzce. Kiedy byłem w bunkrze, ona zachorowała. Mój przyjaciel próbował coś 
dla niej 
zrobić. Jego zatłukli, ona poszła do gazu. Śmierć była ceną każdego ludzkiego 
gestu. Co ja ci, 
dziecko, mogę poradzić? Przyjdź do nas do domu, zobaczysz moje córki... Kiedy do 
mnie 
zadzwoniłaś i powiedziałaś, że on wyjechał, poczułem się bezradny jak dobry 
głupi wujek. To 
jest mocny konflikt, rozumiem to. Ale od strony waszej miłości? Nic nie mogę 
powiedzieć. 
Zrobiłem wszystko, żebyś nie wiedziała.
– Czemu się nie napijesz? – Anna wskazała nietknięte kieliszki. Swój podniosła 
do ust 
i wypiła jednym haustem.
– Dziś coś mi nie idzie – Wiktor ledwie zamoczył usta. – W ogóle to czasami 
sobie nieco 
pociągnę. Odpręża.
Kiwnęła głową. Tu, u niej w mieszkaniu, to był zupełnie dawny Wiktor. Niewiele 
miał 
wspólnego z Wiktorem z Kroniki. Chciała mu powiedzieć, że bardzo go lubi, a 
zamiast tego, 
wbrew woli zapytała:
– Czy Franciszka była wtedy w domu?
– Kiedy? – speszył się.
– Kiedy przyszedłeś po Berskiego.
– Znowu? Po co wszystkich tak męczysz? I siebie?
– Już do końca. I więcej nigdy nie będę cię o nic pytać.
– Nie wiem. Otworzył Berski.
– Mieli służbę.
– Ale otworzył Berski. Był w bieliźnie, więc kazałem mu się ubrać.
– Nie strzela się do ludzi w kalesonach?
– Nie, Anna. Nie masz ani odrobiny litości.
– Jednoznaczna odpowiedź.
– Jednoznaczna.
– Berski nie miał broni?
– Miał.
– Nie bałeś się? Że się odwróci? I strzeli?
– Dziecko. Pistolet był odbezpieczony. Poza tym mógł myśleć, że mam obstawę.
– Miałeś?
– Nie, wtedy nie. To była moja, także moja sprawa.
– A zwykle?
– Bywało.
– Nie obawiałeś się, że ucieknie?
– Na długo? I dokąd?
– Wiedział, po co przyszedłeś?
– Tak. Anna, daj spokój.
– Wyszedł spokojnie, czy się buntował?
– Wyszedł spokojnie.
– Dlaczego załatwiałeś to sam?
– Tak musiałem.
– On zdradził ojca?
– On. Wybacz, ale twój ojciec nie był urodzonym konspiratorem. Był łatwowierny.
– To bardzo ludzkie, łatwowierność.
– Kosztowne. Dwudziestu czterech.
– Czy to był jedyny wypadek, że Berski...
– Nie. Ale ten wykryliśmy jako pierwszy.
– Dlaczego ty? Za ojca?
– W pewnym sensie. To były początki. Nie chciałem nikomu wydawać takiego 
rozkazu. 
A ktoś to musiał zrobić.
– Berski był pierwszy dla ciebie?
– W taki sposób? Jedyny. Anna!
– Dlaczego go zaprowadziłeś na tartak? Teatralne, wybacz mi.
– Dziecko. Nigdzie go nie zaprowadziłem. Wyobrażasz sobie człowieka, który ma 
zabić 
drugiego człowieka i rozmyśla o efektach? Nie byłem żadnym mięczakiem, ale chyba 
modliłem 
się do wszystkich bogów na tym świecie, żeby to zrobić jak najszybciej. Mieć za 
sobą. To Berski 
mnie prowadził.
– Odczytałeś wyrok?
– Tak. Początkowo nie rozumiałem, dokąd idzie. Trzeba było przejść przez tę 
ścieżkę, 
pamiętasz, gdzie mi przyniosłaś pięćdziesiąt złotych i gdzie pożegnaliśmy się 
przed wojną. Tu się 
zatrzymał. Chciałem już strzelić, kiedy zobaczyłem, że wymiotuje. Myślałem, że 
to sztuczka, że 
się na mnie rzuci. Noc była jasna. Odszedłem parę kroków i pozwoliłem mu się 
wyrzygać. Broni 
już nie miał. Sprawdziłem. Ale wtedy nie mogłem go zabić. Po chwili znowu 
ruszył. Ja za nim, 
starannie podsycając w sobie wściekłość.
– Mówił coś? Ty?
– Nic. Nie potrzeba było nic mówić, on wiedział. Po chwili zrozumiałem, że idzie 
na tartak. 
Tu się zatrzymał. Obszedłem go dookoła. Odwracał się do mnie plecami. Jeszcze 
raz. To samo. 
Jeszcze i jeszcze raz. Ale z tych trocin nie odszedł ani na krok. Wreszcie 
strzeliłem na oślep.
– Nie umiał nawet zginąć?
– Chyba umiał. Dlatego przyszedł na tartak. Tylko brakło mu odwagi, żeby 
spojrzeć. Ludzi 
nie mierzy się w tym, jak giną... O świcie poszedłem do Berskiej. Tu także nie 
chciałem się 
nikim wyręczać. Powiedziała, że już wie. Była bardzo spokojna. Sądziłem, że będę 
ją cucił, 
tłumaczył, coś takiego. Zgodziła się natychmiast, żeby nie ujawniać jego 
śmierci, choć jej 
przecież niczym nie groziłem, żadnych szantażów. Powiedziałem, że dla dobra 
takiej a takiej 
sprawy lepiej by było... Ona chciała się dowiedzieć tylko tego, co ty. Czy on 
zdradził twojego 
ojca.
– Wiem.
– Wiesz? Więc tak głęboko posunęłaś się w nękaniu tej kobiety?
– Inaczej to trochę, ale to nieważne. Co jej odpowiedziałeś?
– Ogólnikowo. Nie chciałem, żeby patrzyła na konkretnych ludzi, na konkretne 
dzieci, 
którym jej mąż... Powiedziałem, że od strony partyzantki ani jej, ani jej 
dzieciom nic nie grozi. 
Że jej gwarantuję, że sprawa się nie rozniesie. Ludzie i tak zrobili swoje.
– Słusznie chyba? Jak myślisz?
– Nie wiem. Różnie to można rozważyć.
– Byłeś cholernie szlachetny.
– Nie bądź napastliwa. W tych czasach, żeby nie być skończonym bydlakiem, 
należało 
próbować być lepszym niż człowiek. A to przychodziło z takim trudem, jak 
wpakowanie komuś 
całego magazynu. Daj no tej wódki, golnę sobie. Nalać ci?
– Nie, teraz mnie jakoś nie idzie. Zresztą, nalej. Kiedyś popijaliśmy mleko na 
progu, 
pamiętasz? Jadźka idzie z kościoła.
– Czy mnie pozna?
– Pozna, ale nie skojarzy sobie z tobą aktualnym. Do kina nie chodzi, mówi, że 
to wymysły.
– O Jezusie, czyby to Wiktor był Woźniak? Pani mówiła, że osobą jesteś – 
przyglądała mu 
się uważnie. – No, garnituru się choć dorobiłeś jak się patrzy. A skądeś to se o 
nas przypomniał? 
A jakżeś sobie przypomniał, to przyjdźże, człowieku, kiedy na pyzy. Bo ci nie 
wymawiając, to 
michę mogłeś zjeść za jednym zamachem – mówiła witając się z Wiktorem. – Aleś 
elegant!
– Jadźka, przestań się wygłupiać.
– Dlaczego? – obruszył się Wiktor. – Przyjdę kiedy.
– Idź już, Wiktor. Nie gniewaj się, ale muszę być sama – powiedziała Anna cicho.
– Jedź do niego, Anno, po pewnym czasie – powiedział wstając – A powiedziałbyś 
jej tam, 
Wiktor, co do rozumu – Jadźka dopadła go w drzwiach.
– Ona sama wie, co ma robić – odparł.
VI 
„Oj, człowieku, adyć tam w szpitalu ze strachu umierałam, co ty tu robiłaś i czy 
kury z głodu 
co do jednej nie wyzdychały” – Annie wydawało się, że zaraz, za chwilę przyjdzie 
Jadźka 
i trzeba jej będzie pomóc nałożyć skarpetki na połamane nogi. „Pojadę do niego, 
rzucę mu się 
w ramiona i będziemy się uczyć nic nie pamiętać.” Warkot motoru przeciął ciszę i 
Anna 
zamknęła oczy. Czekała na głos Hermana: „Anna!” Ale tylko gospodyni stanęła nad 
nią 
i przekrzywiła głowę ze zdziwieniem:
– To nic pani nie chce? Zjeść coś trzeba, cały dzień pani tak o głodzie siedzi.
– Nic. Odjadę ostatnim autobusem. W tym miejscu stała taka buda, nie pamięta 
pani?
– To jeszcze jak tamta właścicielka żyła. Ale teraz sąd ogrodziliśmy siatką, to 
i buda do 
pilnowania niepotrzebna. Zresztą przegniłe to było. Rozebrało się. A pani skąd 
wie, że tu stała 
buda? Była tu pani?
– Mieszkałam tu kiedyś. – Anna na twarzy kobiety dostrzegła niedowierzanie. – 
Prószę się 
mną nie zajmować. Posiedzę tu trochę i pójdę sobie. Nie robię kłopotu?
– E tam, jaki kłopot. Myśleliśmy, że pani może z tych, co grunty mierzą albo coś 
spisują.
– Dziękuję pani – Anna nie wiedziała, jak skończyć rozmowę. Z ulgą zobaczyła, że 
kobieta 
odchodzi w stronę gospodarskiego obejścia. Wyjęła z torebki telegram i jeszcze 
raz przeczytała 
z uwagą, jakby na wąskim druku mogła znaleźć inne niż te słowa: „O czym, nie ma 
o czym”. 
O czym, nie ma o czym – powtórzyła półgłosem. To tylko z Hermanem nie było o 
czym mówić. 
„Widzisz, niepotrzebnie sprawdzaliśmy to – myślała patrząc na karłowatą 
jabłonkę. – Może nie 
powinnam była do ciebie podejść w tej kawiarni, choć poznałam cię natychmiast, 
może nie 
powinnam nigdy wiedzieć, że nie mamy już wspólnego języka. To nasze spotkanie w 
modnej 
kawiarni i w innym świecie nie miało sensu i celu, bo widzisz, tu – popatrzyła w 
stronę gajówki – 
tu, wtedy, rozmawialiśmy po polsku. I w tym był sens, nadawaliśmy ludziom i 
słowom właściwe 
znaczenie, wtedy kiedy ludzie i słowa znaczenie straciły. Źle się stało, że nie 
zostawiłeś tego tak. 
Nie chciałam być wobec ciebie kąśliwa ani zajadła, a gdy zauważyłam, że zamiast 
prawej ręki 
masz protezę, musiałam pomyśleć ironicznie: Prawą straciłeś pewnie w 
bohaterskiej obronie 
Berlina. I choć nigdy, ani przedtem, ani teraz, nie miałeś miny zdobywcy świata, 
choć jesteś miły 
i ludzki, i przystojny, miałam ochotę zapytać, czy przy okazji pobytu w Polsce 
nie wpadniesz 
zwiedzić muzeum w Oświęcimiu. I proszę cię, nie dzwoń, i wybacz, że ci nie 
odpowiem, ale 
gdyby to było inaczej, gdybyśmy nie mieli okazji spotkać się przed laty w 
gajówce, pewnie nie 
szukałabym budy starego Jankowiaka. Muszę stąd wyjść w życie po raz drugi, i nie 
wiem, jaka 
stąd wyjdę, co zabiorę, a co odrzucę. Więc żegnaj, Herman, i jeszcze kiedyś bądź 
«lepszy»„... 
Annie przyszło do głowy, że jej całodzienna obecność w cudzym ogrodzie istotnie 
jest bardzo 
dziwaczna. Wstała i zaczęła iść w stronę gajówki. „Pewnie nie ma już i starego 
Jankowiaka, 
niczego tu nie znajdę, co było, zabrałam z sobą, jest we mnie, przywiozłam.”
Gajówka była pusta, widocznie dawno tu nikt nie mieszkał. Na przegniłej podłodze 
leżała, 
słoma. Usiadła.
– Patrzcie – słyszała Jadźkę, jakby to było wczoraj – ta lewa to już mi sztywna 
na całe życie 
zostanie. – Jadźka podniosła nogę ostrożnie do góry i przyglądała się jej z 
satysfakcją. – Ma się 
rozumieć.
– Co ma się rozumieć? – zapytała Anna.
– Pan Bóg nierychliwy, ale sprawiedliwy. Jak ci mi doktor o tym powiedział, to 
aż mi coś 
tam odtajało w sobie, jakiś mróz, co przez lata trzymał, jakby na rzece jakiej. 
Kuleć będę na 
obydwie nogi – już wyraźnie się ucieszyła. – Bo widzisz, dziewczyna, złość do 
człowieka jedną 
wielką miałam i już myślałam, że on od mojej złości życie swoje skończył, od 
tego mojego 
myślenia. A tu ludzi tyle ginie naokoło człowieka i to takich ludzi, że już o 
twoim ojcu nie 
wspomnę, bo nie było lepszego, ale sama się zastanów i do głowy sobie weź 
dobrze.
– Przestań, Jadźka, mówić o tatusiu – przerwała Anna ze złością.
– Takie dziwne z ciebie dziecko wyrosło, że rozumu mi do ciebie całkiem brakuje. 
O ojcu 
nie wspomni, z komunii świętej pierwszej jakby się wcale nie cieszyła, choć mama 
ją tak ładnie 
ubrała, jak tylko mogła, a ta grymasy i dąsy różne wyczynia – machała ręką w 
stronę Anny 
z całkowitym lekceważeniem. – Ale co to ja chciałam powiedzieć, aha, że tyle 
ludzi ginie 
dookoła człowieka, twój wujek, co był taki chłop, i na aeroplanie umiał polecieć 
w powietrze, ale 
jak to go tak w górze zabili? Pan Berski, choć czyja to wiem, co to był za 
człowiek, różnie sobie 
o tym przemyśliwam, i tyle tych żołnierzy polskich, a ten, co wściekłość do 
niego miałam, żyje, 
cholera taka...
– O co byłaś na niego zła? – Anna pomagała Jadźce wciągnąć nogi na łóżko, a sama 
usiadła 
na stołeczku.
– Nie na twój rozum, ale z piętnaście lat tak mnie to ogarniało, ażebyś zdechł; 
myślałam. 
A wiedziałam, że dla swojej kobiety też niedobry, bydlę takie, i wiedziałam, że 
tam ci różni 
z lasu do niego przychodzą, to sobie myślę, jak mi rozum przez to całkiem 
odejdzie, to jeszcze 
Niemcom powiem, żeby go zatłukli. No, przecież nie powiedziałabym, bo Polak był, 
ale Pan Bóg 
zna każdą myśl człowieka, i ci w jakie dwa miesiące potem zabili go i tylu 
niewinnych ludzi. To 
sobie myślę, Panie Boże, jak mnie wysłuchałeś grzesznicę, to po co ludzi 
niewinnych powołałeś 
do siebie, bo ci to Niemcy wieś okrążyli i wszystko wysiekli, z dymem puścili. I 
już myślałam, że 
to wszystko na moje sumienie spadło, co bym pokoju do śmierci zaznać nie miała, 
ale znak boski 
te połamane kulasy – poklepała się z lubością po nogach – że jeszcze za życia na 
świecie choć 
trochę odpokutuję... to może nawet na długie lata do czyśćca nie pójdę... przez 
te myśli...
– Głupstwa gadasz – mówiła Anna. – Nie ma żadnego czyśćca, albo Pan Bóg nie jest 
sprawiedliwy.
– Jezusie Nazareński! – Jadźka usiadła na łóżko. – Co tyś, dziewczyno, 
powiedziała? Znak 
krzyża świętego zrób prędko.
– Powiedziałam, że Pan Bóg jest niesprawiedliwy, albo nie ma czyśćca i piekła. 
Bo niebo to 
może być – Anna nie wyobrażała sobie wtedy sytuacji na „tamtym świecie” bez 
nieba. – Albo 
Pan Bóg jest niesprawiedliwy – powtarzała z uporem.
– Mnie rozumu brakuje – Jadźka wyraźnie była zafrapowana problemem, ale już po 
chwili 
zagłębiła się w swoją bezgraniczną niewątpliwość. – Wytłumaczenie na to musi być 
i nie nam 
sądzić wyroki boskie. Ksiądz to by ci powiedział. Pod blachą rozpal, tylko 
wszystkich szczap 
smolnych nie weź, bo jak ty rozpalisz, to od razu wszystkie lepsze kawałki 
wrzucisz. A mówię ci, 
że krzywo by tam patrzyli w szpitalu, że mnie akuratnie te Szwaby przywiozły, 
ale doktor taki 
siwy od razu powiedział, że od Józefowicza jestem, to gęby się wszystkim zamkły. 
I widzisz? 
Ojciec nie żyje, a sława po dobroci i uczciwości człowieka została. Ale jakżeś 
ty się z tymi 
Szwabami dogadała, to pojęcia mi brakuje. Przecież z tym jednym w naszym polskim 
języku 
rozmawiałaś, albo przywidzenie miałam?
– A co miałam robić? – Anna wyjmowała zza pieca pachnące smołą drewienka. Matka 
za 
grubo rąbała, podpal tu takie, a jak jeszcze mokre w dodatku... Pewnie, że 
musiała brać same 
smolne, tym wilgoć nie przeszkadzała i przytknięte do zapałki zajmowały się 
łatwo ogniem, 
sycząc i wypuszczając z siebie bąbelki pachnącego soku. Biała skóra brzozy też 
była dobra na 
rozpałkę, pod wpływem płomienia zwijała się obronnie w rulonik.
„Albo i kościół! I po cóż było chodzić do kościoła, chyba tylko po to, żeby 
ksiądz albo mama 
niczego nie zauważyli, skoro i to wszystko było wcale nie tak, jak być powinno.” 
I spowiedź, 
i komunia, przed którą zjadła dwie kruszyny chleba, bo dłużej tej męki nie mogła 
przetrwać. 
Podbiegła więc do muru kościelnego cmentarza, na którym leżał jej sweter, wyjęła 
z kieszeni 
dwie złożone kromki chleba – a z tej uroczystej okazji były posmarowane smalcem 
– 
i nieprzytomna z nieszczęścia, że w ogóle może o tym myśleć, skubnęła kawałeczek 
nie większy 
niż pestka wiśni. Chciała tylko potrzymać w ustach i wypluć. I wypluła. Ale 
okruszyna jakaś 
utkwiła jej w gardle i na wszystko już było za późno, mięśnie zwarły się, 
wciągając w głąb tego 
wstrętnego obrzydliwego, nigdy nie nasyconego brzucha jej nową tragedię. Za 
mocno ruszała 
językiem rozprowadzając smak chleba po podniebieniu, zbyt usilnie myślała 
klęcząc w kościele – 
miast się skupić, jak kazał ksiądz – jak też to będzie już wkrótce smakować taki 
posmarowany 
chleb. I o czym tu było mówić Jadźce i z czego tu się cieszyć, kiedy po komunii 
nie poczuła nic. 
Jak zresztą miała poczuć, kiedy sama przez swój przeklęty głód zabiła tę 
możliwość. Został tylko 
wyraźny obraz pulchnych palców księdza proboszcza i jej przeraźliwy strach, że 
za chwilę 
umrze, bo Pan Bóg jej tego nie przebaczy. A choćby i ta kruszyna nie poleciała 
do gardła, to, 
Panie Boże, cóż to za spowiedź, skoro nie mogła się wywinąć, nie udało się, 
tylko musiała iść do 
księdza, który kupował od niej bimber. Została na sam koniec, już wszystkie 
dzieci modliły się, 
szczęśliwe pewnie i oczyszczone, a ona zerkała trwożnie w stronę siedzącego w 
konfesjonale 
księdza i podejść do niego nie miała odwagi, choć dwukrotnie, zniecierpliwiony, 
powtórzył: 
„Choćże już, Hanka, później się pomodlisz”. „Chileczkę, proszę ojca duchownego, 
tylko się 
jeszcze skupię.” Ale w końcu podejść musiała, bo ksiądz prawie krzyknął, że dość 
tego 
skupienia, i przerażona śmiertelnie wybełkotała parę grzechów z kartki. Ksiądz o 
nic nie pytał, 
rozgrzeszył ją, ale żadne słowo, ani o stalówce, ani o tym co robiła z Jackiem, 
nie zostało 
powiedziane. Więc choćby nawet to z Jankiem – bo nie wiedziała, że to grzech 
śmiertelny, nie 
wiedziała przedtem – Pan Bóg odpuścił, to okruszyny w gardle nie odpuści. 
Wiedziała, 
wiedziała! Wiedziała, że trzeba było na czczo, że nic, że ani kropli wody, a nie 
potrafiła 
zaprotestować, kiedy ładnie pachnące palce księdza kładły jej opłatkowy krążek 
komunii św. 
(podobno kościelny piekł!... piekł?!) na wysunięty język. I inne dzieci mogły 
się pysznić 
odświętnym ubraniem i składać przysięgę na wierność kościołowi dotykając palcami 
Pisma 
Świętego, ale nie ona, nie ona, odtrącona już na zawsze, skażona, odepchnięta od 
stanu duchowej 
łaski, ona, która nie potrafiła godnie wejść w drzwi tej wzniosłej radości 
ducha, którą jej hojnie 
ofiarowywano, nie dane jej było czerpać z tego bogactwa, potknęła się na samym 
progu. Kiedy 
rozważała, z kim będzie w piekle, przyszli jej na myśl Murzyni z gorącej Afryki, 
z grzechem 
pierworodnym, nie zmazanym przez chrzest. I jakże to Jadźce wytłumaczyć albo 
komukolwiek 
na świecie, jak się zapytać jednego księdza, skoro drugi w swoich ustawicznych 
„łaskawa pani” 
topił magię konfesjonału, sprowadzał ją do kategorii zwykłej rozmowy i który w 
dodatku 
z Jadźki „ubzdurania sobie” zrozumiał tyle, że Jadźka może na przykład udusić 
Aldonę, Jadźka, 
która Aldonę chorą nosiła przez całe noce na rękach, a Annie wtykała w jaskółcze 
usta ostatni 
z garnka kartofel. A Anna marzyła o mieście, z jego gwarem i ludźmi – wszystkimi 
w butach. Po 
wojnie wszystko miało być takie proste.
Anna ostrożnie zapaliła papierosa i do płonącej zapałki przytknęła telegram 
Janka. Zdjęła 
z nogi pantofel i starannie roztarła nim popiół, żeby nie zaprószyć ognia.
„O czym? nie ma o czym.” To cała odpowiedź Janka na jej pełen błagania list i 
prośbę, że 
musi z nim koniecznie porozmawiać. Chciał ją obrazić, chciał, żeby dała mu 
spokój. Ogarnęła ją 
fala nienawiści do Franciszki. Może Franciszka po prostu ze zwyczajnych 
„książkowych” 
powodów nie chciała tego małżeństwa. Trudno uwierzyć w taką wysoką etykę. „Jemu 
to także 
musiałam dać do rozstrzygnięcia. Obydwoje musicie teraz zdecydować, czy starczy 
wam sił” – 
filmowy dialog, tania szlachetność.
„Jestem niesprawiedliwa i co jeszcze gorsze, wiedząc o tym, nie mogę się zdobyć 
na 
obiektywizm w rozumowaniu. Potępiam postępek Franciszki, ponieważ on mnie 
przerasta, 
i nigdy nie zdobyłabym się sama na coś podobnego. Powiedzieć synowi, który przez 
tyle lat 
wypełniał życie, którego się ubóstwia i od którego oddalało się zawsze całe zło, 
że jego ojciec 
był zdrajcą, to trzeba być podłą albo wzniosłą. Ale ja nie jestem podła ani 
wzniosła. Dlatego się 
oburzam, dlatego chwilami żywię do Franciszki nienawiść i nie mogę pojąć, co 
przede 
wszystkim wpłynęło na jej decyzję. Jaka zmiana zaszła we mnie od czasu, kiedy 
leżałam obok 
niego nad wodą i mrużąc oczy od blasku wierzyłam, że nie mogę z nim zostać. Nie 
potrafię 
stanąć wyżej niż porzucona kochanka? Franciszka potrafiła stanąć wyżej niż 
matka, jeśli 
uwierzyć w szlachetność jej intencji, przerażającą szlachetność... Jechać do 
niego, przywieść go, 
lizać rany, których nie chciałam mu zadać. A jeśli go przekonam, przywiozę, czy 
kiedyś we 
wspólnym życiu nie wyjdzie nienawiść jak szczur z zaśmieconego cuchnącego kąta? 
Największym pragnieniem mojej miłości było się mylić. Moim największym 
pragnieniem teraz 
jest, abyśmy oboje umieli znieść prawdę. Nasza prawda jest okrutna i ja, mimo 
wszystko, 
chciałam ją poznać. Ja byłam bardziej zahartowana, samotność nauczyła mnie 
wiele. On się 
ugiął. Dla niego prawda była nieprzewidzianym ciosem, ja tropiłam ją wytrwale, 
przeciwko 
niemu. Przeciwko sobie? Przeciwko nam? Nie mogę drogi do prawdy przebyć w 
przeciwnym 
kierunku, nie mogę tego odwrócić. Nie potrafię już powiedzieć, nie potrafię tego 
wyjaśnić ani 
nazwać, co pchało mnie, nawet za cenę życia, do naszej klęski. Rozsupłując te 
węzły, nie 
mogłam się zatrzymać, wierz mi! I kiedy doszłam do końca, nie czułam już nic. 
Byłam pusta 
w środku jak celuloidowa lalka. Wydawało mi się wtedy, że wszystko to wiedziałam 
już od 
początku i od początku byłam pogodzona. I o ile na naszym pierwszym urlopie, nie 
będąc 
niczego pewna, w myślach się z tobą żegnałam, o tyle przy końcu sądziłam, że 
znajdę w sobie 
siłę, żeby cię odciąć od przeszłości, że to już jest inny świat, a ja nie czując 
w sobie nic, oprócz 
czystej, wypreparowanej ze zwątpień miłości, nie będę też miała w sobie czego 
podsycać. 
I przyszło przerażenie. Twój nagły wyjazd. Upokorzyłam cię, wiem. Przebacz mi! 
Twój głos 
przez telefon:«Przebacz mi! Nie mogę cię nigdy więcej zobaczyć». Przebacz mi? 
Ty? Ja – 
przebacz mi? Do kogo te oskarżenia i błagania? Komu przebaczyć i co? Mnie, że 
chciałam 
wiedzieć, czy tobie, że nie wiedziałeś niczego? Powiem ci. Przeklinałam twoją 
matkę, ale teraz 
wiem. Miała rację, skoro stało się jasne, że ja już doszłam do końca, że wiem 
wszystko. To 
lepiej, że i ty wiesz. I miłość trzeba czymś mierzyć. Siłą? Odwagą? Nie 
widziałam cię już 
czterdzieści dni. To mało dla ciebie, ale wystarczy dla mnie, żeby pojąć bezsens 
rozłąki, na którą 
nas skazałeś. Moja matka pojechała do Londynu, nic nie wiedząc o naszym 
rozstaniu. Przerażona 
była tylko sobą. Siłą wepchnęłam ją do samolotu. Dwa tygodnie temu pisała, że 
jest szczęśliwa. 
Nie wiem, co to dla niej znaczy, ale cokolwiek by to dla niej nie znaczyło, jest 
ktoś mi bliski, kto 
łatwo uwolnił się od swojej przeszłości, której nie znał. I teraz: jaka jest 
przyszłość matki? Ta, 
którą ma za sobą, ta, która była jej udziałem, ta, którą przeżyła, ta, którą 
odczuła, czy ta, która 
rzeczywiście była? Widzisz, jakie to proste nie wiedzieć, jakie łatwe, jakie 
dobre? Jakie nic nie 
warte? Choć takie cholernie wygodne. Nie wiedzieć, nie znać prawdy, to jedyny 
warunek 
euforyczności. Chcemy żyć czy się oszukiwać? Zrównać te pojęcia? Jeśli sytuacja 
jest 
patetyczna, słowa winny być proste: zastanów się, czy wolałbyś, żeby twoja 
matka, ja, wszyscy 
oszczędzali cię do końca? Chciałbyś być potraktowany tak jak moja matka? W jej 
przypadku 
było to słuszne. Za długie były złudzenia, za mało już czasu na uporanie się z 
tym, i sił chybaby 
zabrakło. I dla niej ta nieprawdziwa przeszłość jest jedynym łącznikiem, jedną 
możliwością 
łatwego wejścia w przyszłość. Odebrać jej tę przeszłość, znaczyłoby to 
uniemożliwić jej 
przyszłość; zaczęłaby żyć wstecz, nie mogąc myśleć o przyszłości. Ona byłaby 
zmiażdżona, my 
okrutni. Inaczej z nami! Jesteśmy młodzi, silni. Takich nie należy oszczędzać; 
przeciwnie! My 
mamy nad tyloma innymi przewagę! Choć o parę lat na błogość i spokój za starzy, 
jesteśmy 
młodzi! My naprawdę nie braliśmy udziału! My musimy i powinniśmy rozstrzygać 
tylko o tym 
w czym przyjdzie nam brać udział. Naszych określeń będziemy szukać w latach, 
które przyjdą. 
Co za wspaniała szansa! I nie należy się obarczać winami, których nie 
popełniliśmy, bo i tak dość 
energii trzeba zużywać na wymierzanie sprawiedliwości winnym naprawdę. I pomyśl, 
nawet to 
nas nie dotyczy, oni to załatwiają między sobą. Gorzki to triumf, ale cieszymy 
się, że jest. Bo 
przecież przyjdzie nasz własny czas, kiedy my będziemy zdawać rachunki. Więc 
może to nie 
gorzki triumf, ale szczodry kredyt tylko? Cokolwiek to jest, jak byśmy chcieli 
to nazwać, do nas 
należy, my będziemy nasycać naszą treścią.
Kocham cię. Mam rzadkie prawo powiedzieć, że byłeś całym moim życiem. I chcę, 
żeby tak 
było nadal. Pojadę do ciebie. Wierzę, że nie odwrócisz wzroku, zrozumiesz, jak 
boli mnie twój 
wstyd.
Za co zapłaciliśmy? I czy nie trzeba będzie zapłacić jeszcze więcej? I czy nie 
warto?”
Przeniknął ją chłód. Było już zupełnie ciemno. „Czas wracać” myślała. Wstała i 
zamknęła za 
sobą drzwi.