MARTA TOMASZEWSKA

MIRAŻ MIŁOŚCI, MIRAŻ ŚMIERCI

Pejzaż z Psem 
Doszli do szosy. 
Leżała płasko u stóp wzgórza, zjeżonego długimi tyczkami, których kanciastą 
ostrość łagodził połyskliwy, zielonkawy nalot, unoszący się od ziemi jak mgiełka 
oddechu. Gigantyczny klosz światła przykrywający wzgórze, osiadłszy na tej 
chybotliwej zieloności chwieje się lekko, kołysze, bezdźwięczny wszakże, co 
doskwiera do tego stopnia, aż ma się ochotę krzyknąć, podpowiedzieć: dzwoń, tak 
bardzo w swym rozkołysaniu przypomina dzwon, a dzwon zresztą jest, pewnie nawet 
kilka dzwonów, tyle, ile może się pomieścić w wieży niewielkiego kościółka, 
wyrastającego ze szczytu wzgórza tą wieżą właśnie, cienką, spiczastą jak tyczka 
wbita pod koniec, albo na początku (chyba na początku, bo lżej z góry) wbijania 
szarych kanciastych patyków, po których teraz, wiosną 1977 roku pięły się 
pierwsze kryzowane listki winorośli. Pies skacze do przodu i zawisa na smyczy 
nie rezygnujący jednak: czujnymi bursztynowymi oczami wypatruje kolejnej luki w 
nawałnicy samochodów gotów skoczyć znowu, przelecieć szosę; nie rozumie dlaczego 
zatrzymali się tutaj i stoją na jej brzegu, jak gdyby tam, po drugiej stronie 
nie widniał prosty, oczywisty ciąg dalszy rozpoczętego przed dwiema godzinami 
spaceru: szeroka, kamienista droga zachęcająco przystawiona do stromizny zbocza, 
na skraju winnic właśnie. 
– 
Spokój Simplet, spokój – mówi Manfred, smycz naciągnięta do oporu wżera się w 
jego dłoń, od razu przerzucając pomost pomiędzy tą chwilą, a ową niedawno 
minioną, kiedy wynurzywszy się z polnej ścieżki, wpadającej do rozległego 
podwórca, położonej na niewielkim wzniesieniu farmy, dla obejrzenia której 
prowadził tędy Antoniego, zobaczyli wielkiego, czarnego psa. Simplet szarpnął 
się na smyczy: wściekły brutalnie zahamowany skok, a tamten stał nieporuszony, 
po prostu stał i patrzył nieporuszony, rozluźniony, co było tak zaskakująco 
nieprawdopodobne, że Manfred, owładnięty rosnącym z każdą sekundą irracjonalnym 
niepokojem, nie dostrzegł zrazu pysznej urody psa, nie czuł też tnącego nacisku 
owiniętej ciasno wokół dłoni smyczy, którą Simplet naciągał siłą swego 
rozjuszenia i 
– 
muskułów; czarny dog przewyższał go wzrostem, ale bokser Manfreda, bynajmniej 
nie ułomek, miał potężniej sklepioną pierś i wyglądał przy tamtym, długonogim, 
arystokratycznie smukłym, jak oblężniczy taran przy pięknym, rycerskim 
muszkiecie. – Spokój Simplet, spokój – powtarzał Manfred, a mówił to w taki 
sposób, jakby uspokajał sam siebie; zapomniał 
o wszystkim, co nie było czarnym dogiem zagadkowo spokojnym, choć miał za sobą 
drzwi swego domu, a przed sobą o rzut kamieniem intruzów z rwącym się do walki 
bokserem, zapomniał nawet o Antonim, o jego lęku przed dużymi psami zwłaszcza, o 
czym świadczyło to, co powiedział zanim oprzytomniał: – nie przejdziemy – 
powiedział – idź poproś, aby go na chwilę zabrali, a oprzytomniał, naprawdę 
otrząsnął się dopiero wówczas, gdy zobaczył, dostrzegł świadomie, że Antoni jest 
już w połowie drogi do drzwi, przed którymi czarny pies stał nieporuszony, kiedy 
zaś zrozumiał co widzi, już nie było sensu wołać: wracaj, robić cokolwiek. Smycz 
wżerała się w dłoń o wiele mocniej niż teraz, gdy zatrzymali się na brzegu 
szosy, ale dopiero teraz odczuwa tamten ból. Obraca głowę ku Antoniemu i od razu 
wie, że Antoni przez cały czas (ile czasu?) patrzy na niego, że ciągle byli tam, 
na podwórzu farmy, przez który Antoni ciągle szedł swobodnym, nieśpiesznym 
krokiem prosto na psa i – że co ważniejsze – przystanęli, zatrzymali się przed 
pierwszą wymagającą zatrzymania, krótkiego bodaj postoju przeszkodą, gdyż choć 
od owej chwili rozpiętej między nimi dwoma jak płótno na stalugach minęło sporo 
czasu wypełnionego nie tylko milczeniem, ani jedno słowo nie zmąciło szczególnej 
ciszy jaka nastaje po wyjątkowo intensywnym doznaniu, po wstrząsie ruszającym z 
posad bryłę chwiejnej równowagi ludzkiego wnętrza, a przecież musi paść chociaż 
jedno, jeżeli łączność ma być przywrócona, jeżeli barwy i kształty świata mają 
odzyskać realność i dalej, jak poprzednio, pełnić zbawczą rolę kul inwalidzkich, 
czy też by pozostać w realiach opisywanego pejzażu – tyczek, wokół których 
oplata się wiotka gałąź winorośli. 
Wysokie czoło Manfreda przecina zmarszczka. Antoni dostrzega pytanie formujące 
się za tym czołem, formujące się z wyraźnym trudem; Manfred lubi sam znajdować 
odpowiedzi i drąży interesujący go problem, wytrwale, pracowicie jak wgryzający 
się w drzewo kornik. Wyraz jego podpuchniętych oczu mówi, że jeszcze nie 
kapituluje, że to, co powie, powie wbrew swojej woli, pod przymusem. Wysiłek, 
konieczność zrozumienia i walka ze słabością, która domagała się postawienia 
pytania, dają komiczny efekt, Antoni uśmiecha się i wtedy niespodzianie odkrywa, 
że nie wiedząc o tym uśmiechał się przez cały czas, co prawda innym uśmiechem, 
ale znajomym, dojmująco rozpoznawalnym, jak cios pięści uderzający po raz drugi 
w to samo miejsce. 
– 
Dlaczego – zaczyna wreszcie Manfred, nie kończy, może dokończył, tylko dalsze 
słowa nikną w hałaśliwym jazgocie przetaczającego się szosą kontenerowca, który 
być może jedzie tą drogą właśnie po to, żeby pytanie zostało nie dokończone, 
żeby ciąg dalszy nie zakłócił głębokiego, pulsującego sensu zawartego we 
wszystkich związanych z tą sprawą „dlaczego”, nie zakłóca, choć Antoni odpowiada 
na to, co być może było wypowiedziane i zanikło: dlaczego poszedłeś? (ale równie 
dobrze mogło to być: dlaczego ten czarny dog zachowywał się tak dziwnie), 
odpowiada jednak z należytą, godną sytuacji wieloznacznością. 
– 
Kolory – mówi – z wolna przenosząc wzrok z twarzy towarzysza na wzgórze, całe w 
potokach słonecznego blasku, przykrywającego je niby gigantyczny klosz z 
polśniewającego zielonkawo światła. 
Jest malarzem, odpowiedział jak malarz, a choć w tym lakonicznym wytłumaczeniu 
kryje się tylko część prawdy, Manfred, który to niejasno wyczuwa, natychmiast je 
przyjmuje, bowiem znowu widzi tamtą scenę, widzi inaczej, uświadamiając sobie 
zarazem do jakiego stopnia jego wzrok uwięziony był wówczas, zniewolony tylko 
jedną kolorową plamą: czernią psa, a zresztą i tej czerni mimo, że sam jako 
architekt oko miał wyczulone na barwy, właściwie nie zauważał: widział psa i 
tylko psa, podobnie jak jego własny pies, wibrujący na smyczy niby kamień w 
widełkach procy Dawida szykującego się do pojedynku z Goliatem; teraz runęły nań 
barwy, piękne przeciwstawienia czerwieni i zieleni, czerni i bieli, mocny 
błękit, ciemna miedź pod błękitem, bladoliliowe cienie, barwy mocne, soczyste, 
niewątpliwie mogły uroczyć i Antoniego, który od kolejnego, jak się zdawało 
definitywnego, bo przypieczętowanego rozwodem rozstania (ale przecież 
przyjechał) z Sarą, znowu lwią część roku spędzał w swej chacie zaszytej w 
dżungli Beau–Vallon na wyspie Mahé – największej z wysp archipelagu Seszele, a 
więc żył w słońcu nieporównanie mocniejszym, przejrzystości powietrza bardziej 
japońskiej, mogły, czy jednak były silniejsze niż zdradziecko opanowujący 
świadomość, niemal fobistyczny lęk? Manfred pochyla głowę w nagłym poczuciu 
winy. 
– 
Chodźmy – mówi Antoni. Manfred podnosi głowę, spogląda w jego dobre, głębokie, 
brązowe oczy i czuje się jeszcze bardziej winny, jeszcze bardziej obciążony. 
Sara ma rację – myśli z buntem, który dobrze zna i którego nie lubi – tego go 
nie sposób znieść: wszechogarniające przebaczenie, wszechogarniające 
współczucie. Bogu przystoi, człowiekowi nie, człowiek nie ma prawa wznosić się 
aż tak wysoko, właściwie to wyklucza ze wspólnoty ludzkiej bardziej niż 
zbrodnia; no oczywiście: usprawiedliwiasz zbrodnię. Nienawistny głos nieczystego 
sumienia. Nieczystego sumienia narodu. 
Stoi ciężki, zwalisty, ciemnoniebieska koszula wpuszczona w spodnie o niemal tym 
samym odcieniu ładnie kontrastuje z rudawymi nieco włosami, teraz pociemniałymi 
od potu, spodnie, zawsze trochę za obszerne przytrzymuje skórzany pas niedbale 
zapięty, obsuwający się nisko na brzuch, ale nie jednolitość ubioru, nie 
skórzany, prawie wojskowy pas, a gęstniejąca twardość spojrzenia sprawia, że ten 
czterdziestotrzyletni mężczyzna, który nigdy nie nosił munduru, przez chwilę 
wyglądał jak umundurowany, a zresztą być może Antoni nie musiał by przez tę 
chwilę walczyć z naporem przygaszonej zieleni grubymi pociągnięciami pędzla 
pokrywającymi ultramarynę, gdyby nie wstrząsające odkrycie sprzed godziny. 
– Chodźmy – powtarza kładąc rękę na ramieniu towarzysza, kładzie rękę na jego 
ramieniu ciepło, serdecznie, ultramaryna zapłonęła światłem, dobry poczciwy 
wojak Szwejk, wychynął zza butnej zjawy w kolorze feldgrau, Simplet warujący z 
nosem w kurzu drogi zrywa się ochoczo, jakby wyczuł, że niezrozumiały postój 
wreszcie dobiegł kresu, że wreszcie mu pozwolą przebiec szosę, uciec od 
samochodów bzykających natrętnie koło jego nieprzyciętych uszu, pozwolono mu, 
wpadł w pierwszą lukę, ciągnąc za sobą Manfreda jakby w obawie, że się rozmyśli. 
Antoni zostaje o pół kroku w tyle, idzie po gładkiej bitumicznej nawierzchni z 
uczuciem, że przekracza Rubikon, jest to uczucie irytujące, irytująco – 
pompatyczne, literacko – sztuczne, śmieszne po prostu wobec upojenia 
wypełniającego go od stóp do głów, kiedy szedł przez podwórzec starej 
berneńskiej farmy, wtopionej w lżejszy pejzaż kantonu Vaud, szedł beztroski, 
swobodnie, ogarnięty poczuciem własnej mocy, pewnością, że przekracza 
nieprzekraczalne, że – jak marzył o tym niejeden urzeczony wizją artysta –
wchodzi w tworzony obraz, że zwyciężył; on Antoni Le Clef, lat pięćdziesiąt 
jeden nie praktykujący doktor medycyny, wzięty malarz kolorysta – zwyciężył w 
odwiecznym pojedynku twórcy ze Stwórcą, zwyciężył, gdyż podjął wyzwanie 
zawierzając urodzie psa – bo i on, wbrew temu co przypuszcza Manfred, zauważył 
przede wszystkim psa, a właściwie miał takie wrażenie jakby pies zauważył przede 
wszystkim jego, jakby od razu właśnie do niego przylgnął spojrzeniem, w którym 
nie było ani wrogości, ani czujności nawet, tylko przyjazna ciekawość. 
Jaki piękny – pomyślał Antoni. Boże, jaki piękny, głęboka dojmująca radość 
zaczęła wzbierać w nim jak śmiech; to, co tak bardzo zdenerwowało, zbiło z tropu 
Manfreda, Antoniemu w owym stanie szczególnego upojenia wydawało się 
najzupełniej naturalne, jasne, zrozumiałe, proste, oczywiste: piękny, czarny dog 
stał u drzwi swego domu i patrzył na przybyszy z przyjazną ciekawością. W całej 
jego postawie, zwłaszcza w nieporównanie szlachetnym uniesieniu głowy była 
godność i majestat, nic sobie nie robił z szarpiącego smycz, rozwścieczonego 
boksera, nawet –przypomina sobie Antoni zamyślonym krokiem pokonujący stromiznę 
drogi prowadzącej na szczyt wzgórza – nie patrzył na niego, tak, nawet nie 
patrzył na drugiego psa, patrzył wyłącznie na ludzi, na mnie, nie, nie 
wymyśliłem sobie tego, Manfred powiedział „nie przejdziemy”, a mnie się chciało 
śmiać, lęk w głosie Manfreda, chciało mu się śmiać, zuchwałym, a zarazem ufnym 
śmiechem, zrodzonym z wiary, której ciągle nie potrafił w sobie przezwyciężyć: 
cóż może grozić ze strony kogoś tak pięknego? Pomyślał „kogoś”, jakby myślał o 
osobie nie o psie, jakby myślał o kobiecie, nie myślał o kobiecie, w ogóle nie 
myślał idąc przez podwórzec farmy, szedł lekko, beztroski, w poczuciu własnej 
twórczej mocy, a każdy krok był coraz doskonalszym, coraz głębszym zanurzaniem 
się w tworzony obraz; uchwycić wyraz oczu psa, to bardzo ważne, najważniejszy 
akcent, wejść jeszcze głębiej, podejść bliżej, wchodził, podchodził, pies stał 
nieporuszony, nie cofnął się nawet o milimetr, nie odwrócił oczu wpatrzonych w 
człowieka, rysował się ostro, wyraźnie w plamie drzwi. Trzeba było niemal otrzeć 
się o niego, by do nich dojść. 
W którym momencie przestał być częścią obrazu? W którym momencie stał się 
nagłym, absolutnie niespodzianym zagrożeniem, nieprzewidzianą, absurdalną 
przeszkodą? 
Najpierw pojawił się – Antoni gotów był przysiąc – czysto twórczy malarski 
niepokój: czegoś za dużo, za ostra czerń może i od razu pokusa, tak bardzo 
stojąca w sprzeczności z nastrojem, w jakim do tej pory tworzył ten obraz: 
cofnąć się o kilka kroków, aby lepiej uchwycić całość, wyłowić wprawnym okiem to 
coś, co nagle zaczęło zawadzać, nie grało w całości, pokusa, żeby odsunąć się, 
cofnąć się, wyjść na zewnątrz, a pies był już o metr, o pół metra, mniej niż pół 
metra, czarna, pięknie sklepiona pierś, mocne, smukłe nogi w rozkroku, 
uśmiechnij się, okaż, że wszystko w porządku, że się nie boisz, uśmiechaj się, 
uśmie... 
Nie wiedział, nie wiedziałem – przypomina sobie Antoni, że uśmiecham się 
przechodząc obok psa, dopiero kiedy przeszedł p o c z u ł na swoich wargach ten 
dziwny, jakby przykurczony uśmiech, i rozpoznał go: cios pięści uderzającej po 
raz drugi w to samo miejsce odrzucił go wstecz, potężny cios, Antoni poleciał do 
tyłu, nie upadł, szedł, a raczej biegł przez opustoszałe, wymarłe alejki między 
barakami, odruchowo kuląc się przy każdym gwiździe zapowiadającym nową bombę, 
gwizd bomby cienki, coraz cieńszy, świdrujący, tak bardzo nie do zniesienia, że 
huk eksplozji był wyzwoleniem, jednostajny, dudniący szum motorów w niebie, ku 
któremu puste wieże wartownicze wycelowane były niby bezsilne, obnażone z 
maskującej protezy kikuty, nikt nie strzegł piekła, wokół którego szalało inne, 
bardziej spektakularne piekło, szlag ich trafia – myślał Antoni biegnąc, biegł 
wcale się nie kryjąc, choć znajdował się tam, gdzie nie powinno go być, nalot, 
ona miała rację, tylko w czasie nalotu można było poważyć się na ów zuchwały 
bezprecedensowy w dziejach obozu czyn, daj spokój bracie, to szaleństwo, głupia 
donkiszoteria, co cię obchodzi esesmański bękart, wytrzymałeś tyle, przetrwałeś, 
a teraz przed końcem chcesz zginąć, masz 18 lat, Antek, 18 lat. Miał 18 lat i po 
raz pierwszy w życiu był zakochany, nie wasza sprawa, odczepcie się, w czasie 
nalotu nic mi nie grozi, chowają się jak szczury, ani żywej duszy, a jeśli 
nawet, idę z pretekstem, służbowo, wykradnę dziecko, oddam jej i koniec, po 
wszystkim, biegł w gwiździe, łoskocie, pod dudniącym niebem, biegł radosny. 
Od baraku rewirowego, w którym znajdowały się odbierane matkom niemowlęta, 
dzieliło go może dziesięć metrów, a może nawet mniej, gdy zobaczył: na skraju 
grząskiej trochę po ostatnim deszczu żwirowanej alejki stał w mocnym swobodnym 
rozkroku obersturmfuehrer SS, na ziemi u jego stóp leżał pies, piękny, podpalany 
owczarek alzacki, leżał i patrzył na chłopaka w pasiaku z przyjazną ciekawością. 
– Piłeś kiedy Dorin z Féchy? – pyta Manfred. – Może piłeś, ale nie tu w Féchy, a 
to różnica. Wino najlepiej pić w miejscu, gdzie jest produkowane. Wiesz, że wino 
z Allaman inaczej smakuje już w Lozannie? Podobno to kwestia transportu. Dorin w 
Mon jest odrobinę słodszy, w Vinrel gorzkawy, w Féchy lekko owocowy. 
Głos z wyczuwalną zadyszką rozdziera wielką ogłuszającą ciszę, która wchłonęła, 
zmiksowała zgiełk alianckiego nalotu i zamknęła się wokół biegnącego żwirowaną 
alejką chłopaka. Antoni słyszy najpierw tę zadyszkę i zanim pojął cokolwiek, 
najpierw dziwi się, że ta zadyszka, ten zdyszany, urywany oddech ciągle jest 
słyszalny, że nie zamiera jak krzyk zduszony brutalnie zaciskającą się na ustach 
ręką, jak zamarł w nim wówczas na trwającą wieczność sekundę zaskoczenia. 
– Wydaje się, że masz ochotę na pétit blanc du pays – mówi żartobliwie; 
przytomniał. 
Już tylko kilka kroków dzieli ich od placyku na szczycie wzgórza, Antoni mruga 
oczami, jakby blask słońca stał się intensywniejszy, ma twarz człowieka 
budzącego się ze snu, ale nie budzi się ze snu, to było inne wrażenie, dobrze mu 
zresztą znane: że drgnieniem powieki unicestwia świat, strąca w Nieprzejawione 
świat powołany do istnienia być może takim samym drgnieniem powieki, u początku 
Mantawary, kosmicznego cyklu; Wdech i Wydech Brahmy – myśli Antoni pokonując 
ostanie metry stromizny, Święte Księgi mówią o wdechu i wydechu, to chyba 
prawdziwsze, potężniejsza wizja, ale na swój prywatny, ludzki użytek wolał inną, 
bardziej malarską interpretację: oko unicestwia obraz: drgnienie powieki i 
rzeczywistość nakładająca się na rzeczywistość strącona znowu w nieprzejawiony, 
potencjalny stan, usypia czekając kolejnego Aktu Stwórczego, który wyłoni ją z 
mroku Kosmicznej Nocy, będącej dla człowieka po prostu nocą kompletnego 
zapomnienia. Rzeczywistość jednak, która nieoczekiwanie jakby odsłonięta spod 
późniejszego malowidła objawiła się Antoniemu kroczącemu przez zalany słońcem 
podwórzec starej farmy, nie dała się tak łatwo unicestwić, toteż malarz ucieszył 
się, że oberża w Féchy jest, ku rozczarowaniu Manfreda zamknięta. 
– Wiesz – rzuca nagle – chyba zaczynam pojmować najgłębszy sens tej 
starochińskiej legendy o Wu-Tao-Tsu, artyście, który wszedł do tworzonego przez 
siebie obrazu i znikł. 
Manfred, który przez małe kwadratowe szybki usiłuje zajrzeć do ciemnego wnętrza 
oberży, odwraca się zdziwiony. W jego oczach pojawia się zrozumienie. 
– Ach, to dlatego zapomniałeś, że nie boisz się psów. Miałeś wrażenie że... 
– 
Że wchodzę w obraz, tak – kończy Antoni. I – uśmiecha się lekko – naprawdę 
wchodziłem. 
–
Wiesz – podejmuje po chwili milczenia – on po prostu był nie dość artystą. 
–
Ten Wu-Tao-Tsu?Antoni przytakuje głową.
– 
Nie dość twórcą, powiedzmy – prostuje. Prawdziwy twórca –ciągnie kierując się ku 
obiegającej kościółek alejce – zawsze, choćby nie wiem jak głęboko wchodził w 
dzieło, pozostaje na zewnątrz. Ono jest w nim zawarte, ale nie on w nim. Jest 
tylko częścią jego wnętrza. Tworzy, że tak powiem kątem siebie, rozumiesz? 
Dlatego nie grozi mu unicestwienie, dlatego źródło ciągle bije. Chęć znana 
każdemu twórcy, żeby „wejść w obraz” stanowi być może przejaw instynktu śmierci 
właściwego całej rasie ludzkiej. Na wszelkie sposoby próbujemy umknąć sensowi, 
który wydaje się nam koszmarnym bezsensem. Wiesz, stary, czym jesteśmy? Jesteśmy 
częścią wewnętrznego życia Boga, tak. 
– 
Przemówienie, rzec można, bardzo „na miejscu” – mówi Manfred przykładając na 
płask dłoń do rozgrzanej kamiennej ściany kościółka. Ze szpar między kamieniami 
wyrastają drobne, liliowe kwiatki. 
– Nie myślałem o Bogu tego kościoła – mruczy Antoni bynajmniej nie podrażniony. 
Myślał głośno, ale w roztargnieniu, jakby niezupełnie świadom faktu, że mówi, 
słowa przelatywały nad głębią skupienia. Skupienie, twórcza kontemplacja, stan, 
gotowość; jeszcze tworzył pejzaż z psem. Światło, już wiedział skąd tyle 
światła. Illumination. Wiedział, że namaluje ten obraz. 
Siada na ławce za kościółkiem, wyciąga nogi i opiera je o żelazną balustradę 
ogrodzenia. 
– 
W tym kraju zawsze są ławki tam, gdzie powinny być –stwierdza patrząc w zadumie 
na wspaniały pejzaż rozpięty na szczytach Alp jak na gigantycznych stalugach. 
–
Naprawdę nigdy tu nie byłeś? – pyta Manfred. Mieszkaliście przecież tak blisko. 
–
Jakoś nie zawadziliśmy. Gdybym wiedział, że osiadłeś tutaj...Manfred spogląda na 
zegarek.
–
Muszę się spotkać z jednym winogradnikiem. 
– 
Idź. Zostanę. 
–
Trafisz? 
–
Trafię. Stąd widać wszystko jak na dłoni. 
– 
Ale, ale, byłbym zapomniał. Jean-Pierre dzwonił. Przyjeżdża oczywiście. To na 
razie. Adieu. 
Odchodzi, Antoni nie patrzy za nim. Jean-Pierre Durgniat. Pierwszy mąż Sary. 
Przyjaciel. Pejzaż z psem zafalował jak fatamorgana i znikł. Raz, dwa, trzy, 
trzy wstęgi szos w polu widzenia, ta trzecia – autostrada. Którą samochody suną 
tak wolno. Przesuwają się majestatycznie, dostojnie, napuszone, nadęte. Małe, 
duże. Kolorowe plamy wybłyskujące w prześwitach zieleni. Żółta i od razu widzi 
Sarę, w beżowej bluzce, mankiety długich rękawów ciasno opięte wokół wąskich 
nadgarstków, brązowe włosy w lśniących puklach, uparty, irlandzki podbródek, 
cień dołeczka w pełnych policzkach, bo uśmiechała się jadąc, bezwiednie, może 
nawet nuciła szczęśliwa, taką ją widział po raz ostatni, też wtedy siedział na 
ławce, szosa była blisko, ale nie autostrada, więc zdążył zobaczyć to, co 
zobaczył, cień uśmiechu, szczęśliwe nucenie już może sobie dopowiedział 
przedtem, lub teraz, teraz siedzi na ławce, szosa jest daleko, w dole, za 
winnicami, za innymi szosami, autostrada, a wozy suną jak powozy tak widziane z 
daleka, z góry i już inny czas, inna epoka, inny film. 
Antoni zdejmuje nogi z balustrady, mocniej wpiera się plecami w ścianę 
kościółka. Żółta plama, która mogła być samochodem Sary dawno przesunęła się w 
kadrze, ale Antoni ciągle śledzi wzrokiem obcą znajomą postać – młodą kobietę w 
beżowej bluzce (czemu tak nie twarzowy kolor?) i zastanawia się czy ciągle 
trzyma w domu ten tandetny obraz z zasuszonych kwiatów, który Santos przywiózł 
jej z Hiszpanii, przyniosła do domu, rzuciła w kąt, a potem, po śmierci Santosa 
powiesiła go w jego, Antoniego pokoju! Możliwe, że jeszcze ma ten obraz. I 
ciągle nie wie, że pusta fiolka po proszkach z etykietką Clinique de Nantes 
znajduje się w portfelu Antoniego. Dzięki temu napisowi policja kantonalna 
zdołała zidentyfikować samobójcę, który zameldował się w hotelu pod fałszywym 
nazwiskiem. Nie znaleziono przy nim żadnego bagażu, żadnych dokumentów. Tylko 
opróżnioną fiolkę z etykietką kliniki w Nantes. Santos zatarł wszelkie ślady 
poza tym jednym. Wystarczyło. W Nantes bez trudu ustalono, że samobójca 
nieznanej narodowości, to pacjent kliniki odratowany po pierwszej próbie 
samobójczej, wypisany i leczony ambulatoryjnie przez dr Sarę Le Clef. 
Przeoczenie? Podświadoma niechęć do anonimowej śmierci? Czy cios wymierzony w 
Sarę? Ona to odczuła jako cios. 
– Po raz pierwszy pacjent zabił mi się w czasie psychoterapii – powiedziała, 
kiedy zaalarmowany tonem jej listu, jego dziwaczną, zagadkową treścią przerwał 
swój coroczny pobyt w Bau Vallon – do niedawna jedynego miejsca, gdzie czuł się 
u siebie, gdzie czuł się sobą. 
Nie powiedziała, który pacjent. Ale Antoni od razu odgadł, że to Santos. Dodała 
jeszcze, że ów pacjent odebrał sobie życie w jakimś obskurnym lozańskim 
hoteliku, że nie znaleziono przy nim nic poza fiolką po proszkach, które mu 
zapisałam, na fiolce była etykietka Clinique de Nantes i w ten sposób trafili do 
mnie. Widziałam go parę dni wcześniej – ciągnęła obracając w palcach, które nie 
drżały, małżeńską obrączkę – przyjechał z Lozanny, zdziwiłam się, bo to nie był 
jego dzień. Zaczepił mnie na korytarzu, chciał czegoś ode mnie, ale wiesz... 
usztywniałam się, bo miałam dla niego uczucia pozaterapeutyczne, zbyłam go i 
odszedł, a może właśnie wtedy... Rozmawiałam potem z jego bratem. Byłam jedyną 
osobą, której Santos tyle powiedział o sobie, o swoim dzieciństwie. Zaufał mi. 
Zaufał ci, ale prawdę powiedział ci tylko wówczas, kiedy usiłowałaś nawiązać 
pierwszy kontakt z odmawiającym życia; urodziłem się w piekle – rzucił szorstko, 
zapytałam skąd pochodzi i wiesz, wtedy odezwał się po raz pierwszy, urodziłem 
się w piekle – powiedział i odwrócił głowę. 
Znał prawdę! A to mogło oznaczać tylko jedno: że matka, ta prawdziwa, nie 
straciła go z oczu, że się spotkali. 
Ale w jaki sposób mógł od niej tę prawdę wydobyć? Co mogło ją skłonić do tego 
strasznego wyznania: jesteś hitlerowskim bękartem? Czy po to go z narażeniem 
własnego i cudzego życia ocaliła? Dlaczego go potem oddała? 
Antoni odchyla głowę do tyłu i przymyka oczy. Znowu to pragnienie: odnaleźć ją. 
Podnosi się w nim, podpływa. Antoni czeka na spazm. Zdziwiony otwiera oczy; 
spazmu nie było. Tylko ból, nie taki ostry dojmujący jak w pierwszych latach, 
głuchy, stłumiony, z domieszką melancholii. W pierwszych latach, kiedy szukał 
jej rozpaczliwie po rozległych, poczerniałych zwaliskach powojennej Europy, ból 
ostry, tnący, właściwie nie ustający ani na chwilę, później, gdy gasła nadzieja, 
dopadał atakami; zawsze ten sam wstrząs jak spazm nagłej, dzikiej rozkoszy 
unicestwiającej rzeczywistość, unicestwiający czas. To nie prawda, że ty 
wróciłeś z obozu – powiedział Jean-Pierre tamtej nocy sprzed trzech lat, gdy 
Antoni powiadomił go o swej dojrzewającej decyzji rozstania z Sarą – wcale nie 
wróciłeś i co ważniejsze – wcale nie chcesz wrócić – powiedział z ową bliską 
jasnowidzenia przenikliwością większości pisarzy, która jak wszystkie dary bogów 
uniemożliwia życie, obraca się przeciw życiu, służąc dziełu jedynie. 
Antoni przypomina sobie te słowa – Jean-Pierre wypowiedział je zresztą, nie po 
raz pierwszy – i od razu jak echo przybiegają inne, te sprzed kilkunastu dni: 
jedziesz do niej! Owszem, rozwiodłeś się, ale tak naprawdę nigdy się z nią nie 
rozstałeś. Spójrz, ty żyjesz jak w muzeum! Wszędzie pełno relikwii z czasów 
waszego wspólnego życia. Jedziesz do niej. Rocznica waszego ślubu! Świadomie 
wybrałeś ten termin. Wybrałeś! 
Antoni pochyla się do przodu, splata ręce. W tym nieświadomym, od paru miesięcy 
charakterystycznym dla niego geście, jest cierpliwość i udręka. Ma w tej chwili 
tę swoją twarz, o której Sara mówiła, że ją w każdym razie, ale na pewno nie 
tylko ją, przyprawia o taką wściekłość, iż mogła by go rozszarpać na kawałki, 
uduchowioną, niewyobrażalnie wyrozumiałą, niewyobrażalnie daleką twarz 
hinduskiego guru, ale w sposobie, w jaki splótł, nie wiedząc o tym, ręce oprócz 
cierpliwości, która pasuje do tej twarzy, jest udręka zdradzająca niepokój, 
rozdarcie. Tak siedzący, na szczycie wzgórza, pod kamienną ścianą starego 
kościółka wieżą cienką i spiczastą jak tyczka – podpora raczkującej winorośli – 
celującego w bezchmurne, promienne niebo, poddany do przodu, jakby chłonący 
migocącą w mgiełce upału przestrzeń, której góry ponad błyskiem jeziora nie 
zamykają, bo zdawały się płynąć niby olbrzymia, spiętrzona fala – zarazem przez 
nią wchłaniany, wygląda na człowieka pogrążonego w bolesnej niemal kontemplacji 
widoku, jaki rozciąga się przed jego oczami, szczególna jednak, jak gdyby 
przyczajona nieruchomość spojrzenia świadczy o tym, że patrzy nie widząc, że 
widzi co innego: na stalugach Alp pojawia się nowy obraz, polski pejzaż, prosty, 
czysty w rysunku, bezpretensjonalny, niewypowiedzianie swojski: kilka sosen, 
wysokich, strzelistych, drewniany dom pod sosnami w kolorze ich zabarwionych 
czerwono światłem zachodzącego słońca pni, drewniany płot, za płotem kępy 
krzaków w żółtym piachu, wiosennie-zielone, zlewające się w skłębiony wał tam, 
gdzie faktura rozpiętego między krzakami powietrza, jakby nasyconego chłodną 
wilgotnością pozwalała domyślać się rzeki. 
Antoni przytrzymuje ten obraz powiekami, walczy z ich drganiem, które rozdziera 
obraz podsuwając bezlitośnie coś, co pod spodem, coś, co wewnątrz i na zewnątrz 
też zresztą: twarz młodej czarnowłosej kobiety, ściągniętą bólem. Walczy, ale 
napór jest silniejszy i oto ma już w ramionach wstrząsane płaczem niewiarygodnie 
szczupłe ciało; jak schudła, ona naprawdę straszliwie cierpi, po co, przecież 
ja, zrozum, ja nawet nie pamiętałem o tej rocznicy, muszę jechać teraz, bo 
właśnie teraz dostałem ten telegram, spójrz, czytaj, jedyna przyczyna, nie ma 
innej, zrozum! 
– Zrozum! – szepcze błaganie i słyszy, że mówi, choć to jest ledwo słyszalny 
szept, drgnienie warg jak we śnie, usłyszał, a może zobaczył, w każdym razie na 
pewno w chwilę potem widzi swoje splecione ręce i – zupełnie już świadomie – 
widzi pejzaż z sosnami, przesłaniający Alpy, przesłaniający dobrze w drugim 
planie widoczny pejzaż z psem, nawet pejzaż z psem, przesłaniający wszystko. 
Patrzy na Alpy i widzi Urle. Jest w przededniu osiągnięcia celu, który określał 
jego życie od momentu, gdy w gromadzie ludzkich cieni wyszedł za bramę 
pośpiesznie likwidowanego obozu, któremu to celowi całe swoje późniejsze życie 
podporządkował, którym – aż do tej chwili było to prawdą – bez reszty żył. A w 
tej chwili myśli tylko o jednym: jak bardzo, cóż z tego, że mimowoli, zranił 
Hankę – że ją tak głupio, tak głupio, stracił. 
Ruchem zdradzającym wzburzenie sięga do kieszeni, wyjmuje z portfelu blankiet 
telegraficzny i czyta – po raz który? „Agencja Detektywistyczna Pierre André 
Nicole SA. Monsieur Antoni Le Clef. Pologne. Natrafiliśmy na ślad. Stop. 
Natychmiastowy przyjazd konieczny”. 
Przyjechał. Za kilkanaście godzin, jutro, będzie wiedział. Ale przeszłość, która 
przez lata całe była jego teraźniejszością, jego pierwszym planem, usunęła się 
nagle i niespodziewanie jak ziemia nagle i niespodziewanie usuwająca się spod 
nóg wytrwałego, niezmordowanego w marszu piechura. Nagle i niespodziewanie? 
Stary, przypomnij sobie ten telegram. Radość i szok, ale i cette grande, grande 
malaise, podnosząca się gdzieś od dna, jakiś kontrprąd, rzeka w rzece, 
świadomość, że dzieje się coś, czego już właściwie nie chcesz, że już tylko siła 
rozpędu niesie cię torem, z którego w rzeczywistości zboczyłeś, który przestał 
być torem głównym? Rysuje ten znak zapytania. Patykiem w drobnych kamykach grubą 
warstwą wypełniających ścieżkę obiegającą kościółek. I jeszcze rama wokół, 
okrągła. Widzi to w kolorze. Biała tarcza obrzeżona czerwonym szlakiem jak 
drogowy znak zakazu: zakaz wjazdu, ale w środku pytajnik modyfikujący znak, 
nadający mu inny, jaki, sens. Zakaz stawiania pytań? Pytajnik leży w poprzek, 
czerwony. Zakaz zadawania pytań od strony ruchu. 
Czubkiem sandała rozrzuca kamyki, zaciera rysunek. Robi to powoli, jakby z 
namysłem, ale twarz ma pustą, starą. Znowu odchyla się do tyłu i opiera głowę o 
ścianę kościółka. Ciepło nagromadzone w kamieniach, jakby wysuszone upałem 
zdawało osypywać się z suchym szelestem; taki szelest sucho, szkliście podzwania 
w rozpostartym ogonie podrygującego w miłosnej ekstazie pawia. Kokieteryjna 
wspaniałość tego ogona i nieme, nieśmiałe błaganie maleńkiej, jaskrawo 
niebieskiej postaci – tak pomyślał: postaci. Patrzą na ogon i mówią: puszy się. 
Paw się puszy, puszy się jak paw, a on taki maleńki, taki cały „na paluszkach”, 
mimozowato delikatny, maleńka, wytworna, przerafinowana dama, która drży 
przerażona brutalnością miotającego jej kuperkiem popędu. W pokoju Hanki pawie 
pióra na ścianie. Ludzie kręcą głowami, to niedobrze mówią, to wróży 
nieszczęście, śmierć, wyrzuć, niech pani wyrzuci pani Hanko, a przecież przy 
czapeczkach wesołych Krakusów pawie pióra; „kupię sobie pawich piór, złoty 
malowany dwór, kupię sobie cały świat. Mój jest świętojański kwiat”. Na scenie 
starej strażackiej remizy szczupły chłopiec o pałających, bardzo ciemnych oczach 
recytuje patetycznie, śniada trochę cudzoziemska twarz w łunie rumieńca; „mój 
jest świętojański kwiat” i dalej toczy się akcja aż do tragicznego finału, 
chłopiec blady, przygaszony wyznaje głosem zdławionym, przerywanym: nie chcę ja 
już... pawich piór...na nic malowany... dwór. Klęską dla mnie cały świat. 
Przepadł... Świętojański... kwiat”. Jeszcze jeden obraz. Miałem kiedyś pałające 
oczy dziewczyno, długo miałem, podobno nawet w obozie, a co ja teraz tobie dam, 
nie trzeba płakać. 
Może lepiej, że zdobyła się na taką decyzję, że zerwała. Pewnie lepiej. Malować. 
Namalować pejzaż z psem. Strzępki myśli, strzępki kolorów, strzępki obrazów, oto 
co składa się na obraz życia 
jednego człowieka – 
Dyktuję: 
Nazwisko – Le Clef 
Imiona – Antoni Frederick 
Imiona rodziców i nazwisko panieńskie matki – Louis, Eugenia Łazicka 
Data urodzenia – 11 sierpnia 1926 
Miejsce urodzenia – Warszawa 
Narodowość – francusko-polska 
Obywatelstwo – francuskie 
Stan cywilny – wolny (rozwiedziony) 
Zawód – artysta malarz 
Miejsce zamieszkania – Mahé, Báu Vallon, Seszele 
Rysopis: 
wzrost – 187 cm 
oczy – piwne 
włosy – szatyn 
znaki szczególne – znamię w kształcie sporej, czerwonej rybki między czwartym a 
piątym żebrem, o s t a t n i e s k r e ś l i ć , przepraszam przyplątało się z 
innej fiszki, dyktuję: 
znaki szczególne – brak – 
Au secours! Secorro! Krzyk jak dzwon na trwogę. Wołanie o pomoc. Namalować ten 
krzyk. Namalować słyszalne. Malować. 
Czy zostałby malarzem, gdyby nie to wołanie o pomoc? W jakim kolorze było? 
Słyszy to wołanie, wysoki, dziewczęcy głos, głos, który niby oszalały z 
przerażenia ptak trzepocze w huku spadających bomb, nieustającym, złowrogim 
dudnieniu nieba. Słyszy dziś równie wyraźnie jak przed trzydziestu trzema laty, 
kiedy stał w opustoszałej alejce cichego, jakby wymarłego obozu, stał otwarcie 
zuchwale tam, gdzie nie powinno go być, upojony własną odwagą, świadomością 
absolutnej bezkarności, pewnością zbliżającego się wyzwolenia, słyszy, ale dziś 
po raz pierwszy nie zobaczył twarzy. Widziana w błysku, bo przecież ledwo rzucił 
okiem cały skupiony na niewiarygodnym zadaniu – przyjmowania małego ciałka, 
które wyślizgiwało się spomiędzy rozwartych, napiętych z wysiłku ud rodzącej, 
zapadła weń głębiej, niż inne, późniejsze jej twarze, i zawsze, do tej pory, do 
dzisiejszego dnia, przybiegała razem z krzykiem. Teraz usłyszał, ale nie udaje 
mu się zobaczyć nic poza czerwonym znamieniem w kształcie sporej nieforemnej 
rybki, które – rzecz osobliwa – nałożyło się na pień sosny; widzi proste, smukłe 
pnie świecące czerwono w łunie zachodzącego słońca, a znamię – znak szczególny – 
o ton czerwieńsze niż kora przyssane jest do pnia jednej z nich, tej trochę w 
głębi, no tak, między czwartym, a piątym żebrem, mógł policzyć takie się to 
dziecko urodziło chude, znamię wydawało się monstrualnie wielkie, tłuste jak 
nażarta pijawka, która rozwijając się równolegle z płodem piła krew i soki 
żywotne nie dla niej przeznaczone, co komu przeznaczone zresztą. 
Antoni porusza się, zmienia pozycję. Pejzaż z sosnami faluje. Drgnienie powieki, 
zmiana pozycji i obraz faluje, faluje, wszystko płynie i po raz tysiączny 
wchodzisz do tej samej rzeki, aż za tysiąc pierwszym wyrzuca cię na brzeg i już 
nigdy nie wejdziesz – do tej samej. Co oznacza śmierć. Albo życie. Co zależy być 
może od tego czy słowa znaczą. Śmierć. Życie. Pejzaż z psem. Pejzaż z sosnami. 
Na sośnie, czwartej z brzegu czerwone znamię powiększa się w oczach, puchnie, za 
chwilę odpadnie, albo tryśnie czerwoną farbą. Pies nie może być tak agresywnie 
czarny. Agresywna czerń esesmańskiego munduru; że też zapomniał tego essesmana i 
jego psa! Kompletnie wymazane z pamięci, tylko ten lęk niemal fobiczny przed 
dużymi psami, dla którego znalazł racjonalne, ale nie przekonywujące 
wytłumaczenie. Teraz wie. Narodziny fobii przechwycone in flagranti. Może po to, 
aby mógł namalować pejzaż z psem. To będzie dobry obraz. Właściwie można by go 
rozpocząć już dziś. Dlaczego nie. W atelier, które Manfred urządził Herbertowi, 
swemu mieszkającemu w Niemczech Zachodnich bratu malarzowi, a które przez lwią 
część roku służyło jako domek gościnny dla licznych gości zjeżdżających do 
Allaman, było wszystko co potrzeba. 
To Manfred, skręcający właśnie w boczną drogę, przecinającą zieleń pól 
równolegle do torów kolejowych, ma przed oczami – rzecz wcale nie tak bardzo 
osobliwa – twarz rodzącej w obozowym baraku dziewczyny. Manfred idzie tą ścieżką 
rzuconą w bok pod kątem prostym jak sprężyste ramię gimnastyka (Simplet– 
szczęśliwy – pędzi przodem długim, równym kłusem wolnego stworzenia), myśli o 
Antonim. Schodząc ze wzgórza ku Féchy-dessous też myślał o nim. Ale myślenie o 
kimś jest prawie zawsze myśleniem o sobie; idąc przez bezruch upału i niedzieli 
cały czas myśli o sobie. Upalny maj 1977, w drodze, gdzieś między Féchy a 
Allaman. (Może maj nie był upalny w tym roku, ale nic to proszę państwa nie 
szkodzi). 
Nazwisko – Wolfensberger 
Imiona – Manfred 
Imiona rodziców, nazwisko panieńskie matki – Erwin, Hildegrade von Bordwehr 
Data urodzenia – 8 kwiecień 1936 
Miejsce urodzenia – Budziejowice... Czechosłowacja 
Narodowość – niemiecka 
Obywatelstwo – niemieckie 
Stan cywilny – żonaty 
Zawód – architekt Rysopis: 
wzrost – 188 cm 
włosy – ciemnoblond 
oczy – niebieskie 
znaki szczególne – brak 
Miejsce zamieszkania – 1165 Allaman, Suisse 
Allaman. Szwajcaria. Manfred mieszka tu od czternastu lat, ale ciągle nie czuje 
się u siebie. W Niemczech też nie czuje się u siebie. Nigdzie nie czuje się u 
siebie, Niemiec bez ojczyzny, bardzo niemiecki Niemiec. Człowiek. Spokojny, 
silny, opoka. Ponad którą Sigrid, jego dziewczęca żona tańczy, tańczy ledwo 
muskając skałę czubkami palców. Ulatuje bezpieczna, wiruje, czaruje. Bezpieczna; 
Manfred jest. Jest duży, otwarty dom, ogród kwietno-warzywny, dwoje dzieci, bez 
gosposi. Sigrid sama. A jeszcze – teatr marionetek; Sigrid pisze sztuki, robi 
lalki, gra. I inne. Wszystko w tańcu. Sigrid Wolfensberger, sopran. Silny, 
dźwięczny głos. W chórze trochę wystaje. Co nieustannie ma jej za złe dyrygent, 
kompozytor klawesynista Jean-Luc Perrot, prince charmant, zły duch niejednego 
domowego ogniska. W tym własnego. W roku 1946, gdy powojenni Niemcy bardzo 
głośno cieszyli się z klęski Hitlera, szczęśliwego zakończenia 
„niesprawiedliwej” wojny i kajali się na wyścigi bardzo gorliwie wypatrując 
belki w oku bliźniego swego, w małym bawarskim miasteczku Sigrid, córka 
przesiedleńca z Polski dr Joachima Wize, obrzucana podobnie jak jej rodzeństwo 
kamieniami i wyzwiskami przez miejscową ludność, trzymającą zgodny front przeciw 
przybyszom (nie bez powodu was wyrzucili, precz od nas bandyci) biegnie do lasu, 
tuli zapłakaną twarz do drzewa i butnie, z rozpaczą śpiewa „Deutschland, 
Deutschland über alles”. Ma wówczas pięć lat. Sigrid również nie czuje się u 
siebie w Szwajcarii (choć Allaman nie był by bez niej tym, czym jest). W 
Niemczech jeszcze bardziej obco. Antoni Le Clef widzi ją zawsze w jasnym 
kolorze, ciepła różowość marmuru. Herbert Wolfensberger niemal w każdym ze swych 
olbrzymich androgynicznych płócien umieszcza jej długie, smukłe ciało, 
najczęściej nagie, ale nie tylko. 
Antoni wstaje i siada z powrotem. Chęć malowania, która spadła nań nagle, z 
samego środka luźno płynących myśli-obrazów, dojmująca, pociągnęła go do przodu, 
ale szarpnięcie i leci do tyłu jak pies przyhamowany w biegu przez ostry nacisk 
smyczy. Antoni siada z powrotem, smycz jest w nim, a może owinięta wokół ręki 
Manfreda; Manfred już pewnie daleko, dziwi się czemu przyjechałem tak 
niespodziewanie, niezapowiedziany, nie wie, że z Polski, nic nie wie o Polsce, 
że tam jeżdżę tak często, że kupiłem dom w Urlach, dlaczego w Urlach, że mam w 
Polsce kogoś, wie tylko Jean-Pierre. Manfred nie wie, nie pyta, nigdy nie 
zapyta. 
Antoni myśli teraz o Manfredzie, bo Manfred myśli o nim. Nie jest jeszcze tak 
bardzo daleko, idzie niespiesznie jakby wcale nie był umówiony, jest umówiony, 
na pewno się spóźni, albo w ogóle nie przyjdzie, a przecież taki punktualny, 
zawsze przychodził na czas; ledwo ów nieznajomy, młody mężczyzna rozłożył na 
twardym piasku swój duży blok rysunkowy Manfred już jest, ukryty w riasowym 
zagłębieniu jak w okopie, patrzy, ma czternaście lat, widok ujrzany przypadkowo 
przykuł go do tego stopnia, że ten dyskretny, poważny chłopiec zadając sobie 
gwałt, zadając gwałt swej otwartej, nie znoszącej wścibstwa, rycerskiej naturze, 
przychodzi tu co dzień, ukradkiem i z ukrycia podgląda nieznajomego, który z 
pewnością szukał samotności w tym dzikim, trudno dostępnym zakątku bretońskiej 
plaży, łatwo się tego domyślić, nawet jeżeli ma się tylko czternaście lat. 
Dziwaczny rytuał ma w sobie coś ze świętego misterium: młody, chudy mężczyzna 
kładzie wprost na piasku blok rysunkowy, z dużej tekturowej teczki wyjmuje 
rysunki – szkice węglem, rozkłada je wokół zawsze w tej samej kolejności, czasem 
myli się i zmienia, brzegi zabezpiecza kamieniami, by nie uciekły w wietrze od 
oceanu, wpatruje się w nie długo, długo, z twarzą ekstatyczną i bolesną, czasem 
coś szepcze, czasem jakby płacze, targa gęste ciemne włosy, potem wyjmuje czysty 
arkusz bristolu i rysuje zamaszystymi, somnambulicznymi ruchami nawiedzonego, 
robi jeden, dwa szkice, szybko, jak pod przymusem, chowa je do teczki, a raczej 
wrzuca jak gdyby budziły w nim niechęć, obrzydzenie, schowawszy siada na 
kamieniu, obejmuje rękami kolana i patrzy jakby ku Saint Malô doskonale stąd, z 
zakola rzeki Rance widocznego, w jakiś czas potem składa rozłożone na piasku 
rysunki, składa staranne, pedantycznie i odchodzi, zawsze o tej samej porze, jak 
zawsze o tej samej porze przychodzi. Manfred dostrzegł go przypadkiem. Spędzał 
te wakacje ze swoim starszym bratem Herbertem, któremu pewna ekscentryczna 
księżna – wielbicielka młodego, gniewnego talentu dała klucze od swego, równie 
jak ona ekscentrycznego rzadko odwiedzanego domu, Herbert zamknięty w sobie, nie 
do opisania zmieniony, ponury, całymi dniami malował, a Manfred całymi dniami 
kręcił się w pobliżu małej, morskiej stoczni, jednej z wielu malowniczych 
morskich stoczni, jakie spotyka się w Bretanii u ujścia rzek, na piasku kotwice, 
kable, liny, zapach drewna i odpływu, morskich porostów, hałas maszyn w 
hangarach, cieśle okrętowi budują nowe statki, zakole rzeki, woda zielona jak 
wnętrze ostrygi, ściągnięte na ląd, podparte z każdej strony, nakryte brezentem 
różnokolorowe kadłuby. Mihinic, Bretania, rok 1950, pięć lat po wojnie, Saint-
Malô najpiękniejszy port na zachodnim wybrzeżu Francji jeszcze dźwiga się z 
gruzów, nowe kutry wychodzą w morze z Zatoki Rance, lśnią w słońcu, ile swobody 
w rozpostartych, nabierających wiatru żaglach, chłopiec patrzy, marzy o tym, że 
będzie projektował statki, najpierw to. 
Już nie pamiętał, nie pamięta dlaczego tamtego dnia poszedł inną trasą, co 
zapędziło go między dzikie skały i głębokie riasowe rozpadliny. To był długi 
marsz, szedł i szedł, możliwe, że uciekał od ściągniętej, starej twarzy 
Herberta, może szukał wśród skał i piasku tej jego twarzy, którą wojna zabrała, 
by nigdy nie zwrócić, choć Herbert wrócił, nie pamięta, pamięta że wzmagał się 
wiatr, nordwest krzesał z morza krótkie zielono-białe fale. 
Gdyby nie wiatr – myśli Manfred idąc ścieżką wśród zielonych pól gdzieś między 
Féchy-dessous, a Allaman – pewnie bym rzucił okiem i przeszedł, albo podszedł, 
gdyby, pogoda psuła się szybko, w ogromnych szarych chmurach niknie Saint–Malô, 
gwałtowne, nagłe uderzenie nordwestu omal nie przewróciło chłopca, w wietrze 
zawirowały mewy, nie, nie mewy. Białe karty papieru zakotłowały nad skałami, 
lecą, jedna prosto w Manfreda, uderza go w twarz, oślepia, przylgnęła jak maska, 
zrywa i cios, potężniejszy niż uderzenie wiatru: Manfred trzyma w ręku rysunek, 
czarno-biały. Teraz nie musi trzymać aby widzieć to, co wtedy zobaczył, wstrząs 
nie dlatego, że nigdy nie widział nawet na ilustracji czy rysunku rodzącej 
kobiety. Jej twarz. 
Pomógł zbierać, ale tego jednego nie oddał, od razu spostrzegłem, że jednego 
brakuje, byłem pewny, że schował, nie wiedziałem, że mnie potem podglądał, choć 
trochę dziwiłem się, że przyprowadził Herberta dopiero po paru dniach, gdyby nie 
Herbert, czy byłbym malarzem, to jest gdyby nie Manfred, tamto lato w Bretanii – 
ogromna, płowo złota chmura, dlaczego nie powiedziałem nic o telegramie? Nie 
musiał mówić, obrazy krążą w powietrzu, choć powietrze nieruchome od upału, 
znowu kartka bristolu w twarz Manfreda, idzie, wysokie czoło zmarszczone od 
zapatrzenia myśli, nie pyta siebie dlaczego w tej właśnie chwili, tej majowej 
niedzieli idąc na spotkanie z winogrodnikiem Mayerem widzi to co widzi; proste: 
jest Antoni – kamień w wodę, koła rozbiegają się szeroko. Antoni z samego środka 
bolesnej tajemnicy wojny. Herbert i Antoni, a przecież ta wojna była. Jestem 
Niemcem; do dziś nie rozumie dlaczego musiał wtedy powiedzieć to nieznajomemu na 
plaży. Te rysunki, na wszystkich ta sama dziewczyna, dziecko-kobieta, taka 
chuda, szkielet prawie, może dlatego, że nie śmiałem zapytać kto, gdzie, może 
przeczułem-rozpoznałem, szczegóły tła ledwo-ledwo zaznaczone, ale wystarczyło 
parę kresek rzuconych ręką mistrza, by domysł i udręka, to bolesne słodko-
gorzkie ssanie, przyciąganie-odrzucanie, pole magnetyczne zmuszające pszczoły do 
tańca, ptaki do lotu po wytyczonej trasie, instynkt, który kieruje-naprowadza, 
kto jest odpowiedzialny za wojnę, my Niemcy mamy to we krwi, ja nie mam, mnie 
wszczepiono w serce kawałek magnesu i wybiłem się z trasy, chciałem wiedzieć, 
jak bardzo dziesięcio-czternastoletni chciałem-nie chciałem wiedzieć, chciałem, 
dziękuję, Antoni Le Clef. 
– Manfred Wolfensberger – Manfred ujął wyciągniętą przyjaźnie rękę – jestem 
Niemcem – dodał – chwila, którą oczy Antoniego nasycały ciepłą brązową barwą. – 
Mój brat też jest malarzem. 
– 
Nie jestem malarzem – stwierdził Antoni, jego oczy dopiero teraz pociemniały, 
jakby powleczone gęstniejącą, niezrozumiałą (bo dlaczego dopiero teraz) 
wrogością, nordwest znowu uderza, tym razem ze wzmożoną furią, zimno. Antoni 
skulił się uskoczył za skałę. Antoni z teki wyjmuje jeszcze jeden rysunek, 
portret. 
– 
Chcesz mi pomóc? – spytał, Manfred przytakuje głową urzeczony (słodko-gorzkie 
ssanie, przyciąganie-odrzucanie) – gdybyś kiedy spotkał tę dziewczynę, 
zapamiętasz? albo nawet bardzo podobną, daj mi znać, wszystko jedno kiedy i 
gdzie by to nie było, masz, pod tym adresem zawsze możesz zostawić wiadomość dla 
mnie, dopisuj: pour Antoni, nie, nie Antoine, Antoni, moja matka była Polką, 
Antoni po polsku, rozumiesz, ty rozumiesz dobrze po francusku? 
– 
Mieszkam w Aix-en Provence – powiedział Manfred. Od czterech lat – dorzucił, 
słowa, ciche zresztą odbijają się od pleców Antoniego, Antoni odchodzi, to jest 
nie do zniesienia, że odchodzi, a przecież nie sposób za nim biec. 
Manfred długo siedział w riasowej rozpadlinie, patrzył na ukradziony rysunek: 
dzika, dumna twarz dziewczyny z portretu zaciera się w jego pamięci, twarz 
rodzącej krzyczy w nim, ta sama, on jej szuka nie powiedział o dziecku, dlaczego 
nie szuka dziecka, czy to jego dziecko, czy umarło, czy... 
Ścieżka biegnie równoległe do torów kolejowych i do autostrady, rozgarnia 
zielone zboże, płynie. Po stronie torów, w głębi allamańska dzwonnica, „clocher 
du notre village”, Manfred uśmiecha się; słowa piosenki, którą Sigrid napisała, 
piosenka-motyw wielkiej amatorskiej rewii, również jej pióra, rewię wystawiono w 
dworcowej hali, jaki sukces, ludzie tak wesoło śmieli się z samych siebie, a w 
końcu sali naturalnie obowiązkowa buvette avec le petit blanc ou rouge du pays, 
santé, qu! il est bon notre Charly... pas? mais vouii, mais vouiiii, santé 
alors! Antoni, którego narastający upał wygonił wreszcie z widokowej ławki, 
ławki przy kościółku o wieży spiczastej jak tyczka wstając, jakby umyślnie 
pomieszał wszystkie rozpięte na stalugach Alp obrazy. Krążą nad głową Manfreda, 
układanka, kolorowe kartoniki płyną w powietrzu, wysoko, najszybciej opadł ten, 
gdzie wnętrze starej, strażackiej remizy i Manfred widzi halę dworcową, rewię 
pióra Sigrid (przy maleńkiej pomocy miejscowego poczmistrza), musi widzieć tę 
halę, remizy nie ma w jego wspomnieniach, nie wie o niej, wie o obozie, był tam, 
jest, przezywa tamten nalot, to na niego z brzemiennego ciężkim dudnieniem nieba 
spada ta miłość; najpierw gwizd ostry, świdrujący, rosnący, tnący, brzuch się 
rozdziera w potwornym huku, krzyk wypatroszonej ziemi, ziemia rozpęka się w 
przeraźliwym wrzasku gwałconej dziewicy, gwałcona przez dzikich, śmierdzących 
krwią ludzi, ach nie – to był essesmański burdel, na jedno wychodzi, gwałcą 
dziewczynę, a ona krzyczy au secours, secorro, secorro, wtedy, gdy to się działo 
na pewno nie krzyczała dumna Hiszpanka, krzyczała w dziewięć miesięcy później. 
Manfred chwyta ten krzyk – 
– wiecie, co mnie najbardziej zaskoczyło... poraziło? Że ktoś tam, tam wołał 
pomocy. Tak głośno, tak natarczywie jakby... no jakby miał do tego prawo, jakby 
mu się ta pomoc należała, a przecież tam... Nie, wy tego nie możecie zrozumieć – 
–
Mów dalej, mów dalej. Antoni. Masz, napij się jeszcze. Dobre, z książęcej 
piwnicy. Santé. 
–
Santé, Herbert, nie pij więcej, tobie nie wolno. 
–
Mów. 
Jak się spotkali. Jak Herbert – fajka w zębach, ręce w kieszeniach – spokojnie 
podszedł, chodził od jednego rozłożonego na piasku rysunku do drugiego. Jak 
Antoni pobladł, jak z wyrzutem spojrzał na Manfreda. 
– Mój brat – powiedział chłopiec wytrzymując spojrzenie; musiał wytrzymać; ta 
chwila była oczyszczeniem. 
Jak stali naprzeciw siebie – podobni – ten sam wzrost, wysocy, chudzi, 
przygarbieni, młode-stare twarze, naznaczone, jak patrzyli na siebie – z 
namysłem, w skupieniu, rozpoznająco. Jak szumiało morze. 
–
To dobre, co robisz, Antoni. Bardzo dobre. Dawno rysujesz? 
–
Nie rysuję. Kończę medycynę. Żołądek ci nawala. 
–
Kiepsko karmili w rosyjskiej niewoli. 
–
Na pewno lepiej niż Niemcy w obozach. 
Zaprzyjaźnili się niemal natychmiast. Pewnego lata w Bretanii. Zeszłego roku w 
Urlach. Manfred jeszcze nie wie o Urlach. Antoni schodzi powoli ze wzgórza Féchy 
(Féchy–dessus), blisko muru oddzielającego winnicowe stoki od drogi; trochę tu 
cienia, kępy jasnoliliowych kwiatków przyssane do muru niby olbrzymie, nażarte 
owady, upał przyssany do karku, tylko znamienia, tego czerwonego, w kształcie 
sporej, nieforemnej rybki (między czwartym, a piątym żebrem), nie czuje – nie 
widzi, czyste, gładkie pnie sosen, pod sosnami dwa leżaki, młoda kobieta w 
czerwono-czarnym opalaczu, złota opalenizna ciała, cudowne cudowne ciało 
– jeszcze wtedy nie wiedział o bliźnie na brzuchu – czy miałaby takie tamta 
wychudzona, dziwne, nigdy nie myślałem, że ona miała ciało, a przecież miała, 
zbezczeszczone, czyste, miała, bo wydobył z niego to dziecko, o które później 
walczyła z zajadłą, niezrozumiałą zaciekłością. Hanka pod sosnami. Hanka. 
Jak się spotkali. Jak weszła do pokoju, wsunęła się, takie miał wrażenie – 
bezszelestnie, a jak gdyby w czarno-białym trzepotaniu (takie wrażenie), czarna 
spódnica, biała, spod czarnego bezrękawnika bluzka, bardzo ciemne, czarne włosy 
zwinięte w kok, stała, wstał, skurcz, spazm, cios: te oczy, t e oczy, chciał 
krzyknąć: Maria-Pia! 
Po raz pierwszy, choć już tyle miraży, tyle fałszywych olśnień, o mało nie 
krzyknął, po raz pierwszy o mało nie krzyknąłem imienia, ale po raz pierwszy nie 
przeżył następującego po olśnieniu rozczarowania, tego straszliwego żalu-bólu, 
nic z tego, tylko emocja, ściskająca gardło, dławiąca słowa, szalona, szalona 
emocja, a w niej to samo, był pewny. Hanka Uznaniecka (nie Hanna, nie Anna, 
Hanka, tylko tak). Autorka wstępu do katalogu wystawy dzieł Antoniego, 
prezentowanych po raz pierwszy w Polsce. Warszawa. Styczeń 1976. 
Jak się po raz drugi spotkali w Urlach. Urle, lato pod sosnami. Ona zakochana 
nie w nim, cierpiąca. On – ścigający cień. nieodwołalnie – tak myślał po 
rozstaniu z Sarą (fiasko ostaniej próby p o w r o t u ) odwrócony od życia. Jak 
było dobrze. Ta niewiarygodna harmonia. Jak żaby kumkały w rozlewisku nad 
Liwcem, jak szła cała w skowronkach szosą do Jadowa, jak pachniały akacje. Teraz 
ból. Teraz, choć nie wywołał go krzyk unicestwiający czas, choć w kieszeni 
telegram, choć jutro, może już jutro. 
Pies zaszczekał od stodoły, nie, nie Simplet, ale podobnie, więc już Simplet, 
już Manfred. Na ile czasu stracił go z oczu, na całe prawie życie – tamte 
wakacje w Bretanii i dopiero dwa lata temu. 
Antoni nie wiedząc o tym przyśpiesza kroku. Nagle złe samopoczucie, jakby czegoś 
zaniedbał czy nie dopełnił, dosyć, dosyć – mruczy. O co chodzi? Znowu oczy, 
czyje to oczy, nie chcę widzieć, za gorąco, dajcie mi wszyscy święty spokój. 
Stół. Duży, dębowy. Butelka burgunda, ponad butelką oczy, nie, to nie te, oczy w 
kącie, chłopiec zapomniany w kącie, czy zapomniany; Antoni nie udawaj. 
Wiedziałeś. Wiedziałeś, czym to dla niego musiało być. Nie wiedziałem, po prostu 
opowiadałem, bo Herbert, ale te oczy zauważyłeś, zapadły w ciebie. 
Manfred ma teraz inne oczy. Mniejsze, chciało by się rzec uszczuplone kosztem 
ciała. Ciało rozrosło się, obrosło tamtego chłopca, który zapomniany w kącie 
siedzi i słucha. 
–
Mów dalej. Mów dalej Antoni. 
–
Nie pij więcej Herbert.Ci dwaj, tacy podobni. Z samego środka bolesnej tajemnicy 
wojny. Ten Polak...Życiorys:Urodziłem się jedenastego sierpnia 1926 roku. W 
Warszawie, bo taka była wola mojej
matki Polki. Ale poczęty zostałem w Paryżu przy rue Belles Feuilles 
prawdopodobnie. Chwila poczęcia, chwila narodzin co ważniejsze. Stop. Ojciec mój 
Louis Le Clef był od mojej matki starszy o 12 lat i stał na czele rodzinnej 
firmy, produkcja papieru. Mimo to zgodził się przenieść do Polski, bo ta młoda 
Polka – studentka medycyny – z którą się ożenił wbrew woli rodziców zresztą, 
miała kaprysy. Urodziłem się w Warszawie, gdyż postawiła warunek: dziecko urodzę 
w Polsce. Dumna polska dziewczyna, patriotka, cały rządek przodków powstańców, 
bohaterskie żony i matki. Zginęła zamęczona na Pawiaku. Nie wydobyli z niej nic. 
Ojciec zginął w drôle de guerre. Ostatnie wakacje przed wybuchem wojny 
spędziliśmy u dziadków we Francji – jak co roku. Wróciliśmy, matka i ja 31-go 
sierpnia, na czas. Ojciec miał przyjechać kilka dni później, załatwiał coś w 
Paryżu. Próbował przedostać się do Polski, bezskutecznie. Mamę wzięli w 
czterdziestym czwartym na początku roku, mnie w kilka miesięcy później. Uczyłem 
się w konspiracyjnym liceum. Poza tym Szare Szeregi. Kurs PCK. Wpadka. Oświęcim. 
Pracowałem jako sanitariusz. 
Jesienią czterdziestego czwartego miałem osiemnaście lat i po raz pierwszy w 
życiu się zakochałem. Ona miała siedemnaście. Hiszpanka. Związana z POUM 
(Partido Obrero da la Unification Marxista). Większość wykończono w komorach 
gazowych Mathausen i Dachau. Ona trafiła do Birkenau. Miała szesnaście, kiedy ją 
wzięli, nieziemsko piękna. Czarna Madonna. Więc do burdelu dla essesmanów, 
podniecało ich. Dumna, czysta Hiszpanka. Kastylijka. Na szczęście szybko zaszła 
w ciążę. Rauss z burdelu. Chybaby umarła przy porodzie, gdybym się nie znajdował 
wtedy, w czasie tego nalotu, tam gdzie nie powinienem być – w obozie kobiecym i 
gdybym nie usłyszał tego krzyku. Acha, i gdybym nie znał francuskiego. Najpierw 
krzyczała po francusku (jeszcze przytomna) au secours! A potem już w swoim 
języku: – secorro. 
Au secour! Secorro! 
–Wiesz, co mnie najbardziej zaskoczyło, poraziło? Że ktoś tam, t a m wzywał 
pomocy, tak głośno, tak natarczywie jakby... miał do tego prawo, jakby mu się ta 
pomoc należała, a przecież tam... Nie, ty tego nie możesz zrozumieć – nikt kto 
tam nie był... – Nie pij więcej, Herbert. 
Herbert Wolfensberger rówieśnik. Jego też wzięli. Wcielony do wojska na dwa 
miesiące przed końcem wojny. Za dumny, aby uciec wówczas, gdy wszystko się 
waliło, z rozpaczą w sercu, z zimną wzgardą w oczach bronił do końca straconego 
posterunku. Ranny odmawia przyjęcia pomocy, chce umrzeć, ale młodość silniejsza 
jest niż wola śmierci. Trzy lata niewoli. Wolfensberger – stary, rycerski ród. 
Herbert. Manfred. Manfred! 
Szczupły chłopak o myślącej skupionej twarzy, potężne, bardzo wysokie czoło. 
Antoni zapamiętał czoło i oczy. Manfred ma czoło niezmienione, nawet większe, bo 
włosy na skroniach uciekły w głąb, czoło jak tarcza zabłąkanego aż w dzisiejsze 
czasy rycerza osłania nie dzisiejsze serce, czym to dla niego musiało być, 
usłyszeć tę historię, byłem obłąkany, obłąkany jedną myślą, jednym pragnieniem: 
odnaleźć ją, odszukać-szukał, a teraz kiedy może już jutro, kiedy może wreszcie, 
idzie drogą (gdzieś między Féchy i Allaman) i czuje się winny, bo ten chłopiec, 
oczy chłopca, które chłonęły, piły, wyraz, to było tylko jedno lato, lato w 
Bretanii, jedno lato, jedna chwila. Manfred idzie ścieżką gdzieś między Féchy a 
Allaman, już bliżej Allaman, myśli o Antonim, a więc o sobie, jest wzburzony, 
wstrząśnięty, spóźni się na spotkanie z winogrodnikiem Mayerem, albo wcale na 
nie nie pójdzie, upał, nawet tchnienia oddechu w źdźbłach trawy, ale idee krążą 
w powietrzu, spiętrzona fala przypływu, dlaczego z taką siłą przypłynęły tamte 
obrazy, skąd ta nadzieja irracjonalna, szalona, szalona, ta bezrozumna radość. 
Manfred biegnie obozową alejką, zuchwale, wcale się nie kryjąc, pochowali się 
jak szczury, jak szczury, może zginę, no to co, nie zginę zanim nie wykradnę 
dziecka, zanim ci go nie przyniosę Mario-Pio, włożę w ramiona; ile razy 
wyobrażał sobie, przeżywał tę scenę, równie często chyba tylko scenę spotkania, 
tego upragnionego, wymarzonego, wymodlonego odnalezienia po latach, dorastał z 
tym obrazem, dorastał do tego obrazu, nigdy nie zapomniał, wierny. 
Antoni – wyszłaś za mąż z miłości? 
Sigrid – szalona miłość, nie. Wiesz, przyjechałam do Genewy z Getyngi, zaraz po 
studiach. 
Antoni – co studiowałaś? 
Sigrid – historię sztuki, trochę slawistykę. Uczyłam się polskiego, wiesz. Nie 
mogłam wytrzymać w Niemczech. Przyjechałam do Genewy z przyjaciółką, pracowałam 
au pair i jako pomocniak pielęgniarza... Manfred mieszkał i pracował w Lozannie, 
wybijał się jako architekt. Został właśnie udziałowcem firmy. 
Antoni – zakochał się w tobie. 
Sigrid – nie od razu. Najpierw chyba interesował się moją przyjaciółką. Ale 
potem... 
Antoni – potem wielka miłość. 
Sigrid – nie. To nie było tak. Po prostu oboje jakoś siebie potrzebowaliśmy. On 
był taki miły, silny, spokojny. Potrzebowałam spokoju, oparcia. On po prostu 
chyba chciał założyć dom, rodzinę. Widzisz, on kiedyś przeżył wielką miłość. 
Wiem tylko tyle, szczegółów nie znam. Wiesz jaki jest Manfred, nie lubi mówić. W 
każdym razie to było coś bardzo głębokiego, pasja. Mam wrażenie że... jakaś 
kobieta starsza od niego. 
Była starsza i była młodsza: miała niezmiennie siedemnaście lat. Maria Pia, 
hiszpańska dziewczyna. Której nigdy nie widział. W której barwy przybrał go, nie 
wiedząc co czyni, spotkany, jak się mówi przypadkowo na plaży były więzień obozu 
koncentracyjnego. Był z rodu rycerzy. Stary germański ród: Wolfensberger. 
Z hukiem przelatuje pociąg, zamąca jednostajny poświst autostrady. Antoni stoi 
na wiadukcie ponad autostradą, patrzy. Biegną zielone tablice: Allaman, Aubonne 
1 km. Lausanne, Bern, świst. Samochody wypadają spod wiaduktu jeden za drugim, 
jeden za drugim, pęd, wycie. Jak pociski z luf katiuszy. Prą naprzód – potwory. 
A przecież nie tak dawno wolno sunące błyski barw, żółta, która zamąciła pejzaż 
z psem (huk pociągu zamąca poświst autostrady), ile tych obrazów, raz, dwa, 
trzy, odejmować je czy dodawać, w jakim porządku, jakie działanie, jakie 
równanie, jaka gra, na prawo Alpy jak gigantyczne stalugi. Antoni jest zmęczony, 
ma wrażenie, że jego kark paruje, zaciska ręce na balustradzie wiaduktu, pochyla 
się, wycie, pęd, zawrót głowy; skoczyć. 
Wyprostował się z uśmiechem: oto do czego doprowadza czające się, ukradkowo 
pełznące niecałkiem sprecyzowane poczucie winy! Można by gładką definicję. Och, 
po prostu czuję się głupio wobec Manfreda! Tak, tak. Antoni, czujesz się głupio 
wobec Manfreda, trzeba było mu powiedzieć, pokazać telegram, on na to czeka. On 
czeka. Czeka? 
Jean-Pierre Durgniat – no oczywiście, jakże by inaczej. 
Antoni – zabrakło ci benzyny? 
Jean-Pierre – jak zwykle. Między innymi dlatego unikam autostrad. 
Antoni – co robimy? 
Jean-Pierre – jesteśmy w Szwajcarii, stary. Tu zawsze blisko do jakiegoś miasta-
miasteczka-wioski. Czekaj, gdzie jesteśmy. Stary, mamy szczęście! Dwa kroki od 
Allaman. W Allaman mam znajomych i to takich, których od dawna powinienem 
odwiedzić. 
Antoni – zaczynam rozumieć twoje perypetie z benzyną... 
Jean-Pierre – psychiatra się odezwał! Wiem, wiem, niepraktykujący i nie 
wierzący. Ale masz rację, coś w tym jest. Wysiadamy. Licząc na oko dwa kilometry 
marszu. Wpół do ósmej, Manfred już chyba jest w domu, pracuje w Lozannie, jest 
architektem. 
Antoni – Manfred? 
Jean-Pierre – Co z tobą? 
Antoni – wyłącz szperacze powieściopisarzu. Więc ten twój Manfred pracuje w 
Lozannie, jest architektem. 
Jean-Pierre – yhm. To jeden z niewielu ludzi, którzy interesują mnie naprawdę do 
siódmego dna. Oboje zresztą. Powinno cię to zaciekawić – Niemcy, a właściwie 
jakby nie Niemcy, chociaż bardzo Niemcy. Ona z rodziny od pokoleń zasiedziałej w 
Polsce, on urodzony w Czechosłowacji. Musiałeś słyszeć o jego bracie, to ten 
znany zachodnioniemiecki mal... Antoni na miłość boską! Uważaj na drogę, kiedy 
idziesz ze mną! Zazwyczaj jesteś przytomniejszy. Nazwisko? On nie podpisuje 
nazwiskiem, tylko imię – Herbert. Herbert Wolfensberger. 
WOLFENSBERGER. Tamtego lata w Bretanii. 
Czasami jest takie jedno lato, jedna chwila. Jest. I wydaje się, ze może trwać 
tylko w czasie teraźniejszym, że jest na zawsze przypisana do czasu 
teraźniejszego, że musi zostaćtaka, jaka była dana. Skończona, zamknięta całość. 
Ów przysłowiowy podróżny w pociągu, któremu w czasie jazdy, podczas jednej nocy 
opowiada się całe swoje życie, wysiada, wysiadamy, znika, ciąg dalszy nie 
nastąpi. Tam, wtedy tego lata nastąpiło przesilenie. Ostatni atak silnej 
gorączki. Przesilenie, skłębienie. Może dlatego, że wreszcie to komuś 
opowiedział, że wypluł to z siebie? Może dlatego, że pasja malarska, która 
zawsze w nim tkwiła, przyduszona wyłącznym pragnieniem, tak przemożnym, że 
wybrał medycynę a nie Akademię Sztuk Pięknych (jako lekarz prędzej ją znajdę, 
więcej szans, wszyscy wyszliśmy stamtąd chorzy, chorzy) zaczęła przedzierać się 
ku powierzchni w pracowni Herberta? W każdym razie wyjechał, rozjechali się, 
wrócił do Paryża i – choć wymienili adresy i pewni byli, że ciąg dalszy nastąpi, 
nie spotkali się nigdy, żaden nawet nie napisał. 
Wyglądało na to, że tak samo będzie po Urlach – myśli Antoni podejmując drogę, 
po prawej ręce łany karłowatej jabłoni, po lewej łany oziminy przeciętej równymi 
jak z bata strzelił, wybetonowanymi ścieżkami, a na krańcu jednej z nich, tam 
gdzie wysoki drewniany most ponad torami kolejowymi, Manfred, który na pewno 
spóźni się na spotkanie z winogradnikiem Mayerem. Zeszłego lata w Urlach. Znowu 
nawracam. Jest czasem takie jedno lato, jedna chwila, pełnia. Nawet nie było żal 
wyjeżdżać; tak spokojnie wsiedli do zatłoczonego pociągu, została w Warszawie, 
pojechał dalej, zmęczony – wiele sił zabrała mu psychoterapie éclair, którą 
prowadził, by pomóc zapędzonej w ślepy zaułek, duszącej się w nałożonych 
dobrowolnie pętach – nasycony, spokojny, daleki, wyjeżdżał, pod powiekami 
kojący, swojski pejzaż z sosnami, leżak w cieniu sosen świecących czerwonawo w 
zachodzącym słońcu, na leżaku wspaniała, młoda kobieta o ciele Afrodyty z 
Cirene, piersi nawet piękniejsze, doskonalsze w kształcie, najpiękniejsze piersi 
kobiece jakie widział, a przecież znał kobiety z Wysp, wspaniała, pogańska, od 
razu w niej to wyczuł. to zmysłowe, głębokie współdźwięczenie z naturą; jaką 
radość sprawiało mu uświadamianie jej tego, wyzwalanie jej z lęku przed samą 
sobą, przed tym co w niej spontaniczne, naturalne, własne (te wszystkie tłumione 
głody – głód powietrza, głód ziemi, siebie, głód ruchu, głód śmiechu). Ta 
wyjątkowej urody trzydziestoczteroletnia kobieta bała się własnej głębi; ciasno 
jak mumię owinęła, skrępowała ciało i duszę bandażami zakazów, nakazów, 
uformowała na obraz i podobieństwo do tout le monde; być jak inni – to 
bezpieczne prawda? nie cierpi się tak bardzo, lepiej prostować, zaczesywać 
gładko krnąbrne, szalone włosy, nosić gładkie, „fryzjerskie” fryzury. Od razu 
pierwszego dnia zapragnął rozburzyć te włosy, zapragnął, bezinteresownie, jeżeli 
tak można powiedzieć – cierpiało jego oko malarza – Antoni stop, gdzie się 
zapędzasz, co ty drążysz, co w tobie drąży odejmujesz lata 1977 minus 1950, 
minus 1975, 1975 – Manfred w pamięci, tak mi dobrze, to zupełnie niemożliwe, ale 
tak mi dobrze – mówiła zwracając ku niemu radosną promienną twarz, cała w 
skowronkach, w gorącym od zapachu akacji wietrze, w czerwonawym, ciepłym 
jarzeniu sosen, tak mi dobrze, miał wyjechać – kończyła się jego przedłużona i 
tak wizyta w Polsce, w portfelu bilet lotniczy powrotny do Victorii stolicy 
wysp, które nazywał swoim miejscem na ziemi, swoim domem, ale przyszedł list, 
nieoczekiwana (ejże) odpowiedź na jego kartkę z pozdrowieniami z Gdańska, został 
i tyle jeszcze razy mówiła „dobrze mi, jak mi dobrze”, tak mówiła, aż do 
momentu, gdy zobaczyła namalowany przez niego portret Sary; szok, który 
zniszczył tę przedziwną harmonię, który w konsekwencji doprowadził do tego, że 
dziś... Antoni stop, hasło WOLFENSBERGER, czy ty już nie możesz o niczym 
pomyśleć żeby, Antoni ty ją kochasz, ty ją kochasz i tak głupio, tak 
niepotrzebnie ją straciłeś, zrozum, ja naprawdę nawet nie pamiętałem o tej 
rocznicy, zrozum. Nie zrozumiała, za to on zrozumiał jak bardzo, nie chcąc tego, 
ją zranił, zmalała, ściągnięta cierpieniem twarz, ciało zeszczuplało do granic 
chudości, nie wierzyła, niczego nie chciała zrozumieć; od czasu kiedy zobaczyła 
ten portret nie była w stanie widzieć niczego, a teraz na pewno robi co może, 
aby zapomnieć, aby wymazać; natychmiast ją zobaczył w ramionach innego i aż się 
pochylił pod wpływem ostrego, fizycznego bólu. 
Potrząsa głową, przystaje, przymyka oczy i tak stoi, z nieruchomo zastygłą 
twarzą ślepca. To go tak proszę państwa okrąża, pogrąża, zalewa teraźniejszość. 
Rok 1977. Jest naprawdę w tym roku. Właśnie wraca z obozu. I już się tego 
domyśla, że wraca. Dlatego ma taką bolesną, taką żywą twarz, twarz, a nie 
uduchowioną nieziemsko łagodną maskę, którą Sara, jego była żona, tak 
nienawidziła, Otwiera oczy, wzrusza ramionami, w jego dobrych, głębokich, 
brązowych oczach pojawia się wyraz znużenia; ostatecznie odkąd Hanka Uznaniecka 
zobaczyła namalowany przez niego portret Sary, ta historia, jak wszystkie inne 
zaczęła stawać się piekłem, więc może lepiej... Dla niej może lepiej, nie 
trzeba, żeby się tak męczyła, nie zasłużyła na to. Kto na co zasługuje? To tak 
się mówi: ten zasługuje, tamten nie zasługuje, jak byśmy wiedzieli. Dzieje się 
tylko to, co dziać się powinno. Twierdzenie potworne w ustach kogoś, kto ma za 
sobą obóz koncentracyjny. Antoni często je powtarza. Dzieje się tylko to, co 
dziać się powinno, zdarza się tylko to, co zdarzać się powinno, w tej drugiej 
wersji bardziej do przyjęcia, mów za siebie. Z życiem jak z malowaniem: 
obmyślasz, widzisz, malujesz, wyskrobujesz, zacierasz wszystko, co zbędne, 
wszystko co samo zbyt nachalnie podsuwa się dłoni, aż w jakimś momencie procesu 
twórczego – szczegół, plama, fragment – coś, co nie gra, trzeba wyskrobać – 
myślisz, tym razem jednak ręka waha się, cofa, barykada nie do przejścia wokół 
niepożądanego, wokół tego, czego jak sądzisz być nie powinno, zostawiasz (u 
początków wiele go taka decyzja kosztowała, ciągle nie był pewny, teraz na ogół 
nieomylnie chwytał różnicę), malujesz dalej i po pewnym czasie widzisz, wiesz 
jak bardzo na swoim miejscu jest to coś, czego jak sądziłeś – być nie powinno. 
Sara – to fatalizm mój drogi, ohydny determinizm. 
Antoni – nie, bo nie wyklucza walki i nie odbiera możliwości wyboru. Musisz 
zadecydować czy wyskrobać tę plamę, czy zostawić, którą wyskrobać. Jeżeli 
zostawisz – musisz walczyć, żeby ją uchronić. Artysta z pewnym doświadczeniem na 
ogół wie, Ces barricades mystérrieuses, które wstrzymują jego rękę. To samo 
odnosi się do życia. 
Sara – artysta w sztuce to zazwyczaj partacz w życiu. 
Antoni – nie, bo jego życiem jest sztuka. 
Sara – jeżeli dzieje się tylko to, co dziać się powinno, to znaczy wulgaryzując 
– dobrzy powinni płacić za swoją dobroć jak płacą, wpadać z nieszczęścia w 
nieszczęście jak wpadają, a różnym draniom powinno się świetnie powodzić jak się 
powodzi. 
Antoni – gdybyś nie kłóciła się ze mną, a była psychiatrą, którym chcesz być... 
Kochanie, skąd wiesz, czy nie należy tego rozpatrywać w kategoriach kary i 
nagrody? 
Sara – ? 
Antoni – może ci dobrzy byli w poprzednim życiu draniami uciskającymi dobrych i 
teraz za karę... 
Sara – z tobą rozmawiać! 
Antoni uśmiecha się, jego oczy mają ten wyraz, którego Sara nie znosi; jak to 
już zupełnie nie ma znaczenia co Sara znosi, a czego nie, a poza tym, tu na 
drodze z Féchy do Allaman Sary nie ma, nie, nie, zupełnie jej nie ma, jest Hanka 
– szczegół, którego być nie powinno, a który chroniony tajemniczymi barykadami 
nie dał, nie daje się wyskrobać, który zostawił, instynktem artysty wiedziony, i 
– w trochę innym co prawda miejscu, ale niedaleko, jest Manfred. M a n f r e d w 
t l e . Manfred właśnie ugania się za psem. Są blisko szosy, tej, która pod 
wysokim drewnianym mostem, rozpiętym nad kolejowymi torami, pies musi być na 
smyczy. Simplet, Simplet. 
Simplet ucieka, przedłuża do granic buntu chwilę wolności, wreszcie przychodzi z 
ociąganiem, niechętnie. Manfred ociera pot, włosy ma mokre, parują, wizja 
szklaneczki wina wzmaga buszujące w nim zdenerwowanie. Manfred zapina smycz, 
patrzy w stronę Féchy. Ta wysoka barczysta sylwetka na szosie za polami, czy to 
Antoni, to może być Antoni. Ten jego niespodziewany przyjazd, nie, chyba jednak 
nie chodzi o Sarę, nie. 
Manfred nagle jest zupełnie pewny i ta pewność przynosi mu równie niezrozumiały 
jak poprzednia emocja spokój: Antoni przyjechał w związku z tamtą sprawą, to 
pewne. Skąd wiesz? Nie wie, ale wie. A Antoni, choć jeszcze sobie tego wyraźnie 
nie powiedział, wie, że on wie; efekt końcowy całej tej gry obrazów, strzępów 
obrazów, idei, strzępów idei, gry która może dla kogoś (kogoś-czegoś) kto nią 
dyryguje jest skomplikowanym manewrem szachowym, albo matematycznym (raczej to 
niż domysł Julien Greena, że życie wywiera na nim czasami wrażenie wspaniałego 
artysty, który zwariował, który co dzień dyktuje strzępy stronic). Antoni 
jeszcze sobie nie powiedział, ciągle jeszcze to nie całkiem sprecyzowane 
poczucie winy, to coś, co każe nam mówić: czuję się głupio wobec... „Les 
barricades mysterieuses”. 
Szosą przeleciał samochód, dlaczego nie wznieca kurzu, jest tak sucho, pełno 
wachlarzowatych polewaczek na polach, małe fontanny, skrzydełka wody niecą białe 
iskry, woda ostrzy się na osełce upału i osypuje i osypuje, wsłuchaj się. 
Antoni, wsłuchuje się, skoczny, wesoły rytm, rytmiczne, muzyczne dźwięki, „Les 
barricades mysterieuses”, oczywiście! 
Nagle głowa pełna tego rytmu, który porywa w tan, zatańcz Sigrid – mówi Jean-
Pierre, Sigrid zatańcz dla nas, zobaczysz Antoni jak ona tańczy, Manfred? 
Manfred wróci dziś późno, dzwonił, że jakiś dinner d’affaires, będzie po 
dwudziestej pierwszej, ale może panowie zostaniecie, możecie przenocować w 
atelier; zostali, więc to jest żona Manfreda ta dziewczyna, zaraz. Ile on może 
teraz mieć lat, tamtego lata w Bretanii (lato jak płowo-złota chmura) miał 
czternaście teraz 1975, a więc, a więc czterdzieści jeden, a ona, ta dziewczyna 
smukła, wiotka, pełne ramiona, pełne ciężkie piersi, ale mimo to i przede 
wszystkim wrażenie wiotkości, czemu takie cienie, sine pod oczami, tylko te 
cienie niebieskawe pod oczami, bo taka jasna, nasycona światłem. 
Nazwisko – Wolfensberger 
Imiona – Sigrid 
Nazwisko panieńskie (u mężatek) – Wize 
Data urodzenia – 3 grudzień 1942 
Miejsce urodzenia – Inowrocław (Polska) 
Narodowość – niemiecka 
Obywatelstwo – niemieckie 
Zawód – przy mężu 
Wzrost–172 cm 
Oczy – niebieskie 
Włosy – blond 
Znaki szczególne – brak 
Miejsce zamieszkania – CH – 1165 Allaman – VD 
cera jasna, prawie przejrzysta, błękitnawe żyłki na skroniach, włosy długie, 
niedbale związane, blond kosmyki spadają na twarz, nieświadomym, na poły 
rozmarzonym, na poły znużonym ruchem odgarnia je do tyłu, obecna-nieobecna, koło 
ust prawie niewidoczna, cieniusieńka zmarszczka cierpienia, jakiś powściągany, 
ukryty ból, odbiega, ale zaraz wraca pogodna, dzielna, tak pomyślał wtedy – 
dzielna, choć nie znał jej wcale, pierwsze wrażenie zamącone, bo na pierwszym 
planie lato w Bretanii, uderzyło obuchem, ogłuszyło, wydobyło. Katherin, 
Roswita, myć się szybko, za pięć minut macie być w łóżkach, zaraz będę dla was, 
tylko je położę. 
Siedzą przy dużym, okrągłym stole, pokój przykuchenny, swojski, ani śladu 
szwajcarskiego, czy niemieckiego porządku, coś z polskiej fantazji, 
artystycznego bałaganu, butelka Dorin de Féchy, powiedzcie panom dobranoc, bonne 
nuit, bonne nuit, mała, drobna Roswita, duża agresywna Katherin, pokój 
dziecinny, uchylone drzwi, szmer odmawianej wspólnie modlitwy, potem trzy 
wysokie głosy śpiewają kołysankę, potem już tylko jeden głos, wyciszony, 
zanikający; zatańcz dla nas Sigrid, niebieskie cienie pod oczami, odbiegające 
gdzieś daleko spojrzenie, daj spokój Jean-Pierre, pani jest zmęczona, spojrzenie 
wraca, bardzo niebieskie, niezapominajkowe, ciepłe, pójdziemy na górę, 
przechodzą, duży jasny liwing-room, kuszą skórzane poduchy, na ścianach 
olbrzymie bogato oprawne obrazy jakby pędzla średniowiecznych malarzy. 
– To Herbert, brat mojego męża – mówi Sigrid. W atelier jest jeszcze kilka. 
Mówi, znika. Więc tak maluje teraz Herbert, dziesiątki, setki dziwacznych, 
długich postaci ni to kobiety, ni to chłopcy, jedni ubrani, inni nadzy, 
dziwaczna mieszanina, niewątpliwie coś z tchnienia średniowiecznego mistycyzmu: 
religijnego i rycerskiego, ale te postaci są... tak, są bardzo współczesne, 
dzisiejsze, twarze ledwo zaznaczone, cała uwaga na sylwetkę, na ciało, jakie są 
te ciała, na pozór bezcielesne (wiotkość, smukłość), a im bardziej się 
przyglądasz ogarnia cię fala zmysłowości, emanująca z tego tłumu, dlaczego taki 
tłum, czy Herbert się ożenił? 
–
Nie, żyje sam. Dziwak jeszcze większy niż ty Antoni i niż ja oczywiście. Popatrz 
Antoni, no popatrz! 
Żyje sam i wypluwa z siebie taki androgyniczny tłum, czy tylko z wyobraźni te 
sylwetki, patrz Antoni, patrzy. 
– 
Zatańczę dla pana – mówi Sigrid, nie zauważył, kiedy wyszła, nie zauważył, kiedy 
weszła, czy to trwało mgnienie – czy godzinę, mgnienie raczej, weszła, zeszła z 
obrazu, obcisłe trykoty w kolorze ciała, bluzka z małą kryzowaną falbanką wokół 
bioder, włosy opuszczone wolno, swobodnie, spływają na ramiona, długa, długa, 
już wiem czyja muzyka, pierwsze akordy, rytm, który porywa, który podrywa, coś 
znajomego, zaraz co, klawesyn, znajome, znajome, ale ten rockowy akompaniament; 
no właśnie – mruczy Antoni idąc krokiem coraz bardziej zmęczonym ku jakby wcale 
się nie przybliżającemu Allaman – no właśnie: klawesyn i rock, to samo co w 
obrazach i ona –jedna z tłumu – cały tłum. 
Jak tańczyła. Od podłogi do sufitu. Pełno długich, niewiarygodnie długich nóg. 
Te nogi hipnotyzują, troją się w oczach, mnożą, smukłonogi, cudowny, szlachetnej 
rasy koń płynie w szalonych podskokach, jasna sypka grzywa, świetlista, pięknie 
sklepiona pierś do przodu, raz, raz, stąpnięcie w podrzucie sarenki do przodu, 
nie, nie Antoni, to z innego obrazu, to piersi Hanki, nazywał sarenkami, dość, 
Sigrid tańczy. Sigrid Wolfensberger. 
Jak wdzięcznie pochylała głowę, jak rozchylała usta, twarz świętej w ekstazie, 
ale świadomej swego wdzięku, wrażenia jakie wywiera. Jak potknęła się i jak się 
śmiała. Jak zastygła w końcowym piruecie, jak się śmiała, co to było. 
Sigrid – Les barricades mysterieuses. Cuperin w wersji rockowej. Dyryguje i gra 
na klawesynie Jean-Luc Perrot. Jean-Pierre – twój prince charmant? 
Cień w oczach jakby pełznący spod oczu, krótkie zaćmienie, zatańcz jeszcze, 
gdzie pani uczyła się tańczyć, nie uczyłam się, ona ma taniec we krwi, wiesz, 
stary, kiedyś w Paryżu zabrałem ją na próbę baletu z moim librettem, balet 
dziecięcy, Sigrid nie wytrzymała, zrzuciła pantofle, wbiegła na scenę i tańczyła 
razem, nikt nie chciał wierzyć, że pierwszy raz słyszy melodię, że nie widziała 
ruchów, nie zna układu. 
Samochód, dobrze, że nie kurzy, pisk opon. 
–
Mais c’est Antoni, bonjour! Comment ca va? Dawno pan przyjechał? 
–
Bonjour Monique. Jestem od wczoraj. 
– 
Idzie pan do Allaman, s’paa? Spacer, czy może podwieźć pana? 
–
Za gorąco na spacer. Chętnie skorzystam. Lubię chodzić, ale ten upał. 
Antoni wsiada, Monique rusza, Monique ceramique, Monique potiére mieszka po 
sąsiedzku obok Wolfensbergerów, kupili i wyremontowali sami – jej mąż z zawodu 
grawer i ona do niedawna sekretarka dyrektora, duży stary dom, zrobili sami 
absolutnie wszystko – jak tu zresztą we zwyczaju – od instalacji elektrycznych 
po tapicerkę, przyjeżdżali po pracy i harowali we dwoje tylko, trwało to dwa 
lata, ale zrobili, Monique rzuciła pracę w biurze i realizuje swoje marzenie 
ceramika artystyczna, trés brave cette petite Monique, Monique mówi coś. Antoni 
wyrwany ze środka innej rozmowy – słucha, ale akordy „Les barricades 
mysterieuses” rozbrzmiewają w nim głośniej, jedzie, ale już nie ucieknie: 
Simplet, który leżał z głową na jego kolanach podrywa się, zbiega w dół po 
drewnianych schodach. Manfred przyjechał. 
–
Mais oui, skończyliśmy. Musi pan wpaść Antoni, zobaczyć. 
–
Z przyjemnością. Ciekaw jestem pani prac. 
– Quel chaleur! Antoniemu zrobiło się gorąco, wstał, kroki w dole, Sigrid 
sfrunęła, Antoni patrzył z góry, widzi: wysoki, potężnej postury mężczyzna 
schyla się ku psu. Jak Sigrid podbiegła do niego. Jak opiekuńczo, czule, 
miłośnie, zarzuciła mu ramiona na szyję. Jak się całują, jej ręka gładzi jego 
włosy. Mamy gości, Manfredhin... 
Ta chwila. Przypomniana. I znowu zaskoczenie: powinna być twarz, twarz Manfreda, 
przyjaźnie uprzejma, miła i nagle, na mgnienie, na jedną parcelkę dźwięku „Les 
barricades mysterieuses” stężała w wyrazie... w wyrazie... teraz powinna być ta 
twarz, a tymczasem głos, głos Sigrid, te ramiona czule witające, to jej 
niewypowiedzianie miękkie: Manfredhin... Hanka tak by go witała wracającego do 
domu, Hanka..., Antoni schodził jak we śnie, Manfred wchodzi, przystanął, kogo 
on widzi, kogo ja widzę, kogo on widział, kogo ja widziałem, oczywiście obaj 
natychmiast zobaczyliśmy ją , nie, nie obaj natychmiast, on pierwszy, ja o 
sekundę później, ja może dopiero teraz, ja może dopiero teraz wiem, że on 
rozpoznawszy mnie od razu ją zobaczył; skąd wiesz, nie wiem, ale wiem, coś w 
jego twarzy dziś, kiedy odchodził, coś w powietrzu, dziś, coś i – odnajdujesz 
ten sam obraz zupełnie inaczej, jak książka czytana w dzieciństwie później 
dorosłemu odsłania inny, głębszy sens, aż się zachłyśniesz bogactwem ukrytym 
między wierszami. O n w i e , ż e p r z y j e c ha łe m w związku z tamtym. 
Nareszcie zostało sformułowane, to co podchodziło, podpływało w rosnącym 
oceanie. Przypływ (lato jak płowo-złota chmura), który ogarnia, zalewa Manfreda, 
Antoniego jednak ledwo, ledwo muska koniuszkami fal; jego proszę państwa stale 
ogarnia, zalewa nie to. Samochód Moniki Creps już przed domem – duży dom dzikie 
wino, pnące róże, mała, cicha, spokojna uliczka, biała w słońcu, za szybą 
kobieca sylwetka, Hanka krząta się po kuchni, śpiew, nie, nie śpiew, osypują 
się, osypują klawesynowe akordy, auto podjeżdża, błysk twarzy w oknie (płyną, 
płyną „Les barricades mysterieuses”), Hanka wybiega, zielone oczy śmieją się 
radosne: – jesteś!... 
– Bonjour Monique, ca va? pauvre Antoni, jaki zmęczony. Merci, Monique, merci. 
Jaki dobry, jaki miły jest głos Sigrid, jakie serdeczne oczy. Sigrid ma na sobie 
długą indyjską suknię – prezent urodzinowy od Manfreda. Włożyła ją, żeby być 
piękna dla niego – Manfred dziś jest w domu przez cały dzień, tak rzadko jest w 
domu przez cały dzień, tylko w niedziele i święta, Sigrid od rana w tej sukni, 
tyle że teraz fartuszek, bo gotuje obiad, błękitne cienie pod oczami głębokie, 
ciemniejsze niż wczoraj – miała próbę chóru w Aubonne, wróciła późno, a z nią 
cała banda: Jean-Luc i Sylvie, jego żona, i jeszcze ktoś, i jeszcze ktoś, 
przyjechał Antoni – rzadki gość –chcieliśmy cię zobaczyć Antoni, ca va, długo w 
noc, okrągły domowy stół, jedna butelka, druga, trzecia, świetne wino, adieu, a 
bientot hein? późno, Sigrid dziś już nie pozmywa, ale jeszcze sobotnia małżeńska 
miłość. Sigrid Wolfensberger, żona Manfreda. 
Antoni wysiada z auta, widzi Hankę, ciągle Hankę – obraz, którego nie sposób 
unicestwić drgnieniem powieki, przypływ oceanu, żal, ból, kto tak miesza, 
dlaczego tak miesza, dlaczego tak, skoro miało być inaczej, skoro miały być inne 
obrazy, przecież w kieszeni telegram, przecież niedawno, jeszcze przed godziną 
chciał malować, namalować pejzaż z psem. Sigrid. Manfred. Sara. Manfred. Maria 
Pia! Hanka, Hanka, Hanka, Hanka i Hanka –Hanka, Santos w pamięci. 
Pejzaż z sosnami 
„Drogi Antoni, czy wiesz co jeszcze myślę? Że jest tylko jedna jedyna rzecz na 
świecie, która jest absolutnie i absurdalnie nieodwracalna. Tą rzeczą jest 
śmierć. Ale to trzeba samemu przeżyć. Trzeba przeżyć czyjąś śmierć, niepotrzebną 
śmierć, właśnie taką absurdalną, żeby to zrozumieć nie tylko ot tak, ale żeby to 
zrozumieć do siódmego dna”. 
Ręka z listem opada, list wyśliznął się na podłogę i leży. Antoni też leży: na 
tapczanie w allamańskim atelier Herberta. Inna ręka kilka godzin wcześniej 
oderwała się od kierownicy samochodu i przetarła oczy. Antoni nie przeciera 
oczu, jeszcze nie pieką z bezsenności, choć już od dawna trwa hipnotyczny seans 
nocy. Oczy pieką kogoś innego: Jean-Pierre Durgniat w drodze z Gravesano do 
Allaman przez Włochy. Bliżej niż przez Zürich, ale i tak daleko. Jean-Pierre 
lubi długie trasy, lubi prowadzić, ma jednak za sobą kilka złych nocy. Pieką go 
oczy. Jedzie od rana nie zatrzymując się, dopiero teraz tuż przed skokiem w 
gardziel Stimplonu decyduje się na mały postój w Domodosoli. Jean-Pierre 
Durgniat, powieściopisarz, pierwszy mąż Sary. List Sary leży na podłodze, 
telegram z Agencji Detektywistycznej P.A. Nicole na krzesełku przystawionym do 
tapczanu. Acha i jeszcze, również na krzesełku, kolorowa widokówka z nad Lémanu. 
Na niej tylko kilka słów, przekreślonych. I adres. Madame Hanka Uznaniecka 
Varsovie, Pologne. Hanka Uznaniecka nie wie o tej kartce. Nie spała w chwili, 
gdy Antoni napisał, a potem przekreślił tych kilka słów. Teraz też nie śpi. Jej 
długi wąski pokój jest dziwnie panieński, choć za ścianą sześcioletni, 
ciemnowłosy jak ona synek, a za drugą ścianą niekochany, nawet w dniu ślubu, 
mąż. Przed którym zamyka swój pokój na klucz. Który owszem, przystaje na rozwód. 
Pod warunkiem: oddasz mi dziecko. W pierwszej instancji przegrał. Rewizja. To 
trwa, trwa, szarpie nerwy. A teraz jeszcze... Hanka zagryza wargi niemal do 
krwi. Wczepia ręce w prześcieradło, zaciska. Pojechał do niej, wybrał. Nie 
wróci. To niemożliwe! Szloch. Krótki, urywany, dziecinny. Szeroka, nierówna 
blizna biegnąca spod pępka do ciemnych, gęsto zarastających wzgórek łonowy 
włosów czerwienieje, wzdyma się, grubieje. Antoni mruga powiekami, by unicestwić 
intruza. Jeszcze przed sekudą, napiętym, znieruchomiałym spojrzeniem patrzył 
tam, gdzie jego oczy, gdy tak leży na wznak trafiają celnie, bez pudła: w 
prostokątną tarczę lucarne – małego okna w dachu atelier i nie widział 
rozchwianych wiatrem gałęzi drzewa ścielących się nisko, na dach. Widział 
piękny, lekko wypukły brzuch kobiety przecięty zwykłą pooperacyjną blizną. Teraz 
ta blizna zjada obraz, rozrasta się, pęcznieje. Jak wyrzut sumienia. Jak 
przywołanie do porządku. Który przestał obowiązywać, a działa jak przymus. 
Antoni czuje się jak w statku kosmicznym, który nagle i niespodziewanie zmienił 
przewidzianą dla niego trajektorię. Znowu ta wersja? Nie nagle i nie 
niespodziewanie. Już od paru miesięcy tak się czujesz Antoni. Rakieta 
wystrzelona, ile, trzydzieści parę lat temu, która zbacza z trasy tuż przed 
osiągnięciem celu. Ale blizna na wypisanym w prostokąt okna obrazie pęcznieje, 
czerwienieje, zmienia kształt. Aż staje się jak znamię, monstrualnie 
spotworniałe, budzące wstręt. „Nie, nie od razu uwierzyłam. Może dlatego, że 
zupełnie się czegoś podobnego nie spodziewałam. Tej śmierci. Uratowałam go 
przecież. Podjął pracę, a swoją drogą ciekawe, że taką pracę: chciał pracować 
jako pomocnik pielęgniarza na oddziale chirurgii dziecięcej, chciał asystować 
przy operacjach dzieci, mówiłam ci? Sama mu znalazłam tę pracę. Byłam pewna, że 
nie powtórzy, że chce żyć. Podeszłam do telefonu, czy dr Sara Le Clef, 
znaleźliśmy w hotelu, młodego mężczyznę, prawdopodobnie samobójstwo, ta fiolka 
itd., szczupły, krótko ostrzyżony, ciemne włosy, takie to a takie ubranie, 
słuchałam, jakby nie do mnie i dopiero jak mi powiedziano o tym znamieniu między 
czwartym, a piątym żebrem – 
Antoni schyla się, podnosi z podłogi list, podciąga się wyżej na poduszkach. Po 
raz który przypomina sobie to wszystko? Jeszcze parę miesięcy temu, to wszystko 
co zaszło od momentu, gdy na poczcie w Vitorii doręczono mu list Sary, ten 
dziwny list, z którego zrozumiał tylko tyle, że jest to zakamuflowane wołanie o 
pomoc, grało w jego pamięci ostrymi, soczystymi barwami intensywnego przeżycia. 
Ten list to jak rozmazana plama, irytująca oko w harmonii kontrastów cudownej 
zatoki Beau-Vallon, zdawało się, nie zapowiadał takiego bogactwa kolorytu. Bo 
właśnie zrazu był jak plama, rozmazana, niechlujna. „Trzeba przeżyć czyjąś 
śmierć, niepotrzebną śmierć, właśnie taką, aby zrozumieć to nie tylko ot tak, 
aby zrozumieć do siódmego dna”. Myślę, że ty czegoś takiego nie przeżyłeś, więc 
możesz sobie to tylko lepiej lub gorzej wyobrazić. A że z własnej obserwacji 
wiem, że zakładałeś niemożliwość przeżycia przez siebie niektórych uczuć (twoje 
słynne rozumienie teoretyczne!), mam wątpliwości czy potrafisz sobie wyobrazić 
to, o czym tutaj napisałam, w sposób odpowiadający rzeczywistym przeżyciom. Może 
tak. Może nie. I dalej: „Siedź sobie w tej swojej pogańskiej dżungli. Maluj 
zachody słońca nad zatoką i krajowców w pirogach. Żyj sobie we własnym świecie, 
kształtowanym według własnych potrzeb. Oj nie, nie tyle potrzeb, ile niechęci do 
podejmowania realnych wysiłków, wysiłków zmuszających do mobilizacji wszystkie 
siły. I tak na przykład zamiast przeżywać czyjąś śmierć, możesz to sobie pięknie 
wyobrazić i jeszcze piękniej namalować”. 
Ręka z listem znowu opada. Cała Sara – myśli Antoni posępnie – skrajny egotyzm, 
histeria, infantylizm. Myślała tylko o tym, co przeżywa i o tym, by jak 
najmocniejszy cios zadać w małżeńskiej wojnie. Ani przez sekundę nie pomyślała 
jakim absurdem jest pisanie takiego listu d o m n i e . Teraz pomyślał 
„absurdem”. Przedtem, w chacie Bau-Vallon uderzyła go przede wszystkim 
dziwaczność tego listu, a jego oczywisty absurd niepokoił; Sara jest 
inteligentna! W jakim stanie musiała się znajdować, jeżeli napisała coś 
podobnego? Nie kochał jej już – ta próba (jak sądził ostatni próba powrotu) 
spaliła na panewce. Jeszcze się jednak wówczas nie zdecydował na rozwód. 
Jean-Pierre – dlaczego zwlekasz? Skoro uważasz, że to jest nieuchronne. 
Antoni – nie mogę teraz. Jeszcze do tego nie dojrzałem. 
Jean-Pierre – Irytuje mnie jednak trochę, że nie przewidziałem takiego końca. 
Koncepcja była dobra, ale... Muszę to jeszcze przemyśleć. Jesteś więc 
zdecydowany? 
Antoni – jeszcze nie mogę, ale to postanowione. I może już na mnie nie 
eksperymentuj. 
Był pewny, że nie będzie więcej próbował, że koniec z życiem osobistym, że już 
tylko praca i łagodne osuwanie się w śmierć. „Drogi Antoni, czy ty wiesz co 
jeszcze myślę? Że jest tylko jedna jedyna rzecz na świecie, która jest 
absurdalnie i absolutnie nieodwracalna. Tą rzeczą jest śmierć”. Nigdzie, nigdzie 
życie nie kwitnie tak jak w stosach trupów, w zwaliskach nagich, wychudzonych 
ciał. Jeżeli kwitnie. Bo nie dla każdego zakwita. Na ogół były jedynie 
szczegółem krajobrazu z koszmarnego snu, który stał się jawą. Przypadkowość, 
masowość, ohyda śmierci kazały odwracać wzrok ze wstrętem. Albo obojętnością. 
Marsz śmierci do Belsen-Bergen! Ale jeżeli w tym gnoju zakwitło życie, było... 
cudownie piękną, mięsożerną orchideą. Bzdury gadasz Jean-Pierre, ponosi cię 
fantazja, nie byłeś tam, nikt kto tam nie był... A kim t y jesteś Antoni, jeżeli 
nie człowiekiem pożeranym żywcem przez ten kwiat? Dlatego nie możesz wrócić, 
dlatego umierasz, dlatego teraz, proszę cię zostaw jak najszybciej Sarę. Oddałem 
ci ją. Myślałem... mniejsza o to co myślałem. Ale teraz Antoni odejdź. Jest 
młoda i wbrew pozorom jeszcze bardzo dziecinna, zniknij póki jeszcze czas. 
Człowieku, czy ty naprawdę nie wiesz jak ty działasz na ludzi? Co ty z nimi 
robisz? Jak ich zatruwasz tamtym śmierdzącym życiem, które nie zaakceptowało 
powrotu? Czy naprawdę nie wiesz, czym jest ta tkwiąca w tobie straszliwa siła 
przyciągania? Antoni zostaw ją, zostaw Han... 
Antoni uśmiecha się zmęczonym, niewesołym uśmiechem. Ma w twarzy coś bezradnego, 
bezbronnego, a zarazem niewyobrażalnie starego. Pociera ręką policzki, 
szorstkie, kłujące. Nie ogolił się przed położeniem, a nawet nie umył. Znowu 
zasiedzieli się do późna, głęboko w noc, w innym zestawie co prawda. Już nie 
Jean-Luc i jego banda wielbicielek z chóru Fiori Musicali. Aubonne. Qu’est que 
te prend Sigrid de se familiariser avec ces grosses tétes de la bas? W Allaman 
nie lubią tych z Aubonne. A dzisiaj są ci z Allaman: Idelette i jej syn Marco, 
Edouard bez żony. Corinne. Ona z Berna, ale pasuje. I ktoś z bardzo daleka: ta 
polska powieściopisarka o rękach każdego roku coraz bardziej umarłych. Więc za 
chwilę na pewno zjawi się Christine. Oczywiście. Zatrzyma przed domem swój 
czarny motorower, je passai, przechodziłam powie. Tu prends un verre Christine, 
volontiers, chętnie, napiję się, ale ja tylko na chwileczkę. Wejdzie, wchodzi, 
siada przy stole, czarne ostrzyżone na pazia włosy, czarny szeroki wełniany 
szal, czarna bluzka, zawsze te same wąskie sztruksowe w kolorze spłowiałej 
oliwki spodnie, zawinięte wysoko na cholewkach długich czarnych botów. Ciemne, 
wąskie oczy przylgną, przylgnęły do twarzy Polki i odskakują, znowu przybiegają, 
odskakują, santé, santé, ça va Christine? Christine jest bardzo blada, bardzo 
szczupła, długie palce wiolonczelistki zaczepno-obronnie obejmują kieliszek. 
Polska powieściopisarka – l’oiseau de passage (przelotny, egzotyczny ptak) – 
patrzy na nią otwarcie, rozumiejąco, współczująco. Ewa Gosławska, przyjaciółka 
Sigrid. Antoni chciałby malować jej ręce. Tylko ręce. Jest w nich historia 
narodu, którego nie przestał uważać za swój. Którego nigdy się w sobie nie 
wyparł. Który go zgubi lub zbawi. Jeżeli słowa cokolwiek znaczą. Christine już 
jest. Dzisiaj będzie pizza. Na cześć Antoniego. Ale nie robi jej jak zwykle jego 
imiennik Antonio, kochanek Idelette. Pojechał do Włoch na wybory. Antonio 
mieszka w Szwajcarii, w Allaman, ale na każde wybory, a więc często, jeździ do 
rodzinnego kraju. Idelette przeżywa to bardziej niż okazuje. Dla tego Włocha o 
wyglądzie Greka Zorby, wiele lat temu rzuciła męża, szwajcarskiego dyplomatę, 
zaniedbała świetnie się zapowiadającą artystyczną karierę. Idelette Bordigoni, 
malarka. Antonio też maluje, dużo, dużo gorzej. Ale pozwala mu to nie robić nic 
innego. Pizzę robi dziś Marco – młodszy syn Idelette i konsula Pion. Aktualnie – 
pomocnik murarza. Jest bardzo wykształcony, choć nie dlatego, że kształcony w 
ekskluzywnych szkołach. Zostawił wygodną, złotą egzystencję u boku ojca i jest 
tutaj. Przy matce. Wątły, chorobliwie blady, o wysokim, upartym czole idealisty. 
Nie chciany i nie kochany wegetuje (obumiera?) 
W cieniu Antonia. Antonio Pagani wspaniały mężczyzna, samiec. To właśnie Marco 
utrzymuje tę parę. Jeżeli nie liczyć miesięcznego zasiłku, który Sigrid daje 
Idelette ze swych oszczędności. „My Niemcy musimy pomagać” – mówi Sigrid. I 
pomaga. Nie tylko Idelette. Sigrid Wolfensberger, urodzona w Polsce, bardzo 
niemiecka Niemka. W oczach Ewy Gosławskiej, kiedy na nią patrzy jest czasem 
napięcie, którego sens rozumie tylko Antoni. Czuje głębokie, niepokojące 
pokrewieństwo z tą o tyle młodszą – rówieśniczką Manfreda – kobietą. Jakby też 
wyszła stamtąd. Aż trudno uwierzyć, że jest inaczej i to właśnie (głównie to) 
niepokoi. Ewa Gosławska, bardzo polska Polka. Która przyjeżdża z twarzą martwą, 
jakby zakrzepłą. Z bruzdami koło ust. które uśmiechają się z trudem. A już po 
paru dniach młodnieje, bruzdy znikają, oczy patrzą pogodnie. Tylko ręce nie 
nabierają życia – jak okaleczone ptaki. „Pani ubyło co najmniej pięć lat” –mówi 
Edouard, który tydzień temu przywiózł ją z lotniska. Pisarka uśmiecha się – ma 
ładny uśmiech, otwarty, pełen wdzięku – Antoni patrzy na jej ręce. Te ręce 
chwieją się, rozpływają, nikną i znowu materializują się, ręce – gałęzie 
przesuwają się po żaluzji przesłaniającej okienko w dachu, jak po tarce. Nie, 
raczej jak po strunach harfy, wiatr nie ma w sobie monotonnego rytmu rąk trących 
bieliznę, wiatr improwizuje, wichrzy drzewo, rzuca chińskie cienie. Antoni 
patrzy, widzi ręce Ewy Gosławskiej, ręce rozrastają się, pochłaniają ten okrągły 
stół wokół którego Sigrid, Edouard, Manfred, Idelette, Marco i on sam, 
naprzeciwko Ewy Gosławskiej. Marco właśnie roznosi pizzę, mmm, c,est bon,c’est 
trés réussi – mówi ktoś – Antoni zapatrzony w taniec rąk nie rozróżnia własnego 
głosu, znakomita – przytakuje ktoś, trés, trés, trés bon, siądź wreszcie Marco, 
jedz, Marco siada, długi, rudawy wąs á la Gaugun jest jedynym barwnym akcentem w 
jego wąskiej, trójkątnej twarzy – tak, tak chyba niezła – mówi patrząc w talerz 
– poprzednim razem kiedy robiłem pizzę chez madame Etenoy, Fabienne powiedziała, 
że robię lepszą niż Antonio; Idelette unosi brew, Marco nie patrzy na nią, w 
jego wyblakłych oczach upór, białe, cienkie palce łamią chleb. Antoni przez 
chwilę widzi te palce, ale znowu wiatr zachybotał gałęziami, znikają palce 
Marca, a na ręce Ewy Gosławskiej (ciągle obecne) nakładają się ręce Sary. Sara 
mówiąc obraca na palcu złotą, małżeńską obrączkę i właśnie to, ten ruch jakby 
odkręcający zawór, a nie słowa, które cały czas leniwie, niezobowiązująco płyną 
w półmroku wypełniającym atelier „dopiero jak mi powiedzieli o tym znamieniu 
między czwartym a piątym żebrem” – to właśnie działa. 
Antoni zmienia pozycję, leży teraz na brzuchu, twarz w poduszkę; teraz wstrząs, 
na który czekał, który na próżno starał się wywołać w sobie przez cały 
dzisiejszy dzień, wreszcie. 
Antoni – między czwartym o piątym żebrem! jakie... jest to znamię? 
Sara – dziwne. Nigdy takiego nie widziałam. W kształcie sporej, nieforemnej 
rybki. Czerwone. W każdym razie jedyne w swoim rodzaju. Nie sposób się pomylić. 
Ale wiesz, miałam jeszcze cień nadziei. Chciałam zobaczyć na własne oczy. 
Wsiadłam w samochód i pojechałam obejrzeć ciało. 
Wsiadł w auto, prawie natychmiast. Na szczęście przerwa obiadowa właśnie się 
kończyła i Sara musiała wrócić do pracy. Natychmiast wsiadł w auto i pojechał do 
Lozanny. Ciała już nie zobaczy – Santos został pochowany. Na policji są jednak 
zdjęcia; zawsze fotografują, gdy śmierć w takich okolicznościach. Musi zobaczyć 
te zdjęcia. Nie miał żadnego planu, jechał. Runął w autostradę jak w przepaść. 
Antoni znowu obraca się na wznak. Nawet o tym nie wie. Ma zmienioną nagą twarz 
człowieka, który odkrywa. Tym odkrywaniem po raz n-ty, dopisującym nowe koła na 
wodzie. Odkrywaniem, co jak błysk otwiera ciemność ukazując drogę. Dalszą drogę, 
nie podejrzewaną. Z bardzo wyraźnym drogowskazem. Tak wyraźnym, że trudno 
zrozumieć przeoczenie. Bo przecież był. Antoni wsiada w auto i jedzie rzuca się 
w autostradę jak w przepaść. To teraz odtwarzając rzuca się jak w przepaść. Na 
której dnie musi się rozbić. Teraz to uczucie, a przecież kiedy włączył się w 
rwącą szosę, prąd zakołysał nim, zawrót głowy, vértige, amokowe niemal 
szaleństwo. Jechał jak w transie, wyprzedzał „jakie... jest to znamię? W 
kształcie sporej nieforemnej rybki. W każdym razie jedyne w swoim rodzaju. Nie 
sposób się pomylić”. Czy możliwe, aby ktoś miał podobne znamię? Akurat między 
czwartym, a piątym żebrem? Sara powiedziała .Jedyne w swoim rodzaju”. Zaraz, 
zaraz Antoni, uspokój się. Znamię to jeszcze nie pewność. To tylko prawie 
pewność. Muszą się zgadzać inne dane. Wiek. Sara mówiła, zaraz, co Sara mówiła? 
Jak przyszła do domu na chwilę wyrwaną z dyżuru i nawet na niego Antoniego nie 
spojrzawszy poszła prosto do półek z książkami. Jak wyjęła pięciojęzyczny 
słownik medyczny i zaczęła go w skupieniu, wertować. Jak milczał. Jak czekał 
odtrącony. 
Sara – co znaczy po łacinie... 
Antoni – odleżyny. Mogłem ci od razu powiedzieć. 
Mógł, ale ona nie mogła zapytać. Pogrążona w sobie nie chciała nawet na sekundę 
wypłynąć, zakłócić tego, co śpiewało w niej. Wiedział, że śpiewało, znał tę 
twarz: byli od siedmiu lat małżeństwem. Sara Le Clef, z domu O’Neil. Córka 
irlandzkiego lekarza i kanadyjskiej aktorki. 
Sara – wiesz, okropnie dziś pokłóciłam się z siostrą oddziałową, tą Martinez. To 
niedopuszczalne, jak ona traktuje niektórych pacjentów. Brutalna, agresywna. 
Oczywiście jak kogoś z jej tylko wiadomych powodów nie lubi. Dzisiaj przeżyłam 
prawdziwy wstrząs. Weszłam do pacjenta, odratowany samobójca, jeszcze bardzo 
chory, w separatce. A ona na niego wrzeszczy, żeby podniósł się i przestał robić 
komedie! Dopuścili do takich odleżyn. Bo 
nie ma komu upomnieć się o niego. To tylko biedny Hiszpan, rozumiesz. 
Antoni – to on ma te odleżyny? 
Sara – bardzo ciekawa twarz. Próbowałam z nim chwilę porozmawiać. Nie chciał 
mówić, podobno jeszcze się do nikogo nie odezwał – ale wiesz, mam wrażenie że 
jednak nawiązałam z nim kontakt pozawerbalny. Kazałam pokazać sobie jego kartę 
choroby. Interesujący przypadek, mówię ci. Pierwsza próba samobójcza, dotychczas 
żadnego kontaktu z psychiatrami. Rodzina gdzieś w zapadłym kącie Kastylii, ma 
dziewczynę w Genewie. Asystentka socjalna dotarła do niej. Dowiedziała się 
ciekawych rzeczy. Że ten Santos, nazywa się Santos wiesz, to idealista. Kazał 
się wysterylizować, żeby nie przyczyniać się do przedłużenia gatunku ludzkiego, 
skazującego na nieludzkie życie. Tłukł się po całym świecie i próbował 
wszystkich chyba zawodów. Ostatnio przed przyjazdem do Szwajcarii był pasterzem 
owiec gdzieś w nieprawdopodobnie dzikich górach. Żył tam zupełnie samotnie. 
Potem przyjechał tu, na pozór wszystko w porządku, dziewczyna, praca no i nagle 
połyka fiolkę mégadonu. Mógłby już dawno być na nogach, ale on nie chce żyć. 
Młody, niewiele ponad trzydzieści. To pacjent Masnaty, ale ja... 
Niewiele ponad trzydzieści, zgadza się. 
Data urodzenia wrzesień 1944. 
Miejsce urodzenia... Oświęcim. 
Nazwisko – Santos. 
Imiona – imię, jakie miał imię?! 
Imiona rodziców, nazwisko panieńskie matki – ojciec nieznany. Maria Pia. 
NAZWISKO PANIEŃSKIE, powiedz, proszę powiedz mi, wiesz jak tu jest, zwłaszcza 
teraz, wszystko się rozlatuje, ewakuacje, lada chwila mogą nas rozłączyć, w jaki 
sposób będę mógł cię odnaleźć, skoro nie wiem jak się nazywasz, co ja wiem, 
prawie nic. Mario-Pio, proszę powiedz. 
Maria-Pia – powiem ci jak wykradniesz mego Hoselito. HOSELITO. Tak go nazywała, 
tak go od razu nazwała tego syna urodzonego w piekle, nie wiadomo przez kogo 
poczętego, poczętego przez wroga i pohańbiciela. Hoselito. Imię wypłynęło 
odsuwając na drugi plan ból, który nie stępiał w ciągu lat i te słowa 
niewypowiedziane, którymi krzyczały oczy osiemnastoletniego, śmiertelnie 
zakochanego: ja ci go i tak wykradnę, nie musisz, nie musisz, dlaczego tak mnie 
ranisz Mario-Pio, pomogłem ci go urodzić, pomogę ci odzyskać, to przecież jasne, 
ja dla ciebie wszystko Mario-Pio, kocham cię Mario-Pio, kocham. HOSELITO” 
Imiona – Hosé? 
Data urodzenia – 14 wrzesień 1944. 
Miejsce urodzenia – obóz koncentracyjny, Oświęcim. 
Narodowość – 
Obywatelstwo – hiszpańskie. 
Stan cywilny – kawaler. 
Zawód – ? 
Znaki zapytania śmigały autostradą, wyprzedzały, wyprzedzały. Jak właściwie 
wyglądał ten Santos? Jak wyglądało to dziecko? Antoni skup się, ciągle widzisz 
znamię, cała uwaga widza na tym zbyt mocno wyeskponowanym szczególe, trzeba 
trochę zeskrobać, za ostra czerwień, zbyt gruba faktura, skup się, spadniesz z 
autostrady, rozbijesz się, most autostrad ponad szwajcarską Riwierą, lśnienie 
jeziora w dole, szczecina winnic w górze, a wyżej niebo, z którego lecą bomby; 
co mógł zobaczyć w mroku cuchnącego baraku? Chude ciałko, białe, bo znamię 
nazbyt czerwone, zaciśnięte, wypukłe powieki, twarz pomarszczona w potwornym 
grymasie, chciało by się teraz rzec w grymasie wstrętu, parę tygodni później 
można by już coś więcej, ale przecież nawet nie rzucił okiem, śpieszący się, 
wstrząśnięty, znokautowany niemal – teraz wiedział – spotkaniem z Apokaliptyczną 
Bestią stojącą w rozkroku na opustoszałej wymarłej alejce. Pejzaż z psem! 
Antoni wstaje, zapala górne światło. Wybiera czysty blajtram, ustawia stalugi. W 
jego ruchach rytm somnabulika. Ale nie księżyc dyryguje muzyką, to pies. Piękny, 
czarny dog stał u drzwi swego domu, zagradzał do nich drogę, patrzył oczami, w 
których nie było czujności, wrogości nawet, tylko przyjazna ciekawość. Uchwycić 
wyraz oczu. Gdzie Herbert trzyma farby? Na miłość boską gdzie? 
Somnabuliczny rytm zachybotał. Antoni bezradnie rozgląda się po pracowni, 
przerzuca płótna, papiery, książki. Coraz szybciej. coraz bardziej gorączkowo, 
coraz bardziej niecierpliwie, wreszcie siada na podłodze zniechęcony. W tym 
oświetleniu i tak nie zrobi nic. To trzeba malować w słońcu, w pełnym słońcu. 
Tamto – mógłby zrobić nawet przy świeczce. Pejzaż z SS-manem. Jakże silny był 
szok, skoro zepchnął tak głęboko, skoro zapomniał aż do powstania fobii! W jaki 
sposób go wyminął, jak sobie poradził z tą straszliwą przeszkodą? Bo przecież 
poradził sobie skoro żyje, skoro wykradł dziecko. Gwizd, huk, zgiełk, niebo 
przecięte wartowniczymi wieżami, śmieszne symbole względności, dymy zmieszane z 
wieczornymi obłokami, mgła maskująca sunąca wol... 
Wzrok Antoniego nieruchomieje: mgła maskująca! Była blisko (przecież na to, na 
to liczyłem!), pochłonęła alejkę, SS-mana i psa, skoczyłem pewny, że i pies 
skoczy, dogoni mnie, powali w tej ostatniej sekundzie myślałem o psie, tylko o 
psie z panicznym, straszliwym lękiem, mgła maskująca zakryła wszystko, ale psy 
mają węch, puści go za mną i... 
Nie, nie pomyślał: „i po mnie”. Nie bał się o siebie. Bał się tylko jednego: że 
nie wykona zadania, zawiedzie Marię-Pię, a ona nawet nie będzie wiedziała 
dlaczego. Więc to było tak. Wcześniejsze malowidło ukryte pod pejzażem z psem 
jaśniało teraz pełnym blaskiem. Pamięć. Czym jest pamięć? Pewny był, że pamiętał 
wszystko, każdą sekundę niemal życia tam. Zwłaszcza ostatnie tygodnie, tak 
intensywne, tak bogate, że całe późniejsze życie przypominało – Antoni uśmiecha 
się seria obrazów malowanych w złym oświetleniu. A jednak... czegoś brakowało 
tamtej miłości. Myśl skoczyła nagle (chociaż pies nie skoczył). Antoni czuje 
skurcz w sercu i zarazem niejasny wstyd jakby kogoś (coś) zdradził. „A jednak 
czegoś brakowało tamtej miłości”. Kto to powiedział? Kto się ośmielił? 
Antoni wstaje z podłogi, wolno zbliża się do wychodzących na ogród drzwi, 
otwiera je. Pachną róże. Choć może nie pachną: nie ma tu tych najmocniej 
pachnących, herbacianych, ulubionych róż Hanki Uznanieckiej. Jak sypał płatki 
róż, mięsiste, chłodne na jej ciało, o ton tylko ciemniejsze. Jej złocista 
opalenizna. Jak chciałby sypać, bo jeszcze tego nie zrobił. Jak wpadł do baraku, 
w którym trzymano odebrane matkom niemowlęta (w tym momencie – Antoni jest pewny 
– już nie pamiętał SS-mana i jego psa!), jak gorączkowo, z zarazem z zimnym, 
twardym zdeterminowaniem szukał znamienia. Tylko dzięki temu znamieniu ta 
szaleńcza akcja miała w ogóle sens. 
Antoni – dobrze, ale jak poznam które? 
Maria-Pia – jest naznaczone. Na pewno żadne inne dziecko nie ma takiego 
znamienia. Rozpoznasz bez trudu! I wszystko się uda, zobaczysz. Właśnie dlatego, 
że jest naznaczone. 
Słowa, które stwarzają. Wszystko już się stało od momentu, kiedy je 
wypowiedziała. Jak stała naprzeciw niego, bardzo blisko, Jak patrzyła. Skupiona 
hipnotyczna siła jej spojrzenia. Antoni zaciska ręce na niskiej kracie 
chroniącej drzwi atelier. Widzi te oczy bardzo wyraźnie. Ma uczucie, że jest do 
nich przyssany. Chwila panicznego lęku. I protest: nie! Przeciw czemu 
protestuje? Zanim znalazł odpowiedź precyzuje w myślach: już nie. Co oznacza: 
dosyć. 
Lekki wiatr górą w drzewach. Nie starcza mu siły, aby rozwichrzyć grządki 
truskawek. Kamienny murek odgradza ogród od zamkowej łąki, na której w dzień 
pasą się konie. Konie śpią. Szosa cicha. Jean-Pierre na pewno lada moment 
przyjedzie. Zostawię dla niego pizzę – mówi Sigrid. Będzie zmęczony, tyle godzin 
w drodze. Fabienne mówiła, że moja pizza jest lepsza niż ta, którą robi Antonio 
– powtarza Marco, z uporem patrzy w talerz. Idelette już nawet nie unosi brwi. 
Może nie usłyszała. Ma bardzo śniadą, jakby spieczoną twarz. Zawsze na czarno 
jak kobiety Południa. Kobiety z sycylijskiej wioski, do której Antonio kilka 
razy do roku jeździ na wybory. René – jej starszy syn jest zawodowym 
rewolucjonistą. Lewakiem. Manfred myśli o nim z troską. Wszystko było dobrze 
dopóki jeździł robić rewolucję do Portugalii, czy do Hiszpanii. Ale teraz osiadł 
tu. No nie, oczywiście tu nie mają szans. Ale są szkodliwi. Udało im się wejść 
do kilku kluczowych instytucji i mącą, rzucają komu mogą kłody pod nogi. René 
jest w Urzędzie, który daje zezwolenia na budowę nowych domów. Nasze biuro ma z 
nim masę kłopotu. 
Sigrid – nie powiodło mu się jako architektowi i teraz odgrywa się na 
zdolniejszych. 
Christine – może idea... 
Antoni patrzy na Ewę Gosławską. Widzi ten sam stół rok temu. René Bordigoni i 
Ewa Gosławska. Przed chwilą starli się ostro. Ona pyta, bada, przypiera do muru, 
celnie strzela. On uśmiechnięty z wyższością, puste nieruchome oczy. Na wszystko 
ma jedną odpowiedź: autonomia mas. Plus kilka frazesów, dziesiąte popłuczyny po 
Marksie. Dla nas wzorem są Chiny – konkluduje z niezachwianą pewnością. René 
Bordigoni, Szwajcar. Zawodowy rewolucjonista. Architekt bez telentu. Ma za nic 
swego bladego, wątłego brata, intelektualistę. Uważa go za słabeusza. Podobnie 
jak matka zresztą. I jak Antonio. Sigrid jest innego zdania: 
– powinieneś z nim porozmawiać Antoni. To zupełnie niezwykły chłopak. 
Nieprawdopodobnie inteligentny. Można dostać zawrotu głowy od jego przemyśleń! 
Wielka ciemna chmura sunie od Alp. Niebo ciemnieje. Antoni patrzy w stronę 
Lozanny. Jean-Pierre pewnie już blisko. Jean-Pierre Durgniat znowu przeciera 
zmęczone oczy. Chce zdążyć przed świtem. Instynkt powieściopisarza mówi mu, że 
temat pasjonujący go od lat, nabiera nowych barw. Chce zdążyć na finał. Antoni 
zresztą wezwał go. Jakby chciał mieć świadka, czy kronikarza. A może po prostu 
kogoś, kto rozumie. 
Jean-Pierre – to właśnie w nim cenię. Wie, że obwąchuje go literacko że go na 
różne sposoby prowokuje, podjudzam, że tak powiem – formuję dla moich celów, i 
wcale nie przestał uważać mnie za swego przyjaciela. 
Manfred – ma w sobie wiele z hinduskich guru. 
Jean-Pierre – i ty tak myślisz?! 
Manfred – a mylę się? 
Jean-Pierre – nikt tego nie odkrył oprócz mnie! A ja odkryłem właśnie dlatego, 
że go studiuję. Że mam, jak mówi Sara, bzika na punkcie byłych więźniów obozów 
koncentracyjnych. Antoni, Antoni to była, to jest moja wielka szansa. Mój wielki 
temat. Passonus. Wiesz czym jest ten jego cały hinduizm? To po prostu, jakby tu 
powiedzieć, kontynuacja tego, co nazywa się obozowym autyzmem. Autyzm obozowy, 
rozumiesz? On jest po prostu poza... poza kolorytem normalnego życia. Zawsze 
byłem ciekaw czy kiedykolwiek i na ile zdoła wrócić. Znaleźć coś, co porwie go 
wreszcie, poruszy, zaangażuje całego. Spowoduje, że stanie się, wierny swemu 
powołaniu. To mogła by być jedynie miłość. Miłość jak zaczyn. Na to postawiłem. 
Miłość. 
Manfred – lub nienawiść. 
Jean-Pierre – miłość. Taka, że tak powiem, z krwi i kości. 
Manfred – nie kochał Sary? 
Jean-Pierre – na swój sposób kochał. Sara jest... wyjątkowo ożywcza... Ale jest 
to działanie pozornie głównie intelektualne. Antoni nie potrafił przebić się 
przez tę barierę. Nie dotarł do ciała. 
Jean-Pierre Durgniat gniewnie ściąga brwi przypominając sobie tę rozmowę. To już 
raczej odruch, cień dawnej irytacji. Temat (kto wie, czy nie na skutek świadomej 
interwencji Sary?), wymykał mu się trochę z rąk. Ale przecież coś ruszyło. Listy 
Antoniego z Polski, a zwłaszcza ten ostatni sprawiły, że wyobraźnia 
powieściopisarza zaczęła pracować na przyśpieszonych obrotach. Jean-Pierre 
zapala papierosa i zaraz ze wstrętem wyrzuca go przez okno. Ostatnio palił tyle, 
że język przysycha mu do podniebienia. Szaleństwo siadać za kierownicą w takim 
stanie. Nie znosił pociągów. Sam nie rozumiał jakim cudem jeszcze jedzie. Ale 
musi dojechać, musi zdążyć. Jean-Pierre wiedział o poszukiwaniach prowadzonych 
przez Agencję Detektywistyczną P.A. Nicole. Dzięki niemu pośrednio, Antoni 
trafił do tej Agencji. 
Antoni – zupełnie nie wiedziałem co zrobię. Wiedziałem tylko, że muszę zobaczyć 
te zdjęcia. Jechałem, właściwie prawie nie zdając sobie sprawy z tego, że jadę, 
że jestem na autostradzie. I nagle, kiedy już wyjeżdżałem do Lozanny olśniło 
mnie. Najpierw chyba... 
– Jean-Pierre – przypomniałeś sobie mnie. Może nieświadomie. Coś pomyślałeś o 
mnie... Antoni – nie pamiętam. Myślałem właściwie tylko o jednym, o tym jak 
wyglądał Santos, jak... 
Santos. Jak stanął w drzwiach kliniki, szczupły, wysoki, ciemny. Niebieski 
pulower narzucony na ramiona. Rękawy związane z przodu. Jak dziewczyna 
podjechała skuterem, jak wsiadł. Santos – powiedziała Sara, tym głosem, który 
sprawił, że Antoni odwrócił wzrok od pary na skuterze. 
Gdybym wtedy przyjrzał się lepiej – myślał zjeżdżając z autostrady ku 
przedmieściom Lozanny, myślałem zjeżdżając z autostrady, doprawdy nie wiem co 
sprawiło, że przypomniałem sobie Pierre-André, tego detektywa, z którym Jean-
Pierre zaprzyjaźnił się podczas pracy nad książką „Zbrodniarz i ofiara”, tyle 
kłębiło się myśli i to znamię, które jak nieprzejrzysty ekran przesłaniało 
wszystko. „Pierre-André ma znakomite kontakty z policją”. Zdanie padło i 
utkwiło, by wydobyć się parę miesięcy później w błysku natchnienia, który jest 
częściej niż myślimy wynikiem komputerowej pracy podświadomości, a może 
podpowiedziane przez kogoś, kto kieruje grą. Gdyby nie to, że Jean-Pierre 
pracował akurat nad tą powieścią. Gdybym nie przebywał w tym czasie w 
Szwajcarii, tak blisko Lozanny. Gdyby Jean-Pierre nie miał tej manii 
zapoznawania ze sobą, zderzania (jak mówi) ludzi z różnych środowisk i różnych 
zawodów. Te wszystkie „gdyby-gdyby nie” rozrzucone w czasoprzestrzeni pozornie 
bez ładu i składu, a przecież nieprzerwana linia, acz mocno zygzakowata, ciągnie 
się od punktu do punktu. Gra w kartofel! Dziecinna gra: na kartce papieru 
rozrzuca się cyfry od jednego do, powiedzmy pięćdziesięciu (zależnie od umowy), 
rozrzuca w sposób przemyślanie przypadkowy. Uczestnicy gry muszą kolejno 
prowadzić nieprzerwaną linię od numeru do numeru w taki sposób, by nie przeciąć 
żadnej innej linii; przecinać można jedynie „kartofel”–zawęźlenie, które każdy z 
grających robi na swojej liczbie docelowej. 
W miarę upływu czasu staje się to coraz trudniejsze, linie zagęszczają się, aż 
wreszcie ktoś mniej zręczny, lub po prostu postawiony przed niemożliwym do 
wykonania zadaniem „skusi” innymi słowy trąci-przetnie sąsiednią linię i – gra 
skończona; pozostaje dziwaczny rysunek na pierwszy rzut oka absolutnie 
bezsensowny. 
Bezsensowny, jeżeli nie zna się zasad gry – myśli Antoni odrywając wzrok od 
kartki papieru przywołanej z daleka – z lat mądrych dziecinnych gier – ale my 
nie znamy zasad. Jesteśmy –uśmiecha się lekko – być może tylko ołówkiem w 
czyichś rękach. W najlepszym wypadku kreślimy te linie po omacku, poza 
świadomością. A kiedy ktoś wreszcie skusi, hm... kiedy ktoś wreszcie skusi, czy 
to oznacza... jego śmierć? A może śmierć kogoś innego? Dlaczego w ogóle śmierć?! 
Antoni kuli się jakby pod wpływem zimna. A przecież noc jest ciepła, pachnąca 
różami. Róże tutaj nie rosną – to ogród owocowo-warzywny. Są po drugiej stronie 
ulicy, przy domu mieszkalnym. Antoni jednak znowu czuje ich zapach. Teraz już 
natrętnie, obsesyjnie, aż staje się to niepokojące. Róże. Śmierć. „Drogi Antoni, 
wiesz co jeszcze myślę? Że jest tylko jedna rzecz na świecie absolutnie i 
absurdalnie nieowdracalna”. Da capo al... Ból głowy tępy, wciskający czubek 
czaszki, przygważdża myśl. Taki ból głowy często poprzedza lęk. Antoni 
stwierdził to jakby stawiał diagnozę i od razu mrowienie lęku. Niby 
irracjonalny, ale nie, nie, bo przecież ten zapach natrętny i słowa natrętne, 
wracające jak refren banalnej piosenki: róże i śmierć. Śmierć i róże. Tylko róże 
mogą kojarzyć się z Hanką. Tylko róże! 
Ból głowy nasila się. Antoni odsuwa przesłaniającą drzwi kratę, wychodzi w mrok 
ogrodu. Wąską alejką między grządkami idzie na sam koniec, tam, gdzie kamienny 
murek odgradza ogród od zamkowej łąki. Tylko róże, tylko róże, Fabienne uważa, 
że robię pizzę lepszą niż Antonio. Antoni staje przy murku. Jego wysoka masywna 
sylwetka jakby wycięta z mroku nożycami księżycowego światła. 
Tarcza strzelnicza w kształcie człowieka – myśli Manfred stojący już od 
dłuższego czasu w oknie sypialni wychodzącym na ulicę. Odruchowo cofa się w głąb 
pokoju. Sigrid śpi. Duży, niski tapczan, niebieszczeją prześcieradła. Tutaj 
naprawdę pachną róże. Ale Manfred nie zauważa tego. Nic mu się nie kojarzy, choć 
Antoni jest tak blisko walczący z tym zapachem jak z nagłym zagrożeniem (bo do 
słowa „róże” niby wielki, zachłanny bąk przyssało się słowo „śmierć”). 
Manfred ciągle nie wie o Urlach, nigdy nie słyszał o Hance Uznanieckiej. Za to 
już wie o telegramie. Dlatego nie może spać. Stał w oknie i nie widział cichej 
stromej uliczki, ogrodu po drugiej stronie, krzaków, drzew, łąki, gór, niczego. 
Był dzień i było lato, w ogromnych szarych chmurach niknie Saint-Malô, Manfred 
ma czternaście lat, jestem Niemcem, duma i ból, a potem te gorzko-upajające, 
nigdy nie wyznane marzenia. Stał w oknie swego domu ciężki, zwalisty, 
nieruchomy, spokojny. Tak, spokojny. Nadzieja irracjonalna, szalona, która 
dopadła go w drodze z Féchy do Allaman, to szalone cudowne wzburzenie, wszystko 
wygładziło się, uładziło, już tylko pewność, cicha, kojąca, radość bliskiego 
spełnienia. Nie, nie spostrzegł Antoniego idącego ścieżką między grządkami. Nie 
mógł go zresztą widzieć aż do momentu, gdy znalazł się przy ogrodowym murku; 
budynek, w którym mieściło się atelier Herberta zasłaniał idącego. I jeszcze 
potem przez chwilę (jak długą?) go nie widział. Aż nagle w polu jego widzenia ta 
sylwetka obrysowana księżycowym światłem. Tarcza strzelnicza – pomyślał i 
gwałtownie cofnął się w głąb pokoju. Budzi się Simplet śpiący za drzwiami 
pokoju. Budzi się Sigrid, nie wie co ją obudziło, ale od razu wie, że jest sama 
na tapczanie. Otwiera oczy i widzi Manfreda stojącego kilka kroków przed oknem. 
Wygląda to dziwnie, jakby szedł i nie wiadomo dlaczego zatrzymał się w pół 
drogi. Jakby się krył. 
Sigrid odrzuca prześcieradło, siada, nagle zaalarmowana. Nie rozumie tego 
niepokoju. Co się stało? – myśli. I zaraz potem – co mu jest? I jeszcze: co się 
w ogóle dzieje? 
W pokoju napięcie, a przecież przez okno wchodzi ciepła, majowa noc, łagodne 
światło księżyca, pachną róże. Simplet zaskomlił pod drzwiami. Manfred nie 
drgnął... Coś złowrogiego w jego postawie, to od niego zagrożenie? Wokół niego? 
Sigrid siedzi pośród rozrzuconych, niebieskich prześcieradeł i czuje się jak 
dziecko pozostawione samo w dużym, pełnym strachów domu. Niewytłumaczalna, 
przerażająca samotność. Sigrid zna dobrze to uczucie z dawnych lat. Manfred 
chronił ją przed nim. Manfred Wolfensberger, jej mąż, człowiek może mało 
romantyczny, ale silny, spokojny, opoka. Dziesięć lat małżeństwa, dziesięć lat 
spokoju, pewności. Może było by inaczej, gdyby go kochała? Czasem igrała z 
myślą, że odchodzi, że Manfred znika z jej życia i zastanawiała się jakby się 
wówczas czuła. Teraz wiedziała. 
Bezszelestnie zsuwa się z tapczanu, podbiega do męża, staje za nim, obejmuje go 
mocno. Nie możesz spać Manfredhin? Manfred odwraca ku niej głowę, jego twarz 
jest obca, zmęczona, w przekrwionych, podpuchniętych oczach metaliczne lśnienie. 
Sigrid – Manfred? 
Manfred – nic, nic. Duszno, pójdę się napić. 
Sigrid – przyniosę. 
Manfred – nie, wracaj do łóżka. Zaraz przyjdę. 
Muska dłonią twarz żony, wychodzi, ciężkie kroki na schodach, dreptanie 
Simpleta. 
Sigrid podchodzi do okna. Po drugiej stronie ulicy w ogrodzie nieruchoma, 
barczysta sylwetka. Antoni? Sigrid marszczy brwi, usiłuje zebrać myśli. Więc tam 
jest Antoni! Dlaczego Manfred stał w głębi pokoju jakby nie chciał, żeby tamten 
go widział? Twarz Manfreda! Sigrid klęka na podłodze przy oknie, opiera ręce na 
niskim parapecie, jasna głowa opada. 
Jest bardzo zmęczona i senna. Bliska łez. 
Antoni stoi przy ogrodowym murku, ciągle czuje zapach róż, widzi Hankę 
Uznaniecką, Zrozum – mówi błagalnie – zrozum. Podnosi głowę ku niebu, niebo jest 
czarne, księżyc intensywnie złoty, czerwonawy. Bryła mięsa w czarnym tle, nie, 
nie tak, to nałożył się Goya, księżyc nie jest czerwonawy, czerwonawe są pnie 
sosen, czerwonawe jest znamię między... nie jest, b y ł o , już tylko zostało na 
fotografii wklejonej do policyjnych akt i w pamięci. „Wspominaj mnie, która jest 
Pia”. Antoni drgnął. Skąd, dlaczego teraz te słowa, tajemnicza postać z Czyśca 
Dantego? Julien Green w swoich „ Dziennikach” napisał, że nie wiemy o niej nic, 
albo prawie nic. A przecież wiemy wszystko: została zbawiona. Cokolwiek to może 
znaczyć. „Wspominaj mnie, która jestem Pia”. Odrzuciłaś imię Maria, Mario-Pio? 
Zbawiona przez śmierć swego syna, urodzonego w piekle. Czy dlatego mu 
powiedziałaś? Czy wiesz, że nie wytrzymał ciężaru, że nie żyje? 
PA Nicole – szansa minimalna, niech się pan nie łudzi. Jedyne w miarę pewne – 
obserwować cmentarz. Może przyjdzie na grób. Jeżeli sama jeszcze żyje. 
Antoni – ależ musi żyć! Nie ma jeszcze pięćdziesięciu lat. 
PA Nicole – mogła mu powiedzieć prawdę właśnie tuż przed śmiercią. Dobrze, niech 
pan nie protestuje. Na razie zakładamy, że żyje. Ale czy interesuje się jeszcze 
tym synem? Nie mamy na to żadnego dowodu. 
– Antoni – mamy. Ciągle ten sam. Wiemy, że spotkała się z nim... 
PA Nicole – pan wybaczy, ale wszystko, powtarzam wszystko, to mogą być jedynie 
pana przypuszczenia. Opiera je pan na słowach: urodziłem się w piekle. Santos 
podaje jako miejsce swego urodzenia Kastylię. Wie pan jak tam jest? Stara 
Kastylia, ziemia konkwisty. Ziemia sucha jałowa, monotonna, niegościnna, o 
lodowatych zimach i skwarnym lecie, wyżynna, słabo zaludniona. Te górzyste 
tereny na wschodzie! Tam się nie żyje, tam się wegetuje. Urodził się w piekle 
hiszpańskiej nędzy. Imię matki Maria-Pia. Nazwisko panieńskie Fernandez. Tak? 
Antoni – Nie wiem! Nigdy nie podała mi nazwiska. Wie pan, oddałem dziecko i już 
jej potem ani razu nie spotkałem. Znikła. 
PA. Nicole –jak to znikła?! 
Antoni – nie mogłem jej odnaleźć. Nikt nie umiał mi powiedzieć, co się z nią 
stało. Szukałem. A potem wywieźli mnie do Belsen-Bergen. Jest to znamię. Sam pan 
widział. I wiek się zgadza. 
PA. Nicole – pan twierdzi, że urodził się 14-go września 1944. W paszporcie ma 
16 styczeń 1945. 
Antoni – imię. Hosé. 
PA. Nicole – sprawdzimy wszystko. Zobaczymy czy jest wpisany do ksiąg 
parafialnych. W każdym razie z paszportu wynika, że wcale nie z nieznanego ojca. 
Manuel Santos. 
Antoni – adoptowany. 
PA. Nicole – może, acz wydaje mi się nieprawdopodobne. Oni raczej pozbywają się 
dzieci. 
Antoni – oczy. Miał niebieskie. Niebieskie. Po... 
PA Nicole – pogadamy z rodziną. Żona pana mówiła, że brat Santosa był na 
pogrzebie. 
Dotrzemy do wszystkich. I – będziemy obserwować cmentarz. Antoni – więc 
jednak!... 
PA Nicole – przyznaję, pana hipoteza jest pasjonująca. I oparta o pewne dane 
faktyczne. Proszę spróbować wyciągnąć coś więcej od żony. Może wie więcej niż 
powiedziała? Tajemnica spowiedzi psychoterapeutycznej!... Może jednak zdoła 
pan... Może przedtem mówiła coś co pan zapomniał, przeoczył. 
Antoni – przedtem? 
PA Nicole – wtedy, kiedy jeszcze żył, kiedy prowadziła tę psychoterapię. Czy 
miała zwyczaj opowiadać panu o interesujących ją przypadkach? 
Antoni – owszem, miała – 
ale najbardziej interesującym przypadkiem dla mnie była ona sama. Santos 
obchodził mnie tylko o tyle, o ile potwierdzał schemat, błędne koło życia 
uczuciowego Sary. 
Jean-Pierre – stary, rozmawiałem z nią. Ona już dłużej ciebie nie zniesie. Od 
początku zresztą. Jesteś za bardzo osobny, compris? Jesteś za bardzo sobą, 
jesteś kimś. 
Antoni – przecież ciągle mówi, że właśnie tego jej brak, takiego mężczyzny, że w 
miłości ceni najwyżej równe partnerstwo, że owszem, może zakochać się w kimś 
poniżej siebie, ale ta miłość szybko przekształca się w pogardę. 
Jean-Pierre – Sara nienawidzi mężczyzn dorównujących jej lub przewyższających ją 
inteligencją, pozycją, siłą. Na to liczyłem zresztą. Liczyłem na wasze 
zderzenie. Nie patrz tak. Wiem, wiem, że nie powiesz, że jestem monstrum, ale i 
ty tak myślisz. Bon, wróćmy do tematu, twojego tematu. 
Rozejrzyj się dookoła: te pozornie niedobrane pary. Dlaczego piękne kobiety 
wybierają różnych wypędków, prostaków zdumiewająco przeciętnych pod każdym 
względem itp. Nie, nie stary, rzadko chodzi o zalety w łóżku, choć czasem jest 
taka przyczyna. Chodzi o coś zupełnie innego: one takiego typa mają na własność, 
górują nad nim bezapelacyjnie. Oto cała tajemnica. 
Antoni – upraszczasz. 
Jean-Pierre – może. Ale dwie rzeczy wiem na pewno: pierwsze – ty absolutnie nie 
znasz i nie rozumiesz kobiet. Secundo –stwarzasz pozory przeciwne do tych, które 
ja stwarzam, choć w zasadzie jesteśmy podobni. Obaj jesteśmy egocentrykami, 
pozbawionymi (ty zwłaszcza) cienia egoizmu. Ja – uchodzę za pozbawionego 
egocentryzmu egoistę. I to dobrze, to one mogą znieść. Twój zaś egocentryzm jest 
tak bardzo wyczuwalny, że stąd tylko o krok do przyczepienia ci dodatkowo 
etykietki egoisty. Nie przerywaj, ja wiem, że jesteś oddany do samozaparcia, 
oddasz wszystko do ostatniej koszuli, przylecisz na wezwanie z drugiego końca 
świata i to w momencie, kiedy tam gdzie jesteś, rozstrzygają się twoje ważne 
życiowe sprawy, życiowo ważne plany. Nigdy jednak nie wpoisz w kobietę 
przekonania, że jest dla ciebie czymś najważniejszym na świecie, że jest twoim 
wszystkim. 
Antoni – może właśnie dlatego, że to robię... 
Jean-Pierre – nie przerywaj mówiłem! Robisz co robisz, ale kobieta wyczuwa w 
tobie przede wszystkim to, że jesteś osobny, że możesz egzystować bez względu na 
to, czy ona istnieje czy nie. A tego żadna ci nie wybaczy. Czekaj, założę się, 
że często, dość często słyszałeś: na ciebie nie można liczyć, jeżeli będziesz 
czegoś chciał, to zmieciesz mnie ze swej drogi, nie będziesz się na mnie oglądał 
itd. itp. Nie zaprzeczysz prawda? I na pewno jeszcze inna śpiewka: muszę być 
sobą, muszę być niezależna... Na pewno ciągle ci mówią o potrzebie zachowania 
niezależności, tobie, który w sposób tak oczywisty nie boisz się uzależnień. 
Antoni – no może. Może coś jest w tym co mówisz. Dajmy temu pokój. Nie lubię 
takich rozmów. Nie podpuszczaj mnie. A poza tym Sara... 
...wiesz Antoni, on jest bardzo inteligentny ten Santos i bardzo cierpi na tym, 
że nie ma wykształcenia, że ci z którymi mógłby, chciałby przestawać nigdy go 
nie uznają, rozumiesz. Stąd też jego problemy w kontaktach z kobietami. Z tymi z 
jego sfery nie ma nic wspólnego, a inne są dla niego niedostępne. Nie ma 
wykształcenia, nie ma pieniędzy, czuje się nikim. 
Chciałabym coś dla niego zrobić, żeby poczuł się inaczej, na przykład napisać 
książkę i podpisać jego nazwiskiem, żeby poczuł się kimś... 
Mówiąc głowę miała lekko pochyloną, widział, to widział, jej lśniące o ciepłym 
odcieniu starego brązu włosy, krótkie loczki za uszami, delikatną linię szyi, 
wyłaniającej się z żółtej koszulowej bluzki. Sara Le Clef. Jeszcze wówczas jego 
żona. Stażystka w szpitalu psychiatrycznym. Serwowała mu pacjenta Santosa na 
śniadanie, obiad i kolację. Miał wszystkie dane, szybko uzyskał jasny obraz 
sytuacji. Ale ani razu nie powiedział: zostaw, to przypadek nie dla ciebie. Nie 
rozumiesz i nigdy nie zrozumiesz tego człowieka. Nie dlatego, nie przede 
wszystkim dlatego, że się w nim zakochałaś. Przede wszystkim dlatego właśnie, że 
go nie rozumiesz. Wiesz dobrze, o na tyle znasz siebie, że nie masz zakresu fal 
na odbiór tego typu osobowości. To mistyk, człowiek głęboko religijny, a ty ze 
swoim materializmem! Nie uleczysz go, natomiast możesz mu bardzo, bardzo 
zaszkodzić. 
Czy jestem winien jego śmierci Mario-Pio? Może powinienem był go rozpoznać? Ale 
jak bez tej blizny? (pomyślał: blizny, nie znamienia!). Gdyby chociaż miał twoje 
oczy. Może to naprowadziłoby mnie na ślad. Miał oczy niebieskie. Mario-Pio po 
ojcu Niemcu. Nie wiedziałem, że pacjent Santos miał ojca Niemca. Nawet nie 
wiedziałem, że ma oczy niebieskie, nigdy nie widziałem go z bliska. Hiszpan. 
Nie, nie zastanowiłem się nad tym, że z opowieści Sary wyłania się osobowość 
niezupełnie hiszpańska. Dopiero teraz odtwarzając jej słowa widzę to. Zagadkowe 
przemieszanie krwi. Hiszpańska duma; jak mógł znieść to, że jego matkę zhańbiono 
i był owocem takiego związku? A może – oczy Antoniego zalśniły – nie wiedział? 
Może nie powiedziałaś mu wszystkiego Mario-Pio? Może powiedziałaś mu tylko, że 
urodził się w obozie koncentracyjnym? Czy wystarczyłoby to jednak, by uformować 
osobowść tak umęczoną, wzbudzić takie pragnienie śmierci, odrzucanie życia? 
Antoni kręci głową jakby sam sobie zaprzeczał; Santos wiedział. Powiedziała mu, 
był tego pewien. Tkwiła w tym wszystkim niepojęta sprzeczność: można by 
zrozumieć, że oddała dziecko właśnie dlatego, żeby ktoś kiedyś nie rozpoznał, 
nie ujawnił mu prawdy. A potem wyznała mu ją sama! Kiedy? Dlaczego? Może będzie 
wiedział jutro. Właściwie dziś, bo już dobrze po północy, nie czuje jednak 
emocji zawodnika dochodzącego do linii mety. Myśl. Że „może jutro” wydaje mu się 
wstrząsająco nierealna. Mniej realna w każdym razie niż blizna pooperacyjna na 
pięknym brzuchu Hanki Uznanieckiej. Brzuch Hanki. Brzuch Afrodyty z Cirene. 
Antoni wolno wraca. Nie wybierając wraca inną ścieżką, tą pośrodku ogrodu 
prowadzącą na ulicę. Idzie zamyślony, z pochyloną głową. I –jakby zapomniawszy 
dokąd idzie, dochodzi do furtki, przystaje. Teraz naprawdę pachną róże. Są tam w 
ogrodzie po drugiej stronie ulicy. 
Antoni najpierw patrzy w stronę ogrodu, jakby nie zauważając domu. Ale dom 
naprzeciw niego; nie patrząc widzi: okno w kuchni oświetlone, za firanką cień 
siedzącego przy stole mężczyzny. Manfred jest na dole. On naprawdę nie widzi 
Antoniego. Siedzi bokiem do okna, ciężko zaparty w krześle. Na stole butelka 
„Chateau de la Grave”. Antoni patrzy na róże, myśli, myśli, że Santos 
prawdopodobnie podobałby się Hance. Róże są czerwone. Czerwone wino „Chateau de 
la Grave”, czerwień dziwacznie prześwituje przez grube szkło ciężkiego, 
pomarańczowo-czerwonawego kielicha. Kielich pochodzi z Polski – to prezent od 
Antoniego. Manfred nie potrafiłby powiedzieć, dlaczego schodząc z małżeńskiej 
sypialni wyjął z kredensu ten właśnie kielich; nie lubił go, wolał pić wino w 
szkle, które nie zmienia jego koloru. Zrobił to nie zastanawiając się. Nie 
dostrzegł, nie był świadom faktu, że pociągnął linię od tarczy strzelniczej w 
kształcie mężczyzny do tego kieliszka właśnie (jeszcze się udało, jeszcze nie 
przeciął żadnej z biegnących obok linii, ale musnął, nie wie o tym). Nie wie 
dlaczego wyjął z kredensu pomarańczowo-czerwonawy kielich z Polski, ale wie, 
ciągle wie, że przed kilkunastoma minutami stojąc w oknie skojarzył sylwetkę 
Antoniego z tarczą strzelniczą. Pamięta. Pamięta coś więcej: że na sekundę, 
zanim przerażony cofnął się w głąb pokoju, trzymał palec na spuście, że cofnął 
się, aby nie nacisnąć. Manfred Wolfensberger, Niemiec, który nigdy nie miał w 
ręku karabinu, który nie był na wojnie, a przeżywa ją bardziej, niż wielu 
spośród tych co byli. Nie może się uwolnić od jej złowrogiej fascynującej 
tajemnicy. Nikt nie wie, nawet jego ukochany brat Herbert, jak głęboko, 
nieprzerwanie drąży te pokłady ciemności, jak mozolnie odcyfrowuje tajemnicze 
impulsy krwi, jak zmienia role. Manfred Wolfensberger. Zamknięty w sobie, 
spokojny, solidny człowiek. Kolos, w którym przed dwudziestu siedmiu laty wylągł 
się czerw szalonego marzenia. Niezniszczalnego. Nawet setkami butelek wypitego 
wina. Manfred pije dużo. Za dużo. Jakby chciał zapić w sobie tego robaka, ten 
czerw. Zapić nie zapił – uśpił. Ale dwa lata temu, gdy wróciwszy później niż 
zwykle z pracy zastał w domu Antoniego (Antoniego z samego środka bolesnej 
tajemnicy wojny) wszystko zaczęło się od początku. Burzycielska siła wspomnień, 
nowa woda na młyn. A teraz coś więcej niż woda: dziś po południu, na dzikiej 
małej plaży – kamienisty występ między jeziorem, a wpadającą do jeziora rzeką 
Aubonne – Antoni opowiedział mu o Santosie i pokazał telegram z Agencji PA. 
Nicole. Zrobił to sucho, rzeczowo, jakby z obowiązku. 
Antoni odwraca wzrok od róż pnących się po ścianie domu. Źle: raczej odsuwa niż 
odwraca, sunie wzrokiem tak, by nie zawadzić o oświetlone okno kuchni. Nie wie 
czemu postępuje w ten sposób. Wychodzi na ulicę, idzie parę kroków w górę ulicy, 
przechodzi na drugą stronę, przystaje. Nie podniósł wzroku ku ciemnemu oknu na 
pierwszym piętrze, nie zobaczył więc Sigrid klęczącej przy parapecie, 
świetlistej plamy jej włosów. „Dziwne, musiał wiedzieć że Manfred jest w kuchni, 
zachował się tak, jakby, jakby uciekał” – myśli Sigrid. 
Sigrid zmarszczeniem brwi odpędza senność, przytomnieje nagle czujna. Manfred i 
Antoni. Czyżby zaszło coś między nimi? Wyszli rano na spacer razem, wrócili 
osobno, ale tak miało być. Manfred miał spotkanie z winogradnikiem Mayerem. Przy 
obiedzie? W oczach Sigrid nie ma już ani śladu senności. Prostuje się, teraz 
głowę wspiera na rękach. Jest już dobrze widoczna, Antoni musiałby ją zobaczyć, 
gdyby stał jak poprzednio po przeciwległej stronie ulicy. Stoi pod domem, twarzą 
zwrócony w stronę gór. Oboje patrzą na to samo: niebo pełne teraz postrzępionych 
chmur, nasuwające myśl o ogromnym, zmierzchającym witrażu z motywem kryjącego 
księżyc obłoku. Obłok biało-szary, obrzeżony srebrno-żółtym rąbkiem. „Szczęście 
opuszcza każdego, kto nie jest gotów żyć i umierać za tę chmurę”. Antoni zwiera 
i rozwiera palce, znowu cytat, całe gotowe zdanie jak tamto mniej z pozoru 
niespodziane: wspominaj mnie, która jestem Pia. „Szczęście opuszcza każdego, kto 
nie jest gotów żyć i umierać za tę chmurę”. Halldór Laxness, Duszpasterstwo koło 
lodowca. Chmurę obrzeżoną złocistym blaskiem słońca, acha, chodziło o ten brzeg 
właśnie, czy sądzi pan – mówił pastor Jon do wysłannika biskupa – że ten brzeg 
jest prawdziwy? I potem właśnie to – jest tego pewien, zapamiętał dokładnie, 
„szczęście opuszcza każdego, kto nie jest gotów żyć i umierać za tę chmurę”. 
Innymi słowy za tę prawdę-nieprawdę. A dalej – przypomina sobie Antoni – było 
coś o tym, że trzeba się umówić. Obojętne co do czego. W przeciwnym wypadku 
bowiem wszyscy zostaną wymordowani. „Drogi Antoni. Czy wiesz o czym”... Śmierć. 
Śmierć i róże. Santos, który zabrał do grobu swoje znamię. Teraz naprawdę dobrze 
je ukrył. Nie mógł go usunąć nie usuwając siebie. Ale zostało –Antoni marszczy 
brwi przy tej dziwacznej myśli – na brzuchu Hanki Uznanieckiej. Zostało, bo już 
raz – przypomina sobie w rosnącej emocji – pomyliłem. Pomyliłem, rzecz znamienna 
rozmawiając z tobą, Mario-Pio, zapytując, czy nie jestem winien śmierci twego 
syna! Przejęzyczenie, które znaczy. Które, w tym kontekście – zapowiada... Co 
zapowiada? 
Antoni przysiada na schodku domu sąsiadującego z domem Wolfensbergerów. Jest 
niespokojny. Mrowienie lęku, który, teraz to wie (odsuwając zarazem od siebie tę 
wiedzę z całej siły) dotyczy Hanki. Lęk i ból. Zdjęcia Santosa wklejone do akt 
policyjnych. Śmierć miał spokojną. Wygładziła jego twarz. Na innych zdjęciach, 
tych robionych za życia twarz inna, wyżłobiona męką duszy. Ascetyczna. Głodna. 
Santo po hiszpańsku święty. Dążył do świętości, to pewne. Nie potrafił jednak 
żyć samotnie na wyżynach. Przez parę lat pędził żywot samotnego pasterza w 
prawie niedostępnych górach. Dlaczego zszedł z tych gór? Dlaczego wrócił między 
ludzi? Dlaczego wybrał tę jak mówi madame de Stael „wspaniałą okropność” – 
bogatą, spokojną, praworządną Szwajcarię? 
Przyjechał i wkrótce potem tu właśnie pierwsza próba samobójcza. Może świadomie 
wybrał ten kraj na miejsce swojej śmierci? Samotny, symboliczny protest. Jeżeli 
jest się Santosem – Santosem, który zszedł z gór, po prostu nie sposób nie zabić 
się w Szwajcarii. Czy wiedział o tym schodząc z gór? 
To niemożliwe, wy nie istniejecie – mówiła Ewa Gosławska. Jesteście tu wszyscy 
absolutnie nierealni, nie z tego świata. Takie wrażenie ma się przez kilka dni. 
A potem... trudno uwierzyć, ze cała reszta świata istnieje... Cała reszta świata 
staje się nierealna i absurdalna. „Ta okropna wspaniałość. Szwajcaria”. Madame 
de Stael, która wypowiedziała te słowa, nie było oczywiście wśród gości Sigrid i 
Manfreda, nie było nawet żony Edouarda, która wyglądała, jakby zeszła z portretu 
córki bankiera Neckera, te same zmysłowe, namiętne usta, usta Wenus, i te same 
ciemne, fanatyczne oczy, l’ésprit puritain. Pur ésprit puritain – tak nazywa ją 
Sigrid, do której przystojny melancholijny Edouard wzdycha od lat, Sigrid, do 
której tamta zakochana w mężu, zadając gwałt swemu szwajcarsko-purytańskiemu 
duchowi na próżno usiłuje się upodobnić, wzruszająca i patetyczna w swoich 
wysiłkach. Tańczy, bo Sigrid tańczy, uśmiecha się z wdziękiem, ciepło, ale jej 
ciemne fanatyczne oczy purytanki są czujne, udręczone, osądzające. Szwajcarzy są 
nudni, stale słyszę tę opinię, będę jednak zdziwiona jeżeli powie pan, że ją 
podziela – Ewa Gosławska mówi to po polsku, odwraca wzrok od Antoniego jakby nie 
oczekiwała odpowiedzi, santé Christine, santé. Szwajcarzy są nudni. Szwajcaria 
jest nudna – ciągnie po tym małym przerywniku bardzo á propos – czy 
zauważyliście – to już po francusku – jak bardzo w dzisiejszych czasach 
utożsamia się intensywność życia politycznego z intensywnością życia w ogóle? 
Interesujący kraj interesujący ludzie = ferment polityczny, rozruchy, 
spektakularne akcje, nacisk na spektakulamość w ogóle, na zewnętrzność, szum, 
hałas, huk. A przecież ciągle istnieje cała sfera życia wewnętrznego, wewnętrzne 
bogactwo, głębia. Kraj spokojny, bo nie wybuchają bomby na ulicach. Ludzie 
nudni, bo nie manifestują rozbijając wystawy sklepów i kawiarni. Szkoda, że nie 
ma żony Edouarda, ale pan ich widział razem? Niech pan popatrzy na tych tutaj 
Szwajcarów, tu przy tym stole. Santé Christine, mais oui Marco j’adore ta pizza, 
ça va Idelette? Madame Ewa, podobno pani pisze książki tak? A dla telewizji? 
Pisze pani dla telewizji? O, madame, Ewa, niech pani napisze dla telewizji 
scenariusz i będzie tam rola dla mnie dobrze? Przyjadę do Polski. Tylko musi być 
smutne. J’aime jouer triste. Corinne Beck, lat 17. Jedyna w tym gronie 
Szwajcarka niemiecka. Z Berna. Córka rozwiedzionych rodziców. Nie jestem smutna, 
skąd, ale j’aime jouer triste. 
Księżyc nieodwołalnie skrywa się za chmurami. Powietrze zapachniało deszczem. Na 
odcinku między Montreux a Lozanną już pada. Jean-Pierre Durgniat włącza 
wycieraczki. Antoni unosi głowę, wciąga głęboko powietrze w płuca. J’aime jouer 
triste, już grałam w filmie, właściwie statystowałam, próbne zdjęcia wyszły 
dobrze. Zdjęcia Santosa! Antoni przerzuca w myślach wszystkie, które widział. 
Jego wzrok łagodnieje. Santos, kochanie, podobały ci się. Miał profil i miał 
ręce. 
Lekko ironiczne zabarwienie tej myśli. Antoni uśmiecha się bezwiednie. Profil i 
ręce. Dla mnie mężczyzna musi mieć piękny profil i ładne ręce. Przede wszystkim 
na to zwracam uwagę. Musi być wysoki – dopowiada w myślach Antoni. Może być 
szczupły jak Santos. Lepiej jednak, aby był potężnie zbudowany, barczysty. Jak 
dzięki Bogu ja... Tak, Hance Uznanieckiej Santos podobałby się niemniej niż 
Sarze. Lecz w przeciwieństwie do Sary – nie mogła by się w nim zakochać. 
Odrzuciłoby ją właśnie to, co pociągało Sarę. Owszem, lubiła być „mała” ale przy 
dużym silnym, prawdziwie jak się to mówi, męskim mężczyźnie. Takim jak Manfred. 
Takim jak Manfred?! Manfred zanadto obrósł tłuszczem – myśli Antoni i ta myśl 
sprawia mu nieoczekiwaną satysfakcję. Wstaje nagle zły. 
Manfred ciągle siedzi przy stole tępo wpatrzony w pomarańczowo – czerwonawy 
kieliszek z grubego szkła. To, co dla Antoniego, wbrew wszelkim przewidywaniom 
jest wstrząsająco nierealne, dla Manfreda jest przeciwnie – przerażające realne. 
Antoni miał ruch w grze: pociągnął dalej linię. I teraz już widać, że tę właśnie 
ciągnie od plaży do plaży. Plaża w Mihinic. Zawęźlenie. Plaża w Allaman – 
zawęźlenie, kolejny, „kartofel”. Antoni zrobił to ze zwodniczą łatwością: tutaj 
na tym odcinku nie było grożącego wpadką natłoku linii. W takiej sytuacji 
ciągnie się swój kawałek z rozmachem, a nawet od niechcenia. Nie myśląc o 
konsekwencjach dla siebie i innych. 
W pomarańczowo-czerwonawym szkle, jak w czarodziejskiej kuli ukazuje się pejzaż: 
jezioro, zielone, marszczone lekkim, nie dającym ochłody wiatrem, na pierwszym 
planie łabędź, na drugim żagiel, bliski dziś francuski brzeg na trzecim, góry w 
tle. Manfred mruga powiekami i na pierwszym planie pojawia się Antoni. Jak 
siedział na wielkim kamieniu rozebrany do pasa, opalony mniej niż można by 
oczekiwać po wyspiarzu. 
Właśnie to mnie zdziwiło – przypomina sobie Manfred i pamięta, że była to 
ostatnia jego myśl, zanim padły te rzucone niby kamyk w wodę słowa: „wiesz, 
zdaje się, że natrafiłem wreszcie na ślad tamtej dziewczyny”. Manfred nie 
zapytał której, a malarz nie precyzował. Wiedział, że nie musi. Opowiadał, 
wystawiając barczyste, umięśnione plecy na słońce. Mógłbym go znienawidzić nawet 
za to, że powiedział dopiero teraz! Od dawna wie o Santosie i wie że ja... Co 
wie? Gdybym wiedział wcześniej, mógłbym pojechać do Hiszpanii tropem Santosa. 
Manfred – ale dlaczego nie pojechałeś sam? 
Antoni – chciałem. Pierre-André Nicole przekonał mnie, że lepiej będzie, jeżeli 
pozwolę działać jego ludziom. Innymi słowy specjalistom. Wieśniacy w każdym 
kraju są nieufni, a jeszcze tam... Wioska, ze trzydzieści rodzin, połowa nosi 
nazwisko Santos... 
Antoni rusza w dół ulicy, ciągle po stronie, przy której o kilka kroków drzwi 
domu Wolfensbergerów. Ciągle nie ma pojęcia, że w oknie na pierwszym piętrze 
Sigrid. Nie czuje tej obecności, choć myśli młodej kobiety krążą wokół niego jak 
ćmy za wszelką cenę usiłujące wydrzeć tajemnicę światłu. Sigrid wie (nie wie 
dlaczego, ale wie), że zagrożenie, które przed kilkunastoma minutami zdawało się 
gęstnieć wokół Manfreda, nie emanowało z niego, że źródłem jest Antoni. „On nosi 
w sobie śmierć” – pomyślała właśnie w momencie, gdy wolnym krokiem przechodził 
pod oknem. Zadrżała od tej dziwacznej myśli, rzuca ostatnie spojrzenie na niebo 
pełne deszczu, który za chwilę spadnie, podnosi się z klęczek, z podręcznej 
półki przy tapczanie bierze Biblię, otwiera na chybił trafił. Codziennie zagląda 
do tej Księgi. Żyje nią. Sigrid Wolfensberger. Święta o ciele poganki. „I stało 
się trzydziestego siódmego roku zaprowadzenie Joachima, króla Judzkiego”. 
Długi wąski palec, który trafił na te właśnie słowa Jeremiaszowego proroctwa 
pewnie wodzi po liniach druku. Niebo sypnęło drobnym deszczem. Antoni uskakuje 
pod daszek nad drzwiami domu ze świadomością, że robi to jakby się krył nie 
przed deszczem. A przecież nadchodził z góry ulicy i Manfred nie mógł go 
widzieć. Dlaczego mu skłamałem? Dlaczego mu powiedziałem, że nie pojechałem do 
Hiszpanii śladami Santosa jedynie dlatego, że PA Nicole mi to odradził? 
Ściąga brwi nagle zaalarmowany: powiedział prawdę! Ale teraz, teraz odczuwa ją 
jako kłamstwo! Do tego stopnia nic mnie to wszystko już nie obchodzi? 
Wysuwa się w deszcz. Deszcz na jego twarzy szybki, gęsty. Antoni stoi z twarzą 
uniesioną ku temu deszczowi. Odczuwa nagle ogromny, niezrozumiały ból. I znowu 
lęk. Ale już nie irracjonalny. Taki lęk, jaki o trzeciej nad ranem budzi 
człowieka, który wie, że jakiś potężny czynnik rozsadza od wewnątrz całe jego 
dotychczasowe życie. Lęk przed nieznanym? A więc lęk przed śmiercią? Znowu 
śmierć. A róże są w tej chwili blisko. Wystarczy tylko zrobić parę kroków w 
prawo. Zrobić parę kroków w prawo – to znaczy przejść przed oknem kuchni, gdzie 
przy stole Manfred. Nieruchomy, groźny. Groźny? 
Antoni potrząsa głową i mocno trze twarz rękami. Deszcz jest ciepły, łagodny. 
Policzki szorstkie, kłujące. Kontrast, „samegóż roku królestwa swego, głowę 
Joachima króla Judzkiego i wywiódł go z domu więzienia”. I wywiódł go z domu 
więzienia – powtarza cicho Sigrid. Zamyka Biblię i podchodzi do drzwi. Uchyla 
je, nadsłuchuje. Zupełna cisza, a przecież Manfred jest tam, na dole. Zagrożony? 
Najbardziej zagrożony jest pejzaż z psem, ale Antoni jeszcze tego nie wie. 
Jeszcze go nawet nie musnęła myśl, że może umrzeć w nim malarz, że słowo śmierć 
nie przypadkiem przyssało się do słowa róże niby wielkie, puchnące znamię. „Tu 
skacz, tu jest róża”. Róże mogą skojarzyć się z Hanką. Tylko słowo róże. 
Antoni przeciera rękami zalaną deszczem twarz. Jego szorstkie policzki w niczym 
nie przypominają gładkości kobiecego ciała, ale zanim poczuł szorstkość, coś w 
ruchu rąk sunących po twarzy przywołało tamto doznanie sprzed miesięcy; jak 
burza gęstniała w gałęziach sosen, jak gęstniało powietrze pomiędzy dwoma 
stojącymi naprzeciw siebie leżakami, jak cięły komary coraz bardziej 
niespokojne, jak nadeszła ta chwila, kiedy obydwoje niemal jednocześnie unieśli 
przymknięte leniwie powieki, jak powietrze jeszcze bardziej zgęstniało, teraz 
już wyraźnie ciężkie, zmysłowe, jak zaskoczony pomyślał; ona chyba mnie chce i 
spadły pierwsze krople deszczu duże, pojedyncze, a potem nagle błysnęło, 
huknęło, lunęło, śmiejąc się wpadli do domu, ona pierwsza, on ustawiwszy w sieni 
leżaki za chwilę, wszedł, stała, chciał coś powiedzieć, słowa zamarły ma na 
ustach, stała, bosa, pół naga w tym czarno-czerwonym opalaczu, ręce nieruchomo 
opuszczone wzdłuż ciała, nieruchomość, wyczekiwanie, tak dotykalne, tak naglące, 
że – zanim cokolwiek pomyślał – podszedł, podszedł bardzo blisko, ale nie 
wykonał żadnego ruchu. Stali przygwożdżeni, w wielkiej, napiętej do granic 
krzyku ciszy, a na zewnątrz szalały żywioły, nieustający huk, błysk. 
Przyciągnął ją do siebie, siła tego uścisku, odsunęła się, zerwała stanik i 
podała mu piersi jak podaje się usta. Mimo wyraźnego zaproszenia nie przylgnął 
do nich wargami, nie od razu. Wyciągnął ręce wahająco, jak ślepiec, dotknął i 
doznał wstrząsającego wrażenia, ze po raz pierwszy w życiu dotyka ciała kobiety, 
dotyka c i a ł a . 
Kroki na ulicy niemal bezgłośne, ktoś nadchodzi. Antoni usłyszał, choć wyrwany 
ze środka burzy. Szczupła, długa postać, przygarbiona, Marco? 
Antoni – spacerowałeś do tej pory? 
Marco – poszedłem odprowadzić Christine. 
Antoni – aż do Aubonne? 
Marco – prawie... 
Stoją naprzeciw siebie, rudawy wąs w widmowej twarzy Marca zdaje się pełznąć 
wokół jego ust, czy te usta kiedykolwiek całowały, odprowadził Christine, co też 
mogli sobie powiedzieć ci dwoje, ci dwoje tacy bezcieleśni, odcieleśnieni 
raczej, o czym rozmawiały te dwa udręczone duchy wygnane z ciała, poszukujące 
swoich ciał by zaistnieć, może Marco raz jeszcze przytoczył słowa pani Etenoy, 
że jego pizza jest lepsza od tej, którą robi Antonio, może Christine raz jeszcze 
zacisnęła palce wokół kieliszka, napotykając wzrok polskiej pisarki o 
umierających rękach. Twarz Ewy Gosławskiej, twarz Idelette Bordigoni, Jean-
Pierre pewnie już niedaleko, tak, pewnie niedługo przyjedzie, tam koło Lozanny 
już dawno leje, ty prowadzisz Marco, prowadzę, bonne nuit Antoni, bonne nuit 
Marco, Antoni mówi, a nie wie, że mówi, niemal nie zauważa jak Marco roztapia 
się w ciemności, z której przed chwilą się wyłonił. 
Alpy znikły za zasłoną chmur, ale malarz znowu widzi rozpięty na szczytach jak 
na stalugach obraz; Alpy w słońcu, a obraz jest ciemny (tak to widzi), znowu 
pejzaż, kręta ścieżka pośród krzaków, biegnąca pagórkami, dwie smukłe, długie 
sylwetki zaledwie widoczne spoza krzaków jakby atakujących, chwytających, dwie 
długie postacie, lekkie, niematerialne. Antoni mruga powiekami, obraz faluje, 
dwie długie postacie obracają się ku sobie, chińskie cienie, chińskie cienie w 
obozowych pasiakach, a wokół huczy burza, zmysłowa, gorąca letnia burza, w 
blasku błyskawic słowo staje się ciałem, ręce Antoniego obejmują kobiece piersi, 
co w nich jest, co to jest, nie to przecież, że jędrne i gładkie, nie czułem 
wtedy pożądania tylko szok, czy taki sam szok odczuł Bóg, czy przeniknęło go to 
tajemne drżenie, tajemne drżenie jednoczące, zespalające, przepływ. Antoni czuje 
ciało i sam staje się ciałem, stają się ciałem, jednym ciałem w tym tworzącym 
nieustannym przypływie, a przecież tylko ręce na piersiach, nic więcej, nie 
trzeba więcej, coś skończonego, absolutnie doskonałego, absolutnie dos-ko... 
nałe... Lęk, poczucie zagrożenia, ostry kolec, świdrujący w niewiadomego 
pochodzenia ranie – 
Antoni ruchem człowieka rzucającego się do ucieczki, odwraca się ku tym drzwiom, 
przed którymi stoi, a których unikał, otwiera je gwałtownie nie bacząc na to, ze 
zakłóca ciszę śpiącego domu, wpada do kuchni, siada naprzeciw Manfreda, 
pokochałem kogoś – mówi prosto we wbite w niego ciężkie spojrzenie, spojrzenie 
jak tarcza – po raz pierwszy – ciągnie 
– kocham nie odbicie, nie cień tamtej, a żywą, prawdziwą kobietę z krwi i kości, 
ją, po prostu ją, Hankę, nazywa się Hanka, jest Polką i mieszka w Polsce, 
kupiłem tam dom, Manfred patrzy z podełba, jego oczy są wąskie, przekrwione, 
ciężkie, twarde spojrzenie, twardy grymas ust, nieruchomość twarzy jakby 
zmartwiałej, jakby zakrzepłej, tarcza od której słowa odskakują bezsilne; 
twierdza – myśli Antoni – nieprzyjacielska twierdza?! Chce mówić, umilkł, mierzą 
się wzrokiem w gęstniejącej naelektryzowanej wrogości, fale tej wrogości unoszą 
się, docierają na piętro, gdzie Sigrid ciągle stoi w uchylonych drzwiach, 
nadsłuchująca; co za scena dla powieściopisarza! Jean-Pierre Durgniat niestety 
nie przybył na czas. I nie przybędzie. Właśnie w momencie, gdy Antoni w poczuciu 
niewytłumaczalnego zagrożenia zrobił ów gwałtowny ruch ku drzwiom, Jean-Pierre 
Durgniat, który prowadzi dosłownie resztkami sił i przytomności, jakby porażony 
gwałtownością tego ruchu, traci panowanie nad kierownicą, samochód z trudem 
torujący sobie drogę pod salwami deszczu wpada w poślizg, łamie barierę wiszącej 
ponad winnicami autostrady, obraca się kołami do góry i w tej pozycji niby 
śmiertelnie zmęczony, celnym KO posłany na deski bokser, leci w dół. 
Portret Sary 
Koperta jest duża, szara, taka, w jakiej zwykle nadchodzą listy urzędowe. 
– Polecony z Polski dla Antoniego, odbierzesz? Jean-Paul Paquet, listonosz, 
współtwórca rewii „ça chateau... ouille”. Jego długa twarz melancholijnego 
Pierrota wydaje się jeszcze bardziej zamknięta od czasu, gdy szalony sukces 
rewii przyniósł mu uznanie w oczach wszystkich poza Paulette – frustrującą go od 
dnia ślubu żoną; było tajemnicą Poliszynela, że sypiała z syndykiem, grubo 
starszy, ale syndyk i jaka postawa, byczy kark, wzrost, imponująca głowa, a 
Jean-Paul, mały, cherlawy, księżycowy, nawet głosu dobrego nie miał i nie 
śpiewał w chórze (Choeur mixte d’Allaman), co z tego, że odważył się wystąpić na 
scenie i nawet – śpiewał, tak śpiewał; byłeś żałosny – powiedziała żona – Sigrid 
specjalnie wypuściła cię na scenę, żebyś się ośmieszył. Paulette jest, jak 
wszystkie kobiety w Allaman, zazdrosna o Sigrid, co ona robi z ludźmi ta Sigrid, 
odkrywa ukryte talenty u sfrustrowanych, zapoznanych, przywraca wiarę w siebie 
zagubionym. Nawet Marca udaje jej się czasem ściągać z pustynnych płaskowyżów 
nihilizmu, które syn Idelette przemierza niezmordowanie, ginący z pragnienia – 
poszukujący ciała, odtrącone dziecko. Sigrid pomaga nie tylko mężczyznom, ale 
kobiety czują się zagrożone, gdy chodzi o ich mężczyzn, nawet Paulette, która z 
taką dumą, wcale się z tym nie kryjąc paraduje (w samochodzie) u boku zażywnego 
syndyka czuje (nawet ona, czuje), ukłucie zazdrości o swego beznadziejnie w niej 
zakochanego męża; byłeś żołosny mówi i piecze dwie pieczenie przy jednym ogniu. 
Antoni w czasie swych rytualnych już niemal spacerów wieczornych drogą ku Féchy 
co dzień spotyka tę parę. Tu w Allaman nikt nie chodzi na wieczorne spacery, 
nikt poza tą parą właśnie. Idą krokiem dość szybkim, trzymając się za ręce, 
milczą, patrzą prosto przed siebie, z pozoru zupełnie niewrażliwi na piękno 
roztaczającego się wokół widoku, a widok wart jest mszy, choćby światła Thonon 
na francuskim brzegu jeziora, do czego już nie porównywano takich świateł, 
rzucone w czerń nocy, niby ziarna hojną ręką siewcy rzucone w czerń ziemi, nie, 
to zbyt materialne, gęste, światła są migotliwie i efemeryczne, garść ludzkich 
istnień, świetliste odpryski przejawionego Boga; Antoni godzinami może patrzeć 
na te światła u podnóża gór, ponad czernią jeziora, a ci dwoje idą i nawet 
spojrzenia, Paulette wodzi się z syndykiem, ale to jej mały chudy mąż co wieczór 
o tej samej porze zamyka dom na klucz i ona idzie za nim, posłusznie, na spacer, 
czy listonosz wie o syndyku, mówią, że nie wie. Antoni wątpi w to; zbyt wiele 
uporu, zuchwałego, rozpaczliwego wyzwania jest w sposobie, w jaki podczas tego 
codziennego wieczornego spaceru trzyma rękę swojej żony. Antoniego nie ma w tej 
chwili w Allaman, to Manfred, który wyjątkowo, wczesnym popołudniem przebywa w 
domu i wyjątkowo sam, odbiera list, dobrze, to zostawiam – mówi Jean-Paul 
Paquet, Manfred wyciąga z szafy drugą szklaneczkę (butelka białego Dorin de 
Féchy na stole), napijesz się, trudno odmówić gdy proponują ce petit blanc (ou 
rouge) du pays, Jean-Paul odmawia: jestem na służbie, co robić, no to lecę, 
adieu, mocniej wciska na czoło szary rożek, ostatni uśmiech, co jest w jego 
oczach – zastanawia się Manfred wpatrzony w zamknięte za listonoszem drzwi, 
spocony kosmyk lepi się do jego czoła, tego wysokiego czoła jak tarcza 
osłaniająca pełen tajemnic świat średniowiecznego rycerza, coś smutnego, ale i 
porozumiewawczego, braterskie współczucie, współodczuwanie, jakbyśmy mieli 
wspólną, niewyznawalną tajemnicę; Manfred ściąga brwi, stoi duży, zwalisty, 
skupiona siła tej postaci, mimo lekkiego drżenia rąk trzymających list, a tamten 
mały, cherlawy, trzcina, dąb i trzcina, a obaj rycerze, choć Jean-Paul Paquet z 
pewnością nie uniósłby ciężkiej rycerskiej zbroi i nie z rycerskiego był rodu. 
Jean-Paul Paquet, syn piekarza. Zupełnie nie szwajcarski Szwajcar. Jeżeli sądzić 
według schematów oczywiście (Szwajcaria – jaki to nudny kraj, jacy nudni 
ludzie). 
Manfred z namysłem wpatruje się w przychwycone przed chwilą spojrzenie, twarz 
Jean-Paula, ciemna, chuda, ostra, ostry profil jak wyrąbany, ostry wygięty nos, 
tak duży, że tkwi w tej twarzy, niby zapomniane ostrze topora, dominuje, zjada 
nawet oczy, oczy małe, wąskie, uśmiech zmienia je w szpareczki, a ile wyrazu w 
tych szpareczkach, ile nieoczekiwanego, przy tych wszystkich ostrościach, 
ciepła. Manfred patrząc usiłuje zrozumieć przesłanie, wzrok jego jednak szybko 
porzuca otwierającą się zachęcająco furtkę, pada na list. Urzędowy? Chyba nie, 
pismo ręczne, z pewnością kobiece, okrągłe, ozdobne, pismo Wenus, trochę 
infantylne, co może być w tym liście, dlaczego taki gruby, czy to ta kobieta, ta 
Hanka; ręka Manfreda trzymająca list drży coraz silniej, Manfred siada, nalewa 
sobie szklaneczkę Dorin de Féchy, wypija, oczy ma nieobecne, puste. Powinien być 
w biurze, ale nie jest; uciekł przed pokusą. Niedokończony projekt szpitala w 
Cully, który jeszcze niedawno, dwa tygodnie temu przed nieoczekiwanym, 
zakłócającym wszystko przyjazdem Antoniego pochłaniał go niemal bez reszty, 
teraz odkąd wiedział, wzbudzał tylko irytację, stał między nim a pokusą, tą 
pokusą, żeby wyjść, wsiąść w autobus i jechać na to odległe przedmieście 
Lozanny, gdzie na ulicy, w pobliżu niczym nie wyróżniającego się od innych domu, 
stale, od dwóch tygodni na czatach bądź jeden z detektywów Agencji PA Nicole, 
lub Antoni sam, dziś Antoni i może właśnie dziś (dlaczego nie?), a przecież 
tylko ja, ja mam prawo być tam wtedy-kiedy, odebrać tę chwilę jak odbierałem 
dziecko, ja, ja, ja. Ich muss. Ich... ręka Manfreda zaciska się w pięść i zaraz 
rozpręża, ale nie tak raptownie, jak się zacisnęła, wolno, jak gdyby niechętnie, 
jak pod przymusem, jak gdyby ten głos silny, wysoki, radosny, który dobiega z 
ulicy, zadawał jej gwałt; Sigrid wracała śpiewając, śpiew, a potem śmiech, 
czysty, jasny, serdeczny, mais non Stephanie, pas comme ça, regarde, adieu, 
Stephanie, adieu madame Wolsfenberger, adieu Patrick, adieu, Manfred szybko, 
ruchem przyłapanego na gorącym uczynku winowajcy odwraca list niezaadresowaną 
stroną do góry, jego żona wraca śpiewając, otwiera drzwi, staje w progu, 
zarumieniona, z bukietem polnych kwiatów przyciśniętym do piersi, pełna blasku 
twarz, niewysłowiona słodycz tej twarzy, jasność i mrok, cios: jest jeszcze 
szansa ratunku. I zaraz pewność zimna, bezlitosna: j a nie zdradzę, ja ciebie 
nie zdradzę Mario-Pio, ja ciebie nie oszukam; ależ co ty opowiadasz Hanko, ja 
ciebie nie oszukałem, Sara była moją żoną, nie ukrywałem przecież przed tobą, że 
miałem żonę, tak, namalowałem ten portret, ależ dziecinko, o co właściwie ci 
chodzi, nie rozumiem. Naprawdę nie rozumiał. Powiedział jej przecież o tym co w 
jego życiu było najważniejsze obóz, Maria-Pia, lata szukania i rozpaczy, 
powiedział przeczuwający prawdę, porażony tą prawdą a zarazem wdzięczny: dopiero 
teraz ma pewność, że wraca, że wreszcie wraca i to dzięki niej, Hance, ale 
zobaczyła portret i odtąd już nic między nimi nie było takie samo. Ostry skręt w 
nieprzewidzianym kierunku, bezrozumna, szalona zazdrość o Sarę, tylko o Sarę, 
jak gdyby tamta w ogóle się nie liczyła, jakby nigdy nie istniała. Portret, tak 
był ten portret; tylko Sara – myśli Antoni – wiedziała jak mało jej było w tym 
portrecie, Sara wiedziała i jeszcze ktoś – Jean-Pierre. Jean-Pierre! Cud, że 
żyje. Czy on naprawdę jeszcze żyje? Reanimowany – ożył, ale nie odzyskał 
przytomności, gdzie był, czy to już tylko jego ciało. Antoni zagryza wargę. Od 
tej nocy, kiedy ścierając z twarzy ciepły majowy deszcz wywołał w sobie wizję 
burzy w Urlach, ciało zawładnęło jego myślami, ciało-dusza, zrozumiał, że nie 
wie nic o ciele, on który pieścił kobiety z Wysp Mórz Południowych na 
najpiękniejszych plażach świata, przypominając sobie tamtą burzę poczuł, teraz 
właśnie (!) poczuł, że staje przed zagadką, że jest jak podróżnik, który idąc 
według znakomicie, zdawałoby się sporządzonej mapy nagle odkrywa miasto w 
miejscu, gdzie zielona plama zapowiadała lasy, doznanie odtworzone, przeżyte raz 
jeszcze oszołomiło przeczuciem niepodejrzewanego sensu; błysk otwierający 
ciemności, a zarazem lęk, zagrożenie. 
–
Dzień dobry. Pan zamyślony jak zwykle... 
–
O, witam. A pan jak zwykle pojawia się jak duch... 
–
Nie trudno podejść kogoś tak zagłębionego w sobie... A poza tym – to mój zawód. 
Detektyw uśmiecha się samymi oczami. Antoni odpowiada uśmiechem. Podoba mu się 
ten człowiek, to on właśnie w Agencji PA Nicole jest „od sprawy Santosa”, daję 
panu mojego najlepszego człowieka, jeden z nielicznych, którzy jeszcze potrafią 
przejąć się sprawą, a ta zainteresowała go szczególnie, jeżeli Faccio nie 
znajdzie czegoś, to znaczy, że nie ma nic do znalezienia. Ten człowiek – myśli 
Antoni patrząc w uśmiechnięte przyjaźnie oczy widział ją. Nie mamy pewności, że 
to ona – relacjonował PA Nicole tego ranka, gdy Antoni nic jeszcze nie wiedząc o 
wypadku Jean-Pierra pojechał z telegramem w kieszeni do Lozanny – jak pan wie, 
wszystkie ślady prowadziły donikąd, właściwie pozostał nam tylko cmentarz, grób 
Santosa, zwłaszcza Faccio żywił przekonanie, że matka, jeżeli żyje i w ogóle 
istnieje, przyjdzie na grób syna, prawie nie wychodził z cmentarza, no i 
przyszła. To może być ona – stwierdził z naciskiem PA Nicole, pewności jednak 
nie ma. Ja mam pewność – wtrącił Faccio, spojrzenie, uśmiech, stoją naprzeciw 
siebie, jeszcze jeden wierzący – myśli Antoni, zastanawia go ironiczny odcień 
tej myśli. 
– Wpadłem na chwilę, zapomniałem jednego papierka – mówi Manfred i wkłada grubą 
kopertę z Polski do teczki, co czyni w taki sposób, by Sigrid, której twarz 
jeszcze przed sekundą promienna i jasna zwolna gaśnie, nie widziała adresu, tak, 
tak, jeszcze jadę, wrócę trochę później niż zwykle, ale nie później niż o ósmej, 
całuje żonę, wychodzi, a ona nie powiedziała tego co wie: masz pociąg dopiero za 
trzy kwadranse, mocniej przyciska bukiet do piersi, tłumi chęć by biec, by 
wybiec za mężem i zapytać: co się dzieje Manfredhin? nie robi tego, czuje, że 
nie wolno, że musi milczeć, jeszcze musi milczeć; czemu nie spytam Antoniego – 
głowi się po raz tysiączny, kładzie kwiaty do wazonu, wchodzi na górę, do 
pokoju, gdzie Simplet śpi w popołudniowym słońcu, bierze płytę, nastawia, 
klawesynowe dźwięki „Les barricades mysterieuses” osypują się na pokój, 
unicestwiają czas, Sigrid widzi siebie tańczącą, na skórzanych poduchach 
niespodziewani goście: Jean-Pierre Durgniat i nieznajomy mężczyzna, jego dobre, 
głębokie, brązowe oczy, wtedy coś się stało, coś zaszło, ale co, Sigrid zrzuca 
pantofle i zaczyna tańczyć – 
Faccio – mam pana zmienić, czy chce pan jeszcze zostać? 
Antoni – chyba pójdę, stoją, teraz obaj patrzą na dom, zielone okiennice na 
parterze, zamknięte, czy możliwe, że tam za tymi okiennicami rzeczywiście 
mieszkała, widziałem ją – mówi Faccio, jakby czytał w myślach malarza, niech się 
pan nie przejmuje, ona wróci, czynsz zapłacony do końca roku, sam pan słyszał, 
często wyjeżdża, już ją mamy i nie wypuścimy, wiem co pan chce powiedzieć: nie 
potrafiłem odkryć dokąd wyjeżdża i dokąd teraz wyjechała, tak, nie potrafiłem, 
jeżeli nie wróci ślad się urywa znowu, ale wróci, wierzę w to mocno, w głosie 
detektywa nie licująca z zawodem żarliwa nuta. Gilbert Faccio. Lat 46. Prywatny 
detektyw. Antoni uspokajająco kładzie rękę na jego ramieniu, jego oczy są 
niezgłębione. 
–
To do jutra, Faccio. 
–
Może do dziś... Gdzie mam pana szukać gdyby... 
–
Wracam do Allaman – mówi Antoni. 
Sigrid tańczy, ma dziś na sobie długą powiewną spódnicę i mocno wydekoltowaną 
bluzkę, spódnica powiewa, wiatr chwyta akordy, drżą rozproszone w fakturze 
czerwcowego popołudnia jak światło na pastelach Turnera, unicestwiają 
przestrzeń. Antoni, który już miał wsiadać do autobusu jadącego na dworzec, cofa 
się, przepuszcza autobus, a potem wsiada w inny, ten, który zawiezie go do 
Hôpital Cantonal de Lausanne, gdzie Jean-Pierre Durgniat powieściopisarz od 
dwóch tygodni leży podłączony do skomplikowanej aparatury w sali reanimacyjnej. 
To przyszło niemal równocześnie: zamknięte okiennice odgradzające od nadziei i 
wiadomość o wypadku. Może Maria Pia dlatego wyjechała, że Jean-Pierre spadł z 
autostrady? 
To, co umarło we mnie – żyło w umyśle powieściopisarza, poślizg na mokrej szosie 
i ginie świat stwarzany na kanwie mego życia. Przestałem wierzyć w twoje 
istnienie Mario-Pio, nie wierzyłem, że będziesz, że naprawdę masz adres, pod 
którym można cię zastać, jak mogłaś istnieć Mario-Pio skoro ta miłość nie miała 
ciała, nie istniał nikt przed Hanką, tak myślałem jadąc dwa tygodnie temu do 
Lozanny, jechał, Manfred milczący u boku, Manfred jak wyrzut sumienia, jak 
przywołanie do odrzuconej rzeczywistości, dziwnie obojętny i nierzeczywisty; 
śmieszył mnie – przypomina sobie Antoni, machinalnie licząc przystanki. Manfred 
istotnie śmieszył go tego dnia, tego ranka. Antoni nocą niedługo siedział w 
kuchni, wyrzucił z siebie wyznanie i wyszedł, wrócił do atelier Herberta, na 
krześle przy tapczanie list Sary i przedarta na pół kartka do Hanki 
Uznanieckiej, znalazł papier listowy, napisał ciepło, serdecznie, szczerze, 
włożył do koperty, zaadresował, Madame Hanka Uznaniecka, nalepił znaczek i znowu 
wyszedł – chciał od razu wrzucić do skrzynki, musiał wrzucić już zaraz, nie 
rozumiał tego musu, tego przynaglania, które wszakże miało wszelkie cechy 
straceńczego działania desperata. Poszedł w dół ulicy nawet nie patrząc w stronę 
ciągle oświetlonego okna kuchni, gdzie ciągle za firanką nieruchomy cień przy 
stole, w nocnej ciszy jego kroki zdawały się być jedynym słyszalnym dźwiękiem, 
słuchał swoich kroków: idę do ciebie moja daleka, moja ukochana, słowa, które 
zwykle, gdy je wypowiadał brzmiały pusto, drażniąco, jak nieznośny dla ucha głos 
zgranej płyty, nagle zaczęły znaczyć, nagle znaczyły. Szeptał: ukochana, 
najmilsza, umiłowana, wstrząśnięty tym, że te słowa, słowa nie do wypowiedzenia 
tchną taką żywą prawdą, że wypełniły się treścią. Słowo staje się ciałem – 
myślał idąc w pachnącym po deszczu powietrzu, odurzony jak wówczas, gdy 
opętywała go wizja twórcza, pasja tworzenia, tworzył; tworzył zielone oczy, 
zielone oczy spoglądały ufnie, łagodnie, spoczywały w jego spojrzeniu, jak ufna 
mała ręka w dużej silnej dłoni. Ręce Hanki Uznanieckiej nie są małe; kształtne, 
wypielęgnowane ręce o długich palcach stworzonych do pierścieni, długich, o 
lakierowanych paznokciach – Antoni nie tworzył rąk, tworzył – malował oczy, 
niebo nachylone nisko ku ziemi pod ciężarem blednących chmur miało oczy, zresztą 
oczy były wszędzie; zaufaj mi, możesz mi zaufać jedyna moja, uwierz, zrozum, 
wrócę, zaraz, jutro, najdalej pojutrze – myślał „jutro, pojutrze”, a przecież 
szedł wrzucić list! – fakt, który za kilka godzin zaskoczy go swoją nieuchronną 
celowością – będziemy razem i będzie nam dobrze; jak mi dobrze, jak mi z tobą 
dobrze; no właśnie tak, tak trzeba mówić, kochanie. Szedł świadom ogarniającej 
go coraz silniej egzaltacji, wrzucił list do skrzynki, szelest i znowu cisza, 
teraz ogromna, kulista, stał nierealny w nierealnym pejzażu, realna była tylko 
skrzynka, w której leżał wrzucony przed chwilą list; jutro Jean-Paul Paquet 
melancholijny urzędnik pocztowy będzie go trzymał w swych zrezygnowanych 
dłoniach, teraz śpi oczywiście, pozamykane okiennice jak wszędzie, tylko jezioro 
w dole niezmiennie otwarte. 
Antoni poczuł nagłą senność, wrócił, położył się w ubraniu i natychmiast zasnął. 
Ostanim obrazem pod jego powiekami były okiennice. Zamknięte okiennice w budynku 
Poczty. Obudził się lekki, szczęśliwy: obudził się pełen Hanki. Obrzmiała, 
posępna twarz Manfreda, który czekał na niego, choć zwykle jechał do pracy 
wcześniejszym pociągiem, niemal go przyprawiła o atak bezsensownego (zdrowego?) 
śmiechu: miał w każdym razie ochotę powiedzieć: zgiń przepadnij maro, ja jestem 
żywy! 
Autobus zwalnia przed światłami. Antoni przesuwa się do wyjścia, Sigrid tańczy, 
wznoszą się wznoszą les barricades mysterieuses, coś ze mną działo się tamtego 
ranka – myśli Antoni – powaga chwili i ten śmiech we mnie. Wyzwolenie. Czułem 
się wyzwolony – stwierdza – idąc ku wejściu C Szpitala Kantonalnego w Lozannie – 
no no, a lęk, który ci skoczył do gardła, gdy wywołałeś w sobie wspomnienie 
burzy w Urlach, co to było, ten lęk? Głos powieściopisarza sarkastyczny, 
podpowiadający, zabrzmiał tak realnie, że Antoni drgnął. Zamyślony nie zauważa 
żółtego samochodu na parkingu przy wejściu C. Czułem się wyzwolony – powtarza z 
uporem, mów co chcesz, Jean-Pierre Durgniat nic nie mówi, może już nigdy nic nie 
powie; samochód runął z autostrady, następuje długa, długa przerwa w procesie 
twórczym, a temat żyje dalej własnym życiem, niemniej a może właśnie dlatego, 
kiedy Antoni z otrzymanym od PA Nicole adresem w ręku znalazł na odległym 
przedmieściu Lozanny ów dom, w którym mieszkała przychodząca na grób Santosa 
nieznajoma kobieta, okiennice były zamknięte. 
– Madame Silve. Gloria Silva. Tyle tylko wiedziała właścicielka domu. Zapewne 
imię i nazwisko zmyślone. Lub... prawdziwe... Widomości, które zdołaliśmy o niej 
zebrać są niezwykle skąpe. Mieliśmy mało czasu co prawda – relacjonował nie 
zaglądając do akt PA Nicole. – Wprowadziła się – niech pan słucha – dokładnie w 
cztery dni po pogrzebie Santosa. Mimo to, jak pan wie, na pogrzebie nie była i 
na cmentarz zaczęła przychodzić dopiero teraz po miesiącach. To jedna z wielu 
zagadek tej dziwnej historii: dlaczego dopiero teraz? 
Antoni: może się bała, że jest śledzona. 
PA. Nicole –jakie miała powodu, aby się bać? 
Antoni – no właśnie. 
Faccio – Może myśli, że pan, Monsieur Le Clef ciągle jej szuka... 
Antoni – że ja jej szukam? Po tylu latach?! 
Faccio – przez tyle lat... 
Sprostował łagodnie, jakby od niechcenia; „wspominaj mnie, która jestem Pia”, 
Antoni idzie wolno długim, czystym szpitalnym korytarzem, nigdy mi to nie 
przyszło do głowy, stary, tobie zresztą też nie, a przecież od razu zrozumiałem: 
Faccio ma rację! Ona wiedziała, że będę jej szukał, że jej szukam, że jestem nią 
naznaczony, jakbym to ja miał między czwartym a piątym żebrem to znamię, znamię 
jej syna, którego urodziła i – zabiła. Urodziła dzięki mojej pomocy, ocaliła 
dzięki mojej pomocy i zabiła, bo ja... bo ja istniałem? 
Antoni porażony odkryciem, które poczynił siada na pierwszym z brzegu krześle. O 
dwa piętra wyżej, w reanimacyjnej separatce Jean-Pierre Durgniat porusza się 
niespokojnie. Nie uniósł powiek, lecz widzi. Widzi błyskającą kolorami ciemność, 
w ciemności huczą, huczą klawesynowe akordy, kolory zlewają się w kulę, tuż nad 
głową Jean–Pierre’a unosi się kula, wielka, przejrzysta jak bańka mydlana, 
jakieś postacie wewnątrz, postacie wewnątrz bańki mydlanej uwieszonej na słomce 
w jego ustach, Jean-Pierre usiłuje wypluć słomkę – na próżno, natęża więc wolę, 
by przybliżyć, rozpoznać postacie, huczą, huczą klawesynowe akordy, ach tak 
Sigrid, Sigrid tańczy, na pierwszym planie Sigrid, w głębi on sam JP Durgniat i 
– i Antoni, An-to-ni, huk wzmaga się, teraz już łoskot pędzącego pociągu, pociąg 
nadlatuje, przelatuje, wszystkie, prawie wszystkie przedziały jasno oświetlone, 
puste, pociąg krąży wewnątrz kuli, odlatuje, nadlatuje, nie, nie wszystkie 
puste, w jednym przedziale mężczyzna, zwalisty, nieruchomy, z obrzmiałą twarzą: 
Man man... man... na jego kolanach teczka, w teczce – Jean-Pierre widzi poprzez 
skórę – list w grubej szarej kopercie, pociąg krąży, krąży, odlatuje i wraca, 
wiruje przerażający, zagrażający, pisarz usiłuje odepchnąć wizję – na próżno, 
rurka w ustach jak zaklinowana, nie daje się wypluć ta słomka, pociąg, zatrzymaj 
go, zatrzymaj go Anto-ni, Antoni zatrzymaj go jeszcze czas. An-to-ni! Płyta z 
„Les barricades mysterieuses” przestaje się obracać, Sigrid porywczym ruchem 
tuli się do drzemiącego w plamie słońca Simpleta, po jej twarzy płyną łzy, moczą 
jasną, nagrzaną sierść psa, ça va? – pyta Mulatka w białym pielęgniarskim 
fartuchu, zatrzymuje się obok siedzącego na szpitalnym korytarzu Antoniego. 
Antoni jest blady, oddycha ciężko, ça va, ça va, odpowiada machinalnie, 
widziałam, Willy, poruszył się i próbował coś powiedzieć, jestem pewna, że coś 
powiedział. Mulatka nie odchodzi, jej smoliste oczy błyszczą, o, ależ to pan Le 
Clef! Pracowałam z pana żoną w klinice w Nantes. Pan mnie nie pamięta? Nie 
wykluczone, że na chwilę odzyskał przytomność, och nadzieja, zawsze jest 
nadzieja, sama wiesz, jesteś lekarzem, co ci będę tłumaczył, robimy wszystko co 
w ludzkiej mocy, organizm silny, ale wiesz, on żył na za wysokich obrotach, za 
dużo palił, za dużo pisał i – chyba ciągle kochał ciebie... Azalée z Martyniki – 
rozpoznaje malarz i próbuje wstać. Niech pan siada M. Le Clef, niech pan siedzi. 
Naprawdę nic panu nie jest? Nie mnie kocha tylko Antoniego, ja, widzisz, jednak 
żyję, żyłam, Antoniego mógł sobie swobodnie wymyślać. Antoni, Antoni to żywy 
trup. Wampir, mówię ci Willy, wampir, cień z Hadesu spragniony krwi żyjących, 
jeśli wolisz. Nie, nie, naprawdę nic mi nie jest Azelée, Antoni wstaje, smukła 
Mulatka dorównuje mu wzrostem, jest bardzo ładna, delikatna, jasnobrązowa twarz 
i oczywiście piersi, jakie one mają te pogańskie dziewczyny, wysuwa je do przodu 
zalotnie, prowokująco – wychodzę za mąż w tym tygodniu, pan wie, za Szwajcara – 
dodaje z dumą. „Gloria Silva obywatelka szwajcarska”. Gloria! Ça va mon petit, 
gratuluję, dużo szczęścia. Antoni wsiada do windy, Azalée patrzy za nim tęsknie: 
wychodzi w tym tygodniu za mąż, ale... Mąż Sary La Clef! Żadnej się nie udało, a 
i ją rzucił, pocieszająca myśl. Gloria – mruczy Antoni, winda staje, a on nagle 
ma ochotę z powrotem zjechać na dół, wyjść z tego gmachu; spadłeś i zastałem 
okiennice zamknięte. Oczywiście najpierw podszedł do drzwi, długo dzwonił, chyba 
już jadąc wiedziałem, że jej nie będzie, jej po prostu nie mogło być, rozumiesz 
stary? Jean-Pierre nie odpowiada, choć jest blisko, tak blisko. Z ciemności, w 
której pływa niby płód w płodowych wodach, znowu wynurza się ogromna przejrzysta 
kula – bańka mydlana, pociąg nadjeżdża w huku, na torze ciało kobiety; Antoni! 
Winda otwiera się i zamyka, bezszelestnie. Antoni wychodzi i dopiero teraz 
spostrzega czekającego na nią lekarza. 
– Witam pana M. Le Clef, tak, przed chwilą byłem u niego, właściwie bez zmian, 
może lekka, lekka poprawa. 
Antoni ma oczy jak ze snu – lekarz – potężny mężczyzna, krótko ostrzyżony na 
modłę amerykańską, bardzo amerykański, choć Szwajcar, przygląda mu się nie 
ukrywając ciekawości, ciekawości zabarwionej agresywną nutą: dr Willy Burkhalter 
kocha Sarę, chce się z nią ożenić, jest pewien że ona go odrzuca, bo ciągle 
kocha Antoniego – do widzenia doktorze. Antoni idzie ciężko białym korytarzem, 
idzie jakby pokonywał opór powietrza, to niedaleko, to dosłownie parę kroków i 
stanie przed szybą sali reanimacyjnej, gdzie owinięta bandażami kukła, mumia, 
dlaczego tak myślę, idzie coraz ciężej, wolniej i czuje się coraz bardziej i 
bardziej żywy: musiałeś umrzeć, abym wreszcie ożył. Antoni staje, gryzie wargę: 
te myśli, co za myśli, cały ten świat zaludniony widmami, wyjść stąd, wyjechać, 
odrzucić od siebie tę śmierć już wyrzuconą na zewnątrz, a jeszcze przytwierdzoną 
cienką nitką pępowiny. Przeciąć tę nitkę! Budząca zawrót głowy pokusa: przeciąć 
tę nitkę. I pewność: jeżeli przetnę Jean-Pierre umrze. On albo ja? On, albo... 
albo... Albo co? albo? Znak zapytania. Antoni wpatrzony w podłogę z miną 
bliskiego apopleksji buldoga (ciągle zalewa go bezrozumna złość) widzi to, co 
patykiem narysował w żwirze grubą warstwą wypełniających ścieżkę oblegającą 
kościółek w Féchy dessus) znak zakazu ze znakiem zapytania modyfikującym treść, 
wpatruje się w tę tarczę okrągłą jak w oko lunety, znak zapytania przeszkadza, 
ale wizja ostra w kolorze: całe tamto słońce, gigantyczny klosz światła 
przykrywający najeżone tyczkami wzgórze, winorośl jak pełznąca nad ziemią 
zielonkawa mgiełka, a dalej góry, ostre szczyty, góry-stalugi, na stalugach... 
Znak zapytania zafalował, przeszkadza, przesłania... – na stalugach pejzaż z 
psem; na pierwszym planie czarny dog, czarny dog przybliża się, nakłada się, 
pochłania rozchwiany znak zapytania, wizja niknie, nik-nie... cienki lodowaty 
strumień lęku, jak igła strzykawki w żyłę. Albo on, albo ja. Albo-albo? Lęk, jak 
wówczas, gdy stał nocą przed drzwiami domu Wolfensbergerów, uczucie dziwnego 
zagrożenia, które nakazało mu wówczas otworzyć drzwi raptownie, gwałtownie (a 
Jean-Pierre porażony gwałtownością tego ruchu w tym właśnie momencie stracił 
panowanie nad kierownicą), drzwi otwierają się. Antoni mówi to sobie w duchu, 
choć wie, że dzieje się to naprawdę: otwierają się drzwi sali reanimacyjnej. 
Rzeczywiście otworzyły się i zaraz zamknęły, brązowowłosa kobieta w białym 
fartuchu nieruchomieje przy nich, kamienieje, w jej oczach zwróconych na 
Antoniego zwolna tężeje zimne, metaliczne światło. Rozpoznał zanim się odezwała, 
trwało to jednak chwilę zanim rozpoznał, tak zimne, tak tnące były te oczy; 
musiał wyzwolić się spod ich paraliżującego działania, by zrozumieć, że przed 
nim stoi Sara. Sara Le Clef – jego była żona, była żoną Jean-Pierre Durgniata. 
Nie zmieniła się, skąd: te same włosy w niesfornych puklach, ten sam uparty 
irlandzki podbródek, dołek w policzku, ale oczy, takie oczy, twarz powlekająca 
się z wolna sinawą bladością, biel w odcieniu drzwi, przed którymi stała, za 
którymi... 
–
Zabiłeś go! – mówi Sara, jej głos jest chropawy, obcy. 
–
Ja?! Ja nikogo nie zabiłem. Ty zabiłaś! Zabiłaś Santosa! 
To była błyskawiczna wymiana strzałów. Jak w kowbojskim pojedynku. Strzały 
padły, nikt nie zwalił się w piach, tyle że Antoni zachwiał się lekko. Pod 
uderzeniem własnej kuli oczywiście. Zdumienie: jak mogłem coś takiego. Ale i 
złość ciągle, bliska furii chęć zadawania ciosów. Zdumienie będzie silniejsze 
potem. Za to Sarę zdumienie ugodziło przede wszystkim, choć straszne słowa, w 
samo serce, takie że trzeba bić, skoro nie zabiły na miejscu, mocniej uderzyć, 
zatłuc odbierające rozum zwątpienie. 
– Antoni, ty krzyczysz! 
Antoni krzyczy! Jego melancholijna łagodność, jego wielka uprzejmość, 
wrażliwość. Niezmącona dobroć spojrzenia. Jego wyniosłe – tak to zawsze 
odczuwała – uduchowienie. Ten spokój hinduskiego guru, o który rozbijała się 
bezsilna, który ją miażdżył; lata pożycia ze skałą. 
Sara – dlaczego on właściwie chce się ze mną ożenić? 
JP Durgniat – bo mu się wydaje, że jesteś falą. Roztańczoną, zieloną falą. 
Uparcie, niezmordowanie atakującą. A jemu właśnie tego potrzeba. 
Sara – na miłość Boską, Pierrot! Czy ty naprawdę nie możesz choć na chwilę 
przestać pisać? Pytam cię jak człowieka: 
dlaczego on chce się ze mną ożenić? Ze mną! 
JPD – czyżbyś wątpiła we własny urok? 
Sara – och, to... Wiem, że jestem ładna, zgrabna... 
JPD – niegłupia. 
Sara – itd. Kropka. Ale on jest... on jest... 
JPD –...kochanie? 
Sara – on jest daleko, wysoko. Wiesz, kiedy mnie całuje przebiega mnie 
dreszcz... 
JPD – to chyba zrozumiałe... 
Sara – przestań się zgrywać. Sprawa jest naprawdę poważna. 
JPD – wiem, mon pétit. 
Jean-Pierre mówi to miękko, ciepło, w jego oczach współczucie, troska. Sara tego 
nie 
zauważa. JP myśli, jest pewien, że Sara tego nie zauważa. Ona mnie nigdy nie 
widzi – stwierdza po raz nty, bez goryczy. Jestem dla niej jak powietrze. Tak to 
się określa: jak powietrze, czyli nic, a przecież bez tego „nic” człowiek się 
dusi... Sam jesteś winien, sam. Usunąłeś się, zgodziłeś się być pożywką dla jej 
monstrualnego egoizmu. Wyhodowałeś na sobie tę mięsożerną orchideę, która teraz 
oto trafiła na tygrysa. „Tygrys i orchidea” świetny tytuł dla powieści 
kryminalnej! JP uśmiecha się z rezygnacją, czego Sara – jeszcze w owej chwili 
jego żona –jak mu się wydaje – nie zauważa. Sara ma 23 lata. JP 27. Znają się od 
zawsze. Małżeństwem są od trzech lat, od dwóch tygodni omawiają swój rozwód. 
Którego Sara zażądała. Na który Jean-Pierre podejrzanie łatwo wyraża zgodę, 
Sarze jednak to nie wystarcza, że on wyraża zgodę. Sara musi z nim dokładnie 
wszystko obgadać. Ich małżeństwo, małżeństwo w ogóle, rozwód, a zwłaszcza 
planowane, ale jeszcze nie postanowione jej przyszłe małżeństwo. Jest 
przyzwyczajona omawiać z Jean-Pierrem dosłownie wszystko. Od kroju nowej 
sukienki po najnowszy flirt. Bardzo by się zdziwiła, gdyby ktoś jej powiedział, 
że są tematy, których powinna unikać w rozmowie z kochającym ją mężczyzną. 
Otworzyłaby szeroko wielkie zielone oczy, tak bardzo irlandzkie w jej jasnej 
twarzy: nie rozmawiać z Jean-Pierrem o tym, co czuję do Antoniego? A z kim 
miałabym rozmawiać jeśli nie z nim? Jean-Pierre Durgniat wyobraża sobie tę 
scenę, śmieje się: Sara i tego nie spostrzega (tak myśli), w jej oczach jest 
Antoni. Ona się jeszcze nie boi – myśli – Jean-Pierre (za szybą kawiarni, w 
której siedzą na rogu rue Soufflot i Bulwaru ST. Michel pojawia się dziewczyna. 
Chłodne, lodowate przedpołudnie, pada drobny deszcz podcinany wiatrem, wszyscy 
skuleni, a ona w letniej różowej sukni takiej na duży upał i boso) i zaraz myśl 
następna: jeszcze mógłbyś ją uratować. Jeszcze mógłbyś odebrać ją Antoniemu, tak 
jak mu ją dałeś. Bo to przecież ty sam... Jean-Pierre uważnie, jakby z namysłem 
składa papierową serwetkę. (Dziewczyna w różowej sukni dochodzi do skrzyżowania 
i zatrzymuje się przed światłami. Zwłaszcza jej stopy, bose o nienaturalnym 
różowym kolorze, jakby pomalowane, chyba pomalowane przyciągają uwagę. Różowa 
torebeczka pod pachą. Długie do ramion włosy zmoczone.) „Popchnął ją w jego 
ramiona”. Popchnął na sposób pisarza: słowami. Jak wrócił nad ranem nieprzytomny 
z podniecenia, pochłonięty bez reszty rosnącą w nim wizją, od razu porwał go 
temat. Jak ją obudził: Framboise (czasem mówił do niej – Framboise-Malina, jak 
wówczas, gdy byli dziećmi), Framboise spotkałem niezwykłego faceta! 
Przegadaliśmy prawie całą noc, zaprosiłem go do nas, przyjdzie jutro wieczorem, 
musisz być piękna, Framboise. 
Może nic by się nie stało. Gdyby Antoni drogą niepojętych skojarzeń nie dojrzał 
w Sarze czegoś z t a m t e j i nie powiedział tego Jean-Pierrowi. Gdyby Jean-
Pierre nie powtórzył tego Sarze z komentarzem, co jak podpalenie lontu (te 
wszystkie gdyby-gdyby nie). 
Jean-Pierre – Antoni interesuje się tobą. 
Sara – ale ja się nim nie interesuję. Nic z tego. 
Jean-Pierre – ty też nie jesteś w jego typie! Po prostu przypominasz mu kogoś. 
Wiesz, opowiadałem ci tę jego historię z obozu. Otóż wyobraź sobie, mon petit, 
on twierdzi, że coś w tobie (w tobie!), twoje oczy zwłaszcza, przypomina mu 
tamtą Hiszpankę, której dziecko odebrał w czasie alarmu i w której zakochał się 
na śmierć i życie. On jest zatruty tamtym wspomnieniem. Nigdy od tej pory nie 
kochał innej kobiety i nie pokocha. 
Sara, słuchająca ze wzgardliwą miną zmarszczyła brwi. Osobliwy, niepokojący 
uśmieszek uniósł kąciki jej warg, w głębi jej oczu zapaliło się migotliwe, 
metaliczne światło, z wolna wypełniając źrenice intensywnym, stężonym blaskiem. 
Stop. Swoimi słowami Jean-Pierre. Zrzuć z siebie Goncourta... Po prostu 
zobaczyłeś, widziałem zafascynowany, z lekka przerażony, jak w głowie mojej żony 
formowała się myśl, nagła decyzja. Sara Durgniat żona powieściopisarza. 
Nagrodzonego Gonocurtem od razu za pierwszą książkę. Samowolna, uparta, 
przekorna. Duży talent aktorski, po matce. Byłaby z pewnością lepszą niż matka 
aktorką. Ale oprócz matki miała ojca. Za ojcem. Przeciw matce. Wybrała medycynę. 
Teraz w białym fartuchu, stojąc przed drzwiami sali reanimacyjnej, którą przed 
chwilą opuściła, swoją medyczną wiedzą wie: Jean-Pierre umiera. I odczytała z 
ruchu jego warg imię, które usiłował wymówić: Antoni. Jean-Pierre umiera. I już 
mu nie powie tego, co wreszcie chciała go z siebie wykrzyczeć. Potrząsnąć nim, 
przywrócić do życia. Na chwilę. Na tę jedyną, ciągle odsuwaną chwilę prawdy. 
Stała przy nieskazitelnie białym, szpitalnym łóżku, nieruchoma jak ów człowiek 
podłączony do skomplikowanej aparatury, która żyła za niego (w ocenie przyrządów 
jeszcze żywy), maska z gazy zakrywała jej pół twarzy, oczy, o których Antoni 
uparcie myślał, że są czarne, jasną zielenią wypełniały ogromne okno, za oknem 
katedra, za oknem jezioro, za oknem góry – ośnieżone szczyty, też w maskach, co 
skrywają pod wiecznym śniegiem, może też się duszą; Sara ma ochotę zerwać maskę 
ze swojej twarzy, zerwać bandaże z twarzy umierającego, lecz góry, góry 
pozostawiłaby w śniegu. Dla emanującego z niebotycznych szczytów wrażenia 
czystości. Zwłaszcza teraz, gdy atmosfera w pokoju gęsta od myśli; Sara myśli, 
że tylko ona myśli, ale coś tam drga, coś się kołacze w zaćmionym mózgu, Sara 
wie co: Antoni. Nigdy nie będziesz wiedział, nigdy nie wiedziałeś Jean-Pierre, 
jak bardzo cię kochałam. Ciebie jednego. Zrobiłam wszystko, abyś nie wiedział o 
tym. Tak, zrobiłam wszystko. Nawet wyszłam za Antoniego, którego nie cierpiałam. 
Zrobiłam to najpierw po to, abyś się wreszcie zbuntował. A gdy nie zbuntowałeś 
się, i wtedy nie! – po to, by ci go zabrać. 
Aby ci zabrać temat. Ale wszystko, cokolwiek robiłam było jedynie pożywką dla 
twej monstrualnej, niezmordowanie pracującej wyobraźni. Dla twojej nieludzkiej, 
wyrafinowanej przenikliwości. Udało mi się tylko jedno: nie wiedziałeś, jak cię 
kochałam. Jak cię pragnęłam nawet! Od jak dawna! Miałam 9 lat, a ty 12, już 
wtedy gryzmoliłeś całymi dniami w tych żółtooprawnych kajetach, leżał na 
skalistej platformie porośniętej wrzosem i paprocią, stała w dole wśród zarośli, 
nie wiedziała, kim jest ten chłopiec, dlaczego odrabia lekcje tutaj i w czasie 
wakacji, co właściwie pisze leżąc na brzuchu, to było oczywiście coś, co Sara 
musiała zbadać, zaczęła wspinać się cicho, by go nie spłoszyć – chciała go 
zaskoczyć, strąciła stopą kamyk, hałas, chłopiec nie drgnął, gryzł w skupieniu 
długopis, strąciła, tym razem umyślnie drugi kamyk – skutek taki sam, więc 
podcięta zimną wściekłością (pierwszy raz ta zimna, bezsilna wściekłość) 
ostatnie metry przebyła hałasując, tupiąc, nie uniósł głowy, pisał, wiatr 
szumiał w koronach drzew, na plaży w Lahinh krzyczały mewy. 
– 
Zaczekaj! Nie ruszaj się. Stój, stój, o tak, jak stoisz. Już wiem. Właśnie tak 
powinna wyglądać Framboise, kiedy porywacze wreszcie zdejmą jej kaptur z głowy. 
Tylko – spojrzał krytycznie – włosy będzie miała nie czarne jak ty, a brązowe. 
– 
Nie jestem Farmboise. Jestem Sara. I nie chcę mieć brązowych włosów. Nie cierpię 
brązowego. 
– Szkoda. Ale zobaczysz, jak ja ją opiszę i przeczytam ci, to będziesz chciała 
mieć brązowe. 
Zaczerwieniła się: już chciała mieć brązowe... 
Hanka Uznaniecka: nie rozumiem. 
Antoni – czego nie rozumiesz? 
Hanka Uznaniecka – mówiłeś, że twoja żona, twoja była żona miała włosy brązowe. 
A na portrecie są czarne. 
Antoni – bo naprawdę miała czarne. Farbowała. Domyśliłem się zresztą tego jak 
tylko ją zobaczyłem. 
Hanka Uznaniecka – taki sztuczny odcień? 
Antoni – nie. Wydawały się bardzo naturalne. 
Hanka Uznaniecka – więc? 
Antoni – oko malarza. Musiała być ciemnowłosa. Wiedziałem zresztą, że jest 
półkrwi Irlandką. I jest bardzo irlandzka. Zielonooka brunetka o jasnej cerze, 
stuprocentowa Irlandka mimo sporej domieszki kanadyjsko-francuskiej krwi. 
Musiała być brunetką. 
Hanka Uznaniecka – nie przekonałeś jej? 
Antoni – nie. Przyznawała mi rację, ale nie ustąpiła. 
Hanka Uznaniecka – ona ciebie nie kochała. Ciebie żadna kobieta naprawdę nie 
kochała! Nic nie wiesz o miłości. Ani o kobietach. Jesteś sztuczny! I ten 
portret jest sztuczny! Po prostu obrzydliwy! 
Jak gęstnieje atmosfera gwałtowności wokół tego ciała w bandażach na szpitalnym 
łóżku. Unieruchomiony, nieprzytomny powieściopisarz, atakowany przez ciąg 
dalszy, który toczy się na zewnątrz, przez obrazy, które żyją teraz całkowicie 
poza jego umysłem. Gra w kartofel toczy się dalej, coraz większe zagęszczenie 
linii. Gra stała się trudna, chaotyczna od momentu, gdy Antoni pociągnął swój 
odcinek gwałtownie, na oślep niemal: miał masę miejsca, lecz prawie otarł się o 
linię. Nie przeciął. Dzięki temu Jean-Pierre Durgniat żyje. Prawie żyje. Jest 
prawie wyeliminowany z gry (tym bardziej niebezpieczny, bo inni ciągną za niego 
jego linię?). Jeżeli wbrew prognozom lekarskim ożyje, może mu przypaść w udziale 
ten ostatni najtrudniejszy, już właściwie samobójczy ruch. Ale to jeszcze, 
proszę państwa, niczego nie przesądza: twórca, a zwłaszcza powieściopisarz 
zawsze może się wymknąć. Oczywiście, jeżeli ma możność wykonania tego ruchu w 
pełni twórczej świadomości. A co się dzieje, gdy ta świadomość jest zmącona, gdy 
następuje długa, długa przerwa, w czasie której życie bez żadnych przeszkód 
zakłóca proces twórczy, obala Les barricades mysterieuses”. 
Pisarz. Malarz. Zagrożone życie. Zagrożony pejzaż z psem. Malarz odrzuca śmierć, 
czyni w sobie wyłom, przez który chluśnie życie w swoim najdoskonalszym, a 
zarazem najdoskonalej unicestwiającym kształcie. Pisarz unieruchomiony na 
szpitalnym łóżku staje się na ten czas wyłączenia świadomości ogromnym 
zawęźleniem, „kartoflem”, przez który ze zwodniczą łatwością ciągną swoje linie 
biorący udział w grze. Sara oto dusząca się pod maską z gazy wykrzykuje w 
nieruchome ciało prawdę, swoją prawdę, której nigdy nie zdradziła przytomnemu. 
Wie dobrze, że ta prawda rzucona w przytomny umysł powieściopisarza natychmiast 
przestałaby być nie tylko jej prawdą, ale i prawdą w ogóle. To byłby sposób, aby 
przestać cię kochać. Sara wszakże chciała ocalić tę miłość. Hołubiła ją w sobie, 
karmiła sobą 
– nie przestając grać Sary, którą wymyślił – wymyślał jej mąż, jej pierwszy były 
mąż, jej wszystko. Nie tracąc bezrozumnej nadziei, że jednak nadejdzie chwila 
prawdy, jej chwila, że kiedyś – kiedyś zrzuci maskę. Chciałam ci udowodnić, że 
jesteś kukłą, pajacem pociąganym za sznurki przez stworzone przez ciebie 
postacie, że jesteś sztuczny i dlatego nie poznałeś się na tym jak bardzo jestem 
sztuczna, ja wymyślona przez ciebie. „ Jesteś sztuczny. I ten portret jest 
sztuczny, po prostu...” 
A jednak portret nie był sztuczny. Hanka Uznaniecka wiedziała to od razu. Od 
razu odgadła, że Antoni stworzył tu kobietę, którą wyśniła jego wygnana z ciała 
dusza. Malując Antoni wydobył z Sary wszystko, co przypominało mu Marię-Pię. 
Właściwie malował Marię-Pię. Usiłował wytłumaczyć to Hance. 
–
Wiesz, że nie maluję portretów, ludzi w ogóle. 
–
No właśnie! 
– 
Ale właściwie od tego zacząłem. Rysowałem i malowałem jedną twarz, jedną osobę. 
To mnie napadło niedługo po wojnie, kiedy jej tak rozpaczliwie szukałem. Pewnego 
lata w Bretanii. Pojedziemy do Bretanii, chciałbym... 
– 
Nie pojadę z tobą do Bretanii! Nigdzie z tobą nie pojadę! Wszędzie już byłeś. 
Nie ze mną! 
–
Nigdy nie byłem z Sarą w Bretanii. 
–
Powiedziałam już. Nigdzie z tobą nie pojadę!Antoni, ty krzyczysz.Zdumienie, 
Zaskoczenie. Hanka. Urle. Hanka, łagodna, czuła, wyciszona. Ręka w ręku.
Oczy w oczach. Ufna ciemna głowa na jego ramieniu. Twarz pełna światła, oddania; 
przy tobie mogę być sobą. Po prostu być. Dajesz mi nieprawdopodobne poczucie 
bezpieczeństwa. Przy tobie jednym nie czuję się zagrożona. 
Portret Sary i krzyk. 
To nałożyło się od razu: Antoni ty krzyczysz – i krzyk nadleciał z daleka, z 
głębi czasu i przestrzeni, uderzył bez przeszkód; Sigrid dawno wyłączyła 
adapter, już nawet schowała płytę, dźwięki Les barricades mysterieuses atakują 
mózg nieprzytomnego powieściopisarza, ale ciągle są na zewnątrz, Sara zeszła z 
portretu, stoi naprzeciw Antoniego, to w nią ten krzyk, choć nie przeciw niej, 
krzyczę, rzeczywiście krzyczę, dlaczego, dlatego, że przed chwilą czułem się 
straszliwie zagrożony, śmiertelne zagrożenie; jaki lęk śmiertelny był wtedy w 
niej, bo był. Antoni wie nagle. To czego Hanka Uznaniecka nigdy świadomie nie 
sformułowała, że nie był to zwykły lęk przed rywalką, zagrożenie rywalką, że to 
było co innego, co? Jej głos obcy, jak teraz przed chwilą jego głos obcy w 
krzyku. Antoni, pochłonięty problemem zapomina o własnym krzyku, zapomina gdzie 
jest, zdumienie Sary wzrasta. 
– Antoni! 
Ciało na torze. Antoni zatrzymaj pociąg, zatrzymaj. Man... Man... mężczyzna. 
Człowiek, man, sylaba pojawiająca się w ciemnościach, ciągle ta sama, rośnie, 
staje się murem, który przesłania pędzący wewnątrz kuli pociąg, pociąg i kobietę 
na torze Jean-Pierre wie, że na torze leży kobieta, wie nie formułując tego 
słowami, niczego nie formułuje słowami, wszystko jest widzeniem, nawet ta 
sylaba, która miała być początkiem, czego początkiem, manman-man – „tej książki 
nie wolno przerwać”. Zdanie zabłysło, od razu całe, gotowe, jakby podsunięte 
usłużnie, błysk, którego trzeba się uchwycić, żeby wypłynąć, wyjść, man, man-
man-man-
Jean-Pierre walczy – 
Manfred w pociągu jadącym do Lozanny też walczy. Walczy z atakującą go twarzą 
żony. Ta twarz nie daje się odpędzić, wraca, wypiera inne twarze, myśli, obrazy. 
Teczka na kolanach parzy. W ogóle jest gorąco, upał, Manfred nienawidzi lata, w 
każdym razie lata w Szwajcarii, czy w Polsce bywa też takie duszące gorąco, 
Polska, Sigrid z Polski, Antoni z Polski, Ewa Gosławska z Polski, w Polsce był 
ten obóz, jest owa Hanka, dla której Antoni, upał, stukot kół, twarz żony, co 
właściwe było w oczach Jean-Paul Pequeta, twarz Jean-Paul Paqueta i zaraz inna 
podobna. Jean-Pierre! Są podobni? Jean-Pierre Durgniat, powieściopisarz. 
Francuz. Szczupły, prawie chudy. Wydatny orli nos, wielkie czarne oczy. Stale w 
ruchu. Nie umiał usiedzieć. Kroki wielkie, zamaszyste. Gestykulujące ręce. A 
teraz unieruchomiony. Może na zawsze. Porozmawiać z nim! To pragnienie staje się 
nieoczekiwanie silne, naglące. 
„Życie jest czekaniem na ciebie” 
znowu zdanie wycięte z ciemności zalegających mózg nożycami światła, całe zdanie 
i ta sylaba, co nieprzerwanie obija się o wyświetlane słowa jak o pręty klatki, 
tłucze się do wtóru kołom niewidzialnego pociągu manman-man, manman-man-; 
porozmawiać z Jean-Pierrem, silne naglące pragnienie, Manfred nic nie wie o 
tłukącej się w mózgu powieściopisarza sylabie, która być może jest początkiem 
jego imienia; Jean-Pierre, chciałem zabić Antoniego, trzymałem palec na cynglu, 
ja Niemiec, ciągle trzyma palec na cynglu, karabin dodaje pewności drżącym 
dłoniom, wypełnia je, przywraca im młodość, jego młodość uciekła od broni, 
wyrzekł się jej, ale nie wyrzekł się miecza, szczęk mieczy krzyżujących się w 
pojedynku. Pojedynku nie będzie; przeciwnik ustąpił z placu, wycofał się 
tchórzliwie, choć to on właśnie przybrany był w barwy tej kobiety. Miał jej 
wstążkę. Tchórz, zdrajca. Manfred wpiera głowę w poduszki siedzenia, przymyka 
oczy: wpadam w obłęd myśli, myśl ciężka, dusząca jak upał. Pociąg wjeżdża na 
dworzec w Lozannie. Manfred otwiera oczy, nie widzi niczego. Świat dokoła jest 
absolutnie nierealny, jakby odgrodzony przejrzystą ścianą, jestem... 
„Jestem na drugim brzegu!” 
zdanie płonie bardzo jasnym, ale łagodnym światłem, litery chyboczą rozlewają 
się, Jean-Pierre płynie w jasnym łagodnym świetle nasyconym różowością, jest 
rybą w olbrzymim akwarium, bez lęku, lekko podpływa do jednej szyby, drugiej, 
cienie za szkłem i za szkłem daleki stukot kół: manman-man, manman-man, 
łagodnie, usypiająco – 
–
Obudź się Antoni! Ja tu jestem!Sara nie wypowiada tych słów spętana łagodnością 
światła.
–
Jesteś zmieniony – mówi cicho. – Zupełnie nie ten sam. Nigdy cię takiego nie 
widziałam. 
Masz... żywą twarz. Antoni uśmiecha się, coś złośliwego w tym uśmiechu, jakaś 
ledwo skrywana satysfakcja. 
– Wróciłem – rzuca twardo, a Sara natychmiast wie, że to nie oznacza: „wróciłem 
do 
ciebie”. Jacy dziecinni są mężczyźni – myśli. – To i tylko to tłumaczy 
okrucieństwo świata. Sara – czyli wreszcie się którejś udało. Antoni – owszem. 
Udało się tej, która mnie kocha naprawdę. Sara – kocha naprawdę! Antoni – ty 
mnie nigdy nie kochałaś. Sara – a ty może mnie kochałeś! Nie kochałeś mnie. Ale 
i jej nie kochasz! Antoni – kocham. Tym razem kocham naprawdę. 
W śmiertelnej białej ciszy szpitalnego korytarza Antoni boi się. Kocham 
naprawdę. Ile razy mówił te słowa nieobecnej, dalekiej, Hance nieobecnej, 
dalekiej. Lecz dopiero teraz, gdy wypowiedział je tutaj, w tej ciszy, naprzeciw 
drzwi, za którymi umierał przyjaciel-świadek, wróg? – stały się ciałem. Teraz 
naprawdę go zabiłem. Sara ma rację. Ja, albo... albo on? Co za dziwaczna myśl! 
Sara – widzę, że cię znowu ponosi. 
Antoni – bzdura! to ciebie ponosi! 
Krzyczy, wie, że krzyczy, Sara coraz szerzej otwiera oczy, wzbiera w niej krzyk 
ale jednocześnie śmiech: nasza pierwsza prawdziwa scena małżeńska – myśli z tym 
wewnętrznym śmiechem i nagle uświadamia sobie, że z Jean-Pierrem było tak samo, 
tak samo: nigdy nie zdołała wyprowadzić z równowagi Antoniego. Jean-Pierre 
bardziej nerwowy po prostu wychodził. Ale wracał uśmiechnięty. Byłam żoną dwóch 
nadludzi – myśli Sara i ogarnia ją zgroza. Sara trzęsie się. 
– Widocznie nauczyła cię chamstwa twoja polska kochanka! –rzuca zimno wściekła, 
zrozpaczona, całkowicie świadoma podtekstu wypowiedzianych słów, znakomicie 
tonem podkreśliła słowo: polska, chce obrażać, chce ranić, głęboko, może 
śmiertelnie zraniona. Sara Le Clef. Lekarz bez powołania. Niewyżyta aktorka. 
Grała nie-miłość: zrobiła wszystko, by przekonać Jean-Pierrea, że jest 
nieuleczalną flirciarą, kokietką niezdolną do wielkich uczuć, wielkiej 
namiętności zwłaszcza, że go nie kocha. Grała miłość. Antoni powiedział: „ty 
mnie nigdy nie kochałaś”, ale to nie jego słowa, to kwestia podsunięta przez 
Hankę Uznaniecką. On sam jest przekonany, że Sara go kochała, a w każdym razie 
absolutnie pewny, że go pragnęła. A ona grała miłość, grała pożądanie. Jak 
człowiek wpada w pułapkę takiej gry; udaje, że czuje i coraz bardziej nie czuje. 
Udaje, że nie czuje – coraz bardziej czuje. Jak kobieta wpada w pułapkę takiej 
gry. To nie zupełnie to samo. 
manman-man, manman-man 
Manfred – lub nienawiść. 
Jean-Pierre – miłość. Taka, że tak powiem prawdziwa z krwi i kości. 
Manfred – nie kochał Sary? 
Jean-Pierre – na swój sposób kochał. Sara jest wyjątkowo... ożywcza. Ale jest to 
działanie głównie intelektualne. Za bardzo intelektualne... Antoni nie potrafił 
przebić się przez tę barierę. Nie dotarł do ciała. 
Niezachwiana pewność w głosie Jean-Pierrea; tyle lat spał z Sarą, nigdy nie 
jęczała z rozkoszy w jego ramionach, nie gryzła, nie szlochała, nie umierała. 
Nie odmawiała, owszem, pozwalała „robić ze sobą wszystko”, ale, zawsze w tej 
samej tonacji żarobliwej zabawy, igraszek z przymrużeniem oka, żartobliwa, 
wyrozumiała, no już, już, już po wszystkim, uspokój się Pierrot, głaskała jego 
mokre od potu włosy, czule uśmiechnięta, kulturalna, z czułą uprzejmością, aż 
niemal zawstydzony miał ochotę pytać: bardzo szalałem? Nie pytał, coraz rzadziej 
brał ją w ramiona, upokorzony, lecz w głębi duszy szczęśliwy: ułatwiało mu to 
decyzję, którą prędzej czy później musiał podjąć. Nie wyczuł żaru umiejętnie 
maskowanego wachlarzem płochliwości, mrocznej, nieujarzmionej nuty przewijającej 
się w tonacji allegro: wielka rola Sary O’Neil wielki sukces: o wiele łatwiej 
jest grać pożądanie, niż jego brak. Z Antonim poszło jej łatwiej, nie tylko 
dlatego jednak; był zbyt pochłonięty własną grą, własnym udawaniem. Sarę oszukał 
bez trudu. Jakim straszliwym fiaskiem była jego pierwsza noc miłosna z Hanką! 
Ona natychmiast wyczuła umiejętnie maskowaną nieautentyczność. Miała ciało-
duszę. Ciało-dusza stworzone do miłości odrzuciło go. Wydawało się – na zawsze. 
A jednak w kilka dni potem była ta burza w Urlach! W czasie, której odsłoniło 
przed nim rąbek świętej tajemnicy. Pozwoliło przeczuć to, czego nigdy nie 
rozumiał. Sprawiło, że twórca na moment stał się Stwórcą. 
Antoni stojąc w szpitalnym korytarzu naprzeciw Sary pobladłej, zrozpaczonej 
jeszcze nie potrafił, choć lodowaty strumień lęku wpełzł jak w zdradziecki wąż w 
jego żyły – właściwie zinterpretować tego momentu. Ale był, trwał czekał. Ze 
swoim przyczajonym we krwi malarza Dalszym Ciągiem swojej prawdy, którą zna na 
razie jedynie powieściopisarz Jean-Pierre Durgniat. Jean-Pierre Durgniat nie wie 
o burzy w Urlach. Jeszcze nie nastąpiła ta rozmowa, w której mógłby powiedzieć: 
„teraz chyba wreszcie rozumiesz, dlaczego wyrzekłem się Sary. Nie mówiłem ci 
przedtem o tym, bo nie dotarło by do ciebie. Nigdy nie stanąłeś przed takim 
wyborem”. W tej domniemanej rozmowie jest już złowrogi cień polskiej sosny, 
sięgającej kalekim wierzchołkiem po dach pawilonu Sanatorium Weissa w 
Konstancinie. Ale słowa jeszcze nie padły. Na razie w ciszy szpitalnego 
korytarza dźwięczą inne głosy. „Inne głosy, inne ściany”. Tytuł powieści. Słowa, 
które układają się w zdania, tytuły. Jasne łagodne światło, w którym Jean-Pierre 
gęstnieje pod uderzeniami głosów za ścianą, szyby akwarium stają się 
nieprzejrzyste, a przecież na zewnątrz pędzi pociąg manman-man, manman-man. 
Jean-Pierre usiłuje odpłynąć od ścian akwarium, stracił jednak cudowną lekkość, 
tak bardzo zharmonizowaną z łagodnością światła, szamocze się w gęstniejącej 
ciemności. Manfred wysiada na dworcu w Lozannie, porywa go tłum, przejrzysta 
ściana wznosząca się między nim a realnym światem jest teraz szybą, do której 
przylepiają się tysiące obcych, obojętnych twarzy, to jest groźne, 
niespodziewanie bardziej groźne, niepokojące, zakłócające, wrogie, niż atakująca 
go uprzednio twarz żony. Manfred podchodzi do kiosku z napojami, zamawia 
Schwepsa, pije, duszkiem, zamawia drugą butelkę, tym razem Schweps citron, mimo 
to ma uczucie, że ginie z pragnienia na pustyni stającej się z wolna wielkim 
płowym płótnem, zaludnionym gęsto postaciami stworzonymi przez jego brata 
Herberta. Manfred opiera się o ścianę kiosku, potężnymi ramionami podpiera 
niebo, które wali mu się na głowę jasne od blasku rozświetlającego twarz Sigrid, 
jego żony, Jean Pierre Durgniat zapada w mrok. Ale jeszcze żyje. Oczy Antoniego 
wypełniają się smutkiem; zamierzona obelga w słowach Sary wywołała skutek wręcz 
do zamierzonego przeciwny: malarz ochłonął. 
– Saro – mówi cicho – Saro. 
Sara ma znowu przed sobą twarz, której nienawidzi: łagodną, dobrą. Spojrzenie 
pełne nienawistnej jej wyrozumiałości, współczucia. On mnie nic nie obchodzi, 
nic mnie nie obchodzi, ale już wolę, żeby krzyczał! Gdyby krzyczał, gdyby 
chociaż raz wyszedł z siebie, może bym... pokochała? Może ja go kochałam? Jego, 
a nie Jean-Pierre’a?! 
Omal nie zachwiała się pod uderzeniem tej burzącej niby oblężniczy taran myśli. 
Jej oczy odbiegają, dalekie. Dziewczyna w lekkiej różowej sukni, która nie 
zdołała się zmaterializować, zgęstnieć w jasnym, łagodnym świetle wypełniającym 
akwarium, będąc jedynie refleksem nadającym światłu ciepłe, przyjazne 
zabarwienie, materializuje się w oczach Sary. Sara nie wie dlaczego w tej chwili 
właśnie szpitalny korytarz staje się paryską ulicą, dlaczego na tej ulicy 
dziwaczna bosonoga dziewczyna, bosonoga, półnaga w strumieniach lodowatego 
deszczu, nie wie, że cała ta różowość – sukni i pomalowanych na różowo stóp, 
szturmowała mózg nieprzytomnego powieściopisarza, nie musi wiedzieć; oczywiście, 
wówczas, spostrzegła ją za szybą kawiarni, udawała, że nie widzi, udawała, że 
nie widzi niczego poza Antonim. Czy naprawdę udawała?! Sara drży. Dziewczyna w 
różowej sukni błyskając pomalowanymi na różowo piętami przechodzi skrzyżowanie 
na czerwonych światłach. Taki zwyczaj w Paryżu, trzeba po prostu bardzo uważać, 
ale ona idzie jak somnabuliczka, jak Chrystus po falach jeziora, z niezachwianą 
pewnością, z królewską obojętnością, wspaniała w swym wystudiowanym szaleństwie. 
Sara patrzy teraz na jej włosy, długie do ramion, zmącone, ciemne i – ruchem, 
którego rozpaczy nie jest świadoma podnosi ręce, zanurza je we własne włosy, 
krótkie, gęste, brązowe; chciałaby zerwać je z głowy jak perukę i rozburzyć te 
które są, które są, które są pod spodem: długie i czarne. Czarne, Antoni, są 
czarne! 
– Saro – rzuca porywczo Antoni opacznie sobie tłumacząc jej wzburzenie – mam 
prawie pewność, właściwie pewność, że Santos był tym dzieckiem, które odebrałem 
w obozie i że wiedział o tym. Ja ci tego nigdy nie powiedziałem: to dziecko 
miało znamię między czwartym a piątym żebrem w kształcie sporej rybki. 
Mówił pełen winy, dopiero teraz zdumiony faktem, że mógł tak okrutnie, 
bezmyślnie uderzyć i jeszcze bardziej zdumiony, wprost porażony tym, że milczał, 
tyle czasu milczał, pozwalał, aby zżerał ją czerw potwornej wątpliwości. 
Manfred ciągle na dworcu, ciągle oparty o kiosk, ciągle podpiera sobą niebo 
jasne od blasku rozświetlającego twarz Sigrid – jego żony, może tak jeszcze 
stać, siły fizycznej mu nie brak, może tak jeszcze stać, czekać, bo przecież 
tyle blasku, jest szansa, że rozjaśni mu się w zmąconej głowie. Tu, w szpitalnym 
korytarzu niebo tragiczne jak z obrazów Vlamnicka, chyli się ku drodze, na 
której zaraz coś się stanie. Dziewczyna w różowej sukni znika z oczu Sary, ale 
nie z jej życia: będzie jeszcze nie raz wracała. Aby od niej uciec Sara złapana 
w pułapkę gry, zrozpaczona, wyjałowiona, pusta – niewiele zmieni fakt, że 
przestanie farbować na brązowo swe czarne, irlandzkie włosy, poszuka schronienia 
w ramionach dr Willy Burkhaltera: to będzie jej trzeci mąż. Najmniej 
skomplikowany. Taki całkowicie dla niej. Sara rzuci go szybko: przypadkowo 
poznany reżyser o światowej renomie dostrzeże jej wdzięk graniczący z 
potwornością, to coś, co sprawiało, że czasem podobna była do Odaliski Ingresa 
przypominającej wężojaszczura, a czasem do małej, zagubionej w świecie 
dziewczynki o oczach strwożonych i pełnych wyrzutu wołających: ratunku! 
zaproponuje jej główną rolę w swym najnowszym filmie i Sara propozycję tę 
przyjmie. Tak będzie zapewne, lecz by tak było musi najpierw przeżyć to, co 
przeżywa w tej chwili, stojąc naprzeciw skruszonego, przerażonego sobą 
Antoniego, a przeżywa najczarniejsze minuty swego życia. Sens słów 
wypowiedzianych przez drugiego byłego męża jeszcze do niej nie dotarł: Sara 
wpatruje się w otchłań. Na której dnie rozsypana układanka, strzaskane lustro. 
Za ojcem. Przeciw matce. Matka zwyciężyła. W upokorzeniu, które zapowiadało nie 
dającą się wyrazić udrękę Sara przygryza wargę, w jej oczach jest teraz coś 
bliskiego desperacji; jestem zazdrosna o tę Polkę! 
Antoni nie rozumie: desperacja? Dlaczego desperacja? Powinna być ulga. Ulga jest 
w jego oczach, o czym nie wie, ale tę ulgę nagle odczuwa. Odczuwa ulgę, ponieważ 
odkrył, że było w nim okrucieństwo. Coś ludzkiego. Prostuje się odruchowo, 
zrzuca z siebie tony znużonego, czułego sceptycyzmu. Jego oczy zmieniają wyraz. 
Twardnieją. 
– Nienawidziłeś mnie, a ja... 
a ja cię kochałam? Nienawidził mnie. Kochałam go. Kochałam nienawiścią? Santos. 
Co on powiedział o Santosie. Różowa chmura płynie pod sufitem korytarza, 
przenika ściany, różowość flamingów, nie: bekasów, scolopax saturata, samice o 
łapkach jaśniejszych lekko różowawych, zachodzące słońce, ostre krające wrzosy w 
dole, wrzosy plaża w Lahinh. 
Sara – co ty powiedziałeś o Santosie? 
Antoni – tak. Tak. Nienawidziłem cię. 
Sara – Santos. 
Antoni – a więc, chyba najpierw musiałem cię kochać. 
Sara – Santos był tym dzieckiem, które... Dokończ! 
Sara krzyczy. Antoni przytomnieje. Wypełniająca go dzika radość ugodzona 
krzykiem 
pęka jak przekłuty balon. Banieczki powietrza wydobywają się z ust Jean-Pierre 
Durgniata, który absolutnie nieświadom tego co czyni, usiłuje wypluć z ust 
gumową rurkę. Pępowina. Matka-śmierć już urodziła, nikt jednak jeszcze nie 
przeciął pępowiny. Nikt z tych trojga, każde jeszcze na swój sposób również 
przytwierdzone. Sara – do śmierci, która urodziła Santosa. Manfred – do śmierci, 
który niby olbrzymia brzemienna suka wyrzucała za sobą miot za miotem, miliony. 
Antoni? Z Antonim inna sprawa: on wyrzucał z siebie Śmierć, Śmierć, która 
upodobała sobie jego ciało, która się w niego wcieliła, a Ona tego nie 
przebacza. Balansują teraz na cienkiej rurce, która Jean-Pierre Durgniat usiłuje 
wypluć i nie wypluje. Zbyt prozaiczne byłoby takie przecięcie. Za mało 
dramatyzmu, a Bóg lubuje się w dramatach, wielkich scenach, nawet wówczas 
zresztą, gdy odsunąwszy olbrzymi stworzony tłum (te postacie na obrazach 
Herberta) jest tym czym jest – jedynym widzem. Gra przecież siebie. Dla siebie. 
Tworzy siebie. Dla siebie. Jakże więc ma umrzeć tak po prostu ten, kto na 
podobieństwo Boże posługuje się, tworząc, słowami? Słowem? Wrzosy są szorstkie, 
Jean-Pierre Durgniat ma ich pełne usta, w chmurze nieco jaśniejszej niż wrzosy, 
bardziej różowej zastygły profil o delikatnym zarysie. „Saro chodź ze mną na 
spotkanie ptaków”, różowość policzków, czerwień warg, piasek, piasek na plaży w 
Lahinh okręgłej jak rogalik, nie płacz, lodowate krople, niewidzialne lodowate 
krople, Sa-ro! 
– To nie ciebie nienawidziłem Saro. (Ta linia, którą ciągniemy. Ta nić. 
Pępowina. Plątanina pępowin. Gra w kartofel. Gra w kartofel). daleki strzał, 
ktoś poluje na wrzosowisku, lecą bekasy, profil o delikatnym zarysie 
zachybotał, drugi strzał, wyjmij z moich ust ten knebel Sa-ro! 
to 
krzyczy miłość, być może są to sekundy przed śmiercią, człowiek żyje, bo krzyczy 
miłość, a gdzie pociąg, gdzie ta sylaba tłukąca się w rytm kół manman-man, 
manman-man, czyżby już umarł powieściopisarz? Saro! 
Manfred wychodzi z dworca. Którędy? Dokąd? Avenue de la Gare. Albo krętą stromą 
uliczką w górę. Rue du Petit Chéne. W gwarze miasta rozgląda się, jak człowiek, 
który przyjechał z głębokiej prowincji, kompletnie zagubiony. I tak się czuje: 
jak wieśniak. Ściska pod pachą teczkę, w której list z Polski do Antoniego, a w 
dłoniach ma ziemię, szorstką, nagrzaną słońcem. „ Jestem poważnie chory” – 
stwierdza, jego twarz lśniąca od potu nieruchomieje, jak nieruchomieją twarze 
ludzi, którzy usiłują ukryć swoje myśli i zamiary. Manfred czuje się osaczony; 
ta ziemia, którą czuje w palcach: czemu stojąc na hałaśliwej, śmierdzącej ulicy 
czuje w palcach ziemię, a zarazem czuje się tak bardzo cudzoziemcem, 
wieśniakiem, prowincjuszem, Niemcem, Niemcem! (po polsku: niemy). Skąd może 
wiedzieć, że w tej chwili w odległej o pół godziny drogi pociągiem wiosce 
Allaman Sigrid pochylona nad grządką pietruszki myśli o nim, myśli – po 
niemiecku, intensywnie; gdzie jesteś, gdzie jesteś, niech Bóg cię chroni, 
Manfredhin, wróć do mnie, wróć do domu, Manfredhin. 
Saro! 
Głos dobiega z otchłani, nić między śmiercią i życiem, Saro, woła mnie, coś mnie 
woła, jakiś dom na zarośniętym trawniku, okna zabite deskami, lśniące ciało 
przemykające wśród trawy i krzewów, nie bój się Saro, to tylko wydra, ja, ja mam 
się bać, szczeka pies, a ptak leci w dół jak kamień, z połamanymi skrzydłami, 
chodźmy popatrzeć na ptaki Saro, do ptaków się strzela; strzały na wrzosowisku. 
Sara obraca się nagle, zagląda przez wielką szybę do sali reanimacyjnej, jej 
ociężałość, tragiczna nieruchomość złapanego w potrzask zwierzęcia znika, Sara 
jest – na chwilę – znowu Sarą, żywa, z charakterem, ognista, a zarazem rzeczowa 
nie znająca wahań. 
– Natychmiast ściągnij tu lekarza, pokój nr 17 – rzuca, jej głos jest niski, 
ostry. 
– 
Czy on – próbuje wahająco Antoni. Ale drzwi separatki już się zamykają za Sarą. 
Manfred zatrzymuje taksówkę, wsiada, bardzo się śpieszy, nie rozumie dlaczego 
tak bardzo się śpieszy, dlaczego chce być najprędzej na tej ulicy Chémin des 
Lilas w pobliżu skrzyżowania z Chémin de Bois, gdzie teraz pewnie Antoni, Antoni 
lub Faccio, Antoni, bo czemu jeszcze nie wrócił, wróć do mnie Manfredhin: 
pietruszka bujna, krzewiasta, pachnie słońcem, zupełnie inaczej niż wrzosy, choć 
szorstka w dotyku jak one, Sigrid nuci cicho, jej dobre, silne, spracowane ręce, 
zrywa pietruszkę do dania, które obmyśliła na kolację, nie wie, kiedy Manfred 
wróci, czy wróci, w koszyku stojącym na ścieżce między grządkami sałata, 
rzodkiewki, jeszcze trochę pietruszki, na zamkowej łące rży koń, tęskne, 
nostalgiczne rżenie, wzywa rycerza, Manfred jedzie taksówką, pośpiech, sam nie 
wie czemu tak się śpieszy, przy łóżku Jean-Pierre Durgniata wielka krzątanina, 
lekarze, pielęgniarki, Sara patrzy nieruchoma, za szybą Antoni, Antoni nie widzi 
rannego, widzi lekarzy, pielęgniarki, Sarę widzi od tyłu, 
tylko jej plecy, Sara ma twarz mokrą od łez, bezbronną i pełną rozpaczy, ma taką 
twarz, choć w tym momencie właśnie, gdy toczyła się, ostatnia, jak można było 
przypuszczać, beznadziejna walka o życie, nabrała, nabiera irracjonalnej 
pewności, że Jean-Pierre nie umrze: będziesz żył, będziesz żył, chéri, tylko czy 
będziesz pisał, opada ptak zestrzelony, z połamanymi skrzydłami, Sara oczami 
pełnymi łez patrzy jak spada, jest, jest tu w tej białej szpitalnej sali, ale 
jest i tam na wrzosowisku w Lahinh; umierającemu przypomina się całe jego życie, 
obrazy, obrazy, to nie ja umieram, to on, ale on to jakby, to jakby ja on... ja? 
Antoni za szybą wpatrzony w Sarę, tylko w Sarę, zauważa, że jej plecy nagle 
zmieniają wyraz, że go odciążają; w wyłom runęły dzikie, wyzwalające akordy „Les 
barricades mysterieuses”, płyta na adapterze Sigrid obraca się znowu. Antoni 
widzi ją i słyszy, przede wszystkim słyszy, chce malować, rwąca, potężna chęć 
malowania, plecy Sary w białym fartuchu stają się płótnem, na które oczy malarza 
rzucają obraz, ten, który trzeba, trzeba namalować: pejzaż z psem, nic nie jest 
ważne, namalować ten obraz, nic nie jest ważne, ten obraz, właśnie ten! Przed 
zdumionymi oczami lekarzy i asystujących im pielęgniarek dzieje się cud: 
nieboszczyk ożywa, wraca puls, wraca oddech, nawet lekko-lekko zabarwiają się 
skrawki skóry policzkowej widoczne z pomiędzy bandaży, unoszą się powieki, 
odsłaniają oczy, palące, przytomne, to tylko iskra przytomności, iskra 
przeskakuje, malarz rusza, silnik pracuje na coraz szybszych obrotach, 
wystarczyła, aby motor zapalił 
– 
zdradziłam go, przed chwilą zdradziłam go po raz pierwszy w życiu, dlatego tak 
się rzucał, odrywał od żyjących za niego instrumentów, a przecież nigdy nie był 
im bliższy niż teraz; nie żyj, jeżeli masz nie pisać! W tym bezgłośnym, 
przerażającym stwierdzeniu Sara po raz pierwszy w życiu kapituluje przed 
znienawidzoną rywalką, kapituluje, bo odkrywa, że nie kocha, a raczej jak kocha: 
jesteś mi najbliższy na świecie; najbliższy to nie znaczy najdroższy, to nie to 
samo, to nie to samo, nie można nienawidzieć kogoś najbliższego na świecie, 
najdroższego na świecie można, można tak bardzo, że nie rozpoznaje się miłości 
pod przebraniem. To nie ciebie nienawidziłem. Saro. O Boże on to powiedział, a 
przedtem powiedział, nie ma żadnego „przedtem” – 
– Saro! – dr Willy Burkhalter odrywa na sekundę wzrok od ożywającej twarzy mumii 
– Saro, siostro proszę się nią zająć, ona mdleje, za duży szok, za duże 
napięcie, nie, nie wszystko w porządku, tak, wszystko w porządku, tylko widzicie 
ta różowa suknia znowu, teraz, jak wam wytłumaczyć, nic nie rozumiem, Sara stoi 
wyprostowana, nie zachwiała się nawet, to tylko zakochany w niej mężczyzna 
dostrzegł w oczach niepokojące wahnięcie całej jej jeszcze przed chwilą bardzo 
wyprostowanej sylwetki; dr Willy Burkhalter ma rację, Sara jest w stanie szoku, 
ale w tej chwili ważniejszy jest człowiek na szpitalnym łóżku, to co dzięki 
niemu dzieje się po drugiej stronie szklanej szyby, iskra przytomności jeszcze 
pełga, jeszcze przeskakuje: Antoni tworzy z furią, nie lubi tak malować, lubi 
nakładać farby bardzo lekko jak w akwareli, by przezierał podkład, błękity, 
czerwienie, żółcie, czerń, za dużo czarnego. Antoni wyskrobuje, śpieszy się, 
czerń podsuwa się natrętnie, usłużnie, za wysokie obroty Antoni, zmień bieg, 
Jean-Pierre walczy z zalewającą go czernią – 
–
Tlen szybko! – rzuca dr Burkhalter. 
–
Będzie żył.Sara mówi to wyraźnie, coś starego, zgorzkniałego w jej głosie
–
będzie żył – powtarza twardo i opuszcza salę. 
Korytarz, naprzeciw Antoniego, oczy Antoniego, czy to Antoni, takie oczy ma 
Jean-Pierre kiedy pracuje, nigdy Antoni, czyje to oczy, popłoch nieludzki, 
ściskający serce. Twarz Sary kurczy się; wygląda jakby się miała rozpłakać: 
„usta pełne mroku i pełne krzyków krzyków oczy”. Antoni słyszy w sobie te słowa 
Anny de Noailles, Sara potrząsa głową i szybko odchodzi, krokiem zdecydowanym, 
zdecydowana uciec, co można zrobić innego, gdy spojrzy się niebacznie w oczy 
Sfinksa, Sarze nie brak odwagi, ale tu, w tym splątaniu, w tym natłoku linii 
biegnących, wskutek nie liczącej się z niczym beztroski Antoniego, 
niebezpiecznie blisko siebie, bo wszystkie ku jednemu zawęźleniu, jednemu 
problematycznemu, ambiwalentnemu punktowi przejścia ku następnej liczbie może 
nawet sam Edyp by stchórzył, zwłaszcza że kolejność ruchów w grze po wyłączeniu 
(pozornym?) gracza, który stał się w sposób wysoce niebezpieczny, zagrażający i 
grającym i zawęźleniem – a może tak jest ze wszystkimi? poplątała się absolutnie 
– 
– Mózg żyje na pewno – stwierdza dr Bulkhalter spoglądając na wykresy. 
– Saro! – woła Antoni, rzuca pędzel, znowu ruch w grze, nieprzemyślany, 
nieostrożny, igła rysująca wykres pracy mózgu niebezpiecznie zachybotała, na 
szczęście taksówka, w której znajduje się Manfred wjeżdża w ulicę Rennes coraz 
bliżej skrzyżowania Chemin du Bois z Chemin des Lilas i ciemna fala szaleństwa 
znowu zagarnia Manfreda, czarny przypływ ściera jasną plamę: pełna blasku twarz 
Sigrid ginie starta, zmazana, nie, nie ginie, przemieszcza się: jasność 
eksploduje w żyjącym mózgu reanimowanego pisarza, znowu jasna kula i huk 
nadlatującego pociągu, kobieta na torze, Jean-Pierre robi wysiłek, aby zobaczyć 
jej twarz, nie widzi, ale jak gdyby wiedział, tylko brakuje mu imienia, imię 
ucieka, za to ta sylaba tłukąca się w rytm kół manman-man, manman-man 
– nic nie rozumiem, ale Sara chyba ma rację, chyba będzie żył – 
Sara jest już w windzie. Antoni nie zdążył, zjeżdża drugą windą, lądującą w 
innym fragmencie korytarza, dalej od wyjścia C 
nie dogonię jej – myśli Antoni i w jego oczach rośnie żółta plama; oczy malarza 
zanotowały, żółta plama, gdzie to było, na parkingu! Być może Sara ma jeszcze 
ten sam żółty wóz, być może ma, choć często zmienia wozy, ale jest nadzieja – 
Żółty wóz Sary stoi na parkingu, Sara jednak nie wsiadła od razu: znalazłszy się 
na zewnątrz szpitalnego budynku przestała uciekać. „Nigdy nie byłam zazdrosna o 
pracę Antoniego”. Sara zwalnia kroku, siada na ławce pod krzakiem róż, ma dosyć 
odkryć, jej oczy pustoszeją. Antoni jednak już tu jest, nie widzi róż, widzi te 
oczy, zobaczył je po raz pierwszy; niebywale zielone oczy pod czarnymi brwiami. 
Antoni – zawsze myślałem o twoich oczach, że są czarne. 
Sara – tak wiem, nie mnie nienawidziłeś. Ona ma oczy zielone prawda? 
Antoni – tak, zielone, A w ogóle skąd... 
Sara – Przeczytałam twój ostatni list do Jean-Pierre’a. Dołączony do notatek – 
Antoni – do notatek? 
Sara – nie wiedziałeś, że wreszcie zaczął pisać tę powieść o tobie? 
Przygotowywał się do tego od momentu, kiedy cię poznał. A zaczął pisać w dniu, 
kiedy przyszedł ten twój ostatni list z Polski. Zginiesz ty albo ta Polka. 
Antoni – ? 
Sara – Jedno z was ma zostać zamordowane. 
Antoni – Morderca?! 
Sara – Manfred. Ach! Manfred Wolfensberger? 
Antoni – tak. 
Sara – więc i tej historii Santosa też nie wymyślił? Ta część była dla mnie 
najbardziej niejasna. 
Antoni – nie wymyślił. Saro ja... 
Sara – nie powiedziałeś mi, bo mnie nienawidziłeś. Odkryłeś to dziś. I dziś 
odkryłeś, że nie mnie nienawidziłeś. Dziś jest dzień odkryć! Re... welacyjnych 
odkryć. Tu cudowne! Po prostu widzę świat na różowo! 
Sara odchyla głowę do tyłu i wybucha śmiechem. Jest to śmiech przerażający. 
Nawet nie dotyka oczu, które ciągle są puste, jakby wymazane z twarzy, mimo 
intensywnej zieleni. Antoni przenosi wzrok na róże. „Zginiesz ty albo ta Polka”. 
Śmierć i róże. Tylko róże mogą kojarzyć się z Hanką. Tylko róże. Słowo „śmierć”, 
które przyssało się do słowa „róże” niby wielkie, puchnące znamię. Rozszarpujący 
trzewia lęk i – jeszcze jedno przypomnienie, podsuwające, nalegające, coś czego 
sens dopiero teraz błysnął w całej poprzednio niedostatecznie koniecznej 
(uwarunkowanej) oczywistości. „Tu skacz, tu jest róża”. Mądry stary Hegel! 
Antoni, skacz! Zrobi teraz to, czego wówczas, w owym pamiętnym przesileniu 
między nocą a dniem nie zrobił, choć przecież tak naprawdę od razu zrozumiał: 
natychmiast wraca do Polski! Natychmiast. Nawet jeszcze dziś. Trzeba tylko... 
Krzyk pawia 
Nic nie zmienia się w twarzy owego człowieka, kiedy Antoni przechodzi obok 
miejsca – zawsze tego samego – w którym siedzi, a przechodzi co dzień, mniej 
więcej o tej samej porze od miesiąca, niejako krąży wokół niego w swym 
okrążającym spacerze, nie ma innej drogi zresztą, jeśli chce się iść blisko 
wody. To znaczy jest jedna możliwość: przejść środkiem stojącej przy 
wypożyczalni łódek altanki; clochard siedzi na zewnątrz, plecami do jeziora, 
twarzą do szosy. Ale i wówczas nie można go ominąć: duża, okrągła głowa 
pochylona nad książką, lub częściej –wyprostowana, doskonale widoczna jest zza 
niskiego, wspólnego dla ławek zewnętrznych i wewnętrznych oparcia. Clochard 
buloński; Antoni szybko zaczął nazywać go w ten sposób, choć człowiek, dość 
jeszcze młody, mniej niż pięćdziesiąt zapewne, właściwie nie wyglądał na 
clocharda. Porządnie ubrany, schludny nawet, chciałoby się rzec – metodyczny: 
kąt altanki, w którym siedział nabierał cech miejsca zamieszkałego, własnego, 
choć nie domu, biura raczej, szkoły, a może więzienia? Właśnie ta poza, zawsze 
ta sama – siedział wyprostowany, jak uczeń w szkolnej ławce –zresztą miał w 
sobie coś z ucznia, gęste włosy krótko ostrzyżone, ubranie nieodmiennie 
granatowe, jak mundurek, albo jak uniform, granatowe spodnie, niebieska koszula, 
lub granatowa, jeśli do figury i w chłodne dni – a tego chłodnego paryskiego 
lata było ich sporo – ciemnogranatowa kurtka z ortalionu – nigdy żadnego 
rozluźnienia, nic ze swobodnej niedbałości, nic z tego se laisser aller typowego 
dla paryskich clochardów: on siedział, godzinami, pod kątem prostym: kolana 
równo zsunięte, plecy bardzo proste bez śladu zgarbienia, ręce – jeżeli nie 
trzymały książki lub gazety – na kolanach, spokojne. Przy nogach, nieco z boku 
zawsze ta sama duża, prostokątna, wypchana torba. Nie, nie robiła wrażenia 
torby, w której ten człowiek nosi cały swój dobytek. Raczej nasuwała myśl o 
torbie piknikowej, lub szkolnej torbie, a w każdym razie torbie troskliwie temu 
człowiekowi przez kogoś przygotowanej. 
Antoni od razu, pierwszego dnia, gdy tylko przyszedł do Lasku, pomyślał jednak: 
clochard. Może to butelka wina stojąca na ziemi obok torby, a może broda: 
krótka, okalająca, bardzo gęsta i kręcona miała w sobie coś zmierzwionego, 
dzikiego, okalała twarz gęstą, rudobrązową mierzwą, zarastała wysoko, niemal po 
oczy, policzki zaś wysuwające się z tej mierzwy były czerstwe, rumiane jak u 
pocztówkowego świętego Mikołaja. Czoło potęgowało owo wrażenie dzikości, 
zmierzwienia. Ogorzałe jak policzki, choć o ton mniej czerwone, bynamniej nie 
niskie – włosy zczesane po uczniowsku w krótką grzywkę pozwalały je widzieć 
niemal w całości – tak bardzo było pofałdowane, poryte zmarszczkami, że wydawało 
się niskie; czoło borykającego się z niesłychanym wysiłkiem zrozumienia 
wydobywającego się z mroku myśli troglodyty. Ale w oczach, jasnoniebieskich, 
trochę tylko przekrwionych, zapatrzenie mówiące o absolutnym oderwaniu od 
świata, a zwłaszcza o tragicznej bezużyteczności wszelkich wysiłków. Mieszaninia 
troglodyty i greckiego filozofa – myślał Antoni przechodząc obok niego z zawsze 
tym samym lekkim niepokojem, szczególnym zażenowaniem, które kazało mu odwracać 
wzrok, udawać, że nie interesuje się, nie widzi, patrzeć kątem oka, ukradkiem. 
Często, okrążając po raz któryś z rzędu jezioro, przechodził środkiem altanki, 
jak gdyby nie chcąc krępować tamtego, tak przecież doskonale obojętnego, 
niewidzącego, swoim widokiem, nasuwać podejrzenia, że przechodzi specjalnie, a 
wtedy od czasu do czasu nawiedzała go osobliwa pokusa: usiąść na wewnętrznej 
ławce, za nim, tak, aby stykały się ich ramiona i tył głowy, a zetknęłyby się 
dokładnie na tej samej wysokości, byli bowiem, jak przypuszczał Antoni, który 
nigdy nie widział go stojącego, tego samego wzrostu i tej samej postury, tyle, 
że clochard głowę może miał większą, a może tylko bardziej okrągłą, usiąść więc 
tak, w podobny sposób i w podobny sposób znieruchomieć. 
Tego dnia, jednego z tych niewiele się różniących od siebie dni, dni 
niezmiennych, monotonnych jak spacer więzienny, jak zawieszenie w czasie, a 
dzień ten miał się zapisać w jego pamięci jako dzień, w którym nieoczekiwanie 
rozpoznała go szara wariatka z miniaturowym pieskiem (a przecież z pozoru? nie 
ten fakt był najbardziej znaczący). Antoni idzie ku Laskowi niechętnie, jeszcze 
bardziej ospale niż zwykle, bardziej ociężale, niemal powłócząc nogami. Jest 
ładnie. Ostre słońce i ostry wiatr, który z niesłychaną szybkością przemieszcza 
w jaśniejącym błękicie ogromne białe obłoki. Lekkość tego przesuwania uwydatnia, 
a zarazem jak gdyby czyni konieczną ociężałość, apatyczność idącego. Pozornie 
ignorując się nawzajem – malarz idzie z wzrokiem tępo utkwionym przed siebie, 
ani spojrzenia ku niebu, podczas gdy spektakl aż się prosi o oko malarza, lub 
bodaj myśl o Corocie, który jak nikt inny potrafił ukazać cuda przestrzeni i 
światła, ruchomość chmur czy obłoków właśnie – a przecież nieuchronnie, 
tajemniczo. z ruchu obłoków wynika jego poza, a w każdym razie tak można by to 
określić patrząc na obraz, gdyby ktoś ten obraz namalował: pejzaż z Antonim. 
Od tygodni, od tego nagłego, bezsensownego przyjazdu do Paryża – działała tu 
(czy tylko?) siła rozpędu: postanowił, że natychmiast wraca do Polski, 
natychmiast nie było samolotu z Genewy, ale można via Paryż, więc przyleciał, 
wiedząc, że nie ma już po co lecieć dalej tam, dokąd chciał, do Warszawy – 
nastąpił w nim zanik malarskiej myśli, malarskiego widzenia, w którym widziane 
daje znaki wybiegając ku myśli, rozwijając ją, prowokując, wyzwalając pasję 
malowania. Twórca spętany (mimo to Jean-Pierre Durgniat, który mógłby najlepiej 
odczytać tajemnicze przesłanie obrazu, żyje, a nawet od-żywa w dość szybkim 
tempie, świadomy życia, cały teraz skupiony na powrocie). Jest niedziela i 
pogoda, w Lasku, zwłaszcza przy jeziorze, będzie tłum, już samo to wystarcza by 
nastroić niechętnie malarza. Niemal w jednakowym stopniu: tłum, którego zawsze 
nie znosił „ja się z ludzi otrząsam jak z pcheł” – powiedział kiedyś do Jean-
Pierra Durganiata, a powieściopisarz to zdanie skrzętnie zanotował – i pogoda: 
nie chciał, aby zamglonej duszy objawił się błękit, wolał zbawienną kataraktę 
szarości i deszczowych opadów, nie chciał, aby uniosła się zasłona, za którą 
struktura świata doskonale schowana nie rani oczu swoją ostrą jednoznacznością, 
nie obnaża żywego, narażonego na straszliwy ból przy byle dotknięciu nerwu. 
Antoni idzie więc niechętnie, świadom wypełniającej go gnuśności, z oporami i 
jak gdyby pod przymusem, bo przecież nie musi tu przyjść; w niedzielę Paryż 
pustoszeje i mógłby uciekając od tras nawiedzanych przez turystów znaleźć ciche 
miejsce, mógłby też ostatecznie zostać w hotelowym pokoju, ale to już naprawdę 
ostateczność; często mieszkał w hotelach, potrafił oswajać ich bezosobową 
agresywność, lub lodowatą, nieczułą uprzejmość – ten jednak, w którym zatrzymał 
się, nie wybierając po, przylocie z Genewy, pozostał obcy, wrogi, uparcie go 
odrzucał, jak gdyby odpłacając niechęcią za niechęć; Antoni nie miał 
najmniejszego zamiaru przyjeżdżać do Paryża – dawno to miasto stało się dla 
niego tym, co staje się z niektórymi młodzieńczymi olśnieniami – skamieniałą 
rozpaczą – wszedł do pokoju niemal z odrazą, z buntem, z tym „nie”, które nie 
przestało w nim eksplodować od momentu, gdy przeczytał niesłychany list Hanki 
Uznanieckiej i ogarniało dosłownie wszystko, w hotelu więc raczej zostać nie 
powinien, nie musi jednak iść do Lasku, nie może nie iść tam, potrzebna mu jest 
ta codzienna porcja spaceru wokół, wzmacniająca poczucie uwięzienia, podobnie 
jak codzienne, skwapliwe, będące pierwszą czynnością po obudzeniu przesuwanie 
namagnetyzowanego kółeczka ku kolejnej dacie na karcie kalendarza – typowy ruch 
więźnia liczącego dni dzielące go od upragnionego wyjścia na wolność, żyjącego 
oczekiwaniem. Na co czeka Antoni Le Clef malarz, były więzień obozu 
koncentracyjnego? Na jakie wyzwolenie? Wyzwolenie od czego? Do czego? Napisał i 
otrzymał odpowiedź; Słuchając swoich kroków zdających się być jedynym słyszalnym 
dźwiękiem w ciszy wypełniającej noc pod zielonookim niebem Allaman ciążącym ku 
zupełnie różnej od spiczastej więzy kościółka w Féchy-dessus dzwonnicy (clocher 
du notre village), dzwonnicy, koło której idąc na Pocztę musiał przejść mówił: 
idę do ciebie moja daleka, moja ukochana, uwierz, zrozum, wrócę, zaraz jutro, 
najdalej pojutrze, tak przemawiał oszołomiony tym, że słowa znaczą i – niósł 
list, list opadł na dno skrzynki niesłyszalnie, co jak gdyby wymazywało 
wstydliwy fakt jego istnienia, co wymazało ów fakt z pamięci malarza, jak dalece 
– przekonał się, gdy otrzymał odpowiedź, a nie spodziewał się żadnej odpowiedzi, 
takiej odpowiedzi. 
Przechodząc przez skwerek w pobliżu Uniwersytetu Dauphine (Paris IV-me) jeszcze 
się waha, jeszcze myśli czy nie zawrócić. Uniwersytet dziś cichy, a skwerek 
zwykle o tej porze rozświergotany świergotem dziewczynek w granatowych beretach 
i granatowych mundurkach 
– uczennic ekskluzywnej prywatnej szkoły, krzepiąco anachronicznych w pejzażu 
rozchełstanego Paryża z końca XX wieku, to raczej kokieteria niż wahanie i od 
razu kara: ostrzejszy podmuch wiatru przesyconego zagęszczoną porcją spalin: 
(Porte Dauphine) buchnął mu w twarz, jak nieświeży oddech – podwójne 
przypomnienie: wiatru, co niby forpoczta zaczynającego dmuchać „bisu” wyskoczył 
ku niemu z wąskich uliczek Rennes odległego przedmieścia Lozanny, gdy zagłębił 
się w nie z ciągle rozbrzmiewającym mu w uszach przeraźliwym śmiechem Sary, 
śmiechem, w którym słyszał szloch, głośny płacz Hanki Uznanieckiej oraz – woni 
własnego oddechu o świcie następnego dnia, kiedy ocknął się nie wiedząc, gdzie 
jest, po nocy męki i rozpaczy, zmieszana z zapachem spalonego papieru. Antoni 
czuje silne mdłości i siada na ławce obok dystyngowanego starszego pana w 
dystyngowanych beżach, nie widzi beżów, a usiłuje zobaczyć kolor, jakikolwiek 
kolor byle nie czerń, ale ciemne chmury nabrzmiałe czarnym wiatrem (bise noire) 
suną, niosą mroczną, magnetyczną siłę tamtej chwili, kiedy stał naprzeciw 
Manfreda pewny, że zginie, choć Faccio był całkiem blisko, jeszcze zupełnie 
blisko i może nawet widział wszystko. 
Faccio – jednak nie pojechał pan do Allaman. 
Antoni – nie. Byłem... mniejsza o to, gdzie byłem. Przyszedłem panu powiedzieć, 
że wyjeżdżam – 
Faccio – wyjeżdża pan... 
Antoni – tak. Jutro rano lecę do Paryża a stamtąd do Warszawy. 
Faccio – hm... Na długo? 
Antoni – Tak. 
Faccio – to znaczy, że pan... 
Antoni – tak, to właśnie to znaczy. 
Faccio – a jeżeli ona... 
Antoni – ona tu nie wróci, jestem tego pewny. A zresztą... 
Wzruszył ramionami, obrócił się na pięcie i odszedł. Wiedział, że Faccio patrzy 
za nim i 
wiedział co myśli, było mu to absolutnie obojętne. Faccio, czy ktokolwiek inny, 
nic mnie to wszystko nie obchodzi, nic mnie to wszystko nie obchodzi, ja wracam; 
Manfred właściwie nie zastąpił mu drogi. Po prostu wysunął się z podcienia 
sieni, w której stał. Ale Antoni – nigdy potem nie potrafił sobie tego 
racjonalnie wytłumaczyć – odczuł to tak, jak gdyby od razu, na skutek ruchu 
tamtego znaleźli się – co nastąpiło dopiero w sekundy potem – twarzą w twarz. 
Jak gdyby Manfred drogę mu zastąpił. Naprawdę zaś powinien był wręcz przeoczyć 
jego obecność. Ulica była dość wąska w tym miejscu, malarz jednak zaabsorbowany, 
bez reszty wypełniony decyzją, którą podjął, a która krążyła w jego żyłach jak 
mocne, ożywcze wino, z obrazem młodej kobiety na leżaku pod sosnami o pniach 
czerwonawych w zachodzącym słońcu (pejzaż z sosnami), wdychający wilgotny zapach 
rzeki w osobliwy, podniecający sposób zmieszany z zapachem wspaniałego, 
pogańskiego ciała w czarno-czerwonym opalaczu – normalnie nie zwróciłby uwagi na 
nikogo, a zwłaszcza na kogoś, kto nie szedł naprzeciw niego, w ogóle nie szedł, 
tylko gdzieś z boku stał. A jednak od razu chwycił – którym zmysłem? – tę 
milczącą obecność, obecność sennego koszmaru materializującego się 
nieoczekiwanie w samym środku pięknego, pogodnego snu: zalew grozy. Stanął i 
wykonał, musiał wykonać, choć nie był tego świadom półobrót i – w nagłym 
przebudzeniu dane mu było od razu wszystko: czerń, ale nie cudowna czerń 
Manteta, nic z olśniewających plam nasyconej czerni otaczających twarz Berty 
Morisot (nie przypadkiem jednak później pamięć odtwarzająca tę chwilę o 
manetowskiej czerni kazała mu pomyśleć); niskie, szybkie chmury, nabrzmiałe 
czarnym bisem (zimny wiatr północno-zachodni) zdawały się sięgać ziemi, tworzyć 
tło, podkład, na którym tak wyraźnie odcinała się ogromna masywna postać: czarno 
ubrany mężczyzna stojący w rozkroku, zmaterializowana groza, przeszkoda; trwało 
to jakiś czas, zanim Antoni zrozumiał, że ostra woń, którą wiatr wtłoczył mu do 
płuc wypierając brutalnie cudowny zapach sosen, to woń spalin, a nie mgły 
maskującej, że mężczyzna stojący naprzeciw niego nie ma na sobie czarnego 
munduru, a niebieską koszulę i o ton jaśniejsze niebieskie spodnie, a skórzany 
pas znajomo zwisa mu na brzuchu, w ręku nie broń, a teczka: Manfred! Zanim 
jednak rozpoznał świadomie, jeszcze przez dobrą chwilę, gdy tak patrzyli na 
siebie był t a m , w tamtym brudno-szarym pejzażu obozowej alejki, miał nad 
głową niebo pełne ciężkich, bombowych maszyn, a przed sobą zagradzającego drogę 
do baraku z niemowlętami oberstumfuehra SS i bał się, bał się nieludzko, 
zwierzęco, ale lękiem innym niż wówczas. Pewny, że za sekundę padnie strzał. 
Strzał prosto w mroczne, pełne magnetycznej siły oczy czarnowłosej dziewczyny; 
Maria-Pia, ale i nie ona, nie ona przede wszystkim: natłok skojarzeń, 
mieszających niby w ogromnym shakerze czas i przestrzeń, podsunął inne oczy, 
choć równie mroczne, równie magnetyczne, równie zagrożone: Hanka! Hanka 
wychudzona, w obozowym pasiaku, a ten Niemiec... Niemiec!... Bise noire 
potęgujący się z minuty na minutę rozdzwonił druty telegraficzne, cienki poświat 
nie mający nic wspólnego z przenikliwym, świdrującym gwizdem spadającej ku ziemi 
bomby, trochę otrzeźwił Antoniego: Manfred. To jest Manfred. 
Rozpoznał świadomie: Manfred tutaj. I zaraz głos Sary jak cios przemocą 
wtłaczający teraźniejszość: „zginiesz ty, albo ta Polka”. Dobrze. Dobrze. Niech 
to będę ja! 
To właśnie wtedy wypełniło się wszystko. Antoni walczący z mdłościami na ławce w 
pobliżu paryskiego uniwersytetu Dauphine (Paris IV-me) jedno wie na pewno: tamta 
chwila, którą przeżył raz jeszcze za sprawą wiatru, nasyconego ostrą wonią 
spalin zagęszczonych w huczącym opodal autostrady tunelu Porte Dauphine, 
przemieszanych z wilgotną wonią ziemi nieobeschłej po przelatujących co dzień 
deszczach, miała ów wielki, niepowtarzalny wymiar wypełniającego się 
Przeznaczenia; niech to będę ja – pomyślał wówczas z miłością, która wezbrała w 
nim jak przypływ. Fala przypływu rosła, zagarniała coraz większe obszary niosąc 
na spienionym szczycie Wenus rodzącą się z morskiej piany, zagarniała przestrzeń 
i czas, zagarnęła plażę w Bretanii (lato jak płowo-złota chmura), rozłożone na 
kamieniach szkice węglem, a czerń rysunkowego węgla nasyciła ją nową barwą: 
miłość nasycała się z wolna nienawiścią, stężoną wrogością; trwało to sekundy, 
wieczność. Dwaj mężczyźni stali naprzeciw siebie wparci nieustępliwymi 
spojrzeniami. W fakturze powietrza czerniejącego od bisu gęstniała między nimi 
wrogość, odwieczna, rzucająca przeciw sobie dwa narody. Manfred i Antoni. Nie 
mieli imion, Manfred stracił imię i odzyskał je po to, by za chwilę (i na 
chwilę) znowu je stracić, a stracił je w momencie, gdy Antoni stracił swoje. 
Stali naprzeciw siebie – Polak i Niemiec, Polak w obozowym pasiaku zasłaniał 
sobą ukochaną dziewczynę, do której Niemiec zaraz strzeli. Strzelaj, no 
strzelaj, na co czekasz! Manfred trzymał palec na cynglu, trzymał palec na 
cynglu. Wrogość ciągle gęstniała; przypływ wzbierający w nich obu zagarnął 
jeszcze i te obrazy, obrazy z bliższego planu, zostawiając już tylko pas ubitej 
ziemi, na której stali naprzeciw siebie dwaj mężczyźni. Dwaj rywale. Oczy 
jednego z nich niebieskie, przekrwione pod rudawymi brwiami, czoło wysokie, 
pięknie sklepione, czoło jak tarcza; wola-żądza walki nie do pierwszej krwi, do 
ostatniej. 
Na ławce obok dystyngowanego pana w dystyngowanych beżach Antoni patrzy w te 
oczy, drży drżeniem wywołanym nie przez lęk i nie przez emocję starcia: po 
prostu wie co zaraz nastąpi, wie, że te oczy (gdzie ja widziałem takie oczy, 
widziałem niedawno) przekrwione, dzikie, oczy człowieka znajdującego się we 
władzy mrocznej, pierwotnej siły, za sekundę odzyskają rozum, już łagodnieją, 
zapala się w nich światło, nikłe zrazu, trochę chwiejne, jak gdyby niepewne 
siebie, potem nabiera mocy, niezłomności, świeci czystym mocnym płomieniem, 
jakby chronionym przed zgaśnięciem łagodną kobiecą dłonią i od razu jasność, 
obraz rozjaśnia się, pełna blasku twarz, niewysłowiona słodycz tej twarzy: twarz 
Sigrid. 
Antoni przysiągłby, że widział wówczas tę twarz, że najpierw ją zobaczył, zanim 
w rozjaśnionym tle dojrzał, że przed nim stoi Manfred w niebieskich spodniach i 
niebieskiej koszuli, stoi i uśmiecha się dobrym, zakłopotanym uśmiechem. 
– Jest do ciebie list z Polski – mówi, coś nieśmiałego, chłopięcego w tym głosie 
zmęczonym, z lekką zadyszką po ciężkiej walce – wyjął z teczki list gruby, w 
szarej kopercie i podał Antoniemu ruchem, którym nareszcie unicestwiał czas 
przeszły niedokonany, pewnie bezpiecznie pociągnął swoją linię, a był to jego 
ostatni ruch w grze (mimo to Jean-Pierre Durgniat jeszcze nie traci woli życia). 
Antoni wziął list i Faccio istotnie obserwujący całą tę niezrozumiałą dlań, acz 
niesłychanie go intrygującą scenę, widział jak odeszli bez jednego spojrzenia w 
stronę domu o zamkniętych okiennicach, które kryły być może, tajemnicę i jeszcze 
widział jak zatrzymali przejeżdżającą taksówkę, to znaczy Antoni zatrzymał. 
Tak się śpieszyłem, tak się śpieszyłem, żeby... Napisałeś i dostałeś odpowiedź. 
Antoni podnosi się z ławki raptownie, jak gdyby nagle coś sobie przypomniał, 
teraz idzie szybko. Jest w tym pośpiechu coś z tamtej gorączki, tamtej spętanej 
bezsilnością niecierpliwości, tamtego rozrywającego na strzępki bólu, który w 
pierwszych dniach po przyjeździe do Paryża kazały mu chodzić, chodzić bez 
wytchnienia, najpierw po ulicach, potem, gdy jeden z tych niezaplanowanych, 
chaotycznych marszów, marszów ogarniętego paniką, usiłującego wydobyć się z 
okrążenia żołnierza, zaprowadził go do Lasku Bulońskiego wokół jeziora i już 
stale wokół jeziora, niezależnie od pogody, a deszcz i chłód zmuszały do 
kapitulacji nawet najbardziej fanatycznych zwolenników joggingu, nawet zajadłe 
starsze panie (bieg ponad siły, nieludzkie zmęczenie przywracało wiek ich 
nieruchomym twarzom wygładzonym sztuką chirurgii kosmetycznej, zmieniając je w 
żałosne purpurowe staruszki z wysadzonymi na wierzch oczami) – tylko ów człowiek 
nazwany przez malarza clochardem bulońskim niezmiennie siedział w swoim 
zagospodarowanym kącie altanki, cierpliwie, ze stoicką obojętnością odsiadywał 
swój wyrok. Antoni krążący wokół, okrążający jezioro niby więzienny dziedziniec, 
potykał się o niego bezustannie. Wkrótce zaczął się czuć jego ruchem, ruchem, 
któremu tamten przeciwstawiał potęgę biernego oporu, który tamten za każdym jego 
przejściem kontrolował, przyhamowywał. Chyba głównie dlatego pewnego dnia Antoni 
wreszcie zwolnił kroku stając się pomału więźniem osobliwej, ospałej gnuśności, 
głębokiej bez-myślności, dalekiej wszakże od znanego praktykującym jogę 
uciszenia myśli, które sprawia, że umysł staje się cichy jak niezmącona tafla 
wód. 
Napisałeś i dostałeś odpowiedź. 
Antoni idzie szybko, ucieka od tych słów, od ich zamierzonej, ukierunkowanej 
ironii: subtelna sztuczka arcymistrza fechtunku – głosu wewnętrznego; lekkim 
precyzyjnym cięciem otwiera ranę i teraz to oko otwarte zarówno do wewnątrz jak 
i na zewnątrz musi widzieć. Już nie sposób uciec od nasyconego słońcem błękitu, 
pędu chmur, który znajduje odpowiednik w wewnętrznym pędzie nakazującym uciekać 
(pejzaż z malarzem inaczej), iść, chodzić do upadłego, upaść, najlepiej twarzą w 
piach, albo w dobrą przyjazną ziemię; nie pamiętać o kamieniach! 
Murzyn w bladoróżowym dresie treningowym zrównuje się z idącym, wymija go, choć 
Antoni idzie bardzo szybko, ale on biegnie owym charakterystycznym truchtem 
uprawiających jogging, jak gdyby biegiem w miejscu, nie słychać głośnego, 
artystycznie modulowanego wydechu (skala tych wydechów!), bowiem znajdują się 
obaj na wiadukcie ponad autostradą, przykrytą zielonkawym szkłem jak gigantyczna 
szklarnia. 
Antoni staje raptownie jakby bieg tamtego uświadomił mu własne, zagarniające go 
znowu szaleństwo. Usiłuje schronić się w skondensowanym, nienawistnym huku 
autostrady, wzrok utkwiony w oddalającej się bladoróżowej plamie; odczuwa 
niepokój patrząc, choć oczywiście nic nie wie o dziewczynie w różowej sukni, 
która przed laty szła paryską ulicą, doskonale widoczna zza szyby kawiarni przy 
rue Soufflot, gdzie młody powieściopisarz Jean-Pierre Durgniat rzucał we 
wszystko chłonący ogień największą ofiarę swojego życia. Różowości jest więcej, 
dres zakrywa całe ciało. Antoni jednak w przelocie dostrzegł twarz, nie czarną, 
jasnoszarą i ta szarość rośnie, wypełnia jego pole widzenia, staje się szarością 
przedświtu, szarość dominuje – tym bardziej, że szare jest nie tylko niebo, 
szare jest jezioro i szare są kamienie, a czarne – zwęglone szczątki listu, 
którego patetyczny początek „Antoni, moja jedyna wielka miłości” i niemniej 
patetyczne zakończenie „nie szukaj mnie, pozwól zapomnieć” poprzedzone suchą 
informacją: „od 15-go czerwca wszystkie moje dotychczasowe adresy i telefony 
będą nieaktualne”, tak dziwacznie kontrastowały z wypraną z emocji zimną, płaską 
treścią; płaski, jednowymiarowy kicz oprawiony w bogate ramy. Ramy nie dały się 
spalić; to właśnie one zwęglone wśród kamieni narzucają się wspomnieniem, ramy 
są groźne, ale w szarości kryje się ratunek – obraz nakłada się na obraz i 
oczywiście nie ma to wielkiego znaczenia, że szara wariatka z miniaturowym 
szarym pieskiem nie przechodzi w tej chwili obok Antoniego, a zatem nie 
zatrzymuje się, aby zadać niezmienne pytanie: avez vous quelque chose pour 
digerer, une pastille de Vichy, un bonbon”, wystarczy, że Antoniemu udaje się 
oderwać wzrok od szczątków listu spalonego na kamienistej plaży Aubonne w 
Allaman; palił kartę po kartce, patrząc jak ogień pożera litery, to okrągłe 
nieco infantylne pismo zwane przez grafologów pismem Wenus, rzucał kartki zanim 
się dopaliły, zanim płomień dosięgnął jego palców; nie chciałem, żeby był popiół 
– myśli i z wysiłkiem odrywając wzrok od kamieni rusza, skręca w prowadzącą do 
jeziora piaszczystą aleję, tłoczno dziś na niej, ale Antoni nawet nie wypatruje; 
szara wariatka chyba nadchodzi z innej strony, pewne zresztą przyjeżdża autem. 
Idąc z wzrokiem utkwionym w piach, co pozwala mu nie widzieć nieba, usiłuje 
przypomnieć sobie kiedy zaczepiła go po raz pierwszy i potyka się, o mało nie 
pada na równej drodze, tak raptownie przymyka oczy, aby umknąć słońcu, które 
zalśniło w piasku alei, bowiem jedyną rzeczą wyróżniającą ów dzień od innych – 
było to, że wówczas jak dziś świeciło słońce, co go jak dziś drażniło, kiedy 
więc zastąpiła mu drogę, a stało się to nieopodal miejsca, w którym przesiadywał 
clochard buloński i też w niedzielę, zrazu nie dziwaczność owego pytania; czy ma 
pan coś na trawienie, pastylkę Vichy, cukierek? przykuło jego uwagę, a właśnie 
szarość; od razu, zanim jeszcze zauważył jak identycznym pytaniem zaczepia 
innego spacerowicza, zanim okrążywszy jezioro zadaje mu je, nie poznając, po raz 
drugi – zapamiętał niesłychanie dokładnie każdy szczegół jej ubrania, każdy 
składnik tej kojącej szarości: sweter typu blezer z grubej szarej wełny, długi 
sięgający do połowy ud, co czyniło jeszcze mniejszą tą niedużą, szczupłą kobietę 
o napiętej twarzy, szare, idealnie w tym samym odcieniu spodnie, szare mokasyny, 
a przy nich szara, puchata kulka: piesek tak maleńki, że mógłby ulecieć w 
powietrze przy silniejszym dmuchnięciu niby kula dmuchawca. 
Jeszcze wtedy nie pomyślał: wariatka (czyż w Paryżu co krok nie spotyka się 
dziwacznych ludzi?), dopiero wówczas, gdy zaczepiła go tego samego dnia po raz 
drugi zadając identyczne pytanie, przyjrzał jej się bacznie, jej, a nie 
szarości, w którą była spowita, dającej sekundę wytchnienia jego obolałym oczom 
i zauważył ową charakterystyczną sztywność ruchów cechującą niektórych chorych 
umysłowo: szła bardzo wyprostowana, sztywna, tak tą nienaturalną sztywnością 
spętana, tak w tej sztywności uwięziona, że ruch robił wrażenie czegoś głęboko 
nienaturalnego, wyuczonego jak mowa głuchoniemych; jedna ręka zwisała wzdłuż 
ciała, druga natomiast poruszała się energicznie, miarowo jak u żołnierzy w 
marszu, tyle, że nie przy ciele, a w znacznej od ciała odległości, sztywno 
wyprostowana, poruszająca się wahadłowo, skrzydło wiatraka raczej niż ręka, w 
twarzy, w oczach paciorkowatych, bardzo czarnych, przypominających oczy 
wiewiórki, napięcie, zaabsorbowanie świadczące o bezustannie toczącym się 
wewnątrz niej dialogu z rzeczywiście istniejącym, lub wyimaginowanym rozmówcą. 
Szła zawsze bardzo szybko, maleńki szary piesek fruwał wokół niej, drobił 
cienkimi jak patyczki nóżkami, w pośpiechu niemal unosząc się nad ziemią, często 
jednak nie mogąc nadążyć zostawał w tyle, o czym ona nie odwracając głowy 
natychmiast wiedziała. 
– Bibi! – wołała wysokim, ostrym głosem, głosem mającym w sobie coś 
mechanicznego, głosem robota, nie przystawała wszakże, aby na niego zaczekać, na 
szczęście raz po raz przerywała marsz przystając przy kimś i piesek miał czas ją 
dogonić kiedy pytała: avez vous quelque chose pour digérer? 
Nie przychodziła co dzień i nie zawsze sama. Antoni widział ją kiedyś w 
towarzystwie wysokiego, przystojnego młodego mężczyzny: szli jakby byli parą, 
któremu to wrażeniu w osobliwy sposób nie przeszkadzała jej widoczna osobność, 
obcość, może dlatego, że tak wiele par idzie obok siebie zamkniętych w milczącej 
osobności? innego zaś dnia w towarzystwie wysokiej szczupłej kobiety, również 
szaro ubranej, tyle, że odcień szarości jaśniejszy. bliski bieli. Wysoka mówiła 
coś, nieznacznie tylko nachylona ku tamtej, nie sięgającej jej nawet do 
ramienia, a ona przytakiwała poruszeniami głowy, równie mechanicznymi jak jej 
głos, wyraźnie nie biorąca udziału w tej rozmowie, wyraźnie pogrążona w innej, 
nie tworzyła więc punktu odniesienia działającego równie silnie jak nieobecna – 
obecność clocharda bulońskiego, stanowiła jednak ważny element rzutowanego na 
zewnątrz wewnętrznego pejzażu malarza, pozostającego, może tylko chwilowo, w 
stagnacji twórczej, ale aż do dziś, podobnie jak on skutecznie więziła 
obawiające się swobodnego pędu myśli. Dziś jednak przywołana na pomoc, brutalnie 
wzmocniła atak, materializując uparcie ignorowane słońce, poszerzyła ranę i w tę 
poszerzoną szczeliną runął pędzący obłoki wiatr, wdarły się rozbrzmiewające 
wokół idącego dźwięki; barwa i dźwięk otaczającego świata: jaśniejący błękit i 
wielogłosy gwar weekendowego tłumu. 
Antoni zwalnia kroku, rozgląda się wokół oczami obudzonego z głębokiego snu, 
zdziwiony, uderzony, jak to w takich razach zazwyczaj bywa, nierealnością, żeby 
nie rzec obcością jawy: przestrzeń pełna blasku i zieleni, dzieci rozbrykane, 
krzyczące, skaczące, szelest akacjowych liści, bzykanie owadów, mężczyźni w 
dresach, kobiety w dresach, rowerki, rowery, a wszystko jak na rozpędzonej 
karuzeli, bowiem zuchwały, ostry wiatr tak szybko przesuwał obłoki pod niską 
kopułą błękitu, że zdawały się obracać, wirować niby białe słonie w jakimś 
obrzędowym tańcu; cyrk – myśli Antoni i przyspiesza kroku. Roziskrzone południe 
przyprawia go o zawrót głowy, ale poza tym czuje się ciężki, przerażająco 
niedopasowany, ciężko stąpa w nierealnym, błękitnym blasku, ciągle ze 
zdziwieniem wychwytując zeń szczegóły: wypożyczalnia rowerów; Les velos verts 6F 
h, stłoczenie aut na zazwyczaj dość pustym parkingu, ogromny kolebiący się na 
zdziwionych łapach buldog, para na koniach, psy, psy, podmuchy wiatru 
naszpikowane igiełkami wilgoci, skąd ta wilgoć, czy to wszystko w ogóle 
istnieje? 
W rozchwianiu świata Antoni stara się utrzymać równowagę, skupia na tym całą 
swoją ospałą wolę. Pochłonięty zadaniem wyłącza się stopniowo, wraca do 
bezkształtnej, szarej jamy snu, lecz by dojść do jeziora musi przeciąć jezdnię, 
a zatem musi się obudzić; auto za autem, wszyscy ciągną do Lasku, Antoni musi 
napiąć uwagę i znowu ożywa zieleń dookoła, intensywna, czysta na pierwszym 
planie, przymglona i rozpostarta aż po horyzont w dali. Antoni zręcznie, szybko 
przechodzi między autami, ale jawa utkana z migocącego światła już go 
pochwyciła. Zdjęty paniką chce zawrócić, iść stąd, byle gdzie – nawet 
nienawistna obcość hotelowego pokoju wydaje mu się w tej chwili mniej 
zagrażająca – gdy jego wzrok oderwawszy się od rozkrzyczanego, gestykulującego 
tłumu przy wypożyczalni łódek – łódki spuszczane na wodę jedna za drugą, jedna 
za drugą, wesoły plusk wioseł, piski, śmiech przelatujące nad wodą, piosenka, 
nieoczekiwanie zaśpiew fletu – biegnie w bok, ku altance i od razu ulga: on tam 
jest. On jest. Clochard buloński. 
Siedzi w zwykłej pozie, wyprostowany, ręce na kolanach, patrzy przed siebie; 
dziś, gdy Lasek rojny jest i gwarny jego poza jeszcze bardziej mówi o absolutnym 
oderwaniu od świata, a zwłaszcza o tragikomicznej daremności wszelkich wysiłków. 
Dopiero teraz Antoni, zbliżający się z wolna, dostrzega w pełni jaka ostentacja 
jest w tym jego odwróceniu się plecami do jeziora, jaka harda, niepogodzona 
nieustępliwość i po raz pierwszy dostrzega, już przechodząc, a przechodzi tak, 
by spojrzeć w tę przyciągającą go jak magnes twarz, coś okrutnego w wyrazie 
pozornie wypranych zwyrazu niebieskich lekko przekrwionych oczu, ale już 
przeszedłszy wie, że się myli, że dziś silniej niż zwykle podziałało emanujące z 
brody clocharda zmierzwienie, zdziczenie, że nałożyły się inne oczy, z innego 
portretu, oczy, w które niedawno patrzył obezwładniony nagle atakującym 
wspomnieniem: są inne, w zmaterializowanej wizji jednak je porównał. 
Uciekając od pytania dlaczego to zrobił, teraz usiłuje schronić się w 
nierealności jawy, świadomie pozbywa się resztek sennego omroczenia, świadomie, 
z wytężoną uwagą przygląda się drzewom, ludziom, psom, zwłaszcza roztańczonemu 
niebu i rojnemu jezioru i właśnie w momencie, kiedy prawie mu się to udaje, z 
jeziora podnosi się, przezwyciężając inne dźwięki, czysta-srebrzysta melodia 
fletów. Pełna muzyki łódka, którą płyną młodzi muzykanci: dwóch chłopców i 
dziewczyna, jest pośród innych rojących się na wodzie łódek niby świetlista 
plama, przesiana przez liście drzew. Antoni przystaje, patrzy, uparcie wpatruje 
się w tę przesuwającą się z wolna ruchem jakby pieszczotliwym plamę, flety tkają 
delikatną, rozmigotaną koronkę i w tej atmosferze sielanki, w nierealnym blasku 
zamierzchłego świata, clochard buloński wysuwa się na pierwszy plan, nabiera 
natrętnej, nachalnej nieco realności. Jak ów spalony nad brzegiem innego jeziora 
list. „Antoni moja największa, jedyna miłości”. Zdania rozrywają koronkę 
atakują: zabawiłeś się mną. Zostawiłeś w najcięższym okresie mego życia. 
Wybrałeś. Bawisz się ludźmi. Kokietujesz swoją polskością, bo to teraz modne. 
Zabawiłeś się. Wykorzystałeś. Nie wróciłeś, urządziłeś się wygodnie na 
Zachodzie. Pojechałeś do niej. Pokochałam cię, choć nienawidzę starości, brzydzę 
się starością, starym ciałem. Malujesz te swoje nędzne pejzażyki, co ci służy 
jako wygodne alibi. Uwalnia cię od odpowiedzialności. Wyrobiłeś sobie nazwisko 
dzięki protekcji i to czyjej protekcji: Niemca! Nie sądź, że się nie domyśliłam 
jakiego rodzaju związki łączyły cię z tym Herbertem Wolfensbergerem. Wątpię czy 
naprawdę aż tyle czasu siedziałeś w obozie koncentracyjnym, ale jeżeli to 
prawda, to jestem pewna, że przeżyłeś, bo i tam umiałeś się wygodnie urządzić, 
już wtedy korzystałeś z protekcji największych wrogów naszego narodu, z którego 
pochodzi twoja matka, którego ty się mimo jej męczeńskiej śmierci wyparłeś. 
Świadomie rozkochujesz w sobie, by potem śmiać się i niszczyć. Dostałam rozwód. 
Za mąż nie wyjdę, na razie przynajmniej, ale muszę ciału dać jeść. 
Tak najpierw czytał, urywkami, przeskakiwał zdania, których sens w tym pierwszym 
czytaniu jeszcze do niego nie docierał, spieszył się, by zobaczyć ostatnie, 
zobaczył i długo nie wiedział nic poza tym, że ten list jest zerwaniem, że ona z 
nim zrywa. Zrywa w momencie, kiedy bez reszty wypełnia jego życie, kiedy po raz 
pierwszy, w trzydzieści parę lat po zakończeniu wojny przystał na powrót, 
naprawdę wrócił. Owo czołowe zderzenie dwóch rzeczywistości sprawiło, że 
nieprędko odzyskał zmysły na tyle, by móc przeczytać wszystko, spokojnie, po 
kolei i wówczas okazało się, że te wyrwane z kontekstu zdania, pozornie 
naładowane dynamitowym ładunkiem emocjonalnym składały się na całość zimną, 
płaską, przylizaną jak wypracowanie pilnej, ale pozbawionej polotu uczennicy-
prymuski; musiał spalić ten list. Nie było innego sposobu, by nie przyjąć do 
wiadomości jego jednowymiarowej, jednoznacznej ohydy, palił więc – kartka po 
kartce, gest, który był zarazem oczyszczeniem. 
To niemożliwe – pomyślał patrząc rano na zwęglony papier, patrzył na zwęglone 
szczątki jej listu i patrzył na nią: stała przed nim wysoka, smukła, usta lekko 
rozchylone jak po długim pocałunku, ogromne oczy zarazem wesołe i baczne, 
skupione i czułe, a ten list, a ten list, wsiadł w samolot, poleciał do Paryża, 
by dzień po dniu przebywać tajemnicze etapy tajemniczo-opętańczego biegu, 
zdumiony niekiedy intensywnością doznań: no bo co w końcu stało się aż tak 
strasznego? Czyż on, który widział najstraszliwsze poniżenie człowieka mógł się 
do tego stopnia przejąć pracowicie spreparowanym elaboratem chorej z zazdrości 
pensjonarki? Mógł wszystko przyjąć ze spokojnym, wzgardliwym rozbawieniem, 
zamiast biec w wyścigu do nikąd z ogarniającym go szaleństwem; w końcu 
najważniejsze, że wreszcie znalazł się wśród żywych. 
Może by mógł, gdyby mógł malować. Ale nie mógł, a Jean-Pierre Durgniat zbyt był 
pochłonięty swoim wracaniem do życia, wiążącym wszystkie jego twórcze siły, by 
móc go ostrzegać głosem wołającego na puszczy, jak to, być może, będzie robił w 
kilka miesięcy później, ostrzegać przed perfidną pułapką, jaką zastawiło na 
niego długo ignorowane, odpychane życie, przed odwetem zamieszkującej go przez 
tyle lat, a teraz wygnanej śmierci. 
Jean-Pierre Durgniat jeszcze nie może wykonać swego ruchu w grze, poprowadzić 
swojej linii. Jest niemy. Jak clochard buloński. Za to dźwięki fletów jednoczące 
w tajemniczym misterium kruchość i siłę ujarzmiły wiatr i znieruchomiałe niebo 
nabiera zamglonego wdzięku, pochyla się na znieruchomiałym Antonim, jak twarz 
jasna, skupiona, o wyrazie na wpół tragicznym; niebo Paryża tylekroć opiewane, 
malowane... „maluj sobie te swoje nędzne pejzażyki”. „Siedź sobie w tej swojej 
pogańskiej dżungli. Maluj zachody słońca nad zatoką i krajowców w pirogach”. 
Atak z dwóch stron, ale Sara, choć potrafiła boleśnie uderzać, nigdy nie mogła 
by napisać czegoś takiego zimnego, płaskiego, tak w złym tonie; „zdjęty z małej 
duszy obraz płaski i ubogi” – Antoni powtarza te słowa machinalnie, na wpół 
świadomie, jak gdyby podrzucał bezwiednie w dłoni jakiś przedmiot, usiłując 
uchwycić myśl, która przemknęła mu przez głowę, błysnęła otwierając ciemności, i 
nagle zrozumiał: absurdalny list Sary był zakamuflowanym wołaniem o pomoc. A 
list Hanki! „Nie szukaj mnie, pozwól zapomnieć”. Przewidywała, że nie 
zrezygnuje, że będzie szukał, asekurowała się więc przed swoją i jego słabością, 
napisała tak, aby nie mógł wybaczyć, aby go raz na zawsze skutecznie odrzuciło. 
O moje biedne kochanie, mon pauvre amour. 
Antoni uśmiecha się, tym swoim uśmiechem, znużonym i czułym, który już dawno nie 
gościł na jego wargach. Jeszcze przez chwilę śledzi wzrokiem łódkę z 
muzykantami, potem podejmuje spacer, idzie ścieżką tuż nad jeziorem, idzie – 
teraz rozleniwionym krokiem spacerowicza, ręce w kieszeniach, oczy uśmiechnięte, 
pogodne, łowi uchem oddalający się pełen przejmującej prawdy głos fletów – 
słodki akompaniament do egzaltacji potęgującej się w nim jak śpiew, kolory 
falują przed jego oczami, widzi wszystko ostro, a zarazem jak przez mgłę, jak w 
zamglonym mgiełką oddechu lustrze, w którego tafli drżą refleksy słonecznego 
światła, drzewa ani kwiaty nie pachną tutaj, prawie nie słychać ptaków, jeszcze 
niedawno było to źródłem cichej irytacji, lub cieniem wzmacniającym ogólny 
koloryt niechęci i ospałości, teraz niemal cieszy, bo tym łatwiej przenieść się 
do Urli, lato w Urlach w oszałamiającym zapachu sosen i akacji, nieustanny 
koncert ptaków (o, słyszysz, odezwał się twój prywatny słowik – miała swego 
prywatnego słowika w drzewach w pobliżu torów kolejowych, tam gdzie schodziło 
się ku łące prowadzącej do żab), Antoni idzie – z górki i pod górkę, już go nie 
razi weekendowa beztroska; wzbiera w nim tajemny krzyk radości. 
Słońce pali coraz bardziej, południe błyszczy jak emalia, coraz więcej łódek na 
wodzie, wodny tramwaj niezmordowanie kursuje między wysepką, gdzie restauracja, 
a brzegiem – chwila wahania – czy przeprawić się tam, położyć w soczystej 
zieleni, chwila tylko, Antoni odrzuca pokusę, ma ochotę na co innego: usiąść na 
ławce po drugiej stronie jeziora, w miejscu skąd widać ten fragment wysepki, 
często przyciągający jego spojrzenie: mała dolinka w kształcie hamaka, lub, 
jeśli kto woli kołyski, ponad którą oczy mogły biec swobodnie nie zatrzymywane 
przez drzewa. Żeby tylko ławka była wolna! Dwie panie mówiące po polsku właśnie 
z niej wstawały w momencie, gdy malarz znajduje się dosłownie o dwa kroki. 
Antoni uznaje to za dobrą wróżbę. Siada i uświadamia sobie, że nigdy dotychczas 
nie siedział tutaj w słoneczny dzień, nigdy nie widział tej łąki w słońcu. 
Jest słońce, jest pogoda, w zielonym, rozkołysanym hamaku Hanka: od razu 
zobaczył to cudownie pogańskie ciało, leżała na wznak z rozrzuconymi rękami 
wystawiając twarz ku słońcu, oddychała powoli, sennie, może spała, a lubiła spać 
w słońcu, głęboki oddech unosił jej wspaniałe piersi i oddychał brzuch; 
zwierzęca i boska zarazem, wcielona miłość; „więc niechaj w swej opiece ma 
ciebie Afrodyta”. 
Nagły trzepot skrzydeł i zaraz potem rozdzierający, mrożący krew w żyłach krzyk. 
W wysokich drzewach na wyspie blaskiem nie do zniesienia zalśniły setki oczu; 
trzeba było chwili, aby Antoni zrozumiał, że to paw uciekając przed goniącym go 
kotem przelatuje z gałęzi na gałąź. Szalone z radości, wrzeszczące dzieci 
przepędziły kota i paw odpoczywając po przebytej emocji zasiada wysoko, niemal 
na czubku drzewa, jego złożony ogon zwisa z gałęzi niby połyskliwy, przebogaty 
pióropusz, siedzi nieruchomy, ale od czasu do czasu wyrzuca z siebie ów 
przeraźliwy, nieznośny dla ucha krzyk: léo, éo, krzyk, w którym lodowato-
frenetyczna furia miesza się osobliwie z rozpaczliwym wołaniem o ratunek, a 
dzieci zachwycone klaszczą w ręce. 
Na ścieżce zbiera się tłumek, głosy bzykają wokół głowy Antoniego jak kule. 
–
André, widzisz to? 
–
Co to było? 
–
Paw! 
–
Paw nie lata. 
– 
Lata, widziałem w telewizji. 
–
Zaczekaj, może jeszcze poleci. 
–
Cudo takie, a wrzeszczy jak... 
–
Nie mogę tego słuchać, chodź. 
–
O paw, patrzcie, paw na drzewie. 
–
Mais mon chéri, paw nie lata. 
Paw nie zamierza dostarczyć oczekiwanego spektaklu, rozstrzygnąć sporów, gapie 
nie rezygnują, mają czas. Antoni wstaje. Niechętnie, z ociąganiem, jest zły i 
wstrząśnięty zarazem, próbuje uratować nastrój owego uniesienia bliskiego 
egzaltacji, w którym budziła się z długiego, wywołanego nokautującym listem 
letargu jego miłość, usiłuje zabrać ze sobą wizję leżącej w zielonym hamaku i 
nawet mu się to udaje, ale krzyk pawia widocznie coraz bardziej zdenerwowanego 
powszechnym oczekiwaniem leci za nim. Ciosy krzyku tną obraz. Antoni tak 
pomyślał: „tną obraz” i od razu widzi to, o czym zapomniał: szeroką bliznę 
przecinającą piękny, oddychający brzuch, blizna puchnie, czerwienieje, zmienia 
się w znajome znamię, w znamię w kształcie sporej rybki między czwartym a piątym 
żebrem. Antoni przeciera oczy, by unicestwić ten proces, na próżno, znamię 
ciągle puchnie, pożera brzuch, pożera całe ciało, léo, éo wrzeszczy paw. Antoni 
raz jeszcze tego dnia przyśpiesza kroku, prawie biegnie, co oczywiście na tej 
ścieżce zdrowia pełnej wyznawców joggingu nikogo nie dziwi, a ruch dobrze mu 
robi, po chwili już naprawdę biegnie, nawet przybiera postawę, ręce przygięte, 
łokcie blisko ciała, słucha własnego miarowego wydechu, kilka metrów przed nim 
biegnie para – obydwoje w błękitnych dresach. Antoni ma na sobie dżinsy i 
sportową koszulę, ale to nie szkodzi, nie wszyscy biegają w dresach, biegnie 
równo, starając się utrzymać jednakowy dystans od pary błękitnych, nie odrywa od 
nich oczu zresztą; jak najwięcej błękitu – myśli, jak najwięcej błękitu. Z 
górki, pod górkę. 
Może by jeszcze biegł, może by biegiem okrążył całe jezioro, gdyby nie to, że 
między nim, a parą w błękitnych dresach pojawia się biegnąca z przeciwka starsza 
pani. Miała na sobie, mimo ciepłego dnia, gruby sweter z dużym golfem i wełniane 
spodnie. Biegła purpurowa z wysiłku, ciężko dysząc, po jej twarzy spływały 
krople potu rysując zawiły wzór w warstwie makijażu. 
Padnie za najbliższym zakrętem – myśli Antoni, ale nie sprawdza tej postawionej 
naprędce diagnozy, za to sam pada na pierwszą z brzegu ławkę. Na szczęście jest 
prawie pusta: jedynie młoda dziewczyna zatopiona w książce. 
Antoni siada na samym brzegu i przymyka oczy, nie widzi więc jak dziewczyna 
obrzuciwszy go gniewnym, złym spojrzeniem, odchodzi. Kiedy otworzył oczy nawet 
nie pamiętał, że siedziała, że ktokolwiek siedział. Czuje się senny i obolały, 
słońce grzeje mocno, rozleniwiająco – Antoni obraca głowę w ten sposób, aby je 
mieć na wprost, ale zanim ponownie przymknął oczy zobaczył, że ścieżką nadchodzi 
szara wariatka z miniaturowym pieskiem. Ubrana jak zawsze – w długi szary 
sweter, szare spodnie, szare mokasyny, idzie jak zwykle: sztywno wyprostowana, 
lewa ręka wyrzucona daleko w bok, mechanicznym, wahadłowym ruchem siecze 
powietrze, piesek drobi, a ona jak zwykle pogrążona w rozmowie z niewidzialnym 
rozmówcą zdaje się zapominać o jego istnieniu. 
Znalazłszy się przy ławce, na której siedzi Antoni na moment zwraca ku niemu 
twarz. 
– Il fait beau aujourd hui, hein? Ładnie dziś prawda? –zagaduje uprzejmie i 
przechodzi. Antoni patrzy za nią głęboko poruszony. 
Les barricades mystérieuses 
„Antoni Le Clef malował”. 
Jean-Pierre Durgniat otwiera oczy od razu zupełnie przytomny. „Antoni Le Clef 
malował”. Ostatnie zdanie książki, którą pisał. Pisał! We śnie... Straszliwe 
rozczarowanie niby jęzor lawy spopiela rosnące w nim, niezaznane od dnia wypadku 
uniesienie. W e ś n i e . Z goryczą patrzy na swoje ręce. Lewa już może na 
krótko co prawda, utrzymać pióro. Ćwiczenia na lewą rękę. Cały wysiłek woli na 
lewą rękę. Doktor Weiss obiecuje, że i prawa, ale powieściopisarz wie: ta jest 
stracona. Prawa ręka, prawa noga. Oddałby zdrową nogę za rękę. Nie musi chodzić. 
Musi pisać. Całą uwagę skupić na lewej ręce. Mózg wypełniony lewą ręką. 
Bezpieczniej myśleć tak, w ten sposób interpretować kompletny brak innych 
obrazów. Mózg powieściopisarza wypełniony tworzeniem lewej ręki. Zabarykadowany. 
Nie dopuszczać myśli, że za barykadą rozciąga się jałowe pole. 
Antoni – możesz przecież dyktować. 
Jean-Pierre D. – nie mogę. Nie potrafię. 
Antoni – przestawisz się. 
Jean-Pierre D. – nie. Nigdy nie potrafiłem dyktować. Nie potrafiłem pisać od 
razu na maszynie. Mogę tylko ręką. Lewą w ostateczności, ale ręką. 
Antoni – uratujesz rękę. Dr Weiss... 
Jean-Pierre D. – wiem wiem, w tym waszym Konstancinie cuda są na porządku 
dziennym. 
Antoni – przypomnij sobie w jakim stanie przyjechałeś. 
Jean-Pierre D. – wszystko pamiętam! Ale dyktafon zabierz. Zabierz. 
Antoni – jak chcesz. Pewny jednak jestem, że gdybyś musiał... 
Jean-Pierre D. – ...pisałbym, nawet palcem u nogi! Oui, mon vieux, oui, mon 
vieux, oui, mon vieux! 
Krzyczał. Żeby zakrzyczeć lęk. Drzewa jeszcze wtedy miały liście. Jeszcze złota 
mgiełka brzóz. Jeszcze stosunkowo łatwo było omijać wzrokiem kaleki wierzchołek 
sosny. Choć dziwacznie wykręcone gałęzie sięgają dachu. Nagie i czarne, jak 
balkonowa krata. Jak macki przyczajonej na wysokości balkonu ośmiornicy. 
Jean-Pierre Durgniat leży nieruchomo. Teraz też jakby przyczajony. Przyczajony. 
Odrywa oczy od jawy, usiłuje uczynić w sobie pustkę, by chwycić, pochwycić 
błogosławiony stan sprzed chwili. Stan lekkości, otwarcia. Jaką miał lekką, 
jasną głowę! Jak szybował w czasie i przestrzeni, jak ogarniał sobą Wszechświat. 
Jedyny pewny sposób na oderwanie się od ziemi, na przezwyciężenie ziemskiego 
przyciągania: być myślą przebiegającą bez najmniejszego wysiłku niezmierzone, 
niczym nieograniczone obszary, szybującą, tworzącą. Już niemal zapomniał jakie 
to jest cudowne. Z niczym nieporównywalne. Na nic niewymienialne. Dla niego w 
każdym razie. Dla żadnego twórcy! Choćby usiłując oszukać siebie mówił co 
innego. Jak Antoni. Jak ta wzgardliwa piękna kobieta, którą Antoni przywiózł 
tutaj tylko raz, bo więcej przyjechać nie chciała, od razu wroga, od razu 
nienawidząca. „Nie chciałabym napisać najwspanialszego nawet wiersza za cenę 
bodaj jednej zmarszczki”. Ale pisze, piszę te swoje wiersze. A on nie maluje. 
Antoni. – Odkryłem coś. Ona pisze wiersze. 
Jean-Pierre D. – no no... 
Antoni – zaczęła pisać w czasie mojej nieobecności, kiedy tyle się na nią 
zwaliło, rozwód, utrata dziecka, ten mój wyjazd zwłaszcza... 
Jean-Pierre D. – Hm... i co? 
Antoni – chyba niezłe. Nierówne, ale... Jest jakaś świeżość, bo ja wiem... 
Chciałbym ci przetłumaczyć, ale ona... Namawiam ją, aby kontynuowała. 
Jean-Pierre D. – A ty? Jak twój obraz? 
Antoni – och, daj spokój! Mam setki obrazów. Malowałem, a teraz żyję. Sam wiesz, 
że od zakończenia wojny me żyłem naprawdę. Zresztą maluję. 
Jean-Pierre D. – pejzaż z psem. 
Antoni – myślę, że mi coś wychodzi. Coś czego nigdy dotąd... 
Jean-Pierre D. – masz wrażenie, że malujesz dzieło swego życia. 
Antoni – tak. Dzięki Hance. Dzięki tej miłości... 
Jean-Pierre D. – już dawno powinieneś był go skończyć. Stale przerywasz. Nie 
malujesz tygodniami... 
Antoni – no to co! Teraz muszę przeżyć to, co przeżywam. Nic nie jest 
ważniejsze. Nic. Co? Czemu tak patrzysz? Zabiłem kogo? zamordowałem?! 
Jean-Pierre D. – nie krzycz. Jeszcze nie zamordowałeś. Ale już masz ochotę! Czy 
ty naprawdę nie rozumiesz, co to znaczy, że stale ta blizna na jej brzuchu jawi 
ci się jako znamię Santosa? 
Jean-Pierre Durgniat sztywnieje, nagle czujny. To zdanie. Tego zdania nie 
powiedział wówczas, podczas tamtej rozmowy z Antonim. Podczas żadnej rozmowy, a 
odbyli ich wiele! Wtedy powiedział tylko „nie krzycz”. To zdanie z mego snu. 
Jeszcze jedno zdanie. Zaraz. To nie musi być Manfred. Sprawcą może być... może 
być sam Antoni. Zaraz, Manfreda można wyłączyć, lub, lub... pozostawić 
wątpliwość. I n n y m o t y w . Jeżeli nie Antoni sam, to ktoś kierowany jego 
wolą. Czekaj, czekaj, stary, zwrot o 180 stopni, cudowny, karkołomny, zostawić 
Manfreda i dać tytuł „Rykoszet”. O Boże, Boże to jeszcze jest możliwe! 
Jean-Pierre Durgniat płacze. Łzy radości. Wdzięczności. Mogę pisać. Boże mogę 
pisać, ruszyło! Inny motyw, zmiana motywu, która... 
Upojony, podniecony wyciąga rękę po leżący na stoliku przy łóżku notes. Chce 
wyciągnąć rękę. Na próżno. Nom de Dieu! Jean-Pierre Durgniat zaciska zęby, 
natęża wolę: musisz, musisz się podnieść, masz się natychmiast podnieść, masz 
mnie słuchać ty dziwko, ty cholerna przeklęta dziwko, unieś ten swój cholerny 
tyłek, za kogo ty się bierzesz, masz mnie słuchać, masz mnie słuchać, masz mnie 
słuchać! 
Ręka leży. Jean-Pierre Durgniat wpatruje się w nią z nienawiścią. Jego oczy 
zwijają ją w pięść, zwija ją w pięść i wali w stół: masz mnie słuchać ty dziwko, 
ty dziwko, ty... dziw... ko! 
– Pan kogoś woła, tak? Zaraz poproszę. 
Drzwi uchylają się i zamykają, współczująca twarz ukazuje się i znika. Odczepcie 
się ode mnie, nie przeszkadzajcie, moja praca, czy nie rozumiecie, że nie wolno 
mi przeszkadzać, czy ciągle muszę to samo tłumaczyć: nie wolno mi przeszkadzać, 
kiedy piszę, stracę myśl i cały dzień zmarnowany, na nic, zabiję, non 
disturbare, dont disturb. 
– Quelque chose ne va pas, monsieur? 
Pielęgniarka, siostra Krystyna Wyszkowska przydzielona do opieki nad Francuzem z 
racji swej, nienajlepszej zresztą znajomości języka francuskiego, pośpiesznie 
zbliża się do łóżka. Jean-Pierre Durgniat zwraca na nią oszalałe oczy. 
– Proszę mi nie przeszkadzać, ja pracuję! – mówi niesamowitym, świszczącym 
szeptem, na jego policzkach plamy wypieków. 
–
Ależ... pan ma gorączkę! 
–
Won! – krzyczy Jean-Pierre Durgniat – won, ty dziwko, ty dziwko, ty... 
–
Jezus Maria, zwariował, szepce (po polsku) pielęgniarka. 
Wychodzi, biegnie do pokoju lekarskiego. Jezus Maria zwariował. Taki miły 
pacjent, taki kulturalny, cierpliwy, wygląda jak szaleniec panie doktorze, gdyby 
mógł to by się na mnie rzucił, na pewno ma gorączkę, tak strasznie przeklina. 
Gdyby mógł cisnąłby butem w drzwi. Butem, czymkolwiek. Natęża wolę i – ciska. 
Widzi siebie podnoszącego z podłogi pantofel, ciskającego. Jak przed chwilą 
widział rękę zwijającą się w pięść, walącą w stół. Ale wzrok biegnący za 
pantoflem do drzwi po drodze napotyka okno. Ściślej – ten fragment balkonowego 
okna, za którym gałęzie kalekiej sosny, ten goły pozbawiony igieł wierzchołek i 
– już może widzieć tylko sosnę. Przygląda się jej długo, z uwagą, jakby ją 
widział po raz pierwszy. 
Kiedy lekarz zaalarmowany przez pielęgniarkę wchodzi do pokoju, Jean-Pierre 
Durgniat leży na swoim łóżku zupełnie spokojny. Blady. 
–
Wszystko w porządku, doktorze. Tylko proszę zasłonić okno. Z lewej strony. 
–
Na pewno czuje się pan dobrze? 
Jean-Pierre Durgniat przytakuje samymi powiekami. Lekarz waha się chwilę, potem 
podchodzi do okna. Zasuwa kotarę, w jego oczach pojawia się zrozumienie: „dawno 
mówiłem, że należy wyciąć tę sosnę” – myśli, ale nie mówi tego głośno. 
Wychodzi pewny, że zna przyczynę nagłego załamania francuskiego powieściopisarza 
– na pewno było załamanie, skoro siostra Krystyna tak twierdzi. Nie zastanawia 
go jakoś niezbyt zrozumiały fakt, że pacjent ani słowem nie napomknął o tym, że 
winien jest przeprosiny pielęgniarce. A było to co najmniej dziwne ze strony 
kogoś tak kulturalnego, słynącego z opanowania i pogody ducha jak ten właśnie 
pacjent. Każdy szczegół tego porannego incydentu będzie rozstrząsany przez 
lekarzy później, wiele godzin później. Teraz jak sępy na padlinę rzucają się nań 
plotkary-salowe. 
Salowa I – nazwał panią dziwką? 
Krystyna Wyszkowska – tak, ale nie miałam wrażenia, że on do mnie, że to było... 
Tak, pani doktór, już idę! 
Salowa I – e, nie do ciebie! Tyle miesięcy bez kobiety! Rzuca się im na mózg. 
Wszystko te męskie chucie, jak mówi mój chłop. Szczęściara! 
Krystyna Wyszkowska – co pani ma na myśli pani Jadziu? Tak, pani doktór już idę. 
Salowa II – Obłudnica! Niby do pięciu zliczyć nie potrafi, a omotuje tego 
Francuza, każdy wie. 
Salowa I – która by nie chciała. Złapać zagraniczniaka. 
Salowa II – kaleka. 
Salowa I – dewizowy. A to co potrzeba, podobno ma w porządku! 
Salowa II – ciekawe czy dziś przyjedzie ten jego przyjaciel, co mówi po polsku 
jak Polak. 
Salowa I – ten to kawał chłopa. Ostatnio coś rzadko się pokazuje. 
Salowa II – pewno ma coś lepszego do roboty... 
Salowa I – ale może dziś przyjedzie. 
Przyjedzie. Na razie jeszcze o tym nie myśli. Jeszcze nie wie, że to już zostało 
postanowione. W owym momencie uniesienia, kiedy Jean-Pierre Durgniat obudziwszy 
się z głową lekką i jasną, pełną tworzonej we śnie książki, dopisał – już na 
jawie – kilka zdań. Pociągnął swoją linię. Teraz Antoni ma ruch; już grają tylko 
oni dwaj (a przynajmniej tak się wydaje). 
Antoni – ciebie to złości, że Manfred się wycofał, że spasował. Grzecznie wrócił 
do domu i do żony, choć przeznaczyłeś mu taką dramatyczną rolę. Intuicja 
powieściopisarza! 
Jean-Pierre D. – a ty mu zazdrościsz, że nie stracił marzenia, zachował swoje 
marzenie, swoją uskrzydlającą nadzieję... 
Już grają tylko oni dwaj, a zatem to chyba pewne, że jeden z nich przetnie 
linię. 
Jean-Pierre Durgniat lubi spać przy odsłoniętym oknie wszędzie tam, gdzie po 
obudzeniu 
może widzieć drzewa. Antoni woli sam, jednym zamaszystym ruchem stwarzać dzień. 
Sypia więc w ciemności, chyba, że kobieta woli inaczej. Hanka Uznaniecka na noc 
zasuwa podwójne zasłony. Czarne płachty bezpośrednio na szyby, a szyb w oknie 
ich sypialni jest dużo. Rano, czarne, prostokątne słupy stoją w ogromnym oknie 
niby potężna palisada. A z pomiędzy nich dzień zagląda do pokoju jak przylepiona 
do parkanu twarz. 
Styczniowe ranki są bardzo ciemne, dziś jednak dzień wyraźnie przeziera spoza 
palisady. 
Chyba napadało śniegu – myśli Antoni. I w tym momencie Hanka westchnąwszy lekko 
wyciąga nagle ramię w stronę stolika, wymacuje zegarek. Antoni nie lubi tego 
ruchu. Nie lubi, kiedy ona budzi się w ten sposób, najpierw przypominając sobie 
o zegarku. Budzić się z nią, stary to jest... Nie umiał bym ci tego opisać. 
Nigdy z nikim się w ten sposób nie budziłem. Ja bym tylko dla tych przebudzeń... 
Jak jeszcze niemal we śnie obraca ku niemu głowę, sennymi ustami muska jego 
szorstki policzek. Nie otwierając oczu, uśmiechnięta wymacuje małą poduszeczkę, 
bez której nie potrafi spać, przesuwa ją na jego ramię, kokosi się, układa 
wygodnie, a potem – na jedną chwilę – znowu unosi głowę ku niemu ku niej 
nachylonemu i – otwiera oczy tak pełne blasku, że aż w półmroku poranka wydają 
się srebrne. Rozkochane i ufne spojrzenie. Szczęśliwe, szczęśliwe oczy. Zamyka 
je, wtula się głębiej, a on ją mocno obejmuje, bardzo mocno i czeka na to, co 
jak wie nastąpi – oczy znowu otwarte, teraz już zupełnie przytomne, ogromne. 
jeszcze bardziej srebrne. Bardzo blisko jego oczu. Ocienia ręką jego oczy. 
Ocienia ręką jej oczy. Patrzą jak w dziupli. Tylko oczy tak blisko siebie. To 
już nie oczy. to światło samo. Upajająca, mocna jak wino radość. Radość, śmiech. 
Beztroski, szczęśliwy. Konspiracyjnie szczęśliwy. I potem jeszcze chwila na wpół 
sennego trwania. Długa. Później powolny, zrazu prawie niewyczuwalny, rodzący się 
w ciałach rytm, coraz mocniejsze, coraz bardziej natarczywe przyleganie. 
Albo inaczej: przebudzenie burzliwe. Ręka Hanki sunąca wzdłuż jego biodra, 
łaskotliwa zwinna jaszczurka. Szybki, prowokujący ruch, obrót, już jest na nim i 
jego obudzona męskość wchłonięta, pochłonięta, pożarta. Ostre zwarcie. Hubka i 
krzesiwo w szaleńczym tarciu, ogień od razu, wielki, pożerający. Morze ognia, 
potem cicha rozległa plaża czułości. „Bezgraniczną czułością przepełniona 
miłość, która nieszczęście przyniosła mi w darze”. 
Antoni marszczy brwi. To zdanie przypłynęło znienacka. Myśleć o Simone Weil, 
kiedy się leży w łóżku z Hanką! Ale Hanka już wstaje. 
–
Czy naprawdę musisz... 
–
Muszę. Muszę być w redakcji o dziesiątej. Zebranie. 
Przygarnia ją, nie chce puścić. Nic nie musisz. Musisz być tu, ze mną. 
Przygarnia ją, trzyma, nie chce. żeby wstała, a jednocześnie myśli: „pojedzie i 
będę miał cały ranek dla siebie”. Chce mu się malować, nagle chce mu się malować 
tak bardzo, że po prostu dostaje szału. Już by wstał. Czarno-szare słupy w oknie 
wznoszą się niby świece dymne, szaroczarny dym. Niebo zasnute tym dymem. Nie 
ziemia, niebo. W dole wszystko płaskie, na trzech poziomach. Głowa psa. Zanadto 
wystaje z obrazu. Ale jeśli podkreślę niebieskość nieba w lewym górnym rogu, to 
będę musiał... SS-man musi mieć białą twarz. 
–
Nie chcę, żebyś wstawała. 
–
Muszę! No! Raz, dwa i... 
To „i” długie, na ostrej przenikliwej nucie jest jak świst spadającej ku ziemi 
bomby. Antoni nie znosi tego dźwięku. Zamyka ręką jej usta, przykrywa całą, 
ciałem; ona lubi te igraszki. Przez chwilę myśli, że ulegnie jak często, że 
zostanie, zebranie, nie zebranie. Wyślizguje się zwinna, triumfująca. Biegnie do 
okna. Jej ciało w smugach światła. Czyżbym wrócił dla tego ciała? Znał na pamięć 
wszystkie jego wypukłości, płaszczyzny, zagłębienia, światła, cienie. Chłód i 
ciepło. Barwę i fakturę. Hanka przeciąga się, unosi ramię. Jej ramię w tym 
oświetleniu. Pacha. Wystarczy kontemplować to zagłębienie, aby żyć. Dlaczego 
więc ten głuchy bunt wzbierający z wolna, z wolna, z wolna? Jean-Pierre! To jego 
judzenie. Słowa, które drążą, podkopują. Nie może pisać, to wyżywa się na mnie. 
Impotent. Nie potrafi żyć. 
nie potrafi kochać, potrafi tylko pisać. Spółkuje piórem. Ejakulacja słów. 
Cicho. Byłeś taki sam. 
Antoni – tworzyć nie kochając, to zawsze zastępcze. Nie może być pełne, nie 
mo... 
Jean-Pierre D. – zapał neofity! 
Stary, bądź uczciwy, nie od razu tak mówił, nie od razu kpił, podkopywał, 
ostrzegał. Nie od razu. 
– Minus dwa – mówi Hanka spoglądając na termometr. – Brr... nie cierpię zimy. 
Biegnie do kuchni. Antoni nie rusza się. Wie, że ona jeszcze przyjdzie. Słyszy 
jak przyrządza sobie w kuchni napój poranny: mleko z miodem. Przyjdzie potem, z 
kubkiem w ręku przysiądzie na brzegu łóżka. Naga. Będzie piła patrząc na niego. 
Kubek w jednym ręku. Druga ręka pod pledem, na jego udzie. Przewrotne światełko 
w oczach. Lubi podniecać. Lubi długo odwlekać chwilę spełnienia. Lubi napinać 
pragnienie do ostatecznych możliwych granic. Lubi, och, różne rzeczy lubi. Spać, 
jeść, kochać się. Nikomu bym się do tego nie przyznała, ale tobie powiem. Kiedyś 
ktoś mnie zapytał co najbardziej lubię w życiu robić i wiesz, w ostatniej chwili 
ugryzłam się w język, o mało nie palnęłam tego co myślę: spać, jeść i kochać 
się. Dopiero by miał minę mój kulturalny rozmówca! Ależ dziewczyno, powinnaś 
mówić takie rzeczy. Właśnie powinnaś je mówić. Bądź sobą. Nie daj się 
przystrzygać do wysokości „światowego” gazonu. High life zresztą uwielbia jak go 
znieważać. Nie w Polsce Antoni, nie w Polsce... 
Hanka przychodzi. Z kubkiem w ręku, siada na łóżku. Łoże. Wielkie, czarne. 
Zrobione na zamówienie. Takie kiedyś zobaczyła, takie zapragnęła mieć i takie 
ma. Ta sypialnia, to jedno z jej zrealizowanych marzeń: bardzo bym coś chciała 
mieć. Nie powiem ci, bo będziesz się ze mnie śmiał. Zresztą dla ciebie, 
stamtąd... Nie powiem, będziesz się śmiał, zgadnij sam – tak szeptała 
przytulona, gdy leżeli na trawie w cieniu sosen – ich ulubione miejsce w Urlach 
nieopodal rozlewiska, w którym kumkały żaby. 
Nie od razu pojechali do Urli. Chyba dopiero w tydzień potem, jak powodowany 
impulsem nie do zwalczenia poszedł do niej. Przyjechał z Paryża w dniu, w którym 
rozpoznała go szara wariatka z miniaturowym pieskiem. Zdążył na ostatni samolot. 
Antoni – działałem jak we śnie. Albo jeśli wolisz jak w amoku. To opanowało mnie 
nagle, jak wówczas w Lozannie, gdy przed szpitalem kantonalnym rozmawiałem z 
Sarą. Właściwie jakby dalszy ciąg tamtego. Jak bym dokończył, podjął coś, co 
wtedy przerwałem. Jak by wcale nie było Paryża, tego krążenia, tego bulońskiego 
clocharda, szarej wariatki. Natychmiast wracam. natychmiast wróciłem. Było mi 
wszystko jedno. Chciałem być tam gdzie ona. Chciałem wiedzieć gdzie jest. A 
potem stwierdziłem, że muszę ją zobaczyć. Popatrzeć na nią. Donieśli mi, że 
wyszła za mąż. Nie uwierzyłem. Uwierzyłem. Było mi wszystko jedno. Czy ma męża. 
Kochanka. To... to było cudowne uczucie! Żyłem! 
Jean-Pierre D. – logiczne. Odrzuciłeś śmierć, przeciąłeś pępowinę i pozostało 
puste miejsce, na które coś musiało wskoczyć. Coś równie potężnego. Bo byłeś 
niedość twórcą. Byłeś w ogóle niedość... 
Antoni – co mówisz? 
Jean-Pierre D. – nic, nic. Mów dalej, mów, stary. 
Antoni – Zresztą na razie po prostu chciałem wiedzieć. Gdzie jest, co robi. 
Jak przez kilka dni wojował sam ze sobą. Szukał. Nie szukał. Przerzucał się od 
nadziei do 
rozpaczy. Zbierał wiadomości. Jak nim wstrząsnęła ta najważniejsza: że uzyskała 
rozwód zgodziwszy się zostawić mężowi dziecko. Walczyła przez dwa lata. I nagle 
przystała. Wiedział ile musiała ją kosztować ta decyzja. Nieoczekiwana, 
zaskakująca. Chciała być wolna. Zamierzała się jednak procesować do końca. Co 
się stało? Jak pewnego dnia miał dość. Wyszedł z hotelu, poszedł prosto tam, 
gdzie wiedział, że ją znajdzie. Jak wszedł niezapowiedziany. Jadła właśnie 
drugie śniadanie. Jak bułka dosłownie utknęła jej w gardle. Jak złożonymi dłońmi 
przesłoniła drżące usta. Jej oczy. Usiadł. Patrzyli na siebie poprzez biurko. 
Miała na sobie bluzkę, którą lubił, bluzkę z Urli. Dobry znak! Zobaczył na palcu 
obrączkę. Patrzyli, patrzyli. Wyciągnął rękę. Czekał, krótko. Wyciągnęła swoją. 
– Chodź – powiedział. 
Wstała i wyszli. Prowadził ją pod rękę, patrzył. Jej usta ciągle drżały. Już 
teraz uśmiech leciusieńki w kącikach warg. Ale pamiętał przede wszystkim oczy. 
Kocha mnie! Zrobiłaś głupstwo, trudno jakoś z tego wybrniemy. Jeżeli masz 
zobowiązania w stosunku do tego człowieka, jeżeli nie możesz go rzucić tak od 
razu – to nic. Przecież go nie kochasz. Będę twoim azylem. 
Taksówka. Hotel. Padła na fotel, jakby nie miała siły utrzymać się na nogach. 
Usiadł obok. Pozwoliła wziąć się w ramiona, uparcie jednak wzbraniała ust. 
Mówił. Mówił jak jeszcze nigdy nie mówił do żadnej kobiety. Do nikogo. Mówił 
całym sobą. Głaskał jej policzki, włosy, całował oczy, ręce. Nie odezwała się 
ani słowem. Czasem śmiała się krótkim, niezrozumiałym śmiechem. 
– Muszę już iść – powiedziała patrząc na zegarek. 
Przygarnął ją mocniej. Jego ciało, jego ręce stały się natarczywe, władcze. 
Oddychała szybko, gorąca. Przeniósł ją na tapczan. Jaka była lekka! Wychudzona. 
Gdzie to jej jędrne cudownie świeże ciało! O moje biedne kochanie, co ty ze sobą 
zrobiłaś. Przypadł z jękiem. Wtulił twarz w bliznę na brzuchu. Zanurzyła ręce w 
jego włosy. Wszystko mi jedno – myślał nie bez zdziwienia wszakże –że dziś 
spałaś z kimś, że będziesz może spała. To nie ma żadnego znaczenia. Jesteś moja. 
Kochali się pośpiesznie, gwałtownie. Potem, już uciszona, wolno uniosła powieki.
– Nie wyszłam za mąż i nie miałam nikogo – powiedziała.Nazwisko – 
Uznaniecka.Imiona – Hanna.Imiona rodziców, nazwisko panieńskie matki – 
Kazimierz, Sabina Ciechanowicz.Data urodzenia – 26 l u t y 1943.Miejsce 
urodzenia – Piotrków Trybunalski.narodowść – polskaobywatelstwo – polskiestan 
cywilny – wolny (rozwiedziona)zawód – historyk sztukimiejsce zamieszkania – 
WarszawaRysopisWzrost – 167 cmwłosy – brunetkaoczy – zieloneznaki szczególne – 
znamię w kształcie sporej rybki... stop.Blizna pooperacyjna w dole brzucha.Więc 
dobrze, powiem ci, ale się nie śmiej: chciałabym mieć sypialnię. Powiedziała 
cicho,
spod serca. Roześmiał się: przecież to proste. Wiedziałam, że tak powiesz, ty 
jesteś stamtąd. W naszej sytuacji mieszkaniowej, a zwłaszcza w mojej sytuacji 
mieszkaniowej... 
Zamknął jej usta pocałunkiem. Żaby kumkały. Złapała oddech: przypadkiem, kiedy 
szukałam pokoju do wynajęcia, wiesz zaraz po rozwodzie jak byłeś w Paryżu, 
weszłam do salonu meblowego przy Emilii Plater i zobaczyłam właśnie to, co chcę 
mieć w sypialni. Nie tapczan, nawet najszerszy. Łoże. Niskie, szerokie. Czarne. 
Stałam i stałam nie mogłam od niego odejść. Nawet nie takie drogie, mogłam 
pożyczyć pieniędzy. Ale gdzie je postawić? Za ile lat dostanę mieszkanie? 
–
Może jeszcze jest, kupimy. 
–
Na pewno już nie ma. 
–
To zamówimy takie samo u stolarza. 
Żaby kumkały. A teraz kraczą gawrony. Za oknem willi, którą Antoni wynajął tam, 
gdzie Hanka najbardziej chciała mieszkać: na górnym Mokotowie. To będzie nasz 
dom na zimę, jeżeli polubisz – kupię. A od wiosny do jesieni będziemy siedzieli 
w Urlach. 
– Nie cierpię zimy. Najchętniej przezimowałabym wszystkie te miesiące w jakimś 
ciepłym kraju. 
– Pojedziemy tam, gdzie jest ciepło. 
Za oknem krzyczą gawrony. Pełno ich, obsiadły drzewa, gapy. Hanka je lubi. 
Antoni też je lubi. Lubi zimę. I nie ma ochoty wyjechać. Wie: tylko tutaj, w 
Polsce może namalować, skończyć swój „Pejzaż z psem”. Ale wyjedzie. Bo Hanka 
tego chce. Czekają tylko na jej urlop. Już niedługo. Najgorsze, że trzeba 
zostawić Jean-Pierre’a. Sam go tu ściągnąłeś. Tak, ale wraca do zdrowia. 
Rehabilitacja trwa długo, musi trwać długo. Jean-Pierre jest w dobrych rękach, 
nic mu nie grozi. Tyle, że cudzoziemiec w obcym kraju. Może udało by się namówić 
Sarę, by przyjechała na jakiś czas do Polski. Ale jak ukryć ten fakt przed 
Hanką? Sara to temat tabu; ze zdumieniem przekonał się, że... nie przekonał 
Hanki, że pozostaje ona przy swojej wersji sprawy. Raz jeszcze opowiedział o 
obozie, o historii z Marią-Pią. Pokazał szkice węglem robione w Bretanii. 
Antoni – nigdy nikomu tego nie pokazywałem. Żadnej kobiecie. Widział je tylko 
Jean-Pierre. I nigdy od tamtego czasu nie malowałem, nie rysowałem ludzi. 
Hanka – właśnie. 
Antoni – co właśnie? 
Hanka – namalowałeś portret Sary. 
Da capo al fine. Myślał, że dziko zazdrosna, patologicznie zazdrosna. Zazdrość 
totalna, o wszystko. Nigdy nie przypuszczał, że w zazdrości kryje się aż tak 
wielka siła twórcza: Hanka po prostu tworzyła, wymyślała jego życie (cóż za 
konkurencja dla Jean-Pierre’a! Nacisk z dwóch stron...). Wymyślała je na nowo, 
już nawet okresy, które razem przeżyli wraz ze słowami jakie rzekomo powiedział. 
Z początku zresztą bardziej go to bawiło niż drażniło. Bawiły go i podniecały 
(ją też) jej wybuchy. Jej dramatyczne sceny. Z początku nie stanowiły 
najmniejszego zagrożenia dla ich miłości (najmniejszej chmurki). Była życiem. 
Nie zawsze wiedział o tym, kiedy na nią patrzył. Wystarczyło jednak, że go 
dotknęła, że się dotknęli, zetknęli ciałami, bodaj koniuszkami palców. Od razu 
to, co objawiło mu się w czasie tamtej pamiętnej burzy, gdy podała mu piersi jak 
podaje się usta. Ten przepływ jednoczący, zespalający, uzdrawiający: prąd życia. 
Antoni – ja teraz nie potrzebuję lekarzy, lekarstw. Dostałem kiedyś cholernych 
bóli, wątroba. Bóg wie co. Nie było Hanki, wróciła... 
Jean-Pierre D. – położyła na tobie ręce i... 
Antoni – nie kpij. Myślałem, że zrozumiesz. Że tobie jednemu mogę przynajmniej 
spróbować powiedzieć co jest to nasze ciał obcowanie. To przenikanie, 
przepływanie, które sprawia, że... Jean-Pierre D. – że zanikacie jako oddzielne 
osobowości, oddzielne istnienia, stajecie się Bogiem. Koniec człowieka 
stworzonego. Powrót do źródła. Malowałeś dzisiaj? Wczoraj? 
– Prawdziwy koniec stworzonego człowieka. 
Antoni wymawia te słowa na głos, nie wie o tym. Hanka wie, że on nie wie. Wie 
również, że on w myślach rozmawia z Jean-Pierrem. Zawsze to wie. Wyczuwa. 
Nienawidzi powieściopisarza zajadłą, morderczą nienawiścią. O wiele bardziej niż 
Sarę. Gdyby to od niej zależało – nie żyłby. Gdyby myśli mogły zabijać – nie 
żyłby. To nasz zły duch. To twój zły duch. On mnie nienawidzi. Pragnie mojej 
śmierci. Chciałby, żebym nie żyła. Nie lekceważ takich myśli one naprawdę mogą 
zabić. Mnie. Naszą miłość, czyli też mnie. Nigdy nie powiedziała tego głośno. 
Ona tylko pyta: pojedziesz dziś do Konstancina? Hanka Uznaniecka. Jedyna Ewa. 
Pierwsza kobieta, jeżeli Ewa była pierwsza. I tak pierwsza. Jedyna. Ewa sprzed 
Wygnania duszy z ciała. Ciała z duszy. Święta i dziwka. Ciało, które jest duszą. 
„Ciało tyś jest duszą”. Gawrony kraczą w gałęziach drzew rosnących w ogrodzie 
willi na Mokotowie. Gawrony krzyczą w drzewach konstancińskiego parku. Może to 
one przenoszą krzyk poety Whitmana, tę jego modlitewno-ekstatyczną inwokację. 
„Ciało tyś jest duszą”. Przed szpitalnym pawilonem sosna o kalekim wierzchołku 
chichocze. Jean-Pierre Durgniat słyszy ten chichot. 
– Pojedziesz dziś do Konstancina? 
Hanka dopija mleko, wstaje. Antoni ma na wysokości wzroku czarną gęstwę 
wspinającą się ku bliźnie na jej brzuchu. Włosy są bardzo gęste, mocno skręcone, 
szorstkie w dotyku. Piękny, lekko wypukły brzuch, brzuch Afrodyty i – to 
zmierzwienie? Chwycić rozczapierzonymi palcami, szarpnąć oderwać. La postiche. 
Bujda, blaga. Antoni o czym ty myślisz! Nie patrz na bliznę, jest blizną tylko 
pod twoimi ustami. Oczy widzą znamię. 
–
Nie sądzę. Chyba będę malował. Odwieźć cię? 
–
Nie, nie. Maluj.La postiche!Gawrony kraczą jak opętane, ochryple, jakby coś 
rozdzierało im się w gardłach. Zdarte
głosy, sosna o wierzchołku odartym z igieł. Powinien pojechać. Powinienem mu 
wreszcie powiedzieć, że wyjeżdżam. Że wyjeżdżamy. 
Szum wody w łazience: Hanka bierze prysznic. Antoni ciągle nie może oderwać oczy 
od gęstwy w dole jej brzucha pożerającej zna... Ciągle ta chęć, dotąd 
niezaznana, żeby szarpać, zrywać. Czuje mrowienie w ręce, ty dziwko, ty dziwko, 
Jean-Pierre Durgniat wali zaciśniętą ręką w stół. Antoni wstaje narzuca 
szlafrok, Idzie na górę do pracowni. Ciemno tam. Od ilu dni, tygodni tu nie 
zaglądał? 
Stoi w mrocznym wnętrzu, ogarnięty lękiem. Spocony. Boi się podnieść rolety. 
Oczywiście obraz nie mógł zniknąć, jest. Przez nieszczelne rolety zimowe światło 
przesącza linie, jakby kreślone niepewną ręką. Ale ogromne płótno na stalugach 
rysuje się wyraźnie. Płótno? Ściana. Dwanaście metrów na piętnaście. Gigant. 
Nigdy jeszcze do tej pory nie malował, nie miał ochoty malować czegoś tak 
dużego. Przywiózł to płótno z Paryża. Kupione jednak w Lozannie, tamtego 
pamiętnego dnia, gdy postanowił wrócić i gdy otrzymał list. Najpierw kupił bilet 
(Warszawa via Paryż). A jadąc później z Manfredem – wracali razem do Allamann – 
zatrzymał taksówkę przed starym sklepikiem z malarskimi przyborami. Nie miał 
zamiaru tego zrobić; zdarzało mu się myśleć niejasno, kiedy wspominał tamten 
zwariowany, splątany (plątanina linii!) dzień, że duża szara koperta, którą dał 
mu Manfred, ten jeszcze nie otwarty list z Polski w tajemniczym przesłaniu 
narzucił mu format płótna. Duże, jak największe. Ściana pracowni w Urlach. 
Zobaczył tę ścianę. Pokoje są wysokie w drewnianym starym domu pod sosnami. 
Wybrał jeden na pracownię, w dniu, kiedy kupił ten dom. Ale Hanka jeszcze wtedy, 
ze względu na dziecko, mieszkała z mężem. 
Antoni – leciałem z Paryża i wiozłem to płótno. Byłem pewny, że Hanka jest dla 
mnie stracona, choć jednocześnie jakoś w to nie wierzyłem. Ale świadomie... Więc 
widziałem dom, moją jeszcze nie urządzoną pracownię w Urlach. Myślałem. Nie wiem 
co myślałem. Chciałem być w pobliżu i chciałem – nie śmiej się zrobić coś 
wielkiego. Chciałem namalować pejzaż z psem. Na dużym półtnie. Z rozmachem. Jak 
jeszcze nigdy nie malowałem. Całym sobą. Jakby synteza mojego życia, a zarazem 
ludzkiego losu. To płótno... Dotknąłem go i moja ręka zaczęła śpiewać. Wtedy, 
kiedy kupowałem, nie wiedziałem jeszcze, co jest w liście. Wracałem do kobiety, 
pierwszej, którą pokochałem autentyczną miłością, która mnie zwróciła życiu. I 
wiozłem w sobie obraz, do którego... 
Jean-Pierre D. – twoje serce wyrywało się nie mniej niż do niej. To właśnie było 
to! To miało być to! Na to liczyłem! To przewidziałem od razu w pierwszej wizji. 
Antoni – Przyjechałem. Zawiozłem płótno do Urli, nawet nie rozwinąłem, 
postawiłem w kącie. Nie byłem w stanie. Urle mnie złamały. Urle bez niej! 
Jean-Pierre D. – właśnie tu coś nie zagrało. Bo właśnie wtedy powinieneś był 
rzucić się w pracę jak wariat i stworzyć dzieło na... 
Antoni – przestań na chwilę pisać tę powieść! Słuchaj. Wiesz zresztą co było 
dalej. Wynająłem pokój w hotelu i szukałem jej. Chciałem tylko jej. Pejzaż z 
psem! Co mnie to wtedy obchodziło. Chciałem zobaczyć Hankę. Mieć Hankę. Tylko 
ona, a reszta... 
Jean-Pierre D. – pisząc ten swój ohydny list postawiła wszystko na jedną kartę. 
Zagrała va banque. I przegrała. Choć teraz jest pewna czegoś wręcz przeciwnego. 
O ile jeszcze jest... 
Antoni – masz skłonność do demonizowania kobiet. Malowałem! Powtarzam ci jeszcze 
raz. Spędziliśmy w Urlach przeszło dwa miesięce, kochaliśmy się – ile kochaliśmy 
się! – i malowałem. Ten obraz. Dlatego cokolwiek byś mówił o tragicznym 
zderzeniu dwóch równorzędnych wartości, z których jedna skazana jest na zagładę, 
wiem, że to jest możliwe. A że ci nie pasuje do koncepcji? Znajdź sobie inną. 
Albo już wreszcie zdystansuj się do mnie, czyli do modelu. Zaczynam rozumieć, ja 
malarz, że między życiem a powieścią jest nieprzekraczalna granica. Bariera 
chroniąca twórcę przed katastrofalnym upadkiem. 
W półmroku warszawskiej pracowni Antoni stoi ogarnięty lękiem, spocony. Widzi 
zarys płótna na stalugach i w momencie paniki myśli, że obrazu jednak nie ma. Że 
to czyste płótno. Zapach kurzu, opuszczenia. Na dole Hanka włączyła radio. 
Antoni podchodzi do okna. Sekunda wahania i ruchem gracza rzucającego na sukno 
ruletki ostatni szton, podnosi rolety. Teraz już bez sekundy wahania obraca się 
ku stalugom. Radość potężna jak dzwon. Blask. Malarz mruży oczy, choć szarawe 
światło styczniowego poranka oczu nie razi. Blask dni (nie tylko), podczas 
których rzucił szybkimi, śmiałymi uderzeniami pędzla na to gigantyczne, 
śpiewające pod ręką płótno wizję: pejzaż z psem. Odpowiedź. Przyszedłem tu po 
odpowiedź. To jest moja odpowiedź, Jean-Pierre! Ten cytat z listów Van Gogha, 
który serwowałeś mi przy każdym spotkaniu; nie zapominałem. Umiem go na pamięć. 
Najpierw Richepin: „miłość sztuki zabija miłość prawdziwą”. I Vincent: „uważam 
to za słuszne w straszliwy sposób i wiem też, że prawdziwa miłość zniechęca do 
sztuki”. Zapamiętał. Teraz stoi w pracowni, do której nie zaglądał od kilku 
tygodni. Naprzeciw niego płótno. Pokryte farbami w trzech czwartych. Pejzaż z 
psem. Wizja wydobyta z najbardziej mrocznej przeszłości. Największy upadek 
człowieka. To jest. Ale jaka jasność, jaka siła niespożyta, niezwyciężona. Jak 
nakładane farby. Ten rozmach. I to on, który lubił nakładać delikatnie jak w 
akwareli. Cała historia zmagań człowieka z samym sobą, miało być tak, właśnie 
tak! 
To jest już prawie skończone – myśli Antoni. To jest dobre. Nigdy jeszcze w ten 
sposób nie malowałem. 
Pierwsze autentyczne objawienie własnej twórczości: już wie, wreszcie wie, czego 
chce. 
Jean-Pierre D. – uciekasz od pewnych tematów. Tłumisz potrzebę samoodkrycia 
poprzez barwy i kształty. Przez cały czas malując, zafałszowywałeś siebie. Od 
czasu tych pierwszych szkiców węglem uciekasz. Uciekasz z mistyfikacji w 
mistyfikację. 
Antoni – szukałem Marii-Pio. 
Jean-Pierre D. – a teraz nie pozostawiasz w sobie miejsca na nic poza Hanką! 
Jesteś całkowicie opanowany tą kobietą, masz w sobie ten jeden obraz, na inne, 
na tworzenie innych już nie starcza ci sił... Kochacie się za dużo. 
Antoni – tak, tak, praca umysłowa osłabia potencję żywotną mężczyzny itd. Zmień 
płytę. 
Jean-Pierre D. – nie zmienię. Twórczość wymaga wyłączności. Tylko nieliczni, 
obdarzeni ogromną witalnością mogą lekceważyć to prawo. Ty – nie możesz. Jednak 
masz za sobą obóz. 
Antoni – kto powiedział, ze muszę malować? Może moim powołaniem jest kochać, po 
prostu kochać. To też piękne powołanie. Zresztą mam inny zawód. Jestem lekarzem. 
Może właśnie teraz przyszedł czas, żebym skończył z tą, jak nazywasz, 
mistyfikacją, rzucić pędzel? 
Zaraz... ile ja czasu nie wchodziłem do pracowni? Przenieśliśmy z Urli na zimowe 
leże w październiku. Październik, listopad, grudzień. Teraz początek stycznia. 
Nowy Rok 1978. 
Styczeń! Ten obraz. Jezu jakie to dobre. Bałem się zobaczyć. Dawałem się wciągać 
w głupie dyskusje z powieściopisarzem. Dałem mu się zwariować. Wpadałem w 
rozpacz. Robiłem wszystko, byle tu nie przyjść i nie spojrzeć. Wiedziałem, że to 
jest dobre, ale nie miałem odwagi sprawdzić. Grzązłem w poczuciu bezsilności, 
niemożności, bałem się, że spojrzę i – jeszcze głębiej pogrążę się w to grząskie 
poczucie winy. 
–
Przyjdziesz na śniadanie Toś? 
–
Tak. Już idę. 
Idę. Nie musi malować w tej chwili. Nagle wie: skończy ten obraz. Znowu, jak w 
ostatnim dniu okrążającego spaceru w Lasku Bulońskim wzbiera w nim, potęguje się 
tajemny krzyk. Radości. Ten sam? Antoni zbiega po schodach. Zapach razowego 
chleba, opiekającego się w tosterze. Hanka już ubrana. W fartuszku na czerwonej 
spódnicy. Już ubrana? Ile ja czasu stałem tam na dole? Nieważne. Przy kuchennym 
stole Hanka w fajansowej misce (Włocławek) tworzy twaróg. Specialité de la 
maison. Pochłonięta, skupiona. Taka jest. Cokolwiek robi, robi tylko to. Antoni 
patrzy z uwagą. Przywiera do niej, ogarniają sobą, ona, nie odwracając się, nie 
przerywając pracy natychmiast, jak gdyby przemieszcza się, choć prawie bez 
ruchu, ale on przywarty do niej czuje to przemieszczanie, to moszczenie się w 
nim jej pośladków, to napieranie. Jej włosy pachną piołunem. 
– Twoje włosy pachną piołunem – szepcze w jej włosy. 
Jej ręce siekające jajko nieruchomieją. Cała nieruchomieje. Tylko przez ciało 
znieruchomiałe jak wstrzymany oddech, od koniuszków palców aż do pięt zdaje się 
przepływać gorące, wirujące w niej światło; zapach piołunu świeżo rozgrzanego na 
jej skórze wypełnia kuchnię. 
Jak w Urlach ścinali piołun – długie kosmate łodygi, odpędzając gęgające 
gniewnie gęsi. Jak rozcierała w palcach pokryty meszkiem liść: podnieca mnie ten 
zapach, nawet nie wiesz jak mnie podnieca; gęsi podeszły bliżej, zaciął łodygą 
niby batem i zobaczył jak zmieniła się na twarzy. Jak leżała naga w wysokiej 
trawie, w powodzi słonecznego światła, jak wcierał w jej skórę miękki, 
bladozielony liść. Jak przynieśli pęk łodyg do domu, jak je wieczorem rozrzuciła 
w pościeli, jak się w nich tarzała, jak czekała, aby zrobił to, czego zapragnęła 
w chwili, gdy usłyszała tnący powietrze świst, jak przedłużał to oczekiwanie. 
Jak nawet jej jeszcze nie musnął, klęcząc nad nią i tylko patrzył, aż się 
wyprężyła oszalała. Umiesz kochać, zawsze wiedziałam, że umiesz, że to w tobie 
tkwi, że jesteś taki jak ja, lubisz to tak samo. Jesteś mój i tylko dla mnie. 
Jestem twoja i tylko dla ciebie. Nigdy nie byłam niczyja w ten sposób i nigdy 
nie będę. 
Umiał doprowadzić ją do orgazmu samymi słowami, spojrzeniem, kładł ją nagą w 
zbożu na łące, kwitnące zioła i wysokie trawy wokół jej twarzy, nawet jej nie 
dotknąwszy, słowami, sprawiał, że otwierała się na wiatr, słońce, rozsuwała nogi 
i wchodził w nią wiatr, słońce, jej biodra pracowały coraz bardziej radosne, 
coraz bardziej oszalałe, oddawała się słońcu, wiatrowi, deszczowi krzycząc z 
rozkoszy; kobieta. Jego kobieta. Była wcześniejsza niż sztuka, była najbardziej 
zdumiewającym stworzeniem jakie spotkał. 
– Piołunowa dziewczyna. 
Obraca się ku niemu, bardzo wolno obraca się ku niemu ruchem jak gdyby obracała 
się wewnątrz niego, a przecież przede wszystkim obraca ku niemu twarz 
zarumienioną, rozjaśnioną, rozwichrzone włosy spadają na czoło (masz włosy jak 
czarny wiatr), uśmiech zachwycony i ufny w wypełniających się światłem oczach. 
Zarzuca mu ręce na szyję, jakby po długim rozstaniu, patrzy, przylega oczami do 
jego warg a on czuje dreszcz, ale delikatny i ciepły, ona wolno przysuwa twarz, 
zamkniętymi wargami dotyka jego warg, zamyka oczy, ich wargi stykają się lekko, 
zaledwie i – tak zostają – usta przy ustach, bez najmniejszego ruchu, samo 
zetknięcie warg przedłużane w nieskończoność, aż wszystko inne zanika w wielkim 
znieruchomieniu świata. 
Mężczyzna nie wytrzymuje napięcia, przylega mocniej; niecierpliwe władcze, tak 
dobrze mu znane poruszenie głowy: nie! zostaw! wargi przy wargach nic więcej, 
jest w transie, nie wolno zakłócać, nie wolno jej przeszkadzać, tylko wargi 
lekko, bardzo lekko zetknięte. Stoją tak owładnięci sobą, nastrojeni na ten sam 
wibrujący ton, aż osłabli i osuwają się na podłogę ściągając przy okazji 
deseczkę z pokrajanym szczypiorkiem. Siedzą i patrzą na siebie niezdolni do 
najmniejszego ruchu, złączeni spojrzeniem jak przedtem wargami, wyczerpani jak 
po orgazmie wielokrotnie powtarzanym, wreszcie ona wraca, śmieje się, śmieją 
się, ich śmiech zlewa się w jedno, przenika ich oboje, aż do głębi w 
niewysłowionej, pięknej i świętej harmonii. 
Antoni – nie mówiłem ci tego jeszcze dzisiaj? 
Hanka – nie... 
Antoni – wiesz? 
Hanka – wiem... Ale co ci się... 
Antoni – jestem szczęśliwy. 
Opiera głowę o kredens, czuje swoje ciało duże i silne, swoje szerokie bary, 
muskularne ramiona, długie nogi, czuje siłę tego ciała i przede wszystkim czuje 
swoją siłę, ukrytą, milczącą, która teraz domaga się ujścia, pełnego 
uzewnętrznienia. 
Antoni – skończę ten obraz. 
Hanka – tak bardzo bym chciała! Nawet nie wiesz jak bardzo. Jeżeli uważasz, że 
to dla ciebie konieczne odłóżmy wyjazd. 
Antoni – nie trzeba. Zdążę. 
Hanka – á propos zdążę, która godzina? No oczywiście, spóźnię się! 
Antoni – okropne! 
Śmieją się. Hanka przyklęka, ujmuje w obie ręce jego głowę, trzyma mocno, nieco 
odchyloną do tyłu, jej twarz poważnieje, w oczach pojawia się coś surowego, 
bolesnego, niezwykłe skupienie i powaga. 
– Kocham cię – mówi cicho. – Kocham cię i chcę, żebyś był szczęśliwy. Pamiętaj o 
tym. 
Antoni zaciska szczęki tak mocno, że niebieskawy zarost na jego policzkach 
ciemnieje, jego serce bije wolno, jak gdyby zamierało. Nie odrywając oczu od jej 
oczu wyciąga ręce, obejmuje ją w talii (niewiarygodnie szczupła) gwałtowne 
pulsowanie krwi w jego (jej?) dłoniach, ma ją, trzyma, należy do niego to smukłe 
żywe stworzenie o dzikiej radości życia, zakłócanej przypływami dzikiej 
melancholii, czułe i niebezpieczne jak kobra, jeśli kocham strzeż się strzeż. 
Jej oczy ciągle wpatrzone w niego z surową powagą są jak otchłań. 
Jesteś moją otchłanią – mówią jego myśli.Hanka wsuwa głębiej palce w jego włosy, 
szarpie.
– Jesteś moim wszystkim – stwierdza dobitnie i wstaje. – Idź się umyć szlajaku – 
dodaje podnosząc z podłogi deseczkę – bo nigdy nie zrobię tego śniadania. 
– Odwiozę cię. Nie chcę, żebyś dziś prowadziła. Jest ślisko. 
Jest ślisko, w nocy padał marznący deszcz. Hanka mogłaby sama, prowadzi dobrze, 
choć od niedawna. Ale Antoni pojedzie. Zostało to zdecydowane wcześniej i tego 
faktu już nic zmienić nie może; malarz ma ruch w grze. 
Wyprowadza z garażu żółtego Citroena – jeszcze jedno zrealizowane marzenie Hanki 
Uznanieckiej. Nie chodzi o samochód w ogóle. Ona zawsze chciała mieć t a k i e g 
o w ł a ś n i e Citroena. Zawsze bardzo dokładnie wie czego chce. Rzadkie w 
dzisiejszych czasach. Wie czego chce i umie chcieć. Hanka Uznaniecka. Czarownica 
z XIII wieku zabłąkana w wiek XX. Jak gliptodont odnaleziony na mesie w 
Wenezueli, choć dawno uznany za gatunek wymarły. Citroen czeka. Hanka już 
wyszła. Nie lubi zimy, ale nie od razu wsiada do samochodu; staje obok 
Antoniego. Patrzy na ogród. Mgiełka szronu na drzewach. Omroczony szronem 
baśniowy świat, świat z baśni Andersena. Hanka patrzy na drzewa. Antoni patrzy 
na nią. Stała. W długim prawie do ziemi białym, biało lamowanym kożuchu z 
kapturem, spod którego jak zwykle wymykają się czarne loki. Osiada w nich 
płynący między drzewami śnieżny pył. Oczarowanie. „Cudowny płomień z wolna 
powleka jej policzki. Topi płatki zmieniając je w srebrne kropelki, spływają jak 
łzy zachwytu po tej zachwyconej (zachwycającej) twarzy”. Antoni myśli jak 
powieściopisarz. Chwilę tylko. Bo już czuje pędzel w dłoni, jego palce zaciskają 
się na nim. Antoni Le Clef. Malarz. Pejzaż z Hanką. Namalować to. W tej chwili 
nie widzi bladego, styczniowego słońca. Bladego styczniowego nieba. Blask. 
Rozkołysane, lśniące srebro. Oblubienica w bieli; bije od niej blask stwarzający 
czar. Antoni płonie, pragnie jej, jego pragnienie stapia się z pasją 
Wszechświata; triumf upojenia płynący z serca. Z wewnątrz. On sam jest jego 
źródłem. Źródłem upojenia. Źródłem blasku, którym otoczona jest (skąpana) 
stojąca wśród oszronionych drzew dziewczyna. Który sprawia, że posępna groźba 
tkwiąca w pejzażu z psem tonie w powodzi rzeczy jasnych, pięknych, pełnych 
życia. Antoni jest napięty, wibrujący. Jego zmysły są nieprawdopodobnie 
wyostrzone; mimowolnie unosi rękę jakby w podświadomym geście błagania. Ale to 
jego serce przejmuje błyskawice, która wskrzesiła martwiejącą duszę. Jego słuch 
nagle chwyta rojący się w powietrzu chaos czystych, świetlistych dźwięków. Les 
barricades mysterieuses! Dźwięki roją się, srebrzą, huczą ponad bezustannym 
krakaniem gawronów. 
Jean-Pierre Durgniat nie słyszy ich; on słyszy tylko gawrony. Balkonowe okno w 
jego pokoju ciągle do połowy zasłonięte. W drugiej połowie brzozy. Trzy brzózki, 
młode cienkie, delikatna czarna koronka brzóz. Sosny też. Tu nalot szronu prawie 
niewidoczny. Delikatna mgiełka oddechu. Hanka Uznaniecka oblubienica w bieli 
patrzy na drzewa. Antoni zasłuchany w dźwięki „Les barricades mysterieuses” 
patrzy na nią. Jean-Pierre Durgniat powieściopisarz czeka. Na pozór spokojny. 
Surowy. Surowość portugalskich prymitywów. W znieruchomiałej, jakby 
zlodowaciałej twarzy, żyją tylko oczy. Siostra Krystyna Wyszkowska zobaczywszy 
te oczy powiedziałaby znowu: pan ma gorączkę monsieur, a zresztą nie 
powiedziałaby nic, tylko zatroskana natychmiast pobiegłaby po lekarza. Ale do 
pokoju powieściopisarza nikt nie wchodzi. Zażądał kategorycznie, aby mu nie 
przeszkadzać. Jak będę czegoś potrzebował, zadzwonię. Niedługo przyjedzie mój 
przyjaciel. A na razie proszę, aby mi nie przeszkadzano. Non disturbare. Don’t 
disturb. Przez blade, wilgotne powietrze, poprzez swojskie krakanie gawronów 
płyną płyną, klawesynowe dźwięki. Nie mogą się przebić przez kotarę, która 
zasłania lewą połowę okna. Obsiadają kaleki wierzchołek sosny. Antoni dojrzy je 
od razu. Najpierw jednak zerwie się wiatr. Dostatecznie silny, aby strącić kilka 
zeschłych liści. Jeden z nich pomknie przed nogami idącego konstancińskim 
parkiem malarza – brązowy, szybki jak spłoszona jaszczurka. Antoni jedzie. Jest 
jeszcze w Warszawie, odwozi Hankę. Jeszcze nie wie, że pojedzie do Konstancina. 
W żółtym samochodzie stoi jasność: promienieje piękność, promienieje siła. Nad 
kaleką sosną zielone niebo katastrofy. Jean-Pierre Durgniat nie odrywa palących 
oczu od czerwonego znamienia na brzuchu Hanki Uznanieckiej. Intensywne, 
skoncentrowane spojrzenie, spojrzenie mordercy. Ale za kotarą, wokół kalekiej 
sosny dźwięki „Les barricades mysterieuses” potężnieją. Mimo to Hanka wysiadając 
z samochodu, Hanka której twarz delikatna, prześliczna w obramowaniu białego 
kaptura jest twarzą życia, pyta: pojedziesz do Konstancina? 
Dziś nie ma w tym pytaniu zwykłej, barykadującej intonacji. Antoni wie to i wie 
na jaką odpowiedź ona czeka. 
– A wiesz, chyba pojadę – mówi, choć jeszcze przed chwilą wcale o tym nie 
myślał. – Powiem mu wreszcie, że za tydzień wyjeżdżamy. 
Mógłby to być wyrok śmierci, ale wyrok śmierci już został wydany. 
Antoni ujmuje w obie ręce twarz Hanki. Ona, Hanka. To znaczy kto? Szukałem, 
odnalazłem. Sara, Hanka, Maria-Pia. Maria-Pia! We wszystkich kobietach szukałem 
ciebie Mario-Pio. Byłaś śmiercią, która zamieszkała we mnie, która się we mnie 
wcieliła. Hanka, to znaczy kto? Życie. Nieśmiertelne natchnienie, wieczny temat. 
Kobieta? Hanka! 
Dotyka wargami jej warg, świeżych, pełnych aromatu młodości i namiętności. Od 
razu przenika go, przenika ich tak dobrze znane tajemnie drżenie jednoczące, 
zespalające, w tym przepływie tworzą oddzielną, złożoną z nich obojga osobowość, 
która jest, która jest... 
„Prawdziwym końcem stworzonego człowieka”. 
To nie Antoni. On nie przypomina sobie w tej chwili zdania, które kiedyś padło, 
które, być może, dziś padnie jeszcze raz. Albo przynajmniej zostanie pomyślane. 
–
Jesteś życiem – mówią jego oczy. 
–
Jesteś moją miłością – mówią jej oczy. 
Blask kolorów i nieporadność linii jak w pięknej mozaice. Spoza której zaledwie 
przebija (jak spod późniejszego malowidła) kartka papieru, wyrwana ze szkolnego 
zeszytu, pokryta plątaniną linii, które nie krzyżują się ze sobą, które się nie 
przecinają. A gęsto od nich jak od gawronów na drzewach. Nie wszędzie co prawda; 
nieznany artysta pozostawił sporą płaszczyznę pustą, oszczędzoną; biała plama na 
tej dziwacznej mapie, którą odczytać można tylko z drugiego brzegu i kolejne 
cyfry, ku którym trzeba dojść, teraz już drogą nieprawdopodobnie trudną. Nie 
sposób – mimo pustych, dziewiczych obszarów ominąć zawęźlenia, przy którym 
największy natłok. Linie ze wszystkich stron, jak małe czarne słońce, rysowane 
przez (chore) dziecko. Jak rysowane przez (chore) dziecko oko we frędzlach rzęs. 
Coraz bliższa chwila, w której nieodwołalnie ktoś musi skusić. Ach, nie jest 
jeszcze jedna możliwość: może się wycofać. Odmówić ostatniego, samobójczego 
pociągnięcia. Wzruszyć ramionami, powiedzieć „cześć, bawcie się dalej beze 
mnie”. Może nawet zachować twarz, zachwiać pewnością: kto wie, może by się 
wcisnął? Tak robią dzieci, które nie potrafią przegrywać. Chłopak ciska ołówek, 
i pogwizdując odchodzi: on nie przegrał. 
Żółty Citroen, za którym jeszcze przez chwilę patrzą zielone oczy, skręca w 
Mokotowską, w Szopena, Aleje Ujazdowskie. Trasa Łazienkowska, zielona tablica, 
biała strzałka w prawo zjazd na Wilanów. Zrywa się wiatr, świszcze w szczelinie 
niedomkniętej szyby. Gałęzie sosny o kalekim wierzchołku skrobią po dachu 
szpitalnego pawilonu. Dobierają się. Jean-Pierre Durgniat ciągle nie słyszy 
rojących się w powietrzu dźwięków muzyki Couperina. Słyszy to skrobanie gałęzi o 
dach. Usłyszy kroki Antoniego, rozpozna je. Ale nie rozpozna jego twarzy. Nie 
rozpoznaje tego człowieka, który energicznym krokiem wchodzi do pokoju. 
Rozpoznaje tego człowieka. Stworzył go przecież. Ma go tam, w stosie notatek na 
stole, do których nie może sięgnąć jego ręka. Miał wyglądać dokładnie tak. 
Zobaczył od razu, wtedy przy pierwszym spotkaniu w Paryżu. Wiedział co znajduje 
się wewnątrz widma w obozowym pasiaku. Triumf sztuki nad śmiercią. 
Powieściopisarz czuje w sobie nadludzką moc. 
– Ależ tu ciemno, stary – mówi wesoło Antoni – wpuszczę trochę więcej światła. 
Szerokim, zamaszystym gestem, z tą radosną energią, która dzisiaj charakteryzuje 
wszystkie jego ruchy, odsuwa kotarę przesłaniającą lewą połowę okna. To jest 
jego ostatni ruch w grze w kartofel. Pociągnął swoją linię pewnie, bez wahań – 
nie po raz pierwszy zresztą. Nie drgnęła ręka. W promieniach zbiegających się 
gęsto ku krytycznemu zawęźleniu 
– 
przejściu ku następnej liczbie został już tylko jeden wąziutki korytarzyk. Sosna 
o kalekim wierzchołku natychmiast wpada w fale ogromnej rzeki, szumiącej w 
głowie powieściopisarza. Przez chwilę wydaje się, że fale ją poniosą, że 
zniknie. W oczach powieściopisarza bowiem ciągle blask triumfu. Antoni siada w 
fotelu tyłem do sosny. Zajęty sobą, swoim szczęściem, swoim zwycięstwem. 
– 
Wyjeżdżam Pierrot. To znaczy wyjeżdżamy, Hanka i ja. Wrócimy w kwietniu, 
najdalej w maju. Hanka nie lubi zimy – dodaje z mimowolnym, przepraszającym 
uśmiechem. 
Ten uśmiech przemyka przez jego twarz szybko jak piasek umykający na wietrze. 
Antoni wie, że jego słowa muszą sprawić przykrość, może nawet zranić. Tak długo 
bał się je wypowiedzieć. Teraz jednak nic nie jest w stanie zamącić jego dobrego 
nastroju, jego poczucia własnej mocy. Tej kaskady dźwięków i światła, z której 
jest utkany. Nie spostrzega nawet, że w pokoju zawisa nienaturalna cisza. A 
tymczasem wpuszczona do pokoju kaleka sosna zakręciła się w rwącym nurcie: 
krótki, szaleńczy piruet i – znieruchomiała. Przegrodziła rozszalałą, potężną 
rzekę – tama. 
– 
Skończyłeś obraz? – pyta Jean-Pierre Durgniat (tama jeszcze się ugina, jeszcze 
może się zawalić). 
– 
Nie. Ale byłem dziś w pracowni. Zobaczyłem. Zobaczyłem to, co namalowałem i 
wiem, że skończę. Skończę jeszcze przed wyjazdem. Może nawet dziś. Stary, powiem 
ci coś, co zabrzmi śmiesznie: byłem w raju, kiedy to malowałem. 
Jean-Pierre D. – nie byłeś w raju. Po prostu wówczas na samym początku tej 
waszej sielanki niosło cię. Miałeś jeszcze wtedy tyle sił, sił twórczych, że 
starczyło i na tę twórczość. 
Antoni – i na tę twórczość? 
Jean-Pierre D. – i na malowanie. Miłość jest twórczością, angażuje twórcze siły 
i... 
Antoni – dobrze, dobrze, znam na pamięć. 
Mówi to z niecierpliwością, której nie potrafi ukryć. Wstaje i podchodzi do okna 
(jest w tym poruszeniu coś z postawy ucznia, który pragnie urwać się na wagary z 
nudnej lekcji). Podszedł do okna jak gdyby coś z siebie strząsnął. Jak gdyby 
odwrócił się do czegoś (kogoś) plecami. Nie wie tego. Znowu jak przed godziną, 
gdy siedział z Hanką na podłodze w kuchni, czuje rozsadzającą go siłę. Czuje 
swoje ciało silne, zdrowe. Czuje życie w sobie, 
Tym razem nie pozwolę sobie tego odebrać – myśli. Za oknem park w czerni i 
bieli. Śniegu niewiele, za to bardzo dużo gawronów. Obsiadły drzewa i plotkują – 
tłuste, okutane w czarne chusty baby. 
– Wiesz stary, czasem się zastanawiam czym się te gapy żywią. Czasem śnieg po 
pas, a ich pełno i takie tłuste. Czasem myślę, że one odżywiają się tym swoim 
bezustannym krakaniem. Że to im zastępuje jedzenie. 
Lekko, lekko, nie dopuścić do poważnej rozmowy. Blade słońce, miękka pełznąca 
szarość, a w malarzu blask. Blask rzuca wyzwanie blademu niebu. Wspaniała walka 
przy potężniejącym akompaniamencie klawesynowych dźwięków. Światło i dźwięk. 
Jeden żywioł. Nie ma nic bardziej oderwanego (odległego) od rzeczywistości niż 
słowa. Ale inny stworzony, na wpół stworzony świat czaił się blisko. 
Jean-Pierre D. – malowałeś dziś? 
Antoni – przecież ci mówiłem, że... 
Jean-Pierre D. – że skończysz dziś, tak. 
Suchy nieprzyjemny śmiech. Jak kaszel. 
Antoni odwraca się na pokój i dopiero teraz widzi. Widzi jakby rysował. Czuje w 
palcach 
węgiel do rysowania (jak dawno nie trzymał w palcach węgla do rysowania, tamtego 
lata w Bretanii, lato jak płowozłota chmura). Patrzy i w myślach rysuje jedną 
płynną linią. Wysokie białe łóżko. Na łóżku ciało. Ciało z obozu. Ze stosu 
anonimowych ciał. Chuda, ściągnięta twarz, maska, w której czarne palące krążki-
oczy. Węgiel zdaje się kruszyć w palcach, jak gdyby skoncentrowana w tych oczach 
energia im się udzielała. 
– Jeszcze żyję – mówi Jean-Pierre Durgniat. – Jeszcze żyję.Znowu ten śmiech, 
krótki, nieprzyjemny jak kaszel.Antoni – przepraszam stary. Przeżyłem dzisiaj 
coś wspaniałego i... Ty się chyba czujesz
gorzej, może poproszę lekarza?... 
Jean-Pierre D. – siadaj! Siadaj! Słuchaj mnie! Musisz mnie wysłuchać. Usiądź 
inaczej. Nie tak! Przesuń fotel bardziej w lewo. Bon. Więc słuchaj! Coś ci 
powiem. Zanim będzie za późno. Dla ciebie oczywiście. Bóg wygnał ludzi z raju, 
tak? Uważa się to za karę, tak? Posłuchaj: to nie była kara. To był dar. Nie 
przerywaj. Masz tylko słuchać. Bóg wygnał ludzi z raju, żeby im dać szansę. 
Szansę tworzenia. Być albo tworzyć – oto jest pytanie. Ha, ha, ha! Zaczekaj! Być 
albo tworzyć. Sam Bóg miał dosyć bycia, doskonałej pełni, jedności z samym sobą 
i wygnał samego siebie z siebie, tworząc tak zwany przejawiony świat. 
Przejawione wyłoniło się z Nieprzejawionego. Stary, nie łudź się: ty nigdy nie 
dokończysz swego „pejzażu z psem”. Tego obrazu, żadnego obrazu. Dopóki ona 
będzie żyła. Cicho! Ktoś ci to musi powiedzieć. Bo ty z nią nie zerwiesz, już to 
wiem. Więc musisz ją zabić. Ty c h c e s z ją zabić. La ferme, zamknij się! 
Znamię Santosa, rozumiesz? Ja zrozumiałem. Kochałem Sarę, Bóg jeden wie, jak ją 
kochałem, ciągle kocham. Zawsze, od pierwszej chwili, kiedy zobaczyłem ją, 
smarkatą, na wrzosowiskach, wiedziałem że powinna mieć włosy czarne jak miała od 
urodzenia. Czarne, a nie brązowe jakie jej natychmiast zasugerowałem. Głupi 
szczeniak od razu zwietrzyłem niebezpieczeństwo. Bo już pisałem. Głupi 
szczeniak, myślałem, że wystarczy zmienić parę szczegółów, żeby to przestało się 
stawać. Potem już wiedziałem. Wiedziałem co oznacza taka miłość, takie 
zespolenie. Kiedy trzymałem ją w ramionach pisanie wydawało mi się najbardziej 
niepotrzebnym, najbardziej absurdalnym zajęciem na świecie! W ogóle robienie 
czegokolwiek. Nie chciałem niczego: mieć ją w ramionach na wieczność Voila. 
Spełnienie = stanie się Bogiem. Powrót w Nieprzejawione. Notuj! Szybko! Ten 
notes w żółtej okładce. Notuj! Dzisiejsza data. Zaraz. Przeczytaj ostatnią 
notatkę: 
„6 V 1977 
Kulminacyjny moment „motywu Manfreda”: musi zabić tę Polkę (olśnienie faktem, że 
to Polka, nieuchronna konieczność, fatalizm), żeby zabić Niemca w sobie. Potem 
spokój. Już nie musi zastanawiać się nad tym kim jest. Koniec zauroczenia 
otchłanią duszy niemieckiej, poczucia „dezintegracji” narodowej. To samo, jeżeli 
jednak zabije nie ją, a Antoniego. Raczej ją: oczyszczenie; wymierza 
sprawiedliwość. Antoni – upadek stworzonego przez M. bożyszcza, ideału”. 
Jean-Pierre D. – oczywiście! Oczywiście! Inny motyw! Już tylko rykoszetem! 
Stary, jak to gra! Notuj. Dzisiejsza data i teraz: 
„Spełnienie – zespolenie – koniec człowieka stworzonego”. W nawiasie „prawdziwy 
koniec stworzonego świata”, zamknąć nawias. 
Pod spodem: „nieustający akt Stwórcy zabija ludzką twórczość, która jest 
namiastką. W nawiasie: „złudzenie, Maja”. Zamknąć nawias. 
Pod spodem: „wyższość nastroju twórczego oderwania, bo jednak nie spełnienie, a 
tęsknota uskrzydla”. W nawiasie: „Może Bóg przeląkł się własnej pełni?” Zamknąć 
nawias. Pod spodem: „życie zakłóca proces twórczy”. W nawiasie: „asceza artystów 
hinduskich przed przystąpieniem do dzieła”, zamknąć nawias. 
Pod spodem: „spełnienie w miłości – to ostateczne być”. 
Pod spodem: 
„tworzyć i stawać się”. 
Pod spodem: 
„być – znaczy uczestniczyć”. 
Pod spodem: 
„tworzyć = wznosić się ponad, ogarnąć rozprzestrzeniać się”. 
„tworzyć, albo być”. W nawiasie: „cel osiągnięty nie zadowala – zobojętnienie. 
Nuda ludzi, którzy wszystko mają”. 
Pod spodem: 
„Wskazówka: najpierw wybić spełnienie, potem zagrożenie”. 
Bon! Dosyć! Pokaż! Albo nie pokazuj. Odłóż notes. „Miała prawdziwe głębokie 
poczucie nocy jak w sonecie Webera na klawesyn i fortepian”. Nie moje. Nie wiem 
czyje. Moje – nie moje. J e g o . Wymyślamy bomby atomowe ha, ha, ha. A On – 
wygnał z raju. Wygnanie: szansa stworzenia. Powrót: szansa zniszczenia. Wszystko 
w tym akcie było zawarte, nie odczytali głupcy. Odczytali. Dlatego uciekają. 
Tylko miłość. Doskonała, prawdziwa, bezgraniczna, miłość wzajemna wyrażająca się 
w akcie spełnienia tworzącym z dwóch ciał jedno ciało, unicestwiającym to ciało, 
unicestwiającym ciało. Koniec stworzonego człowieka. Powrót do raju. Do Źródła, 
jeśli wolisz. Ja nie dałem sobie wydrzeć mojej szansy. Oddałem ci Sarę. 
Myślałem, że to właśnie ona. Ale ona i ja. A ty i Hanka. Ona była dla mnie. Ta 
Polka jest dla ciebie. Świat jeszcze istnieje tylko dlatego, że ludzie uciekają 
przed taką miłością. Przed takim spełnieniem. Dlatego istnieje sztuka. Odkąd 
świat został stworzony – człowiek morduje, wszelkimi sposobami, morduje miłość. 
Bo wie, że ona jest jego kresem. Kresem stworzonego świata. Nie dopuszcza 
możliwości doskonałego zespolenia, spełnienia. Może istnieć tylko rozdzielony, 
oddzielony. Oddzielny. Niespełniony. Gdy tylko, ha, ha. znajdzie się w niebie, 
ziemia przestaje go interesować. Ludzie szczęśliwi nie mają historii. Ludzie 
szczęśliwi nie tworzą historii. Niczego. Zabij tę kobietę, zanim ona ciebie 
zabije. Zanim ona zabije w tobie twórcę. Zanim ostatecznie staniecie się 
Stwórcą. Co wam grozi. Wenus. Mówiłeś, że ma ciało piękniejsze niż Afrodyta z 
Cyreny? Wenus wymyślili, bogini miłości. Rosyjska sonda kosmiczna wykryła, że 
atmosfera planety Wenus składa się w 97% z dwutlenku węgla. Wierzchnia warstwa 
stałej pokrywy ma konsystencję smogu z Los Angeles. Los Angeles – aniołowie. 
Niższa warstwa atmosfery jest prawdopodobnie przejrzysta, ale bardzo 
niegościnna. Temperatura osiąga 900 stopni, a wiatr wieje z prędkością 400 mil 
na godzinę przypominając ziemski przepływ stratosferyczny. Brak... 
Wenus ha, ha. Grecy mieli... Sara... Nie słuchasz mnie! Widzisz! Co widzisz?! 
Antoni – widzę Hankę tańczącą dla mnie w Urlach taniec z wężem. 
Mówi „widzę Hankę tańczącą dla mnie w Urlach taniec z wężem”, ale nawet wtedy 
słuch powieściopisarza nie chwyta osypujących się wokół, rojących jak plamy 
światła klawesynowych akordów. Jean-Pierre Durgniat słyszy zupełnie co innego: 
huk wezbranej rzeki. Ciągle spiętrzonej tamą z sosny o kalekim wierzchołku. Tak 
naprawdę to nie słyszy nawet własnych słów (myśl w rzece jest o tyle szybsza), 
on tylko wie, że mówi. Rzeka huczy w kanionie. Kanion jest głęboki, żółty. Jean-
Pierre Durgniat stoi na dnie, a rzeka jest wokół, jakże więc może zobaczyć 
Sigrid tańczącą? A ona tańczy ponad skałą, na której on stoi. Antoni mógłby ją 
zobaczyć z łatwością. Antoni widzi Hankę. Tańczącą dla niego w Urlach. Usiłuje 
jej nie widzieć. Usiłuje skupić uwagę na tym, co dzieje się tu, gdzie właśnie 
się znajduje. Co tu się dzieje? Łatwo pomyśleć: on bredzi. Bredzi w gorączce, 
albo zwariował. 
Antoni stłumił odruch, nie poszedł po lekarza. Co tu się dzieje. Dwie 
rzeczywistości. Przebywa w dwóch rzeczywistościach jednocześnie. Co tu się 
dzieje, lęk, wstrząs, fascynacja, więcej: groza. To nie tylko lęk o przyjaciela. 
Zagrożenie. Święta groza. Tak się czuł słuchając, patrząc, tu. A jednocześnie 
przez cały czas był, jest gdzie indziej. Daleko od tego pokoju, gdzie kolory 
niewdzięczne: przytłumione i jaskrawe zarazem. Daleko od tego człowieka na łożu, 
trupa. Coraz dalej od niego. Jakby odpływał. „Mówiłeś, że ma ciało piękniejsze 
niż Afrodyta z Cirene?” Od tego momentu Antoni właściwie nie słucha. Siedzi w 
fotelu, ale nie tutaj. I nie jest południe, a wieczór. I n n e ś w i a t ł o . 
Mała nocna lampka, niewiele. Wystarczy. Hanka już na wpół rozebrana, tylko w 
dżinsach. Kupili te dżinsy właśnie dziś. W Jadowie. Spacery do Jadowa. Ulewa 
skowronków. Drabiniaste wozy na solidnych gumowych kołach, hej, hej, wiśta wio. 
Krótki postój na rynku w Jadowie. jakie ładne, małe miasteczko, jakie schludne. 
Obowiązkowe lody. Inne sklepy. Popatrz, ty to widzisz?! Od tygodni szukam takich 
właśnie dżinsów! Ten odcień granatu i ten gatunek. Jugosłowiańskie za jedne 600 
złotych. Tu w Jadowie! Nie wejdziesz w nie. Wejdę! Najpierw weszła do 
przymierzami. Wyszła triumfująca: spójrz, jeszcze bym mogła włożyć coś do 
środka. Już nie wychudzona – dwa tygodnie w Urlach zrobiły swoje, ale jeszcze 
ciągle niewiarygodnie szczupła. Dżinsy jak szyte na nią. Doskonale uwydatniają 
figurę. Jej tyłeczek! No popatrz co można znaleźć w Jadowie. Dzień opromieniony 
dżinsami. Potem wieczorem siedział w fotelu, cicha, rytmiczna muzyka – mała 
lampka, małe radio, Hanka pośrodku pokoju w złotawym półmroku. 
Uniosła ręce nad głowę, unosiła je powoli, bardzo wolno. Prawie się nie ruszała 
zrazu. Ale patrząc widział, jak przenika ją rytm, jak to ciało staje się rytmem: 
na jego oczach materia przekształcała się w energię. Wiedział, bo już tego 
doświadczył, co by czuł, gdyby teraz położył dłoń na jej nagim ramieniu. 
Zaplotła ręce za głowę, głowa odchylona do tyłu, w oczach wpatrzonych w jego 
oczy prowokujące, pogłębiające się światło. Płomień. Górna część ciała prawie 
nieruchoma, tylko ten rytm wyczuwalny w pozornym bezruchu ciała. Za to biodra 
ciasno opięte dżinsami wyginają się, przeginają, falują, natarczywe, 
zapamiętałe, zapraszające. 
Wstał. 
Rozkazujący ruch ręki, powstrzymujący. Ale nie to rzuciło go z powrotem na 
fotel. Mroczna, magnetyczna siła spojrzenia, coraz bardziej szalonego. Uwięziła 
go, poskromiła tym spojrzeniem. Tańcząc, nie spuszczając z niego oczu zaczęła 
się powoli rozbierać. Antoni odurzony siłą ogniskującego się na nim spojrzenia 
nie od razu uświadomił sobie, że ona robi striptis. Striptis – dla niego. 
Przytłumiony rytm muzyki zdawał się potężnieć, z czym osobliwie kontrastowała 
powolność ruchów rozbierającej się. Antoni patrzył oniemiały. 
Widział w swoim życiu niejeden striptis. Widział wielkie artystki tej sztuki. 
Hanka była lepsza. O całe niebo lepsza. Nieprawdopodobnie, niewyrażalnie dobra. 
Podziw i miłość. A jednocześnie ostry kolec: gdzie ona nauczyła się to robić? 
Czy już dla kogoś? Części ubrania fruwały wokół niej jak motyle, trzepotały, 
przysiadały, podrywały się znowu do lotu, wiły się, płynęły wokół niej jak 
karnawałowe confetti. Jak węże. Staniczek. Sandałek. Drugi sandałek. Została 
bosa, pół naga, tylko w tych dżinsach, tak mocno granatowych, że prawie 
czarnych, opinających (ach jak idealnie leżą te spodnie), pancerz. Pancerz i 
ciało. Ciało jędrne, sprężyste, a przecież w tym kontraście zniewalające 
miękkością. Zerwać ten pancerz, wydobyć je całe. 
Znowu uniósł się; wstać, dopaść. Znowu powstrzymujący, zakazujący ruch ręki, to 
potrząśnięcie głową niecierpliwie i władczo: nie ruszaj się. Jej piersi. 
Roztańczone mięśnie barków i ramion, roztańczone pośladki. Taniec brzucha, 
taniec rąk, taniec podniecający, drażniący zmysły, lubieżny i magiczny, pełen 
urzekającej siły. Ostry, gorzkawy zapach potu. Erotyczna fosforescencja. 
Ciągle tańcząc wyjęła z szafy wąski pasek z czerwonej skóry. Owinęła go sobie 
wokół szyi. Jednym końcem sunęła wolno po nagim ramieniu. Taniec z wężem! To też 
widział. Niczego nie widział. Nikogo nie widział. Nikogo przed nią nie było i 
nikogo nie będzie po niej. Jedyna Ewa. 
Kto ją tego nauczył? Improwizacja? Tak doskonała w każdym szczególe? Te gesty 
doskonałe, wystudiowane. Przed kim, dla kogo tak tańczyła? Długie włosy 
rozsypane na jej czole, na jej ramionach, jak czarny wiatr. Twarz. Opętana. 
Nawiedzona. Czerwony wąż. Oddawała się, kochała się z czerwonym wężem, a 
jednocześnie oddawała się jemu. Antoniemu. Patrzył. Gardło miał tak ściśnięte, 
jakby na jego szyi zaciskały się silne ręce. W sobie i przed sobą miał tylko ten 
jeden obraz, to ciało tak piękne w ruchu – a każde poruszenie, każdy gest miał 
symboliczne znaczenie rytualnego obrządku, zawierał przesłanie 
– tworzyło i spalało, Antoni drżał i spalał się wraz z nim. 
–
Nie słuchasz mnie! Widzisz! Co widzisz?! 
–
Widzę Hankę tańczącą dla mnie w Urlach taniec z wężem. 
Malarz odpowiada machinalnie cały zapatrzony w przywołaną wizję. Ma oczy 
somnabulika. Wstaje jak we śnie, ze stosu notatników leżących na stole wyrywa 
czystą kartkę. Wraca na fotel. Nie odrywając oczu od wizji – rysuje. Rysował 
Hankę. Kobietę. Ciało. Zaraz, nie ciało, to jest coś co zawiera się w ruchu. 
Zarys ramienia, uniesionych piersi. Niebieskim długopisem nakreślone objawienie. 
Antoni chowa długopis do kieszeni. Kartkę odsuwa, jakby już o niej zapomniał. 
Kartka leży na stoliku przy oknie, drży jak liść. Bo jest wiatr. Antoni też 
drży. Jeszcze cały zapatrzony. Spalał się, drżał, nie miał siły wstać, gdy 
tańcząc podeszła blisko. 
Antoni – Jesteś... wielką artystką!Hanka – nigdy tak nie tańczyłam dla nikogo. 
Czasem tańczę sama. Nigdy dla nikogo.
Jak wstał, pochwycił ją. Jak się wyślizgnęła. Jak ją rzucił na tapczan. Jak 
walczyła nie poddająca się, walczył o te dżinsy, zrywał pancerz. Broniła się 
zaciekle, ale był silniejszy. Jak ją wziął gwałtownie, brutalnie, jak się potem 
kochali. Aż po najwyższe dostępne intuicyjnemu rozumowi szczęście. Jak 
wypłynęli. Cicha plaża czułości, cisza. Cisza? 
Antoni przytomnieje zaalarmowany ciszą. Słowa przestały płynąć. Od jak dawna? 
Jean-Pierre Durgniat leży w swoim łóżku bardzo spokojny. Malarz od razu zauważa 
w jego oczach dobrze mu znane światło, w szczególny sposób jednocześnie zwrócone 
do środka i obrócone na zewnątrz. 
On tworzy – myśli z ogromną ulgą. Wszystko w porządku. 
– Stary, ja pojadę. Wpadnę jeszcze przed wyjazdem (i przywiozę ci jednak 
dyktafon – dodaje w myślach). 
Wstaje, podchodzi do łóżka. Światło w oczach powieściopisarza wzmaga się, jest 
teraz jak ponuro-jaskrawy blask lampy na przeładunkowej rampie. Antoni czuje, że 
ten blask koncentruje się na nim, przenika go, że się z nim w jakiś niesamowity, 
osobliwy sposób jednoczy. Te oczy czarne palące. Czuje się do nich przyssany, te 
oczy... Potężny cios odrzuca go wstecz. Maria-Pia! To jej oczy! Skupiona, 
hipnotyczna siła tego spojrzenia. Chwila panicznego lęku jak wówczas w Allaman. 
I ten sam protest: nie. Już nie. Dosyć. Klawesynowe dźwięki wznoszą barykady, 
osłaniają, odgradzają, mężczyzna i kobieta przy żółtym Citroenie zapatrzeni w 
siebie. 
–
Jesteś życiem – mówią jego oczy. 
–
Jesteś moją miłością – mówią jej oczy. 
– Wiesz kim jesteś? Jesteś człowiekiem skuszonym do raju. Nigdy nie namalujesz 
pejzażu z psem. 
– Ostanie zdanie, kropka – rzuca śmiejąc się Antoni. 
Dotyka lekko twarzy przyjaciela i wychodzi. Nie czuje niezamierzonej ironii tych 
słów. Dopiero na korytarzu. Ręce powieściopisarza na pledzie, prawa nieruchoma 
jakby osobna, lewa w ruchu powolnym. Trochę drapieżnym. Ręka. Te notesy. Stos 
notesów na stole. Czy przełamałem los, by nie stać się Antonim Le Clef 
zamkniętym w tej powieści? Czy istnieje zbawcza bariera między powieścią i 
życiem? Antoni myśli idąc szybko korytarzem. Jean-Pierre Durgniat słyszy jego 
myśli. Przeżywał, ciągle jeszcze patrząc na zamknięte za przyjacielem drzwi, 
przeżywa Hanki Uznanieckiej taniec z wężem. Widział to wszystko. W momencie, gdy 
zaczął widzieć – huk rzeki oddalił się. Kaleka sosna wróciła na swoje miejsce za 
oknem. Ale rzeka jest. Wezbrane wody w kanionie. Jean-Pierre Durgniat głowę ma 
jasną i lekką, jak dziś rano po obudzeniu. Właśnie się obudził. Stado gawronów 
unosi się w powietrze. Jak gdyby protest przeciw białoszarej chmurze 
pochłaniającej słońce. Jean-Pierre Durgniat podjeżdża łóżkiem do okna. Na 
stoliku przy oknie pozostawiony przez Antoniego, rzucony niedbale rysunek. Na 
stoliku z lewej strony. Tam gdzie sosna. Jean-Pierre Durgniat nie musi omijać 
jej wzrokiem. On jej w tej chwili po prostu nie widzi. Kartka. Cała tajemnica, 
cała nadzieja, całe rozczarowanie, cała klęska; pokój rozedrgany demoniczną 
muzyką, kobieta tańczy, wirujący krążek światła na jej stopie, ramieniu, na 
uniesionych piersiach, lubieżny, czerwony wąż jest, ale niewidoczny. Światło 
tylko ją wydobywa z ciemności. 
Nie! To było inaczej. Jean-Pierre skup się, chwyć. To ci było dane dziś rano. 
Gęsta wzburzona woda płynie żółtym kanionem. Nie. Nie tak. On zapisał. 
Dyktowałem. Dyktowałem! 
Łóżko podjeżdża na poprzednie miejsce. Stos notesów na stole. W którym to było 
notesie? Nieważne! „Odświeżona zieleń i łagodniejące światło”. Zdania. Nad całą 
tą scenerią utkaną z migocącego światła zdania trzepoczą jak ogromne motyle. 
Opary. Mgła. Kłęby mgły płynące w powietrzu. 
„Antoni Le Clef siedzi w cieniu. Mężczyzna w cieniu tańczącej. Wie, że jest 
kuszony. Wie, że jest owładnięty, opętany. Próbuje przymknąć oczy. 
– Malujesz? – głos Jean-Pierre’a jak pomocna dłoń. Malarz przymyka oczy, 
odgradza się od tańczącej, widzi swoją pracownię, na stalugach niedokończony 
porzucony obraz: dzieło jego życia, najdoskonalsze, a ona tańczy, tańcząca 
przybliża się, jej piersi, Antoni kładzie na nie ręce, tylko ręce na piersiach 
nie trzeba więcej, coś skończonego, absolutnie doskonałego, pełnia”. 
„Mgła płynie w powietrzu jak dym. Antoni Le Clef śpi snem męczącym, przerywanym. 
Co chwila koszmary. Jest osłabiony, po dopiero co przebytej ciężkiej grypie. 
Budzi się. Zapada w duszące sny. Jest sam. Hanka pojechała odwiedzić syna. Nie 
chciała. 
Hanka – nie zostawię cię, jesteś jeszcze. 
Antoni – proszę jedź. Jedź! Nie widziałaś go dwa tygodnie. Rozkazuję ci: jedź! 
Tak bardzo chciał, żeby pojechała. Żeby go zostawiła samego. Żeby jej nie było. 
Chciał być sam. Sam. Kochał ją. Pomimo jej okropnego charakteru, drapieżnego 
egoizmu, nienasyconego głodu ciała – ś r e d n i k . Chciał ją kochać. Byle mu 
pozwoliła malować. Jedź. Chcę. Rozkazuję ci jedź! Patrzyła. Długo. Musnęła 
wargami jego włosy: „kocham twoje włosy, są właśnie takie, jakie najbardziej 
lubię”. Właśnie takie! Miał wszystko „właśnie takie”. Kochała jego włosy. 
Wyszła. Za trzy dni będzie sobie gorączkowo, z rozpaczą przypominał co było w 
jej oczach, gdy całowała tuż przed wyjściem, jego włosy. Tak lekko, z taką 
ogromną czułością. Jest sam, przewraca się niespokojnie na łóżku. Ona jutro 
wróci. Szeroko otwartymi oczami patrzy w sufit. Potem ogarnia go sen, jak 
ciepły, łagodny deszcz. Płynie w powietrzu. Sen w kolorze. Płynie w powietrzu, 
nie jest sam, ktoś, Hanka, chyba Hanka. Dobra, czuła obecność, cudowna harmonia 
tego wspólnego lotu, niewyobrażalne, nadprzyrodzone szczęście. Muzyka sfer. Stan 
niebiańskiej błogości. Nadlatuje, nadlatują nad głęboki kanion. Tak głęboki, że 
nie słychać płynącej w dole rzeki. Ściany kanionu są żółte. 
Wielki canion Colorado – myśli Antoni z zachwytem i – nagle zmiana. Czuje, że 
jest sam. Że towarzysząca mu niewidzialna obecność zanikła. 
Opuszcza się na dno kanionu. Staje na wielkim głazie. Nie widzi rzeki. Ale 
słyszy jej dookolny, straszliwy pęd. Słyszy pęd. I słyszy huk narastający, 
złowrogi. Potęgująca się narastająca groza. Huk w ciemności. Coraz bardziej 
ciemno. 
Za chwilę zginę – myśli, wie z przeraźliwą jasnością, że nie ma ocalenia. 
Zupełnie świadomie skacze z wysokiej skały w dół. Skacze i... zostaje tam gdzie 
stał. Stoi na szczycie głazu i widzi leżące w dole swoje ciało. Patrzy na nie ze 
spokojną beznamiętną ciekawością postronnego obserwatora. Leży nagi, włosy 
rozrzucone. Włosy rozrzucone?! Nie jego włosy! Nie jego ciało! Tam, w dole, na 
żwirowanej alejce, z rozrzuconymi ciemnymi włosami leży Hanka. Hanka! Żyje. Ona 
jeszcze żyje! 
Antoni patrzy z wysoka, ale wie, jakby tam był przy niej, że jest jej 
straszliwie zimno. „Tak mi zimno Antoni”. Antoni usiłuje zeskoczyć ze skały. 
Usiłuje okryć ją czymkolwiek; jest jej zimno! Nic nie może zrobić. Rozpacz, 
bezsilność. Ona unosi się na łokciu nie, nic mi nie jest kochanie! Nuci, żeby mu 
pokazać, że wszystko w porządku, wstaje, wykonuje kilka tanecznych pas, la, la, 
la. Nic mi nie jest Antoni, moja miłości. Nuci, żeby mu pokazać, że... Nie! Ona 
chce zmylić kogoś innego. Ona chce zmylić tego mężczyznę, który czai się za 
szybą baraku. Chce zmylić mordercę. 
Antoni budzi się mokry, do głębi duszy wstrząśnięty, przerażony. Biegnie do 
telefonu. W słuchawce zaspany męski głos. 
– Nie nie ma jej. Nie, powtarzam panu nie przyjechała. Nie było jej i nie ma. 
Malarz niepewnie po omacku odkłada słuchawkę. Siada na rozesłanym łóżku. 
Prześcieradło mokre jest od jego potu. Oddech ma płytki zduszony. Nie było jej i 
nie ma. Wyjechała w piątek. Dziś niedziela. Właściwie poniedziałek. Piątek, 
sobota. Zaraz. Przecież w piątek dzwoniła tak jak o to prosił. Dojechała. Czy 
naprawdę jesteś pewien, że możesz zostać sam te trzy dni? Nie wstawaj jeszcze. 
Będę w poniedziałek. Dziś poniedziałek. Antoni uspokój się, chciałeś być sam, 
może i ona chciała być sama i... Niemożliwe, żeby nie pojechała do dziecka! No 
więc nie pojechała. Okłamała cię. Wyczuła, że się od niej oddalasz, że jesteś 
niezadowolony, zniechęcony. Niemożliwe, żeby nie pojechała do dziecka! 
Uspokójsię. Piątek, sobota. Dziś poniedziałek. Ósma rano. Wróci i wszystko się 
wyjaśni. Nie pozostaje nic innego jak czekać. Kładź się, pośpij jeszcze. Nie 
kładzie się. Podchodzi do okna. Mgła. Mgła w ruchu. Nigdy do tej pory nie 
widział czegoś takiego. Silny wiejący podmuchami wiatr. W szarości poranka 
ciemne, lekkie kłęby mgły jak dym. Płyną jak dym. Krajobraz widmowy. W taką 
pogodę? Gdzie ona jest w taką pogodę? Nie powinna prowadzić, okropna widoczność. 
Gdzieś jest i wróci. Naprawdę nie ma z czego robić problemu. 
Antoni stoi przy oknie unicestwiony, zmartwiały: wie. że ona nie wróci. 
Czuje, że wszystko się w nim buntuje na tę myśl, całe jego jestestwo. Gorączkowo 
przerzuca kartki telefonicznego notesu. Do kogo mogła pojechać, jak mało wie o 
jej życiu, o jej znajomych, prawie nic. Dzień dobry, przepraszam, że o tej 
porze, ale... Nie widziała jej pani ostatnio? Nie, nic. Dzień dobry. Tu Antoni 
Le Clef... przepraszam, do widzenia, nic, nic. Do widzenia. Dzień dobry. Tu 
Antoni Le Clef. 
Odkłada słuchawkę. Siedzi wpatrzony w swoje dłonie, bardzo blady tylko linia 
niebieskawego zarostu coraz wyraźniej obrysowuje napięte policzki. 
8.30. 10-ta. Południe. Sekundy. Godziny. Czas, Tortura czasu. 
Czekał do wieczora. Wieczorem pojechał na Komendę MO, złożył meldunek o 
zaginięciu. Musiał długo przekonywać dyżurnego oficera: mówi pan, że miała 
wrócić dzisiaj, więc może jeszcze wróci, przyjmujemy meldunki po czterdziestu 
ośmiu godzinach. Zapisał. Wiek, rysopis, znaki szczególne. Znamię... Nie, 
blizna. Jak była ubrana? Jak była ubrana?! Przyjąłem, 22.15. Może zastanie pan 
ją w domu, proszę dać znać. Nie zastał. Dwudziesta trzecia. Północ. Czas. 
Tortura czasu. Opustoszały dom, w którym zdaje się czaić coś złowrogiego. Nagły 
huk deszczu. Ciągle wiatr. Deszcz bluzga w okna, tłucze o dach, dobija się do 
ścian, drzwi. Potem cisza tchnąca śmiercią jak brak nadziei. Jak cmentarz. 
Antoni uspokój się, może cię po prostu opuściła. Tak? A dziecko? Nie pojechała 
do dziecka?! 
Telefon zadzwonił następnego dnia o jedenastej. 
–
Pan Antoni Le Clef? 
–
Tak. 
– Mówi kapitan... Jakieśpolskienazwisko, znajdę... mówi kapitan – s k i z 
Komendy Dzielnicowej MO Warszawa Praga Południe, Pan składał meldunek o 
zaginięciu. Chwileczkę, proszę słuchać: kożuch biały lamowany, rękawiczki 
czarne, od spodu czerwone. Proszę o natychmiastowy przyjazd. 
Mgła. Szare widmowe kłęby płyną w powietrzu jak dym. Widoczność prawie żadna. 
Jechał na złamanie karku. Komenda Dzielnicowa MO. Tu. Zgasił motor, nie wyjął 
kluczyka ze stacyjki. Biegnie, Korytarze, ludzie na krzesłach. Pokój, 
urzędniczka przy maszynie. 
–
Kapitan Rylski. 
–
Pana nazwisko. 
– 
Le Clef. Antoni Le Clef.Urzędniczka wstaje, otwiera drzwi wewnętrznego pokoju.
–
Przyjechał pan Le Clef.Antoni wchodzi.Masywny mężczyzna w skórzanej kurtce 
podnosi głowę z nad papierów.
–
Pan Le Clef? 
–
Tak. Czy żyje?Kapitan przecząco kręci głową.Antoni pada na krzesło.
–
Może kieliszek koniaku? 
–
Nie, dziękuję. Jak...Kapitan pochyla głowę, jakby chciał coś przeczytać w 
papierach leżących na biurku.
–
Czy... miała zwyczaj rozbierać się publicznie? 
–
Nie! 
– 
Pan podaje, że wyszła z domu trzeciego stycznia 1978 roku ok. godz. 15-tej z 
zamiarem 
pojechania do Torunia, znaleziono ją w Warszawie w sobotę w południe. W sobotę! 
Na brzegu Wisły w pobliżu mostu. Brak torebki i jednego buta. Ubranie leżało 
obok niej. „Zimno mi. Antoni tak mi zimno”. 
–
Czy była?... 
– 
Nie. Żadnych obrażeń na ciele. Wygląda to dosyć zagadkowo. Bez sekcji zwłok 
trudno 
ustalić przyczynę śmierci. Wstępna diagnoza – niewydolność krążenia. Sekcja 
zwłok... 
– Będzie pan musiał zidentyfikować zwłoki.zwłoki!Stłumione głosy, setki 
stłumionych szeptów. O kim mowa? O czym mówi ten...Drzwi otwierają się, bez 
pukania, młody inspektor też w skórzanej kurtce kładzie na biurku
niebieską biurową kopertę. W kopercie jest pierścionek. Srebrny, z dużym 
zielonym kamieniem. 
–
Rozpoznaje pan? Wewnątrz wygrawerowano... 
–
Urle 1977 – odpowiada Antoni głosem ze snu. 
Cisza zaszumiała jak rzeka. Cisza zaszumiała jak rzeka. Cisza zaszumiała jak 
rzeka. Merde! To nie było tak. Ostatnie zdanie było inne! Jeszcze nie koniec. A 
w ogóle chrzanisz, to nie ma rytmu. Nie ważne. Byle naszkicować, dopóki niesie 
prąd, rwący nurt. Jak ta rzeka huczy, coraz bliżej. Musi się spieszyć. Musi 
zanotować jak najwięcej. Dane we śnie. Taki cud nie prędko może się powtórzyć. 
Szkielet, który potem obrośnie ciałem. Ciało, słowo „ciało”. 
„– Musi pan zidentyfikować ciało. Inspektor Polak pojedzie z panem do Zakładu 
Medycyny Sądowej. Antoni wstaje, słania się. Jest przeraźliwie blady. 
–
Może jednak wezwać Pogotowie?Antoni z trudem wydobywa się z huczącej ciemności; 
niech ustanie ten szum!
–
Nie. 
–
Nie mamy samochodu w tej chwili. Ale niedaleko jest postój taksówek. 
–
Pojedziemy moim. 
Oszronione drzewa, gra świateł na ciele Hanki, kiedy tańczyła. Tańczy taniec z 
wężem. Kiedy szła. Idzie. Antoni słyszy jej kroki. Lekkie, ale wyraźne jak 
tykanie zegara. Lekkie, uparte stąpanie. Tylko to. Ona nadchodzi, zaraz tu 
będzie, trzeba się śpieszyć; niech pan jedzie ostrożniej ślisko. Miał pan 
szczęście, rzeka wzbierała, jeszcze dwie godziny i zabrałaby ciało. Ciało! Teraz 
w lewo i zaraz za rogiem. Ten nieduży budynek. Kroki ciągle idą. Tylko ten jeden 
odgłos. Silniejszy niż szum. To lepsze. Nieduży budynek. Furtka. Poczekalnia. 
Inspektor kieruje się prosto do drzwi, na których tabliczka Sala reanimacyjna. 
Merde! Na których tabliczka. Tu też poczekalnia. Zapach. Niskie kobiety w 
białych fartuchach. Dwie, a może jedna. Ich twarze. Zapach. 
–
Niech pan usiądzie. 
–
Pewnie żona... 
Stłumione szepty i krzyki. Przytłumione szepty jak krzyk. Antoni nie siada. 
Staje przy oknie. Plecami do okna... Opiera się o parapet. Teraz nie wierzy. 
Przed nim drzwi, prosto w oczy. Uchylone. Szpara w ciemności. Głuche odgłosy. 
Coś ciągną. Odgłosy i głosy, przytłumione, a zarazem wyraźne dźwięki jakby 
ściany dawały ostry rezonans. Coś blaszanego. Echo. Głos po śniegu, po lodzie. 
Setki szeptów i ciągle kroki. Lekkie, cudowne jak muzyka. Przyjdź szybciej 
proszę, już nie mogę znieść tego zapachu. Mgła płynie w szarym powietrzu. Płynie 
w powietrzu jak dym. Padał deszcz, śpieszyłem się.” 
Merde! Trzymaj się chłopie, ostatnie zdanie, ono tu jest, proszę mi nie 
przeszkadzać, non disturbare, don’t disturb! 
Jean-Pierre Durgniat powieściopisarz gryzie wargę do krwi. Natęża wolę. Oczy 
zaciśnięte. Plamy wypieków na policzkach, czerwieniejące czoło. Nadludzki 
wysiłek skupienia. Cała siła woli na lewą rękę. Ręka unosi się, wymacuje 
długopis. Palce zaciskają się na długopisie. Widzisz: trzyma! Pokazałem ci, ty 
dziwko, ty dziw... 
„–Trzymaj się chłopie. 
– Proszę, może pan wejść.Ciemno. Ciemność szumi jak rzeka, ciemność szumi jak 
rzeka, jak rzeka”.Jean-Pierre Durgniat opada na poduszkę. Długopis wysuwa się z 
rozluźnionych palców,
ale pisarz tego nie zauważa. Saro! Miłość krzyczy, człowiek jeszcze żyje. Saro – 
mówiła jego miłość w lodowaty mrok. Ohydny odgłos przesuwania. Daleki pogłos jak 
dudnienie pociągu, manman-man, manman... 
Powieściopisarz otwiera zamknięte oczy. Spałem? Jest od razu przytomny. Szeroko 
otwarte oczy wpatrzone w odsłoniętą lewą część okna. Sosna wchodzi. 
„– Proszę, może pan wejść. 
Antoni z wysiłkiem odrywa się od parapetu, o który opierał się ciężko. Twarz 
niskiej 
grubej kobiety w białym fartuchu, może jest ich dwie. Jej oczy patrzą za nim, 
kiedy idzie krokiem trochę chwiejnym. Taki duży silny mężczyzna. Tutaj nie ma 
mocnych. Półmrok, w którym lodowate tchnienie. Ściana, w ścianie drzwiczki, 
dziesiątki drzwiczek. Jak drzwiczki pieca. To w tle. Na pierwszym planie, trochę 
bokiem, wysunięte z ciemności... 
– Rozpoznaje pan? 
Leżała na wznak. Głowa odrzucona do tyłu, czarne włosy też rzucone do tyłu, 
mocno, jakby podmuchem wiatru. Jedna ręka w górze ponad głową, druga wzdłuż 
ciała. Powieki lekko uchylone, jak gdyby w bezmiernym, ostatecznym znużeniu. Nic 
z żywego człowieka w tym skamieniałym ciele. Rzeźba jest bardziej ludzka. 
–
Ona? 
–
Nie. Nie ona.” 
Twarz malarza pełna godności i miłości. Jak jego głos. Jean-Pierre Durgniat 
wpatruje się w nią z nienawiścią, na jego chudych policzkach, na czole krwiste 
plamy wypieków występują coraz wyraźniej: ciśnienie twórcze niebezpiecznie 
wzrasta. Rozpoznaj! Rozpoznaj! Rozkazuję ci! Nie odwracaj oczu, patrz. Znasz 
przecież tę twarz. To jest... to jest... Narastający szum rozszalałej rzeki. 
Ciszej! Nie słyszę ostatniego zdania. To jest... to jest ta, która miała zginąć. 
Zaraz, która miała zgi... Która musi zginąć, żebyś mógł, żebym mógł... 
Imię wybucha w jego mózgu. 
Potworny, rozrywający na kawałki huk. Eksplozja światła. 
Dwie godziny później masażysta wchodzi do pokoju Francuza, zbliża się do łóżka i 
– 
wybiega przerażony. Alarm. Cały personel leczący oddziału w ruchu. Karetka na 
sygnale jedzie po nieobecnego już lekarza naczelnego. Naczelny lekarz przyjeżdża 
natychmiast. W sali reanimacyjnej biały tłumek wokół nieruchomego ciała. 
Wszystkie oczy na monitor rejestrujący pracę mózgu. 
–
Koniec. Nie żyje. 
–
Zupełnie nieprawdopodobne. Jak, kiedy. 
–
Trzeba zawiadomić Le Clefa. Siostro, proszę zadzwonić. 
Siostra Krystyna Wyszkowska biegnie do kancelarii. Wykręca numer; sygnał – 
nikogo nie ma. Próbuje jeszcze raz. Dzwoni wielokrotnie, na próżno. Telefon w 
pracowni malarza był wyłączony. 
Antoni Le Clef malował. 
Pamięci tamtych lat 1937–1979 
Korekta: Dobromira Brzezińska