Sigrid Undset 
    Krystyna CÓRKA LAVRANSA 
    * * 
    ŻONA 
    Z niemieckiego przełożyła Wanda Kragen 
    
    Tytuł oryginału KRISTIN 
    
    Pamięci mego ojca Ingualda Undset 
    
   
I. Owoc grzechu 
   
1.
    
    Wieczorem w wigilię świętego Szymona statek handlowy Baarda syna Piotra przybił do ujścia rzeki koło Birgsi. Opat Olaf z Nidarholmu wyjechał sam konno na wybrzeże, by przyjąć i powitać krewniaka i jego małżonkę, którą Erlend wiódł do domu. Oblubieńcy mieli być gośćmi opata i spędzić noc na Vigg.
    Erlend prowadził przez przystań swoją śmiertelnie bladą i znużoną młodą żonę. Kiedy opat żartobliwie rozprawiał o trudach morskiej podróży, Erlend z uśmiechem powiedział, że jego żona tęskni przede wszystkim za spoczynkiem w łożu stojącym pewnie przy ścianie. I Krystyna uśmiechała się z trudem, ale w duchu myślała, że dobrowolnie nie wsiądzie już nigdy w życiu na statek. Słabo jej się robiło, gdy Erlend tylko zbliżał się do niej, tak bardzo przesiąkł wonią łodzi i morza; włosy jego od słonej wody były zlepione w kosmyki. Cały czas na statku szalał z radości, a pan Baard śmiał się: wszak na Móre\ tam gdzie Erlend wyrósł, wiosłowali i żeglowali od rana do wieczora. Obydwaj, Erlend i pan Baard, ubolewali nieco nad Krystyną, uważała jednak, że nie tak, jak tego wymagał jej pożałowania godny stan. Pocieszali ją ciągle, że choroba przejdzie sama przez się, skoro Krystyna przyzwyczai się do pobytu na statku. Ona jednak przez cały czas czuła się jednakowo źle.
    
    1 Terytorium nadmorskie ciągnące się na zachód od Tróndeiag, a na północ od gor Dovre aż poza ujście; rzeki Raumy.
    Jeszcze na drugi dzień rano, gdy jechali w górę przez zamieszkałą część doliny, miała wrażenie, że jest na statku. Droga szła w górę i w dół przez wielkie, strome, gliniaste pagórki, a gdy Krystyna usiłowała zatrzymać wzrok na którymś z górskich grzbietów, cały krajobraz kołysał się, spiętrzał niby fale i podnosił wysoko aż pod jasne, niebieskie niebo zimowe.
    Na Vigg zjechała rankiem cała gromada przyjaciół i sąsiadów Erlejida, by towarzyszyć młodej parze do domu, jechali więc z wielką świtą. Grzmiała pod kopytami ziemia, twarda jak żelazo od jesiennych mrozów. Ludzi i koni otulały kłęby pary, szron bielił się na sierści zwierząt, na włosach i futrach ludzi. Włosy Erlenda wydawały się tak białe jak włosy opata, a lica jego płonęły od wypitego z rana trunku i szczypiącego mrozu. Miał dziś na sobie swój weselny strój; wyglądał tak młodo i radośnie, że aż promieniał, a wesołość i rześkość brzmiały w jego pięknym, dźwięcznym głosie, kiedy podczas jazdy nawoływał swych gości i żartował z nimi.
    Serce Krystyny jęło dziwnie drżeć z troski, z czułości i trwogi. Wciąż jeszcze była chora po podróży, dolegało jej uczucie palenia w piersi, dawało się ono we znaki, gdy tylko cokolwiek zjadła lub wypiła, marzła przeraźliwie, a w głębi duszy żarzył się małym płomykiem głuchy i niemy gniew na Erlenda, że taki jest beztroski. Lecz mimo to żal go jej było. Kiedy widziała, jak dumny i promienny radością prowadzi ją jako swoją małżonkę do domu, z litości nad nim rósł w niej żal i bolało ją serce. Teraz pragnęła, by wiedział o rym, co przed nim wtedy w lecie przez upór zataiła: że nie przystoi, by wesele odbyło się z taką wspaniałością. Życzyła mu, aby i on wreszcie pojął - on również - że nie będzie im oszczędzone żadne upokorzenie za ich grzech.
    Wtedy bała się także ojca. I myślała, że po ślubie odjadą daleko i przez długi czas nie będzie widziała swoich stron - póki nie ucichną wszelkie plotki o niej.
    Teraz pojmowała, że czeka ją coś jeszcze gorszego. Wprawdzie Erlend mówił nieraz o wielkiej biesiadzie, jaką miał zamiar wyprawić z powodu jej przybycia na Husaby, ale nie sądziła, że to będzie jakby drugie wesele. Zaś ci goście to byli właśnie ludzie, wśród których Erlend i ona żyć mieli, których szacunek i przyjaźń mieli zdobyć. Oni to przez wszystkie te lata patrzyli na szaleństwa i niepowodzenia Erłenda. Teraz zaś Erlend mniemał, że oczyścił się przed nimi z niesławy i że znowu będzie mógł zająć należne mu urodzeniem i zamożnością miejsce między-równymi sobie. Jakimże pośmiewiskiem stanie się dla okolicznych gmin, skoro wyjdzie na jaw, że zgrzeszył z własną narzeczoną. Opat pochylił się ku niej:
    - Tak poważnie patrzycie, Krystyno córko Lavransa. Może nie całkiem przyszliście jeszcze do siebie po morskiej chorobie? A może tęskno za matką?
    - Ach tak, panie - szepnęła Krystyna. - Rzeczywiście myślałam o matce.
    
    Dojechali do Skaun i jechali wzdłuż górskiego zbocza. Poniżej na dnie doliny stała dąbrowa, biała i kosmata od szadzi; wokół jarzył się blask słońca, w dole błyszczało małe, niebieskie jezioro. Potem wyjechali z gęstego jodłowego boru na otwartą przestrzeń. Erlend wyciągnął rękę.
    - Oto Husaby, Krystyno. Bóg niechaj ci użyczy na nim wielu dobrych dni, moja żono - rzekł serdecznie.
    Przed nimi rozciągały się wielkie, oszronione pola. Dwór leżał na szerokiej płaszczyźnie w połowie zbocza, tuż obok małego, jasnego kościółka z kamienia; na południe od niego stały zabudowania. Było ich sporo i wszystkie okazałe; z otworów w dachach wznosił się dym. Dzwony w kościele zaczęły dzwonić, a z dworu gromadą popłynęli ludzie na spotkanie orszaku wznosząc powitalne okrzyki. Młodzieńcy z weselnej świty skrzyżowali włócznie,- z hałasem, wrzawą i radosnym pokrzykiwaniem wjechała cała drużyna na dwór pana młodego.
    
    Przed kościołem zatrzymano się. Erlend pomógł żonie zsiąść z konia i powiódł ją przed wrota, gdzie czekała już na nich gromada księży i kleryków. Wewnątrz było siarczyście zimno, światło dnia sączyło się przez małe łukowe okna w górze nawy i tłumiło nieco blask świec w prezbiterium.
    Kiedy Erlend puścił rękę Krystyny i przeszedł na stronę, gdzie stali mężczyźni, a ona wsunęła się w szereg obcych, odświętnie odzianych y kobiet, poczuła się opuszczona i strwożona. Nabożeństwo było bardzo piękne. Ale Krystyna marzła, gdy zaś szukała ulgi i pocieszenia w modlitwie, zdawało jej się, że modły te wracają do niej odrzucone. Przeszło jej przez myśl, że właśnie jest dzień świętego Szymona i że to może zły znak, jest to bowiem patron tego człowieka, wobec którego postąpiła niegodnie.
    Z kościoła udał się cały orszak w pochodzie na dwór, na przedzie księża, potem Krystyna i Erlend trzymając się za ręce, a goście parami za nimi. Krystyna nie mogła opanować się na tyle, by dokładniej przyjrzeć się dworowi. Dziedziniec był długi i wąski, domy stały w dwu szeregach, po północnej i południowej stronie. Były ogromne i stały gęsto obok siebie, ale wyglądały na stare i zniszczone.
    Orszak zatrzymał się przed drzwiami domu mieszkalnego i księża pokropili próg święconą wodą. Potem Erlend poprowadził małżonkę przez ciemny przedsionek. Po prawej stronie otwarto jakieś drzwi, za którymi rozbłysło jasne światło. Schyliwszy się przeszła Krystyna przez odrzwia i stanęła z Erlendem w świetlicy.
    Była to największa izba, jaką zdarzyło się jej widzieć na jakimkolwiek dworze. W środku znajdowało się palenisko tak długie, że na obu jego krańcach płonął ogień, świetlica zaś była tak szeroka, że poprzeczne belki pułapu spoczywały na rzeźbionych słupach drewnianych. Miejsce to zdawało się raczej kościołem albo halą królewskiego zamku aniżeli izbą we dworze. Pod wschodnim szczytem budynku, gdzie na środku ławy przylegającej do węższej ściany wznosiło się poczesne miejsce, wbudowano pomiędzy ściany i słupy zamykane łoża.
    A teraz tyle świec płonęło w sali: na stołach zastawionych kosztownymi misami i tacami i na świecznikach umocowanych w ścianach. Starodawnym zwyczajem wisiały tarcze i broń pomiędzy rozpiętymi dywanami. Poza podwyższeniem, na przybranej aksamitem ścianie, jeden z łudzi Erlenda powiesił jego złotem zdobiony miecz i białą tarczę z czerwonym skaczącym lwem.
    Pachołcy i dziewki służebne pomogli gościom zdjąć opończe. Erlend ujął żonę za rękę i poprowadził do ogniska,- goście ustawili się za nimi w półkole. Potem wystąpiła tęga kobieta o łagodnej twarzy i wygładziła chustkę na włosach Krystyny, zmiętą nieco pod okryciem. Gdy wracała na swe miejsce, skinęła życzliwie młodej parze i uśmiechnęła się; Erlend odpowiedział jej skinieniem i spojrzał na żonę. Był piękniejszy niż kiedykolwiek. I znowu uczuła Krystyna, że ją serce boli - tak bardzo było jej go żal. Wiedziała, o czym myśli patrząc na nią, stojącą w jego izbie w śnieżnobiałym czepku małżeńskim i szkarłatnym stroju ślubnym. Tego rana musiała mocno owinąć biodra i brzuch długim tkanym pasem, by suknia dobrze leżała. Także policzki natarła czerwoną maścią, którą dała jej pani Aashilda. Robiąc to myślała, urażona i stroskana, że Erlend niewiele chyba patrzy na nią teraz, gdy ją już dostał, skoro nie zauważył dotąd niczego. I gorzko żałowała, że nie powiedziała mu o tym.
    Tymczasem księża obchodzili naokoło izbę, dom i ognisko, i łoże, i stół. Potem jedna ze służebnych dziewek wręczyła Erlendowi klucze domu. Erlend zawiesił ciężki pęk Krystynie u pasa, a gdy to czynił, wyglądał, jakby miał ochotę zaraz ją pocałować. Człowiek jakiś podał mu wielki róg opasany złotymi pierścieniami. Erlend nachylił go do ust i przepił do Krystyny.
    - Chwała ci i szczęście na twym dworze, pani! I goście wznosili okrzyki, i śmiali się, gdy Krystyna piła ze swym mężem, a resztę wina wylała w ogień.
    Potem, kiedy Erlend syn Mikołaja poprowadził żonę na poczesne miejsce, a biesiadnicy zasiedli do stołu, zagrali grajkowie.
    Na trzeci dzień goście zaczęli opuszczać dwór, piątego zaś dnia po nieszporach odjechali ostatni. I Krystyna została sama z mężem na Husaby.
    Przede wszystkim rozkazała służbie wyjąć całą pościel z łoża, samo łoże i ściany izby zmyć dobrze ługiem, a słomę wynieść i spalić. Potem kazała dać świeżą słomę i oblec pościel swoją, przywiezioną z domu, bielizną. Długo w noc trwała ta robota. Krystyna zarządziła, aby tak samo oczyszczono wszystkie łoża we dworze, a skóry służące do nakrycia wyparzono w łaźni. Dziewki miały zaraz nazajutrz wziąć się do tej roboty i śpieszyć się, by zrobić przed niedzielą, ile się tylko da. Erlend potrząsał głową i śmiał się - cóż to za kobieta! Ale był mocno zawstydzony.
    Krystyna niedobrze spała pierwszej nocy, mimo że poświęcili łoże. Z wierzchu leżały jedwabiem obciągnięte poduszki, płócienne prześcieradła, piękne kapy i futra, ale pod spodem była brudna, przegniła słoma, a w kapach i we wspaniałej czarnej niedźwiedziej skórze, leżącej na wierzchu, roiło się od wszy.
    Wiele już różnych rzeczy widziała w tych pierwszych dniach. Pod cennymi dywanami pokrywającymi ściany pozostawiono wszystek brud i sadze. Podczas biesiady podawano ogromne ilości jadła, lecz wiele potraw było zepsutych i niesmacznie przyrządzonych. Musiano również dokładać na ogień świeżego i mokrego drzewa, które nie chciało się palić i napełniało izbę dymem.
    Kiedy na drugi dzień obchodziła z Erlendem dwór, spotykała na każdym kroku dowody złej gospodarki. Po skończonych godach weselnych pustką będą świeciły spichrza i stodoły; sąsieki były prawie że wymiecione. I nie pojmowała, jak Erlend zamyśla wykar-mić przez zimę tyle koni i bydła skąpym zapasem słomy i siana; liści zaś zebrano tak mało, że nawet dla owiec nie mogło wystarczyć.
    Jedno poddasze było w połowie zapełnione niezdatnym zgoła do użytku płótnem; zbierano je widać przez wiele lat. W jakiejś zaś komorze pełno było starej, nie pranej i cuchnącej wełny, częściowo w worach, częściowo walającej się po podłodze. Gdy Krystyna włożyła w nią rękę, potoczyły się na dłoń małe brązowe poczwarki; widocznie dostały się tu mole i robaki.
    
    Bydło było nędzne, chude, parszywe i okaleczałe, nigdzie też dotąd nie widziała tak wielu starych sztuk. Jedynie konie były piękne i starannie pielęgnowane. A przecież i między nimi nie było żadnego, który by mógł się równać z Guldsveinem albo Ringdrottem, ogierem, którego teraz używał Lavrans pod wierzch. Slóngvanbauge, którego ojciec dał jej z domu, był najpiękniejszym koniem w stajniach na Husaby. Gdy podeszli do niego, objęła ramieniem jego szyję i przytuliła policzek do łba. A rośli Trondhjemczycy1 oglądali zwierzę i nie mogli się dość nachwalić jego silnych nóg, rozrośniętej piersi, smukłej szyi, foremnej głowy i potężnych lędźwi. Stary z Gimsaru klął się na Boga i diabła, że wielki popełniono grzech rzezając tego rumaka-co by to był za wspaniały ogier bojowy. Krystyna więc zaczęła się chełpić po trochu Ringdrottem, ogierem swego ojca. Był on jeszcze o wiele mocniejszy i bardziej okazały, w całej okolicy nie było ogiera, \
    1 Mieszkańcy Tróndelag.
    który by się mógł z nim równać, ba, nawet najsławniejsze konie aż po Sogn nie mogły mu dać rady. Owe zaś dziwne imona Słóngvanbauge i Ringdrott - nadał Lavrans koniom, ponieważ były jasnożółtej maści i poznaczone rdzawymi pierścieniami. Matka Ringdrotta znikła kiedyś w lesie z pastwiska leżącego w głębi Dziczych Gór i sądzono, że porwał ją niedźwiedź. Ale późną jesienią powróciła na dwór, a źrebię, które urodziła w rok potem, na pewno nie zostało spłodzone przez ogiera należącego do zwykłych ziemskich ludzi. Dlatego też palili siarkę i chleb nad źrebięciem i Lavrans dla zapewnienia sobie bezpieczeństwa ofiarował klacz kościołowi. Ale źrebię wyrosło tak pięknie, że ojciec mawiał, iż wolałby stracić raczej połowę majątku aniżeli Ringdrotta.
    Erlend roześmiał się i rzekł:
    - Zwykle jesteś małomówna, Krystyno. Ale gdy mowa o twym ojcu, stajesz się rozmowna!
    Krystyna zamilkła nagle. Przypomniała sobie twarz ojca w chwili, gdy odjeżdżała z Erlendem i pomagał jej dosiąść konia. Nadrabiał miną, bo tylu ludzi stało dokoła, ale ujrzała jego oczy. Pogłaskał jej ramię i ujął rękę na pożegnanie. Wówczas była przede wszystkim rada, że odjeżdża z domu, ale teraz zdawało jej się, że wspomnienie tych oczu ojca przez całe życie palić będzie jej duszę.
    
    Tak więc zaczęła Krystyna rządzić po swojemu w swoim nowym domu. Każdego dnia wstawała raniutko, choć Erlend był temu przeciwny i udawał, że chce ją przemocą zatrzymać w łóżku; wszak nikt nie oczekuje od młodej małżonki, by jeszcze przed świtem była na nogach.
    Ilekroć widziała, jak zaniedbane było wszystko tutaj i ilu rzeczami będzie się musiała zająć, by je doprowadzić do ładu, czuła zawsze ostro i jasno: stało się, wzięła na siebie grzech, by tu przybyć, ale było też grzechem tak marnotrawić dary Boże, jak to się tutaj działo. Hańba to była dla tych, którzy tu przedtem gospodarzyli, i dla wszystkich, którzy dopuścili, by tak podupadł majątek Erlenda. Od dwóch lat nie było na Husaby porządnego rządcy. Erlend sam w tym czasie niewiele tylko przebywał we dworze, poza tym zaś nie bardzo się rozumiał na gospodarstwie. Zrozumiałe więc było, że jego pełnomocnicy w bardziej odległych gminach oszukiwali go, jak to Krystyna podejrzewała, i że czeladź na Husaby pracowała tylko wtedy, kiedy miała po temu ochotę, i tak, jak się każdemu żywnie podobało. Nie było też bynajmniej łatwo zaprowadzić teraz ład we wszystkim.
    Pewnego dnia mówiła o tym z Ulfem synem Haldora, giermkiem Erlenda. Muszą przynajmniej ukończyć młóckę zboża, które tego lata zebrano - a nie było go wiele - zanim nadejdzie czas wielkiego uboju bydła1.
    - Wiesz przecież, Krystyno, że nie jestem parobkiem - rzekł Ulf. - My dwaj, Haftori ja, jesteśmy raczej giermkami, poza tym wyszedłem już z wprawy w chłopskiej robocie.
    - Wiem o tym - odparła Krystyna. - Ale widzisz, Ulfie, niełatwo mi będzie tej zimy podołać wszystkimu; obca jestem tu na północy i nasza czeladź mnie nie zna. Pięknie by to było, gdybyś zechciał mi pomóc i pouczyć mnie.
    - Wiem, Krystyno, że łatwo nie pójdzie ci tej zimy-powiedział Ulf patrząc na nią z uśmiechem, z owym dziwnym uśmiechem, który miał zawsze, ilekroć mówił z nią lub Erlendem. Ulf był zuchwały i złośliwy, mimo to w jego zachowaniu się wobec niej ujawniała się dobroć i pewien szacunek. Zdawało się jej też, że. nie powinna czuć się dotknięta, gdy Ulf odnosi się do niej z większą poufałością, niżby to może przystało. Wszak ona i Erlend sami uczynili tego człowieka powiernikiem ich niegodnego i nieprawego postępowania; pojęła również, że on wie, co się u niej święci. Musiała to jednak znosić; widziała przecież, że Erlend stosuje się do wszystkiego, co Ulf mówi i czyni, a zbyt wiele uszanowania nie okazywał on swemu panu. Byli jednak od dziecka przyjaciółmi: Ulf pochodził z Móre, był synem drobnego chłopa mieszkającego w pobliżu dworu Baarda syna Piotra. Mówił do Erlenda ty, do niej także - ale tu na północy był w ogóle zwyczaj mówienia sobie ty o wiele bardziej rozpowszechniony niż w ich dolinie.
    
    Ulf syn Haldora był barczystym, rosłym człowiekiem, o ciemnej cerze i ładnych oczach, tylko usta miał brzydkie i surowe. Krystyna 
    ‘ Czas wielkiego uboju bydła: listopad. Miesiąc ten nazywał się nawet miesiącem wielkiego uboju.
    słyszała o nim od dworskich dziewek sporo złego; gdy był w mieście, pił aż do zamroczenia, hałasował i wpadał do domów leżących koło Gjeilene. Ale tu, na Husaby, na nim właśnie najbardziej można było polegać, był najdzielniejszy, najchętniejszy do pracy i najrozsądniejszy. Krystyna polubiła go bardzo.
    - Żadnej kobiecie nie byłoby łatwo dać sobie radę na tym dworze po wszystkim, co się tu działo - zaczął znowu. - Mimo to sądzę, pani Krystyno, że tobie pójdzie to łatwiej niż komukolwiek innemu. Nie należysz przecież do tych, które siedzą z założonymi rękami i płaczą, i jęczą, ale myślisz, jak by uratować dziedzictwo dla swych potomków, skoro nikt inny o to się nie troszczy. Wiedz, że możesz na mnie polegać, chcę ci pomóc, o ile to jest w mojej mocy. Nie zapominaj przecież, że niezwyczajny jestem zajmować się chłopską pracą. Jeśli jednak zechcesz spytać mnie o zdanie i będę mógł naradzić się z tobą, wówczas może jakoś przetrzymamy tę zimę.
    Krystyna podziękowała Ulfowi i weszła do domu.
    Ciążyła jej na sercu trwoga i niepokój, ale starała się oderwać od tych myśli. Przygnębiało ją, że tak nie rozumie Erlenda: ciągle jeszcze zdawał się nic nie dostrzegać. Ale teraz przybyła jej nowa troska, i to daleko gorsza: nie czuła życia dziecka, które w swym łonie nosiła. Po dwudziestu tygodniach powinno się było już ruszać - o tym wiedziała - a teraz minęły już trzy tygodnie ponad ten termin. Nocą leżała bezsennie i czuła rosnące i coraz cięższe brzemię, ale ciągle jeszcze bez życia i nieruchome. I wszystko, co słyszała o dzieciach, które przyszły na świat kulawe albo ze sztywnymi ścięgnami, albo zupełnie bez kończyn, jakieś potworki całkiem do ludzi niepodobne - wszystko to jawiło się teraz przed nią. Przed jej zamkniętymi oczami sunęły obrazy delikatnych, maleńkich ciałek okropnie zniekształconych; jedna przeraźliwa zjawa łączyła się z drugą, jeszcze gorszą. Na południu doliny w Lidstad żyło takie dziecko, teraz musiało już być dorosłe. Ojciec widział je, ale nigdy nie chciał o tym mówić, zauważyła, jak bardzo cierpiał, gdy ktokolwiek o tym wspomniał. Jak też mogło ono wyglądać?... „O nie, święty Olafie, módl się za mną!” Musiała mocr wierzyć w łaskę króla, oddała przecież swoje dziecko w opiekę, a sama chciała cierpliwie pokutować za swoje grzechy i pocieszać się z całej duszy myślą, że na jej dziecko spłynie łaska i pomoc. Sam wróg piekielny chyba wodził ją tymi szkaradnymi widziadłami na pokuszenie, by pogrążyć ją w rozpaczy. Najgorsze jednak były noce. Jeśli dziecko nie miało kończyn, jeśli było porażone, wtedy oczywiście matka nie mogła czuć żadnych znaków życia. Erlend w półśnie spostrzegał, że żona kręci się niespokojnie, więc mocniej obejmował ją ramieniem i tulił twarz do jej szyi.
    Lecz w dzień zachowywała się tak, jak gdyby nic nie zaszło. I co rano ubierała się starannie, aby jeszcze jakiś czas ukryć przed czeladzią, że już nie jest sama.
    Na Husaby było w zwyczaju, że służba po wieczerzy oddalała się do domostw, w których sypiała. Tak więc Erlend i Krystyna pozostawali sami w świetlicy. W ogóle zwyczaje na tym dworze były raczej takie jak za dawnych czasów, kiedy trzymano jeszcze niewolników i niewolnice do pracy. Nie było tu w świetlicy stołu wbudowanego w podłogę, ale rano i wieczór podawano potrawy na wielkiej tarcicy ułożonej na kozłach, a po posiłku wieszano deskę na ścianie. Przy innych posiłkach ludzie przynosili sobie jadło, siadali na ławach i tam je spożywali. Krystyna wiedziała, że tak było pierwej. Teraz jednak, gdy trudno byłoby skłonić mężczyzn, by usługiwali przy stole, i posługiwano się w gospodarstwie domowym kobietami, nie szło to jakoś - dziewki nie chciały wlec za każdym razem ciężkiej deski. Krystyna pamiętała z opowiadań matki, że na Sundbu, kiedy Ragnfrida była jeszcze ośmioletnim dzieckiem, ustawiono umocowany w ziemi stół, co było dla kobiet z wielu względów korzystne. Nie musiały teraz z każdą robotą przenosić się do izby niewieściej, ale mogły pozostawać w świetlicy i tam kroić i szyć, poza tym wyglądało to pięknie, gdy na stole stały świeczniki i kilka ładnych czar. Krystyna pomyślała sobie, że w lecie poprosi Erlenda o ustawienie stołu przy północnej ścianie podłużnej.
    Tak było w domu i ojciec miał poczesne miejsce u końca stołu, łoża zaś stały koło ściany prowadzącej do przedsionka. Matka siedziała zwykle pierwsza na zewnętrznej ławie, tak że mogła od czasu do czasu wychodzić i doglądać roznoszenia potraw. Tylko kiedy byli goście, Ragnfrida siedziała u boku męża. Tutaj jednak podwyższenie znajdowało się w środku ławy, pod wschodnim szczytem domu, i Erlend życzył sobie, aby Krystyna siedziała zawsze przy nim.
    W domu ojciec sadowił na poczesnym miejscu kapłanów, którzy przyjeżdżali na Jórund, on sam i Ragnfrida usługiwali takim gościom. O tym jednak nie chciał Erlend nawet słyszeć, chyba że chodziło o duchownych wysokiej godności. W ogóle nie lubił księży i mnichów, twierdził, że ci przyjaciele drogo kosztują. Krystynie nieraz przychodziło na myśl, co ojciec i sira Eirik zwykli byli powtarzać, ilekroć ludzie żalili się na chciwość kapłanów: każdy zapomina o grzesznych uciechach, których używał, kiedy ma za nie płacić.
    
    Pytała Erlenda o życie na Husaby w dawniejszych czasach. Ale dziwnie mało o tym wiedział. Słyszał to i owo - ale dokładnie nie wie, jak tu pierwej bywało. Król Skulę władał tym dworem i on to postawił te budowle, miał pono zamiar uczynić Husaby swą stałą siedzibą, kiedy podarował Rein klasztorowi mniszek. Erlend był bardzo dumny z tego, że ród jego wywodzi się od księcia1, jak stale zwał króla, i od biskupa Mikołaja2; biskup był ojcem jego dziada, Munana syna Biskupa. Ale Krystyna zmiarkowała, że nie więcej wie on o tych mężach niż ona sama z opowiadań swego ojca. U nich w domu było inaczej. Ani matka, ani ojciec nie chełpili się potęgą i znaczeniem swoich przodków. Mówili jednak o nich często i dobre ich cechy stawiali za wzór albo też dla przestrogi opowiadali o ich wadach i nieszczęściach przez nie spowodowanych. Znali również pocieszne facecje: o Ivarze Gjeslingu Starym i jego sporze z królem Sverrem, o szybkich i dowcipnych odpowiedziach Ivara Proboszcza, o niezwykłej otyłości Haavarda Gjeslinga i o cudownym szczęściu łowieckim Ivara Gjeslinga Młodszego. Lavrans opowiadał o bracie swego dziada, który uprowadził córkę Folkungów z klasztoru Vreta, o swym dziadzie Ketilu, szwedzkim panu, i o matce swego ojca, Rambordze córce Suną, która ustawicznie tęskniła za rodzinną Zachodnią Gotlandia, i o tym, jak to raz załamał się pod nią lód, gdy bawiąc w gościnie u swego brata na Solberga jechała saniami przez jezioro ‘ Tytuł książęcy, nie używany dawniej w Norwegii, nadał Haakon Stary Skulemu zostawszy jego zięciem.
    1 Mikołaj syn Arnego, biskup Oslo, przywódca Bagłerów, który pozornie pogodził się z Birkebeinami, ale swoimi intrygami (jak utrzymują dawni kronikarze, a za nimi Ibsen) poróżnił Skulego z Haakonem i doprowadził do wojny domo.
    Venern. Opowiadał, jak sprawnie władał bronią jego ojciec i jak bardzo opłakiwał stratę swej pierwszej, zmarłej młodo żony, Krystyny córki Sigurda, która umarła w połogu po urodzeniu Lavransa. I czytał z księgi o życiu tej, od której wywodził się cały jego ród, świętej pani Eliny ze Skóvde, której Bóg użyczył łaski, że krwią własną dała świadectwo prawdzie. Ojciec nieraz mawiał, że wraz z Krystyną odprawią pielgrzymkę do grobu świętej wdowy... Ale nigdy do tego nie przyszło.
    W swej trwodze i cierpieniu próbowała Krystyna modlić się do tej świętej, z którą złączona była węzłami krwi. Zanosiła modły do świętej Eliny o swe dziecko i całowała krzyż otrzymany od ojca; zawierał on parę włókien z jej śmiertelnej koszuli. Lecz Krystyna obawiała się świętej Eliny, odkąd sama skalała jej ród. Gdy błagała świętego Olafa i świętego Tomasza o orędownictwo, czuła, że modlitwa jej dochodzi do żywych uszu i współczujących serc. Tych obu męczenników za sprawiedliwość umiłował jej ojciec ponad wszystkich innych, przedkładał ich nawet nad świętego Lavransa, który był jego patronem i którego dzień późną jesienią święcił nieraz wielką biesiadą i rozdawaniem darów. Święty Tomasz ukazał się nawet pewnego razu jej ojcu we śnie, gdy ciężko ranny leżał pod Baagahus. Nikt nie potrafiłby opisać, jak pięknie i dostojnie wyglądał ów święty, i Lavrans nie mógł wymówić nic więcej oprócz: „Panie, panie”. Ale jaśniejący biskup dotknął łagodną ręką jego ran i przyrzekł mu wrócić życie i zdrowie, żeby mógł jeszcze zobaczyć żonę i córkę, jak o to błagał w modlitwie. A zdawało się wtedy, że Lavrans nie przeżyje nocy.
    Erlend mówił, że chętnie słucha się takich opowiadań, ale że jemu nie zdarzyło się jednak nigdy niepodobnego, i to jest zrozumiałe-nie jest wszak tak pobożnym człowiekiem jak Lavrans.
    Potem dopytywała się Krystyna o ludzi, którzy im towarzyszyli w orszaku weselnym. Ale Erlend i o nich niewiele wiedział. Krystynę uderzyło, jak jej mąż zupełnie jest niepodobny do ludzi z tych okolic. Wielu z nich było dorodnych, mieli jasne, rumiane lica, owalne twarze o wydatnych rysach, byli barczyści i krzepcy; wśród starców często widziało się nazbyt otyłych. Erlend wyglądał między swymi gośćmi jak przybysz z obcych stron. Był o głowę wyższy od większości z nich, szczupły i chudy; członki miał smukłe i delikatne, włosy czarne, miękkie jak jedwab, smagłą, bladą cerę oraz jasne, niebieskie oczy w cieniu czarnych rzęs pod czarnymi niby węgieł brwiami. Czoło miał wysokie i wąskie, skronie zapadnięte, nos nieco za wielki, a usta trochę za małe i za miękkie na mężczyznę - ale mimo to był piękny,-nie widziała dotąd człowieka, który by choć w połowie dorównywał pięknością Erlendowi. Nawet jego cichy, spokojny głos niepodobny był do donośnego głosu innych.
    Erlend zaśmiał się i rzekł, że w istocie jego ród nie pochodzi z tych stron - z wyjątkiem babki ze strony ojca, Ragnfridy córki Skulego. Ludzie mówili, że podobny jest bardzo do ojca swej matki, Gautego syna Erlenda ze Skogheim. Krystyna spytała, co wie o tym człowieku. Ale i o nim nic prawie nie wiedział.
    
    Tak nadszedł pewien wieczór, Erlend i Krystyna rozbierali się właśnie. Erlend nie mógł rozsznurować rzemienia przy trzewiku, przeciął go więc nożem i skaleczył się w rękę. Krwawił silnie i klął siarczyście. Krystyna przyniosła ze swej skrzyni kawałek płótna. Była w samej koszuli; gdy mu obwiązywała rękę, Erlend objął ją drugim ramieniem wpół.
    Nagle, przerażony i zmieszany, spojrzał jej w oczy i zarumienił się. Krystyna pochyliła głowę.
    Erlend opuścił ramię. Nic nie powiedział, Krystyna oddaliła się tedy cicho i weszła do łoża. Serce jej biło głucho i mocno. Od czasu do czasu patrzyła ukradkiem na męża. Odwrócił się do niej tyłem, powoli ściągał ubranie. Potem podszedł do łoża i położył się.
    Krystyna oczekiwała, że coś powie. Czekała w takim napięciu, że chwilami serce jej przestawało bić i, drżąc tylko, cicho zamierało w piersi.
    Lecz Erlend nie rzekł ni słowa. I nie utulił jej w ramionach.
    W końcu położył ostrożnie rękę na jej piersi i przycisnął podbródek do jej pleców, aż zakłuła ją nie ogolona broda. Ale ponieważ dalej nic nie mówił, Krystyna odwróciła się do ściany.
    Zdawało jej się, że zapada się w jakąś bezdenną przepaść. Ani słowa nie miał jej do powiedzenia - teraz, gdy się dowiedział, że przez ten cały ciężki czas dźwigała jego dziecię pod sercem. Krystyna w ciemności zacisnęła zęby. Nie będzie go prosiła; jeśli chciał milczeć, i ona potrafi milczeć, choćby nawet do dnia, w którym urodzi mu dziecko. Gniew kipiał w niej. Leżała cicho i nieruchomo, przyciśnięta do ściany. I Erlend leżał w ciemności i milczał. Godzina za godziną mijała, a oni leżeli tak i każde z nich wiedziało, że drugie nie śpi. Wreszcie po jego miarowym oddechu poznała, że zasnął. Wówczas dała upust gorącym łzom boleści, upokorzenia i wstydu. Tego - sądziła - nigdy w życiu nie będzie mu mogła zapomnieć.
    
    Przez trzy dni kręcili się tak oboje. Erlend niby zmoknięty pies, jak zdawało się żonie, ona zaś płonąca i zapamiętała w gniewie, rozgoryczona do szaleństwa, gdy widziała, jak Erlend badawczo na nią patrzy, ale prędko się odwraca, kiedy się ich oczy spotykają.
    Z rana czwartego dnia siedziała jeszcze w izbie, kiedy w drzwiach stanął Erlend ubrany do konnej jazdy. Rzekł, że wybiera się do Medalby - czyby nie chciała jechać z nim i obejrzeć dworu; należy wszak do jej wiana. Krystyna skinęła głową i Erlend sam pomógł jej wciągnąć wysokie futrzane buty i włożyć czarne okrycie z rękawami, spięte srebrną klamrą.
    Na dziedzińcu stały cztery okulbaczone konie, ale Erlend rozkazał, żeby Haftor i Egil pozostali w domu i pomogli przy młócce. Po czym sam pomógł żonie dosiąść konia. Krystyna zrozumiała, że Erlend zamierza teraz omówić z nią sprawy, o których dotąd oboje milczeli. Nic jednak nie mówił, gdy skierowali się powoli na zachód w stronę lasu.
    Miesiąc wielkiego uboju dobiegał niemal końca, ale mimo to tutaj w dolinie nie spadł jeszcze śnieg. Dzień był świeży i piękny, słońce właśnie się pokazało i wszędzie, na ziemi i na drzewach, biały szron lśnił i połyskiwał złociście. Jechali przez włości należące do Husaby. Krystyna spostrzegła, że niewiele tu było uprawnej roli i ściernisk, natomiast przeważnie leżące odłogiem pola i stare łąki, sfałdowane i porosłe mchem, na których swobodnie krzewiły się młodziutkie pędy osiki. Powiedziała to Erlendowi.
    Mąż odparł zarozumiale:
    - Czyż tego nawet nie wiesz, Krystyno, ty, która tak dobrze się znasz na gospodarce, że w bliskości miasta nie opłaca się hodować zboża? Więcej zyskuje się zamieniając wełnę i masło na zboże i mąkę u obcych kupców.
    - Powinieneś był tedy wymienić to wszystko, co od dawna leży i gnije w twoich spichrzach - odcięła się Krystyna. - Poza tym wiem dobrze, że wedle prawa każdy uprawiający ziemię człowiek winien trzy części gruntu obsiewać, czwartą zaś pozostawiać odłogiem. A dwór pański nie może chyba być bardziej zaniedbany niż dwory dzierżawców, tak zawsze mawiał mój ojciec.
    Erlend roześmiał się.
    - Nigdy w tych sprawach nie kierowałem się prawem; chcę dostać tyle, ile mi się należy, poza tym mogą moi chłopi rządzić na swoich dworach, jak im się żywnie podoba, a ja rządzę na Husaby tak, jak mi się wydaje najlepiej i najstosowniej.
    - Chyba nie chcesz być mędrszym, aniżeli byli nasi przodkowie, i święty Olaf, i król Magnus, którzy ustanowili owe prawa?
    Erlend znowu się roześmiał.
    - O tym nie myślałem. Do diabła, jak też ty się dobrze rozumiesz na prawach i zwyczajach krajowych, Krystyno.
    - Wiem coś niecoś o tych rzeczach - wyjaśniła Krystyna - bo ojciec mój często, kiedy bawił u nas Sigurd z Lopt i siedzieliśmy razem wieczorami, prosił go, by nam wykładał prawa kraju. Ojciec był zdania, że wyjdzie na pożytek młodym ludziom i czeladzi obznajmić się z tymi sprawami, więc Sigurd objaśniał nam to i owo.
    - Sigurd... - rzekł Erlend. - Ach tak, przypominam sobie, był na naszym weselu. To ten długonosy, bezzębny starzec, któremu ciekła ślina z gęby i który płakał i obmacywał twoją pierś. Śmierdział jeszcze na drugi dzień rano, gdy ludzie przyszli popatrzeć, jak ci wiążę chustkę na głowie.
    - Zna mnie od tak dawna, nie pamiętam nawet od kiedy - odparła Krystyna ze złością. - Zwykł był brać mnie na kolana i bawić się ze mną, kiedy byłam jeszcze maleńka.
    Erlend śmiał się.
    - To mi dopiero przyjemność siedzieć i przysłuchiwać się, jak ten stary wyśpiewuje swoje prawa. Lavrans jestnaprawdę w każdym calu inny niż wszyscy. A zresztą mówi się przecie, że gdyby chłop znał ustawy kraju, a ogier swoją siłę, wtenczas sam diabeł chyba mógłby cerzem.
    Krystyna krzyknęła głośno i uderzyła konia piętami. Erlend patrzył wściekły i zdumiony za oddalającą się żoną.
    Nagle wparł w konia ostrogi. Jezu, bród - tamtędy nie można teraz przejechać, gliniaste zbocze osunęło się jesienią. Slóngvanbauge, zwietrzywszy za sobą drugiego konia, pognał jeszcze szybciej. Erlend przeraził się śmiertelnie: jakże sadziła w dół po stromych zboczach. Pędząc co koń wyskoczy przez młody las zatoczył łuk i przeciął jej drogę w miejscu, gdzie ścieżka na małej przestrzeni biegła płasko. Krystyna musiała się zatrzymać. Gdypodjechałkuniej, spostrzegł, że teraz i ona jest nieco strwożona.
    Erlend pochylił się ku żonie i uderzył ją w twarz, aż się rozległo. Slóngvanbauge uskoczył w bok i stanął dęba, przestraszony.
    - Tak, zasłużyłaś sobie na to - rzekł Erlend drżącym głosem, gdy się konie uspokoiły i jechali znowu obok siebie. - Jakże mogłaś tak pędzić, szalona z gniewu? Przestraszyłaś mnie.
    Krystyna pochyliła głowę, nie mógł więc widzieć jej twarzy. Pragnął, aby jej nie był uderzył. Potem powiedział po raz wtóry:
    - Przeraziłaś mnie, Krystyno... tak gnałaś! I do tego jeszcze teraz - dodał cicho.
    Krystyna nie odpowiedziała i nie popatrzyła na niego. Lecz Erlend czuł, że teraz mniej jest gniewna niż wówczas, kiedy wyszydzał jej dom. Zdumiał się wielce, ale widział, że tak jest rzeczywiście.
    Przyjechali do Medalby i dzierżawca Erlenda wyszedł im naprzeciw prosząc, by weszli do izby. Ale Erlend chciał wpierw obejrzeć zabudowania i Krystyna miała być przy tym. - Do niej należy teraz dwór i lepiej się ona na tym rozumie ode mnie, Steinie - rzekł z uśmiechem. Było obecnych kilku chłopów mających służyć za świadków, między nimi znajdowało się paru innych dzierżawców Erlenda.
    Stein przybył na dwór w ostatni dzień przenosin i odtąd przez cały czas prosił dziedzica, by przybył zobaczyć, w jakim stanie są zabudowania, albo by posłał przynajmniej swego pełnomocnika. Chłopi poświadczyli, że żaden budynek nie był w porządku i cały, a te, które teraz chylą się do upadku, były już takie, gdy Stein przybył. Krystyna widziała, że dwór jest dobry, tylko zaniedbany, Stein zaś wydał się jej dzielnym gospodarzem i Erlend okazał mu też wiele względów przyrzekając ulgi w czynszu dzierżawnym, dopóki nie odnowi domów.
    Potem weszli do izby, gdzie na stole czekało już smaczne jadło i mocne piwo. Żona chłopa prosiła Krystynę o wybaczenie, że nie wyszła powitać jej przed dom, ale mąż nie pozwalał jej przebywać pod gołym niebem, zanim nie odbędzie wywodu po połogu. Krystyna przywitała uprzejmie kobietę, po czym zbliżyła się do kolebki i obejrzała niemowlę. Było to pierwsze dziecko tych ludzi, dwunastodnio-wy syn, silny i duży.
    Zaprowadzono Erlenda i Krystynę na poczesne miejsce, także wszyscy inni zasiedli i pili sporą chwilę. Podczas posiłku najwięcej mówiła Krystyna, Erlend mało się odzywał, tak samo chłopi, ale Krystynie zdawało się, że słuchają jej życzliwie.
    Nagle obudziło się dziecko, zaczęło płakać i wrzeszczeć i matka musiała dać mu pierś. Krystyna parokrotnie spojrzała ku nim, a gdy się chłopak nasycił, wzięła go z rąk kobiety i zatrzymała na ręku.
    - Spójrz - rzekła do Erlenda. - Jaki ładny i dzielny chłopak!
    - Pewnie - odburknął mąż nie patrząc w jej stronę. Krystyna trzymała chwilę dziecko, po czym oddała je matce.
    - Prześlę twojemu synowi dar jakiś, Arndis - powiedziała. - Jest to bowiem pierwsze dziecko, jakie trzymałam w ramionach, odkąd przybyłam w wasze strony.
    Zarumieniona i przekornie uśmiechnięta spojrzała Krystyna na męża i chłopów siedzących na ławie. Niektórym zadrgały kąciki ust, potem jednak wpatrzyli się przed siebie, zastygli w powadze. Wówczas powstał jeden z nich, stary bardzo człowiek, który już do tej pory dobrze sobie podpił. Teraz wyjął czerpak z piwnej misy, położył go na stole i podniósł ciężkie naczynie.
    - Tedy napijemy się, pani, by następnym dzieckiem, które we źmiesz w ramiona, był nowy pan na Husaby.
    Krystyna podniosła się i przyjęła ciężką czarę. Podała ją wpierw mężowi. Erlend zaledwie umaczał wargi, lecz Krystyna piła długo i głęboko.
    - Dzięki za życzenie, Jonie ze Skog - rzekła i skinęła głową rozpromieniona i uśmiechnięta. Po czym podała misę dalej.
    Krystyna widziała, że Erlend jest czerwony ze złości, ona jednak miała nieprawdopodobną wprost ochotę śmiać się i radować. W chwilę później zaczął Erlend naglić do odjazdu, udali się zatem w powrotną drogę.
    
    Ujechali spory kawał nie odzywając się do siebie, gdy nagle Erlend wybuchnął:
    - Sądzisz, że to konieczne, by nawet moi chłopi zmiarkowali, żeś wyszła za mąż z dzieckiem pod sercem? Możesz być tego tak pewna jak śmierci, że ta gadka o nas obojgu rozejdzie się po wszystkich gminach nad fiordem.
    Krystyna zrazu nic nie odrzekła. Patrzyła prosto przed siebie ponad łbem konia i zbladła tak, że się Erlend przeląkł.
    - Nie zapomnę nigdy, póki żyć będę - rzekła w końcu nie patrząc na męża - że to były pierwsze słowa, jakimi powitałeś twego syna, którego noszę w łonie.
    - Krystyno - rzekł błagalnie Erlend. - Krystyno moja - błagał, gdyż nie odpowiadała i nie patrzyła na niego - Krystyno!
    - Panie? - rzuciła zimno i uniżenie nie odwracając głowy.
    Erlend zaklął siarczyście, wbił ostrogi w boki konia i pognał drogą.
    Ale wnet zawrócił.
    - Teraz omal nie zeźliłem się tak - rzekł - że to ja bym odjechał od ciebie.
    - Wtenczas mogłoby się stać - odparła spokojnie Krystyna - że musiałbyś bardzo długo czekać, zanim przyjechałabym za tobą na Husaby.
    - Co ty mówisz! - rzekł mąż i zamilkł.
    
    Jechali dalej nie odzywając się do siebie. Po chwili znaleźli się przy wąskiej ścieżce prowadzącej przez górski grzbiet. Erlend rzekł do żony:
    - Chciałbym pojechać tędy górą. Będzie to co prawda trochę dalej, ale mam ochotę powłóczyć się tu z tobą.
    Krystyna obojętnie skinęła głową.
    Po pewnym czasie powiedział Erlend, że byłoby lepiej iść pieszo. Uwiązał konie do drzewa.
    - Gunnułf i ja mieliśmy tu na górze twierdzę - rzekł. - Miałbym ochotę zobaczyć, czy też zostało coś jeszcze z naszego zamku.
    Wziął ją za rękę. Nie sprzeciwiała się temu, idąc patrzyła jednak wciąż w ziemię i uważała, gdzie stąpnąć. Wkrótce przybyli na szczyt. Ponad oszronioną dąbrową zarastającą jar niewielkiego strumienia, leżało na przeciwległym zboczu Husaby, olbrzymie i potężne, z kamiennym kościołem i wielu obszernymi zabudowaniami w okolu uprawnych pól, na tle lesistego stoku góry.
    - Matka - mówił Erlend cicho - często tu z nami przychodziła. Ale zawsze siedziała nieruchomo i wpatrywała się w góry Dovre na południu. Pewnie dniem i nocą tęskniła, aby być z dala od Husaby. Albo zwracała się ku północy i patrzyła ponad wgłębieniem doliny daleko, tam gdzie prześwieca coś niebieskiego; są to góry po drugiej stronie fiordu. Nigdy nie patrzyła na dwór.
    Głos jego był miękki i błagalny. Ale Krystyna ani nic nie mówiła, ani nie patrzyła na niego. Idąc dalej kopnął nogą zmarznięte wrzosy.
    - Nie, nie ma nawet śladu po naszej twierdzy. Tak, to przecież tak dawno temu, jak Gunnulf i ja biegaliśmy tutaj i bawiliśmy się.
    Krystyna nadal milczała. Tuż poniżej miejsca, na którym stali, znajdowała się mała zamarznięta sadzawka. Erlend podniósł kamień i rzucił go. Woda była aż do dna zamarznięta, tak że w czarnym zwierciadle utworzyła się tylko mała biała gwiazda. Erlend wziął drugi kamień i cisnął go z większą siłą-potem jeszcze i jeszcze jeden. Teraz rzucał już ze złością kamienie, jakby za wszelką cenę chciał rozbić lód. Nagle wzrok jego padł na twarz żony; oczy jej pociemniały z pogardy, z drwiącym uśmiechem patrzyła na tę dziecinną zabawę.
    Erlend odwrócił się gwałtownie, ale w tej samej chwili Krystyna zbladła śmiertelnie i powieki jej opadły. Chwytała rękami powietrze i słaniała się bliska omdlenia - wreszcie oparła się o pień drzewa.
    - Krystyno, co ci jest? - spytał strwożony.
    Nie odpowiadała, ale zdawało się, że nasłuchuje czegoś. Oczy jej były dalekie i nie widzące.
    Teraz poczuła to znowu. Głęboko w jej łonie poruszyło się coś, jakby ryba uderzyła ogonem. I znowu... Wydało jej się, że ziemia kręci się dokoła niej, zawirowało jej pn;ma i ponownie osłabła.
    - Co ci jest? - powtórzył Erlend.
    Tak bardzo czekała na to, sama przed sobą nie śmiała się przyznać do swego śmiertelnego lęku. Ale nie mogła o tym mówić teraz, gdy przez cały dzień gniewni byli na siebie. Wtedy on to wypowiedział.
    - Czy to dziecię poruszyło się w tobie? - spytał cicho i położył jej dłoń na ramieniu.
    Wówczas odrzuciła precz cały gniew, przytuliła się do ojca dziecka i ukryła twarz na jego piersi.
    
    Po chwili zeszli na miejsce, gdzie czekały konie. Krótki dzień dobiegał kresu; za nimi, na południowym zachodzie, zapadało słońce poza wierzchołki drzew, czerwone i mdłe w zimnej mgle.
    Zanim pomógł żonie dosiąść konia, zbadał starannie zapięcia i rzemienie u kulbaki. Potem podszedł do swego rumaka i odwiązał go. Chciał włożyć rękawice, które wetknął za pas, ale znalazł tylko jedną. Rozejrzał się dokoła.
    Krystyna nie mogła się powstrzymać:
    - Nie masz po co, Erlendzie, szukać tu rękawicy!
    - Mogłaś mi była przecież powiedzieć, żem ją zgubił, chociaż zła byłaś na mnie - rzekł. Były to rękawice, które Krystyna uszyła i ofiarowała mu wraz z innymi darami ślubnymi.
    - Wypadła ci zza pasa, gdyś mnie uderzył - rzekła Krystyna bardzo cicho, spuszczając oczy.
    Erlend stał przy koniu z ręką na siodle. Wyglądał nieśmiało i nieszczęśliwie. Potem jednak roześmiał się w głos.
    - Nigdy bym nie uwierzył, Krystyno, wówczas, gdym się starał o ciebie i wędrował do swoich przyjaciół, i błagał ich, by w moim imieniu prosili twego ojca, i tak bardzo upokarzałem się i poniżałem - że możesz być taką czarownicą!
    Krystyna śmiała się również, - Wtedy na pewno dużo wcześniej poniechałbyś tego. I kto wie, czy nie dla swego dobra.
    Erlend podszedł do niej i oparł rękę na jej kolanie:
    - Bóg niechaj będzie ze mną, Krystyno. Czyś słyszała, abym robił to, czego moje dobro wymaga?
    Skłonił głowę ku jej łonu i błyszczącymi oczyma patrzył żonie w twarz. Czerwona i uradowana schyliła Krystyna głowę i usiłowała ukryć swój uśmiech i swoje oczy.
    Potem wziął jej konia za uzdę i sprowadził go na dół; jego rumak szedł za nimi. Ilekroć patrzyli na siebie, Erlend śmiał się, a Krystyna odwracała twarz, aby nie widział, że i ona się śmieje.
    - Teraz - rzekł swawolnie, gdy znowu byli na drodze - pojedziemy do domu na Husaby, moja Krystyno, i będziemy tacy weseli jak dwa złodziejaszki!
    
   
2.
    
    W wigilię Bożego Narodzenia lało jak z cebra i dął silny wicher. Nie można było jechać saniami i Krystyna musiała pozostać w domu, gdy Erlend i reszta mieszkańców dworu udali się na pasterkę do kościoła w Birgsi.
    Stała w drzwiach mieszkalnego domostwa i patrzyła za nimi. Smolne łuczywa rzucały czerwonawy blask na stare, pociemniałe budynki i odbijały się w mokrej gołoledzi dziedzińca. Wiatr chwiał płomieniami i pochylał je na bok. Krystyna stała, póki nie ucichł tętent kopyt.
    W świetlicy na stole paliły się świece. Walały się na nim resztki wieczerzy, misy, na dnie których pozostała kasza; ości ryb i napoczęte bochny chleba pływały w rozlanym piwie. Dziewki, które musiały pozostać w domu, ułożyły się już do snu na podłodze na słomie. Krystyna została sama we dworze z nimi i z wiekowym starcem, imieniem Aan. Aan służył już za dziada Erłenda na Husaby; teraz mieszkał w małej chałupie w dole nad jeziorem, ale w dzień chętnie kręcił się po dworze, dłubał to i owo, i sądził, że dużo pracuje. Tego wieczora zasnął przy stole i Erlend wraz z Ulfem zanieśli go ze śmiechem w jakiś kąt i przykryli kocem.
    ...W domu na Jórund podłoga była dziś grubo wysłana trzciną, gdyż wszyscy mieszkańcy dworu przez trzy świąteczne noce sypiali społem w izbie. Zanim odjeżdżali do kościoła, uprzątano resztki wieczerzy, matka i dziewki nakrywały stół, jak umiały najpiękniej, stawiały na nim masło i różnorakie sery, stosy cienko pokrajanego jasnego chleba, świecącą słoninę i najdelikatniejsze, na powietrzu suszone mięso owiec. Srebrne kubki i rogi napełnione miodem błyszczały na stole. A ojciec sam wtaczał na ławę beczkę z piwem.
    Krystyna odwróciła swoje karło do ogniska, nie mogła patrzeć na ten wstrętny stół. Jedna z dziewcząt chrapała przeraźliwie głośno.
    Nie podobało jej się, że Erlend w domu u siebie jadł brzydko i niedbale, wyławiał z mis najlepsze kęsy, nie chciało mu się myć rąk przed jedzeniem, a poza tym pozwalał, żeby psy wskakiwały mu na kolana i chwytały żarcie ze stołu, kiedy ludzie jedli. Trudno było tedy oczekiwać, że służba zachowa się obyczajniej. W domu uczono Krystynę, by jadła ładnie i powoli. Nie przystoi bowiem, mówiła matka, żeby państwo czekali, nim zje czeladź, a kto ciężko pracuje, ten musi mieć czas, by najadł się do syta.
    - Gunna - zawołała cicho Krystyna na wielką żółtą sukę, leżącą z całym kłębem szczeniaków przy ognisku. Była bardzo złośliwa, dlatego Erlend nazwał ją imieniem starej dziedziczki na Raasvold. - Biedne ty zwierzę - szepnęła Krystyna głaskającpsa, który zbliżył się i położył łeb na jej kolanach. Grzbiet suki był spiczasty niby nóż, a sutki dotykały ziemi. Małe pożerały wprost matkę. - Tak, biedne ty zwierzę!
    Krystyna oparła głowę na poręczy krzesła i spojrzała w górę na czarny od sadzy pułap. Była zmęczona.
    Ach nie, nie było jej lekko w ciągu tych miesięcy, przeżytych na Husaby. Wieczorem tego dnia, kiedy wrócili z Medalby, rozmawiała trochę z Erlendem. Zrozumiała, że sądził, iż ma do niego żal, ponieważ był wobec niej winowajcą.
    - Przypominam sobie dobrze - rzekł cicho - ów wiosenny dzień, szliśmy lasem na północ od kościoła. Pamiętam, żeś mnie prosiła, bym cię zostawił w spokoju.
    Krystyna ucieszyła się bardzo, że to powiedział. Niejednokrotnie dziwiła się, o ilu rzeczach Erlend zdawał się zapominać. Potem jednak dodał:
    - Mimo to, Krystyno, nigdy bym nie przypuszał, że możesz żywić potajemną urazę do mnie, a przy tym okazywać łagodność i wesołość. Przecieżeś chyba od dawna wiedziała, co się święci. Sądziłem, żeś taka jasna i szczera jak promień słońca.
    Ach, Erlendzie-rzekłazgnębiona.-Typrzecieżwiesznajlepiej, żem zeszła na zakazane drogi i niecnie postąpiła względem tych, którzy pragnęli jedynie mojego dobra. - Tak bardzo chciała, aby ją zrozumiał. - Nie wiem, czy pamiętasz, mój przyjacielu, że już przedtem postąpiłeś w sposób niezbyt chwalebny. A jednak Bogiem i Najświętszą Dziewicą się świadczę, żem nie miała do ciebie urazy i nie mniej cię miłowałam niż przedtem. Twarz Erlenda rozpogodziła się.
    - Tak też myślałem - szepnął. - Ale wiesz przecie, że przez te wszystkie lata starałem się naprawić to, co zniszczyłem. Pocieszałem się myślą, że w końcu jednak będę ci mógł wynagrodzić twą wierność i cierpliwość.
    Wówczas spytała go:
    - Słyszałeś pewnie o bracie mego dziada i dziewicy Bengcie, którzy wbrew woli jej krewnych uciekli ze Szwecji. Bóg pokarał ich tym, że nie dał im dziecka. Nie lękałeś się nigdy w ciągu tych lat, że i nas tak samo mógłby ukarać? - Szeptała cichutko, z drżeniem: - Możesz sobie wyobrazić, Erlendzie, żem nie bardzo się ucieszyła, skoro w lecie po raz pierwszy to zmiarkowałam. Mimo to myślałam... Myślałam, że gdybyś umarł, zanim będziemy się mogli pobrać... wolę raczej zostać z twoim dzieciątkiem niżeli sama. I myślałam, że jeślibym ja przy tym zmarła, to i tak będzie lepiej dla ciebie, niż gdybyś nie miał prawego dziedzica, który by po tobie zasiadł na poczesnym miejscu, kiedy będziesz musiał odejść z tego świata.
    - Widzi mi się - odparł Erlend gwałtownie - że zbyt drogo byłby ten syn okupiony, gdybyś ty miała przy nim stracić życie. Nie mów tak, Krystyno. - Tak bliskie nie jest mi Husaby - rzekł chwilę potem. - Zwłaszcza odkąd wiem, że Orm nie może go po mnie dziedziczyć.
    - Czyż bardziej ci zależy na j e j synu niźli na moim? - spytała Krystyna.
    - Na twoim synu - Erlend śmiał się cicho. - O nim nic więcej nie wiem prócz tego, że przychodzi o pół roku wcześniej, niżby się godziło. Orma kocham już od dwunasu lat.
    Chwilę potem spytała Krystyna:
    - Czy tęsknisz czasem za swoimi dziećmi?
    - Tak. Dawniej jeździłem nieraz do Osterdalen, gdzie przebywają, by zobaczyć, jak się im wiedzie.
    Mógłbyś pojechać do nich w czasie adwentu - rzekła Krystyna cicho, - A nie miałabyś do mnie o to żalu? - spytał ucieszony Erlend. Krystyna odrzekła, że uważałaby to za zupełnie zrozumiałe. Wtedy spytał, czy miałaby coś przeciw temu, gdyby na Boże Narodzenie przywiózł dzieci do domu.
    - Kiedyś przecież musisz je zobaczyć. - I znowu odpowiedziała, że i to dobrze rozumie.
    
    Pod nieobecność Erlenda pracowała Krystyna skrzętnie i sposobiła wszystko na święta. Dręczyło ją bardzo, że musi teraz kręcić się sama między tymi obcymi mężczyznami i kobietami - musiała bardzo panować nad sobą, kiedy rozbierała się i ubierała w obecności dwóch dziewek służebnych, śpiących na rozkaz Erlenda przy niej w świetlicy - Musiała wpierw zawsze powtarzać sobie, że za nic nie zostałaby sama w wielkim domostwie, gdzie przed nią inna kobieta spała z Erlendem.
    Czeladne dziewki we dworze były nie lepsze, niż można się było spodziewać. Chłopi, dbający o dobre imię swoich córek, nie chcieli ich posyłać na służbę do dworu, gdzie pan zupełnie jawnie żył z cudzołożnicą i pozwalał jej rządzić domem.
    Dziewczyny były leniwe i nie przywykły słuchać zleceń gospodyni. Niektórym jednak wnet się spodobało, że Krystyna zaprowadziła we wszystkim porządek i przodowała w każdej robocie. Stały się rozmowne i radowały się, gdy słuchała ich i odpowiadała im życzliwie i uprzejmie. A Krystyna codziennie pokazywała służbie spokojną i pogodną twarz. Nie karciła nikogo, lecz gdy któraś z dziewek sprzeciwiła się jej rozkazowi, udawała, że wierzy, iż tamta nie może sama wydołać robocie, i pokazywała jej po przyjacielsku i łagodnie, jak miało to być wykonane. Tak bowiem postępował jej ojciec z nowymi parobkami, kiedy byli uparci, i nikt nie śmiał po raz drugi sprzeciwiać się Lavransowi na Jórund.
    W ten sposób przetrzyma się jakoś zimę. Potem zamierzała oddalić te dziewki, których nie lubiła i których nie potrafiła nauczyć dobrych obyczajów.
    Jednej tylko roboty nie śmiała Krystyna tknąć, chyba gdy była pewna, że nikt nie widzi. Ale rano, kiedy była sama, szyła bieliznę dla swego dzieciątka: pieluchy z miękkiej fryzy, powijaki z czerwonego i zielonego, kupowanego w mieście sukna i chrzestną szatkę z białego płótna. A kiedy ręce zajęte były tą robotą, serce wahało się między trwogą a ufnością do świętych przyjaciół człowieka, o których orędownictwo błagała. Teraz wiedziała już, że dziecko żyje i porusza się w niej, tak że nie miała ni we dnie, ni w nocy spokoju. Ale słyszała także o dzieciach, które przyszły na świat mając na twarzy skórę z sierścią, głowę obróconą w tył, a palce nóg tam, gdzie winna być pięta. I widziała przed sobą Sveina, którego pół twarzy pokryte było sinoczerwoną plamą, gdyż matka jego zapatrzyła się na pożar.
    W takich chwilach odrzucała robotę, podchodziła do obrazu Panny Maryi i odmawiała siedem Ave. Brat Edwin mówił, że Matka Boska największą ma radość z Pozdrowienia Anielskiego, nawet gdy wychodzi ono z ust najnędzniejszego grzesznika. A najbardziej raduje się serce Maryi przy słowach Dominus Tecum, które Krystyna winna zawsze trzy razy powtórzyć.
    Modlitwa pomagała jej zwykle na krótki czas. Znała przecież sama wielu ludzi, mężczyzn i kobiet, którzy nie bardzo czcili Boga i Jego Matkę, i nie spełniali przykazań, a mimo to nie mieli zniekształconych dzieci. Nieraz Bóg był miłosierny i nie karał dzieci za grzechy rodziców, chociaż od czasu do czasu musiał zsyłać jakiś znak, że nie ścierpi ustawicznie ich złości. Ale to przecież nie musiało spotkać właśnie jej dziecka.
    Potem przyzywała w duchu świętego Olafa. Słyszała o nim tyle, że zdawało jej się, iż zna go z czasów, kiedy żył w tym kraju i chadzał po ziemi. Nie był wysoki, raczej krępy, ale prosty i piękny, ze złotą koroną i błyszczącą aureolą na złotych kędziorach; ruda, kędzierzawa broda okalała silną, ogorzałą i szorstką twarz... A jego głębokie, płonące oczy patrzyły na wskroś przez człowieka; nikt, kto popełnił coś złego, nie ośmieliłby się w nie spojrzeć. Także i ona nie śmiała, spuszczała oczy przed jego wzrokiem, ale nie bała się. To było coś innego niż wtedy, gdy jako dziecko nie śmiała popatrzeć w oczy ojca, ilekroć coś przewiniła. Święty Olaf patrzył na nią surowo, ale nie ostro; ślubowała przecież zmienić tryb życia. Tak bardzo tęskniła za tym, żeby udać się do Nidaros i klęknąć w jego świątyni. Kiedy jechali na Husaby, przyrzekł jej Erlend, że wkrótce uda się tam wraz z nią. Ale podróż odwlekała się i teraz Krystyna zrozumiała, że niechętnie pojechałby z nią razem: wstydził się i obawiał ludzkiego gadania.
    Pewnego wieczora, kiedy siedziała z czeladzią przy stole, rzekła jedna ze służebnych, młoda dziewczyna, pomagająca w gospodarstwie domowym:
    - Sądzę, pani, że byłoby lepiej, gdybyśmy wzięły się teraz do szycia powijaków i dziecinnych sukienek, zanim zaczniemy tkać ten materiał, o którym mówicie.
    Krystyna udała, że nie słyszy, i mówiła znów o barwieniu. Tedy dziewczyna zaczęła powtórnie:
    - A może przywieźliście dziecięcą bieliznę już z domu? Krystyna uśmiechnęła się słabo i zwróciła do innych. Gdy po chwili spojrzała przelotnie na dziewczynę, siedziała ona pąsowa na twarzy i spoglądała trwożnie w stronę gospodyni. Krystyna uśmiechnęła się znowu i rozmawiała z Ulfem przez stół. Nagle dziewczyna zaczęła przeraźliwie wyć. Krystyna roześmiała się, a ona szlochała coraz głośniej i głośniej, aż jej z nosa ciekło.
    - No, skończże już raz, Frido - rzekła w końcu spokojnie Krystyna. - Najęłaś się tu na służbę jako dorosła dziewucha, nie zachowujże się teraz jak małe dziecko.
    Dziewczyna lamentowała; nie miała zamiaru być zuchwałą i Krystyna nie powinna żywić do niej urazy.
    - Teraz jedz i nie becz - powiedziała Krystyna z uśmiechem. - Nie mamy więcej rozumu, aniżeli nam go Pan Bóg użyczył.
    Frida zerwała się i wybiegła z izby łkając głośno.
    Potem, gdy Ulf syn Haldora stał obok Krystyny i omawiali pracę, którą mieli nazajutrz przedsięwziąć, odezwał się ze śmiechem:
    - O ciebie, Krystyno, winien był Erlend starać się już przed dziesięcioma laty. Lepiej by pewnie stały teraz jego sprawy pod każdym względem.
    - Tak sądzisz? - spytała uśmiechnięta. - Wtedy miałam dziewięć lat. Myślisz, że Erlend potrafiłby czekać tak długo na młodocianą oblubienicę?
    Ulf roześmiał się i wyszedł.
    Ale w nocy leżała Krystyna sama i gorzko płakała czując się opuszczona i upokorzona.
    Na tydzień przed Bożym Narodzeniem powrócił do domu Erlend, a u jego boku jechał Orm, jego syn. Kiedy Erlend przyprowadził przed nią syna i kazał mu powitać macochę, Krystyna poczuła bolesne ukłucie w sercu.
    Był on najpiękniejszym w świecie dzieckiem. Tak, tak właśnie miał wyglądać jej syn, którego w swym łonie nosiła. Czasami, kiedy ośmielała radować się i wierzyć, że dziecko jej przyjdzie na świat zdrowe i nieułomne, i gdy wyobrażała sobie, jak będzie wyrastało na jej kolanach, wówczas zawsze widziała je takim, podobnym zupełnie do Orma.
    Orm był nieco niski i szczupły na swój wiek, ale zgrabny i urodziwy, miał twarz pełną powabu, o ciemnych włosach i cerze, wielkie niebieskie oczy i czerwone, miękkie usta. Powitał dwornie macochę, ale twarz jego pozostała obojętna i zimna. Krystyna niewiele miała sposobności mówienia sam na sam z chłopcem. Ale każdej chwili, czy szła, czy też stała, czuła na sobie jego wzrok i zdawało jej się, że jej ciało i chód stają się jeszcze cięższe i niezgrabniejsze, ilekroć czuła, jak dziecko w nią się wpatruje.
    Widziała, że i Erlend niewiele rozmawia z synem, i zauważyła, że to chłopiec właśnie trzyma się z daleka. Mówiła z mężem o tym, jak piękny jest Orm i jak roztropnie wygląda. Córki Erlend nie zabrał; Małgorzata była za mała, by odbyć zimą taką daleką podróż. Jest jeszcze o wiele ładniejsza od brata - mówił Erlend z dumą, gdy go Krystyna pytała o dziewczynkę - jest też żywsza, swych opiekunów może owinąć dokoła małego palca. Ma złociste włosy i piwne oczy.
    „Zatem podobna jest do matki” - pomyślała Krystyna. Trudno, nie była winna, że ją zazdrość pali. Czy też Erlend kocha tak swoją córkę, jak jej ojciec ją miłował? W głosie Erlenda było tyle ciepła i dobroci, kiedy mówił o Małgorzacie.
    
    Krystyna podniosła się i podeszła do drzwi. Na dworze była ciemność i słota, nie było widać księżyca ani gwiazd. Ale pomyślała, że pewnie wnet będzie północ. Wzięła z przedsionka świecę, poszła do izby i zapaliła ją, po czym zarzuciła okrycie i wyszła na deszcz.
    - Chryste Panie - szepnęła wychodząc w głuchą noc i trzykrotnie się przeżegnała. W górze dziedzińca znajdował się dom duchownego. Teraz stał pusty. Odkąd zdjęto z Erlenda klątwę, nie było kapelana na Husaby; od czasu do czasu przybywał któryś z blisko mieszkających księży z Orkedał1 i odprawiał mszę, nowy zaś proboszcz, który miał osiąść tu przy kościele, bawił jeszcze za granicą z mistrzem Gunnul-fem, zaprzyjaźniony z nim od szkolnych czasów. Oczekiwano ich powrotu już tego lata; teraz jednak Erlend mniemał, że wrócą do kraju dopiero z początkiem wiosny. Gunnulf przeszedł w młodości jakąś płucną chorobę, więc zimą na pewno nie puści się w drogę.
    Krystyna weszła do pustego, zimnego domu i odszukała klucze od kościoła. Potem zatrzymała się chwilę. Na podwórzu było ślisko, noc czarna jak smoła, wietrzna i deszczowa. Może zbyt zuchwale poczynała sobie wychodząc tak samotnie nocną porą, do tego jeszcze w noc Bożego Narodzenia, kiedy w powietrzu pełno jest złych duchów. Ale nie chciała odstąpić od swego zamiaru - pragnęła iść do kościoła.
    - Idę w imię Boga Wszechmocnego - szeptała przed siebie i oświetlając świecą drogę stawiała nogi w miejscu, gdzie widziała sterczące ze zlodowaciałej, śliskiej ziemi grudy i nierówności gruntu. W ciemności wydawała się jej droga do kościoła bardzo daleka. Wreszcie jednak stanęła na kamiennym progu przed bramą.
    Wewnątrz było przeraźliwie zimno, o wiele zimniej niż w deszczu na dworze. Krystyna podeszła do wejścia na prezbiterium i przyklękła przed krucyfiksem, który rozpoznała przed sobą w ciemności.
    Gdy odmówiła pacierze i powstała z klęczek, stała przez chwilę nieruchomo, jakby oczekując, że teraz musi się coś wydarzyć. Ale nic się nie stało. Marzła tylko i trwożyła się w pustym, ponurym kościele.
    Przysunęła się do ołtarza i oświetliła świecą obrazy. Były stare, brzydkie i niemiłe. Mensa była nagim głazem; wiedziała, że księgi, naczynia i kapy są przechowywane w zamkniętej skrzyni.
    W głównej nawie stała pod ścianą ława. Krystyna usiadła, świecę postawiła na podłodze. Okrycie jej było przemoczone, ona sama też przemokła i nogi miała zimne. Próbowała podciągnąć jedną nogę pod siebie, ale ciężko jej było tak siedzieć. Otuliła się szczelnie okryciem i starała się w skupieniu myśleć jedynie o tym, że oto znowu powróciła 1 Dolina rzeki Orkli, najbardziej na zachód wysunięta część Tróndełag; tu znajdował się dwór Erłenda, Husaby, oraz późniejszy teren jego działalności jako wójta królewskiego - okręg Orkdola. owa święta północna godzina, w której Chrystus narodził się z Dziewicy Maryi w Betlejem.
    Verbum caro factum est et habitavit in nobis.1
    Pomyślała o dźwięcznym i głębokim głosie siry Eirika i o Audunie, starym diakonie, który nigdy nie był zdrów, i o kościółku w swych stronach, w którym stała obok matki i słuchała pasterki. Ani razu nie opuściła tego nabożeństwa. Chciała przypomnieć sobie jeszcze więcej świętych słów, ale pamiętała tylko kościół i wszystkie znajome w nim twarze. Z przodu po stronie mężów stał ojciec i wpatrywał się zadumanymi oczami w jarzący się obłok świateł nad prezbiterium.
    Nie mogła pojąć, że kościół ten już nie istnieje. Krystyna na myśl o tym wybuchnęła płaczem. A ona siedzi teraz po ciemku i sama w tę noc, kiedy wszyscy chrześcijanie zbierają się w kościele w radości i weselu. I to także było tak, jak być powinno: tej nocy była wyłączona ze święta ku czci narodzin Bożego Syna z świętej i czystej Dziewicy.
    Rodzice pewnie spędzają to Boże Narodzenie na Sundbu. Ale tej nocy nie odprawiano tam w kaplicy mszy. Krystyna wiedziała, że mieszkańcy Sundbu podczas Bożego Narodzenia udawali się zwykle konno na pasterkę do kolegiaty w Ladalm.
    Po raz pierwszy, jak daleko mogła sięgnąć myślą, nie brała udziału w pasterce. Była chyba jeszcze bardzo maleńka, kiedy rodzice zabrali ją pierwszy raz z sobą, bo pamiętała, że włożono ją do futrzanego wora z włosem wewnątrz i ojciec niósł ją na ręku. Noc była siarczyście zimna i jechali lasem, smolne łuczywa rzucały blask na ośnieżone jodły. Twarz ojca była purpurowa w świetle pochodni, a futrzane obramowanie jego czapki zupełnie białe od szronu. Od czasu do czasu schylał się ku niej i, gryząc ją lekko w koniec nosa, pytał, czy czuje, po czym wołał w stronę matki, że Krystyna nie odmroziła sobie jeszcze nosa. Było to chyba w czasie, kiedy mieszkali na Skog, mogła mieć najwyżej ze trzy lata. Rodzice byli jeszcze całkiem młodzi. Teraz przypomniała sobie głos matki w ową noc: radosny, jasny i roześmia-nY< gdy wołała do męża i pytała o dziecko.
    
    A słowo ciałem się stało i mieszkało między nami (Ewangelia św. Jana, 1, 14).
    Betlejem, to znaczy dom chleba. Albowiem tam dano ludziom ów chleb, który jest pokarmem wiekuistego życia.
    Potem podczas mszy porannej wstępował sira Eirik na kazalnicę i głosił ewangelię w ojczystym języku.
    Pomiędzy jedną mszą a drugą zbierali się ludzie w szopie na północ od kościoła. Zabierali zwykle coś do picia, naczynia krążyły więc raźno z rąk do rąk. Co pewien czas mężczyźni wychodzili i szli ku stajniom zajrzeć do koni. Ale podczas wigilijnych nocy w lecie cała gmina pozostawała na kościelnej łące i młodzież tańczyła podczas przerw między nabożeństwami.
    ...I błogosławiona Matka Boża owinęła sama swego Synka w pieluchy. I ułożyła Go w żłobku, z którego zazwyczaj jadał wół i osioł.
    Krystyna przycisnęła ręce do bioder.
    - Synku maleńki, ty mój własny, właśniutki synku. Przez wzgląd na swoją świętą matkę Bóg ulituje się nad tobą. Błogosławiona Maryjo, Gwiazdo najjaśniejsza, Jutrzenko wiecznego życia, któraś zrodziła słońce wszechświata - pomóż nam! Synku maleńki, co się to dzieje z tobą dzisiejszego wieczora, czemuś taki niespokojny? Czy czujesz pod moim sercem, jak straszliwie marznę?
    W rocznicę rzezi niewiniątek w ubiegłe Boże Narodzenie sira Eirik czytał opowieść o mordzie owych niewinnych dzieci, które okrutni żołdacy pozabijali w ramionach matek. Lecz Bóg wybrał tych chłopaczków, by przed wszystkimi innymi, którzy krew dali za wiarę, wstąpili do nieba. I miał to być widomy znak, że do takich należy Królestwo Boże. I wziął małego chłopca, i postawił w środku między nimi. „Zanim nie staniecie się jak ten oto, nie możecie wnijść do nieba, drodzy bracia i siostry. Niechaj to będzie pociechą dla każdego spośród was, męża albo niewiasty, którzy opłakują śmierć swego dziecka”. Wówczas ujrzała Krystyna, jak oczy ojca i matki spotkały się poprzez kościół, i sama spuściła wzrok, gdyż zrozumiała, że to nie było przeznaczone dla niej.
    ...To było w zeszłym roku. W pierwsze Boże Narodzenie po śmierci Ulvhildy. Och, ale nie moje dziecko! Jezu! Maryjo! Pozwólcie mi zachować mojego syna!
    Ojciec nie chciał zeszłego roku wziąć udziału w pochodzie urządzanym na świętego Stefana. W końcu jednak inni mężowie tak długo nalegali, aż pojechał z nimi. Pochód wyruszał z kościelnego wzgórza i udawał się w dół do ujścia rzeki przy dworze Lopt, tam spotykali się jeźdźcy z mężami z Ottadalen. Stanęło jej jako żywo przed oczyma, jak to ojciec pędził zazwyczaj na swym złocistym rumaku: podnosił się i stał w strzemionach, kładł się na szyję konia, krzyczał i poganiał ogiera, a za nim cwałował grzmiący orszak.
    Ale w zeszłym roku ojciec wrócił wcześnie do domu zupełnie trzeźwy. W ten dzień zwykli byli mężowie wracać późno na swe dwory, potężnie spici. Musieli bowiem zajeżdżać na dziedziniec każdego dworu i wypróżniać podawane puchary na cześć Chrystusa i świętego Stefana, który pierwszy ujrzał gwiazdę na wschodzie, kiedy pędził źrebięta króla Heroda do wodopoju w Jordanie. Także koniom dawano w ten dzień piwo, by się stały dzikie i zuchwałe. W dzień świętego Stefana lubili chłopi harcować na koniach aż do nieszporów; w ten dzień nie można ich było nijak nakłonić, aby mówili albo też robili coś, co nie miało związku z końmi.
    Pamiętała również jeszcze inne Boże Narodzenie, podczas którego wyprawiano wielką biesiadę na Jórund. Ojciec obiecał wtedy podarować pewnemu goszczącemu u nich księdzu młodego ogiera, źrebca po Guldsveinie, o ile ksiądz potrafi go dosiąść nie osiodłanego, uganiającego po dziedzińcu.
    Było to już bardzo dawno temu - przed owym nieszczęściem z Ulvhildą. Matka stała przed drzwiami domu z siostrzyczką na ręku, a Krystyna, trochę wystraszona, trzymała się jej spódnicy.
    Ksiądz gonił za koniem, ułapił go za grzywę i biegł, aż długie poły sutanny plątały mu się koło nóg, potem puścił dzikie, stające dęba zwierzę.
    - Fola, fola, ńojafa/a,riq/a/-nawoływał śpiewnie. Skakał i tańczył wokoło jak kozioł. Ojciec obejmował jakiegoś starego chłopa za szyję, twarze ich były zupełnie zmienione od śmiechu i podniecenia trunkiem.
    Albo ksiądz wygrał konia, albo otrzymał go w darze od Lavransa, bo Krystyna przypomniała sobie, że odjechał z Jórund na owym młodym ogierze. Wtedy byli już oczywiście wszyscy trzeźwi; Lavrans przytrzymywał ze czcią strzemię księdzu, on zaś błogosławił ich wszystkich na pożegnanie. Widać był to duchowny dość wielkiego znaczenia.
    Ach tak... W domu nieraz bywało wesoło na Boże Narodzenie. Potem przychodziły turonie. Ojciec brał Krystynę na plecy; jego kaftan był zlodowaciały, a włosy mokre, mężczyźni bowiem polewali sobie nawzajem głowy lodowatą wodą pod studnią, by wytrzeźwieć przed nabożeństwem. Śmiali się, gdy kobiety się tym przerażały. Ojciec brał małe, zimne rączki Krystyny i przyciskał je do swego czoła, które wciąż jeszcze było czerwone i pałające. To było na dziedzińcu, pod wieczór; młody, biały sierp księżyca zawisł nad grzbietami gór w zielonkawym niby woda powietrzu. Gdy Lavrans wchodził z nią z powrotem do izby, zawadziła głową przez nieuwagę o odrzwia, tak że na czoło wystąpił wielki guz. Potem przy stole siedziała na jego kolanach. Przyciskał do jej guza rękojeść sztyletu, karmił ją najlepszymi kąskami i dawał jej piwo ze swego kubka. Nie obawiała się tedy turoni, które wtargnęły do izby.
    - Ojcze, o, ojcze! Mój dobry, drogi ojcze!
    Z głośnym łkaniem ukryła Krystyna twarz w dłoniach. Och, gdyby ojciec wiedział, jak spędza tę noc Bożego Narodzenia!
    Gdy szła z powrotem przez dziedziniec, spostrzegła, że z dachu kuchni sypią się skry. Widać dziewki zabrały się do przygotowania posiłku dla ludzi, którzy pojechali do kościoła.
    W świetlicy panował mrok. Świece na stole wypaliły się, a ogień na palenisku wygasł prawie zupełnie. Krystyna dołożyła drew i rozdmuchała płomień. Zobaczyła, że Orm siedzi w jej krześle. Podniósł się zaraz.
    - Ależ, dziecko! - rzekła Krystyna. - Nie pojechałeś z ojcem i innymi na pasterkę?
    Orm przełknął parę razy ślinę.
    - Zapomniał mnie widocznie zbudzić. Powiedział, żebym położył się na chwilę. Miał mnie obudzić.
    - To źle, Ormie - rzekła Krystyna.
    Chłopak nie odpowiedział. Po chwili odezwał się:
    - Sądziłem, żeś jednak pojechała. Gdy obudziłem się, byłem zupełnie sam w świetlicyByłam przez chwilę w naszym kościele - odparła Krystyna.
    Jak to, ważysz się wychodzić w noc Bożego Narodzenia? - spytał chłopiec. - Czy nie wiesz, że dzika pogoń1 mogłaby przyjść i zabrać cię z sobą?
    - Chyba nie tylko złe siły są tej nocy w drodze - odpowiedziała. - W Boże Narodzenie wychodzą chyba wszystkie duchy. Znałam pew nego mnicha, nie żyje już - wierzę, że stoi przed obliczem Boga, bo był wcieloną dobrocią. Otóż on mi opowiadał... Słyszałeś może kiedyś o zwierzętach w stajni, jak rozmawiały ze sobą w świętą noc Bożego Narodzenia. W tym czasie zwierzęta znały łacinę. Tedy kogut zapiał: Christus natus est! Nie, nie pamiętam już dobrze, jak to było. Inne zwierzęta spytały gdzie, koza zabeczała: Betleem, Betleem, a owca rzekła: Eamus, Eamus.
    Orm zaśmiał się szyderczo.
    - Czy masz mnie za dziecko, które można pocieszyć takimi historyjkami? Powinnaś mnie wziąć na kolana i dać mi pierś.
    - Opowiadałam to przede wszystkim dlatego, aby siebie samą pocieszyć - rzekła Krystyna cicho. - I ja także chciałabym bardzo być na pasterce.
    Nie, nie mogła już dłużej znieść widoku obrzydliwego stołu. Zbliżyła się, zmiotła wszystkie resztki do kubła i postawiła go na ziemi dla suki. Potem wyszukała pod ławą ścierkę i wytarła stół.
    - Czy nie chciałbyś, Ormie, iść ze mną do spichlerza i przynieść chleba, słoniny i solonego mięsiwa, żebyśmy mogli nakryć stół? - spytała Krystyna.
    - Czemu nie każesz tego zrobić swoim dziewkom? - odparł chłopiec.
    - W domu ojciec i matka uczyli mnie, że w Boże Narodzenie nikt nie powinien o nic prosić drugiego, ale każdy ma się starać zrobić sam możliwie najwięcej. Ten był najszczęśliwszy, kto w świąteczne dni mógł najbardziej usłużyć drugiemu.
    - Ale mnie jednak prosisz - rzekł Orm.
    - To co innego, ty jesteś synem pana dworu.
    
    1 Gwałtowne nocne wichury, których powstawanie przypisywano przelotowi woj ska ciuchów, prowadzonego przez Dzikiego Myśliwca, identyfikowanego często z Wodanem. Kto zostanie porwany przez ową ”dziką pogoń”, będzie musiał aż do dnia sądu ostatecznego z nią dokoła świata.
    Orm wziął świecę i poszli razem przez dziedziniec. W spichlerzu napełniła Krystyna dwie niecki świątecznym jadłem. Zabrała też wiązkę wielkich świec łojowych. Chłopiec powiedział:
    - To pewno chłopski zwyczaj, o którym przedtem wspominałaś. Słyszałem, że ten Lavrans syn Bjórgulfa był tylko zwykłym chłopem, chodzącym w bajowej bluzie.
    - Od kogo tak słyszałeś? - spytała Krystyna.
    - Od matki - rzekł Orm. - Gdyśmy ostatnio mieszkali na Husaby, słyszałem nieraz, jak mówiła do ojca, że teraz widzi, iż nawet siermiężny chłop nie chce mu dać swej córki za żonę.
    - Pewnie ładnie było w owym czasie na Husaby - rzekła krótko Krystyna.
    Chłopiec nic nie odpowiedział. Usta mu zadrgały.
    Zanieśli pełne dzieże do hali i Krystyna nakryła stół. Ale musiała iść raz jeszcze po coś do spichrza. Orm złapał nieckę i rzekł trochę nieśmiało:
    - Ja cię wyręczę, Krystyno, tak ślisko na dziedzińcu.
    Została przed drzwiami i czekała, aż wróci.
    Potem usiedli przed ogniem: ona w krześle z oparciem, chłopak na zydelku u jej nóg. Po chwili Orm rzekł cicho:
    - Opowiedz mi coś jeszcze, macocho.
    - Opowiadać? - spytała Krystyna.
    - Tak, jakąś przypowiastkę albo coś takiego, co by było stosowne na tę noc - mówił zmieszany Orm.
    Krystyna oparła się na krześle i chudymi rękami objęła rzeźbione główki zwierząt na poręczach.
    - Mnich, o którym ci mówiłam, był także w Anglii. I opowiadał, że jest tam takie miejsce, gdzie rosną cierniowe krzewy, zakwitające w każdą noc Bożego Narodzenia białym kwieciem. W tym miejscu wylądował święty Józef z Arymatei, kiedy uciekał przed poganami, i wetknął swą laskę w ziemię, a laska puściła korzenie i zakwitła. On pierwszy wprowadził do Brytanii wiarę chrześcijańską. Glastonbury zowie się to miejsce, teraz przypominam sobie. Brat Edwin na własne oczy widział owe krzaki. Tam to, w Glastonbury, został pochowany wraz ze swą małżonką król Artur, o którym pewnie słyszałeś; ten, który był jednym z siedmiu najznamienitszych obrońców chrześcijań stwa.
    W Anglii mówią, że krzyż Chrystusa zrobiony był z olchy. My jednak w domu paliliśmy podczas Bożego Narodzenia drzewem jesionowym, gdyż z jesionowego drzewa rozpalił ogień święty Józef, opiekun Chrystusa, dla Maryi Panny i nowo narodzonego Syna Bożego. To słyszał mój ojciec także od brata Edwina.
    - Ale tu na północ od gór mało rośnie jesionów - rzekł chłopak. - W dawnych czasach używano ich na drzewce oszczepów. Na całym Husaby nie znam innego jesionu prócz tego, który rośnie na wschód od wrót dziedzińca, tego jednak ojciec nie może ściąć, gdyż pod nim mieszka nasz godbonde1. Wiesz, Krystyno, w Rzymie mają przecież święty Krzyż, więc łatwo mogą się przekonać, czy naprawdę jest on z olszyny.
    - Tak - powiedziała Krystyna. - Nie wiem, czy to prawda. Mówiono też, że krzyż zrobiony jest z drzewa życia, którego szczep pozwolono Setowi wziąć z rajskiego ogrodu i zanieść Adamowi, gdy był już bliski śmierci.
    - Wiem o tym - rzekł Orm. - Ale opowiedz i tak.
    - Teraz powinieneś się trochę położyć i spać, krewniaku - rzekła po chwili Krystyna. - Jeszcze sporo czasu minie, zanim ludzie powrócą z kościoła.
    Orm podniósł się.
    - Nie przywitaliśmy się jeszcze jako krewni, Krystyno córko Lavransa. - Podszedł do stołu, wziął z niego róg, przepił do Krystyny i podał go jej.
    Poczuła lodowaty dreszcz wzdłuż pleców. Przyszła jej na myśl chwila, w której matka Orma chciała z nią pić. I brzemię w jej łonie gwałtownie się poruszyło. „Cóż to dzieje się znim tej nocy?” Zdawało się, jakoby nienarodzone dziecię czuło wszystko, co czuła ona, jakoby marzło, kiedy ona marzła, kuliło się, kiedy się bała. „Ale teraz nie mogę być taka miękka” - pomyślała Krystyna. Chwyciła róg i przepiła do pasierba.
    Kiedy oddała róg Ormowi, pogłaskała go czule po czarnych lokach. „Nie, nie będę ci na pewno złą macochą - myślała - ty piękny, piękny synu mojego Erlenda.”
    Człowiek, który pierwszy wykarczował w tym miejscu las i zbudował dwór; po erci staje się on duchem opiekuńczym tego miejsca, Gdy Erlend wrócił i rzucił na stół zmarznięte na lód rękawice, Krystyna spała w swym krześle.
    - Jużeście z powrotem? - spytała zdziwiona. - Sądziłam, że wysłuchacie jeszcze rannej mszy.
    - Ach, i dwie msze starczą mi na długo - rzekł Erlend. Krystyna zdjęła z niego zlodowaciały płaszcz. - Tak, wypogodziło się i mróz bierze.
    - Niepięknie to z twej strony, żeś zapomniał zbudzić Orma - zganiła go żona.
    - Czy gniewał się o to? - dopytywał się ojciec. - Nie zapomniałem wcale - rzekł cicho - ale tak smacznie spał, sądziłem tedy... Możesz być pewna, że ludziska w kościele dość się już na mnie gapili, żem był bez ciebie... Nie miałem zgoła ochoty pokazywać się na dobitkę z tym chłopcem u boku.
    Krystyna nic nie odpowiedziała, ale zabolało ją to. Ten postępek Erlenda nie wydawał się jej słuszny.
    
   
3.
    
    W tym roku na Boże Narodzenie niewielu tylko gości zjechało na Husaby. Erlend nie chciał nigdzie jechać, chociaż go zapraszano, tylko wałęsał się po domu i był w złym humorze.
    Stan Krystyny wziął sobie bardziej do serca, aniżeli przypuszczała. Tak bardzo pysznił się swoją narzeczoną, odkąd jego krewni przywieźli mu z Jórund zezwolenie Lavransa. Niczego nie obawiał się bardziej jak tego, aby sądzono, że uważa ją lub kogoś z jej krewnych za mniej godnego niż swój własny ród. Nie, wszyscy winni wiedzieć: uważał to za zaszczyt i wyróżnienie, że Lavrans syn Bjórgulfa daje mu swoją córkę za żonę. Teraz zaś ludzie powiedzą, że obszedł się z dziewczyną, jakby była chłopskim dzieckiem, skoro ośmielił się ubliżyć jej ojcu śpiąc z córką, zanim oddano mu ją za żonę. Podczas wesela nalegał bardzo na teściów, aby latem przybyli na Husaby zobaczyć, jak się im wiedzie. Pragnął koniecznie pokazać im, że nie wprowadził Krystyny w skromne warunki. Ale cieszył się również, że będzie jeździł po okolicy w towarzystwie swych dostojnych i pięknych teściów, bo dobrze pojmował, że Lavrans i Ragnfrida wyróżniali się nawet między najprzedniejszymi. I sądził też, że od owego pożaru kościoła na Jórund Lavrans polubił go bardzo mimo wszystko. Teraz zaś mało było prawdopodobne, aby widzenie się z krewnymi jego żony miało być miłe dla którejś ze stron.
    Bolało Krystynę, że Erlend nieraz wyładowuje swój zły humor na Ormie. Chłopiec nie miał tu żadnych rówieśników, nieraz więc zawadzał i naprzykrzał się. Wyrządzał też czasami szkody. I tak pewnego dnia wziął bez zezwolenia francuską kuszę ojca i zepsuł coś przy pokrętce. Erlend rozsierdził się nie na żarty; uderzył Orma w twarz, rozkazując, żeby nie ważył się odtąd ruszać żadnej kuszy na Husaby.
    - Orm nie jest winien - rzekła Krystyna nie odwracając się; siedziała tyłem do obu i szyła. - Sprężyna była skrzywiona, kiedy wziął kuszę, i Orm chciał ją naprostowac. Nie jesteś chyba tak nierozumny, aby zakazać dorosłemu synowi używania którejś z tych licznych kusz. Daruj mu raczej jedną z tych, które wiszą w zbrojowni.
    - Możesz mu sama podarować, skoro masz ochotę - rzekł ze złością Erlend.
    - Tak też zrobię - odparła spokojnie Krystyna. - Pomówię o tym z Ulfem, kiedy wybierze się znowu do miasta.
    - Idź, Ormie, i podziękuj macosze za życzliwość - warknął Erlend. Głos jego dźwięczał drwinami i złością.
    Orm uczynił, jak mu ojciec rozkazał, po czym wymknął się spiesznie z izby. Erlend stał przez chwilę, milcząc.
    - Toś zrobiła jedynie dlatego, aby mi dokuczyć, Krystyno - powiedział.
    - Aha, wiem, jestem przecież czarownicą. Powiedziałeś mi to już kiedyś - odparła.
    - Ale dobrze chyba pamiętasz, moja luba - rzekł Erlend zgnębiony - żem wtedy mówił żartem?
    Krystyna nie odpowiedziała ani nie oderwała oczu od roboty. Erlend wyszedł z izby,- zostawszy sama, zapłakała gorzko. Lubiła Orma i uważała, że Erlend postępuje z nim nieraz niewłaściwie. Prócz tego smuciły ją małomówność i ponure miny męża, tak że nieraz pół nocy przepłakała. Potem przez cały dzień bolała ją głowa. Ręce jej schudły tak bardzo, że musiała włożyć na palce parę małych srebrnych pierścionków, które miała jeszcze z czasów dzieciństwa, aby pierścienie zrękowinowy i ślubny nie spadły jej w nocy podczas snu.
    W niedzielę przed środą popielcową późnym popołudniem zjechali niespodzianie na Husaby pan Baard syn Piotra ze swoją owdowiałą córką i pan Munan syn Baarda z żoną. Erlend i Krystyna wyszli na dziedziniec przywitać gości.
    Zaledwie pan Munan zobaczył Krystynę, trzasnął rubasznie Erlen-da w ramię.
    - Już ty, krewniaku, jak widzę, starasz się o to, aby twoja żona dobrze wyglądała. Nie jesteś już taka chuda i mizerna, jak na swoim weselu, Krystyno, i masz też świeższe kolory - śmiał się, bo Krystyna poczerwieniała jak piwonia.
    Erlend nie odpowiedział. Twarz pana Baarda była posępna, obie zaś kobiety udały, że nie słyszą i nie widzą; cicho i uprzejmie przywitały się z gospodarzami.
    Podczas gdy czekali na jedzenie, Krystyna rozkazała przynieść piwo i miód i zasiedli wokół paleniska. Munan syn Baarda gadał bez przerwy. Przywiózł Erlendowi list od księżnej. Dopytywała się pilnie, co się stało z nim i jego narzeczoną, czy ożenił się z tą samą dziewicą, którą zamierzał uprowadzić do Szwecji. - Była to piekielna jazda, teraz w najgorszy zimowy czas, w górę doliny i statkiem do Nidaros. Ale odbywał ją z polecenia króla, nie pomogły tedy żadne dąsy. Odwiedził też swoją matkę na Haugen, przywozi od niej piękne pozdrowienia.
    - Byliście może na Jórund? - spytała Krystyna cicho.
    Nie, bo dowiedział się, że wszyscy stamtąd wyjechali na pogrzeb do Blakarsarv. Wydarzył się tam bowiem nieszczęśliwy wypadek. Pani domu, Tora, cioteczna siostra Ragnfridy, spadła z ganku spichrza i skręciła kark. Jej własny mąż popchnął ją przez nieuwagę w jednym z tych starych spichrzów, gdzie nie ma porządnego ganku, leży tylko luźno kilka desek na wystających końcach belek. Męża jej, Rolfa, musiano związać i strzec dniem i nocą, odkąd się owo nieszczęście wydarzyło: chciał się sam zabić.
    Ludzie siedzieli w milczeniu, przejęci grozą. Krystyna nie znała dobrze tych krewnych, byli oni jednak na jej weselu. Poczuła jakiś dziwny ucisk w piersi, zrobiło się jej słabo i poczerniało jej przed oczyma, Munan, siedzący naprzeciw, skoczył do niej. Gdystałpochy-lony nad nią podtrzymując ją ramieniem, wyglądał tak miło, że Krystyna zrozumiała, iż Erlend może tak bardzo lubić tego krewnego.
    - Znałem tego Rolfa od dziecka - zaczął. - Ludzie żałowali nieraz Tory córki Guttorma. Mówiono, że Rolf jest dziki i uparty. Teraz jednak stało się wszystkim widoczne, że ją kochał. Ach tak, niejeden mężczyzna chełpi się i udaje, że chciałby się rozejść ze swą żoną, ale większość mężów wie dobrze, jak bardzo bolesna jest strata mał żonki.
    Baard syn Piotra wstał nagle i odszedł na ławę pod ścianą.
    - Oby Bóg pokarał mój język - szepnął pan Munan. - Że też ja nigdy nie umiem stulić pyska.
    Krystyna nie wiedziała, o co chodzi. Zawrót głowy minął, ale miała uczucie jakiegoś ucisku, wszyscy wydawali się jej tacy dziwni. Ucieszyła się, gdy służba wniosła wieczerzę.
    Munan zerkał w kierunku stołu i zacierał ręce.
    - Myślałem sobie właśnie, że na pewno nic nie stracimy, jeśli przyjedziemy do ciebie, Krystyno, zanim będzie trzeba wziąć się do żucia postnej strawy. Czyś naprawdę w tym krótkim czasie zdołała przysposobić takie smakołyki? Można by prawie myśleć, żeś się uczyła czarów u mojej matki. Ale ja wiem, żeś jest dość obrotna, by wystarać się o wszystko, czym gospodyni raduje serce męża.
    Zasiedli do stołu. Dla gości położono aksamitne poduszki na ławie po obu stronach poczesnego miejsca. Czeladź siedziała na zewnętrznej ławie, Ulf syn Haldora w środku, naprzeciw Erlenda.
    Krystyna rozmawiała cicho z obcymi kobietami starając się ukryć, jak mogła, swoją słabość. Ale pan Munan rzucał ustawicznie jakieś uwagi, które miały być dowcipne. I zawsze były to przytyki do stanu Krystyny. Udawała, że nie słyszy.
    Munan był niezwykle otyły. Jego małe, zgrabne uszy tonęły wprost w czerwonej, mięsistej szyi, a brzuch mu zawadzał, kiedy chciał zasiąść do stołu.
    - Tak, tak, dziwowałem się niejednokrotnie tej historii o zmar twychwstaniu ciał - rzekł. - Czy też ja z tym moim kałdunem, który sobie wyhodowałem, również zmartwychwstanę, kiedy dzień przyj dzie? Ty będziesz wkrótce znowu szczupła w pasie, Krystyno, ale ze mną gorsza sprawa. Uwierzysz czy nie, ale to ci powiem, żem i ja był taki szczupły w stanie jak Erlend, kiedy miałem lat dwacia.
    - Przestanie wreszcie, Munanie - prosił cicho Erlend. - Dręczysz Krystynę.
    - Chętnie, jeżeli sobie tego życzysz - odparł Munan. - Teraz oczywiście jesteś górą i rozpierasz się przy własnym stole na poczesnym miejscu, z żoną u boku. Tak, tak, na Boga, wielki już na to był czas, jesteś dość stary, młodzieńcze! Naturalnie, stulę pysk, skoro tak rozkazujesz. Tobie nikt nie mówił, kiedy masz mówić albo milczeć, wówczas kiedyś ty siedział przy moim stole - byłeś nieraz i przez długi czas moim gościem i sądzę, żeś nigdy nie odczuł, jakobyś był niemile widziany.
    Ale czy rzeczywiście Krystyna-tak niechętnie słucha moich żartów? Cóż ty na to, piękna krewniaczko? Wszak przedtem nie byłaś tak nieśmiała? Znam Erlenda od małego dziecka i sądzę, iż mam prawo powiedzieć, żem mu zawsze życzył wszystkiego najlepszego. Dzielny i rzutki toś ty jest, Erlendzie, kiedy dzierżysz miecz w dłoni, czy to na koniu, czy na pokładzie. Ale niechaj mnie święty Olaf raczej rozłupi swoim toporem na dwoje, niż żebym cię miał pewnego pięknego dnia znów ujrzeć sterczącego na twoich długich nogach i mającego odpowiadać oko w oko mężowi albo niewieście za to, coś nabroił w swej bezmyślności. Nie, mój drogi przyjacielu, wtedy zwieszasz głowę jak ten ptak w klatce i czekasz, rychło Bóg i twoi krewni wydobędą cię z tarapatów. Tak, tyś przecie mądra niewiasta, Krystyno - myślę, że wiesz o tym, i sądzę, że chętnie posmiejesz się nieco; tej zimy pewno widziałaś już dość zawstydzonych min oraz trosk i żalu koło siebie.
    Krystyna siedziała z pałającą twarzą. Ręce jej drżały, nie śmiała popatrzeć na Erlenda. Gniew w niej wrzał: siedziały tu przecież obce kobiety i Orm, i służba. To więc była owa dworność bogatych krewnych Erlenda?
    Nagle powiedział pan Baard tak cicho, że tylko najbliżej siedzący dosłyszeli:
    - Nie pojmuję, z czego tu żartować. Przemawiałem gorąco za tobą, Erlendzie, przed Lavransem synem Bjórgulfa.
    - Tak, do diabła, to właśnie było źle, mój opiekunie - odparł Erlend gwałtownie i głośno. - I nie pojmuję, jak mogłeś być taki głupi. Ty przecież znałeś mnie doskonale.
    Munan stracił zupełnie panowanie nad sobą.
    - Otóż teraz powiem wam, czemu wydaje mi się to takie wesołe.
    Czy pamiętasz jeszcze, Baardzie, jaką mi dałeś odpowiedź, kiedy przyszedłem do ciebie i rzekłem, że musimy pomóc Erlendowi do tego ożenku? Teraz chcę mówić, niech Erlend się dowie, coś o mnie myślał. Tak i tak ma się rzecz, powiedziałem, i jeżeli nie dostanie on Krystyn y córki Lavransa, tedy jedynie Bóg i Matka Boska wiedzą, o jakich jeszcze jego głupich sprawkach posłyszymy. Wówczas zapytałeś mnie, czy dlatego chcę go ożenić z uwiedzioną dziewicą, ponieważ myślę, że jest bezpłodna, skoro dotąd jej jakoś uchodziło. Ale sądzie że mnie znacie, wy wszyscy tutaj, wiecie, żem moim krewnym zawsze wierny druh - przerwał płacząc ze wzruszenia.
    - Tedy niechaj Bóg i wszyscy święci będą moimi świadkami, że nigdy nie dybałem na twój majątek, krewniaku. Poza tym jeszcze Gunnulf stoi między mną a Husaby. Ale odpowiedziałem ci, Baardzie, że pierworodnemu synowi Krystyny chcę dać mój złotem wykładany sztylet z kościaną pochwą. Tu oto masz go! - zawołał z płaczem i cisnął jej przez stół wspaniałą broń. - A jeśli tym razem nie będzie syn, to będzie na pewno w przyszłym roku.
    Łzy palącego wstydu i gniewu spływały Krystynie po twarzy. Opanowywała się z trudem, by nie załamać się zupełnie. Dwie obce kobiety jednak siedziały i jadły dalej tak spokojnie, jak gdyby były przyzwyczajone do podobnych zajść. A Erlend szepnął jej, aby wzięła sztylet, inaczej Munan przez cały wieczór nie przestanie o tym gadać.
    - Aha, i tego nie będę przed wami ukrywał - ciągnął dalej Munan. - Niechże twój ojciec, Krystyno, widzi, że zbyt pochopnie bronił twojej sprawy. Taki dumny był Lavrans; nie byliśmy dla niego dosyć godni, a ty byłaś za czysta i za delikatna, aby móc ścierpieć w swym łożu takiego męża jak Erlend. Mówił tak, jakby sądził, że ty nic innego nie potrafisz, tylko śpiewać godzinki w klasztornym chórze. Rzekłem więc: „Drogi Lavransie, wasza córka jest piękną, młodą i świeżą dziewczyną, pełną życia, a noce zimowe są długie i mroźne w naszym kraju”.
    Krystyna zasłoniła twarz chustką z głowy, łkała głośno i chciała wstać, ale Erlend pociągnął ją z powrotem na miejsce.
    - Musisz się opanować - rzekł gwałtownie. - Nie zważaj na gadanie Munana, widzisz przecież, że jest całkiem pijany.
    Czuła, że pani Katarzyna i Vilborga biorą jej za złe, że tak zupełnie straciła nad sobą władzę. Ale nie mogła wstrzymać się od płaczu.
    Baard syn Piotra rzekł z wściekłością:
    - Stulże nareszcie swój wstrętny pysk, Munanie! Byłeś wprawdzie przez całe życie świnią, ale mimo to możesz przecież zostawić w spokoju chorą kobietę i nie dręczyć jej twoim plugawym gadaniem.
    - Powiedziałeś: świnia... Tak, spłodziłem w istocie więcej bękartów niż ty, to prawda. Ale jednego nie uczyniłem - i Erlend również nie - nigdy nie kupiłem innego mężczyzny, aby był za mnie ojcem mego dziecka.
    - Munanie! - krzyknął Erlend zrywając się. - Teraz obwieszczam pokój w mej świetlicy!
    - Ach, obwieszczaj sobie pokój w swoim zadku! Tego zwą dzieci ojcem, kto je spłodził, w świńskim życiu, jako rzekłeś! - Munan huknął w stół, aż podskoczyły misy i dzbany. - Nasi synowie nie żyją jako słudzy w domu swych krewnych. Tutaj jednak twój syn siedzi na ławie pomiędzy służbą, to wydaje mi się chyba najgorszą hańbą.
    Baard zerwał się i cisnął mu dzban na głowę. Obaj skoczyli ku sobie, blat stołu pochylił się, a potrawy i napoje zsunęły się na kolana siedzących po drugiej stronie.
    Krystyna siedziała blada, z wpółotwartymi ustami. Raz jeden spojrzała w stronę Ulfa, który śmiał się całkiem otwarcie, brutalnie i złośliwie. Potem pchnął blat w drugą stronę i przygniótł nim obu walczących.
    Erlend wspiął się na stół. Klęcząc między walającymi się potrawami złapał Munana za ramiona, ujął go pod pachy i wyciągnął na stół, twarz mu poczerwieniała z wysiłku. Munanowi udało się jednak kopnąć starca w twarz; z ust Baarda popłynęła krew. Wtedy Erlend rzucił Munana przez stół na środek izby. Sam skoczył za nim i stał dysząc ciężko niby miech.
    Munan podniósł się i rzucił na Erlenda, ten jednak kilkakrotnie prześliznął mu się między ramionami. Potem objął go i trzymał w uścisku swych stalowych, długich ramion. Erlend był zwinny jak kot, ale i Munan nie dał się zbić z nóg, a że był ciężki i mocny, niełatwo było dać mu rady. Zataczali się po całej izbie wśród wycia i pisku dziewek, a żaden z mężczyzn nie okazywał chęci rozdzielenia walczących.
    Nagle powstała pani Katarzyna, otyła i ciężka, i powoli przełazła przez stół z takim spokojem, jakby stąpała po schodach.
    - No, przestańcie wreszcie - rzekła swym donośnym, przeciągłym głosem. - Puść go, Erlendzie! Brzydko to było z twej strony, mężu, mówić w ten sposób do starego człowieka i bliskiego krewnego.
    Mężczyźni posłuchali. Munan stał potulny i pozwolił żonie obetrzeć sobie chustką krew płynącą z nosa. Kazała mu iść spać, a on nie sprzeciwił się, gdy go prowadziła do łoża przy południowej ścianie. Wraz z jednym z ich sług ściągnęła zeń szaty, wtoczyła go na posłanie i zamknęła za nim drzwi łoża.
    Erlend podszedł do stołu. Pochylił się nad Baardem siedzącym wciąż jeszcze tak samo jak przedtem.
    - Mój opiekunie - rzekł zgnębiony. Zdawał się zupełnie nie pamiętać o żonie. Pan Baard siedział i kołysał głową, łzy ciekły mu po policzkach. - Przecież Ulf nie musiał iść na służbę - wyjąkał wreszcie łkając. - Mogłeś wszak objąć dwór po Haldorze, wiesz, że to było moim zamysłem.
    - Nie taki znowu wspaniały dwór podarowałeś Haldorowi, kupiłeś dziewce twej żony taniego męża - odparł Ulf. - Karczował on i harował, i zagospodarował dwór jak się patrzy, zdawało mi się więc rzeczą słuszną, by moi bracia objęli go po swym ojcu. To była jedna przyczyna, ale poza tym nie miałem wcale ochoty osiąść na roli jako chłop, a już bynajmniej tam w górze na zboczu, skąd mogłem patrzeć na dziedziniec w Hestnaes; zdawało mi się, że co dnia słyszałbym z dołu krzyki Paala i Vilborgi, żeś dał swemu bękartowi zbyt hojny podarunek.
    - Ofiarowałem się przecież pomóc ci - rzekł Baard z płaczem - kiedyś miał wyruszyć z Erlendem. Powiedziałem ci całą prawdę, kiedyś dorósł na tyle, by móc zrozumieć. Prosiłem cię, abyś zwrócił się do mnie, twego ojca.
    - Tego zowie moim ojcem, kto dbał o mnie za młodu. A tym był Haldor. Był on dobry dla matki i dla mnie. Nauczył mnie jeździć konno i trzymać miecz niby chłop cepy, jak to kiedyś - pamiętam - powiedział Paal.
    Ulf rzucił nóż trzymany w ręce, który z brzękiem upadł na stół. Po czym podniósł się, wziął nóż, obtarł go o udo, włożył do pochwy i zwrócił się do Erlenda:
    Zakończże już wreszcie tę biesiadę i odeślij łudzi na spoczynek.
    Czyż nie widzisz, że twoja żona nie nawykła jeszcze do naszych świątecznych zwyczajów?
    Z tymi słowy opuścił izbę.
    Pan Baard patrzył za odchodzącym; wyglądał żałośnie i staro, skurczony między aksamitnymi poduszkami. Jego córka Vilborga i jeden ze sług pomogli mu podnieść się i wyprowadzili go ze świetlicy.
    Krystyna, zostawszy sama na poczesnym miejscu, płakała i płakała. Gdy Erlend dotknął jej ramienia, odepchnęła go gwałtownie. Idąc przez izbę zachwiała się parę razy, ale gdy Erlend spytał, czy się źle czuje, odparła krótko: - Nie.
    Nie cierpiała tych zamkniętych łóżek. W domu wisiały tylko dywany odgradzające łóżko od izby, nie było więc w nich tak gorąco i duszno. A teraz było gorzej niż kiedykolwiek: i tak z trudem tylko oddychała. Twardą kulę, wciskającą się niemal pod mostek, brała za główkę dziecięcia; wyobrażała sobie, że wświdrowuje ono swą małą, czarną głowinę aż pod korzonki jej serca, i dusiło ją to, podobnie jak przedtem ciemnowłosa głowa Erlenda, kiedy przyciskał ją do jej piersi. Ale owej nocy nie było słodyczy w tej myśli.
    - Czy nigdy nie przestaniesz beczeć? - spytał mąż próbując jej podsunąć ramię pod plecy.
    Był zupełnie trzeźwy. Miał mocną głowę, a tego wieczora pił niedużo. Krystyna pomyślała, że u nich w domu nigdy w życiu nie mogłoby się zdarzyć coś podobnego; nigdy tam nie słyszała, by mężczyźni obrzucali się obelgami albo wyciągali na światło dzienne sprawy, które powinny były pozostać w ukryciu. Ileż razy widziała ojca potężnie zataczającego się, a izbę pełną spitych gości, nigdy jednak nie zdarzyło się, aby nie potrafił ustrzec godnych obyczajów w swoim domu. Zawsze panował spokój i dobra wola, aż ludzie ppspadali z ław i pozasypiali społem, w dobrych humorach i zgodzie.
    - Najdroższa, nie bierzże sobie tego tak bardzo do serca - prosił Erlend.
    - I to pan Baard! - Wybuchnęła znowu płaczem. - Pfuj! Jak on mógł tak postąpić, on, który przemawiał do mojego ojca, jakby przekazywał Boże posłannictwo. Munan opowiadał mi o tym podczas naszych zrękowin.
    Erlend odpowiedział cicho:
    - Wiem o tym dobrze, Krystyno, że mam dość powodów, by spuszczać wzrok przed twym ojcem. Jest on zacnym mężem, ale i mój opiekun nie jest gorszy. Inga, matka Paala i Vilborgi, leżała sześć lat porażona i chora, nim umarła. Działo się to, zanim przybyłem na Hestnaes, ale, jak słyszałem, żaden mąż nie pielęgnował troskliwiej i czulej chorej żony. Było to właśnie w czasie, kiedy urodził się Ulf.
    - A więc jeszcze większa hańba: z dziewką chorej żony...
    - Nieraz wydajesz się tak dziecinna, że nie sposób mówić z tobą - rzekł zniechęcony Erlend. - Bóg niechaj będzie ze mną, Krystyno. Tej wiosny skończysz dwadzieścia lat i już chyba od paru lat można cię uważać za dojrzałą kobietę.
    - Tak, zapewne, ty masz prawo wyszydzać mnie z tego powodu.
    Erlend jęknął głośno.
    - Wiesz przecież, że tego nie myślałem. Ale ty cały czas żyłaś na Jórund i słuchałaś tylko tego, co mówił Lavrans, a jakkolwiek jest on dzielny i postępuje po męsku, to jednak mówi nieraz tak, jakby był mnichem, a nie dorosłym mężem.
    - Czyś już słyszał o mnichu, który by miał sześcioro dzieci? - spytała urażona.
    - Słyszałem o Skurda-Grimie, że miał ich siedmioro - rzekł zrozpaczony Erlend. - Poprzedni opat w Holmie. - Nie, Krystyno, Krystyno, nie płaczże tak. Na miłość Boską, czyś zupełnie postradała rozum?
    
    Munan był nazajutrz całkiem potulny: - Nie spodziewałem się zgoła, że weźmiesz sobie tak bardzo do serca moje pijackie bzdury, Krystyno - mówił poważnie i głaskał ją po twarzy. - Inaczej na pewno lepiej bym strzegł swojej gęby. - Mówił z Erlendem o tym, że przykro musi być Krystynie widzieć tu kręcącego się Orma. Najlepiej byłoby usunąć chłopca na czas pewien i zaofiarował się zabrać go z sobą. Erlendowi było to bardzo na rękę i Orm chętnie pojechał z Munanem. Ale Krystynie dawał się brak dziecka dotkliwie we znaki, pokochała bardzo pasierba.
    Teraz wieczorami była znowu sama z Erlendem, on zaś nie bardzo dotrzymywał jej towarzystwa. Siedział przy ogniu, od czasu do czasu rzucił jakieś słowo, popijał piwo i bawił się trochę z psami. Potem szedł pod ścianę i wyciągał się jak długi na ławie. Następnie kładł się do łoża, parokrotnie pytał, czy żona wnet pójdzie spać, i zasypiał.
    Krystyna siedziała sama i szyła. Oddech jej stał się ciężki, krótki i urywany. Ale teraz nie potrwa to już długo. Nie mogła-sobie niemal przypomnieć, jak to bywa, gdy się jest gibką i szczupłą, i można bez trudu i wysiłku włożyć trzewiki.
    Teraz, gdy Erlend zasypiał, nie usiłowała już nawet powstrzymać łez. W izbie było zupełnie cicho, tylko chwilami zasyczał gasnący ogień na palenisku albo poruszyły się psy. Czasami zdumiewała się: o czymże to rozmawiali przedtem, Erlend i ona? Pewnie nie mówili wiele, mieli co innego do roboty w tych krótkich kradzionych chwilach, w których się widywali.
    ...O tej porze roku matka wraz ze służebnymi przesiadywała zazwyczaj wieczorami w tkalni. Potem przychodził też ojciec i jego ludzie, i zasiadali do swojej roboty, naprawiali uprząż i narzędzia lub strugali różne przedmioty z drzewa. Mała izba pełna była ludzi, toczyła się między nimi cicha i swobodna rozmowa. Jeżeli ktoś wstawał i pił z piwnej misy, to zawsze potem, zanim powiesił czerpak, pytał, czy ktoś jeszcze nie ma ochoty się napić; taki był stary obyczaj.
    Potem ten lub ów opowiadał urywki z jakiejś starej klechdy - o olbrzymach praświata, walczących z duchami i olbrzymkami. Albo też ojciec strugając drzewo opowiadał sagi rycerskie, które słyszał w świetlicy księcia Haakona, kiedy był paziem za swych młodych lat. Brzmiały w nich dziwne, piękne imiona: król Ozantryks, rycerz Titurel-Sisibe, Ginewra, Gloriana i Izolda zwały się królowe. W inne znów wieczory opowiadano ucieszne historyjki i zmyślone bajki, mężowie śmieli się w głos, a matka i dziewki potrząsały z chichotem głowami.
    Ulvhiłda i Astrida śpiewały. Matka miała bardzo piękny głos, ale rzadko tylko można ją było uprosić, aby zechciała zaśpiewać. Ojciec nie dawał się tak bardzo prosić, umiał także pięknie grać na harfie.
    Potem Ulvhilda odkładała kądziel i wrzeciono i chwytała się za biodra.
    - Bolą cię plecy, Ulvhildo? - pytał ojciec i brał ją na kolana. Któryś z ludzi podawał szachownicę i ojciec i Ulvhilda przesuwali figury, póki nie nadeszła pora spoczynku. Krystyna przypominała sobie, jak złote kędziorki siostrzyczki spływały na brunatną fryzę ojcowskiego rękawa. Obejmował tak czule jej słabe, wiotkie plecy.
    Wielkie, smukłe ręce ojca ze złotym pierścieniem na każdym małym palcu... Te pierścienie należały do jego matki: ów z czerwonym kamieniem, który był jej zrękowinowym pierścieniem, miała dostać Krystyna po śmierci Lavransa. Ale pierścień na jego prawej ręce, z kamieniem do połowy niebieskim, a do połowy białym, jak jego tarcza herbowa, kazał sporządzić pan Bjórgulf dla swej małżonki, kiedy oczekiwała dziecka; miała go dostać, gdy mu urodzi syna. Trzy noce nosiła go Krystyna córka Sigurda na palcu, potem uwiązała go chłopięciu u szyi. A Lavrans mówił, że pierścień ten zabierze z sobą do grobu.
    Co też powie ojciec, skoro się o tym dowie? Skoro po okolicznych gminach rozejdzie się ta wieść i gdy wszędzie, gdziekolwiek się obróci, w kościele i na thingu albo na spotkaniach z innymi będzie widział, jak wszyscy natrząsają się z niego za plecami, że dał się wystrychnąć na dudka. Na Jórund włożono ślubną koronę z Sundbu nałożnicy na rozpuszczone włosy...
    „Ludzie mówią o mnie, że nie umiem karać swoich dzieci”. Widziała przed sobą twarz ojca, kiedy to mówił; usiłował zachować powagę i surowość, ale oczy miał wesołe. Przewiniła w czymś drobnym, zagadnęła go nie pytana w obecności obcych albo coś podobnego. „Tak, tak, Krystyno, nie bardzo ty się obawiasz twojego ojca”, mówił. Potem śmiał się i ona śmiała się także. „Tak, ale to źle, Krystyno”. I żadne z nich nie wiedziało, co jest złe: czy to, że nie boi się naprawdę ojca, czy też to, że zupełnie nie umiał zachować powagi, kiedy chciał ją skarcić.
    Im bardziej męczyło i dręczyło Krystynę jej ciało, tym bardziej słabła nieznośna trwoga, że z dzieckiem jest coś nie w porządku. Próbowała myśleć o przyszłości: za miesiąc będzie już miała syna. Ale nie było to dla niej rzeczywiste. Tęskniła tylko coraz bardziej za swym rodzinnym domem.
    Razu pewnego zapytał Erlend, czy ma posłać po jej matkę. Odrzekła, że nie; wątpi, czy matka mogłaby znieść tak daleką podróż w zimie. Teraz zaś żałowała tego. Żałowała też, że odprawiła na Laugarbru Tordis, która chciała udać się z nią na północ, aby podczas pierwszej zimy pomagać młodej małżonce w prowadzeniu gospodarstwa. Tordis była służącą matki na Sundbu, przeniosła się z nią na Skog, a później z powrotem do ojczystej doliny. Gdy Tordis wyszła za mąż, Lavrans wziął jej męża jako rządcę na dwór Jórund, ponieważ Ragnfrida nie mogła się obejść bez swojej ulubionej dziewczyny. Krystyna jednak nie chciała wziąć z domu żadnej dziewki.
    Teraz dręczyło ją okropnie, że nie będzie miała koło siebie ani jednej znajomej twarzy, kiedy ciężka godzina powali ją na kolana1. Bała się, tak mało wiedziała o wszystkim, co związane jest z połogiem. Matka nie mówiła z nią nigdy o tym i nie chciała, aby młode dziewczęta były obecne, gdy pomagała rodzić jakiejś kobiecie. „Wystraszą się tylko” - mawiała. Na pewno musiało to być coś okropnego. Krystyna pamiętała, jak ciężko matka rodziła Ulvhildę. To dlatego, mówiła Ragnfrida, że zapomniała się i przeszła pod płotem; inne dzieci rodziła lekko. Krystynie jednak przyszło na myśl, że sama przez nieuwagę przeszła pod liną okrętową.
    Nie zawsze zresztą bywało tak źle,- nieraz słyszała, jak matka i inne niewiasty mówiły o tych sprawach. Ragnfrida słynęła w całej dolinie jako najbieglejsza położna i nigdy nie odmawiała pomocy, choćby szło o najnędzniejszą żebraczkę lub o uwiedzioną córkę najuboższego człowieka, i choćby niepogoda była taka, że trzech ludzi na nartach musiało z nią iść i kolejno nieść ją na plecach.
    ...Ale w takim razie było nie do pomyślenia, aby kobieta tak doświadczona jak matka nie zrozumiała, co się z nią działo w lecie, kiedy tak źle się czuła. W Krystynie nagle zaświtała ta myśl. W takim razie... ależ w takim razie jest całkiem pewne, że matka przybędzie, choćby nawetnie posyłano po nią! Ragnfrida na pewno nie zniesie, by obca kobieta pomagała jej córce w tej walce. Matka przyjedzie, pewnie jest już w drodze... Będzie więc mogła błagać o przebaczenie za wszystko, co względem niej zawiniła, jej własna matka będzie ją wspierała, będzie mogła klęknąć przed własną matką, kiedy będzie rodziła dziecię. Matka przybywa, matka przybywa... Krystyna z ulgą łkała głośno w złożone ręce. „Matko, wybacz mi, matko.”
    
    Kobiety w tych czasach rodziły w pozycji klęczącej na podłodze.
    Myśl, że matka jest już w drodze do niej, zawładnęła tak silnie Krystyną, że pewnego dnia zdawało jej się, że matka na pewno dziś przybędzie. Koło południa narzuciła więc okrycie i wyszła, aby oczekiwać jej na drodze wiodącej z Gauldalen do Skaun. Nikt nie zauważył, że opuściła dwór.
    Erlend kazał zwieźć z lasu pnie do naprawy domów, droga zatem była dobra; mimo to Krystyna szła z trudem, brakowało jej tchu, miała bicie serca i bóle w krzyżach, a kiedy uszła kawałek, zdawało jej się, że napięta skóra pęknie. Droga prowadziła przeważnie gęstym borem. Krystyna bała się bardzo - tej zimy j ednak nie słyszano w dolinie o wilkach. I chyba Bóg będzie jej strzegł, wszak idzie na spotkanie matki, by paść przed nią na kolana i prosić o przebaczenie. Szła przeto wciąż dalej.
    Dotarła do małego jeziorka, nad którym leżało kilka niewielkich zagród. W miejscu, gdzie droga kończyła się nad zlodowaciałym jeziorem, usiadła na pniu ściętego drzewa, siedziała chwilę, a kiedy robiło jej się zimno, chodziła tam i z powrotem, i tak czekała wiele godzin. Ale ostatecznie musiała wrócić do domu.
    Nazajutrz puściła się znowu w tę samą drogę. Ale gdy przechodziła przez dziedziniec jednego z dworków leżących na brzegu jeziora, wybiegła za nią chłopka.
    - Na miłość Boską, nie rób tego!
    Usłyszawszy to wołanie Krystyna przeraziła się tak strasznie, że nie mogła ruszyć się z miejsca; dygocąca, z oczami pełnymi lęku wpatrywała się w chłopkę.
    - Iść samej przez las! Pomysł, a gdyby cię tak wilki zwietrzyły? A i inne licho też mogłoby cię spotkać. Jak mogłaś zrobić coś tak głupiego!
    Chłopka objęła ramieniem młodą kobietę i wsparła ją. Spojrzała na jej wychudłą, białożółtą twarz, całą w brązowych plamach.
    - Musisz wejść do nas i odpocząć; potem odprowadzi cię ktoś do domu - rzekła i pociągnęła Krystynę za sobą.
    Było to małe, ubożuchne obejście, wewnątrz panował wielki nieład, cała gromada nieletnich dzieciaków bawiła się na podłodze. Matka przegnała je do kuchni, zdjęła z Krystyny okrycie, poprowadziła ją do ławy i zzuła jej oblepione śniegiem trzewiki. Potem otuliła nogi Krystyny ciepłą skórą.
    Chociaż Krystyna prosiła, aby nie robiła sobie kłopotu, chłopka podała jednak jedzenie i przyniosła piwo ze świątecznej beczki. Podczas tego myślała w duchu, że źle dziać się musi na Husaby. Ona sama była żoną biednego chłopa, rzadko tylko miała kogoś do wyręki w gospodarstwie, ale mimo to Oistein nie pozwoliłby jej samej wyjść z obejścia w czasie, kiedy oczekiwała dziecka - ba, nawet gdy po zmierzchu udawała się wtedy do obory, ktoś musiał być w pobliżu. Ale najbogatsza kobieta w całej gminie mogła wydalić się z dworu i narazić na najgorszą śmierć, i żadna chrześcijańska dusza nie zwracała na nią uwagi, chociaż czeladź na Husaby właziła sobie na pięty i kręciła się po próżnicy. Pewnie tak było, jak mówili ludzie, że Erlend syn Mikołaja żałuje teraz swego ożenku i jest obojętny dla żony.
    Ale przez cały czas rozmawiała z Krystyną i nakłaniała ją do jedzenia i picia. Krystyna po prostu się wstydziła, miała jednak taki apetyt, jakiego już od wiosny nie czuła; potrawy tej życzliwej kobiety bardzo jej smakowały. A chłopka śmiała się i mówiła, że żony wielkich panów też nie z innej są ulepione gliny aniżeli one. Podczas gdy w domu nie można czasem nawet patrzeć na jadło, jest się często wprost łapczywym na obcą strawę, choćby była prosta i niewyszukana.
    Nazywa się Audfinna córka Auduna i pochodzi z Updał, mówiła kobieta, a gdy zmiarkowała, że gość poczuł się dzięki temu bardziej swojsko, rozgadała się jeszcze bardziej o swoim domu i swej gminie. I ani się Krystyna spostrzegła, jak jej także rozwiązał się język - mówiła o swoim domu i swoich rodzicach, i o swojej dolinie. Audfinna domyśliła się, że Krystynie z tęsknoty za domem omal serce nie pęka, zachęcała ją tedy serdecznie, by mówiła dalej. Rozgrzana i oszołomiona tęgim piwem opowiadała Krystyna, aż wreszcie śmiała się i płakała na przemian. Wszystko, co w samotnych godzinach na Husaby daremnie chciała wypłakać sobie z serca, topniało w niej teraz powoli, kiedy mogła mówić o tym z tą życzliwą, prostą chłopką.
    Tymczasem nad dymnikiem zrobiło się zupełnie ciemno, ale Audfinna prosiła, żeby Krystyna zaczekała, aż wróci z lasu Oistein lub synowie; odprowadzą ją do domu. Krystyna była coraz bardziej milcząca i senna, lecz siedziała z błyszczącymi oczyma i uśmiechała się. Tak błogo nie czulą się nigdy od czasu, gdy przybyła na Husaby.
    Nagle człowiek jakiś szarpnął drzwi izby, krzyknął, czynie widzieli gdzieś pani, dostrzegł ją i wybiegł na dwór. W chwilę potem wysoka postać Erlenda ukazała się w drzwiach. Odłożył topór, trzymany w ręce i zatoczył się ku ścianie, musiał rękami oprzeć się o nią, aby nie upaść, i nie mógł słowa przemówić.
    - Bałeś się o żonę? - spytała Audfinna podchodząc do niego.
    - Tak, i nie wstyd mi przyznać się do tego! - Przesunął ręką po spotniałych włosach. - Takiej trwogi jak ja tego wieczora, na pewno nigdy jeszcze żaden mężczyzna nie przeżył... Gdym posłyszał, że poszła sama w las...
    Audfinna opowiedziała, w jaki sposób Krystyna znalazła się tutaj. Erlend ujął rękę chłopki.
    - Tego nie zapomnę ci nigdy, ani tobie, ani twojemu chłopu - powiedział.
    Potem zbliżył się do żony, stanął u jej boku i położył jej rękę na ramieniu. Nie przemówił do niej ani słowa, ale stał tak przez cały czas, dopóki byli w izbie.
    Teraz nadeszli też ludzie z Husaby i pobliskich dworów. Wszyscy wyglądali tak, jakby potrzebowali pokrzepienia, i Audfinna poczęstowała ich piwem, zanim ruszyli w drogę powrotną.
    Mężczyźni jechali na nartach przez pola, lecz Erlend dał swoje pachołkowi, sam zaś szedł obok Krystyny i prowadził ją w dół po zboczu, obejmując mocno pod okryciem. Było zupełnie ciemno, na niebie iskrzyły się gwiazdy.
    Nagle w lesie za nimi rozległo się przeciągłe wycie, rozbrzmiewające w ciemności coraz to silniej i silniej. Były to wilki, całe stado. Erlend drżąc zatrzymał się, puścił Krystynę i poczuła, jak czyni nad nią znak krzyża, drugą ręką kurczowo chwytając topór. - Byłabyś teraz, o nie! - Przycisnął ją tak mocno do siebie, że aż jęknęła cicho.
    Ludzie zawrócili natychmiast i popędzili z powrotem w ich stronę. Zarzucili narty na plecy i otoczyli Krystynę zwartym kręgiem toporów i włóczni. Wilki szły za nimi aż prawie do Husaby, tak blisko, że od czasu do czasu migały im w ciemności przed oczyma.
    Gdy przybyli na dwór i weszli do świetlicy, wielu mężczyzn miało białe i szare twarze. - To było najgorsze ze wszystkiego - rzekł jeden, nachylił się i zwymiotował nad ogniem. Przestraszone dziewki zaniosły Krystynę do łoża. Jeść nic nie mogła. Ale teraz, kiedy okropny, chorobliwy lęk minął, radowała się widząc, jak bardzo wszyscy bali się o nią.
    Kiedy pozostali sami w świetlicy, Erlend podszedł do niej i usiadł na brzegu łoża.
    - Dlaczego uczyniłaś to? - szepnął. A gdy nie odpowiadała, zapytał jeszcze ciszej: - Czy ci tak smutno, żeś przybyła na mój dwór?
    Trwało chwilę, nim pojęła, co miał na myśli.
    - Jezus, Maryja! Jak możesz myśleć coś podobnego?
    - Coś miała na myśli, mówiąc wówczas na Medalby, kiedy chciałem odjechać od ciebie, że mógłbym długo czekać, zanim byś przyjechała za mną do Husaby?
    - Ach, mówiłam tak tylko w złości - odparła zawstydzona Krystyna, I opowiedziała mu, czemu wychodziła z domu w tych dniach. Erlend siedział w milczeniu i nie przerywał jej.
    - Kiedy wreszcie nadejdzie dzień, w którym poczujesz, że tu u mnie na Husaby jest twój dom? - spytał i nachylił się w ciemności ku niej.
    - Och, teraz nie potrwa już długo, najwyżej tydzień - szepnęła Krystyna śmiejąc się niepewnie. Kiedy skłonił swą twarz ku jej twarzy, objęła go za szyję i gorąco oddała pocałunek.
    - Pierwszy raz obejmujesz mnie, odkąd cię uderzyłem - rzekł Erlend cicho. - Długo żywisz urazę, Krystyno.
    Nią zaś wstrząsnęła myśl, że od owego wieczora, kiedy spostrzegł jej stan, po raz pierwszy pieściła go dziś z własnej woli.
    Ale od tego wieczora Erlend był dla niej taki serdeczny, że Krystyna żałowała każdej chwili, w której gniewała się na niego.
    
   
4.
    
    Dzień świętego Grzegorza1 nadszedł i minął. Krystyna liczyła na pewno, że to ostateczny czas na nią. Tymczasem miało wnet nadejść Zwiastowanie Najświętszej Panny Maryi, a ona wciąż jeszcze była na nogach.
    
    13 lutego.
    Erlend musiał pojechać do Nidaros na thing śródpostny. Przyrzekł wrócić do domu w poniedziałek wieczór, tymczasem była już środa rano, a jego nie było widać. Krystyna siedziała w świetlicy i nie wiedziała, co z sobą począć; nie miała siły zabrać się do czegokolwiek.
    Światło słoneczne padało z góry przez dymnik; czuła, że na dworze musi być zupełnie wiosennie. Podniosła się i zarzuciła na siebie okrycie.
    O ile jakaś kobieta przenosi dziecko poza właściwy czas, może przyśpieszyć rozwiązanie dając jeść zboże ze swej spódnicy koniowi, na którym jechała do ślubu. Tak opowiadała jedna z dziewek służebnych. Krystyna stała chwilę w progu izby. Dziedziniec leżał w oślepiającym blasku słonecznym, cały brunatny, lśniący strugami wody żłobiącymi jasne smugi wśród końskiego gnoju i brudu. Niebo jedwabisto błękitne i błyszczące rozpinało się nad starymi domostwami, dwa dzioby okrętowe na dachu wschodniego spichlerza połyskiwały resztką starej pozłoty. Z dachów kapała i ciekła woda, a dym wirował i tańczył w łagodnych podmuchach wiatru.
    Krystyna weszła do stajni i nabrała w podkasaną suknię owsa ze skrzyni. Woń stajni i szelest poruszających się w ciemności koni dobrze jej robiły. Ale w stajni byli ludzie. Wstydziła się tedy zrobić to, co zamierzała.
    Wyszła na dwór i sypnęła ziarno kurom drepczącym po dziedzińcu i wygrzewającym się w słońcu. Zatopiona w myślach przyglądała się, jak koniuch Torę czyści zgrzebłem wałacha, który mocno liniał. Chwilami przymykała oczy i zwracała ku słońcu przygasłą, pobladłą od siedzenia w izbie twarz.
    Stała tak jeszcze, kiedy trzech jeźdźców wjechało na dziedziniec. Na przedzie jechał młody ksiądz, którego nie znała. Ujrzawszy ją zeskoczył z konia i z wyciągniętą prawicą zbliżył się ku niej.
    - Na pewno nie mnie chcieliście wyświadczyć ten zaszczyt, pani, że tu oto stoicie i przyjmujecie mnie - rzekł z uśmiechem. - Ale mimo to chcę wam za to podziękować. Gdyż wy to pewnie jesteście małżonką mego brata, Krystyną córką Lavransa?
    - Tedy wyście pewno mistrzem Gunnułfem, moim szwagrem? - odrzekła, cała zapłoniona. - W imię Boga witam was, panie, w tym domu! Bądźcie pozdrowień na swym ojczystym Husaby!
    - Dzięki za piękne powitanie - rzekł duchowny; schylił się i ucało wał ją w policzek; wiedziała, że jest to w zwyczaju za granicą, gdy się spotkają krewni. - Życzę wam szczęścia, małżonko Erlenda!
    Ulf syn Haldora wyszedł z domu i polecił jednemu z parobków zająć się końmi przybyłych. Gunnulf serdecznie przywitał się z Ulfem.
    - Tyś tu jeszcze ciągle, krewniaku? Oczekiwałem wieści, żeś się ożenił i osiadł gdzieś na swoim.
    - Nie, już ja się nie ożenię, chyba żebym musiał wybierać pomiędzy żoną - a szubienicą - odparł Ulf ze śmiechem; ksiądz śmiał się również. - Ślubowałem diabłu pozostać kawalerem tak mocno, jak ty Panu Bogu.
    - Byłbyś w takim razie na wszystkie strony zabezpieczony, Ulf ie - odparł z uśmiechem mistrz Gunnulf. - Gdyż w dniu, w którym złamiesz przyrzeczenie dane diabłu, dobrze postąpisz. Ale, z drugiej strony, mówią, że mąż powinien dotrzymać słowa danego choćby samemu Lucyperowi. Erlenda nie ma w domu? - spytał zdziwiony.
    Gdy szli do świetlicy, podał Krystynie rękę.
    Chcąc ukryć zmieszanie Krystyna trzymała się między dziewkami i pilnowała, aby porządnie nakryto stół. Zaofiarowała uczonemu bratu Erlenda poczesne miejsce, ale gdy wzbraniała się tam zasiąść wraz z nim, usiadł obok niej na ławie.
    Teraz, gdy siedział przy niej, wydawał się przynajmniej o pół głowy niższy od Erlenda, robił jednak wrażenie silniejszego. Był tęższy, bardziej krępej budowy, a jego szerokie bary były zupełnie proste. Ramiona Erlenda sterczały nieco. Gunnulf był odziany ciemno, jak przystało kapłanowi, lecz jego aż do stóp sięgająca szata, przy szyi dochodząca do lnianego kołnierza koszuli, zapięta była na emaliowane guzy, a na tkanym pasie wisiał stołowy nóż w srebrnej pochwie.
    
    Ukradkiem spoglądała na twarz duchownego. Miał krągłą, mocną głowę i szczupłą, okrągławą twarz, czoło niskie i szerokie, nieco wystające kości policzkowe i delikatny, pełny podbródek. Nos miał prosty, uszy małe i foremne, ale usta szerokie i o wąskich wargach, przy czym górna wystawała nieco, ocieniała małą i czerwoną dolną. Tylko włosy miał podobne do włosów Erlenda; gęsty wieniec naokoło tonsury był czarny, lśnił sucho jak sadza i wyglądał tak samo jedwabisto jak czupryna Erłenda. W ogóle Gunnulf był nieco podobny do swego ciotecznego brata, Munana syna Baarda; teraz dopiero przyszło jej do głowy, że Munan musiał być kiedyś urodziwy. Nie, raczej był podobny do ciotki Aashildy; spostrzegła, że ma takie same oczy jak pani Aasłiilda: żółte niby bursztyn i błyszczące pod wąskimi i prostymi, czarnymi brwiami.
    Zrazu była Krystyna onieśmielona wobec tego szwagra, który posiadł tyle wiadomości w wielkich szkołach w Paryżu i we Włoszech, ale z wolna zmieszanie ustąpiło. Było tak łatwo mówić z Gunnulfem. Zdawało się, że nie mówi on zgoła o sobie, a już bynajmniej nie chełpił się swoją mądrością. I zanim jeszcze Krystyna opanowała się nieco, naopowiadał już tyle, że wydało jej się, iż nigdy dotychczas nawet nie przeczuwała, jak wielki jest świat poza Norwegią. Zapomniała o sobie i swoich troskach przysłuchując się i patrząc w okrągłą, kościstą twarz księdza, mile i żywo uśmiechniętą. Założył pod szatą nogę na nogę i obejmował kostkę białymi, silnymi palcami.
    Po południu wszedł do niej do izby i zapytał, czy nie zechciałaby zagrać z nim w szachy. Krystyna wyznała, że prawdopodobnie nie ma w domu ani jednej szachownicy.
    - Nie ma szachownicy? - spytał zdziwiony ksiądz. Podszedł do Ulfa. - Czy nie wiesz, Ulfie, co zrobił Erlend ze złotymi szachami matki? Co się stało z rzeczami, które po niej zostały? Chyba nie darował ich nikomu?
    - Leżą zamknięte w skrzyni na górze, w zbrojowni - odparł Ulf. - Zależało mu raczej na tym, aby nikt ich nie wziął - z tych, co tu przedtem rządzili na dworze - mruknął cicho. - Czy chcesz, bym przyniósł tę skrzynię, Gunnulfie?
    - Tak, Erlend nie będzie chyba miał nic przeciw temu - powiedział ksiądz.
    Wkrótce wrócili obaj z ciężką, rzeźbioną skrzynią. Klucz tkwił w zamku i Gunnulf otworzył ją. Na wierzchu leżała lutnia i jakiś inny instrument; Krystyna nigdy dotąd nie widziała takiego. Gunnulf nazwał go psalterionem; przesunął palcem po strunach, ale były zupełnie rozstrojone. Dalej leżały w skrzyni zwoje wstąg, kłębki jedwabiu, wyszywane rękawiczki, jedwabne chustki na głowę i trzy księgi, spięte klamrami. Na dnie znalazł kapłan szachownicę; miała ona białe i pozłacane pola, a figurki były pięknie wyrzeźbione z kłów konia morskiego, białe i złote.
    Teraz dopiero przyszło Krystynie na myśl, że do tej pory nie widziała na Husaby ani jednej rzeczy służącej ludziom do rozrywki.
    Przyznała się szwagrowi, że nie bardzo rozumie się na szachach, a na instrumencie też grać biegle nie umie. Ale za to ciekawa była książek.
    - Uczyłaś się zatem pewno czytać, Krystyno? - spytał ksiądz. Odpowiedziała z lekką dumą, że tego nauczyła się jeszcze w dzieciń stwie, w klasztorze zaś chwalono ją za biegłość w czytaniu i pisaniu.
    Mistrz Gunnulf z uśmiechem zbliżył się i pochylił nad nią, gdy przewracała karty księgi. Jedna z nich zawierała rycerską sagę o Tristanie i Izoldzie, a druga opisywała żywoty świętych mężów; otwarła ją na legendzie o świętym Marteinie. Trzecia księga była po łacinie i miała szczególnie piękne, barwne, wielkie inicjały.
    - Ta księga była ongi własnością naszego pradziada, biskupa Mikołaja - rzekł Gunnulf.
    Krystyna czytała półgłosem:
    - Averte faciem Tuam a peccatis meis et omnes iniquitates meas dele. Cor mundum crea in me, Deus, et spiritum rectum innova in visceribus meis. Ne proicias me a facie Tua et Spiritum Sanctum Tuum ne auferas a me.1
    - Rozumiesz? - spytał Gunnulf, a Krystyna skinęła i rzekła, że rozumie coś niecoś. Znała te słowa dobrze i dziwnie ją wzruszyło, że właśnie teraz na nie trafiła. Twarz jej drgała i łzy cisnęły się do oczu. Gunnulf wziął instrument na kolana i powiedział, że spróbuje go nastroić.
    Nagle posłyszeli szybki tętent konia na dziedzińcu. Po chwili Erlend wpadł do świetlicy, rozpromieniony z radości; posłyszał już, jaki gość przybył. Dwaj bracia objęli się serdecznym uściskiem, Erlend rzucał pośpiesznie pytania, ale nie czekał zgoła odpowiedzi.
    
    ‘ Obróć oblicze Twoje od grzechów moich: a zgładź wszystkie nieprawości moje. Serce czyste stwórz we mnie, Boże! I ducha prawego odnów we wnętrznościach moich. Nie odrzucaj mnie od oblicza Twego: i Ducha Świętego Twego nie bierz ode mnie (Psalm L, 11-13).
    Gunnulf bawił przez dwa dni w Nidaros i było przypadkiem, że się już tam nie spotkali.
    - To dziwne - mówił Erlend. - Myślałem, że całe duchowieństwo katedry wyjdzie ci naprzeciw z procesją, kiedy będziesz wracał: taki mądry i na wszystkie boki uczony.
    - A skąd możesz wiedzieć, że tak istotnie nie było? - spytał z uśmiechem brat. - Ty przecież, jak słyszałem, trzymasz się najchętniej z dala od katedry, kiedy jesteś w mieście.
    - Pewnie, nie cisnę się do mojego pana arcybiskupa, jeśli mogę tego uniknąć. Już raz sparzyłem się mocno - śmiał się swawolnie Erlend. - Jak ci się podoba twój szwagier, najmilsza? Widzę, żeś zaprzyjaźnił się już z Krystyną, bracie. Na innych naszych krewnych niewiele się ona ogląda.
    Dopiero kiedy mieli zasiąść do wieczerzy, Erlend zauważył, że jest jeszcze w podróżnej opończy i futrzanej czapie a miecza też dotąd nie odpasał.
    Był to najweselszy wieczór, jaki Krystyna przeżyła na Husaby. Erlend zmusił brata, aby zajął wraz z Krystyną poczesne miejsce; on sam krajał mu potrawy i podawał piwo w swym kubku. Kiedy pierwszy raz pił do Gunnulfa, przyklęknął na jedno kolano i chciał ucałować rękę brata.
    - Cześć ci i chwała, panie! Musimy się nauczyć, Krystyno, okazy wać należny szacunek arcybiskupowi... tak, tak, na pewno zostaniesz arcybiskupem, Gunnulfie!
    Służba późnym wieczorem dopiero opuściła świetlicę, ale bracia i Krystyna pozostali jeszcze przy kielichach. Erlend usiadł na stole zwrócony twarzą do brata.
    - Tak, myślałem o tym podczas mojego wesela - rzekł wskazując na skrzynię matki - aby ją darować Krystynie. Mnie jednak tak łatwo wszystko ucieka z głowy, a ty, bracie, nie zapominasz niczego. Ale pierścień naszej matki na piękną przeszedł rączkę, prawda? - Wziął rękę Krystyny na kolano i bawił się jej zrękowinowym pierścieniem.
    Gunnulf skinął głową. Położył psalterion Erlendowi na kolana: - Zaśpiewajże coś, bracie, wszak piękny dawniej miałeś głos, a i grałeś dobrze.
    - Już wiele lat minęło od tego czasu - rzekł Erlend poważniejąc. Poi.€;m uderzył w struny.
    
    Król Olaf syn Haralda Jechał przez wielką gęstwinę, Zoczył maleńkiej stopki ślad - posłyszał wielką nowinę.
    
    Przemówił tedy - a jechał na czele - Do Finna syna Arnego: Piękna być musi tak mała nóżka W pończoszce z płótna białego.
    
    Erlend grając uśmiechał się i Krystyna spojrzała nieśmiało w stronę Gunnulf a; może nie bardzo przypadła mu do smaku ta piosenka o świętym Olafie i Alvhildzie. Gunnulf siedział uśmiechnięty, jednakże - Krystyna poczuła to nagle z zupełną pewnością - uśmiechał się nie tyle z piosenki, co z Erlenda.
    - Krystyna pewnie nie może śpiewać - rzekł Erlend głaskając jej lico. - Ale za to ty musisz - podał bratu instrument.
    Można było wyczuć w śpiewie i grze duchownego, że w dobrej uczył się szkole Król jechał na północ poprzez góry...
    
    Posłyszał, jak się gołąb skarży: Serce me porwał sokół wraży.
    
    Przez góry, doliny sokół gnał, A król na koniu za nim w cwał.
    
    Widzi - w ogrodzie sokół zniknął, Gdzie kwiaty przez rok cały kwitną.
    
    W ogrodzie tym jest wielka sala, Purpurą zewsząd przyodziana.
    
    Tam leży rycerz, krew płynie mu z ran, Pan to jest nasz, Zbawiciel sam.
    
    Błękitny całun okrywa Pana, Hostyja na nim wyhaftowana.
    Gdzieś się nauczył tej piosenki? - spytał Erlend. O, paru chłopców śpiewało ją w Canterbury przed gospodą, tórej mieszkałem - rzekł Gunnulf. - Próbowałem przełożyć ją wierszem na język norweski. Ale nie brzmi tak ładnie. - Siedział i palcem brzdąkał w struny.
    - Bracie, północ już dawno minęła. Krystynie zapewne bardzo potrzeba odpoczynku. Zmęczona jesteś, żono?
    Krystyna spojrzała nieśmiało na obu mężczyzn; była bardzo blada.
    - Nie wiem... nie będę mogła już pewno tej nocy położyć się do łoża.
    - Czy czujesz się źle? - zapytali obaj i pochylili się ku niej.
    - Nie wiem - odrzekła jak poprzednio. - Takie dziwne mam uczucie w plecach.
    Erlend zerwał się i pobiegł ku drzwiom, Gunnulf za nim.
    - Źle jest, żeście na czas nie posłali po niewiasty, które jej ma ją pomóc - rzekł. - Czy przychodzi dużo wcześniej, niż się spodzie wała?
    Erlend spłonął krwawo.
    - Krystyna sądziła, że nie potrzebuje nikogo, że wystarczą jej własne dziewki. One same też rodziły dzieci, niektóre z nich... - starał się uśmiechnąć.
    - Jesteś chyba niespełna rozumu, Erlendzie - Gunnulf spojrzał ostro na brata. - Żona każdego chałupnika ma przy sobie baby z sąsiedztwa, gdy przyjdzie na nią ciężka godzina. Czy twoja żona ma się kryć po kątach i chować jak kotka, kiedy ma wydać młode? Nie, bracie, na tyle musisz być mężem, aby sprowadzić pierwsze gospodynie z okolicy do Krystyny.
    Erlend pochylił czerwoną ze wstydu twarz.
    - Prawdę mówisz, bracie! Ja sam pojadę do Raasvold - na inne dwory poślę moich ludzi. Ty zostań tutaj przy Krystynie.
    - Odjeżdżasz? - spytała przerażona Krystyna, gdy Erlend wziął okrycie.
    Podszedł do niej i uścisnął ją.
    - Chcę sprowadzić do ciebie najbieglejsze niewiasty, moja Krystyno. Gunnulf zostanie z tobą, a tymczasem dziewki przysposobią wszystko w małej izbie - rzekł całując ją.
    - Czy nie mógłbyś posłać po Audfinnę, córkę Auduna? - prosiła. - Ale nie przed ranem, nie chcę, aby przeze mnie budzono ją ze snu - ciężko pracuje, wiem o tym.
    Gunnulf spytał brata, kto zacz jest owa Audfinna.
    - Nie wydaje mi się to stosowne - mniemał ksiądz. - Zona jednego z twoich dzierżawców?
    - Woli Krystyny niechaj się stanie zadość - odparł Erlend. I podczas gdy brat odprowadzał go na dziedziniec, i Erlend czekał, aż okulbaczą konia, opowiedział, w jaki sposób Krystyna poznała chłopkę. Gunnułf zagryzł wargi i patrzył w zamyśleniu przed siebie.
    
    Teraz życie wstąpiło w dom; mężczyźni rozjeżdżali się, a kobiety przybiegły do izby pytając, jak się pani czuje. Krystyna rzekła, że niebezpieczeństwa jeszcze nie ma, ale niech przygotują wszystko jak należy w małej izbie. Powie im sama, kiedy mają ją tam zaprowadzić.
    Potem została sama z duchownym. Usiłowała mówić z nim spokojnie i pogodnie jak przedtem.
    - Boisz się, Krystyno? - spytał z lekkim uśmiechem.
    - Owszem, boję się! - spojrzała mu w oczy, jej własne były czarne z przerażenia. - Nie wiesz, szwagrze, czy tu na Husaby urodziły się tamte dzieci Erlenda?
    - Nie - odparł szybko Gunnulf. - Chłopiec urodził się w Hunehals, a dziewczynka na Strind, na dworze, który Erlend tam wówczas posiadał. - Czy naprawdę - rzekł chwilę potem - tak bardzo dręczy cię wspomnienie owej kobiety, która tu pierwej żyła z Erlendem?
    - Tak - odpowiedziała Krystyna.
    - Tobie zaprawdę trudno osądzić postępowanie Erlenda wobec Eliny - rzekł poważnie ksiądz. - Niełatwo było mu postąpić w tej sprawie we właściwy sposób - nigdy nie wiedział, co jest słuszne, a co nie. Kiedy bowiem byliśmy jeszcze małymi dziećmi, zawsze, cokolwiek by Erlend zrobił, matka wszystko chwaliła, a ojciec ganił. Tak, pewno opowiadał ci tyle o naszej matce, że wiesz o tym wszystkim.
    - Nie przypominam sobie, by mówił o niej więcej niż ze dwa albo trzy razy - rzekła Krystyna. - Ale zmiarkowałam, że kochał ją bardzo.
    Gunnulf mówił cicho:
    - Nigdy zaiste nie było większej miłości pomiędzy matką a synem. Matka była o wiele młodsza od ojca. Wtedy wydarzyło się to z ciotką Aashildą: Mój wuj Baard umarł i nazywało się - tak, wiesz o tym pewnie? Ojciec uwierzył w najgorsze i odezwał się do matki... Erlend rzucił raz nożem w ojca, kiedy był jeszcze mały-niejeden raz skoczył mu do oczu stając w obronie matki, kiedy jako nieletnie chłopiębawił jeszcze w domu.
    Gdy nasza matka zachorowała, Erlend rozstał się z Eliną córką Orma. Matce otwierały się rany w ciele i ojciec mówił, że to trąd. Wyrzucił ją z domu, chciał, aby wstąpiła jako jałmużnica do szpitala sióstr. Wtedy Erlend zabrał matkę i pojechał z nią do Oslo. Byli także u Aashildy, która jest dobrą lekarką, również francuski lekarz króla orzekł, że to nie trąd. Haakon życzliwie przyjął Erlenda i radził mu, by spróbował jeszcze zawieźć matkę do grobu świętego króla Eirika, ojca królewskiej matki; tam już pono wielu chorych na skórne choroby zostało uleczonych.
    Erlend pojechał z matką do Danii, ale zmarła w drodze, na południe od Stad, na pokładzie jego statku. Kiedy Erlend powrócił - musisz pamiętać, że ojciec był już wtenczas w sędziwym wieku, a Erlend przez całe życie był nieposłusznym synem - otóż kiedy Erlend ze zwłokami matki przybył do Nidaros, ojciec bawił tam właśnie w naszym miejskim dworze. Zakazał Erlendowi wracać do domu, zanim się nie okaże, czy i on nie jest zarażony. Wtedy Erlend wsiadł na koń i odjechał, i zatrzymał się dopiero we dworze, gdzie bawiła Elina z jego synem. Od tego czasu nie opuścił jej mimo wszystko, mimo że mu się sprzykrzyła, i w ten sposób doszło do tego, że wziął ją z sobą po śmierci ojca na Husaby, a kiedy został tu panem, złożył wszystko w jej ręce. Miała go przez to w swej mocy, iż ciągle powtarzała, że jeśli po tym wszystkim ją opuści, tedy sam zasługuje na to, by zachorzał na trąd.
    Ale teraz czas już najwyższy, aby kobiety zajęły się tobą, Krystyno - spojrzał w szarą, młodą twarz, zastygłą w zgrozie i męce. Lecz kiedy skierował się ku drzwiom krzyknęła za nim głośno:
    - Nie, nie, nie odchodź ode mnie!
    - Tym rychlej będzie po wszystkim - pocieszał ją ksiądz - jeśli już tak bardzo źle się czujesz.
    - Nie o to idzie! - Chwyciła z całej siły jego ramię.- Gunnulfie! Zdawało mu się, że nigdy dotąd nie widział tak przeraźliwej trwogi w oczach człowieka.
    - Krystyno, musisz pamiętać, że nie jest z tobą gorzej niż z innymi kobretami.
    - Gorzej, po stokroć gorzej! - Przycisnęła twarz do ramienia kapłana. - Gdyż teraz wiem, że Elina winna tu siedzieć ze swymi dziećmi. Jej przysiągł wierność i ożenek, zanim jeszcze ja zostałam jego nałożnicą.
    - Więc wiesz o tym? - rzekł spokojnie Gunnułf. - Erlend nie rozeznawał się zgoła w tych sprawach. Ale pojmujesz chyba, że nie mógł dopełnić swojego przyrzeczenia: nigdy nie dałby arcybiskup zezwolenia na związek tych dwojga. Nie myśl, że twoje małżeństwo jest nieważne. Jesteś prawowitą małżonką Erlenda.
    - O, straciłam całe prawo do życia na tym świecie, długo przedtem, zanim nią zostałam. A w dodatku jest jeszcze gorzej, niż wiedziałam. O, gdybym mogła umrzeć i nie urodzić nigdy tego dziecka! Nie mam odwagi ujrzeć tego, co w sobie nosiłam.
    - Bóg niech się zmiłuje nad tobą, Krystyno. Nie wiesz sama, co mówisz! Czy chciałabyś, aby twoje dziecię umarło nie narodzone i nie ochrzczone?
    - Tak, przecież to, co ja żywiłam pod sercem, i tak musi należeć do diabła. Nie może zostać uratowane. O, gdybym wypiła wtedy trunek, podany mi przez Elinę, byłoby to może pokutą za wszystko, cośmy zgrzeszyli, Erlend i ja. Wówczas to dziecko nie byłoby nigdy poczęte... Och, myślałam to sobie przez ten cały czas, Gunnulfie: kiedy zobaczę, co w sobie wykarmiłam, wtedy zrozumiem, że byłoby dla mnie lepiej, gdybym wypiła zakażony trądem napój, który mi Elina podawała, zamiast popchnąć ją w śmierć, ją, z którą Erlend wpierw się związał.
    - Krystyno - napominał Gunnulf. - Nie wiesz, co mówisz. Nie tyś pchnęła ową nieszczęsną w śmierć. Erlend nie mógłby dotrzymać słowa, które jej dał, kiedy był jeszcze młody i nie bardzo wiedział, co to prawo i słuszność. Nigdy nie mógłby z nią żyć bez grzechu. Ona zaś sama pozwoliła się uwieść innemu mężczyźnie i Erlend chciał mu ją dać za żonę, gdy się o tym dowiedział. Nie wyście przeto winni, że odebrała sobie życie.
    Chcesz wiedzieć, jak to się stało, że się zabiła? - Krystyna była tak zrozpaczona, że mówiła zupełnie spokojnie. - Byliśmy razem na Haugen, Erlend i ja. Wówczas i ona tam przybyła, miała ze sobą róg, chciała, abym z nią piła; teraz rozumiem, że miała Erlenda na myśli, ale kiedy mnie przy nim zastała, chciała, bym ja... Przejrzałam podstęp, widziałam, że ona sama nie skosztowała napoju, kiedy podniosła róg do ust. Ale mimo to chciałam pić. Gdy się dowiedziałam, że cały czas miał ją u siebie na Husaby, było mi już wszystko jedno... W tej chwili nadszedł Eriend, groził jej nożem, aby pierwsza wypiła. Błagała i błagała, i już chciał ją puścić. Wówczas sam diabeł chyba zyskał nade mną władzę. Chwyciłam róg - „Jedna z nas obu, jedna z twoich nałożnic - powiedziałam - nas obu zatrzymać nie możesz.” Wtedy to pchnęła się jego nożem, ale Bjórn i Aashilda znaleźli radę, aby ukryć, jak się to wydarzyło.
    - Tak, więc ciotka Aashilda była wmieszana w tę sprawę - rzekł twardo Gunnult. - Rozumiem: chciała cię wydać w ręce Er-lenda.
    - Nie! - wybuchnęła gwałtownie Krystyna. - Pani Aashilda błagała nas, błagała Erlenda i mnie tak bardzo, że nie pojmuję, jak mogłam się oprzeć, byśmy postąpili jak najgodziwiej - byśmy padli ojcu do nóg i prosili o przebaczenie za naszą niegodziwość. Ale ja nie śmiałam. Wymawiałam się, że się boję, iż mój ojciec mógłby zabić Erlenda. O, wiedziałam dobrze, że ojciec nie uczyniłby najmniejszej krzywdy człowiekowi, który by siebie i swoją sprawę oddał w jego ręce. Wymawiałam się obawą, że ojcu sprawi to taki ból, iż nigdy już nie przyjdzie do siebie. Ale później udowodniłam sama, że wcale mi tak bardzo na tym nie zależało, by oszczędzić ojcu cierpienia. Nie wiesz, Gunnulfie, jak dobrym człowiekiem jest mój ojciec; nikt, kto go nie zna, nie może wiedzieć, jak bardzo mnie zawsze miłował. Takie dobre miał o mnie mniemanie. Nie chciałam, by się dowiedział, jak bardzo byłam bezwstydna, jak wówczas, gdy on sądził, że siedzę u sióstr w Oslo i uczę się wszystkiego, co dobre i prawe... tak jest, nosiłam strój postulantek, kiedy włóczyłam się z Erlendem po stajniach i poddaszach tam w mieście.
    Spojrzała Gunnulfowi w oczy. Twarz jego była biała.
    - Rozumiesz teraz, czemu się boję. Ona przyjęła go, kiedy wrócił zarażony trądem.
    - A ty czy nie uczyniłabyś tego? - spytał cicho ksiądz.
    - Tak! - Cień dawnego, dzikiego i słodkiego uśmiechu przemknął przez zbolałą twarz kobiety.
    - Poza tym Eriend nie był wcale zarażony - rzekł Gunnulf. - Nikt prócz naszego ojca nie wierzył ani przez chwilę, że matka zmarła na trąd.
    - W oczach Boga na pewno jestem jak trędowata - rzekła Krystyna. Oparła głowę na ramieniu księdza czepiając się go dłońmi. - Taka zakażona grzechami...
    - Siostro moja - rzekł cicho Gunnulf kładąc rękę na jej płóciennym czepku - tak grzeszna przecież nie jesteś, byś miała zapomnieć, że Bóg zarówno jak ciało ludzkie z trądu, tak i duszę z grzechów może oczyścić.
    - Ach, nie wiem - łkała Krystyna tuląc się do jego ramienia. - Nie wiem, nie żałuję też niczego, Gunnulfie. Boję się okropnie, lecz mimo to... Bałam się, kiedy stałam z Erlendem przed wrotami kościoła i kapłan na całe życie łączył nas - bałam się, kiedy szłam na ślubną mszę, z koroną na rozpuszczonych włosach, bo nie śmiałam rzec ojcu o tej hańbie, ze wszystkimi nie wyspowiadanymi grzechami - tak, nie śmiałam nawet rzec prawdy mojemu proboszczowi na spowiedzi. Ale gdy się tu w zimie wałęsałam i widziałam, jak brzydnę z dniem każdym, trwożyłam się jeszcze bardziej, bo Erlend nie był dla mnie taki jak pierwej. Myślałam o tych czasach, gdy przychodził wieczorami do mojej komory na Skog.
    - Krystyno - Gunnulf usiłował podnieść jej głowę - teraz nie powinnaś myśleć o tych rzeczach! Myśl o tym, że Bóg widzi twoje cierpienie i twoją skruchę. Skieruj twą myśl do dobrotliwej Matki Bożej, która lituje się nad każdym utrapionym.
    - Czyż nie rozumiesz?... Ja pchnęłam drugiego człowieka do tego, by odebrał sobie życie.
    - Krystyno - rzekł surowo kapłan. - Czy ważysz się w twej dumie sądzić, że miara twych grzechów przewyższyć może miłosierdzie Boskie? - Głaskał ją bez przerwy po głowie. - Czy nie pamiętasz, siostro, jak to diabeł próbował kusić świętego Marteina? Zapytał wróg piekielny, czy święty Martein naprawdę w to wierzy, kiedy wszystkim grzesznikom, którzy się mu spowiadają, obiecuje miłosierdzie Boże. Wówczas biskup odparł: „Nawet i tobie śmiem przyrzec przebaczenie Boga w chwili, w której będziesz prosił o nie, ale musisz poniechać twojej dumy i wierzyć, że Jego miłość większa jest od twej nienawiści”.
    Gunnulf ciągle głaskał głowę płaczącej kobiety. W głębi duszy myślał o tym, jak postąpił Erlend ze swą młodą narzeczoną. Wargi jego zacięły się surowo i pobladły.
    Pierwsza przyszła Audfinna córka Auduna. Zastała położnicę już w małej izbie,- Gunnulf siedział przy niej, a parę dziewek krzątało się pilnie.
    Audfinna ze czcią powitała duchownego, ale Krystyna powstała i zbliżyła się do niej z wyciągniętą ręką.
    - Dzięki ci za to, żeś przybyła, Audfinno. Wiem dobrze, jak trudno jest twoim obejść się w domu bez ciebie.
    Gunnulf badawczo popatrzył na kobietę. Teraz i on również się podniósł.
    - Pięknie z twej strony, żeś tak prędko przybyła,- trzeba koniecznie, aby żona mego brata miała kogoś przy sobie, kto by ją mógł pocieszyć. Obca jest w tej okolicy, młoda i niedoświadczona.
    - Jezu, jest taka biała jak jej chusta - szepnęła Audfinna. - Jak wam się zdaje, panie, czy nie mogłabym dać jej coś na sen? Niechby miała trochę spokoju, zanim chwycą ją silniejsze bóle.
    Cicho i skrzętnie zabrała się do roboty, zbadała posłanie, przygotowane na podłodze przez służebne, i prosiła, by przyniosły więcej poduszek i słomy. Potem postawiła na ogień małe kamienne garnuszki z korzeniami. Wreszcie jęła rozwiązywać wstęgi i węzły w szatach Krystyny, a w końcu wyciągnęła jej szpilki z włosów.
    - Nigdy nie widziałam nic równie pięknego - rzekła, gdy złotobrązowa, jedwabista fala spłynęła dokoła bladej twarzy. Roześmiała się: - Widzi mi się, że niewiele zaszkodziło im w połysku i bujności, żeś je nosiła odkryte cokolwiek dłużej, niżby się godziło.
    Ułożyła Krystynę pieczołowicie między poduszkami na podłodze i przykryła ją.
    - Wypij to, wtedy nie będziesz czuła tak bardzo bólów. A tymcza sem staraj się zasnąć.
    Gunnulf chciał się teraz oddalić. Podszedł do Krystyny i pochylił się nad nią.
    - Czy będziesz się modlił za mnie, Gunnulfie? - spytała błagalnie.
    - Będę się modlił dopóty, póki nie ujrzę cię z dzieciątkiem na ręku, a i potem również - rzekł i okrył jej ręce płótnem.
    
    Krystyna leżała w półśnie. Czuła się prawie dobrze. Fale bólu w krzyżach nadciągały, przechodziły przez nią i znów wracały, ale było to coś tak różnego od wszystkiego, co znała dotychczas, że za każdym razem, gdy ból mijał, sądziła, że sobie go tylko wmawiała. Po straszliwej męce i trwodze porannych godzin miała uczucie, jak gdyby najgorszy ból i strach były już poza nią. Audfinna poruszała się cichutko i rozwieszała dziecinną bieliznę, skóry i powijaki przed ogniem, to znowu mieszała w garnuszkach, tak że cała izba woniała ziołami. Wreszcie wśród powracających bólów Krystyna zasnęła i zdawało jej się, że jest w warzelni na Jórund i ma pomóc matce barwić wielki kawał tkaniny; pewnie były to pary jesionowej kory i pokrzyw.
    
    Potem jedna po drugiej zaczęły się schodzić niewiasty położne: gospodynie z dworów w dolinie i Birgsi. Audfinna cofnęła się między służebne dziewki. Pod wieczór poczuła Krystyna silne bóle. Kobiety radziły, by wstała i chodziła, jak długo może. Męczyło ją to bardzo,-izba była teraz pełna niewiast, a ona musiała chodzić między nimi jak klacz wystawiona na sprzedaż. Od czasu do czasu musiała znosić, że obce kobiety obmacywały i gniotły ją, a potem szeptały coś między sobą. Wreszcie pani Gunna z Raasvold, która objęła rządy w izbie, oświadczyła, że Krystyna ma się położyć na podłodze. Pani Gunna podzieliła kobiety; jedne miały spać, reszta czuwać: - Nieprędko to pójdzie, Krystyno, ale krzycz, gdy cię chwycą bóle, i nie zważaj na śpiące. Jesteśmy tu przecież wszystkie, aby ci pomóc, biedne dziecko - rzekła łagodnie i pogłaskała twarz młodej kobiety.
    Krystyna leżała i zagryzała wargi, i mięła spoconymi dłońmi tkaninę, którą była nakryta. W izbie było niemożliwie gorąco, ale kobiety orzekły, że tak być musi. Po każdym nawrocie bólów pot spływał z niej.
    Leżała więc i myślała o jadle dla tych wszystkich kobiet. Tak bardzo chciała pokazać im swoje gospodarstwo w dobrym świetle. Kucharce Torbjórdze poleciła dodać żętycy do wody, w której miano gotować świeżą rybę. Oby tylko Gunnulf nie uważał tego za złamanie postu. Sira Eirik nie uważał tego za przekroczenie, bo żętyca nie jest przecież mlekiem, a poza tym zupę z ryb i tak się odlewa. Suszonych ryb, które Erlend przysposobił jesienią, zakazała im podawać, były zepsute i pełne robactwa.
    - Maryjo, Dziewico Najświętsza, miej zmiłowanie. O, teraz boli tak okropnie, tak okropnie...
    Usiłowała jednak jeszcze przez chwilę powstrzymać się, nim ulży sobie i zacznie krzyczeć.
    Audfinna siedziała przy ogniu i dawała baczenie na kotły z gorącą wodą. Krystyna pragnęła bardzo zdobyć się na odwagę i poprosić, by Audfinna zbliżyła się i wzięła ją za rękę. Dałaby wiele za to, by móc teraz czuć jakąś znajomą i przyjacielską dłoń w swojej. Ale nie śmiała o to prosić.
    
    W następne przedpołudnie złowieszcza cisza leżała na Husaby. Była to wigilia Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny i zwykła dworska robota miała być zakończona przed nieszporami. Ale mężczyźni byli roztargnieni i zamyśleni, a wystraszone dziewki niedbale wykonywały pracę. Ludzie pokochali swą panią, a słychać było, że się z nią źle dzieje.
    Erlend stał na podwórzu i rozmawiał z kowalem. Starał się zebrać myśli i uważać na to, co kowal mówi. Nagle pani Gunna podeszła szybko ku niemu.
    - Jakoś niesporo idzie twojej żonie, Erlendzie. Wypróbowałyśmy już wszystkie środki. Musisz iść ze mną. Być może, pójdzie lżej, kiedy posadzi się ją tobie na kolanach. Idź do domu i włóż krótki kaftan, ale prędko; tak bardzo się męczy biedaczka!
    Erlendowi omal krew nie trysnęła z twarzy. Przypomniał sobie, że w wypadku, jeśli kobieta nie mogła powić dziecka potajemnie poczętego, miało rzekomo pomagać, kiedy ją sadzano ojcu dziecka na kolana.
    Krystyna leżała pod paru derkami na podłodze, dwie kobiety siedziały przy niej. Już od progu ujrzał ją Erlend. Była skulona z bólu, głowę obracała tam i z powrotem, wkręcając ją z całej siły w łono jednej z kobiet, ale nawet jęku nie wydała z siebie.
    Gdy fala bólów przeszła, Krystyna powiodła wkoło dzikimi, przerażonymi oczami; spękane, brązowe wargi obnażały zęby. Z nabrzmiałej, płonącej twarzy zniknął wszelki ślad młodości i wdzięku, nawet włosy splątane były ze słomą i wełną skór w brudny kołtun. Popatrzyła na Erlenda jakby go nie od razu poznała. Skoro jednak pojęła, po co go kobiety do niej przywiodły, wzburzona potrząsnęła głową.
    - U nas w dolinie nie ma zwyczaju, aby mężczyźni byli obecni, kiedy kobieta rodzi.
    - Tu na północy jednak jest taki zwyczaj - szepnął Erlend. - Jeśli to może skrócić twoją mękę, moja Krystyno, tedy musisz...
    - Ach! - Gdy uklęknął przy niej, objęła go ramionami i przywarła co sił do niego. Skurczona i drżąca przeparła się przez bóle nie wydając głosu.
    - Czy mogę pomówić z moim mężem w cztery oczy? - rzekła bez tchu i prędko, kiedy minęło. Kobiety wyszły z izby.
    - Czy to wtedy, kiedy leżała w bólach na ziemi, przyrzekłeś jej, jak mówiła, ożenić się z nią, skoro zostanie wdową? Czy to było tej nocy, kiedy rodziła Orma? - szepnęła cicho.
    Erlend nie mógł zrazu złapać tchu, jak gdyby otrzymał cios w serce. Gwałtownie potrząsnął głową:
    - Tej nocy byłem na zamku, moi ludzie trzymali straż. Przyrzekłem jej to, kiedy nazajutrz rano wróciłem do gospody i złożyła chłopca w moje ramiona. Leżysz tu i o tym wszystkim myślisz, Krystyno?
    - Tak. - Znowu uczepiła się go, bo nowa fala bólów wstrząsała nią. Erlend osuszył pot cieknący jej po twarzy.
    - Teraz, kiedy już to wiesz - zapytał, gdy znowu leżała cicho - może chciałabyś jednak, abym zrobił tak, jak mówi pani Gunna?
    Ale Krystyna zaprzeczyła ruchem głowy. I w końcu kobiety zezwoliły Erlendowi odejść.
    Potem jednak zdawało się, że załamała się zupełnie. W dzikiej trwodze krzyczała głośno przed każdym nawrotem bólu i błagała żałośnie o pomoc. Ale gdy kobiety mówiły o tym, by powtórnie wezwać Erlenda, wołała: nie, raczej woli zamęczyć się na śmierć.
    
    Gunnułf i pisarz, który z nim przybył, udali się do kościoła, by odśpiewać modlitwy wieczorne. Kto z dworskich ludzi nie był przy położnicy, poszedł za nimi. Ale Erlend wymknął się chyłkiem z kościoła przed ukończeniem nabożeństwa i poszedł w stronę domów.
    Ponad piętrzącymi się na zachodzie po drugiej stronie doliny pasmami gór złociło i czerwieniło się niebo; zapadał wiosenny wieczór, jasny, łagodny i przejrzysty. Tu i ówdzie zabłysła na niebie gwiazda, biała w jasnym powietrzu. Mały strzęp mgły snuł się ponad liściastym lasem w dole nad jeziorem; tam, gdzie pola zwrócone były ku słońcu, widniało dużo wolnej od śniegu przestrzeni, powietrze nasycał świeży zapach ziemi i topniejącego śniegu.
    Mała izba mieściła się w budynku najbardziej wysuniętym na zachód, najbliżej skłonu doliny. Gdy Erlend oparł się o dom, poczuł jeszcze w belkach ciepło słońca. O, jak krzyczała! Słyszał raz jałówkę ryczącą pod łapami niedźwiedzia: było to w górze na hali, kiedy był jeszcze podrostkiem. Pasterz Arnbjórn i on pobiegli na południe w stronę lasu. Pamiętał dobrze coś kudłatego, co wyprostowało się nagle i okazało niedźwiedziem z czerwoną, gorącą paszczą. Oszczep Arnbjórna złamał się na dwoje pod potężnymi ciosami niedźwiedzich łap. Wtedy wyrwał Erlendowi oszczep, bo chłopak stał skamieniały z przerażenia. Jałówka żyła jeszcze, ale wymiona i uda miała wy-żarte.
    - Moja Krystyno, o, moja Krystyno. Panie, przez wzgląd na Twą miłosierną Matkę, błagam Cię, ulituj się. - Pobiegł z powrotem do kościoła.
    
    Dziewki wniosły wieczorny posiłek do świetlicy. Nie przygotowały stołu, lecz postawiły wszystko przy ognisku. Ludzie brali chleb i rybę i cofali się na ławy, siedzieli w milczeniu na swych miejscach, jedli trochę, ale żaden z nich nie miał wielkiej ochoty do jadła. Nikt nie przyszedł uprzątnąć mis po wieczerzy i nikt ze służby nie podniósł się, aby iść na spoczynek. Siedzieli dalej, patrzyli w ogień i nie mówili słowa.
    Erlend wpełznął w jakiś kąt koło loża. Nie mógł znieść, aby ktoś widział jego twarz.
    Mistrz Gunnulf zaświecił małą lampkę tranową i postawił ją na poręczy poczesnego miejsca. Sam usiadł obok na ławie z książką w ręku. Jego wargi poruszały się ustawicznie i bez dźwięku.
    W pewnej chwili Ulf syn Haldora wstał, podszedł do ogniska, wziął kawałek miękkiego chleba, szukał czegoś między polanami i wybrał jedno z nich. Poszedł do kąta po drugiej stronie izby, gdzie siedział stary Aan. Obaj, zasłonięci okryciem Ulfa, wyczyniali coś z chlebem;
    Aan ciął i strugał polano. Od czasu do czasu reszta mężów spozierała na nich ukradkiem. Po chwili obydwaj wstali i opuścili świetlicę.
    Gunnulf patrzył na nich, nic jednak nie powiedział. Odmawiał dalej bezgłośnie pacierze.
    
    Jakiś młody chłopak przewrócił się, we śnie zwalił się z ławy na ziemię. Podniósł się i zmieszany spojrzał dokoła. Po czym westchnął i usiadł z powrotem.
    Ulf i Aan wrócili do świetlicy i usiedli każdy na swym dawnym miejscu. Mężczyźni popatrzyli w ich stronę, ale nikt o nic nie zapytał. Nagle Erlend zerwał się i podszedł do swych ludzi. Oczy miał głęboko wpadnięte, a twarz szarą jak glina.
    - Czy żaden z was nie zna jakiej rady?... Ty, Aanie! - szepnął.
    - Nic nie pomogło - odrzekł równie cicho Ulf.
    - Pewnie tak już jest przeznaczone, że tego dziecka nie urodzi - ozwał się wiekowy Aan obcierając sobie nos. - Na nic nie zdały się krew i ruiny. Toż to nieszczęście, Erlendzie, że tak rychło przyjdzie ci stracić tak miłą żonę.
    - Ach, nie mówże tak, jak gdyby już była martwa - prosił Erlend, złamany i zrozpaczony. Poszedł na powrót do swego kąta i runął u stóp zamkniętego łoża.
    Jakiś człowiek wyszedł na podwórze i po chwili wrócił.
    - Księżyc wzeszedł - rzekł. - Wnet będzie świt.
    Wkrótce potem weszła do świetlicy pani Gunna. Osunęła się na żebraczą ławę koło drzwi. Jej siwe włosy były zwichrzone, chustka z głowy zsunęła się na plecy. Mężczyźni podnieśli się, wolno zbliżali się ku niej.
    - Jeden z was musi iść ze mną i trzymać ją - rzekła z płaczem. - My nie mamy już sił. - Ty, Gunnulfie, musisz iść do niej; nie wiadomo, jak to się skończy.
    Gunnulf wstał i wsunął książkę do nabożeństwa do kieszeni.
    - Ty także musisz pójść, Erlendzie - rzekła pani Gunna.
    Już w progu powitało go ostre, urywane wycie. Erlend drżący przystanął. Mignęła mu obrzękła, nie do poznania zmieniona twarz Krystyny między kilku płaczącymi kobietami. Klęczała, a one podpierały ją.
    Przy drzwiach klęczało parę kobiet pochylonych nad ławami; modliły się głośno i bez przerwy. Erlend rzucił się obok nich na kolana i ukrył twarz w dłoniach. Krystyna krzyczała i krzyczała, i za każdym razem zdawało się, że Erlend drętwieje w niepojętej zgrozie: nie mogło przecież tak być...
    Raz odważył się spojrzeć w tamtą stronę. Teraz Gunnulf siedział przed nią na małym zydelku i podtrzymywał ją pod pachami. Pani Gunna klęczała obok i rękami gniotła jej ciało, ale Krystyna w śmiertelnym łęku broniła się i usiłowała ją odepchnąć.
    - O nie, o nie, zostaw mnie... nie mogę... o Boże, Boże, pomóż mi.
    - Bóg ci teraz już wnet pomoże, Krystyno - mówił za każdym razem ksiądz. Jakaś kobieta trzymała w pogotowiu misę z wodą,- po każdym ataku bólów Gunnulf zwilżał chustkę, obmywał twarz rodzącej aż po włosy i obcierał śluz cieknący z warg.
    Potem rzucała Krystyna głowę w ramiona Gunnulfa i na chwilę zapadała w sen - ale męczarnie wyrywały ją rychło z tej drzemki. A ksiądz powtarzał ciągle:
    - Teraz, Krystyno, wnet będziesz wybawiona. - Nikt nie wiedział, że już tak późna noc. Szary brzask dnia począł się sączyć powoli przez dymnik.
    Potem, po przeciągłym, nabrzmiałym zgrozą, obłędnym krzyku nastała zupełna cisza. Erlend posłyszał, że kobiety się krzątają. Chciał podnieść głowę. Nagle doszedł jego uszu czyjś głośny płacz i Erlend znowu skulił się w sobie,- bał się dowiedzieć, co zaszło.
    I znowu krzyknęła Krystyna. Ale teraz wydała dziki, ostry krzyk bólu, niepodobny do poprzedniego nieludzkiego, oszalałego, zwierzęcego wycia. Erlend zerwał się gwałtownie.
    Gunnulf stał zgięty i trzymał ją, wciąż jeszcze klęczącą, wpół. W śmiertelnym przerażeniu patrzyła na coś, co pani Gunna trzymała przed nią w owczej skórze. Wilgotna i czerwona masa podobna była do wnętrzności zarżniętego zwierzęcia.
    Duchowny przyciągnął ją mocno do siebie:
    - Moja Krystyno, powiłaś tak pięknego i zdrowego chłopca, jak tylko łasce Bożej matka może zawdzięczać... I oddycha - zwrócił się Gunnulf gwałtownie do płaczących kobiet. - Oddycha, Bóg nie będzie tak okrutny, aby nas nie wysłuchać.
    I jeszcze kiedy ksiądz mówił, stało się. W znużonej, rozstrojonej głowie matki zatrzepotało na wpół zgasłe wspomnienie pączka, który widziała kiedyś w ogrodzie klasztornym: coś, z czego nagle wypłynęły czerwone, zmięte, jedwabiste płatki rozpościerając się w kwiat.
    Nieforemna, mięsista masa poruszyła się, życie w nią wstąpiło: wyciągnęła się i stała maleńkim, różowym dzieckiem o ludzkiej postaci; miało ono ramionka i uda, rączki i stopki, na których były we właściwym miejscu paluszki, poruszało się i jęczało cichutko.
    - Jaki maleńki! - zawołała Krystyna słabym, złamanym głosem, płacząc i śmiejąc się na przemian i padła zemdlona. Kobiety wokół roześmiały się i otarły sobie łzy, a Gunnulf złożył Krystynę w ich ręce.
    - Potoczcie go trochę w korycie, to będzie głośniej krzyczał-rzekł i poszedł za niewiastami, które niosły noworodka do ogniska.
    Kiedy Krystyna po długim omdleniu przyszła do siebie, leżała już w łożu. Zdjęto z niej ohydnie przepocone suknie i ożywcze ciepło przenikało błogo jej ciało: - pokładziono jej w łoże małe woreczki z gorącym siemieniem i otulono ją dobrze w tkaniny i skóry.
    Krystyna chciała się odezwać, ale jakaś kobieta poprosiła ją, by milczała. W izbie było zupełnie cicho. I wśród tej ciszy zabrzmiał głos, który nie od razu poznała:
    - Mikołaju, w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego.
    Usłyszała szmer lejącej się wody.
    Uniosła się nieco na łokciu i spojrzała w tamtą stronę.
    Koło paleniska stał ksiądz w białej komży, a Ulf syn Haldora podniósł czerwone, nagie, wierzgające dziecko z wielkiej mosiężnej miednicy, podał je kumie i przyjął zapaloną świecę.
    Urodziła więc dziecko, to jej dziecko swym krzykiem głuszyło słowa duchownego. Ale była tak umęczona, było jej wszystko jedno, chciała tylko spać.
    Nagle usłyszała głos Erlenda; mówił prędko i z przestrachem:
    - Główka, patrzcie, jaką ma dziwną główkę.
    - Jest trochę spuchnięta - odrzekła spokojnie jedna z kobiet. - Nie dziwota, ciężko musiał ten chłopak walczyć o życie.
    Krystyna zawołała coś. Zdawało się, że teraz dopiero budzi się zupełnie, aż do najgłębszego wnętrza serca. To był jej syn, i on też walczył o życie, tak samo jak ona.
    Gunnulf odwrócił się do niej szybko i z uśmiechem, wziął małe białe zawiniątko z kolan pani Gunny i zaniósł je do łoża. Złożył dziecko w ramiona matki. Chora z czułości i szczęścia przycisnęła twarz do maleńkiego czerwonego, aksamitnego liczka, wychylającego się z powijaków.
    Spojrzała na Erlenda. Już kiedyś, gdzieś widziała go z taką szarą, zniszczoną twarzą, nie mogła sobie przypomnieć gdzie, była tak dziwnie zmieszana, ale czuła, że dobrze było nie pamiętać o tym. I dobrze było widzieć go tak stojącego razem z bratem: ksiądz położył mu rękę na ramieniu. Niezmierny spokój i błoga cisza spłynęły na nią, gdy widziała tego okazałego człowieka w albie i stule; owalna, szczupła twarz pod wieńcem włosów była silna i nieugięta, ale uśmiechał się z tkliwością i życzliwie.
    Erlend wbił sztylet głęboko w ścianę za matką i dzieckiem.
    - To już teraz niepotrzebne - rzekł z uśmiechem kapłan. - Chłopak jest przecież ochrzczony.
    Krystynie przyszło na myśl coś, o czym mówił kiedyś brat Edwin. Nowo ochrzczone dziecię jest tak święte jak święci aniołowie w niebiosach. Grzechy rodziców zmyte są z niego, a samo jeszcze nie zgrzeszyło. Nieśmiało i delikatnie ucałowała małą twarzyczkę.
    Pani Gunna zbliżyła się do nich. Była wyczerpana, zmęczona i rozzłoszczona na Erlenda, gdyż nie pomyślał nawet o tym, by choć jednym słowem podziękować położnym niewiastom za pomoc. A duchowny odebrał jej dziecko i podał je matce, ona to jednak winna była uczynić, zarówno dlatego, że odebrała niemowlę przy rozwiązaniu, jako też, że była kumą chłopca.
    - Nie powitałeś jeszcze twojego syna, Erlendzie, ani nie wziąłeś go w ramiona - rzekła gniewnie.
    Erlend wziął niemowlę z rąk matki i nachylił się nad nim.
    - Zaprawdę, nie pierwej będę cię mógł pokochać, póki nie zapomnę, jak okropnie dręczyłeś swoją matkę - rzekł kładąc dziecko z powrotem do łoża Krystyny.
    - Jużci, jego tylko ty winuj - rzekła ze złością stara.
    Mistrz Gunnułf roześmiał się i pani Gunna również się roześmiała. Chciała wziąć dziecko i położyć do kołyski, ale Krystyna prosiła bardzo, by mogła jeszcze przez chwilę zatrzymać je przy sobie. Wnet potem zasnęła z synem na ręku - już przez sen czuła, że Erlend dotyka jej ostrożnie, jakby się bał, że ją to może zaboleć, i spała dalej.
   
5.
    
    Dziesiątego dnia po urodzeniu się dziecka rzekł mistrz Gunnulf do brata, kiedy rankiem zostali sami w świetlicy:
    - Teraz czas wielki, Erlendzie, byś przesłał wieść krewnym twej żony o tym, co tutaj zaszło.
    - Myślę, że się tak bardzo nie śpieszy - odparł Erlend. - Na pewno nie ucieszą się zbytnio na Jorund, skoro posłyszą, że tutaj urodził się już syn.
    - Czy sądzisz - zapytał Gunnulf - że matka Krystyny nie spostrzegła jeszcze w jesieni, co się z jej córką dzieje? Pewnie teraz niepokoi się bardzo.
    Erlend nic nie odpowiedział.
    Ale tego samego dnia, nieco później, gdy Gunnulf siedział w małej izbie i rozmawiał z Krystyną, wszedł Erlend. Miał na sobie futrzaną czapkę, krótki i gruby kubrak z fryzy, długie spodnie i futrzane buty. Pochylił się nad żoną i poklepał ją po policzku:
    - Cóż, moja Krystyno, czy mam oddać pozdrowienia na Jorund? Udaję się teraz na południe, by im zanieść wiadomość o naszym synu.
    Gorąca fala krwi zalała twarz Krystyny: wyglądała na przestraszoną i ucieszoną zarazem.
    - Chyba twój ojciec nie może żądać ode mnie czegoś więcej - mówił Erlend - niż żebym sam jechał do nich z tą wieścią?
    Krystyna leżała chwilę w milczeniu.
    - Powiedz im w domu - prosiła cichym głosem - że w każdy dzień, odkąd od nich odjechałam, tak strasznie tęskniłam, aby paść ojcu i matce do nóg i żebrać o przebaczenie.
    Po chwili Erlend odszedł. Krystynie nie przyszło nawet do głowy pytać go, jak odbędzie tę drogę. Ale Gunnulf wyszedł z bratem na podwórze. Przed drzwiami świetlicy stały narty Erlenda i kij zakończony ostrzem włóczni.
    - Jedziesz na nartach? - spytał Gunnulf. - A kto ci będzie towarzyszył?
    - Nikt - odparł ze śmiechem Erlend. - Ty przecież wiesz najlepiej, Gunnulfie, że nikomu nie jest łatwo na nartach dotrzymać mi kroku.
    - Ależ to szaleństwo - tłumaczył ksiądz. - W tym roku włóczą się ponoć wilki po borach.
    Erlend uśmiechnął się tylko i przypiął sobie narty.
    - Myślę, że jeszcze przed zapadnięciem nocy uda mi się dojechać do hal na Gjeitskar. Teraz dnie są dłuższe. Trzeciego wieczora mogę być już na Jorund.
    - Z Gjeitskar na gościniec prowadzi niezbyt bezpieczna droga, są tam jamy wiecznie pełne mgły. I wiesz też, że zimą na halach nie jest zupełnie bezpiecznie.
    - Możesz mi przecież pożyczyć swego krzesiwa na wypadek, gdybym był zmuszony rzucić moje własne na jakąś rusałkę, która by ode mnie, żonatego człowieka, domagała się zbyt wielkiej uprzejmości. Słuchaj, bracie, za twoją radą jadę do ojca Krystyny zaofiarować mu, jaki zechce, okup, ale w jaki sposób mam odbyć tę drogę, to pozwolisz, że ja sam postanowię.
    Tym musiał się mistrz Gunnulf zadowolić. Ale służbie przykazał surowo trzymać w tajemnicy przed Krystyną, że Erlend sam udał się w drogę.
    
    Jasnożółte niebo rozpościerało się nad niebieskimi górami na południu, kiedy Erlend pędził obok kościoła zboczem w dół, aż trzeszczała i skrzypiała chropowata szreń. Wysoko w górze wędrował półksiężyc świecąc matowo i mglisto w wieczornym zmierzchu.
    Na Jorund kłębił się dym koło otworów na dachach i wznosił się pod blade, jasne niebo. W ciszy brzmiały jedynie twarde, miarowe uderzenia toporów.
    Przy wrotach ogrodzenia zgraja psów z głośnym ujadaniem skoczyła ku przybyszowi. Na dziedzińcu dreptały kudłate kozy, ciemne w przejrzystym zmierzchu,- ogryzały stos jodłowych gałęzi, ułożonych w środku placu. Pomiędzy nimi kręciło się troje małych dzieci w ciepłych zimowych szatkach.
    Spokój tego miejsca dziwnie głęboko wzruszył Erlenda. Nieporadnie stał i czekał na Lavransa, który szedł na powitanie gościa; teść stał właśnie na dziedzińcu i rozmawiał z jakimś człowiekiem, strugającym długie paliki na płot. Gdy Lavrans poznał zięcia, zatrzymał się nagle i włócznię, którą trzymał w ręku, wbił mocno w śnieg.
    - Przyjeżdżasz tak niespodzianie?-spytał cicho.-I sam? Czy...czy coś... Jakże się to stało, że tak sam przybywasz? - spytał po chwili.
    
    - Ano, stało się - Erlend opanował się i spojrzał teściowi w oczy. - Zdawało mi się, że nic więcej nie mogę uczynić jak samemu przyjechać do was z tą wieścią. Krystyna powiła rankiem w Zwia stowanie Maryi Panny syna. Tak, teraz ma się dobrze - dodał prędko.
    Lavrans stał chwilę w milczeniu. Przygryzł zębami dolną wargę, podbródek mu drżał.
    - To mi dopiero nowiny! - rzekł po chwili.
    Mała Ramborga zbliżyła się i stanęła obok ojca. Spojrzała w górę, zarumieniona.
    - Milcz! - rzekł Lavrans, chociaż dziewczynka nie powiedziała ani słówka, tylko zaczerwieniła się. - Nie stójże tu tak, odejdź.
    Nie powiedział nic więcej. Erlend stał pochylony, lewą ręką ściskając kij. Patrzył w dół na śnieg. Prawą rękę wsunął pod kubrak. Lavrans wskazał na nią.
    - Czyś się zranił?
    - Lekko - rzekł Erlend. - Wczoraj wieczór w ciemności zjechałem parę razy w dół po skałach.
    Lavrans objął napięstek i ostrożnie pomacał staw. - Sądzę, że kości nie są złamane. Możesz sam zwiastować tę nowinę matce - rzekł i odszedł w stronę domu, gdy Ragnfrida wychodziła na dziedziniec. Popatrzyła za nim, nagle poznała Erlenda i szybko podeszła do niego.
    Bez słowa wysłuchała Erlenda, który po raz drugi musiał wszystko powtórzyć. Ale oczy jej stały się wilgotne i błyszczące, gdy zięć w końcu powiedział:
    - Myślałem, żeś może już pierwej, zanim w jesieni stąd odjechała, spostrzegła, że zatem musisz teraz troskać się o nią.
    - To pięknie z twojej strony, Erlendzie - rzekła niepewnie - żeś o tym pomyślał. Naprawdę, każdego dnia, odkąd ją nam zabrałeś, niepokoiłam się o nią.
    Lavrans powrócił.
    - Masz tu lisie sadło. Widzę, żeś sobie odmroził twarz, zięciu. Musisz zaczekać trochę w przedsionku. Rangfrida zajmie się tobą i postara, abyś odtajał. A jak tam z twoimi nogami? Musisz zdjąć buty, to zobaczymy.
    Gdy dworscy ludzie zebrali się na wieczerzę, obwieścił im Lavrans nowinę i kazał przynieść beczkę piwa, by się tego wieczora weselili. Ale i po piwie nie zrobiło się naprawdę wesoło kavrans sam miał przed sobą czarę pełną wody. Prosił Erlenda o wybaczenie, ale jeszcze jako chłopiec ślubował, że w czasie postu będzie pił tylko wodę. Tak więc ludzie siedzieli cicho i rozmowa przy dobrym piwie leniwo się toczyła. Dzieci od czasu do czasu zbliżały się do Lavransa; obejmował je ramieniem, kiedy się opierały o jego kolana, ale z roztargnieniem odpowiadał na ich pytania. Ramborga mówiła krótko i z przekąsem, kiedy Erlend z nią żartował; cłiciała pokazać, że nie lubi tego szwagra. Szło jej teraz na ósmy rok, była żywa i ładna, ale niepodobna do swoich sióstr.
    Erlend spytał, czyje są tamte dzieci. Lavrans odparł, że chłopcu na imię Haavard, jest on najmłodszym synem Tronda Aa Sundbu. Chłopak nudził się między dorosłym rodzeństwem, umyślił sobie tedy, że na Boże Narodzenie przybędzie tutaj ze swą stryjną, siostrą ojca. Dziewczynka zaś to Helga córka Rolfa. Gdy krewni po obchodzie pogrzebowym rozjechali się do domów, musien zabrać z sobą dzieci z Blakarsarv, straszne bowiem było dla nich widzieć ojca w takim stanie. Dla Ramborgi zaś dzieci te były towarzystwem i rozrywką. - Zaczynamy się już starzeć, Ragnfrida i ja - rzekł Lavrans. - A ta mała chętniej się bawi i bardziej dokazuje niż Krystyna. - Pogłaskał córkę po kędzierzawych włosach.
    Erlend usiadł obok świekry, która wypytywała go o połóg Krystyny; spostrzegł, że ojciec pilnie się im przysłuchuje. Potem Lavrans podniósł się, wziął kapelusz i okrycie. Chcę iść na probostwo, rzekł, by zaprosić sirę Eirika na piwo.
    
    Lavrans szedł wydeptaną dróżką między płotami na Romund. Księżyc właśnie zachodził, ale ponad białymi górami jarzyły się tysiące gwiazd. Lavrans liczył, że zastanie księdza w domu; nie mógł już dłużej wytrzymać przy stole - taki samotny wśród tamtych.
    Gdy jednak znalazł się już między opłotkami księżego dworu, ujrzał zbliżające się w jego stronę małe światełko - Niósł je stary Audun; posłyszawszy, że ludzie znajdują się na drodze, zadzwonił srebrnym dzwoneczkiem. Lavrans syn Bjórgulfa rzucił się na kolana w przydrożny śnieg.
    Audun przeszedł ze światłem i dzwonkiem w rękach dźwięczącym w mroźnym powietrzu łagodnym, wysokim tonem. Za nim jechał na koniu sira Eirik. Kiedy znalazł się obok klęczącego człowieka, podniósł w górę Przenajświętszy Sakrament i nie patrząc w bok, cicho przejechał; a Lavrans skłonił głowę i wyciągnął ręce na powitanie swego Zbawiciela.
    Syn Einara Hnufa jechał za księdzem, zbliżał się tedy koniec starego! Lavrans odmówił modlitwę za konających, po czym podniósł się i wrócił do domu. Owo nocne spotkanie z Bogiem mimo wszystko pocieszyło go i skrzepiło na duchu.
    
    Gdy się ułożyli na spoczynek, zapytał żony:
    - Czyś wiedziała o tym, co się u Krystyny święci?
    - A ty czyś wiedział? - odparła Ragnfrida.
    - Nie - odrzekł krótko mąż i mogła z tego wnosić, że mimo to niekiedy przechodziła mu ta myśl przez głowę.
    - W lecie przez pewien czas w istocie się obawiałam - rzekła z wahaniem matka. - Widziałam, że nie znosi jadła. Potem jednak sądziłam, że się omyliłam. Zdawała się taka wesoła przez cały czas przygotowań weselnych.
    - Zapewne, okazuje się, że miała wszelki powód po temu - rzekł mąż z lekkim szyderstwem. - Ale że nie powiedziała nic tobie, swej matce.
    - Teraz myślisz o tym, teraz, kiedy przewiniła - rzekła Ragnfrida z goryczą. - Wiesz przecie, że Krystyna nigdy nie szukała u mnie pomocy.
    Lavrans nie rzekł nic więcej. Potem życzył żonie dobrej nocy i położył się cicho obok niej. Czuł, że długo nie będzie mógł zasnąć.
    Krystyna, Krystyna - jego mała córeczka...
    Nigdy ani słowem nie wspomniał o tym, co mu Ragnfrida wyznała owej nocy. I jeśli była choć trochę sprawiedliwa, nie mogła powiedzieć, iż dawał jej odczuć, że o tym myśli. Nie zmienił swego zachowania wobec niej, raczej starał się okazać jej jeszcze więcej życzliwości i miłości. Ale nie pierwszy to raz w ciągu tej zimy zauważył rozgoryczenie Ragnfridy i doszukiwanie się przez nią w niewinnych jego słowach utajonej zniewagi. Nie pojmował tego i nie umiał tego zmienić - niech już tak będzie.
    „Ojcze nasz, któryś jest w niebiesiech!...” - Modlił się za Krystynę i jej dziecko. Potem modlił się za swoją żonę i siebie samego. W końcu prosił, aby mu Bóg dał siły znosić cierpliwie Erlenda, dopóki będzie zmuszony gościć zięcia na swym dworze.
    
    Lavrans nie chciał zezwolić, aby mąż córki wybrał się w powrotną drogę, zanim się nie okaże, jakiego rodzaju jest skaleczenie ręki. I nie chciał nawet słyszeć o tym, aby Erlend wracał sam.
    - Krystyna ucieszyłaby się bardzo, gdybyście wy ze mną przyjechali - rzekł Erlend pewnego dnia.
    Lavrans milczał chwilę. Potem wymienił całe mnóstwo przeszkód. Ragnfrida pewno niechętnie pozostałaby sama we dworze. A jeśli już raz wybierze się tak daleko na północ, to trudno mu będzie wrócić na czas do wiosennych robót. Ale skończyło się na tym, że pojechał z Erlendem. Nie zabrał z sobą nikogo; z powrotem miał jechać statkiem aż do Raumsdala, tam zaś wypożyczy sobie koni na podróż przez dolinę - wszędzie po drodze miał znajomych.
    
    Niewiele mówili z sobą podczas tej wędrówki, ale dobrze się czuli. Niełatwo było Lavransowi dotrzymać tamtemu kroku, nie chciał jednak okazać, że zięć jedzie dlań za szybko. Ale Erlend to zauważył i zaraz zastosował się do świekra. Zadawał sobie wiele trudu, by być uprzejmym dla ojca swej żony, a umiał być łagodny i miły, jeśli zależało mu na pozyskaniu czyjejś przyjaźni.
    Trzeciego wieczora schronili się na noc do jakiejś kamiennej chaty. W drodze spotkała ich śnieżna zamieć i mgła, ale Erlend wnet się pomiarkował i od razu znalazł właściwą drogę. Lavrans zauważył, że Erlend posiada zdumiewającą znajomość wszystkich znaków w powietrzu i na ziemi, sposobu życia i zwyczajów zwierząt, i zawsze wiedział, gdzie się znajduje. I wszystko to, co Lavrans, dobrze w górach zadomowiony, przyswoił sobie przez baczne patrzenie, spostrzeganie i pamięć, zdawał się tamten znać sam z siebie. Erlend śmiał się z tego, czuł tę wiedzę po prostu w sobie.
    Odnaleźli w ciemności kamienną chatkę dokładnie o tym czasie, jak zapowiedział Erlend. Lavrans przypomniał sobie, jak to pewnego razu musiał zakopać się na noc w śniegu na strzelenie z łuku od własnego szałasu w górach. Chata była tak zasypana, że musieli wejść do wnętrza przez dymnik. Erlend zasłonił otwór końską skórą, znalezioną w środku, i umocnił ją palikami, które powbijał w belki. Zmiótł nartą śnieg nawiany do wnętrza i zamarzniętym drzewem rozpalił ogień na palenisku. Potem wyciągnął spod ławy trzy czy cztery śnieguły - zostawił je tutaj umyślnie, jadąc na południe - wziął nieco tającej od ognia gliny z polepy, oblepił nią ptaki i bryły rzucił w żar.
    Lavrans leżał na ławie, gdzie Erlend przygotował dla niego z okryć i tobołów możliwie najwygodniejsze posłanie.
    - Tak robią żołnierze z kradzionymi kurami, Erlendzie - rzekł Lavrans ze śmiechem.
    - Ano, nauczyłem się ja różnych rzeczy, gdym był w służbie hrabiego - odparł Erlend.
    Był żywy i ruchliwy, nie cichy i roztargniony, jakim go teść zazwyczaj widywał. Siedząc przed ławą na ziemi jął opowiadać o czasach, kiedy był w służbie hrabiego Jakuba w Hallandii. Był dowódcą zamkowego hufca i z trzema małymi okrętami czuwał na morzu i strzegł wybrzeża; oczy Erlenda podobne były do oczu dziecka - nie chełpił się, gadał tylko, co mu ślina na język przyniosła. Lavrans leżał i spoglądał na niego z góry.
    Lavrans nieraz prosił Boga o cierpliwość wobec męża swej córki; teraz zaś był omal zły na siebie, gdyż Erlend był mu milszy, niżby sam chciał, i czuł, że tej nocy, kiedy się kościół palił, polubił go bardzo. Nie w tym długim ciele leżała wina, że Erlend tak mało był męski. Boleśnie ukłuło coś serce ojca... Szkoda było tego Erlenda, on by się zaprawdę nadawał do czegoś więcej niż do uwodzenia kobiet. Ale ze wszystkich innych jego poczynań nie więcej wynikło niż z wybryków niedorostka. Gdyby teraz były takie czasy, że jakiś książę potrafiłby przywiązać do siebie tego męża i użyć go dla swoich celów... Ale w świecie takim jak dzisiejszy, gdzie każdy musiał polegać jedynie na sobie... A przecież człowiek w położeniu Erlenda musiał dbać o dobro swoje własne i wielu ludzi.
    Erlend spojrzał na teścia i spoważniał. Potem rzekł:
    - Chcę was prosić o jedno, Lavransie, zanim przybędziemy do mojego domu. Abyście mi powiedzieli, co wam ciąży na sercu.
    Lavrans milczał.
    - Wiecie przecież - ciągnął Erlend - że chętnie padnę wam do nóg i wezmę na siebie każdą pokutę, jaka się wam wyda słuszna.
    Lavrans spojrzał w twarz młodego człowieka, potem uśmiechnął się dziwnie.
    - Ciężko by to było, Erlendzie - dla mnie powiedzieć, a dla ciebie uczynić. Musisz tylko hojnie obdarzyć kościół na Sundbu i kapłanów, których wystrychnęliście na dudków - dodał gwałtownie. - Nie chcę mówić o tym więcej. Twoja młodość też nie może cię usprawiedliwiać. Byłoby godziwiej, Erlendzie, gdybyś mi padł do nóg, zanim wam wyprawiłem wesele.
    - Pewnie - rzekł Erlend. - Ale wówczas nie wiedziałem, że rzecz tak się ma i że krzywda, jaką wam wyrządziłem, wyjdzie pewnego dnia na jaw.
    Lavrans usiadł.
    - Nie wiedziałeś, gdyś się żenił, że Krystyna...
    - Nie - rzekł Erlend przybity. - Żyliśmy już dwa miesiące z sobą, zanim zauważyłem.
    Lavrans patrzył na niego zdumiony, ale nic nie powiedział. Tedy Erlend znów zaczął niepewnie, słabym głosem:
    - Rad jestem, teściu, żeście wybrali się ze mną. Krystyna całą zimę była tak bardzo zgnębiona, prawie że nie chciała mówić ze mną. Niejeden raz zdawało mi się, że trudno jej żyć na Husaby ze mną.
    Nieco zimno i niechętnie odparł Lavrans:
    - Tak jest z wszystkimi młodymi niewiastami. Teraz, kiedy wy zdrowiała, będziecie znowu tak samo dobrymi przyjaciółmi jak pierwej - rzekł i uśmiechnął się drwiąco.
    Ale Erlend siedział milczący i spoglądał w żar. Nagle pojął z całą pewnością, ale czuł to już od pierwszej chwili, kiedy zobaczył małą twarzyczkę dziecka na białym ramieniu Krystyny. Nigdy nie będzie już tak między nimi, jak bywało przedtem.
    Gdy ojciec wszedł do małej izby, Krystyna usiadła wyprostowana w łożu i wyciągnęła do niego ręce. Zarzuciła mu ramiona na szyję i płakała, płakała, że aż Lavrans się przeląkł.
    Wstała już i chodziła przez pewien czas, potem jednak dowiedziała się, że Erlend sam wybrał się w podróż, a kiedy powrót jego się przewlekał, strwożyła się tak bardzo, że dostała gorączki. Musiała się z powrotem położyć.
    Widać było, jak słaba jeszcze się czuła: płakała z najbłahszego powodu. Nowy ich kapelan, sira Eilif syn Serka, przybyły podczas nieobecności Erlenda na dwór, chciał czasem czytać coś Krystynie na głos, ale niespodziewanie ni stąd, ni zowąd poczynała płakać, tak że w końcu nie wiedział, czego by słuchać mogła.
    
    Pewnego dnia, gdy ojciec siedział przy niej, chciała Krystyna sama przewinąć dziecko i pokazać mu, jak piękny i dobrze zbudowany jest jej Naakkve. Chłopak leżał nagusieńki na pieluchach i wierzgał nóżkami.
    - Co to za znak na piersi? - spytał ojciec.
    Tuż nad sercem miało niemowlę kilka ognistych plam - wyglądało to tak, jakby dotknięto go w tym miejscu zakrwawioną ręką. Kiedy Krystyna ujrzała te znaki po raz pierwszy, przestraszyła się także. Ale usiłowała pocieszyć się, i teraz też odrzekła:
    - To tylko znak od ognia, chwyciłam się za pierś widząc, że kościół płonie.
    I znowu poczuł ojciec bolesne ukłucie. Tak. Nie wiedział wreszcie, jak długo i jak wiele zataiła przed nim. I nie pojmował, że ona, jego własne dziecko, mogła się zdobyć na to wobec niego.
    
    Nie wierzę, byście naprawdę kochali mojego syna - mówiła nieraz Krystyna do ojca, a Lavrans śmiał się cicho i odpowiadał, że owszem, kocha go bardzo. Złożył też zarówno na kołysce, jak i na łożu położnicy bogate dary. Ale Krystyna uważała, że jej syna nikt dostatecznie nie kocha, Erlend zaś najmniej. - Patrzcie na niego, ojcze - prosiła - czyście widzieli coś tak miłego, o, teraz się śmieje. Czyście już kiedy widzieli takie piękne dziecko jak Naakkve?
    Ciągłe w kółko pytała o to. Pewnego razu Lavrans rzekł zamyślony:
    - Haavard, twój brat, nasz drugi syn, był prześlicznym dzieckiem. Po chwili spytała Krystyna słabym głosem:
    - To ten z moich braci, który żył najdłużej?
    - Tak, żył dwa lata. Ale nie zacznij znowu płakać, moja Krystyno - prosił cicho.
    
    Zarówno Lavrans, jak i Gunnulf syn Mikołaja byli przeciwni, by chłopca zwano Naakkve; wszak dostał przy chrzcie imię Mikołaj. Erlend twierdził uparcie, że Naakkve i Mikołaj to jedno i to samo, ale Gunnulf był zdania, że w podaniach z pogańskich czasów występują mężowie zwący się Naakkve. Mimo to nie chciał Erlend używać imienia, które nosił jego ojciec. A Krystyna nazywała syna zawsze tak, jak Erlend po raz pierwszy go zawołał.
    
    Według mniemania Krystyny na całym dworze był tylko jeden człowiek, który w zupełności rozumiał się na tym, jak wspaniałym i obiecującym dzieckiem jest Naakkve. Był nim nowy kapelan, sira Eilif. W tym względzie okazywał on prawie tyle bystrości co matka.
    Sira Eilif był niskiego wzrostu, miał delikatne kończyny, a zaokrąglony brzuszek nadawał mu wygląd trochę śmieszny. Był bardzo niepozorny; nawet ludzie, którzy z nim kilkakrotnie rozmawiali, nie poznawali go od razu, tak pospolitą miał twarz. Włosy i cera były tej samej barwy czerwonawego piasku, a okrągłe, niebieskie, wodniste oczy były zupełnie bez wyrazu. Jego sposób bycia cechowały spokój i nieśmiałość, lecz mistrz Gunnulf mawiał, że przy swej wielkiej wiedzy mógłby sira Eilif dojść do znacznych godności, gdyby nie to, że zupełnie nie umiał wysuwać się naprzód. Ale o wiele bardziej niż jego uczoność zdobił go niepokalany tryb życia, pokora i głęboka miłość do Chrystusa i Kościoła.
    
    Był niskiego stanu i choć nie o wiele starszy od Gunnulfa, wyglądał prawie staro. Gunnulf znał go z czasów, kiedy razem uczęszczali do Szkoły w Nidaros, i z wielką miłością wyrażał się zawsze o Eilifie synu Serka. Erlend był zdania, że dostali na Husaby niepozornego księdza, Krystyna jednak wnet nabrała do niego zaufania i przywiązała się doń.
    Także po kościelnym wywodzie pozostała Krystyna z niemowlęciem nadal w małej izbie. Ciężki był dla niej ten dzień; sira Eilif wprowadził ją wprawdzie przez bramę do kościoła, ale nie mógł jej podać Ciała Pańskiego. Wyspowiadała mu się, ale za grzeszną współwinę w niewinnej śmierci człowieka miała uzyskać przebaczenie dopiero od samego arcybiskupa. Tego ranka, kiedy Gunnulf siedział przy niej i widział jej mękę, nakazał jej jak najśpieszniej szukać zbawienia duszy, gdy tylko minie niebezpieczeństwo życia. Pragnęła też, skoro tylko poczuje się na siłach, dopełnić ślubowania uczynionego świętemu Olafowi. Za jego wstawiennictwem syn jej utrzymał się zdrowy przy życiu, spłynęła nań łaska i światło chrztu, chciała tedy boso pielgrzymować do grobu świętego i tam złożyć w ofierze swój złoty dziewiczy wianek, którego tak źle strzegła i który bezprawnie nosiła. I Gunnulf radził jej przygotować się do tej pielgrzymki samotnym życiem, modlitwą, czytaniem świętych ksiąg i rozmyślaniem, także postem, ale naturalnie umiarkowanym ze względu na niemowlę.
    Tego wieczora, kiedy wróciła smutna ze swego wywodu, przyszedł do niej Gunnulf i podarował jej różaniec. Rzekł, że za granicą nie tylko mnisi, zakonnice i księża posługują się różańcem przy modlitwach. Ten zaś był niezwykle piękny; paciorki jego były utoczone z jakiegoś żółtawego drzewa, pochodzącego z Indii, a tak silnie i rozkosznie woniejącego, że zapach ten przypominał człowiekowi, czym winna być dobra modlitwa: ofiarą serca i tęsknotą za bogobojnym życiem. Między tymi zaś paciorkami wstawione były mniejsze z bursztynu i złota, a sam krzyż zrobiony był z pięknej emalii.
    Ilekroć Erlend spotykał na dziedzińcu swoją młodą żonę, spozierał na nią pożądliwie. Tak piękna jak teraz nie była nigdy - wysoka i smukła w swej prostej, ziemistego koloru szacie z nie farbowanej fryzy. Od grubego płótna na głowie, zakrywającego szczelnie włosy, szyję i ramiona, jeszcze jaśniej odbijała jej jasna płeć. Gdy wiosenne słońce padało wprost na jej lica, zdawało się, że światło przenika w głąb ciała, tak było przejrzyste; oczy i wargi stawały się przezroczyste. Kiedy Erlend wchodził do małej izby, aby popatrzeć na syna, spuszczała wielkie, białe powieki, zaledwie spojrzał na nią; wydawała się taka wstydliwa i czysta, że nie ważył się omal dotknąć jej ręki. Kiedy podawała Naakkvemu pierś, zasłaniała białe ciało końcem chustki. Zdawało się, jak gdyby chciano jego żonę posłać prosto od niego do nieba.
    Potem wieczorami, kiedy siedzieli w świetlicy - sami mężczyźni - żartował na wpół gniewnie ze swym bratem i teściem. Husaby stało się teraz jakąś kolegiatą. Żyją tu Gunnulf i sira Eilif, świekra można by też liczyć za pół księdza - a teraz na dobitkę chcą jeszcze z niego zrobić duchownego. Tedy będzie razem trzech księży we dworze. Ale tamci śmiali się tylko z niego.
    Tej wiosny zajął się Erlend syn Mikołaja gorliwie swoim dworem. Naprawiono wszystkie płoty, osadzono wrota, orkę i wszelkie wiosenne roboty polne wykonano we właściwym czasie i składnie. Erlend zakupił też wspaniałą trzodę. Około Nowego Roku kazał ubić część starego bydła, zupełnie jednak nie było szkoda tych nędznych sztuk, które stały w oborach. Najął sobie smołarzy i ludzi do łupania kory brzozowej, dworskie zabudowania zostały naprawione i uszczelnione, dachy wyłatane. Husaby nie było w tak dobrym stanie od czasu, kiedy jeszcze stary pan Mikołaj był w pełni sił. Ba, Erlend szukał nawet rady i pomocy u ojca swej żony, opowiadali sobie ludzie. W wolnym czasie wybierał się nieraz ze swym bratem, księdzem Eilifem i Lavransem w okolicę do przyjaciół i krewnych. Teraz jednak jeździł w przyzwoity sposób z czeredą rozpasanych, szalonych zawa-diaków. Owo długo kipiące niechęcią ludzkie gadanie o bezwstydnym życiu Erlenda, o zaniedbaniu i upadku na Husaby zamieniło się teraz w życzliwy żart. Ludzie uśmiechali się i mówili, że młoda żona Erlenda wiele zdziałała w ciągu sześciu miesięcy.
    Na pewien czas przed świętym Botołfem1 udali się Lavrans i mistrz Gunnulf konno do Nidaros. Lavrans miał zabawić przez kilka dni w gościnie u księdza, chciał odwiedzić kościół Św. Olafa i inne świątynie w mieście, nim wróci na południe. Ze swoją córką i jej mężem rozstał się w miłości i zgodzie.
    
    Św. Botolfa - 17 czerwca.
   
6.
    
    Krystyna miała się udać do Nidaros w trzy dni po świętej Seljumannie2. Pod koniec miesiąca bowiem rozpoczynał się już niepokój i ruch w mieście przed uroczystością świętego Olafa, a wcześniej nie można było zastać tam arcybiskupa.
    W przedwieczerz jej pielgrzymki mistrz Gunnulf przybył na Husa-by, a nazajutrz o świcie udał się wraz z sirą Eilifem do kościoła, by odprawić ranną mszę. Gdy Krystyna szła do kościoła, szara rosa niby skóra pokrywała trawę, ale słońce złociło już wierzchołki drzew w górze, a w lasach wołała kukułka: zapowiadała się śliczna pogoda na drogę.
    W kościele prócz Erlenda, jego żony i dwóch kapłanów w oświetlonym prezbiterium nie było nikogo. Erlend patrzył na nagie stopy Krystyny. Musiało być okropnie zimno stać tak na kamiennych płytach. W ciągu ośmiu godzin pieszej wędrówki miały jej towarzyszyć jedynie modły pozostałych. Usiłował modlić się tak gorąco, jak już od lat nie czynił.
    Krystyna odziana była w prostą, szarą jak popiół szatę, przepasaną w stanie sznurem. Pod nią, jak wiedział, miała tylko zgrzebną koszulę. Mocno związana chusta z fryzy zakrywała szczelnie włosy.
    Przed kościołem czekała sługa z dzieckiem; Krystyna usiadła na pniu i odwrócona plecami do męża nakarmiła dziecko do syta przed rozpoczęciem drogi. Erlend stał nieruchomo opodal, twarz jego była biała i zimna z napięcia.
    Księża wyszli w chwilę później złożywszy liturgiczne szaty w zakrystii. Obydwaj przystąpili do Krystyny. Sira Eilif wnet potem poszedł w stronę dworu, a Gunnulf pomógł jej uwiązać mocno i wygodnie dziecko na plecach. W woreczku na szyi miała złoty wianek, pieniądze, trochę chleba i soli. Wzięła kostur do ręki, skłoniła się głęboko przed księdzem i bez słowa ruszyła drogą wiodącą na północ w stronę lasu.
    
    ’ Św. Seljumanny - 8 lipca.
    Erlend pozostał przerażająco blady na twarzy. Nagle porwał się i zaczął biec. Na północ od kościoła było kilka pagórków, pokrytych skąpą trawą i ogryzionymi krzewami jałowca i karłowatych brzózek; pasły się tu zwykle kozy. Erlend pobiegł w górę: stamtąd mógł ją widzieć jeszcze przez chwilę, nim zniknęła w lesie.
    Gunnulf poszedł powoli za bratem. Wydawał się wielki i ponury na tle promiennego nieba. I on również był bardzo blady.
    Erlend siedział z wpółotwartymi ustami, łzy spływały mu po białych licach. Nagle rzucił się na kolana, potem runął jak długi w trawę i tak leżał, łkał i długimi smagłymi palcami targał wrzosy dokoła.
    Gunnulf stał nieruchomy. Patrzył na płaczącego męża, patrzył na las, w którym zniknęła kobieta.
    Wreszcie Erlend uniósł nieco głowę.
    - Gunnulfie, czy było konieczne, abyś jej tę pokutę nałożył? Czy było konieczne? - powtórzył. - Nie mogłeś zwolnić jej z tego?
    Tamten nie odpowiedział; tedy Erlend znów zaczął:
    - Ja wszakże spowiadałem się i pokutowałem - usiadł prosto. - Kupiłem przecież trzydzieści mszy za duszę Eliny i jedną mszę w rocznicę jej śmierci, i grób w poświęconej ziemi, spowiadałem się z tego grzechu biskupowi Helgemu i pielgrzymowałem do świętej Krwi w Zwierzynie. Czy to nic Krystynie nie pomogło?
    - Gdybyś nawet to uczynił - rzekł cicho ksiądz - gdybyś nawet ofiarował Bogu skruszone serce i pojednał się z Nim zupełnie, to i tak winieneś pojąć, że jeszcze przez długie lata musisz starać się zmazać ślady tych grzechów tu na ziemi. Coś zaś wyrządził tej, która jest teraz twą małżonką, wciągając ją w nieczyste życie i następnie w zabójstwo człowieka, tego ty naprawić nie możesz, to może jedynie Bóg. Módl się przeto, aby On trzymał nad nią swą rękę w tej drodze, w której ty jej towarzyszyć ani chronić nie możesz. I dopóki żyć będziesz, bracie, nie zapomnij nigdy, żeś widział twoją żonę odchodzącą w ten sposób z twego dworu - i to raczej z powodu ciebie niż jej własnych grzechów.
    Po chwili Erlend rzekł:
    - Przysiągłem na Boga i moją chrześcijańską wiarę, zanim jej wziąłem dziewiczą cześć, że nigdy nie chcę mieć innej niewiasty, a ona przyrzekła nie wziąć innego męża, póki żyć będziemy na ziemi.
    Ty sam mówiłeś, Gunnulfie, że przed Bogiem uważana jest taka przysięga za małżeński związek: kto potem poślubi innego, ten żyje w nierządzie. Przeto nie było to nieczyste życie, jeśli Krystyna należała do mnie.
    - Nie to, żeś z nią żył, było grzechem - rzekł po pewnym czasie ksiądz. - Gdyby to działo się bez pogwałcenia praw innych ludzi... Ale pchałeś ją przecie do grzesznego oporu przeciw wszystkim, których Bóg nad nią ustanowił, a w końcu wciągnąłeś ją w zabójstwo człowieka. I to także powiedziałem, gdyśmy o tej sprawie mówili... Dlatego ustanowił i przykazał Kościół prawo małżeńskie, by odbyły się zapowiedzi każdej pary i abyśmy my, kapłani, nie związali męża i dziewicy wbrew woli ich rodzin. - Gunnulf usiadł, skrzyżował ręce na kolanach i wpatrzył się w jasny, zalany słońcem krajobraz, gdzie na dnie doliny połyskiwało małe jeziorko. - Musiałeś przecież wiedzieć, Erlendzie, że posiałeś wokół siebie kolczasty żywopłot z cierni i pokrzyw. Czyż mogłeś zatem pociągnąć ku sobie młode dziewczę bez zadania mu bolesnych ran w żywe ciało?
    - Niejeden raz ująłeś się, bracie, za mną, wówczas gdy szło o mnie i Elinę - rzekł cicho Erlend. - Tego nie zapomnę ci nigdy.
    - Przypuszczam, że nie uczyniłbym tego - odparł Gunnulf, a głos mu drżał - gdybym sądził, że potrafisz tak bez serca postąpić względem niewinnej i szlachetnej dziewicy, dziecka w porównaniu z tobą.
    Erlend nie odpowiadał. Gunnulf spytał cicho:
    - Wtedy w Oslo... czyś nigdy nie zastanawiał się nad tym, co się stanie z Krystyną, jeśli będzie miała dziecko, przebywając w klasztorze jako narzeczona innego? Jej ojciec jest dumnym i szlachetnym człowiekiem, wszyscy jej krewni pochodzą z dostojnych rodów, nienawykłych do znoszenia hańby.
    - Wierzaj mi, żem o tym myślał - Erlend odwrócił głowę. - Munan przyrzekł mi zająć się nią i to jej też powiedziałem.
    - Munan! Jak mogłeś zdobyć się na to, aby takiemu człowiekowi jak Munan powierzyć cześć Krystyny!
    - Nie jest on taki, jak sądzisz - rzekł krótko Erlend.
    - No, i jest przecież jeszcze nasza krewna, pani Katarzyna. Bo chyba nie było twoim zamiarem, aby zaprowadził Krystynę na jeden z dworów, gdzie żyją jego nałożnice.
    Erlend uderzył dłonią w ziemię, że aż krew trysnęła z palców:
    - Sam diabeł bierze w opiekę męża, kiedy żona spowiada się jego bratu.
    - Nie spowiadała się przede mną i nie jestem jej duszpasterzem. Skarżyła mi się w ciężkiej duchowej rozterce i cierpieniu, a ja starałem się jej pomóc i dać jakąś radę i pociechę.
    - Dobrze - Erlend odrzucił głowę w tył i spojrzał na brata. - O tym sam wiem: nie powinienem był tak postąpić, nie powinienem był zezwolić, aby przychodziła do mnie na dwór Brynhildy Flugi.
    Ksiądz siedział w milczeniu.
    - Na dwór Brynhildy Flugi?...
    - Tak, czy nie powiedziała ci tego, skoro mówiła o wszystkim innym?
    - Ciężko będzie Krystynie powiedzieć coś takiego o własnym mężu nawet przy spowiedzi - odrzekł ksiądz po pewnym czasie. - Sądzę, że wolałaby raczej umrzeć niżeli powiedzieć o tym komukolwiek. - Gunnulf umilkł, po chwili odezwał się twardo i porywczo: - A jeżeliś, Erlendzie, uważał się przed Bogiem za jej męża, który winien ją był chronić i otaczać opieką, tedy postępowanie twoje wydaje mi się jeszcze nikczemniejsze. Zwabiłeś ją do lasów i stodół, zaprowadziłeś do domu ladacznicy. I wreszcie tam, do Bjorna i pani Aashildy.
    - Nie powinieneś tak mówić o ciotce Aashildzie - przerwał cicho Erlend.
    - Wszak dawniej sam wierzyłeś, że ciotka winna jest śmierci naszego stryja, ona i ten Bjórn.
    - Jest mi to obojętne - odparł Erlend wzburzony. - Jestem do niej przywiązany.
    - Oczywiście, to jasne - cedził z wolna ksiądz. Usta wykrzywił mu słaby, szyderczy uśmiech. - Przecież wymagałeś od niej, aby to ona stanęła oko w oko z Lavransem, gdy ty uprowadzisz mu córkę. Czy naprawdę, Erlendzie, sądzisz, że twoja przyjaźń warta jest, by ją tak drogo okupić?...
    - Jezu! - Erlend ukrył twarz w dłoniach. Ale ksiądz ciągnął nieubłaganie:
    Gdybyś widział serdeczną mękę twej żony, kiedy szarpana trwogą z powodu popełnionych grzechów, bez spowiedzi i bez pomocy znikąd, wiła się z bólów mając rodzić twoje dziecko - a śmierć stała przed jej drzwiami - ona sama dzieckiem jeszcze i taka nieszczęśliwa...
    - Wiem, wiem! - Erlend dygotał na całym ciele. - Wiem, że leżała w bólach i o tym myślała. Na miłość Chrystusa, Gunnulfie, zamilcz! Jestem wszak twoim bratem!
    Tamten jednak ciągnął bez litości:
    - Gdybym był mężczyzną jak ty, a nie księdzem, i gdybym uwiódł tak młodą dziewczynę, uwolniłbym się sam od tej drugiej... Bóg niech mi będzie łaskaw, raczej postąpiłbym tak jak ciotka Aashilda ze swym mężem i naraziłbym się na wieczysty ogień piekieł, niżbym ścierpiał, aby moja niewinna kochanka znosiła takie męczarnie jak to dziecko.
    Erlend wzdrygnął się.
    - Rzekłeś, żeś jest księdzem - powiedział cicho. - Czyś jest tak dobrym kapłanem, żeś nigdy nie zgrzeszył z kobietą?
    Gunnułf nie patrzył na brata. Fala krwi załata mu twarz.
    - Nie masz zgoła prawa tak pytać, ale mimo to odpowiem ci. Ten, który poniósł dla nas śmierć na krzyżu, wie, jak bardzo potrzebne mi jest Jego zmiłowanie. Ale to ci powiem, Erlendzie, gdyby nawet na całym kręgu ziemi nie miał On ani jednego sługi, który by był czysty i nie skalany grzechem, i gdyby w Jego świętym Kościele nie było ani jednego księdza, który by był wierniejszy i godniejszy ode mnie, nędznego zdrajcy Pana, to i tak jest to przykazaniem i prawem Bożym, którego naucza Kościół. Jego słowo nie może zostać skalane przez usta nieczystego kapłana, może tylko zniszczyć i spalić nasze wargi - ale tego ty nie zrozumiesz. Lecz to wiesz tak dobrze jak ja i jak każdy inny podły niewolnik szatana, odkupiony krwią Zbawiciela: prawa Boga są niezachwiane i Jego chwała nie może przez nic zostać pomniejszona. To jest tak pewne jak to, że słońce Jego świeci zarówno nad niepłodnymi morzami i głuchą, skalną pustką, jak i ponad urodzajnymi dolinami.
    Erlend ukrył twarz w dłoniach. Długo siedział tak, a gdy przemówił, głos jego był twardy i oschły.
    - Ksiądz czy nie ksiądz - skoro sam nie wiodłeś tak niepokalane go, surowego życia, to czyż nie pojmujesz... Czy mógłbyś z kobieta, która spała w twoich ramionach, która ci urodziła dwoje dzieci, postąpić tak jak ciotka ze swoim mężem?
    Ksiądz milczał chwilę. Potem powiedział z lekkim szyderstwem:
    - Przecież nie osądzasz tak surowo ciotki Aashildy.
    - Inna to sprawa dla męża niż dla kobiety. Przypominam sobie, kiedy byli ostatni raz w gościnie na Husaby razem z panem Bjórnem. Siedzieliśmy przy ognisku, matka i ciotka, a pan Bjórn grał na harfie i śpiewał; stałem oparty o jego kolano. Nagle stryj Baard zawołał na Aashildę. Leżał już i chciał, aby i ona poszła do łoża. Używał takich bezwstydnych, dosadnych słów. Ciotka podniosła się i pan Bjórn też powstał; opuścił izbę, ale przedtem spojrzeli na siebie... Tak, potem, gdym był dość dorosły, aby wszystko zrozumieć, sądziłem, że to przecież jest prawda. Uprosiłem wtedy, by pozwolono mi odprowadzić ze światłem pana Bjórna do domostwa, w którym miał spać; lecz potem nie śmiałem i nie śmiałem również spać w świetlicy. Wybiegłem na dziedziniec i położyłem się spać w izbie czeladnej. Na Boga, Gunnulfie - nie może przecież mężczyzna przejść tego, co przeszła Aashilda w ten wieczór.
    Nie, Gunnulfie - zabić kobietę, jak... skoro nie przyłapało się jej z innym.
    Ale Erlend uczynił tak przecież, lecz Gunnulf nie miał siły powiedzieć tego bratu. Zapytał tylko zimno:
    - Więc to nieprawda, że Elina była ci niewierna?
    - Niewierna? - Erlend zwrócił się do brata gwałtownie, wściekły i zgorączkowany. - Sądzisz, że mam ją winić za to, że trzymała się Gissura, kiedy tyle razy dawałem jej do zrozumienia, że między nami wszystko skończone?
    Gunnulf pochylił głowę.
    - Tak. Pewnie masz słuszność - rzekł zmęczony.
    Ale to słabe przytaknięcie rozpaliło gniew Erlenda. Odrzucił głowę i spojrzał na księdza.
    - Tak bardzo martwisz się o Krystynę, Gunnulfie. Całą wiosnę troszczyłeś się tak bardzo o nią, chyba więcej, niżby przystało bratu i księdzu! Wydaje się nieomal, że mi jej zazdrościsz. Gdyby nie to, żeś zastał ją przy nadziei, kiedyś ją po raz pierwszy zobaczył, ludzie mogliby sądzić...
    Gunnulf spojrzał na niego. Tracąc do reszty panowanie pod tym spojrzeniem Erlend zerwał się, Gunnulf podniósł się także. Ponieważ Gunnulf nie odwracał wzroku, Erlend zbliżył się do niego z zaciśniętymi pięściami. Ksiądz chwycił jego napięstek. Erlend chciał się rzucić na brata, ale ten stał nieruchomo. Erlend spokorniał natychmiast.
    - Winienem był pamiętać, żeś jest duchownym - szepnął.
    - Jak widzisz, z tego powodu nie masz potrzeby odczuwać skruchy - odparł Gunnulf z bladym uśmiechem; Erlend stał i tarł sobie rękę.
    - Zawsze miałeś piekielną siłę w dłoniach.
    - To przywodzi mi na myśl czasy, kiedy byliśmy jeszcze młodzi - głos Gunnulfa stał się dziwnie miękki i łagodny. - Tak często wspominałem je w latach, kiedy byłem z dala od domu, czasy naszej młodości. Nieraz gniewaliśmy się na siebie, ale nigdy nie trwało to długo, Erlendzie.
    - Teraz, Gunnulfie - rzekł ze smutkiem brat - nie może już nigdy być tak jak wówczas.
    - Nie - odparł cicho ksiądz. - Tak już być nie może.
    Długo stali w milczeniu. W końcu ozwał się Gunnulf:
    - Odjeżdżam teraz, Erlendzie. Idę pożegnać się z Eilifem, a potem opuszczam dwór. Udam się do proboszcza w Orkedal; nie chcę jechać do Nidaros, póki ona tam jest. - Uśmiechnął się słabo.
    - Gunnulfie! Ja przecież tak nie myślałem. Nie odchodź ode mnie!
    Gunnulf odetchnął parę razy głęboko, po czym rzekł:
    - Muszę ci coś powiedzieć o sobie, Erlendzie. Teraz, skoro dowie działem się tego wszystkiego o tobie. Usiądź!
    Ksiądz usiadł. Erlend wyciągnął się przed nim, podparł ręką podbródek i patrzył w dziwnie nieruchomą i skupioną twarz brata. Potem uśmiechnął się.
    - Co to za rzecz, Gunnulfie? Chcesz się spowiadać przede mną?
    - Tak - szepnął brat cicho. Potem jednak milczał znowu długi czas. Erlend widział, że wargi jego poruszają się i że zaciska ręce, skrzyżowane na kolanach.
    - Cóż to takiego? - Erlend uśmiechnął się przelotnie. - Chyba nie to, że jakaś urocza pani tam na dole, w południowych krajach...
    Nie - rzekł ksiądz. Głos jego był dziwnie szorstki. - Nie o miłość tu idzie. Czy wiesz, Erlendzie, jak się to stało, żem został przeznaczony na duchownego?
    - Wiem. Gdy nasi bracia pomarli i w domu sądzono, że i nas obu stracą...
    - Nie - rzekł Gunnulf. - Munana uważali za zdrowego, a Gaute w ogóle nie chorował podczas zarazy, zmarł dopiero następnej zimy. Tyś jednak leżał chory i bliski uduszenia, i wtedy to ślubowała nasza matka poświęcić mnie służbie świętego Olafa, jeśli on tobie uratuje życie.
    - Kto ci o tym powiedział? - spytał Erlend po chwili.
    - Ingrida, moja niańka.
    - Pewno, ze mnie byłby osobliwy dar dla świętego Olafa - rzekł Erlend ze śmiechem. - Moją osobą złą oddano by mu przysługę. Ale wszak sam mówiłeś, Gunnulfie, iż jesteś zadowolony, żeś od dziecinnych lat był przeznaczony na duchownego.
    - Tak jest - powiedział ksiądz. - Ale nie zawsze tak było. Pamiętam jeszcze dobrze pewien dzień: odjeżdżałeś z Husaby w towarzystwie Munana syna Baarda, miałeś się udać do naszego krewniaka, króla Haakona, i ofiarować mu swoje służby. Koń tańczył pod tobą, twoja nowa zbroja błyszczała i lśniła w słońcu. Ja nie miałem nigdy nosić zbroi. Byłeś piękny, bracie. Liczyłeś dopiero szesnaście lat, ale już od dawna zauważyłem, że rade ci są kobiety i dziewczęta.
    - Ta wspaniałość krótko jeno trwała - odparł Erlend. - Nauczyłem się wnet obcinać na ukos paznokcie, co drugie słowo nadużywać imienia Jezus i łatać sztyletem szkody wyrządzone mieczem. Potem posłano mnie na północ i tam ją spotkałem - i sromotnie wygnano mnie z królewskiego dworu, a ojciec zamknął przede mną drzwi swego domu.
    - Lecz opuściłeś kraj z piękną niewiastą - rzekł Gunnulf cicho. - I dowiedzieliśmy się w domu, żeś został dowódcą na zamku hrabiego Jakuba.
    - Tak... Nie były to znowu wcale takie wspaniałości, jakeście tutaj sobie wyobrażali - rzekł Erlend z uśmiechem.
    Ojciec i ty nie byliście nigdy przyjaciółmi, na mnie jednak nie zwracał nawet na tyle uwagi, by żyć ze mną w niezgodzie. Matka kochała mnie, o tym wiem, ale o ile mniej ceniłem jej przyjaźń od twojej, to pojąłem dopiero, kiedyś ty kraj opuścił. Tyś, bracie, jeden naprawdę mnie kochał. I Bogu wiadomo, żeś był moim najdroższym przyjacielem na tym świecie. Ale kiedym był jeszcze młody i nierozumny, zdarzało się czasem, iż sądziłem, żeś ty nierównie więcej dostał niźli ja. Tak, teraz powiedziałem ci to, Erlendzie! Erlend leżał z twarzą wciśniętą w trawę.
    - Nie odchodź, Gunnulfie - prosił.
    - Muszę-rzekłksiądz. - Powiedzieliśmy już sobie zbyt wiele. Oby Bóg i Najświętsza Panna sprawili, byśmy się mogli spotkać w radoś-niejszej godzinie. Bądź zdrów, Erlendzie!
    - Bądź zdrów - rzekł Erlend nie podnosząc oczu.
    Gdy w parę godzin potem Gunnulf, gotowy do drogi, wyszedł z plebanii, ujrzał samotnego człowieka, jadącego przez pola w stronę lasu na południu. Przez plecy miał przewieszony łuk, trzy psy krążyły dokoła konia. Był to Erlend.
    
    Tymczasem Krystyna szła prędko leśną ścieżyną na zboczu góry. Słońce stało już wysoko i wierzchołki jodeł połyskiwały na tle nieba, ale w lesie czuć było jeszcze poranny chłód i rześkość. Zapach świerków, podmokłej ziemi i kwitnących dokoła małych, różowych dzwoneczków szałwi unosił się ożywczo w powietrzu, porosła trawą ścieżka była wilgotna i miękka i przynosiła ulgę zmęczonym nogom. Krystyna idąc odmawiała pacierze, od czasu do czasu podnosiła oczy i przyglądała się białym chmurom, zwiastunom pogody, płynącym po błękicie nad drzewami. Przez cały czas myślała o bracie Edwinie. On wędrował tak i wędrował, rok w rok, od wczesnej wiosny do późnej jesieni, przez górskie ścieżki, przez czarne wąwozy, pod białymi śniegami szczytów. Spoczywał na halach, pił wodę z potoków i jadł chleb podany mu przez pasterki i juhasów, potem żegnał ich życzeniem Bożego pokoju i błogosławieństwem dla ludzi i bydła. Przez szumiące, lesiste zbocza schodził w doliny, wysoki i chudy, ze zgiętymi plecami i pochyloną głową, wędrował po gościńcach, obok uprawnych pól i ludzkich sadyb - a po nim, wszędy gdzie przeszedł, pozostawało, niby radosna pogoda, jego dobrotliwe orędownictwo za wszystkimi ludźmi.
    Krystyna nie spotkała żywej duszy prócz paru krów: na grzbiecie tej góry leżały hale pastewne. Ale dróżka była nieuciążliwa, a przez bagniska przerzucona była grobla z pni. Nie bała się zupełnie; miała uczucie, że mnich niewidzialnie kroczy obok niej. „Bracie Edwinie, jeżeli prawdą jest, żeś święty, jeśli stoisz teraz przed obliczem Boga, tedy proś za mną!”
    Tęskniła za celem swej pielgrzymki, tęskniła za tym, by zrzucić z siebie brzemię grzechów przez długie lata tajonych, ciężar mszy i nabożeństw wysłuchanych bezprawnie, bez spowiedzi i pokuty, tęskniła za tym, by stać się znowu wolną i oczyszczoną. Tęskniła jeszcze bardziej niżeli tej wiosny, kiedy nosiła syna pod sercem, łaknęła oswobodzenia z cielesnego ciężaru.
    Chłopaczek spał dobrze i spokojnie na plecach matki. Obudził się dopiero, gdy zeszła z lasu do dworów na Snefugel i gdy ujrzała przed sobą Budviken i odnogę fiordu przy Saltnes. Tutaj usiadła na ziemi, zdjęła tłumok z pleców, wzięła niemowlę na podołek i rozpięła suknię. Dobrze było przyłożyć chłopca do piersi, dobrze było tak siedzieć, wspaniale było czuć w całym ciele, jak twarde, nabrzmiałe mlekiem piersi opróżniają się, kiedy chłopiec ssać zaczął.
    Pod nią leżała cicha dolina z dworami. Grzały się w słońcu zielone łąki i jasne pola między ciemnymi borami. Tu i ówdzie wychodził dym z dachów. Na niektórych łąkach rozpoczęto już sianokosy.
    Z Saltnes przeprawiła się łodzią na Stein. Teraz znajdowała się w nieznanej zupełnie okolicy. Droga do Byneset prowadziła przez pewien czas koło dworów, potem jednakże weszła w las, lecz osiedla ludzkie nie leżały tu daleko od siebie. Krystyna była bardzo zmęczona. Ale przyszli jej na myśl rodzice; jak to oni szli boso całą długą drogę z Jórund w Sil przez góry Dovre w dół do Nidaros i w dodatku nieśli małą Ulvhildę na noszach między sobą. Nie śmiała myśleć o tym, że Naakkve ciąży jej na plecach.
    Głowa swędziła ją niemiłosiernie, bo pociła się silnie pod grubą chustką z fryzy. A w pasie, gdzie przewiązana była mocno sznurem, koszula ocierała i drapała jej ciało, pewnie było już pokaleczone do krwi.
    Później droga się ożywiła. Od czasu do czasu przejeżdżali obok niej ludzie w obie strony. Minął ją jakiś chłopski wóz, jadący z towarami do miasta; ciężkie koła dudniły i skakały po wykrotach i kamieniach, piały i piszczały. Dwóch ludzi ciągnęło za sobą jakieś bydlę na rzeź. Obejrzeli się: piękność młodej pątnicy zwróciła ich uwagę, na ogół jednak ludzie byli tu przyzwyczajeni do takich wędrowców. W jednym miejscu, nieco w bok od drogi, budowali ludzie dom; zawołali na nią, a jakiś stary człowiek podbiegł i podał jej naczynie z piwem. Krystyna pochyliła głowę, napiła się i podziękowała takimi słowy, jakie słyszała od biedaków, którym dawała jałmużnę.
    
    Po pewnym czasie musiała znowu odpocząć. Natrafiła opodal drogi na małe, zielone wzgórze, z którego spływał strumyk. Krystyna położyła dziecko na trawie; zbudziło się i wrzeszczało tak, że tylko spiesznie i w roztargnieniu mogła wymruczeć nakazane jej pacierze. Potem wzięła Naakkvego na kolana i odwinęła pieluchy. Potrzebował świeżych, nie zabrała jednak tylu z sobą; wyprała przeto pieluchy w potoku i rozłożyła na ciepłych kamieniach w słońcu, powijakami zaś tylko luźno otuliła chłopca. Było mu bardzo miło leżeć tak i wierzgać nóżkami podczas ssania. Szczęśliwa patrzyła Krystyna na delikatne, różowe członki i karmiąc przyciskała rączkę dziecka do piersi.
    Dwóch ludzi przejechało cwałem. Krytyna spojrzała przelotnie: był to jakiś dostojny pan i jego pachołek. Nagle pan wstrzymał konia, zeskoczył z siodła i podszedł do miejsca, gdzie siedziała. Był to Szymon syn Andrzeja.
    - Może nierada jesteś, że witam się z tobą? - spytał. Stał, trzymał konia za uzdę i spoglądał na nią. Był w podróżnych szatach, miał na sobie skórzany kubrak i niebieską płócienną bluzę, na głowie małą, jedwabną czapkę, był czerwony i spocony. - Dziwno mi było ujrzeć cię tutaj... Ale może nie masz ochoty mówić ze mną?
    - Jak możesz nawet tak myśleć, Szymonie? A jak ci się wiedzie?
    Krystyna podciągnęła bose nogi pod suknię i chciała odjąć niemowlę od piersi. Ale chłopak jął krzyczeć i szukać ustami piersi, tak że musiała go znowu przyłożyć. Zakryła suknią ciało i siedziała ze spuszczonymi oczyma.
    - Czy to twoje dziecko? - spytał Szymon. - Och, co za głupie pytanie - zaśmiał się. - Pewnie syn? Tak, tak, ten Erlend ma zawsze szczęście. - Szymon uwiązał konia do drzewa i usiadł nieco dalej na kamieniu. Wziął miecz między kolana, objął dłońmi rękojeść, a końcem pochwy wiercił ziemię u swych stóp.
    - Nigdy bym się nie spodziewała spotkać cię tu na północy, Szymonie - odezwała się Krystyna, aby tylko coś powiedzieć.
    - Pierwej nie miałem też nic do roboty w tych stronach. Krystyna przypomniała sobie, że podczas uczty na Husaby ktoś wspomniał, jakoby Gjawald, najmłodszy syn Arnego na Ranheim, miał poślubić najmłodszą córkę Andrzeja Darre; spytała zatem, czy stamtąd jedzie.
    - Więc wiesz o tym? - zagadnął Szymon. - Ach tak, pewno i po tutejszych gminach rozeszła się już ta wieść.
    - Zatem prawdą jest - rzekła Krystyna - że Gjawald ma poślubić Sigridę?
    Szymon spojrzał na nią badawczo i zagryzł wargi.
    - Widzę, że nie wiesz wszystkiego.
    - Przez całą zimę nie wychodziłam poza dziedziniec w Husaby - powiedziała Krystyna. - I bardzo niewielu widziałam ludzi. Słyszałam, że była mowa o tym weselu.
    - Tedy równie dobrze możesz się dowiedzieć z moich ust - i tak wnet wszyscy będą wiedzieli. Gjawald zmarł w połowie października. Runął wraz z koniem w przepaść i skręcił kark. Pamiętasz może, niedaleko Dyfrina, tam gdzie droga skręca na wschód od rzeki i opada nagle urwisto i stromo w dół - ach nie, tego oczywiście nie możesz wiedzieć. Byliśmy w drodze na ich zrękowiny; Arne i jego synowie przybyli łodziami do Oslo - Szymon zamilkł.
    - Sigrida cieszyła się pewno bardzo na to małżeństwo z Gjawal-dem? - spytała trwożnie i nieśmiało Krystyna.
    - Tak - rzekł Szymon. - I powiła jego syna - na wiosnę w dzień świętych Apostołów.1
    - Szymonie!
    Sigrida córka Andrzeja z brązowymi lokami wokół małej, okrągłej twarzyczki... Kiedy się śmiała, ukazywały się głębokie dołki na jej policzkach. Dołki i małe, dziecięce ząbki, takie, jakie miał też 1 Prawdopodobnie chodzi tu o apostołów Filipa i Jakuba, których uroczystość przypada i n Szymon. Krystynie przyszło na myśl, że dawniej, gdy mniej była czuła dla swego narzeczonego, wydawało jej się to niemęskie, zwłaszcza odkąd poznała Erlenda. Byli bardzo do siebie podobni, Sigrida i Szymon - ale jej było z tym ślicznie, że taka pulchna i że się tyle śmiała. Wtedy liczyła czternaście zim... Tak wesołego śmiechu jak śmiech Sigridy nie słyszała Krystyna nigdy. Szymon zwykł był zawsze droczyć się z siostrą i żartować z nią. Krystyna wiedziała, że z całego rodzeństwa ją kocha najbardziej.
    - Wiesz, że ojciec nasz najbardziej miłował Sigridę - ciągnął Szymon. - Dlatego życzył sobie, by ona i Gjawald przekonali się wpierw, czy się kochają, nim zawarł umowę z Arnem. I to też uczynili, przekraczając nieco, jak sądzę, miarę. Gdy spotykali się, nie mogli dosyć się sobą nacieszyć, żartowali i śmiali się bez ustanku. Było to latem na Dyfrinie. Oboje byli tacy młodzi. Nikt jednak nie spodziewał się podobnej rzeczy. Astrida zaś, wiesz przecież, była już zaręczona, kiedy ja i ty... No, nie miała ostatecznie nic przeciw swemu małżeńs twu, Torgrim jest bardzo majętny i na swój sposób miły, ale nikt i nic mu nie dogodzi, a teraz sądzi, że spadły nań wszelkie możliwe utrapienia i straty, jakie tylko mogą dosięgnąć człowieka. Przeto wszyscyśmy bardzo się radowali, że Sigrida była tak zadowolona z czekającego ją małżeństwa.
    A gdy przynieśliśmy Gjawalda martwego na dwór, Halfrida, moja żona, zajęła się nią i zabrała ją z sobą na Mandvik. I potem okazało się, że Sigrida nie pozostała sama po Gjawaldzie.
    Milczeli długo. Potem cicho odezwała się Kystyna:
    - Nie było ci zapewne przyjemnie podróżować w tej sprawie, Szymonie.
    - Ach nie - roześmiał się - ale już prawie przyzwyczaiłem się do tego, by jeździć w nieszczęsnych sprawach, Krystyno. I ja jedyny mogłem to uczynić; ojciec nie potrafiłby przemóc się na tyle. Sigrida i ten chłopak są teraz u mnie na Mandvik, ale zajmie on miejsce po swym ojcu w jego rodzinie i wymiarkowałem po nich wszystkich, że biedny malec nie będzie zgoła źle przyjęty, kiedy się go tam zawiezie.
    - A twoja siostra - spytała Krystyna bez tchu. - Gdzież ona się podzieje?
    Szymon spuścił oczy.
    - Ojciec chce ją zatrzymać u siebie na Dyfrinie - odparł cicho.
    - Szymonie! Czy masz serce zezwolić na coś takiego?
    - Pojmujesz chyba dobrze - odpowiedział nie podnosząc wzroku - jaka to wielka korzyść dla chłopca, że wejdzie od razu w ród swego ojca. Halfrida i ja chętnie zatrzymalibyśmy ich oboje u siebie. Rodzona siostra nie mogłaby być serdeczniejsza, niż była Halfrida wobec Sigridy. Żaden z naszych krewnych nie był surowy dla niej, tego nie sądź, Krystyno. Nawet ojciec nie, chociaż od tego czasu to człowiek złamany. Ale wszak rozumiesz... byłoby niesłuszne z naszej strony, gdyby ktoś z nas sprzeciwił się temu, aby niewinne chłopię otrzymało dziedzictwo i równouprawnienie w rodzinie swego ojca.
    Dziecko puściło pierś. Matka związała prędko suknię i z drżeniem przytuliła małego do siebie. Z sytości i zadowolenia odbiło mu się parę razy i mleko pociekło z ust na matczyne ręce.
    Szymon spoglądał z ukosa na oboje i rzekł z osobliwym śmiechem:
    - Tyś miała więcej szczęścia, Krystyno, od mojej siostry.
    - Tak, tobie z pewnością nie wydaje się to sprawiedliwe - szepnęła - że jestem zamężną niewiastą i moje dziecko jest ślubne. Zasłużyłam sobie na to, by siedzieć teraz z bękartem na ręku.
    - Byłoby to chyba najgorszą rzeczą, o jakiej mógłbym posłyszeć - rzekł Szymon. - Życzę ci wszystkiego dobrego, Krystyno - dodał ciszej.
    Potem zaczął się rozpytywać o drogę. Na północ przybył statkim z Tunsbergu, opowiadał. Teraz musi jechać dalej i dognać swego pachołka.
    - Czy to Finn towarzyszy ci? - spytała Krystyna.
    - Nie. Finn ożenił się, nie jest już w mojej służbie. Pamiętasz go jeszcze? - pytał Szymon, głos jego był rozradowany.
    - Czy ładny jest synek Sigridy? - spytała Krystyna patrząc na Naakkvego.
    - Tak mówią. Mnie się wydaje, że jedno niemowlę nie różni się od drugiego - odparł Szymon.
    - Tedy pewno sam nie masz dzieci? - rzekła Krystyna i uśmiechnęła się.
    - Nie - odrzekł krótko, potem pożegnał się i odjechał.
    Ruszając w dalszą drogę Krystyna nie wzięła już chłopca na plecy.
    
    Niosła go na rękach i tuliła jego twarz do swej szyi. O niczym innym nie mogła myśleć, tylko o Sigridzie córce Andrzeja. Jej ojciec nie uczyniłby tego. Lavrans syn Bjórgulfa miałby pojechać, aby wyżebrać dla bękarta swej córki poczesne miejsce i stanowisko pomiędzy krewnymi ojca? Przenigdy nie byłby zdolny tego uczynić. I nigdy, nigdy nie miałby serca odebrać jej niemowlęcia, wyrwać dziecko z ramion matki, gdy matczyny pokarm zwilżał jeszcze jego niewinne wargi! „Naakkve ty mój - nie, do tego on nie byłby zdolen i choćby to było po dziesięćkroć słuszne, mój ojciec nie uczyniłby tego”.
    Ale obraz ten prześladował ją: orszak jeźdźców znikający w jarze, tam gdzie się zwęża dolina, a czarne od lasów stoki zbliżają się ku sobie. Zimny powiew bije od rzeki spadającej z hukiem spienioną, zielonkawą, lodowatą falą po skalnych progach, między nimi zaś rozlewającej się tu i ówdzie w czarną, cichą i głęboką topiel. Kto tam spadnie, ten niechybnie musi się strzaskać na skalnych głazach. Jezus Maryja!
    Potem ujrzała przed sobą pola na Jórund w jasną, letnią noc, ujrzała siebie samą biegnącą nad zielony brzeg w olchowym lasku nad rzeką, tam gdzie zazwyczaj prali bieliznę. Burzliwie i jednostajnie bulgotała tu rzeka w płaskim korycie pełnym zielonych kamieni.
    Nie, jej ojciec nie miałby serca po temu. Na gołych kolanach klęczałaby przed nim i błagała, błagała go: ojcze, nie zabieraj mi dziecka!
    
    Krystyna stała na Feginsbrekka i widziała w dole pod sobą miasto połyskujące w złotym blasku zachodzącego słońca. Wzdłuż szerokich, lśniących zakrętów rzeki leżały porozrzucane dwory, pokryte darniowymi dachami; widziała ciemne korony drzew w ogrodach i jasne kamienne domy ze spiczastymi szczytami, widziała kościoły kryte czarnymi gontami i kościoły z matowo połyskującymi ołowianymi dachami. Ale ponad zielonym krajem, ponad wspaniałym miastem królował kościół Zbawiciela, taki ogromny i promieniejący, że wszystko słało mu się do stóp. Oblany światłem wieczora, z rozbłyskiem w szklanych oknach, z wieżycami i koronkowymi ostrołukami na niebosiężnych wysokościach, ze złotymi chorągiewkami na dachu, strzelał prosto w jasne, pogodne niebiosa.
    Wokoło leżały na zboczach gór piękne zielone wsie z okazałymi dworami. W dali rozpościerał się jasny fiord i tylko białe, pogodne chmury, ciągnące ponad rozświetlonymi niebieskimi górami po drugiej jego stronie, rzucały nań cień. Wyspa klasztorna leżała niby zielony wieniec z białymi kamiennymi kwiatami domów i morze pluskało cicho o jej brzeg. I tyle masztów okrętowych stało tam, przy ujściu rzeki, i taka moc pięknych budynków!
    Do głębi przejęta, z wstrząsającym łkaniem rzuciła się przed krzyż na skraju drogi, w miejscu gdzie od wieków tysiące pielgrzymów kornie dziękowało Bogu, że Jego pomocne ręce wyciągają się nad ludźmi w ich wędrówce przez niebezpieczną i piękną ziemię.
    
    Kiedy Krystyna wchodziła na cmentarz przykatedralny, w kościołach i klasztorach dzwoniono na nieszpory. Przez mgnienie oka spojrzała w górę na zachodni szczyt kościoła, ale w tej chwili, olśniona, spuściła oczy.
    Tego dzieła nie stworzyli zaiste ludzie własnymi tylko siłami, tutaj działał chyba sam Bóg przez świętego Oisteina i budowniczych. „Przyjdź królestwo Twoje, bądź wola Twoja, jak w niebie tak i na ziemi” - teraz dopiero zrozumiała te słowa. Odblask wspaniałości królestwa Bożego w tych kamieniach świadczył, że wolą Boga jest piękno. Krystyna drżała. Tak, Bóg musiał z gniewem odwracać się od wszystkiego, co brzydkie, od grzechu i hańby, i skalania.
    W ciosanych nyżach niebiańskego zamku stali święci mężowie i niewiasty, tacy piękni, że Krystyna nie śmiała patrzeć na nich. Nie więdnące pędy wieczności wiły się cicho i tkliwie wokół nich, wyskakiwały z koronek i wieżyc i rozkwitały w kamiennych monstrancjach. Nad środkowymi wrotami wisiał Chrystus na krzyżu. Po jednej jego stronie stała Maryja, po drugiej Jan Ewangelista, byli biali, jakby ze śniegu ulepieni, a na bieli błyszczało złoto.
    Trzykrotnie obeszła Krystyna kościół modląc się ciągle. - Potężny kamienny masyw z niepokojącym bogactwem filarów, łuków i okien, połysk ogromnych skośnych płaszczyzn dachu, smukłe wieżyce, złota iglica strzelająca w niebo - Krystyna zdruzgotana była swym grzechem.
    Leżała całując ciosany głaz portalu. W błyskawicznym olśnieniu ujrzała ciemną rzeźbę w drzewie na odrzwiach kościółka w rodzinnych stronach; tam to zawsze po ojcu i matce jej dziecięce usta wyciskały pocałunek.
    Pokropiła dziecko i siebie święconą wodą myśląc, że jej ojciec robił tak samo z nią, kiedy była maleńka. Tuląc mocno dziecko weszła do kościoła.
    Szła jakby w lesie; kolumny były pokryte bruzdami niby odwieczne drzewa, a w głąb tego lasu sączyło się światło przez kolorowe witraże, wielobarwne i jasne jak śpiew. Wysoko ponad nią, w kamiennym listowiu, poruszali się ludzie i zwierzęta, aniołowie grali na instrumentach, a jeszcze wyżej, w zawrotnej wysokości, piętrzyło się sklepienie podnosząc świątynię ku Bogu. W jednej z bocznych naw odprawiano przy ołtarzu Mszę świętą. Krystyna rzuciła się na kolana przy jednej z kolumn. Śpiew przeniknął ją jak oślepiające światło. Teraz pojęła, jak głęboko leżała w prochu.
    Pater noster, Credo in unum Deum, Ave Maria, gratia plena. Nauczyła się modlitwy w ten sposób, że powtarzała słowa za ojcem i matką, zanim jeszcze mogła pojąć ich treść, tak dawno temu, że omal nie pamiętała tych czasów. Jezu Chryste, czyż istniała równa jej grzesznica?
    Wysoko nad tryumfalnym łukiem, wyniesiony ponad ludzi wisiał Chrystus Ukrzyżowany. Niepokalana Dziewica, Jego Matka, stała u Jego stóp i w bólu śmiertelnym spoglądała ku swemu niewinnemu synowi, który niby zbrodniarz został zamęczony na śmierć.
    A ona klęczała tutaj z owocem grzechu w ramionach. Przygarnęła synka do siebie; był świeży jak jabłuszko, rumiany i biały jak róża. Nie spał teraz, leżał i patrzał na nią swymi jasnymi, słodkimi oczkami.
    Poczęty w grzechu. Noszony pod jej zawziętym, złym sercem, zrodzony z jej skalanego grzechem ciała, a taki jasny, taki zdrowy, taki niesłychanie miły i żywy, i czysty. Ta niezasłużona łaska łamała serce Krystyny; leżała skruszona żalem na kamiennych płytach, a łkanie i łzy trysnęły jej z duszy jak krew z śmiertelnej rany.
    „Naakkve, Naakkve, dziecię ty moje. Bóg karze dzieci za grzechy rodziców... Czyżem tego nie wiedziała? Tak, wiedziałam o tym. Ale byłam bez miłosierdzia dla niewinnego życia, które mogło zbudzić się w moim łonie, aby być potem przeklęte i dręczone za moje winy.
    Czy czułam skruchę z powodu mojego grzechu, kiedy cię dźwigałam w sobie, mój ukochany, ukochany synu? O nie, to nie była skrucha. Serce moje stwardniało od grzechu i niedobrych myśli w godzinie, w której po raz pierwszy poczułam, jakeś poruszył się we mnie, maleńki i bezbronny. Magnificat anima mea Dominum. Et exultavit spiritus meus in Deo salutari meo.1 Tak śpiewała Ona, nadobna Królowa, kiedy wybrana została spośród wszystkich kobiet, aby poczęła Tego, który miał umrzeć za nasze grzechy. Nie myślałam o Odkupicielu moich własnych grzechów i grzechów mego dziecka. O nie, to nie była skrucha, uczyniłam się nędzną i małą i żebrałam o to, aby zawieszone zostało prawo, bo nie zniosłabym, gdyby Bóg trzymał się swego przykazania i ukarał mnie w myśl tego słowa, które znane mi było, odkąd żyłam”.
    Ach tak, teraz wiedziała. Sądziła, że Bóg postąpi tak jak jej ojciec, i że święty Olaf tak samo uczyni. Przez cały czas w głębi serca ufała, że w chwili, kiedy kara miałaby być sroższą, niżby znieść mogła, znajdzie u nich zlitowanie zamiast sprawiedliwości.
    Płakała tak strasznie, że nie mogła się podnieść, kiedy ludzie podczas mszy powstali; pozostała na klęczkach skulona nad dzieckiem. W pobliżu niej klęczało parę osób, które również się nie podniosły: jakieś dwie chędogo odziane chłopki z małym chłopcem.
    
    Krystyna spojrzała na prezbiterium. Wysoko poza złocistą kratą błyszczała w ciemności nad ołtarzem trumna ze szczątkami króla Olafa. Przebiegł ją lodowaty dreszcz. Tam oto leżą jego zwłoki i czekają na dzień zmartwychwstania. Wtedy odskoczy wieko trumny, a on powstanie. Z toporem w dłoni przejdzie przez kościół. A z podłogi, z ziemi, ze wszystkich cmentarzy na całej wielkiej norweskiej ziemicy podniosą się żółte piszczele, obleką się w ciało i skupią dokoła swego króla. Ci, którzy starali się kroczyć jego krwawymi śladami, i ci, którzy u niego szukali ucieczki, aby im pomógł dźwigać ciężary grzechów, żałoby i chorób, do których przykuli za życia siebie i dzieci swoje. Teraz oto garną się koło swego króla i błagają go, aby przed Bogiem przedstawił ich mękę. – „Panie, wysłuchaj, o co proszę dla tego ludu. Tak bardzo umiłowałem go, że z radością wziąłem na się wygnanie i nędzę, i nienawiść, i śmierć, aby tylko nie wyrósł w całej Norwegii ani jeden mąż, ani jedna kobieta, do których by nie dotarła wieść o Twej odkupującej śmierci. Panie, któryś nam rozkazał iść i wszystkich ludzi czynić Twymi wyznawcami - ja, Olaf syn Haralda, krwią swoją pisałem Twoje posłannictwo dla mych biednych poddanych w norweskim języku”.
    Krystyna przymknęła oczy, bezsilna, ogarnięta trwogą. Przed nią stał sam król, jego gorejące oczy spozierały aż na dno jej duszy - i drżała teraz przed wzrokiem świętego Olafa.
    „Tam w górach, w twojej dolinie, Krystyno, gdzie przebywałem, kiedy moi rodacy wygnali mnie z ojcowizny,1 gdyż nie chcieli poddać się prawom Boskim, czyż tam nie wybudowano kościoła? Czyż tam nie przybyli światli mężowie i nie uczyli was przykazań Bożych?
    Będziesz czcił ojca twego i matkę twoją. Nie będziesz zabijał. Bóg pokarze dzieci za grzechy rodziców. Poniosłem śmierć, aby i do was dotarły te słowa. Czyżeś o nich nie wiedziała, Krystyno córko Lav-ransa?”
    „Tak, tak, wiedziałam, panie i królu!”
    ...Kościół Św. Olafa w jej ojczystej dolinie. Ujrzała znane sobie dobrze wnętrze z brunatnych belek. Dach nie był tam tak wysoko, żeby aż lęk ogarniał człowieka. Kościółek zbudowany był szczerze na chwałę Bożą z ciemnych, smolnych pni drzewnych, takich samych, z jakich ludzie budowali swoje domostwa, stajnie i stodoły. Pnie ociosano na podatne belki i postawiono je, i spojono razem w ściany Bożego domu. I tak samo należy - uczył sira Eirik w każdą rocznicę poświęcenia kościoła - z nas grzesznych, pierwotnych ludzi wyciosy-wać i wystrugiwać narzędziami wiary wiernych członków Chrystusowego Kościoła.
    „Czyś zapomniała o tym, Krystyno? Gdzież są owe czyny, które w dzień sądu ostatecznego mają świadczyć za tobą, jako za członkiem Kościoła Bożego, gdzie są dobre czyny na dowód, żeś Bogu przynależna?”
    
    1 W 1028 r. wybuchło przeciw Olafowi II powstanie norweskich pogan, którzy wezwali na pomoc Duńczyków.
    Jezu, jej dobre czyny! Odmawiała pacierze, których ją wyuczono. Rozdawała jałmużnę, którą jej ojciec wtykał do rąk, pomagała matce, kiedy ta odziewała biedaków, karmiła zgłodniałych i opatrywała rany chorym.
    Ale złe czyny - te były jej własnym dziełem.
    Czepiała się wszystkich, którzy ofiarowywali jej oparcie i pomoc. Przyjmowała pełne miłości upomnienia brata Edwina, jego żałość z powodu jej grzechu, jego serdeczne wstawiennictwo - i ledwo znalazła się poza świetlanym kręgiem jego dobrych starych oczu, rzucała się w palącą rozkosz grzechu. Oddawała się po stajniach i stodołach i prawie nie odczuwała wstydu, że tak podchodzi i oszukuje życzliwą panią Groę, przyjmowała czułą opiekę pobożnych sióstr i nie zapadła się pod ziemię ze sromoty, kiedy zakonnice chwaliły przed ojcem jej obyczajne zachowanie i skromność.
    O ojcze! Najcięższa była myśl o nim. O nim, który nie rzekł ani jednego niedobrego słowa, kiedy ją tej wiosny odwiedził.
    Szymon zamilczał przed nim, że przyłapał swą narzeczoną z obcym mężczyzną w zajeździe dla podróżujących żołdaków. A ona pozwoliła mu wziąć na siebie winę za złamanie słowa, pozwoliła mu przed ojcem wziąć jej własną winę na siebie.
    Ale matka, to było jeszcze gorsze. Czyż Naakkve na to ma wyróść, by okazać pewnego dnia swej matce tak mało miłości, jak ona swej własnej okazała? O, tego by nie przeżyła. Matka, która ją urodziła i wykarmiła swoją piersią, i czuwała nad nią, kiedy była chora, która ją myła i czesała jej włosy, i cieszyła się, że są tak piękne. A zaraz w pierwszej godzinie, w której się Krystynie zdawało, że mogłaby potrzebować pomocy i pociechy matczynej, oczekiwała, że matka przybędzie do niej pomimo wszystko. - „Wierz mi, matka twoja przyjechałaby na pewno do ciebie, gdyby wiedziała, że będzie ci to pociechą”, powiedział ojciec. „O matko, matko moja!”
    Przyszła jej na myśl woda ze studni u nich w domu. Wyglądała czysto i przejrzyście, gdy stała w drewnianych kadziach. Lecz ojciec miał szklany kubek i gdy zaczerpnąwszy do niego wody podniósł go pod słońce, okazywała się mętna i pełna nieczystości.
    „Tak, panie królu, teraz widzę, jaka jestem naprawdę”.
    Od wszystkich ludzi brała dobroć i miłość, jakby to było jej prawem. Bez kresu była ta życzliwość i miłość, jakich przez całe życie doznawała. Ale zaraz za pierwszym razem, gdy człowiek jakiś stanął przeciw niej, skoczyła jak żmija, która się wypręża i kąsa. Ostra i nieugięta niby stal była jej wola, gdy gnała w śmierć Elinę córkę Orma.
    Tak samo powstałaby przeciw samemu Bogu, gdyby położył swą sprawiedliwą dłoń na jej karku. O, jakże mogli to znieść ojciec i matka: stracili troje małych dzieci, widzieli, jak ginie Ulvhilda po długich, pełnych troski latach, w których daremnie starali się przywrócić dziewczynce zdrowie. Ale oboje znosili cierpliwie i kornie te wszystkie dopusty i nigdy nie wątpili, że Bóg najlepiej dla ich dzieci postanowił. A po tym wszystkim ona sama obarczyła rodziców cierpieniem i hańbą.
    Ale gdyby jej dziecku przydarzyło się coś złego, gdyby jej zabrano dziecię, tak jak Sigridzie córce Andrzeja... „O, nie wódź nas na pokuszenie, ale nas zbaw ode złego”.
    Zawędrowała daleko, na sam kraj piekielnej otchłani. Gdyby straciła chłopca, rzuciłaby się w dymiącą przepaść, z szyderstwem odepchnęłaby nadzieję, że wraz z dobrymi, życzliwymi ludźmi, którzy ją kochają, może zostać zbawiona, sama wydałaby się diabłu.
    Nie było zaiste dziwne, że Naakkve miał na piersi gorejące znamię jakby od krwawej ręki.
    „O święty Olafie, któryś wysłuchał mnie, kiedym prosiła o pomoc dla mojego dziecka. Błagam cię o to, byś karę zwrócił ku mnie, a oszczędził niewinne dzieciątko. Tak, panie, teraz wiem, jak dopełniłam z mej strony umowy”.
    Jak dzikie, pogańskie zwierzę miotała się pod pierwszą zaraz karą. Erlend... Ani razu nie wierzyła naprawdę, że jej już nie kocha. Bo gdyby w to wierzyła, nie mogłaby żyć dłużej. O nie, w głębi serca myślała skrycie, że gdy będzie znów piękna i zdrowa, i świeża, natenczas ma być tak, żeby on musiał prosić o nią. Nie żeby był dla niej bez serca zeszłej zimy. Lecz ona, która od najwcześniejszej młodości słyszała, że diabeł trzyma się stale w pobliżu brzemiennej kobiety, aby ją wieść na pokuszenie, użyczyła chętnie ucha podszeptom szatana. Udawała, iż sądzi, że Erlend nic sobie z niej nie robi, bo jest brzydka i chora, kiedy spostrzegła, jak bardzo brał sobie do serca, że siebie i ją naraził na ludzkie gadanie. Jego nieśmiałe, serdeczne, pieszczotliwe słowa wpychała mu z powrotem w usta, a gdy sama rozjątrzała go tak, że mówił rzeczy gwałtowne i nie przemyślane, wymawiała mu je potem ustawicznie i robiła mu z tego zarzut. Och, jakąż złą była kobietą, jaką złą żoną. „Pojmujesz teraz, Krystyno, jak bardzo potrzebujesz pomocy?” „Tak, panie królu, pojmuję. Potrzebne mi twoje wsparcie, bym się znowu nie odwróciła od Boga. Bądź ze mną, ty, Jego książę i król pośród ludzi, kiedy wystąpię przed Nim z moim błaganiem, módl się o zmiłowanie dla mnie, święty Olafie, módl się za mną!”
    Cor mundum crea in me, Deus, et Spiritum rectum innova in visceribus meis. Ne proicias me a facie Tua. Libera me de sanguini-bus, Deus, Deus salutis meae.1
    
    Msza się skończyła, ludzie opuszczali kościół. Dwie chłopki klęczące obok Krystyny podniosły się również. Ale chłopiec między nimi nie powstał; zaczął pełzać po podłodze, podpierając się dłońmi i podskakując jak młoda, nie latająca wrona. Miał maleńkie, skarlałe nóżki, zwinięte pod tułowiem. Kobiety szły tak, aby zakryć go swymi szatami.
    Gdy zniknęły jej z oczu, Krystyna rzuciła się na ziemię i ucałowała kamienne płyty w miejscu, gdzie przeszli.
    Nieco zmieszana i bezradna stała u wejścia na prezbiterium, gdy spoza okratowanych drzwi wyszedł młody ksiądz. Zatrzymał się przed spłakaną kobietą i Krystyna wyłożyła mu, jak umiała najlepiej, z czym przybyła. Nie od razu zrozumiał. Wydobyła przeto złoty wianek i podała mu.
    - Ach, więc wy jesteście Krystyną córką Lavransa, małżonką Erlenda na Husaby? - Spoglądał na nią z lekkim zdumieniem; twarz jej była spuchnięta od płaczu. - Tak, tak, wasz szwagier, mistrz Gunnulf, mówił o tym, tak.
    
    1 Serce czyste stwórz we mnie, Boże, i ducha prawego odnów we wnętrznościach moich. Nie odrzucaj mnie od oblicza twego. Wybaw mię ze krwi, Boże, Boże zbawienia;ego (Psalm L. 12-13, 16).
    Poprowadził ją do zakrystii, wziął z jej rąk wianek, odwinął go z płótna i obejrzał, po czym uśmiechnął się.
    - Tak, rozumiecie chyba, przy takiej rzeczy muszą być świadkowie, nie możecie wszak oddać takiej kosztowności, jakby to była kromka chleba z masłem. Lecz mogę wziąć ją tymczasem na przechowanie, byście nie potrzebowali obnosić jej po mieście. Poproś pana Arnego, by zechciał się tu potrudzić - zwrócił się do kościelnego. - Wasz małżonek też by właściwie winien być przy tym, o ile wszystko ma się odbyć jak należy. Ale może Gunnulf ma list od niego.
    Macie wszak być zaprowadzona przed samego arcybiskupa, nieprawdaż? Albo przed Hauka syna Tomasza, penitencjariusza.1 Nie wiem, czy Gunnulf mówił z panem Eilifem. Musicie przyjść tu jutro na jutrznię, po czym po laudes rozpytacie się o mnie; zowią mnie Paal syn Aslaka. Tego tu - wskazał na dziecko - musicie zostawić w gospodzie. Prześpicie się u sióstr w Bakke, przypominam sobie, że wasz szwagier tak zarządził.
    Wszedł drugi ksiądz i obaj szeptali cicho z sobą. Pierwszy otwarł małą szafkę ścienną, wziął wagę i zważył wianek, podczas gdy drugi wpisywał coś do księgi. Potem włożyli wianek do szafki i zamknęli ją.
    Pan Paal miał ją już wyprowadzić, ale spytał jeszcze, czy chce, by podniósł jej synka do relikwiarza świętego Olafa.
    Wziął niemowlę pewnym, nieco szorstkim ruchem, właściwym księdzu nawykłemu do podnoszenia dzieci do chrztu. Krystyna poszła za nim, spytał ją więc, czy i ona chciałaby ucałować relikwię.
    „Nie śmiem” - pomyślała Krystyna, ale wstąpiła za księdzem na podwyższenie, na którym stała świętość. Przed jej oczyma promieniowało ogromne, białe jak kreda, światło, gdy zbliżyła wargi do złotej trumny.
    Ksiądz patrzył na nią ukradkiem; zląkł się, że zemdleje. Ale trzymała się prosto. Potem czółkiem dziecka dotknął świętych szczątków.
    
    Pan Paal odprowadził ją do wrót kościoła i spytał, czy znajdzie 
    Kapłan mający prawo rozgrzeszania w szczególnie trudnych wypadkach.
    sama drogę do promu. Potem życzył JeJ dobrej nocy. Przez cały czas mówił grzecznie i oschle jak każdy inny młody, dworny mąż.
    Deszcz zaczął padać i rozkoszny zapach popłynął ożywczo z ogrodów i ulic, porosłych niby dziedziniec zieloną, świeżą trawą między wyżłobionymi przez wozy koleinami. Krystyna zasłaniała chłopca przed deszczem, jak tylko mogła; ciążył jej teraz bardzo, nie czuła prawie rąk od dźwigania. Płakał ciągle, pewno był znowu głodny.
    Matka była śmiertelnie zmęczona: z długiej wędrówki i z serdecznego płaczu, i z ogromnego wzruszenia, jakiego doznała w kościele. Marzła, a deszcz wzmagał się, krople klaskały o drzewa, liście dygotały i lśniły. Szła przez wąskie przejścia między domami, aż wyszła na plac, z którego ujrzała rzekę, szeroką i ołowianą, podziurawioną niby sito od spadających ciężkich kropel.
    Nie widziała nigdzie promu. Zagadnęła dwóch mężczyzn, którzy schronili się pod jakąś chatą zbudowaną na palach na samym brzegu wody. Powiedzieli, by poszła dalej aż do ujścia rzeki, tam stoi dom mniszek i znajdzie przewoźnika.
    Krystyna powlokła się z powrotem na plac, nogi miała pokaleczone, była znużona i przemoczona. Doszła do jakiegoś szarego kamiennego kościoła; poza nim leżało parę domostw otoczonych płotami. Naakkve wrzeszczał przeraźliwie, nie mogła zatem wejść do kościoła. Ale przez wolne od szyb okno posłyszała śpiew i poznała antyfonę: Laetare, Regina coeli, Królowo rajska, wesel się - albowiem którego zasłużyłaś nosić, zmartwychwstał, jako był powiedział. Alleluja!
    Tę antyfonę śpiewali zwykle franciszkanie po komplecie. Brat Edwin nauczył ją tego hymnu do Matki Bożej, kiedy śmiertelnie chory leżał na Jórund, a ona czuwała przy nim po nocach. Weszła na cmentarz z dzieciątkiem na rękach i, oparta o ścianę, powtarzała cichutko słowa hymnu.
    „Nic, Krystyno, cokolwiek byś uczyniła, nie mogłoby zmienić uczucia twego ojca do ciebie. Właśnie dlatego nie wolno ci przysparzać mu jeszcze więcej smutku”.
    „Jak Twoje przebite ręce rozpościerają się na krzyżu, o Panie słonecznego zamku... Jak daleko dusza zbłądzić może z prawej drogi, tak daleko rozpościerają się tęsknie Twoje przekłute dłonie. I nie trzeba nic więcej, tylko by grzeszna dusza zwróciła się ku wyciągnietym ramionom z własnej woli, jak dziecko zwraca się do ojca, nie jak niewolnik, którego pędzą do srogiego pana”. Teraz pojmowała, jak szkaradny jest grzech. Znów ostry ból przeniknął ją do dna, jak gdyby serce jej miało pęknąć z żalu i wstydu za tę wszystką niezasłużoną łaskę.
    Kościelny mur dawał jaką taką osłonę przed deszczem. Usiadła na jakimś grobowcu i zaczęła karmić dziecko. Po czym schyliła się i ucałowała małą, pokrytą puchem głowinkę. Zasnęła. Ktoś dotknął jej pleców. Mnich jakiś i stary brat świecki z rydlem w ręku stali przed nią. Bosy mnich spytał, czy poszukuje noclegu.
    Nagle przeszła jej przez głowę myśl: wolałaby raczej spędzić noc tu u franciszkanów, u braci brata Edwina. Do Bakke było jeszcze daleko, a ona już ledwo mogła ustać na nogach. Mnich polecił świeckiemu braciszkowi zaprowadzić ją do gospody dla kobiet „...i daj jej trochę odwaru z tataraku na nogi, widzę, że są poranione”.
    Nieznośny zaduch i ciemności panowały w gospodzie; znajdowała się ona poza ogrodzeniem, w przejściu między domostwami. Braciszek przyniósł Krystynie wodę do obmycia nóg i coś do jedzenia; usiadła przy ognisku i próbowała uspokoić maleństwo. Naakkve czuł jednak dobrze, że matka jest zmęczona i że pościła w ten dzień, płakał i jęczał od czasu do czasu, daremnie ssąc pustą pierś. Krystyna wzięła łyk mleka, które jej brat przyniósł, próbowała przelać je ze swoich ust do ust dziecka, ale chłopaczkowi nie w smak był ten nowy sposób żywienia; stary śmiał się i potrząsał głową. Niechże sama wypije mleko, to i chłopcu wyjdzie na pożytek.
    W końcu odszedł. Krystyna wpełzła na posłanie w górze pod belką pułapu. Stąd mogła dosięgnąć małego okienka. W gospodzie był przykry smród, leżała tu bowiem jakaś kobieta cierpiąca na ból brzucha. Krystyna otwarła okienko: jasna, chłodna noc letnia i przesycone wilgocią powietrze spłynęły na nią. Siedziała w krótkim łożu opierając się o belkowanie. Chłopiec spał spokojnie na jej łonie. Chciała po pewnym czasie zamknąć okienko, ale tymczasem usnęła.
    Wśród nocy obudziła się. Do wnętrza zaglądał księżyc, żółty jak miód i blady, świecił na nią i dziecię, oświetlał ścianę przed nią Nagle spostrzegła, że w księżycowym blasku stoi jakiś człowiek unoszący się między podłogą a pułapem.
    
    Postać jego okrywał szary jak popiół habit, był wysoki i miał pochylone plecy. Teraz odwrócił ku niej starcze, poorane zmarszczkami oblicze. Był to brat Edwin. Uśmiechał się z nieskończoną tkliwością, trochę chytrze, zupełnie tak jak wtedy, kiedy żył jeszcze na ziemi.
    Krystyna nie zdziwiła się zgoła. Pokorna, szczęśliwa, pełna ufności patrzyła na niego czekając, co powie albo uczyni.
    Mnich uśmiechnął się do niej, wyciągnął w jej stronę starą, ciężką futrzaną rękawicę i zawiesił ją na księżycowym promyku. Po czym mocniej się uśmiechnął, skinął jej głową i zniknął.
    
   
II. Husaby 
    
   
1.
    
    Wnet po Nowym Roku zjechali niespodziani goście na Husaby. Byli to Lavrans syn Bjorgulfa i stary Smid syn Gudleika z Dovre oraz dwaj panowie, których Krystyna nie znała. Erlend zdumiał się bardzo ujrzawszy swego teścia w tym towarzystwie. Byli to mianowicie Erling syn Vidkuna, pan na Giske i Bjarkoy, oraz Haftor Graut z Godoy; Erlend nie wiedział, że Lavrans ich zna. Pan Erling wyjaśnił, że spotkali się wszyscy na Neset, gdzie uczestniczył wraz z Lavransem i Smidem w rozjemczym sądzie sześciu mężów, który miał ostatecznie rozstrzygnąć spór pomiędzy spadkobiercami po Jonie synu Hauka. Potem on i Lavrans wdali się w rozmowę o Erlendzie, i Erling, mając i tak coś do załatwienia w Nidaros, zapragnął zajrzeć do nich na Husaby, jeśliby Lavrans mu towarzyszył i wraz z nim popłynął na północ. Smid syn Gudleika zaś dodał z uśmiechem, że on sam wprosił się na tę podróż.
    - Chciałem zobaczyć znowu naszą Krystynę - najpiękniejszą różę w północnej dolinie. A potem pomyślałem sobie, że krewniaczka moja Ragnfrida wdzięczna mi będzie, jeśli pilnować będę jej małżonka i zobaczę, co to za wielkie rzeczy zamyśla on do spółki z tymi mądrymi i znakomitymi ludźmi. Tak, tak, twemu ojcu tego roku co innego w głowie aniżeli jeździć z nami od dworu do dworu i święcić Boże Narodzenie. Do tej pory siedzieliśmy w spokoju na naszych dworach i każdy troszczył się tylko o swoje sprawy. Teraz jednak Lavrans pragnie nakłonić nas, wiernych królowi mężów z dolin, byśmy w najsroższą zimę pojechali do Oslo - mamy tam pouczać możnych panów z rady i troszczyć się o sprawy króla. Źle prowadzą oni rzecz tego biednego, nieletniego dziecka, mówi Lavrans. Pan Erling był nieco zakłopotany. Erlend zmarszczył brwi.
    - A, to i wy, teściu, bierzecie udział w owych naradach na królewskim dworze?
    - Nie, nie - odparł Lavrans. - Jadę na to zebranie, podobnie jak wszyscy mężowie króla w dolinie, ponieważ nas tam wezwano.
    Lecz Smid syn Gudleika ciągnął dalej: przecież właśnie Lavrans namówił go do tego, podobnie jak Hersteina na Kruke i Tronda Gjeslinga, i Guttorma Sneisa, i innych, którzy jednak nie chcieli jechać.
    - Cóż to, zwykliście na tym dworze nie prosić gości do domu? - spytał Lavrans. - Teraz chcemy przede wszystkim osądzić, czy też Krystyna warzy równie dobre piwo jak jej matka. - Erlend był zamyślony, a Krystyna wielce zdumiona.
    
    - Cóż to się stało, ojcze? - spytała nieco później, gdy udał się z nią do małej izby, gdzie przez wzgląd na obcych umieściła dziecko.
    Lavrans siedział i huśtał wnuka na kolanach. Naakkve miał teraz dziesięć miesięcy, był duży i urodziwy. Na Boże Narodzenie dostał już kitelek i pończochy.
    - Nie przypominam sobie, ojcze, byście pierwej zabierali głos i wtrącali się do takich spraw - ciągnęła córka. - Zawsze mówiliście, że najlepiej jest dla kraju i ludu, kiedy rządzi król i ci mężowie, których do swego boku powołał. Erlend twierdzi, że ten zamach jest dziełem możnych rodów z południa. Chcą usunąć panią Ingebjórgę i onych mężów, którzy zostali jej przydani przez ojca, i znowu odzyskać władzę, jaką mieli dawniej, kiedy król Haakon i jego brat byli jeszcze dziećmi. Ale z tego wyniknie wielka szkoda dla kraju, tak dawniej sami mówiliście.
    Lavrans szepnął jej na ucho, by oddaliła niańkę. Kiedy zostali sami, zapytał:
    - Skąd Erlend ma tę wiadomość? Czy pochodzi ona od Munana? Krystyna rzekła, że Orm przywiózł na jesieni, kiedy powrócił do domu, list od Munana. Nie powiedziała jednak, że sama odczytała go Erlendowi, nie bardzo biegły był on w czytaniu. W owym piśmie Munan bardzo się uskarżał, że obecnie każdy herbowy mąż w Norwegii sądzi, iż lepiej rozumie się na rządzeniu państwem niżeli owi ludzie, którymi się otaczał król Haakon, i że lepiej potrafi dbać o dobro młodocianego króla niżeli sama dostojna pani, jego matka. Ostrzegał Erlenda, aby - o ile się pokaże, że norwescy panowie mają zamiar postąpić tak, jak uczynili latem Szwedzi w Skara, a mianowicie knuć plany przeciw pani Ingebjórdze i jej starym, doświadczonym doradcom - krewni dostojnej pani trzymali się w pogotowiu i aby Erlend starał się spotkać z Munanem w Hamarze.
    - A nie wspominał o tym - spytał Lavrans łaskocząc Naakkvego palcem w tłusty podbródek - że ja jestem jednym z onych mężów, którzy sprzeciwili się nieprawnym zarządzeniom, z jakimi Munan przyjechał w dolinę w imieniu naszego króla?
    - Wy! - rzekła Krystyna. - Toście spotkali się tego roku z Munanem synem Baarda?
    - Owszem - odparł Lavrans - ale nie bardzo zgadzaliśmy się z sobą.
    - Mówiliście może o mnie? - spytała szybko Krystyna.
    - Nie, moja mała Krystyno - rzekł ojciec i roześmiał się. - Nie przypominam sobie, aby tym razem była mowa o tobie. A czy prawdą jest, że twój mąż zamyśla jechać na południe, by spotkać się z Munanem?
    - Zdaje się, że tak - odrzekła Krystyna. - Sira Eilif ułożył mu niedawno list i Erlend mówił, że wkrótce będzie musiał wybrać się na południe.
    Lavrans siedział chwilę w milczeniu i patrzył na chłopca, który chwytał paluszkami rękojeść sztyletu i próbował ugryźć górski kryształ.
    - Czy prawdą jest, że chcą wyrwać władzę z rąk pani Ingebjórgi? - spytała Krystyna.
    - Pani Ingebjórga ma tyle lat co ty - odrzekł ojciec wciąż się uśmiechając. - Nikt nie ma zamiaru odebrać królewskiej matce władzy i zaszczytów, jakie się jej z urodzenia należą, lecz arcybiskup i kilku przyjaciół i krewnych naszego świętej pamięci króla zwołali zebranie, by naradzić się, jak najlepiej może być utrzymana potęga i cześć królowej oraz dobro ludu.
    - Widzę, ojcze, że tym razem nie tylko dla Naakkvego i dla mnie przybyliście na Husaby.
    - W istocie - rzekł Lavrans. Potem zaśmiał się: - A ja widzę, moja córko, że nie bardzo ci to w smak!
    Pogłaskał ją pieszczotliwie po twarzy. Tak robił zawsze, kiedy była dzieckiem, ilekroć złajał ją albo podrażnił.
    
    Tymczasem pan Erling i Erlend siedzieli na górze w zbrojowni-tak zwała się wielka budowla, stojąca na północno-wschodniej stronie dziedzińca, tuż obok częstokołu. Była wysoka niby wieża i miała trzy piętra; na najwyższym znajdowała się izba ze strzelnicami i tam to przechowywano wszystką broń, której nie używano we dworze. Budynek ten postawił jeszcze król Skulę.
    Pan Erling i Erlend odziani byli w futra, mróz bowiem był tutaj siarczysty. Gość obchodził komnatę i przyglądał się bogatej, pięknej broni i zbrojom, które Erlend odziedziczył po swym dziadzie, Gautem synu Erlenda.
    Erling syn Vidkuna był dość niskiego wzrostu i delikatnej postaci, przy tym nieco otyły; poruszał się jednak lekko i zgrabnie. Twarz jego mimo foremnych rysów nie była piękna; włosy miał rudawe, rzęsy i brwi białe, a oczy jasnoniebieskie. Jeśli zaś ludzie mimo to uważali, że pan Erling jest przystojny, pochodziło to może stąd, że znano go jako najzamożniejszego rycerza w całej Norwegii. Miał jednakowoż obejście ujmujące i miłe. Niezwykle był rozumny i wiele posiadał wiadomości, a że nigdy nie starał się chełpić swą mądrością, lecz zawsze słuchał, co mówili drudzy, przeto uważano go za jednego z najmędrszych mężów kraju. Był w równym wieku z Erlendem i przez ród Stovreimów związany z nim, dalekim co prawda, pokrewieństwem; znali się od dawna, ale nigdy nie wiązała ich bliższa przyjaźń.
    Erlend siedział na skrzyni i opowiadał o statku, który kazał sobie zbudować tego lata. Miała to być łódź na trzydzieści dwie pary wioseł, szybka i łatwa do sterowania. Sprowadził z północy dwóch budowniczych okrętów i wraz z nimi kierował robotą.
    - Budowa łodzi jest bowiem jedną z tych niewielu rzeczy, na których się rozumiem, Erlingu - mówił. - Zobaczysz, jaki to piękny będzie widok, kiedy „Margygren” pruć będzie fale morskie.
    - „Margygren”? A to okrutnie pogańskie imię nadałeś swemu statkowi, krewniaku - rzekł pan Erling ze śmiechem. - Czy zamyślasz popłynąć nim na południe?
    - Tożeś tak samo pobożny jak moja żona. I ona też twierdzi, że to pogańska nazwa. Tak, ona nie lubi w ogóle łodzi, ale pochodzi przecież z dolin, nie znosi morza.
    - Tak, tak, twoja małżonka wygląda pobożnie, zacnie i uprzejmie - rzekł dwornie pan Erling. - Jak zresztą można się spodziewać po ludziach, od których pochodzi.
    - Pewnie - Erlend zaśmiał się. - Nie ma dnia, by nie wysłuchała mszy. Sira Eilif, nasz kapłan, którego widziałeś, czyta nam ze świętych ksiąg, prócz piwa i smakołyków nie zna milszego zajęcia niż czytanie na głos. Zaś biedacy przychodzą do Krystyny pytać o radę i pomoc; sądzę, że chętnie całowaliby kraj jej szaty, nie poznaję wprost własnych ludzi. Jest nieomal taka jak owe kobiety, o których mówią święte podania; pamiętasz jeszcze, jak król Haakon zmuszał nas ongi, byśmy siedzieli i przysłuchiwali się czytaniu księdza, kiedy jeszcze byliśmy paziami na jego dworze? Tutaj na Husaby wiele zmieniło się od czasu, kiedyś ostatnio bawił u mnie w gościnie. Osobliwe to zresztą, żeś teraz zechciał przyjechać do mnie - dodał po krótkiej chwili.
    - Mówiłeś o latach, kiedy obaj byliśmy paziami - rzekł Erling z uśmiechem, z którym mu było bardzo do twarzy. - Wtenczas byliśmy wszak przyjaciółmi! Wtedy wszyscy spodziewaliśmy się po tobie, Erlendzie, że wysoko zajdziesz w naszym kraju.
    Erlend roześmiał się.
    - I ja tego oczekiwałem.
    - Czy nie mógłbyś popłynąć ze mną na południe? - spytał pan Erling.
    - Zamierzałem jechać lądem - odparł Erlend.
    - Ale to przecież uciążliwa droga: przez góry, zimową porą - tłumaczył pan Erling. - Byłoby naprawdę miło i przyjemnie, gdybyś przyłączył się do Haftora i do mnie.
    - Przyrzekłem już jechać z innymi - odrzekł Erlend.
    - Ach tak, jedziesz ze swoim teściem. No oczywiście, to zrozumiałe.
    - Tak, to znaczy, nie... Tak mało znam tych ludzi z dolin, z którymi on jedzie. - Erlend milczał chwilę. - Nie, ale przyrzekłem Munanowi wstąpić do niego w Stange - dodał szybko.
    - W takim razie możesz sobie zaoszczędzić szukania tam Munana. Udał się on do swoich dworów na Hising i minie sporo czasu, nim znowu przybędzie na północ. Czyś dawno miał od niego wiadomość;?
    - Gdzieś na świętego Michała; napisał wówczas do mnie z Ringabu.
    - Hm, wiesz pewnie, co się wydarzyło na jesieni w dolinie? - spytał Erling. - Nie? Wiesz chyba, że Munan sam jeździł do królewskich wójtów nad jezioro Mjos i w doliny wioząc listy z nakazem, żeby chłopi uiścili pełną daninę wojenną wraz z żywnością i końmi - sześciu chłopów jednego konia - zaś szlachta ma dostarczyć koni, ale sama może pozostać w domu. Nie doszły cię o tym słuchy? Ani o tym, że mieszkańcy północnych dolin wzbraniali się uiścić ten podatek, kiedy Munan z Eirikiem Topp przedłożyli tę sprawę na thingu w Vaage? Owóż właśnie Lavrans syn Bjórgulfa zabrał głos w imieniu niechętnych. Zażądał od Eirika, aby ściągnął podatek na drodze prawnej, o ile by brakowało czegoś do przepisanej sumy; ale nazwał naruszeniem prawa, aby żądać od chłopów nadzwyczajnej daniny wojennej po to, by wesprzeć jakiegoś Duńczyka w zatargu z duńskim królem, i oświadczył, że jeśli nasz król zażądałby służby od wiernych sobie mężów, to na czas pośpieszą z pomocą, w dobrym rynsztunku, z końmi i ze zbrojnymi ludźmi - ale tak, jak sprawy stoją, nie pośle on ani jednego capa z konopnym postronkiem z Jórund, chyba gdyby król sam zechciał jechać na nim na wyprawę. Jak to, to o tym wszystkim nie słyszałeś? Smid syn Gudleika mówi, że Lavrans przyobiecał swym chłopom zapłacić za nich wszystkich grzywnę, jeśli zajdzie potrzeba.
    Erlend był nad wyraz zdumiony.
    - I to zrobił Lavrans! Nigdy nie słyszałem, aby mój teść mieszał się w inne sprawy niż te, które dotyczą jego samego albo posiadłości jego przyjaciół.
    Nieczęsto też on to czyni - osądził pan Erling. - Tylem jednak wyrozumiał będąc teraz w Neset: skoro Lavrans syn Bjórgulfa zabierze głos w takiej sprawie, to wszyscy pójdą za nim. Teraz zaś w związku z tymi wypadkami wymienił pono listy ze swymi krewnymi w Szwecji. Pani Ramborga, jego babka, i dziad pana Erngisla byli wszak dziećmi dwóch braci, jest zatem spokrewniony ze znacznym rodem tamtejszym. Chociaż cichy jest ten twój teść, to słowo jego ma wielkie znaczenie w tych gminach, gdzie go ludzie znają. Mimo że nieczęsto go używa.
    - Teraz pojmuję, czemu przyłączyłeś się do niego, Erlingu-odparł śmiejąc się Erlend. - A już mi dziwne było, skąd taka gorąca przyjaźń między wami.
    - Czyż może cię to dziwić? - odparł w zamyśleniu Erling. - Osobliwy by to musiał być mąż, który niechętnie zwałby Lavransa na Jórund swym przyjacielem. Lepiej byś na pewno uczynił trzymając się jego niż Munana.
    - Munan od pierwszego dnia, odkąd opuściłem dom, był dla mnie jak starszy brat - rzekł porywczo Erlend. - Nigdy mnie nie opuścił, kiedym był w potrzebie, teraz zaś on sam jest w biedzie.
    - Munan da sobie jakoś radę - rzekł Erling spokojnie. - Listy, które wiózł, były opatrzone wielką pieczęcią norweskiego państwa - wbrew prawu, lecz to nie jego rzecz. Tak, a ponadto on to właśnie zawiesił swoją pieczęć, kiedy był świadkiem zaręczyn dziewicy Eufemii, ale ta rzecz nie powinna wyjść na jaw, chyba że wciągnęlibyście w tę sprawę osobę pewną, której jednak... By rzec prawdę, Erlendzie, sądzę, że Munan i bez twojej pomocy poradzi sobie, ty jednak możesz sam sobie zaszkodzić.
    - Rozumiem, knujecie coś złego przeciw pani Ingebjordze - rzekł Erlend. - Ja jednak przyrzekłem krewniaczce swe służby, i to zarówno tu w kraju, jak też na obczyźnie.
    - Tak i ja uczyniłem - odparł Erling. - I zamierzam dotrzymać przyrzeczenia; tak czyni każdy norweski rycerz, który służył naszemu królowi Haakonowi i miłował go. Najlepiej jej teraz służymy rozłączając ją z doradcami, którzy radzą tej młodej kobiecie na jej i jej syna nieszczęście.
    - Sądzisz - spytał Erlend stłumionym głosem - że to w naszej mocy?
    Tak - odparł z siłą Erling syn Vidkuna. - Wierzę w to. I wierzą w to wszyscy, którzy nie oglądają się - wzruszył ramionami - na złośliwe i czcze gadaniny. A już my, krewniacy szlachetnej pani, chyba zgoła nie powinniśmy tego robić.
    W tej chwili sługa uniosła deskę w podłodze i zapytała, czy życzą sobie, by pani kazała już wnosić potrawy do świetlicy.
    
    Podczas wieczerzy rozmowa powracała ciągle do owych wielkich, wiszących w powietrzu wydarzeń. Krystyna zauważyła, że zarówno jej ojciec, jak i pan Eriing starają się skierować ją na inne tory, opowiadali o wianach i wypadkach śmierci, o sporach pomiędzy spadkobiercami i wymianach włości między krewnymi i przyjaciółmi. Krystyna niepokoiła się, sama nie wiedząc czemu. Domyślała się, że ci mężowie mają jakąś sprawę do Erlenda. A chociaż nie przyznawała się do tego sama przed sobą, znała już na tyle swego męża, by wiedzieć, że mimo całego swego uporu łatwy jest do kierowania przez „mocną rękę w miękkiej rękawicy”, jak powiadało przysłowie.
    Po wieczerzy mężowie przysunęli się do paleniska, zasiedli wkoło i pili. Krystyna usiadła na ławie, wzięła na kolana ramę i haftowała. Po chwili zbliżył się do niej Haftor Graut, położył na ziemi poduszkę i usiadł u jej nóg. Miał lutnię Erlenda w rękach, grał więc trochę i opowiadał. Haftor był zupełnie młody, miał jasne kędzierzawe włosy i piękną twarz, obsypaną mnóstwem piegów. Krystyna wnet spostrzegła, że jest bardzo gadatliwy. Niedawno ożenił się bogato, lecz nudził się na swych dworach; dlatego wybrał się na owo zebranie wielmożów.
    - Rozumiem, że Erlend woli raczej pozostać w domu - mówił kładąc głowę na jej łono. Krystyna odsunęła się nieco i ze śmiechem rzekła, że o ile jej wiadomo, małżonek wybiera się na południe - dlaczego, tego nie wie, mówiła z niewinną minką. Tak wielki niepokój panuje obecnie w kraju, prostej białogłowie niełatwo rozeznać się w tych sprawach.
    A przecież tym razem naiwność kobiety jest jedyną przyczyną niepokoju - śmiał się Haftor przysuwając się bliżej. - Tak mówią Eriing i Lavrans syn Bjórgulfa i rad bym wiedzieć, co przez to rozumieją. Jak sądzicie, pani Krystyno? Pani Ingebjórga jest dobrą, prostą kobietą; może siedzi w tej chwili tak jak wy, nakłada jedwab śnieżnobiałymi paluszkami i myśli sobie: „Miałaż bym być tak kamiennego serca, by nie użyczyć wiernemu zaufanemu mego zmarłego małżonka nieznacznej pomocy dla wzmocnienia jego stanowiska?”
    Erlend podszedł ku nim i usiadł obok żony w ten sposób, że Haftor musiał się nieco odsunąć.
    - Takie bzdury gadają między sobą niewiasty po gospodach, jeśli mężowie są na tyle głupi, by je zabierać na miejsce zebrania.
    - W mojej ojczyźnie mówią, że gdzie jest dym, tam i ogień być musi - odparł Haftor.
    - Znamy to powiedzenie i w naszych stronach - wtrącił Lavrans; on i Erling zbliżyli się również. - Ale zeszłego roku dałem się raz wystrychnąć na dudka, Haftorze: chciałem zapalić świecę od świeżego gnoju końskiego - mówiąc to Lavrans usiadł na brzegu stołu. Pan Erling natychmiast przyniósł kubek i podał mu go z dwornym ukłonem, po czym sam usiadł obok Lavransa na ławie.
    - Mało jest prawdopodobne, Haftorze - rzekł Erlend - byście wy tam w Haalagolandii mieli pojęcie o tym, co jest wiadome pani Ingebjordze i jej doradcom o zamysłach Duńczyków. Nie wiem, czy nie byliście zbyt krótkowzroczni sprzeciwiając się prośbie króla o pomoc. Pan Knut - tak jest, możemy przecież wymienić jego imię, jego to bowiem wszyscy mamy na myśli - nie wydaje mi się mężem, którego można zaskoczyć we śnie. Jesteście zbyt oddaleni od wielkich kotłów z warzą, byście mogli wywąchać, co się w środku gotuje. A powiadam wam, lepiej zawczasu zastanowić się aniżeli potem żałować.
    - Tak - rzekł pan Erling. - Można by prawie rzec, że dla nas gotuje się w sąsiednim dworze. My, Norwegowie, wnet będziemy jako ci smarkacze; przez drzwi podaje się nam kaszę ugotowaną dla nas w Szwecji - naści, żryj, jeśli masz ochotę! Wielki błąd popełnił nasz król Haakon, że ustawił kuchnię na samym skraju dziedzińca czyniąc Oslo pierwszym miastem w kraju. Pierwej kuchnia leżała - jeśli już mamy pozostać przy tym porównaniu - w samym środku podwórca: Bjórgvin albo Nidaros, ale tam rządzi teraz jedynie arcybiskup i kapituła. A cóż ty myślisz o tym, Erlendzie, ty, który masz wszakże wszystkie twoje włości tutaj, w Trondhjem1.
    - Prowincja Trondhjem; miasto Trondhjem zwało się podówczas Nidaros, Na rany Chrystusa, Erlingu, jeśli to zamierzacie i chcecie kocioł uwiesić na właściwym miejscu, tedy...
    - Pewno - rzekł Haftor. - Już dość długo musieliśmy tu na północy zadowolić się samym tylko zapachem zupy i jeść zimną kapustę.
    Lavrans wtrącił:
    - Sprawa tak się przedstawia, Erlendzie: nie wziąłbym ja tego na siebie, aby wystąpić w imieniu mojej gminy, gdybym nie posiadał listów od mego krewnego, pana Erngisla, i gdybym nie wiedział, że żaden z tych mężów, którzy w tych rzeczach według prawa mają rozstrzygać, nie zamyśla złamać pokoju i umowy ani w państwie duńskim, ani też w państwach naszego króla.
    - Skoro wiecie, kto teraz rozstrzyga w Danii, teściu, to wiecie więcej od innych - rzekł Erlend.
    - Wiem jedno. Jest pewien człowiek, któremu nikt nie chciałby oddać rządów ani tutaj, ani w Danii, ani w Szwecji. I to było celem poczynań szwedzkich tego lata w Skara, i to jest celem mającego się odbyć w Oslo zebrania. Tym, którzy dotychczas tego jeszcze nie zrozumieli, winno się stać jasne, że wszyscy rozważni ludzie jednako o tym myślą.
    Podpili sobie już dobrze i teraz wszyscy krzyczeli na prześcigi oprócz Smida syna Gudleika, który zdrzemnął się w swoim karle koło ognia. Erlend zawołał:
    - Wszyscyście tacy rozsądni, że sam czart was podejść nie może. Zrozumiałe, że strach was obleciał przed Knutem Porse. Wy, zacni panowie, nie pojmujecie, że nie w jego naturze poprzestać na małym, siedzieć gnuśnie za piecem i patrzeć, jak się dzień za dniem wlecze i jak Pan Bóg daje trawie rosnąć. Chciałbym móc spotkać znowu Knuta Porse; znałem go, kiedym był w Hallandii. I nie miałbym nic przeciw temu, by być na miejscu tego rycerza.
    - Tego nie odważyłbym się nigdy powiedzieć w obecności mojej żony - powiedział Haftor Graut.
    Ale teraz także Erling syn Vidkuna podchmielił sobie trochę. Usiłował wprawdzie zachować jeszcze swoje wytworne obejście, ale nie udawało mu się to.
    - Ty - zaśmiał się w głos - ty, krewniaku. Nie, Erlendzie! - uderzył go w plecy śmiejąc się ciągle.
    Nie, Erlendzie - rzekł Lawans otwarcie - na to trzeba czegoś więcej, niż umieć uwodzić kobiety. Gdyby Knut Porse był jeno lisem w kurniku, wtenczas nam, najprzedniejszym w Norwegii, nie chciałoby się wybrać z naszych dworów, aby wyganiać go, choćby gęsią była nawet królewska matka. Ale choć pan Knut umie uwieść innych, by dla niego robili głupstwa, oń sam nie robi żadnych głupstw mając jasno wytkniętą drogę przed sobą. Ma swój cel ten młodzian i, wierzaj mi, nie traci go z oczu.
    Rozmowa na chwilę utknęła. Po czym Erlend rzekł z błyskiem w oczach:
    - Życzyłbym sobie przeto, by pan Knut był Norwegiem! Reszta siedziała chwilę w milczeniu. Pan Erłing pociągnął łyk piwa i ozwał się:
    - Niechże nas ręka Boska broni. Gdybyśmy mieli pośród nas w Norwegii takiego męża, to boję się, że wnet skończyłby się pokój w kraju.
    - Pokój! - drwił Erlend.
    - Tak jest, pokój - powtórzył Erling. - Nie wolno ci zapominać, Erlendzie, że nie tylko my, rycerski stan, tworzymy to państwo. Dla ciebie byłaby to oczywiście gratka, gdyby tu znalazł się człek tak awanturniczy i ambitny jak Knut Porse. Tak bywało dawniej: kiedy jakiś władyka skupił koło siebie gromadę buntowników, zawsze było mu łatwo znaleźć posłuch pomiędzy znacznymi. Albo oni zwyciężali i otrzymywali w nagrodę godności i chwałę, albo też zwyciężali ich krewni i wówczas darowywano im życie i majątek. Byli i tacy, którzy to życiem przypłacili, ale większa część ocalała, czy taki, czy też inny obrót sprawa wzięła. Tak było z naszymi ojcami. Ale chłopi i ludzie po miastach, Erlendzie, gmin, który nieraz w jednym roku dwom panom okupić się musiał i który musiał znosić takie ciężary i gwałty - ten, sądzę, dziękuje Bogu i świętemu Olafowi za króla Haakona i króla Magnusa, i jego synów1, że umocnili prawa i utrwalili pokój.
    
    1. Haakon Stary, który pokonawszy w 1.2.4.0. r. pretendenta Skulego położył kres długotrwałej wojnie domowej; Magnus Lagabóte („Poprawiacz praw”); jego synowie, ostatni królowie z dynastii Ynglingów: Eirik i Haakon V, wspomniany wielokrotnie w powieści (paziami na jego dworze byli Erling, Erlend i Szymon Darre).
    - Pewno. Nie wątpię, że ty tak sądzisz. - Erlend odrzucił głowę w tył. Lavrans spoglądał nań. Erlend był teraz bardzo ożywiony. Jego ciemna, rozpłomieniona twarz oblała się krwią, krtań niby łuk prężyła się w brązowej, smukłej szyi. Potem spojrzał Lavrans w stronę córki. Krystyna opuściła robotę i pilnie przysłuchiwała się rozmowie mężczyzn.
    - A jesteś pewny, że chłopi i prosty lud tak myślą jak ty i chwalą sobie nowe rządy? Prawda, nieraz dawniej bywały srogie czasy, kiedy królowie i ich przeciwnicy2 ciągnęli przez kraj ze swymi hufcami. Ludzie pamiętają jeszcze, jak to musieli z bydłem i kobietami, i dziećmi uciekać w góry, a dwory ich padały pastwą płomieni. Słyszałem, jak nieraz opowiadali o tym. Ale pamiętają również coś innego: jak to ich właśni ojcowie brali udział w wojennych wyprawach; nie my sami biliśmy się wówczas o władzę, Erlingu, nie, także chłopscy synowie bili się wraz z nami i zdarzało się czasem, że zdobywali nasze dziedziny. Kiedy prawo rządzi krajem, natenczas nie może się zdarzyć, by syn dziewki ze Skidan, nie znający imienia swego ojca, dostał wdowę po lennym panu i jej dobra, tak jak dostał Reidar Darre; jego potomek dosyć był dla ciebie dobry, Lavransie, na męża twej córki, a teraz ma za żonę bratanicę twojej małżonki, Erlingu. Obecnie rządzi prawo i sprawiedliwość. Jak się to dzieje, nie wiem, ale coraz więcej chłopskiej ziemi przechodzi w nasze ręce, i to właśnie za pomocą prawa; im bardziej się jego władza umacnia, tym prędzej tracą chłopi wszelką moc i prawo do zabierania głosu w sprawach państwa lub nawet swych własnych. I o tym, Erlingu, wie także chłop. O nie, panowie, nie bądźcie tacy pewni, że pospólstwo nie tęskni za owymi czasy, w których wprawdzie przemoc albo pożoga niszczyła jego dobytek, ale w których dzięki wojennemu szczęściu mogło uzyskać więcej niż teraz drogą prawa.
    Lavrans skinął głową.
    - Erlend nie mówi zgoła tak niesłusznie - rzekł z wolna. Ale Erling syn Vidkuna podniósł się:
    
    Być może, lud pamięta lepiej tych nielicznych mężów, którzy pochodząc z niskiego stanu stali się potężnymi panami w czasach, Pretendenci do korony, którzy samowolnie obwoływali się królami, kiedy panował miecz, aniżeli tych nieprzeliczonych, którzy zginęli w czarnej nędzy i strasznym ubóstwie. Mimo że nikt dla małych ludzi nie był tak twardym panem jako oni - zdaje się, że z ich to właśnie powodu powstało owo przysłowie o chłopie, który wyrósł na pana. Człek musi się urodzić panem, inaczej będzie srogim tyranem; jeśli od młodości wyrośnie między parobkami i dziewkami, będzie mógł wyrozumieć, że my bez prostych ludzi pod wielu względami jesteśmy bezsilni jak dzieci i że przez wzgląd na Boga, a także na nas samych musimy im służyć naszą wiedzą i bronić naszym mieczem. Nigdy jeszcze nie utrzymało się państwo, w którym by wielcy nie mogli i nie chcieli chronić praw małych swoją potęgą.
    - Mógłbyś prawić kazania z moim bratem w zawody, Erlingu - rzekł Erlend śmiejąc się. - Ale ja i tak sądzę, że ludzie tu w Trondhjem woleli nas, panów, dawniej, kiedy braliśmy ich synów na wojenne wyprawy, kiedy nasza krew zmieszana z ich krwią spływała po pokładach statków, kiedy łamaliśmy pierścienie i dzieliliśmy się zdobytym łupem z naszymi pachołkami. Tak, Krystyno, słyszysz; czasem drzemię z otwartymi uszami, gdy sira Eilif czyta ze swoich ksiąg.
    - Dobra nieprawnie zdobyte nie przechodzą na trzecie pokolenie - rzekł Lavrans. - Czyś o tym nie słyszał, Erlendzie?
    - Słyszeć, tom słyszał - Erlend zaśmiał się w głos. - Alem tego nie widział.
    - Tak to jest, Erlendzie - powiedział Erling - że na panów niewielu się tylko rodzi, ale wszyscy rodzą się na to, by służyć. Prawdziwym panem zaś jest ten, kto jest sługą swoich sług.
    Erlend skrzyżował ręce na karku i przeciągnął się z uśmiechem.
    - O tym nigdy nie myślałem. Nie sądzę też, by moi dzierżawcy mieli powód dziękować mi za jakieś usługi. Mimo to, choć to brzmi osobliwie, lubią mnie oni bardzo, jak mi się widzi. - Potarł przypoch lebnie swój policzek o czarnego kotka Krystyny, który wskoczył mu na barki i teraz mrucząc z wygiętym grzbietem wspinał się mu na szyję. - Ale za to moja żona - ona jest zawsze chętna do usług, choć wy zaprawdę nie macie powodu w to wierzyć, gdyż dzbany i konwie są próżne, moja Krystyno.
    Orm, siedzący dotąd w milczeniu i przysłuchujący się rozmowie, wstał natychmiast i wyszedł.
    - Gospodyni tak się znudziła, że zasnęła - rzekł z uśmiechem Haftor. - Wasza to wina; trzeba mi było zezwolić mówić z nią w spokoju, już ja umiem mówić z kobietami.
    - Tak, te mowy pewnie były przydługie dla waszych uszu, pani - zaczął się usprawiedliwiać pan Erling, ale Krystyna przerwała z uśmiechem:
    - Prawdą jest, panie, że nie wszystko pojęłam, o czym mówiono tu dziś wieczór, ale zachowam to w pamięci, a mam przecie dość czasu, by później nad tym rozmyślać.
    Orm wrócił z paru dziewkami, które wniosły pełne dzbany. Chłopak chodził wokoło i napełniał kubki. Ze smutkiem spoglądał Lav-rans na piękne chłopię. Usiłował wszcząć rozmowę z Ormem, ale chłopiec przy całym swym grzecznym i dwornym obejściu pozostał małomówny.
    Jedna ze służebnych szepnęła Krystynie na ucho, że w małej izbie Naakkve obudził się i wrzeszczy przeraźliwie, pani domu życzyła zatem gościom dobrej nocy i kiedy sługi opuściły izbę, poszła wraz z nimi.
    Mężczyźni zaczęli pić na nowo. Pan Erling i Lavrans wymieniali od czasu do czasu spojrzenia, po czym rycerz odezwał się:
    - Chciałbym, Erlendzie, pomówić z tobą o pewnej sprawie. Praw dopodobnie zażąda się daniny wojennej od okolic tutaj nad fiordem i na Móre; ludzie na północy obawiają się, że Rusini mogliby powrócić w lecie z większą siłą, tak że oni sami nie daliby sobie z nimi rady. To jest pierwszy zysk, jaki zawdzięczamy wspólnemu ze Szwe cją królowi - ale nie byłoby godziwe, aby tylko mieszkańcy Haalogalandii mieli na tym ucierpieć. Sprawa jednak przedstawia się tak, że Arne syn Gjawalda jest już stary i schorowany, mowa więc była o tym, by tobie powierzyć dowództwo nad statkami chłopskimi z tej strony fiordu. Co rzekłbyś na to?
    Erlend klasnął w dłonie, cała jego twarz promieniała.
    - Co bym na to rzekł!
    O wielkim powołaniu nie ma na razie mowy - tłumił nieco jego zapał Erling. - Ale idzie o to, by się rozejrzeć między wójtami. Tyś znany teraz już w kraju, między panami w radzie mówiono o tym, że nadajesz się do tego, by zająć się tą sprawą. Niektórzy pamiętają ze dobrze, że niemały zyskałeś rozgłos, kiedy to pod hrabią 
    
    Jakubem stałeś na czele obrony krajowej, sam przypominam sobie, jak mówił on do króla Haakona, że niemądrze uczynił występując tak ostro przeciw zdolnemu młodzianowi; mówił, żeś przeznaczony na to, by być podporą dla swego króla. Erlend prztyknął palcami.
    - Chyba nie zamierzasz zostać naszym królem, Erlingu synu Vidkuna! A może taki jest wasz plan - spytał z głośnym śmiechem - by zrobić Erlinga królem?
    Erling rzekł niecierpliwie:
    - Erlendzie, czy nie pojmujesz, że mówię teraz poważnie.
    - Bóg niechaj będzie ze mną, toś przedtem żartował? A ja sądziłem, żeś cały wieczór mówił poważnie. No, ale żarty na bok, powiedz mi wszystko o tej sprawie, krewniaku.
    
    Krystyna spała już z dzieckiem przy piersi, kiedy Erlend wszedł do małej izby. Zapalił łuczywo od ognia na palenisku i oświetlił oboje dobrą chwilę.
    Jak piękna była i jak pięknego mieli syna! Krystyna była teraz wieczorami zawsze taka śpiąca; zaledwie położyła się i wzięła chłopca w ramiona, już oboje spali. Erlend roześmiał się i rzucił łuczywo w ogień. Powoli zaczął się rozbierać.
    Ejże! Z wiosną popłynąć na północ na „Margygren”, za nią jeszcze trzy albo cztery dobrze uzbrojone statki! Haftor Graut z trzema statkami z Haalogalandii - ale Haftor nie miał doświadczenia, jemu będzie mógł rozkazywać, jak zechce. Tam będzie mógł rządzić do woli. Zbyt lękliwie i trwożnie ten Haftor nie wyglądał. Erlend wyciągnął się i śmiał w ciemności. Zamyślał zrazu sprowadzić sobie załogę „Margygren” aż z Móre. Ale i tutaj w gminie, i w Birgsi było wielu dzielnych, na schwał chłopów; wybór miał jak najlepszy.
    Niecały rok był żonaty. Najpierw ciąża, pokuta i posty, a teraz nic, tylko ten pędrak po wszystkich rogach i kątach za dnia i w nocy. A przecież była to ta sama słodka, młodziutka Krystyna, kiedy udało mu się odciągnąć ją na chwilę od kazań księdza i wyrwać żarłocznemu niemowlęciu.
    Pocałował ją w plecy, ale nie czuła tego. Biedactwo, niechże sobie śpi - miał i tak tyle do myślenia tej nocy. Erlend odwrócił się od niej, leżał wyciągnięty na wznak i spoglądał w izbę, w mały, gasnący żar na palenisku. Właściwie powinien był wstać i nakryć go popiołem, ale nie chciało mu się.
    Urywkami, bez związku, przeciągały przed nim wspomnienia młodości. Drżący bukszpryt okrętu, czekający rychło runie nań fala - potem zalewające go morze. Potężny huk burzy i bałwanów. Cały kadłub łodzi uginający się pod naporem fal, maszt dzikim łukiem werznięty w pędzące czarne chmury. Było to gdzieś koło wybrzeży Hallandii. Do głębi przejęty czuł Erlend gorące łzy płynące mu po twarzy. Sam do tej pory nie wiedział, jak bardzo dręczyła go bezczynność tych wszystkich lat.
    
    Nazajutrz rano Lavrans i pan Erling stali w górze dziedzińca i przyglądali się Erlendowym koniom, pasącym się wolno poza ogrodzeniem.
    - Sądzę - rzekł Lavrans - że jeśli Erlend weźmie udział w tym zebraniu, wówczas, jako krewny króla i królowej matki, zajmie takie stanowisko i godność, że wysunie się na jedno z pierwszych miejsc. Otóż nie wiadomo, panie Erlingu, czy możecie liczyć na to, że jego osąd w tych sprawach nie przechyli się raczej na przeciwną stronę. Jeśli Ivar syn Ogmunda spróbuje zrobić przeciwne posunięcie, Erlend jest blisko związany z tymi ludźmi, którzy pójdą za panem Ivarem.
    - Nie sądzę, by pan Ivar w ogóle coś przedsięwziął - rzekł Erling. - A Munan - Erling odął nieco wargi - Munan jest na tyle mądry, by trzymać się z dala; wie, że inaczej wszystkim może stać się jasne, jak wiele albo raczej jak mało znaczy Munan syn Baarda. - Roześmieli się obaj. - Chodzi o to - wy wszak wiecie o tym lepiej ode mnie, Lavransie, mając krewnych i ród tamże - że szwedzcy panowie niechętnym patrzą okiem na zrównanie naszego rycerstwa z ich własnym. Otóż, nie możemy dopuścić, by brakło pomiędzy nami panów najmożniejszych i najszlachetniejszego rodu, nie możemy sobie na to pozwolić, by puścić luzem człowieka takiego jak Erlend, żeby siedział w domu, bawił się z żoną i zarządzał swymi włościami. Jakkolwiek by to czynił - dodał Erling widząc minę Lavransa.
    Ten uśmiechnął się przelotnie.
    - Jeśli jednak sądzicie, że nieroztropnie jest nalegać na Erlenda, by go przeciągnąć na naszą stronę, nie będę tego czynił.
    - Sądzę, miły panie - rzekł Lavrans - że Erlend może nam pomóc raczej tu, w dolinach. Jak sami powiedzieliście, należy liczyć się z tym, że powołanie spotka się z niechęcią w gminach na południe od okręgu Namdal1, to znaczy tam, gdzie ludziska sądzą, że nie mają potrzeby obawiać się Rusinów. Może być, że właśnie Erlend zdatny jest do tego, by dzięki swej wymowie ludzi nakłonić i przekonać.
    - Gębę ma diablo rozwiązłą - wyrwało się panu Erlingowi.
    Lavrans odparł ze słabym uśmiechem:
    - Może wielu ludziom takie gadanie przemówi raczej do przekonania niż mowy pełnych rozsądku mężów. - Znowu spojrzeli na siebie i roześmieli się. - Jakkolwiek sprawy stoją, więcej on może wyrządzić szkody, jeśli zjawi się na zebraniu i zbyt hałaśliwie podniesie głos.
    - Pewno, o ile wy nie potraficie go wstrzymać...
    - Wstrzymać w każdym razie będę go mógł tylko dopóty, póki nie natrafi na takich ptaszków, z którymi by się chętnie pokumał. Mój zięć i ja nie bardzo jesteśmy do siebie podobni.
    Erlend podszedł do nich.
    - Czy msza was tak nasyciła, że nie trzeba wam rannej przekąski?
    - Nic dotąd nie słyszałem o przekąsce, a głodnym jak wilk i spragniony. - Lavrans głaskał brudnego siwka, przy którym właśnie stał. - Tego parobka, zięciu, który czyści twoje konie robocze, wygnałbym z dworu jeszcze przed udaniem się na posiłek, gdyby to był m ó j człowiek.
    - Tego nie śmiem uczynić przez wzgląd na Krystynę - odparł Erlend. - Zbrzuchacił on jedną z jej dziewek.
    - Czyż to u was w dolinie uchodzi za tak wielki czyn - spytał Lavrans ściągając brwi - że chłop zdaje się wam przez to nieodzowny?
    - Nie, ale widzicie - rzekł Erlend ze śmiechem - Krystyna i ksiądz chcą, by ją poślubił, a ja mam postawić parobka na nogi, by mógł wyżywić siebie i żonę. Dziewczyna nie chce i jej opiekun nie chce, a Torę już zupełnie nie chce, ale mnie nie wolno go wyrzucić;
    
    Dolina rzeki Namsen, przy której ujściu leży port Namsos.
    
    Krystyna boi się, że w takim razie opuści on zupełnie dolinę. Zresztą wnet już będzie miał Ulfa nad sobą, skoro ten tylko powróci.
    Erling poszedł Smidowi synowi Gudleika naprzeciw. Lavrans rzekł do Erlenda:
    - Krystyna wydaje mi się trochę blada ostatnimi czasy.
    - Tak - przerwał gwałtownie Erlend. - Może wy sami z nią pomówicie, teściu. Ten chłopak wyssie jej wszystek szpik z kości. Zdaje mi się, że chce go jak baba zwykłego chałupnika trzymać przez trzy posty przy piersi.
    - Kocha bardzo swego syna - rzekł Lavrans śmiejąc się.
    - Pewnie - Erlend potrząsnął głową. - Przez trzy godziny mogą tak siedzieć, ona i ten sira Eilif, i mówić o tym, że chłopak tu albo tam poczerwieniał, albo o każdym zębie, który mu wyszedł, i myślą, że stał się wielki cud. Zawsze wiedziałem, że dzieci muszą dostawać zęby, i dziwowałbym się raczej, gdyby nasz Naakkve ich nie dostał.
    
   
2.
    
    W rok potem, pod koniec okresu Bożego Narodzenia, Krystyna córka Lavransa i Orm syn Erlenda przybyli wieczorem zupełnie niespodzianie na dwór mistrza Gunnulfa w Nidaros.
    Przez cały dzień, już od przedpołudnia, dął silny wicher i padał mokry śnieg, a teraz pod wieczór zrobiła się istna zadymka. Oboje byli też zupełnie ośnieżeni, kiedy weszli do izby, gdzie siedział przy wieczerzy kapłan ze swoją czeladzią.
    Gunnulf spytał przerażony, czy na Husaby wydarzyło się coś złego. Ale Krystyna potrząsnęła przecząco głową. Erlend pojechał na biesiadę na Gelmin, ona jednak była taka zmęczona, że nie mogła z nim jechać.
    Ksiądz pomyślał, że przecież mimo to do miasta przyjechała konno. Konie były zupełnie wyczerpane - pod koniec podróży ledwo brnęły przez śnieżne zaspy. Polecił zatem Krystynie udać się za dwiema kobietami, które miały ją przebrać w suchą odzież. Były to jego niańka i jej siostra, innych kobiet nie było na dworze Gunnulfa. On zaś zajął się bratankiem. Tymczasem Orm opowiadał:
    - Krystyna, zdaje mi się, jest chora. Powiedziałem to ojcu, ale rozeźlił się tylko.
    Ostatnimi czasy bywała częstokroć zupełnie nieprzytomna, ciągnął chłopiec. Nie wiedział, co to ma znaczyć. Nie przypominał sobie, kto z nich dwojga, Krystyna czy też on sam, powziął tę myśl, by tu jechać - tak, to jednak Krystyna mówiła o tym, że tęskni tak bardzo za kościołem Zbawiciela, a on ofiarował się towarzyszyć jej. Otóż dziś z rana, zaraz po odjeździe ojca z dworu, oświadczyła, że chce jechać do Nidaros. Orm zgodził się, choć pogoda zapowiadała się groźna; oczy Krystyny nie podobały mu się.
    Gdy Krystyna wróciła do izby, pomyślał Gunnulf, że i jemu się one nie podobają. Wyglądała niesamowicie chudo w czarnej szacie Ingridy, twarz jej była biała jak łyko, a oczy podkrążone sinymi kołami i głęboko wpadnięte; wyraz ich był dziwnie ponury.
    Trzy miesiące upłynęły, odkąd ją widział po raz ostatni, kiedy podczas chrztu dziecka bawił na Husaby. Wyglądała bardzo dobrze w odświętnie przybranym łożu i mówiła, że czuje się rześko; rozwiązanie było tym razem lekkie. Tedy i on był przeciwny, kiedy Ragnfri-da, jej matka, i Erlend chcieli oddać dziecko mamce na wykarmienie. Krystyna płakała i błagała, by mogła własną piersią karmić Bjórgulf a. Drugi syn otrzymał imię po ojcu Lavransa.
    Dlatego spytał ksiądz najsampierw o Bjórgulfa; wiedział, że Krystyna nie bardzo lubiła mamkę, której oddano niemowlę. Odparła jednak, że mały dobrze się chowa, a Frida pokochała go bardzo i dba o niego lepiej, niż można było oczekiwać. A Mikołaj? - zagadnął stryj. - Czy wciąż jeszcze taki urodziwy? Przez twarz matki przemknął słaby uśmiech. Naakkve pięknieje z dniem każdym. Nie, nie mówi jeszcze wiele, ale poza tym jest pod każdym względem ponad wiek rozwinięty i duży, nikt by nie uwierzył, że ma dopiero drugi rok; tak mówiła również pani Gunna.
    Po czym Krystyna znowu zamknęła się w sobie. Mistrz Gunnulf patrzył na nich oboje, żonę swego brata i jego syna, siedzących po jego obu stronach. Wyglądali na tak umęczonych i biednych, że na ich widok serce mu się ściskało.
    Orm zawsze czynił wrażenie smutnego. Miał teraz piętnaście lat i byłby najpiękniejszym w świecie chłopcem, gdyby nie wyglądał tak delikatnie i słabowicie. Był prawie tak wysoki jak ojciec, ale zbyt szczupły i wąski w barkach. Także z twarzy przypominał Erlenda, tylko oczy miał jeszcze bardziej modre, usta pod pierwszym młodzieńczym czarnym puszkiem jeszcze miększe i mniejsze, a w kącikach warg znaczyła się zawsze mała wyżłobiona cierpieniem bruzda. Nawet wąski, ogorzały kark pod czarnymi kędziorami wyglądał dziwnie nieszczęśliwie, kiedy młodzieńczyk siedział pochylony nad stołem i jadł.
    Krystyna nigdy jeszcze nie siedziała ze szwagrem przy stole w jego własnej izbie. Wprawdzie rok temu bawiła z Erlendem na wiosennym thingu w mieście i mieszkali wtenczas na tym dworze, który Gunnulf odziedziczył po ojcu; ale ksiądz przebywał wówczas na dworze kanonika jako wikary zastępujący jednego z księży kapituły. Teraz Gunnulf był proboszczem w Steine, lecz dodano mu drugiego księdza do pomocy, a podczas choroby organisty, pana Eirika, doglądał przepisywania ksiąg dla kościołów archidiecezji. Mieszkał przez ten czas na swoim dworze.
    Izba wyglądała nieco inaczej niż te, do których Krystyna przywykła. Była zbudowana z belek, ale w środku, wzdłuż wschodniej ściany, kazał Gunnulf wmurować duży komin na podobieństwo tych, jakie widział w południowych krajach; płonął tam stos bierwion, ułożonych na rusztach. Stół stał pod jedną ze ścian dłuższych, a po przeciwnej stronie znajdowały się ławy z pulpitami do pisania; przed obrazem Matki Boskiej paliła się lampka z żółtego metalu, w pobliżu stały półki z księgami.
    Obca była jej ta izba i obcy wydał się jej teraz szwagier, kiedy widziała go siedzącego za stołem w otoczeniu czeladzi, pisarzy i służących, którzy wyglądali tak dziwnie, na poły jak duchowni. Było tu też kilku biedaków - paru staruszków i młody chłopak, którego puste oczodoły zalepione były cienkimi, czerwonymi, do skóry podobnymi powiekami. Na niewieściej ławie obok dwu staruszek siedziała jakaś dziewczyna z dwuletnim dzieckiem na łonie; wygłodniała pożerała sama potrawy i dziecku wpychała tyle, że mu omal policzki nie pękały.
    Było w zwyczaju, że wszyscy księża przy katedrze ugaszczali U siebie wieczorem biedaków. Ale do Gunnulfa, jak Krystyna słyszała, przychodziło mniej żebraków aniżeli do innych księży, chociaż, a raczej dlatego, że sadowił ich przy stole we własnej izbie i ugaszcza I każdego żebraka niby dostojnego gościa. Dostawali jedzenie z jego mis i piwo z własnych beczek księdza. Przychodzili więc jedynie wtedy, kiedy łaknęli mięsnej strawy; ale zazwyczaj chadzali chętniej do tych księży, gdzie podawano im w kuchni kaszę albo cienkie piwo.
    Skoro tylko pisarz skończył odmawiać modlitwę, ubodzy chcieli odejść. Dobrotliwie zagadnął Gunnulf każdego z nich, wypytywał, czy nie chcieliby zostać na noc lub też czy nie mają innych życzeń; ale tylko jeden ślepiec pozostał. Dziewczynę z dzieckiem prosił ksiądz usilnie, by pozostała i nie włóczyła się z maleństwem po nocy, lecz ona wymruczała tylko coś na usprawiedliwienie i spiesznie wyszła. Gunnulf zwrócił się przeto do jednego ze sług polecając mu, by Arnstein, ślepy chłopak, dostał piwo i dobre posłanie w izbie gościnnej, po czym wziął okrycie z kapturem.
    - Wy oboje, Ormie i Krystyno, zapewne jesteście porządnie zmęczeni i pragniecie udać się na spoczynek. Audhilda zajmie się wami - sądzę, że będziecie już spali, kiedy powrócę z kościoła.
    Wówczas Krystyna poprosiła, by ją ze sobą zabrał. - Po to tu przyjechałam - rzekła patrząc zrozpaczonymi oczyma na Gunnulfa. Ingrida pożyczyła jej okrycia i Krystyna przyłączyła się wraz z Ormem do małej gromadki opuszczającej probostwo.
    Dzwony dzwoniły, jakby wisiały tuż nad ich głowami na czarnym, nocnym niebie. Do kościoła było zaledwie parę kroków. Brnęli w głębokim, mokrym, świeżym śniegu. Wicher ustał teraz zupełnie, od czasu do czasu spadał jeszcze pojedynczy płatek lśniąc słabo w ciemności.
    
    Śmiertelnie znużona, próbowała Krystyna oprzeć się o kolumnę, przy której stanęła, ale od głazu biło lodowate zimno. Stała w ciemnym kościele i wpatrywała się w światła prezbiterium. Nie mogła stąd widzieć Gunnulfa. Ale siedział on tam w górze, pomiędzy księżmi, ze świecą nad swoją księgą. Nie, mimo wszystko nie mogła mu się zwierzyć swobodnie.
    
    Tego wieczora zdawało jej się, że nigdzie nie znajdzie pomocy. Sira Eiłif skarcił ją w domu, ponieważ tak ciężko brała swe powszednie grzechy; rzekł, że to duma ją tak kusi, winna być tylko pilna w modłach i dobrych uczynkach, wówczas nie będzie miała czasu zbyt wiele myśleć o takich rzeczach. „Diabeł nie taki głupi, rozumie on doskonale, że mógłby w końcu stracić twoją duszę, nie wiedzie cię zatem zbytnio na pokuszenie”.
    Przysłuchiwała się rozbrzmiewającym na przemian chórom i myślała o kościele klasztornym w Oslo. Tam sama nieraz dołączała swój ubożuchny głosik do pieśni pochwalnych, a na dole, w głównej nawie, stał Erlend, po brodę okutany w płaszcz, i oboje myśleli jedynie o tym, jak by mogli mówić z sobą potajemnie.
    I tej pogańskiej, płomiennej miłości nie uważała za tak straszny grzech; nie mogli jej się oprzeć i oboje byli wolni. Było to raczej przekroczenie ludzkich praw, Erlend chciał przecież skończyć ze swym okropnie grzesznym życiem, a Krystyna sądziła, że znajdzie on siłę na uwolnienie się z dawnych pęt, kiedy ona swoje życie, swoją cześć i swoje szczęście złoży w jego ręce.
    Ostatnim razem, kiedy klęczała w tym kościele, pojęła doskonale: jeśli tak dawniej powtarzała w sercu, to tylko próbowała oszukać Boga kłamstwem i wykrętami. Nie swojej cnocie, tylko swemu szczęściu zawdzięczali, że były jeszcze prawa, których nie przekroczyli, i grzechy, których nie popełnili. Gdyby była już żoną innego wówczas, kiedy spotkała Erlenda, nie więcej troszczyłaby się o zbawienie jego duszy i o jego cześć aniżeli tamta druga, którą tak bez miłosierdzia potępiła. Nie było niczego, na co nie porwałaby się wtedy w swym zbłąkaniu i rozpaczy. Poczuła, jak miłość hartowała jej wolę, aż stała się ostra i twarda niby nóż, gotowy przeciąć wszystkie więzy pokrewieństwa, chrześcijaństwa, godności. Nic więcej nie było w niej, tylko palący głód, by go widzieć, być blisko niego, by rozewrzeć wargi jego gorącym ustom, a łono śmiertelnej, słodkiej rozkoszy, kórej ją nauczył.
    O nie. Diabeł nie był wcale taki pewny, że straci jej duszę. Ale wtedy, kiedy kajała się tutaj, skruszona zgryzotą z powodu swych grzechów, oschłości swego serca, nieczystego życia, jakie wiodła, i ślepoty swej duszy, poczuła, jak święty król rozpostarł nad nią swój opiekuńczy płaszcz. Mogła dotknąć jego silnej, ciepłej dłoni, ukazał jej światło, które jest początkiem mocy i błogosławieństwa. Święty Olaf skierował oczy Krystyny ku ukrzyżowanemu Chrystusowi: - „Patrz, Krystyno, tak wielka jest miłość Boga”. Tak, poczęła rozumieć Boską miłość i cierpliwość. Ale potem odwróciła się znowu od światła i zamknęła przed nim swe serce, i teraz nic innego nie wypełniało jej myśli, jedynie niecierpliwość i gniew, i bojaźń.
    Nędzna, nędzna była. Pojęła to wreszcie sama; takiej kobiecie jak ona trzeba ciężkich dopustów, zanim będzie uleczona ze swej zawziętości. Mimo to była tak niecierpliwa, że sądziła, iż serce jej pęknie ze zgryzot, które musiała znosić. Były to małe zmartwienia, ale było ich tak wiele - a ona miała tak mało cierpliwości.
    Poznała smukłą, wysoką postać pasierba naprzeciwko, po stronie mężczyzn.
    Nie była temu winna: chłopaka kochała, jak gdyby był jej własnym synem, lecz nie mogła pokochać Małgorzaty. Starała się i starała o to, i chciała się zmusić do tego, by kochać to dziecko, zaraz od pierwszego dnia, kiedy Ulf syn Haldora przywiózł je ubiegłej zimy na Husaby. Krystynie samej wydawało się to potworne - jakże mogła czuć taką niechęć i złość ku małej dziewięcioletniej dziewczynce! Wiedziała dobrze, że pochodzi to po części stąd, iż dziecko było przerażająco podobne do matki - i nie pojmowała zgoła Erlenda; był on jedynie dumny z piękności tej małej, piwnookiej córki o złotych lokach i nigdy dziecko nie zdawało się budzić w nim złowieszczych wspomnień. Wydawało się, jakoby Erlend zapomniał o wszystkim, co dotyczyło matki dziecka. Ale to podobieństwo Małgorzaty do owej kobiety nie było jedyną przyczyną uprzedzenia Krystyny do pasierbicy. Małgorzata nie znosiła, by ją ktoś pouczał, była zarozumiała i niedobra dla służby, poza tym nieszczera; łasiła się ciągle do ojca, chociaż nie kochała go tak jak Orm; tylko wtedy, gdy chciała coś osiągnąć, zbliżała się do Erlenda z pieszczotami i pochlebstwami. A Erlend obsypywał ją darami i ustępował każdemu jej kaprysowi. Także Orm nie kochał siostry, Krystyna to zauważyła.
    Krystyna cierpiała z tego powodu, że jest taka twarda i zła i że nie może znosić zachowania Małgorzaty bez niechęci i poczucia własnej wyższości. Jeszcze bardziej jednak cierpiała, że musi patrzeć na ustawiczne tarcia pomiędzy Erlendem a jego synem. Najdotkliwsze jednak cierpienie sprawiało jej to, że rozumiała, iż Erlend w głębi duszy miłuje chłopca bezgranicznie, a niesprawiedliwy i porywczy wobec niego staje się wskutek bezradnej niepewności, co począć z synem, jak mu zabezpieczyć przyszłość. Erlend darował swoim nieprawym dzieciom dwór i gospodarski sprzęt, ale było zgoła nie do pomyślenia, by Orm nadawał się na chłopa. A potem Erlend zapominał się zupełnie, gdy widział, jak słaby i bezsilny jest Orm, nazywał chłopca niezdarą, chciał go gwałtem hartować, zajmował się nim całymi godzinami, by go zaprawić do ciężkiej broni, którą chłopiec zupełnie nie umiał władać, zmuszał go do picia wieczorami, aż się rozchorowywał, i gonił chłopca omal na śmierć w szalonych, wyczerpujących polowaniach. W tym wszystkim wyczuwała Krystyna trwogę Erlenda; pojmowała, że jest nieraz oszalały z bólu, ponieważ ten piękny, delikatny syn nadawał się tylko na jedno, jedyne miejsce, a do tego stało mu na zawadzie jego urodzenie. A poza tym wiedziała Krystyna, jak mało cierpliwości ma Erlend, kiedy musi lękać się i troszczyć o kogoś, kogo miłuje.
    Widziała, że i Orm to rozumiał. I widziała, jak rozdarta jest dusza młodzieńca między miłością do ojca i dumą z niego a pogardą dla niesprawiedliwości człowieka, który każe własnemu dziecku pokutować za cierpienia, spowodowane przecież przez siebie samego. Orm w tym czasie zbliżył się bardzo do swej młodej macochy, przy niej zdawał się odżywać i oddychać lżej. Kiedy był z nią sam na sam, żartował i śmiał się na swój cichy sposób. Tego jednak nie mógł Erlend ścierpieć. Zdawało się, że podejrzewa oboje o roztrząsanie jego postępków.
    O nie, nie było Erlendowi wcale łatwo, Krystyna wiedziała, że jest wrażliwy, kiedy chodziło o tych dwoje dzieci. A jednak...
    Jeszcze teraz trzęsła się z bólu, gdy o tym myślała.
    
    W zeszłym tygodniu dwór był pełen gości. Kiedy Małgorzata przybyła do domu, Erlend kazał wyporządzić dla niej izbę na poddaszu, leżącą nad przedsionkiem i komorą obok świetlicy - miała to być jej dziewicza komnata, mawiał, i tam sypiała z jedną z dziewek, którą ojciec przydał jej do towarzystwa i usługi; także Frida spała tam z Bjórgulfem. Gdy jednak na święta zjechało tylu gości, kazała Krystyna na tym poddaszu urządzić posłanie dla młodych ludzi; obie zaś dziewki i niemowlę miały przez ten czas spać w domostwie służby. Ale właśnie, ponieważ Krystyna sądziła, że Erlend będzie się krzywił, gdy pozwoli Małgorzacie spać między czeladzią, poleciła posłać dla niej na ławie w świetlicy, gdzie spały kobiety i młode dziewczęta. Małgorzaty zawsze trudno było się rano dobudzić - tego rana Krystyna kilkakrotnie ją budziła, ale Małgorzata obracała się za każdym razem do ściany, leżała dalej i spała, chociaż wszystkie inne dawno już wstały. Krystyna poleciła posprzątać i doprowadzić do ładu świetlicę, goście mieli dostać ranną przekąskę, straciła przeto zupełnie cierpliwość. Wyciągnęła Małgorzacie poduszki spod głowy i ściągnęła z niej nakrycie. Lecz ujrzawszy dziecko leżące nago na skórze, zdjęła swoje własne okrycie i narzuciła je na Małgorzatę. Była to chusta z prostej, nie farbowanej fryzy - Krystyna nosiła ją tylko wtedy, kiedy rankiem kręciła się między spichlerzami i kuchnią doglądając porządku.
    W tej chwili wszedł Erlend; spał z paru innymi mężczyznami w jednym z bocznych zabudowań, gdyż jego miejsce w małżeńskim łożu zajęła pani Gunna. Nieprzytomny z wściekłości chwycił żonę za ramię tak mocno, że po dziś dzień miała silne odciski jego palców na skórze.
    - Myślisz, że moja córka może leżeć na słomie i pod fryzą? Margitta do mnie należy, choć nie jest twoją córką, a co nie jest za dobre dla twych własnych dzieci, to nie jest także za dobre dla niej. Wystawiłaś przed tymi kobietami niewinną dzieweczkę na pośmiewisko, przed nimi tedy musisz naprawić błąd. Nakryj Margittę na powrót tym, coś z niej zdarła.
    Erlend spił się poprzedniego wieczora, a w takich razach zwykle bywał nazajutrz bardzo drażliwy. Sądził także na pewno, że niewiasty będą plotkować między sobą, kiedy zobaczą dzieci Eliny, co bolało i martwiło go przez wzgląd na dzieci. A jednak...
    Krystyna próbowała mówić o tym z sirą Eilifem. Ale nie mógł jej pomóc. Gunnulf powiedział, że o tych grzechach, z których się spowiadała i które odpokutowała, zanim Eilif został jej proboszczem, nie musi mówić nowemu spowiednikowi, chyba gdyby uważała, że winien on o tym wiedzieć, by móc sądzić i radzić w jej sprawach. Było zatem wiele rzeczy, o których Krystyna nie wspominała do tej pory kapelanowi, chociaż czuła, że w ten sposób w oczach siry Eilifa uchodzi za lepszego człowieka, niźli jest w istocie. Ale było tak dobrze posiadać przyjaźń tego prawego i szlachetnego męża. Erlend wykpiwał ją z tego powodu, ale dla niej obcowanie z księdzem było wielką pociechą. Z nim mogła mówić, ile tylko chciała, o swoich dzieciach; chętnie gawędził z nią kapelan o tych wszystkich wydarzeniach, które tak nudziły Erlenda, że uciekał z izby. Bardzo zgrabnie obchodził się z dziećmi i rozumiał się doskonale na różnych ich bólach i słabościach. Erlend wyśmiewał ją, kiedy sama szła do kuchni i przygotowywała smakołyki, które posyłała księdzu; sira Eilif lubił dobrze jeść i pić, jej zaś sprawiało radość zajmować się takimi rzeczami i samej wypróbowywać to, co widziała w domu u matki albo w klasztorze. Erlendowi było zupełnie obojętne, co jadł, byleby miał zawsze mięsiwo, wyjąwszy czas postu. Lecz sira Eilif przychodził i rozwodził się nad jej potrawami, i dziękował, i wychwalał zręczność Krystyny, kiedy mu posyłała młode, pieczone na rożnie pardwy w powłoce z delikatnej słoninki albo misę z ozorami renów, przyprawionych francuskim winem i miodem. Dawał jej również rady co do uprawy ogrodu i sprowadzał jej szczepki z Tautra, gdzie jego brat był mnichem, lub z klasztoru Św. Olafa, którego przeor był jego dobrym przyjacielem. A także czytał na głos i umiał opowiadać tyle ciekawych rzeczy o życiu na szerokim świecie.
    . Ale właśnie dlatego, że był takim dobrym i zacnym człowiekiem, ciężko było nieraz mówić z nim o złu, które widziała w swej duszy. Gdy wyznała mu, jaką gorycz wzbudziło w niej wówczas postępowanie Erlenda, przedkładał jej, że powinna zachować wyrozumiałość wobec małżonka. Ale zdawał się mniemać, że to Erlend zawinił unosząc się wobec obcych. Krystyna również tak myślała. Lecz na dnie duszy czuła jakąś współwinę, z której nie zdawała sobie sprawy, a która powodowała jej głęboką serdeczną boleść.
    Spojrzała w górę ku świętej trumnie, błyszczącej matowym złotem w półmroku poza głównym ołtarzem. Oczekiwała tego z pewnością: gdy tu stanie po raz wtóry, nastąpi to samo - dusza jej będzie wybawiona. Znowu głęboko w jej sercu tryśnie życiodajny zdrój i spłucze cały niepokój i trwogę, gorycz i zamęt, które ją wypełniały.
    Ale tego wieczora nie było nikogo, kto by miał dla niej cierpliwość i pobłażanie. „Czyś tego nawet nie nauczyła się dotąd, Krystyno - twoją własną sprawiedliwość oglądać w świetle Boskiej sprawiedliwości, twoją pogańską i samolubną miłość w świetle miłości Bożej? Ty nie chcesz przecie nauczyć się tego, Krystyno!”
    Ostatnim razem, kiedy tutaj klęczała, trzymała Naakkvego w ramionach. Jego usteczka przy piersi ogrzewały ją tak błogo, aż do głębi serca; stawało się ono podatne jak wosk, dawało się kształtować przez Boską miłość. Miała przecież i teraz Naakkvego, biegał w domu po świetlicy, taki miły i słodki, że pierś jej rozsadzało wzruszenie, ilekroć myślała o nim. Jego miękkie, kędzierzawe włoski ciemniały teraz, pewnie będzie taki czarny jak ojciec. I cały tryskał życiem, i tak rozkosznie swawolił. Robiła mu ze starych skór wypchane zwierzęta, a on ciskał je przed siebie i pędził za nimi na wyścigi z młodymi psami. Zabawa nieraz tak się kończyła, że wypchany niedźwiadek wpadał do ognia i palił się z okropnym swędem i dymem, a Naakkve stał i wrzeszczał, i tupał nogą, i chował głowę na jej łonie, gdzie kończyły się na razie wszystkie jego przygody. Dziewki dobijały się o jego łaskę, mężczyźni podnosili go i podrzucali w górę, gdy wchodzili do izby. Skoro chłopak zobaczył tylko Ulfa syna Haldora, pędził ku niemu i czepiał się jego nóg. Ulf bowiem zabierał go czasem z sobą na pastwisko. Erlend prztykał palcami synowi na uciechę i sadzał go na chwilę na plecach, lecz ze wszystkich ludzi na Husaby ojciec najmniej poświęcał chłopcu uwagi, chociaż szczerze kochał Naakkvego: Erlend był naprawdę szczęśliwy, że ma teraz dwóch ślubnych synów.
    Serce matki ścisnęło się boleśnie.
    Bjórgulfa jej odebrano. Płakał, kiedy chciała go zatrzymać w ramionach, i Frida przykładała go sobie zaraz do piersi: mamka czuwała zazdrośnie nad dzieckiem. Ale następnego dziecka już nie odda. Matka i Erlend byli zdania, że Krystyna winna się teraz szanować, odebrali jej tedy niemowlę i oddali je obcej kobiecie. Niemal czuła jakąś mściwą radość na myśl, że nic więcej przez to nie wskórali nad to, że oczekiwała trzeciego dziecka, zanim Bjórgulf będzie miał pełnych jedenaście miesięcy.
    Nie ważyła się mówić o tym z sirąEilifem. Pomyślałby na pewno, iż martwi się, że to ją znowu czeka. Ale chodziło o co innego.
    Z pielgrzymki wróciła przejęta głębokim, wewnętrznym lękiem - oby nigdy już owa dzika zawziętość nie uzyskała nad nią władzy. Przez całe lato mieszkała sama z dzieckiem w starej izbie, powtarzała w sercu słowa arcybiskupa i rozważała mowy Gunnulf a, była niestrudzona w modlitwach i pokucie, pilna w pracy, by podnieść z upadku zaniedbany dwór, ubiegała się o pozyskanie przychylności czeladzi dobrocią i staraniem o jej dobro, skrzętnie trudziła się, by wszystkim dookoła, jak daleko sięgały jej ręce i władza, pomagać i służyć. Miły, chłodny spokój wstąpił w nią. Czerpała wciąż świeże siły z myśłi o swym ojcu, z modlitwy do świętych mężów i kobiet, o których czytał sira Eilif, a których odwagę i wytrwałość podziwiała w duchu. I tkliwa ze szczęścia i wdzięczności wspominała brata Edwina, jakim się jej ukazał w księżycową noc. Zrozumiała doskonale, co chciał jej oznajmić, gdy się tak łagodnie uśmiechał i wieszał rękawicę na promyku księżyca. Jeśli tylko będzie miała dość silnej wiary, będzie dobrą żoną.
    Gdy minął pierwszy rok małżeństwa, musiała powrócić do męża. Kiedy się czuła niepewnie, pocieszała się: wszak sam arcybiskup polecił jej, aby postępowaniem wobec męża udowodniła zmianę sposobu myślenia. I starała się z gorliwą miłością o jego powodzenie i dobre imię. Erlend sam mawiał: „Przecież dzięki tobie, Krystyno, odżyła dobra sława Husaby”. Ludzie okazywali jej tyle miłości i szacunku, zdawali się już zgoła nie pamiętać, że rozpoczęła małżeństwo ze zbytnim pośpiechem. Wszędzie, gdzie się schodziły gospodynie, pytano ją o radę, ludzie chwalili bardzo jej gospodarkę, posyłano po nią z najpierwszych dworów na śluby albo połogi, nikt nie dawał jej odczuć, że jest młoda i niedoświadczona, że jest przybyszem tu w dolinach. Czeladź przesiadywała teraz wieczorami w świetlicy, zupełnie jak u nich na Jórund, i każdy miał jakieś pytanie do pani domu. Była oszołomiona, że ludzie są dla niej tacy życzliwi i że Erlend taki jest z niej dumny.
    Potem zamianowano Erlenda nagle naczelnym dowódcą nad statkami na południowych wybrzeżach. Jeździł więc ustawicznie, był ciągle na koniu albo na pokładzie, miał wiele do czynienia z ludźmi, którzy przybywali, i z listami, które odchodziły. Był taki młody i piękny, i w dobrym humorze - cały ów ospały, gnuśny nastrój, który tylekroć przedtem u niego dostrzegała, zniknął jakby zdmuchnięty. Promieniał jasną rześkością niby pogodny ranek. Nie miał teraz wiele wolnego czasu dla niej, ona jednak stawała się zmieszana i swawolna, kiedy zbliżał się do niej z uśmiechniętą twarzą i wesołymi oczyma zawadiaki.
    Śmiała się wraz z nim z listu, który mu przysłał Munan. Rycerz nie brał sam udziału w owym zebraniu szlachty, ale wykpiwał całe zgromadzenie, a szczególnie to, że powierzono Erlingowi synowi Yidkuna ster rządów państwa. Erltng zaczął od nadania sobie samemu godności; miał odtąd nosić tytuł namiestnika. Munan pisał też o ojcu Krystyny:
    „Stary wilk ze Sil przywarował pod kamieniem i zachował się zupełnie cicho. Twój teść schronił się pod dach księży przy kościele Św. Wawrzyńca i nie podnosił swego pięknego głosu podczas obrad. Miał tamże pod swoją pieczą pisma z pieczęcią pana Erngisla i pana Karola syna Tura; o ile nie są jeszcze w strzępach, tedy pergamin musiał być wytrzymalszy aniżeli diabelska podeszwa. Także wiedz o tym, że Lavrans podarował klasztorowi benedyktynek osiem marek w czystym srebrze. Widocznie zmiarkował ów zacny mąż, że Krystyna bynajmniej się tam nie nudziła, jakby się słusznie godziło”.
    Naturalnie uczuła ukłucie wstydu i bólu przy tym zdaniu, ale i tak musiała się śmiać wraz z Erłendem. Zima i wiosna minęły dla niej w jednym radosnym, szczęsnym podnieceniu. Od czasu do czasu zrywała się burza z powodu Orma; Erlend nie wiedział, czy ma wziąć chłopca z sobą na północ. Skończyło się gwałtownym wybuchem na Wielkanoc - w nocy płakał Erlend w jej ramionach: nie ważył się brać syna z sobą na pokład, obawiał się, że Orm w wojennej wyprawie zachowa się nie dość męsko. Pocieszała Erlenda, siebie samą i chłopca tym, że może z latami wzmocni się jakoś. W dniu, w którym razem z Erłendem jechała konno do Birgsi, nie chciała być ani trwożna, ani smutna. Była jakby pijana nim i jego radością, i dumą.
    
    Sama jeszcze nie wiedziała wtenczas, że oczekuje już drugiego dziecka. Kiedy nie czuła się zupełnie wypoczęta, sądziła, że Erlend jest taki niepohamowany, że w domu jest tyle teraz niepokoju i pijatyk, że Naakkve zbytnio ją wyczerpuje. Gdy poczuła nowe życie w swym łonie, wówczas... Tak bardzo cieszyła się na zimę, na to, że ze swym urodziwym, dzielnym mężem będzie zwiedzała miasto i okolicę; wszak sama również była młoda i piękna. Zamyślała właśnie na jesień odłączyć chłopca od piersi; niewygodnie było wszędzie zabierać jego i niańkę. Taka była pewna, że Erlend w tej wyprawie przeciw Rusinom pokaże, iż nadaje się też do czegoś więcej niż tylko do marnowania swych dóbr i swego mienia. Nie, nie odczuwała bynajmniej radości i powiedziała to sirze Eilifowi. Kapłan jednak surowo ją złajał za nieczułe i światowe usposobienie. I przez całe lato usiłowała radować się i dziękować Bogu za nowe dziecko, którym ją obdarzył, BBHnHHHBHHBBBHHHMHBnHHBBHHI i za dobre wieści, jakie otrzymała o śmiałej wyprawie Erlenda na północ.
    Potem na krótko przed świętym Michałem Erlend powrócił. I od razu poznała, że nie bardzo rad był z tego, co się święci. A wieczorem powiedział:
    - Sądziłem, że gdy już raz cię dostanę, to będzie niby nie kończące się świąteczne ucztowanie. Ale wszystko przemawia za tym, jakoby miały to być same długie posty.
    Ilekroć myślała o tych słowach, fala krwi zalewała jej twarz, tak samo gorąca jak tego wieczora, kiedy Krystyna po raz pierwszy odwróciła się od niego purpurowa i bez łez. Erlend starał się miłością i dobrocią zatrzeć wrażenie swych słów. Ale ona nie mogła ich zapomnieć. Ów żar w niej, którego nie mogły zdusić ani zgasić żadne łzy skruchy, żadna trwoga przed grzechem, został jak gdyby zdeptany nogą Erlenda, gdy wypowiedział te słowa.
    
    Do późnej nocy Krystyna, Gunnulf i Orm siedzieli w izbie przed kominem. Dzban piwa i parę małych kubków stało na krawędzi paleniska. Mistrz Gunnulf parę razy już mówił, by goście udali się na spoczynek. Ale Krystyna prosiła, aby mogli jeszcze pozostać.
    - Przypominasz sobie może, szwagrze - spytała - opowiadałam ci pewnego razu, że nasz proboszcz w domu radził mi, bym poszła do klasztoru, o ile ojciec nie da przyzwolenia na moje małżeństwo z Erlendem.
    Gunnulf mimowolnie spojrzał na Orma. Ale Krystyna ozwała się ze słabym, smutnym uśmiechem:
    - Czy sądzisz, że ten dorosły chłopak nie wie, iżem grzeszną i słabą kobietą?
    Mistrz Gunnulf odparł cicho:
    - Czyś czuła w sobie pociąg do klasztornego życia, Krystyno?
    - Bóg z pewnością otwarłby moje oczy, gdybym wstąpiła w Jego służbę.
    
    A może sądził On, że oczom twym trzeba światła, byś nauczyła Się pojmować, żeś w Jego służbie na każdym miejscu. Małżonkowi iu, dziatwie i czeladzi na Husaby potrzeba bardzo, by była pomiędzy nimi wierna i cierpliwa służebnica Boga, i dbała o ich dobro.
    Pewnie, ta dziewica najlepszy zawrze ślub, która wybierze sobie Chrystusa za oblubieńca, a nie odda się grzesznemu mężowi. Ale dziecko, które już zgrzeszyło...
    - „Chciałem, byś z twoim wiankiem przyszła do Boga” - szepnęła Krystyna. - Tak mówił do mnie brat Edwin syn Ryszarda, o którym ci już nieraz wspominałam. Czyś tego samego zdania?
    Gunnulf syn Mikołaja skinął głową.
    - Aczkolwiek niejedna kobieta z taką mocą podniosła się z grzesz nego życia, że teraz możemy prosić o jej orędownictwo. Tak działo się nieraz dawniej na świecie, kiedy męczennicy groziła okrutna męka i gorejący stos, i rozpalone obcęgi, jeśli mieniła się chrześcijanką. Często sądziłem, Krystyno, że wówczas łatwiej było przerwać łańcuch grzechów, ponieważ trzeba było na to tak gwałtownego wysiłku. Mimo że my ludzie tacy zepsuci jesteśmy, to jednak odwaga mieszka w piersi niejednego i odwaga ta przede wszystkim pcha duszę na poszukiwanie Boga. Tak więc męczarnie tyluż przywiodły na drogę wiary, ilu od niej odepchnęły. Lecz inna sprawa z młodym, sprowa dzonym na manowce dzieckiem, wyrwanym z grzesznej rozko szy, zanim jeszcze pojąć mogło, co ona na duszę sprowadza, i przyję tym do społeczności niepokalanych dziewic, które poświęciły się na to, by czuwać i modlić się za tych, którzy tam, na szerokim świecie, śpią... Dałby Bóg, by było już lato - przerwał nagle ksiądz i podniósł się.
    Oboje popatrzyli nań zdumieni.
    - Pomyślałem o kukułce wołającej rankami na zboczach Husaby. Słyszeliśmy jej kukanie zawsze najpierw od wschodu, ze wzgórz poza domami, a potem przychodziła odpowiedź daleko z otaczającego dwór lasu. Tak pięknie niósł się ten głos w rannej ciszy nad jeziorem. Czy nie uważasz, jak pięknie jest na Husaby, Krystyno?
    - Kiedy kukułka na wschodzie dzwoni, niejeden wkrótce łzę uroni - szepnął Orm. - Mnie wydaje się Husaby najpiękniejszym dworem na świecie.
    Na chwilę położył ksiądz ręce na wąskich barkach bratanka.
    - Tak i ja myślałem, krewniaku, I dla mnie był to ojcowski dwór. Najmłodszy syn nie bliżej stoi dziedzictwa niż ty, mój Ormie.
    - Kiedy ojciec żył z moją matką, natenczas ty stałeś najbliżej spuścizny - rzekł równie cicho chłopak.
    - My wszak nie ponosimy za to winy, ja i moje dzieci, Ormie - szepnęła przygnębiona Krystyna.
    - Toż chyba widzisz, że nie żywię o to do ciebie urazy - odparł cichutko młodzieniec.
    - Jest ta dolina wszakże taka szeroka i otwarta - rzekła Krystyna po chwili. - Taki daleki jest widok z Husaby, a niebo takie... takie bardzo dalekie. Tam, skąd ja pochodzę, niebiosa niby dach spoczywają tuż nad górami. Dolina leży okrągła, zielona i świeża pod ochroną górskich ścian. Świat tam taki poręczny - nie za wielki i nie za ciasny. - Westchnęła i poruszyła ręce złożone na łonie.
    - Czy ów człowiek, któremu ojciec chciał cię dać za żonę, w tejże dolinie miał swój dom? - spytał ksiądz.
    Krystyna skinęła.
    - Czy smutno ci czasami, żeś go nie dostała? - szepnął znowu. Zaprzeczyła głową.
    Gunnulf podszedł do półki i wyjął jedną z ksiąg. Potem usiadł znowu przy ogniu, otworzył klamry księgi i przerzucał kartki jak gdyby szukając czegoś. Nie czytał jednak, tylko siedział z rozwartą księgą na kolanach.
    - Gdy Adam i jego żona sprzeciwili się woli Boskiej, poczuli w swym ciele jakąś siłę, która sprzeciwiła się ich własnej woli. Bóg stworzył ich oboje, mężczyznę i kobietę, młodych i pięknych, ażeby żyli z sobą i płodzili potomków, dla darów, które im dał w swej dobroci, dla radości rajskiego ogrodu, dla owocu z drzewa życia i wieczystego szczęścia. Nie mieli potrzeby wstydzić się swej nagości, gdyż dopóki byli posłuszni Bogu, dopóty całe ich ciało ze wszystkimi członkami było poddane ich woli, jak są ręka i noga.
    Spłoniona przycisnęła Krystyna skrzyżowane ręce do piersi. Kapłan nachylił się nieco ku niej, czuła jego mocne jasnopiwne oczy na swojej pochylonej twarzy.
    - Ewa ukradła rzecz należącą do Boga, a jej małżonek przyjął to, co prawnie było własnością ich Ojca i Stwórcy. Teraz będą mu równi, sądzili, wnet jednak spostrzegli, że przede wszystkim w tym jednym zrównali się z Nim: jak oni zaprzeczyli Jemu władzy w wielkim świecie, tak zaprzeczona im została władza nad małym światkiem, nad ziemską powłoką ich duszy. Jak oni zdradzili Pana i Boga, tak ciało ich zdradziło swego pana, duszę.
    Wówczas własne ich ciała wydały się im tak szpetne i nienawistne, że uczynili sobie przyodziewek, by je zakryć. Naprzód krótką tylko osłonkę z figowych liści. Ale im lepiej poznawali istotę swej cielesnej natury, tym więcej przydawali szat, aż do miejsca, gdzie bije serce, i aż na plecy, które niechętnie się gną. I tak coraz dalej, aż po ostatnie dni, kiedy mężowie oblekają w stal palce rąk i nóg, a oblicza zakrywają przyłbicami hełmów. Tak wzrosły niepokój i zdrada na ziemi.
    - Pomóż mi, Gunnulfie - prosiła Krystyna, zupełnie blada aż po wargi. - Ja... ja także nie znam mojej własnej woli.
    - Tedy rzeknij: Bądź wola Twoja - odparł cicho ksiądz. - Wiesz o tym, że wola Boska ma moc rozewrzeć serce twoje Jego miłości; wtedy znów będziesz kochała Go z całej duszy.
    Porywczo obróciła się Krystyna do szwagra.
    - Ty nie wiesz, jak bardzo miłuję Erlenda. I moje dzieci.
    - Siostro moja, wszelka inna miłość jest niby odblask nieba w brudnych kałużach przydrożnych. Sama zostaniesz zbrukana, jeśli w nie zabrniesz. Jeśli jednak stale będziesz pamiętać, że jest to odbicie światłości owej drugiej ojczyzny, naówczas cieszyć się będziesz złocistą jasnością i strzec przed tym, byś miała ją zniszczyć w mętach, które są na dnie.
    - Tak. Ale tyś jest kapłanem, Gunnulfie, ty ślubowałeś samemu Bogu uciekać od tych pokus.
    - To i ty uczyniłaś, Krystyno, przyrzekając unikać diabła i jego dzieła. Bowiem diabelskie to jest dzieło, które poczyna się słodką rozkoszą, a kończy tym, że dwoje ludzi, niby węże i żmije, wgryza się w siebie nawzajem. To poznała Ewa, kiedy chciała przynieść swemu mężowi i potomkom własność Boga, a przyniosła tylko wygnanie i zbrodnie, i śmierć, która istnieje na świecie, odkąd brat zabił brata na owym pierwszym małym ugorze, gdzie krzewiły się wokół stosów kamieni ciernie i osty na martwej glebie.
    - Tak. Ale tyś jest kapłanem - mówiła tym samym tonem. - Tobie zaoszczędzony jest ten codzienny dopust, byś się miał godzić z wolą drugiego - wybuchnęła płaczem. - Byś miał być cierpliwy.
    Ksiądz odrzekł z lekkim uśmiechem:
    - W tym względzie panuje niezgoda pomiędzy ciałem i duszą u każdego człowieka na tej ziemi. Dlatego właśnie ustanowiono święcenia i mszę ślubną, aby mąż i niewiasta mieli oparcie w swym wspólnym pożyciu, aby małżonkowie i rodzice, i dzieci, i czeladź domowa byli pomocnymi i wiernymi sobie druhami w drodze do domu pokoju.
    - Wydaje mi się, że łatwiej jest czuwać i modlić się za tych, którzy tam w świecie śpią, aniżeli dręczyć się własnymi grzechami.
    - Tak jest w istocie - rzekł surowo ksiądz. - Ale nie sądzisz chyba, Krystyno, że istnieje choćby jeden Bogu poświęcony człowiek, który by nie musiał się bronić przed wrogiem w tej samej chwili, w której musi zarazem chronić owieczki przed wilkiem.
    Krystyna odezwała się cicho i nieśmiało:
    - Sądziłam, że ci, którzy żyją wśród świętości i rozporządzają wszystkimi skutecznymi modłami i pacierzami...
    Gunnulf nachylił się i poprawił ogień, po czym pozostał tak, z łokciami wspartymi na kolanach.
    - W tych dniach upłynie sześć lat, odkąd przybyliśmy do Rzymu, Eilif i ja, i dwóch młodych szkockich księży, których poznaliśmy w Awinionie. Całą tę drogę odbyliśmy pieszo.
    Na krótko przed wielkim postem przybyliśmy do miasta. Tam, w południowych krajach, lud odprawia w tym czasie wielkie zabawy i uczty; zowią to carne vale. Wtedy po gospodach strugami płynie wino, czerwone i białe, a lud tańczy nocami na ulicach pod gołym niebem, na otwartych placach płoną pochodnie i stosy. W Italii jest wtedy wiosna i kwiaty rozkwitają po łąkach i w ogrodach, a kobiety zdobią się nimi i obrzucają różami i fiołkami przechodniów na ulicach; siedzą one w górze przy oknach, a na kamiennych murach wiszą jedwabne kapy i kosztowne zagraniczne tkaniny. Gdyż tam, na południu, wszystkie domy są z kamienia, a rycerze posiadają swoje twierdze i domostwa w środku miasta. Tam, w tym mieście, na pewno nieznane jest prawo miejskie albo choćby prawo pokoju, albowiem rycerze i ich pachołcy ścierają się z sobą po ulicach, że krew płynie.
    Na ulicy, przy której zamieszkaliśmy, stało takie zamczysko, a pan jego zwał się Ermes Malavolti. Budowla ta rzucała cień na wąską ulicę, w której leżała oberża, i nasza komnata była ponura i zimna niby więzienny loch kamiennej twierdzy. Nieraz, kiedy wychodziliśmy, musieliśmy przyciskać się do murów, gdy on przejeżdżał konno, dzwoniąc dzwonkami u swych szat, z całą świtą zbrojnych pachołków, że pryskało spod kopyt błoto i śmiecie; w owym kraju bowiem lud wyrzuca wszystkie nieczystości i odpadki po prostu przed drzwi. Ulice są tam zimne, mroczne i ciasne jak górskie jary - mało mają podobieństwa do zielonych ulic naszych miast. A w czasie c a r n e v a 1 e urządzają tam wyścigi - dzikie arabskie konie pędzą po nich w zawody.
    Ksiądz zamilkł na chwilę, po czym znów podjął:
    - Tenże pan Ermes miał u siebie w domu jakąś krewną. Zwała się ona Izottą, a mogłaby się zwać omal Izoldą Złotowłosą. Jej płeć i włosy były prawie jak miód, oczy jednakże pewnie były czarne. Widziałem ją parę razy w oknie...
    Ale poza miastem kraj jest bardziej głuchy niżeli najgłuchsze wyże u nas, gdzie tylko reny i wilki mają swoje siedziby i orzeł krzyczy. Mimo to są tam po górach miasta i kasztele, a dokoła na zielonych równinach widać wszędzie ślady, że dawniej zamieszkiwali tam ludzie; teraz pasą się tylko wielkie trzody owiec i białego bydła. Pastuchy jeżdżą na koniach i każdy dzierży w ręce długą dzidę. Niebezpieczni to ludzie, mordują oni i obrabowują podróżnych, a trupy grzebią w jaskiniach.
    Lecz tam, na owych zielonych płaszczyznach, stoją również kościoły pątnicze.
    Mistrz Gunnulf znowu umilkł.
    - Może wydaje się nam dziś ten kraj dlatego tak niesłychanie odludny, ponieważ tam właśnie leżało owo miasto, które niegdyś było królową całego pogańskiego świata i które zostało później oblubieni cą Chrystusa. Teraz jednak odźwierni opuścili miasto, a w obłąka nym, świątecznym zgiełku miejsce to wygląda jak opuszczona kobie ta. Rozpustnicy opanowali bezpański zamek i skusili ją, aby brała udział w rozkoszach, przelewie krwi i niepokoju.
    Ale pod ziemią są tam skarby drogocenniejsze niż wszelkie kosztowności, na które pada słoneczny promień. Są tam groby świętych męczenników, wykute w twardej opoce, a jest ich tyle, że na samą myśl człek dostaje zawrotu głowy. Jeśli pomyśli się o tej ogromnej liczbie męczenników, którzy dła Chrystusa ponieśli śmierć, wtenczas każdy pyłek wirujący tam w powietrzu, każdy kamyczek spod kopyt koni tych rozpasańców wydaje się święty i godzien uwielbienia.
    Ksiądz wyciągnął spod habitu cienki łańcuch i otwarł wiszący na nim srebrny krzyżyk. Wewnątrz leżało coś czarniawego, podobnego do kawałka kory drzewnej, oraz mała, ziełonawa kość.
    - Razu pewnego spędziliśmy dzień cały w podziemnych chodni kach i odmawialiśmy pacierze w jaskiniach i oratoriach, gdzie scho dzili się ongi na mszę pierwsi wyznawcy świętego Piotra i Pawła. Wówczas to zakonnicy z kościoła, pod który zeszliśmy, dali nam te relikwie. Jest to kawałek gąbki, której używały nabożne dziewice dla osuszania krwi męczenników, by jej nie utracić, a to oto jest kostka z palca pewnego świętego, którego imię Bogu jednemu wiadome. Wtedy to ślubowaliśmy wszyscy czterej co dnia modlić się do tego świętego, którego chwała nie znana jest ludziom. I wybraliśmy bezimiennego męczennika na świadka, że nigdy nie zapomnimy, jak całkowicie niegodni jesteśmy Boskiej nagrody i ludzkich zaszczytów, i zawsze pamiętać będziemy, iż nic na świecie niewarte jest pożąda nia prócz miłosierdzia Bożego.
    Krystyna ucałowała ze czcią krzyż i oddała go Ormowi, i chłopiec ucałował go również. Wtedy rzekł Gunnulf:
    - Chcę ci darować tę relikwię, krewniaku.
    Orm przyklęknął na jedno kolano i ucałował rękę stryja. Gunnulf zawiesił łańcuch z krzyżem chłopcu na szyi.
    - Czy nie miałbyś ochoty zwiedzić owych miejsc, Ormie? Rysy chłopca rozjaśniły się uśmiechem.
    - Tak, pewien jestem, że będę tam kiedyś.
    - Czyś nigdy nie czuł w sobie powołania na księdza? - pytał stryj.
    - Nieraz - odparł chłopak. - Zawsze, ilekroć ojciec przeklinał te moje słabe ramiona. Ale nie wiem, czy chętnie widziałby, gdybym został księdzem. A potem jest jeszcze ta druga rzecz, o której wiesz - dodał cicho.
    - Jeśli chodzi o twoje urodzenie, mógłbyś z łatwością uzyskać dyspensę - odrzekł spokojnie kapłan. - Może, Ormie, dane nam będzie kiedyś razem pociągnąć na południe.
    - Opowiadaj dalej, stryju - prosił cicho Orm.
    Gunnulf objął dłońmi poręcze krzesła i spoglądał w ogień. - Kiedym tam tak wędrował i przed oczami moimi nie było nic innego prócz tych wspomnień o męczennikach, i gdym myślał o niezliczonych boleściach, które wycierpieli w imię Jezusa, nawiedziła mnie ciężka pokusa. Pomyślałem o tym, że Pan niewiele tylko godzin był przygwożdżon do krzyża, ale jego następcy byli dręczeni przez długie dnie najwymyślniejszymi męczarniami: niewiasty musiały patrzeć, jak dzieci ich zadręczano na śmierć w ich oczach, delikatnym dziewicom żelaznymi zgrzebłami zdzierano mięso z kości, młodzieńców pędzono w paszcze drapieżnych zwierząt i na rogi dzikich byków. Zdawało mi się nieomal, że oni zaprawdę więcej wycierpieli aniżeli sam Chrystus.
    Rozmyślałem o tym tak wiele, aż zdawało mi się, że mózg i serce pęknąć muszą. Wreszcie jednak spłynęła na mnie owa światłość, o którą błagałem i żebrałem. I pojąłem, że my wszyscy winniśmy mieć odwagę tak cierpieć, jak oni cierpieli. Któż bowiem byłby taki głupi, żeby nie wziął na siebie ochotnie bólów i mąk, jeśli to ma być droga ku wiernemu i wytrwałemu Oblubieńcowi, który z otwartymi szeroko ramionami i krwawiącą piersią, i z gorejącą miłością czeka na nas.
    On jednak ukochał ludzi. I dlatego zmarł jako oblubieniec, który wyszedł, by ratować swą oblubienicę z rąk zbójców. Ale związali go i zadręczyli na śmierć, i ujrzał swą umiłowaną przyjaciółkę siedzącą przy stole wespół z jego katami, widział ją radującą się z nimi i wyszydzającą jego męczarnie i jego wierną miłość.
    Gunnulf syn Mikołaja zakrył rękoma oblicze.
    - Wówczas pojąłem, że ta potężna miłość ogarnia wszystko w świecie, nawet ognie piekieł. Bo gdyby Bóg zechciał, mógłby zabrać dusze nasze przemocą i bylibyśmy zupełnie bezsilni w Jego ręku. Ale że miłuje nas jako oblubieniec oblubienicę, przeto nie chce nas przyniewalać, lecz chce, by oblubienica poszła za nim z własnej woli; i musi ścierpieć, że wymyka się mu ona i ucieka. Pomyślałem także, że może żadna dusza na wieki nie jest stracona, ponieważ każda, tak mi się widzi, musi pożądać tej miłości, tylko zbyt drogo jej się wydaje okupić ją przez wyrzeczenie się wszelkich innych dóbr. Kiedy jednakże płomień zniszczy wszelką oporną i Bogu przeciwstawną chęć, natenczas pragnienie Boga, choćby nie większe było niźli gwóźdź w całym domu, w końcu przetrwa i pozostanie w duszy tak, jako pozostaje żelazo na pogorzelisku.
    - Gunnulfie - Krystyna podniosła się - straszno mi.
    - I mnie było straszno. Bowiem zrozumiałem, że owa męka miłości Boskiej nie skończy się dopóty, dopóki rodzą się na ziemi mężczyźni i dziewice i dopóki Bóg cierpieć musi nad tym, że straci ich dusze, dopóki dzień w dzień oddaje On swoje ciało i swoją krew przy tysiącach ołtarzy i dopóki istnieją ludzie, którzy tą ofiarą gardzą.
    I byłem pełen grozy nad samym sobą, który skalany służyłem przy Jego ołtarzu, nieczystymi wargami odprawiałem mszę i podnosiłem Jego ciało zbrukanymi rękami - zdawało mi się, żem podobny do tego męża, który powiódł swą ukochaną na miejsce hańby i zdradził jąGunnulf chwycił upadającą Krystynę w ramiona i wraz z Ormem zaniósł zemdloną do łoża.
    Po długiej chwili otwarła oczy, usiadła prosto i zasłoniła twarz dłońmi. Wybuchnęła dzikim płaczem i skargą.
    - Nie mogę, nie mogę, Gunnulfie... Kiedy tak mówisz, wiem, że ja nigdy...
    Gunnulf ujął jej rękę, a Krystyna odwróciła głowę od jego dzikiego, bladego oblicza.
    - Krystyno, nie wolno ci zadowalać się miłością mniejszą niżeli tą, która jest między Bogiem a duszą. Rozejrzyj się wokół siebie, spójrz, czym jest świat. Ty, która wydałaś na świat dwoje dzieci, czyś nigdy nie pomyślała o tym, że każde nowo narodzone dziecię ochrzczone jest naprzód krwią i że pierwsze, co człowiek wdycha na ziemi, to opar krwi? Nie zdaje ci się jako matce, żeś wszelką mocą winna się starać, by twoi synowie nie powrócili do tego pierwszego krwawego paktu ze światem, ale trzymali się owego paktu, który zawarli z Bogiem przy chrzcielnicy?
    Krystyna szlochała i szlochała.
    - Boję się ciebie, Gunnulfie - rzekła znowu. - Kiedy tak mówisz, widzę jasno, że nigdy nie znajdę pokoju.
    - Bóg znajdzie ciebie - odparł ksiądz cicho. - Bądź spokojna i nie uciekaj przed Tym, który cię szukał, zanim jeszcze zostałaś poczęta w łonie matki.
    Siedział chwilę na jej łożu. Potem zapytał spokojnie i cicho, czy ma zbudzić Ingridę i poprosić kobiety, by jej pomogły się rozebrać. Krystyna skinęła głową.
    Uczynił nad nią trzykrotny znak krzyża. Po czym życzył Ormowi dobrej nocy i poszedł do małej alkowy, gdzie sypiał.
    Orm i Krystyna rozebrali się. Chłopiec zdawał się głęboko pogrążony w myślach. Kiedy Krystyna położyła się, zbliżył się do niej. Patrzył na jej zbolałą od płaczu twarz i spytał, czyby nie chciała, aby posiedział przy niej chwilę, póki nie zaśnie.
    - O nie, nie, Ormie, pewnoś zmęczony. Już późna noc.
    Orm pozostał jeszcze chwilę.
    - Czy nie wydaje ci się dziwne - rzekł nagle - że ojciec i stryj Gunnulf, chociaż tak zupełnie różni od siebie, jednak na pewien sposób bardzo są podobni?
    Krystyna leżała i rozmyślała:
    - Być może. Obaj różnią się od wszystkich innych mężów. Wkrótce zasnęła i Orm podszedł do drugiego łoża. Rozebrał się i wsunął pod derkę. Pod ciałem miał płócienne prześcieradło, także poduszki obciągnięte były płótnem. Z rozkoszą wyciągnął się na gładkim, chłodnym posłaniu. Serce jego biło w oczekiwaniu nowych przygód, ku którym stryj ukazał mu drogę. Modlitwy, posty, wszystko, co spełniał, ponieważ mu tak nakazano, stały się nagle czymś nowym, stały się bronią we wspaniałej wojnie, za którą tęsknił. Może zostanie kiedyś mnichem lub księdzem, skoro - spłodzony w cudzołóstwie - uzyska dyspensę.
    
    Posłanie Gunnulfa składało się z drewnianej ławy, ze skóry, rozciągniętej na cienkiej warstwie słomy, i jednej małej poduszki pod głową, tak że musiał leżeć zupełnie płasko. Ksiądz złożył habit, położył się w spodniej odzieży i naciągnął na siebie cienką derkę. Pozostawił płonący mały knot, owinięty dokoła żelaznego kolca.
    Gunnulf sam był przygnębiony trwogą i niepokojem po własnych słowach. Czuł, że jest bezsilny z tęsknoty za owym czasem... Czyż nigdy już nie zazna tej weselnej radości serca, która owej wiosny w Rzymie tak całkowicie go wypełniała? Wraz z trzema swoimi braćmi wędrował tam w słońcu po zielonych, kwietnych łąkach. Drżał i słabł widząc, jak cudny jest świat, a przy tym wiedział, że to wszystko niczym jest wobec bogactwa pozaziemskiego żywota. Mimo to witała go tam ziemia tysiącem małych radosnych i słodkich wspomnień o Oblubieńcu. Lilie na polu i ptaki pod niebem przypominały słowa Chrystusa. On mówił przecież o takich właśnie osiołkach, jakie tu widział, o takich studniach, jak owe w skale wykute cysterny, koło których przechodził. U mnichów po kościołach, które odwiedzali, dostawali jadło, a kiedy pili czerwone jak krew wino i łamali złotą skórkę pszennego chleba, wówczas rozumieli ci czterej księża, synowie kraju, gdzie się tylko jęczmień udaje, czemu Chrystus ponad wszelkie inne pożywienie, jakie Bóg dał ludziom, wyróżnił czyste wino i czystą pszenicę, chcąc się przy mszalnej ofierze w tej właśnie ukazać postaci.
    Owej wiosny nie znał Gunnulf niepokoju ani bojaźni. Był taki daleki od wszelkich pokus świata, że wszystko, o czym dawniej z trwogą rozmyślał, wydało mu się jasne, kiedy czuł na sobie krzepiący, słoneczny promień, jak gdyby ów żar oczyszczał jego ciało do cudu Przemienienia. Lekki i wyzwolon od ziemskich pragnień, nie więcej potrzebował snu niż kukułka w wiosenne noce, a serce śpiewało mu w piersi - widział swoją duszę jako oblubienicę w ramionach Oblubieńca.
    Sam jednak wiedział, że ten stan trwać nie może; żaden człowiek na ziemi nie mógł długo tak żyć. I każdą godzinę tej promiennej wiosny brał w siebie jako rękojmię, jako łaskawą obietnicę, która miała go krzepić w wytrwaniu, kiedy zaciemnią się ponad nim chmury i droga jego wieść będzie przez mroczne czeluście, w łoskocie rzek i ponad śnieżnymi lodowcami.
    
    Dopiero po powrocie do Norwegii niepokój zawładnął do cna jego duszą.
    Tak wiele rzeczy czekało tu na niego. Tutaj leżały posiadłości: wielka ojcowska puścizna i bogata parafia. Tutaj była droga, którą miał kroczyć. Wiedział, że jest dla niego przeznaczone miejsce w kapitule. Chyba że wyrzeknie się wszystkiego, co posiadał, wstąpi do klasztoru dominikanów, da się wyświęcić na mnicha i ugnie pod regułą. Takiego życia pożądał - połową serca.
    A gdy już będzie dostatecznie dojrzały i zahartowany w walce: pod berłem Norwegii żyli jeszcze poganie lub ludzie omamieni błędnymi naukami, rozpowszechnianymi przez Rusinów pod mianem chrzęścijaństwa, Lapończycy i inne półdzikie szczepy, o których wciąż musiał myśleć - czyż nie sam Bóg zbudził w nim pragnienie, by jechał w kraje tych ludzi i niósł im słowa prawdy i światło?
    Lecz odtrącał od siebie te myśli i usprawiedliwiał się przed sobą tym, że musi być posłuszny arcybiskupowi. Pan Eilif zaś odradzał. Mówił z Gunnulfem, wysłuchał go i okazał mu bez ogródek, że mówi do syna swego starego przyjaciela Mikołaja, pana na Husaby. „Wy, potomkowie córek Gautego ze Skogheim, nie umiecie nigdy zachować miary, czy to w dobrej, czy w złej sprawie, ku której zwrócicie wasze zamysły”. Nawrócenie pogańskiego ludu leżało bardzo na sercu i samemu arcybiskupowi, ale do tego nie trzeba wszak nauczyciela, który mówił i pisał po łacinie tak biegle jak w ojczystym języku, a i w prawie nie mniej uczonego niż w arytmetyce i algebrze. Gunnulf po to otrzymał swoją wiedzę, by jej używać - „ale nie wydaje mi się zgoła pewne, czy potrafisz właśnie przemawiać do biednych i ciemnych ludzi tam na północy” - dodał pan Eilif.
    Ach, owej pogodnej wiosny nie uważał Gunnulf swej mądrości za bardziej godną szacunku aniżeli te sztuki, których uczy się każda dzieweczka pod okiem matki: przędzenie i warzenie, pieczenie i dojenie - cała owa umiejętność, której potrzebuje każde dziecko, aby wykonywało swą pracę na świecie.
    Gunnulf zwierzył się arcybiskupowi z niepokoju i trwogi, które go ogarniały na myśl o bogactwie, i o tym, jak chętnie patrzył na nie. Dla zaspokojenia własnych potrzeb niewiele tylko zużywał; żył zawsze jak ubogi mnich, ale lubił gościć przy swym stole wielu ludzi, lubił móc swymi darami zaspokajać potrzeby bfedaków. I lubił swoje konie i swoje księgi.
    Pan Eilif mówił poważnie o czci Kościoła. Niektórzy byli wybrani na to, by czcić Kościół przez kosztowne i dostojne wystąpienia, tak samo jak inni znów byli powołani na to, by dobrowolnym ubóstwem i wyrzeczeniem pokazać światu, że bogactwo samo przez się jest niczym. Przypomniał owych arcybiskupów, prałatów i księży dawnych czasów, którzy musieli znosić od królów niejedną nieprawość, prześladowanie i obelgi, ponieważ stali na straży praw Kościoła. Niejeden raz okazali norwescy duchowni, że potrafią się zrzec wszelkich dóbr i pójść za Bogiem, gdy żądał tego od nich. Bóg sam da znak, kiedy zażąda tego od nas, a jeśli będziemy to stale mieć przed oczyma, nie potrzebujemy obawiać się, że majątek może się stać zgubą dla duszy.
    Przez cały czas dostrzegał Gunnułf, jak niechętnie patrzy arcybiskup na to, że on tyle rozmyśla i łamie sobie głowę, Gunnulfowi zaś wydawali się pan Eilif Kortin i jego kapłani podobni ludziom, którzy niestrudzenie budują swój dom. Cześć Kościoła i potęga Kościoła, i prawa Kościoła... Bogu dobrze było wiadomo, że on, Gunnulf, nie mniej dbał o dobro Kościoła niżeli inni księża i że nie chciał uchylać się od pracy znoszenia kamieni i wapna pod budowę. Ale wydawało się, jak gdyby inni obawiali się wejść w dom i wypocząć w nim. I jakby obawiali się zejść na manowce, jeśli za wiele będą dociekać.
    Tego o n nie bał się. Niemożliwe, by popadł w kacerstwo człowiek, który oczu nie odrywał od krzyża i który powierzył się opiece Najświętszej Panienki. Nie to niebezpieczeństwo mu groziło.
    Niebezpieczeństwem była jego nieukojona tęsknota, aby pozyskać przychylność i przyjaźń ludzką. On, który w najgłębszym swym wnętrzu poczuł: Bóg kocha mnie, Bogu moja dusza jest droga i cenna, jak każda dusza na ziemi.
    Ale tu w domu wzięło to znowu górę: wspomnienie wszystkiego, co go dręczyło, gdy dorastał i był młodzieńcem. Że matka nie kochała go tak jak Erlenda. Że ojciec nie troszczył się tak o niego, jak wciąż troszczył się o Erlenda. Potem w domu Baarda na Hestnaes Erlend był zawsze tym, który się wyróżniał, i Erlend był również tym, który najwięcej dokazywał, on zaś zostawał wciąż w cieniu brata. Erlend, Erlend był przywódcą wszystkich młodych chłopaków, Erlend był tym, któremu złorzeczyły dziewuchy i do którego się jednak śmiały. I Erlenda on sam miłował ponad wszystko na świecie. Gdyby tylko Erlend chciał go kochać... ale nie mógł dosyć nasycić się wzajemnością Erlenda. Erlend był jedynym, który go lubił, ale Erlend lubił zarazem tak wielu.
    A teraz musiał Gunnułf patrzeć, w jaki sposób brat obchodzi się ze wszystkim, co mu pod rękę podpadło. Bóg jeden wiedział, jak to się skończy z majątkiem na Husaby; w Nidaros dosyć się słyszało O nierozumnym postępowaniu Erlenda. Że też nie dbał on o to bardziej. Bóg obdarzył go wszakże już czworgiem pięknych dzieci. Były urodziwe, także te, które spłodził w rozpuście; nie uważał on tego jednak za łaskę, ale za coś zupełnie oczywistego.
    
    Potem rozmiłował w sobie czystą, piękną dziewicę ze szlachetnego rodu. Jakże się z nią obszedł? Nie mógł szanować brata, odkąd dowiedział się o tym. Gunnulf był zły sam na siebie za to, że ma wiele rysów wspólnych z bratem. Choć Erlend był niemłody, to jednak nieraz czerwienił się i bladł jak dziewczynka, a Gunnulfa ogarniał gniew, bo czuł, że i na jego twarzy wzbiera i odpływa z łatwością fala krwi. Mieli to po matce; mieniła się ona przy każdym słowie.
    Teraz zaś przyjmował Erlend za rzecz samo przez się zrozumiałą, że jego małżonka jest dobrą żoną, wzorem dla wszystkich gospodyń - po tych wszystkich latach, w ciągu których usiłował znieprawić to młode dziecko i sprowadzić je na złą drogę. Ale Erlendowi nawet przez myśl nie przeszło, że mogłoby być inaczej. Obecnie, kiedy ożenił się z tą, którą sam uczył rozkoszy, wykrętów i kłamstwa, nie wydawało mu się nawet potrzebne odnosić się z szacunkiem do swej żony za to, że mimo wszystko pozostała wierna, miłująca prawdę, zacna i prawa.
    A przecież, kiedy w lecie i jesienią nadchodziły wieści o wyprawach Erlenda na północy, wówczas znał Gunnulf tylko jedną jedyną tęsknotę: być przy bracie. Erlend jako pełnomocnik i bojownik króla w Haalogalandii, a on, Gunnulf, jako zwiastun Bożego słowa w głuchych, na wpół pogańskich okolicach nad Gandvik\
    Gunnulf wstał. Na jednej z poprzecznych ścian alkowy wisiał wysoki krucyfiks, a przed nim leżała wielka kamienna płyta.
    Ukląkł na kamieniu i rozpostarł na krzyż ramiona. Przyzwyczaił swoje ciało do tej pozycji i mógł tak klęczeć godzinami, nieruchomy jak głaz; z wzrokiem utkwionym w krucyfiks oczekiwał pocieszenia, które przychodziło zawsze, kiedy całkowicie skupiał się w rozpamiętywaniu męki Pańskiej.
    
    Jednak pierwszą myślą, która mu przeszła przez głowę, było: czy też potrafi rozłączyć się z tym wizerunkiem. Święty Franciszek i jego bracia mieli krzyże, które sobie sami wystrugali z paru gałązek. Musi i on podarować ten piękny krucyfiks - podaruje go kościołowi na Husaby. Chłopi, dzieci i niewiasty, którzy tam przychodzą na nabożeństwo, mogą być pokrzepieni w swoich boleściach tym widział
    1 Obszary Morza Polarnego opływające wybrzeża Haalogalandii.
    
    nym obrazem miłującej dobroci. Naiwne dusze, jak Krystyna. On sam nie potrzebuje tego.
    Noc po nocy klęczał tak z zawartymi zmysłami i nieczułymi członkami, dopóki nie ujrzał zjawiska: wzgórza z trzema krzyżami na tle nieba. Ów krzyż pośrodku, wybrany, by nosić Króla niebios i ziemi, drżał i trząsł się, pochylał niby drzewo w wichurze, jak gdyby czuł zgrozę przed tym, by dźwigać owo nade wszystko drogocenne Brzemię, ofiarę za grzechy całego świata. Lecz Pan niebieskiego sklepienia zmusił go do posłuchu, jak rycerz zmusza swego rumaka: Wodza hufców słonecznej twierdzy niósł on w walkę. I stał się ów cud, który jest kluczem do coraz głębszych i głębszych tajemnic. Krew, która ściekała po krzyżu na odkupienie wszystkich grzeszników i na ukojenie wszystkich cierpień, ta krew była widomym znakiem. Ów pierwszy cud otworzył oczy ducha na oglądanie jeszcze otchłanniej-szych cudów: oto Bóg zstąpił na ziemię jako syn dziewicy i brat całego ludzkiego rodu, pokonał piekło i ze swą zdobyczą wyswobodzonych z pęt dusz uniósł się w górę, w oślepiające morze jasności, z której począł się świat i która świat podtrzymuje. Tam, w tę bezdenną, wieczystą głębię światła pomknęły myśli Gunnulfa i tam w blasku rozproszyły się i znikły jak chmura ptaków w łunie zachodu.
    
    Dopiero gdy odezwały się dzwony kościelne na jutrznię, podniósł się Gunnulf z klęczek. Była zupełna cisza, gdy szedł przez izbę; Orm i Krystyna spali.
    Na dworze, na czarnym jak smoła dziedzińcu, zatrzymał się ksiądz na chwilę. Ale nikt z jego ludzi nie nadszedł, by mu towarzyszyć do kościoła. Nie żądał, aby wysłuchiwali więcej aniżeli dwu mszy dziennie. Jednak Ingrida, jego opiekunka, chodziła z nim zawsze na jutrznię. Tego rana pewnie i ona zaspała. Ach, tak długo wczoraj czuwała.
    
    W ciągu dnia krewniacy niewiele mówili z sobą i tylko o obojętnych sprawach. Gunnulf wyglądał na zmęczonego, ale żartobliwie opowiadał o tym i owym. - Jak głupi byliśmy wczoraj wieczór-rzeki.
    - Siedzieliśmy zasmuceni jak troje opuszczonych dzieci, a tymczasem różne wesołe rzeczy wydarzyły się w Nidaros, wśród pątników oraz innych ludzi, o czym księża ze śmiechem sobie opowiadali. Jakiś starzec z doliny Herje pielgrzymował z polecenia całej gminy do Nidaros, ale po drodze pomieszały mu się zupełnie wszystkie prośby; źle by wyglądało w jego gminie, gdyby święty Olaf chciał wziąć dosłownie to wszystko, co przyszło potem staruszkowi do głowy.
    
    Pod wieczór przyjechał Erlend przemoczony do nitki: przybył do miasta na swym statku, a wiatr dął znowu potężny. Był wściekły i obsypał Orma gniewnymi wyrzutami. Gunnulf przysłuchiwał mu się chwilę.
    - Kiedy tak mówisz do Orma, Erlendzie, przypominasz mi zupeł nie naszego ojca; on tak krzyczał zwykle, kiedy mówił z tobą.
    Erlend zamilkł nagle. Ale za chwilę znowu wybuchnął:
    - Dobrze, ale taki nierozumny nie byłem w młodości... uciekać z dworu w taką zawieję - chora kobieta i chłopiec, który jeszcze jest dzieckiem. Swoją męskością nie może Orm zazwyczaj się pysznić, ale ojca to się nie boi, widzisz przecież sam.
    - I ty nie bałeś się ojca - przypomniał brat z uśmiechem.
    Orm stał przed ojcem, milczał i usiłował przybrać obojętny wyraz.
    - Możesz odejść - rozkazał Erlend. - Wnet będę miał dość tych porządków na Husaby. To jednak wiem, że latem wezmę z sobą Orma na północ, wtedy może z tego pieszczocha Krystyny wreszcie coś będzie. Nie jest on znowu taki niezgrabny - zwrócił się porywczo do brata. - Celnie strzela, zapewniam cię, i nie jestbojaźliwy, ale uparty i zacięty, choć wydaje się, jakby nie miał szpiku w kościach.
    - Oczywiście, jeśli często łajesz tak swego syna, to nie dziwota, że jest zawzięty - rzekł ksiądz.
    Erlend rozpogodził się, roześmiał się i powiedział:
    - Ja przecież nieraz jeszcze gorsze rzeczy musiałem znosić od ojca, a Bóg wie, nie stałem się zatwardziały. Ale mniejsza o to. Skoro jestem tutaj, będziemy uroczyście obchodzić Boże Narodzenie. A gdzie Krystyna? Cóż to takiego miała ci znowu do powiedzenia?
    - Nie sądzę, by chciała mówić ze mną o czymś określonym - odparł kapłan. - Tęskniła tylko za tym, by w święta wysłuchać tutaj mszy.
    Zdaje mi się, że mogła śmiało poprzestać na tym, co ma u siebie w domu - rzekł Erlend. - Wprost rozpacz bierze, całą młodość traci w ten sposób - klasnął w dłonie. - Nie rozumiem naszego Pana Boga, chyba nie sądzi, byśmy rok w rok potrzebowali syna. Gunnulf spojrzał na brata.
    - Hm. Nie wiem, oczywiście, co zdaniem Boga jest wam potrzebne. Ale Krystynie najbardziej potrzeba twojej dobroci.
    - Tak, tego jej naprawdę trzeba - rzekł cicho Erlend.
    
    Nazajutrz Erlend udał się z żoną na ranną mszę. Mieli iść do kościoła Świętego Grzegorza; ilekroć Erlend był w mieście, uczęszczał tam na nabożeństwo. Szli sami, zaś po drodze, gdzie śnieg nawiany był w mokre i wielkie wydmy przeprowadzał Erlend uprzejmie i dwornie małżonkę za rękę. Ani słowem nie wspomniał przed nią o jej ucieczce, a wobec Orma był po pierwszej burzy bardzo życzliwy.
    Krystyna szła blada i cicha, z lekko pochyloną głową; długa, czarna, futrzana opończa ze srebrnymi klamrami zdawała się ciążyć na jej szczupłym, wychudłym ciele.
    - Czy mam z tobą jechać konno do domu? - spytał mąż. - W takim razie Orm mógłby wrócić statkiem. Ty wszak na pewno nie zechcesz jechać przez fiord. 
    - Nie, wiesz przecie, że niechętnie wsiadam na statek. Powietrze było teraz łagodne i spokojne. Drzewa od czasu do czasu strząsały mokry, ciężki śnieg. Ołowiane, otchłanne niebo wisiało nad białym miastem. Na śniegu leżał szarozielony, mokry połysk, belkowania domów, płoty i pnie drzew zdawały się czarne w wilgotnym powietrzu. Krystyna miała uczucie, że nigdy jeszcze nie widziała świata tak zimnego, szarego i wyblakłego.
    Krystyna z Gautem na kolanach siedziała na wzgórzu, na północ od dworu, i patrzyła na rozpościerający się przed nią kraj. Wieczór był piękny. Jeziorko na dnie doliny leżało ciche i przejrzyste, w wodzie jego odbijały się wyżyny i dwory na By, i złociste chmury sunące po niebie. Mocny zapach liści i ziemi unosił się w powietrzu po wczorajszym deszczu. Trawa na łąkach była już wysoka po kolana, a pola bujnie się zieleniły.
    W czystym powietrzu daleko niosły się głosy tego wieczora. Teraz znowu słychać było piszczałki i bębny, i skrzypce z dołu, z łąki koło Vinjar, na której odbywały się tańce. Tak pięknie dźwięczały te tony tu w górze.
    Kukułka milkła chwilami na długi czas, potem znowu odzywała się gdzieś z oddali, z lasu na południu. A ptaki gwizdały i śpiewały we wszystkich gajach wokół dworu, ale tylko od czasu do czasu i cicho, bo słońce stało jeszcze wysoko.
    Z porykiwaniem i pobrzękiwaniem dzwonków schodziło bydło z ogrodzonych pastwisk do dworu.
    - Za chwilkę już dostanie mój Gaute mleczko - żartowała z dziec kiem i podniosła je. Chłopiec leżał jak zwykle, z główką ciężko opartą na ramieniu matki. Chwilami garnął się mocniej do niej i Krystyna uważała to za oznakę, że przecież rozumie jej pieszczotę i przymilne słówka.
    Zeszła z wolna na dół, w stronę zabudowań. Przed domem mieszkalnym uganiali Naakkve i Bjórgulf wabiąc kota, który schronił się przed nimi na dach. Potem chwycili połamany sztylet, który na spółkę posiadali, i dłubali dalej dziurę w podłodze przedsionka.
    Nadeszła Dagruna z flaszką koziego mleka i pani domu poczęła karmić Gautego wlewając mu do ust łyżką ciepły płyn. Chłopiec mruczał gniewnie, kiedy dziewczyna mówiła do niego, uderzał ją ręką i chował się na matczynej piersi, kiedy go chciała dotknąć.
    - Ej, widzi mi się, że jest nieco żwawszy - rzekła dziewka. Krystyna uniosła małą twarzyczkę - była ona żółtobiała jak łój, oczy wyglądały zawsze zmęczone. Gaute miał wielką, ciężką głowinę i chude, bezsilne członki. Osiem dni po świętym Lavransie skończył dwa lata, ale ciągle jeszcze nie mógł ustać na nóżkach, miał dopiero pięć zębów i wcale nie mówił.
    Sira Eilif orzekł, że nie jest to choroba kończyn, bowiem ani ornat, ani kapa ołtarzowa nie pomogły. Gdziekolwiek kapłan przychodził, wypytywał o radę na ową chorobę, na którą zapadł Gaute. Krystyna wiedziała, że w każdej modlitwie wspominał dziecko. Ale jej nic innego rzec nie mógł, jak że musi ugiąć się przed wolą Boską. Poza tym zaś miała dawać Gautemu ciepłe mleko kozie.
    Biedne maleństwo! Krystyna przycisnęła syna do siebie i ucałowała. Jaki był ładny, jaki ładny! Zdawało jej się, że dostrzega podobieństwo do rodu jej ojca; oczy miał ciemnoszare, a włosy jasne jak len, gęste i jedwabiste.
    Znowu zaczął płakać. Krystyna podniosła się i chodziła z nim tam i z powrotem. Chociaż był mały i szczupły, na dłuższy przeciąg czasu jednak jej ciążył, ale Gaute chciał leżeć tylko w ramionach matki. Dźwigała go tedy i usypiała chodząc tam i z powrotem w ponurej świetlicy.
    Jakiś człowiek wjechał na dziedziniec. Między domami zabrzmiał głos Ulfa syna Haldora. Krystyna wyszła do przedsionka z dzieckiem na rękach.
    - Musisz sam rozkulbaczyć konia, Ulfie. Pachołcy są wszyscy na tańcach. Przykro mi, że sam będziesz się trudził, ale musisz tym razem wybaczyć.
    Ulf mruczał gniewnie pod nosem zdejmując siodło. Tymczasem Naakkve i Bjórgulf cisnęli się do niego i dopraszali, by ich posadził na konia, kiedy go będzie prowadził na pastwisko.
    - Nie, ty musisz pozostać przy Gautem, mój Naakkve, musisz bawić się z bratem, aby nie płakał, kiedy pójdę do kuchni.
    Chłopiec skrzywił się, ale chwilę potem czołgał się na czworakach, mruczał i szturchał głową malca, którego Krystyna posadziła na poduszce obok drzwi. Matka pochyliła się i pogłaskała główkę Naakkvego. Był taki dobry dla swego małego braciszka.
    
    Kiedy Krystyna wróciła do świetlicy z wielką misą w ręku, Ulf siedział na ławie i bawił się z dziećmi. Gaute chętnie przebywał przy Ulfie, gdy nie widział matki; teraz jednak znowu począł płakać i wyciągać do niej rączki. Krystyna postawiła naczynie i wzięła go.
    Ulf zdmuchnął pianę ze świeżo utoczonego piwa i dziobał w małych garnuszkach stojących w misie.
    - Czy twoje dziewki wszystkie dzisiaj wyszły?
    - Przyszła tu cała gromada grajków ze skrzypkami, bębnami i fujarkami, która z jakiegoś wesela w Orkedal aż tu przywędrowała. Rozumiesz chyba, że skoro tylko się dowiedziały... Przecież to jeszcze dzierlatki.
    - Pozwalasz im zbyt często opuszczać dwór, Krystyno. Tak to prawie wygląda, jakbyś się obawiała, że trudno ci będzie dostać mamkę na jesieni.
    Mimowiednie wygładziła Krystyna suknię w smukłym stanie. Ciemny pąs zalał jej twarz przy słowach Ulfa. On zaś zaśmiał się krótko i szeroko:
    - Jeżeli jednak będziesz cały czas dźwigała Gautego na rękach, może się skończyć tak jak w zeszłym roku. Pójdź do swego chrzestne go ojca, maleńki. Będziesz jeść z jednej misy ze mną.
    Krystyna nie odpowiedziała. Usadowiła swoich trzech synków w jednym rzędzie na ławie, przyniosła misę z kaszą na mleku, przysunęła mały zydel dla siebie. Siedziała i karmiła po kolei dzieci, chociaż Naakkve i Bjórgulf wyrywali się - chcieli mieć łyżki i sami jeść. Jeden liczył obecnie cztery, drugi prawie trzy lata.
    - A gdzie Erlend? - spytał Ulf.
    - Małgorzacie zachciało się iść na tańce, to poszedł z nią.
    - Dobrze, że ma przynajmniej na tyle rozumu, by pilnować córki - rzekł Ulf.
    Znowu Krystyna nie odpowiedziała. Rozebrała dzieci i położyła je spać, Gautego do kołyski, a dwoje starszych do małżeńskiego łoża. Erlend musiał się wreszcie zgodzić na to, aby tam spały, odkąd Krystyna wstała zeszłego roku po ciężkiej chorobie.
    Ulf podjadł sobie i wyciągnął się wygodnie na ławie. Krystyna przysunęła ociosany pniak do kołyski, przyniosła koszyk z przędzą i zabrała się do zwijania wełny w kłębki, kołysząc przy tym lekko i miarowo dziecko.
    - Czy nie chce ci się jeszcze spać? - rzuciła nie odwracając głowy. - Pewnoś zmęczony, Ulfie?
    Ulf podniósł się, przyłożył polan na ogień, po czym zbliżył się do gospodyni. Usiadł na ławie naprzeciw niej. Krystyna zauważyła, że tym razem nie przyjechał taki wyniszczony pijatyką jak zwykle, kiedy bawił w Nidaros.
    - Nie pytasz nawet o nowiny z miasta, Krystyno? - odezwał się patrząc na nią; siedział pochylony, wsparty łokciami o uda.
    Jej zaś serce jęło bić z trwogi; wywnioskowała z miny i zachowania Ulfa, że znowu przywiózł niedobre wieści. Ale odparła ze spokojnym, łagodnym uśmiechem:
    - Opowiadajże, Ulfie, skoroś dowiedział się czegoś nowego. Wydobył wpierw sakwę i wyjął sprawunki, które miał dla niej załatwić w mieście. Krystyna podziękowała.
    - Widzę, żeś posłyszał coś nowego - zagadnęła po chwili.
    Ulf spojrzał na młodą kobietę, potem zwrócił oczy na blade śpiące w kołysce dziecko.
    - Czy zawsze poci mu się tak główka? - spytał szeptem i ostrożnie odgarnął mokre włosy. - Krystyno... owo pismo, które postanawiało o waszych dobrach, wówczas, gdyś została poślubiona Erlendowi, czy nie opiewało ono, że ty sama masz rozporządzać wianem od niego i tymi włościami, które wraz z wianem ci podarował?
    Serce Krystyny biło mocno, ale znowu odparła spokojnie:
    - Erlend pytał mnie zawsze o radę, Ulfie, i zawsze dostawał ode mnie przyzwolenie na wszystko, co dotyczyło tych posiadłości. Czy idzie o tę część dworu w dolinie Ver, którą sprzedał Vigłeikowi na Lyngu?
    - Tak jest - odparł Ulf. - Teraz zaś kupił od Vigleika statek „Hugrekken”. Musi zatem utrzymywać dwa statki. Co tedy pozostanie dla ciebie, Krystyno?
    - Erlendowa część na Skjervastad, dwa obszary w Ulf kestad i to, co posiada w Aarhamarze - rzekła. - Nie sądzisz chyba, Ulfie, by Erlend bez mojej woli i bez zdania mi sprawy z tego sprzedał owe posiadłości?
    - Hm - Ulf milczał chwilę. - Mimo to ma obecnie mniejsze dochody. Skjervastad, stamtąd to przecież otrzymał Erlend tej zimy siano, za co darował chłopu dziesięcinę na trzy lata.
    - Erlend nie był winien, że siano w zeszłym roku nie wyschło. Wiem, Ulfie, czyniłeś wszystko, co było w twojej mocy, ale wobec tej nędzy, jaka tu zeszłego roku panowała...
    - Z Aarhamaru sprzedał więcej niż połowę zakonnicom w Rein, kiedy zamierzał uciekać z tobą z kraju - Ulf zaśmiał się - albo też dał to jako zastaw, co u Erlenda na jedno wychodzi. Cały ciężar podatków spoczywa obecnie na Audunie, dzierżawcy tego dworu, mającego się zwać teraz twoją własnością.
    - Czy nie mógłby on wydzierżawić z powrotem gruntów od klasztoru? - spytała Krystyna.
    Ma je teraz rządca z sąsiedniego dworu zakonnic - odrzekł Ulf. - Ciężko dzierżawcom wyjść na swoje, kiedy ktoś tak rozkawałkuje grunta jak Erlend.
    Krystyna zamilkła. Wiedziała o tym zbyt dobrze.
    - Prędko to idzie u Erlenda - ciągnął Ulf - pomnażać ród, a uszczu plać majątek.
    Kiedy Krystyna nie odzywała się, ciągnął dalej:
    - Wnet będziesz miała wiele dzieci, Krystyno córko Lavransa.
    - Jeszcze nie za wiele, bym choć jedno stracić mogła - odrzekła drżącym głosem.
    - Nie lękaj się o Gautego, nabierze z czasem sił - powiedział cicho Ulf.
    - Będzie, jak Bóg da, ale ciężko jest siedzieć tak i wyczekiwać. Wyczuł utajoną namiętność w głosie matki i jakaś dziwna bezrad ność owładnęła ciężkim, ponurym mężem.
    - Niewiele to wszystko pomaga, Krystyno. Dużo zdziałałaś już tutaj na Husaby, ale jeśli Erlend będzie teraz pływał dwoma statkami na morzu... po prawdzie, to nie wierzę, by na północy zapanował spokój, a twój mąż jest tak mało przemyślny, nie umie zupełnie wyciągnąć dla siebie korzyści z tego, co zyskał w tych dwu latach... Mamy za sobą złe lata, a ty ciągle słabujesz. Jeśli tak dalej pójdzie, wnet zwali cię znowu na kolana. Pomagałem ci tu we dworze, jak się tylko dało, ale ten brak rozsądku Erlenda...
    - Tak, Bogu wiadomo - przerwała - tyś był dla nas najlepszym krewniakiem, Ulfie, mój przyjacielu, i nigdy nie będę mogła dosyć ci za to podziękować ani cię wynagrodzić.
    Ulf wstał, zapalił świecę od ogniska, wetknął ją do świecznika na stole i stanął przy nim, odwrócony plecami do gospodyni. Krystyna przy ostatnich słowach opuściła ręce na łono. Teraz znowu zaczęła nawijać przędzę i stopami huśtać kołyskę.
    - Czy nie mogłabyś przesłać wiadomości swoim - spytał cicho Ulf - żeby Lavrans przybył tu również jesienią, kiedy matka do ciebie przyjedzie?
    - Nie zamierzałam wcale trudzić mojej matki na jesieni. Powoli starzeje się, na mnie zaś zbyt często przychodzi ciężka godzina, nie mogę jej za każdym razem wzywać, by mi była pomocna - uśmiechnęła się z przymusem.
    Uczyń to tym rażeni - odparł Ulf. - I poproś twego ojca, by przyjechał wraz z nią, abyś mogła spytać go o radę w twych sprawach.
    - Nie chcę się radzić mojego ojca w tych sprawach - powiedziała cicho i z naciskiem.
    - A Gunnulf? - spytał po chwili. - Czy z nim nie mogłabyś pomówić?
    - Nie przystoi zaprzątać mu teraz głowy takimi rzeczami - odrzekła Krystyna jak przedtem.
    - Czy dlatego, że wstąpił do klasztoru? - Ulf zaśmiał się szyderczo.
    - Nigdym nie zauważył, by mnisi mniej się rozumieli na gospodarce niż inni ludzie. Jeśli nigdzie nie chcesz szukać rady, Krystyno, tedy musisz sama rozmówić się z Erlendem - dodał, bo nie odpowiadała. - Pamiętaj o swych synach, Krystyno!
    Krystyna siedziała w milczeniu.
    - Jesteś, Ulfie, taki dobry dla moich dzieci - przemówiła w końcu.
    - Wydaje mi się, że byłoby roztropniej z twej strony, gdybyś się ożenił i musiał dbać o twe własne sprawy, niż tutaj się wałęsał i suszył sobie głowę trudnościami Erlenda i moimi.
    Ulf zwrócił się w jej stronę. Trzymał rękami kant stołu i patrzył na Krystynę. Ciągle jeszcze była piękna, smukła i gibka. Miała na sobie szatę z ciemnej, w domu farbowanej wełny, miękkie, delikatne płótno okalało jej ciche, blade oblicze. Pas, na którym wisiał pęk kluczy, wysadzany był srebrnymi różyczkami. Na piersi połyskiwały dwa łańcuchy, każdy zakończony krzyżem. Większy krzyż na pozłacanym łańcuchu, sięgającym prawie do pasa, otrzymała od ojca. Nad nim wisiał cienki, srebrny łańcuch z małym krzyżykiem, który Orm kazał dać swej macosze z prośbą, by go nie zdejmowała.
    Dotychczas jeszcze z każdego połogu wstawała równie piękna, tylko coraz cichsza, z coraz cięższą odpowiedzialnością na młodych barkach. Lica jej za każdym razem były nieco szczuplejsze, oczy nieco ciemniejsze i poważniejsze pod szerokim, białym czołem, usta nie takie czerwone i pełne. Ale jeśli tak dalej pójdzie, straci wkrótce cały swój powab.
    - Nie wydaje ci się, Ulfie, że byłoby lepiej, gdybyś osiadł na własnym dworze? - zaczęła powtórnie. - Dokupiłeś wszak spory szmat ziemi w Skjoldvirkstad. Erlend opowiadał mi, że wnet będziesz tam posiadał pół dworu. A Izak ma tylko to jedno dziecko; Aaza jest ładną i miłą, dzielną kobietą i zdaje się, rada ci bardzo.
    - Mimo to nie chcę jej mieć za żonę - wyszczerzył brutalnie zęby i roześmiał się. - Poza tym Aaza jest za dobra, aby... - głos jego załamał się. - Nie znałem nigdy innego ojca niż przybranego, Krystyno, i sądzę, że i mnie przeznaczone jest nie mieć innych dzieci oprócz przybranych.
    - Tedy będę się modliła do Maryi Panny, byś znalazł więcej szczęścia, krewniaku.
    - Nie jestem też już pierwszej młodości, Krystyno - śmiał się. - Niewiele brakuje, a mógłbym być twoim ojcem.
    - Musiałbyś grzeszenie wczas zacząć - odparła Krystyna starając się mówić swobodnie i wesoło.
    - Czy nie kładziesz się jeszcze spać? - spytał po chwili Ulf.
    - Owszem, zaraz. Ale tyś pewnie zmęczony, Ulfie, powinieneś iść na spoczynek.
    Ulf życzył cicho dobrej nocy, po czym wyszedł ze świetlicy.
    
    Krystyna wzięła świecznik ze stołu i oświetliła dzieci śpiące w zamykanym łożu. Oczy Bjorgulfa, dzięki Bogu, nie były zalepione. Pogoda teraz od dłuższego czasu trzymała się dobra. Gdy jednak dął trochę tylko silniejszy wiatr albo też była szaruga i dzieci musiały przebywać w izbie przy ognisku, zaraz łzawiły mu oczy. Długo stała pochylona spoglądając na tych dwoje. Potem nachyliła się nad kołyską Gautego.
    Wszyscy jej trzej synowie byli rześcy jak młode ptaki, póki ta okropna zaraza nie nawiedziła zeszłego roku doliny. Szkarlatyna zmiatała dzieci po dworach wkoło fiordu, aż strach było słuchać. Krystynie dane było zachować wszystkie dzieci - wszystkie jej własne.
    ...Przez pięć dni i nocy siedziała przy łożu w południowej ścianie, gdzie leżały wszystkie, z czerwonymi plamami na ciele i chorymi, nie znoszącymi światła oczami, ich małe ciałka aż gorzały. Siedziała tak z rękami pod kapą i klepała Bjorgulfa w podeszwy, śpiewając i śpiewając, aż głos jej zamienił się w ochrypły szept.
    Podkujcie, podkujcie już woja rumaka, Najlepsza tu będzie podkowa taka, Żelazna podkowa pod woja rumaka.
    Podkujcie, podkujcie i jarla rumaka, Najlepsza tu będzie podkowa taka, Srebrna podkowa pod jarla rumaka.
    Podkujcie, podkujcie też króla rumaka, Najlepsza tu będzie podkowa taka, Złota podkowa pod króla rumaka.
    Bjórgulf był najlżej chory, ale zachowywał się najniespokojniej. Gdy tylko na chwilę przestawała śpiewać, zaraz odrzucał nakrycie. Gaute miał dopiero dziesięć miesięcy; był taki wynędzniały, że nie spodziewała się zachować go przy życiu. Leżał przy jej piersi, owinięty w płachty i skóry, i nie miał nawet siły ssać. Trzymała go na ręku, a drugą dłonią klepała Bjórgulfa w podeszwy.
    Od czasu do czasu, gdy zdarzało się, że jednocześnie spali wszyscy trzej, kładła się obok nich na brzegu łoża nie zdejmując szat. Erlend przychodził co chwila do świetlicy i spoglądał bezradnym wzrokiem na synów. Próbował im śpiewać, ale dźwięczny głos ojca nie robił na nich żadnego wrażenia, tylko matka musiała im wciąż nucić, choć wcale nie miała głosu.
    Dziewki służebne zaglądały do izby prosząc Krystynę, by się szanowała, mężczyźni dowiadywali się o zdrowie dzieci, Orm starał się je rozerwać grając im coś niecoś. Córkę swą, za radą Krystyny, posłał Erlend do doliny Oster, lecz Orm chciał pozostać na Husaby, był już zresztą dorosły. Sira Eiłif siedział przy dzieciach, gdy tylko nie odwiedzał chorych. Ksiądz martwił się i frasował tak serdecznie, że całkiem stracił tuszę, jaką pozyskał na Husaby. Cierpiał bardzo, że tyle pięknych dzieci umiera. Także kilku dorosłych zmarło.
    Potem pewnego wieczora było dzieciom na tyle lepiej, że Krystyna przyrzekła mężowi tej nocy rozebrać się i spać; Erlend zaofiarował się czuwać wraz z dziewkami i zawołać ją, skoro zajdzie potrzeba. Ale podczas wieczerzy zauważyła, że Orm ma czerwoną, rozpaloną głowę, oczy jego płonęły z gorączki. Powiedział, że to nic, ale nagle zerwał się i wybiegł. Kiedy Erlend i Krystyna poszli za nim, stał na dziedzińcu i wymiotował.
    Erlend objął chłopca.
    - Ormie, synu, czyś chory?
    - Głowa boli mnie strasznie - skarżył się chłopak i ciężko wsparł się na ramieniu ojca.
    Tedy całą noc czuwali przy Ormie. Przez cały prawie czas leżał i majaczył w gorączce, wołał coś głośno i długimi ramionami bił wkoło siebie, jak gdyby widział jakieś okropne zjawy. Co jednak mówił, tego zrozumieć nie mogli.
    Rankiem Krystyna załamała się zupełnie. Okazało się, że znowu była przy nadziei, teraz zaś zachorowała ciężko; przez długi czas leżała, jakby pogrążona w śmiertelnym śnie, po czym dostała silnej gorączki. Orm spoczywał już od dwu tygodni w grobie, zanim dowiedziała się o śmierci pasierba.
    Wówczas była taka słaba, że nawet nie odczuła silniej żalu. Była taka bezkrwista i umęczona, że nic jej nie obchodziło - i tylko miło jej było leżeć i żyć półświadomie. Miała za sobą okropny czas, w którym niewiasty wprost obawiały się dotykać jej i pielęgnować, ale w oszołomieniu gorączkowym zacierało się wszystko przed nią. Teraz było tak błogo czuć wokoło siebie troskliwą opiekę. Dokoła łoża rozwieszono wonne wieńce z górskich kwiatów dla ochrony przed muchami - posłali je dla pani ludzie z hal; zwłaszcza przed deszczem pachniały słodko. Pewnego dnia Erlend przyprowadził do niej dzieci. Krystyna widziała, jak bardzo są wynędzniałe i że Gaute wcale jej nie poznaje, ale nawet to nie bolało jej jeszcze. Czuła tylko ciągle obecność Erlenda przy sobie.
    Co dnia udawał się Erlend na mszę, klękał przy grobie Orma i modlił się. Cmentarz był wprawdzie koło kościoła parafialnego w Vinjar, ale kilkoro dzieci z jego rodu było pochowanych w kościele na Husaby; dwaj bracia Erlenda i mała córeczka Munana syna Biskupa. Krystynie nieraz żal było tych dzieci, które tak samotnie leżały pod kamiennymi płytami. Teraz i Orm syn Erlenda znalazł tu między nimi miejsce wiecznego spoczynku.
    W owym czasie, kiedy obawiano się o życie Krystyny, przeciągały przez gminę gromady żebraków udając się na uroczystość św. Olafa do Nidaros. Co roku byli to prawie ci sami mężczyźni i kobiety. Pielgrzymi stale obdarzali szczodrze nędzarzy, gdyż ich prośby miały ponoć moc największą. I biedni w ciągu lat, podczas których Krystyna rządziła na Husaby, przyzwyczaili się wędrować drogą na Skaun; wiedzieli, że na jej dworze dostaną nocleg, dobre jadło i jałmużnę, zanim pociągną dalej. Tym razem czeladź nie chciała wpuścić na dwór żebraków, ponieważ pani była chora. Skoro jednak Erlend, który przez dwa ostatnie lata bawił na północy, posłyszał, że żona jego zazwyczaj życzliwie przyjmowała biedaków, nakazał, aby im dano i teraz przytułek i ugoszczono ich, jak to czyniła Krystyna. A rano sam udał się między gromadę, pomagał nalewać piwo i podawać jedzenie, sam rozdał między nich jałmużnę i prosił pokornie, by się modlili za jego żonę. Wielu żebraków płakało słysząc, że owa dobra, młoda pani złożona jest śmiertelną chorobą.
    O tym opowiadał jej sira Eilif, gdy przyszła nieco do sił. Dopiero jednak na Boże Narodzenie była na tyle zdrowa, by wziąć z powrotem klucze.
    Zaraz, gdy Krystyna zachorowała, przesłał Erlend wiadomość jej rodzicom. Lavrans i Ragnfrida bawili jednak w owym czasie na jakimś weselu na Skog, na południu kraju. Potem, kiedy przybyli na Husaby, Krystyna była już zdrowsza, ale wciąż jeszcze taka wyczerpana, że niewiele z nimi mówić mogła; najmilej jej było mieć obok siebie, przy swym łożu, Erlenda.
    Słaba, bezkrwista, z lekkim drżeniem tuliła się mocno do jego zdrowego ciała. Dawny żar w jej krwi wygasł, wygasł tak zupełnie, że nie mogła sobie nawet przypomnieć, jak się przeżywa taką miłość; ale wraz z owym ogniem znikł również niepokój i gorycz ostatnich lat. Zdawało jej się, że teraz ma upragniony spokój. Chociaż żałoba po Ormie ciążyła bardzo im obojgu i Erlend nie mógł zrozumieć, czemu Krystyna lęka się tak strasznie o życie Gautego, to jednak tak dobrze było jej przy nim. Pojęła, jak wielka była jego trwoga, że mógłby ją utracić.
    Ciężko więc i boleśnie było mówić z nim o tym: poruszać rzeczy, które mogły zamącić spokój i radość między nimi.
    
    Stała w jasną, pogodną noc letnią przed drzwiami domu, kiedy ludzie powrócili z tańców. Małgorzata uwiesiła się na ramieniu ojca. Była tak wystrojona, że ten strój nadawałby się raczej na wesele niźli na zwykłe tańce na łące, gdzie się schodzili różni ludzie. Ale macocha przestała zupełnie wtrącać się do wychowania dziewczęcia. Niechże Erlend robi ze swą córką, co mu się żywnie podoba.
    Oboje, zarówno Erlend, jak Małgorzata, byli spragnieni i Krystyna przyniosła im piwa. Dziewczyna siedziała na ławie i opowiadała o wszystkim, przyjaźniła się bowiem z macochą, odkąd ta przestała ją strofować. W końcu Małgorzata i jej służebne udały się na poddasze na spoczynek.
    Erlend kręcił się dalej po izbie, przeciągał się i ziewał, ale mówił, że nie jest zmęczony. Przesunął palcami po swych długich, czarnych włosach i rzekł:
    - Z powodu tych tańców nie było na to czasu, kiedy wyszliśmy z łaźni, ale może teraz mogłabyś mi przystrzyc włosy, Krystyno. Przecież nie mogę tak chodzić w niedzielę.
    Krystyna odrzekła, że jest zupełnie ciemno, ale Erlend zaśmiał się i wskazał na dymnik; wkrótce będzie dzień. Zaświeciła więc powtórnie świecę, kazała mężowi usiąść i okryła mu ramiona i plecy wielką, płócienną płachtą. Kiedy mu cięła włosy, kręcił sią niespokojnie i śmiał się, ilekroć nożyce zbytnio zbliżyły się do szyi.
    Starannie pozbierała obcięte włosy i spaliła je na palenisku. Także płachtę wytrzepała dobrze nad płomieniem. Potem przyczesała gładko włosy Erlenda przystrzygając jeszcze nożycami tu i ówdzie, gdzie brzeg nie był zupełnie równy.
    Kiedy stała pochylona nad nim, Erlend chwycił jej ręce, położył je sobie na szyi i spojrzał na nią uśmiechnięty przeginając w tył głowę.
    - Zmęczona jesteś - powiedział, puścił ją i podniósł się z wes tchnieniem.
    
    W połowie lata Erlend popłynął do Bjórgvinu. Był bardzo zagniewany, że żona znowu nie może mu towarzyszyć. Ona zaś uśmiechała sią znużona: wszak i tak nie mogłaby opuścić Gautego.
    Zatem i tego lata pozostała Krystyna sama na Husaby. Dobrze przynajmniej, że tego roku nie oczekiwała dziecka przed świętym Mateuszem; tyle kłopotu sprawiało jej i kobietom, które miały być przy niej, kiedy połóg przypadał na czas żniw.
    Krystyna pytała się w duchu, czy tak ma być stale. Czasy były teraz inne aniżeli w jej młodości. Słyszała, jak ojciec opowiadał o wojnie duńskiej, i pamiętała ów czas, kiedy był z dala od domu na wyprawie przeciw księciu Eirikowi. Z tej to właśnie wojny przywiózł wielkie blizny na całym ciele. Ale we dworze i po dolinach wszystko było takie dalekie od wojny. Tam wojna nigdy nie przyjdzie, myśleli wszyscy. Przeważnie panował pokój i ojciec siedział w domu, gospodarzył w swych włościach i troszczył się, i zabiegał o nich wszystkich.
    Teraz zaś panował ciągły niepokój; ogólnie mówiono o zamieszkach i powołaniu, i rządach państwa. W głowie Krystyny splatało się to wszystko z obrazem morza i wybrzeży, które raz jeden w życiu widziała jadąc na północ. Z wybrzeży przybywali i na wybrzeża jeździli owi duchowni i świeccy panowie z głowami pełnymi planów, zamysłów, zamierzeń i rozważań. Swym szlachetnym urodzeniem i majątkiem Erlend należał do nich. Ale czuła, że na poły stoi on na zewnątrz tego kręgu.
    Krystyna rozmyślała i zastanawiała się nieraz, jaka jest przyczyna stanowiska jej męża. Za kogo właściwie mieli go ludzie jego stanu?
    Wtedy, kiedy był tylko człowiekiem, którego kochała, nie pytała o to. Dobrze wiedziała, że jest porywczy, gwałtowny i nierozważny, i że ma całkiem osobliwy dar niemądrego postępowania. Ale wtedy potrafiła go zawsze usprawiedliwić i nigdy nie zadawała sobie pytania, co też jego usposobienie może na nich sprowadzić. Pocieszała się tym, że skoro się wreszcie będą mogli pobrać, wszystko się odmieni. Chwilami świtało jej niejasno, że sama zaczęła myśleć dopiero od chwili, w której uświadomiła sobie, że dali życie dziecku. Czyż ten Erlend, którego ludzie zwali niemądrym i lekkomyślnym, był naprawdę człowiekiem, któremu nikt nie mógł zawierzyć?
    Ona mu wszak zawierzyła. Przyszło jej na myśl poddasze w domu Brynhildy, przypomniała sobie, jak zostały w końcu zerwane pęta pomiędzy nim a tamtą kobietą, Eliną. Pomyślała o jego zachowaniu w czasie, kiedy była mu już przyrzeczona. Ale wytrwał przy niej wbrew wszystkim upokorzeniom i odmowom i widziała, że nie chciał jej stracić, choćby za całe złoto ziemi.
    Myślała o Haftorze z Godóy. Ten zawsze, ilekroć się spotykali, zbliżał się do niej z pochlebstwem i żartami, ona jednak nie zwracała na to wcale uwagi. Pewnie taki już miał sposób bycia. I nawet teraz nie mogła myśleć inaczej, miły był jej ten urodziwy, dziarski młodzian, tak, nawet teraz lubiła go jeszcze. Ale że ktoś mógł brać podobną rzecz żartem - nie, tego nie rozumiała.
    Spotkała się z Haftorem Grautem na uroczystej biesiadzie wydanej na cześć króla w Nidaros, i tutaj także trzymał się stale w bliskości niej jak zazwyczaj. Pewnego wieczora udało mu się zaciągnąć ją na I’rj poddasze i tam położyła się wraz z nim do łoża. Nie mogła sobie wyobrazić, że śmiałaby to uczynić w swej rodzinnej dolinie; nie było tam w zwyczaju podczas uczt, by mężczyzna i kobieta pozostawali tak sami we dwoje. Tu jednak wszyscy tak czynili i nikt nie uważał tego za rzecz niestosowną; był to pewnie jakiś cudzoziemski rycerski obyczaj. Kiedy przyszli na poddasze, leżała tam już w drugim łożu pani Elina, małżonka pana Erlinga, z jakimś szwedzkim rycerzem; rozmawiali, jak można się było tego dorozumieć, o tym, że król słabuje na uszy. Szwed wydawał się uradowany, gdy pani Elina wstała i zeszła z powrotem do świetlicy.
    Skoro Krystyna pojęła, że Haftor myśli zupełnie poważnie o uwiedzeniu jej, była tak bardzo zdumiona, że nawet się nie przeraziła zbytnio ani nie rozgniewała. Haftor i ona, oboje byli wszak poślubieni, oboje mieli dzieci z własnego małżeństwa. Nigdy nie sądziła, że coś takiego może się zdarzyć w rzeczywistości, że może się stać naprawdę. Mimo wszystko, co sama zrobiła i przeżyła. Haftor był roześmiany, przymilny i wesoły; nie mogła uwierzyć, że chciał ją uwieść; tak znowu poważnie nie brał tego. Ale przecież chciał ją nakłonić do popełnienia najgorszego grzechu.
    Gdy mu poleciła odejść, opuścił łoże; stał się zupełnie potulny, ale zdawał się raczej zdumiony niż zawstydzony. Spytał z niedowierzaniem, czy naprawdę sądzi, że małżonkowie nigdy nie są sobie niewierni. Ostatecznie musi chyba wiedzieć, że nieliczni tylko mężowie mogą o sobie rzec, że nie mieli nigdy kochanki. Kobiety są nieco lepsze, ale i one...
    - A czyście także jako młoda dziewczyna wierzyli we wszystko, co bają księża o grzechach i tym podobnych rzeczach? - spytał. - W takim razie nie pojmuję, Krystyno, jakim sposobem poddaliście się woli Erlenda?
    Popatrzył jej w twarz, i oczy jej musiały mu coś zdradzić, choć za żadne skarby nie chciałaby mówić o tym z Haftorem. Głos jego bowiem był aż jasny i śpiewny ze zdumienia, kiedy powiedział:
    - Sądziłem zawsze, że podobne rzeczy wymyśla się tylko w pieś niach.
    
    Nikomu nie wspomniała ni słowem o tym zdarzeniu, nawet Erlen-dowi. Lubił on bardzo Haftora. A chociaż było okropne, że istnieli ludzie tak lekkomyślni jak Haftor Graut, to przecież czuła, że jej to wcale nie obchodzi. Haftor też od tej pory nie usiłował więcej zbliżyć się do niej; teraz, kiedy się spotykali, siedział tylko i gapił się na nią z zupełnie nieukrywanym zdumieniem w modrych oczach.
    
    Nie, jeśli Erlend był lekkoduchem, to w każdym razie nie w ten sposób. A czy doprawdy był taki niemądry? Spostrzegła, że czasami, kiedy coś powiedział, ludzie zdumiewali się i szeptali między sobą. W tym, co mówił Erlend, tkwiło niejednokrotnie wiele prawdy i słuszności. Ale nigdy nie dostrzegał - czego inni panowie nie tracili z oczu - owej przewidującej, przyczajonej mądrości, z jaką czuwali wzajemnie nad sobą. Erlend nazywał to intrygami i wybuchał głośnym zuchwałym śmiechem, który drażnił nieco ludzi, ale na dłuższą metę przecież ich rozbrajał. Wówczas śmiali się także, klepali go po ramieniu i mówili, że jest wprawdzie bystry, ale zarazem krótkowzroczny.
    Wtedy zbywał swoje własne słowa swawolnym, bezmyślnym żartem. A ludzie znosili takie zachowanie się Erlenda. Żona miała niejasne przeczucie, z jakiego powodu wszyscy mają pobłażanie dla jego pustego gadania, i boleśnie ją to upokarzało. Oto Erlend cofał się łatwo, kiedy trafił na człowieka obstającego mocno przy swym zdaniu; nawet kiedy nie uważał jego sądu za słuszny, ustępował ze swego stanowiska kryjąc jednak swój odwrót czczą gadaniną o tamtym. I ludzie byli zadowoleni, że Erlend posiada owo wewnętrzne tchórzostwo; jakkolwiek bowiem nierozsądnie wystawiał na szwank własne dobro i powodzenie, to jednak był wspaniałym zawadiaką, do szaleństwa zakochanym we wszelkim niebezpieczeństwie, na spotkanie którego wyjść można z bronią w ręku. A pomimo to nie musieli się obawiać Erlenda syna Mikołaja.
    Zeszłego roku namiestnik państwa pod koniec zimy bawił w Nida-ros, a wraz z nim nieletni król1. Krystyna była obecna na wielkiej uczcie na królewskim dworze. Cicho i godnie siedziała w jedwabnej
     1 Magnus syn Eirika z szwedzkiej dynastii Folkungów, spokrewniony przez matkę norweskimi Ynglingami i dlatego dziedziczący koronę po bezpotomnej śmierci lakoaa V.
    chustce na głowie, w swych najpiękniejszych klejnotach na szkarłatnym ślubnym stroju, wśród najdostojniejszych kobiet. Bacznymi oczami spoglądała na zachowanie się swego małżonka pomiędzy innymi mężami, śledziła i nasłuchiwała, i myślała o tym, że wszędzie, gdzie przebywała z Erlendem i gdzie ludzie o nim mówili, musi szpiegować, nasłuchiwać i rozmyślać.
    Pojęła wtedy niejedno. Pan Erling syn Vidkuna był gotów uczynić wszystko, by utrwalić panowanie Norwegii aż po morze Gandvik, by chronić i otaczać opieką Haalogalandię. Ale rada koronna i rycerstwo były przeciw niemu i nie chciały przedsięwziąć żadnych poważnych kroków. Arcybiskup i duchowieństwo archidiecezji byli skłonni poprzeć tę rzecz środkami pieniężnymi, o tym wiedziała od Gunnulfa; lecz reszta duchownych w całym kraju sprzeciwiała się, choć szło o wojnę z wrogami Boga, z kacerzami i poganami. Możni panowie pracowali przeciw namiestnikowi, zwłaszcza tutaj w Tróndelag. Stało się dla nich zwyczajem lekceważyć nieco słowa ustaw i korony i nie bardzo przypadło im do smaku, że pan Erling w tych sprawach taki silny kładł nacisk na zamysły swego świętej pamięci krewnego, króla Haakona. Ale wcale nie z tych przyczyn nie chciał Erlend dać się tak użyć, jak leżało w zamiarze pana Erlinga. Erlend był znudzony powagą i czcigodnym zachowaniem tamtego i mścił się teraz, drwiąc nieco ze swego potężnego krewniaka.
    Krystynie zdawało się, że rozumie postawę pana Erlinga wobec Erlenda. Z jednej strony namiestnik miał słabość do Erlenda jeszcze z czasów ich wspólnej młodości, z drugiej zaś myślał, że jeśli mu się uda pozyskać dla swych celów znacznego i mężnego pana na Husaby, który z czasów służby u hrabiego Jakuba posiadał też pewne doświadczenie wojenne, w każdym razie większe od innych, siedzących przeważnie u siebie po dworach, mogłoby to być z korzyścią zarówno dla jego zamysłów, jak też dla powodzenia samego Erlenda. Ale ostatecznie nic z tego nie wynikło.
    Przez dwa lata bawił Erlend aż do późnej jesieni na północy, krążył po wodach długiego wybrzeża i z czterema małymi statkami, płynącymi pod jego flagą, urządzał nagonkę na łodzie korsarzy. Właśnie kiedy wylądował na północy w Tana, aby w norweskiej osadzie zaopatrzyć się w żywność, Karelowie zabierali się do plądrowania w tych stronach. Wtenczas z garstką ludzi, którzy z nim na ląd wysiedli, ujął osiemnastu zbójów i powiesił ich na belkach na wpół spalonej stodoły. Pokonał oddział Rusinów, którzy usiłowali przedostać się w góry, i wśród szker1 złupił i spalił kilka nieprzyjacielskich okrętów. Na północy krążyły gadki o jego odwadze; podwładni z Trondhjem i Móre ubóstwiali swego przywódcę za jego hart i gotowość dzielenia wszelkich trudów i uciążliwości tego dzikiego życia wraz z załogą. Zyskał sobie przyjaciół zarówno pośród pospólstwa, jak też pomiędzy synami potężnych rodów na północy w Haałogalan-dii, gdzie ludzie dotąd zupełnie sami bronili swoich wybrzeży.
    Lecz mimo to Erlend nie poparł planów namiestnika co do wielkiej wyprawy na północ. W Tróndelag chełpili się wprawdzie ludzie jego czynami w walkach przeciw Rusinom, gdy była o tym mowa, przypominali sobie chętnie, że pochodzi on z ich stron. Okazało się przecież, że w młodzieńcach tutaj nad fiordem płynie jeszcze stara mężna krew! Ale cokolwiek Erlend z Husaby mówił i czynił, nie było to nigdy czymś, co by obowiązywało dorosłych i rozumnych mężów.
    Widziała, że Erlenda, chociaż był o rok starszy od namiestnika, w dalszym ciągu zaliczano do młodych. Zrozumiała, że wielu ludziom odpowiada, żeby go za takiego uważać, gdyż jego słowa i czyny mogły uchodzić za wypowiedzi i postępki niedoświadczonego młodzieńca. W ten sposób był ogólnie lubiany i mile widziany, pyszniono się nim - chociaż nie traktowano go jako całkowicie uprawnionego, dojrzałego męża. I widziała, jak ochotnie poddaje się Erlend temu, by być takim, jakim go mieć chcieli równi mu stanem.
    
    W głębi ducha był za wojną z Rusinami, mówił ostro o Szwedach, którzy mieli teraz wspólnego z Norwegami króla. Nie chcieli uznać norweskich panów i rycerzy za równych sobie. Czyż, odkąd świat istniał, żądano kiedykolwiek od szlachty, by inaczej szła na wojnę, jak na własnych koniach i z własną tarczą? Krystyna wiedziała, że tak samo mniej więcej mówił ojciec na owym zjeździe w Vaage i tym właśnie przekonywał Erlenda chcąc go skłonić do odstąpienia od planów Munana. „Nie” - mówił Erlend teraz i przytaczał na dowód 
    1 Skalista wysepka; rozrzucone pojedynczo lub całymi archipelagami wzdłuż wybrzeża stanowią szkery, charakterystyczny element krajobrazu skandynawskiego.
    potężny ród swego teścia w górach - wie on zbyt dobrze, za co szwedzcy panowie uważają Norwegów. „Jeśli nie pokażemy, co znaczymy, to wnet będzie nas można uważać tylko za szwedzkich wychowanków”.
    Pewnie, sądzili ludzie, coś prawdy jest w tym. Ale potem rozmowa zeszła znowu na namiestnika. Erling miał tam w górze swoje włości, których musiał strzec; Karelowie podpalili mu w tym roku Bjarkó, mimo że siedział tam jego rządca, i złupili chłopów. A Erlend zaraz zmienił ton i żartował: na pewno nie idzie Erlingowi o jego własność, tego jest pewien. Erling jest tak szlachetnym, dostojnym i wytwornym rycerzem, nie można by znaleźć wspanialszego męża, by mu oddać rządy. Jest taki czcigodny i szlachetny jak najpiękniejszy złoty inicjał w księdze ustaw. Ludzie śmieli się i raczej zapamiętali sobie porównanie Erlinga do pozłacanej litery aniżeli pochwalne słowa Erlenda o prawości namiestnika.
    Nie, nie brano Erlenda poważnie, nawet teraz, kiedy szanowano go w pewien sposób. Ale w owym czasie, kiedy młody, przekorny i zrozpaczony prowadził nierządne życie i nie oddalił od siebie cudzej żony mimo królewskiego nakazu i klątwy kościelnej - wówczas brano go poważnie i odwrócono się od niego z głębokim oburzeniem na bezbożne i sromotne życie. Obecnie poszło to w niepamięć i wybaczono mu, i Krystyna pojęła, że z wdzięczności za to małżonek jej chętnie się poddawał i był taki, jakim go mieć chciano; cierpiał bowiem gorzko w owym czasie, kiedy był usunięty z kręgu swych towarzyszy. Ach, musiała mimo woli myśleć o ojcu, który z lekkim wzruszeniem ramion darowywał należną daninę i długi niedołęgom. Jest obowiązkiem chrześcijanina mieć wzgląd na tych, którzy nie mogą sami za siebie odpowiadać. Czyż w taki to właśnie sposób wybaczono Erlen-dowi grzechy młodości?
    Ale Erlend odpowiadał za siebie, kiedy żył z Eliną. Ponosił odpowiedzialność za swój grzech, póki nie spotkał Krystyny i póki ona nie poszła za nim ochoczo w nowe grzechy. Czy więc to ona właśnie...
    Nie. Teraz aż strach ją obleciał przed własnymi myślami.
    I usiłowała odegnać precz wszelkie zmartwienia i troski, z którymi nie mogła dać sobie rady. Chciała myśleć jedynie o rzeczach, w których mogła coś zdziałać swoją przezornością. Wszystko inne chce złożyć w ręce Boskie; Bóg pomógł jej dotychczas wszędzie, gdzie sama pomóc nie mogła. Husaby podniosło się tak bardzo z upadku, że wnet - mimo nieurodzajnych lat - będzie takim zasobnym dworem, jak bywało dawniej. Trzech zdrowych, pięknych synów dał jej Pan, co roku wracał jej na nowo życie, kiedy w połogu walczyła ze śmiercią, z pełnym zdrowiem pozwalał jej wstawać po każdym dziecku. Dane jej było zachować swych troje słodkich dzieciątek, kiedy zaraza porywała tyle innych dzieci po gminach. A Gaute - Gaute wyzdrowieje na pewno, wierzyła w to mocno.
    Pewnie było tak, jak mówił Erlend. Musiał prowadzić także kosztowne życie. W przeciwnym razie nie mógłby się wybić między innymi panami i uzyskać od korony tych praw i dochodów, jakie mu się z urodzenia należały. Musiała wierzyć, że lepiej się na tym rozumie od niej.
    Było nierozsądnie wyobrażać sobie, że sprawy jego stały pod jakimkolwiek względem lepiej wówczas, kiedy był skuty grzesznymi pętami z tamtą drugą i z nią samą. Coraz wyraźniej widziała przed sobą jego twarz w tym czasie - wyniszczoną troskami, przepaloną namiętnością. Nie, nie, dobrze jest tak, jak jest. Był tylko trochę zbyt beztroski i niefrasobliwy.
    
    Erlend powrócił do domu na krótko przed świętym Michałem. Spodziewał się zastać Krystynę w łóżku, ale ona wciąż jeszcze była na nogach. Wyszła mu naprzeciw. Tym razem chód jej był okropnie ociężały, ale jak zawsze dźwigała Gautego na ręku; dwaj starsi synowie biegli przed nią.
    Erlend zeskoczył z konia i usadowił obu chłopców w siodle, po czym wziął najmłodszego z rąk żony i chciał go sam nieść. Blade, wynędzniałe oblicze Krystyny rozjaśniło się, gdy spostrzegła, że Gaute nie zląkł się ojca - poznał go więc zapewne. Nie pytała nawet o przeżycia męża, tylko wciąż opowiadała o czterech zębach, które wyszły dziecku - one to spowodowały jego słabość.
    Potem chłopak zaczął wrzeszczeć; zadrapał sobie do krwi policzek o klamrę na piersi ojca. Teraz wyrywał się znowu do matki i Krystyna wzięła go mimo sprzeciwu Erlenda.
    Dopiero wieczorem, kiedy zostali sami w świetlicy, a dzieci posnęły, spytała Krystyna męża o jego podróż do Bjórgvinu, jakby sobie dopiero teraz o tym przypomniała.
    Erlend ukradkiem spojrzał na żonę. Biedne, najdroższe kochanie; jakże nędznie wyglądała. Opowiadał najpierw o samych drobnostkach. Pan Erłing kazał jej się kłaniać i wręczyć ten oto sztylet z brązu, wygryziony przez grynszpan. Znaleźli go w piarżysku na Giske. Taka rzecz pono pomaga na schorzenia kończyn, jeżeli to więc jest choroba, na którą Gaute cierpi, niechże włoży to do kołyski.
    Krystyna owinęła sztylet w chustkę, podniosła się z trudem i podeszła do kołyski. Położyła zawiniątko obok innych rzeczy, które już tam leżały - kamiennej siekiery, wykopanej z ziemi, bobrowego sadła, plecionych z łyka krzyżyków, srebra i krzesiwka, korzonków rumianku i tymotki.
    - Połóż się teraz, moja Krystyno - prosił czule Erlend. Zbliżył się i zdjął jej trzewiki i pończochy. Podczas tego opowiadał.
    Haakon syn Ogmunda powrócił i pokój z Rusinami i Karelami został zawarty i przypieczętowany. On sam w jesieni pojedzie na północ. Nie zanosiło się bowiem na to, by wnet miał tam na stałe zapanować spokój. Było konieczne, by na Vargóy siedział człowiek znający okolicę. Tak jest, został mianowany królewskim burgrabią i wyposażony we wszelkie pełnomocnictwa, zamek miał zostać silnie obwarowany, aby można było lepiej strzec pokoju wobec zmiany granic państwa.
    Erlend z napięciem patrzył w twarz żony. Zdawała się nieco przestraszona, ale nie pytała wiele i było oczywiste, że niezupełnie rozumie, co oznczają te wieści. Widział, jak bardzo jest zmęczona, nie mówił przeto nic więcej, tylko jeszcze chwilę siedział obok niej na łożu.
    On sam dobrze wiedział, co wziął na siebie. Rozbierając się chodził tam i z powrotem po izbie i uśmiechał się cicho. Tam nie będzie się siedziało w domu ze srebrnym pasem na brzuchu ani też urządzało pijatyk z przyjaciółmi i krewniakami - tam nie będzie można obcinać sobie prosto i równo paznokci śląc tu i ówdzie lenników i podwładnych, jak to czynili burgrabiowie tu, na południu kraju. Zamek na Vargóy to przecież twierdza całkiem osobliwa...
    Lapończycy, Rusini, Karelowie i społem sied elkich wypędków, czarowników, pogańskich psów i innego czarciego nasienia, którym trzeba będzie dobrze zalać sadła za skórę, aby nauczyli się płacić czynsz i dziesięcinę królewskim wysłannikom i zostawili w spokoju siedziby Norwegów, rozproszone tam na północy w promieniu takim jak stąd do Móre. Pokój - może z czasem i tam zapanuje pokój - dopóki jednak on tam posiedzi, to na pokój chyba tylko wówczas można będzie liczyć, kiedy diabeł mszę będzie odprawiał. A poza tym musi trzymać w karbach swoich własnych zuchwałych zabijaków, zwłaszcza ku wiośnie, kiedy od nastającej ciemności i burzy, od piekielnego ryku oceanu i od mrozu zaczną tracić głowy, kiedy skąpo będzie z mąką i masłem, i trunkami, kiedy walczyć będą z sobą o kobiety i z trudem można będzie wytrzymać na wyspie. Coś niecoś łyknął już z tego ongi, gdy jako młodzian przebywał tam z Gissurem Galie. Ho, ho, tam nie można będzie leżeć brzuchem do góry!
    Teraz siedział na Vargóy Ingolf Peit, człowiek wcale dzielny. Ale Erling stanowczo miał słuszność: tam w górze musi ktoś z rycerstwa wziąć sprawy w garść - dla zadokumentowania, że jest niezłomną wolą króla norweskiego utrwalić swą władzę w tym kraju. Ho, ho, tam będzie się czuł jak igła w tkaninie. Daleko i szeroko wkoło żadnej norweskiej sadyby aż po Malang.
    Ingolf był dzielnym człowiekiem, jeśli czuł kogoś nad sobą. Erlend powierzy mu dowództwo na „Huggrekken”. „Margygren” była najwspanialszym statkiem, teraz przekonał się o tym. Erlend śmiał się cicho i radośnie. Często mawiał do Krystyny, że tę drugą żonę musi ona ścierpieć obok siebie.
    
    Zbudził się nagle, gdyż w ciemności krzyczało dziecko. Słyszał, że Krystyna porusza się w łożu naprzeciwko i uspokaja kogoś - to Bjórgulf płakał. Nieraz chłopak budził się w nocy z zupełnie zaklejonymi oczami i matka lizała je językiem. Erlendowi wydawało się to tak okropne, że nie mógł patrzeć.
    Krystyna nuciła cichutko. Jej cienki, znużony głos dręczył go.
    Przypomniał sobie swój sen. Chodził gdzieś po jakimś wybrzeżu; był odpływ, skakał więc z kamienia na kamień. Daleko przed nim rozciągało się morze blade i połyskliwe, pluskające w morszczy Była jak gdyby cicha, chmurna noc letnia. Na tle srebrzystego wycięcia fiordu widniał stojący na kotwicy statek, czarny i smukły, kolebiący się leciutko na falach. Upajająco bezbożnie pachniało morze i morskie algi.
    Serce jego było chore z tęsknoty. Teraz, w ciemności nocy, kiedy leżał sam w gościnnym łożu i jednostajny dźwięk kołysanki drażnił mu uszy, czuł wyraźnie, jak okrutnie tęsknił. Być z dala od domu i dzieci, od których roi się dwór, z dala od całej tej gadaniny o gospodarstwie, czeladzi, dzierżawcach i dzieciach - i z dala od tego serdecznego lęku o nią, która wciąż była chora i dla której musiał mieć zawsze współczucie.
    Przycisnął ręce do serca. Zdawało mu się, że ono bić przestaje, że kuli się cicho w piersiach i drży trwożnie. Tęsknił za tym, by być z dala od niej. Na samą myśl o tym, co ją teraz czeka, taką wyczerpaną i bezsilną - a wiedział, że to może nastąpić lada chwila - miał wrażenie, że dusi się z obawy. A gdyby miał stracić Krystynę... Nie zdołał nawet pomyśleć, jak by mógł żyć bez niej. Lecz przecież i z nią razem żyć nie mógł, teraz nie; chciał uciec daleko od tego wszystkiego i odetchnąć pełną piersią, pragnął tego z taką mocą, jak gdyby szło o życie.
    „Jezu, mój Zbawco, jakimż złym jestem człowiekiem!” Tej nocy zobaczył to jasno. Krystyno, moja słodka, moja najmilsza żono - takiej prawdziwej, serdecznej radości zaznał z nią tylko wówczas, kiedy ją wiódł w grzech.
    A przecież tak silnie wierzył, że w dniu, w którym przed Bogiem i ludźmi poślubi Krystynę, będzie wymazane wszelkie zło z jego życia, a sam zapomni o wszystkim, co było wcześniej.
    Chyba taką już miał naturę, że nie znosił koło siebie naprawdę dobrego i czystego człowieka. Albowiem Krystyna, odkąd się uwolniła z grzechu i pokalania, do których ją zmusił, była jak ten anioł z Bożego nieba. Łagodna i wierna, tkliwa i dzielna, godna najwyższego szacunku. Przywróciła dobrą sławę dworowi na Husaby. Była znowu tą samą co wówczas, w ową letnią noc - młodziutką, delikatną, czystą dziewicą, która tam, w klasztornym ogrodzie, przytuliła się pod okryciem do niego, a on czując tuż obok siebie jej młode ciało myślał, że chyba sam diabeł nie zdobyłby się na to, by skrzywdzić to dziecko albo mu jakiś ból zadać.
    Łzy spływały po twarzy Erlenda.
    Więc prawdą jest, co mówią księża, że grzech niby rdza Wżera się w duszę człowieka, teraz bowiem nie znajdował ani spokoju, ani szczęśliwości przy swojej ubóstwianej żonie, tęsknił, by być z dala od niej i wszystkiego, co było jej. Płaczem ukołysał się w półsen, gdy wtem zauważył, że Krystyna wstała i nucąc chodziła z dzieckiem po świetlicy.
    Erlend wyskoczył z łoża, potknął się w ciemności o dziecięce ciżemki, podszedł do żony i wziął jej Gautego z rąk. Chłopiec jął się drzeć wniebogłosy, a Krystyna rzekła z wyrzutem: - Już niewiele brakowało, a byłabym go uśpiła.
    Potrząsnął płaczącym dzieckiem i dał mu parę. klapsów w tyłek, a gdy dziecko jeszcze bardziej się rozkrzyczało, począł je uspokajać tak gwałtownym głosem, że Gaute przerażony zamilkł. Coś takiego nie zdarzyło mu się dotąd nigdy w życiu.
    - Musisz wreszcie nabrać rozumu, Krystyno. - Porywczość wzięła nad nim zupełnie górę; stał wyrwany ze snu, nagi, marznący w ciemnym pokoju, z łkającym dzieckiem na rękach. - To musi się raz wreszcie skończyć, od czego masz twoje dziewki? Dzieci mają spać przy nich, przecież to nie sposób, byś to mogła wytrzymać.
    - Czyż nie pozwalasz mi nawet, abym miała dzieci przy sobie do tego czasu, który mi jeszcze pozostaje? - odparła Krystyna cicho i żałośnie.
    Erlend nie chciał zrozumieć, co ma na myśli.
    - Do tego czasu, który ci pozostaje, winnaś mieć spokój! Połóż się teraz, Krystyno - prosił cicho.
    Wziął Gautego do swego łoża, zanucił mu jakąś piosenkę j poszukał po ciemku swego pasa na stopniu łoża. Małe, srebrne płytki, którymi pas był wybijany, dźwięczały i pobrzękiwały w rękach chłopca.
    - Chybaś nie ostawił sztyletu na pasie? - spytała z lękiem Krystyna ze swego łoża, i Gaute znów zaczął się drzeć słysząc głos matki. Erlend uspokoił go i potrząsnął pasem; w końcu dziecko przestało płakać i leżało cicho.
    Chyba nie można sobie życzyć, aby to nędzne, schorzałe dziecko wyrosło. Nie było pewne, czy Gaute posiada ludzki rozum.
    O nie, nie. Najświętsza Panienko, nie myślał tego przecież, nie życzył chyba śmierci własnemu dziecku. Objął dziecko mocno ramieniem i skłonił twarz na miękkie, jedwabiste włoski.
    Jej piękni synowie... Ale jego nużyło, że musi słuchać o nich ustawicznie, od rana do wieczora, i wszędy potykać się o nich. Jakim sposobem trzej mali chłopcy mogli na wielkim dworze być jednocześnie w każdym miejscu, tego nie rozumiał. Ale przypomniał sobie, jak okrutnie martwiło go, że Elina nie troszczy się zgoła o swoje dzieci. Był pewnie niesprawiedliwy, teraz bowiem gryzło go znowu, że nigdy nie widział Krystyny inaczej jak z dzieckiem u kiecki.
    Kiedy ściskał swych ślubnych synów, nie miał nigdy tego uczucia, co wówczas, kiedy mu po raz pierwszy położono Orma w ramiona. O Ormie, Ormie, synu mój! Już wtedy Elina sprzykrzyła mu się całkiem, sprzykrzył mu się jej upór i porywczość, i niepohamowana miłość. Poznał, że jest dla niego za stara. I zaczął pojmować, jak drogo będzie go to szaleństwo kosztowało. Ale zarazem wiedział, że nie może jej od siebie odepchnąć, gdyż ona dla niego straciła wszystko. Urodzenie chłopca sprawiło, że postanowił wytrzymać z jego matką, tak mu się przynajmniej zdawało. Gdy został ojcem Orma, był jeszcze zbyt młody, aby zdawać sobie sprawę z położenia dziecka: matka była wszak cudzą żoną.
    Znowu łzy napłynęły mu do oczu i silniej przytulił Gautego. Orm... Żadnego z dzieci nie kochał tak jak tego chłopca; brak jego odczuwał boleśnie i żałował każdego ostrego i porywczego słowa, które do niego wyrzekł. Orm nie mógł wiedzieć, jak bardzo go ojciec miłował. Gorycz i rozpacz ogarniały Erlenda tym silniej, im lepiej pojmował, że Orm nie będzie nigdy uznany za jego prawego syna, że nigdy nie będzie po nim nosił jego tarczy herbowej. Zazdrość owładała nim, kiedy widział, jak syn garnie się do macochy raczej niźli do niego, a tkliwa, zawsze jednakowa dobroć Krystyny dla chłopca wydawała się Erlendowi cichym wyrzutem.
    Potem nadeszły owe dnie i noce, po prostu nie miał siły myśleć o tym. Orm leżał na marach na poddaszu, a kobiety przychodziły i mówiły, że nie sądzą, by Krystyna przetrzymała swą słabość. Ludzie wykopali dla Orma grób w kościele i pytali, czy i Krystyna ma być tam pochowana, czy też zawiezie się ją do kościoła Św. Grzegorza i tam złoży obok rodziców Erlenda.
    Wstrzymywał oddech z trwogi przed tymi myślami. Poza nim leżało całe życie, pełne wspomnień, przed którymi uciekał nie mogąc znieść myśli o nich. Lecz tej nocy stanęły one przed nim. W zwykły dzień mógł jeszcze zapomnieć. Ale nie mógł zapobiec, że oto teraz, w tej godzinie, wynurzyło się pewne wspomnienie, i zdawało mu się, że wysysa ono zeń wszystką odwagę.
    Dnie na Haugen... Zazwyczaj udawało mu się prawie zupełnie o nich nie pamiętać. Nie był na Haugen od owej nocy, kiedy odjechał stamtąd saniami, a po raz ostatni widział Aashildę i Bjórna na swym weselu. Lękał się spotkać z panem Bjórnem. A teraz... Przyszło mu na myśl, co opowiadał Munan - mówiono, że oboje chodzą tam dalej. Na Haugen straszyło tak, że domy stały pustką. Żaden człowiek nie chciał w nich mieszkać, choćby mu nawet za darmo dano dwór.
    Bjórn syn Gunnara miał swego rodzaju odwagę, jakiej Erlend - o tym wiedział - nie miałby nigdy. Ręka Bjórna nie drżała, kiedy godził w swą żonę; prosto w serce, jak mówił Munan.
    Tej zimy minęły dwa lata od śmierci Bjórna i Aashildy. Przez tydzień nie widać było dymu nad domami na Haugen; tedy kilku ludzi odważyło się tam iść. Pan Bjórn leżał na łożu z poderżniętym gardłem i trzymał martwą żonę w ramionach. Na podłodze przed łożem leżał jego zakrwawiony sztylet.
    Wszyscy się domyślali, jak się to stało, mimo to udało się Munanowi i jego bratu złożyć oboje w poświęconej ziemi. Mówiono, że padli ofiarą zbójów, chociaż skrzynia z klejnotami Bjórna i Aashildy była nietknięta. Myszy i szczury oszczędziły ich ciał; w ogóle takich stworzeń nie było na Haugen i to uważali ludzie za pewny dowód czarodziejskiego kunsztu zmarłej.
    Munana przeraziła bardzo śmierć matki. Wkrótce potem odbył pielgrzymkę do Świętego Jakuba w Kompostelli.
    
    Erlendowi przyszedł na myśl ranek po owej nocy, w której umarła jego matka. Stali na kotwicy w cieśninie Moldoy, mgła biała i gęsta leżała wokoło nich, tylko od czasu do czasu połyskiwała spoza niej pobliska ściana skalna. Kiedy łódź z księdzem płynęła do brzegu, skała powtarzała głucho plusk wioseł. Erlend stał na przodzie statku i spoglądał za oddalającymi się. Wszystko było mokre od mgły, wilgoć skraplała się na jego włosach i szatach. Obcy ksiądz i jego pomocnik siedzieli na przodzie łodzi, ze zgiętymi w łuk piecami strzegli świętości leżącej na ich kolanach, podobni do jastrzębi w czasie deszczu. Uderzenia wioseł, zgrzyt dulek i odbijający się od skały pogłos słychać było jeszcze długo potem, kiedy łódź znikła we mgle.
    Wówczas i on ślubował odbyć pielgrzymkę. Była w nim wtedy jedna jedyna myśl: że musi raz jeszcze zobaczyć słodką, miłą twarz matki, taką jaka była dawniej, o delikatnej, gładkiej, smagłej cerze. Teraz matka leżała martwa na dnie statku, z obliczem rozdartym okropnymi ranami, z których niedawno sączyły się małe przejrzyste krople, ilekroć starała się uśmiechnąć do niego.
    Nie był winien temu, że ojciec tak go przyjął. I że zwrócił się do człowieka, który był odepchnięty jak on.
    Wybił sobie tedy z głowy tę pielgrzymkę, a potem nie chciał już myśleć o matce. Jakkolwiek źle wiodło się jej na ziemi, to przynajmniej tam, gdzie obecnie przebywała, panował spokój; za to on sam nieszczególny miał spokój, odkąd znowu przyszło mu żyć z Eliną.
    Spokój... Ten zaiste odczuł tylko raz jeden w życiu - w ową noc, kiedy siedział na skraju lasu, pod kamiennym wałem w Hofvin i trzymał w swych objęciach Krystynę, śpiącą na jego łonie spokojnym, dobrym, niezmąconym snem dziecka. Ale niedługo trzymał się w garści, by szanować jej spokój. I nie było to chyba spokojem, co potem przy niej zaznał. Chociaż widział, że wszyscy inni na Husaby znajdują spokój przy jego młodej żonie.
    A teraz tęsknił tylko za tym, by jak najprędzej uciec daleko - w niepokój i zamęt. Tęsknił dziko i obłąkańczo za ową samotną wyspą i za morzem huczącym dokoła przylądków na północy, za bezkresnym wybrzeżem i potężnymi fiordami, mogącymi kryć w sobie wszelką zdradę i zasadzki świata, za ludźmi, których mowę częściowo tylko rozumiał, za ich czarodziejskimi sztuczkami, zmiennością i chytroś-cią, za wojną i oceanem, i za rozśpiewanym dźwiękiem broni swej własnej i swoich ludzi.
    Erlend zasnął na koniec i znów się obudził - cóż to takiego mu się śniło? Aha, śniło mu się, że leżał w jakimś łożu mając po każdej stronie czarną Laponkę. Musiało to być coś na wpół zapomnianego, coś, co mu się przydarzyło ongi, kiedy to z Gissurem przebywał na północy: jakaś opętana noc, w której wszyscy byli pijani i niespełna zmysłów. Nie mógł sobie niczego dokładnie przypomnieć prócz cierpkiego, dzikiego zapachu kobiecych ciał.
    Leżał oto ze swym małym, chorym synkiem w ramionach i takie miał sny. Przeraził się tak bardzo, że nie śmiał znowu zasnąć. Ale i czuwać nie mógł. Tak, na pewno jest jakimś potępieńcem. Struchlały z trwogi leżał bez ruchu i czuł serce bijące mocno w piersi i tęsknił za wybawiającym brzaskiem dnia.
    Udało mu się nazajutrz nakłonić Krystynę, aby pozostała w łożu. Nie mógł wprost patrzeć, jak się kręci po domu, wycieńczona do ostateczności. Siedział przy niej i pieścił jej rękę. Miała najpiękniejsze w świecie ramiona - smukłe, ale przecież tak pełne, że małe, delikatne kostki w przegubach nie odznaczały się. Teraz kości sterczały na wychułch rękach jak bulwy, a skóra po stronie wewnętrznej była błękitnawa.
    Deszcz lał jak z cebra. Gdy Erlend koło wieczora wyszedł ze zbrojowni, usłyszał Gautego boleśnie płaczącego i krzyczącego gdzieś na dziedzińcu. W wąskim przejściu między budynkami odnalazł swych trzech synów; siedzieli w strugach wody lejącej się z dachu. Naakkve przytrzymywał z całych sił Gautego, a Bjorgulf usiłował wpakować mu do ust dżdżownicę; miał w ręku pełno tych cielistych robaków, wijących się i kurczących między palcami.
    Chłopcy stali z obrażonymi minami, kiedy ojciec ich łajał. Przytaczali na swe usprawiedliwienie słowa starego Aana, że Gautemu wyrosną zęby bez bólu, kiedy zmusi się go do odgryzienia kawałka żywego robaka.
    Wszyscy trzej byli przemoczeni do nitki. Erlend zaczął wołać na dziewki, które przybiegły - jedna z czeladnej, druga zaś z obory. Rozsierdzony zwymyślał je, ile wlazło, po czym wsunął sobie Gautego pod pachę jak prosiaka, a dwóch starszych pognał przed sobą do świetlicy.
    Wkrótce potem dzieci, suche i zadowolone, siedziały obok siebie w odświętnych niebieskich kitelkach na stopniu przed łożem matki. Ojciec przyciągnął sobie mały zydel, opowiadał różne niedorzeczności i tulił dzieci ze śmiechem do siebie chcąc zagłuszyć ostatek nocnych zwidów w swej duszy. Matka jednak uśmiechała się szczęśliwa, bo Erlend bawił się z jej dziećmi. Erlend opowiadał, że ma lapońską czarownicę, liczącą przeszło dwieście zim i taką wysuszoną, że nie większa jest niż tycio - pokazywał na ręce. Chowa ją w skórzanym worze w wielkiej skrzyni, stojącej w szopie na jego łodzi.
    Oczywiście dostaje coś do jedzenia: w każde Boże Narodzenie jedną szynkę i tej ma dość na cały rok. A jeśli dzieci nie będą grzeczne i nie przestaną dręczyć matki, to weźmie je i włoży także do owego worka.
    - Matka jest chora, bo nosi naszą siostrzyczkę - rzekł Naakkve, strasznie dumny, że się na tym zna.
    Eriend pociągnął chłopca za uszy ku sobie.
    - Tak, a kiedy się wasza siostra urodzi, powiem czarownicy, by was urzekła, i wtedy staniecie się białymi niedźwiadkami i będziecie uganiać w dzikich borach, a moja córka odziedziczy wszystko, co posiadam.
    Dzieci krzyczały i pięły się w górę na łoże matki. Gaute nic wprawdzie nie rozumiał, krzyczał jednak wraz z tamtymi i wspinał się na górę, bo bracia tak czynili. Krystyna narzekała: Eriend nie powinien w ten sposób żartować. Naakkve jednakże stoczył się z powrotem na dół. Oczarowany śmiechem i strachem rzucił się na ojca, uwiesił mu się u pasa i z radosnym krzykiem chciał kąsać ręce Erlenda.
    
    I tym razem nie dostał Eriend córki, której sobie tak gorąco życzył. Krystyna powiła mu dwóch dorodnych synów, sama jednak omal nie przypłaciła tego życiem.
    Eriend kazał chłopców ochrzcić: jednego po Ivarze Gjeslingu, drugiego po królu Skułem. Imię jego nie utrzymało się w rodzie: pani Ragnfrida1 twierdziła, że jej ojciec był nieszczęśliwy, dlatego nikt nie powinien nosić tego imienia. Ale Eriend klął się, że żaden z jego synów nie ma dumniejszego imienia niż właśnie najmłodszy.
    Tymczasem jesień była już za pasem i skoro tylko Krystyna była poza najgorszym niebezpieczeństwem, musiał Eriend popłynąć na północ. W głębi serca myślał, że dobrze się składa, iż musi odjechać, zanim Krystyna znowu podniesie się z łoża. Pięciu synów w ciągu pięciu lat, to naprawdę dosyć; i nie chciał znowu żyć w trwodze, że mogłaby umrzeć w połogu, podczas gdy on będzie w Vargóy.
    
    Również Krystyna, jak spostrzegł, myślała podobnie. Nie skarżyła się zgoła, że mąż znowu ją opuszcza. Uważała każde dziecko, które 
    
    Córka Skulego, prababka Erlenda.
    
    przyjść miało, za cenny dar Boży i przyjmowała cierpienia i boleści jako coś, czemu się poddać musiała. Tym razem jednak przeszła tak okropne męczarnie, że Erlend pojmował, iż straciła całą odwagę. Leżała z twarzą żółtą jak glina i spozierała na dwa zawiniątka po obu jej bokach, ale oczy jej nie patrzyły tak szczęśliwie jak zwykle po urodzeniu tamtych dzieci.
    Erlend siedział przy niej i w myśli odbywał całą podróż na północ. Ciężka to będzie podróż tak późną jesienią i osobliwie będzie przybyć tam na ową długą noc. Ale tęsknił za tym niewypowiedzianie. Przeżyta ostatnio trwoga o żonę złamała w nim wszelki opór; bezwolnie poddawał się tęsknocie za ucieczką daleko od domu.
    
   
4.
    
    Erlend spędził niemal dwa lata jako obrońca kraju i bur-grabia królewski w twierdzy na Vargóy. Przez cały ten czas nie zjeżdżał dalej na południe aniżeli raz jeden do Bjarkoy, gdzie umówił się na spotkanie z panem Erlingiem. Drugiego lata umarł wreszcie Henning syn Alfa i Erlend został jego następcą jako królewski wójt na okręg Orkdóla. Haftor Graut zaś popłynął na północ, aby go zastąpić na Vargóy.
    Erlend był rozradowany i szczęśliwy, kiedy jesienią, w parę dni po Narodzeniu Najświętszej Maryi Panny, żeglował na południe. Otrzymanie tej godności, którą niegdyś piastował jego ojciec, było zadośćuczynieniem, za którym tęsknił przez te wszystkie lata. Nie dlatego, żeby to samo przez się było celem, o osiągnięcie którego kiedykolwiek się starał, ale zawsze miał świadomość: trzeba mu tego zaszczytu, by znaleźć się na należnym miejscu - i to zarówno ze względu na siebie samego, jak też i ludzi swego stanu. Obecnie było już bez znaczenia, że uważano go za nieco odmiennego od innych, gnuśnych ospalców,- w jego odmienności nie było odtąd nic zdrożnego.
    
    Tęsknił również za domem. W Finmarken było spokojniej, niż 
    Wschodnia część Haalagolandii, obecnie fylke (obwód) Finmark; stolicą jego jest imerfest, najdalej na północy poza kołem biegunowym położone miasto na:cie.
    
    oczekiwał. Już pierwsza zaraz zima dała mu się porządnie we znaki, żył bezczynnie na zamku i nie mógł nawet zabrać się do obwarowania twierdzy. Została ona przed siedemnastu laty przywrócona do dawnego stanu, obecnie jednak chyliła się zupełnie do upadku.
    Potem nadeszła wiosna i lato, i życie, i niepokój - tu i ówdzie po fiordach miały miejsce spotkania z norweskimi i na pół norweskimi poborcami oraz wysłannikami plemion z głębi kraju. Erlend krążył koło wybrzeży ze swymi dwoma statkami; to życie odpowiadało mu. Na wyspie naprawiono budowle i umocniono obwarowania. Ale w rok później było znów zupełnie cicho.
    Haftor pewnie postara się o to, by znowu wywołać zamieszki. Erlend śmiał się cichutko. Aż prawie do Trjanema żeglowali razem, tam zaś nawinęła się Haftorowi jakaś Laponka, którą wziął z sobą. Erlend przekonywał go, by jej poniechał, by miał na uwadze, iż należy pokazać poganom, że Norwegowie są tutaj panami, należy zatem baczyć, aby nie drażnić ludzi niepotrzebnie ze względu na niewielką załogę, jaką rozporządzali. Nie trzeba też się mieszać, kiedy Lapończycy walczą pomiędzy sobą i tępią się nawzajem; należy im zostawić tę uciechę, natomiast jak jastrząb krążyć nad Rusinami i Kolijczykami, czy jak się ta cała czereda zwała.
    Niewiasty jednak trzeba zostawić w spokoju. Po pierwsze, wszystkie bez wyjątku są czarownicami, a po wtóre, jest dość takich, które same się napraszają. Ale młodzian z Godóy chciał postępować według swej woli, dopóki na własnej skórze nie dostanie porządnej nauczki.
    Haftor chciał uciec od swej żony i dworów, Erlend zaś rwał się do swoich i do domu. Chory był z tęsknoty za Krystyną i za Husaby, i za ojczystą dziedziną, i za dziećmi - za wszystkim, co było w domu przy Krystynie.
    W Lyngfiordzie opowiadano mu o jakimś statku, który wiózł na pokładzie kilku mnichów-kapłanów. Mieli to być dominikanie z Ni-daros, jadący na północ, by szerzyć pomiędzy poganami i kacerzami na pograniczu kraju prawdziwą wiarę.
    Erlend był pewien, że Gunnulf znajduje się wśród nich. I w trzy noce potem siedział rzeczywiście sam na sam ze swym bratem w ziemiance, należącej do małego norweskiego osiedla na wybrzeżu, gdzie się spotkali, Erlend był dziwnie wzruszony. Wysłuchał mszy i wraz z załogą przystąpił do Stołu Pańskiego - jedyny raz, odkąd był na północy, nie licząc pobytu w Bjarkóy. Przy kościele na Vargóy nie było księdza; na zamku mieszkał wprawdzie diakon, który starał się przynajmniej dopilnować przestrzegania świąt, ale poza tym nie bardzo się troszczono o duchową pomoc dla Norwegów na północy. Musieli pocieszać się tym, że żyją jak gdyby na wyprawie krzyżowej, wobec czego ich grzechy nie będą oceniane zbyt surowo.
    O tym właśnie rozprawiał z Gunnulfem, a brat słuchał go z dziwnym, nieobecnym uśmiechem, igrającym na wąskich ustach. Wyglądało, jakby wciągał nieco do środka dolną wargę, co się czyni zwykle, kiedy myśli się o czymś w skupieniu i prawie już pojmuje, ale sprawa jeszcze niezupełnie jest rozwikłana.
    Noc miała się ku końcowi. Wszyscy ludzie w osiedlu spali już; bracia wiedzieli, że tylko oni dwaj czuwają. I obaj byli do głębi przejęci zdziwieniem, że oto siedzą tutaj razem.
    Szum morza i nawałnicy, słaby i stłumiony przez ziemną ścianę, dochodził ich uszu. Od czasu do czasu silniejszy podmuch wpadał do wnętrza, rozżarzał ogień na palenisku i chwiał płomieniem lampki tranowej. W chacie nie było żadnych sprzętów; bracia siedzieli na niskiej ławie ziemnej, obiegającej z trzech stron izbę, a między nimi leżał Gunnulfów pulpit do pisania z rogiem na atrament, gęsim piórem i zwojem pergaminu. Gunnulf spisywał różne rzeczy, które mu brat opowiadał: o spotkaniach z osadnikami na północy, o pomiarach głębin i znakach pogody, o sposobie wyrażania się i mowie Lapończyków - wszystko, co akurat przyszło Erlendowi do głowy. Gunnulf sam dowodził statkiem; zwał się on „Sunnivasuden”, ponieważ dominikanie obrali świętą Sunnivę za patronkę ich przedsięwzięcia.
    - Oby wam tylko nie powiodło się tak jak męczennikom z Selja - powiedział Erlend i Gunnulf znowu się uśmiechnął.
    - I ty zowiesz mnie płochym, Gunnulfie? Jakże zatem nazwać ciebie? Najpierw przez dwa lata wędrowałeś na południu, a ledwie powróciłeś, uciekasz precz od godności i prebend, by głosić kazanie czartu i czarciemu nasieniu tam na północy w Velli-aa. Przy tym nie znasz zgoła ich mowy, oni zaś nie znają twojej. Wydaje mi się, żeś jeszcze mniej rozsądny niż ja.
    
    - Ja nie mam potrzeby troszczyć się o swoje dobra ani o krewnych - odparł mnich. - Zerwałem już wszystkie pęta, ty jednak jesteś związany, bracie.
    - Ach tak. Kto nic nie posiada, ten, zaprawdę, jest wolny.
    Gunnulf przytaknął.
    - Wszystko, co człowiek posiada, mocniej go trzyma w garści, aniżeli on to zdzierżyć zdoła.
    - Hm. Ależ nie, u pioruna. Przyznaję nawet, że Krystyna mnie trzyma - ale moje dobra i moje dzieci nie będą mnie nigdy posiadały.
    - Nie myśl tak, bracie - rzekł cicho Gunnulf. - Może się łatwo przytrafić, że je stracisz.
    - Nie, nie chcę stać się podobny do innych mężów, którzy aż po uszy zagrzebali się w gospodarce - rzekł z uśmiechem Erlend i brat też się uśmiechnął.
    - Piękniejszych dzieci niż Ivar i Skulę nie widziałem nigdy - powiedział Gunnulf. - Przypuszczam, żeś ty w ich wieku tak wyglądał, nie dziwota, że matka nasza tak bardzo cię miłowała.
    Bracia oparli ręce na pulpicie. Nawet w słabym świetle tranowej lampki można było dostrzec, jak niepodobne do siebie są ręce obu tych mężów. Ręka mnicha, naga i bez pierścieni, biała i krzepka, mniejsza i bardziej zwarta niż ręka brata, wyglądała mimo to silniej - chociaż dłoń Erlenda była teraz twarda jak róg, a błękitna blizna od strzały znaczyła ciemną skórę od napięstka w górę po rękaw. Lecz palce jego wąskiej, na brązowo wygarbowanej ręki były chude, w stawach sękate i pokryte gęsto pierścieniami.
    Erlend miał ochotę uścisnąć rękę brata, ale wstydził się. Więc pił tylko do niego krzywiąc usta, bo piwo było kiepskie.
    - Widziało ci się zatem, że Krystyna znowu jest całkiem zdrowa i świeża? - zagadnął Erlend.
    - Tak, kiedy byłem latem na Husaby, kwitła niby róża - odparł mnich śmiejąc się. Czekał chwilę, potem dodał: - O jedno chcę cię prosić, bracie. Myśl nieco więcej o dobru Krystyny i twoich dzieci, niżeś to dotychczas czynił. Słuchaj jej rady i trzymaj się tego, co ona i sira Eilif postanowili; czekają oni jedynie na twe przyzwolenie.
    - Nie godzę się jednak całkowicie z tymi jej planami, o których wspomniałeś - rzekł Erlend z wahaniem. - A teraz także moje stanowisko będzie inne.
    - Twoje posiadłości będą więcej warte, jeśli je ściślej połączysz - odparł mnich. - Mnie wydawały się rady Krystyny bardzo roz sądne.
    - Nie ma też chyba w całej norweskiej krainie drugiej kobiety, która by tak nieograniczenie rządziła jak ona.
    - Ostatecznie ty jednak jesteś tym, który rozkazuje - rzekł na to Gunnulf. - A ty... ty rządzisz też Krystyną, jak tylko chcesz - dodał dziwnie słabym głosem.
    Erlend zaśmiał się cicho i gardłowo, przeciągnął się i ziewnął. Nagle ozwał się poważnie:
    - I ty też rządziłeś nią, mój bracie. I nie jest całkiem pewne, czy twoje rady nie stały czasami naszej przyjaźni na zawadzie.
    - Myślisz o przyjaźni między tobą a żoną, czy też między nami, braćmi? - spytał powoli mnich.
    - O obu - odrzekł Erlend, jak gdyby ta myśl mu się dopiero teraz nasunęła. - Tak strasznie pobożna nie potrzebuje być zwykła świecka niewiasta - dodał lżej.
    Doradzałem jej, jak mi się wydawało najlepiej. Jak jest najlepiej - poprawił się Gunnulf.
    Erlend spoglądał na mnicha odzianego w szorstki białoszary habit dominikanów z odrzuconym czarnym kapturem, układającym się w grubych fałdach koło szyi i na barkach. Czaszka Gunnulfa była tak ogolona, że tylko mały wieniec włosów otaczał okrągłe, chude i blade oblicze, ale włosy były równie gęste i czarne jak w młodości.
    - Tak, teraz przecież nie jesteś już moim bratem, w każdym razie nie więcej niż bratem każdego - rzekł Erlend dziwiąc się sam głębokiej goryczy swego głosu.
    - Tak nie jest, choć tak być powinno.
    - Tedy niechaj Bóg będzie ze mną, nieomal sądzę, że to jest przyczyna, dla której chcesz się udać do Lapończyków - rzekł Erlend.
    Gunnulf skłonił głowę. Dziwny błysk rozjaśnił jego brązowożółte oczy.
    - W pewnym sensie to jest też przyczyną - powiedział cicho i szybko.
    Rozłożyli nakrycia i skóry, które ze sobą przynieśli. Było jednak za zimno i za wilgotno, by się rozebrać, przeto życzyli sobie tylko dobrej nocy i pokładli się na ziemnej ławie, która ze względu na dym była zupełnie niska.
    Erlend leżał i rozmyślał o nowinach otrzymanych z domu. Niewiele miał wieści przez te lata; dostał dwa listy od żony, ale były już stare, nim doszły do jego rąk. Sira Eilif napisał je Krystynie; umiała wprawdzie sama pisać bardzo dobrze, nawet ładnie, lecz pisała niechętnie, gdyż uważała, że nie przystoi to niewykształconej białogłowie.
    Krystyna pewnie stała się jeszcze nabożniejsza, odkąd w sąsiedniej gminie postawiono kościół człowiekowi, którego znała za jego ziemskiego żywota - tam uleczony został jej syn Gaute, również i ona sama, słabująca od czasu urodzenia bliźniąt, odzyskała pełne zdrowie. Gunnulf opowiadał, że bracia dominikanie w Hamarze musieli w końcu wydać zwłoki Edwina syna Ryszarda jego braciom w Oslo, ci zaś polecili spisać wszystko, co wiedziano o życiu tego braciszka i o cudach, które zdziałał za życia, jak też po śmierci. Postanowili pismo to przesłać papieżowi i podać prośbę o uznanie go świętym. Kilku chłopów z doliny Gaul i Medal pojechało na południe, by poświadczyć cuda, które brat Edwin sprawił w ich gminach swoimi modłami, oraz przy krucyfiksie, jaki sam sobie wystrugał, a który obecnie znajdował się w Medalhus. Ślubowali wystawić mu mały kościółek na Vatsfjeldet, gdzie parokrotnie latem przebywał jako pustelnik i gdzie płynęło źródło, którego cudowną leczniczą siłę jemu zawdzięczano. Otrzymali przeto jedną rękę ze zwłok, by ją złożyć w owym kościele.
    Krystyna ofiarowała dwie srebrne czary i wielką zaponę do płaszcza, wysadzaną niebieskimi kamieniami, odziedziczoną po swej babce, Ulvhildzie córce Haavarda, i z tych rzeczy kazała sporządzić Tiedekenowi Pausowi, złotnikowi w mieście, srebrną rękę na przechowanie owej relikwii. A kiedy arcybiskup, gdzieś w rok po odjeździe Erlenda na północ, około świętego Jona, poświęcił kościół, wybrała się z dziatwą i sirą Eilifem oraz wielkim pocztem na ową uroczystość na Vatsf jeldet.
    Od tego czasu Gaute szybko począł zdrowieć, nauczył się wnet chodzić i mówić, i teraz nie różnił się wcale od innych dzieci w jego wieku. Erlend przeciągnął się; było to zaprawdę największe szczęście, jakie ich spotkać mogło. Podaruje za to kościołowi kawał gruntu.
    Gaute jest jasnowłosy, mówił Gunnulf, i ma twarz urodziwą jak matka. Winien był się urodzić dziewczynką i zwać Magnhildą. Tak - teraz Erlend tęsknił bardzo za swymi pięknymi synami.
    Gunnulf syn Mikołaja leżał zaś i wspominał ów wiosenny dzień przed trzema laty, kiedy wybrał się razu pewnego konno do Husaby. Po drodze spotkał go pachołek dworski, który mu rzekł, że pani nie ma w domu; jest u jakiejś chorej kobiety.
    Jechał dalej wąską, trawą zarosłą drogą między opłotkami; na górskich zboczach nad nim i pod nim ciągnął się młody liściasty las, aż w dół do rzeki szumiącej wiosennie na dnie doliny. Gunnulf jechał w stronę słońca, delikatne, zielone listki rozbłyskiwały niby złote płomyczki na gałęziach, ale w głębi lasu opadał już chłodny, głęboki cień na murawę.
    Ujechawszy kawałek ujrzał w dole błysk jeziora, a w nim odbicie przeciwległego brzegu, błękitnego nieba i wielkich chmur, schodzących się i znów rozbiegających w tańczących falach. Daleko w dole poniżej ścieżki leżał pośród zielonych, kwietnych łąk mały dwór. Na dziedzińcu stała gromada kobiet w białych płóciennych chustach na głowach, lecz Krystyny nie było między nimi.
    Nieco dalej ujrzał jej konia biegającego wraz z kilku innymi na pastwisku. Droga zanurzyła się jakby w jaskinię zielonych cieni. I tam gdzie falistą linią skręcała na dalsze zbocze, stała Krystyna, wsparta o płot pod drzewami, i słuchała śpiewu ptaków. Widział jej smukłą, czarną postać, nachyloną nad płotem w stronę lasu, chustka i białe ramię świeciły z daleka. Ujął krócej cugle i jechał ku niej krok za krokiem. Ale gdy był już zupełnie blisko, ujrzał, że to tylko stary pień brzozy.
    Nazajutrz wieczorem, kiedy wraz z czeladzią płynął do miasta, siedział sam przy sterze. Czuł w sobie nieugięte i jakby nowo narodzone serce. Teraz już nic nie mogło zachwiać jego postanowieniem.
    Teraz widział, co go dotychczas w świecie trzymało: oto ta sama nieukojona tęsknota, którą czuł w sobie od lat chłopięcych. Pragnął pozyskać przychylność ludzi. Aby być kochanym, był dobry, łaskawy i żartobliwy wobec małych; pozwolił błyszczeć swej uczoności, ale z pokorą i powściągliwie pomiędzy księżmi w mieście, aby go tylko polubili; był ustępliwy wobec pana Eilifa Kortina, ponieważ ten przyjaźnił się z jego ojcem i ponieważ wiedział, jakich to ludzi chętnie widzi pan Eilif koło siebie. Był pełen życzliwości i wyrozumiałości dla Orma, by odbić zmiennemu ojcu nieco dziecięcej miłości. I był surowy i wymagający wobec Krystyny, bo pojął, że potrzebuje ona kogoś, kto by się nie cofnął, kiedy szukała oparcia, kogoś, kto nie prowadzi na błędne drogi, kiedy przychodziła, gotowa słuchać, Ale teraz widział jasno: bardziej chodziło mu o to, by pozyskać jej zaufanie do siebie, niż o to, by ją utwierdzić w zaufaniu do Boga.
    Dziś wieczór znalazł Erlend owo słowo: nie więcej mój brat niżeli brat wszystkich ludzi. To była droga, którą iść musiał, zanim jego braterska miłość mogła pomóc jakiemukolwiek człowiekowi.
    W dwa tygodnie potem podzielił swój majątek między krewnych i Kościół, i przywdział habit dominikanów. I tej wiosny, kiedy wszystkie umysły były do głębi wstrząśnięte strasznym nieszczęściem, które nawiedziło kraj - piorun uderzył w katedrę w Nidaros, w dom świętego Olafa, i spalił go do połowy - udało się Gunnulfowi zyskać poparcie arcybiskupa dla swego dawnego zamysłu.
    Wraz z bratem Olafem synem Jona, który podobnie jak Gunnulf miał święcenia kapłańskie, i z trzema młodymi zakonnikami, jednym z Nidaros, dwoma z bractwa dominikanów w Bjórgyinie, pociągnął na północ, by nieszczęsnym poganom, którzy w granicach chrześcijańskiego państwa żyli i marli w ciemności, nieść światło Bożego słowa.
    „Chryste, Ukrzyżowany! Teraz odrzuciłem precz wszystko, co mię wiązać mogło. Siebie samego oddałem w Twoje ręce jeśli uznasz, żem godzien moim życiem wykupić poddanych szatana. Przyjmij mnie, abym poznał, iżem jest Twój niewolnik, albowiem natenczas i ja Ciebie będę posiadał. Może wtedy serce moje znowu rozśpiewa się i rozkrzyczy w piersi, jak wołało i śpiewało, kiedym wędrował od kościoła do kościoła przez zielone równiny. Romy: należę do mego Ukochanego i Jego pożąda ma dusza”.
    Tak więc leżeli obaj bracia, każdy na swojej ławie w ziemiance, i myślami ukołysali się w sen. Na palenisku między nimi żarzył się mały płomień. Coraz dalej i dalej odsuwali się od siebie myślami. A nazajutrz rozjechali się w dwie przeciwne strony-jeden na północ, drugi na południe.
    Erlend obiecał Haftorowi Graut pojechać do Godoy i zabrać jego siostrę na południe. Była ona zamężna z Baardem synem Aasulfa na Lensviken, który był również jakimś dalekim krewnym Erłenda.
    Rano, kiedy,Margygren” z wzdętymi wiatrem żaglami mknęła ku błękitnym górom przez cieśninę Godoy, Erlend stał na rufie statku. Sterował Ulf syn Haldora. Na pokład weszła Sunniva. Kapuza płaszcza opadła jej w tył i wiatr odwiewał chustkę ze złotawych, kędzierzawych włosów. Miała tak samo błyszczące oczy, o barwie morza jak brat i podobnie była urodziwa, ale pełno miała piegów, także na małych, pulchnych rękach.
    Zaraz od tego wieczora, kiedy ją po raz pierwszy ujrzał na Godoy, ilekroć spotykały się ich oczy, oboje spuszczali wzrok i musieli się śmiać - i Erlend wiedział, że ona zna go dobrze, i on też ją znał. Sunniva córka Olafa, ją mógł wziąć bez ceregieli. Czekała tylko na to.
    Teraz, kiedy stał trzymając ją za rękę - pomógł jej wyjść na pokład - jego wzrok padł na brutalne i ponure oblicze Ulfa. Ulf też o tym wiedział. Erlend poczuł się dziwnie zawstydzony pod spojrzeniem tamtego. Przyszły mu na myśl te wszystkie sprawy, w które jego krewny i giermek był wtajemniczony - każde szaleństwo, w jakie rzucał się od czasów najpierwszej młodości. Ulf nie miał powodu patrzeć na niego drwiąco; nie było wszak jego zamiarem zbliżyć się do tej kobiety bardziej, aniżeli cnota i uczciwość pozwalały. Był teraz na tyle dojrzały i doświadczony wskutek doznanych szkód, że można było puścić go nawet spokojnie do Haalogalandii, bez obawy, by się tam zgubił dla cudzej żony. Przecież sam miał żonę. Był wierny Krystynie od pierwszego dnia, odkąd ją ujrzał, i aż do tej pory, a to i owo, co się przydarzyło na północy, tego nie mógł rozsądny człowiek wcale liczyć. Lecz poza tym nie patrzył nawet na inną niewiastę, nie w ten sposób. Zadać się z Norweżką, jeszcze do tego równą mu stanem? Nie miałby chwili spokoju, gdyby Krystynę tak zdradził. Ale ta podróż na południe z Sunnivą na pokładzie statku - hm, to będzie zapewne ryzykowna gra.
    Ratowało go nieco, że podczas podróży mieli przeważnie złą pogodę, co innego więc było do roboty niż zabawianie się z kobietą. W Dynóy musieli zarzucić kotwicę i przeczekać parę dni. Wówczas to przydarzyło się coś, co sprawiło, że odtąd pani Sunniva wydała mu się o wiele mniej kusząca.
    Erlend, Ulf i kilku jeszcze mężczyzn spało w tej samej kajucie co Sunniva i jej dziewki. Pewnego ranka Erlend był tam sam, Sunniva jeszcze leżała. Nagle zawołała go i rzekła, że zgubiła w łożu złoty pierścień. Musiał zbliżyć się i pomóc w szukaniu. Czołgała się na czworakach po łożu, odziana tylko w koszulę. Wciąż obracali się ku sobie i za każdym razem złodziejski uśmiech igrał na ich ustach. Potem objęła go. Zapewne, i on sam nie zachował się zbyt godnie, czas i miejsce nie były po temu, ale ona była taka bezczelna i bezwstydna, że nagle ostygł zupełnie. Purpurowy ze wstydu odwrócił się od tej twarzy zniekształconej uśmiechem i żądzą; bez - żadnych wykrętów uwolnił się z jej objęć i wyszedł. Posłał potem dziewki do pani.
    Nie, do diaska, nie był przecie szczurem, którego można złapać w słomie posłania! Uwodzić, w to mu graj, ale dać się uwieść, to już rzecz zgoła inna. Musiał się jednak śmiać: oto uciekł od pięknej niewiasty zupełnie jak hebrajski Józef. Tak, tak, dzieją się nieraz dziwy na wodzie i lądzie.
    Nie, pani Sunnivo... Myślał o jednej, o jednej, którąznał; ona udała się do zajazdu dla najemnych żołdaków, aby z nim się spotkać, i przyszła taka dostojna i cnotliwa jak dziewica królewskiej krwi, kiedy idzie na mszę. Po lasach i stodołach należała do niego, niechże mu Bóg wybaczy, nie patrzył na jej ród i cześć, zapomniała się dla niego, ale odrzucić siebie precz - nie, tego nie umiała. Jej szlachetne pochodzenie przebijało w niej, nawet kiedy nie myślała o tym.
    „Bóg niech cię błogosławi, Krystyno moja, i Bóg niechaj mi będzie łaskaw; chcę ci dochować wiary, którą w tajemnicy oraz przed kościelną bramą ci ślubowałem. I tak się stanie”.
    Koło Yrjar wysadził panią Sunnivę na ląd, miała tam bowiem krewnych. Najlepsze, że wcale nie wydawała się przy rozstaniu tak bardzo zagniewana. Nie miał bynajmniej potrzeby spuszczać głowy i gapić się niby mnich przed siebie; nieraz jeszcze żartowali i bawili się razem. Na pożegnanie wręczył jej kilka kosztownych futer na okrycie, ona zaś przyrzekła, że ją w nich zobaczy. Spotkają się przecież jeszcze tu i ówdzie z sobą. Biedaczka, mąż jej niezbyt był młody, a na dobitkę chorowity.
    Erlend zaś był szczęśliwy, gdyż wracał do żony i nie musiał nic przed nią zatajać. Duma rozpierała mu piersi z powodu jego wypróbowanej niezłomnosci. Był zupełnie oszołomiony i wprost szalony z tęsknoty za Krystyną. Była przecież najsłodszą i najpowabniejszą różą i lilią - i należała do niego!
    Kiedy okręt zawinął do Birgsi, Krystyna oczekiwała już Erlenda na wybrzeżu. Rybacy przynieśli bowiem wiadomość na Vigg, że widziano „Margygren” koło Yrjar. Miała z sobą dwóch najstarszych synów i Małgorzatę, a w domu na Husaby było wszystko przysposobione do wielkiej uczty dla przyjaciół i krewnych, z którymi społem miano uroczyście obchodzić powrót Erlenda.
    Krystyna wypiękniała tak nadzwyczajnie, że na jej widok Erlendo-wi dech zaparło. Ale jednak była zmieniona. Owa dziewiczość, która po każdym przebytym połogu powracała, owa delikatność i słabość, coś jakoby zakonnego pod małżeńskim czepkiem - to wszystko znikło. Była teraz młodą, kwitnącą kobietą i matką. Policzki jej błyszczały świeżością i zdrowiem w obramieniu bielutkiej chustki, pierś sklepiła się twarda i wysoka pod połyskującymi na niej łańcuchami i klamrami. Biodra okrągliły się szerzej i miękcej pod pasem z kluczami i uwieszoną na nim pochewką z nożycami i nożem. Tak, tak, stała się doprawdy jeszcze urodziwsza, nie wyglądała teraz tak, jakby mu ją można było zdmuchnąć wprost do nieba. Nawet jej długie, wąskie ręce były pełniejsze i bielsze.
    Noc spędzili na Vigg w domu opata. I tym razem różana, radosna Krystyna, tkliwa i słaba ze szczęścia, jechała z nim nazajutrz rano do domu, na wielką biesiadę na Husaby.
    
    Było wiele poważnych rzeczy, o których chciała mówić z Erlendem zaraz po jego powrocie. Tysiące spraw, dotyczących dzieci, troska o Małgorzatę, potem jej plany poprawienia stanu posiadłości. Ale to wszystko ustąpiło na dalsze miejsce w radosnym podnieceniu.
    Jeździli z uczty na ucztę i Krystyna towarzyszyła mężowi w jego wójtowskich objazdach. Erlend trzymał teraz jeszcze więcej ludzi na Husaby, posłańcy z listami wyjeżdżali do jego pełnomocników i zaufanych i przybywali od nich. Był teraz zawsze żywy i w dobrym humorze. Jakże to, on miałby się nie nadawać na wójta, on, który omal że nie rozbił sobie łba zadzierając z prawem świeckim i kościelnym? Czego się raz w ten sposób nauczył, tego tak prędko nie zapomni.
    Posiadał sprawny i bystry umysł, a w młodości przeszedł dobrą szkołę. Teraz znać to było po nim. Przyzwyczaił się sam odczytywać listy; najął sobie jakiegoś Islandczyka za pisarza. Przedtem kładł swą pieczęć pod wszystkim, co mu inni odczytywali, i niechętnie patrzył na coś pisanego. O tym dowiedziała się, niestety, Krystyna w ciągu owych dwu lat, kiedy zaznajomić się musiała ze wszystkim, co leżało w jego skrzyniach.
    Teraz i ją ogarnęła niefrasobliwość, jakiej nie znała do tej pory nigdy. Stała się bardziej żywa i nie była już taka cicha, kiedy się znajdowała między ludźmi, gdyż miała poczucie swej niezwykłej piękności, poza tym zaś pierwszy raz od czasu wesela była zupełnie zdrowa i rześka. A wieczorami, kiedy leżała z Erlendem na poddaszu jakiegoś obcego dworu albo w chłopskiej izbie, śmiali się i szeptali, i żartowali z ludzi, których spotykali, z nowin, które posłyszeli. Mowy Erlenda były teraz jeszcze swobodniejsze niż zazwyczaj, a wśród ludzi zdawał się cieszyć jeszcze większym mirem.
    Widziała to u swych własnych dzieci: były wprost oczarowane, kiedy ojciec od czasu do czasu zajmował się nimi. Naakkve i Bjorgulf bawili się teraz już tylko łukami, oszczepami i toporami. Zdarzało się, że ojciec zatrzymał się przy nich chwilę na dziedzińcu, popatrzył na nich i objaśnił: „Nie tak, mój synu, tak to musisz trzymać”, poprawiał chwyt małej piąstki i ustawiał palce we właściwy sposób. Wtedy dzieci wprost szalały.
    Dwaj najstarsi synowie byli teraz nierozłączni. Bjorgulf był najro-ślejszy i najtęższy, taki wysoki jak Naakkve, choć młodszy od niego o półtora roku. Miał bardzo kędzierzawe włosy, twarz szeroką, ale ładną, oczy tak czarne, że aż niebieskawe. Pewnego dnia Naakkve stroskany spytał matkę, czy wie, że Bjorgulf niedobrze widzi na jedno oko i trochę zezuje. Krystyna nie sądziła, aby to miało jakieś znaczenie, z czasem to przejdzie. Tak się jakoś złożyło, że temu dziecku najmniej mogła poświęcić uwagi, przyszło ono bowiem na świat, kiedy zbyt jeszcze była wyczerpana opieką nad Naakkvem, a zaraz po nim urodził się Gaute. Bjorgulf był najsilniejszy z jej synów, pewno też i najmądrzejszy, ale małomówny. Erlend najbardziej go kochał.
    Choć Erlend nie uświadamiał sobie tego w pełni, to jednak był nieco uprzedzony do Naakkvego, gdyż ten przyszedł na świat nie w porę i został na dodatek ochrzczony po jego ojcu. A Gaute nie wyrósł tak, jak ojciec oczekiwał. Chłopak miał wielką głowę, co było zrozumiałe, gdyż przez dwa lata zdawało się, że rośnie mu tylko głowa, teraz dopiero nadążało ciało. Pojętny był wprawdzie bardzo, lecz mówił bardzo wolno, jeśli bowiem chciał mówić prędko, zaczynał się jąkać i Małgorzata śmiała się z niego. Krystyna miała słabość do tego chłopca, chociaż w mniemaniu Erlenda pierworodny był jej ulubieńcem, ale Gaute był taki słabowity i podobny też trochę do jej ojca ze swoimi jasnymi jak len włosami i wielkimi szarymi oczami - i tak bardzo przywiązany do matki. Był nieco osamotniony między obu starszymi braćmi, którzy wiecznie trzymali się razem, a bliźniakami, którzy byli jeszcze tacy maleńcy, że mieli niańki.
    Krystyna miała teraz mniej czasu i podobnie jak inne kobiety pozostawiała dzieci częściej pod opieką sług, ale dwaj najstarsi woleli już uganiać po dworze z mężczyznami. Nie troskała się też z dawną chorobliwą czułością o dzieci, lecz bawiła się i śmiała wraz z nimi, kiedy miała czas zebrać je koło siebie.
    Pod koniec roku nadszedł list z pieczęcią Lavransa syna Bjórgulfa. Był pisany własnoręcznie przez niego, a przesłany przez kapłana w Orkedal, który bawił na południu. List był sprzed dwu miesięcy. Najważniejszą nowiną, którą przynosił, była wiadomość, że Lavrans zaręczył córkę Ramborgę z Szymonem synem Andrzeja na Formo. Wesele miało się odbyć na wiosnę około Świętego Krzyża.
    Krystyna była niezmiernie zdumiona. Lecz Erlend powiedział, że spodziewał się, iż do tego przyjdzie już wówczas, kiedy Szymon owdowiał i po śmierci starego pana Andrzeja osiadł na swoim dworze w Sil.
    
   
5.
    
    Szymon Darre przyjął jako coś samo przez się zrozumiałego, że ojciec zmówił go z Krystyną córką Lavransa. W rodzie jego zawsze było zwyczajem, że rodzice postanawiali o takich sprawach. Cieszył się, kiedy zobaczył, jak piękna i miła jest jego narzeczona, poza tym zaś nigdy ani przez myśl mu nie przeszło, że mógłby żyć źle z żoną, którą mu ojciec wybrał. Krystyna i on pasowali do siebie wiekiem, majątkiem i urodzeniem, a jeśli Lavrans pochodził z nieco pocześniejszego rodu, to za to ojciec Szymona był rycerzem i zaufanym króla Haakona, podczas gdy tamten żył zawsze na uboczu w swych dworach. A Szymon nieraz miał sposobność przekonać się, że ludzie równi stanem dobrze żyją w małżeństwie.
    Potem nadszedł ów wieczór na poddaszu w Finsbrekken, kiedy to ludzie chcieli zgubić niewinną dziewczynę. Od tej godziny wiedział dobrze, że miłuje swą narzeczoną bardziej niż tak tylko, jakby wypadało. Niewiele nad tym rozmyślał, rad był jedynie; widział wprawdzie, że dziewczyna jest wobec niego nieśmiała i powściągliwa, ale i nad tym się nie zastanawiał. Potem jednak w Oslo musiał myśleć nad tymi rzeczami, a potem ów wieczór w komorze na poddaszu dworu Brynhildy Flugi...
    Natknął się tutaj na coś, o czym sądził, że nie może zgoła zdarzyć się na świecie pomiędzy godnymi ludźmi szlachetnego rodu i w obecnych czasach. Zaskoczony i do cna oszołomiony wycofał się ze swych zrękowin. Ale na zewnątrz pozostał chłodny, spokojny i niewzruszony, kiedy omawiał tę rzecz ze swoim i z jej ojcem.
    Tak więc przekroczył krąg zwyczajów panujących w jego rodzie, potem zaś uczynił coś po prostu niesłychanego. Oto bez zasięgnięcia rady ojca starał się o młodą, bogatą wdowę na Mandvik. Uderzyło mu do głowy, skoro zmiarkował, że pani Halfrida nie jest mu niechętna. Była możniejsza i dostojniejszego rodu niż Krystyna; była wnuczką barona Torego syna Haakona na Tunsbergu, wdową po rycerzu Finnie synu Aslaka, poza tym była piękna i miała tak szlachetne i godne obejście, że w porównaniu z nią wszystkie kobiety z jego własnego otoczenia zdały mu się chłopkami. Do diabła z tym, pokaże on wszystkim, że może dostać za żonę najszlachetniejszą kobietę; jej majątek i dobra były na pewno większe i okazalsze aniżeli posiadłości owego Trondhjemczyka, który zhańbił Krystynę. A co się tyczy wdowieństwa, właśnie to było dobre, wiedział człek przynajmniej, czego się trzymać - niechże sam czart wierzy jeszcze w dziewice!
    Wnet jednak zauważył, że nie jest bynajmniej taką prostą rzeczą dawać sobie radę w świecie, jak mu się wydawało w domu na Dyfrinie. Tam ojciec postanawiał o wszystkim i jego zdanie było decydujące. Wprawdzie Szymon przebywał czas pewien w królewskiej świcie jako paź, pobierał także naukę u kapelana ojca, zdarzało się więc czasem, że wydawało mu się dziwne to, co ojciec mówił. Czasem występował też prz-eciw temu, ale więcej w żarcie i jako żart przyjmowano te jego wystąpienia. „Aleś ty mądry, Szymonie”, mawiał wtedy ze śmiechem ojciec, a za nim matka i całe rodzeństwo, które nigdy nie sprzeciwiało się panu Andrzejowi. Wszystko działo się zawsze wedle życzenia ojca i Szymon również uważał, że to jest w porządku.
    W tych latach, kiedy przebywał na Mandvik ze swą żoną, Halfridą córką Erlinga, poznawał z dniem każdym lepiej, że życie może być dużo bardziej przewrotne i zawiłe, aniżeli to się choćby przyśnić mogło panu Andrzejowi.
    Tego, że z żoną, którą miał teraz, nie będzie mógł wyżyć, na pewno Szymon się nie spodziewał. Głęboko w nim tkwiła udręka i zdumienie, kiedy patrzył na żonę, jak w dzień kręciła się po domu taka piękna ze swymi ładnymi oczami, przesłodkimi ustami, póki ich nie otwierała - zaprawdę, nigdy nie widział kobiety, która by nosiła szaty i klejnoty z większym powabem. Ale w ciemności i mroku nocy wstręt do niej wyżerał w nim całą młodość i świeżość; była chorowita, oddech jej miał przykry zapach, pieszczoty jej męczyły go. Potem zaś była taka dobra, że czuł rozpaczliwy wstyd, ale trudno: wszystko w nim burzyło się przeciw niej.
    Do tego dołączyło się jeszcze i to, co niedługo po ślubie zrozumiał, że nie urodzi mu ona nigdy żywego, donoszonego dziecka. Spostrzegł, że i ona smuci się tym i cierpi bardziej od niego; czuł jakby ukłucie nożem w serce, kiedy myślał ojej losie. Różne doszły go słuchy; dlatego pono tak było, że pan Finn bił ją i kopał, aż ucierpiała przez to na zdrowiu. Pan Finn był podobno zazdrosny o młodą, piękną małżonkę. Jej krewni chcieli ją z nim rozłączyć, lecz Halfridą była zdania, że jest obowiązkiem chrześcijańskiej żony wytrwać przy mężu, jakikolwiek jest.
    Jeśli jednak Szymon i ona pozostaną bezdzietni, wtenczas co dnia będzie musiał odczuć, że są to jej włości, na których żyli, i j e j majątek, którym zarządzał. Zarządzał zaś nim z rozwagą i przezornością. Ale w ciągu tych wszystkich lat rosła w nim i wzbierała tęsknota za Formo, za ojczystym dworem babki, który miał kiedyś objąć po ojcu. Zdawało mu się teraz, że raczej tam w dolinie Gudb-rand jest jego dom niżeli tu, na Raumarike.
    Ludzie zwali dalej jego żonę panią Halfridą, tak jak za życia jej pierwszego męża, który był rycerzem. Wskutek tego jeszcze mocniej uświadamiał sobie, że jest tylko jej rządcą na Mandvik.
    
    Kiedyś Szymon z żoną siedzieli sami w izbie. Jedna z dziewek wyszła właśnie. Halfridą spojrzała za nią.
    - Nie wiem na pewno - rzekła - ale obawiam się, że Jorunna zaszła w ciążę tego lata.
    Szymon trzymał na kolanach kuszę i naprawiał coś koło pokrętki. Wymienił jakąś śrubę, obejrzał sprężynę wewnątrz i odparł nie podnosząc oczu:
    - Tak jest. I to moje dziecko.
    Żona nie odezwała się. Gdy po pewnym czasie spojrzał w jej stronę, siedziała i szyła dalej, zatopiona w swej robocie.
    Szymonowi żal się zrobiło serdecznie. Żal, że tak zmartwił żonę, i żal, że się zadał z dziewczyną, i był zły, że wziął ojcostwo na siebie. Sam przecież nie był wcale tego pewien - Jorunnę łatwo było mieć. Właściwie nie podobała mu się wcale; była brzydka, miała tylko obrotny język i uciesznie było gadać z nią, poza tym ona to zawsze czekała na niego zeszłej zimy, kiedy wracał późno do domu. Odpowiedział zbyt skwapliwie w nadziei, że żona zacznie się skarżyć i winić go. Ale przerachował się głupio, mógł chyba z góry przypuszczać, że Halfridą za wiele ma na to godności. Teraz jednak stało się, a swych własnych słów nie chciał odwoływać. Tak zatem musiał zgodzić się, że, czy chciał, czy nie, będzie uważany za ojca dziecka tej dziewki.
    Halfridą dopiero po roku wspomniała o tej sprawie; pewnego dnia zapytała, czy mu wiadomo, że Jorunna ma być wydana za mąż do Borgu. Szymon wiedział o tym doskonale, bo sam ją wyposażył.
    - A gdzie będzie chowane dziecko? - spytała żona.
    - U rodziców matki, gdzie i teraz przebywa - odrzekł Szymon.
    - Widzi mi się, że przystałoby bardziej, gdyby twoja córka wyrastała tutaj, na twoim dworze.
    - Myślisz zapewne: na twoim dworze? - odparł Szymon.
    Twarz kobiety zadrgała.
    - Wszak wiesz o tym dobrze, mój małżonku, że dopóki oboje żyjemy, tyś jest panem na Mandvik - rzekła.
    Szymon podszedł do niej i położył ręce na jej ramionach.
    - Jeśli tak jest rzeczywiście, moja Halfrido, i jeśli sądzisz, że będziesz mogła znosić to dziecko tu obok nas, to dzięki ci za twą wspaniałomyślność.
    Nie w smak mu była ta propozycja. Widział dziecko kilkakrotnie, była to dość brzydka dziewczynka i nie mógł stanowczo dopatrzyć się w niej podobieństwa do siebie lub kogoś ze swej rodziny. Wierzył mniej niż kiedykolwiek, że jest jej ojcem. I był gniewny posłyszawszy, że Jorunna kazała ją ochrzcić imieniem Arngjerdy, jego matki, nie pytając go nawet o pozwolenie. Ale teraz musiał się poddać woli Halfridy. Sprowadziła ona małą na Mandvik, wzięła jej mamkę i sama dbała o to, by jej na niczym nie zbywało. Ilekroć dziecko nawinęło jej się na oczy, brała je na kolana i bawiła się z nim z miłością i życzliwością. I im częściej Szymon widział dziewczynkę, tym bardziej ją lubił - miłował on bardzo dzieci. Teraz zdawało mu się też, że jest jednak pewne podobieństwo między Arngjerdą a nim. Było przecież prawdopodobne, że Jorunna była na tyle mądra, by się trzymać w ryzach, kiedy sam pan zbliżył się do niej. Zatem Arngjerdą była pewnie jego córką, a to, do czego namówiła go Halfrida, było najlepsze i najgodziwsze.
    Po pięciu latach pożycia powiła Halfrida swemu małżonkowi zdrowego chłopaka. Była rozpromieniona szczęściem; wnet jednak po porodzie rozchorowała się ciężko i wszyscy zrozumieli, że musi umrzeć. Mimo to była dobrej myśli, kiedy po raz ostatni mówiła przytomnie do męża:
    - Teraz zatem będziesz siedział na Mandvik, Szymonie, i rządził wszystkim dla dobra twego i mego potomka.
    Od tej pory gorączka wzmagała się coraz bardziej, aż chora straciła zupełnie przytomność; nawet smutek z powodu śmierci synka, który zmarł dzień przed nią, nie doszedł już do jej świadomości za ziemskiego żywota. A w drugiej ojczyźnie zapewne nie poczuje bólu z tego powodu, lecz uraduje się, że mały Erling będzie z nią razem, rozmyślał Szymon.
    Szymon przypominał sobie potem, że w tę noc, kiedy zwłoki obojga leżały na poddaszu, on sam stał przy płocie, nad polem ciągnącym się hen ku fiordowi. Było to na krótko przed świętym Jonem i noc była taka jasna, że księżyc, choć w pełni, słabo tylko świecił. Woda była przejrzysta i jasna, szumiała i pluskała cicho o brzeg. Szymon nie spał więcej jak godzinę od owej nocy, w której się chłopiec urodził; zdawało mu się, że to już bardzo dawno, i był taki zmęczony, że ledwie mógł odczuwać smutek.
    Miał wówczas dwadzieścia siedem lat.
    
    W lecie, kiedy dzielono spuściznę, oddał Szymon dwór Mandvik Stigowi synowi Haakona, krewnemu Halfridy. Sam zaś udał się na Dyfrin i pozostał tam przez zimę.
    Stary pan Andrzej leżał w łożu, dręczony wodną puchliną i rozmaitymi innymi choróbskami; kres jego zbliżał się szybko i pan Andrzej narzekał ustawicznie - życie nie było dlań łaskawe ostatnimi czasy. Nie wszystko tak się ułożyło dla jego pięknych i obiecujących dzieci, jak pragnął i oczekiwał. Szymon wiele czasu spędzał przy ojcu i usiłował przybrać dawny żartobliwy ton, ale starzec stękał bez przerwy. Helga córka Saksego, którą poślubił Gyrd, była taka wytworna, że nie wiedziała już zgoła, co ma wymyślić! Gyrd na własnym dworze nie śmiał kroku postąpić nie zapytawszy jej wpierw o pozwolenie. A ten Torgrim, który ciągle i ustawicznie żalił się przed teściem - przenigdy nie dostałby Torgrim jego córki, gdyby pan Andrzej wiedział, jak obrzydliwy jest ten człowiek, niezdolny ani do życia, ani do śmierci. Astrida nie miała żadnej pociechy ze swej młodości i majątku, dopóki żył jej mąż. Sigrida zaś chodziła przygnębiona i smutna, zapomniała zupełnie śmiać się i swawolić, ta jego ukochana, biedna córka. Dlaczego właśnie ona miała dziecko, a nie Szymon! Pan Andrzej płakał, nieszczęśliwy, stary i chory. Gudmund był przeciwny wszystkim ożenkom, które mu ojciec przedkładał, a pan Andrzej był teraz taki sędziwy i załamany, że chłopak zdziczał zupełnie.
    Ale całe nieszczęście poczęło się od tego, że Szymon i ta chłopska córka sprzeciwili się rodzicom. A było to winą Lavransa; o ile był on dzielnym mężem między mężami, to przed swoimi babami padał plackiem. Dziewucha pewnie płakała i wrzeszczała, a on od razu zmiękł i posłał po tego pozłacanego tronhjemskiego nierządnika, który nawet nie czekał, by mu ją oddano jako żonę. Gdyby jednak Lavrans okazał się wówczas panem we własnym domu, to i on, pan Andrzej, nauczyłby już rozumu swego syna, niedowarzonego goło-wąsa. Krystyna córka Lavransa, ta umie rodzić dzieci, co jedenaście miesięcy wierzgający syn, jak słyszał.
    - Drogo ją to będzie kosztowało - rzekł ze śmiechem Szymon. - Dziedzinę będą musieli rozkawałkować. - Wziął Arngjerdę, która wdreptała do izby, i posadził ją sobie na kolanach.
    - Pewno, ta tutaj nie będzie powodem podziału twojej puścizny, ktokolwiek będzie ją dzielił - rzekł ze złością pan Andrzej. Lubił on nawet po swojemu córkę syna, ale bolało go bardzo, że Szymon ma bękarta. - Czyś pomyślał o nowym ożenku, Szymonie?
    - Ach, pozwólże przynajmniej ostygnąć Halfridzie w grobie - rzekł Szymon głaszcząc płowe włosy dziecka. - Ożenię się powtórnie, ale nie ma pośpiechu.
    Potem brał kuszę i narty i ruszał do lasu, by zaczerpnąć świeżego powietrza; uganiał wraz z psami za łosiem po szreni albo też zestrzeli - wał głuszce z wierzchołków drzew, sypiał po nocach na leśnej hali Dyfrina i był rad, że jest sam.
    ...Zaskrzypiały na szreni narty, psy zerwały się, z podwórza też zabrzmiało ujadanie. Szymon otwarł drzwi na błękitną, księżycową noc i do środka wszedł Gyrd, smukły i wielki, piękny i cichy. Wyglądał teraz młodziej od Szymona, który był zawsze trochę tęgi, a w ciągu lat spędzonych na Mandvik stał się jeszcze bardziej ociężały.
    Zrazu obaj bracia siedzieli w milczeniu, posilali się przyniesionymi w sakwach zapasami, popijali i spoglądali w ogień.
    - Pewnoś zmiarkował - ozwał się Gyrd w końcu - że Torgrim podniesie wielki gwałt, gdy ojca nie stanie. Przeciągnął również Gudmunda na swoją stronę. I Helgę. Nie chcą oni przyznać Sigridzie należnego jej dziedzictwa.
    - Zauważyłem to. Ale swoją część musi ona dostać, chyba my dwaj, ty i ja, możemy to przeprowadzić, bracie.
    - Najlepiej byłoby, gdyby ojciec sam to postanowił, zanim umrze - tłumaczył Gyrd.
    - Nie, dajże ojcu umrzeć w pokoju - rzekł Szymon. - My dwaj potrafimy uchronić naszą siostrę, aby nie mogli z niej złupić skóry dlatego, że popadła w nieszczęście.
    
    Spadkobiercy pana Andrzeja rozstali się w srogiej nieprzyjaźni. Z jednym Gyrdem pożegnał się Szymon opuszczając ojcowski dom i wiedział, że brat nie najlepsze będzie miał teraz dnie ze swą żoną. Sigridę zabrał ze sobą na Formo; miała mu prowadzić gospodarstwo, on zaś miał zarządzać jej dobrami.
    W perłowy, błękitny dzień, kiedy poczynał tajać śnieg, a olchowy lasek nad rzeką brunatniał od nabrzmiewających pąków, zajechał Szymon na swój własny dwór. Kiedy z Arngjerdą na rękach przestąpił próg domu mieszkalnego, zapytała go Sigrida:
    - Czemu to uśmiechnąłeś się, Szymonie?
    - Uśmiechnąłem się?
    Przyszło mu na myśl, że inny to jest powrót, aniżeli niegdyś oczekiwał - w ów dzień, kiedy miał osiąść na stałe w starym dworze swej babki. Uwiedziona siostra i bękart: oto byli teraz jego najbliżsi.
    
    Pierwszego lata nie widział prawie zupełnie ludzi z Jórund, unikał ich z rozmysłem.
    Ale razu pewnego w niedzielę, już po Wniebowzięciu Matki Boskiej, późną jesienią, zdarzyło się, że stał w kościele tuż obok Lavransa syna Bjórgulfa i że oni dwaj mieli sobie dać pocałunek obrzędowy po słowach siry Eirika, zalecających, by pokój Boży zapanował w ludzkich sercach. I gdy Szymon poczuł suche, wąskie wargi starego na swym policzku i posłyszał go odmawiającego szeptem modlitwę pokoju, był dziwnie poruszony. Zrozumiał, że znaczy to dla Lavransa więcej aniżeli tylko wypełnienie kościelnego zwyczaju.
    Po mszy Szymon wypadł spiesznie z kościoła, ale przy koniach spotkał Lavransa, który go prosił na Jorund na posiłek. Szymon odparł, że córka jego jest chora, i siostra sama czuwa nad nią. Przeto Lavrans życzył dziecku rychłego wyzdrowienia i na pożegnanie podał Szymonowi rękę.
    W parę dni potem ludzie na Formo musieli prędko się uwijać, by uprzątnąć na czas zbiory z pól, gdyż pogoda była niepewna. Kiedy wieczorem lunęło, większa część zboża była już pod dachem. Szymon biegł w strugach deszczu przez dziedziniec. Szeroki, złoty promień słońca przebił się właśnie przez chmury i rozświetlił na chwilę dom i skalną ścianę za nim,- nagle ujrzał Szymon małą dziewczynkę, stojącą w deszczu i słońcu przed drzwiami domu. Miała ze sobą jego ulubionego psa; wyrwał się jej z rąk i poskoczył do Szymona; z obroży zwisał mu na ziemię tkany kobiecy pas.
    Spostrzegł, że dziewczynka jest dzieckiem zamożnych ludzi; nie nosiła wprawdzie okrycia i główkę miała gołą, ale jej czerwona sukienka była z zagranicznego sukna, wyszywana i spięta na piersi złoconą klamrą. Jedwabny sznur opasywał czoło i przytrzymywał ciemne, mocno kędzierzawe włosy. Twarz jej była świeża i miła, czoło szerokie, podbródek ostry, oczy wielkie i promienne, a policzki rozpłomienione jakby po szybkim biegu.
    Szymon domyślił się, kim jest ta mała, i powitał ją po imieniu.
    - Ramborgo, cóż jest przyczyną, że tak zaszczycasz mnie i odwiedzasz nas?
    - To ten pies - rzekła idąc za nim do domu, by się schronić przed deszczem.
    Pies przyzwyczaił się przybiegać na Jórund; odprowadziła go więc z powrotem. Tak, wiedziała, że to jego pies, widziała przecież, jak uganiał koło niego, ilekroć Szymon wyjeżdżał. Szymon złajał ją nieco, że sama przyszła; oświadczył, że każe okulbaczyć konie i odwiezie ją do domu. Ale wpierw gość musi coś zjeść. Ramborga pobiegła prosto do łoża, w którym leżała chora Arngjerda; zarówno dziecko, jak i Sigridę bardzo ten gość ucieszył, gdyż Ramborga była żywa i miła. Nie jest zgoła podobna do swoich sióstr, pomyślał Szymon.
    Pojechał z Ramborga do miejsca, gdzie odgałęziała się droga wiodąca do Jórund, i chciał zawrócić, ale w tej chwili nadjechał strapiony Lavrans, który tymczasem dowiedział się, że dziecka nie ma między towarzyszkami na Laugarbru, i właśnie miał iść ze swymi ludźmi na poszukiwanie. Szymon musiał z nim udać się na dwór, a gdy już raz siedział w izbie na poddaszu, pozbył się swej nieśmiałoś-wnet rozkfochińalił się zupełnie wobec Lavransa i Ragnfridy.
    Długo jeszcze siedzieli razem i przepijali do siebie, a że plucha tymczasem zrobiła się szkaradna, przyjął Szymon z wdzięcznością zaofiarowane mu na noc posłanie.
    W górnej izbie były tylko dwa łóżka. Ragnfrida zasłała jedno pięknie dla gościa. Chodziło o to, gdzie ma spać Ramborga: przy rodzicach czy też w innym domostwie.
    - Nie, ja chcę spać w swoim własnym łożu - odezwało się dziecko. - Czy mogę spać z tobą, Szymonie? - prosiła.
    Ojciec rzekł, że nie wypada, aby dzieci męczyły gościa w łóżku, ale Ramborga upierała się nadal przy tym, że chce spać z Szymonem. W końcu oświadczył Lavrans surowo, że jest już za duża, by dzielić łoże z obcym mężczyzną.
    - Nie, ojcze, wcale nie - przekomarzała się. - Czy jestem za duża, Szymonie?
    - Jesteś za mała - odparł ze śmiechem Szymon. - Zażądaj za lat pięć, by ci wolno było spać ze mną, wtenczas na pewno nie powiem „nie”. Wtedy jednak będziesz wolała innego męża aniżeli brzydkiego, grubego i starego wdowca, Ramborgo!
    Lavrans nie lubił takich żartów, nakazał więc ostro córce, by była cicho i kładła się do łoża rodziców. Ale Ramborga zawołała jeszcze:
    - Teraz prosiłeś o mnie, Szymonie Darre, i to w przytomności mojego ojca!
    - Tak jest - odrzekł ze śmiechem Szymon. - Ale obawiam się, że otrzymam od niego odmowną odpowiedź, Ramborgo.
    
    Od tego dnia mieszkańcy Formo i Jórund byli ustawicznie razem. Ramborga przychodziła na sąsiedzki dwór, ilekroć nadarzyła się po temu sposobność, bawiła się z Arngjerdą, jakby dziecko było jej lalką, biegała za Sigridą, pomagała w domowym gospodarstwie i siadała na kolanach Szymona, kiedy wszyscy byli w izbie. Przyzwyczaił się on wkrótce żartować z dziewczynką i pieścić ją, jak to czynił dawniej, kiedy ona i Ulvhilda zastępowały mu siostry.
    Dwa lata już przebywał Szymon w dolinie, kiedy Geirmund syn Hersteina z Kruke poprosił go o rękę Sigridy. Ród na Kruke był starym rodem wolnych chłopów, a chociaż ten i ów z mężów służył w królewskiej świcie, to jednak imię tego rodu nigdy nie przekroczyło granic gminy. Jednak było to małżeństwo ponad wszelkie spodziewania dobre dla Sigridy i ona sama rada była Geirmundowi. Tak więc iond’ bracia ułożyli tę sprawę między sobą i Szymon wyprawił siostro u siebie wesele.
    Pewnego wieczora, na krótko przedtem, kiedy krzątali się pilniki? by na czas przysposobić wszystko na ucztę, rzekł Szymon żartem, ż ż” nie może sobie zgoła wyobrazić, jak mu się teraz będzie wiodło, IdedMf go Sigrida opuści. Ale Ramborga powiedziała:
    - Dwa lata jeszcze musisz sobie radzić, Szymonie, w wieku lat czternastu dziewczyna jest dojrzała do małżeństwa, wtedy będziesz mnie mógł wziąć do siebie.
    - Nie, nie chcę cię - rzekł ze śmiechem Szymon. - Nie dowierzałam sobie, bym mógł utrzymać w karbach takiego dzikusa jak ty.
    - Ciche wody brzegi rwą - odcięła się Ramborga. - Jestem dzikiia, to prawda. Moja siostra była cicha i łagodna. Czyś już zapomniei o Krystynie, Szymonie?
    Szymon zerwał się z ławy, podniósł wysoko dziewczynkę w ramioo-nach i ucałował ją w szyję tak mocno, że wystąpiła czerwona planuj. Puścił ją wreszcie zdumioną i przerażoną, po czym, by zatrzesć wrażenie, złapał Arngjerdę i przycisnął ją tak samo do siebie. Hałasoc-wał i gonił za dziewczętami, za prawie dorosłą Ramborga i calkieon maleńką Arngjerdą, aż chroniły się na ławy i stoły, w końcu posądzał je przy drzwiach na belce, a sam wybiegł z izby.
    ...Na Jórund nie mówili nigdy o Krystynie w jego obecności.
    
    Ramborga córka Lavransa wyrastała na hożą dziewoję i ludziie gorliwie już omawiali jej zamążpójście. Przez czas pewien mówiormo o Eindridzie synu Haakona z rodu Valders-Gjeslingów. Były te dwa rody co prawda spokrewnione ze sobą w czwartej linii, ale obydwaj, Lavrans i Haakon, byli na tyle majętni, że mogli sobie pozwolić na posłanie listu do papieża we Włoszech w celu otrzymania dyspensa W ten sposób mógł być zakończony zatarg ciągnący się od czasu kiedy starsi Gjeslingowie stali po stronie króla Skulego i król Haako i odebrał im ich dobra w Vaage i dał je Sigurdowi Eldjarnowi. Ivau Gjesling Młodszy otrzymał wprawdzie z powrotem Sundbu przesz ożenek i zamianę, ale ta sprawa pociągnęła za sobą moc nieporozumień i sporów. Lavrans sam śmiał się z tego; część łupu, której by miał prawo żądać w imieniu swej żony, niewarta była cielęcej skóry i wosku, jakie zużyto w tej sprawie, nie mówiąc już o trudach i podróżach. Ale tkwił od swego ożenku w tej sprawie, chciał tedy wytrwać przy swoim.
    Lecz Eindrid Gjesling święcił z inną dziewczyną wesele, a na Jórund bynajmniej się tym nie martwiono. Ludzi z Jórund zaproszono na ślub i Ramborga po powrocie do domu opowiadała z dumą, że aż czterech mężów prosiło Lavransa o jej rękę dla siebie albo też dla swych krewnych. Lavrans dał im odpowiedź, że nie chce wchodzić w układy o swą córkę, zanim nie będzie ona na tyle dorosła, by sama mogła również głos zabrać.
    Tak zostało aż do wiosny tego roku, w którym Ramborga skończyła czternaście lat. Pewnego wieczora stała z Szymonem w stajni na Formo i oglądała nowo narodzone cielątko. Było ono białej maści z wielkimi, brązowymi łatami i Ramborga osądziła, że plamy te mają kształt kościoła. Szymon siedział na przegrodzie, dziewczyna opierała się o jego kolana; pociągnął ją za warkocze.
    - A wiesz ty, co to oznacza, Ramborgo? Oto, że wnet już pojedziesz na ślub do kościoła.
    - Pewno, wszak dobrze wiesz, że mój ojciec nie powie ci „nie” w dniu, w którym poprosisz o mnie - odrzekła. - Jestem już na tyle dorosła, że tego roku mogę wyjść za mąż.
    Szymon wzdrygnął się, ale próbował się śmiać:
    - Już znowu przychodzisz do mnie z tymi głupstwami!
    - Wiesz dobrze, że to nie żadne głupstwa - odparło dziewczę, podnosząc ku niemu wielkie oczy. - Od dawna już czuję, że najchętniej poszłabym do ciebie na Formo. A czemu całowałeś mnie nieraz przez te lata i brałeś na kolana, skoro mnie nie chcesz?
    - Chciałbym ja cię mieć, moja Ramborgo, alem nigdy nie przypuszczał, że taka słodka i piękna dziewa jest mi przeznaczona. Jestem starszy od ciebie o lat siedemnaście. Nie pomyślałaś pewnie o tym, że będziesz miała starego, stękającego i brzuchatego męża, gdy sama będziesz niewiastą w najlepszych swych latach.
    - Moje najlepsze lata są teraz - rzekła promieniejąca. - A i ty jesteś jeszcze niczego sobie, Szymonie!
    - Szpetny też jestem, wnet sprzykrzy ci się mnie całować.
    - Tak myśleć naprawdę nie masz przyczyny - odparła śmiejąc się i podała mu usta. Ale nie pocałował jej.
    - Nie chcę wykorzystywać twego nierozsądku, lube dziewczę. Lavrans chce cię zabrać tego lata na południe. O ile nie zmienisz twego zamysłu, zanim powrócisz, tedy chcę podziękować Bogu i Matce Boskiej za szczęście, większe zaiste, niż mogłem oczekiwać, ale wziąć cię za słowo nie chcę, urocza Ramborgo.
    
    Wziął psy, oszczep i łuk i tego samego wieczora poszedł w góry. Wiele jeszcze leżało tu śniegu; przechodząc więc koło swej hali zabrał stamtąd narty, po czym trzymał się w pobliżu jeziora na południe od Dziczych Gór i przez cały tydzień polował na renifery. Ale wieczorem, kiedy wracał do domu, poczuł znów niepokój i lęk. Po Rambordze można się było spodziewać, że jednak mówiła z ojcem. Kiedy mijał halę należącą do dworu Jórund, ujrzał dym i skry sypiące się z dachu, pomyślał więc, że może Lavrans jest w chacie, i poszedł na górę.
    Po zachowaniu się tamtego odgadł od razu, że przypuszczenia jego były słuszne. Ale siedzieli jak zazwyczaj i gwarzyli o ostatnim kiepskim lecie i o tym, kiedy tego roku będzie można pognać bydło na pastwisko, rozprawiali o polowaniu i o nowym sokole Lavransa, który łopocząc skrzydłami przysiadł na ziemi nad wnętrznościami ubitych ptaków, piekących się tymczasem na rożnie. Lavrans udał się sam w góry, by zobaczyć, co się stało z jego pasterskim szałasem w dolinie Ilmand; miał się pono zawalić, opowiadali ludzie z Orkedal, którzy przechodzili tamtędy w ostatnich dniach. Tak przeszła większa część wieczora. Wreszcie Szymon odważył się:
    - Nie wiem... czy Ramborga mówiła ci coś o tym, cośmy ze sobą ułożyli pewnego wieczora?
    Lavrans odparł z wolna:
    - Sądzę, że raczej winieneś był wprzódy ze mną mówić, Szymonie. Chyba nie wątpisz, jaką dostałbyś odpowiedź. Tak, tak, pojmuję, mogło się tak przydarzyć, żeś wpierw wspomniał coś dziewczynie, i to zaprawdę nie robi różnicy. Cieszę się, że mogę oddać dziecko w ręce prawego człowieka.
    „Tedy niewiele pozostałoby do powiedzenia w tej sprawie” - pomyślał Szymon. Mimo to osobliwie mu było na duszy. Oto siedział tu - on, któremu nawet przez myśl nie przeszło zbliżyć się kiedykolwiek zbytnio do jakiejś szlachetnej dziewicy albo kobiety, i przez wzgląd na swą cześć zmuszony był poślubić dziewczynę, której najchętniej nie chciałby mieć; uczynił jednak próbę:
    - Nigdy, Lavransie, nie starałem się zbliżyć do twojej córki poza twoimi plecami. Sądziłem, że jestem dość stary, aby ona wzięła to raczej za rodzaj braterskiej przyjaźni z dawnych czasów, kiedy tak często z nią rozmawiałem. I jeśli uważasz, że jestem zbyt stary dla niej, to nie dziwię się wcale, i nasza przyjaźń na pewno nie poniesie przez to uszczerbku.
    - Niewielu spotkałem mążów, których bym chętniej widział na miejscu syna jak ciebie, Szymonie - odparł Lavrans. - I chcę sam jeszcze wydać Ramborgę. Wiesz przecież, kto ma postanawiać o jej małżeństwie, gdy mnie nie stanie. - Po raz pierwszy padła między nimi wzmianka o Erlendzie synu Mikołaja. - Pod wielu względami lepszy jest mój zięć, aniżeli sądziłem wtedy, kiedym go poznał, ale nie wydaje się, aby był zdolny postanawiać o małżeństwie młodego dziewczęcia. A i po Rambordze wymiar ko wałem, że jest ci rada.
    - Tak sądzi teraz - powiedział Szymon. - Ale wszak zaledwie wyrosła z dzieciństwa. Nie chcę przeto napierać na ciebie, skoro myślisz, że ma jeszcze czas.
    - A ja - mówił Lavrans podnosząc brwi w górę - nie chcę narzucać ci mojej córki, tak nie wolno ci sądzić.
    - Możesz mi wierzyć - rzekł szybko Szymon - że nie ma w całej norweskiej krainie dziewczyny, która by mi milsza była niż Rambor-ga. Sprawa jednak ma się tak, Lavransie: wydaje mi się to zbyt wielkim szczęściem, abym mógł dostać tak uroczą, młodą i zacną narzeczoną, zamożną i pochodzącą z najdostojniejszych rodów. I ciebie za teścia - dodał trochę zmieszany.
    Lavrans zaśmiał się zakłopotany:
    - Wiesz dobrze, jakie mam o tobie mniemanie. I będziesz się na pewno z moim dzieckiem i jej dziedzictwem tak obchodził, że nigdy nie będziemy mieli powodu żałować tej umowy, jej matka i ja.
    - To ci przyrzekam, tak mi dopomóż Bóg i wszyscy święci - rzekł Szymon.
    Za czym podali sobie prawice. Szymon przypomniał sobie ów dzień, kiedy to uderzeniem dłoni przypieczętował taką umowę z Lav-ransem. Serce jego ścisnęło się boleśnie.
    Ożenek z Ramborgą był jednak naprawdę o wiele lepszy, aniżeli się mógł spodziewać. Żyły już tylko te dwie siostry, którym miała przypaść do podziału wielka spuścizna po Lavransie. On zaś miał zastąpić syna człowiekowi, którego zawsze kochał i miłował najbardziej ze wszystkich ludzi, jakich znał. A Ramborgą była młoda, pełna wdzięku i życia.
    I musiał wreszcie zachować się rozumnie, jak dojrzały mąż. Czyż ciągle jeszcze łudził się, że dostanie jako wdowę tę, która jako dziewica nie była mu przeznaczona, wówczas, kiedy jej młodość będzie już zużyta przez tamtego, w dodatku z tuzinem pasierbów jego pokroju? W takim razie zasługiwałby chyba na to, aby jego bracia uznali go za nieodpowiedzialnego i odebrali mu rządy nad jego własnym dworem. Erlend dożyje tak sędziwych lat jak ten głaz, z takimi nicponiami zawsze tak bywa.
    Będą zatem spowinowaceni. Nie widzieli się od owego wieczora na poddaszu w Oslo. Zaiste, to wspomnienie musiało dla tamtego być jeszcze mniej przyjemne niż dla niego.
    Chciał być dobrym i uczciwym mężem dla Ramborgi. Aczkolwiek niezupełnie było pewne, czy to dziecko nie zwabia go w jakąś zasadzkę.
    - Siedzisz tu i śmiejesz się? - spytał Lavrans.
    - Czy śmiałem się? Przyszło mi coś na myśl.
    - Powiedz co, bym i ja mógł się pośmiać. Szymon utkwił małe, bystre oczy w Lavransie.
    - Myślałem o kobietach. Rad bym wiedzieć, czy jakaś kobieta przywiązuje taką wagę do dotrzymania wierności i słowa jak my, mężczyźni, o ile ona albo ktoś z jej bliskich może zyskać na tym, że nie będzie na nie zważać. Halfrida, moja pierwsza żona - tego dotąd nie zwierzyłem nikomu na świecie, Lavransie, i nie zwierzyłbym żadne mu innemu człowiekowi - była tak dobrą, nabożną i prawą kobietą, że trudno pomyśleć, by mogła istnieć jeszcze druga taka; opowiada łem ci przecie, jak to było, kiedy Amgjerda się urodziła. Ale wówczas, kiedy spostrzegliśmy, jak ma się sprawa z Sigridą... chciała, byśmy trzymali w ukryciu moją siostrę, a ona miała uchodzić za brzemienną lać potem dziecko Sigridy za swoje, Wtenczas my mi dziedzica, dziecku nie zbywałoby na niczym, a Sigrida pozostałaby u nas i nie trzeba by było rozłączać jej z niemowlęciem. Widzi mi się, że sama nie uświadamiała sobie, jakie by to było oszustwo względem jej własnych krewnych.
    Po krótkiej chwili rzekł Lavrans:
    - A ty siedziałbyś teraz na Mandvik, Szymonie.
    - Tak - Szymon Darre zaśmiał się szorstko. - I może takim samym prawem, jak niejeden mężczyzna siedzi na roli, którą zwie dziedzictwem swych ojców, skoro w tych rzeczach niczemu i nikomu nie możemy zaufać prócz uczciwości kobiet.
    Lavrans narzucił sokołowi kaptur i posadził go na ręce.
    - Osobliwa to mowa w ustach człowieka, który zamyśla się właś nie żenić - rzekł cicho. Coś jakby niechęć przebijała w jego głosie.
    - O twojej córce na pewno nikt tak nie myśli - odrzekł Szymon. Lavrans spojrzał na sokoła i podrapał go drzazgą pod piórami.
    - Czy o Krystynie również nie? - szepnął.
    - Nie - rzekł Szymon mocno. - Pięknie nie postąpiła ona ze mną, alem nigdy nie zauważył, by mówiła nieprawdę. Powiedziała otwarcie i szczerze, że spotkała mężczyznę, którego woli ode mnie.
    - Tyś wszakże tak chętnie zwrócił jej słowo... Czy nie stało się to dlatego, że... że doszły cię jakoweś pogłoski o niej?
    - Nie - zapewnił Szymon z naciskiem. - Nigdy nie słyszałem żadnych pogłosek o Krystynie.
    
    Omówiono, że zrękowiny zostaną urządzone jeszcze tego samego lata, wesele zaś odbędzie się po Wielkanocy przyszłego roku, kiedy Ramborga ukończy lat piętnaście.
    
    Krystyna nie widziała ojczystego domu od owego dnia, kiedy go opuściła jako panna młoda; od tego czasu upłynęło osiem lat. Teraz wróciła doń z wielkim orszakiem: z mężem, Małgorzatą, pięciu synami i niańkami, z dziewkami, pachołkami i końmi objuczonymi podróżnymi łubami. Lavrans wyjechał im konno naprzeciw, spotkali się na wyżynie Dovre. Krystyna nie była taka skora do płaczu jak za młodu, ale gdy ujrzała ojca, oczy jej napełniły się łzami, Zatrzymała konia, ześliznęła się z siodła i podbiegła ku niemu, a gdy się spotkali, ujęła jego rękę i ucałowała ją z pokorą. Lavrans zeskoczył z konia i chwycił córkę w objęcia. Potem serdecznie uścisnął prawicę Erlen-da, który z pełnym czci powitaniem zbliżył się wraz z innymi pieszo do teścia.
    Nazajutrz przybył na Jórund Szymon, aby powitać swych nowych krewnych. Gyrd Darre oraz Geirmund z Kruke towarzyszyli mu, ich żony jednak pozostały na Formo. Szymon chciał wyprawić wesele u siebie, toteż kobiety miały tam po uszy roboty.
    Spotkanie wypadło tak, że Szymon i Erlend powitali się niewymuszenie i szczerze. Szymon panował nad sobą, a Erlend był w tak dobrym humorze i ochoczy, że tamten sądził, iż zapomniał już pewno, gdzie się po raz ostatni widzieli. Potem podał Szymon rękę Krystynie. Tych dwoje mniej było pewnych, a oczy ich tylko przelotnie spoczęły na sobie.
    Krystyna pomyślała, że Szymon zbrzydł. Za młodu był przecież wcale przystojny, choć już i wówczas był zbyt tęgi i miał krótką szyję. Jego stalowe oczy wydawały się małe między ciężkimi powiekami, usta zbyt delikatne, a dołki na policzkach zbyt wielkie w dziecinnej, okrągłej twarzy. Ale miał zdrową cerę i mleczne czoło pod pięknymi, jasnobrązowymi, kędzierzawymi włosami. Włosy jego były i teraz kędzierzawe, kasztanowate i bujne, ale twarz brunatnoczerwona; miał bruzdy pod oczami, obwisłe policzki i podwójny podbródek. I stał się ociężały, brzuch wystawał mu nieco. Obecnie nie wyglądał zupełnie na człowieka, który miałby wieczorami ochotą siąść na brzegu łoża i bawić się ze swoją dziewczyną. Krystynie żal się zrobiło młodej siostry. Była taka świeża i miła, i tak dziecinnie rozradowana, że ma wyjść za mąż. Zaraz pierwszego dnia pokazała siostrze skrzynie z wyprawą i darami od Szymona i opowiadała o pozłacanej szkatułce, która stoi w ślubnej komnacie na Formo, jak jej mówiła Sigrida; zawiera ona dwanaście kosztownych, płóciennych chustek na głowę, i tę szkatułkę ma dostać pierwszego ranka od swego męża. Biedna mała, nie wiedziała zupełnie, co to małżeństwo. Krystyna boleśnie odczuła, że tak mało zna swoją siostrę. Ramborga bawiła wprawdzie dwa razy na Husaby, ale była tam zawsze uparta i nieżyczliwa; nie cierpiała Erłenda i Małgorzaty, swej rówieśnicy.
    Szymon myślał, oczekiwał lub może miał nadzieję, ze Krystyna będzie wyniszczona po tyłu dzieciach. Ale kwitnęła młodością i zdrowiem, poruszała się tak samo gibko i swobodnie, miała ten sam wdzięczny chód, chociaż stąpała teraz nieco mocniej. Była najpiękniejszą w świecie matką w gronie swych pięciu młodych, dorodnych synów.
    Nosiła szatę z samodziałowej, rdzawobrunatnej wełny, tkanej w ciemnobłękitne ptaki. Przypomniał sobie, że stał przy krosnach i patrzył, kiedy ją tkała.
    
    Kiedy w górnej izbie miano zasiąść do stołu, powstało zamieszanie. Skulę i Ivar zaczęli krzyczeć; chcieli koniecznie siedzieć pomiędzy matką a niańką, jak byli przyzwyczajeni w domu. Lavrans mniemał, że nie przystoi, aby Ramborga zajęła miejsce poniżej dzieci i sług siostry, prosił ją zatem, by usiadła obok niego na poczesnym miejscu, jako że wnet miała opuścić dom.
    Chłopcy z Husaby byli niesforni i nie mieli pojęcia, jak się należy zachować przy stole. Ledwie wszyscy zasiedli do wieczerzy, a już jasna, mała główka Gautego znikła pod stołem i ukazała się po chwili z drugiej strony obok kolan Szymona.
    - Czy mogę obejrzeć tę dziwną pochwę, która wisi u twego pasa, krewniaku? - rzekł; mówił wolno i poważnie. Miał na myśli dużą, srebrem wykładaną pochwę na łyżkę i noże, która zwróciła jego uwagę.
    - Oczywiście, możesz. A jak się zowiesz?
    - Nazywam się Gaute syn Erlenda. - Położył kawałek słoniny na srebrnoszarej szacie Szymona z drogiego flamandzkiego sukna, wyciągnął nóż z pochwy i uważnie go oglądał. Po czym wziął łyżkę i nóż, którymi Szymon jadł, włożył na swoje miejsce, aby móc się przypatrzeć, jak to wszystko razem wygląda. Był bardzo poważny, a na palcach i policzkach miał pełno tłuszczu. Szymon popatrzył z uśmiechem na jego małą, ładną, ożywioną twarzyczkę.
    Wnet potem podnieśli się też dwaj najstarsi synowie na ławie mężów, a bliźniacy stoczyli się pod stół i tam pomiędzy nogami ludzi jęli harcowac, po czym wynurzyli się spod niego i pomknęli pod piec między psy. Dorośli naprawdę niewiele mieli spokoju przy jedzeniu. Wprawdzie matka i ojciec upominali dzieci i prosili, aby grzecznie siedziały przy stole, ale one nic sobie z tego nie robiły,- zresztą rodzice śmiali się z nich cały czas i nie brali ich wybryków zbyt poważnie, nawet wtedy, kiedy Lavrans w dosc ostrym tonie polecił jednemu ze swoich ludzi zabrać chłopców do dolnej izby, aby można było wreszcie dojść do słowa.
    Ludzie z Husaby mieli spać na piętrze, kiedy więc po wieczerzy wniesiono dla mężczyzn świeże dzbany z piwem, Krystyna i jej dziewki zaciągnęły dzieci w kąt, by je rozebrać. Zabrudziły się bardzo podczas jedzenia i matka chciała je trochę obmyć. Ale najmłodsze nie pozwoliły się wcale myć, a starsze pryskały wodą naokoło, wszystkie zaś wymykały się kobietom z rąk i uganiały po izbie. Wreszcie ułożono je społem do jednego łóżka, ale i tutaj dalej dokazywały i wzajemnie się szturchały, śmiały się i krzyczały wyrzucając poduszki, nakrycia i prześcieradła, że aż kurz zawirował po izbie i zapachniało sianem. Krystyna śmiała się i mówiła dobrodusznie, że dzieci dlatego tyle dokazują, że są w obcym domu.
    Ramborga wyszła ze swym narzeczonym i odprowadziła go, gdyż noc była łagodna. Gyrd i Geirmund pojechali przodem. Szymon zatrzymał się i życzył jej dobrej nocy. Jedną nogę miał już w strzemieniu, ale odwrócił się raz jeszcze do dziewczyny, wziął ją w ramiona i przycisnął z taką siłą do siebie, aż westchnęła cicho ze szczęścia.
    - Bóg niech cię błogosławi, moja Ramborgo, jakaś ty piękna i miła, za piękna i za miła dla mnie - szeptał w jej zwichrzone kędziory.
    Ramborga stała i patrzyła za nim, jak odjeżdżał w mglistej poświacie księżyca. Tarła sobie ramię; chwyt jego był taki silny, że aż zabolał. Nieprzytomna z radości myślała, że jeszcze tylko trzy dni pozostały do czasu, w którym będzie mu poślubiona.
    Lavrans stał z Krystyną przed łożem dzieci i przyglądał się, jak układa śpiące już na posłaniu. Najstarsi synowie byli teraz dużymi chłopcami, o szczupłych ciałach i smukłych, chudych kończynach, ale obaj malcy byli jeszcze okrąglutcy i mlecznoróżowi, z fałdkami i dołkami w pulchnych przegubach. Piękny to był widok, kiedy leżeli tak rumiani i ciepli, z bujnymi włosami, zwilgłymi od potu, oddychający miarowo we śnie. Dzieci były zdrowe i piękne, ale nigdy nie widział Lavrans gorzej wychowanych chłopców aniżeli ci synowie jego córki. Dobrze przynajmniej, że siostra i szwagierka Szymona nie były tu tego wieczora. Ale on sam chyba nie miał prawa mówić o wychowaniu dzieci. Lavrans westchnął lekko i uczynił znak krzyża nad małymi główkami.
    
    A potem Szymon syn Andrzeja obchodził uroczyście swoje wesele z Ramborgą córką Lavransa i wszystko odbyło się pod każdym względem pięknie i wspaniale. Oblubieniec i oblubienica wyglądali na szczęśliwych i wielu ludziom zdawało się, że Ramborgą w dzień swego święta milsza jest od Krystyny: nie tak promiennej urody jak tamta, za to o wiele weselsza i spokojniejsza. Wszyscy mogli poznać po jej przejrzystych, niewinnych oczach, że W ten dzień w pełnej czci nosi złotą koronę rodu Gjeslingów.
    Radosna i dumna siedziała z upiętymi włosami w krześle z poręczami przed ślubnym łożem, kiedy w pierwsze rano przybyli goście do młodej pary. Ze śmiechem i wesołymi żartami patrzyli, jak Szymon wiąże swej młodej żonie płócienną chustkę na głowie. Powitalne okrzyki i szczęk broni napełniły izbę, kiedy Ramborgą podniosła się w białej chustce, gibka i kraśna jak jagoda, i podała rękę małżonkowi. Nieczęsto się zdarzało, że potomkowie dostojnych rodów w tej samej gminie pobierali się; zwykle zbyt bliskie pokrewieństwo stało temu na zawadzie, skoro zaczęto rozpatrywać rody aż do najdalszych odgałęzień. Dlatego wszyscy uważali ten ślub za wielką, radosną uroczystość.
    
   
6.
    
    Zaraz po przyjeździe na rodzinny dwór zauważyła Krystyna, że prastare rzeźbione główki męskie, zdobiące szczyty dachów, zostały usunięte. Miast tego na nowym spichrzu umieszczono wieżyczkę z listowiem, ptaszkami i pozłacaną chorągiewką. Również stare słupy, na których wspierało się poczesne miejsce w wielkiej izbie z paleniskiem, zostały wymienione na nowe. Stare miały kształt człowieka i były dosyć szpetne, ale stały pewnie na tym miejscu, odkąd istniał dwór, i było zwyczajem podczas uczt smarować je tłuszczem i polewać piwem. Na nowych słupach wyrzeźbił ojciec po dwóch rycerzy w hełmach, z tarczami znaczonymi krzyżem. Nie miał to być sam święty Olaf, mówił, bo nie wypadałoby zgoła, aby grzeszny człek miał w swym domostwie wizerunki świętych i nie odmawiał przed nimi modlitwy, ale mogli to przecież być dwaj woje spośród wiernych króla Olafa. Wszystkie stare rzeźby Lavrans sam porąbał i spalił, żaden bowiem z parobków nie odważył się tego uczynić. Jeszcze przez palce patrzono, kiedy w święte noce wynosili potrawy pod wielki kamień na wzgórzu w Jórund; Lawans sądził, że grzechem byłoby pozbawiać prachłopa dworu tego, co otrzymywał zawsze, odkąd ludzie się tu osiedlili. Ten człowiek zmarł na długo przedtem, zanim wprowadzono chrześcijaństwo do Norwegii, nie można mu zatem czynić zarzutu z tego, że był poganinem.
    Ludzie patrzyli niechętnym okiem, że Lavrans syn Bjórgulf a przedsięwziął takie zmiany. Jemu to może i nie zaszkodzi, zabezpieczony był pewnie odpowiednio na inne strony, albowiem miał nadal to samo szczęście w gospodarstwie co dotychczas. Ale pytanie, czy też duchy nie zechcą mścić się wówczas, kiedy na dwór przyjdzie nowy dziedzic, nie tak pobożny i ofiarny, jeśli chodzi o Kościół. Ubogim ludziom więcej się opłacało dawać starym duchom, co się im należało, aniżeli popaść z nimi w spór i zwracać się potem do księży.
    Poza tym nie było pewne, jak to będzie z przyjaźnią między Jórund a księżym dworem, kiedy nie stanie siry Eirika. Proboszcz był już leciwy i sterany i musiał sobie wziąć drugiego kapłana do pomocy. Mówił on swego czasu z biskupem o swoim wnuku, Benteinie, synu Jona, ale i Lavrans zabrał wtedy głos przed biskupem, z którym był z dawien dawna zaprzyjaźniony. Ludzie sądzili, że niesłusznie postąpił. Można było wprawdzie przyjąć, że w ów wieczór młody ksiądz zbliżył się nieco za poufale do Krystyny i że dziewczyna się przestraszyła, ale z drugiej znowu strony nie było wcale tak pewne, czy ona sama nie dała do tego powodu. Wszak potem wyszło na jaw, że zgoła nie jest taka nieśmiała, jak wygląda. Lecz Lavrans zawsze miał zbyt dobre mniemanie o tej córce i nosił ją na rękach, jakby była świętością.
    Po tym wydarzeniu stosunek między sirą Eirikiem a Lavransem oehlódł na pewien czas. Ale wkrótce potem przybył ów sira Solmund i natychmiast popadł w niesnaski z proboszczem z powodu kilku pól, co do których nie wiadomo było, czy należą do probostwa, czy też są osobistą własnością Eirika. Lavrans rozeznawał się najlepiej we wszelkich sprzedażach gruntów w gminie aż hen w odległe lata i jego poświadczenie było w tej sprawie miarodajne. Od tej pory on i sira Solmund nie byli przyjaciółmi. Sira Eirik i Audun, stary diakon, mieszkali teraz na Jórund, jak mawiano, albowiem przychodzili dzień w dzień i przesiadywali godzinami całymi z Lavransem skarżąc się na różne nieprawości i utrapienia, które musieli znosić od nowego księdza, przy czym usługiwano im, jak gdyby obaj byli co najmniej biskupami.
    Krystyna posłyszała już przedtem niejedno od Borgara syna Tronda ze Sundbu; wziął on sobie żonę z Tróndelag i niejednokrotnie bywał gościem na Husaby. Trond Gjesling umarł przed paru laty; nikt nie uważał tego za wielką stratę, gdyż był on wprost zakałą rodu, skąpy, uparty i chorowity. Lavrans jeden mógł wytrzymać z Trondem, było mu bowiem żal szwagra, a jeszcze więcej jego żony Gudridy. Teraz oboje nie żyli, a ich czterej synowie mieszkali razem we dworze; byli to wielce obiecujący, dzielni i urodziwi młodzieńcy, tak że ludzie uważali tę zamianę za dobrą. Między nimi a wujem na Jórund wielka panowała zgoda. Co roku odwiedzał ich Lavrans kilkakrotnie na Sundbu i brał udział w łowach, które urządzali w górach na zachodzie. Ale i Borgar również mniemał, że jest zgoła nierozsądnie tak dręczyć się pokutą i bogobojnością, jak to czynili obecnie Lavrans i Ragnfrida. „Wodę leje sobie wciąż jeszcze podczas postu do gardła jak szaleniec, ale do piwa ten twój ojciec nie taki jest skory jak wprzódy” - opowiadał Borgar. Nikt zaiste nie znał tego człowieka, było przecież nie do pomyślenia, by Lavrans czynił pokutę za jakiś tajemny grzech, a o ile ludzie wiedzieli, żył tak po chrześcijańsku, jak tylko żyć mogło któreś z dzieci Adama, oczywiście prócz świętych.
    Głęboko i potajemnie rosło w sercu Krystyny przeczucie, czemu jej ojciec stara się być coraz to bliżej i bliżej Boga. Ale nie śmiała zrozumieć tego jasno.
    Nie chciała przyznać sama przed sobą, że widzi, jak bardzo ojciec się zmienił. Nie żeby się zbytnio postarzał; pozostał smukły i poruszał się nadal z wdziękiem i sprężyście. Włosy posiwiały mu bardzo, lecz nie wpadało to tak dalece w oczy, bo zawsze był bardzo jasny. Mimo to w jej pamięci trwał zawsze obraz młodego, promiennej urody - piękne, krągłe policzki, podłużna ściągła twarz, jasna, czerstwa, ogorzała od słońca cera, czerwone i pełne usta o głębokich kątach. Teraz jego muskularne ciało wyschło aż do kości i ścięgien, oblicze było brunatne i ostre niby rzeźbione w drzewie, policzki wydłużone i zapadnięte, a w kątach ust zaznaczały się sploty mięśni. Pewnie, nie był już młody, chociaż i zbyt stary też nie był.
    Spokojny, rozważny i skupiony był Lavrans zawsze i wiedziała, że już od młodości spełniał ze szczególną gorliwością przykazania Boże, że miłował msze i modły w łacińskim języku i odwiedzał kościół jako miejsce, gdzie znajdował radość najwyższą. Ale wszyscy wyczuwali wówczas, że swobodna siła i radość życia szeroko, spokojnie rozlewały się w całej jego istocie. Teraz zaś zdawało się, że coś w nim przygasło i odpłynęło.
    Krystyna widziała ojca raz jeden tylko pijanym, odkąd była w domu - pewnego wieczora podczas wesela na Formo. Zataczał się nieco i mówił ochrypłym głosem, ale i wtedy nie był zupełnie wesół. Przypomniała sobie ojca z czasów swej młodości, na wielkich pijaty kach podczas uroczystych świąt i biesiad; jak się śmiał z całego serca, przy każdym żarcie klepał się po udach i każdego męża, który mu się zdawał równej z nim mocy, wzywał na zapasy, by zmierzyć z nim siłę swych mięśni, jak ujeżdżał konie i pląsał ochoczo w tańcu, ale najbardziej się śmiał, kiedy sam niepewnie stał na nogach; jak rozdawał dary i promieniał dobrotliwością i życzliwością ku wszyst kim. Domyślała się, że ojcu trzeba od czasu do czasu silnego oszoło mienia pomiędzy ustawiczną pracą, surowymi postami i cichym pożyciem domowym wśród swoich, którzy w nim widzieli najlepsze go przyjaciela i podporę.
    Czuła również, że jej mąż nigdy nie ma potrzeby upijać się na umór, pewnie dlatego, że tak bardzo sobie folgował nawet po trzeźwemu i zawsze szedł za swymi zachciankami nie myśląc wiele o tym, co słuszne, a co nie, ani też co ludzie uważają za dobry obyczaj i roztropne zachowanie. Erlend był, o ile chodzi o mocne trunki, najbardziej umiarkowanym mężem, jakiego znała; pił tylko, by ugasić pragnienie albo dla towarzystwa, ale trunek niewiele dla niego znaczył.
    
    Teraz skończyła się zażyłość Lavransa z piwną misą. Nie było już w nim tego, co by chciał wyzwolić podchmieliwszy sobie. Nigdy bowiem ani przez myśl mu nie przeszło topić swoje troski w pijatyce i teraz także nie zamierzał tego czynić; według jego mniemania człowiek powinien z radością zasiadać do picia.
    Z umartwieniami zaś swymi w inną zwrócił się stronę. Jakby w półmroku wynurzał się przed córką zawsze jeden obraz: ojciec w ową noc, kiedy kościół spłonął, pod krucyfiksem, który wyratował z płomieni, na poły niosąc krzyż, na poły opierając się oń. Nie wgłębiając się w sedno rzeczy przeczuwała jednak Krystyna, że lęk o to, co czeka ją i jej dzieci u boku tego męża, którego sobie sama wybrała, i poczucie własnej bezsiły w tym względzie jest lwią częścią trosk, które tak bardzo odmieniły ojca.
    To poznanie wżerało się potajemnie w jej serce. Przyjechała do rodzinnego domu, znużona niepokojem ostatniej zimy, znużona lekkomyślnością, z jaką sama uspokajała się wobec beztroski Erlenda. Wiedziała, że jej małżonek był i pozostał rozrzutny, że nie ma zupełnie pojęcia o zarządzaniu swymi dobrami, które z wolna, lecz ustawicznie pomniejszały się w jego ręku. Wprawdzie zdołała go nakłonić, by uporządkował to i owo według rady jej i siry Eilifa, ale nie mogła zmusić się do tego, by ciągle mówić z nim o tych sprawach; tak bardzo nęciło ją, żeby raz w życiu weselić się wraz z nim. Była zmęczona ciągłą walką i zwadą ze wszystkim dokoła i z własnym sercem. Lecz natura jej była już taka, że nawet własna niefrasobliwość trwożyła ją i męczyła.
    Tu w domu pod opieką ojca spodziewała się znowu odzyskać spokój dzieciństwa. Ale ciągle czuła się jednako niepewnie. Erlend miał teraz znaczne dochody ze swego urzędu, ale za to występował z coraz większym przepychem, otaczał się coraz liczniejszą służbą i drużyną. Poza tym zaś zaczął ją trzymać z dala od wszystkiego, co nie dotyczyło ich najbliższego współżycia. Domyślała się, że Erlend nie chce, aby jej czujne oczy patrzyły na to, co robi i czego zaniedbuje. Z mężczyznami rozmawiał bardzo chętnie o wszystkim, co widział i przeżył na dalekiej północy, jej zaś nie wspominał o tym nigdy. Do tego dołączyły się jeszcze inne sprawy. W ostatnich latach zetknął się Erlend kilkakrotnie z panią Ingebjórgą, królową-matką, i z panem Knutem Porse; nigdy nie przytrafiło się tak, aby i ona była przy tym obecna. Teraz pan Knut został księciem duńskim, córka króla Haako-na zawarła z nim małżeńskie śluby. Wielu norweskich panów niechętnie na to patrzyło; powzięto nawet pewne kroki przeciw dostojnej pani, czego Krystyna zupełnie nie rozumiała. A biskup z Bjorgvinu przesłał potajemnie na Husaby kilka skrzyń; znajdowały się one na pokładzie „Margygren”, statek zaś stał niedaleko Neset. Erlend otrzymywał różne listy i miał zamiar na lato wybrać się do Danii. Chciał koniecznie zabrać z sobą Krystynę, ale sprzeciwiła się temu. Pojmowała, że Erlend czuje się między tymi znamienitymi ludźmi jak równy im stanem i miły krewniak, i obawiała się,- nie można było polegać na tak nierozważnym człowieku jak Erlend. Ale mimo to nie miała odwagi z nim jechać - tam przecież nie będzie mogła pomagać mu radą, a nie chciała narazić się na niebezpieczeństwo spotkania się z ludźmi, pośród których ona, prosta gospodyni, nic by nie znaczyła. Poza tym obawiała się morza; choroba morska wydawała się jej czymś gorszym niż najcięższy połóg.
    Tak więc żyła na ojczystym dworze z sercem drżącym i pełnym niepokoju.
    
    Pewnego dnia wybrała się konno z ojcem w dół doliny na Skjenne. I widziała znowu ów osobliwy skarb, który ludzie na tym dworze posiadali. Była to ostroga z litego złota, wielka i starodawnego kształtu, z dziwacznymi ozdobami. Krystyna podobnie jak każde dziecko w gminie wiedziała, skąd ona pochodziła.
    Niedługo po wprowadzeniu w tej dolinie chrześcijaństwa przez króla Olafa, Audhilda, urocza dziewica ze Skjenne, została zwabiona przez króla gór. Ustawiono kościelne dzwony na szczycie gór i dzwoniono na dziewczynę. Na trzeci wieczór zeszła z wysokiego zbocza tak ustrojona, że błyszczała niby gwiazda. Wówczas pękła lina, dzwon runął w dół po skałach, a Audhilda musiała wrócić do wnętrza gór.
    W wiele łat później przybyło pewnego razu dwunastu rycerzy do kapłana; był to pierwszy ksiądz, który zamieszkał w Sil. Mieli złote hełmy i srebrne pancerze i jechali na gniadych ogierach. Byli to synowie Audhildy, których poczęła z królem gór, i błagali księdza, by ich matce wyprawił chrześcijański pogrzeb i by jej zwłoki spoczęły w poświęconej ziemi. Zachowała ona do końca życia swoją wiarę, we wnętrzu gór obchodziła chrześcijańskie święta i modliła się serdecznie o tę łaskę. Ale ksiądz odmówił ich prośbie i według krążących gadek nie zaznał dlatego pokoju w grobie, lecz błąkał się jesiennymi nocami w lesie na północ od kościoła i słyszano go tam płaczącego z żalu nad własną srogością. Tejże samej nocy pokazali się synowie Audhildy na dworze Skjenne i oddali pozdrowienie od matki jej wiekowym rodzicom. Nazajutrz rano zaś znaleziono na dziedzińcu złotą ostrogę. I ludzie na dworze wierzyli odtąd, że mogą liczyć na przyjaźń owych mężów ze Skjenne, zawsze bowiem wiodło się im w górach. Kiedy Krystyna z ojcem wracała w letnią noc do domu, Lavrans opowiadał:
    - Owi synowie Audhildy znali chrześcijańskie pacierze, jakich ich matka wyuczyła. Imienia Boga i Jezusa nie mogli wymówić, więc odmawiali Ojiczenaszi Credo w taki sposób: wierzę we Wszechmogą cego, wierzę w Narodzenie Syna, wierzę w Najsilniejszego Ducha. Potem zaś mówili: bądź pozdrowiona, o Pani, któraś jest błogosławio na między niewiastami, i błogosławion niech będzie owoc Twego żywota, pociecha całego świata.
    Krystyna spojrzała nieśmiało w chudą, smagłą od wichrów twarz ojca; w jasną noc wydała się jej taka poorana cierpieniem i troską jak nigdy dotąd.
    - Tego nie opowiadaliście mi nigdy przedtem - powiedziała cicho.
    - Naprawdę? Ach, na pewno sądziłem, że z tego cięższe myśli mogą ci przyjść do głowy, aniżeli mogłaś znieść w twoich latach. Sira Eirik mówi, iż jest napisane u świętego Pawła, że nie tylko ludzkość jęczy w mękach.
    
    Pewnego dnia, kiedy Krystyna siedziała na najwyższym stopniu schodów prowadzących na piętro i szyła, Szymon wjechał na dziedziniec i zatrzymał się pod schodami nie dostrzegając jej. Oboje rodzice wyszli mu naprzeciw. Szymon nie chciał zsiąść z konia, Ramborga prosiła go tylko, by się dowiedział, jeśli będzie przypadkiem tędy przejeżdżał, czy posłali jej ulubione jagnię na halę; rada by je mieć bowiem u siebie.
    Krystyna widziała, jak ojciec drapie się w głowę.
    - Owieczka Ramborgi, hm - zaśmiał się gniewnie. Ależ to bieda, sądził, że zapomni o niej. Albowiem podarował swoim dwóm najstarszym wnukom po małym toporku, a ci przede wszystkim użyli broni na to, by zabić jagniątko Ramborgi. Szymon roześmiał się:
    - Tak, chłopaki z Husaby to niezłe urwisy.
    Krystyna zbiegła ze schodów, odwiązała od pasa srebrne nożyce.
    - Daj to Rambordze w zapłacie za to, że moi synowie zabili jej owieczkę, wiem, że pragnęła mieć te nożyce od maleńkości. Niech nikt nie gada, że moi synowie... - mówiła porywczo, ale nagle umilkła. Wzrok jej padł na rodziców; patrzyli na nią niechętnie i ze zdumieniem.
    Szymon zakłopotany nie wziął nożyczek. W tej chwili dostrzegł Bjórgulfa, podjechał ku niemu, schylił się i podniósł chłopca przed siebie na siodło.
    - Ach, tuś mi, rabusiu jeden! Teraz jesteś moim jeńcem, a jutro niech twoi rodzice przyjadą do mnie, to się ułożymy o okup.
    Z tymi słowy, roześmiany, pożegnał ich i odjechał z chłopcem, który śmiał się i wierzgał w jego ramionach. Szymon zaprzyjaźnił się bardzo z Erlendowymi synami; Krystyna pamiętała dobrze, że dzieci zawsze chętnie się z nim bawiły, jej małe siostry kochały go bardzo. Zła była nawet, że tak bardzo lubi dzieci i ma dar bawienia się z nimi, gdy tymczasem jej mąż niechętnie słuchał dziecięcego paplania.
    Nazajutrz, kiedy bawili na Formo, zauważyła, że Ramborga nie bardzo była wdzięczna Szymonowi za tego małego gościa.
    - Nie można przecież oczekiwać, aby Ramborga już teraz przejmowała się dziećmi - rzekła Ragnfrida - wszak sama zaledwie wyrosła z dziecięcych lat. Z czasem się to odmieni.
    - Pewnie. - Szymon i świekra spojrzeli na siebie uśmiechając się. „Tak - pomyślała Krystyna - przecież wnet dwa miesiące miną od ich ślubu”.
    Rozstrojona i pełna duchowego niepokoju, wyładowywała nieraz Krystyna zły humor na Erlendzie. Był zadowolony i cieszył się tym pobytem na dworze teścia. Z Ragnfrida żył na przyjacielskiej stopie i widać było, że serdecznie miłuje świekra; również i Lavrans zdawał się mu sprzyjać. Krystyna jednak stała się taka wrażliwa, że wyczuwała w dobroci ojca dla Erlenda wiele z owej pobłażliwej wyrozumiałości, z jaką Lavrans odnosił się do każdej żyjącej istoty, nie zdającej się mu dość dzielną, aby sama dała sobie radę. Jego miłość do drugiego zięcia była inna: do Szymona odnosił się jak do równego sobie towarzysza i przyjaciela. I chociaż Erlend był mu bliższy wiekiem niż Szymon, to jednak Szymon i Lavrans mówili sobie ty, tymczasem do Erlenda, od samego początku, odkąd był zmówiony z Krystyną, mówił Lavrans ty, zaś Erlend do ojca wy. I Lavrans nigdy nie zaproponował mu zmiany.
    Również między Szymonem i Erlendem panowała zgoda, ilekroć się spotykali, ale nie szukali wzajemnie swego towarzystwa. Krystyna nadal odczuwała tajemny lęk przed Szymonem Darre z powodu wszystkiego, co o niej wiedział, a bardziej jeszcze dlatego, ponieważ pamiętała dobrze, że wówczas on wyszedł z godnością, Erlend zaś z hańbą. Szalała wprost na myśl, że Erlend zdawał się zgoła tego zajścia nie pamiętać. Nie była też zawsze uprzejma wobec męża. Jeśli w takich razach Erlend był w dobrym humorze i znosił łagodnie i dobrotliwie jej dąsy, to jeszcze bardziej jątrzyło ją, że nie bierze sobie jej słów do serca. Kiedy indziej znowu mogło się zdarzyć, że cierpliwość jego rychło się wyczerpywała, wtedy stawał się popędli-wy, ona zaś odpowiadała mu zawzięcie i zimno.
    Pewnego wieczora siedzieli na Jórund w wielkiej izbie z paleniskiem. Lavrans zawsze czuł się najlepiej w tym domostwie, zwłaszcza podczas deszczu i niepogody. W izbie pod piętrem była niska powała i tam dym rozwłóczył się i gryzł, podczas gdy tutaj wznosił się wysoko pod belki pułapu nawet wówczas, kiedy z powodu deszczu zamykano dymnik.
    Krystyna siedziała przy ognisku i szyła, w złym humorze i znudzona. Naprzeciwko niej Małgorzata kiwała się nad jakąś robotą i od czasu do czasu ziewała: dzieci hałasowały i harcowały po izbie. Ragnfrida była na Formo; większość czeladzi znajdowała się na dworze. Lavrans siedział na poczesnym miejscu, Erlend obok niego na zewnętrznej ławie; między nimi leżała szachownica i w milczeniu, po długim namyśle, przesuwali figury. W pewnej chwili Ivar i Skulę omal nie rozszarpali małego psiaka wyrywając go sobie wzajemnie. Lavrans wstał i odebrał im skowyczące zwierzę,- nic nie rzekł, tylko zasiadł na powrót do gry trzymając psinę na kolanach.
    Krystyna podeszła do grających, oparła rękę na ramieniu męża i przypatrywała się posunięciom na szachownicy. Erlend o wiele mniej był biegły w grze od teścia, toteż przeważnie przegrywał, ale znosił to pogodnie i cierpliwie. Tego wieczora grał szczególnie źle i Krystyna robiła mu z tego powodu wyrzuty w nie bardzo łagodnym i przyjaznym tonie. Wreszcie odezwał się Lavrans nieco rozzłoszczony:
    - Jakże może Erlend skupić myśli na grze, kiedy stoisz nad nim i przeszkadzasz mu. Czego tu chcesz, Krystyno, na szachach nie rozumiałaś się przecie nigdy!
    - Myślicie pewnie, że ja na niczym się nie rozumiem.
    - Na jednym nie rozumiesz się wcale, jak widzę - rzekł surowo ojciec - a mianowicie na tym, jak przystoi żonie przemawiać do swego małżonka. Lepiej byś zrobiła, gdybyś nakazała dzieciom spokój; dokazują przecie gorzej niżeli siła nieczysta.
    Krystyna zbliżyła się do dzieci, posadziła je w jednym rzędzie na ławie i sama usiadła przy nich.
    - Bądźcie cicho, synkowie - rzekła. - Wasz dziad nie życzy sobie, byście tu w izbie bawili się i broili.
    Lavrans spojrzał w stronę córki, lecz milczał. Wnet potem nadeszły sługi i Krystyna wraz z nimi oraz Małgorzatą i dziećmi udała się na spoczynek. Kiedy zostali sami, Erlend rzekł:
    - Wolałbym, teściu, byście nie karcili tak Krystyny. Jeśli jej sprawia ulgę wyładować swój zły humor na mnie... Na nic się nie zda z nią mówić, a już wprost nie znosi, by zarzucano cokolwiek jej dzieciom.
    - A ty - spytał Lavrans - czy ścierpisz, aby twoi synowie wyrastali tak bez wszelkiej karności? Gdzież są, u licha, dziewki, które mają pilnować dzieci i dawać na nie baczenie?
    - W waszej czeladnej, zdaje mi się - rzekł Erlend ze śmiechem i przeciągnął się. - Ale nie śmiem rzec choćby słóweczka Krystynie o jej dziewkach. Wtedy sierdzi się straszliwie i muszę słuchać, że i my, ona i ja, nie świeciliśmy innym przykładem.
    
    Nazajutrz Krystyna zbierała poziomki na południe od dworu; nagle ojciec zawołał na nią z kuźni i prosił, by przyszła do niego.
    Krystyna poszła niechętnie. Z pewnością znowu chodzi o Naakkvego: tego rana otworzył na oścież wrota i krowy weszły w szkodę.
    Ojciec wziął rozpalone żelazo i położył je na kowadle. Córka usiadła i czekała,- przez długi czas nie było słychać nic, tylko uderzenia młota w sypiące skrami żelazo i śpiewny dźwięk kowadła. Wreszcie spytała, czego ojciec sobie życzy.
    Żelazo było teraz zimne. Lavrans odłożył obcęgi i młot i zbliżył się ku niej. Z twarzą i włosami pokrytymi sadzą, z uczernioną odzieżą i rękami, w wielkim fartuchu skórzanym, wyglądał surowiej niż zwykle.
    - Zawołałem cię, moja córko, bo chciałem ci powiedzieć, że tutaj, na moim dworze, musisz okazywać swemu małżonkowi szacunek, jak przystoi żonie. Nie ścierpię, aby moja córka odpowiadała tak, jak ty wczoraj odpowiadałaś Erlendowi.
    - To coś nowego, ojcze, że wy sądzicie, jakoby Erlend był mężem, któremu należy okazywać szacunek.
    - Jest twoim mężem - rzekł Lavrans. - Ja chyba nie użyłem przemocy, by cię zmusić do tego małżeństwa. O tym winnaś pamiętać.
    - Jesteście teraz tak dobrymi przyjaciółmi - odparła Krystyna. - Gdybyście go wówczas tak znali jak teraz, na pewno chętnie byście to uczynili.
    Ojciec spojrzał na nią z góry poważnie i pełen troski.
    - Gadasz zbyt pochopnie, Krystyno, i mówisz coś, o czym wiesz, że nie jest prawdą. Nie próbowałem przyniewalać cię, kiedyś chciała odrzucić twego prawego narzeczonego, chociaż wiesz, żem serdecznie kochał Szymona.
    - Ale Szymon nie chciał mnie i dlatego...
    - Był zbyt dumny, by obstawać przy swym prawie, skoroś ty go nie chciała. Ale nie jestem pewien, czy byłby w głębi serca tak bardzo przeciwny temu, gdybym postąpił tak, jak sobie życzył Andrzej Darre, a nie zważał na wasze niedowarzone pomysły. I jestem prawie pewien, że rycerz miał słuszność, kiedy teraz widzę, że nie potrafisz żyć w zgodzie z tym małżonkiem, któregoś sobie sama wywalczyła.
    Krystyna wybuchnęła głośnym, szkaradnym śmiechem:
    - Szymon! Przenigdy, nawet siłą nie zmusilibyście Szymona, by poślubił kobietę, którą zastał z obcym mężczyzną w takim domu.
    Lavransowi tchu brakło.
    - W takim domu?... - rzekł mimowiednie.
    - Tak jest, w takim, który mężczyźni zowią domem ladacznic. Ta, do której dom należał, była nałożnicą Munana. Ona sama ostrzegała mnie, bym tam nie szła. Powiedziała, że mam się spotkać z moim krewnym. Nie wiedziałam, że jest on j e j krewnym - roześmiała się dziko i brutalnie.
    - Milcz! - rzekł ojciec.
    Chwilę stał bez ruchu. Drżenie przebiegło po jego obliczu i uśmiech, który był jak zblednięcie. Krystynie mimo woli przyszły na myśl liściaste zbocza gór; one tak bledną, kiedy wiew wiatru odwraca każdy liść - taki drżący, blady błysk.
    - Wiele zaiste dowiaduje się ten, kto nie pyta.
    Krystyna upadła na ławę, ręką zasłoniła sobie twarz. Po raz pierwszy w życiu bała się ojca - bała się śmiertelnie.
    Lavrans odwrócił się od niej, poszedł w głąb kuźni i wziąwszy młot postawił go na swoim miejscu pomiędzy innymi narzędziami. Następnie zebrał pilniki i inne małe narzędzia i zaczął układać wszystko w porządku na poprzecznej belce między ścianami. Ręce mu drżały gwałtownie.
    - Czyś nigdy nie pomyślała o tym, Krystyno, że Erlend to przemilczał? - Lavrans stał przed nią, patrzył na jej białą, wylękłą twarz. - Odpowiedziałem mu „nie”, prosto w oczy, kiedy w Tunsbergu przyszedł do mnie ze swoimi możnymi krewnymi i starał się o ciebie. Nie wiedziałem wówczas, że to ja jemu winien jestem wdzięczność za to, iż chciał ratować cześć mojej córki. Inny mężczyzna powiedziałby mi to. On jednak przyszedł po raz wtóry, starał się o ciebie z godnością. Nie wszyscy mężczyźni staraliby się tak gorliwie dostać za żonę dziewczynę, która już... już tak daleko zaszła, jak ty wtedy.
    - Tego, sądzę, nie ośmieliłby się rzec wam żaden mężczyzna.
    - Zimnej stali nie lękał się Erlend nigdy - twarz Lavransa stała się nagle niewypowiedzianie znużona, głos zapadł się martwo i bezdźwięcznie. Ale po chwili znowu zebrał się w sobie, cichy i nieugięty.
    - Jakkolwiek źle jest, Krystyno, to jednak najgorszą rzeczą wydaje mi się, żeś powiedziała to teraz, kiedy jest on twym mężem i ojcem twoich synów.
    Jeśli było tak, jak mówiłaś, w takim razie wiedziałaś o nim najgorsze, zanim jeszcze uporem wywalczyłaś sobie przyzwolenie na to małżeństwo. On był wszak gotów tak drogo zapłacić za ciebie, jakbyś była nieskalaną dziewicą. Dał ci wiele swobody w rządzeniu i rozkazywaniu, winnaś przeto twój grzech naprawić w ten sposób, że będziesz władała z rozmysłem i wyrównywała twą zapobiegliwością szkody, które ponosi Erlend. Toś winna Bogu i twoim dzieciom.
    Ja sam powiedziałem i inni również to mówili, że Erlend nadaje się tylko do uwodzenia kobiet. I tyś również winna temu, że tak mówiono - tyżeś sama to udowodniła. Od tego czasu pokazał jednak, że nadaje się też do czego innego: pozyskał dobre imię dzięki odwadze i rzut-kości w wojennej wyprawie. Niemały to zysk dla twych synów, że ojciec ich posiadł sławę mężnego i sprawnego rycerza. Że zaś jest nierozsądny, o tym t y wiedziałaś lepiej od nas wszystkich. Najsko-rzej zmażesz swą hańbę, jeśli będziesz szanowała małżonka, którego sobie sama wybrałaś, i będziesz mu pomocna.
    Krystyna, zupełnie złamana, ukryła twarz w rękach. Teraz spojrzała na ojca blada i zrozpaczona.
    - Okrutna byłam, żem wam o tym mówiła. Szymon prosił mnie, to była jedyna rzecz, o jaką mnie prosił, byście się przynajmniej o tym najgorszym nigdy nie dowiedzieli.
    - Szymon prosił cię, byś mnie oszczędzała - wyczuła obrażoną dumę w jego głosie. I pojęła, jak okrutne było i to z jej strony: powiedzieć mu, że ktoś drugi musiał jej przypominać, by oszczędzała ojca.
    Lavrans usiadł obok niej, wziął jej rękę w swoje dłonie i położył ją sobie na kolanach.
    - Okrutne to było, moja Krystyno - rzekł łagodnie, z serdecznym bólem. - Jesteś zaprawdę dobra dla wszystkich, moje ty drogie dziecko, ale już dawniej zrozumiałem, że potrafisz być okrutna dla tych, których bardzo miłujesz. Na rany Zbawiciela, Krystyno, oszczędźże mnie, bym się nie musiał stale lękać o ciebie. By to twoje dzikie serce nie przyniosło jeszcze więcej cierpień tobie i twoim najbliż szym. Zachowujesz się jak źrebak, którego pierwszy raz uwiązano do dyszla, kiedy czujesz, żeś sercem z czymś spojona.
    Z łkaniem rzuciła się ku niemu, a ojciec ogarnął ją mocno ramieniem i przytulił do siebie. Długo siedzieli tak i Lavrans milczał. W końcu podniósł głowę.
    - Teraz jesteś cała czarna - rzekł ze słabym uśmiechem. - Tam w kącie leży szmata, ale od niej uczernisz się jeszcze bardziej. Musisz iść do domu i obmyć się, inaczej każdy łatwo pozna, żeś siedziała na kolanach kowala.
    Łagodnie wypchnął ją za drzwi, przywarł je i stał przez chwilę cicho. Potem zachwiał się i zatoczył ku ławie, upadł na nią i pozostał tak siedząc z karkiem opartym o belkę ściany, zmienioną twarz zwróciwszy ku górze,- ręką przycisnął z całej siły serce. Tak długo nie trwało jeszcze nigdy. Brak oddechu, jakiś czarny wir przed oczyma, dziwny ból, płynący od serca ku członkom, i to serce walące i drżące - zabiło parę razy mocno, potem drżąc stanęło zupełnie. Krew tętniła w nabrzmiałych żyłach na szyi.
    Po chwili pewnie przejdzie. Przechodziło zawsze, kiedy siedział całkiem spokojnie. Ale wracało znowu, coraz częściej i częściej.
    
    Erlend umówił się z załogą swego statku, że na świętego Jakuba wieczorem spotka się z nią na Veóy; jednakże pozostał nieco dłużej na Jórund, bo wraz z Szymonem wybrał się na drapieżnego niedźwiedzia, grasującego na hali dworskiej. Kiedy powrócił z łowów, zastał wiadomość, że kilku jego łudzi wszczęło zwadę z mieszczanami, musiał więc zaraz udać się do miasta, by spór ten załagodzić. Lavrans miał tam również coś do załatwienia, pojechali przeto razem.
    Kiedy przybyli na wyspę, uroczystość ku czci świętego Olafa właśnie się skończyła. Na kotwicy stał okręt Erlinga syna Vidkuna, a podczas nieszporów spotkali namiestnika w kościele Św. Piotra. Odprowadził ich do gospody mnichów, w której stanął Lavrans, wieczerzał z nimi i posłał swoich pachołków na statek po jakieś szczególnie dobre wino francuskie, które zakupił w Nidaros.
    Lecz rozmowa leniwo się toczyła. Erlend siedział zatopiony we własnych myślach, z wesołymi oczami, jakie miewał zawsze, kiedy kroiło się dlań coś nowego; z roztargnieniem przysłuchiwał się temu, co prawili tamci. Lavrans popijał powolutku wino, pan Erling zaś milczał.
    - Wyglądasz na zmęczonego, krewniaku - rzekł Erlend.
    Tak, kiepską mieli pogodę tej nocy, kiedy przeprawiali się przez zatokę Husastad; nie kładł się wcale spać.
    A teraz musisz gnać co się zowie, jeśli chcesz na świętego Lavransa przybyć do Tunsbergu. Wiele zaś spokoju i wygody i tam nie zaznasz. Czy mistrz Paal bawi obecnie przy królu?
    - Tak. A ty nie wybierasz się do Tunsbergu?
    - Chyba tylko po to, by spytać króla, czy zechciałby oddać matce synowskie pozdrowienie? - Erlend zaśmiał się. - Albo też, czy biskup Audfinn chce przesłać dostojnej pani pozdrowienia.
    - Wielu mężów dziwuje się mocno, że teraz, kiedy pierwsi panowie kraju mają się zebrać w Tunsbergu, ty wyruszasz do Danii - rzekł pan Erling.
    - No, czyż to nie osobliwe, że ludziska zawsze muszą mi się dziwić? Wolno mi chyba ujrzeć raz znowu nieco świata i obyczajów, których nie widziałem od czasu, gdym po raz ostatni bawił w Danii, i znowu stanąć w szrankach na turnieju, zwłaszcza teraz, kiedy nasza krewniaczka nas zaprosiła. Żaden inny krewny tu w kraju nie chce jej teraz znać prócz Munana i mnie.
    - Munan... - Erling zmarszczył czoło. Po czym roześmiał się. - Mam prawie ochotę zapytać, czy w tym starym świńskim niedźwiedziu tkwi jeszcze tyle życia, że może ruszyć swoje sadło z miejsca? Ach, więc tak, to książę Knut chce wyprawić igrzyska. A Munan też ma się potykać w szrankach?
    - Tak, i żal mi wprost, Erlingu, że nie możesz jechać ze mną, aby zobaczyć to widowisko - Erlend śmiał się również. - Rozumiem dobrze: boisz się, że królowa Ingebjórga zaprosiła nas na owo chrzestne piwo w tym celu, byśmy tu innego piwa nawarzyli i ją z kolei na nie zaprosili. Ale przecież wiesz sam najlepiej, że chód mój jest za ciężki, a serce za płoche, bym się nadawał do jakichś intryg. A Munanowi wyrwaliście już przecie wszystkie zęby.
    - Ach, nie, z tej strony żadnych zasadzek się nie obawiamy. Wszakże to chyba musi Ingebjórga córka Haakona sama rozumieć, że przez małżeństwo z Knutem Porse straciła wszelkie prawa w Norwegii. Dla niej nie jest wskazane przekroczyć nasz próg, odkąd oddała rękę temu człowiekowi, którego nawet małego palca nie chcemy widzieć w granicach naszego kraju.
    - Tak, strasznie to było mądrze z waszej strony rozłączać syna z matką - rzekł ponuro Erlend. - Jest jeszcze dzieckiem, a już my, mężowie Norwegii, mamy wszelką przyczynę wysoko nosić głowy, kiedy myślimy o tym królu, któremu wierność przysięgliśmy.
    - Zamilcz - powiedział cicho i żałośnie Erling. - To pewnie nieprawda.
    Ale tamci dwaj mogli z łatwością po nim poznać, iż wie, że to prawda. Chociaż król Magnus syn Eirika był zaledwie dzieckiem, to jednak miał już być nawiedzony przez ów grzech, o którym nie godzi się wspominać pośród chrześcijańskich mężów. Pewien szwedzki pisarz, który miał za zadanie uczyć chłopca czytania, zbałamucił go w sposób, którego lepiej bliżej nie określać.
    Erlend rzekł:
    - Na każdym dworze i w każdym zakątku tu na północy szepcą sobie ludzie na ucho, że katedra spłonęła, bo król niegodzien jest zająć miejsce po świętym Olafie.
    - Na miłość Boską, Erlendzie... jeszcze nie wiadomo, czy to, co mówią, jest prawdą. Przecież musimy wierzyć, że to dziecko, król Magnus, jest w oczach Boga bez winy. Może się jeszcze oczyścić z zarzutu... Mówisz, żeśmy go rozłączyli z matką. A ja ci powiadam, że Bóg skarze matkę, która tak opuściła swe dzieci, jak Ingebjórga tego syna. Nie ufaj tej kobiecie, Erlendzie! Pomnij, że ci, z którymi się teraz spotkasz, to ludzie bez wiary.
    - Sądzę, że dochowali sobie dostatecznie wiary. Ale ty mówisz tak, jakby dzień w dzień spadał ci na łono list z nieba. Pewno dlatego pozwalasz sobie teraz odzywać się w taki sposób, jakbyś był księciem Kościoła.
    - Przestańże wreszcie, Erlendzie. Mów o tym, o czym wiesz coś pewnego, albo milcz. - Pan Erling podniósł się. Obaj stali gniewni, z płonącymi licami.
    Erlend skrzywił usta ze wstrętu.
    - Zwierzę, którego ludzie nadużyli, zabijamy, a ścierwo rzucamy w wodospad.
    - Erlendzie! - Namiestnik chwycił obu rękami kant stołu. - I ty także masz synów - rzekł cicho. - Jak możesz mówić coś takiego. Och, strzeż języka, Erlendzie! Zastanów się dobrze naprzód, zanim mówić będziesz tam, gdzie się teraz udajesz. A ze dwadzieścia razy rozważ, zanim czynić będziesz.
    Jeśli wy tak postępujecie radząc nad sprawami państwa, to nie dziwię się zgoła, że wszystko idzie na opak. Nie masz jednak potrzeby lękać się - odchrząknął - ja na pewno... nic nie uczynię. Ale zaiste, wspaniale jest żyć teraz w tym kraju.
    Tak, musisz przecież jutro do dnia wyruszyć. I mój teść też jest zmęczony - dodał po chwili.
    Kiedy odszedł, tamci dwaj milczeli zrazu. Erlend miał spać na pokładzie swego statku. Erling siedział i obracał kubek między palcami.
    - Kaszlecie, widzę? - spytał, aby tylko przemówić.
    - Starzy ludziska są zawsze nieco zaflegmieni. My, miły panie, w naszym wieku tyle znosimy utrapień, o których wy, młodzi, nie macie pojęcia - rzekł Lavrans z uśmiechem.
    Po czym znów zapadło milczenie. Aż Erling rzekł na wpół do siebie:
    - Pewnie, wszyscy myślą, że źle się dzieje w tym państwie. Przed sześciu laty w Oslo sam wierzyłem, iż ci mężowie, którzy są do tego urodzeniem powołani, mają mocny zamiar utrzymać to państwo. Budowałem na tym.
    - I sądzę, żeście wtedy słusznie widzieli, panie. Ale wszak sami mówiliście, że my, Norwegowie, zwykliśmy skupiać się wokół króla. Teraz zaś jest on jeszcze dzieckiem, a nadto połowę życia spędza w innym kraju.
    - Tak. Czasami myślę, że to nie szkodzi, a może nawet jest pewna korzyść z tego. Dawniej, kiedy nasi królowie dokazywali niby te ogiery, można było postawić dość źrebców; naród potrzebował tylko wybrać tego, który najlepiej wierzgał.
    Lavrans śmiał się słabo.
    - Mówiliśmy o tym trzy lata temu, Lavransie synu Lagmana, kiedyście powrócili z waszej pielgrzymki do Skóvde i odwiedziliście waszych krewnych tam w Gotlandii.
    - Przypominam sobie, panie, wyświadczyliście mi wówczas ten zaszczyt, że przybyliście do mnie.
    - Nie, nie, Lavransie, nie macie potrzeby być tak uprzejmym - Erling zrobił niecierpliwy ruch ręką. - Stało się tak, jak mówiłem - ciągnął ponuro. - Nikt nie potrafi obecnie skupić dokoła siebie znamienitych panów. Kto jest najłapczywszy, ten ciśnie się naprzód - coś przecież jeszcze pozostało w dzieży. Ale ci, którzy by mogli starać się o to, by w zaszczytny sposób uzyskać potęgę i majątek, jak bywało za czasów naszych ojców, ci siedzą cicho w kącie.
    - W istocie tak wygląda. Ale wszak cześć i godność związane są ze sztandarem wodza.
    - W takim razie ludzie sądzą widać, że za moim sztandarem nie postępuje cześć - rzekł Erling oschle. - I wyście zawsze trzymali się z dala od wszystkiego, co mogło uczynić znanym wasze imię, Lav-ransie.
    - Tak było zawsze, odkąd się ożeniłem, panie. A ożeniono mnie bardzo młodo; moja małżonka była zaś chorowita i źle się czuła między ludźmi. I zanosi się na to, jakoby nasz ród tutaj w Norwegii miał wygasnąć. Moi synowie pomarli młodo i tylko jeden z moich bratanków osiągnął dojrzały wiek.
    Pożałował zaraz, że to powiedział. Erling bowiem sam miał wiele zmartwień pod tym względem. Córki wyrosły zdrowo, ale z synów pozostał przy życiu jeden jedyny, a i o tym chodziły słuchy, że ma słabe zdrowie. Lecz pan Erling zapytał tylko:
    - O ile mi wiadomo, to również po kądzieli nie macie tu bliskich krewnych?
    - Nie, najbliżsi to dzieci siostry dziada ze strony matki; Sigurd syn Lodina miał córki, które umarły obie przy pierwszym dziecku. Moja ciotka wzięła swoje z sobą do grobu.
    Znowu siedzieli w milczeniu.
    - Tacy mężowie jak Erlend - rzekł cicho namiestnik - bywają najniebezpieczniejsi. Tacy, którzy patrzą trochę dalej poza czubek własnego nosa, ale przecież nie dość daleko. Czy Erlend nie jest jak rozkapryszone dziecko? - ze złością popychał kubek tu i tam po stole. - Przecież jest bardzo zdolny. I z zacnego rodu, i dzielny. Ale nigdy nie chciał słuchać o jakiejś sprawie tyle, aby ją pojąć do sedna. A jeśliby już naprawdę zechciał wysłuchać jakiegoś człowieka do ostatka, tedy pewno zapomniałby początku, zanimby się jeszcze doszło do końca.
    Lavrans patrzył na niego. Pan Erling postarzał się bardzo od ostatniego razu, kiedy się widzieli. Wyglądał na znużonego i znękanego, zdawał się nie wypełniać sobą całkowicie swego miejsca. Miał delikatne, regularne rysy twarzy, ale zbyt drobne, poza tym cera jego była nieco zwiędła, zresztą zawsze taka była. Lavrans czuł, że ten człowiek - mimo że był to rycerz prawy, mądry i gotów do służby bez złamania wiary i bez odpoczynku - pod każdym względem jest trochę za niepozorny, żeby stać na czele. Gdyby był o głowę wyższy, może by rychlej udało mu się skupić wokół siebie pełną drużynę. Lavrans rzekł cicho:
    - Na tyle mądry jest przecież pan Knut, by pojąć, że w tajnych zleceniach niewielką miałby pociechę z Erlenda.
    - Kochacie w pewien sposób tego waszego zięcia - powiedział tamten prawie gniewnie. - Otwarcie mówiąc, szczególnej przyczyny do miłowania go nie macie.
    Lavrans umaczał palec w rozlanym winie i rysował coś po stole. Pan Erling zauważył, że pierścienie bardzo luźno siedzą mu na palcach.
    - A wy, czy macie ku temu powód? - Lavrans podniósł wzrok i uśmiechnął się słabo. - Mimo to sądzę, że i wy radzi mu jesteście.
    - Ach tak, Bóg raczy wiedzieć... Ale panu Knutowi niejedno teraz przewija się przez głowę. Jest przecież ojcem chłopaka, który jest wnukiem króla Haakona.
    - Nawet Erlend musi zrozumieć, że ojciec tego dziecka ma zbyt szerokie plecy, aby ten mały kawaler zdołał je w jakikolwiek sposób obejść. A matka na skutek tego małżeństwa ma cały naród przeciw sobie.
    Wkrótce potem Erling podniósł się i przypasał miecz; uprzejmie zdjął Lavrans okrycie z haka i trzymał mu je w pogotowiu. Ale nagle zachwiał się i byłby upadł, gdyby go pan Erling nie chwycił w ramiona. Z trudem tylko zdołał go zanieść do łoża; był wysoki i ciężki. Nie był to udar, ale Lavrans był blady i miał sine wargi, a członki zwiotczałe i bezwładne. Pan Erling pobiegł na podwórze, by zbudzić mnicha zarządzającego gospodą.
    Lavrans wydawał się bardzo zawstydzony, kiedy po dłuższej chwili przyszedł do siebie. Tak, tak, jest to słabość nawiedzająca go chwilami od czasu, kiedy dwie zimy temu, podczas polowania na łosie, zabłąkał się w śnieżnej zadymce. Pewnie jest to konieczne, zanim człowiek pojmie, że ma już młodość poza sobą - uśmiechnął się usprawiedliwiająco.
    Pan Erling zaczekał, aż mnich upuścił choremu krwi, chociaż Lavrans prosił go, by się nie trudził, bo przecież wczesnym ranem ma wyruszyć dalej.
    Księżyc świecił wysoko nad górami, w dole zaś leżała czarna v jednak na fiordzie płynęła po falach poświata niby srebrne gi Żaden dym nie wychodził już z otworów w dachach, tylko darń na domach lśniła rosą w księżycowym blasku. Żywej duszy nie spotkał pan Erling na krótkiej ulicy, którą szybko schodził w dół do królewskiego dworca, gdzie miał nocować. Wyglądał dziwnie niepozornie i szczupło, kiedy tak szedł w świetle miesiąca lekko dygocąc, mimo że owinął się szczelnie ciepłym, czarnym okryciem. Paru zaspanych pachołków wybiegło zataczając się ze światłem na dziedziniec. Namiestnik wziął od nich pochodnię, kazał im iść spać - i znowu dreszcz nim wstrząsnął, kiedy wchodził po schodach na piętro.
    
   
7.
    
    Zaraz po świętym Bartłomieju wybrała się Krystyna z całą wielką świtą, z dziećmi, sługami i podróżnymi łubami w drogę powrotną na Husaby. Lavrans odprowadził ją aż na Hjerdkinn.
    Oboje, ojciec i córka, przechadzali się po dziedzińcu dworu i rozmawiali z sobą; był ranek i Lavrans miał wkrótce wracać do domu. Góry lśniły w oślepiającym blasku, mokradła poczęły się już czerwienić, na pagórkach złociły się młode brzózki; w dali na wyżynie rozbłyskiwała, to znowu ciemniała woda, w miarę jak przesuwały się po niej cienie wielkich, zwiastujących pogodę chmur. Bez końca napływały one z dalekich dolin i jarów, i kłębiąc się znikały pomiędzy wierzchołkami skał i sinych gór, których świeże płaty śnieżne i stare lodowce zamykały widok na horyzoncie... Małe szarozielone, uprawne pólka, należące do górskiej osady, odcinały się osobliwie swą barwą od pałającego jesiennie świata gór.
    Dął ostry świeży wiatr. Lavrans naciągnął Krystynie kaptur, który jej opadł z głowy, i wygładził pod nim płótno.
    - Zdaje mi się, żeś przybladła i zmizerniała na mym dworze. Czy nie byliśmy dobrzy dla ciebie, Krystyno?
    - Ależ tak. I nie to jest przyczyną.
    - Pewno też uciążliwa jest dla ciebie podróż z tymi wszystkimi dziećmi - powiedział ojciec.
    Ach, tak. Chociaż nie tych pięcioro ponosi winę, że jestem blada - uśmiechnęła się przelotnie, kiedy ojciec spojrzał na nią przestraszony i z pytaniem w oczach; skinęła głową i znowu uśmiechnęła się słabo. Ojciec odwrócił głowę, ale po chwili zapytał:
    - O ile dobrze zrozumiałem, nieprędko powrócisz znowu w naszą dolinę?
    - Na pewno wcześniej niż za osiem lat - rzekła jak poprzednio. Nagle ujrzała wyraz jego oczu. - Ojcze! O, ojcze!
    - Cicho, cicho, moja córko - mimo woli chwycił ją za ręce i powstrzymał, kiedy się chciała rzucić mu w objęcia. - Nie, Krystyno.
    Ujął mocno jej dłoń i poszli razem. Oddalili się nieco od zabudowań i znaleźli się na ścieżce prowadzącej przez żółty zagajnik brzozowy, sami nie wiedząc, dokąd idą. Ojciec przeskoczył mały strumyk płynący w poprzek drogi, obrócił się i podał córce rękę.
    Nawet po tym nieznacznym ruchu ujrzała, że nie jest już taki sprężysty i pełen tężyzny jak dawniej. Widziała to już przedtem, ale nie zwracała na to uwagi; nie dosiadał już konia tak lekko jak kiedyś, nie przebiegał jednym tchem schodów, nie podnosił większych ciężarów tak łatwo jak dawniej. Poruszał się sztywniej i ostrożniej, jak gdyby nosił w sobie jakiś drzemiący ból, którego nie chciał obudzić. Krew pulsowała wyraźnie w żyłach na jego szyi, gdy wracał z odbytej konno drogi. Czasami spostrzegała, że twarz jego jest jakby obrzmiała i pod oczyma tworzą się wory, a kiedyś weszła rano do izby i zastała ojca na pół ubranego w łożu, z wyciągniętymi bosymi nogami, matka zaś przykucnęła przed nim i nacierała mu kostki.
    - Jeśli zechcesz żałować każdego człowieka, którego ścina starość, to będziesz musiała ciągle się martwić, dziecko - powiedział spokojnie i cicho. - Przecież sama masz teraz dorosłych synów, Krystyno, i nie może być dla ciebie niespodzianką, że twój ojciec wnet będzie stary. Kiedyśmy się rozstawali, nie mogliśmy mieć większej pewności niż teraz, czy się jeszcze spotkamy tu na ziemi. Mimo to mogę jeszcze długo żyć - będzie, jak Bóg da, Krystyno.
    - Czyście chorzy, ojcze? - spytała bezdźwięcznym głosem.
    - Pewne dolegliwości przynoszą lata z sobą - odparł niefrasobliwie.
    - Nie jesteście starzy, ojcze. Macie pięćdziesiąt dwa lata.
    - Mój ojciec nie dożył tego wieku. Chodź tu, usiądź przy mnie. Była tu jakby niska, trawą porosła poduszka pod skalną ścianą pochyloną nad potokiem. Lavrans zdjął okrycie, złożył je, podesłał na ziemi i pociągnął córkę ku sobie. Przed nimi szemrał i pluskał potok, skakał po małych kamykach, igrał z zanurzoną w wodzie gałązką wikliny. Ojciec siedział z oczami wlepionymi w niebieskie i białe góry, ciągnące się daleko ponad jesienną wyżyną.
    - Marzniecie, ojcze - rzekła Krystyna - weźcie moje okrycie. - Rozpięła klamrę, po czym Lavrans wziął chustę i jedną połą nakrył sobie plecy, tak że oboje byli nią otuleni. Ramieniem objął Krystynę.
    - Wiesz przecież, Krystyno, że nie jest mądry ten, kto opłakuje śmierć człowieka. Lepszy masz schron u Chrystusa Pana niżeli u mnie - tak słyszałaś; i ja buduję na miłosierdziu Bożym. Czas, w którym przyjaciele są z sobą rozłączeni, nie jest bynajmniej zbyt długi. Tobie będzie się niekiedy dłużył, dopóki jesteś młoda, ale masz wszakże dzieci i męża. A kiedy dojdziesz do mego wieku, wyda ci się, że dopiero niedawno widziałaś tych, którzy od ciebie odeszli, a jeśli zliczysz minione zimy, zdziwisz się, że tyle ich przeszło. Teraz wydaje mi się, jak gdybym wcale nie tak dawno temu sam był młodym chłopięciem, a przecież tyle lat minęło od tej pory, kiedyś ty jako mała jasnowłosa dzieweczka biegała za mną, gdziem tylko szedł - tak ochoczo towarzyszyłaś swemu ojcu. Bóg niechaj ci wynagrodzi całą radość, jaką przez ciebie miałem.
    - Niechże mi ją tak wynagrodzi, jak ja tobie wynagrodziłam - upadła przed nim na kolana, objęła jego ramiona i całowała ręce kryjąc w nich zapłakaną twarz. - O, ojcze, mój ojcze drogi! Zaledwie na dziewicę wyrosłam, odpłaciłam wam waszą miłość najsroższym cierpieniem.
    - Nie, nie, dziecko, nie płaczże tak. - Cofnął ręce, pociągnął Krystynę ku sobie i znowu siedzieli jak przedtem.
    - Także i w tych latach przeżyłem wiele radości dzięki tobie. Widziałem wyrastających u twych stóp urodziwych, wiele rokujących synów, ty sama stałaś się rozumną i dzielną kobietą, i zauważyłem, że coraz bardziej przyzwyczajasz się szukać w ciężkich chwilach pomocy tam, gdzie ją najłatwiej znaleźć można. Krystyno, złoto ty moje najszczersze, nie płaczże tak żałośnie. Możesz jeszcze zaszkodzić temu maleństwu, które dźwigasz pod sercem - szepnął. - Nie bądźże taka smutna.
    Ale nijak nie mógł jej uspokoić. Przyciągnął tedy córkę do siebie i posadził ją sobie na kolanach. Trzymał ją teraz tak jak wówczas, kiedy była maleńka. Ramionami objęła go za szyję i głowę ukryła na jego piersi.
    - Widzisz, jest coś, czegom dotąd nie zwierzył żadnemu człowiekowi na ziemi, prócz mego spowiednika. Teraz chcę ci to powiedzieć. W czasie kiedym dorastał w domu na Skog i w pierwszch latach mego pobytu w królewskiej świcie, czułem w sobie pociąg do klasztornego życia i chciałem wstąpić do zakonu, skoro tylko dojdę do odpowiedniego wieku. Tak, choć ślubowania żadnego nie złożyłem, nawet we własnym sercu. Również wiele rzeczy ciągnęło mnie bowiem w drugą stronę. Ale kiedy wypływałem łódką na Botnfjord i zarzucałem więcierze, i słyszałem dzwony dzwoniące na wyspie - wtenczas zdawało mi się, że to życie ciągnie mnie przecież najsilniej.
    Kiedy miałem szesnaście zim, ojciec kazał sporządzić dla mnie pancerz z damasceńskich łusek stalowych; Ryszard, płatnerz w Oslo, wykuł ową zbroję i otrzymałem również miecz - ten, którego zawsze używam, oraz pancerz na konia. Wówczas nie było tak spokojnie w kraju jak obecnie za twoich czasów, prowadziliśmy wojnę z Duńczykami i wiedziałem, że wnet będę mógł użyć mojej pięknej broni. I nie mogłem zmusić się, by ją odrzucić precz. Pocieszałem się tym, że mój ojciec nie byłby zadowolony, gdyby jego najstarszy syn został mnichem, i że nie wolno mi postąpić wbrew woli rodziców.
    Tak więc sam wybrałem świat, i ilekroć później świat powstawał przeciw mnie, zawsze usiłowałem myśleć, że nie po męsku byłoby żalić się na los, który sobie sam zgotowałem. Albowiem pojmowałem to coraz głębiej i głębiej z każdym mijającym rokiem: nie ma nic godniejszego dla człowieka, któremu dane jest poznać coś niecoś z łaski Boga, jak służyć Mu i czuwać, i modlić się za tych, których wzrok przesłonięty jest jeszcze cieniem ziemskich spraw. Mimo to muszę wyznać, moja Krystyno, że ciężko byłoby mi poświęcić Bogu to życie, które spędziłem na swych dworach w trosce o rzeczy doczesne i wśród ziemskich uciech, z twoją matką u boku i z wami, moimi dziećmi. Ale zaprawdę, mąż, który spłodził potomków swej krwi, musi też umieć ścierpieć serdeczny ból, kiedy ich traci albo też kiedy świat im się przeciwstawia. Do Boga, który im dał duszę, należą oni z dawien dawna, nie do mnie.
    Krystyną wstrząsały łkania, ojciec począł ją więc kołysać w ramionach jak małe dziecko.
    - Wielu rzeczy nie rozumiałem, kiedy byłem młody. Mój ojciec kochał też Aasmunda, ale nie tak jak mnie. Przez wzgląd na moją matkę, pojmujesz... nie zapomniał jej nigdy, ale potem wziął Ingę, ojciec jego bowiem tak sobie życzył. Teraz pragnąłbym jeszcze tutaj na ziemi spotkać swoją macochę i prosić ją o przebaczenie, że nigdy nie zważałem na jej dobroć.
    - Mówiłeś przecież nieraz, ojcze, że twoja macocha nie uczyniła dla ciebie nic dobrego - rzekła Krystyna wśród łez.
    - Tak, Bóg niech mi będzie łaskaw, nie lepiej to pojmowałem. Teraz jednak wydaje mi się to wielką rzeczą, że nie darzyła mnie nienawiścią ani też nigdy nie odezwała się do mnie złym słowem. Jak byś ty się zachowała, Krystyno, gdybyś wiedziała, że pasierb we wszystkim jest przedkładany nad twego rodzonego syna?
    Krystyna uspokoiła się nieco. Odwróciła teraz w bok głowę i podniosła oczy na śnieżne góry w oddali. Wielki zwał niebieskich chmur poniżej słońca zaciemniał niebo, kilka złotych promieni przebiło się przezeń i zajaśniało jaskrawo w potoku.
    Potem znowu wybuchnęła szlochem.
    - O, ojcze, mój ojcze, jeślibym was już nigdy w tym życiu zobaczyć nie miała...
    - Bóg niech cię strzeże, Krystyno, moje dziecko, aby nam dane było spotkać się w dniu zmartwychwstania, nam wszystkim, którzyśmy tu na ziemi byli przyjaciółmi, jako też każdej ludzkiej duszy. Chrystus i Panna Maryja, i święty Olaf, i święty Tomasz będą cię chronić w tym życiu. - Wziął jej głowę w ręce i pocałował ją w usta. - Oby Bóg był ci łaskaw, oby ci wskazał drogę zarówno na tej ziemi, jako też w wielkiej światłości po tamtej stronie.
    W kilka godzin potem, kiedy Lavrans syn Bjórgulfa odjeżdżał do domu, córka odprowadzała go idąc pieszo obok konia. Pachołek wyprzedził ich znacznie, lecz Lavrans jechał krok za krokiem. Cierpiał bardzo widząc jej spłakaną, zrozpaczoną twarz. Tak też siedziała w gospodzie przez cały czas, kiedy on jadł i rozmawiał z dziećmi, żartował z nimi i brał jedno po drugim na kolana.
    Lavrans odezwał się cicho:
    - Nie smućże się dłużej i nie ubolewaj z mojego powodu, Krystyno. Ale pamiętaj o tym wówczas, kiedy twe dzieci dorosną i będzie ci się może zdawało, że nie odnoszą się do ciebie lub do ojca tak, jakbyś uważała za właściwe. I pomyśl wtedy również o tym, co ci o mojej młodości opowiedziałem. Wierna jest twoja miłość dla nich, o tym wiem, aleś najbardziej zawzięta wtedy, kiedy najsilniej miłujesz. A w twoich chłopcach wiele tkwi uporu, tom widział - dodał ze słabym uśmiechem.
    Wreszcie poprosił ją Lavrans, aby zawróciła i nie szła z nim dalej. - Nie chciałbym, byś się oddalała od zabudowań - dodał. Znajdowali się teraz w zagłębieniu dolinki pomiędzy niewielkimi wzgórzami, na zboczach których ciągnęły się dołem brzozowe lasy, wyżej zaś piarżyska.
    Krystyna przypadła do nogi ojca w strzemieniu. Głaskała jego szaty i ręce, i siodło, i szyję, i kłęby konia, przytulała głowę to tu, to tam i płakała tak rzewnie i żałośnie, że ojcu zdawało się, iż mu serce pęknie z powodu jej cierpienia.
    Zeskoczył z konia i chwycił córkę w ramiona, po raz ostatni przygarnął ją do siebie. Raz po raz czynił nad nią znak krzyża i polecał ją opiece Boga i świętych. W końcu rzekł, by go zostawiła samego.
    Wreszcie rozstali się. Ale gdy się nieco oddalił, zobaczyła Krystyna, że ojciec jedzie całkiem wolno, i pojęła, że i on płacze odjeżdżając od niej.
    Pobiegła pędem do lasu i z pośpiechem jęła się piąć na złote od liści zbocze najbliższego wzgórza. Ale okruchy skalne były duże i trudno jej było wejść po nich, a pagórek był wyższy, aniżeli sądziła. Kiedy wreszcie wyszła na szczyt, ojciec znikł już pomiędzy wzgórzami. Upadła na borówkowe krzewy, rosnące dokoła, i leżała tak łkając, z twarzą ukrytą w dłoniach.
    
    Lavrans syn Bjórgulfa powrócił wieczorem na Jorund. Ogarnęło go uczucie błogości i serdecznego ciepła, gdy dojrzał, że w izbie z paleniskiem siedzą jeszcze ludzie; słaby odblask ognia pełgał po szklanych szybach, wychodzących na przedsionek. Zawsze czuł się w tym domostwie najbardziej swojsko.
    
    Ragnfrida siedziała sama w izbie, rozłożywszy szycie na stole,- obok stała łojowa świeca w mosiężnym świeczniku. Podniosła się natychmiast, powitała męża, dołożyła bierwion na ogień i wyszła, by przynieść jadło i picie. Nie, dziewki odesłała już dawno na spoczynek - dzień był znojny, za to dzisiejszy wypiek chleba jęczmiennego starczy aż do Bożego Narodzenia. Paal i Gunstein są w górach, zbierają porosty. Aha, ponieważ właśnie mowa o porostach: czy Lavrans woli mieć zimową szatę z tkaniny barwionej porostami, czy też z tej drugiej, barwionej wrzosem? Orm z Moar był tu dziś rano i pytał, czy mógłby kupić powrozy. Wzięła zatem zwój sznurów wiszący zaraz z brzegu w szopie i powiedziała, że może mu je dać darmo. Tak, jego córka jest zdrowa, rana na nodze goi się ładnie.
    Lavrans odpowiadał i kiwał głową jedząc i pijąc wraz z parobkiem, po czym wstał, otarł nóż z tyłu o spodnie i wziął do ręki kłębek leżący obok krzesła Ragnfridy. Nić była nawinięta na szpulkę zakończoną z obu stron figurkami ptaków; jednemu z nich ułamał się kawałek ogona. Lavrans wygładził płaszczyznę złamania i przystrugał nożem, tak że ptak znowu miał krótki ogon. Dawno już bardzo temu sporządził dla żony mnóstwo takich zwijaczy na nici.
    - Sama chcesz to naprawić? - spytał patrząc na jej robotę. Trzymała na kolanach parę jego skórzni i łatała je w tych miejscach na udach, gdzie były wytarte od siodła. - Ciężka to robota dla twych palców, Ragnfrido.
    - O nie. - Ragnfrida przyłożyła łaty i szydłem przekłuwała w skórze dziury.
    Parobek życzył dobrej nocy i wyszedł. Mąż i żona pozostali sami. On stał koło ognia i grzał się, oparłszy nogę na obrzeżeniu paleniska, ręką objąwszy żerdź dymnika. Ragnfrida spoglądała w jego stronę. Nagle spostrzegła, że mąż nie ma na ręce małego pierścienia swej matki. Widział, że to zauważyła.
    - Dałem go Krystynie - powiedział. - Przecież i tak był dla niej przeznaczony i sądziłem, że równie dobrze może go dostać już teraz.
    Potem jedno spojrzało na drugie - właściwie powinni by udać się na spoczynek. Jednak on stał dalej jak przedtem, a ona siedziała nad swoją robotą. Zamienili parę słów o podróży Krystyny, o tym, co trzeba będzie zrobić na dworze, o Rambordze i Szymonie, po czym znowu mówili o tym, że trzeba iść spać, ale żadne z nich nie ruszyło się z miejsca.
    Nagle Lavrans zdjął z palca prawej ręki pierścień z niebieskim i białym kamieniem i zbliżył się do żony. Nieśmiało, z zakłopotaniem, ujął jej rękę i wsunął pierścień na palec. Musiał kilka razy próbować, zanim znalazł palec, na który by się nadawał. Wreszcie włożył go na środkowy przez obrączkę.
    - Ten oto ty masz mieć, tak sobie życzę - rzekł cicho nie patrząc na nią.
    Ragnfrida siedziała bez ruchu, z płonącymi licami.
    - Czemu czynisz to? - szepnęła w końcu. - Czy sądzisz, że zazdroszczę pierścienia naszej córce?
    Lavrans potrząsnął głową i uśmiechnął się.
    - Ach, wiesz dobrze, dlaczego to czynię.
    - Powiedziałeś kiedyś, że ten pierścień chcesz zabrać ze sobą do grobu - rzekła znowu szeptem. - Nikt nie ma go nosić po tobie.
    - Dlatego też nie zdejmuj go nigdy z ręki, Ragnfrido - przyrzeknij mi to. Po tobie, taka jest moja wola, nikt go nie ma nosić.
    - Czemu czynisz to? - spytała powtórnie, wstrzymując oddech.
    Mąż spojrzał jej w oczy.
    - Tej wiosny minęło trzydzieści cztery lata, odkąd nas połączono. Byłem wtedy ledwie nieletnim chłopięciem i przez ten cały czas stałaś u mego boku, zarówno w doli, jak i niedoli. Bóg niechaj mi będzie łaskaw, zbyt mało rozumiałem, jak ciężko ci było nieraz w pożyciu ze mną. Teraz jednakże zdaje mi się, żem czuł przez ten cały czas, jak dobrze było mieć ciebie przy sobie.
    Nie wiem, czyś naprawdę wierzyła, że miłuję Krystynę bardziej niż ciebie. Była ona moją największą radością i sprawiła mi też ból najokrutniejszy... Ale ty byłaś matką ich wszystkich. I teraz widzę, że najciężej mi będzie opuścić ciebie, kiedy będę musiał odejść na zawsze. Dlatego nie wolno ci dać mojego pierścienia nikomu - nawet żadnej z naszych córek, lecz masz powiedzieć, żeby ci go nie zdjęto.
    Może ci się widzi, moja żono, żeś zaznała przy mnie więcej cierpień aniżeli radości: nie wszystko między nami układało się tak, jak trzeba. Ale mimo to zdaje mi się, że byliśmy sobie wiernymi druhami. I sądzę, że kiedyś, gdy się znowu spotkamy, nic już nie będzie nas dzielić, a przyjaźń, jaka nas łączyła, przez Boga jeszcze silniej będzie utrwalona.
    Ragnfrida podniosła bladą, steraną twarz, jej wielkie, zapadnięte oczy płonęły. Mąż trzymał wciąż jeszcze jej rękę nieco podniesioną w swej dłoni. Popatrzyła na nią, trzy pierścienie błyszczały obok siebie: na dole pierścień zrękowinowy, nad nim ślubny, a na ostatku ten nowy.
    Jakie to wszystko było dziwne. Przyszła jej na myśl owa chwila, kiedy Lavrans włożył jej pierwszy pierścień na rękę,- było to koło żerdzi dymnika w izbie na Sundbu, ojcowie ich stali obok. Lavrans był rumiany i biały, z okrągłymi policzkami, dziecko nieledwie, nieco onieśmielony, skoro tylko na krok odstąpił od boku pana Bjórgułfa.
    Drugi pierścień włożył jej na palec w imię Przenajświętszej Trójcy, przed wrotami kościoła w Gerdarud, pod ręką kapłana.
    I poczuła, że tym ostatnim pierścieniem na nowo ją poślubia. Chciał jej dać pewność, kiedy wkrótce będzie siedziała nad jego martwym ciałem, że tym pierścieniem zespolił ją na zawsze z silną, życiodajną mocą, która zamieszkiwała w tym prochu i popiele.
    Zdawało jej się, że serce pęka jej w piersi i że krwawi i krwawi, młode i nieutulone. Z żalu za gorącą, namiętną miłością, nad stratą której ciągle jeszcze potajemnie płakała, z trwożnego szczęścia zrodzonego z owej bladej, promiennej miłości, która ją pociągała ku ostatnim krańcom ziemskiego żywota. Tam, poza nadchodzącą otchłanną ciemnością, przeczuwała blask innego, łagodniejszego słońca, przeczuwała woń kwiatów rajskiego ogrodu, na końcu świata leżącego.
    Lavrans puścił rękę żony i usiadł na ławie, plecami zwrócony do stołu; ramieniem wsparł się o płytę. Nie patrzył na Ragnfridę, lecz w ogień.
    Kiedy się znowu odezwała, głos jej był mimo wszystko spokojny i cichy:
    - Nie sądziłam, mój małżonku, że mnie tak bardzo miłujesz. Siedzieli chwilę w milczeniu. Ragnfrida zdjęła robotę z kolan i położyła ją na stole. Po chwili zapytała cicho:
    - Czyś zapomniał o tym, co ci powiedziałam owej nocy?
    - Zapomnieć o czymś takim na tym świecie człowiek zaiste nie może. I po prawdzie, ja sam czułem, że nie lepiej nam jest ze sobą, odkąd się o tym dowiedziałem. Choć Bogu jednemu wiadomo, Ragnfrido, jak ciężko się zmagałem, byś nigdy nie poznała, że tyle o tym myślałem.
    - Nie wiedziałam, żeś tyle o tym myślał.
    Zwrócił się szybko ku niej i spojrzał na nią. Wtedy rzekła Ragn-frida:
    - Moja to wina, Lavransie, że od tej pory gorzej było nam ze sobą. Zdawało mi się, że jeśli możesz być dla mnie po owej nocy taki sam jak przedtem, to pewnie jeszcze mniej dbasz o mnie, aniżeli sądziłam. Gdybyś był dla mnie potem surowym mężem, gdybyś mnie bił, choćby raz jeden po pijanemu, wtenczas mogłabym lepiej znieść moje cierpienie i żal. Ale żeś tak lekko to brał...
    - Sądziłaś, że brałem to lekko?
    Słabe drżenie jego głosu dziką tęsknotą przeszyło serce Ragnfridy. Chciała się rzucić w jego ramiona, dojść aż na dno samo tej poruszonej głębi, która zrodziła ten głos, nabrzmiały oczekiwaniem i napięciem. Rozpłomieniła się cała.
    - Gdybyś mnie choć raz jeden wziął w ramiona, nie dlatego, żem ci była przed Bogiem poślubioną żoną, którą położono u twego boku, ale kobietą, za którą tęskniłeś i o którą walczyłeś: wtedy nie mógłbyś być dla mnie takim, jak gdyby te słowa nie zostały nigdy powiedziane.
    - Nie. Zaiste nie mógłbym.
    - Doznałbyś może tej samej radości z powodu twej oblubienicy, co Szymon z powodu naszej Krystyny.
    Lavrans zrazu nie dał odpowiedzi. Po chwili spytał, jakby wbrew woli, cicho i trwożnie:
    - Dlaczego wymieniłaś Szymona?
    - Z tamtym przecie nie mogłabym cię porównać - odparła Ragnfri-da, sama przerażona i zmieszana, usiłując się uśmiechnąć. - Zbyt jesteście do siebie niepodobni.
    Lavrans podniósł się, zrobił parę kroków niespokojnie, potem rzekł jeszcze ciszej:
    - Bóg nie zdradzi Szymona.
    - Czy nie zdawało ci się nigdy - spytała Ragnfrida - że Bóg zdradził ciebie?
    - Nigdy.
    A coś myślał owej nocy, kiedyśmy siedzieli tam w szopie i kiedyś w jednej chwili dowiedział się, że my obie, które najbardziej i najwierniej miłowałeś, tak cię zdradziłyśmy, jak tylko można najgorzej?
    - Niewiele myślałem w onej chwili - odrzekł mąż.
    - A potem - ciągnęła żona - kiedyś wciąż o tym myśleć musiał?
    Lavrans odwrócił się od niej. Ujrzała, że ciemna czerwień spływa po jego ogorzałej szyi.
    - Myślałem o tym, jak często zdradzałem Chrystusa - rzekł bardzo cicho.
    Ragnfrida podniosła się i stała długo w miejscu, zanim ośmieliła się podejść do niego i położyć mu rękę na ramieniu. Kiedy ją objął, skłoniła czoło na jego pierś; poczuł, że płacze. Lavrans przytulił ją mocniej do siebie i skłonił twarz na jej głowę.
    - Teraz, Ragnfrido, udajmy się na spoczynek - rzekł po chwili. Razem zbliżyli się do krzyża, pochylili się i przeżegnali. Lavrans odmówił wieczorne pacierze w kościelnym języku, cicho i dobitnie, a żona powtarzała za nim każde słowo.
    Potem rozebrali się. Ragnfrida położyła się po wewnętrznej stronie łoża, którego wezgłowie było teraz o wiele niższe, męża bowiem w ostatnich czasach nawiedzał często zawrót głowy. Lavrans zawarł drzwi na kołek i zasuwę, zasypał popiołem żar na palenisku, zdmuchnął świecę i położył się obok żony. Leżeli w ciemności i ramiona ich stykały się z sobą. Po chwili palce ich rąk splotły się.
    Ragnfrida myślała: to jest jak gdyby druga noc poślubna, i dziwna noc poślubna. Szczęście i nieszczęście spłynęły razem i poniosły ją na tak wartkich falach, że poczuła, jak jej dusza rozluźnia więzy łączące ją z ziemskim ciałem i wyswobadza się. Teraz także i ją musnęła ręka śmierci - po raz pierwszy.
    Tak być musiało, jeżeli się tak zaczęło jak pomiędzy nimi. Wspomniała, jak po raz pierwszy ujrzała swego narzeczonego. Był serdeczny dla niej, trochę nieśmiały, ale gotów kochać swą oblubienicę. Nawet to, że młodzian był tak promiennej urody, jątrzyło ją, drażniły ją jego włosy, takie gęste, gładkie i jasne dokoła różowych lic, pokrytych zaledwie puszkiem. Serce jej było wówczas jedną palącą raną na myśl o człowieku, który nie był taki piękny ni młody, i nie był taki delikatny jak krew i mleko, a przecież usychała z tęsknoty za tym, by ją wziął w ramiona i by mu jednocześnie zatopić noż w gardle...
    
    BHHHBI I kiedy po raz pierwszy narzeczony próbował ją pieścić - siedzieli w domu na schodach i pociągnął ją za warkocze - skoczyła na równe nogi, zwróciła się do niego, blada z gniewu, i zostawiła go samego.
    O, pamiętała dobrze ową nocną jazdę, kiedy to z Trondem i Tordis pędziła doliną Jem do pani na Dovre znającej czarnoksięskie sztuki. Klęcząc ściągała z rąk pierścienie i naramienniki, tarzała się w pyle przed panią Aashildą, daremnie błagała ją o jakiś środek, aby oblubieniec nie mógł jej przyniewolić. Przypomniała sobie długą podróż z ojcem, krewnymi, drużkami i darami, jakie zabrała z domu, w dół przez dolinę na swe wesele na Skog, i przypomniała sobie pierwszą noc po ślubie - i wszystkie późniejsze noce, w których poddawała się niezaradnym pieszczotom chłopięcego męża, zimna niby głaz, nie ukrywając zgoła, jak mało sprawiały jej one rozkoszy.
    Nie, Bóg jej nie oszukał. W miłosierdziu swym posłyszał jej wołanie, kiedy błagała Go o pomoc zapadając coraz głębiej i głębiej w nieszczęście - nawet wtedy, kiedy zwracała się do Niego bez wiary, że ją wysłucha. Było w jej życiu tak, jak gdyby przewaliło się nad nią całe czarne morze. Teraz zaś fale niosły ją ku osobliwej, słodkiej błogości i wiedziała, że na tych falach odpłynie poza życie.
    - Mów do mnie, Lavransie - prosiła cichutko. - Jestem taka zmęczona.
    Mąż szepnął:
    - Venite ad me, omnes qui laborati et onerati estis. Ego reficiam yos1 - powiedział Pan.
    Podsunął rękę pod jej plecy i przytulił ją mocno do siebie. Tak leżeli chwilę, lico przy licu. Potem Ragnfrida ozwała się cicho:
    - Teraz modliłam się do Matki Bożej o wstawiennictwo za mną, bym nie musiała długo żyć, kiedy ciebie nie stanie, Lavransie.
    Jego wargi i rzęsy musnęły w ciemności jej twarz leciutko niby skrzydła motyla.
    - Ragnfrido, moja Ragnfrido.
    
    1 Pójdźcie do mnie wszyscy, którzy pracujecie i jesteście obciążeni, a Ja was dzę (Ew. św. Mateusza, XI, 28).
    
    
   
8.
    
    Krystyna spędziła tę zimę w domu na Husaby i nie chciała się nigdzie ruszyć; wymawiała się tym, że nie jest zupełnie zdrowa. Lecz po prawdzie była jedynie zmęczona. Taka zmęczona nie była jeszcze nigdy w życiu. Była zmęczona wesołością i zmęczona smutkiem, a najbardziej ustawicznym łamaniem sobie głowy.
    „Gdy dziecię, którego się spodziewam, będzie już na świecie, odmieni się wszystko”, myślała. I tęskniła za tym strasznie, zupełnie jakby ją to miało uratować. Jeśli będzie syn, a ojciec jej umrze, zanim dziecko się urodzi, to ochrzci je imieniem ojca. I myślała o tym, jak będzie miłować to dziecię i karmić je własną piersią - tyle już czasu minęło, odkąd karmiła niemowlę, że aż płakała z tęsknoty, kiedy sobie wyobrażała, że już wkrótce będzie znowu tuliła w ramionach taką małą istotkę.
    Gromadziła swych synów dokoła siebie jak przedtem i usiłowała wpoić w nich nieco obyczajności i karności. Czuła, że postępując tak, działa w myśl życzeń ojca, i to przynosiło jej duszy nieco ukojenia. Sira Eilif począł teraz uczyć Naakkvego i Bjórgulfa pisania i łaciny; Krystyna nieraz siedziała z nimi na probostwie podczas nauki. Ale jej synowie nie bardzo łaknęli wiedzy, a wszyscy byli oporni i dzicy, z wyjątkiem Gautego; on też nadal pozostał pieszczochem matki, jak go przezwał Erlend.
    Erlend powrócił na Wszystkich Świętych z Danii w doskonałym humorze. Krewniaczka jego, pani Ingebjórga oraz książę przyjęli go z honorami, dziękowali mu serdecznie za drogocenne dary w srebrze i futrach; potykał się na turnieju i brał udział w łowach na jelenie i sarny, a kiedy się rozstawali, podarował mu książę Knut hiszpańskiego ogiera kruczej maści, dostojna pani zaś przesłała serdeczne pozdrowienia i dwa piękne srebrne charty dla żony. Krystyna uważała, że te zamorskie zwierzęta są niewierne i podstępne, i lękała się, aby nie wyrządziły dzieciom krzywdy. Ludzie zaś po gminach szeroko rozprawiali o kastylijskim rumaku. Erlend wyglądał wspaniale na smukłonogim, zwinnym koniu, ale takie zwierzęta nie pasowały do tego kraju, i Bogu tylko było wiadomo, jak też sobie ów ogier w górach poradzi. Tymczasem Erlend wszędy, dokąd się udawał z racji piastowanego urzędu, skupywał najwspanialsze karę klacze i posiadali obecnie doborową stadninę. Zaczął też nadawać swym wierzchowcom cudzoziemskie, dziwnie brzmiące imiona: Belkolar, Bajarditym podobne - ten ogier jednak, oświadczył, jest taki piękny, że nie trzeba mu żadnej innej ozdoby: nazwał go po prostu Soten1.
    Erlend był bardzo urażony, że żona nie chce mu nigdzie towarzyszyć. Na chorą nie wyglądała. Ani nie popadała w omdlenie, ani nie zwracała tym razem pokarmów, nawet niewiele można było po niej poznać, a blada i znużona była tylko dlatego, że ciągle siedziała w domu i martwiła się, i przemyśliwała nad jego sprawkami. Zbliżało się Boże Narodzenie. Ostatnio dochodziło nieraz między nimi do gwałtownych kłótni. Tylko że Erlend nie powracał już do niej i nie przepraszał za swą porywczość jak dotąd. Do tej pory wierzył zawsze, że to on ponosi winę za panujące między nimi niesnaski. Krystyna była dobra, miała zawsze słuszność, a jeśli on nie czuł się dobrze w domu i nudził się, była temu winna jego natura tak ukształtowana, że przykrzyło mu się wszystko, co dobre i prawe, jeśli zbyt często się z tym stykał. Tego lata jednak zauważył niejednokrotnie, że teść stawał po jego stronie,-i mniemał, iż Krystynie zbywa na koniecznej dla pani domu łagodności i wyrozumiałości. Wydała mu się małostkowa, obraźliwa i niechętnie wybaczająca drobne przewiny, których sam wcale poważnie nie traktował. Zawsze prosił ją po pewnym czasie o wybaczenie, ona zaś odpowiadała, że mu wybacza, potem jednak widział, że jego grzechy były wprawdzie przebaczone, ale nie zapomniane.
    
    Bawił więc teraz wiele poza domem i często zabierał z sobą Małgorzatę. Wychowanie tego dziecka było źródłem ustawicznych zwad między małżonkami. Wprawdzie Krystyna nie mówiła o tym nigdy, ale Erlend wiedział dobrze, co ona oraz wszyscy ludzie dokoła myślą. Postępował z Małgorzatą pod każdym względem tak, jak gdyby była ślubnym dzieckiem, i ludzie przyjmowali ją jako taką, kiedy towarzyszyła ojcu i macosze. Na weselu Ramborgi była jedną z drużek i nosiła złoty wianek na rozpuszczonych włosach. Wiele kobiet niechętnie na to patrzyło, ale sam Lavrans pomówił z nimi, a Szymon również oświadczył, że nikomu nie wolno choćby słówkiem 
    1 Dosłownie: sadza.
    wspomnieć o tym Erlendowi albo Małgorzacie; nadobne dziewczę nie jest przecież winne, że przyszło na świat w tak nieszczęsnych okolicznościach. Krystyna domyśliła się, że Erlend miał zamiar wydać Małgorzatę za męża szlachetnego rodu, i sądzi, że uda mu się dzięki godności, którą piastował, doprowadzić do skutku ten zamysł, chociaż dziewczyna spłodzona była w nierządzie i z trudem dałoby się jej zapewnić mocną, nie dającą się zachwiać pozycję. Może by to i było do przeprowadzenia, gdyby ludzie ufali naprawdę, że Erlend zachowa i pomnoży swoją potęgę i majątek. Ale chociaż lubiano i szanowano Erlenda w pewien sposób, to i tak nikt nie dawał wiary, że pomyślność na Husaby potrwa długo. Dlatego obawiała się Krystyna, czy uda mu się przeprowadzić ów plan z Małgorzatą. A mimo że nie bardzo kochała pasierbicę, żal jej było dziecka i strach ją brał przed dniem, w którym duma dziewczyny będzie złamana, kiedy będzie musiała zadowolić się o wiele skromniejszym małżeństwem aniżeli takie, jakiego według ojca mogła oczekiwać, i zupełnie odmiennymi warunkami aniżeli te, w których wyrosła.
    Wnet po Matce Boskiej Gromnicznej przybyli pewnego dnia trzej ludzie z Formo na Husaby; przyjechali na nartach przez góry i przynieśli Erlendowi synowi Mikołaja nagłą wiadomość od Szymona Darre. Szymon donosił, że ich teść jest bardzo chory i nie zanosi się na to, aby długo jeszcze miał żyć. Kazał przeto prosić Erlenda, by przybył do Sil, jeśli to możliwe; pragnąłby bowiem bardzo omówić z obu swymi zięciami, jak wszystko ma być uporządkowane po jego śmierci.
    Erlend spoglądał ukradkiem na żonę. Była już ociężała, bardzo blada i szczupła, i wyglądała na tak zgnębioną, jakby lada chwila miała wybuchnąć płaczem. Pożałował zatem swego zachowania względem niej tej zimy,- choroba ojca nie była dla niej niespodzianką, a skoro dźwigała w sobie taką tajoną udrękę, winien wybaczyć jej nierozsądek.
    Jeśliby sam pojechał na nartach przez góry, mógłby przebyć drogę do Sil dość prędko, jeśli jednak zabierze żonę, będzie to długa i uciążliwa podróż. A poza tym musiał czekać na koniec zjazdów rycerstwa w okresie postu i zwołać najpierw swych lenników; było również kilka thingów, na których musiał się zjawić. Zanim będą mogli wybrać się w drogę, nadejdzie tymczasem pora połogu Krystyny - i co z nią zrobi wtedy, skoro ona nawet zupełnie zdrowa nie znosiła morskiej podróży. Ale nie śmiał pomyśleć o tym, by miała nie ujrzeć swego ojca raz jeszcze przed śmiercią. Wieczorem, kiedy udawali się na spoczynek, spytał Krystynę, czy odważy się wyruszyć w tę podróż.
    Był sowicie wynagrodzony, kiedy wypłakała się w jego ramionach, pełna wdzięczności i skruchy z powodu nieżyczliwości, jaką mu okazywała tej zimy. Erlend stał się czuły i tkliwy, jak zawsze, ilekroć wyrządził zmartwienie jakiejś kobiecie, a potem musiał patrzeć, jak w jego oczach łamie ją ból. Wysłuchał zatem dość cierpliwie propozycji Krystyny. Powiedział zaraz na wstępie, że nie chce zabierać z sobą dzieci. Jednak matka sądziła, iż Naakkve jest już na tyle dorosły, żeby być przy śmierci dziada. Erlend sprzeciwił się temu. Potem twierdziła, że Ivar i Skulę są za mali, aby mogli pozostać pod opieką sług. Nie, odparł Erlend. A Gautego znowuż jej ojciec tak bardzo miłuje. Nie, przekonywał ją Erlend, dość już ciężko będzie Ragnfridzie, jeżeli teraz, gdy jej małżonek leży na śmiertelnym łożu, na dwór przybędzie położnica, oni zaś sami będą mieli dużo zachodu z przewiezieniem niemowlęcia do domu. Albo będzie musiała pozostawić je na jednym z dworów Lavransa, albo też musi pozostać z nim na Jórund aż do lata. W takim jednak wypadku on sam będzie musiał wrócić wcześniej. Przedkładał jej to wiele razy, wciąż od nowa, ale starał się mówić spokojnie i przekonywająco.
    Potem znowu przyszło mu na myśl, że z Nidaros mógłby zabrać niejedno, co przydałoby się świekrze na stypę: wino i wosk, pszenną mąkę i mannę, i tym podobne rzeczy. W końcu jednak wybrali się w drogę i na dzień przed świętą Jardtrudą przybyli na Jórund.
    
    Ale w domu ułożyło się wszystko zgoła odmiennie, aniżeli Krystyna oczekiwała.
    Czuła wielką wdzięczność za to, że dane jej było raz jeszcze zobaczyć ojca za życia. Kiedy myślała o radości, z jaką ją powitał i jak serdecznie dziękował Erlendowi, cieszyła się bardzo. Ale zarazem czuła, że sama stoi już zupełnie z dala od wszystkiego w domu - i to ją bolało.
    Była w ostatnim miesiącu ciąży, dlatego Lavrans surowo zabronił jej pomagać w pielęgnowaniu go; nie wolno jej było ani w nocy czuwać przy nim wraz z innymi, ani też matka nie zezwoliła, by choć trochę dopomogła im w pracy. Przez cały dzień siedziała przy ojcu, ale rzadko się przytrafiało, żeby byli choćby godzinkę sami. Prawie co dnia przybywali goście na dwór: przyjaciele, którzy chcieli raz jeszcze widzieć Lavransa syna Bjórgulfa za jego doczesnego żywota. Radowało to ojca niezmiernie, chociaż był bardo zmęczony. Żywo i serdecznie rozmawiał z każdym bez różnicy, czy to był mężczyzna, czy kobieta, człowiek znamienity czy ubogi, młody czy stary; dziękował wszystkim za przyjaźń, prosił o modlitwę za swą duszę i życzył sobie spotkania z nimi w dniu ostatecznej radości. Jednak po nocach, kiedy zostawali przy nim najbliżsi, Krystyna leżała sama w górnej izbie, wpatrywała się w gęsty mrok i nie mogła zasnąć, ponieważ ciągle myślała o śmierci ojca i o zatwardziałości i przekorze własnego serca.
    Koniec Lavransa zbliżał się szybko. Lavrans trzymał się na nogach dopóty, póki Ramborga nie powiła dziecka i Ragnfrida nie musiała przebywać tak wiele na Formo. Kazał się też zawieźć tam pewnego razu i odwiedził swą córkę i wnuczkę; mała otrzymała przy chrzcie imię Ulvhildy. Potem jednak położył się i już nie wstał.
    Leżał w wielkiej izbie na piętrze. Wymoszczono mu rodzaj łoża na ławie, gdyż nie mógł leżeć na wysoko ułożonych poduszkach: zaraz dostawał zawrotu głowy, skurczu serca i omdlewał. Nie śmieli więcej puszczać mu krwi; jesienią i w ciągu zimy musieli to robić często, tak że był obecnie zupełnie wykrwawiony, a niewiele tylko jadł i pił. Delikatne, piękne rysy ojca były obecnie ostro rzeźbione, a czerstwa smagłość i ogorzałość ustąpiły z jego oblicza, lśniło ono żółtym, kościanym połyskiem, wargi zaś i kąty oczu były zupełnie białe. Jego gęste, jasne, przyprószone siwizną nie ostrzyżone włosy leżały na niebieskiej wzorzystej powłoczce jakby zwiędłe i martwe; najbardziej jednak zmieniała go broda wyrastająca teraz pod podbródkiem na długiej, szerokiej szyi, na której występowały ścięgna niby grube powrozy; dawniej Lavrans zawsze pilnie baczył, by się golić przed każdym świętem. Ciało jego było tak wyschnięte, że wyglądało jak szkielet. Ale mówił, że mu dobrze, kiedy tak leży wyciągnięty i niewiele się porusza. I zawsze był w pogodnym usposobieniu i wesół.
    
    
    Bili bydło i warzyli piwo, piekli chleby i placki na wielką stypę, wynieśli całą pościel i przejrzeli ją - wszystko, co mogło być przedtem przygotowane, zrobiono, aby był spokój, kiedy nadejdzie ostatnia walka. Lavrans ożywiał się bardzo słysząc o tych przygotowaniach: jego ostatnia biesiada nie powinna być najskromniejszą z tych, które wyprawiano na Jórund. Chciał pożegnać swoje władztwo z wszelką godnością i dostojeństwem. Pewnego dnia zapragnął obejrzeć dwie krowy, które miano prowadzić za jego marami i które były przeznaczone dla siry Eirika i siry Solmunda; przyprowadzono mu je zatem do izby. Przez całą zimę dostawały podwójną porcję paszy, były też takie okazałe i tłuste jak krowy z hal około świętego Olafa, chociaż teraz, na przednówku, brak paszy dawał się dotkliwie we znaki. Lavrans sam śmiał się najgłośniej, kiedy jedna z krów pozostawiła po sobie placek na podłodze. I martwił się jedynie, że jego żona stera się do reszty całą tą wielką robotą. Krystyna uważała dotąd siebie za dzielną gospodynię, uchodziła przecież ogólnie za taką w domu i na całym Skaun, ale teraz w porównaniu z matką musiała uznać się za zupełnie nieudolną. Nikt nie pojmował, jak Ragnfrida może sobie dać radę z tym wszystkim, czego naprawdę dokonywała, a pomimo to prawie zawsze być w bliskości męża,- także w każdą noc siedziała przy nim i czuwała.
    - Nie martw się o mnie, Lavransie - mówiła ujmując jego dłoń. - Wiesz przecież, że kiedy ciebie nie stanie, wypocznę sobie dobrze po tych trudach.
    Lavrans syn Bjórgulfa zakupił dla siebie jeszcze przed laty miejsce wiecznego spoczynku u braci dominikanów w Hamarze: Ragnfrida miała towarzyszyć jego zwłokom i pozostać już przy nich; chciała żyć jako jałmużnica na jednym z miejskich dworów klasztornych. Najpierw miano wnieść trumnę do kościoła Św. Olafa z hojnymi darami dla księży i kościoła,- za marami miał być prowadzony rumak Lavran-sa z jego zbroją i orężem, które Erlend miał następnie wykupić czterdziestu pięciu markami w srebrze. Jeden z synów jego i Krystyny miał odziedziczyć zbroję dziada, najchętniej to dziecię, które teraz pod sercem dźwiga, o ile będzie to syn. „Może będzie to kiedyś znowu Lavrans na Jórund”, mawiał z uśmiechem chory. Podczas podróży przez dolinę Gudbrand miano wnosić trumnę do kościołów po drodze i pozostawiać ją tam przez noc,- w myśl testamentu Lavransa miały i one być sowicie wyposażone darowiznami pieniężnymi oraz woskowymi świecami.
    Pewnego dnia powiedział Szymon, że chory ma odleżyny; pomógł więc Ragnfridzie podnieść go i obmyć.
    Krystyna była w rozpaczy z powodu swego zawistnego serca. Nie mogła ścierpieć, że rodzice dopuszczają Szymona do takiej poufałości. Czuł się na Jdrund tak bardzo zadomowiony, jak Erlend nie był nigdy. Prawie co dnia stał jego kosmaty koń u płota, a Szymon w okryciu i kapeluszu siedział w izbie obok Lavransa; wstąpił tylko na chwilę i nie mógł się długo zatrzymać. Ale wnet potem stawał w drzwiach i wołał, aby jednak wprowadzić jego konia do stajni. Był wtajemniczony we wszystkie sprawy ojca, przynosił szkatułkę z pismami i wyszukiwał dokumenty i odpisy, pomagał Ragnfridzie w gospodarstwie, omawiał z rządcą uprawę pól. Krystyna myślała o tym, że ponad wszystko w świecie pragnęła, by ojciec pokochał Erłenda, ale zaraz za pierwszym razem, gdy stanął po jego stronie przeciw niej, uczyniła coś najgorszego.
    Szymon smucił się bardzo, że tak rychło przyjdzie mu stracić teścia. Ale cieszyło go nadzwyczajnie, że urodziła mu się ta maleńka córeczka. Lavrans i Ragnfrida mówili chętnie o małej Ulvhildzie, a Szymon umiał im odpowiedzieć ną wszystkie pytania dotyczące zdrowia i rozwoju niemowlęcia. Także i przy tym czuła Krystyna, jak zazdrość ją gryzie: Erlend nigdy nie troszczył się w ten sposób o jej dzieci. Czasami wydawało się jej wprost śmieszne, kiedy Szymon, ten nie pierwszej już młodości mąż, z nalanym, czerwonobrunatnym obliczem, z taką znajomością rzeczy opowiadał o bólach brzuszka i apetycie niemowlęcia.
    Pewnego dnia Szymon przyjechał po nią saniami; musi przecież wybrać się do nich i obejrzeć siostrę i ich córeczkę.
    Szymon kazał zupełnie przebudować starą, poczerniałą izbę z paleniskiem, w której już od setek lat rodziły kobiety na Formo. Usunięto palenisko i wybudowano piec: piękne, zdobne w rzeźby łoże stało z jednej strony pieca w cieple i czystości, a na wprost, na przeciwległej ścianie, stał wspaniale rzeźbiony wizerunek Matki Boskiej, tak że z łoża miało się go zawsze przed oczyma. Położono podłogę i wbudowano oszklone okno, prócz tego wstawiono tu śliczne domowe sprzęty i nowe ławy. Szymon chciał, by Ramborga używała tej izby jako niewieściej, tu mogła przechowywać swoje rzeczy oraz ugaszczać kobiety, a podczas biesiad na dworze mogły się tu zawczasu usunąć te niewiasty, które niechętnie patrzyły, jak w ciągu wieczora pijatyka zwala mężczyzn z nóg.
    Na cześć gościa Ramborga położyła się. Przystroiła się w jedwabną chustkę i czerwony stanik z białym futrzanym obramowaniem na piersiach, poduszki obleczone były jedwabiem, a na derkach rozpostarto kawał kwiecistego aksamitu. Przed łożem stała kołyska Ulvhil-dy córki Szymona. Była to stara szwedzka kołyska, którą jeszcze Ramborga córka Suną przywiozła z sobą do Norwegii; w niej leżeli ojciec i dziad Krystyny, i ona sama, i całe jej rodzeństwo. Według zwyczaju przekazywanego z pokolenia na pokolenie winna była Krystyna, jako najstarsza córka, dostać ową kołyskę wraz ze ślubną wyprawą, ale nie było mowy o tym, kiedy wychodziła za mąż. Zrozumiała dobrze, że rodzice z rozmysłem o tym zapomnieli - może uważali dzieci jej i Erlenda za niegodne, by spały w tej kołysce.
    Odtąd unikała odwiedzin na Formo; wymawiała się tym, że zbyt ją to męczy.
    
    W istocie czuła się chora, ale ze zgryzoty i nieukojonej trwogi, albowiem nie mogła ukryć przed samą sobą, że coraz boleśniejszy jest dla niej ten pobyt w domu rodzinnym. Taka już była jej natura; cierpiała, ponieważ teraz, kiedy ojciec umierał, żona była mu najbliższa.
    Zawsze słyszała, iż pożycie rodziców stawiano za wzór pięknego i czcigodnego małżeństwa pod względem zgody, wierności i dobrej woli. Ona jednak wyczuwała nie zastanawiając się nawet nad tym, że przecież było coś, co rodziców dzieliło - jakiś nieuchwytny cień, który czynił cichym życie w ich domu, mimo że żyli z sobą przyjaźnie i dobrze. Teraz zaś żaden już cień nie stał pomiędzy nimi. Rozmawiali z sobą spokojnie i cicho, przeważnie o codziennych, błahych sprawach, ale Krystyna czuła, że w ich głosie i oczach jest coś nowego. Spostrzegła, że ojcu brak zawsze żony, gdy się na chwilę choćby oddalała. Jeśli udało mu się czasem nakłonić ją, by odpoczęła nieco, leżał jakby lekko zaniepokojony i czekał, a jej wejście do izby zdawało się przynosić ulgę i spokój choremu. Pewnego dnia Krystyna posłyszała, że mówili o swych zmarłych dzieciach; ale nawet wtedy wyglądali na szczęśliwych. Kiedy sira Eirik przychodził i czytał ojcu na głos, Ragnfrida zawsze siedziała obok niego; Lavrans brał wtedy jej rękę i leżąc bawił się jej palcami i obracał pierścienie.
    Krystyna wiedziała, że ojciec kocha ją nie mniej niż dawniej. Ale teraz dopiero zrozumiała, jak kocha jej matkę. I zrozumiała różnicę pomiędzy miłością męża do żony, z którą przeżył całe życie w dobrych i złych dniach, a miłością do dziecka, które dzieliło tylko jego radość i przyjmowało jego najczulsze pieszczoty. I płakała, i zanosiła modły do Boga i świętego Olafa o pomoc; musiała bowiem wciąż myśleć o swym łzawym, tkliwym pożegnaniu z ojcem jesienią tam w górach. Nie mogło chyba być prawdą, aby tamto pożegnanie było ostatnie.
    
    W tydzień po Wielkanocy powiła Krystyna szóstego syna i już na piąty dzień wstała i udała się do izby mieszkalnej chcąc być przy ojcu. Lavrans niechętnie na to patrzył; nie było dotąd na jego dworze w zwyczaju, aby położnica wyszła pod gołe niebo przed wywodem kościelnym. W każdym razie nie wolno jej przejść przez dziedziniec, o ile słońce nie stoi na niebie. Ragnfrida przysłuchiwała się jego słowom.
    - Tedy muszę myśleć o tym, panie - ozwała się - że my, kobiety, nigdy nie byłyśmy zbyt posłuszne, tylko zawsze robiłyśmy to, co same chciałyśmy.
    - Czy teraz dopiero przyszło ci to do głowy? - spytał mąż z uśmiechem. - Nie jest to w żadnym razie winą twego brata Tronda. Pamiętasz, on zawsze gderał, że wam zostawiam zbyt wiele swobody.
    W następną niedzielę Ramborga święciła swój wywód, po czym po raz pierwszy od swego poł<?gu przyszła na dwór Jórund. Z nią przyszła Helga córka Rolfa - i ona także była teraz wydana. U Lavransa siedział właśnie Haavard syn Tronda z Sundbu. Tych troje młodych było rówieśnikami i przez trzy lata żyło jak rodzeństwo na Jórund. Wówczas Haavard wysuwał się zawsze na czoło i przewodził zabawom, ponieważ był chłopcem. Teraz zaś młode kobiety w białych chustkach na głowach dawały mu wyraźnie do poznania, że same są już doświadczonymi niewiastami, z, mężami, dziećmi i dworami, gdy tymczasem on jest wciąż jeszcze nieletnim i nierozumnym gołową-sem. Lavransowi sprawiało to wiele uciechy.
    - Czekaj no tylko, aż sam będziesz miał żonę, mój wychowanku, wtedy dopiero zrozumiesz, jak mało wiesz - rzekł i wszyscy mężowie w izbie roześmiali się i przytaknęli.
    Sira Eirik odwiedzał dzień w dzień umierającego. Oczy starego księdza były teraz zupełnie słabe, jednak historię stworzenia świata po norwesku oraz ewangelię i psalmy po łacinie czytał jeszcze równie płynnie i pięknie jak dawniej, gdyż znał te księgi niemal na pamięć. Ale Lavrans kupił przed kilku laty wielką księgę w Saastad i najchętniej słuchał, kiedy mu z niej czytano; sira Eirik miał zbyt osłabiony wzrok. Wtedy ojciec poprosił Krystynę, by ona spróbowała, czy będzie mogła mu czytać. I kiedy się trochę obeznała z tą księgą, udało się jej to zupełnie gładko i było dla niej wielką pociechą, że jest przecież coś, co może uczynić dla ojca.
    W księdze tej były takie rzeczy, jak rozmowy między trwogą a odwagą, między wiarą a zwątpieniem, ciałem a duszą. Były tam również życiorysy niektórych świętych i opowiadania o mężach, którzy już w doczesnym życiu, natchnieni Duchem Świętym, widzieli męki piekła, dopust ognia czyśćcowego i szczęśliwość niebios. Lav-rans mówił wiele o czyśćcu, do którego spodziewał się wnet dostać, ale wolny był od lęku. Ufał, że wielce pomocne będą mu modły jego przyjaciół i księży, i pocieszał się, że święty Olaf i święty Tomasz pokrzepią go w tej ostatniej próbie, jak nieraz krzepili go w tym życiu. Zawsze słyszał, że kto ma niezłomną wiarę, ten nie traci ani na chwilę sprzed oczu błogości, ku której wiedzie go palący ogień. Krystynie zdawało się, że ojciec raduje się, jakby czekała go próba męstwa. Niewyraźnie przypominała sobie z czasu swego dzieciństwa, jak wierni królowi mężowie z doliny wyruszali na wojenną wyprawę przeciw księciu Eirikowi; teraz ojciec tak samo szedł na spotkanie śmierci, jak wówczas ciągnął na boje i przygody.
    Pewnego dnia powiedziała, iż na tamtym świecie chyba lekko będzie ojcu, ponieważ za życia spadały nań tak ciężkie dopusty. Ale Lavrans bynajmniej nie podzielał tego zdania; był przecie możnym człowiekiem, pochodzącym z poczesnego rodu, miał wiele uciechy i powodzenia w życiu. - Moim najcięższym zmartwieniem było, żem nigdy nie widział twarzy matki i żem stracił dzieci, ale wnet i to już nie będzie cierpieniem. I tak jest z wszelkimi innymi sprawami, które mnie gnębiły w tym życiu... Wkrótce nie będą to już żadne troski.
    Matka była nieraz przy tym, kiedy Krystyna czytała głośno, także obcy ludzie byli obecni i nawet Erlend chętnie teraz siedział i słuchał. Wszyscy czerpali z tego pokrzepienie, ona jednak sama była zrozpaczona i do głębi wstrząśnięta: myślała o swym własnym sercu, które dokładnie wiedziało, co godziwe i słuszne, a zawsze skłaniało się ku nieprawości. I bała się strasznie o swoje maleństwo, nie sypiała po nocach z trwogi, że mogłoby zemrzeć nie ochrzczone. Zawsze musiały czuwać przy niej dwie kobiety, ale mimo to nie mogła zasnąć; jej wszystkie dzieci były ochrzczone jeszcze przed upływem trzech dni, ale z tym najmłodszym czekano, ponieważ było silne i duże, a chciano mu koniecznie dać imię po Lavransie - tu zaś w dolinie ludzie surowo przestrzegali zwyczaju, by nie dać dziecku imienia żyjącego jeszcze człowieka.
    Pewnego dnia, kiedy siedziała przy ojcu z dzieckiem na kolanach, prosił ją Lavrans, by odwinęła powijaki, dotychczas bowiem widział tylko twarz dziecięcia. Uczyniła, o co prosił, i położyła chłopca ojcu w ramiona. Lavrans głaskał małą, wypukłą pierś i objął maleńką, pulchną rączynę.
    - Dziwne to zaiste, krewniaku, że będziesz kiedyś nosił moją zbroję. Teraz nie wypełniłbyś jej bardziej, aniżeli robak wypełnia pusty orzech, a ta rączka jeszcze dobrze urosnąćmusi, zanim obejmie rękojeść mego miecza. Kiedy się patrzy na takich małych chłopacz ków, jak ten tutaj, łacno można pojąć, że Bognie stworzył nas do noszenia miecza. Ty jednak, malcze, zaledwie od ziemi odrośniesz, już będziesz tęsknił i rwał się do broni. Niewielu jest mężów zrodzo nych przez ziemskie niewiasty, których miłość do Boga taka jest przeogromna, że wyrzekają się rycerskiej godności i chwały. Ja tej miłości nie miałem.
    Leżał chwilę i przyglądał się niemowlęciu.
    - - Nosisz swoje dzieci pod miłującym sercem, moja Krystyno. Chłopak jest tęgi i wielki, tyś jednak blada i smukła jak trzcina i tak było z tobą zawsze, mówiła matka, ilekroć wydawałaś je na świat. Córeczka Ramborgi jest Wątła i mała - dodał z uśmiechem - ale za to ona kwitnie niby róż Dziwne mi się też wydaje, że nie karmi dziecka własną piersią - odparła Krystyna.
    - Szymon sprzeciwił się temu. Mówił, że nie chce tego daru wynagrodzić jej tak, by poniosła jakiś uszczerbek. Nie zapominaj, Krystyno, że Ramborga miała niepełnych szesnaście lat i że ledwie wyrosła z dzieciństwa, kiedy powiła córkę, a przedtem ani razu nie słabowała. Nie dziwota więc, że jej cierpliwość prędko się wyczerpała. Ty byłaś dojrzałą kobietą, kiedyś wyszła za mąż, moja Krystyno!
    Nagle gwałtowny szloch wstrząsnął Krystyną; sama nie wiedziała, czemu tak płacze. Ale to była prawda, kochała swoje dzieci od pierwszej chwili, w której poczuła, że je nosi w swym łonie, kochała je wtedy, kiedy ją dręczyły niespokojnymi ruchami, ciążyły jej i zniekształcały jej ciało. Kochała ich małe twarzyczki od pierwszej chwili, kiedy je ujrzała, i kochała je każdej godziny, kiedy rosły, zmieniały się i dojrzewały. Ale nikt nie kochał ich tak szczerze wraz z nią i nikt się z nią serdecznie nie radował - Erlend nie był do tego stworzony, choć poza tym lubił swoje dzieci; ale przy Naakkvem mówił, że przyszedł na świat za wcześnie, a przy innych, że zawsze jest o jedno za dużo. Gdzieś głęboko w duszy tkwiło to, co sama myślała o dziecięciu grzechu pierwszej zimy swego pobytu na Husaby - i pojęła, że musiała zakosztować całej goryczy tego owocu, choć nie w taki sposób, jak się obawiała. Wtedy to pomiędzy Erlendem a nią stanęło coś, co nie mogło już nigdy zostać usunięte.
    Nigdy nie żyła zbyt blisko ze swą matką, siostry jej były jeszcze małe, kiedy ona sama już dorosła, towarzyszek nie miała zupełnie. Wyrosła wśród mężczyzn i dzięki temu mogła zawsze być łagodna i tkliwa, gdyż wokół niej byli mężowie, których chroniące dłonie odgradzały ją od wszystkiego na świecie. Wydawało jej się teraz samo przez się zrozumiałe, że rodziła tylko synów, tylko chłopców, których mogła karmić swą krwią i swym mlekiem, miłować i strzec, i otaczać opieką, aż wyrosną na tyle, że znowu oni z kolei wstąpią w szeregi mężczyzn. Przypomniała sobie, że słyszała niegdyś o pewnej królowej, noszącej miano matki pacholąt. Tę pewnie otaczał za młodu żywopłot czujnych mężów.
    - Cóż to się z tobą dzieje, Krystyno? - spytał po chwili cicho ojciec. Nie mogła mu tego powiedzieć. Więc tylko, kiedy przestała płakać, wyjąkała:
    - Jakże nie mam być smutna, ojcze, skoro wy chorzy tu leżycie? W końcu, kiedy Lavrans nalegał na nią, wyjawiła mu swoją trwogę z powodu nie ochrzczonego dziecka. Rozkazał więc natychmiast, aby zaniesiono niemowlę w najbliższą niedzielę do kościoła,- powiedział, że nie sądzi, by z tej przyczyny miał umrzeć, zanim go Bóg nie powoła.
    - A prócz tego już dosyć długo tu leżałem - rzekł i zaśmiał się. - Nędzne czyny towarzyszą naszemu przyjściu na świat i zejściu zeń, Krystyno. W chorobie się rodzimy i w chorobie umieramy, o ile nie spadnie na nas łaska nagłego zgonu. Kiedy byłem młody, najpię kniejszą wydawała mi się śmierć na polu bitwy. Lecz grzesznemu człekowi zapewne trzeba łoża boleści, chociaż nie widzi mi się, by moja. dusza jeszcze rosnąć miała, nawet gdybym tutaj dłużej leżał.
    Tak więc w następną niedzielę został chłopak ochrzczony i otrzymał imię swego dziada. Po gminach wzięto to Erlendowi i Krystynie za złe, choć Lavrans wszystkim, którzy do niego przychodzili, oświadczył, że on sobie tego życzył; nie chce mieć poganina w domu, kiedy śmierć przestąpi próg.
    Lavrans zaczął się teraz martwić, że jego śmierć przypadnie na czas wiosennej siejby, bardzo nie w porę dla tych wszystkich, którzy dla uczczenia go chcieliby towarzyszyć pochodowi pogrzebowemu. Ale w czternaście dni po chrzcie dziecka wszedł Erlend do starej tkalni, gdzie Krystyna od połogu zamieszkiwała. Było dość późno, spożyto już ranny posiłek, ale Krystyna leżała jeszcze w łożu, bo chłopak był niespokojny. Erlend był bardzo wzruszony; cicho i tkliwie powiedział do niej, aby wstała i poszła do ojca. Lavrans o świtaniu przeszedł ciężki atak serca i długo potem leżał bez przytomności. Teraz jest przy nim sira Eirik, który go właśnie spowiadał.
    Było to piątego dnia po świętym Harvardzie. Mżył ciepły, jednostajny deszcz. Kiedy Krystyna wyszła na dziedziniec, południowy wiatr przyniósł ku niej zapach świeżo zoranych, pokrytych nawozem pól. Dolina leżała brunatna pod wiosennym deszczem, powietrze niebieszczyło się między wysokimi górami, a mgła pędziła po stokach. W gajach, ciągnących się wzdłuż szarej, wiosennymi roztopami wezbranej rzeki, dźwięczały małe dzwonki: wypuszczono trzody kóz, które obgryzały obsypane pąkami gałązki. Taka właśnie pogoda radowała zawsze serce Lavransa. Zima i mrozy skończyły się. Bydło oswobodzono z ponurych, ciasnych obór i puszczono na paszę.
    Po twarzy ojca poznała natychmiast, że śmierć stoi nad nim; nozdrza miał śnieżnobiałe, wargi i doły pod wielkimi oczami sine, włosy podzieliły się w wilgotne pasma, spływające dokoła szerokiego, perlistymi kroplami pokrytego czoła. Ale miał pełną świadomość i mówił wyraźnie, chociaż powoli i słabym głosem.
    Jeden po drugim ludzie dworscy podchodzili do łoża; Lavrans podawał każdemu rękę, dziękował za ich służby, prosił, by mu wybaczyli, jeśli przewinił względem któregoś, i by zmówili pacierz za jego duszę. Potem żegnał się ze swoją rodziną. Córki prosił, aby się nachyliły, chciał je bowiem ucałować, i błogosławił je w imię Boga i wszystkich świętych. Płakały obie serdecznie i Ramborga rzuciła się siostrze w ramiona. Splecione uściskiem odeszły córki Lavransa na swoje miejsce u stóp łoża, gdzie młodsza nie przestawała płakać na piersi siostry.
    Twarz Erlenda drżała i łzy spływały mu po licach, kiedy podniósł i ucałował rękę Lawansa prosząc go cicho, by mu wybaczył wszystko, co przez te lata względem niego zawinił. Lavrans odparł, że czyni to z całego serca i że będzie błagał Boga, by go nigdy nie opuszczał. Dziwnie promienne, blade światło leżało na pięknym obliczu Erlenda. Cicho cofnął się i stanął u boku żony, trzymając ją za rękę.
    Szymon Darre nie płakał, ale przyklęknął biorąc rękę teścia i całując ją, i tak trwał przez chwilę dzierżąc ją mocno w swojej. - Ciepła i dobra jest twoja ręka, zięciu - rzekł Lavrans uśmiechając się słabo. Ramborga zwróciła się do męża i Szymon objął ją ramieniem.
    Na końcu pożegnał się Lavrans ze swą żoną. Zamienili szeptem parę słów, których nikt nie słyszał, i ucałowali się w przytomności wszystkich, jak przystało w obliczu śmierci. Potem Ragnfrida klęknęła przed posłaniem męża, z twarzą zwróconą ku niemu; była blada, spokojna i cicha.
    Sira Eirik pozostał także po namaszczeniu konającego olejami świętymi i podaniu mu wiatyku. Siedział u wezgłowia i modlił się. Ragnfrida siedziała na krawędzi łoża. Tak przeszło kilka godzin. Lavrans leżał z na pół przymkniętymi oczyma. Od czasu do czasu poruszał niespokojnie głową po poduszkach i wodził rękami po nakryciu, oddech jego był chwilami ciężki i charczący. Sądzili, że stracił mowę, jednak nie była to jeszcze walka przedśmiertna.
    Wreszcie zapadł mrok i kapłan zaświecił świecę. Ludzie siedzieli w ciszy, patrzyli na umierającego i nasłuchiwali szelestu i kapania deszczu na polu wkoło domu. Potem niepokój jakiś ogarnął chorego, ciało jęło się prężyć, twarz posiniała, nie mógł złapać tchu. Sira Eirik ujął go pod ramiona i posadził, głowę umierającego oparł na swej piersi i trzymał krzyż przed jego oczami.
    Lavrans otworzył oczy, utkwił wzrok w krucyfiksie i rzekł cicho, ale tak wyraźnie, że prawie wszyscy w izbie posłyszeli:
    - Exsurrexi, et adhuc sum Tecum}
    Jeszcze kilka drgnień przebiegło jego ciało, ręce macały po kocu. Sira Eirik trzymał go nadal na swej piersi. Potem ostrożnie złożył zwłoki przyjaciela na poduszkach, ucałował go w czoło i wygładził włosy, po czym przymknął mu powieki i zacisnął nos. Wtedy dopiero podniósł się i zaczął odmawiać modlitwę.
    
    Krystynie zezwolono czuwać w nocy z innymi przy zwłokach. Ułożono Lavransa w górnej izbie na słomie, gdyż spodziewano się wielu ludzi na nocną stróżę, tam zaś było najprzestronniej.
    Ojciec zdawał się jej niewypowiedzianie piękny, kiedy leżał w blasku świec z odkrytym, złocistym obliczem. Uchylono całun pośmiertny, by nie został zawalany przez tych wszystkich, którzy chcieli raz jeszcze zobaczyć twarz zmarłego. Sira Eirik i proboszcz z Kvam odprawiali modły nad zwłokami; ten ostatni przyjechał z wieczora, by się pożegnać z Lavransem, nie zastał go już jednak przy życiu.
    Na drugi dzień poczęli goście tłumnie zjeżdżać na dwór i Krystyna musiała gwoli przyzwoitości iść do łoża, ponieważ dotąd nie odbyła kościelnego wywodu. I teraz jej łoże miało jedwabne nakrycie i śliczne poduszki. Przywieziono z Formo starą kołyskę; leżał w niej mały Lavrans i co dnia ludzie wchodzili gromadnie do izby, by obejrzeć ją i dziecko.
    Powstałem, a jeszczem jest z Tobą (Psalm CXXXVIH, 18), 26’i Zwłoki ojca pozostały nadal piękne, mówiono - twarz tylko pożółkła nieco. I nigdy jeszcze nie widziano tylu świec nad marami człowieka.
    Piątego dnia rozpoczęła się stypa, pod każdym względem wspaniała. Na samym dworze i na Laugarbru stało przeszło sto koni, także na Formo nocowali goście. Siódmego dnia nastąpił podział Lavranso-wej spuścizny w zgodzie i spokoju; Lavrans sam rozporządził przed śmiercią swą dziedziną i wszyscy byli powolni jego życzeniom.
    Nazajutrz miał się rozpocząć pochód ze zwłokami, spoczywającymi dotychczas w kościele Św. Olafa, do Hamaru.
    Wieczorem, była to już właściwie noc, przyszła Ragnfrida do izby z paleniskiem, gdzie sypiała córka z dzieciątkiem. Gospodyni była bardzo zmęczona, ale twarz miała spokojną i jasną. Poleciła odejść dziewkom służebnym:
    - Wprawdzie wszystkie budynki są pełne, ale znajdziecie jeszcze jakiś wolny kąt; w tę ostatnią noc, którą spędzam na swym dworze, chciałabym sama czuwać przy córce.
    Wzięła dziecko z rąk Krystyny, zaniosła je do ogniska i przewinęła na noc.
    - Dziwne to musi być dla was, matko, wyprowadzać się z tego dworu, na którym żyliście przez te wszystkie lata z ojcem - ozwała się Krystyna. - Ledwie mogę pojąć, że to uczynić możecie.
    Jeszcze trudniej byłoby mi żyć tutaj nadal - odparła Ragnfrida kołysząc małego Lavransa na kolanach - i nie widzieć twojego ojca na tym dworze. Nie słyszałaś nigdy, jak się to stało, żeśmy przenieśli się w tę dolinę i tutaj na stałe osiedlili? - ciągnęła po chwili. - W tym czasie, kiedy przyszła wiadomość, że Ivar, mój ojciec, wnet wyzionie ducha, nie mogłam udać się w podróż; Lavrans musiał przeto sam wybrać się na północ. Pamiętam dobrze: kiedy odjeżdżał, był miły, świeży wieczór. Już wówczas lubił wyruszać późnym wieczorem, kiedy zapadał chłód; chciał być jeszcze tego samego dnia w Oslo, było to na krótko przed letnim przesileniem. Odprowadziłam go aż do miejsca, gdzie droga z dworu krzyżuje się z drogą do kościoła. Przypominasz sobie, sterczą tam wysokie, nagie skały i dookoła jest nieurodzajny grunt, najlichsza gleba na Skog; tam zawsze jest posucha, ale tego roku nawet na tych polach stało wysokie zboże i mówilismy o tym. Lavrans prowadził konia, a ja wiodłam ciebie za rękę; miałaś wtedy cztery latka.
    Kiedy doszliśmy do skrzyżowania, chciałam, abyś wróciła do domu. Nie miałaś ochoty po temu, ale wtedy ojciec rzekł, byś wyszukała pięć jednakich białych kamieni i ułożyła je w formie krzyża w strumyku, tam gdzie wytryska spod skały; miało go to rzekomo chronić przed złymi czarami w lesie na Mjórsa, którędy miał przejeżdżać. Wówczas pobiegłaś natychmiast.
    - Czy to chroni naprawdę? - spytała Krystyna.
    - Nie słyszałam tego nigdy ani przedtem, ani potem. Raczej sądzę, że ojciec wymyślił to na poczekaniu. Pamiętasz może, ile rzeczy wymyślał, kiedy się z tobą bawił?
    - O tak, pamiętam.
    - Odprowadziłam go dalej przez las aż do karlego głazu. Wtedy prosił mnie, abym zawróciła, i sam z kolei odprowadził mnie z powrotem do rozstaju dróg, śmiał się i mówił, iż teraz nie pozwoliłby mi iść samej lasem, tym bardziej że już i słońce zaszło. Kiedyśmy tam przyszli, zarzuciłam mu ramiona na szyję; tak ciężko było mi na sercu, że nie mogę z nim jechać - na Skog nigdy dobrze się nie czułam i zawsze tęskniłam za moją ojczystą doliną na północy. Lavrans pocieszał mnie i w końcu rzekł: „Jeśli powrócę i zastanę cię z synem na ręku, możesz mnie prosić, o cokolwiek zechcesz; o ile tylko jest w ludzkiej mocy dać ci to, nie będziesz prosiła nadaremnie”. Na to odrzekłam, że wówczas prosiłabym jedynie o to, by móc przenieść się na swój dziedziczny dwór i tam zamieszkać. Twemu ojcu nie bardzo to było w smak, odparł więc: „Nie mogłabyś też prosić o coś więcej?” Śmiał się trochę i sądziłam, że tego nigdy nie uczyni... Wiesz przecież, co się wówczas stało,- Sigurd, twój najmłodszy brat, nie żył ani godziny: Halfdan ochrzcił go i zaraz potem dziecko zmarło.
    
    Twój ojciec wrócił do domu pewnego dnia wczesnym rankiem; poprzedniego dnia wieczorem dowiedział się w Oslo, co się we dworze przydarzyło, i natychmiast udał się w dalszą drogę. Leżałam jeszcze w łożu, byłam taka smutna, że nie chciało mi się wstać, najchętniej nie wstałabym zupełnie. Bóg niechaj mi wybaczy, ale gdy ciebie do mnie przyprowadzono, odwróciłam się do ściany i nie chciałam cię widzieć, ciebie, maleństwo. Wtedy jednak powiedział Lavrans siedząc na brzegu mojego łoża, jeszcze w podróżnym okryciu i z mieczem u boku, że spróbujemy, czy nie będzie nam lepiej żyć na dworze Jórund... I tak się stało, żeśmy opuścili Skog. Możesz chyba teraz łatwo pojąć, że nie chcę mieszkać tu sama, kiedy Lavrans odszedł.
    Ragnfrida podała córce niemowlę i przyłożyła jej do piersi. Odwinęła jedwabną kapę, którą rozpostarto na dzień na łożu Krystyny, złożyła ją starannie i odłożyła na bok. Potem stała chwilę i spoglądała na córkę, dotknęła ręką grubego, złotobrązowego warkocza leżącego między jej piersiami.
    - Twój ojciec często mnie pytał, czy twoje włosy są jeszcze zawsze takie piękne i bujne. Tak bardzo się radował, że mimo tylu dzieci, które urodziłaś, nie straciłaś urody. Cieszył się tobą bardzo w ostat nich latach, cieszył się, żeś wyrosła na dzielną kobietę i żeś została taka zdrowa i urodziwa w gronie twych wspaniałych małych synów.
    Krystyna przełknęła łzy cisnące się jej do gardła.
    - A do mnie, matko, mówił nieraz, żeście byli najlepszą małżonką, mówił, abym wam to powiedziała - umilkła zmieszana, a Ragnfrida zaśmiała się cicho.
    - Lavrans mógł chyba wiedzieć, że nie potrzebuje zapewniać mnie o swej życzliwości. - Głaskała główkę dziecka i rękę córki, która tuliła maleństwo. - Ale może chciał... Nie myśl, Krystyno, jakobym kiedykolwiek zazdrościła ci miłości ojca. Słuszne i zrozumiałe było, żeś go miłowała bardziej aniżeli mnie. Byłaś taką słodką i rozkoszną dziewuszką, a ja nie dość się cieszyłam, że Bóg pozwolił mi ciebie zachować. Zawsze myślałam więcej o tym, co straciłam, aniżeli o tym, co posiadam.
    Ragnfrida usiadła na łożu.
    - Oni tam na Skog inne mieli obyczaje niż u nas w domu. Nie mogę sobie przypomnieć, by ojciec kiedykolwiek mnie całował. Ucałował moją matkę, kiedy leżała na marach. Matka całowała podczas nabo żeństwa Gudrunę, gdyż ona stała najbliżej, potem siostra całowała mnie, poza tym nigdy tego nie robiliśmy.
    Na Skog był inny obyczaj. Kiedy wracaliśmy z kościoła po przyjęciu komunii i zsiadaliśmy na dziedzińcu z koni, pan Bjorgulf całował synów i mnie w twarz, my zaś całowaliśmy go w rękę. Potem całowali się wszyscy małżonkowie pomiędzy sobą, po czym podawaliśmy rękę każdemu z czeladzi, który był z nami na nabożeństwie, i życzyliśmy sobie wzajem, aby z zespolenia z Ciałem Pańskim spłynęła na nas łaska. Lavrans oraz Aasmund nieraz całowali ojca w rękę, gdy ich obdarowywał. Kiedy ojciec albo matka wchodzili do izby, synowie podnosili się zawsze i stali tak długo, dopóki rodzice nie prosili ich, by usiedli. Zrazu zdawało mi się to śmiesznym i cudzoziemskim obyczajem. Później w ciągu lat przeżytych z twoim ojcem, kiedyśmy stracili naszych synów, i w ciągu tych lat, kiedy tak bardzo martwiliśmy się i troskali o naszą Ulvhildę, wtedy dobrze mi było z tym, że Lavrans takie odebrał wychowanie, że nawykły był do łagodności i czułości. Po chwili zapytała Krystyna cicho:
    - Więc ojciec nigdy nie widział Sigurda?
    - Nie - odparła Ragnfrida równie cicho. - I ja również go nie widziałam, póki żył.
    Krystyna leżała chwilę w milczeniu, nim przemówiła:
    - Mimo to wydaje mi się, matko, żeście mieli w swym życiu wiele dobrego.
    Łzy płynęły po bladych licach Ragnfridy córki Wara.
    - Bóg niechaj będzie mi łaskaw. I mnie samej tak się teraz wydaje.
    Wkrótce potem odjęła ostrożnie od piersi córki niemowlę, które tymczasem zasnęło, i ułożyła je w kołysce. Spięła koszulę Krystyny małą klamrą, pogłaskała ją po twarzy i prosiła, by starała się zasnąć. Krystyna podniosła rękę.
    - Matko - rzekła błagalnie.
    Ragnfrida pochyliła się, przygarnęła córkę do siebie i całowała ją wiele, wiele razy. Tego nie czyniła nigdy przez te wszystkie lata od śmierci Ulvhildy.
    Nazajutrz, kiedy Krystyna stała za węgłem mieszkalnego domu patrząc ku górskim zboczom po drugiej stronie rzeki, jaśniała najwspanialsza, wiosenna pogoda. Pachniało rozkwitaniem, uwolnione z powłoki lodowej strumienie śpiewały do słońca, gaje i łąki zieleniały.
    Tam, gdzie droga powyżej Laugarbru skręcała w górę na zbocze, błyszczała ozimina niby lśniący dywan. Jon wykarczował tam zeszłego roku niskopienny las i zasiał zboże.
    Kiedy orszak pogrzebowy będzie ciągnął przez to miejsce, będzie go widziała najlepiej.
    I wkrótce przesunął się pochód kamienistym zboczem, powyżej nowego pola żytniego. Mogła poznać wszystkich księży jadących na czele, w pierwszej gromadzie byli też słudzy kościelni, niosący krzyże i świece. Płomieni nie widziała w jasności dnia, ale świece wyglądały jak długie, cienkie linie. Potem stąpały dwa konie, niosące między sobą na noszach trumnę ze zwłokami ojca, za nimi poznała Erlenda na karym rumaku, matkę, Szymona i Ramborgę, i wielu krewnych i przyjaciół w długim orszaku.
    Przez pewien czas słyszała śpiew księży górujący nad hukiem rzeki, potem jednak melodię hymnów pochłonął szum wody i szemranie wiosennych potoków. Krystyna stała i patrzyła w tamtą stronę jeszcze długo potem, kiedy ostatni juczny koń zniknął w leśnej gęstwinie.
    
   
III. Erlend syn Mikołaja 
    
   
1.
    
    Ragnfrida córka Ivara przeżyła swego małżonka o niecałe dwa lata, zmarła wczesną zimą roku 1332. Daleko jest z Hamaru do Skaun, przeto wieść o jej śmierci dotarła na Husaby, kiedy ona sama spoczywała już od miesiąca w grobie. Lecz około białej niedzieli zawitał na dwór Szymon syn Andrzeja; krewniacy mieli obecnie to i owo do omówienia w sprawie spuścizny po Ragnfridzie. Krystynie przypadł w udziale dwór Jorund; postanowiono, że Szymon będzie zarządzał jej włościami i rozrachowywał się z chłopami. Czynił to już za życia świekry, kiedy mieszkała w Hamarze.
    Właśnie w tym czasie miał Erlend sporo przykrości i kłopotów z pewnymi sprawami, które wydarzyły się w podległym mu okręgu. Ubiegłej jesieni chłop na Forbregd w Updal, niejaki Huntjov, zabił swego sąsiada, ponieważ przezwał on jego żonę czarownicą. Mieszkańcy doliny przyprowadzili mordercę w więzach do wójta, a ten trzymał go w zamknięciu na jednym z poddaszy. Kiedy jednak nastały mrozy, puścił więźnia wolno między swoją czeladź. Huntjov odbył z Erlendem wyprawę na północ na „Margygren” i sprawował się walecznie i dzielnie; Erlend przedstawił też owego człowieka w najlepszym świetle w piśmie posłanym w jego sprawie i prosił o zwolnienie go, póki wyrok nie zapadnie. A kiedy Ulf syn Haldora poręczył, że Huntjov stawi się we właściwym czasie na thingu w Orkedal, pozwo-lend jechać chłopu na Boże Narodzenie do domu. Wtedy jednak swego krewniaka, mnicha zarządzającego tam gospodą, i podczas tej podróży zniknęli. Erlend mniemał, że zginęli w czasie ciężkiej zawiei, która wtedy szalała, jednakże ludzie powiadali, że po prostu zbiegli - niechże ich teraz pachołcy wójta łapią. A do tego wyszły jeszcze na jaw nowe sprawki zaginionych: Huntjov miał podobno już przed kilku laty zabić w górach jakiegoś człowieka, a zwłoki jego zakopać w piarżysku - człowieka, którego podejrzewał, że mu przebił konia. I okazało się zupełnie pewne, że żona jego w istocie uprawiała czary.
    Teraz księża z Updal i mężowie zaufania arcybiskupa również zajęli się tymi pogłoskami o czarach i to doprowadziło do ujawnienia niejednej brzydkiej sprawy, świadczącej, że w wielu miejscowościach w Orkdóla ludzie żyją nie bardzo po chrześcijańsku. Przeważnie działo się tak w bardziej odległych dolinach, jak Renabu, Updals-skogen, ale przyprowadzono również do arcybiskupa w Nidaros pewnego starego człowieka z Budviken. Erlend okazał przy tym tak mało gorliwości, że ludzie dziwili się wielce. Był tu przecież także ów wiekowy Aan mieszkający nad jeziorem poniżej Husaby i prawie że zaliczany do służby Erlenda. Umiał on kreślić runy i znał czarnoksięskie zaklęcia, pono miał też w swojej chałupie pogańskie wizerunki, którym - jak mówiono - składał ofiary. Ale w chacie jego nic nie znaleziono. Ludzie twierdzili, że sam Erlend oraz Ulf byli u niego, gdy umarł, i że oni to usunęli zawczasu różne rzeczy, nim nadszedł ksiądz. Zresztą to przecież rodzona ciotka Erlenda oskarżona była o czary, nierząd i zamordowanie własnego męża - chociaż pani Aashiłda była za mądra i obrotna oraz zbyt możnych posiadała przyjaciół, aby jej można było cośkolwiek udowodnić. I jednocześnie przypominali sobie ludzie, że sam Erlend za młodu żył nie bardzo po chrześcijańsku i ściągnął na się nawet klątwę kościelną.
    W końcu arcybiskup wezwał Erlenda na rozmowę do Nidaros. Szymon towarzyszył szwagrowi do miasta; wybierał się bowiem na Ranheirn po swego siostrzeńca, którego miał na czas pewien zawieźć do matki.
    Było to na jakiś tydzień przed wiosennym thingiem i moc ludzi przybywała w tym czasie do miasta. Kiedy dwaj mężowie przyszli na dwór arcybiskupa i zaprowadzono ich do rozmównicy, czekało tam już kilku kanoników oraz paru świeckich panów, między nimi Harald syn Mikołaja, mający odprawiać sądy na wiosennych zjazdach, dalej Olaf syn Hermana, sędzia z Nidaros, rycerz Guttorm syn Helgego, wójt Jemtlandii oraz Arne syn Gjawalda. Ten ostatni natychmiast podszedł do Szymona Darre i serdecznie go powitał; po czym pociągnął Szymona do niszy w oknie i tam obydwaj usiedli.
    Szymonowi ciężko było na duszy. Nie spotkał Arnego od czasu, kiedy to lat temu dziesięć był w Ranheim, a chociaż wszyscy wtedy dobrze go tam przyjęli, to jednak podróż ta oraz jej przyczyna pozostawiły głęboką bliznę w jego sercu.
    Podczas gdy Arne opowiadał z dumą o młodym Gjawaldzie, Szymon siedział w milczeniu i nie spuszczał oka ze szwagra. Erlend rozmawiał właśnie ze skarbnikiem; zwał się on Baard syn Piotra, lecz nie był zgoła spokrewniony z rodem na Hestnaes. Nie można rzec, aby zachowanie Erlenda pozbawione było dworności; był jednak zupełnie swobodny i nieskrępowany, kiedy tak stał i rozmawiał z sędziwym dostojnikiem kołysząc się lekko na palcach i piętach, z rękami złożonymi na plecach. Odziany był ciemno jak zazwyczaj, ale strój jego był przepiękny: fioletowobłękitny kaftan, szczelnie opinający ciało i po bokach rozcięty, czarny kołnierz, którego kaptur był tak odrzucony, że ukazywał podszewkę z szarego jedwabiu, pas wybijany srebrem i wysokie, czerwone buty, mocno zasznurowane na łydkach, wskutek czego jego smukłe, zgrabne nogi i stopy wyraźnie się odznaczały.
    W ostrym świetle, przenikającym przez szklane szyby kamiennej budowli, widziało się dokładnie, że Erlend posiwiał nieco na skroniach. Wokoło ust i pod oczyma widne były na jego smagłym, delikatnym obliczu małe zmarszczki, także na pięknej, smukłej, wygiętej szyi powstało parę poprzecznych bruzd. Mimo to jednak wyglądał bardzo młodo pomiędzy zebranymi tu panami, chociaż bynajmniej nie był najmłodszy w izbie. Był tak samo gibki i sprężysty, poruszał się w ten sam niewymuszony, nieco niedbały sposób co w młodości, miał ten sam lekki, elastyczny chód - i teraz, kiedy go skarbnik opuścił, jął przechadzać się po izbie z rękami wciąż jeszcze założonymi na plecach. Inni panowie zasiedli tymczasem wszyscy i rozmawiali z sobą cichymi, oschłymi głosami. Lekkie kroki Erlenda oraz brzęk jego małych srebrnych ostróg dźwięczały zbyt głośno w wielkiej ko Wreszcie jakiś młody człowiek poprosił go gniewnie, aby usiadł.
    - Nie róbże takiego hałasu, człowieku!
    Erlend szybko zatrzymał się i ściągnął brwi, po czym zwrócił się ze śmiechem do mówiącego:
    - A gdzieżeś to pił wczoraj w nocy, krewniaku Jonie, że masz taką wrażliwą głowę? - powiedział i usiadł. Kiedy sędzia Harald podszedł do niego, podniósł się i stał, dopóki tamten nie zajął miejsca, potem jednak siadł na krześle obok sędziego, założył nogę na nogę i rękami oplótł kolana słuchając, co tamten prawi.
    Erlend opowiedział Szymonowi zupełnie szczerze o kłopotach, które miał z powodu ucieczki czarownicy i mordercy. Ale na pewno nikt nie mógł wyglądać bardziej niefrasobliwie od niego, podczas gdy siedział i omawiał z sędzią tę sprawę. Wreszcie wszedł arcybiskup. Dwóch ludzi podprowadziło go do stojącego na podwyższeniu karła, wymoszczonego poduszkami. Szymon nie widział dotąd nigdy pana Eilifa Kortina. Wyglądał staro i słabowicie i zdawał się marznąć, choć miał na sobie futrzane okrycie, a na głowie czapkę podbitą futrem. Kiedy przyszła kolej na Erlenda, pociągnął on szwagra przed arcybiskupa i Szymon przyklęknął na jedno kolano całując pierścień pana Eilifa. Również Erlend ze czcią ucałował pierścień.
    Zachował się także bardzo godnie i z szacunkiem, gdy wreszcie stanął przed arcybiskupem. Ale odpowiadał dosyć swobodnie na pytania, stawiane mu przez jednego z kanoników, a mina jego była szczera i niewinna.
    Owszem, od wielu lat już dochodziły go słuchy o czarownikach, ale dopóki nikt nie zwracał się do niego jako do przedstawiciela prawa, dopóty nie był chyba zobowiązany zajmować się każdą plotką obnoszoną przez kumoszki. Raczej rzeczą księdza było wybadać, czy jest to powód do wniesienia skargi.
    Potem pytano go o owego starca, który żył na Husaby i o którym utrzymywano, jakoby rzucał uroki.
    Erlend uśmiechnął się: tak, ów Aan sam się tym chełpił, ale dowodów jego kunsztu nie widział Erlend nigdy. Jeszcze w czasie swego dzieciństwa słyszał, że Aan opowiadał o jakichś trzech wiedźmach, które nazywał Haerna, Skogul i Snotra, jednak on, Erlend, nie brał tego nigdy za coś innego jak za bajkę albo żart. - Mój brat Gunnułf i nasz kapelan, siia Eilif, niejednokrotnie wypytywali ałe nie znaleźli widocznie nic gorszącego, skoro żadnych kroków przeciw niemu nie przedsięwzięli. Chłopisko chodziło przecież w każde święto na mszę i znało chrześcijańskie pacierze. - Wielkiego zaufania do sztuczek Aana nie miał nigdy, a odkąd poznał na północy coś niecoś z czarów Lapończyków i kunsztu czarownic, stało mu się zupełnie jasne, że to, co robił Aan, to tylko żarty.
    Nagle spytał jeden z księży, czy prawdą jest, że Erlend sam miał niegdyś otrzymać od Aana coś, co mu miało przynieść szczęście in amore.
    - Tak jest - odparł Erlend z uśmiechem, prędko i otwarcie. Miał wtenczas zaledwie piętnaście lat - było to przed dwudziestu ośmiu laty. Był to mały, skórzany woreczek z białymi kamyczkami i prawdo podobnie z jakimiś zasuszonymi częściami zwierzęcia. Ale już wtedy nie bardzo wierzył w takie rzeczy i niedługo potem, w pierwszym roku swego pobytu na królewskim dworze, podarował ów woreczek. Było to w łaźni miejskiej, ze swawoli pokazał ów czarodziejski talizman kilku młodym chłopcom. Potem przyszedł do niego pewien mąż z królewskiej świty i chciał go odeń kupić. Erlend podarował mu woreczek w zamian za piękną brzytwę.
    Zapytano, kto był onym mężem.
    Erlend zrazu wzdragał się to wyjawić. Ale sam arcybiskup zażądał, by mówił. Z filuternym uśmiechem w niebieskich oczach spojrzał Erlend w górę:
    - Był to pan Ivar syn Ogmunda.
    Ludzie zrobili na to osobliwe miny. Od strony leciwego pana Guttorma doszło dziwaczne kichanie. Sam pan Eilif z trudem tylko powściągnął uśmiech. Tedy Erlend ośmielił się rzec spuszczając skromnie oczy i zagryzając dolną wargę:
    - Panie, nie będziecie chyba nagabywać o tę dawną błahostkę szlachetnego rycerza. Jak wam rzekłem, sam nie bardzo w to wierzy łem i nie zauważyłem nigdy, aby to, że podarowałem mu ten skarb, odmieniło nas w jakikolwiek sposób.
    Pan Guttorm pochylił się z rykiem naprzód, inni mężowie także pofolgowali sobie i głośno się roześmieli. Arcybiskup chichotał pod nosem, chrząkał i potrząsał głową. Ogólnie wiedziano, że pan lvar w pewnych rzeczach miał ochotę na więcej, aniżeli mu się udawało.
    Po dobrej chwili jeden z kanoników opanował się na tyh przypomnieć, iż zeszli się tutaj w celu omawiania poważnych spraw. Erlend spytał na to nieco ostro, czy z jakiej strony wniesiono skargę przeciw niemu i czy to ma być przesłuchanie. O ile jemu wiadomo, wezwany tu został jedynie na rozmowę. W istocie rozmowa toczyła się dalej, przerywana jeno od czasu do czasu wybuchami śmiechu pana Guttorma.
    Nazajutrz, kiedy dwaj szwagrowie odjeżdżali z Ranheim, skierował Szymon rozmowę na wczorajsze zebranie. Uważał, że Erlend zbyt lekko traktuje całą rzecz, on sam wymiarkował, iż pomiędzy znacznymi panami jest niejeden, który by chciał przypiąć mu łatkę.
    Erlend odrzekł, że wie dobrze, iż chętnie by to uczynili, gdyby się im udało. Tutaj na północy bowiem większość z nich stoi po stronie kanclerza - z wyjątkiem arcybiskupa, w którym Erlend posiada niezawodnego przyjaciela. Ale jego, Erlenda, postępowanie jest we wszystkim zgodne z prawem: naradzał się zawsze ze swoim pisarzem, Klóngiem synem Arego, biegłym ze wszech miar w prawie. Erlend mówił to wszystko poważnie i tylko uśmiechał się przelotnie zaznaczając, że nikt nie oczekiwał po nim, iż będzie się tak dobrze rozeznawał w swoich sprawach, jak to się teraz okazuje - ani jego wierni przyjaciele tu po dolinach, ani panowie z rady. Poza tym nie jest pewien, czy zatrzyma swój urząd, jeśliby miały nastać nowe rządy po ustąpieniu Erlinga syna Vidkuna. Był w takich warunkach, że nie potrzebował zgoła, zwłaszcza po śmierci rodziców żony, ubiegać się o łaskę tych panów, którzy doszli do władzy na skutek pełnoletności króla. Pewno, tego zgniłego młodzika mogli równie dobrze ogłosić pełnoletnim teraz czy później, nie stanie się bardziej męski wskutek tego, że go dalej będą marynować. Tym wcześniej zaś okaże się, co mu chodzi po głowie - lub raczej szwedzkim panom, którzy są jego doradcami. Lud będzie musiał kiedyś uznać, że Erlend przecież widział jasno. Drogo to będzie kosztowało Norwegię, jeśli król Magnus spróbuje wcielić Skanię1 do Szwecji; spowoduje to również wojnę z Danią, skoro tylko jakiś mąż, Duńczyk czy też Niemiec, zawładnie rządami w tym kraju. Co się zaś tyczy pokoju na północy, 1 Najdalej na południe wysunięta część terytorium szwedzkiego z podówczas posiadłość d i który został na dziesięć lat zawarty, to teraz minęła już połowa tego okresu i nie jest pewne, czy Rusini zechcą jeszcze przez następnych pięć lat dotrzymywać umowy. On, Erlend, nie wierzy w to, Erling również nie. Kanclerz Paał jest wprawdzie człowiekiem uczonym, a pod wieloma względami może i rozumnym, ale panowie z rady, korzy go wybrali na przywódcę, nie mają wszyscy do kupy tyle oleju w głowie, co ten tu oto poczciwy Soten. Tymczasem jednak udało im się odsunąć Erlinga od rządów. Również i on sam może chwilowo ustąpić ze swego stanowiska. Lecz Erling i jego przyjaciele chcieliby bardzo, aby Erlend zachował swą władzę i znaczenie tu na północy, nie wie zatem dobrze, co mu czynić wypadnie.
    - Zdaje mi się, żeś się teraz nauczył śpiewać tak, jak pan Erling gra - Szymon nie mógł się wstrzymać od tej uwagi.
    Erlend odrzekł, że w istocie tak jest. Zeszłego lata podczas pobytu w Bjórgvinie mieszkał na dworze pana Erlinga i udało mu się wówczas lepiej przeniknąć jego zamierzenia. Przede wszystkim chodzi Erlingowi o to, by utrzymać pokój w kraju. Ale pragnie on, by potęga Norwegii ugruntowana była na pokoju lwa, to znaczy, by nikt nie śmiał wyłamać choćby jednego kła ani wyrwać choćby jednego szpona lwu króla Haakona - niech nie próbują również zaprawiać tego lwa na psa gończego dla innych. Poza tym zaś Erling pragnął bardzo zakończyć wreszcie owe niesnaski pomiędzy Norwegami i królową Ingebjórgą. Obecnie, kiedy została wdową, należy sobie życzyć, aby znowu odzyskała władzę nad synem. Wprawdzie żywi ona taką niepomierną miłość do dzieci, które miała z Knutem Porse, że wydaje się, iż zapomniała całkiem o swym najstarszym synu, ale to się z pewnością odmieni, kiedy się znowu zetkną. I nie jest prawdą, jakoby królowa Ingebjórgą chciała, aby król Magnus został wciągnięty w owe zamieszki w Skanii, ponieważ jego przyrodni bracia mają tam swoje lenna.
    Szymon wnosił z mowy Erlenda, że szwagier jest dokładnie z tymi sprawami obeznany. Lecz dziwił się Erlingowi synowi Vidkuna. Czyż były namiestnik mniemał, że Erlend zdatny jest do osądzenia czegoś takiego, albo też czy tak było, że chwytał się pierwszego z brzegu oparcia? Rycerz na Bjarkó niechętnie zrzekł się władzy. Wprawdzie nigdy nie można mu było zarzucić, że używał jej dla własnej korzyści, ale w jego położeniu nie było mu to potrzebne. Jedno tylko zarzucali mu wszyscy: oto z łatami stawał się coraz bardziej uparty i samowładny i ilekroć ktoś z panów w radzie usiłował mu się sprzeciwić, był taki despotyczny i nieustępliwy, że nie chciał nawet wysłuchać tamtego.
    Nie było też niespodzianką, że Erlend przeszedł obu nogami do obozu pana Erlinga, i to teraz, kiedy powiał wiatr z przeciwnej strony i wydawało się niepewne, czy będzie korzystne dla pana Erlinga albo dla niego samego tak całkowicie zaprzedać się bogatemu krewnemu. Mimo to musiał Szymon przyznać, że jakkolwiek Erlend bez zastanowienia mówił nieraz o ludziach i sprawach, jednak to, co mówił tym razem, było rozsądne.
    Wieczorem jednak zachowywał się Erlend znowu swawolnie i trzpiotowato. Mieszkał na dworze Mikołaja, który mu podarował brat wstępując do klasztoru. Krystyna z trojgiem dzieci, dwoma najstarszymi i najmłodszym synem, oraz z Małgorzatą bawiła tu wraz z nim.
    Z wieczora przyszła na ich dwór cała gromada gości, wśród nich też kilku panów, obecnych poprzedniego dnia przy spotkaniu Erienda z arcybiskupem. Kiedy po wieczerzy siedzieli razem przy kielichach, Erlend śmiał się i głośno żartował. Wziął jabłko z misy, ponacinał na nim nożem jakieś znaki i potoczył je przez stół prosto na łono pani Sunnivy córki Olafa, siedzącej naprzeciwko niego.
    Sąsiadka Sunnivy pragnęła obejrzeć jabłko, ta jednak nie chciała go wypuścić z rąk, obie więc wydzierały je sobie z hałasem i śmiechem. Lecz Erlend zawołał, że pani Eyvor również dostanie od niego jabłko. Wkrótce wszystkim obecnym kobietom porozdawał jabłka. Na każdym są wypisane miłosne runy - rzekł.
    - Zmarnujesz się zupełnie, chłopcze, jeśli zechcesz wykupić te wszystkie zastawy - zażartował któryś z mężów.
    - Tedy nie wykupię ich wcale; już i dawniej musiałem zrzec się tego - odkrzyknął Erlend i znowu zabrzmiał głośny śmiech.
    Ale Islandczyk Klóng obejrzał jedno z jabłek i oświadczył, że nie są to żadne runy, tylko jakieś bezsensowne bazgraniny. Chciał im pokazać, jak się wycina prawdziwe znaki runiczne, na co krzyknął Erlend, że mu zabrania.
    - Mogą jeszcze zażądać, bym cię kazał uwięzić, Kłóngu, a ja nie umiem dać sobie rady bez ciebie.
    
    Wśród tego wrzasku i za synek Erlenda i Krystyny. Lavrans syn Erlenda miał teraz przeszło dwa latka, był dzieckiem niezwykłe pięknym, jasnym i pulchnym, o jedwabistych złotych kędziorkach. Kobiety siedzące na zewnętrznej ławie wzięły też chłopaczka zaraz do siebie, podawały go sobie z rąk do rąk i pieściły dość swobodnie, jako że były już trochę podchmielone i rozochocone. Krystyna, siedząca pod ścianą na poczesnym miejscu u boku męża, żądała, by jej podały dziecko, a mały darł się i wyciągał do niej rączęta, ale nadaremno.
    Nagle Erlend przeskoczył stół i porwał dziecko, wrzeszczące na cały głos, gdyż pani Sunniva i pani Eyvor wyrywały je sobie wzajemnie, kłócąc się, która z nich ma je trzymać. Ojciec podniósł chłopaczka, przemówił czule do niego i jął się z nim przechadzać w zaciemnionej części komnaty kołysząc go na rękach. Zdawało się, że Erlend zapomniał zupełnie o gościach. Maleńka jasna główka dziecięca leżała na ramieniu ojca, pod jego czarnymi włosami, i Erlend muskał od czasu do czasu wargami piąstkę dziecka opartą o jego pierś. Tak chodził po izbie, aż nadeszła dziewka, która miała dziecko pod swą pieczą i dawno już winna była ułożyć je do snu.
    Teraz kilku spośród gości jęło prosić, aby Erlend zaśpiewał im do tańca; ma wszakże taki piękny głos. Najpierw wzbraniał się, ale potem podszedł do swej córki siedzącej między niewiastami. Objął Małgorzatę wpół i uniósł ją z ławy.
    - Chodź, moja Małgorzato, i tańcz ze swoim ojcem!
    Jakiś młody człowiek wystąpił i chwycił dziewczynę za rękę.
    - Margitta przyrzekła tańczyć ze mną dziś wieczór. - Ale Erlend podniósł córkę i postawił ją z drugiej strony na ziemi.
    - Tańcz ze swoją żoną, Haakonie. Ja również nie tańczyłem z innymi, kiedym był tak krótko po ślubie jak ty.
    - Ingebjórga powiada, że nie może, a ja obiecałam Haakonowi tańczyć z nim, ojcze - wtrąciła Małgorzata.
    Szymon Darre nie chciał tańczyć. Przez pewien czas stał obok jakiejś starej kobiety i przyglądał się, chwilami wzrok jego zatrzymywał się na Krystynie. Stała koło poczesnego miejsca i doglądała sług, które tymczasem uprzątały misy i wycierały stół, wnosiły nowe dzbany z trunkami oraz włoskie orzechy. Potem usiadła przy kominku ś księdzem, znajdującym się pomiędzy gośćmi.
    
    Kiedy Erłend przetańczył jeden czy dwa tańce, podszedł do żony.
    - Chodź i zatańcz ze mną, Krystyno - prosił i wyciągnął ku niej rękę.
    - Zmęczona jestem - odparła krótko, podnosząc na chwilę oczy.
    - Poprośże ty ją, Szymonie. Tobie na pewno nie odmówi. Szymon podniósł się na pół ze swego miejsca i wyciągnął rękę, ale Krystyna potrząsnęła głową:
    - Nie proś mnie, Szymonie, takam zmęczona.
    Erlend stał chwilę przy nich; wyglądał na rozgniewanego. Potem podszedł z powrotem do pani Sunnivy, chwycił jej rękę w łańcuchu tańczących i zawołał, aby im Małgorzata teraz zaśpiewała.
    - Co to za człowiek tańczy z twoją pasierbicą? - zapytał Szymon. Pomyślał w duchu, że nie może znieść tego człowieka, jakkolwiek był to okazały, dorodny, młody mężczyzna, o czerstwym, opalonym obliczu, ładnych zębach i błyszczących oczach, osadzonych jednak zbyt blisko nosa. Usta i podbródek były duże i mocno rozwinięte, podczas gdy górna część twarzy była wąska. Krystyna odparła, że to Haakon syn Eindrida z Gimsaru, zaś wnuk Torego syna Eindrida, królewskiego wójta z okręgu Gauldóla. Haakon ożenił się dopiero niedawno z młodą śliczną żoną, tą, która siedzi obecnie na kolanach sędziego Olafa, swego ojca chrzestnego. Szymon już przedtem zwró cił uwagę na tę kobietę, bo przypominała mu nieco jego pierwszą żonę, chociaż nie była taka piękna. Kiedy się zaś dowiedział, że istnieje między nimi nawet pewne pokrewieństwo, podszedł i powitał Ingebjórgę, usiadł przy niej i wdał się w rozmowę.
    Po pewnym czasie taneczne koło rozluźniło się. Starsi zasiedli do picia, ale młodzi w dalszym ciągu śpiewali i grali. Erlend z kilkoma starszymi ludźmi zbliżył się do paleniska prowadząc wciąż jeszcze za rękę panią Sunnivę jak gdyby w roztargnieniu. Mężowie obsiedli ogień wkoło, tak że dla pani Sunnivy nie było już wolnego miejsca; stała jednak dalej przed Erlendem i zajadała włoskie orzechy, które rozłupywał w palcach.
    - Aleś ty nie bardzo uprzejmy, Erlendzie - powiedziała nagle. - Siedzisz sobie, a ja muszę stać.
    - To usiądź - rzekł Erlend ze śmiechem i pociągnął ją na kolana. Opierała się, śmiała i wołała w stronę gospodyni, czy widzi, co jej mąż z nią wyrabia.
    - Erlend robi tak z dobroci - odcięła się Krystyna ze śmiechem. - Ilekroć moja kotka ociera się mu o nogi, zawsze bierze ją na kolana.
    Erlend i pani Sunniva siedzieli dalej i ukrywali, jak mogli, zmieszanie, ale oboje zaczerwienili się po uszy. Objął ją od niechcenia ramieniem, jakby zaledwie zdawał sobie sprawę, że siedzi mu na kolanach, i mówił dalej o owej wrogości pomiędzy Erlingiem synem Vidkuna a kanclerzem Paalem, która w tych czasach zajmowała wszystkie umysły. Erlend oświadczył, że Paal syn Baarda okazuje swą niechęć względem Erlinga nieraz w sposób iście babski; oto przykład:
    Minionego lata przybył pewien kawaler szlachetnego rodu na królewski dwór. Będąc prostym chłopcem z okolic Vors usiłował gorliwie przyswoić sobie pańskie zwyczaje i wytworne obejście i chciał koniecznie zdobić swoją mowę wtrącaniem szwedzkich słów - dawniej była moda na francuskie, obecnie jednak przyszła kolej na szwedzkie; tedy spytał ów młodzian pewnego razu, co znaczy „traa-kig” - nudny - po norwesku. Pan Paal posłyszał owo pytanie i rzekł: „«Traakig», drogi przyjacielu, to jest taki jak pani Elina, małżonka pana Erlinga”. Chłopiec mniemał zatem, że znaczy to piękny albo dworny, gdyż taka jest ona przecież, a biedaczysko nie miał zapewne sposobności słyszeć jej mówiącej. Ale pewnego dnia spotyka go Erłing na schodach wiodących do świetlicy, zatrzymuje i rozmawia z nim przyjaźnie, wypytuje, jak mu się w mieście podoba i tym podobne rzeczy, i prosi, aby oddał pozdrowienia swemu ojcu. Młodzian dziękuje i mówi, że dla ojca będzie to radość niezmierna, skoro syn powróci i odda pozdrowienia „od was dostojny panie i waszej nudnej małżonki”. Wtedy Erling wyrżnął go w twarz, aż chłopak stoczył się trzy czy cztery schody w dół, gdzie go dopiero jakiś człek złapał. Powstało wielkie wzburzenie, ze wszystkich stron zbiegli się ludzie i sprawa została wyjaśniona. Erling był wściekły - wszak wystawiono go na pośmiewisko - ale nie okazał nic po sobie. Zaś kanclerz, kiedy mu o tym doniesiono, roześmiał się tylko i powiedział, że winien był raczej objaśnić, że „traakig” to jest taki jak namiestnik, wtenczas chłopak nie mógłby tego na pewno fałszywie zrozumieć.
    Goście przytaknęli, że takie postępowanie nie bardzo licowało z godnością kancles. mimo to śmiali się. Szymon słuchał w milczeniu siedząc z głową wspartą na ręce. Uważał, że Erlend w osobliwy sposób okazuje swą przyjaźń dla Erlinga. Przecież z tej historii wynikało jasno, że Erling musiał być dobrze wytrącony z równowagi widząc, jak młody gołowąs, świeżo do miasta przybyły, waży się kpić sobie z niego prosto w twarz na schodach królewskiego dworca. Tego, by Erlend miał wzgląd na jego dawniejsze powinowactwo z panią Eliną i panem Erlingiem, Szymon nie spodziewał się nawet po nim.
    - O czym myślisz, Krystyno? - spytał; siedziała zupełnie cicho, wyprostowana, z rękami złożonymi na łonie. Ale odparła:
    - Myślałam właśnie o Małgorzacie.
    W ciągu nocy, kiedy Erlend z Szymonem wyszli na dziedziniec, spłoszyli dwoje ludzi kryjących się za węgłem domu. Noce były zupełnie jasne i Szymon rozpoznał Haakona z Gimsaru i Małgorzatę. Erlend spoglądał za nimi; był dość trzeźwy i Szymon pojął, że mu ta rzecz całkiem nie była w smak, ale rzekł tylko jakby na usprawiedliwienie, że młodzi znają się od lat dziecinnych i zawsze się z sobą przekomarzali. Szymon pomyślał w duchu, że choćby się nic więcej za tym nie kryło, to i tak młodziutka pani Ingebjórga godna jest pożałowania.
    Ale nazajutrz miał Haakon coś do załatwienia na dworze Mikołaja i spytał przy tym też o Margittę. Erlend ofuknął go:
    - Moja córka nie jest dla ciebie Margittą. A jeśliś wczoraj nie powiedział jej tego, coś jej miał do powiedzenia, musisz to teraz zatrzymać dla siebie.
    Haakon wzruszył ramionami, a kiedy odchodził, prosił, by oddać pozdrowienia Małgorzacie.
    Ludzie z Husaby pozostali przez cały czas thingu w Nidaros, ale Szymon niezbyt się dobrze czuł. Erlend podczas pobytu w mieście był nieraz w złym humorze, ponieważ Gunnulf zezwolił szpitalowi, leżącemu po drugiej stronie sadu, na używanie kilku zabudowań dworskich oraz ogrodu. Erlend chciał koniecznie odkupić teraz te prawa od szpitala. Nie bardzo mu było przyjemnie widzieć chorych, włóczących się po ogrodzie i dziedzińcu; wielu z nich wyglądało odrażająco. Ale nie mógł nijak dojść do ładu z zakonnikami, do których szpital należał.
    Prócz tego była tu jeszcze ta Małgorzata córka Erlenda. Szymon zauważył, że ludzie wiele o niej mówią i że Krystyna bierze sobie to bardzo do serca, gdy tymczasem Erlendowi zdawało się to zupełnie obojętne,- sądził zapewne, że może obronić swą córkę przed wszelkim gadaniem i że jest ono bez znaczenia. Pewnego dnia jednak napomknął wobec Szymona, że Klóng syn Arego pojąłby chętnie jego córkę za żonę i że sam nie wie, jak ma w tej sprawie postąpić. Nie miał nic do zarzucenia Islandczykowi prócz tego, że jest synem księdza-niechaj nikt nie ma prawa mówić o dzieciach Małgorzaty, że na urodzeniu obojga rodziców ciąży hańba. Poza tym Klóng był człowiekiem miłym, wesołym, mądrym i nad wyraz uczonym. Wyrósł w domu swego ojca, siry Arego, który udzielał mu nauki. Sira Are pragnął, aby syn został kapłanem, i poczynił nawet kroki w celu uzyskania dla niego dyspensy, ale Klóng nie kwapił się przyjąć święceń. Szymon miał wrażenie, że Erlend chce przewlec tę sprawę; o ile nie nadarzy się lepsze małżeństwo, ma zawsze czas oddać córkę Klóngowi.
    Zresztą raz już mogła Małgorzata zawrzeć bardzo korzystny związek i ludzie rozpowiadali szeroko o dumie i nierozwadze Erlenda, że nie doprowadził tego małżeństwa do skutku. Chodziło o wnuka barona Sigvarta na Leirhole; zwał się on Zygmunt syn Finna. Nie był majętny, gdyż Finn syn Sigvarta miał jedenaścioro dzieci, wszystkie żyjące dotąd, i nie był całkiem młody - mniej więcej w wieku Erlenda - ale był człowiekiem poważnym i mądrym. A wraz z włościami, które Erlend podarował swej córce, kiedy się żenił z Krystyną, i z tymi wszystkimi klejnotami i kosztownościami, którymi w ciągu lat ją obdarowywał, oraz z posagiem, co do którego porozumiał się z Zygmuntem, znalazłaby się Małgorzata w jak najlepszych warunkach. Cieszył się też Erlend bardzo, że taki zalotnik stara się o jego nieślubną córkę. Kiedy jednak z tym narzeczonym przybył do Małgorzaty, dziewczyna ubrdała sobie, że go nie chce, ponieważ szpeciło go kilka brodawek na brzegu powieki, i oświadczyła, że nie może go ścierpieć. Erlend poddał się jej kaprysowi, a kiedy Zygmunt oburzył się i mówił o złamaniu słowa, Erlend uniósł się powiadając, że chyba tamten dobrze zrozumiał, iż wszelkie umowy zostały zawarte jedynie i, iewołona w ślubną łożnicę. Krystyna wprawdzie zgadzała się z mężem co do tego, że nie należy wywierać nacisku na dziewczynę, była jednak zdania, iż Erlend winien poważnie pomówić z córką i przekonać ją, że małżeństwo z Zygmuntem jest dla niej najlepszym, jakiego mogła się spodziewać ze względu na swe nieprawe pochodzenie. Erlend jednak rozgniewał się na żonę, że w ogóle ośmieliła się poruszać tę sprawę. O tym wszystkim dowiedział się Szymon na Ranheim. Przepowiadano tam, że na pewno nie skończy się to dobrze - Erlend był wprawdzie obecnie bardzo poważany, a dziewica niezmiernie dorodna, ale nie mogło jej wyjść na dobre, że ojciec ją tak rozpieszczał i przez te wszystkie lata jeszcze bardziej podsycał jej pychę i przekorę.
    
    Po ukończeniu wiosennego thingu powrócił Erlend na Husaby z małżonką, dziećmi i Szymonem Darre, któremu towarzyszył jego młody siostrzeniec, Gjawald syn Gjawalda. Szymon martwił się bardzo, że owo spotkanie, na które Sigrida tak bardzo się cieszyła, nie wypadnie po jej myśli. Sigrida żyła na Kruke w dobrych warunkach, miała troje ładnych dzieci ze swym mężem i Geirmund był najlepszym w świecie małżonkiem; on to właśnie nakłonił Szymona, by przywiózł z sobą Gjawalda na południe do matki, Sigrida bowiem nie mogła sobie wybić chłopca z głowy. Gjawald jednak przywiązał się ogromnie do swych dziadków - staruszkowie kochali wnuka do szaleństwa, dawali mu wszystko, czego tylko zapragnął, i ustępowali wszystkim jego kaprysom, na Kruke zaś było zupełnie inaczej niż na Ranheim. Nie można było się spodziewać, mniemał Szymon, by Geirmund chętnym okiem patrzył, jak bękart jego żony przybywając doń w odwiedziny zachowuje się niczym królewskie dziecko,- miał on własnego pachołka do usługi, człowieka w starszych latach, którym rządził i któremu rozkazywał, i który nie śmiał w niczym sprzeciwić się bezmyślnym wybrykom chłopca. Ale dla synów Erlenda były to wprost odświętne dni, kiedy mały Gjawald bawił na ich dworze. Erlend sądził, że jego synowie nie mogą w niczym ustępować wnukowi Arnego na Ranheim, dlatego Naakkve i Bjórgulf otrzymywali od ojca wszystko, co według ich opowiadań posiadał gość.
    Teraz najstarsi synowie byli na tyle dorośli, że Erlend mógł z nimi żdżać i zabierać ich wszędzie ze sobą, zajmował się też nimi więcej. Szymon spostrzegł, że radość Krystyny z tego powodu nie jest niezamącona; uważała, że synowie nie tylko dobrych rzeczy się uczą przebywając w towarzystwie ojcowskiej świty. Właśnie przeważnie z powodu dzieci padały między małżonkami nieprzyjazne słowa, a chociaż nie kłócili się z sobą, to w każdym razie byli niejednokrotnie bliżej zwady, aniżeliby - zdaniem Szymona - przystało. I zdawało mu się, że Krystyna większą ponosi w tym winę. Erlend unosił się łatwo, to prawda, ale jej słowa były nieraz jakby podszepnięte przez głęboką, tajoną urazę. Tak też było pewnego dnia, kiedy skarżyła się na Naakkvego. Ojciec odparł, że rozmówi się poważnie z chłopcem, kiedy jednak Krystyna na to coś odburknęła, zawołał gniewnie, że przecież chyba przez wzgląd na służbę nie może wychłostać dorosłego syna.
    - Nie, na to już teraz oczywiście za późno. Gdybyś to robił, dopóki był mały, pewnie słuchałby cię teraz. Wówczas jednak nie oglądałeś się zgoła na niego.
    - Nieprawda, Krystyno. Ale chyba zrozumiałe jest, żem go pozostawił tobie, jak długo był maleńki - i chyba nie jest męską sprawą bić po zadku małych chłopaczków, którzy jeszcze portek nie noszą.
    - W zeszłym tygodniu innego byłeś zdania - odparła Krystyna z przekąsem i goryczą.
    
    Erlend nic nie odpowiedział, wstał i wyszedł z izby. Szymon uważał, że Krystyna bynajmniej nie postąpiła właściwie. Był to przytyk do pewnego zdarzenia sprzed tygodnia. Erlend i Szymon wjeżdżali na dziedziniec i mały Lavrans wybiegł im naprzeciw z drewnianym mieczykiem w dłoni. Kiedy podbiegł do ojcowskiego rumaka, ze swawoli uderzył go po nogach. Koń stanął dęba i w tej chwili chłopak znalazł się pod kopytami. Erlend ściągnął natychmiast konia w bok, zeskoczył i rzucił wodze Szymonowi; twarz miał pobladłą ze strachu, kiedy podnosił małego. Ale ujrzawszy, że mu się nic nie stało, położył sobie chłopca na ramieniu, wziął mieczyk i jął nim okładać gołe pośladki Lavransa - chłopczyk nie nosił jeszcze porciąt. W pierwszym wzburzeniu nie czuł, że zbyt mocno bije, i Lavrans jeszcze dotychczas miał sinozielone plamy. Potem Erlend cały dzień starał się odzyskać przyjaźń chłopczyka, ale mały opierał mu się, trzymał się matczynej kiecki i uderzał ojca, ilekroć się doń zbliżał. A kiedy wieczorem położono go na spoczynek w małżeńskim łożu - Krystyna bowiem dawała mu jeszcze w nocy pierś - Erlend długo siedział przy nim; od czasu do czasu dotykał śpiącego dziecka i przypatrywał mu się. Sam mówił do Szymona, że z wszystkich synów tego najbardziej miłuje.
    Latem, kiedy Erlend wybrał się znowu na odbywający się w tym czasie thing, pociągnął i Szymon do domu. Jechał w górę doliny tak szybko, że skry sypały się spod kopyt. Pewnego razu - mijali właśnie wolniej jakieś wzgórze - pytali go ze śmiechem jego ludzie, czy mają odbyć trzydniową drogę w dwóch dniach. Szymon odparł również ze śmiechem, że pragnąłby tego bardzo, „teraz bowiem tęskno mi okrutnie za Formo”. Zawsze tak było, ilekroć opuszczał swój dwór. Chętnie przebywał w domu i cieszył się na powrót do niego. Ale zdawało mu się, że tak jak tym razem nie tęsknił jeszcze nigdy za swą doliną i za swym dworem, i za swymi małymi córkami - tak; tęsknił także za Ramborgą. W gruncie rzeczy było to nierozumne - ale tam, na Husaby, było mu tak na duszy, że zaczął pojmować niepokój jaki ogarnia bydło przed nadciągającą burzą.
    
   
2.
    
    Przez całe lato myślała Krystyna przeważnie o tym, co jej opowiadał Szymon o śmierci matki.
    Ragnfrida córka Ivara umarła zupełnie samotnie; nikogo nie było przy niej, kiedy wydawała ostatnie tchnienie, prócz starej sługi, która spała. I niewielką pociechą była myśl, że według opowiadania Szymona była zupełnie na śmierć przygotowana. Jak gdyby za szczególną łaską Boga poczuła na kilka dni przedtem taki głód Ciała Pańskiego, że się spowiadała i przyjęła komunię z ręki kapelana klasztornego, który był jej duszpasterzem. Pewnie zbożna śmierć przypadła jej w udziale. Szymon widział jej zwłoki i mówił, że był to dla niego niezwykły widok. Po śmierci dziwnie wypiękniała; była przecież kobietą blisko sześćdziesięcioletnią i od wielu lat już oblicze jej było sterane i pomarszczone, ale po śmierci zmieniło się zupełnie, było gładkie i jakby odmłodzone, wyglądała prawie jak młoda śpiąca kobieta. Pochowano ją na ty spoczynek u boku męża; tam też tugopośj owłoki jego córki Ulvhildy. Nad grobami leżała wielka kamienna płyta, podzielona pięknie wyciosanym krzyżem na dwie części, a na wijącej się dokoła wstędze wyryto długi wiersz po łacinie, wymyślony przez przeora klasztoru, ale Szymon nie pamiętał jego treści, nie znał bowiem dobrze tego języka.
    Ragnfrida posiadała na dworze, zamieszkałym przez prebendarzy klasztoru, osobne domostwo, złożone z jednej izby na dole oraz pięknego poddasza. Tam żyła z ubogą chłopką, najętą przez braci za małą opłatą do pomocy zamożniejszym jałmużnicom. W ostatnim półroczu jednakże raczej Ragnfrida obsługiwała chłopkę, wdowa bowiem - Torgunna było jej na imię - ciągle słabowała i Ragnfrida pielęgnowała ją pieczołowicie i troskliwie.
    W ostatni wieczór swego życia była obecna w kościele klasztornym na nieszporach, potem udała się do kuchni, gdzie ugotowała pożywną zupę z różnymi wzmacniającymi ingrediencjami, przy czym mówiła do obecnych tam kobiet, że po jej wypiciu Torgunna pokrzepi się na tyle, iż będzie mogła iść do dnia na jutrznię. Wówczas to po raz ostatni widziano przy życiu wdowę z Jorund. Ani ona, ani chłopka nie przyszły na jutrznię, ani też na prymarię. Kiedy paru spośród mnichów zauważyło nieobecność Ragnfridy, zdziwili się wielce, gdyż każdego dnia wysłuchiwała nie mniej niż trzech mszy. Posłali przeto gońca, by się dowiedział, czy wdowa po Lavransie przypadkiem nie chora. Kiedy ludzie weszli na poddasze jej domu, ujrzeli na stole nie tkniętą misę z zupą; w łożu spała spokojnie Torgunna, obrócona do ściany. Ragnfrida jednak leżała przed posłaniem z rękami splecionymi na piersi, martwa i prawie już zimna. Szymon i Ramborga pośpieszyli na jej pogrzeb, który był bardzo piękny.
    Obecnie, kiedy tylu ludzi żyło stale na Husaby i Krystyna miała sześciu synów, nie starczało jej czasu, by samej doglądać całej roboty, jakiej wymagało ogromne gospodarstwo. Musiała wziąć sobie szaf arkę do pomocy, sama zaś siedziała przeważnie w świetlicy i szyła; zawsze ktoś w domu potrzebował szat, Erlend, Małgorzata albo chłopcy.
    Po raz ostatni widziała matkę, gdy ta jechała konno za marami ojca, w ów jasny, wiosenny dzień, gdy sama stała na łące przed dworem i patrzyła na pogrzebowy orszak, wijący się wśród zielonego kobierca oziminy pod piarżyskiem.
    Igła Krystyny szybko latała, a jej myśli wracały wciąż do rodziców i ojczystych stron na Jórund. Teraz, kiedy wszystko było już tylko wspomnieniem, zdawało jej się, że dostrzega wiele rzeczy, które przeoczyła, kiedy pozostając w ich kręgu przyjmowała jako coś samo przez się zrozumiałego, miłość i opiekę ojca, oraz nieustanne, ciche starania milczącej, zatroskanej matki. Myślała o swych własnych dzieciach; kochała je więcej niźli swą krew serdeczną i nie było godziny, by o nich nie pamiętała. A choć wiele różnych rzeczy przechodziło jej teraz przez głowę, nad którymi zastanawiała się - dzieci miłowała bez rozważania. Dopóki była w domu rodzinnym, sądziła zawsze, że rodzice całe swoje życie, staranie i trud poświęcali jedynie dla niej i jej siostry. Teraz zdawała się pojmować, że pomiędzy jej rodzicami, których ojcowie bez pytania w młodości złączyli, płynął potężny nurt smutku i radości - ona nie wiedziała o niczym, wiedziała jedynie, że razem odeszli z jej życia. Teraz zrozumiała, że życie tych dwojga ludzi obejmowało o wiele więcej aniżeli tylko ich miłość ku dzieciom. A przecież była to miłość mocna, wielka i niezgłębiona, gdy tymczasem jej, Krystyny, wzajemność była słaba, bezmyślna i samolubna nawet w dzieciństwie, kiedy rodzice byli dla niej jeszcze całym światem. Zdawało jej się, że widzi samą siebie w wielkim bardzo oddaleniu - była taka malutka z powodu tej odległości czasu i przestrzeni; stała w snopie słonecznego światła, padającego przez dymnik do starej izby z paleniskiem, ich zimowej izby za jej młodych lat. Rodzice stali nieco w mroku, robili wrażenie wielkich, zupełnie jak wówczas, kiedy była całkiem mała, i uśmiechali się do niej tak, jak wiedziała, że się uśmiecha dorosły, kiedy przychodzi dziecię i pierzchają ciężkie, gniotące myśli.
    „Sądziłam, Krystyno, że kiedy sama będziesz miała dzieci, lepiej to zrozumiesz...”
    Przypomniała sobie, kiedy to matka mówiła. Ze smutkiem myślała córka, że i teraz jeszcze nie rozumie swej matki. Ale zarazem zaczęła pojmować, jak wielu rzeczy dotąd nie rozumiała.
    
    Tej jesieni umarł arcybiskup Eilif. Mniej więcej w tym czasie zarządził król Magnus pewne zmiany w uprawnieniach wielu wójtów w kraju, ale nie dotyczyły one Erlenda syna Mikołaja. Kiedy Ei w ostatnim roku przed dojściem króla do pełnoletności bawił w Bjórg-vinie, otrzymał zastrzeżone mu pismem prawo do czwartej części poborów za wystawianie listów żelaznych, od grzywien uiszczanych za sprzeciwianie się królewskim nakazom oraz od podatków płaconych przy obejmowaniu dóbr. Dużo mówiono o tym, że Erlend pod koniec regencji ustępującego namiestnika otrzymuje jeszcze takie przywileje. Ponieważ Erlend wiele posiadał włości i przeważnie podczas urzędowych objazdów po swym okręgu mieszkał na jednym ze swych dworów, chłopi jednak musieli i tak okupywać pieniędzmi obowiązek dostarczania mu noclegów, miewał więc znaczne dochody. Bądź co bądź niewiele wpływało dzierżawnego czynszu, a dom prowadził na szeroką skalę. Nie licząc czeladzi miał na Husaby dwunastu zbrojnych ludzi; jeździli oni na najlepszych wierzchowcach i byli doskonałe uzbrojeni, a podczas objazdów dostawali wszędzie pańskie jadło.
    Pewnego dnia, kiedy na Husaby bawili lagman Harald oraz wójt okręgu Gauldóla, zeszła na to rozmowa. Erlend odpowiedział, że wielu spośród tych ludzi bywało z nim na północy:
    - Wtedy dzieliliśmy wszystko, co się akurat przygodziło, suszoną rybę i obrzydliwe piwo. I teraz wiedzą dobrze ci ludzie, których żywię i odziewam, że nie żałuję im białego chleba i tęgiego piwa; a jeśli czasem w złości posyłam ich do diabła, to wiedzą również, że nie wcześniej mają ruszyć w drogę, aż ja sam nie pojadę na czele.
    Ulf syn Haldora, przywódca zbrojnych Erlenda, mówił też potem Krystynie, że w istocie tak jest. Ludzie Erlenda miłują go i ma ich całkowicie w swym ręku.
    - Sama wiesz o tym, Krystyno... nikt nie powinien brać zbyt poważnie słów Erlenda, należy go sądzić raczej po czynach.
    Krążyły też wieści, że Erlend prócz zbrojnej drużyny ma jeszcze oddanych sobie ludzi po dolinach - również poza Orkedal - którzy zaprzysięgli mu wierność na rękojeść jego miecza. W końcu przyszło pismo od króla w tej sprawie, lecz Erlend odpowiedział, że ci ludzie należeli do załogi jego statku i zaprzysiągł ich w czasie, kiedy mieli żeglować na północ. Polecono mu więc, aby na pierwszym thingu, który miał być zwołany dla wydania wyroków i orzeczeń, zwolnił owych łudzi z przysięgi: w tym celu miał także powołać mężów spoza podwładnego mu okręgu i zapłacić im koszta podróży. W istocie wezwał na zjazd w Orkedal kilku starych marynarzy z Móre, ale nikt nie dowiedział się potem, czy zwolnił z przysięgi ich lub któregokolwiek z tych ludzi, których był ongi wodzem. Jednak sprawą tą nie zajmowano się więcej i wszelkie gadanie o niej ucichło.
    Późną jesienią udał się Erlend na południe i Boże Narodzenie spędził w pobliżu króla Magnusa, bawiącego w tym roku w Oslo. Erlend był zły, gdyż nie udało mu się nakłonić żony do towarzyszenia mu; lecz Krystyna nie miała odwagi na uciążliwą podróż zimą i pozostała na Husaby.
    
    Erlend powrócił w trzy tygodnie po świętach i przywiózł piękne podarunki dla żony i dzieci. Krystyna dostała srebrny dzwonek, by mogła dzwonić na dziewki służebne, Małgorzata zaś klamrę z litego złota, czegoś takiego bowiem dotąd nie posiadała, choć miała moc klejnotów ze srebra i pozłacanego metalu. Kiedy obie kobiety stały przy swoich skrzyniach i chowały owe kosztowności, jakiś klejnot zahaczył się o rękaw Małgorzaty. Zdjęła go szybko i zakryła ręką, mówiąc do macochy:
    - To od mojej matki; dlatego ojciec nie chciał, abym ci pokazała.
    Lecz Krystyna zmieszała się jeszcze bardziej od dziewczyny. Serce jej biło z trwogi, ale czuła, że musi pomówić z pasierbicą i ostrzec tePo chwili rzekła cicho i niepewnie:
    - Podobny jest zupełnie ten klejnot do klamry, którą zwykła nosić pani Helga na Gimsarze podczas wielkich uroczystości.
    - Pewnie, jedno złoto podobne drugiemu - odcięła krótko dziewczyna.
    Krystyna zawarła swoją skrzynię i oparła na niej ręce, żeby Małgorzata nie dostrzegła, jak drżą.
    - Moja Małgorzato - zaczęła znowu spokojnie i łagodnie. Musiała przerwać, ale zebrała raz jeszcze całą siłę: - Moja Małgorzato, ja sama gorzko pokutowałam, nigdy nie zaznałam pełnej radości, mimo że mój ojciec wybaczył mi z serca wszystko, co względem niego przewiniłam... Wiesz, żem wiele zgrzeszyła przeciw mym rodzicom dla twego ojca. Ale im dłużej żyję, im więcej uczę się pojmować, tym silniej ciąży mi wspomnienie, jak odpłaciłam ich dobroć gotując im zgryzotę. Moja Małgorzato, twój ojciec wszak całe życie był dla ciebie dobry.
    - Nie lękaj się, matko - odparła dziewczyna. - Nie jestem twoją rodzoną córką; nie ma zatem obawy, że mogłabym się wdać w ciebie i pójść w twoje brudne ślady.
    Krystyna zwróciła płonącą z gniewu twarz ku pasierbicy. Potem z całej siły objęła ręką krzyż wiszący na szyi i połknęła słowa cisnące się jej na wargi.
    
    Tego samego jeszcze wieczora po nieszporach poszła do siry Eilifa. Daremnie wpatrywała się w oblicze księdza szukając jakiegoś znaku: czy stało się już nieszczęście i on wiedział o tym? Przypomniała sobie swoją własną po manowcach błądzącą młodość i stanęła jej przed oczyma twarz siry Eirika, nie zdradzająca niczego, gdy przebywał razem z nią i jej nic nie podejrzewającymi rodzicami kryjąc w sercu jej grzeszną tajemnicę. I przypomniała sobie, jak sama pokazywała matce dary, które otrzymała od Erłenda w Oslo. Było to wtedy, kiedy już była z nim zmówiona z przyzwoleniem ojca. Wyraz twarzy matki był niewzruszony i spokojny, gdy brała te rzeczy do rąk, jedną po drugiej, oglądając je i chwaląc.
    Krystyna pełna trwogi i rozpaczy czuwała odtąd nad Małgorzatą, jak tylko mogła. Erlend zauważył, że żonie brak czegoś, i pewnego wieczora, po udaniu się na spoczynek, zapytał ją o przyczynę: czy znowu spodziewa się dziecka.
    Upłynęła spora chwila, zanim Krystyna odpowiedziała, że w istocie tak sądzi. A kiedy mąż wziął ją tkliwie w ramiona i więcej nie pytał, nie mogła przemóc się, by mu powiedzieć, że inna zgoła rzecz ciąży jej tak bardzo. Kiedy zaś Erlend cichutko jej szepnął, by już tym razem koniecznie starała się dać mu córkę, nie odpowiedziała nic, tylko leżała sztywna z trwogi i myślała, że Erlend jeszcze zbyt wcześnie się dowie, jaką pociechę ma człowiek ze swych córek.
    W kilka dni później ludzie na Husaby popili sobie dobrze i położyli się z przeładowanymi żołądkami, było to bowiem w ostatnich dniach przed postem; spali zatem twardo. Ale w nocy obudził się mały Lavrans w łożu rodziców, począł krzyczeć i w półśnie wyrywać się do matczynej piersi; odzwyczajano go już jednak od ssania. Erlend zbudził się, pomruczał coś pod nosem, ale wziął chłopca, dał mu się napić mleka z miski przygotowanej na stopniu łoża i położył go potem obok siebie z drugiej strony.
    Krystyna zasnęła już głęboko po raz wtóry, gdy wtem posłyszała, że Erlend siada prosto w łożu. Na poły obudzona spytała, co zaszło; głosem zupełnie zmienionym prosił ją, by była cicho. Bez szelestu wyśliznął się z łoża i spostrzegła, że narzuca na siebie jakąś szatę; kiedy jednak sama uniosła się nieco, przycisnął ją mocno ręką do poduszek schylając się jednocześnie po miecz wiszący u wezgłowia.
    Cicho jak ryś poruszał się w ciemności, ale Krystyna wyczuła, że skrada się po schodach prowadzących na poddasze do komory Małgorzaty.
    Chwilę leżała zupełnie bezsilna z trwogi. Potem usiadła, włożyła koszulę i suknię, i po omacku szukała trzewików, stojących na ziemi przed łożem.
    W tej chwili krzyk kobiecy z komory na poddaszu przeszył ciszę, słychać go było chyba na całym dworze.
    Erlend rzucił jedno czy dwa słowa, Krystyna posłyszała dźwięk uderzających o siebie mieczy oraz tupot nóg na górze, potem szczęk upadającej na podłogę broni i krzyk przerażonej Małgorzaty.
    Schylona klęczała Krystyna przed ogniskiem; gołymi rękami odsunęła żarzący się popiół i rozdmuchała żar. Kiedy udało jej się wreszcie zaświecić smolną szczapę i wyciągnęła ją w drżącej dłoni, ujrzała Erlenda w czarnym otworze na górze; zeskoczył na dół nie szukając schodów i wybiegł na dwór z nagim mieczem w dłoni.
    Ze wszystkich stron wychyliły się teraz główki dzieci z mroku. Krystyna podeszła do północnej ściany, gdzie spali trzej najstarsi synowie, prosiła ich, by się położyli, i zamknęła drzwi łoża. Ivarowi i Skulemu, którzy usiedli na ławie, zdziwieni i wystraszeni, i mrużyli oczy przed światłem, kazała wejść do małżeńskiego łoża i zamknęła je również. Potem zapaliła świecę i wyszła na dziedziniec.
    Mżył deszcz. Przez mgnienie oka ujrzała w rozbłysku, który dało odbijające się w mokrym lodzie światło, że przed drzwiami najbliższego domostwa - była to izba jezdnych, gdzie spali pachołcy Erlenda - stoi gromada ludzi. Nagle świeca zgasła, zapanowała noc ciemna, że oko wykol, potem jednak ukazało się światło przed izbą jezdnych; niósł je Uli syn Haldora.
    Pochylił się nad ciemnym, skulonym ciałem, leżącym na mokrym lodzie. Krystyna przyklękła i dotknęła leżącego człowieka; był to młody Haakon z Gimsaru, nieprzytomny albo też martwy. Ręce jej natychmiast były całe we krwi. Z pomocą Ulfa udało jej się wyprostować i ułożyć go na wznak. Krew tryskała strugą z prawego ramienia - dłoń była odrąbana.
    Mimowolnie rzuciła Krystyna spojrzenie w górę ku komorze Małgorzaty, gdzie trzaskała poruszana wiatrem okiennica. Nie mogła dostrzec żadnej twarzy, ale było całkiem ciemno.
    Klęcząc w kałuży wody i ściskając z całej siły ramię Haakona, aby powstrzymać upływ krwi, uprzytomniła sobie Krystyna, że wkoło stoją na pół odziani ludzie Erlenda. Potem ujrzała jego szarą, zapadniętą twarz. Połą szaty ocierał krwawy miecz; był nagi, prócz bluzy nie miał nic na sobie i stał boso w wodzie.
    - Jeden z was niech skoczy duchem po jakiś rzemień, a ty, Bjórn, gnaj i obudź sirę Eilifa. Musimy przenieść rannego na probostwo.
    Wzięła podany rzemień i ściągnęła nim z całej siły krwawy kikut. Nagle odezwał się Erlend twardym, dzikim głosem:
    - Niech mi się nikt nie waży tykać go! Niech sczeźnie tam, gdzie się sam położył.
    - Pojmujesz chyba, Erlendzie - rzekła spokojnie Krystyna, choć serce jej waliło, jakby miało pęknąć - że to być nie może.
    Erlend wbił miecz twardo w ziemię.
    - Pewno, twoim ciałem i twoją krwią ona nie jest - tom dobrze odczuł przez te wszystkie lata.
    Krystyna podniosła się i szepnęła:
    - Mimo to życzę jej, aby się ta rzecz utrzymała w tajemnicy, o ile to możliwe. Wy, ludzie - zwróciła się do mężów stojących wokoło - jesteście na tyle wierni waszemu panu, że nie wcześniej rozpowiadać będziecie o tym wydarzeniu, aż pan sam wam nie powie, w jaki sposób wybuchnął ten spór między Haakonem a nim.
    Wszyscy przytaknęli. Jeden z ludzi ośmielił się wystąpić naprzód: obudzili się ze snu, bo posłyszeli kobietę krzyczącą, jakby jej kto gwałt zadawał. Chwilę potem człowiek jakiś skoczył na dach domu, w którym spali, pewno się tutaj pośliznął, gdyż słyszeli staczanie się i upadek ciała. Lecz Krystyna nakazała człowiekowi milczenie. W tej chwili nadbiegł sira Eiiif.
    Kiedy Erlend odwrócił się i chciał wejść do domu, żona pośpieszyła za nim i wśliznęła się pierwsza do izby. A kiedy podszedł do schodów, znowu zastąpiła mu drogę i chwyciła go za ramię.
    - Erlendzie, co zamierzasz uczynić z twoim dzieckiem? - spytała szybko, patrząc w jego dziką, szarą twarz.
    Nie odpowiadał, próbował ją odepchnąć, ale trzymała go mocno.
    - Zaczekaj, Erlendzie, zaczekaj! To twoje dziecko! Przecież nic nie wiesz... ów człowiek był zupełnie ubrany - zaczęła w rozpaczy.
    Z jego piersi wyrwał się przeraźliwy krzyk. Krystyna ze zgrozy zbladła śmiertelnie, słowa jego były potwornie brutalne, a głos zmieniony z dzikiej udręki.
    Walczyła niemo z szalejącym mężczyzną, kory warczał i zgrzytał zębami. Aż udało jej się w półmroku spojrzeć mu w oczy.
    - Erlendzie... pozwól wpierw mnie iść do niej. Nie zapomniałam dnia, w którym nie lepsza byłam od Małgorzaty.
    Wtedy puścił ją, a sam zatoczył się w tył na ścianę, stał tam i dygotał jak dogorywające zwierzę. Krystyna zbliżyła się do ognia, zapaliła świecę, wróciła do schodów i przeszła obok niego do komory Małgorzaty.
    Pierwsze, co dostrzegła w blasku świecy, był miecz leżący opodal łoża i tuż obok niego odrąbana ręka. Krystyna zerwała z głowy chustkę, którą mimowiednie zawiązała luźno włosy, zanim wyszła na dwór między ludzi. Teraz zakryła nią to, co leżało na podłodze.
    Małgorzata skulona w kłębek siedziała na poduszce, osłupiałymi, szeroko rozwartymi oczyma wpatrzyła się w światło Krystyny. Derkę podciągnęła aż pod brodę, ale jej białe plecy połyskiwały nagie pod złotymi lokami. Na podłodze i po ścianach rozpryskana była krew.
    Napięcie Krystyny rozluźniło się w gwałtownym łkaniu; taki to był pożałowania godny widok, to piękne dziewczę i ta zgroza wokoło. Nagle Małgorzata zawołała:
    - Matko, co ojciec chce ze mną zrobić?
    Krystyna nie mogła nic na to poradzić, że pomimo głębokiego współczucia dla dziewczęcia serce jej stało się jakby twardsze i skurczyło się. Małgorzata nie pytała, co ojciec uczynił z Haakonem. Przez mgnienie oka stanęła przed nią zjawa... Erlend leżący na ziemi i jej własny ojciec stojący nad nim z krwawym mieczem, i ona sama. Ale Małgorzata nawet nie mszyła się z miejsca. Krystyna wbrew woli czuła, że odżywa w niej znowu pogardliwa niechęć do córki Ełiny, kiedy Małgorzata trzęsąc się cała, odchodząc prawie od zmysłów z trwogi, rzuciła się w jej objęcia. Usiadła na łożu i usiłowała uspokoić nieco dziewczynę.
    Tak siedziały obydwie, kiedy Erlend wynurzył się z otworu w podłodze. Był teraz zupełnie ubrany. Małgorzata wydała znowu okrzyk przerażenia i ukryła twarz na ramieniu macochy. Krystyna podniosła wzrok na męża; był teraz spokojniejszy, ale blady i zmieniony. Poraź pierwszy wyglądał na tak starego, jakim był naprawdę.
    Kiedy jednak rzekł spokojnie: - Musisz teraz zejść na dół, Krystyno, chcę pomówić sam na sam z moją córką - posłuchała. Ostrożnie ułożyła Małgorzatę na poduszkach, przykryła ją pod brodę i odeszła.
    Uczyniła podobnie jak Erlend, ubrała się zupełnie - tej nocy i tak na pewno nikt nie będzie spał na Husaby - i starała się uspokoić przestraszone dzieci i służbę.
    
    Nazajutrz rano, w śnieżnej zawierusze, służebna Małgorzaty opuściła z wielkim płaczem dwór. Pan wygnał ją z najgorszymi przekleństwami grożąc, że każe ją wysmagać, bo tak sromotnie zaprzedała swą panią.
    Potem jął badać resztę czeladzi: czy dziewki nie przeczuwały nieszczęścia, odkąd Ingeleiv jesienią i zimą sypiała u nich zamiast w komorze Małgorzaty. I czy im nie wydawało się podejrzane, że psy na noc były u nich zamknięte. Ale oczywiście, jak było do przewidzenia, zaprzeczyły wszystkiemu.
    Zabrał się tedy do rozprawy w cztery oczy z żoną. Złamana i śmiertelnie znużona wysłuchała go i usiłowała łagodnymi słowy odpowiadać na niesłuszne zarzuty. Nie przeczyła, że żywiła pewne obawy, ale powstrzymała się i nie powiedziała mu, iż kryła swój lęk przed nim dlatego, ponieważ ile razy usiłowała dawać jemu łub Małgorzacie jak najlepsze rady, niewdzięcznie to przyjmowali. I przysięgała na Boga i Matkę Bożą, iż nigdy nie zauważyła ani też przez myśl jej nie przeszło, że ten człowiek ośmieli się nocą przyjść do komory Małgorzaty.
    - Ty! - rzekł szyderczo Erlend. - Sama przecież mówisz, że pamiętasz jeszcze ów czas, kiedyś nie lepsza była od Małgorzaty.
    I Bóg, Pan Niebios, mi świadkiem, iż w każdy dzień naszego pożycia dawałaś mi do poznania, żeś nie zapomniała o krzywdzie, którą ci wyrządziłem - mimo żeś równie chętna była jak ja i że twój ojciec w wielkiej mierze spowodował owo nieszczęście nie chcąc mi dać ciebie za małżonkę; ja byłem gotów od pierwszej chwili naprawić swój grzech. Skoroś ujrzała klejnoty rodowe z Gimsaru - ujął twardo rękę żony, na której błyszczały dwa pierścienie podarowane jej przez Erlenda na Gerdarud - czyż nie mogłaś się domyślić? Wszak sama nosiłaś przez te lata pierścienie, którem ci dał, kiedyś mi ofiarowała twoją cześć.
    Krystyna była bliska omdlenia z rozpaczy i bólu; odparła cicho: - Chciałabym wiedzieć, Erlendzie, czy pomnisz jeszcze ów czas, kiedyś pozyskał moją cześć.
    Wtedy schwycił się oburącz za głowę i rzucił na ławę wijąc się i miotając z boleści. Krystyna usiadła w pewnym oddaleniu od niego. Pragnęła bardzo mu pomóc. Pojmowała, że to nieszczęście tym srożej go dotykało, ponieważ tak samo zgrzeszył wobec innych, jak teraz wobec niego zgrzeszono. I on, który nigdy nie chciał wziąć na się winy za nieszczęścia, które sprawiał, nie potrafił wziąć i w tym wypadku winy na siebie, a nie było nikogo prócz niej, na kogo by mógł ją zwalić. Niemniej była stroskana i pełna obawy przed tym, co teraz nastąpi.
    
    Poszła powtórnie na górę do Małgorzaty. Dziewczyna leżała zupełnie bez ruchu i blada, z oczyma martwo wbitymi przed siebie. Wciąż jeszcze nie pytała o los Haakona. Krystyna nie wiedziała, czy nie śmie tego zrobić ze strachu, czy też z powodu własnego nieszczęścia całkiem stępiała.
    Po południu zobaczyła Erlenda i Islandczyka Klónga, idących razem wśród zadymki w stronę zbrojowni. Ale po chwili Erlend wrócił sam do izby. Krystyna podniosła na mgnienie oczy, kiedy przechodził obok niej w kręgu światła, potem jednak nie śmiała już spojrzeć w kąt izby, gdzie się ukrył. Dostrzegła, że jest zupełnie złamany.
    W chwilę potem - była właśnie na górze w komorze - wpadli Ivar i Skulę, i donieśli matce, że Klóng jeszcze tego wieczora ma odjechać; chłopcy smucili się bardzo, gdyż pisarz był ich dobrym przy jadPakuje teraz rzeczy, jeszcze tej nocy chce zjechać w dół do Birgsi.
    Odgadła, co się wydarzyło. Erlend zaofiarował swoją córkę pisarzowi, a ten nie chciał za żonę uwiedzionej dziewczyny. He ta rozmowa musiała kosztować Erlenda... Krystyna osłabła i poczuła zawrót głowy, nie śmiała tego do końca przemyśleć.
    Nazajutrz przyszedł na Husaby posłaniec z probostwa. Haakon syn Eindrida prosił o rozmowę z Erlendem. Erlend kazał odpowiedzieć, że nie ma nic do omawiania z Haakonem. Sira Eilif oświadczył Krystynie, że gdyby nawet Haakon pozostał przy życiu, to i tak będzie na zawsze kaleką; pominąwszy to, że stracił prawicę, zranił sobie też ciężko plecy i krzyż spadając z dachu. Ale chciał mimo to jechać do domu i ksiądz przyrzekł mu wystarać się o sanie. Haakon żałował z całego serca swego grzechu; mówił, że ojciec Małgorzaty miał zupełną słuszność postępując z nim w ten sposób, jakkolwiek by opiewało prawo, ale najbardziej wolałby, żeby wszyscy przyczynili się do zatajenia o ile możności tej sprawy, aby jego wina i hańba Małgorzaty pozostały w ukryciu. Po południu wyniesiono go na sanie, które sira Eilif wypożyczył w Repstad, i kapłan sam odwiózł go do doliny Gaul.
    
    Nazajutrz, była to właśnie środa popielcowa, musieli mieszkańcy Husaby pojechać do kościoła parafialnego na Vinjar. Ale Krystynie udało się w czasie nieszporów nakłoniić ministranta, by ją wpuścił do ich dworskiego kościoła.
    Czuła jeszcze popiół na głowie, kiedy przyklękła przy grobie pasierba i odmawiała Ojcze nasz za jego duszę.
    Z młodzieńca pewnie nie pozostało już nic więcej, tylko kości tutaj pod kamieniem. Kości i włosy, i parę włókien z szat, w które go ubrano. Widziała szczątki swej siostrzyczki, kiedy wykopano jej zwłoki, aby je przewieźć do Hamaru. Nic, tylko proch i popiół. Myślała o pięknym obliczu ojca, o wielkich oczach matki w zbrużdżo-nym obliczu i o jej postaci, która zachowała tak zadziwiająco świeży i młodzieńczy wygląd, mimo że Ragnfrida na twarzy tak przedwcześnie zwiędła. Leżeli teraz oboje razem pod zimną płytą i rozpadali się, jak rozpadają się domy, z których wyprowadzili się ludzie. Obrazy wirowały przed jej oczyma - spalone szczątki kościoła Olafa, dwór w dolinie Silsaa, koło którego musieli przejeżdżać, kiedy jechali na Vaage: budynki stały puste i waliły się, a ludzie uprawiający tam ziemię nie odważali się po zachodzie słońca zbliżyć do nich. Myślała o swych ukochanych zmarłych - o ich wyrazie twarzy, ich głosie i uśmiechu, przyzwyczajeniach i czynach. Oni sami przeszli już na drugi świat i boleśnie było myśleć o ich żywych postaciach; było to jakby wspmnienie o własnym domu, kiedy się wie, że stoi opustoszały i że walą się przegniłe belki.
    Siedziała na ławie pod ścianą w pustym kościele, a stary, zimny zapach kadzidła przykuwał jej myśl do zjaw śmierci i przemijania rzeczy doczesnych. Ale nie mogła podnieść się na tyle na duchu, aby ujrzeć choćby błysk tego drugiego świata, na którym przebywał i zmarli, w który spływała w końcu cała miłość i dobroć, i wierność, by tam wieczyście trwać. Co dnia, kiedy modliła się za spokój duszy zmarłych, zdawało się jej niesłuszne, że ona ma się modlić za tych, w których sercu już tu na ziemi gościł spokój większy, aniżeli ona sama zaznała kiedykolwiek, odkąd była dojrzałą kobietą. Sira Eilif mówił wprawdzie, że modlitwa za umarłych jest zawsze dobra, dobra przede wszystkim dla odmawiającego, skoro tamci osiągnęli już pokój Boży.
    Jej jednak i to nie pomagało. Zdawało jej się, że nawet wówczas, kiedy jej umęczone ciało gnić będzie wreszcie pod grobową płytą, jej nieukojona dusza nie zazna odpoczynku i trzepotać się będzie gdzieś w pobliżu, niby nieszczęsny upiór, błąkający się i skarżący wokół rozwalonych domostw opustoszałego dworu. Albowiem w jej myślach panoszył się nadal grzech jak korzeń chwastu, rozpościerający się pod ziemią. Samo ziele nie kwitnie i nie lśni, i nie pachnie już, ale przecież trwa dalej w ziemi, białe, mocne, żywotne. Mimo wielkiego współczucia, jakie żywiła dla męża patrząc na jego rozpacz, nie posiadała na tyle hartu ducha, by stłumić głos, który z urazą i goryczą pytał: jak możesz tak mówić do mnie? Czyś zapomniał, jak ci oddałam moją dziewiczość i wierność, czyś zapomniał, jak byłam twoją umiłowaną przyjaciółką? Chociaż dobrze wiedziała, że dopóki dręczy ją ten głos, będzie się tak odzywała do męża, jak gdyby to ona właśnie o tym zapomniała.
    Rzucała się w myślach przed trumnę świętego Olafa, czepiała się świętych kostek brata Edwina, spoczywających tam w kościele na Vatsfieldet, ściskała oburącz krzyż ze szczątkami śmiertelnej koszuli świętej pani, drzazgę z kości nieznanego męczennika, czepiała się w poszukiwaniu oparcia tych znikomych resztek, które pomimo śmierci i rozpadu zachowały nieco duchowej siły zmarłych, podobnie jak znaleziony w ziemi, rdzą przeżarty miecz wojownika zachowuje swą czarodziejską moc.
    Nazajutrz udał się Erlend konno do miasta. Towarzyszył mu tylko Ulf oraz jeden pachołek. Przez cały czas postu nie przybył ni razu na Husaby, tylko Ulf zabrał jego zbrojną drużynę i pociągnął wraz z nią; miał się spotkać z Erłendem na thingu śródpostnym w Orkedal.
    Ulf opowiedział Krystynie, że Erlend omówił z Tiedekenem Pau-sem, niemieckim złotnikiem w Nidaros, małżeństwo Małgorzaty z jego synem Gerlakiem. Ślub miał się odbyć zaraz po Wielkanocy.
    Erlend na święta powrócił do domu. Był teraz spokojny i zrównoważony, ale Krystyna zrozumiała, że nad tą sprawą nie rnoże przejść tak łatwo do porządku, jak nad tylu innymi, czy to dlatego, że nie był już taki młody, czy też, że nic dotąd nie upokorzyło go tak głęboko. Małgorzata zdawała się przyjmować z zupełną obojętnością wszystko, co ojciec w jej sprawach postanowił.
    Pewnego wieczora, kiedy małżonkowie byli saini, odezwał się jednak Erlend:
    - Gdyby była moim ślubnym dzieckiem albo jej rtiatka niezamęż ną kobietą, nigdy bym nie dał jej obcemu, teraz, kiedy sprawy tak stoją. Mógłbym wówczas sam jej i jej dziecku ofiarować pomoc i schron. I to jest najgorsze... ale wobec jej nieprawego urodzenia jedynie mąż będzie mógł ją najlepiej bronić.
    Podczas gdy Krystyna sposobiła wszystko na odjazd pasierbicy, spytał pewnego razu Erlend:
    - Pewno nie czujesz się na siłach, by pojechać z nami do miasta?
    - Wiesz przecież, że pojadę z wami, jeśli sobie tego życzysz - odparła Krystyna.
    Czemu miałbym sobie tego życzyć? Nie zastępowałaś jej przedtem matki, zatem i teraz nie masz potrzeby czynić tego. Radosne nie będzie to wesele. A pani Gunna na Raasvold i jej synowa obiecały, że przypomną sobie o pokrewieństwie i przyjadąTak więc Krystyna pozostała na Husaby, Kiedy Brlend oddawał w Nidaros swoją córkę Gerłakowi synowi Tiedekeną za żonę.
   
3.
    
    Tego lata, na krótko przed świętym Jonem, powrócił Gunnulf syn Mikołaja do swego klasztoru. Erlend bawił właśnie w mieście, na wiosennym thingu, pchnął więc gońca do domu z wieścią i pytaniem, czy Krystyna czuje się na siłach, aby przybyć do miasta i powitać szwagra. Krystyna niezupełnie była zdrowa, mimo to wybrała się w drogę. Erlend uprzedził ją od razu, że zdrowie brata jest całkowicie zrujnowane. Nie poszczęściło się mnichom w ich wyprawie na Munkefiord. Zbudowany przez nich kościół nie został nigdy poświęcony, ponieważ z powodu niespokojnych czasów biskup nie mógł się wybrać na północ; przez cały czas odprawiali msze przy ołtarzu polowym. W końcu wyczerpał się im chleb i wino, i świece, i olej, potrzebne do odprawiania mszy, a kiedy brat Gunnulf i brat Aslak wybrali się po nie morzem do Vargóy, Lapończycy rzucili czary na ich łódź, tak że się wywróciła, oni zaś sami trzy dni i trzy noce musieli spędzić na szkerze. Od tej pory obydwaj ciężko chorowali, i brat Aslak zmarł wkrótce. Podczas wielkiego postu cierpieli znowuż mnisi na szkorbut z powodu braku potraw mącznych i jarzyn do suszonej ryby. Tedy biskup Haakon z Bergen oraz mistrz Arne, stojący na czele kapituły w Nidaros w zastępstwie pana Paala, który naonczas otrzymywał święcenia w kurii, polecili pozostałym jeszcze przy życiu zakonnikom wracać do domu; w ich miejsce mieli księża z Vargóy sprawować tymczasowo pieczę nad nawróconą trzodą na Munkefior-dzie.
    Ale mimo że Krystyna była przygotowana, przeraziła się okropnie ujrzawszy Gunnulfa. Udała się nazajurz z Erłendem do klasztoru i poprowadzono ich do rozmownicy. Mnich wszedł pochylony i zgięty, wieniec jego włosów posiwiał zupełnie, skóra pod głęboko wpadniętymi oczami nabrała ciemnobrązowego odcienia i pomarszczyła się, za to na białej, gładkiej twarzy wystąpiły plamy ołowianego koloru, takie same ujrzała Krystyna na ręce, gdy mnich wyciągnął ją z rękawa habitu. Uśmiechnął się i zobaczyła, że stracił wiele zębów.
    Usiedli i chwilę rozmawiali z sobą, ale zdawało się, jak gdyby Gunnulf i mówić się oduczył. Sam zrobił tę uwagę, zanim odeszli.
    - Ale ty, Erlendzie, jesteś wciąż taki sam, nie postarzałeś się ani trochę - zauważył ze słabym uśmiechem.
    Krystyna wiedziała dobrze, że sama wygląda teraz nędznie. Zaś Erlend był piękny, kiedy tak stał, wysoki i smukły, w ciemnych, dostojnych szatach. Mimo to pomyślała w duchu, że przecież zmienił się bardzo - on również. Dziwne, że Gunnulf tego nie dostrzegł; wszak dawniej miał takie bystre oczy.
    
    Pewnego dnia pod koniec lata Krystyna zajęta była na poddaszu w szatni, obok niej zaś stała pani Gunna z Raasvold, która przybyła na Husaby, aby pomóc Krystynie podczas czekającego ją znowu połogu. Nagle posłyszały Naakkvego i Bjórgulfa śpiewających na dziedzińcu, gdzie ostrzyli noże,- była to jakaś sprośna, plugawa piosenka i chłopcy ryczeli na cały głos.
    Nieprzytomna z gniewu zbiegła matka na dół i złajała ich ostro. Chciała koniecznie wiedzieć, od kogo znają takie piosenki; prawdopodobnie słyszeli je w izbie czeladnej, ale który z pachołków śmiał uczyć ich czegoś takiego? Chłopcy wzbraniali się odpowiedzieć. Wtedy spod schodów wylazł Skulę i oświadczył, aby matka oszczędziła sobie zbytecznego krzyku, ponieważ ową piosenkę znają od ojca, który ją bardzo często śpiewa.
    Pani Gunna zawołała z ganku oburzona, zali Boga w sercu nie mają, że śpiewają takie pieśni - zwłaszcza teraz, kiedy kładąc się wieczorem na spoczynek nie wiedzą, czy nie zostaną sierotami, nim kur zapieje. Krystyna nie rzekła nic więcej i cicho weszła do domu. Potem, gdy zmęczona położyła się, wszedł do izby Naakkve i zbliżył się do niej; chwycił rękę matki, lecz nic nie mówił, tylko jął cichutko płakać. Krystyna przemówiła do niego łagodnie i żartobliwie, prosiła go, by się nie smucił i nie płakał, przeżyła to przecież już sześć razy, na pewno przeżyje i siódmy. Lecz chłopiec płakał coraz bardziej i rzewniej. W końcu musiała pozwolić, aby wszedł do łoża. Tutaj, objąwszy matkę za szyję i przytuliwszy głowę do jej piersi, płakał dalej, ale nie mogła z niego wydobyć, czemu jest taki smutny. Tak leżał przy niej, dopóki sługi nie wniosły wieczerzy.
    Naakkvemu szło teraz na dwunasty rok. Był duży na swój wiek i chętnie udawał dorosłego mężczyznę, ale miał miękkie serce i matka nieraz dostrzegała, jak bardzo jest dziecinny. Był dość dojrzały na to, aby zrozumieć nieszczęście, jakie się wydarzyło z przyrodnią siostrą, i Krystyna pytała się nieraz w duchu, czy też i jemu także wpadło w oczy, jak bardzo zmienił się ojciec od tego czasu.
    Erlend, z natury porywczy, gadał nieraz we wzburzeniu najgorsze rzeczy, ale dawniej chyba tylko w gniewie zwróciłby się do kogoś z brutalnymi słowy. I prędko był gotów wszystko znowu naprawić, gdy tylko odzyskał dobry humor. Teraz zaś mógł na zimno mówić złe, ohydne rzeczy. Dawniej klął nieraz i zaklinał się siarczyście, jeśli zaś potem odwykł nieco od tego, stało się to głównie dlatego, że widział, jak bardzo cierpi nad tym pani domu i jak martwi to sirę Eilifa, dla którego z czasem nabrał szacunku. Ale nigdy mowa jego nie była nieprzystojna lub sprośna i nie znosił, gdy inni mężowie odzywali się w ten sposób; pod tym względem był o wiele wstrzemięźliwszy od niejednego, który prowadził obyczajniejsze życie. I choć bardzo zabolało Krystynę, gdy posłyszała takie piosenki w ustach nieletnich synów i dowiedziała się, że nauczyli się ich od ojca, to przecież inna rzecz sprawiała jej serdeczną troskę i napawała goryczą: oto że Erlend jest jeszcze na tyle dziecinny, iż wierzy, że może klinem wybić klin, skoro teraz, gdy jego córka została zhańbiona, używał takich brudnych i nieobyczajnych słów i powiedzeń.
    Pani Gunna opowiadała jej, że Małgorzata na krótko przed świętym Olafem wydała na świat nieżywego chłopca. Posłyszała również, że dziewczyna pocieszyła się trochę; żyła dobrze z Gerlakiem, który odnosił się do niej przyjaźnie. Erlend odwiedzał córkę, ilekroć bawił w mieście, i Gerlak uważał to sobie za zaszczyt nie lada mieć takiego teścia; ale Erlend niekoniecznie przyznawał się do pokrewieństwa z nim. W domu na Husaby jednak nie wymieniał nigdy imienia córki, odkąd odeszła.
    Krystyna powiła i tym razem syna, który otrzymał imię Munan po dziadku Erlenda. Przez cały czas jej słabości, póki leżała w małej izbie, przychodził co dnia Naakkve i znosił jej jagody i orzechy, które zbierał w lesie, albo wieńce uwite z wonnych ziół. Erlend wrócił do domu, kiedy najmłodsze dziecko miało już trzy tygodnie. Przesiadywał wiele przy żonie i starał się być dla niej czuły i łagodny; tym razem nie skarżył się wcale, że niemowlę nie jest dziewczęciem, ani nawet, że takie jest słabe i nierozwinietę. Ale Krystyna odpowiadała tylko niewiele na jego życzliwe słowa, była cicha, zadumana i przygnębiona, i bardzo wolno odzyskiwała zdrowie.
    Przez całą zimę Krystyna słabowała, a dziecko zdawało się całkiem niezdolne do życia. Dlatego też matka do niczego innego prócz biednego maleństwa nie miała głowy; jednym uchem też tylko słuchała wielkich nowin, jakie doszły do nich w ciągu zimy. Król Magnus na skutek swych usiłowań, by zawładnąć Skanią, zabrnął w najgorsze kłopoty pieniężne i zażądał od Norwegów pomocy i daniny. Niektórzy z panów zasiadających w radzie byli wprawdzie gotowi poprzeć króla w tej sprawie, kiedy jednak wysłannicy królewscy przybyli do Tunsbergu, skarbnika nie było, a Stig syn Haakona, dowódca twierdzy, zamknął zamek przed ludźmi króla i przygotował się do orężnej obrony. Sam miał niewielu tylko ludzi, lecz Erling syn Vidkuna, jego wuj mieszkający na dworze w Aker, przysłał mu czterdziestu zbrojnych na pomoc. W tym samym czasie krewni króla, Jon i Sigurd synowie Haftora, wystąpili przeciw niemu z powodu jakiegoś nieprzychylnego wyroku, wydanego przez niego w sprawie kilku ich ludzi. Erlend śmiał się z tego i oświadczył, że w tej sprawie postąpili synowie Haftora głupio i dziecinnie. Niezadowolenie z króla rosło teraz ogólnie. Możne rody w kraju domagały się, by został ustanowiony namiestnik i by wielką pieczęć państwową powierzono rękom Norwega, jeśli król w związku ze sprawą Skanii ma zamiar większą część czasu spędzać w Szwecji. Ludność i duchowieństwo w miastach handlowych żyły w strachu z powodu pogłosek o pożyczce zaciągniętej przez króla w miastach niemieckich. Pycha Niemców i nieposzanowanie przez nich ustaw i zwyczajów kraju ciążyły już i tak bardzo, a teraz wieść szła, że król nadał im jeszcze większe przywileje i prawa w norweskich osadach, tak że warunki dla uprawiających handel mieszczan stawały się nie do zniesienia. Wśród ludzi utrzymywała się nadal pogłoska o grzesznym trybie życia króla, w każdym razie wielu proboszczów i wędrownych mnichów zgodnych było co do tego, że z jego to powodu wybuchł pożar kościoła Zbawiciela w Trondhjem. Także i chłopstwo szukało w tym przyczyny licznych nieszczęść nawiedzających w ostatnich łatach tę lub ową okolicę: zachorzeń wśród bydła, śnieci w ziarnie, sprowadzających pomór na ludzi i zwierzęta, nieurodzaju zboża i paszy. Erlend mówił też, że gdyby synowie Haftora byli dość rozumni i siedzieli jeszcze czas pewien cicho, zyskując sobie rozgłos ludzkim obejściem oraz dwornością, wtenczas lud przypomniałby sobie wreszcie, że i oni również są wnukami króla Haakona.
    Ale niepokój wybuchnął, a przyczyną było to, że król zamianował namiestnikiem kraju Ivara syna Ogmunda. Erling syn Vidkuna, Stig syn Haakona, synowie Haftora i wszyscy ich poplecznicy zostali obwinieni o zdradę państwa. Dali się jednak nastraszyć, poszli do króla i przeprosili się z nim. Jeden tylko potężny mąż z Oplandii imieniem Ulf syn Saksego, który stał po stronie synów Haftora, nie pojechał na przeprosiny z królem. On to po Bożym Narodzeniu przybył do Nidaros i przebywał tam wiele z Erlendem i od niego posłyszeli ludzie na północy o owych nowinach, oczywiście w jego naświetleniu. Krystyna była uprzedzona do tego człowieka; nie znała go wprawdzie, lecz znała jego siostrę, Helgę córkę Saksego, zamężną z Gyrdem Darre na Dyfrinie. Była ona piękna, ale bardzo dumna i Szymon nie lubił jej, chociaż Ramborga dobrze z nią żyła. W czasie wielkiego postu nadeszły pisemne zlecenia do królewskich wójtów, że mają na najbliższych zborach obwieścić wygnanie z kraju Ulfa syna Saksego. On jednak już przedtem opuścił kraj na swym statku.
    
    Tę wiosnę Krystyna i Erlend spędzili na swym miejskim dworze mając z sobą najmłodsze dziecko, Munana; w klasztorze na Bakke żyła bowiem naówczas pewna siostra, niezwykle biegła w sztuce lekarskiej, która leczyła wszystkie chore dziatki, jakie jej przynoszono, o ile, oczywiście, nie było zamysłem Boga powołać ich do siebie.
    Pewnego dnia, niedługo po świętach, powróciła Krystyna z dzieckiem z klasztoru do domu. Pachołek i dziewka, którzy jej towarzyszyli, weszli z nią do izby. Erlend był sam, leżał na ławie. Kiedy pachołek wyszedł i kobiety złożyły okrycia - Krystyna siedziała z dzieckiem przy ognisku, sługa zaś grzała olej otrzymany od zakonnicy - spytał Erlend z ławy, co powiedziała siostra Ragnhilda o Munanie. Krystyna odpowiadała półgębkiem, odwijając dziecko z pieluch, w końcu zupełnie przestała się odzywać.
    - Czy tak źle z chłopcem, Krystyno, że nie chcesz nic powiedzieć? - spytał, głos jego brzmiał trochę niecierpliwie.
    - Już pierwej pytałeś o to samo, Erlendzie - odparła chłodno. - Nieraz ci o tym mówiłam. Ale skoro tak dalece nic sobie z chłopca nie robisz, iż nie pamiętasz z jednego dnia na drugi...
    - I mnie wydarzyło się, Krystyno - rzekł Erlend podnosząc się i podchodząc ku niej - żem ci musiał dwa albo trzy razy odpowiadać na pytanie, które sama postawiłaś, nie zadałaś sobie bowiem nawet trudu, aby pamiętać, co mówiłem.
    - Pewno nie były to rzeczy tak ważne jak zdrowie dziecka - powiedziała chłodno jak przedtem.
    - No, drobnostki to zapewne nie były, przynajmniej tej zimy; mnie leżały one bardzo na sercu.
    - Nieprawda, Erlendzie. Lata minęły już od czasu, kiedyś mówił ze mną o sprawach, które ci na sercu leżą.
    - Wyjdź, Signe - rzekł Erlend do dziewki. Czoło jego oblała purpura, zwrócił się do żony: - Wiem, do czego pijesz. O tym jednakże nie chcę z tobą mówić, dopóki twoja dziewka słucha. Choćbyś nawet była w takiej z nią zażyłości, że nie zważasz na jej obecność, kiedy wszczynasz kłótnię z mężem i zarzucasz mu kłamstwo.
    - Najtrudniej pojąć obyczaje tych, z którymi się żyje - rzekła krótko Krystyna.
    - Niełatwo jest wyrozumieć, co masz na myśli. Nigdym nie mówił z tobą nieuprzejmie, kiedy obcy słuchali, i nigdy bym nie zapomniał okazać ci szacunku przed naszą czeladzią.
    Krystyna wybuchnęła dziwnym, chorobliwym, drżącym śmiechem:
    - Krótką masz pamięć, Erendzie! Przez wszystkie lata żył tu z nami Ulf syn Haldora. Czyś już zapomniał, jak zezwalałeś, by on i Haftor prowadzili mnie do twej alkowy u Brynhildy Fługi w Oslo?
    Erlend przysiadł na ławie. Wpatrzył się w żonę z wpółotwartymi ustami. Ona jednak ciągnęła dalej:
    - Niejedna wydarzyła się rzecz niegodna i nieprzystojna na Husaby - albo i gdzie indziej - a tyś zgoła nie zamyślał ukrywać jej przed służbą, choć było to z hańbą dla twej żony i dla ciebie samego.
    Erlend siedział jak przedtem, z przerażeniem utkwił oczy w żonie.
    - Przypominasz sobie, pierwszej zimypo naszym ślubie oczekiwa łam Naakkvego i rzeczy stały tak, że dość było mi trudno wyrobić sobie posłuch i poważanie we własnym domu - pamiętasz, jakeś mnie wtedy wspierał? Twój opiekun bawił u nas w gościnie z obcymi kobietami, dziewkami i pachołkami i nasi ludzie również siedzieli z nami przy stole. Pamiętasz, jak Munan obnażał moją hańbę nic nie ukrywając, a tyś siedział pokorniutki i nie ośmielił się zatkać mu gęby.
    - Jezu! I toś dźwigała w sobie przez piętnaście lat! - Podniósł ku niej oczy dziwnie jasne i niebieskie, a głos jego brzmiał słabo i bezradnie. - Mimo to, moja Krystyno, wydaje mi się, że między nami chyba tak nie jest, byśmy mieli ciskać sobie wzajem nieprzyjazne, uszczypliwe słowa.
    - Nie - odrzekła Krystyna - toteż jeszcze boleśniej odczułam, kiedyś podczas uczty u nas na Boże Narodzenie sklął mnie, bom nakryła Małgorzatę moją chustą - a niewiasty z trzech okręgów stały wokoło i słuchały.
    Erlend nie dał odpowiedzi.
    - Mimo to mnie czyniłeś wyrzuty, że z Małgorzatą tak się stało, ilekroć jednak próbowałam choćby jednym słowem pouczyć ją, biegła do ciebie na skargę, a tyś mi kazał z nieuprzejmą miną zostawić dziewczynę w spokoju - należy ona do ciebie, nie do mnie.
    - Tobie nie czyniłem wyrzutów - odpowiedział z trudem Erlend; zmagał się ciężko, by mówić spokojnie. - Gdyby jedno z naszych dzieci było córką, wówczas na pewno łatwiej byś pojęła, że taka rzecz jak to wydarzenie wstrząsnąć musi ojcem aż do szpiku kości.
    - Sądziłam, żem ci zeszłej zimy jasno okazała, że to pojmuję - rzekła cicho żona. - Wystarczyło, bym pomyślała tylko o swym ojcu.
    - Mimo to - ciągnął Erlend spokojnie - to było coś gorszego. Ja byłem nieżonatym chłopcem, tamten zaś był żonaty. Ja nie byłem związany, nie byłem tak związany - poprawił się - abym nie mógł się zwolnić.
    - A jednak nie uczyniłeś tego - rzekła Krystyna. - Czyś już zapomniał, jak to się stało, żeś został wolny?
    Erlend zerwał się i uderzył żonę w twarz. Potem stał przerażony i patrzył osłupiały przed siebie: na jej białym licu wykwitła czerwona pręga. Krystyna jednak siedziała cicha i sztywna patrząc tępo przed siebie. Dziecko przerażone zaczęło płakać, kołysała je na swym łonie i uspokajała.
    - To było wstrętne, coś powiedziała, Krystyno - zaczął mąż niepewnie.
    - Kiedyś mnie po raz pierwszy uderzył - powiedziała cicho - nosiłam twoje dziecię pod sercem. Teraz uderzyłeś mnie, gdy trzymam twoje dziecko na kolanach.
    - My przecież nic innego nie mamy ze sobą, jeno dzieci - wybuchnął niecierpliwie.
    Milczeli. Erlend zaczął gwałtownie chodzić z kąta w kąt; Krystyna zaniosła dziecko do sąsiedniej komnaty i położyła je do łoża. Kiedy znowu przestąpiła próg, Erlend zatrzymał się przed nią.
    - Ja, ja nie powinienem cię był uderzyć, moja Krystyno. Chciał bym bardzo, by się to nie stało... Będę teraz na pewno równie długo żałował jak poprzednim razem. Ty jednak... tyś już raz dała mi do poznania, że ja zbyt łatwo zapominam. Ty nie zapominasz niczego - żadnej mojej względem ciebie przewiny. Starałem się przecież... starałem się być dla ciebie dobrym małżonkiem, ale na pewno nie wydaje ci się to warte pamiętania. Ty, ty jesteś cudna, Krystyno! - Wiódł za nią oczyma, kiedy przechodziła mimo niego.
    Ach, spokojny i pełen godności sposób bycia pani domu był tak samo piękny jak delikatny wdzięk młodego dziewczęcia. Rozrosła się nieco w piersiach i biodrach, to prawda, ale też wyższa była; trzymała się prosto, a na smukłej szyi spoczywała mała, krągła głowa wciąż tak samo pięknie i dumnie. Blade, zamknięte w sobie oblicze o wielkich, ciemnoszarych oczach drażniło i podniecało go tak samo, jak okrągła, różowa, dziecięca twarzyczka drażniła przez swój osobliwy spokój jego nieukojonego ducha. Zbliżył się do niej i ujął jej rękę.
    - Dla mnie, Krystyno, jesteś zawsze najurodziwsza z kobiet i naj milsza.
    Pozostawiła mu rękę, ale nie odpowiedziała uściskiem. Puścił ją więc; porywczość znowu wzięła w nim górę.
    - Mówisz, że ja zapominam. Zapominanie nie zawsze jest najwię kszym grzechem. Nigdym nie uważał się za pobożnego, ale wiem dokładnie wszystko, czego mnie w dzieciństwie uczył sira Jon i co później wkuwali mi do głowy słudzy Boży. Grzechem jest rozmyślać wciąż i nie zapominać tych win, z których spowiadaliśmy się naszemu kapłanowi, za które odpokutowaliśmy przed Bogiem i otrzymaliśmy przebaczenie z rąk i ust spowiednika. I nie z pobożności się dzieje, Krystyno, że wciąż na nowo przypominasz ów stary grzech, ale chcesz mi pokazać ostrze noża, ilekroć nie postępuję po twej myśli. Odszedł od niej, zbliżył się znowu.
    - Żądnaś panowania... Bóg wie, iż cię miłuję, Krystyno, choć widzę, żeś żądna władzy, i chociaż mi nigdy nie wybaczyłaś, żem niesłusznie z tobą postąpił i żem cię powiódł na złą drogę. Wiele od ciebie znosiłem. Ale dłużej nie ścierpię, abym nigdy nie miał spokoju z tymi starymi, nieszczęsnymi sprawami, i nie zniosę, byś się do mnie tak odzywała, jakbym był twoim sługą!
    Krystyna trzęsła się ze wzburzenia.
    - Nie odzywałam się do ciebie nigdy, jakbyś był sługą. Czyś kiedykolwiek słyszał mnie przemawiającą ostro lub popędliwie do jakiegoś człowieka, którego by wziąć można za niższego stanem ode mnie, choćby to był nawet najniedołężniejszy i najgorszy spośród naszej czeladzi? Jestem wolna przed Bogiem od tego grze chu, abym miała prostaków ranić słowem lub czynem. Tyś jednak miał być moim panem, tobie winnam była posłuszeństwo, ciebie winnam była czcić, przed tobą się ugiąć i w tobie mieć oparcie zaraz po Bogu wedle praw Boskich, Erlendzie! A jeślim straciła cierpliwość i mówiła do ciebie tak, jak nie godzi się żonie przemawiać do małżonka, to jedynie dlatego, że zbyt trudno mi nieraz było ugiąć mój nierozsądek przed twoim lepszym rozumem i tak czcić, i tak słuchać mojego pana i męża, jakbym sama najbardziej chciała. I może oczekiwałam po tobie, może wierzyłam, że pobudzę cię do tego, byś okazał, że tyś mężem, a ja tylko słabą niewiastą.
    Ale pociesz się, Erlendzie. Nie będę cię odtąd dotykała słowami i od dziś dnia nigdy nie zapomnę przemawiać do ciebie tak łagodnie, jak gdyby krew parobka płynęła w twoich żyłach.
    Ciemna łuna powlekła twarz Erlenda. Podniósł na żonę zaciśniętą pięść - potem obrócił się gwałtownie na pięcie, porwał okrycie i miecz z ławy przy drzwiach i pędem wybiegł z izby.
    Na dworze świeciło słońce i dął ostry wicher; powietrze było mroźne, na skraju dachów i na kołyszących się koronach drzew mieniły się w blasku lodowe sople. Śnieg błyszczał niby srebro w ten promienny, rześki, na poły zimowy, na poły wiosenny dzień, a poza czarnymi i zielonymi zboczami lesistych gór wkoło miasta lśniły stalowo i biało wysokie szczyty na nieboskłonie.
    Erlend biegł na oślep przez ulice i uliczki. Kipiało w nim wszystko. Ona nie miała słuszności od samego początku, to było jasne jak słońce, a on miał słuszność, ale się zagalopował i uderzył ją i przez to sam popsuł sprawę... ale ona nie miała racji. Co teraz maz sobą począć, tego zupełnie nie wiedział. Nie miał ochoty odwiedzać znajomych, a do domu wrócić też nie chciał.
    W mieście panował ożywiony ruch. Wielki handlowy statek z Islandii - pierwszy tej wiosny - przybił przed południem do brzegu. Erlend błąkając się po zachodniej części miasta zawędrował w pobliże kościoła Świętego Marteina, po czym zeszedł w dół ku przystani. Z oberży i szynków dochodziły wrzaski i zgiełk, choć była dopiero wczesna popołudniowa godzina. W młodości chodził nieraz do takich domów zajezdnych, z przyjaciółmi i towarzyszami. Teraz jednak ludzie rozdziawiliby szeroko gęby i oczy by im na wierzch wylazły, gdyby wójt z Orkddla, posiadający własny dwór w mieście i pod dostatkiem sytnego miodu i piwa, zaszedł do karczmy i kazał sobie podać ich cienkusz. W gruncie rzeczy jednak miał właśnie na to największą ochotę: usiąść i pić z biednymi chłopami, przybyłymi do miasta, z pachołkami i marynarzami. U nich na pewno nie było rwetesu, kiedy mąż wyrżnął żonę w twarz, pocieszali się rychło. Do stu piorunów, jakże mógł mąż dać sobie radę z niewiastą, skoro przez wzgląd na jej dostojny ród i na własną cześć bić jej nie śmiał, a przecież w słownej zwadzie z kobietą sam diabeł by jej nie pokonał. Istna czarownica, a taka piękna - o, gdybyż ją mógł bić dopóty, ażby zmiękła.
    
    Ze wszystkich kościołów zaczęły dzwony zwoływać ludzi na nieszpory, wiosenny wiatr niósł z szumem dźwięki przez pełne gwaru powietrze. Ona, ta świątobliwa czarownica, pewnie idzie teraz do katedry. Będzie się skarżyła Bogu i Matce Boskiej, i świętemu Olafowi, że mąż dał jej po gębie. Erlend posłał w myśli orędownikom żony pozdrowienie niezbyt pobożne. Wśród rozdźwięku i hucznego brzmienia dzwonów skierował kroki do kościoła Św. Grzegorza.
    Grób rodziców znajdował się przed ołtarzem świętej Anny w północnym krużganku. Odmawiając pacierze spostrzegł, że pani Surmiva córka Olafa weszła z dziewką służebną do kościoła. Gdy więc skończył modlitwy, podszedł ku niej i powitał ją.
    Przez wszystkie lata, odkąd znał się z panią Sunnivą, zawsze ilekroć się spotykali, żartowali z sobą i bawili się swawolnie. Ale tego wieczora, gdy siedzieli na ławce czekając na rozpoczęcie nabożeństwa, Erlend był taki zuchwały, że pani Sunniva musiała mu kilkakrotnie przypominać, że znajdują się w kościele i że ludzie ustawicznie się kręcą.
    - Tak, tak - rzekł Erlend - aleś piękna dzisiejszego wieczora, Sunnivo. Miło żartować z kobietą, która ma takie łagodne oczy.
    - Właściwie wcaleś na to nie zasłużył, Erlendzie, bym patrzyła na ciebie łagodnymi oczyma - odparła ze śmiechem.
    - W takim razie chcę przyjść i bawić się z tobą, kiedy noc zapadnie - powiedział tak samo Erlend. - Po nabożeństwie odprowadzę cię do domu.
    Teraz księża weszli do prezbiterium i Erlend przeszedł do południowej nawy na stronę mężczyzn.
    Gdy się nieszpory skończyły, opuścił kościół główną bramą. Ujrzał nieco dalej panią Sunnivę z dziewką i pomyślał, że jednak lepiej będzie nie iść za nią, tylko od razu wracać do domu. W tej chwili nadeszła gromada Islandczyków z załogi statku, trzymali się za ręce i zataczali się, chcieli widocznie zagrodzić drogę kobietom. Erlend pośpieszył do pani Sunnivy. Marynarze, ujrzawszy zbliżającego się pana z mieczem u pasa, ustąpili na bok i zrobili miejsce kobietom.
    - Najlepiej jednak będzie, gdy cię odprowadzę do domu - odezwał się Erlend. - Niespokojnie jest dzisiaj na ulicach.
    - Jak sądzisz, Erlendzie? Taka stara białogłowa jak ja; kto wie, może bym właśnie była rada, gdyby mężczyźni uznali mnie jeszcze za dość ponętną, żeby mi zagradzać drogę.
    Na takie powiedzenie pozostawała dla dwornego męża tylko jedna odpowiedź.
    Nazajutrz o świtaniu wrócił Erlend na swój dwór, stał chwilę przed zamkniętymi drzwiami domu mieszkalnego dygocąc z zimna, śmiertelnie znużony, zbolały i w złym humorze. Obudzić pukaniem czeladź, wejść do izby i położyć się obok Krystyny, śpiącej z dzieckiem przy piersi - nie, tego nie zrobi. Miał przy sobie klucz od poddasza wschodniego spichrza, gdzie przechowywał różne rzeczy, za które był odpowiedzialny. Zamknął się na górze, ściągnął trzewiki, rzucił kilka płacht i próżnych worów na słomę pryczy. Potem owinął się po uszy okryciem, wsunął się między worki i, do cna wyczerpany i zmęczony, zapomniał wkrótce szczęśliwie o wszystkim we śnie.
    Krystyna, blada i niewyspana, zasiadła ze służbą do rannego posiłku. Jeden z pachołków oznajmił, że wołał pana, śpiącego na poddaszu, do stołu, ale Erlend odesłał go do wszystkich diabłów.
    
    Zaraz po rannej mszy wybrał się Erlend do Elgeseter, gdzie miał być świadkiem przy sprzedaży kilku dworów. Udało mu się jednak później uniknąć posiłku w refektarzu klasztornym, uwolnił się również od towarzystwa Arnego syna Gjawalda, który nie chcąc pozostać w klasztorze i pić z braciszkami, namawiał koniecznie Erlenda, by jechał z nim do Ranheim.
    Potem żałował, że się rozstał z innymi. Kiedy wracał sam do miasta, był przerażony - teraz musiał bowiem zastanowić się nad tym, Co uczynił. Przez mgnienie oka kusiło go, by z miejsca udać się do kościoła Św. Grzegorza, miał bowiem pozwolenie na spowiadanie się tam u jednego z księży, kiedy bawił w Nidaros. Gdyby jednak zgrzeszył powtórnie po wyspowiadaniu się, to grzech będzie o wiele cięższy. Lepiej było jeszcze cokolwiek z tym poczekać.
    Sunniva pewno miała go za pisklę, które złapała gołą ręką. lSfie, niech go diabli wezmą, jeśli myślał, że jakaś niewiasta może go nauczyć tyle nowego - a przecież chodził ciągle jeszcze z rozdziawioną gębą, zdumiony wielce swymi przeżyciami. Wmawiał sobie przecież, że jest dosyć doświadczony w ars araoris, czy jak to tam uczeni mężowie zowią. Gdyby był niedowarzonym gołowąsem, pewno duma i zadowolenie rozpierałyby mu pierś. Ale nie pożądał tej kobiety, tej szalonej baby, miał jej dość, miał dość wszystkich kobiet z wyjątkiem swej własnej żony - a i tej miał dość. Na rany Chrystusa, przecież tak z nią żył w małżeństwie, że sam stał się pobożny, bo wierzył w jej pobożność. Ale śliczną zapłatę otrzymał za swą miłość i wierność żonie; co za czarownica! Przyszły mu na myśl jej kłujące, obraźliwe słowa z poprzedniego wieczora, a więc tak, więc uważała, że postępuje on tak, jak gdyby krew sługi płynęła w jego żyłach! A ta druga, Sunniva, sądziła pewno, że jest całkiem głupi i nieśmiały, bo dał się przez nią zaskoczyć, i widziała jego przerażone zdumienie z powodu jej miłosnych sztuczek. Ale pokaże jej, że i on jako mężczyzna nie jest bardziej święty niżeli ona jako kobieta. Przyrzekł jej na noc przyjść na Baardowy dwór. Dobrze, zrobi to, grzech i tak już popełnił, niechże ma teraz przynajmniej uciechę, skoro się nadarzała.
    Przecież i tak już złamał wierność Krystynie, a przyczyną tego było jej własne złe, niesprawiedliwe zachowanie.
    Poszedł do domu, pokręcił się po stajniach i gospodarskich zabudowaniach szukając przyczyny do zwady, wykłócił się z księżą dziewką ze szpitala, bo wniosła słód do suszarni, choć dobrze wiedział, że tym razem podczas ich pobytu w mieście jego ludzie nie używali tego budynku. Pragnął mieć swoich synów przy sobie, miałby w nich towarzystwo, potem pragnął znowu wracać natychmiast na Husaby. Ale musiał czekać w mieście na listy z południa, zbyt ryzykowne było przyjmowanie takich posłów w dolinie.
    Krystyna nie pokazała się przy wieczerzy. „Leży w komorze na swym łożu” - rzekła Signe, jej służebna, patrząc z wyrzutem na pana. Erlend zburczał ją ostro - nie pyta zgoła o panią. Kiedy ludzie opuścili izbę, przeszedł do komory. Panował tam przygnębiający mrok. Erlend nachylił się nad łożem Krystyny.
    - Płaczesz? - spytał cicho, bowiem dziwnie jakoś oddychała. Lecz odparła z zaciśniętym gardłem, że nie.
    - Zmęczona jesteś? Zaraz i ja się położę - powiedział cicho.
    Głos Krystyny drżał, kiedy odrzekła:
    - Byłoby mi najmilej, Erłendzie, gdybyś i dzisiaj spał tam, gdzieś spędził ubiegłą noc.
    Erlend nic nie powiedział. Wyszedł i przyniósłszy po chwili zapaloną świecę, otworzył skrzynię z odzieżą. Był ubrany dość wytwornie, by móc się wszędzie pokazać, gdyż jeszcze od rana, kiedy wyjeżdżał do Elgeseter, miał na sobie fioletowy strój. Teraz jednak zmieniał szaty powoli i ostentacyjnie; wciągnął czerwoną jedwabną koszulę i aksamitny półdługi kaftan mysiej barwy z małymi srebrnymi dzwoneczkami na końcach rękawów, przyczesał sobie włosy i umył ręce. Zerkał ciągle w stronę żony - milczała jednak i leżała bez ruchu. Odszedł nie życząc jej nawet dobrej nocy. A nazajutrz w porze rannego posiłku wrócił całkiem już jawnie na swój dwór, Tak minął tydzień. Razu pewnego wrócił Erlend z wieczora na dwór - miał w ciągu dnia coś do załatwienia w Hangrar - i dowiedział się, że Krystyna rano odjechała do Husaby.
    Już przedtem pojął zupełnie jasno, że nigdy jeszcze żaden mężczyzna nie miał mniejszej uciechy z grzechu niż on z rozpusty z Sunnivą. W głębi ducha przejadła mu się serdecznie ta głupia baba - miał jej dość, chociaż jeszcze bawił się z nią i pieścił ją. Nieroztropny był również: całe miasto i cała okolica wiedziały już, że co noc wędrował na dwór Baarda, a Sunniva zaiste nie była warta, by z jej powodu kalał swoje imię. Przychodziło mu czasem do głowy, że może to pociągnąć za sobą skutki, miała przecież męża, a chociaż pan Baard był stary i chorowity, żal mu go było serdecznie, że miał za żonę taką nieokiełznaną i szaloną kobietę; on, Erlend, na pewno nie pierwszy podeptał cześć tego człowieka. Poza tym był jeszcze Haftor Graut - ale kiedy się zadał z Sunnivą, nie przyszło mu na myśl, że jest ona siostrą Haftora, przypomniał to sobie dopiero, kiedy już było za późno. Było tak źle, że gorzej być nie mogło - i teraz pojął, że Krystyna wie o wszystkim.
    Chyba nie przyjdzie jej do głowy oskarżać go przed arcybiskupem i prosić o pozwolenie odejścia od męża. Mogła wprawdzie schronić się na dwór Jórund, ale o tej porze roku niemożliwością było przeprawić się przez góry, zupełną niemożliwością, jeśliby chciała zabrać ze sobą najmłodszych synów, a od nich Krystyna nie odejdzie. Nie, tak wczesną wiosną nie mogłaby przecież z Munanem i Lavransem jechać statkiem. Zgoła też nie wyglądało na Krystynę, aby szukała u arcybiskupa pomocy przeciwko niemu. Miała do tego wprawdzie pełne prawo - ale on dobrowolnie omijać będzie ich wspólną łożnicę, aż się sama przekona, jak szczerze żałuje. Krystyna na pewno nie zechce nadać tej sprawie rozgłosu. Lecz pomimo tych rozważań gnębiła go myśl, że od dawna już nie wie, do czego jego żona jest albo nie jest zdolna.
    Nocą leżał sam w łożu i roztrząsał sprawę na wszystkie strony. Pojął teraz, że zachował się jeszcze bardziej nierozsądnie, niżeli to sobie na początku uświadamiał: zapuścić się w taką nędzną awanturę teraz, kiedy był wciągnięty w owe wielkie plany.
    Przeklinał sam siebie, że stał się takim głupcem z powodu żony, że mogła go pchnąć do czegoś podobnego. Przeklinał Krystynę i Sunnivę. Do diaska! Przecież nie bardziej był zawzięty na kobiety aniżeli inni mężczyźni, raczej mniej się z nimi zadawał niż inni, których znał. Ale wyglądało wręcz na to, jakby tę biedę sam czort mu napytał - nie mógł po prostu zbliżyć się do kobiety, aby od razu po bary nie ugrzęznąć w bagnie.
    Teraz wreszcie będzie koniec! Bogu dzięki i chwała za to, że wkrótce już co innego będzie miał do roboty. Wnet, wnet dostanie pismo od pani Ingebjorgi. Pewnie, i tutaj nie mógł się odczepić od kobiecych spraw, ale to już była słuszna kara za grzechy młodości. Pani Ingebjórga musiała chyba zrozumieć, że rzeczy tak się mają, jak jej wyłuszczono. Chodziło o to, czy jeden z jej synów, czy też jeden z synów jej przyrodniej siostry będzie tym, którego Norwegowie przeciwstawią królowi Magnusowi. A kochała ona dzieci, które miała z Knutem Porse tak bardzo, jak nigdy nie kochała innych swych dzieci.
    Już wkrótce ostry wicher i słone bryzgi znów będą smagać jego pierś. Boże w niebiesiech! Jak to cudownie będzie czuć się tak do szpiku kości przesiąkniętym i opłukanym zdrową morską falą, przez długi, wspaniały czas nie mieć nic do czynienia z wszelkimi babskimi sprawami.
    Sunniva... A niechże sobie myśli, co chce. Nie pójdzie do niej więcej. Krystyna zaś... może sobie ostatecznie pojechać na Jorund. Dla niej i dzieci będzie nawet najlepiej i najbezpieczniej, by tego lata żyli nieco na uboczu w dolinie Gudbrand. Potem już się jakoś z nią przeprosi.
    Nazajutrz rano pojechał w górę do Skaun. Czuł, że nie zazna spokoju, póki się nie dowie, co jego żona zamierza uczynić.
    Przyjęła go uprzejmie, łagodnie i chłodno. Nie pytana nie odzywała się słowem, nawet niechętnym, i nie broniła mu także, skoro wieczorem, jakby badawczo, zbliżył się i położył obok niej. Po dobrej chwili Erlend spróbował położyć rękę na jej piersi.
    Głos Krystyny drżał, lecz Erlend nie mógł dociec, czy z bólu, czy z goryczy, kiedy szepnęła:
    - Chyba nie jesteś tak małodusznym człowiekiem, Erlendzie, abyś mi chciał utrudniać jeszcze wszystko? Nie mogę teraz wszczynać kłótni z tobą, nasze dzieci śpią tutaj. A skoro miałam już siedmiu Jlb synów z tobą, byłoby mi najmilej, by nasza służba nie dowiedziała się nigdy, że wiem, jak mnie znieważyłeś.
    Długo leżał Erlend w milczeniu, zanim ośmielił się przemówić:
    - Tak, Bóg niech mi będzie łaskaw, obraziłem cię ciężko, Krystyno. Nie uczyniłbym... nie uczyniłbym tego, gdybym mógł lżej wziąć twoje niedobre słowa wtedy w Nidaros. Nie sądź, żem powrócił, by błagać cię o przebaczenie, wiem dobrze, że byłoby to z mej strony zbyt śmiałe żądanie.
    - Rozumiem teraz, że Munan syn Baarda miał słuszność - odparła Krystyna. - Nigdy nie nadejdzie dzień, w którym byś ty wziął na siebie winę za to, coś zrobił. Musisz się zwrócić do Boga i starać się z Nim pojednać. Jego raczej musisz błagać o przebaczenie niż mnie.
    - Tak, tom zmiarkował - odrzekł z goryczą. Potem nie mówili więcej z sobą. A nazajutrz rano Erlend pojechał do Nidaros.
    Bawił już od kilku dni w mieście, kiedy pewnego wieczora odszukała go służebna pani Sunnivy w kościele Św. Grzegorza. Erlend postanowił, że jednak musi po raz ostatni rozmówić się ze swoją kochanką, i prosił dziewczynę, by stała wieczorem na straży, to przyjdzie tą samą drogą co zazwyczaj.
    Musiał się piąć i czołgać jak złodziej kur, by dotrzeć na poddasze, gdzie się schodzili. Aż osłabł ze wstydu, iż się puszczał na takie błazeństwa - w swoim wieku i na swoim stanowisku. Lecz zrazu korciło go, aby się pobawić jak młodzik.
    Pani Sunniva przyjęła go w łożu.
    - Ale późno przychodzisz - śmiała się i ziewała. - Pośpiesz się, przyjacielu, i właź do łoża, potem porozmawiamy, gdzieś się tak długo podziewał.
    Erlend nie bardzo wiedział, co ma czynić i jak jej ma powiedzieć to, co mu leżało na sercu. Bezwiednie jął rozluźniać szaty.
    - Nierozważnie postępowaliśmy, Sunnivo. Najlepiej będzie, jeśli nie zostanę tu na noc. Baarda należy wszak kiedyś oczekiwać w domu? - rzekł wreszcie.
    - A, strach cię obleciał przed moim mężem? - spytała Sunniva z przekąsem. - Toż sam widziałeś, że Baard nawet wówczas nie nadstawiał uszu, kiedy swawoliliśmy przed jego oczami. Jeśli się dowie, żeś przychodził tutaj po nocach, już ja mu wytłumaczę, że to tylko plotki. On ufa mi najzupełniej.
    - Zdaje się, że stanowczo zbytnio tobie ufa - zaśmiał się Erlend dotykając palcami jej jasnych włosów i białych ramion.
    - Sądzisz? - ujęła go za przegub ręki. - A ty, czy ufasz twej żonie? Ja byłam jeszcze wstydliwa i niepokalana, kiedy mnie Baard dostał.
    - Mojej żony lepiej nie wspominajmy - rzekł twardo Erlend i puścił ją.
    - Jak to? Czyż mniej stosowne wydaje ci się mówić ze mną o Krystynie niż o panu Baardzie, mym małżonku?
    Erlend ścisnął zęby i nic nie odpowiedział.
    - Należysz oczywiście do tych mężczyzn, Erlendzie - rzekła drwiąco Sunniva - którzy uważają się za tak pięknych i ujmujących, że nie sposób nawet oskarżać kobietę, której cnota wobec nich taka jest krucha jak szkło, choćby poza tym była hartowna jak stal.
    - Tegom o tobie nigdy nie przypuszczał - odparł brutalnie Erlend.
    Oczy Sunnivy roziskrzyły się.
    - Czegóż tedy chciałeś ode mnie, Erlendzie? Skoroś był tak dobrze ożeniony...
    - Powiedziałem, byś mojej żony nie tykała.
    - Oho, twoja żona albo mój mąż...
    - Tyś zawsze pierwsza zaczynała mówić o panu Baardzie i naśmiewałaś się z niego - rzekł z goryczą Erlend. - A choćbyś go nawet słowami nie wyszydzała, to i tak mogłem poznać, jak bardzo ci zależało na jego czci, skoroś sobie prócz niego wzięła innego. Ona nie stanie się gorsza przez to, żem ja zgrzeszył.
    - Czyś to mi chciał powiedzieć? Że kochasz Krystynę, a mnie lubisz na tyle, by się mną pobawić?
    - Nie wiem, jak bardzo cię lubię. Toś ty mi okazała, żeś mi rada.
    - A Krystyna nic sobie nie robi z twej miłości? - szydziła. - Widziałam przecie, jak czule patrzy zazwyczaj na ciebie, Erlendzie.
    - Stulże wreszcie gębę! - ryknął. - Wiedziała ona dobrze, com jest wart - rzekł twardo i z nienawiścią. - Ty i ja równiśmy sobie oboje.
    - Więc sprawa ma się tak - pytała z groźbą w głosie Sunniva - że ja miałam być tylko biczem, którym chciałeś ukarać twoją żonę?
    Erlend stał i dyszał ciężko.
    - Możesz to i tak nazwać. Ale ty sama nawinęłaś mi się pod rękę.
    - Strzeż się - rzekła Sunniva - by ów bicz i ciebie nie trafił.
    Siedziała wyprostowana w łożu i czekała. Ale Erłend ani jej nie odpowiedział, ani się z nią nie przeprosił.
    Ubrał się spiesznie i wyszedł, nie odezwawszy się do niej więcej.
    Nie bardzo był dumny z siebie i ze sposobu, w jaki się rozstał z Sunnivą. Zaszczytu mu to nie przynosiło.
    Ale niechże i tak będzie. W każdym razie uwolnił się od niej.
    
    Tej wiosny i lata ludzie na Husaby niezbyt często widzieli swego pana. Kiedy zaś od czasu do czasu zawitał na dwór, zarówno mąż, jak i żona odnosili się do siebie życzliwie i dwornie. Erlend nie czynił żadnej próby, by usunąć mur, jakim Krystyna odgrodziła się od niego, choć nieraz wodził za żoną badawczym wzrokiem. Poza tym zdawał się zaprzątnięty rozmaitymi innymi sprawami. Ani słowem nie spytał nigdy o gospodarkę na dworze.
    O tym właśnie wspomniała żona, kiedy krótko po świętym Krzyżu chciał, by mu towarzyszyła do doliny Raum. Miał coś do załatwienia w tamtych stronach, spytał zatem, czyby nie chciała zabrać dzieci i spędzić czas pewien na dworze Jórund, i przy sposobności odwiedzić tam przyjaciół i krewnych. Ale Krystyna pod żadnym warunkiem nie chciała na to przystać.
    W czasie thingu sądowego bawił Erlend w Nidaros, potem w Orke-dal, po czym wrócił na Husaby, gdzie zajął się znowu gorliwie przygotowaniami do podróży do Bjórgvinu. Łódź „Margygren” stała koło Nidarholmu, on zaś sam czekał tylko na Haftora Grauta, z którym miał razem wyruszyć.
    Na trzy dni przed świętą Małgorzatą rozpoczęły się na Husaby sianokosy. Pogoda dopisała wspaniale, a kiedy po południowym posiłku ludzie mieli znowu wyjść w pole, Olaf, rządca na Husaby, postanowił zabrać z sobą dzieci.
    
    Krystyna była w szatni znajdującej się na środkowym piętrze zbrojowni. Domostwo to było tak zbudowane, że do szatni prowadziły schody z zewnątrz, wybiegające na ganek, na górne piętro zaś, które wznosiło się nad szatnią, wiodła jedynie drabina wsparta o lukę w powale. Luka ta była teraz otwarta, gdyż Erlend znajdował się w zbrojowni.
    Krystyna wyniosła właśnie futrzaną opończę, którą Erlend miał zabrać w podróż, i trzepała ją na ganku. Nagle dobiegł jej uszu zgiełk i tumult jakby od wielkiego orszaku jezdnych, i równocześnie z lasu opodal drogi wiodącej do doliny Gaul wynurzyła się gromada ludzi. W następnej chwili Erlend stanął przy niej.
    - Czy to prawda, Krystyno, że dziś rano zgasł ogień w kuchni?
    - Tak jest. Gudrida wywróciła kocioł z wodą, musimy pożyczyć ognia u księdza.
    Erlend spojrzał w stronę probostwa.
    - Nie, on nie może zostać wmieszany w tę sprawę. Gaute - zawołał cichutko na chłopca, który kręcił się pod gankiem, brał jedne grabie po drugich do ręki i niewielką miał widocznie ochotę iść pomagać w pole - chodź no tutaj na schody - tak, tutaj, nie wyżej, inaczej mogliby cię zobaczyć.
    Krystyna zdumiona wpatrywała się w męża. Takim nie widziała go dotąd nigdy... Napięty, czujny spokój w jego głosie i twarzy, podczas gdy śledził drogę w dole, w jego całej gibkiej postaci, kiedy szybko wspiął się po drabinie do zbrojowni i wrócił za chwilę z płaskim, zaszytym w płótno zawiniątkiem. Podał je Gaute-mu.
    - Ukryj to na piersi i zapamiętaj dobrze, co ci powiem. Musisz ocalić te listy. Znaczy to więcej, niż możesz pojąć, mój Gaute. Weź grabie na plecy i idź spokojnie połami na dół do olszyny. Trzymaj się w zaroślach aż w dół do lasu - znasz dobrze te strony, o tym wiem - przekradnij się przez największą gęstwę do Skjoldvirkstad. Tam rozejrzyj się bacznie, czy na dworze wszystko w porządku. Jeśli zauważysz oznaki jakiegokolwiek niepokoju lub obcych ludzi w po bliżu, trzymaj się w ukryciu. Jeśli jednak upewnisz się, że nic niezwykłego nie zaszło, wówczas idź i oddaj to Ulfowi, o ile go w domu zastaniesz. Gdybyś jednak nie mógł wręczyć mu listów albo nie miał pewności, czy ktoś cię nie podpatruje, spal je, gdy tylko będzie możliwe. Lecz bacz dobrze, by pismo i pieczęcie, i wszystko zostało doszczętnie zniszczone i by zawiniątko nie dostało się w ni czyje inne ręce prócz Ulfa. Bóg niechaj będzie z nami, mój synu, większej to zaiste wagi sprawy, niżby je można było powierzyć dziesięcioletniemu chłopcu. Zycie i powodzenie wielu mężów zawisło od tego, rozumiesz, co to znaczy, Gaute?
    - Tak, ojcze. Zrozumiałem wszystko, coście mi powiedzieli. - Gaute podniósł ku niemu małą, jasną, poważną twarzyczkę.
    - Powiedz Izakowi, o ile Ulfa nie ma w domu, by natychmiast siadł na koń i przez całą noc gnał do Hevne, żeby ich zawiadomić, już on wie kogo, że moim zdaniem powiał wiatr przeciwny i obawiam się, że rzucono czary na moją podróż. Rozumiesz?
    - Tak, ojcze. Pamiętam wszystko, coście rzekli.
    - Tedy idź. I niechaj cię Bóg prowadzi, mój synu.
    Erlend pobiegł do zbrojowni i chciał zawrzeć lukę, ale już Krystyna wynurzyła się z niej do połowy. Poczekał, aż była całkiem na górze, po czym zatrzasnął drzwi i podszedłszy prędko do jednej ze skrzyń wyjął z niej różne pisma. Zdarł z nich pieczęcie i rozdeptał je na podłodze, podarł pergamin w kawałki, a te owinął dokoła klucza i wyrzucił przez mały otwór w murze na dół, na dziedziniec, gdzie krzewiły się bujnie i wysoko pokrzywy. Wsparty o okienko stał i patrzył za chłopcem, który schodził skrajem uprawnego pola w dół ku łące, obok żniwiarzy kroczących jeden za drugim z kosami i grabiami. Kiedy Gaute zniknął w małym wgłębieniu między polem i łąką, zamknął Erlend wyzierkę. Tętent kopyt rozbrzmiewał teraz tuż obok dworu.
    Erlend zwrócił się do żony:
    - Czy możesz usunąć to, co teraz wyrzuciłem? Każ Skulemu, jest on dość rozgarnięty - powiedz mu, by rzucił to do gnojówki za stajnią. Ciebie będą mieli na oku i starszych chłopców także. Ale obszukiwać cię nie będą - wpakował jej kawałki pieczęci za stanik. - Wprawdzie rozpoznać już nic nie można, ale zawsze...
    - Czy grozi ci jakieś niebezpieczeństwo, Erlendzie? - spytała cicho. Spojrzał w twarz żony i rzucił się w jej wyciągnięte ramiona. Przez chwilę tulił ją do siebie.
    - Nie wiem, Krystyno. Wkrótce się to okaże. Torę z Gimsaru jedzie na czele tych ludzi i pan Baard syn Piotra jest wśród nich, o iłem dobrze widział. Nie spodziewam się, by przybycie Torego zwiastowało coś dobrego.
    
    Teraz jeźdźcy wjechali na dziedziniec. Erlend gwałtownie ucałował żonę, otworzył lukę w podłodze i zbiegł na dół. Kiedy Krystyna wyszła na ganek, Erlend stał na dziedzińcu i pomagał skarbnikowi, leciwemu już i ociężałemu człekowi, zejść z konia. Razem z panem Baardem i wójtem z Gauldola przybyło ze trzydziestu uzbrojonych mężów.
    Kiedy Krystyna przechodziła dziedzińcem, posłyszała wójta mówiącego:
    - Mogę ci oddać pozdrowienia od twych krewnych, Erlendzie, Borgar i Guttorm bawią właśnie w gościnie u króla Veoy i tuszę, że do tego czasu Haftor syn Torego odwiedził już Ivara i tego młodzieńca na Sundbu. Grauta zaś zabrał pan Baard wczoraj do miasta.
    - A tyś teraz przybył, aby i mnie zabrać na owo dostojne zgromadzenie, widzi mi się - rzekł ze śmiechem Erlend.
    - Tak jest w istocie, Erlendzie.
    - A potem chcecie na pewno przetrząsnąć dwór. Ach, tyle razy przeszedłem coś podobnego, że znam dobrze bieg wypadków.
    - Tak wielkich spraw jak zdrada państwa jeszcześ nigdy dotychczas nie podejmował - odparł Torę.
    - Jak dotąd nie - odparł Erlend. - Wygląda na to, że ja grałem czarnymi kamieniami a ty, Torę, dałeś mi mata. Prawda, krewniaku?
    - Musimy jeszcze znaleźć listy, które otrzymałeś od pani Ingebjór-gi córki Haakona - powiedział Torę.
    - Są na górze, w zbrojowni, w skrzyni obitej czerwoną skórą. Ale niewiele w nich znajdziesz - to tylko, co zwykle bywa w listach, posyłanych sobie przez miłujących się krewnych. I stare są wszystkie. Stein może was zaprowadzić na górę.
    Przybysze zsiedli teraz z koni, a czeladź poczęła się tłumnie gromadzić na dziedzińcu.
    - W listach, które odebraliśmy Borgarowi synowi Tronda, było coś więcej - odezwał się Torę. Erlend pogwizdywał z cicha.
    - Możemy chyba wejść do izby - rzekł - tu zbiera się coraz więcej ludzi.
    Krystyna weszła wraz z mężem do świetlicy. Na dany przez Torego znak kilku uzbrojonych ludzi poszło z nimi.
    - Musisz nam oddać twój miecz, Erlendzie - rzekł Torę z Gimsaru, kiedy stanęli w izbie - na znak, że jesteś naszym jeńcem.
    Erlend uderzył się po biodrach, by pokazać, że nie ma przy sobie innej broni jak sztylet za pasem. Ale Torę zaczął znowu:
    - Musisz nam oddać twój miecz, na znak...
    
    - Skoro wszystko ma się tak składnie odbyć, tedy proszę - rzekł Erlend z uśmiechem. Podszedł do łoża i zdjął swój miecz z haka; trzymając go za pochwę podał rękojeść Toremu skłaniając się przy tym lekko.
    Stary z Gimsaru rozpiął rzemienie, wyjął miecz z pochwy i palcem przeciągnął po ostrzu.
    - Czy to ten sam miecz, Erlendzie, którym...?
    Niebieskie oczy Erlenda zaiskrzyły się jak stal, usta zacięły się w wąską linię.
    - Tak, tym mieczem ukarałem twego wnuka, kiedym go zastał u córki.
    Torę stał z obnażonym mieczem i patrząc nań rzekł z groźbą w głosie:
    - Ty, Erlendzie, któremu powierzona jest piecza nad prawem, musiałeś chyba dobrze wiedzieć, żeś wtedy poszedł nieco dalej, aniżeli prawo zezwala.
    Erlend odrzucił głowę w tył, popędliwie, z płonącymi oczami.
    - Istnieje jedno prawo, Torę, którego nie może obalić ani król, ani nawet thing - to jest, że mężczyzna mieczem broni czci swoich kobiet.
    - Twoje szczęście, Erlendzie, że wobec ciebie nikt nie stosował dotąd tego prawa - odparł nienawistnie Torę z Gimsaru. - Musiałbyś wtenczas tyle mieć w sobie żywotności co kot.
    Z naciskiem, powoli rzekł Erlend:
    - Czyż dzisiejsza sprawa nie jest na tyle ważna, by się wam nie na czasie wydało wywlekać teraz stare historie z mojej młodości?
    - Nie wiem, czy Baard z Lensviken uważa, że to takie stare historie. - Erlend zerwał się i chciał ostro odpowiedzieć. Ale Torę zawołał: - Winieneś wpierw uczynić próbę, Erlendzie, czy twoje nałożnice są na tyle mądre, że umieją czytać pismo, zanim idziesz na nocne schadzki z tajemnymi listami w portkach. Spytaj tu o to Baarda, kto nam doniósł, że knujesz zdradę przeciw twojemu królowi, któremuś zaprzysiągł wierność i od któregoś otrzymał twą godność jako lenno.
    Mimo woli chwycił się Erlend za serce. Przez mgnienie oka patrzał na żonę i ciemna łuna oblała mu lica. Ale Krystyna podbiegła i zarzuciła mu ramiona na szyję. Erlend spojrzał jej w twarz, ujrzał w niej tylko miłość.
    - Erlendzie, małżonku mój!
    - Miła pani - powiedział pan Baard - najlepiej będzie, jeśli weźmiecie z sobą dzieci i sługi i pójdziecie do izby niewieściej, i tam zostaniecie tak długo, póki my będziemy we dworze.
    Erlend po raz ostatni uściskał żonę.
    - W istocie najlepiej tak będzie, moja ty Krystyno jedyna - zrób, jako rzekł pan Baard.
    Krystyna podniosła się na palce i podała mu usta. Potem wyszła na dziedziniec, ze skłębionej gromady pozbierała swoje dzieci i służebne, i wzięła je z sobą do małej izby; innego niewieściego domostwa nie było na Husaby.
    Siedzieli tak wiele godzin i jedynie spokój i opanowanie gospodyni trzymało nieco w karbach strwożoną gromadę. Potem wszedł Erlend bez broni, w podróżnym stroju. Dwóch obcych, uzbrojonych ludzi stanęło w drzwiach.
    Podał rękę najstarszym synom i utulił w ramionach najmłodszych pytając, gdzie Gaute.
    - Pozdrów go ode mnie, Naakkve, pewnie jak zwykle pobiegł z łukiem do lasu. Powiedz mu, że może wziąć mój angielski łuk, którego mu odmówiłem zeszłej niedzieli.
    Krystyna przygarnęła się do niego bez słowa.
    - Kiedy powrócisz do nas, Erlendzie, przyjacielu? - szepnęła błagalnie.
    - Kiedy Bóg da, moja żono.
    Została sama natężając całą siłę woli, by się zupełnie nie załamać. Zwykle przemawiał do niej jej chrzestnym imieniem i jego ostatnie słowa wstrząsnęły nią do głębi serca. Zdawało się, że dopiero teraz pojmuje zupełnie, co zaszło.
    
    O zachodzie słońca siedziała Krystyna na wzgórzu, na północ od dworu.
    Nigdy jeszcze nie widziała niebios tak purpurowych i złotych. Naprzeciw, ponad grzbietami gór, zwisała wielka chmura, przypominająca swym kształtem skrzydło ptaka. Płomieniła się niby rozpalone żelazo na kowadle, żółciła niby bursztyn. Jak pióra odrywały się od niej małe, złociste strzępki i płynęły w przestworza. A w jeziorku na dnie doliny odbijało się niebo, chmury i góry - wyglądało tak, jakby ognista zorza wytryskała z głębi i kładła się na wszystko, na co Krystyna patrzyła.
    Trawa na łąkach była już wysoka, jedwabiste kiście źdźbeł lśniły czerwienią w szkarłatnym blasku; jęczmień wydał okazałe kłosy, na ich srebrnych, miękkich wąsach drżała poświata. Dachy dworskich zabudowań uginały się pod ciężarem dzikiego szczawiu i kaczeńca, porastających darń, słońce kładło się na nie szerokimi smugami. Czarne gonty kościoła żarzyły się ciemno, jasne kamienie jego murów złociły się łagodnie.
    Słońce przebiło się właśnie przez chmurę, rzuciło snop promieni na grań górskiego pasma i rozświetliło lesiste grzbiety. Wieczór był dziwnie jasny; widać było wyraźnie małe osady wśród zalesionych wyży. Krystyna rozróżniała hale i postacie w borach, o których dotąd nawet nie sądziła, że można je ujrzeć z Husaby. Potężne kolosy górskie pięły się w stronę Dovre, oblane szkarłatem i fioletem, aż hen w dal, gdzie zazwyczaj leżały tylko mgły i chmury.
    Najmniejszy dzwonek w kościele począł dzwonić i wraz odpowiedział mu dzwon kościoła w Vinjar. Krystyna siedziała pochylona ze złożonymi rękami, dopóki nie przebrzmiało w powietrzu ostatnie z trzech trzykrotnych uderzeń.
    Teraz słońce skryło się za górami, złoty blask poszarzał, a purpura przybrała odcień spłowiały, bladoróżowy. Kiedy umilkł szum odwiecznych borów, silniej rozbrzmiał szmer małego potoczka w liściastym lesie na dole. Z pobliskiego pastwiska słychać było dobrze znane Krystynie podzwanianie bydła, chrząszcz jakiś bzyknął nad jej głową i odleciał.
    Posłała za swą modlitwą ostatnie westchnienie: prośbę o przebaczenie, że nie mogła skupić myśli podczas pacierza.
    Piękny, wielki dwór leżał pod nią w dole na zboczu niby klejnot na rozłożystej piersi góry. Powiodła okiem po całej tej ziemi, która była jej i jej męża własnością. Nieustanna myśl o tych włościach, ciągła troska z ich powodu wypełniały do dna jej duszę. Pracowała i walczyła bez końca - do dzisiejszego wieczora sama nie uświadamiała sobie nawet, jak bardzo walczyła, by podnieść dwór z upadku i utrzymać go w rozkwicie; nie uświadamiała sobie dobrze wszystkiego, co zdziałała i czego dopięła.
    To, że wszystko spoczywa wyłącznie na niej, wzięła na siebie jako swoją powinność, którą cierpliwie i wytrwale nieść musiała. Starała się być cierpliwa i nie ugiąć pod tym, co jej życie przynosiło, ilekroć czuła, że znów dźwiga dziecię pod sercem, wciąż i wciąż od nowa. Z każdym synem, który powiększał gromadę, czuła, jak rośnie jej odpowiedzialność za powodzenie i stanowisko całego rodu - i dziś wieczór ujrzała, że również jej zdolności ogarnięcia wszystkiego, również jej czujność potęgowały się z każdym dzieckiem, nad którym czuwać musiała. Nigdy dotąd nie widziała tak jasno jak tego wieczora, czego los od niej żądał i co jej zgotował dając tych siedmiu synów. Ciągle jeszcze radość z ich powodu przyspieszała bicie jej serca, lęk o nich rozdzierał jej duszę, to były jej dzieci, ci wielcy chłopcy o chudych, kanciastych, pacholęcych ciałach, tak samo jak jej były owe maleńkie i takie pulchne dzieciątka, że nawet nie czuły bólu, kiedy w swych wędrówkach pomiędzy ławą a matczynymi kolanami zdarzało się im upaść. I jej były wówczas, kiedy je wyjmowała z kolebki i przykładała do piersi, i musiała wspierać ich główki kołyszące się na wątłej szyjce jak dzwonek na łodydze. W którąkolwiek by powędrowali stronę, dokądkolwiek by odeszli i zapomnieli o swej matce, czuła jednak, jak gdyby życie jej synów sprzęgnięte było w jedno z jej własnym życiem, jak gdyby byli z nią na zawsze zespoleni, jak wówczas, kiedy ona, ich matka, sama jedna na świecie wiedziała o nowym życiu, które ukryte w niej piło jej krew i czyniło bladymi jej lica. Wciąż od nowa przeżywała dręczącą, okropną trwogę, wyciskającą pot wszystkimi porami ciała, gdy czuła, że znowu zbliża się jej ciężka godzina, że znów zstąpić musi w otchłanną mękę rodzenia - póki nie zostanie wybawiona z nowym dzieciątkiem w ramionach. O ile bogatsza, mocniejsza i dzielniejsza po każdym dziecku, to dopiero dziś wieczór pojęła.
    A mimo to wiedziała też, że jest ciągle jeszcze tą samą Krystyną z Jórund, która nie umiała ścierpieć jednego szorstkiego słowa, bowiem zawsze, przez całe życie, strzegła jej silna i tkliwa miłość. W rękach Erlenda była zawsze taka sama.
    Tak, to była prawda. Rok za rokiem mijał, a ona pamiętała każdą ranę, którą jej zadał, choć zawsze świadoma była, że nie zranił jej tak, jak dojrzały mężczyzna, ale jak dziecko, które podczas zabawy bije towarzysza. Pilnowała i hodowała troskliwie wspomnienia o jego najmniejszej przewinie względem niej, tak jak się pielęgnuje ropiejącą ranę. A każde upokorzenie, jakie Erlend sam na siebie ściągał folgując wszelakiej zachciance, godziło w nią jak uderzenie biczem w gołe ciało i pozostawiało długo otwarte rany. Nie żeby z pełną wolą i rozmysłem żywiła urazę do męża, wszak poza tym nie była małoduszna, ale stawała się taką, kiedy chodziło o niego. Wówczas nie zapominała o niczym, i każde najmniejsze draśnięcie zostawało w jej duszy żywe, piekło i krwawiło, i nabrzmiewało, i bolało bez końca.
    Wobec niego nie stała się nigdy silniejsza ni mędrsza. Mimo wielkiego trudu, jaki sobie zadawała, aby w pożyciu z nim okazać się równie dzielną, pobożną i silną, w rzeczywistości nie była taka. Zawsze, zawsze krzyczała w niej dzika tęsknota, by być znowu jego Krystyną z lasów na Gerdarud.
    Wówczas uczyniłaby raczej wszystko, co złe i grzeszne, by tylko jego nie stracić. By przywiązać Erlenda do siebie, dała mu wszystko, co posiadała, swoją miłość i swoje ciało, swoją cześć i swoje zbawienie. I dała mu, co jej tylko pod rękę podpadło, a co zgoła nie było jej własnością: cześć swego ojca i jego zaufanie do dziecka, obróciła wniwecz wszystko to, co zbudowali dojrzali i roztropni mężowie, aby strzec nieletniego, młodego dziewczęcia. Miłość swoją przeciwstawiła ich zamierzeniom, mającym na celu utrwalenie szczęścia i pomyślności rodu, ich nadziejom na owoce pracy, kiedy sami odejdą w wieczność. W tej grze, w której jedynym zyskiem była miłość Erlenda syna Mikołaja, postawiła więcej niż własne życie.
    I wygrała! Wiedziała o tym od owej chwili, kiedy ucałował ją po raz pierwszy w ogrodzie w Hofvin, aż do dzisiejszego pocałunku, kiedy jako więzień został wyprowadzony ze swego dworu: Erlend miłował ją tak jak własne życie. A jeśli nie zawsze postępował dobrze wobec niej, to przecież wiedziała nieledwie od pierwszej chwili, w której go spotkała, jak zwykł postępować względem siebie samego. Jeśli nie zawsze postępował z nią dobrze - to w każdym razie postępował lepiej niźli z sobą samym!
    Jezu, jak go zdobyła! Dziś wieczór sama to przed sobą przyznała: pchnęła go do zdrady swym chłodem i jadowitymi słowami. Teraz przyznawała to w duchu-, nawet wtedy, gdy widziała jego nieprzystoj - ne żarty z ową kobietą, Sunnivą, i martwiła się z tego powodu, to jednak w swej złości odczuwała dumę i przekorną radość: nikt nie znał jawnej plamy na czci Sunnivy córki Olafa, lecz Erlend mówił i broił z nią jak żołdak z karczemną dziewką. O niej, Krystynie, wiedział, że kłamała i oszukiwała tych, którzy najbardziej jej zawierzyli, że chętnie dała się wieść w najgorsze miejsca, a mimo to wierzył w nią, czcił ją, jak umiał najlepiej. Choć łatwo zapominał o bojaźni grzechu, choć w końcu złamał swoje słowo dane Bogu przed kościelnymi wrotami, to jednak smucił się serdecznie, kiedy zgrzeszył wobec niej, zmagał się łata całe, by dotrzymać danej jej obietnicy.
    Ona sama go wybrała. Wybrała go w miłosnym uniesieniu i wywalczyła go sobie każdego dnia na nowo przez te wszystkie twarde łata w domu na Jórund. Jego beztroska miłość pokonała miłość ojca, nie znoszącą, by choćby najlżejszy powiew dotknął córki. Pogardziła losem, jaki ojciec dla niej gotował chcąc ją oddać człowiekowi, który by wiódł ją przez najpewniejsze drogi i schylałby się jeszcze, aby usunąć kamyk mogący urazić jej stopę. Sama wybrała tego męża, o którym wiedziała, że kroczy po manowcach. Mnisi i księża wskazywali jej drogę do pokoju przez skruchę i pokutę. Ale ona wybrała raczej niepokój, by tylko nie postradać swego upojnego grzechu.
    Dlatego też jedno jej tylko pozostawało: nie dać się złamać i nie skarżyć się, cokolwiek by na nią spadło u boku tego męża. Zawrotnie długi wydał jej się czas, odkąd opuściła ojca. Ale widziała przed sobą jego ukochane oblicze, przypomniała sobie jego słowa, wyrzeczone w kuźni, wówczas kiedy mu zadała ostatni cios w serce, przypomniała sobie ich rozmowę w górach w owej chwili, w której pojęła, że przed ojcem otwarły się wrota wieczności. Niegodnie jest skarżyć się na los, który człowiek sam sobie wybrał: „Święty Olafie, wspomóż mnie, bym nie była całkiem niegodna mojego rodzica”.
    Erlend, Erlend... Kiedy go spotkała w młodości, życie porwało ją spienionym nurtem jak rzeka żłobiąca sobie drogę poprzez głazy i skały. W łatach na Husaby życie rozpostarło się szeroko niby wielkie jezioro, w którym odbija się wszystko dokoła. Przypomniała sobie rzekę w ojczystej dolinie, kiedy na wiosnę występowała z brzegów i płynęła dnem doliny, szara, rozlana, potężna, unosząca na swych falach powyrywane pnie, a taka głęboka, że na jej powierzchni chwiały się korony wrośniętych w ziemię drzew. W środku widać było niewielkie, ciemne, groźne wiry, tam gdzie pod gładką powierzchnią rwał dziki, gwałtowny, nieokiełznany prąd. I Krystyna zrozumiała, że jej miłość do Erlenda przez te wszystkie lata płynęła utajona niby gwałtowny, niebezpieczny nurt pod powierzchnią jej życia. Teraz unosił ją ten nurt z sobą - dokąd, tego nie wiedziała.
    Erlendzie, przyjacielu umiłowany!
    Raz jeszcze odmówiła Ave w czerwonej zorzy zachodu. „Bądź pozdrowiona, Maryjo, łaski pełna! Nie śmiem Cię prosić o więcej niżeli o to jedno jedyne: ratuj Erlenda, ratuj życie mojego męża!”
    Spojrzała w dół na Husaby i pomyślała o życiu swych synów. Teraz, kiedy dwór leżał w wieczornym blasku, niby senny zwid, mogący się lada chwila rozwiać, kiedy trwoga o niepewny los dzieci przeszywała jej serce, zaświtała w niej myśl: nigdy nie dziękowała Bogu z całej duszy za bogactwo, które przynosił jej trud przez te lata. I nigdy serdecznie nie dziękowała za to, że po siedmiokroć obdarzył ją Bóg synem.
    Spod sklepienia wieczornych niebios, z gmin leżących w dole dochodził gwar mszy, jaki Krystyna już tysiące razy słyszała - głos ojca, objaśniający jej słowa modlitwy, kiedy dzieckiem będąc stała wsparta o jego kolana. Tak śpiewał sira Eirik w prefacji, kiedy się zwracał twarzą ku ołtarzowi, a znaczy to w naszej mowie:
    Prawdziwie godnym i sprawiedliwym, słusznym i zbawiennym jest, abyśmy Ci zawsze i wszędzie dzięki składali, Panie święty, Ojcze wszechmogący, wieczny Boże.
    Kiedy oderwała ręce od twarzy, ujrzała Gautego wchodzącego na wzgórze. Krystyna siedziała cicho i czekała, aż chłopiec stanął przed nią, potem wyciągnęła rękę i chwyciła jego dłoń. Znajdowali się na łące i wokół kamienia, na którym siedziała, daleko, jak okiem sięgnąć, nikt nie mógł się ukryć.
    - Jak wykonałeś zlecenie ojca, synu? - spytała cicho.
    - Jak mi przykazał, matko. Dotarłem na dwór tak, że nikt mnie nie dostrzegł. Ulfa nie było w domu, więc spaliłem to, co mi ojciec powierzył, na ognisku w izbie. Wyjąłem to z płótna. - Zawahał się chwilę. - Matko, tam było dziewięć pieczęci!
    - Mój Gaute! - Matka objęła go ramieniem i spojrzała mu w oczy. - Ojciec twój zmuszony był złożyć wielkie sprawy w twoje ręce. Jeśli nie będziesz mógł dać sobie rady, lecz będziesz musiał do kogoś mówić o tym, to powiedz twej matce, co ci leży na sercu. Ale najlepiej byłoby, gdybyś mógł zamilczeć zupełnie, mój synu!
    Jasna twarzyczka pod jasnymi, płowymi jak len włosami, wielkie oczy, pełne, mocne, okrągłe usta - jakiż podobny był teraz do jej ojca. Gaute skinął głową. Potem objął ramieniem matkę. Z bolesną słodyczą poczuła Krystyna, że może oprzeć głowę o wątłą pierś chłopca: był teraz taki duży, że kiedy siedziała, a on stał, głowa jej sięgała mu prawie pod serce. Po raz pierwszy zdarzyło się, że opierała się o swoje dziecko.
    Gaute odezwał się:
    - Izak był sam w domu. Nie pokazałem mu, co mam w zanadrzu, tylko powiedziałem, że mam coś, co musi być spalone. Rozniecił przeto wielki ogień na palenisku, po czym wyszedł osiodłać konia.
    Matka przytaknęła. Syn opuścił ramię, zwrócił się do niej i powiedział z dziecięcą bojaźliwością i zdumieniem w głosie:
    - Matko, a wiecie wy, co mówią? Że ojciec chciałby zostać królem.
    - To nie brzmi prawdopodobnie, mój chłopcze - odparła z uśmiechem.
    - Ale przecież dzięki swemu urodzeniu może nim zostać, matko - osądził chłopak z powagą i dumą. -I zdaje mi się, że ojciec nadawałby się do tego lepiej niźli większość mężów.
    - Cicho. - Chwyciła go znowu za rękę. - Mój Gaute, skoro ojciec okazał ci takie zaufanie, to musisz pojąć, że tobie i nam wszystkim nie wolno nic mówić ani myśleć, tylko trzymać mocno język za zębami, póki nie dowiemy się, czy mamy mówić i jak. Jutro jadę konno do Nidaros, a jeśli mi się uda mówić z twym ojcem w cztery oczy, to na pewno mu powiem, żeś wykonał dobrze jego polecenie.
    - Weźcie mnie z sobą, matko! - błagał gwałtownie chłopiec.
    - Nie możemy nikogo naprowadzić na myśl, Gaute, żeś jest czymś więcej aniżeli bezmyślnym dzieckiem. Musisz się starać, maleńki, bawić się ładnie w domu i być wesół, jak tylko potrafisz. Tym najlepiej mu się przysłużysz.
    Naakkve i Bjórgulf wchodzili powoli na wzgórze. Zbliżyli się do matki i stanęli przed nią, tacy młodzi w swym niezaradnym napięciu i wzruszeniu. Byli jeszcze na tyle dziećmi, że w swych troskach do niej się chronili, a zarazem tak bliscy lat męskich, że chcieliby pocieszyć matkę i strzec jej, gdyby wiedzieli, jak to czynić mają. Podała każdemu z nich rękę. Ale nie mówili wiele z sobą.
    Wkrótce potem zeszli na dół, Krystyna oparła dłonie na barkach najstarszych synów.
    - Czemu tak bacznie przyglądasz mi siei Naakkve? - Lecz chłopiec poczerwieniał, odwrócił głowę i nic nie odpowiedział.
    Nigdy jeszcze dotychczas nie zastanawiał się nad tym, jak matka wygląda. Od dawna już zaczął porównywać ojca z innymi mężami - ojciec stanowczo był najpiękniejszy i najwybitniejszy. Matka była matką, która rodziła wciąż nowe dzieci, te wyrastały i z kolei przechodziły z rąk niewieścich do gromady braci uczestniczących w ich życiu i czynach, w ich zwadach i przyjaźni. Matka miała szczodrobliwe ręce, przez które przepływało wszystko, czego potrzebowali, umiała zaradzić każdemu złu, była na dworze jak ogień na palenisku, była nosicielką życia domowego, podobnie jak pola wokół Husaby niosły rokrocznie plon - życie i ciepło promieniowało od niej jak z bydła i koni w stajni. Nigdy nie pomyślał dotąd o tym, aby matkę przyrównać do innych kobiet.
    Tego wieczora ujrzał niespodzianie: matka jest dumną i piękną kobietą o szerokim, białym czole pod płócienną chustą, o jasnym spojrzeniu stalowoszarych oczu pod spokojnymi łukami brwi, o pełnej piersi i smukłych, toczonych członkach. Jej wysmukła postać poruszała się prosto niby ostrze miecza. Ale mówić o tym nie mógł, więc szedł tylko oblany rumieńcem i milczący, czując jej dłoń na swych plecach.
    Gaute kroczył za Bjórgulfem uczepiwszy się z tyłu matczynego pasa. Starszy brat wszczął z nim kłótnię, bo mu następował na pięty, i zaczęli się wzajemnie szturchać. Matka nakazała im spokój i zażegnała ich sprzeczkę, a poważny wyraz jej twarzy złagodniał w uśmiechu. Zaiste tylko dziećmi są ci jej synowie.
    
    Nocą leżała bezsennie - z Munanem śpiącym przy piersi i Lavran-sem wtulonym między nią a ścianę.
    Usiłowała sobie wytworzyć jasne pojęcie o sprawie męża.
    Nie chciała wierzyć, aby to było czymś aż tak niebezpiecznym. Wszak Erling syn Yidkuna i królewscy kuzynowie ze Sudrheim byii również oskarżeni o zdradę państwa i króla, a pomimo to siedzieli bezpiecznie i w dostatku w kraju jak poprzednio, co najwyżej nie byli w łaskach u pana Magnusa.
    Prawdopodobnie zapuścił się Erlend w jakieś sprzeczne z prawem historie, by służyć pani Ingebjórdze... Przez te wszystkie lata utrzymywał przyjaźń ze swą dostojną krewną; wiadomo było, że gdy przed pięciu laty gościł u niej w Danii, wyświadczył jej niejedną niedozwoloną przysługę, trzymaną w tajemnicy. Obecnie, gdy pan Erling zajął się sprawą księżnej i chciał, by z powrotem weszła we władanie posiadanym w Norwegii majątkiem, było prawdopodobne, że to on skierował ją do Erlenda, albo też że ona sama zwróciła się do syna najbliższych krewnych swego ojca, kiedy stosunek między Erlingiem a królem ochłódł. I że Erlend nieprzezornie zachował się w tej sprawie.
    W takim jednak razie było niepojęte, jak jej krewni na Sundbu zostali wmieszani w tę rzecz.
    Ale nie mogło się bądź co bądź skończyć inaczej niż całkowitym pogodzeniem się Erlenda z królem, skoro jego wina w niczym innym nie leżała, jak w zbyt gorliwej służbie dla królewskiej matki.
    Zdrada państwa... Słyszała o straceniu Auduna syna Hugleika - miało to miejsce za młodych lat jej ojca. Ale panu Audunowi przypisywano okropne zbrodnie. Jej ojciec oświadczył kiedyś, że to brednie: dziewica Małgorzata córka Eirika zmarła w ramionach biskupa z Bjórgvinu, Audun zaś wcale nie brał udziału w tej podróży, nie mógł jej przeto sprzedać poganom. Dziewica Izabela liczyła lat trzynaście, Audun zaś więcej niż pół wieku, kiedy wiózł ją jako narzeczoną króla Eirika, i grzechem jest dla chrześcijanina dawać choćby posłuch takim łgarstwom jak o tej podróży. Piosenki o Audunie były zakazane na dworze jej ojca. Poza tym krążyły niestworzone historie o Audunie Hestakorn; miał on zaprzedać całą siłę zbrojną króla Haakona królowi francuskiemu i obiecać mu nadto przybyć na pomoc z dwustu statkami, za co kazał sobie zapłacić siedem beczek złota. Lecz dla większości ludzi nie było nigdy dostatecznie jasne, za co Audun syn Hugleika zginął na szubienicy.
    Jego syn musiał opuścić kraj. Opowiadano, że wstąpił w służbę króla francuskiego. Wnuczki rycerza z Alhus, Gyrida i Signe, opuściły miejsce stracenia dziada z jego pachołkiem. Szły słuchy, że żyją w jakiejś górskiej osadzie w dolinie Haddingja jako ubogie chłopki.
    A jednak dobrze było, że ona i Erlend nie mieli córek. Nie, nie chciała o tym myśleć. Mało było prawdopodobne, by sprawa Erlenda inny wzięła obrót aniżeli Erlinga albo synów Haftora.
    Mikołaj syn Erlenda z Husaby... O, sama była teraz zdania, że Husaby jest najpiękniejszym dworem na całej norweskiej ziemi.
    Pójdzie do pana Baarda i dowie się dokładnie, co grozi Erlendowi. Skarbnik był zawsze jej przyjacielem. Także sędzia Olaf - w dawniejszych czasach. Ale Erlend zapędził się za daleko wtedy, kiedy wyrok sędziego w sprawie jego dworu w mieście wypadł nie po jego myśli. Poza tym zaś Olaf wziął sobie bardzo do serca nieszczęście z mężem swej chrzestnej córki.
    Bliskich krewnych nie mieli zupełnie ani ona, ani też Erlend, choć rody ich były rozgałęzione. Munan syn Baarda nie miał obecnie żadnego znaczenia. Kilkakrotnie przekroczył prawo będąc wójtem na Ringerike; zbyt jawnie i gwałtownie starał się też o to, by dopomóc jakoś swoim dzieciom; czworo ich posiadał ze ślubnego łoża, pięcioro zaś nieprawych. Podupadł też ponoć bardzo po śmierci pani Katarzyny. Ingę z Ryfylke, Julita i jej mąż, Ragnfrida, która wyszła za mąż do Szwecji i mało znała Erlenda - to była reszta dzieci pani Aashiłdy i pana Baarda. Pomiędzy ludźmi na Hestnaes a Erlendem niewielka panowała przyjaźń od śmierci pana Baarda, syna Piotra; Tormod na Raasvold był zupełnie zdziecinniały, jego i pani Gunny dzieci pomarły, a wnukowie byli nieletni.
    Ona sama nie miała w kraju innych krewnych ze strony ojca prócz Ketila syna Aasmunda na Skog oraz Sigurda Kyrninga, ożenionego z najstarszą córką stryja. Druga córka z kolei była wdową, trzecia mniszką. Mężowie ze Sundbu byli widocznie wszyscy uwikłani w tę sprawę. Z Erlendem Eldjarnem powadził się Lavrans przy podziale spuścizny po Ivarze Gjeslingu, tak że odtąd nie spotykali się zupełnie, wskutek czego nie znała zgoła męża swej ciotki i ich synów.
    Jedynym krewnym Erlenda był chory mnich w klasztorze dominikanów. A najbliższym dla niej ze wszystkich ludzi był Szymon Darre, ożeniony z jej jedyną siostrą.
    Munan obudził się z płaczem. Krystyna obróciła się i ułożyła dziecko po drugiej stronie. Nie będzie mogła zabrać go do Nidaros nie wiedząc, jak rzeczy stoją. Może ostatni raz karmiła dziecię piersią.
    Może ostatni raz dane jej było tak leżeć i tulić maleństwo do siebie, tak błogo, tak błogo. Jeśli Erlenda czeka wyrok śmierci... Święta Matko Boża, jeśli choć przez jeden dzień albo jedną godzinę była niecierpliwa z powodu dzieci, które jej Bóg dał... Miałbyż to być ostatni pocałunek tych małych, słodkich od mleka usteczek?
    
   
5.
    
    Nazajutrz wieczór, zaledwie przybyła do miasta, udała się Krystyna na dwór królewski. „W którym też miejscu więżą Erlenda?” - myślała rozglądając się po licznych kamiennych budynkach. Zdawało jej się, że więcej zastanawia się nad tym, jak się Erlendowi powodzi, aniżeli czego się ma dowiedzieć. Ale powiedziano jej, że skarbnika nie ma w mieście.
    Oczy ją paliły po długiej jeździe łodzią w słonecznym blasku, a nabrzmiała mlekiem pierś bolała, jak gdyby miała pęknąć. Kiedy czeladź leżąca w izbie posnęła, Krystyna podniosła się i całą noc chodziła tam i z powrotem.
    Następnego dnia posłała swego pachołka Haldora na dwór królewski. Powrócił przerażony i nieszczęśliwy: jego stryj, Ulf syn Haldora, został schwytany na fiordzie, kiedy usiłował przeprawić się do klasztoru na Holmie. Skarbnik był jeszcze ciągle nieobecny.
    Ta wiadomość głęboko wstrząsnęła Krystyną. Ulf w ostatnim roku nie mieszkał na Husaby, tylko jako lennik wójta przebywał przeważnie na Skjoldvirkstad, dworze należącym teraz niemal w całości do niego. Cóż to była za sprawa, w którą wmieszanych było tylu ludzi? Chora i zmęczona bezsenną nocą, wydana była Krystyna na łup najgorszej trwogi.
    Rano trzeciego dnia pan Baard jeszcze nie wrócił. A wiadomość, którą Krystyna usiłowała przesłać swemu mężowi, nie dotarła do niego. Myślała o tym, by odwiedzić Gunnulfa w klasztorze, ale nie mogła się na to zdobyć. Niestrudzenie chodziła tam i z powrotem po izbie z na pół przymkniętymi, płonącymi oczyma. Chwilami, okropnie znużona, poruszała się niby w półśnie, ale ledwie się położyła, lęk i boleść ogarniały ją tak straszne, że musiała znowu zrywać się, zupełnie wytrzeźwiała, i chodzić, by je choć trochę zagłuszyć.
    Zaraz po nieszporach przybył Gunnulf syn Mikołaja. Krystyna podeszła do mnicha.
    - Czyś widział Erlenda, Gunnulfie? O co go oskarżają?
    - Złe wieści przynoszę, Krystyno. Nie, nie dopuszczają nikogo do Erlenda, a już najmniej nas, zakonników. Przypuszczają, że opat Olaf był wtajemniczony w jego zamierzenia. Pieniądze pożyczał wprawdzie, ale wszyscy bracia przysięgają, że nie wiedzieli, na co Erlend chce ich użyć, kiedy kładli klasztorną pieczęć. A pan Olaf odmawia wszelkich wyjaśnień.
    - Tak. Ale co to takiego właściwie? Czy to księżna nakłoniła Erlenda, by się...
    Gunnulf przerwał:
    - Wydaje się raczej, że to oni usilnie ją namawiali, nim się na to zgodziła. Listu, którego koncept... ktoś widział, a który posłał jej Erlend i jego przyjaciele tej wiosny, nie dostaną w swe ręce, chyba gdyby zmusili dostojną panią groźbami do wydania go. Żadnych też innych konceptów nie znaleziono. Ale z jej odpowiedzi oraz z pisma pana Aage Laurisena, które odebrali Borgarowi synowi Tronda w Veóy, wynika jasno, że otrzymała w istocie takie pismo od Erlenda i tych mężów, którzy zobowiązali się wspomagać go w tej sprawie. Wydaje się pewne, że księżna długi czas obawiała się posłać do Norwegii kawalera Haakona, aż jej wyperswadowano, że bez wzglę du na obrót sprawy, król Magnus dziecku nic złego uczynić nie może, gdyż jest ono jego bratem. O ile by Haakon syn Knuta nie uzyskał królewskiej władzy w Norwegii, to i tak nic się przez to dlań nie pogorszy - lecz ci mężowie gotowi byli poświęcić majątek i życie, by go wynieść na królewski tron.
    Długo siedziała Krystyna w milczeniu.
    - Rozumiem. Tu chodzi o sprawy większe aniżeli te, które mieli z królem pan Erling albo synowie Haftora.
    - Tak jest - odparł Gunnulf stłumionym głosem. - Mówiło się, że Haftor syn Olafa i Erlend mają jechać statkiem do Bjórgvinu, w rzeczywistości jednak celem ich podróży był Kałundborg1 i stamtąd mieli sprowadzić kawalera Haakona do Norwegii, podczas gdy król Magnus będzie bawił za granicami kraju w podróży poślubnej.
    
    Miasto w Danii na zachodnim wybrzeżu wyspy Zeelandii.
    
    
    Po chwili mnich dodał cicho:
    - Wnet już minie sto lat, odkąd ktoś ze znacznych Norwegów porwał się na taki czyn: usiłował obalić tego, który według praw dziedzictwa był królem, i ustanowić innego króla.
    Krystyna siedziała wpatrzona przed siebie, tak że Gunnulf nie widział jej twarzy.
    - Tak. Ostatnimi mężami, którzy się na to ważyli, byli przodkowie twoi i Erlenda. I wtedy moi przodkowie z rodu Gjeslingów stali po stronie króla Skulego - dodała po chwili w zamyśleniu.
    Spotkała badawcze spojrzenie Gunnulfa, wybuchnęła porywczo i gorąco:
    - Jestem tylko prostą białogłową, Gunnulfie. Niewiele zwracałam uwagi, kiedy mąż mój rozmawiał z innymi o tych sprawach, i niechętnie zawsze słuchałam, kiedy chciał mówić o tym ze mną. Bóg niech mi będzie łaskaw, nie miałam dosyć rozumu, bym pojąć mogła te sprawy. Ale choć bardzo jestem nierozumna i niezdolna do myślenia o czym innym niż o swoich gospodarskich powinnościach i dzieciach, to i tak wiem, że prawo zbyt daleką musiało odbyć drogę, by rzecz jakaś dotarła do króla i z powrotem w doliny, i zmiarkowałam, że ludowi źle się dzieje w tym kraju i żyć mu trudniej aniżeli w czasach mojego dzieciństwa, kiedy świętej pamięci król Haakon sprawował rządy. Mój małżonek - z drżeniem i głęboko zaczerpnęła tchu - mój małżonek wziął na się rzecz tak wielką, że żaden inny z przywódców w kraju nie ważył się wziąć jej na siebie. Teraz dopiero to widzę.
    - Tak jest w istocie. - Mnich zacisnął ręce, głos jego obniżył się do szeptu: - Wziął na się rzecz tak ogromną, że wielu ludziom wyda się czymś najgorszym, iż sam spowodował jej niepowodzenie w ten sposób.
    Krystyna krzyknęła i zerwała się. Na skutek gwałtownego ruchu poczuła silny ból w piersiach i ramionach, pot oblał jej ciało. Dzika, oszołomiona gorączką, zwróciła się do Gunnulfa i głośno zawołała:
    - Erlend nic nie zawinił. Tak się tylko złożyło - to było jego nieszczęście.
    Rzuciła się na kolana, ręce wsparła o ławę i uniosła rozpłomienioną, zrozpaczoną twarz.
    
    - Ty i ja, Gunnulfie, ty, jego brat jedyny, i ja, jego żona od lat piętnastu, nie powinniśmy oskarżać Erlenda teraz, kiedy jest biednym więźniem, kiedy mu może śmierć zagraża.
    Twarz Gunnulfa zadrgała, spojrzał na klęczącą kobietę.
    - Bóg niech ci wynagrodzi, Krystyno, że tak to bierzesz. - Znowu załamał wychudłe ręce. - Bóg niechaj daruje Eriend owi życie i da mu takie warunki, by ci mógł wynagrodzić twoją wierność. Bóg niechaj odwróci to zło od ciebie i twoich dzieci, Krystyno.
    - Nie mów tak! - Wyprostowała się na kolanach, spojrzała mu w twarz: - Nie wyszło na dobre, Gunnułfie, że się zajmowałeś sprawami Erlenda i moimi. Nikt nie potępiał go tak bezlitośnie jak ty, jego brat i sługa Boży!
    - Nigdy nie potępiałem Erlenda ostrzej, aniżeli... aniżeli musiałem. - Biała twarz mnicha zbielała jeszcze bardziej. - Nikogo na świecie bardziej nie miłowałem jak mojego brata. Dlatego też paliło mnie, jak gdyby jego grzechy były moimi grzechami, za które sam musiałem pokutować, kiedy Eriend źle wobec ciebie postępował. A potem Husaby... Eriend jeden miał utrzymać ród, który jest również moim rodem. Większą część mojego ojcowskiego dziedzictwa oddałem w jego ręce. Twoi synowie są tymi ludźmi, którzy przez krew są mi najbliżsi.
    - Eriend nie postąpił źle wobec mnie! I jam nie była lepsza od niego! Czemu tak przemawiasz do mnie, Gunnułfie, nie jesteś wszak moim spowiednikiem. Sira Eilif nie winił nigdy mojego męża z mego powodu; łajał mnie za moje grzechy, kiedy mu zwierzyłam swoje cierpienia. Jest lepszym księdzem od ciebie. On jest tym, którego Bóg nade mną ustanowił i którego mam słuchać, a nigdy nie mówił o tym, że cierpię niesłusznie. Jego chcę słuchać!
    Kiedy Krystyna powstała, Gunnulf podniósł się. Blady i wstrząśnięty wyszeptał:
    - Prawdę powiedziałaś. Sira Eilif... jego masz słuchać.
    Odwrócił się, by odejść, ale chwyciła prędko jego rękę.
    - Nie, nie odchodź tak ode mnie! Przypominam sobie, Gunnułfie, że byłam twoim gościem na tym dworze, gdy należał jeszcze do ciebie; byłeś dla mnie dobry. Przypominam sobie nasze pierwsze spotkanie. Byłam wtedy w trwodze i udręce, pamiętam, mówiłeś ze mną i usprawiedliwiałeś Erlenda, nie mogłeś przecie wiedzieć... Modliłeś się i modliłeś za życie moje i dziecka. Wiem, żeś nam był przychylny, żeś kochał Erlenda. O, nie mów tak twardo o nim. Kto z nas czysty jest w oczach Boga? Mój ojciec go pokochał, moje dzieci kochają swego ojca. Nie zapominaj, że to ja byłam słaba i łatwa do uwiedzenia, a jemu zawdzięczam życie w dostatku i czci. Tak, piękne jest Husaby - w ostatni wieczór przed mym odjazdem z domu było tak pięknie, zachód słońca był taki cudowny tego dnia. Przeżyliśmy tam, Erlend i ja, niejeden dobry dzień. Cokolwiek się stanie, jest on moim małżonkiem, moim małżonkiem, którego kocham.
    Gunnulf wsparł się oburącz na lasce, której stale używał, kiedy opuszczał klasztor.
    - Krystyno. Nie buduj na zorzy zachodu i na miłości, o której sobie przypomniałaś teraz, kiedy drżysz o jego życie.
    Pamiętam jeszcze pewne wydarzenie z czasów mej młodości. Byłem dopiero subdiakonem. Gudbjorga, która wyszła potem za Alfa na Uvaasen, służyła wtedy na Silheim; oskarżono ją o kradzież złotego pierścienia. Wyszło później na jaw, że jest niewinna, ale hańba i strach owładnęły jej duszą do tego stopnia, iż wróg piekielny zyskał nad nią władzę; poszła do wody i chciała się utopić. Potem opowiadała nam nieraz, że w owej chwili świat zdał się jej taki cudny, złocisty i czerwony, a woda taka połyskliwa, ciepła i miła, ale kiedy już zanurzyła się w niej do połowy, imię Jezusa wybiegło jej na wargi i uczyniła znak krzyża - i wtedy poszarzał świat cały, woda stała się zimna, a ona poznała, dokąd szła.
    - Nie będę więc o tym mówiła - rzekła Krystyna cicho; stała sztywna i wyprostowana. - Czyżbym kiedykolwiek sądziła, że mogłabym zdradzić swojego pana, kiedy jest on w niebezpieczeństwie? Ale widzi mi się, że nie przez wzgląd na Chrystusa, ale raczej na szatana stać by się to mogło.
    - Nie to miałem na myśli, sądziłem tylko... Bóg niech ci da siłę, Krystyno, byś potrafiła znosić winy twego małżonka miłującym sercem.
    - Widzisz przecież, że tak czynię - rzekła Krystyna.
    Gunnulf odwrócił się blady i drżący. Przesunął dłonią po twarzy.
    - Wracam teraz do klasztoru. Będę mógł tam łatwiej skupić się, by uczynić wszystko, co leży w mojej mocy, dla Erlenda i ciebie. Oby Bóg i wszyscy święci strzegli życia i wolności mojego brata. Ach, Krystyno, |dź, że ja go nie kocham.
    Ale gdy odszedł, zdało się Krystynie, że wszystko pogorszyło się jeszcze. Nie chciała wpuścić do siebie służby, tylko bez ustanku kręciła się po komnacie łamiąc ręce i jęcząc cicho. Późnym wieczorem posłyszała tętent kopyt na dziedzińcu. W chwilę potem drzwi izby otwarły się,- tęgi, rosły człowiek w podróżnej opończy stanął w zmroku, potem szybko wszedł pobrzękując ostrogami. Skoro poznała Szymona syna Andrzeja, wybuchnęła głośnym łkaniem, i podbiegła ku niemu z rozwartymi ramionami, lecz gdy ją do siebie przycisnął, krzyknęła z bólu.
    Szymon puścił ją. Z rękami na jego barkach, z czołem opartym o jego pierś stała i łkała bezradnie. Szymon objął ją lekko.
    - Na miłość Boską, Krystyno! - Już w samym cieple jego głosu, w żywym zapachu męskiego potu, pyłu gościńców, koni i skórzanej uprzęży leżało jakby zbawienie. - Na miłość Boską, za wcześnie jeszcze, Krystyno, tracić wszelką nadzieję i odwagę. Jakaś rada musi się znaleźć, tego możesz być pewna.
    Po chwili opanowała się na tyle, że prosiła go o wybaczenie. Jest bardzo chora, musiała bowiem nagle odłączyć od piersi najmłodsze niemowlę.
    Posłyszawszy, jak źle się czuła przez te trzy dni, Szymon przywołał dziewkę i spytał oburzony, czy na całym dworze nie ma choć jednej niewiasty, która by miała dość rozumu, by wiedzieć, co pani dolega. Ale służebna była młodą, niedoświadczoną dziewczyną, a zarządca miejskiego dworu Erlenda wdowcem z dwiema niezamężnymi córkami. Szymon pchnął gońca do miasta po położną, Krystynę zaś prosił, aby się położyła. Kiedy się bóle zmniejszą, wejdzie do niej i naradzą się wspólnie, co czynić.
    Tymczasem podano Szymonowi i jego pachołkowi wieczerzę. Przez drzwi rozmawiał z Krystyną rozbierającą się obok w komorze. Tak, wybrał się natychmiast na północ, skoro tylko posłyszał, co zaszło na Sundbu. On sam przyjechał tutaj, Ramborga zaś udała się tam, aby się zaopiekować żonami Ivara i Borgara. Ivara osadzono w twierdzy Mjós, lecz Haavarda pozostawiono na wolnej stopie, musiał tylko dać słowo, że nie opuści doliny. Mówiono, że Borgarowi i Guttormowi udało się zbiec. Jon z Laugarbru pojechał do doliny Raum, by zasięgnąć języka i przesłać tutaj nowiny, Szymon był dziś rano na Husaby, ale długo tam nie zabawił.
    Chłopcy są zdrowi, a Naakkve i Bjórgułf błagali, by ich zabrał do miasta.
    Kiedy późnym wieczorem Szymon siedział przy niej na krawędzi łoża, odzyskała Krystyna zupełny spokój i otuchę. Leżała w błogim osłabieniu, jakie następuje zwykłe po wyczerpujących bólach, i patrzyła w ogorzałą, szeroką twarz szwagra i jego małe, bystre oczy. Było dla niej wielką pociechą, że przybył. Szymon zapatrywał się wprawdzie poważnie na całą rzecz, gdy posłyszał szczegóły, ale ani przez chwilę nie tracił nadziei.
    Krystyna spoglądała na pas z łosiowej skóry, który Szymon nosił na swych tęgich biodrach, wielką, płaską klamrę z miedzi z cienką powłoką ze srebra, ozdobioną jedynie dwiema wytłaczanymi literami A i M, co znaczyło Ave Maria, długi sztylet, wybijany pozłacanym srebrem, z wielkim górskim kryształem na rękojeści, wytarty mały nóż do krajania potraw, z wygiętą rękojeścią rogową, wysadzaną mosiądzem: wszystko to nosił co dnia jej ojciec, gdy jeszcze była dzieckiem. Przypomniała sobie, w jaki sposób Szymon wszedł w posiadanie tych rzeczy. Na krótko przed śmiercią chciał mu Lavrans podarować wspaniały pozłacany pas i nadto trochę srebra, z którego zięć miał sobie dać sporządzić kilka płytek, by pas nadawał się na niego. Lecz Szymon prosił o tamten pas, a kiedy Lavrans powiedział, że złą na tym zrobi zamianę, Szymon odparł, że przecież sztylet jest kosztownym przedmiotem. „Tak, a w dodatku ten nóż” - wtrąciła Ragnfrida i uśmiechnęła się, a mężczyźni roześmieli się i rzekli: - „Tak, tak, ten nóż”. Z powodu tego noża matka i ojciec nieraz się sprzeczali; Ragnfrida co dnia się gniewała, że widzi owo wytarte, szkaradne nożysko u pasa swego męża, Lavrans jednak przysięgał, że nie uda się jej przenigdy rozłączyć go z tym nożem. - „Nigdym go wszakże na ciebie nie podniósł, Ragnfrido, i jest on tak samo dobry jak każdy inny nóż w Norwegii: do wedźgania w masło, kiedy jest ciepło”.
    Krystyna chciała przyjrzeć się nożowi i chwilę leżała trzymając go w rękach.
    - Pragnęłabym bardzo mieć ten nóż - rzekła cicho i z prośbą.
    Wierzę i rad jestem, że to ja go posiadam, nie oddałbym go ani za dwadzieścia marek w srebrze - śmiejąc się objął jej napięstek i wyjął z ręki nóż. Małe, okrągłe ręce Szymona były zawsze takie miłe w dotyku, ciepłe i suche.
    Wkrótce potem życzył jej dobrej nocy, wziął świecę i przeszedł do izby. Słyszała, jak klęknął przed krucyfiksem, podniósł się, ściągnął buty, chwilę później legł ciężko w łożu przy północnej ścianie. Potem Krystyna zasnęła przepastnym, słodkim snem.
    
    Zbudziła się nazajutrz bardzo późno. Szymon odjechał przed wielu godzinami i przez służbę kazał jej powiedzieć, by spokojnie czekała na niego w domu.
    Powrócił dopiero przed nieszporami i rzekł natychmiast:
    - Mam dla ciebie pozdrowienia od Erlenda. Pozwolono mi mówić z nim.
    Ujrzał, jaka młoda staje się jej twarz, jaka tkliwa i pełna bojaźliwej czułości. Wziął jej ręce w swoje i opowiadał. Wiele nie mógł mówić z Erlendem, gdyż człowiek, który go zaprowadził do więzienia, pozostał z nimi przez cały czas. Sędzia Olaf wystarał się o to widzenie dla Szymona, pomny na powinowactwo, jakie ich łączyło za życia Halfridy. Erlend przesyła jej i dzieciom najserdeczniejsze pozdrowienia, pytał się wiele o nich wszystkich, lecz najbardziej o Gautego. Szymon sądził, że Krystyna w najbliższych dniach otrzyma zezwolenie na odwiedzenie męża. Erlend wydawał się spokojny i dobrej myśli.
    - Gdybym dziś poszła z tobą, widziałabym się i ja z nim - odezwała się cicho Krystyna.
    Szymon wątpił w to i był zdania, że otrzymał zezwolenie właśnie dlatego, że był sam.
    - Może z wielu względów łatwiej ci będzie dotrzeć do niego, Krystyno, jeśli mąż jakiś utoruje ci drogę.
    Erlenda osadzono w komorze we wschodniej wieży, wychodzącej na rzekę - w jednej z komór pańskich, jednak bardzo małej. Ulfa syna Haldora trzymano pono w ciemnicy, zaś Haftora Grauta w innej komorze.
    Ostrożnie i badawczo, miarkując, ile znieść może, opowiadał jej Szymon posłyszane w mieście nowiny. Skoro jednak zauważył, że sama zdaje sobie dokładnie sprawę ze wszystkiego, nie ukrywał dłużej, że i jemu wydaje się ta rzecz niebezpieczna. Lecz wszyscy, z którymi się zetknął, byli zdania, że jest niemożliwe, by Erlend odważył się powziąć takie zamysły i częściowo już je przeprowadzić, gdyby nie był pewien poparcia znacznej części rycerstwa i panów. Jeśli jednak zastęp niezadowolonych był tak znaczny, to należy oczekiwać, że król nie ośmieli się postąpić surowo z ich przywódcą, ale da Erlendowi sposobność do pogodzenia się z nim. Krystyna spytała cicho:
    - Po czyjej stronie stoi w tej sprawie Erling syn Vidkuna?
    - Niejeden dałby wiele, by to wiedzieć - odparł Szymon.
    A jednak nie powiedział Krystynie i nie wspomniał również mężom, z którymi o tej sprawie mówił, że jemu samemu nie zdawało się prawdopodobne, by za Erlendem stała grupa ludzi, którzy by zobowiązali się wspierać go ciałem i duszą w tak niebezpiecznej sprawie. Nie wybraliby oni Erlenda na swego wodza: wszakże wszyscy równi mu stanem wiedzieli, że nie sposób zdać się na niego. Bądź co bądź był krewnym pani Ingebjórgi i namiestnika, w ostatnich latach zyskał władzę i poważanie, obyty był z prowadzeniem wojny jak mało kto w jego wieku, i miał rozgłos, że umie sobie zjednywać wojowników; a chociaż nieraz okazał się nierozważny, to jednak umiał mówić dobrze i z rozmysłem, tak że można było o nim mniemać, iż z latami zmądrzał po szkodzie. Prawdopodobnie niektórzy mężowie byli wtajemniczeni w plany Erlenda i podżegali go, ale Szymona dziwiłoby, gdyby się tak mocno z nim sprzymierzyli, że teraz nie zostawiliby go samego i bez pomocy.
    Szymon wiedział, że Erlend sam nie oczekiwał niczego innego, był przygotowany na to, że za swoją hazardową grę drogo mu przyjdzie zapłacić. „Kiedy krowa grzęźnie w bagnie, ten ją musi za ogon złapać, do kogo należy” - rzekł i zaśmiał się. Zresztą w obecności trzeciego niewiele mógł mu Erlend powiedzieć.
    
    Szymon sam dziwił się bardzo, jak mocno wstrząsnęło nim widzenie ze szwagrem. Mała, ciemna cela na wieży, w której Erlend zaofiarował mu miejsce na łożu - sięgało ono od ściany do ściany i wypełniało pół izby - wyprostowana, smukła postać Erlenda stojącego pod niewielkim otworem, przepuszczającym powietrze i światło przez gruby mur, bynajmniej nie zatrwożonego, z jasnymi oczami, nie zmąconymi ani troską, ani nadzieją - taki dzielny, opanowany, męski,  kiedy wreszcie otrząsnął z siebie te wszystkie mętne, kobiece historie i miłostki. Mimo że to właśnie miłosne sprawy przywiodły go tutaj z jego śmiałymi, przedwcześnie zniweczonymi planami, nim jeszcze udało mu się je wprowadzić w czyn. Ale o tym Erlend zdawał się nie pamiętać. Stał tam jak człowiek, który odważył się na najśmielszą grę i przegrał, a klęskę umie znosić po męsku i z mocą.
    I pięknie go zdobiła owa zdumiona i radosna wdzięczność, z jaką powitał szwagra. Szymon powiedział do niego:
    - Pamiętasz jeszcze, szwagrze, ową noc, w której obaj czuwaliśmy przy naszym teściu? Podaliśmy sobie ręce, a Lavrans położył swoją dłoń na nich, i przyrzekliśmy sobie i jemu przez całe życie strzec się wzajemnie jak bracia.
    - Tak, tak - przez lica Erlenda przemknął uśmiech. - Lavrans zapewne nie myślał wówczas, że ty mógłbyś kiedykolwiek potrzebować mojej pomocy.
    - Było najprawdopodobniejsze - rzekł spokojnie Szymon - iż sądził, że przy twoich stosunkach możesz mi być podporą, a nie że będziesz kiedykolwiek potrzebował mojej pomocy.
    Erlend uśmiechał się wciąż: - Lawans był mądrym człowiekiem, Szymonie. I chociaż dziwne się to wydaje, wiem jednak, że mnie lubił.
    Szymon myślał w duchu, że to naprawdę dziwne, ale i on sam - mimo wszystko, co o Erlendzie wiedział, mimo wielkiego bólu, który mu tamten sprawił - nie mógł się ochronić przed uczuciem jakby braterskiej tkliwości dla małżonka Krystyny. Nagle Erlend spytał o nią.
    Szymon opowiedział, w jakim ją zastał stanie - chorą i pełną trwogi o męża. Olaf syn Hermana obiecał wystarać się dla niej o pozwolenie widzenia się z Erlendem zaraz po przybyciu pana Baarda.
    - Ale nie wcześniej, aż będzie całkiem zdrowa - prosił Erlend szybko i z lękiem. Dziwny, dziewiczy rumieniec błąkał się po jego smagłej twarzy. - Jednej rzeczy się obawiam, Szymonie: że nie będę miał siły spojrzeć jej w oczy.
    Ale wnet potem mówił znowu spokojnie:
    - Wiem, że będziesz jej wiernym przyjacielem, jeśli zostanie tego roku wdową. Chyba nie znajdą się w biedzie ani ona, ani dzieci, posiadając spuściznę po Lavransie. I będzie miała w bliskości ciebie, jeśli zamieszka na Jórund.
    W dzień przed Narodzeniem Najświętszej Panny Maryi przybył namiestnik, pan Ivar syn Ogmunda, do Nidaros. Dwunastu mężów z północnych okręgów weszło w skład sądu, który miał wydać wyrok w sprawie Erlenda syna Mikołaja; wszyscy oni ślubowali wierność królowi. Pan Finn syn Ogmunda, brat namiestnika, miał wnosić skargę przeciw niemu.
    W ciągu lata Haftor Graut z Godóy zadał sobie śmierć małym sztyletem, który mu pozwolono zatrzymać do krajania mięsa. Więzienie podkopało tak doszczętnie jego zdrowie, że był niespełna rozumu. Kiedy Erlend dowiedział się o tym, rzekł do Szymona, że teraz nie potrzebuje się już obawiać gadatliwości Haftora. Ale był do głębi poruszony.
    Z czasem tak się ułożyło, że straż przebywała na zewnątrz, kiedy Szymon albo Krystyna odwiedzali Erlenda. Oboje zauważyli i mówili nawet o tym ze sobą, że jedyną myślą Erlenda było przejść przez śledztwo nie wydawszy swych sprzymierzeńców. Pewnego dnia powiedział to Erlend Szymonowi wprost. Wszystkim, którzy wraz z nim spiskowali, przyrzekł, że raczej odetnie sobie sam rękę, aniżeli ich zdradzi, gdyby do tego przyszło. - A do tej pory przecież nigdy jeszcze nie zawiodłem tego, kto pokładał we mnie zaufanie. - Szymon spojrzał na niego. Oczy Erlenda były niebieskie i jasne; bez wątpienia mówił to o sobie w najlepszej wierze.
    Również wysłannkom królewskim nie udało się wpaść na ślad innych mężów biorących udział w spisku Erlenda oprócz braci Greipa i Torvarda synów Torego na Móre. Ci zaś nie wiedzieli nic więcej o zamysłach Erlenda prócz tego, że on i inni nakłonili księżnę, by młody Haakon wychowywał się w Norwegii. Potem przywódcy spisku mieli oświadczyć wprost królowi Magnusowi, że będzie najlepiej dla obu jego państw, jeśli nada swemu przyrodniemu bratu tytuł króla Norwegii.
    Synom Tronda, Guttormowi i Borgarowi, udało się zbiec z królewskiego zamku w Veóy. Nikt nie wiedział, w jaki sposób, ale ludzie podejrzewali, że o ile szło o Borgara, w grę wchodziła niewieścia pomoc; był on bardzo urodziwy i nieco lekkomyślny. Ivar ze Sundbu siedział wciąż jeszcze w twierdzy Mjós, młodego Haavarda zaś bracia nie wtajemniczyli zupełnie w swe plany.
    Jednocześnie z zebraniem zaprzysiężonych królowi mężów na dworcu królewskim zwołał arcybiskup concilium na swym zamku. Szymon miał wielu przyjaciół i znajomych, mógł więc donosić Krystynie o toczących się naradach. Wszyscy byli zdania, że Erlend zostanie skazany na wygnanie z kraju i oddanie swych dóbr królowi. Również i Erlend sądził, że go to czeka. Był pełen nadziei - zamierzał udać się do Danii. W obecnym stanie rzeczy leżała tam otworem droga dla dzielnego i rzutkiego męża, a pani Ingebjórga na pewno przyjmie Krystynę jak krewniaczkę i odniesie się do niej z należnymi względami. Dzieci miał Szymon zabrać na Formo, ale dwóch najstarszych synów zatrzymałby Erlend najchętniej przy sobie.
    Krystyna przez cały czas nie wydalała się z miasta i nie widziała dzieci prócz Naakkvego i Bjórgułf a, którzy pewnego wieczora przyjechali sami konno na miejski dwór. Matka zatrzymała ich u siebie kilka dni, potem zaś odesłała na Raasvold, gdzie i młodsze dzieci już się znajdowały pod opieką pani Gunny.
    Erlend tak sobie życzył. I ona sama również lękała się myśli, które się w niej zbudzić mogły, gdyby widziała synów koło siebie, słyszała ich pytania i musiała ich we wszystko wtajemniczyć. Walczyła o to, by odsunąć od siebie myśli i wspomnienia o latach swego małżeńskiego pożycia na Husaby. Takie bogate były, że teraz zdały się jej jedną olbrzymią ciszą, podobną ciszy pędzących morskich fal, na które patrzymy wysoko z góry. Goniące się fale są jakby wieczne i jakby jedne, niezmienne; podobnie przelewało się życie przez jej duszę w tych nieogarnionych latach.
    Teraz było znowu tak jak w jej młodości, kiedy swoją miłość ku Erlendowi przeciwstawiała wszystkiemu i wszystkim. Także obecnie jej życie było jednym jedynym oczekiwaniem z godziny na godzinę na tę chwilę, kiedy wolno jej było widzieć męża, kiedy siedziała przy nim na skraju łoża w celi królewskiego dworu i mówiła z nim spokojnie i rozważnie - aż się zdarzało, że na mgnienie oka pozostawali sami i rzucali się sobie w ramiona w dzikim uścisku, z nie kończącymi się, palącymi pocałunkami na wargach.
    Resztę czasu spędzała w katedrze, godziny całe klęczała wpatrzona w złotą trumnę z relikwiami świętego Olafa poza kratą prezbiterium: „Panie, jam jego żona, Panie, trwałam mocno przy nim, kiedym do niego należała w grzechu i nieprawości. Łaska Boska połączyła nas niegodnych uświęconym sakramentem małżeństwa. Naznaczeni piętnem grzechu, obciążeni jego brzemieniem, przekroczyliśmy razem próg Bożego kościoła, przyjęliśmy razem Ciało Pańskie z rąk Jego kapłana. Czy mam się teraz skarżyć, kiedy Bóg wystawia moją wierność na próbę, mam teraz myśleć o czym innym, prócz tego, żem jego żoną, on moim mężem, póki w nas życia”.
    
    W czwartek przed świętym Michałem odbył się sąd nad Eriendem synem Mikołaja na Husaby i wydano wyrok. Uznano go winnym zamiaru pozbawienia króla Magnusa państwa i poddanych, dalej szerzenia w kraju buntu przeciw królowi i wprowadzenia do Norwegii najemnej siły zbrojnej. Skoro rozpatrzono i porównano podobne oskarżenia z czasów dawniejszych, orzekli sędziowie, że Erlend syn Mikołaja winien jest kary śmierci i przepadku majątku na rzecz króla Magnusa.
    Arne syn Gjawalda przybył do Szymona Darre i Krystyny na dwór Mikołaja. Brał udział w owym zebraniu i zdał z niego sprawę.
    Erlend nie próbował wcale udowodnić swej niewinności. Jasno i z naciskiem przyznał, że miał zamiar planami swymi zmusić króla Magnusa, by zrzekł się królestwa Norwegii na rzecz swego przyrodniego brata Haakona syna Knuta Porse. Arne był zdania, że Erlend przemawiał wspaniale. Podniósł on wielkie trudności, które gnębiły ludność kraju wskutek tego, że król ostatnimi czasy przebywał przeważnie poza granicami Norwegii, a nigdy nie zdobył się na to, by ustanowić zastępców, wyposażonych w królewską władzę i mogących wydawać prawomocne wyroki. W związku z poczynaniem króla w Skanii, w związku z rozrzutnością i nieumiejętnością obchodzenia się z pieniędzmi tych mężów, którym król zawsze chętny dawał posłuch, kraj był narażony na ustawiczne przeciążenie daninami i zubożenie i nigdy nie był pewny, czy nie nastąpią dalsze żądania podatków i danin ponad zwykłą miarę. Ponieważ zaś norwescy panowie i rycerstwo mniej posiadali przywilejów i wolności aniżeli rycerze szwedzcy, trudno im było iść z tamtymi w zawody i zrozumiałe, że młody i niedoświadczony król Magnus bardziej się oglądał na swych szwedzkich panów i bardziej ich miłował aniżeli Norwegów, tamci bowiem znacznie byli możniejsi i dzięki temu mogli poprzeć plany króla dostarczając zbrojnych, zaprawionych do wojaczki ludzi.
    Erlend i jego sprzymierzeńcy liczyli na to, że nastrój przeważnej części ludności, zarówno szlachty, jak też chłopstwa i mieszczaństwa, zwłaszcza na północy i zachodzie Norwegii, jest tego rodzaju, że mogą się spodziewać pewnego poparcia tych stanów na wypadek przedstawienia kandydata do korony, który by był tak samo spokrewniony z królem Haakonem jak obecny król. Oczekiwał on, że cały lud zgromadzi się i osiągnie u króla Magnusa zezwolenie, by na królewski tron wstąpił tu, w kraju, kawaler Haakon; ten ze swej strony miał zaprzysiąc panu Magnusowi pokój i braterstwo, dalej ścisłe przestrzeganie dotychczasowych granic Norwegii, ochronę praw Kościoła Bożego i starych zwyczajów, i tradycyj, jako też praw i przywilejów chłopstwa i mieszczan; napady zaś cudzoziemców miał odpierać orężem. Zamysłem Erlenda i jego przyjaciół było przedłożyć to wszystko w pokojowy sposób panu Magnusowi, chociaż w dawniejszych czasach norwescy chłopi i szlachta zawsze mieli prawo nawet obalić króla, który by rządził w sposób sprzeczny z prawem.
    Co do podróży Ulfa syna Saksego do Anglii i Szkocji - oświadczył Erlend - celem jej było jedynie pozyskanie tam dla pana Haakona życzliwego poparcia na wypadek, gdyby mu Bóg oddał rządy w Norwegii. W tej podróży nikt z norweskich panów nie brał udziału prócz Haftora z Godóy, Bóg niechaj będzie łaskaw jego duszy, poza tym jego szwagrów, trzech synów Tronda Gjeslinga ze Sundbu oraz Greipa i Torvarda, synów Torego, z rodu na Hatteborg.
    Słowa Erlenda uczyniły wielkie wrażenie, ciągnął Arne. Potem jednak, na samym końcu, kiedy wspomniał o tym, że liczyli na poparcie duchowieństwa, wskazał również na pogłoski z czasów młodości króla, i to było nie na miejscu, mniemał Arne. Oficjał arcybiskupa odpowiedział mu ostro: arcybiskup Paal syn Baarda żywił zawsze, jeszcze kiedy był kanclerzem, a również i teraz, wielką miłość do króla Magnusa z powodu jego pobożności. Najlepiej będzie, jeśli te dawne plotki o królu pójdą w zapomnienie; teraz ma król wszakże pojąć za żonę córkę hrabiego z Namur i jeśli nawet było ongi coś prawdy w tym gadaniu, to Magnus obecnie odwrócił się od takich rzeczy zupełnie.
    Arne syn Gjawalda okazywał Szymonowi podczas jego pobytu w Nidaros jak największą przyjaźń. On to właśnie zwrócił Szymonowi uwagę, że Erlend ma możność podważenia wyroku, jako nieprawnie wydanego. W myśl litery prawa oskarżenie przeciw Erlendowi powinien był wnieść mąż jego stanu, tymczasem pan Finn z Hestbó jest rycerzem, Erlend zaś szlachcicem. Zdaniem Arnego, można było więc przyjąć za pewne, że sąd zbierze się ponownie; Erlend w żaden sposób nie może być ukarany surowiej niż wygnaniem.
    Co się tyczy uwag Erlenda o królewskiej władzy, która by się krajowi dobrze przysłużyła, to nie były one pozbawione rozsądku. I wszystkim było wiadome, gdzie należy szukać owego męża, który by chętnie ujął ster państwa w rękę, dopóki nowy król był nieletni; Arne drapał się w siwą brodę i zerkał z ukosa na Szymona.
    - Tego lata nie dał on przecież znaku życia? - spytał Szymon, równie cicho.
    - Nie. Przeciwnie, oświadczył, że popadł u króla w niełaskę i że stoi z dala od tych wszystkich spraw. Wiele już lat minęło, odkąd mógł on tak kołkiem siedzieć w domu i słuchać paplania pani Eliny. Córki jego są pono tak samo piękne i tak samo głupie jak matka, tak słyszałem.
    
    Erlend przyjął wyrok zupełnie spokojnie i gdy go wyprowadzono, pożegnał panów z królewskiej świty równie dwornie, pięknie i bez przymusu jak przy wejściu na salę. Był pogodny i wesół, kiedy nazajutrz zezwolono Krystynie i Szymonowi mówić z nim. Arne syn Gjawalda przyszedł wraz z nimi i Erlend chętnie posłuchał jego rady.
    - Nigdy dawniej nie udało mi się zabrać Krystyny ze sobą do Danii - rzekł obejmując ramieniem żonę wpół. - A zawsze miałem taką ochotę wyjechać z nią daleko w świat. - Drżenie przebiegło po jego twarzy i nagle ucałował mocno jej blade lico nie troszcząc się zgoła o tamtych dwóch którzy stali w celi.
    
    Szymon syn Andrzeja pojechał na Husaby, by zarządzić przewiezienie ruchomego majątku Krystyny na Jorund. Radził jej, aby już teraz przy sposobności posłała dzieci do doliny Gudbrand. Ale Krystyna odrzekła:
    - Synowie moi nie pierwej opuszczą ojcowski dwór, aż ich stamtąd wypędzą.
    - Na twoim miejscu nie czekałbym tak długo - odparł Szymon. - Są przecież tacy młodzi, na pewno nie zdają sobie dokładnie z wszystkiego sprawy. Byłoby lepiej, gdyby opuścili Husaby w przeświadczeniu, że mają tylko odwiedzić ciotkę i obejrzeć matczyną spuściznę w dolinie.
    Erlend przyznał słuszność Szymonowi Darre. Lecz i tak skończyło się na tym, że tylko Ivar i Skulę udali się z Szymonem na południe. Krystyna nie mogła się przemóc na tyle, by dwoje najmłodszych odesłać tak daleko od siebie. Kiedy przywieziono do niej Lavransa i Munana i ujrzała, że najmłodszy syn jej nie poznaje, była zupełnie złamana. Szymon od owego wieczora, kiedy przybył do Nidaros, nie widział u niej ani razu łez - teraz płakała i płakała z powodu Munana, który wierzgał w jej czułym uścisku, bronił się przed nią i wyrywał do mamki; i płakała z powodu małego Lavransa, który wdrapał się na kolana matki, objął ją za szyję i płakał wraz z nią. Zatrzymała tedy obu małych w mieście, również Gautego, który nie chciał jechać z Szymonem. Jej samej wydało się najrozsądniej dawać pilne baczenie na dziecko dźwigające zbyt wielki ciężar na swój wiek.
    Sira Eilif sam przywiózł dzieci do miasta. Wniósł on prośbę do arcybiskupa o urlop z parafii i pozwolenie odwiedzenia swego brata w Tautra,- zezwolono na to chętnie kapelanowi Erlenda. Był zdania, że Krystyna nie może zatrzymać przy sobie tylu dzieci w mieście, i zaofiarował się zabrać z sobą Naakkvego i Bjórgulfa do Tautra.
    W ostatni wieczór przed odjazdem księdza i chłopców - Szymon z bliźniakami wyjechał już przedtem - spowiadała się Krystyna pobożnemu, czystemu człowiekowi, który przez te wszystkie lata był jej duszpasterzem. Wiele godzin przesiedzieli razem i sira Eilif przykazał jej pokorę i poddanie się woli Boga oraz cierpliwość, wierność i miłość wobec małżonka. Krystyna klęczała przed ławą, na której siedział ksiądz; potem sira Eilif podniósł się, ukląkł obok niej, przybrany jeszcze w czerwoną stułę, znak jarzma Chrystusowej miłości, i modlił się długo i żarliwie bez słów. Ale Krystyna wiedziała, że modli się on za Erlenda i za nią, i dzieci, i całą czeladź, za tych wszystkich ludzi, o których zbawienie i dobro tak usilnie się starał przez te długie lata.
    Nazajutrz stała w przystani i patrzyła, jak świeccy braciszkowie z Tautra zaciągają żagle na łodzi mającej zabrać kapłana i jej dwóch najstarszych synów. W powrotnej drodze wstąpiła do kościoła franciszkanów i pozostała tam dopóty, aż tak bardzo pokrzepiła się na duchu, że mogła ze spokojną twarzą wrócić do domu. A wieczorem, gdy malcy zasnęli, siedziała nad wrzecionem i opowiadała bajki Gautemu.
    
   
6.
    
    Erlenda więziono aż prawie do świętego Klemensa1 na królewskim dworze. W tym czasie nadeszło pismo z rozkazem królewskim, że Erlend ma pojechać pod pewną strażą na spotkanie z panem Magnusem. Król zamyślał spędzić tegoroczne Boże Narodzenie na Baagahus.
    Krystyną owładnęła straszliwa trwoga. Z niesłychanym trudem trzymała się w garści, by się wydawać spokojną, podczas gdy nad więźniem wisiał wyrok śmierci. Obecnie miano go zawieźć daleko, na niepewne: o królu samym krążyły najrozmaitsze pogłoski, a w kołach ludzi stojących blisko niego nie miał jej mąż przyjaciół. Ivar syn Ogmunda, będący dowódcą zamku na Baagahus, potępił jak najostrzej zdradę Erlenda wobec króla. I mówiono, że jeszcze bardziej był wściekły, odkąd się dowiedział, jak złośliwie Erlend odzywał się o nim.
    Lecz Erlend nie stracił mimo wszystko otuchy. Krystyna widziała wprawdzie, jak bardzo bierze sobie do serca rozstanie z nią. Ale długie zamknięcie dokuczyło mu już tak strasznie, że pożądliwie czepiał się nadziei dalekiej podróży morskiej, na wszystko inne zobojętniał zupełnie.
    Sprawę załatwiono w ciągu trzech dni i Erlend odjechał na statku pana Finna. Szymon przyrzekł powrócić do Nidaros przed adwentem, skoro tylko doprowadzi nieco do porządku swe własne sprawy w domu.
    Na wypadek, gdyby tymczasem wydarzyło się coś nowego, miała mu Krystyna natychmiast dać znać; w takim razie przyjechałby bez zwłoki. Teraz jednak przyszło Krystynie na myśl, by pojechać do niego na południe, stamtąd zaś udać się do króla, paść mu do nóg i błagać o łaskę dla swego małżonka, zaofiarować mu cały majątek jako okup za życie Erlenda.
    Erlend sprzedał i wydzierżawił swój miejski dwór różnym ludziom; dom mieszkalny należał obecnie do klasztoru w Nidarholmie, atoli opat Olaf napisał do Krystyny bardzo serdeczny list prosząc ją, by przebywała tam, dopokąd tylko zechce. Mieszkała w nim teraz zupełnie sama, z jedną tylko dziewką, z Ulfem synem Haldora, którego uwolniono nie mogąc dowieść mu winy, i z jego bratankiem Haldorem, jej własnym pachołkiem.
    Radziła się co do swego zamiaru Ulfa, który wyraził zrazu pewne wątpliwości. Sądził, że podróż przez Dovre będzie dla niej teraz bardzo trudna, w górach bowiem spadły wielkie śniegi. Gdy jednak dostrzegł śmiertelny strach pani, począł ją sam namawiać do tej podróży. Pani Gunna wzięła dwoje najmłodszych dzieci do siebie na Raasvold, Gaute jednak nie chciał się rozstać z matką, ona również bała się zostawić chłopca samego na północy.
    Kiedy wjechali w góry Dovre, zaskoczyła ich okropna śnieżyca; za radą Ulfa musieli pozostawić konie na Drivstuen i wypożyczyć sobie tam narty, przygotowani na to, że noc następną będą musieli spędzić pod gołym niebem. Krystyna nie miała nart na nogach od czasu, gdy była dzieckiem, toteż ciężko jej było jechać, choć mężczyźni jej pomagali. W ten dzień dotarli zaledwie do gór wznoszących się między Drivstuen a Hjerdkinn, a gdy się ściemniło, odszukali brzozowy lasek i zagrzebali się na noc w śniegu. Na Toftar pożyczono im koni; tutaj dostali się w gęstą mgłę, a kiedy zjechali nieco niżej w dolinę, zaczęło lać. W parę godzin po zapadnięciu ciemności wjechali na dziedziniec Formo; wiatr wył wokół węgłów, rzeka szumiała, od zboczy gór niósł się huk i łoskot. Dziedziniec zamienił się w jedno wielkie bajoro, tłumiące tętent kopyt, a że był to wieczór sobotni, panowała głęboka cisza, i ani psy, ani ludzie nie zauważyli przybyszów.
    Ulf uderzył mocno włócznią w podwoje mieszkalnego domu; parobek jakiś otwarł je. Wnet potem stanął na progu Szymon z dzieckiem na ręku, pleczysty i ciemny na tle ognia; odganiał ujadające psy. Poznawszy szwagierkę wydał głośny okrzyk, postawił dziecko na ziemi i wciągnął do wnętrza Krystynę i Gautego, po czym własnoręcznie jął z nich zdejmować przemoczone okrycia.
    Ciepło i zacisznie było w izbie, ale niemożliwie duszno, była to bowiem izba z paleniskiem i płaską powałą, nad którą znajdowała się komora. Było tu mnóstwo ludzi, z każdego kąta wyłaziły dzieci i psy. Potem poznała Krystyna twarze swych synów, czerwone, ciepłe i zadowolone: siedzieli za stołem, na którym stała zapalona świeca. Przybiegli zaraz i powitali matkę i brata nieco obojętnie, i Krystyna pojęła, że wpadła z nagła w spokój i radość tego domu. Poza tym panował w izbie wielki nieład, przy każdym kroku nadeptywała na rozsypane po całej podłodze łupiny orzechów.
    Szymon wydał tymczasem rozkazy pachołkom i dziewkom, izba z wolna pustoszała, ludzie i przeważna część dzieci i psów wyniosła się - byli to głównie sąsiedzi z okolicy ze swoją czeladzią. Rozpytując Krystynę i słuchając jej odpowiedzi zapiął Szymon koszulę i kaftan, rozwarte na nagiej, włochatej piersi. To dzieci go tak urządziły, usprawiedliwiał się. Istotnie był od stóp do głów okropnie zaniedbany, pas siedział krzywo, szaty i ręce były brudne, a twarz i włosy pełne sadzy i kurzu.
    Wkrótce nadeszły dwie dziewki i zaprowadziły Krystynę i Gautego do niewieściej izby Ramborgi. Rozpalono tu już ogień w piecu, służebne krzątały się, zapalały świece, słały łoże, pomagały jej i dziecku przebrać się w suchą odzież; inne nakrywały stół i wnosiły potrawy i napoje. Na wpół dorosła dziewczynka z warkoczami, przeplatanymi jedwabną wstążką, przyniosła Krystynie czarę pieniącego się piwa. Była to Arngjerda, najstarsza córka Szymona.
    Potem wszedł on sam; doprowadził tymczasem do ładu swój strój i wyglądał teraz tak, jak go zawsze Krystyna widywała, odziany pięknie i wytwornie. Prowadził za rękę swą małą córeczkę, za nim szli Ivar i Skulę.
    Krystyna pytała o siostrę i Szymon opowiadał, że Ramborga odprowadziła kobiety ze Sundbu na Ringheim. Jostein przyjechał po swą córkę Helgę i koniecznie chciał zabrać z sobą również Dagny i Ram-borgę - był to nadzwyczaj miły, czerstwy i uprzejmy staruszek i przyrzekł dawać pilne baczenie na trzy młode niewiasty. Może być, że Ramborga pozostanie tam przez całą zimę. Oczekiwała dziecka na świętego Mateusza i Szymon sądził, że może w tym czasie nie będzie go w domu; raźniej będzie jej tedy w gościnie u młodych krewnych. Nie, w gospodarstwie na Formo nie czyni zgoła różnicy, czy jest ona w domu, czy też nie, śmiał się Szymon, wszak nigdy nie wymagał od tego dziecka, Ramborgi, by się trudziła tak ogromną pracą.
    Co do planów Krystyny, Szymon wyraził od razu gotowość pojechania z nią na południe. Ma tam tylu krewnych i przyjaciół ojca, i własnych z dawnych lat, że mógłby się jej raczej tam przysłużyć aniżeli tu na północy. Potrafi tam również łatwiej osądzić, czy mądrze będzie z jej strony udać się do samego króla. Za jakie trzy, cztery dni gotów będzie do podróży.
    Nazajutrz w niedzielę udali się razem na mszę, po czym odwiedzili sirę Eirika na dworze Romund. Kapłan był już teraz bardzo sędziwy; z miłością przyjął Krystynę i ubolewał wielce nad jej nieszczęściem. Potem poszli na dwór Jórund.
    Zabudowania były te same i w izbach stały te same łoża i stoły. Teraz ten dwór był jej własnością. I niemal pewne było, że jej synowie tu będą wyrastali i że ona tu zamknie oczy na wieki. Ale nigdy nie czuła tak jasno jak w tej godzinie, że jej rodzice wnosili życie na ten dwór. Cokolwiek w sobie dźwigali, o cokolwiek potajemnie walczyli, to jednak na wszystkich dokoła spływał od nich ożywczy strumień pomocy i ciepła, pokoju i bezpieczeństwa.
    Była teraz taka niespokojna i zgnębiona, że nużyło ją nieco, kiedy Szymon rozwodził się nad swymi sprawami, mówił o swym dworze i dzieciach. Czuła sama, że jest niesprawiedliwa - był przecież gotów służyć jej wedle możności. Widziała, jak bardzo jest uprzejmy, skoro chciał w okresie Bożego Narodzenia opuścić dom i ciężarną żonę; pewnie wiele myślał teraz o tym, czy urodzi mu się wreszcie syn, miał przecież tylko tę jedną dziewczynkę z Ramborgą, chociaż już sześć lat byli po ślubie. Nie mogła przecie po nim oczekiwać, iż weźmie sobie nieszczęście jej i Erlenda tak bardzo do serca, że zapomni przez to o wszystkich radościach własnego szczęśliwego życia. Dziwnie się czuła obchodząc z nim razem jego dom, w którym zdawał się żyć tak beztrosko, zacisznie i spokojnie.
    Mimo woli sądziła Krystyna, że mała Ulvhilda, córeczka Szymona, wda się w jej własną siostrę, po której dostała imię, że będzie jasnowłosa, delikatna i biała. Ale córka Szymona była tęga i jędrna, z twarzyczką niby jabłko, z ustami jak kraśne jagody, z szarymi, bystrymi oczami, przypominającymi oczy ojca za młodu, z pięknymi kasztanowatymi lokami. Szymon miłował bardzo to śliczne, przemiłe dziecko i dumny był z jej prędkiego paplania.
    - Ale brzydka i zła, i szkaradna jest ta dziewczynka - mówił obejmując rękami pierś dziecka, huśtając je i podnosząc w górę. - Zdaje mi się, że to podrzutek podłożony przez górskie duchy matce i mnie do kołyski. Takie to szkaradne i nieznośne stworzenie. - Potem stawiał prędko małą na ziemi i trzykrotnie czynił nad nią znak krzyża, jakby przestraszony własnymi, nierozważnymi słowami.
    Jego nieślubna córka, Arngjerda, nie była ładna, ale wydawała się miła i rozumna, i ojciec zabierał ją z sobą, gdy tylko nadarzyła się po temu sposobność. Chwalił od rana do nocy jej zdolności. Krystyna musiała obejrzeć skrzynię Arngjerdy, zawierającą wszystko, co sobie sama utkała i uszyła do wyprawy.
    - Dzień, w którym złożę rękę tej mojej córki w prawicę dobrego i wiernego męża - rzekł Szymon spoglądając długo na dziewczynę - będzie jednym z najradośniejszych dla mnie.
    By możliwie oszczędzać kosztów i jechać jak najszybciej, nie chciała Krystyna zabrać w podróż żadnej dziewki, a z mężczyzn tylko Ulfa syna Haldora. Na czternaście dni przed Bożym Narodzeniem odjechała więc z Ulfem z Formo, w towarzystwie Szymona i jego dwóch młodych, dziarskich pachołków.
    Gdy tylko stanęli w Oslo, dowiedział się Szymon, że król nie przybędzie do Norwegii; chciał oczywiście święcić Boże Narodzenie w Sztokholmie. Erlenda trzymano na zamku Akersnes; dowódca zamkowy wyjechał, tak że widzenie z Erlendem było na razie niemożliwe. Ale podskarbi Olaf Kyrning obiecał zawiadomić Erlenda, że znajdują się w mieście. Olaf był bardzo uprzejmy wobec Szymona i Krystyny, brat jego bowiem był ożeniony z Ramborgą córką Aas-munda ze Skog, tak że istniało dalekie powinowactwo z córkami Lavransa.
    Ketil ze Skog przybył do miasta i prosił, by spędzili u niego święta, ale Krystyna stanowczo nie chciała brać udziału w hałaśliwej uczcie, gdy Erlend był w niebezpieczeństwie. Szymon także więc nie pojechał, choć go o to serdecznie prosiła; Szymon i Ketil znali się dobrze, Krystyna jednak raz tylko widziała swego kuzyna, odkąd dorósł.
    Zamieszkali w Oslo na tym samym dworze, na którym swego czasu przebywała Krystyna jako gość rodziców Szymona, kiedy była z nim zaręczona; ale obecnie mieszkali w innym budynku. W izbie znajdowały się dwa łoża i Krystyna sypiała w jednym, Szymon z Ulfem zaś w drugim. Pachołcy nocowali w stajni.
    W noc Bożego Narodzenia zapragnęła Krystyna iść na pasterkę do kościoła benedyktynek, rzekomo dlatego, że siostry tak ślicznie śpiewają. Udali się tam zatem wszyscy. Noc była łagodna i gwiaździsta, a że wieczorem spadł śnieg, było dosyć jasno. Kiedy dzwony kościołów poczęły dzwonić, moc ludu wysypała się z domów i Szymon musiał prowadzić Krystynę za rękę. Chwilami spoglądał na nią ukradkiem. Tej jesieni zmizerniała bardzo i zdawało się, że jej wysoka, prosta postać nabrała na powrót wiotkości i delikatnego wdzięku młodej dziewczyny. W blade jej lica wstąpił spokój i słodycz młodości pokrywając głębokie, utajone, wciąż czujne napięcie. Była dziwnie, upiornie podobna do owej młodej Krystyny podczas uczty Bożego Narodzenia, przed tylu, tylu laty. Szymon uścisnął mocniej jej palce, nie uświadamiając sobie tego zgoła, zanim nie odpowiedziała mu również uściskiem. Spojrzał jej w twarz. Uśmiechnęła się i kiwnęła głową, i zrozumiał, że wzięła jego uścisk za napomnienie, aby się dzielnie trzymała i starała się mu okazać, że robi tak przecież.
    Po świętach udała się Krystyna do klasztoru i prosiła o pozwolenie powitania ksieni oraz tych sióstr, które jeszcze za jej czasów tu przebywały. Spędziła krótką chwilę w rozmównicy ksieni, po czym przeszła do kościoła. Pojęła, że nie ma nic do szukania w obrębie murów klasztornych. Siostry przyjęły ją uprzejmie, ale poznała od razu, że nie jest dla nich nikim więcej niż jedną z wielu młodych dziewcząt, które tu oddawano na naukę; jeśli zaś doszło ich uszu, że różniła się nieco od innych młodych wychowanek, i to nie w dodatnim sensie, nie dały tego po sobie poznać. Ten rok spędzony u benedyktynek, znaczący tyle w jej życiu, niewielkie miał znaczenie w życiu klasztoru. Ojciec jej zakupił w klasztorze msze za duszę swoją i swoich bliskich; nowa ksieni, pani Elina, oświadczyła, że ona i siostry modlić się będą za Krystynę i ocalenie jej męża,- lecz Krystynie stało się jasne, że nie ma prawa naruszać i zakłócać pokoju tego domu. Kościół klasztorny stał przed nią otworem podobnie jak przed każdym; mogła przebywać w północnej nawie i przysłuchiwać się śpiewowi jasnych kobiecych głosów, mogła rozejrzeć się po dobrze sobie znanej przestrzeni, patrzeć na ołtarze i obrazy, a kiedy siostry opuszczały kościół przez podwoje wiodące na dziedziniec klasztorny, mogła iść na górę, przyklęknąć przed grobową płytą pani Groi córki Guttorma i wspominać dobrą, dzielną, czcigodną matkę, której rad nie rozumiała albo niedostatecznie je ceniła. Innego prawa nie posiadała w tym domu służek Chrystusa.
    Pod koniec świąt przyszedł do niej w odwiedziny pan Munan; dopiero teraz posłyszał, że Krystyna bawi w mieście. Serdecznie powitał Krystynę, Szymona i Ulfa, którego zawsze nazywał swym krewnym i drogim przyjacielem. Sądził, że ciężko jej będzie osiągnąć widzenie z mężem. Erlend jest pilnie strzeżony, nawet jemu nie powiodło się uzyskać do niego przystępu. Kiedy rycerz odszedł, Ulf roześmiał się i rzekł, że z pewnością Munan nie bardzo usilnie zabiegał o widzenie z Erlendem: ma on takiego stracha przed uwikłaniem się w tę sprawę, że wprost nie może o niej słuchać. Munan zestarzał się bardzo, wyłysiał i schudł, zwiotczała skóra wisiała luźno na wielkim ciele. Mieszkał obecnie na Skogheim z jedną ze swych nieprawych córek, wdową. Chętnie pozbyłby się jej, bo żadne z jego dzieci, ani ślubne, ani nieślubne, nie chciało go odwiedzać, dopóki ta przyrodnia siostra tam rządziła; była to kobieta samowładna i chciwa, a język miała ostry. Lecz Munan nie ważył się jej oddalić.
    Wreszcie koło Nowego Roku wystarał się Olaf Kyrning dla Szymona i Krystyny o pozwolenie odwiedzenia Erlenda. Tak więc musiał Szymon znowu prowadzić zbolałą kobietę na owe rozdzierające serce spotkania. Czuwano tutaj o wiele surowiej aniżeli w Nidaros, by Erlend nie mówił z nikim sam na sam; zawsze straż była przy tym obecna.
    Erlend był spokojny jak przedtem, lecz Szymon zmiarkował, że obecny stan zaczyna go gnębić. Nie skarżył się nigdy, owszem, mówił, że nie cierpi niedostatku, ma wszystkiego w miarę, ale przyznał się, że mu zimno dokucza: w izbie nie było paleniska. Nie mógł również zachować należytej czystości; chociaż czas tutaj dłużyłby się mu o wiele bardziej, gdyby nie ciągłe utarczki z wszami - dodał z uśmiechem.
    I Krystyna była spokojna - taka spokojna, że Szymon w śmiertelnym, dech zapierającym lęku czekał, rychło nastanie dzień, w którym się zupełnie załamie Król Magnus zaś podróżował po Szwecji i odbierał hołdy od poddanych, i nie było widoków, by miał wkrótce zawitać w granice Norwegii, albo by los Erlenda uległ w najbliższym czasie zmianie.
    
    W dzień świętego Grzegorza Krystyna i Ulf wybrali się na mszę do klasztoru benedyktynek. Kiedy w drodze powrotnej przeszli już mostek nad potokiem, Krystyna nie poszła drogą wiodącą do ich gospody niedaleko biskupiego dworca, ale zwróciła się na wschód, na plac przed kościołem Św. Klemensa, i weszła w ciasne uliczki między kościołem a rzeką.
    Dzień był szary, pochmurny, nastąpiła odwilż, toteż trzewiki i kraj sukni Krystyny wnet przemokły i nasiąkły żółtą, nadrzeczną gliną. Wyszli na pola nad brzegiem rzeki. Raz jeden spotkały się ich spojrzenia. Ulf śmiał się cicho, ściągnąwszy usta w dziwaczny grymas, ale oczy jego pełne były troski. Krystyna uśmiechała się dziwnie boleśnie.
    Chwilę potem stanęli na krawędzi zbocza. Tutaj osunęła się niedawno ziemia i dwór Brynhildy leżał wprost pod nimi, przyparty do żółtego, brudnego wzgórza, na którym rosło nieco czarniawych, skłębionych chwastów. Smród świń wałęsających się na dole bił wprost ku nim; dwie tłuste maciory grzebały w gnoju. Brzeg rzeki był tu bardzo niski, szara i mulista woda, po której pływały krzepnące grudki lodu, sięgała prawie pod zapadnięte domki z powiędłymi dachami darniowymi.
    W tej chwili z domu wyszli mężczyzna i kobieta i zaczęli oglądać świnie; mężczyzna pochylił się nad ogrodzeniem i drapał grzbiet świni rękojeścią długiego, srebrem wybijanego przysieka1, którego używał zamiast laski. Był to Munan syn Baarda we własnej osobie, kobietą zaś była Brynhilda. Spojrzał w górę i dostrzegł Krystynę. Stanął tedy i gapił się, aż powitała go głośnym okrzykiem.
    Pan Munan wybuchnął grzmiącym śmiechem.
    - Zejdźcie na dół i napijcie się ciepłego piwa w tę szkaradną pluchę! - zawołał.
    Przy - i^rka z długim styliskiem Kiedy schodzili, opowiadał Ulf, że Brynhilda córka Jona nie prowadzi teraz karczmy ani zajazdu. Kilkakrotnie z powodu niedozwolonego wyszynku popadała w tarapaty, w końcu zagrożono jej chłostą. Munanowi jednak udało się uwolnić ją i zaręczył, że nie będzie się więcej parać tym rzemiosłem. Również jej synowie byli na takich stanowiskach, że matka już choćby ze względu na nich musiała dbać o swoje dobre imię. Munan utrzymywał z nią znowu stosunki od śmierci żony i przeważnie przebywał na dworze Flugi.
    Munan przyjął Krystynę i Ulfa przy wrotach dziedzińca.
    - Jesteśmy przecie, aby tak rzec, wszyscy czworo z sobą spowino waceni - chichotał; wypił już coś niecoś, ale jeszcze nie za wiele. - Ty, Krystyno, jesteś dobrą kobietą, pobożną i nie dumną, Brynhilda jest teraz obyczajną, godną czci niewiastą, a ja byłem nieżonaty, kiedym z nią spłodził dwóch synów. To najlepsze z wszystkich moich dzieci, zawsze ci to powtarzałem, Brynhildo. Ingego i Gudleika miłuję najbardziej z moich dzieci.
    Brynhilda wciąż jeszcze była ładna, ale skóra jej pożółkła i robiła wrażenie wilgotnej, jakby kobieta owa cały dzień stała pochylona nad kotłem z wrzącym tłuszczem. Lecz w izbie Brynhildy panował wielki ład, jadło i picie, które przyniosła, były znakomite, a naczynia czyste i błyszczące.
    - Tak, tak, wstępuję tu zawsze, ilekroć przybywam do Oslo-rzekł Munan. - Rozumiesz chyba, że matka rada by posłyszeć coś niecoś o swoich synach. Ingę pisze mi od czasu do czasu; uczony on wielce ten Ingę, nie dziwota zresztą, musi być uczony, skoro jest mężem zaufania biskupa. Ożeniłem go też dobrze z Torą, córką Bjarna z Grjote, myślisz, że wielu mężczyzn postarało się swym bękartom o taki ożenek? Tedy siedzimy tu razem, Brynhilda i ja, i gwarzymy sobie, a ona przynosi mi potrawy i piwo jak w dawnych czasach, kiedy nosiła moje klucze na Skogheim. Ciężko mi siedzieć tam teraz samemu i rozmyślać o mojej nieboszczce żonie. Przeto przyjeżdżam tutaj, by czuć się choć trochę swojsko, o ile Brynhilda ma właśnie ochotę umilić i uprzyjemnić mi życie.
    Ulf podparł ręką brodę i patrzył na dziedziczkę z Husaby. Krystyna siedziała i słuchała, i odpowiadała cicho, łagodnie i uprzejmie; była równie spokojna i dworna jak podczas biesiady na którymś z wielkich dworów w Trondhjem.
    - Tak, ty, Krystyno, uzyskałaś miano i godność zamężnej kobiety - odezwała się Brynhilda Fluga - chociaż chętnie przychodziłaś na moje poddasze do Erlenda. Mnie jednak całe życie zwano suką i pochutnicą, choć moja macocha sprzedała mnie temu tu, a ja kąsałam i biłam, i ślady moich paznokci były na jego twarzy, nim mnie przyniewolił.
    - Już znowu z tym wyłazisz - jęczał Munan. - Wiesz przecie, mówiłem ci nieraz: ostawiłbym cię wtedy w spokoju, gdybyś się zachowała po ludzku i prosiła mnie, abym cię oszczędzał. Aleś ty, skoczyła na mnie jak kocica, zanim jeszcze zdążyłem przejść próg.
    Ulf syn Haldora śmiał się cicho.
    - Przecież byłem zawsze dobry dla ciebie - ciągnął Munan. - Dostałaś wszystko, czegoś pragnęła, a nasze dzieci, no, one mają się teraz lepiej i pewniej niż biedni synowie Krystyny. Bóg niechaj będzie z nami, jak też ten Erlend troszczył się o nie. Myślę, że dla mat czynego serca więcej to znaczy niż tytuł zamężnej kobiety, a wiesz dobrze, jak sobie nieraz życzyłem, byś była z takiego rodu, abym cię mógł pojąć za żonę. Żadnej niewiasty nie kochałem tak jak ciebie - choć nieczęsto byłaś dla mnie miła i uprzejma - i jak tej kobiety, którą miałem za żonę, Bóg niech jej wynagrodzi. Tam, w naszym kościele, ufundowałem w imieniu Katarzyny i swoim ołtarz, Krystyno. Co dnia dziękowałem Bogu i Przenajświętszej Dziewicy za swój ożenek, żadnemu mężczyźnie nie poszczęściło się tak jak mnie - szlochał i płakał.
    Po chwili rzekł Ulf, że muszą już odejść. W drodze powrotnej on i Krystyna nie zamienili ze sobą słowa. Lecz przed drzwiami gospody podała mu rękę.
    - Ulfie, krewniaku mój i przyjacielu.
    - Gdyby to coś pomogło - rzekł cicho - poszedłbym chętnie na szubienicę miast Erlenda. Przez wzgląd na niego i przez wzgląd na ciebie.
    Wieczorem, przed udaniem się na spoczynek, siedziała Krystyna sama z Szymonem w izbie. I nagle zaczęła opowiadać, gdzie byłe dnia. Powtórzyła rozmowę, którą prowadzili na dworze Brynhi Szymon siedział na zydlu nieco z dala od niej. Podany w przód, z łokciami wspartymi na udach i zwisającymi rękami, wpatrywał się w nią dziwnym, badawczym wzrokiem małych, bystrych oczu. Nie przemówił ni słowa i żaden muskuł nie drgnął w jego szerokiej twarzy.
    Nagle powiedziała Krystyna, że opowiadała o tym ojcu i co jej na to odparł.
    Szymon siedział jak przedtem, nieporuszony. Ale po krótkiej chwili rzekł:
    - Było to jedyne, o co cię prosiłem, odkąd się znamy-prosiłem cię, abyś... Ale skoroś nie mogła zamilczeć o tym przed Lavransem, aby go oszczędzić...
    Krystyna dygotała na całym ciele.
    - Tak. Ale... O, Erlend, Erlend!
    Na ten dziki krzyk zerwał się Szymon. Krystyna rzuciła się w przód, z twarzą ukrytą w dłoniach. Chwiała się jak trzcina i przyzywała wciąż Erlenda, łkanie wstrząsało i targało jej ciałem, a niepowstrzymany szloch zaciskał jej usta i wrzał, i przelewał się w krtani.
    - Krystyno, na miłość Boską!
    Kiedy chwycił ją za ramiona i usiłował uspokoić, runęła nań całym ciężarem i objęła mocno za szyję wołając ciągle swego męża.
    - Krystyno, opamiętaj się, na Boga - pociągnął ją na kolana i zauważył, że nie czuła tego nawet, płakała tak strasznie, że nie mogła ustać na nogach. Wziął ją przeto w ramiona, na mgnienie oka przytulił do siebie, po czym zaniósł do łoża.
    - Opanuj się - prosił zduszonym głosem, niemal groźnie. Położył dłonie na jej twarzy, a ona czepiała się jego rąk i ramion i cisnęła się do niego.
    - Szymonie, Szymonie, o, on musi być uratowany!
    Czynię, co w mojej mocy, Krystyno, ale teraz musisz się uspokoić. - Odwrócił się gwałtownie i opuścił izbę. Potem wrzasnął z całej siły na dziewkę, którą Krystyna najęła sobie w Oslo. Gdy nadbiegła, rozkazał jej Szymon natychmiast iść do pani. Wnet jednak dziewczyna wyszła z powrotem i wystraszona powiedziała Szymonowi stojącemu jeszcze ciągle na tym samym miejscu, że pani chce być sama. Szymon skinął głową i poszedł do stajni; tam pozostał, aż nadeszli Gunnar, jego pachołek oraz Ulf, aby nakarmić konie na noc. Szymon wdał się z nimi w rozmowę, po czym wraz z Ulfem powrócił do izby.
    
    Nazajutrz Krystyna niewiele mówiła ze szwagrem. Po południu, kiedy siedziała sama w izbie i szyła szatę dla Erlenda, Szymon wpadł do izby. Nie mówiąc słowa, ani nie patrząc na nią otwarł z pośpiechem swą podróżną skrzynię i wyjąwszy z niej srebrny kubek nalał doń wina i pędem wybiegł na dwór. Krystyna podniosła się i wyszła za nim. Przed drzwiami stał jakiś obcy człowiek trzymający jeszcze konia za uzdę; Szymon ściągnął z palca złoty pierścień, wrzucił go do kubka i wypił do przybysza.
    Krystyna odgadła, co zaszło, i zawołała radośnie:
    - Syn ci się urodził, Szymonie!
    - Tak jest. - Poklepał po plecach gońca, który z pokłonem chował kubek i pierścień w zanadrzu. Potem ujął szwagierkę wpół i zaczął z nią wirować w koło. Wyglądał tak rozradowany, że Krystyna musiała mu położyć ręce na ramionach; pocałował ją w same usta i roześmiał się w głos.
    - A zatem ród Darre będzie istniał na Formo po tobie, Szymonie - rzekła wesoło.
    - O ile Bóg da. Nie, dziś wieczór chcę iść sam - rzekł, gdy go spytała, czy pójdą razem na nieszpory.
    Wieczorem powiedział, iż dostał wiadomość, że Erling syn Vidku-na przebywa obecnie na swym dworze Aker koło Tunsbergu. Jeszcze tego rana wystarał się Szymon o możność przejazdu łodzią przez fiord, chciał bowiem pomówić z Erlingiem w sprawie Erlenda.
    Krystyna mówiła niewiele. Już dawniej poruszali pobieżnie pytanie, czy pan Erling był wtajemniczony w zamysły Erlenda, ale unikali głębszego dociekania. Szymon oświadczył, że chce usłyszeć zdanie pana Erlinga o zamiarze Krystyny, by pojechać do swych możnych krewnych w Szwecji i u nich starać się o pomoc.
    Nagle ozwała się Krystyna:
    - Teraz jednak, skoroś otrzymał taką wieść, szwagrze, wydaje mi się, że najsłuszniej postąpisz, jeśli odłożysz podróż do Aker, a poje dziesz wpierw do Ringheim, by jak najprędzej zobaczyć Ramborgę i syna.
    Musiał się odwrócić, bo zrobiło mu się słabo. Tak bardzo czekał na to, czy Krystyna mu okaże, że pojmuje jego tęsknotę za synem. Ale gdy zapanował nieco nad wzruszeniem, rzekł zmieszany:
    - Myślałem sobie tak, Krystyno: Bóg może łaskaw będzie chłopaczkowi, jeśli okażę się cierpliwy i przemogę tęsknotę, by go ujrzeć, aż uda mi się pchnąć choć trochę naprzód twoją i Erlenda sprawę.
    Następnego dnia wyszedł na miasto i kupił kosztowne i wspaniałe upominki dla żony i synka tudzież dla wszystkich kobiet, które były Rambordze pomocne przy porodzie. Krystyna wydobyła piękną, srebrną łyżkę, otrzymaną ongi w darze od matki; miał ją teraz dostać Andrzej syn Szymona, siostrze swej zaś posłała ciężki srebrny, pozłacany łańcuch, który jej darował Erlend podczas zrękowin. Nazajutrz w południe Szymon odpłynął.
    Wieczorem statek zarzucił kotwicę przy małej wysepce na fiordzie. Szymon pozostał na pokładzie, leżał w futrzanym worze, przykryty kilkoma płachtami, i patrzył w roziskrzone niebo; gwiazdy zdawały się wynurzać i znowu zapadać w głąb w miarę kołysania się łodzi na sennie sunących falach. Woda pluskała, a grudki lodu szorowały i uderzały głucho o burtę. Dobrze było tak leżeć i czuć, jak szczypiące zimno wnika coraz to głębiej i głębiej w ciało. Spokój powracał.
    A jednak, teraz był już pewny - tak źle jak dotychczas nie mogło mu się dziać dalej. Teraz miał syna. Nie spodziewał się wprawdzie, że pokocha chłopaka bardziej niż swe córki. Ale to było całkiem coś innego. Aczkolwiek do głębi serca radowały go małe dziewczątka, kiedy przybiegały doń z zabawką i paplaniem, aczkolwiek rozkosznie było trzymać je na kolanach i czuć, jak ich jedwabiste włosy łaskoczą podbródek, to jednak żaden mężczyzna nie stał na właściwym miejscu wśród mężów swego rodu, jeśli jego dwór i majątek, i pamięć jego istnienia musiały przejść z ręką córki w obcy ród. Teraz jednak ośmielał się wierzyćw to, że Bóg zezwoli, by ten chłopaczek wyrósł zdrowo i by na Formo nastąpił syn po ojcu: Andrzej syn Gudmunda, Szymon syn Andrzeja, Andrzej syn Szymona... Tedy samo przez się było zrozumiałe, że w oczach małego Andrzeja musi być takim, jakim w jego własnych oczach był jego ojciec: człowiekiem do głębi prawym i bez skazy, i to zarówno w swoich ukrytych, tajnych myślach, jak i w jawnych czynach.
    Czasami było już tak, że nie wiedział zgoła, jak będzie mógł dłużej wytrzymać. I gdyby choć jedna oznaka wskazywała na to, że Krystyna coś pojmuje! Ale była dla niego jak rodzona siostra - troskliwa o jego dobro, łagodna i pełna serdeczności - a on nie wiedział, jak długo jeszcze będą musieli żyć tak społem w jednej izbie. Czyż nigdy nie przyszło jej na myśl, że on nie zapomniał? Przecież choćby dlatego, że zaślubiony był z jej siostrą, nie mógł zupełnie zapomnieć, iż to właśnie oni oboje byli ongi przeznaczeni do małżeńskiego pożycia.
    Ale teraz miał syna. Zawsze wstydził się dołączać do pacierza swoje własne słowa - czy miały one wyrażać życzenie, czy podziękę. Ale Chrystus i Panna Maryja dobrze wiedzieli, co miał na myśli, kiedy co dnia odmawiał podwójną liczbę ojczenaszów i zdrowasiek. Toteż nadal będzie tak czynił aż do powrotu do domu. Także i poza tym pragnął szczodrze i godnie okazać swą wdzięczność. Może przez to i w tej podróży poszczęści mu się jakoś.
    Właściwie to i jemu samemu zdawało się nieprawdopodobne, aby ta podróż na coś się zdała. Stosunki między panem Erlingiem a królem były teraz całkiem oziębłe. A chociaż dawny namiestnik był dosyć potężny i pewny siebie, i nie miał zaiste potrzeby obawiać się młodego króla, którego stanowisko było znacznie trudniejsze niż jego, najmożniejszego i najdostojniejszego pana w całej Norwegii, to jednak nie można było oczekiwać, by zechciał przez swe wstawiennictwo za Erlendem jeszcze bardziej rozjątrzyć króla przeciw sobie i skierować na siebie podejrzenie, jakoby wiedział o planach tamtego. Nawet gdyby brał w nich udział, ba, nawet gdyby stał za całą sprawą, gotów każdej chwili wyjść z ukrycia i ująć powtórnie ster rządów w ręce jako zastępca nowego nieletniego króla - to przecież nie mógł się czuć zobowiązany pomóc człowiekowi, który zburzył wszystkie plany haniebną awanturą miłosną. Szymon prawie że zapominał o tym, kiedy był razem z Erlendem i Krystyną, oni bowiem oboje zdawali się tego nie pamiętać. Ale po prawdzie rzecz się tak miała: Erlend sam ponosił winę, jeśli z całego zamierzenia nie wynikło nic, tylko nieszczęście, zarówno dla niego samego, jaki dla zacnych mężów, zdradzonych przez jego głupią lekkomyślność.
    Należało jednak spróbować wszystkich dróg, by pomóc Krystynie i jej mężowi. I teraz począł Szymon mieć nadzieję: może przecie Bóg albo Panna Maryja, albo jeden z tych świętych, których zawsze czcił rozdawaniem jałmużny i ofiarą, dopomogą mu i w tej sprawie.
    Dopiero nazajutrz późnym wieczorem przybył na Aker. Przyjął go rządca, który natychmiast wydał rozkazy pachołkom; paru z nich miało opatrzyć konie, inni mieli zaprowadzić Szymonowego pachołka do izby czeladnej, on zaś sam poszedł na górę uprzedzić rycerza. Wnet potem pan Erling wyszedł na ganek, uprzejmie powitał gościa i zaprowadził go do komnaty, w której znajdował się już Stig syn Haakona z Mandvik oraz jedyny syn Erlinga, młody Bjarne.
    Pan Erling przyjął Szymona nad wyraz serdecznie, słudzy zdjęli zeń opończę i wnieśli jadło i trunki. Ale Szymon zgadywał, że owi mężowie - przynajmniej pan Erling i Stig - wiedzą, w jakim przybywa celu, i czuł, że dlatego są powściągliwi. Po chwili Stig jął mówić o tym, że Szymon rzadkim jest gościem w tej okolicy i nieczęsto wydeptuje progi swych dawnych szwagrów. Zapytał go też, czy od śmierci Halfridy choć raz zajechał dalej niż po Dyfrin. Szymon odparł, że w istocie tak było aż do tej zimy. Ale obecnie od paru miesięcy bawi z siostrą swej żony, Krystyną córką Lavransa, w Oslo.
    Na to obydwaj zamilkli. Potem pan Erling jął się uprzejmie dopytywać o Krystynę, o żonę i rodzeństwo Szymona, Szymon zaś pytał o panią Elinę i córki Erlinga, i jak się wiedzie Stigowi, wypytywał o nowiny na Mandvik i o starych sąsiadów stamtąd.
    Stig syn Haakona był ociężałym, ciemnowłosym mężczyzną, o parę lat starszym od Szymona, był synem pana Haakona, przyrodniego brata Halfridy, bratankiem zaś małżonki pana Erlinga, Eliny córki Torego. Przed dwoma laty, kiedy popadł w niełaskę u króla, stracił swój urząd wójtowski w okręgu Skidu oraz dowództwo zamku w Tun-sbergu, poza tym jednak żył w dostatku na swym dworze Mandvik; był bezdzietnym wdowcem. Szymon znał go dobrze i żył z nim zawsze na przyjacielskiej stopie, podobnie jak z wszystkimi krewnymi swej pierwszej żony, choć zbyt gorąca ta przyjaźń nie była. Wiedział dokładnie, co oni wszyscy sądzili o drugim małżeństwie Halfridy; najmłodszy syn pana Andrzeja z Dyfrina był wprawdzie zamożny i z poczesnego pochodził rodu, ale stosowne nie było to małżeństwo dla Halfridy córki Erlinga, a prócz tego Szymon był o całe dziesięć lat młodszy od niej; nie mogli pojąć, z jakich powodów obdarzyła pani Halfrida młokosa swym uczuciem, ale musieli jej pozwolić postąpić wedle własnej woli; dość się już biedna nacierpiała przy pierwszym mężu.
    Erling syn Vidkuna spotkał się z Szymonem zaledwie kilka razy, a że zawsze była przy tym pani Elina, nie wydał z siebie ni dźwięku; w jej obecności nikt inny nie miał potrzeby mówić więcej niż „tak” lub „nie”. Pan Erling postarzał się znacznie od tego czasu, utyłnieco, zawsze jednak jeszcze wyglądał statecznie i okazale, miał bowiem niezwykle wytworne ruchy i bardzo mu było do twarzy z lśniącymi srebrzystymi włosami.
    Młodego Bjarnego widział Szymon po raz pierwszy. Wychował się on w domu pewnego duchownego, przyjaciela Erlinga, w pobliżu Bjórgvinu; ogólnie mówiono, że ojciec nie życzył sobie, by wyrastał na Giske wśród tego niewieściego jazgotu. Erling sam nie częściej przebywał w domu, niżeli musiał, a nie śmiał zabierać chłopca na ustawiczne podróże, był on bowiem za młodu bardzo słabowity, a pan Erling stracił już dwóch małych synów.
    Chłopak wyglądał nader urodziwie, kiedy siedział mając światło z tyłu, a twarz jego była widoczna tylko z profilu. Czarne, kręte włosy opadały na czoło, wielkie oczy były prawie czarne, nos wielki i pięknie wygięty, usta zacięte, pełne i delikatne, a podbródek kształtny. Był też wysoki, barczysty i smukły. Potem jednak, kiedy Szymon zasiadł do stołu i pachołek przesunął światło, zobaczył Szymon na szyi Bjarnego pełno blizn po otwartych ongi wrzodach; podchodziły one z obu stron aż po uszy i pod brodę, skóra była miejscami martwo biała, gdzie indziej znowu ciągnęły się sine pasma i obrzmiałe węzły. Dlatego miał Bjarne zwyczaj od czasu do czasu podciągać do góry, aż po same uszy, kaptur okrągłej, bramowanej futrem pelerynki, której nawet w izbie nie zdejmował. Potem robiło mu się zbyt gorąco, opuszczał kaptur na dół i znowu podciągał - widać wcale nie był już świadom tego ruchu. Szymonowi z samego patrzenia zaczęły drgać palce, choć usiłował nie patrzeć w tamtą stronę.
    Pan Erling nie odrywał prawie oczu od syna - i on również zdawał się nie wiedzieć, że ciągle wpatruje się w chłopca. Na obliczu Erlinga niełatwo uzewnętrzniały się uczucia, a jego bladoniebieskie oczy były niemal bez wyrazu; ale w jego niepewnym i nieco wodnistym spojrzeniu czaiły się troska i myśli, i miłość nieskończonych lat.
    Potem trzej mężowie zaczęli rozmawiać z sobą, podczas gdy Szymon posilał się, a młodzian co chwila poprawiał kaptur. W końcu wszyscy czterej pili sporą chwilę, potem pan Erling spytał Szymona, czy nie jest zmęczony, a Stig zaofiarował mu miejsce w swym łożu. Szymon był rad, że nie musi od razu wystąpić ze swą sprawą. Ten pierwszy wieczór na Aker przygnębił go bardzo.
    Następnego dnia, kiedy Szymon przedłożył swą prośbę, odpowiedział pan Erling zupełnie tak, jak się tego Szymon spodziewał. Rzekł, że dobrowolnie nie dawał mu król Magnus nigdy posłuchu i od chwili, w której dorósł na tyle, by sobie samemu urabiać sądy, był zdania, że po jego dojściu do pełnoletności Erling syn Vidkuna nie będzie miał nic do gadania. I w istocie, odkąd został załagodzony spór między nimi i jego przyjaciółmi a królem, nie miał on nic do czynienia z Magnusem i jego poplecznikami. Gdyby nawet zabrał głos w obronie Erlenda, wątpi, by temu to cokolwiek pomogło. Wie dobrze, iż wielu ludzi w kraju uważa, że popierał on zamysły Erlenda. Owóż Szymon może mu wierzyć lub nie - nigdy nie było jemu ani jego przyjaciołom wiadomo, że knuto taki spisek. Gdyby jednak to zamierzenie w inny sposób się wydało albo gdyby ci awanturniczy młodzieńcy przeprowadzili swój plan i ten im się udał - natenczas on, Erling, wystąpiłby i próbował doprowadzić do porozumienia. Że jednak rzecz w tak haniebny sposób wzięła w łeb, to chyba nikt nie ma prawa żądać od niego, aby teraz wystąpił i umocnił jeszcze lud w podejrzeniu, że prowadził podwójną grę.
    Radził jednak Szymonowi, by zwrócili się do synów Haftora. Są oni stryjecznymi braćmi króla i o ile się właśnie ze swym kuzynem nie spierają, żyją z nim w pewnego rodzaju przyjaźni. A o ile Erling się domyśla, to mężów, którzy trzymali się Erlenda, należy szukać w kole bliskim synów Haftora i wśród młodszych panów znacznych rodów.
    Owóż sprawa tak się przedstawia, że wesele króla ma się odbyć tego łata w Norwegii. Może to być zatem doskonała sposobność dla pana Magnusa do okazania łaski i łagodności swym przeciwnikom. Matka króla pani Izabela, zapewne też wezmą udział w tej uroczystości. Matka Szymona była przecież za młodu na dworze starej królowej, czyby zatem Szymon nie mógł zwrócić się wprost do niej albo też czyby małżonka Erlenda nie mogła ze swą prośbą paść do nóg królewskiej oblubienicy i pani Ingebjórdze córce Haakona?
    Szymon pomyślał w duchu, że to byłaby już chyba najgorsza ostateczność, żeby Krystyna musiała klękać przed panią IngebjórgąGdyby ta kobieta wiedziała, co to cześć i honor, dawno by już wystąpiła w obronie Erlenda. Kiedy jednak wspomniał mu raz o tym, Erlend zaśmiał się tylko i powiedział, że pani Ingebjórga sama brnie w kłopotach i przeciwnościach po uszy, teraz zaś jest w dodatku rozzłoszczona, gdyż wobec nieudania się tych planów jej najukochańszy syn stracił wszelkie widoki na tytuł króla.
    
   
7.
    
    Dopiero z wiosną pojechał Szymon na północ do Toten, by zabrać stamtąd żonę i maleńkiego syna, i zawieźć ich na Formo. Pozostał też przez czas pewien w domu, by doglądać gospodarstwa.
    Krystyna nie chciała opuścić Oslo. Nie śmiała pofolgować palącej ją tęsknocie za trzema synami przebywającymi obecnie w dolinie. Jeśli miała wytrzymać to wszystko i znieść życie, jakie teraz dzień w dzień wiodła, nie wolno jej myśleć o dzieciach. I znosiła je - ze spokojną i pogodną twarzą rozmawiała z obcymi, słuchała ich rad i pocieszeń - ale nie mogła ani na chwilę przestać myśleć o Erlendzie, jedynie o Erlendzie. W nielicznych momentach, w których siłą woli nie trzymała myśli na wodzy, roiło się w jej głowie od fantazji i obrazów: Ivar stał z Szymonem w drewutni na Formo, pełen naprężonej uwagi, a wuj wyszukiwał dlań bierwiono i ważył je w rękach. Jasna, pacholęca twarz Gautego, stanowcza i męska, jak wtedy, w ten szary, zimowy dzień ubiegłej jesieni, kiedy podany w przód zmagał się z szalejącą śnieżycą - narta ślizgała mu się ustawicznie wstecz, on sam stoczył się dobry kawał w dół po stromym zboczu i zarył się głęboko w śnieg, i przez mgnienie oka bliski był płaczu jak przemęczone, bezsilne dziecko... Myśli jej biegły ku obu najmłodszym: Munan pewnie umiał już chodzić i paplać - zapewne był taki słodki jak wszyscy jego bracia w tym wieku; Lavrans z pewnością zapomniał o matce...A dwaj najstarsi w klasztorze Tautra... Naakkve, Naakkve, jej pierworodny... Co myśleli i sądzili o tych sprawach jej najstarsi synowie? I jak dziecinny umysł Naakk-vego przyjmował to, że prawdopodobnie nic nie ułoży się dlań w życiu tak, jak się spodziewał on sam i inni?
    Sira Eilif posłał jej list z klasztoru, ona zaś powtórzyła Erlendowi to, co kapłan donosił o ich synach. Poza tym jednak nie mówili nigdy o dzieciach. Nie mówili nigdy o przeszłości, a teraz także prawie nigdy o przyszłości. Krystyna przynosiła mu ubranie albo jedzenie, on wypytywał ją, jak się jej wiodło od ostatniego widzenia - i tak siedzieli ręka w rękę na łożu. Zdarzyło się czasami, że na chwilę pozostawali sami w zimnej, brudnej, cuchnącej celi; wtedy tulili się do siebie w niemej, palącej pieszczocie, słyszeli nie uświadamiając sobie tego nawet, jak na schodach dziewka Krystyny zabawia się z pachołkami zamkowymi.
    Kiedy nadejdzie dzień, w którym go na zawsze straci lub odzyska, wówczas będzie jeszcze czasu dość, aby zająć się dziećmi i zmienionymi warunkami życia, zwrócić myśli i starania ku wszystkiemu innemu. Nie wolno jej stracić ani jednej godziny, którą mogli spędzić, razem, i nie wolno jej myśleć o widzeniu się z czworgiem dzieci, żyjących na północy; tak więc, kiedy Szymon zaofiarował się pojechać sam do Trondhjem i wraz z Arnem synem Gjawalda dopilnować jej praw przy podziale dóbr Erlenda, zgodziła się na to. Bardzo wzbogacić nie mógł się król Magnus jego włościami. Erlend był o wiele bardziej zadłużony, aniżeli sam przypuszczał, wybrał też już wprzódy sporo pieniędzy, które wysłał do Danii, Anglii i Szkocji. Ale wzruszył tylko ramionami i rzekł ze śmiechem, że nie oczekuje wcale ich zwrotu.
    Jego sprawa nie posunęła się ani o krok naprzód, gdy Szymon około świętego Krzyża na jesieni przybył powtórnie do Oslo. Przeraził się bardzo widząc, jak strasznie oboje wyglądają, zarówno Krystyna, jak szwagier, i dziwnie słabo zrobiło mu się na sercu, kiedy opanowali się jeszcze na tyle, by mu podziękować, że teraz, kiedy najtrudniej mu było opuścić dwór, mimo to przyjechał. W tym właśnie czasie lud zbierał się w Tunsbergu, gdzie przebywał król Magnus oczekując oblubienicy.
    Pod koniec miesiąca nadarzała się Szymonowi sposobność pojechania tam z kilkoma kupcami, którzy mieli odpłynąć za osiem dni, gdy nagle pewnego rana przybył doń jakiś obcy człowiek i prosił go, by udał się natychmiast do kościoła Św. Halvarda: Olaf Kyrning czeka tam na niego.
    Podskarbi był niezwykle wzburzony. Miał powierzone sobie dowództwo na zamku Aker podczas nieobecności skarbnika bawiącego w Tunsbergu. Onegdaj przybyło do twierdzy kilku panów, którzy mu okazali pismo z pieczęcią króla Magnusa, zawierające rozkaz zbadania sprawy Erłenda syna Mikołaja. Kazał im zatem przyprowadzić więźnia. Owi trzej panowie byli cudzoziemcami, najprawdopodobniej Francuzami. Olaf nie rozumiał ich mowy, ale kapelan mówił dziś rano z nimi po łacinie, mieli to być krewni owej dziewicy, która była upatrzona na królową - obiecujący początek. Wzięli Erlenda na tortury - mieli ze sobą ławę do wyciągania stawów i paru pachołków, obytych z takimi rzeczami. Dziś jednak wzbraniał się Olaf wypuścić Erlenda z celi i pozostawił przy nim silną straż - już on sam odpowie za to, gdyż taka rzecz była bezprawiem, taka rzecz była czymś niebywałym dotąd na norweskiej ziemi!
    Szymon wziął od księdza konia i natychmiast pojechał z Olafem do Akersnes.
    Olaf Kyrning spoglądał z trwogą w zacięte oblicze tamtego, na które chwilami biła gorąca łuna. Od czasu do czasu Szymon wymachiwał dziko i gwałtownie ramieniem, zapewne zupełnie tego nieświadomy, a obcy koń płoszył się, stawał dęba i ponosił jeźdźca.
    - Widzę po was, żeście gniewni - rzekł wreszcie Olaf.
    Szymon nie wiedział prawie, co się z nim dzieje. Był tak wzburzony, że odczuwał niemal fizyczną słabość. Coś dzikiego i ślepego dygotało w nim i podniecało do pasji jego wściekłość - jakiś dziwny wstyd... Jakże to? Bezbronny człowiek musiał ścierpieć obce pięści w swych szatach, musiał ścierpieć, że obcy ludzie dotykali jego ciała. Czuł ucisk na duszy, jakby dowiedział się o gwałcie zadanym kobiecie; drżał chęcią krwawej pomsty za tę zniewagę. Nie, coś takiego nie było w zwyczaju tu w kraju, czyżby norwescy szlachcice teraz i takie rzeczy znosić mieli? Tak nie mogło być!
    Był prawie chory ze zgrozy przed tym, co miał ujrzeć. Kiedy Olaf Kyrning otworzył drzwi do celi Erlenda, lęk przed hańbą, jaką zada drugiemu widząc go% w takim poniżeniu, stłumił wszelkie inne uczucia w Szymonie.
    Erlend leżał na podłodze, wyciągnięty na ukos z jednego kąta izby w drugi; był taki wysoki, że tylko w ten sposób mógł się wyciągnąć w całej swej długości. Na grubą warstwę brudu podścielono mu trochę słomy i szat, a ciało przykryto ciemnoniebieskim, podbitym futrem okryciem, aż pod brodę, tak że miękki, srebrnobrązowy kołnierz z tchórzów łączył się z czarną, rozwichrzoną brodą, która mu urosła w więzieniu.
    Usta zupełnie białe wychylały się z brody, twarz cała była śnieżnej białości. Z zapadłych policzków wyskakiwał niewiarygodnie wielki, prosty trójkąt nosa, przyprószone siwizną włosy zlepiły się w pojedyncze, wilgotne pasma koło czoła, na wklęśniętych skroniach widniały wielkie, sine plamy, jakby go uciskano czymś twardym w tym miejscu.
    Powoli, z ogromnym trudem, otworzył wielkie, niebieskie oczy i usiłował się uśmiechnąć, gdy poznał obu mężów; głos jego był nieco zmieniony i niewyraźny:
    - Siadaj, szwagrze - wskazał głową puste łoże. - Tak, od ostatnie go naszego widzenia się poznałem coś nowego.
    Olaf Kyrning pochylił się nad Erlendem i spytał, czy sobie czegoś życzy. Kiedy nie otrzymał odpowiedzi - prawdopodobnie dlatego, że Erlend nie miał siły przemówić - uchylił futra. Erlend miał na sobie tylko płócienne gacie i podartą koszulę. Widok spuchniętych, posi-niałych, pozieleniałych kończyn oburzył Szymona i wstrząsnął nim jak widok nierządu. Pytał się w duchu, czy Erlend sam odczuwa coś podobnego; po twarzy jego przemknął rumieniec, kiedy Olaf umaczaną w wodzie szmatą zwilżył leżącemu ramiona i nogi. Kiedy Szymon nakrył go z powrotem, Erlend nieznacznymi ruchami poprawił futro i zębami podciągnął je całkiem do góry.
    - Tak - mówił Erlend, głos jego z wolna odzyskiwał siłę, a uśmiech igrający na bladych ustach był wyraźniejszy - następnym razem będzie gorzej. Ale nie lękam się... nikt nie ma potrzeby się lękać... w ten sposób... nie wydobędą ze mnie... niczego...
    Szymon czuł, że szwagier mówi prawdę. Męczarnie nie wycisną z Erlenda ni słowa. On, który w podnieceniu i bezmyślności mógł Bóg wie co czynić i gadać, przed przemocą nie ustąpi ani o piędź. I poczuł, że Erlend sam nie zastanawiał się wcale nad hańbą i upokorzeniem, z powodu których cierpiał za niego Szymon; był jedynie całkowicie przejęty zuchwałą uciechą, że oto stawił opór siepaczom, i pełen radosnej ufności w swe hartowne ciało. On, który tak nędznie łamał się, skoro natrafił na czyjś silny opór, który sam może nawet w chwili przerażenia potrafiłby być okrutny, stawał sztorcem teraz, kiedy poza okrucieństwem przeciwnika zwietrzył jego słabość.
    Lecz Szymon odparł zaciskając zęby:
    - Następnego razu już nie będzie! Co wy na to, Olafie?
    Olaf skinął głową, lecz Erlend rzekł ze swą dawną, beztroską żywością w głosie:
    - Obym mógł... tak mocno być o tym przekonany jak wy! Ale te młokosy nie zadowolą się tym zapewne. - Dostrzegł drganie w żylas tej, tęgiej twarzy szwagra, które tamten daremnie usiłował stłumić. - Nic to, Szymonie, szwagrze! - Erlend chciał się unieść na łokciu; z bólu wydał tylko zduszony jęk i padł zemdlony.
    Olaf i Szymon zajęli się nim niezgrabnymi dłońmi. Kiedy omdlenie przeszło, Erlend leżał z szeroko rozwartymi oczami i mówił poważniej:
    - Nie pojmujecie... ile to znaczy dla Magnusa dowiedzieć się, którym mężom może ufać... nie dalej jak na odległość wzroku. Po całym tym niepokoju i wrzeniu, które panowały w kraju...
    - Czy on mniema, że to uspokoi wrzenie? - żachnął się groźnie Olaf Kyrning. Wówczas Erlend odparł wyraźnie, jasnym głosem:
    - Zachowałem się w tej sprawie tak, że niewielu jeno... zapyta, jak mi się wiedzie, o tym wiem sam.
    Obaj mężowie poczerwienieli. Szymon sądził, że Erlend sam nie uzna nigdy swej winy, i dotychczas nikt z nich nie uczynił nawet wzmianki o pani Sunnivie. Toteż wybuchnął zrozpaczony:
    - Że też mogłeś tak lekkomyślnie postąpić!
    - Pewnie, sam tego teraz nie pojmuję - rzekł szczerze Erlend. - Ale do diaska! Czy mogłem przypuszczać, że potrafi ona czytać pismo? Wydawała się taka nieuczona.
    Powieki opadły mu znowu, był bliski powtórnego zemdlenia. Olaf Kyrning szepnął, że chce coś przynieść, i wyszedł. Szymon pochylił się nad Erlendem leżącym z wpółprzymkniętymi oczyma.
    - Szwagrze, czy Erling syn Vidkuna był wmieszany w tę sprawę?
    Erlend potrząsnął głową, uśmiechnął się z wolna:
    - Na Boga, nie. Sądziliśmy... że albo nie będzie dosyć odważny na to, by brać udział, albo też zechce rządzić wszystkim. Ale nie pytaj, Szymonie, nie chcę nic powiedzieć... do nikogo, wtedy będę pewien, że nie wygadam się.
    Nagle Erlend wyszeptał imię żony. Szymon pochylił się nad nim, oczekiwał, że tamten poprosi go, by mu żonę przyprowadził. Ale Erlend rzekł szybko, jakby w gorączce:
    - Ona nie może o niczym się dowiedzieć, Szymonie. Powiedz jej, że według rozkazu króla nikomu nie wolno wejść do mnie. Zawieź ją do Munana na Skogheim, słyszysz... Ci francuscy - czy mauryjscy nowi przyjaciele naszego króla... nie zadowolą się tym! Wywieź ją, zanim się ta wieść rozejdzie, Szymonie!
    - Tak jest.
    Jak to zrobić, Szymon nie miał pojęcia.
    Erlend leżał przez chwilę z przymkniętymi oczami, potem rzekł z dziwnym uśmiechem:
    - Myślałem tej nocy... o owym dniu, w którym rodziła naszego najstarszego syna. Na pewno nie cierpiała wtedy mniej ode mnie sądząc z jej krzyków. A jeśli ona mogła znieść to siedem razy jedynie dla naszej rozkoszy, tedy i ja mogę...
    Szymon milczał. Jego trwożna powściągliwość, jego lęk przed tym, by mu życie nie ujawniło swych najgłębszych tajemnic męki i rozkoszy - Erlend zdawał się tego nawet nie przeczuwać. Obchodził się z najgorszymi i najpiękniejszymi rzeczami tak swobodnie, z taką ciekawością jak niewinny chłopak, którego towarzysze zaciągnęli po raz pierwszy do domu nierządu.
    Erlend potrząsnął niecierpliwie głową:
    - Te muchy... to najgorsze... Zdaje mi się, że to chyba czorty wcielone.
    Szymon wziął czapkę i jął nią tłuc na wszystkie strony w niebieskie wielkie muchy, siedzące całymi rojami, aż z bzykiem zrywały się i wirowały w powietrzu; z wściekłością deptał te, które otumanione jego ciosami spadały na ziemię. Ale niewiele to pomogło, w ścianie bowiem była otwarta wyzierka; poprzedniej zimy była zatkana rozciągniętym na drewnianej ramie pęcherzem, ale usunięto go, gdyż zaciemniał izbę.
    Mimo to Szymon wywijał naokoło czapką jeszcze i wówczas, kiedy powrócił Olaf Kyrning z jakimś młodym księdzem, niosącym kubek. Ksiądz podsunął rękę pod plecy Erlenda i podparł go podając mu napój. Trochę płynu ściekło po brodzie i szyi Erlenda, ale leżał spokojnie i niewzruszenie jak dziecko, kiedy ksiądz ocierał go chustką.
    Szymon miał wrażenie, że całe jego ciało płonie, krew pulsowała i stukała niby młot, serce waliło dziwnie i niespokojnie. Przez chwilę zatrzymał się w drzwiach i spojrzał na wyciągnięte, olbrzymie ciało pod ciężkim futrem. Gorączkowa czerwień barwiła teraz blade oblicze Erlenda, leżał z wpółprzymkniętymi, płonącymi oczami, ale uśmiechał się do szwagra; był to cień jego dawnego, dziwnie młodzieńczego uśmiechu.
    
    Nazajutrz, kiedy Stig syn Haakona ze swoimi gośćmi, Erlingiem i jego synem Bjarnem, siedział przy rannym posiłku na Mandvik, posłyszeli tętent kopyt na dziedzińcu. Po chwili drzwi szarpnięto gwałtownie i Szymon syn Andrzeja wpadł do izby. Rękawem otarł sobie twarz, cały był bowiem opryskany błotem.
    Trzej mężczyźni przy stole podnieśli się i wydając ciche okrzyki powitania, ale i zdumienia, poszli mu naprzeciw. Szymon nie witał się z nikim, tylko stał wspierając się mocno oburącz na mieczu; po chwili odezwał się:
    - Chcecie może posłyszeć ciekawe nowiny? Wzięto Erlenda syna Mikołaja na tortury... Paru cudzoziemców, których król posłał, aby go przesłuchali.
    Mężowie wydali głośny okrzyk i otoczyli Szymona kołem. Stig uderzył w dłonie.
    - I co powiedział?
    Jednocześnie obaj, on i Bjarne, zwrócili się mimowiednie w stronę pana Erlinga. Szymon wybuchnął dzikim, niepohamowanym śmiechem, aż się zanosił. Potem upadł na krzesło, które mu podstawił Bjarne, wziął czarę z piwem, podaną przez niego, i pił łapczywie.
    - Czemuż to się śmiejecie?
    - Ze Stiga się śmieję - Szymon siedział nieco pochylony wsparłszy dłonie o zawalane błotem uda i raz jeszcze wybuchnął cichym śmiechem.
    Sądziłem, że przecież my wszyscy czterej w tej izbie pochodzimy ze szlachetnych rodów. Spodziewałem się zatem, że będziecie przede wszystkim oburzeni, iż taki gwałt dziać się może wobec kogoś równego nam stanem, sądziłem, że najpierw zapytacie, jak to się stać mogło. Nie mogę o sobie rzec, abym wiedział dokładnie, jak wyrokuje prawo w takich razach - ciągnął dalej Szymon. - Odkąd umarł mój pan, król Haakon, zadowalałem się tylko tym, żem był zobowiązany jego następcy do służby, zarówno w pokoju, jak podczas wojny, poza tym siedziałem cicho na swym dworze. Ale inaczej tego w każdym razie pojąć nie mogę, tylko że bezprawnie postąpiono wobec Erlenda. Mężowie nie jego stanu wydali nań wyrok - jakim prawem skazali go na śmierć, tego nie wiem - potem odroczono mu wykonanie kary i obiecano list żelazny, by spotkał się ze swym krewnym, królem, o ile zezwoli on Erlendowi, by się z nim pojednał... Od tej pory siedzi zamknięty przeszło rok w twierdzy Aker, a król bawi cały ten czas za granicą. Od czasu do czasu wymieniane są listy i sprawa nie posuwa się ani o krok naprzód. Otóż teraz posyła król paru młokosów - nie są oni ani Norwegami, ani też nie należą do królewskiej świty-i usiłuje przesłuchać Erlenda w sposób, który jest niesłychaną zbrodnią wobec norweskiego pana, zażywającego wszelkich praw męża z królewskiej świty, podczas gdy w kraju panuje zupełny spokój i krewniacy Erlenda gromadzą się w Tunsbergu, by obchodzić uroczyście wesele króla. Co myślicie o tym, panie Erlingu?
    - Myślę... - Er ling usiadł na ławie naprzeciwko Szymona. - Myślę, żeście jasno i dobitnie przedstawili teraz tę sprawę. Nie pojmuję, jak król może uczynić coś więcej niż jedną z trzech rzeczy: albo każe wykonać wyrok, wydany w Nidaros, albo musi zwołać nowy sąd, złożony z panów królewskiej świty, i oskarżenie musi wnieść czło wiek, który jest szlachcicem. Ten zaś sąd może skazać Erlenda na wygnanie i pozostawić mu prawem przewidziany czas, by oddał swoje dobra królowi Magnusowi. Albo też musi zezwolić Erlendowi na przeprosiny i to byłoby najmądrzejsze, co by mógł zrobić.
    Ta sprawa wydaje mi się taka prosta, że każdy, komu ją w Tunsbergu przedłożycie, da wam posłuch i poprze was. Jon syn Haftora i jego brat bawią tam właśnie. Erlend jest z nimi spokrewniony tak samo jak z królem; synowie Aagmunda zrozumieją chyba, że postąpiono tutaj nierozsądnie. Przede wszystkim musicie się zwrócić do dowódcy królewskiej świty; nakłońcie jego i pana Paala syna Eirika, aby zwołali zaprzysiężonych królowi mężów znajdujących się w mieście, którzy są najodpowiedniejsi do zajęcia się tą sprawą.
    - A wy, panie, i wasi krewni nie chcecie jechać ze mną?
    - Nie zamierzamy brać udziału w uroczystościach - odparł krótko Erling.
    - Synowie Haftora są młodzi, pan Paal stary i schorowany, a inni... Sami wszak wiecie najlepiej, zyskali oni wprawdzie pewną władzę dzięki królewskiej łasce, ale... Erlingu synu Vidkuna, co znaczą oni wszyscy wobec was? Wy, panie, wyście jeden posiedli władzę w tym kraju, jak nikt inny od... nie pamiętam już odkąd. Za wami stoją stare rody, spośród których naród zna każdego męża daleko wstecz, jak tylko sięga pamięć o złych i dobrych czasach po gminach. Czymże - jeśli o ich ród chodzi - są Magnus syn Eirika albo synowie Haftora na Sudrheim wobec was? Czyż ich majątek może wchodzić w ogóle w rachubę w porównaniu z waszym? Rady, które mi dajecie, przyniosą tylko stratę czasu, a francuskie zbiry są w Oslo i możecie na waszą duszę zaprzysiąc, że tak łatwo nie popuszczą; jest oczywiste, że król chce rządzić w Norwegii według cudzoziemskich zwyczajów. Wiem, że za granicą jest zwyczaj, iż król może przekroczyć prawo, jeśli ma po temu ochotę i jeśli znajdzie powolnych sobie ludzi pomiędzy rycerstwem, którzy by go poparli przeciwko własnej świcie. Olaf Kyrning posłał wprawdzie pismo, a wraz z nim ci panowie, którzy są po jego stronie; biskup również przyrzekł napisać, ale ten cały niepokój i spór wy jeden tylko możecie ugładzić, Erlingu, w tejże samej chwili, w której staniecie przed królem Magnusem. Wy wszak stoicie na czele całej starej rodowej szlachty w kraju i król wie dobrze, że wszyscy pójdziemy jak jeden mąż za wami.
    - Nie mogę powiedzieć, żebym to i przedtem zauważył - rzekł z goryczą Erling. - Przemawiasz gorąco za swoim szwagrem, Szymonie, ale czyż nie rozumiesz? Teraz nie mogę tego uczynić. Nazywałoby się bowiem: w chwili, w której na Erlenda wywierano tak silny nacisk, że zachodziła obawa, czy utrzyma język za zębami, wystąpił Erling syn Vidkuna!
    Nastała chwila milczenia. Po czym Stig zapytał powtórnie:
    - Czy... czy Erlend powiedział coś?
    - Nie - odrzekł zniecierpliwiony Szymon - nie puścił pary z gęby. I sądzę, że i dalej nie puści, Erlingu synu Vidkuna - rzekł błagalnie - jest on waszym krewniakiem, jesteście przyjaciółmi.
    Erling zaczerpnął głęboko tchu.
    - Czyście wreszcie do głębi pojęli, Szymonie, co zamierzał Erlend swym przedsięwzięciem? Chciał obalić wspólne ze Szwecją królestwo, a więc ten rodzaj rządów, którego nie wypróbowano należycie i który z każdym rokiem przynosi coraz to większe ciężary i zniszczenie na kraj. Chciał wskrzesić z powrotem stare rządy, które wszyscy znaliśmy i o których wiemy, że dawały szczęście i powodzenie.
    Pojmujecie, iż była to myśl światłego i odważnego męża i że teraz po nim nieprędko znajdzie się taki, który by ją podjął. Erlend przegrał z kretesem sprawę synów Porsego, a innych mężów królewskiej krwi, wokół których skupiłby się naród, nie ma. Może powiecie na to, że gdyby Erlendowi udało się przeprowadzić swój zamysł i przywieźć do Norwegii kawalera Haakona, mnie w pierwszym rzędzie szedłby na rękę. Dużo więcej, aniżeli przywieźć chłopca do kraju, ci młodzieńcy nie potrafiliby zdziałać bez pomocy rozważnych ludzi, którzy by sprawę do końca przeprowadzili. Tak się sprawa przedstawia, śmiem to twierdzić! Bogiem sią świadczę, żem nie dla zysku dzierżył władzę przez lat dziesięć, tylko żem miał z tego ciągły niepokój i trud, i walkę, i mękę bez końca, i że musiałem na bok usunąć staranie o moje własne dobro; kilku zaledwie mężów w tym kraju okazało zrozumienie dla tego, i to mi musi wystarczyć. - Trzasnął ręką w stół. - Zrozumcie, Szymonie, jak człowiek, który wziął na się rzecz tak wielką, że prawdopodobnie powodzenie nas wszystkich i naszych potomków na długi czas od tego zawisło, jak mógł on rzucić to wszystko wraz ze swymi portkami na łoże onej pochutnicy... na rany Chrystusa! Zasłużył w zupełności na to, by odpokutować tak jak Audun Hestakorn!
    Nieco spokojniej ciągnął dalej:
    - Poza tym sprawa nie ma się zgoła tak, jakobym ja nie życzył sobie ocalenia Erlenda, i nie sądźcie, żem się nie zmartwił wiadomością, którą przynieśliście. I wedle mego osądu, o ile postąpicie za moją radą, znajdziecie dosyć mężów, którzy pragną ocalenia Erlenda. A nie sądzę, żebym ja mógł wam się przydać na ryle, bym miał z powodu tej sprawy nieproszony jechać do króla.
    Szymon podniósł się, sztywny i zgrabiały. Oblicze jego z przemęczenia było szare. Stig zbliżył się doń i dotknął jego ramienia - zaraz każe wnieść posiłek, nie chciał, by się obcy kręcili po izbie, póki trwała rozmowa. Teraz jednak niechże Szymon pokrzepi się trochę jadłem i piciem, po czym pójdzie na spoczynek. Szymon podziękował; zamierza wkrótce jechać dalej, o ile mu Stig pożyczy konia. I czy Stig pozwoli tu przenocować jego pachołkowi, Jonowi Daalk? Szymon zostawił go gdzieś w drodze, koń tamtego bowiem nie mógł dotrzymać kroku jego wierzchowcowi. Tak jest, gnał całą noc. Mniemał, że zna dobrze te strony, tymczasem zabłądził kilkakrotnie.
    Stig prosił go, by poczekał do następnego dnia, po czym sam z nim pojedzie, w każdym razie odprowadzi go - ależ tak, pojedzie z nim aż do Tunsbergu.
    - Tutaj nie mam na co czekać. Chcę tylko jeszcze iść do kościoła. Skoro już jestem tutaj we dworze, chcę się pomodlić na grobie Halfridy.
    Krew wrzała i szumiała w jego wyczerpanym ciele, serce waliło młotem. Miał uczucie, że za chwilę runie na ziemię, był na pół przytomny. Ale posłyszał swój własny głos, mówiący spokojnie i równo:
    - Nie macie ochoty towarzyszyć mi, panie Erlingu? Wiem, że z krewnych was miłowała najbardziej.
    Nie patrzył na rycerza, lecz czuł, że tamten zdrętwiał. Po chwili usłyszał poprzez szum i śpiew własnej krwi jasny, uprzejmy głos pana Erlinga:
    - Chętnie, Szymonie Darre. Szkaradna plucha - dodał, przypasał miecz i wziął grube okrycie. Szymon stał nieporuszony jak głaz, aż Erling był gotów. Potem obydwaj wyszli.
    Siąpił jesienny deszcz, od morza szła mgła tak gęsta, że ledwie na parę kroków po obu stronach ścieżki można było rozróżnić pola i żółte gaje. Do kościoła nie było daleko. Szymon udał się na probostwo po klucz - był rad, gdy ujrzał, że mieszkają tu teraz inni ludzie niż za jego czasów: w ten sposób uniknął rozmowy.
    Kościółek był niewielki, z kamienia, z jednym tylko ołtarzem. Bezmyślnie spoglądał Szymon na obrazy i rzeźby, które widział setki razy; klęczał niedaleko Erlinga obok białej marmurowej płyty, odmawiał pacierze i żegnał się nie uświadamiając sobie tego nawet.
    Nie pojmował sam, że mógł to zrobić. Ale teraz już zabrnął w tę sprawę. Co mianowicie miał rzec, tego dotychczas nie przeczuwał, lecz chory ze zgrozy i wstydu wiedział, że jednak spróbuje.
    Stanęło mu przed oczyma blade, schorowane oblicze niemłodej już kobiety w półcieniu łoża, w uszach mu zabrzmiał jej łagodny, miły głos, jak żywo przypomniał sobie owo popołudnie, kiedy siedział na brzegu jej łoża i mówiła mu o tym. Było to na miesiąc przed przyjściem dziecka na świat i Halfrida przeczuwała, że przypłaci to życiem; gotowa była z radością okupić życie syna swą śmiercią. To maleńkie, biedne dzieciątko, które spoczywało tu pod kamieniem w małej trumience, tuż obok matki - Nie, żaden mężczyzna nie mógł uczynić tego, co on zamierzał.
    Ale biała twarz Krystyny... Wiedziała o wszystkim tego dnia, kiedy powrócił z Akersnes. Blada i spokojna mówiła o tym i wypytywała Szymona, lecz przez mgnienie widział jej oczy i od tej chwili nie śmiał spojrzeć w nie więcej. Gdzie była teraz i co czyniła, nie wiedział, czy siedziała w gospodzie, czy też przy swoim mężu, czy wreszcie dała się nakłonić i udała się na Skogheim; polecił ją opiece Olafa Kyrninga i siry Ingolfa, on sam gonił już resztkami sił i zdawało mu się, że nie może stracić chwili...
    Szymon nie zdawał sobie nawet sprawy, że twarz ma ukrytą w dłoniach...Halfrido, moja Halfrido - przecież nie idzie ani o grzech, ani o hańbę. A jednak...” To, co powiedziała jemu, swemu małżonkowi, o swym cierpieniu i o swej miłości, która była powodem, że wytrzymała przy tym starym diable. Zabił on własne dziecię w łonie matki, a ona pozostała przy nim, ponieważ nie chciała wieść na pokuszenie swego najdroższego przyjaciela.
    Bez wyrazu w bladej, pięknej twarzy klęczał opodal Erling syn Vidkuna. Złożone ręce przycisnął do piersi, od czasu do czasu czynił miękkim, spokojnym ruchem znak krzyża, po czym znowu składał dłonie.
    Nie. To było okropne, żaden mężczyzna nie mógł się zdobyć na to. Nawet przez wzgląd na Krystynę nie mógł tego uczynić. Podnieśli się jednocześnie, pokłonili przed ołtarzem i szli przez kościół; ostrogi Szymona dzwoniły przy każdym kroku. Odkąd opuścił dwór, nie padło między nimi ani jedno słowo i Szymon nie wiedział, co dalej nastąpi.
    Zamknął kościelne podwoje i Erling poszedł przodem przez cmentarz. Pod małym daszkiem cmentarnych wrót zatrzymał się. Szymon zbliżył się do niego i stali sporą chwilę czekając, rychło minie ulewa.
    Erling powiedział spokojnie i dobitnie, ale Szymon wyczuł głuchą, bezgraniczną wściekłość, szalejącą w nim głęboko. Nie śmiał spojrzeć mu w oczy.
    - Do stu diabłów, Szymonie, co to wszystko ma właściwie znaczyć?
    Szymon nie mógł wymówić słowa.
    - Sądzicie, że możecie mnie zmusić, abym się poddał waszej woli, bo może doszły waszych uszu zmyślone plotki o wydarzeniach, które ongi miały miejsce w owym czasie, w którym wyście jeszcze ssali pierś matki? - Gniew dyszał teraz w większej bliskości.
    Szymon zaprzeczył głową.
    - Sądziłem tylko, panie, że jeśli przypomnicie sobie tę, która czystsza była od najszczerszego złota, to może ulitujecie się nad małżonką Erlenda i jej dziećmi.
    Pan Erling spojrzał na niego. Nie odpowiedział, tylko jął wyrywać mech i porosty z kamiennych murów. Szymon przełknął parę razy ślinę i zwilżył wargi językiem.
    - Nie wiem dobrze, co właściwie myślałem, Erlingu, tyle tylko, że jeśli wspomnicie tę, która cierpiała przez te wszystkie straszliwe lata - bez innej pociechy i pomocy prócz Boskiej... że wówczas zechcecie pomóc tym wszystkim, którym będziecie mogli. Ponieważ jej pomóc nie mogliście. Jeśli kiedykolwiek żałowaliście, żeście owego dnia odjechali z Mandvik i pozostawili Halfridę samą w mocy pana Finna...
    - Ależ nie uczyniłem tego! - głos Erlinga brzmiał ostro. - Gdyż wiem, że o n a nigdy..; ale sądzę, że tego ty nie zrozumiesz! Gdybyś bowiem pojął choćby przez mgnienie oka, jak dumna była owa kobieta, którą tyś pojął za małżonkę - śmiał się z wściekłości - wówczas nie uczyniłbyś tego, coś zrobił. Nie wiem, ile ci jest wiadome, ale możesz dowiedzieć się o wszystkim. Posłali mnie - Haakon był w tym czasie chory - bym ją zabrał do jej krewnych. Elina i ona wyrosły jak dwie siostry, były prawie w tym samym wieku, chociaż Elina była jej ciotką; gdyby wtedy opuściła Mandvik, widywalibyśmy się co dnia i co godzina. Mówiliśmy o tym, całą długą noc siedzieliśmy na ganku domu, tego ze smokami. Za każde słowo, któreśmy rzekli, możemy oboje, ona i ja, odpowiadać przed Bogiem w dniu sądu ostatecznego. Wtedy niechaj On nam powie, dlaczego tak być musiało.
    Choć Bóg wynagrodził przecież w końcu jej pobożność. Dał jej dobrego małżonka na pociechę po poprzednim - takiego gołowąsa jak ty, który na jej własnym dworze spał z jej dziewkami i kazał potem Halfridzie wychowywać swoje bękarty - Erling cisnął z wściekłością pęk mchu, który trzymał w garści.
    Szymon stał bez ruchu i bez słowa. Erling znowu wyszarpnął kawał mchu i rzucił go precz.
    - Uczyniłem tak, jak o n a mi kazała. Czyś już dość słyszał? Innej drogi nie było. Gdziekolwiek byśmy się w świecie spotkali, bylibyś my... bylibyśmy... Zdrada małżeńska niepięknym jest słowem. Kazi rodztwo - jeszcze gorszym.
    Szymon kiwał sztywno głową.
    Zrozumiał sam, byłoby wprost śmieszne powiedzieć to, co myślał. Erling syn Vidkuna miał wówczas zaledwie dwadzieścia lat, był dworny i szlachetny, Halfrida miłowała go tak, że w ów wiosenny ranek całowałaby chętnie ślady jego stóp na rośnej trawie dziedzińca. On, Szymon, był podstarzałym brzuchatym, szpetnym chłopem... a Krystyna... Nigdy nie przyszłoby jej nawet na myśl, że czyjaś dusza może być zagrożona, choćby i dwadzieścia lat mieszkali razem na jednym dworze. To przecie pojął już dostatecznie jasno.
    Tedy odezwał się cicho, prawie pokornie:
    - Nie chciała ona wziąć na się winy za to, żeby dziecku, które miała dziewka z jej mężem, źle było na świecie. Ona to właśnie prosiła mnie, bym był dla dziecka tak dobry, jak tylko mogę. O Erlingu, miej litość nad nieszczęsną, niewinną żoną Erlenda. Na śmierć się ona zagryzie. Wydaje mi się, że nie mogę nawet głazu zostawić w pokoju szukając pomocy dla niej i jej dzieci.
    Erling stał oparty o wrota. Twarz jego była znowu spokojna jak zwykle, a głos uprzejmy i chłodny, kiedy odrzekł:
    - Miła mi zawsze była Krystyna córka Lavransa, choć nie bardzo ją znałem: urodziwa i czcigodna to jest kobieta i rzekłem wam już, Szymonie, wierzę na pewno, że znajdziecie pomoc idąc za moją radą. Ale nie całkiem pojmuję, coście zamierzali waszym cudackim pomy słem. Chyba nie sądziliście, żebym dlatego tylko, że mój wuj postano wił o mym ożenku za mnie nieletniego, i że dziewica, którą najbar dziej kochałem, była zaręczona z innym, kiedym ją poznał... Taka niewinna, jak powiadacie, nie jest znowu małżonka Erlenda. Tak, ożenieni jesteście z jej siostrą, to prawda, ale wy, nie ja, daliście powód do tej osobliwej rozmowy, tedy musicie ścierpieć, że mówię o tym. Przypominam sobie, różne pogłoski krążyły wówczas, kiedy się Erlend z nią żenił - małżeństwo to doszło do skutku wbrew woli i zamysłom Lavransa, ale dziewoi zależało raczej na przeprowadzeniu swej chęci aniżeli na posłuchu rodzicom i zachowaniu swej czci. Pewnie, może i mimo to być dobrą żoną, ale przecież dostała Erlenda, miała zatem dosyć rozkoszy i uciechy. Nie zdaje mi się, aby Lavrans miał kiedykolwiek wielką pociechę z tego zięcia, przecież upatrzył o n już sobie innego męża dla córki, wówczas kiedy poznała Erlenda. Była już nawet zmówiona, wiem o tym... - urwał nagle, przez mgnienie oka patrzył na Szymona i odwrócił głowę, zmieszany okrutnie.
    Purpurowy ze wstydu skłonił Szymon głowę na piersi, powiedział jednak cicho i dobitnie:
    - Tak jest, mnie była przyrzeczona.
    Chwilę stali bez słowa nie śmiąc spojrzeć na siebie. Potem Erling odrzucił ostatnią kępkę mchu, odwrócił się na pięcie i wyszedł w ulewę. Szymon nie ruszał się z miejsca, ale kiedy Erling uszedł kawałek w gęstej mgle, zatrzymał się i skinął nań niecierpliwie.
    Wrócili do domu w zupełnym milczeniu. Dochodzili już do dworu, kiedy pan Erling przemówił:
    - Uczynię to, Szymonie synu Andrzeja. Musicie poczekać do jutra, to pojedziemy razem.
    Szymon spojrzał na niego. Twarz miał zmienioną wstydem i męką. Chciał podziękować, ale nie mógł słowa wydobyć, musiał z całej siły zagryźć wargi, tak strasznie drżała mu dolna szczęka.
    Kiedy wchodzili do izby, Erling jakby przez nieuwagę dotknął ramienia Szymona. Ale obaj wiedzieli dobrze, że się nie ważą spojrzeć sobie w oczy.
    Nazajutrz, kiedy sposobili się do drogi, Stig chciał koniecznie pożyczyć Szymonowi szat: Szymon nie wziął z sobą niczego na zmianę. Spojrzał po sobie; pachołek jego wyczyścił wprawdzie i wy-szczotkował szatę, ale po długiej jeździe w tę pluchę była bardzo zniszczona i brudna. Uderzył się w udo.
    - Za grubym, Stigu, nie wlazłbym w twoją skórę, Poza tym nie jako gość jadę do króla.
    Erling oparł nogę na ławie i syn przypinał mu właśnie pozłacaną ostrogę. Wyglądało tak, jak gdyby pan Erling starał się tego dnia trzymać służbę jak najdalej od siebie.
    Rycerz zaśmiał się z dziwną złością.
    - Ze szkodą to na pewno nie będzie, kiedy zobaczą po Szymonie Darre, że nie szanował się w służbie swego szwagra, lecz ze swymi poczciwymi, śmiałymi słowy przybywa prosto z gościńca. Wygadany jest ci siarczyście ten nasz były szwagier, Stigu. O jedno się tylko obawiam, o to, że sam nie będzie wiedział, kiedy się ma zatrzymać.
    Szymon stał z rumieńcem na twarzy, ale nic nie rzekł. We wszystkim, co Erling od wczoraj do niego mówił, wyczuwał jakąś szyderczą złość, ale zarazem dziwnie przekorną dobroć i niezłomną wolę poparcia tej sprawy, skoro się wreszcie nią zajął.
    Odjechali tedy z Mandvik na północ, pan Erling, jego syn i Stig, z pocztem dziesięciu jak się patrzy odzianych i uzbrojonych ludzi. Szymon ze swym jedynym pachołkiem myślał sobie w duchu, że winien był przybyć z większą świtą i zabrać okazalszy strój. Szymon Darre na Formo nie miał bynajmniej potrzeby jechać obok swych byłych szwagrów jak mizerny chudopachołek, który w swej bezradności szuka ich pomocy - Ale było mu już wszystko jedno. Był taki zgnębiony i złamany tym, co wczoraj uczynił, że zdawało mu się niemal obojętne, jaki skutek będzie miała ta podróż.
    
    Szymon zachowywał się zawsze tak, jak gdyby nie wierzył pogłoskom krążącym o królu Magnusie. Nie był zgoła taki święty, aby nie ścierpiał jakiegoś rubasznego żartu pomiędzy mężczyznami. Ale kiedy ludzie skupiali głowy i z dreszczykiem szeptali o ponurych, niesamowitych grzechach, zawsze czuł się nieswojo. I wydawało mu się nieprzyzwoite myśleć albo nawet słuchać podobnych rzeczy o królu, któremu zaprzysiągł wierność.
    Mimo to zdumiał się wielce, stanąwszy przed młodym królem. Nie widział co prawda Magnusa syna Eirika od czasu jego dzieciństwa, ale spodziewał się, że w jego wyglądzie będzie coś zniewieściałego i gnuśnego. Tymczasem był to jeden z najpiękniejszych mężczyzn, jakich Szymon kiedykolwiek widział, wyglądał męsko i dostojnie w uroku swej młodzieńczej, wiotkiej smukłości.
    Odziany był w jasnobłękitną, zielono haftowaną szatę, sięgającą w sutych fałdach aż po stopy i zebraną pozłacanym pasem, ujmującym wdzięcznie wąskie biodra. W tej ciężkiej szacie jego piękna, strzelista niby jodła postać poruszała się z niesłychanym powabem. Król Magnus miał jasne włosy, ułożone gładko wokół foremnej głowy, na końcach jednak sztucznie skręcone, tak że falowały na odkrytej, szerokiej szyi. Twarz miał delikatną i otwartą, zdrową cerę nieco ogorzałą od słońca, oczy przejrzyste i szczere. Powitał swych ludzi układnie i z iście ludzką przyjaźnią. Po czym położył rękę na ramieniu Erlinga i odciągnął go nieco na bok dziękując mu pięknie za przybycie.
    Mówili chwilę ze sobą, po czym Erling napomknął, że ma szczególną prośbę, z którą rad by się odwołać do łaski i przychylności królewskiej. Wtenczas słudzy postawili naprzeciw królewskiego karła krzesło dla rycerza, trzem pozostałym wskazali miejsca trochę dalej w tyle i wyszli z komnaty.
    Mimowiednie wrócił Szymonowi ów sposób bycia i owa układność, które sobie w młodości przyswoił; w końcu dał się przecie nakłonić do włożenia długiej, brązowej szaty Stiga, tak że pod tym względem nie różnił się od innych. Ale kiedy tak siedział, wydało mu się, że śni. Był i zarazem nie był tym samym, co ów młody Szymon Darre: rzutki i dworny rycerzyk, który przed nieskończonymi laty podawał królowi Haakonowi w Oslo ręcznik i trzymał mu świecę. Był i znowu nie był Szymonem, chłopem na Formo, który przez wszystkie minione lata pędził tam w dolinie swobodne, wolne życie: beztroskie na swój sposób, aczkolwiek przez cały ten czas świadomy był, że pali się w nim i tli ów żar, choć starał się nie myśleć o tym. Rodził się w nim głuchy, groźny bunt; obca mu była chęć grzechu i nie poczuwał się do żadnej winy, lecz los rozdmuchał ten płomień, on zaś musiał się bacznie strzec, by nie dać nic poznać po sobie, podczas gdy smażył się na wolnym ogniu.
    Podniósł się, ponieważ wszyscy tak uczynili; król Magnus bowiem powstał.
    - Mój miły krewniaku - zabrzmiał jego świeży głos - według mnie ta sprawa tak się przedstawia: kawaler ten jest mym bratem, aleśmy przecież nigdy nie starali się mieć wspólnej świty; ci sami mężowie nam obu służyć nie mogą. Nie wydaje się również, aby Erlend sądził, że może tak być dalej, chociaż przez pewien czas piastował nadany mu przeze mnie urząd będąc w tym czasie wierny Haakonowi. Ci jednak spośród moich ludzi, którzy raczej trzymają się Haakona, będą wydaleni z mojej służby i mają pełną swobodę szukania sobie szczęścia na jego dworze. Kto zacz są ci mężowie, tego właśnie pragnę się dowiedzieć z ust Erlenda.
    - Tedy, panie i królu, musicie starać się dojść na tym punkcie do porozumienia z Erlendem synem Mikołaja. Musicie waszemu krewnemu dać list żelazny, jakeście mu obiecali, i zezwolić na rozmowę z wami.
    - Tak, jest on moim i waszym krewnym, i pan Ivar nakłonił mnie, bym mu przyrzekł ów list. Ale to o n nie dotrzymał przysięgi i o n nie pamiętał o pokrewieństwie między nami - Magnus roześmiał się i znów położył rękę na ramieniu Erlinga. - Moi krewni, drodzy przyjaciele, żyją w myśl przysłowia, znanego dobrze tu w kraju, a które brzmi: brat bratu najgorszym jest wrogiem. Owóż jestem w zupełności skłonny okazać łaskę memu krewnemu, Erlendowi z Husaby, przez wzgląd na Boga i Najświętszą Panienkę i na naszą dziewiczą oblubienicę; jestem gotów darować mu życie i majątek oraz dać mu dość czasu na opuszczenie tego państwa, o ile chciałby pojechać do swego nowego pana, księcia Haakona. Tę samą łaskę okażę każdemu, kto z nim był w spisku, ale wprzód muszę wiedzieć, kto to zacz był i którzy spośród moich mężów fałszywie mi służyli. Co powiadacie na to, Szymonie synu Andrzeja? Wiem, że wasz ojciec był wierną podporą mojego dziada, wyście sami również służyli godnie królowi Haakonowi. Czy nie mniemacie, że mam prawo wybadać dokładnie tę rzecz?
    - Sądzę, panie i królu - Szymon wystąpił naprzód i znowu się pokłonił - że dopóki wasza królewska mość rządzić będzie dobrocią, według prawa i odwiecznego zwyczaju tego kraju, dopóty nie dowie się nigdy, kto byli ci mężowie, którzy zamierzali dopuścić się bezprawia i zdrady króla. Albowiem w tejże samej chwili, w której naród zobaczy, że wasza królewska mość trwa niezłomnie przy prawie i zwyczajach, które ustanowili wasi przodkowie, żaden mąż w całym kraju nie pomyśli o tym, by wystawić pokój na próbę, lecz będą milczeć i raczej pomyślą - co może przez pewien czas wydawało się wątpliwe - że wy, panie, pomimo waszej młodości, potraficie władać mądrze i silnie dwoma wielkimi królestwami.
    - Tak jest, panie i królu - przerwał Erling - żaden człowiek w tym kraju nie zamierza odmawiać wam posłuchu w tych rzeczach, w których rządzicie wedle prawa.
    - Jak to? Więc waszym zdaniem Erlend nie zamierzał wywołać przewrotu i buntu?
    Przez chwilę zdawało się, że pan Erling pozostanie dłużny odpowiedzi, lecz Szymon zabrał natychmiast głos:
    - Wyście, panie, naszym królem. Po was oczekuje każdy, że ukrócicie bezprawie prawem. Jeśli jednak pójdziecie sami w ślady Erlenda, to łacno może się zdarzyć, że wystąpią i nazwą się po imieniu owi mężowie, na których wam teraz tak bardzo zależy, albo też inni, którzy może zaczną się zastanawiać, jak też ta cała historia w gruncie rzeczy wygląda. Wielki bowiem uczyni się huk, o ile wasza królewska mość postąpi, jak groził, z tak dobrze znanym i ze szlachetnego rodu pochodzącym mężem jak Erlend syn Mikołaja.
    - Co macie przez to na myśli, Szymonie synu Andrzeja? - spytał ostro król pąsowiejąc.
    - Szymon sądzi - przerwał Bjarne syn Erlinga - że źle by było dla waszej królewskiej mości, gdyby naród jął pytać, czemu to Erlend nie zażywał tej samej ochrony czci, co każdy, z wyjątkiem złodziei i opryszków. Mogłoby im łatwo strzelić dó głowy, że istnieją jeszcze inni wnukowie króla Haakona.
    Erling zwrócił się gniewnie w stronę syna, ale król spytał sucho:
    - Czy zdrajców króla nie zaliczacie do opryszków?
    - Nikt tak nie mieni tego, komu się jego plan udaje - odparł Bjarne.
    Przez chwilę wszyscy stali w zupełnej ciszy. Po czym przemówił znowu Erling:
    - Jakkolwiek by nazwano Erlenda, panie, to w żadnym wypadku nie przystoi obalać prawa przez wzgląd na niego.
    - Tedy należy prawo zmienić w tym punkcie - rzekł król porywczo. - O ile naprawdę jest tak, że nie posiadam dostatecznej władzy, by się upewnić, czy naród zamyśla dotrzymać mi wiary.
    Jednak nie wcześniej możecie postąpić po myśli zmienionego prawa, zanim ono istotnie nie zostanie zmienione, chyba że będziecie stosowali gwałt wobec ludu, a ten już od pradawnych wieków nie nawykły jest znosić przemocy swych władców - rzekł szorstko pan Erling.
    - Mam przecież oparcie w moim rycerstwie i w tych mężach, którzy mi wierność ślubowali - odpowiedział król Magnus z chłopięcym uśmiechem. - Cóż wy na to, Szymonie?
    - Ja, panie, mówię, iż może się okazać, że to oparcie wcale nie jest tak niezawodne, sądząc po buncie rycerstwa i szlachty przeciw królom w Danii i Szwecji, kiedy ogół ludności nie miał siły utrzymać władzy króla przeciw nim. Skoro jednak wasza królewska mość takie knuje zamysły, tedy muszę prosić o zwolnienie mnie z waszej służby, w takim razie bowiem wolę znaleźć się raczej wśród chłopskiej gromady.
    Szymon mówił spokojnie i z rozwagą, i zdawało się naprzód, jakoby go król nie pojmował. Potem roześmiał się:
    - A więc grozicie mi, Szymonie synu Andrzeja? Chcecie mi może rzucić rękawicę?
    - Będzie z tym tak, jako sobie sami życzycie, panie - rzekł Szymon równie spokojnie, ale wyjął zza pasa rękawice i trzymał je w ręku. Nagle młody Bjarne schylił się i chwycił je.
    - Nie kupicie zaprawdę godnych weselnych rękawic, królu. - Trzymał grube, wytarte rękawice wysoko w górze i śmiał się. - Jeśli się wieść rozejdzie, że wam o takie idzie, panie, to zbyt wiele będzie wam ofiarowanych - po niskiej cenie.
    Pan Erling wydał głośny okrzyk. Gwałtownym ruchem pchnął syna w jedną, a tamtych trzech w drugą stronę ku drzwiom. - Chcę pomówić z królem sam na sam.
    - Nie, nie, ja chcę mówić z Bjarnem! - wołał król biegnąc za ni mi.
    Ale pan Erling wypchnął syna wraz z innymi za drzwi.
    Przez sporą chwilę przechadzali się po zamkowym podwórcu i wzgórzu. Żaden z nich nie odzywał się. Stig syn Haakona wyglądał poważnie, ale nie mówił słowa. Bjarne uśmiechał się cichutko i tajemniczo sam do siebie. Po pewnym czasie wyszedł giermek Erlinga i prosił ich w imieniu pana, by na niego czekali w gospodzie; konie ich stoją na dziedzińcu.
    Siedzieli więc w zajeździe. Unikali mówienia o tym, co zaszło - wreszcie rozmowa zeszła na psy, konie i sokoły. Skończyło się na tym, że pod wieczór Stig i Szymon siedzieli obok siebie i opowiadali sobie różne tłuste dykteryjki. Stig miał zawsze w pogotowiu moc takich historyj, Szymonowi zaś tak się wiodło, że większość tych, które sobie przypomniał, Stig właśnie zaczynał opowiadać, przy czym albo wydarzyły się one jemu samemu, albo też miały miejsce niedawno w okolicy Mandvik, i to nawet te, co do których Szymon był pewny, że słyszał je jeszcze w młodości od pachołków na Dyfri-nie.
    Ale śmiał się i rżał ze Stigiem w zawody. Od czasu do czasu miał wrażenie, że cała ława, na której siedzi, chyli się pod nim; bał się czegoś okropnie, ale nie śmiał pomyśleć do końca, czego właściwie. Bjarne śmiał się cicho, popijał wino i gryzł jabłka, poprawiał ustawicznie kaptur i wtrącał tu i ówdzie jakąś krótką historyjkę - te były najsprośniejsze, ale za to pełne utajonego dowcipu, tak że Stig zgoła ich nie rozumiał. Zasłyszał je od pewnego księdza w Bjórgvinie, mówił Bjarne.
    Wreszcie przyszedł pan Erling. Syn poskoczył, aby zdjąć zeń okrycie. Ze złością zwrócił się pan Erling ku młodzieniaszkowi:
    - Ty! - Rzucił Bjarnemu okrycie, po jego twarzy przemknął cień tajonego uśmiechu. Zwrócił się do Szymona:
    - No, możecie być zadowoleni, Szymonie. Teraz możecie spokojnie zaufać temu, że niedaleki już dzień, w którym w pokoju i zgodzie będziecie siedzieć obok siebie na waszych sąsiedzkich dworach - wy i Erlend, i jego żona, i wszyscy ich synowie.
    Szymon był o cień bledszy, kiedy powstał i dziękował panu Erlingowi. Wiedział dobrze, co to była za trwoga, której nie odważył się zajrzeć w oczy. Ale trudno, temu zaradzić już nie mógł.
    
    W czternaście dni potem uwolniono Erlenda syna Mikołaja. Szymon z dwoma pachołkami oraz Ulfem pojechał na Akersnes, by go stamtąd zabrać.
    Drzewa były prawie ogołocone z liści, bowiem tydzień poprzedni był bardzo burzliwy i wietrzny. Mróz ściął już nie na żarty. Kiedy jechali ku miastu, twarda ziemia dźwięczała pod kopytami, a pola siwe były od szronu. Zanosiło się na śnieg, niebo było zasnute chmurami, dzień ponury i szary.
    Szymon zauważył, że Erlend powłóczył jedną nogą, kiedy wyszedł na dziedziniec zamkowy, i że trochę sztywno i niezgrabnie wskoczył na konia. Był bardzo blady. Zgolił brodę i przyciął sobie włosy; górna część twarzy była szarożółta, dolna zaś zupełnie biała, pokryta sinymi szczecinkami brody; oczy miał głęboko wpadnięte. Ale wyglądał statecznie w długiej ciemnoniebieskiej szacie i futrzanym okryciu, i trzymał się prosto, kiedy się żegnał z Olafem Kryningiem. Ludziom, którzy go strzegli w więzieniu i przynosili jadło, rozdał pieniądze, zupełnie jak człowiek dostojnego rodu, opuszczający dwór weselny.
    Z początku zdawał się marznąć podczas jazdy; wzdrygnął się kilkakrotnie. Potem nieco kolorów wystąpiło na blade lica, twarz ożywiła się - wyglądało to tak, jakby na nowo obudziły się w nim żywotne soki. Szymon pomyślał w duchu, że Erlenda nie łatwiej jest złamać aniżeli wierzbowy pręt.
    Przyjechali do gospody i Krystyna wyszła na dziedziniec powitać małżonka. Szymon starał się nie patrzeć w ich stronę, ale mimo woli musiał.
    Podali sobie ręce i zamienili parę słów spokojnym i wyraźnym głosem. Trzymali się godnie i dostojnie przy tym spotkaniu na oczach tylu ludzi. Tylko oboje spłonęli krwawo, na chwilę spojrzeli sobie w oczy i natychmiast spuścili wzrok ku ziemi. Potem Erlend podał małżonce powtórnie rękę i razem poszli w stronę domu, w którym mieli zamieszkać.
    Szymon zaś skierował się ku domostwu, w którym dotąd mieszkał z Krystyną. Wówczas obróciła się na najniższym stopniu schodów i zawołała nań dziwnie dźwięcznym głosem:
    - Jakże to, szwagrze, nie wejdziesz z nami? Musisz przecie coś zjeść. I ty też, Ulfie!
    Ciało jej było niezwykle młodzieńcze i gibkie, kiedy tak stała, nieco wygięta w biodrach, patrząc przez ramię. Wnet po przybyciu do Oslo zaczęła w inny sposób wiązać chustkę na głowie. Tutaj na południu jedynie kobiety niskiego stanu nosiły chustki tak wiązane, jak ona od czasu swego wesela: szczelnie wokół twarzy, z końcami przerzuconymi na krzyż przez barki, wskutek czego szyja była zupełnie zasłonięta, a po bokach i nad węzłem włosów w tyle głowy tworzyły się sute fałdy. Na północy uchodziło za oznakę pobożności wiązać w ten sposób chustkę, arcybiskup Eilif zalecał zawsze ten sposób jako najobyczajniejszy i najskromniejszy dla zamężnych niewiast. Aby jednak nie zwracać na siebie uwagi, przejęła Krystyna nowy sposób od kobiet tutejszych; wiązała chustkę gładko na głowie, a końce jej odrzucała do tyłu, wskutek czego włosy z przodu głowy, szyja i ramiona były odkryte. Poza tym warkocze upinano tu tylko tak wysoko, by nie wyglądały spod rąbka, sama zaś chustka układała się miękko na splotach uwypuklając kształt głowy. Szymon już wcześniej zauważył to u Krystyny i spostrzegł, jak bardzo jej z tym do twarzy, ale mimo to nie wiedział, jak młodą ją to czyniło. A oczy jej jarzyły się jak gwiazdy.
    
    W ciągu dnia przychodzili różni ludzie, chcący powitać Erlenda. Ketil ze Skog, Markus syn Torgeira, potem pod wieczór sam Olaf Kyrning, sira Ingolf i pan Guttorm, proboszcz kościoła Św. Halvarda. Księży złapała w drodze sucha zadymka śnieżna; zabłądzili nieco i zeszli z drogi na jakieś pole, gdzie się ich uczepiły łopuchy, szaty ich były całe nimi pokryte. Wszyscy jęli gorliwie oczyszczać księży i ich towarzyszy. Erlend i Krystyna czyścili wspólnie pana Guttorma, przy czym co chwila czerwienili się, a gdy żartowali i śmiali się wraz z księdzem, głosy ich drżały dziwnie i niepewnie.
    Szymon zrazu pił wiele, ale trunek nie szedł mu do głowy; czuł się tylko trochę ociężały. Z niesamowitą wyrazistością słyszał każde słowo, które padało. Ludziom zaś rozwiązywały się z wolna języki, nikt z obecnych nie był przyjacielem króla.
    Teraz, po wszystkim, Szymon był dziwnie znużony i zniechęcony. Głupie były te ich krzykliwe mowy i gadania. Ketil syn Aasmunda był człowiekiem prostodusznym, a jego szwagier Markus też nie celował mądrością. Olaf Kyrning był wprawdzie mężem prawym i rozumnym, ale nie przewidującym, obaj zaś księża również nie bardzo byli światli. Siedzieli tu teraz wszyscy i słuchali Erlenda, i przytakiwali mu, a on coraz bardziej stawał się taki jak zazwyczaj: nierozważny i butny. Wziął rękę Krystyny, położył na swoim kolanie i bawił się jej palcami - siedzieli tak, że ramiona ich stykały się. Jasny szkarłat oblał jej lica, nie odwracała oczu od Erlenda, kiedy zaś skrycie objął ją wpół, zadrgały jej usta i z trudem tylko mogła je utrzymać zamknięte.
    Nagle drzwi się rozwarły i wszedł Munan syn Baarda we własnej osobie.
    - A, zjawił się w końcu najgrubszy zwierz! - zawołał Erlend ze śmiechem zrywając się i idąc mu naprzeciw.
    - Niechaj Bóg i Najświętsza Panna zmiłują się nad nami, widzi mi się, że nic sobie z tego wszystkiego nie robisz, Erlendzie - ubolewał gniewnie Munan.
    - Ano, czy to coś pomoże płakać i jęczeć teraz, krewniaku?
    - Podobnego tobie nigdym nie widział. Zniszczyłeś do cna całą swoją fortunę.
    - Pewno, nigdy nie leżało w mej naturze iść do piekła z gołym tyłkiem, aby sobie tylko portek nie spalić - rzekł Erlend, a Krystyna roześmiała się cicho, zmieszana.
    Szymon położył głowę na opartych o stół ramionach. Niechże myślą, że upił się i zasnął. Chciał, by go zostawiono w spokoju.
    Nic nie było inaczej, aniżeli oczekiwał, aniżeli musiał oczekiwać. I ona także nie była inna. Siedziała tu oto, sama jedna pośród tylu mężczyzn, tak samo łagodna i spokojna, wstydliwa i pewna jak zawsze. Wtedy, kiedy go zdradziła, była taka sama: bez wstydu czy też bez winy - nie wiedział. Nie, nie, nieprawda, nie była taka pewna siebie, nie była bez wstydu, nie była spokojna, choć twarz miała spokojną. Ale ten człowiek urzekł ją chyba. Dla Erlenda kroczyła niewzruszenie przez rozpalone kamienie, przeszła też ponad nim, Szymonem, jak gdyby nie wiedziała, że jest on czymś więcej aniżeli zimnym głazem.
    Siedział tu i myślał o takich głupstwach. Trudno, chciała przeprowadzić swą wolę i nie dbała o nic innego. A niechże sobie mają swoją uciechę, jemu chyba winno to być obojętne. Cóż go to obchodzi, czy spłodzą jeszcze siedmiu synów: natenczas będzie ich razem czternastu do podziału połowy spuścizny po Lavransie. Nie zanosiło się wcale na to, by on się musiał kłopotać z powodu swoich dzieci, Ramborga nie była taka prędka do rodzenia jak siostra, jego potomkowie zostaną w dobrobycie i zasobności. Ale było mu to obojętne dzisiejszego wieczora. Miał ochotę pić jeszcze więcej, lecz czuł, że dary Boże nie wyjdą mu na pożytek, poza tym zaś musiałby podnieść głowę, a wtedy wciągnięto by go w rozmowę.
    - Ty sądziłeś pewnie, że nadawałbyś się na namiestnika - mówił szyderczo Munan.
    - Nie, ale pomyśl tylko: zamierzaliśmy ciebie nim mianować - śmiał się Erlend.
    Inni ryczeli wniebogłosy.
    Erlend podszedł i dotknął ramienia Szymona.
    - Śpisz, szwagrze? - Szymon podniósł głowę. Erlend stał przed nim z kubkiem w ręku. - Napijże się ze mną, Szymonie. Tobie przede wszystkim zawdzięczam, żem nie dał gardła pod stryk, a miłe jest mi życie, jakiekolwiek jest, mój chłopcze! Byłeś dla mnie jak rodzony brat. Gdybyś nie był moim szwagrem, na pewno bym głowę położył. Wówczas mógłbyś ożenić się z wdową po mnie.
    Szymon zerwał się. Przez chwilę obaj stali z wlepionymi w siebie oczyma. Erlend wytrzeźwiał zupełnie i pobladł, wargi jego rozchyliły się.
    Szymon zaciśniętą pięścią wytrącił mu kubek z ręki, miód rozlał się po podłodze. Potem obrócił się na pięcie i wyszedł z izby.
    Erlend mimo woli otarł sobie rękę o szatę i rozejrzał się wokół: nikt nie zauważył zajścia. Kopnął nogą kubek pod stół, postał jeszcze chwilę, a potem cicho wyszedł na dwór za szwagrem.
    Szymon Darre stał pod schodami. Jon Daalk wyprowadzał właśnie jego konia ze stajni. Nie poruszył się, gdy Erlend doń przystą-pił.
    - Szymonie, Szymonie, ja nie wiedziałem... nie wiedziałem, co mówię.
    - Teraz za to wiesz.
    Głos Szymona był zupełnie bez dźwięku. Stał nieruchomo nie patrząc na szwagra.
    Erlend rozejrzał się bezradnie wokoło. Poza skłębionymi chmurami widniał blady księżyc,- małe, twarde ziarenka śniegu padały wciąż. Erlend wzdrygnął się.
    - Dokąd... dokąd chcesz jechać? - spytał niepewnie, patrząc na pachołka i konie.
    - Poszukać sobie innej gospody - odparł krótko Szymon. - Tutaj nie myślę pozostać.
    - Szymonie! - wybuchnął Erlend. - O, nie wiem, co bym dał za to, gdyby to mogło być nie wypowiedziane.
    - I ja też - odparł Szymon jak wprzódy.
    Na górze otwarły się drzwi. Krystyna wyszła ze świecą w ręku na ganek, nachyliła się przez poręcz i poświeciła w dół.
    - To wy tutaj stoicie? - spytała dźwięcznym głosem. - A cóż robicie o tej porze na dziedzińcu?
    - Czułem, że muszę zajrzeć do koni, jak mówią dworni ludzie - odrzekł ze śmiechem Szymon.
    - Ale po cóżeś wyprowadził konie? - rzekła serdecznie zdziwiona.
    - Prawda, jakie to pomysły przychodzą człowiekowi, kiedy ma trochę w czubie - odrzekł Szymon.
    - Ale przyjdziecie wnet na górę? - zawołała radośnie i dźwięcznie.
    - Tak, zaraz. - Krystyna cofnęła się, a Szymon huknął na Jona, by odprowadził konie z powrotem do stajni. Po czym zwrócił się do Erlenda, który stał jak porażony, z zesztywniała twarzą. - Wnet przyjdę do izby. Musimy starać się tak zachowywać, jak gdyby to nie zostało wypowiedziane, Erlendzie. Przez wzgląd na nasze żony. Ale tyle może nawet ty zrozumiesz: byłeś naprawdę ostatni na ziemi, który powinien to wiedzieć. I pamiętaj, ja nie zapominam tak łatwo jak ty!
    Znowu otwarto na górze drzwi; goście wyszli wszyscy, z nimi Krystyna; jej dziewka niosła zapaloną świecę.
    - Tak, tak - Munan szczerzył zęby - nocka już późna, a tych dwoje tutaj na pewno bardzo tęskni już za łożem.
    
    - Erlendzie, Erlendzie, Erlendzie! - Zaledwie zostali sami za zamkniętymi drzwiami, rzuciła się mu Krystyna na piersi. Przytuliła się do niego namiętnie. - Erlendzie, wyglądasz zmartwiony - szepnęła przerażona, z na wpół uchylonymi wargami już przy jego ustach. - Erlendzie? - Objęła jego skronie obu dłońmi.
    On zaś stał chwilę, obejmując ją wolno ramieniem. Nagle ze zduszonym okrzykiem w krtani przycisnął ją do siebie z całych sił.
    Szymon poszedł w stronę stajni; chciał coś rzec Jonowi, ale po drodze zapomniał. Przez chwilę stał we wrotach i spoglądał na mglisty opar wokół księżyca i na śnieżną zadymkę; teraz znowu jęły padać wielkie płatki. Jon i Ulf wyszli ze stajni i zamknęli za sobą drzwi, po czym trzej mężowie skierowali się razem w stronę domostwa, w którym mieli spać.