Anatolij Rybakow

Trzydziesty piąty i później

(Tridcad’ piatyj i drugije gody)
Księga pierwsza
Przełożyli:
rozdziały 1-17 	Michał B. Jagiełło
rozdziały 18-32 	Zofia Gadzinianka
1
W oznaczonym dniu nie przyszła poczta. W następnym tygodniu też nie. A przecież 
sanie 
z Kieżmy przyjeżdżały, dowoziły towar do sklepu Fiedi.
Sasza wstąpił do sklepu. Fiedia nie otwierał drzwi, wpuszczał tylnym wejściem 
przez 
zaplecze.
– Przywieźli ci towar?
– Coś tam przywieźli.
– Nie wiesz, co z pocztą?
– A kto tam jeich wie. Chcesz coś na kredyt?
– Nie, dziękuję.
Sasza zajrzał też do Wsiewołoda Siergiejewicza. Wsiewołod Siergiejewicz leżał na 
łóżku 
okutany barczatką gospodarza – długim kożuchem z zakładkami w pasie.
– Choruje pan?
– Nie, jestem zdrowy.
– No to czemu pan leży?
– A co innego mogę tu robić?
– Dlaczego nie ma poczty?
– Poczta? Poczty się panu zachciewa? Teraz nie taką pocztę panu dostarczą...
– Nie rozumiem.
– Nie rozumie pan... A to, co się dzieje w kraju, pan rozumie? Wrogowie klasy 
robotniczej 
zamordowali towarzysza Kirowa, a pan chce, żeby tym wrogom punktualnie 
dostarczać pocztę. 
Sasza, co pan?! Władza musi przygotować się, rozumie pan, przygotować się do 
takiego odwetu, 
od którego zadrży ziemia rosyjska. Żeby raz na zawsze oduczyć mordowania wodzów 
klasy 
robotniczej, żeby wrogowie klasy robotniczej, których tożsamość dopiero się 
ustala, nie ośmielali 
się nasyłać morderców, których tożsamość też się dopiero ustala. A pan w chwili 
powszechnego 
ustalania tożsamości zabójców i ich mocodawców, w chwili przygotowań do 
miażdżącego 
odwetu – pan czeka, za przeproszeniem, na listy, gazetki chce się czytać! Jakie 
listy? Do wrogów 
klasy robotniczej? Żeby mogli się zmawiać, jak uniknąć pomsty za swoją zbrodnię? 
Jakie 
gazety? Żeby mogli zorientować się w biegu wydarzeń i ustalić taktykę? O nie, 
mój drogi, takiej 
możliwości pan nie uzyska. Lepiej niech pan dziękuje, że pana nie ruszają i nie 
każą drałować 
w taki mróz do Krasnojarska.
– No dobrze już, dobrze – roześmiał się Sasza. – Niech pan mnie nie straszy, a 
przede 
wszystkim niech pan nie straszy siebie.
Wsiewołod Siergiejewicz wstał, usiadł na łóżku i uważnie popatrzył na Saszę.
– Ja pana straszę? Wprost przeciwnie, ja pana uspokajam. Czy widział pan 
ostatnio 
Kajurowa?
– Kajurowa? Spotkałem go w tych dniach na drodze.
– No to już go pan nie spotka. Sasza spojrzał na niego pytająco.
– Tak, tak – powtórzył Wsiewołod Siergiejewicz. – Wywieźli go dziś w nocy.
– W nocy?
– Mniej więcej. Nad ranem. Trzy godziny temu podjechały sanie, kazali wziąć 
rzeczy 
i zabrali go.
– Nikt tego nie widział – powiedział Sasza.
– Nikt. Nawet psy nie szczekały. Wszyscy spali. Pamięta pan Wołodię Kwaczadze?
– Oczywiście.
– Wysłali go etapem do Krasnojarska. I wszystkich jego współtowarzyszy znad 
Angary 
i Czuny. I tych z Goltiawina, zna ich pan przecież, Marię Fiodorownę, byłą 
eserkę, Anatolija 
Gieorgiewicza, byłego anarchistę, tę ślicznotkę... Fridę. Wszystkich zabierają. 
Niedługo 
nadejdzie nasza kolej.
– Naprawdę ich wywieźli?
– Sasza! Zna mnie pan nie od dziś, a nam nawet naczalstwo liczy czasem jeden 
dzień za trzy. 
Nie jestem babą i nie powtarzam plotek. Mówię tylko to, co wiem na pewno. 
Wszystkich, 
których panu wymieniłem, i wielu innych wywieziono już do Krasnojarska. Nie 
zetknął się pan 
w Kieżmie z pewną staruszką, zesłanką, Samsonową Jelizawietą Pietrowną?
– Tak, znam ją.
To właśnie jej przekazywał pieniądze od Marii Fiodorowny – dwadzieścia pięć 
rubli.
– Więc tę staruszkę też pognali do Krasnojarska, choć ma siedemdziesiąt dwa 
lata!
Sasza wzruszył ramionami.
– Rozumiem, że młodych – Wołodię, Fridę, mnie czy nawet pana można wysłać do 
łagru, 
bądź co bądź darmowa siła robocza. Ale siedemdziesięciodwuletnią staruszkę? 
Przecież nie 
dowloką jej do Krasnojarska, umrze po drodze.
– No to co? Kogo to obchodzi, kto się tym przejmie? Słowo honoru, Sasza, 
zadziwia mnie 
pan. Zarządzono określoną akcję: zesłańców z takimi to a takimi wyrokami z 
takich a takich 
artykułów bezzwłocznie odstawić etapami do Krasnojarska. Czy pan sądzi, że 
lokalny 
wykonawca tego polecenia, jakiś pełnomocnik czy funkcjonariusz, będzie się 
rozczulać: stara, 
chora, szkoda jej... Przecież rozstrzelają go za niewykonanie rozkazu! A tak – 
wystał, wykonał 
rozkaz. Jeżeli staruszka umrze po drodze, ta już nie jego sprawa, on za to nie 
odpowiada. Jeżeli 
dotrze żywa do Krasnojarska, to dołożą jej nowy wyrok – pięć lat łagru, i znowu 
wyślą w drogę. 
Dowiozą, to dowiozą, nie dowiozą – skreślą z ewidencji i koniec. Skoro liczba 
się zgadza, to 
wszystko w porządku. W wykazie jest? Jest, żywy czy martwy – co za różnica... 
Umarł? No to 
wykreślimy, zmniejszymy stan i po kłopocie. Ot i cała matematyka. Nie wiem, co 
będzie 
z panem, pan ma mały wyrok, ale mnie i Michaiłowi Michajłowiczowi, w ich 
rozumieniu 
recydywistom, jak to się śpiewa w tej piosence: „komu w drogę, temu czas”.
– No cóż – powiedział Sasza spokojnie. – Zobaczymy.
Żyli więc nadal w swojej Mózgowie na końcu świata i z dala od niego, czuli 
jednak, że 
w owym dalekim świecie dzieje się coś strasznego, coś, co już wkrótce musi 
dosięgnąć i ich, i że 
na pewno dosięgnie.
Z Zidą Sasza prawie się nie widywał. W Kieżmie zwolniono z pracy dwie 
nauczycielki, mąż 
jednej z nich był zesłańcem i wywieźli go do Krasnojarska, druga po odsiedzeniu 
wyroku 
pozostała w Kieżmie. Dotychczas nikomu to nie przeszkadzało, ale teraz, po 
zabójstwie Kirowa, 
nastały inne czasy, władze oczyszczały kraj z „niepewnych elementów”, toteż obie 
nauczycielki 
musiały odejść. Zastąpiła je Zida. Od siódmej do dziesiątej rano prowadziła 
lekcje w Mózgowie, 
zaś o dziesiątej przed szkołę zajeżdżały sanie, zabierały ją do Kieżmy i późnym 
wieczorem 
odstawiały z powrotem. Spotkali się kiedyś na drodze, Sasza przystanął, 
przywitał się, zapytał, co 
słychać. Zida unikała jego spojrzenia, odpowiedziała, że wszystko w porządku, 
tylko pracy dużo.
– Zida – powiedział Sasza – nie miałem wtedy racji, niepotrzebnie cię uraziłem i 
bardzo mi 
przykro. Wybacz mi, jeśli możesz.
Wreszcie popatrzyła na niego.
– Dobrze, Saszok, było, minęło.
– Rozumiem, że minęło – powiedział Sasza. – I rozumiem też, że co się stało, to 
się nie 
odstanie. Chciałbym jednak, żebyśmy pozostali przyjaciółmi.
– Oczywiście – uśmiechnęła się Zida. – Oczywiście, jakże by inaczej.
Na tym skończyła się ta rozmowa.
Więcej się nie widzieli. Zida była to w Mózgowie, to w Kieżmie, zaś Sasza dostał 
pracę.
W styczniu 1935 roku chwyciły straszliwe mrozy. Nad Angarą nawet najstarsi 
ludzie nie 
pamiętali takiej zimy. Siedzieli w chatach i powtarzali: „Nie zima, a zimisko”.
Wiele trosk zwaliło się tej zimy na przewodniczącego kołchozu Iwana 
Parfionowicza. 
Oczywiście rozmieszczenie dwustu krów we wsi, w której jeszcze kilka lat temu 
trzymano ich 
dwa tysiące, nie było rzeczą trudną: w chłopskich obejściach stały obory, nie 
brakowało też 
kobiet do roboty, kobiety te nie zatraciły jeszcze nawyku doglądania bydła.
O wiele gorzej miała się sprawa z doglądaniem całego stada, rozmieszczonego w 
dziesiątku 
obejść. Większość krów była zacielona, krowę w tym stanie trzeba i karmić 
starannie, i poić trzy 
razy dziennie letnią wodą, a wodę taszczyć z Angary, z przerębli, i ściółkę 
dawać czystą, świeżą, 
i wyprowadzać na dwie, trzy godziny dziennie, i pilnować, żeby krowa nie upadla, 
nie uderzyła 
się... Na okres cielenia należy przenieść krowy do specjalnego pomieszczenia 
porodowego – tego 
wymaga instrukcja. Krów zrobiło się dziesięć razy mniej, a instrukcji dziesięć 
razy więcej. I od 
przeciągów trzeba strzec, żeby się krowa nie przeziębiła, a chłopskie obory w 
ruinie, pełno dziur 
i szpar, kto by tam dbał o oborę, kiedy nie ma bydła?
Kołchoz już trzeci rok budował fermę mleczarską, czyli mówiąc prościej, dużą 
oborę na dwa 
rzędy krów. Budowa nie posuwała się jednak naprzód, ciągle coś przeszkadzało, 
jak nie jedno, to 
drugie. Budulec zwieźli jeszcze w zeszłym roku, dobre drewno, modrzew, ale 
mokre, trzeba było 
suszyć. Przy każdej chacie leżały co prawda bale – suche, w sam raz, jeszcze 
z przedkołchozowych czasów, można by je wykorzystać do budowy obory, ale to były 
bale 
prywatne, ile to dodatkowych kłopotów, a poza tym zatwierdzono przecież decyzję 
budowy 
nowej obory, w kosztorysie jest rubryka „pozysk materiału”, więc trzeba było 
ściąć modrzewie, 
ociosać, przywieźć – wszystko zgodnie z kosztorysem i z przepisami. Tak właśnie 
zrobili 
w zeszłym roku, częściowo nawet jeszcze wcześniej...
No i pora budować.
Rejon zabrał się za sprawozdanie z budownictwa ferm mleczarskich. Wyszło na jaw, 
że nie 
ruszyła ani jedna budowa. Kołchozy trzymają bydło w prywatnych zagrodach. Władze 
wpadły 
w panikę: wysłać takie sprawozdanie gdzieś wyżej, to znaczy pójść pod sąd za 
zawalenie planu 
rozwoju hodowli, ci na górze dopiszą do tego każdą padła krowę, a potem 
rozstrzelają za sabotaż. 
Polecono więc, by do wiosny, do czasu masowego cielenia się krów za wszelką cenę 
zakończyć 
budowę ferm.
Iwan Parfionowicz utworzył brygadę ciesielską, na jej czele postawił gospodarza 
Saszy, 
Sawwę Łukicza, który był ongiś świetnym cieślą, na wsi zresztą każdy jest 
cieślą.
– Może byś chciał do pomocy – powiedział Sawwa Łukicz do Saszy. – Dniówki 
będziem 
pisać na mnie, a pieniądze oddam potem tobie.
– A co na to Iwan Parfionowicz?
– Przecie to on tak kazał – prostodusznie odparł Sawwa Łukicz.
W brygadzie było ich sześciu: Sawwa Łukicz, Sasza i jeszcze czterech chłopów. 
Ociosywali 
bale. Układali je na krzyż, unieruchamiali z boku klinami i znaczyli za pomocą 
sznura, który 
czernili węglem drzewnym – na drewnie zostaje równy ślad, podług tego śladu 
ciosasz toporem.
Obciosasz obie strony tak, żeby każdy bok miał po 25 centymetrów szerokości, 
zawołasz 
chłopów, obrócisz z nimi bal, obciosasz następne dwie strony, wygładzisz cztery 
kanty, 
poprawisz kąt i gotowe.
Sawwa Łukicz przeszedł się wzdłuż kloca, obejrzał go.
– Będziesz ociosywać. Dasz radę?
– Młody chłopak, jaja świeże – zażartowali chłopi.
Sawwa Łukicz sam obciosał koniec kloca na „łapę”. Sasza spróbował zrobić to samo 
– 
wyszło całkiem nieźle. Mimo mrozu pracowało się przyjemnie, wokół kloca rósł 
wianuszek 
wiórów, pachniało świeżością i zimą.
Chłopi zwozili masywne otoczaki, a właściwie kamienne buły: klimat tu ostry, 
nikt nie kopie 
fundamentów, podwaliny domów ustawia się na kamieniach, w prześwity idzie 
tarcica, potem 
uszczelnienie i znowu tarcica.
Sasza ociosywał ramiaki, potem wspólnie z innymi piłował dwumetrowe kloce, w 
każdym 
wycinali zagłębienie na mech.
– Gdyby nie klin i mech, cieśla z głodu by zdechł – mawiał Sawwa Łukicz.
W domu był człowiekiem raczej małomównym, przeważnie majstrował coś w obejściu, 
a tu, 
przy pracy, rozmawiał, śmiał się, żartował.
Pozostali obrabiali tarcicę, piłowali deski wzdłużną piłą – jeden wyżej, drugi 
niżej. Pracowali 
wesoło, bez żadnej nerwówki, jeśli nawet któryś pociągnął piłę nie tak, jak 
trzeba, albo coś 
spartaczył, to naprawiali błąd spokojnie, nie klęli. Gdy któryś nie trafił 
młotkiem w gwóźdź czy 
w kołek, żartowali rubasznie:
– U swojej Nastii to od razu byś trafił!
Sasza kładł się teraz wcześnie, wstawał razem z Sawwą Łukiczem o świcie, 
staruszka 
podawała śniadanie, jedli i szli do pracy.
Wieczorami zaglądał niekiedy Wsiewołod Siergiejewicz.
Przygasł jakoś, choć starał się zachowywać dziarsko. Czasem odwiedzała go 
nieznana Saszy 
kobieta z Kieżmy, Wsiewołod Siergiejewicz krzątał się wtedy po domu, szykował 
poczęstunek, 
kobieta była chuda i przedwcześnie postarzała.
Pewnego razu Wsiewołod Siergiejewicz zjawił się na budowie. Pierwszy zauważył go 
Sawwa Łukicz.
– Sania, idą do ciebie.
Co się mogło stać?
Wsiewołod Siergiejewicz pomachał plikiem papierów.
– Poczta przyszła! Przyniosłem pańskie listy i gazety.
– Wsiewołodzie Siergiejewiczu, dziękuję!
Sasza wziął listy, zsunął z rąk kakoldy – łosiowe rękawice z rozcięciem, 
przydatne do pracy 
w zimie, ściągnął wełniane rękawiczki, które nosiło się pod kakoldami, rozerwał 
kopertę, rzucił 
okiem na datę i od razu odwrócił kartkę: Waria zawsze dopisywała się na końcu 
listu. W tym 
liście nie było jednak żadnych dopisków. Otworzył następną kopertę – też nic.
Trzecia. Nareszcie!
Ilekroć widział to znajome pismo, przenikała go radość.
Waria napisała bardzo zwięźle: „U mnie nic nowego. Żyję, pracuję, nudzę się. 
Czekamy na 
Ciebie”.
A cóż więcej może otwarcie napisać? Nic... Tyle samo, co on w listach do niej. 
Jednak nawet 
tych kilka słów wystarczy mu w zupełności. Najważniejsze, że ona czeka na niego, 
najważniejsze, że zostało mu do odsiedzenia w tej przeklętej Mózgowie mniej niż 
dwa lata. Tak, 
to jest najważniejsze! A potem – potem nie będzie ważne, czy pozwolą mu mieszkać 
w Moskwie, 
czy nie, i tak się z nią zobaczy!
Uśmiechając się schował listy do kieszeni. Do prawej te z dopiskami Wari, do 
lewej – te bez 
dopisków.
– Wsiewołodzie Siergiejewiczu, niech pan zajdzie do mnie i na razie przejrzy 
sobie gazety, 
my niedługo wrócimy.
Sawwa Łukicz, dobra dusza, złoty staruszek, skręcił papierosa:
– A cóżeś to listy pochował? Czytaj se, czytaj!
– Potem przejrzę – odparł Sasza.
Zapadał zmierzch, skończyli pracę, zebrali narzędzia do skrzynki, schowali ją 
między 
kłodami.
W domu Wsiewołod Siergiejewicz podał Saszy gazetę.
– Niech pan sobie przeczyta!
– Zaraz, muszę się rozebrać.
Sasza zdjął kożuch, czapkę, położył na piecu rękawice, ściągnął buty i dopiero 
wtedy sięgnął 
po gazetę.
Uchwała CKW ZSRR o terrorze, opublikowana tuż po zabójstwie Kirowa, głosiła:
„Do republikańskich kodeksów postępowania karnego w punktach dotyczących 
działalności 
organizacji terrorystycznych oraz aktów terroru przeciwko przedstawicielom 
władzy radzieckiej 
wnosi się następujące zmiany:
1. Dochodzenie w sprawach o takim charakterze należy kończyć w nieprzekraczalnym 
terminie do dziesięciu dni. 2. Akt oskarżenia doręczyć podejrzanemu na 24 
godziny przed 
rozpoczęciem procesu. 3. Sprawę rozpatrywać bez udziału stron. 4. Wyroki nie 
podlegają 
apelacji i nie mogą być zmieniane w trybie ułaskawienia. 5. Wykonanie 
najwyższego wymiaru 
kary następuje natychmiast po wydaniu wyroku”.
– Tak – powiedział Sasza w zamyśleniu. – Niczego sobie.
– To prawo wojenne – odezwał się Wsiewołod Siergiejewicz. – O ile jednak mi 
wiadomo, 
wojny nie prowadzimy. Żadne państwo, żadna władza nigdy nie ośmieliły się 
pozbawić 
oskarżonego prawa do obrony, a ta uchwała odbiera mu wszystko – adwokata, a 
nawet 
możliwość bronienia się samemu. Skoro człowiek dostaje akt oskarżenia na 
dwadzieścia cztery 
godziny przed rozprawą to przecież w ogóle nie jest w stanie przygotować się do 
obrony. Nikt 
nigdy nie ośmielił się odebrać człowiekowi prawa do apelacji, przecież sędziowie 
są tylko 
ludźmi, mogą się pomylić! Nie wolno pozbawiać oskarżonego nadziei na 
ułaskawienie, państwo 
nie może istnieć bez humanitaryzmu. Ta uchwała to coś gorszego niż prawo 
wojenne, nie mówi 
się o konkretnych przypadkach, lecz o terrorze przeciwko przedstawicielom władzy 
radzieckiej w 
ogóle, a to, drogi Sasza, bardzo szerokie i rozciągliwe pojęcie, za terror można 
uznać, co się tylko 
zechce. Przedstawicielem władzy radzieckiej też może być każdy, od Stalina po 
brygadzistę 
w kołchozie, któremu chłop groził pobiciem za nieprawidłowe wyliczenie dniówek. 
Ta uchwała 
oznacza nie kontrolowane mordowanie niewinnych i bezbronnych ludzi. To prawo 
masowego 
bezprawia.
Pokręcił głową.
– Pamięta pan, co powiedział Puszkin do Gogola po wysłuchaniu pierwszych 
fragmentów 
„Martwych dusz”? „Boże, jak smutna jest nasza Rosja!” Co można powiedzieć po 
wprowadzeniu 
takiej uchwały? „Nieszczęsna Rosja”? Niech pan zauważy, jaka operatywność – 
pierwszego 
grudnia zamordowali Kirowa, i już mamy gotowe i opublikowane nowe prawo. Co pan 
na to?
– Nie opowiadałem jeszcze panu o swoim śledczym. Nazywał się Diakow. Taki 
zdechlak 
w okularkach. Wyjątkowe bydlę. Wrabiał mnie w sprawę. I wie pan co? Obrażał się, 
kiedy nie 
chciałem podpisać protokołu, wydymał wargi: „Nie chcecie otworzyć się przed 
partią”! Drań! 
Dlaczego o nim mówię? Tak... Gdyby ta uchwała wyszła półtora roku temu, Diakow 
mógłby 
oskarżyć mnie o terror. Logika jest prosta. Dlaczego w świątecznym numerze 
gazetki nie 
wymieniliście nazwiska towarzysza Stalina? Bo jesteście przeciwko towarzyszowi 
Stalinowi. Nie 
chcecie, żeby kierował państwem i partią. A jak spowodować, żeby towarzysz 
Stalin nie kierował 
państwem i partią? Tylko poprzez morderstwo, chcieliście zamordować naszego ojca 
i nauczyciela, naszego wodza! Ach tak, nigdy o tym nie mówiliście? Pewnie, o 
takich sprawach 
się nie mówi. Ale nosiliście sicz takim zamiarem i w sprzyjających 
okolicznościach 
zrealizowalibyście go. Jesteście potencjalnym terrorystą, wasi przyjaciele to 
też potencjalni 
terroryści, wszyscy razem jesteście organizacją terrorystyczną. A więc sąd bez 
obrońcy, wyrok 
bez prawa apelacji, rozstrzelanie w godzinę po rozprawie.
– Tak – zgodził się Wsiewołod Siergiejewicz. – Pod tym względem udało się panu.
– Wychodzi na to, że jestem szczęściarzem. Nie sądzi pan, że warto by to oblać?
– Nie powiem nie. A propos, wyjaśnię panu, dlaczego naprawdę jest pan 
szczęściarzem...
Sasza miał trochę spirytusu, gospodyni nakrajała wędzonego lipienia, zakrzątnęła 
się przy 
piecu.
Sasza czytał listy, Wsiewołod Siergiejewicz przeglądał gazety.
– Co się dzieje, Sasza... Wszędzie procesy, masowe egzekucje, z Leningradu 
wywieziono 
tysiące byłej szlachty, byłych burżujów, dzieci byłej szlachty, dzieci byłych 
burżujów... Dzieci? 
Za co? A co na to naród? Czy naród milczy? Skądże! Naród nie milczy, o nie! 
Niech pan czyta: 
naród żąda rozprawienia się z nimi! W całym kraju od Władywostoku po Odessę – 
wiece: 
zdemaskować! Zlikwidować! Rozstrzelać! O, partia też nie milczy! Na zebraniach 
partyjnych 
ujawnia i demaskuje się „zakonspirowanych”, komuniści kajają się, biją się w 
piersi i składają 
samokrytykę: nie dopilnowaliśmy, nie zapobiegliśmy... Nie, nic nie pomaga. Te 
kajania uchodzą 
za niewystarczające i nieszczere.
Gospodyni wyjęta z pieca garnek ziemniaków.
Sasza zaprosił do stołu Sawwę Łukicza. Usiedli. Wypili po jednym, zakąsili, 
nalali po 
jeszcze jednym.
– A więc dlaczego jestem szczęściarzem? – spytał Sasza.
– Dlatego, że znajduje się pan tutaj, w Mózgowie – odparł Wsiewołod 
Siergiejewicz 
zdzierając skórkę z ryby. – Żyje pan tu sobie w warunkach wręcz sterylnych. Na 
wolności 
musiałby pan brać udział w tych wiecach, żądać zdemaskowania, rozstrzelania, 
zlikwidowania...
– Mógłbym nie brać w tym udziału.
– Nie mógłby pan. Pracując w jakiejś instytucji nie wykręciłby się pan od 
takiego zaocznego 
linczu. Nie mówię oczywiście, że to właśnie pan występowałby na trybunie, 
wskazywał kogoś 
palcem, nazywał go wrogiem, sprzymierzeńcem wroga albo zakonspirowanym, ukrytym 
i tak 
dalej. Nie! Ale razem ze wszystkimi głosowałby pan za rozstrzelaniem, podnosiłby 
pan rękę, bo 
gdyby pan jej nie podniósł albo glosował przeciwko, to też byłby pan wrogiem i 
prosto z zebrania 
wywieźliby pana, gdzie trzeba.
– A jak postąpiłby pan, Wsiewołodzie Siergiejewiczu?
– Ja? Mnie to nie grozi. Dopóki istnieje władza radziecka, mam tylko jedną 
drogę: zesłanie – 
łagier – więzienie – znowu łagier – znowu więzienie. W łagrach i więzieniach 
takich wieców nie 
będą organizować, w każdym razie mam nadzieję, że na to nie wpadną. W łagrze ani 
w więzieniu 
nikt ręki nie podniesie.
– Ale załóżmy tak teoretycznie, powiedzmy, odsiedział pan wyrok, wypuścili pana. 
Mieszka 
pan w jakimś miasteczku, pracuje pan, a tu w pracy organizują wiec, potępiają 
wrogów, żądają 
rozstrzelania, wszyscy głosują za, a pan?
Wsiewołod Siergiejewicz w milczeniu zdzierał skórkę z ryby. Trwało to bardzo 
długo.
– No więc? – ponowił pytanie Sasza.
– Nie wiem, Sasza, naprawdę nie wiem. W tych wiecach uczestniczą ludzie, którzy 
naprawdę 
wierzą gazetom, wierzą we wszystko, co im się wbija do głów. Są i tacy, którzy 
nie wierzą, ale 
pamiętają o swoich dzieciach.
– Pan nie ma dzieci.
– Nie mam. Powiem panu wprost: najprawdopodobniej ja też podniósłbym rękę. 
Dlaczego? 
Dlatego, że mój pojedynczy i odosobniony głos niczego nie zmieni. Dlatego, że 
głową muru nie 
przebijesz. I jeszcze dlatego, że jeśli zaprotestuję sam, to tamtych i tak 
rozstrzelają, tyle że ze 
mną na dodatek. Poza tym oni się do czegoś tam przyznają, okazują skruchę, więc 
dlaczego 
miałbym ginąć za ludzi tak słabych i pozbawionych charakteru? Przecież w swoim 
czasie to oni 
sami organizowali to wszystko, są komunistami, komsomolcami, sami posyłali 
innych na śmierć, 
teraz inni posyłają ich, dlaczego miałbym się nad nimi litować?
– Sam pan jednak mówił, że zsyłają byłą szlachtę, byłych burżujów i ich dzieci. 
Dzieci 
nikogo nie posyłały na śmierć. Dzieci trzeba bronić.
Wsiewołod Siergiejewicz oczyścił wreszcie rybę, odgryzł kęs.
– Dobra ryba, znakomita. Porusza pan poważny problem, Sasza, bardzo poważny i 
aktualny. 
Tyle że aktualny wyłącznie dla pana, a nie dla mnie: ja nigdy nie stanę wobec 
takiego dylematu, 
krążę niejako po innej orbicie. Pan, Sasza, przebywa na tej samej orbicie, po 
której krąży 
państwo, tak, przebywa pan na ich orbicie i nie opuści jej pan, a więc dylemat 
ten będzie pańskim 
dylematem, nie moim.
– No cóż – powiedział Sasza. – Wtedy go rozstrzygnę. Jednak pańskie postawienie 
sprawy 
mi nie odpowiada.
– Cofam je jako nieprzemyślane – powiedział Wsiewołod Siergiejewicz. – Po prostu 
mówiłem o tym, jak postąpiłby na moim miejscu każdy logicznie rozumujący 
człowiek: 
podniósłby rękę, zachowałby się tak jak wszyscy. Na tym właśnie polega tragedia 
Rosji, tragedia 
narodu rosyjskiego. Nikogo nie potępiam, ludzie są tylko ludźmi, człowiek jest 
tylko 
człowiekiem.
– A co ze „szczególnym powołaniem” narodu, z jego „misją dziejową”? Gdzie 
„pierwiastek 
chrześcijański”?
– Sasza, tak prymitywnymi pytaniami chce pan obalić naszą... powiedzmy, moją 
filozofię?
– Nie jestem filozofem – zaprotestował Sasza – ale dochodzę do wniosku, że żaden 
naród nie 
ma do spełnienia misji dziejowej czy roli Mesjasza. Narody wybrane nie istnieją, 
są tylko ludzie, 
dobrzy ludzie i źli ludzie. I trzeba stworzyć takie społeczeństwo, w którym 
żadna siła nie 
mogłaby zmusić ludzi do czynienia zła.
– Sasza, wszystkie teorie społeczeństwa idealnego to utopie.
– Tak, idealne społeczeństwo nie istnieje i chyba w ogóle nie może istnieć. Ale 
społeczeństwo, które dąży do ideału, już przez to jest wspaniałym społeczeństwem 
– powiedział 
Sasza.
– Jakoś nie widać, żeby nasze społeczeństwo dążyło do tego stanu. Społeczeństwo 
to ludzie, 
a my przekształciliśmy ich w bestie. – Wsiewołod Siergiejewicz wstał. – Pójdę 
już. Ja mogę jutro 
spać choćby cały dzień, ale pan idzie do pracy. Tak panu ufają, że pozwolili 
panu zajmować się 
ciesiołką. Mnie nawet tego nie wolno. Sasza roześmiał się.
– Mam protekcję. Wskazał gospodarza.
– Sawwa Łukicz pomógł.
– A czemu nie pomóc? – odezwał się Sawwa Łukicz. – Trza kończyć robotę. 
Naczalstwo 
każe.
– To może wziąłby pan i mnie?
– Tyś człowiek uczony, światowy – powiedział Sawwa Łukicz. – Tobie nasza robota 
nie 
będzie pasować.
Wsiewołod Siergiejewicz wyszedł.
Sasza przeczytał listy od matki, jeszcze raz zerknął na dopiski Wari – były 
krótkie, suche, ale 
nawet w nich wyczuwał jakieś ukryte znaczenie. „Żyję, pracuję, nudzę się... 
Czekamy na 
Ciebie”. Odpisywał jej tak samo zwięźle, starannie obmyślając każde zdanie. 
„Droga Warieńko, 
kiedy dostaję listy, to od razu patrzę, czy jest coś od Ciebie”. Może i ona 
domyśli się 
prawdziwego znaczenia tych słów?
To było wszystko, na co mógł sobie pozwolić. W Moskwie nie okazywał Wari 
specjalnego 
zainteresowania, teraz takie zainteresowanie mogłoby zostać odebrane jako wyraz 
tęsknoty do 
wolności, do znajomych czy po prostu do kobiety. Sasza nie chciał być źle 
zrozumiany.
Niewykluczone, że pisząc: „Jakże chciałabym wiedzieć, co teraz robisz”, Waria 
wyraziła 
swoje myśli nieco śmielej i bardziej zdecydowanie; możliwe jednak, że wymyślił 
to sobie, może 
chciała tylko podtrzymać go na duchu, dobra dziewczyna o dobrym sercu.
„Żyję, pracuję, nudzę się... Czekamy na Ciebie”. Nie, to oczywiste, że coś się 
za tym kryje... 
Zresztą to nieważne, zawsze czekał niecierpliwie na te dopiski. Ta niezbita 
pewność przyszłości, 
jaką znajdował w listach Wari, działała na niego krzepiąco, dodawała mu otuchy.
Listy od mamy mimo spokojnego tonu budziły niepokój. W jednym z nich mama pisała 
o ciotce Wierze: „Wiera wyprowadziła się z daczy, choć można tam mieszkać i 
zimą. Ma dosyć 
mitręgi z drewnem na opał i piecem”. Wiadomość nie zawierała nic szczególnego, 
ale 
w następnym liście przeczytał znowu: „Wiera przeniosła się na zimę do miasta”. 
Co to znaczy? 
Dlaczego mama pisze o tym już drugi raz? A może stało się coś z ciocią Wierą 
albo z jej mężem? 
Może z dziećmi? Napisał do matki: „Jak zdrowie cioci Wiery, wujka Wołodi (to był 
jej mąż), 
Swietłany i Walerija? Gdzie są, jak się czują?”
Trzeba uspokoić mamę. W tym samym liście poprosił ją, aby poszukała w szufladach 
biurka 
jego indeksu i prawa jazdy (nie zabrano ich podczas rewizji) i żeby przechowała 
oba dokumenty 
do jego powrotu, przydadzą się. Napisał to wyłącznie po to, żeby uspokoić matkę, 
utwierdzić ją 
w przekonaniu o rychłym powrocie do Moskwy, wzmóc nadzieję na uwolnienie. Sam na 
to nie 
liczył. Prosił też o przysłanie niektórych książek o rewolucji francuskiej. W 
szkole bardzo się nią 
interesował, później zresztą też, zbierał książki na ten temat, teraz tęsknił do 
nich, chętnie by je 
znowu przeczytał jeszcze raz.
Napisał jeszcze, że pracuje na budowie fermy, praca jest przyjemna, płacą 
dobrze, starcza na 
jedzenie i mieszkanie, więc pieniędzy z domu nie potrzebuje. Długo pisał ten 
list. Nawet 
staruszka odezwała się z pieca:
– Czego oczy psujesz? Ściel i kładź się.
– Jutro zabierają pocztę – powiedział. – Muszę dokończyć. Położył się późno, 
wstał, gdy 
Sawwa Łukicz jadł już śniadanie.
– Łukicz, ja zaraz!
Ubrał się szybko, umył, zasiadł do jajecznicy – czekała na stole. Staruszek 
wyszedł na dwór.
– Idź – rzucił za nim Sasza. – Dogonię cię. Sawwa Łukicz zawrócił.
– Sanie z milicją...
– Do nas?
– A kto ich wie?
Nic nie przygotowane, nic nie spakowane! Sasza skoczył do listów – nie chciał, 
żeby 
dotykały ich obce ręce, nie, nie zdąży się spakować. Trudno, niech przyjeżdżają, 
poczekają sobie, 
korona im z głowy nie spadnie.
No to koniec. Skończyło się życie nad Angara. Gdzie, w jakim łagrze będzie 
toczyć się 
dalej? Pewnie już nigdy nie zobaczy mamy, nie zobaczy ojca, nie zobaczy Wari.
Wyciągnął papierosa, zapalił. Spojrzał w okno, całe oszronione, nic nie widać. 
Zaczął 
nasłuchiwać, Nie, skrzypienia płóz też nie słychać.
Trzasnęła furtka. Otworzyły się drzwi – wrócił Sawwa Łukicz.
– Minęły – przeżegnał się. – Bogu niech będą dzięki!
– Dokąd pojechali?
– Za tamtem skręcili.
„Tamtem” oznaczało drugi róg, pierwszy był „ten”. Po kogo? Pewnie po Masłowa.
– Łukicz, zajrzę tam, a potem przyjdę do roboty.
– Idź, idź – powiedział staruszek. – Nie spiesz się, poradzimy se i bez ciebie. 
Sanie stały 
przed domem, w którym mieszkał Masłow. Na miejscu Sasza zastał już Wsiewołoda 
Siergiejewicza i Piotra Kuźmicza.
W chwili, gdy do nich podszedł, w drzwiach ukazał się Michaił Michajłowicz 
Masłow 
z walizką w ręce i plecakiem na ramionach. Kiedyż on zdążył się spakować? Czyżby 
cały czas 
siedział na walizkach, gotów w każdej chwili do drogi?
Przed Masłowem szedł milicjant z karabinem, z tyłu drugi, też z karabinem, 
wysoki rosły 
chłopak z pogardliwie zaciśniętymi wargami.
Masłow wrzucił walizkę do sań, zdjął z ramion plecak, umieścił go obok walizki.
Potem odwrócił się do Wsiewołoda Siergiejewicza. Objęli się, ucałowali. Tak samo 
pożegnał 
się z Piotrem Kuźmiczem. Saszy podał rękę, Sasza uścisnął ją, popatrzył 
Michaiłowi 
Michajłowiczowi w oczy. Po chwili spytał:
– Michaile Michajłowiczu! Może chce pan coś przekazać Oldze Stiepanownie?
– Wsiewołod Siergiejewicz ma adres, napisze do niej. Pomyślał i dodał:
– Dziękuję, że pan pamiętał...
2
Sasza poszedł na budowę. Chłopi ustawiali na przyciesi pionowe belki, 
oddzielając co dwa 
metry przyszłe stanowiska dla krów. Ustawiali belki na czop, żeby wzmocnić 
konstrukcję. Belki 
na całej długości miary wycięcia, w wycięcia te wsuwa się końce bali, które 
tworzą ściany.
Wdzięczna praca, precyzyjna. Sasza zdumiewał się, jak prostych narzędzi używają 
do niej 
chłopi – wystarczał im topór, strug, piła, piłka, dłuto – jak osiągają taką 
dokładność za pomocą 
pionu, kątownika i poziomicy.
On też mógłby to robić, ale spóźnił się dzisiaj i znowu kazali mu ociosywać 
kloce.
– Pożegnałeś kolegę? – spytał Sawwa Łukicz.
– Pożegnałem.
– I dokąd to go pognali? – zainteresował się Stiepan Timofiejewicz, smagły, 
suchawy chłop 
z garbatym nosem.
– Kto ich tam wie – odpowiedział Sasza.
– Może już swoje odsiedział? – spytał Sawwa Łukicz.
– Że niby na wolność? – ironicznie powiedział Stiepan Timofiejewicz. – Akurat, 
na wolność 
z milicją nie odwożą.
– W Kieżmie ludzie powiadają, że zabili kogoś z naczalstwa, w gazetach było – 
wtrącił inny 
chłop, też Stiepan, ale nie Timofiejewicz, tylko Łukianowicz. – A zabił onego 
jakiś trockista, co 
to jest przeciwko kołchozom, żeby, znaczy się, rozpuścić te kołchozy.
– A gdzie ich tam tera rozpuszczać – skrzywił się Stiepan Timofiejewicz. – Co 
rozdawać? 
Czym ludzi obdzielić? Wszystko zmarnowali...
– A ty się miarkuj – Sawwa Łukicz rozejrzał się niespokojnie. – Ty tego... No, 
dobrze jest, 
znaczy.
– Co jest dobrze?
– A to, że wszystko od Boga dane – powiedział Sawwa Łukicz. – Jak Pan Bóg 
urządził, tak 
musi być.
– Pan Bóg, Pan Bóg, wy ino na Pana Boga zwalacie – zgryźliwie zauważył Stiepan 
Timofiejewicz. – A gdzie ona, ta wasza cerkiew? Pan Bóg za ciebie nic nie zrobi, 
co, może tę 
oborę Pan Bóg za ciebie postawi? Krowy zmarnowane, a my oborę budujem.
– No to nie buduj – powiedział trzeci chłop, Jewsiej, Sasza nie znał jego 
imienia po ojcu, 
wszyscy nazywali go po prostu Jewsiej, czasem dodawali jeszcze nieprzyzwoity 
rym.
– A gdzie się od tego podziejesz? – ze złością odparł Stiepan Timofiejewicz. – 
Ony tu – 
pokazał na Saszę – odsiedzą swoje i wyjadą gdzie bądź. A nam, chłopom, nijak 
stąd nie 
wyjechać. Bez papierów my przecie. Trzymają na jednym miejscu jak uwiązanego, 
siedź i ani 
kroku! Taka to ci nasza wolność!
– Co za giez cię ugryzł? – spytał Sawwa Łukicz. – Usłyszy kto, rozgada, a 
przecie wiesz, co 
za to!
– Wiem – ponuro powiedział Stiepan Timofiejewicz. – Dlatego giniemy, że 
milczymy, 
wędzidło zagryźliśmy.
– Nam robić trza, pół dnia żeśmy przegadali.
Rzeczywiście zbliżało się południe. Znowu wzięli się do pracy.
Chłopi chcą porozmawiać, w końcu czemu by nie porozmawiać, ale Sasza im 
przeszkadza – 
jest obcy, a oni nauczyli się już, że przy obcych lepiej trzymać język za 
zębami... Smutny 
obrazek...
Po tygodniu czy dwóch wezwano do Kieżmy Piotra Kuźmicza... Obeszło się bez 
milicjantów, po prostu przez radę wiejską dostał wezwanie na taki to a taki 
dzień.
– Może wypuszczą, jak myślicie? – zaglądał w oczy Saszy i Wsiewołodowi 
Siergiejewiczowi, szukając potwierdzenia i współczucia. – Wyrok skończył mi się 
jeszcze 
w listopadzie.
– To po co pan tu siedział, skoro wyrok się skończył? – zapytał Sasza. – Trzeba 
było im 
przypomnieć.
Piotr Kuźmicz pokręcił głową.
– To niebezpieczne, Aleksandrze Pawłowiczu. Człowiek się upomni, a oni dołożą 
nowy 
wyrok... No ale przecież nie wywieźli mnie jak Michaiła Michajłowicza. I nie 
jestem polityczny.
– Nie polityczny! – ironicznie zauważył Wsiewołod Siergiejewicz. – 
Kontrrewolucja 
gospodarcza, niezły artykulik!
– Ale gospodarcza – upierał się Piotr Kuźmicz. – Nie polityczna!
– No dobrze – przerwał mu Wsiewołod Siergiejewicz. – Niech pan idzie do Kieżmy. 
Dowie 
się pan, co i jak, a potem nam opowie.
Kiedy Piotr Kuźmicz poszedł do Kieżmy, Wsiewołod Siergiejewicz powiedział:
– Może go faktycznie wypuszczą. Biurokracja. Akta są, wyrok zaliczony, nie ma 
dodatkowych dyspozycji... Chociaż teraz, po zabójstwie Kirowa... Zresztą diabli 
wiedzą.
Pod wieczór wrócił Piotr Kuźmicz, radosny, podniecony. Zwolnili! Pokazał 
zaświadczenie: 
„Po odbyciu kary pozbawienia wolności... podlega p. II Uchwały RKL dot. 
przepisów 
meldunkowych”. Czyli minus – zakaz osiedlania się w dużych miastach.
– A po co mi duże miasta? – z ożywieniem mówił Piotr Kuźmicz. – Mnie tam one 
niepotrzebne. Urodziłem się i wyrosłem w Starym Oskole, tam mam żonę, córki, 
krewnych. Tam 
będę sobie mieszkać.
– Ma pan pieniądze na drogę? – spytał Sasza.
– Jakoś dojadę... Do Kieżmy zabiorę się z pocztą, podrzucą mi rzeczy saniami – 
to dycha. 
Bilet do Starego Oskołu będzie kosztować jakieś dwadzieścia pięć, trzydzieści 
rubli. Pół setki 
powinno wystarczyć. Tyle to jeszcze mam.
– A jedzenie, picie...
Piotr Kuźmicz machnął ręką.
– Z głodu nie umrę. Gospodyni nasuszy sucharów, da wędzonej ryby, jajek, wrzątek 
na 
dworcach za darmo... Niech się pan nie martwi, dojadę.
Nazajutrz Piotr Kuźmicz odjeżdżał do Kieżmy okazyjną kołchozową podwodą. Przy 
pożegnaniu z Saszą i Wsiewołodem Siergiejewiczem popłakiwał – wstydził się 
swojego 
szczęścia.
– Może Bóg da, że wam też się powiedzie.
– Bóg da, Bóg da – z lekką ironią powtórzył Wsiewołod Sieigiejewicz. – No, niech 
pan żyje 
tam sobie spokojnie i nie próbuje przypadkiem zakładać sklepu!
– Co pan, Wsiewołodzie Siergiejewiczu – stary człowiek wzdrygnął się ze strachu 
– jaki tam 
sklep w dzisiejszych czasach! Będzie dobrze, jak mnie przyjmą na sprzedawcę!
– Lepiej niech pan zostanie stróżem – poradził Wsiewołod Siergiejewicz.
– A czemuż to?
– Bo to spokojniejsze zajęcie. W sklepie odpowiada pan materialnie, w razie 
czego mogą się 
przyczepić. A taki stróż siedzi sobie w kożuchu, grzeje się...
– O nie, Wsiewołodzie Siergiejewiczu, tak nie można. Swój fach znam od dziecka, 
przecież 
może być jeszcze ze mnie pożytek...
Ostatnie zdanie Piotr Kuźmicz wygłosił już z sań... woźnica szarpnął lejce, 
konie ruszyły.
– Żegnam, zostańcie z Bogiem! – zawołał Piotr Kuźmicz.
– Nic a nic do niego nie dotarło – powiedział Wsiewołod Siergiejewicz posępnie.
Zwolnienie Piotra Kuźmicza poprawiło nieco nastroje zesłańców. Niebawem nadeszła 
też 
nowa wieść: we wsi Zaimka zwolniono ojca Wasilija. Oznaczało to, że władze 
dokonują pewnej 
selekcji i wywożą nie wszystkich jak leci, a tylko niektórych.
Jednakże po tygodniu przybiegła na budowę dziewczynka, stanęła przed Saszą i 
powiedziała:
– Siewołod Siergieicz cię wołają.
Dziewczynka była córką gospodarzy Wsiewołoda Siergiejewicza. Sasza od razu 
zrozumiał: 
przyszła kolej na Wsiewołoda Siergiejewicza.
Wsiewołod Siergiejewicz dziarsko i energicznie pakował rzeczy. Do dziś dręczyła 
go 
niepewność oczekiwania, teraz sytuacja stała się jasna – znowu droga, wiedział 
już, co go czeka, 
to, co go czekało, wymagało sił i gotowości na wszystko.
– Kazali się stawić? – spytał Sasza.
– Czy to nie wszystko jedno? Przyjadą po mnie do Kieżmy. W Kieżmie zbierają 
niewielki 
i zapewne już ostatni etap do Krasnojarska. Pana nie wzięli, to daje pewną 
nadzieję. Zresztą 
etapów będzie jeszcze sporo, Sasza, musi pan być przygotowany na wszystko... 
Lidii 
Grigoriewny Zwiaguro też nie wzięli, a ze względu na charakter obecnych wydarzeń 
powinni 
byli zabrać ją w pierwszej kolejności. Nie zabrali. To znaczy, że jeszcze 
niejedno przed nami... 
A to dla pana. – Wsiewołod Siergiejewicz wskazał na paczkę książek. – Wiem, że 
nie jest pan 
miłośnikiem filozofii, ale są tu ciekawe książeczki, a zabierać je ze sobą... I 
tak by odebrali... 
Jeżeli przyjdą po pana, to zostawi je pan komuś albo po prostu wyrzuci.
– Dziękuję – powiedział Sasza. – Nie potrzebuje pan czegoś na drogę?
– Chyba wszystko mam.
– Nic pan nie ma – stwierdził Sasza. – A ciepła bielizna?
– Nie przywykłem do ciepłej bielizny, noszę zwykłą, zresztą zima już się kończy.
– Dam panu komplet flanelowej, mam dwa. I wełniane skarpety.
– Wystarczy to, co mam.
– I jeszcze sweter, musi pan go wziąć.
– Sasza, nie trzeba... Kryminaliści i tak wszystko odbiorą.
– Do Krasnojarska nie odbiorą... Widziałem pańskie rękawiczki, nadają się 
najwyżej do 
spacerów po Newskim.
– Nie, rękawiczki są jeszcze całkiem dobre...
– Dam panu wierzchnie rękawice, porządne, łosiowe, włoży je pan na swoje i 
będzie ciepło. 
Buty?
– Buty mam wspaniałe, niech pan spojrzy, ocieplane walonki. Sasza, wystarczy... 
Nie mam 
tylko pieniędzy, ale to nic, teraz państwo bierze mnie na swoje utrzymanie.
– Skąd pan wie, że po pana przyjadą?
– Wiem – odpowiedział krótko Wsiewołod Siergiejewicz. Nie obawiał się Saszy, 
ufał mu, ale 
nie wymieniał żadnych nazwisk. To podstawowa zasada: żadnych nazwisk.
Cały dobytek Wsiewołoda Siergiejewicza zmieścił się w jednym mocno wypchanym 
worku 
podróżnym.
– No i spakowałem się.
Wsiewołod Siergiejewicz usiadł na ławce.
– Sasza, chcę panu coś powiedzieć na pożegnanie. Żal mi się z panem rozstawać, 
naprawdę 
pana polubiłem. Chociaż, jak to się obecnie mówi, stoimy po dwóch stronach 
barykady, ale lubię 
pana i szanuję. Szanuję nie za to, że nie wyparł się pan swojej wiary – takich 
jest jeszcze wielu. 
Pańska wiara różni się jednak od wiary innych – ma w sobie coś ludzkiego, nie ma 
w niej tej 
klasowej, partyjnej ograniczoności. Być może zupełnie nieświadomie wywodzi pan 
swoją wiarę 
stamtąd, skąd wywodzą się wszystkie prawdziwe ludzkie ideały. I to właśnie 
bardzo w panu 
cenię. Jestem jednak starszy i bardziej doświadczony od pana. Niech pan nie 
będzie idealistą. 
Niech się pan zbliży do życia. W przeciwnym razie życie zniszczy pana lub, co o 
wiele 
straszniejsze, złamie, a wtedy... Proszę mi wybaczyć szczerość – idealiści stają 
się z czasem 
świętymi, ale znacznie częściej tyranami i obrońcami tyranii... Ileż zła na 
świecie wyrządza się 
właśnie w imię szlachetnych ideałów, dla iluż nikczemności są one wygodnym 
usprawiedliwieniem. Czy pan się na mnie nie gniewa?
Sasza uśmiechnął się.
– Co też pan, Wsiewołodzie Siergiejewiczu! Czy można gniewać się na człowieka za 
jego 
przemyślenia? Nie mam też zamiaru spierać się z pańską teorią. I nie mogę ręczyć 
za swoją 
przyszłość. Powiem tylko jedno: żyję na Ziemi jako człowiek, istota ziemska. 
Właśnie dlatego 
nie jestem idealistą w pańskim rozumieniu. Swój idealizm pojmuję inaczej. 
Uważam, że 
człowiek powinien wyznawać idee, ale idee ludzkie, humanistyczne, sprawiedliwe. 
Przez ten rok 
więzienia, etapów, zesłania doszedłem do jeszcze jednego wniosku: otóż 
najcenniejsze 
i najświętsze na świecie jest ludzkie życie i ludzka godność. Każdy, kto 
dokonuje zamachu na 
ludzkie życie, jest przestępcą, każdy, kto poniża człowieka w człowieku, też 
jest przestępcą.
– Ale przestępców trzeba sądzić – zauważył Wsiewołod Siergiejewicz.
– Tak, trzeba sądzić.
– To słaby punkt pańskiego rozumowania. Kto ma ich sądzić?
– Nie wnikajmy w szczegóły. Powtarzam: najcenniejsze jest ludzkie życie i ludzka 
godność. 
Jeśli wartości te zostaną uznane za najważniejszy i fundamentalny ideał, to z 
czasem ludzie 
znajdą rozwiązanie kwestii szczegółowych.
Wsiewołod Siergiejewicz zaczął nasłuchiwać. Przed domem zaskrzypiały płozy sań.
– Tak, to po mnie.
– Niech pan ich zatrzyma, zaraz wrócę – powiedział Sasza, wybiegł z chaty, koło 
ganku stały 
sanie, woźnicy towarzyszył milicjant.
Sasza wpadł do siebie, wyciągnął komplet ciepłej bielizny, sweter, rękawice, 
dorzucił dwie 
koszule, wrócił do Wsiewołoda Siergiejewicza.
– No i po co to wszystko? – zmarszczył brwi Wsiewołod Siergiejewicz. – Proszę 
spojrzeć, 
mój „sidor” aż pęka!
– Jakoś upchniemy, niech pan otworzy!
Wcisnęli rzeczy do worka.
– Tak – powiedział Wsiewołod Siergiejewicz. – Tu jest adres Olgi Stiepanowny, 
miasto 
Kalinin. Napisałem do niej, może uda mi się wysłać list z Krasnojarska, o ile 
nie przewiozą nas 
od razu do więzienia. Na wszelki wypadek niech pan też napisze. Z dwóch listów 
jeden na pewno 
dojdzie.
Sasza schował kartkę z adresem do kieszeni. Milicjant i woźnica dopili herbatę, 
wyszli na 
dwór. Wsiewołod Siergiejewicz ubrał się, wziął worek, postawił go na podłodze.
– No cóż, Sasza, pożegnajmy się. Objęli się, ucałowali.
– No i nie dokończyliśmy naszej dyskusji – zażartował Wsiewołod Siergiejewicz.
– Może kiedyś dokończymy – odparł Sasza.
Wsiewołod Siergiejewicz zajrzał do kuchni, pożegnał się z gospodarzami, wyszedł 
na drogę, 
załadował worek na sanie.
W progu stała dziewczynka, córka gospodarzy, w kożuszku narzuconym na ramiona.
– No, jeszcze raz!
Wsiewołod Siergiejewicz i Sasza ucałowali się.
Wsiewołod Siergiejewicz wsiadł do sań, przykrył nogi baranicą, powiedział 
wesoło:
– No to w drogę!
Sanie zaskrzypiały...
Sasza stał i patrzył za nimi, póki nie skryły się za rogiem. Dziewczynka stała w 
drzwiach 
i też patrzyła.
W Mózgowie pozostało tylko dwoje zesłańców – Sasza i Lidia Grigoriewna Zwiaguro.
3
A na Arbacie pozornie nic się nie zmieniało. Życie toczyło się dalej, jak gdyby 
nie było 
żadnych represji, więzień, łagrów ani ofiar.
Znajomi ofiar i znajomi tych znajomych żyli sobie nadal, tak jak żyli. O nich, o 
zwyczajnych 
ludziach pracy i ich chwalebnym wysiłku pisano w gazetach, informowano przez 
radio, mówiono 
na zebraniach.
O takich jak Sasza Pankratow też pisano w gazetach, informowano przez radio i 
mówiono na 
zebraniach, ale jako o wrogach, których należy zlikwidować. „Tych, którzy 
sprzyjają im albo 
współczują, również należało likwidować.
Ponieważ jednak nikt nie chciał być zlikwidowany, to i nikt nie wątpił w 
konieczność 
likwidowania ludzi, których skazywano bez sądu, a o ich winie informowano w 
lakonicznych 
komunikatach prasowych.
Bezpieczniej było w ogóle o nich nie mówić. Mówiło się o czymś innym. Na 
przykład 
o bohaterskich lotnikach polarnych, którzy w ubiegłym roku uratowali z kry na 
Oceanie 
Lodowatym załogę zmiażdżonego przez lody parowca „Czeluskin”. A jeśli nawet 
komuś 
przychodziła do głowy myśl, że ratowanie niewinnych ludzi z więzień i łagrów 
jest sprawą nie 
mniej ważną niż ratowanie czeluskinowców, to nikt nie wypowiadał jej głośno.
Jurij Denisowicz Szarok awansował, był teraz samodzielnym pracownikiem 
operacyjnym 
i podlegał bezpośrednio naczelnikowi wydziału pierwszego Aleksandrowi 
Fiodorowiczowi 
Wutkowskiemu oraz jego zastępcy Steinowi. Podlegał też Diakowowi, ale tylko jako 
pomocnikowi naczelnika wydziału.
Wutkowski i Stein cenili Szaroka: poważny, obowiązkowy i rzetelny 
funkcjonariusz. 
Obiecujący. Perspektywiczny. Mianem tym obdarzano tutaj takiego, który umiał nie 
tylko 
„rozgryźć” podejrzanego, nie tylko zmusić go do przyznania się, ale co 
najważniejsze, wydusić 
z niego powiązania, nadać sprawie szerszy zasięg, ujawnić grupę. Członkowie 
grupy wskażą 
w śledztwie dalsze kontakty. W ten sposób tworzy się zaczyn, który gwarantuje 
nieprzerwane 
funkcjonowanie organów ścigania.
Szarok błyskawicznie uświadomił sobie tę prawdę, zrozumiał ją od razu, tak samo 
jak wiele 
innych prawd, zwłaszcza tę, żeby nigdy nie wchodzić w jakieś układy. Sprzyjał mu 
Bieriezin, ale 
Szarok zachowywał dystans. I słusznie, Bieriezin z trzaskiem wyleciał aż na 
Daleki Wschód. 
Dostał tam poważne stanowisko, to fakt, zachował też stopień, ale z Moskwy go 
wyrzucili. Jego 
pracowników zaś poupychali po wszelkich możliwych dziurach.
Wśród prawd, które zrozumiał Jura, była też i taka: nie szarżować, pamiętać, że 
stale chodzi 
się po linie. Najmniejsza nieostrożność może kosztować głowę. Niech ten dureń 
Diakow chełpi 
się swoją władzą, wszechmocą i bezkarnością, niech pęcznieje z dumy, że pracuje 
na najbardziej 
aktualnym odcinku. Wszystko to do czasu, do czasu...
Oczywiście ich wydział jest najbardziej aktualny. Drugi zajmuje się 
mieńszewikami, 
bundowcami, anarchistami, trzeci to wszelkie ruchy narodowościowe – musawatyści, 
daszniacy 
i im podobni, czwarty – eserzy, piąty – religia i duchowni. Spokojne wydziały, 
jacy tam dzisiaj 
mieńszewicy i eserzy...
Szarok chętnie przeniósłby się do któregoś z nich. Miał już kiedyś okazję 
przejść do 
wydziału piątego, do spraw wyznaniowych, ale po pewnym wahaniu odmówił. Nie 
chciał 
zadzierać z Panem Bogiem.
Sam w Boga nie wierzył, do religijności matki odnosił się jednak tolerancyjnie – 
jej sprawa. 
A zresztą diabli wiedzą! W Boga wierzą nawet wykształceni ludzie, na przykład 
akademik 
Pawłów. Absolutny materialista, uczony o światowej sławie, a w Kołtuszach 
urządził sobie 
cerkiew, bije w niej pokłony. Mimo to cieszy się uznaniem władz, sam towarzysz 
Stalin odnosi 
się do niego z szacunkiem.
Bóg czy nie Bóg, ale jakieś niewytłumaczalne siły istnieją. Przeznaczenie czy 
co... Jak 
rozpaczał w październiku 1934 roku, jak się wtedy wściekał, że przez głupi 
wyrostek nie 
pojechał do Leningradu, do Zaporożca! A przecież gdyby pojechał – gniłby teraz w 
łagrze.
Jura wrócił wówczas z pracy jak zwykle nad ranem, a mniej więcej o siódmej 
skręciło go 
z bólu. Bolało potwornie, ciało zdawało się pękać na pół, nie mógł zrobić ani 
wdechu, ani 
wydechu, przewracał się na prawy bok, na lewy, podciągał nogi do piersi – nic 
nie pomagało, nie 
mógł powstrzymać jęku.
Matka miotała się po pokoju: „Może przyłożyć grzałkę?” Na szczęście ojciec nie 
wyszedł 
jeszcze do pracy, domyślił się, o co chodzi, nie pozwolił przyłożyć grzałki, 
powiedział: 
„Wezwiemy pogotowie”.
Jura nie chciał pogotowia: karetka odstawi go do szpitala, a przecież wieczorem 
jedzie 
„Czerwoną Strzałą” do Leningradu, do Zaporożca, ze szpitala już go nie 
wypuszczą, wyjazd 
przepadnie, przepadnie Leningrad, znowu wyląduje u Diakowa.
– Daj telefon waszego pogotowia – nalegał ojciec.
– Nie trzeba, zaraz samo przejdzie.
– Nie dasz numeru, to wezwę miejskie.
Jura spróbował usiąść, jęknął, opadł na poduszkę, nie, to nie do wytrzymania, 
niech przyjadą, 
niech dadzą jakiś zastrzyk! Pokazał ojcu, gdzie trzyma notes. Ojciec znalazł 
telefon, zadzwonił. 
Po półgodzinie przyjechała karetka. Zabrali Jurę na noszach, gapiła się na to 
cała kamienica, tłum 
ciekawskich zatarasował bramę. Przywieźli go na Warsonofiewskij, do kliniki 
NKWD, i od razu 
na stół, na operację. Powiedzieli, że szew zdejmą za jakieś dziesięć dni. Koniec 
z Leningradem! 
Tak wtedy rozpaczał, tak rozpaczał, a wyszło na to, że wyrostek go uratował. No 
i jak tu nie 
wierzyć w przeznaczenie?
– Mieliście szczęście, że zdążyli was przywieźć, jeszcze ze dwie, trzy godziny i 
nastąpiłoby 
zapalenie otrzewnej – powiedział profesor Citronblat, który go operował.
Najlepszy chirurg i, ciekawa rzecz, z protezą zamiast nogi.
No i proszę, okazało się, że miał szczęście nie tylko z tą otrzewną – uniknął 
wyjazdu do 
Leningradu.
Trzeciego dnia po operacji pielęgniarka przyniosła mu torbę owoców – pomarańcze, 
mandarynki, jabłka – i kartkę: „Juroczka, jak się czujesz? Napisz, czego Ci 
trzeba. Lena”.
Jura odłożył kartkę. Lena przyszła! Jednak przyszła! Zmęczony, obolały, rozkleił 
się, poczuł 
nawet jakiś skurcz w gardle. A więc kocha go, wybaczyła mu, przestała być 
zazdrosna!
Nagle poczuł niepokój: a może to tylko te ich inteligenckie fanaberie? Ach, mimo 
dawnych 
uraz w trudnych chwilach wypada przecież przyjść z pomocą, okazać współczucie... 
Tak 
postępują przyzwoici ludzie, a oni są przyzwoitymi ludźmi... Nikt do niego nie 
przyszedł, a ona 
przyszła.
Dzwonił wprawdzie Aleksander Fiodorowicz Wutkowski, pytał o samopoczucie, ale to 
przełożony, szef ma obowiązek troszczyć się o podwładnych. No tak, przychodziła 
matka, ale to 
się nie liczy. Przyniosła jakieś idiotyczne pierogi, żeby chociaż zapytała, 
kretynka, lekarza, co 
wolno jeść, a czego nie. Żadnego jedzenia nie potrzebuje. Karmią tu dobrze, bądź 
co bądź 
centralna klinika NKWD... Lena to co innego, inteligencja: pomarańcze, 
mandarynki, nie żadne 
tam pierogi z kaszą gryczaną, lecz dowód zainteresowania.
Nie, na pewno nie przyszła tylko dlatego, że tak wypada! Po prostu nie może go 
zapomnieć. 
Takie jak ona nie zapominają. Takich jak on też się nie zapomina. Wiadomo. 
Mężczyzna!
Mimo wszystko nie odczuwał jednak tej dumy, radości i triumfu, jakich doznawał 
po ich 
pierwszym pogodzeniu się latem zeszłego roku w Srebrnym Borze. Satysfakcję – 
tak. Właśnie 
satysfakcję. Przyjemna niespodzianka.
– Napiszcie odpowiedź – powiedziała pielęgniarka.
– Trudno mi pisać... Lepiej niech wejdzie na parę minut.
– Do sali nie wolno. Wstaniecie, zaczniecie chodzić, mamy tu pokój odwiedzin, 
wtedy sobie 
porozmawiacie. Wytrzymajcie trochę. Za dwa dni pozwolą wam wstać.
Jura napisał na odwrocie kartki:
„Lenoczka, dziękuję za owoce. Nic więcej nie przynoś, mam tu wszystko, nie martw 
się. 
Chciałbym Cię zobaczyć. Za dwa dni pozwolą mi wstać i wyjdę do Ciebie. 
Przyjdź...”
I po chwili namysłu dopisał: „Całuję Cię”.
Przyszła. Usiedli w niewielkim hallu obok sali Jury. Lena narzuciła na ramiona 
biały fartuch 
z dyndającymi tasiemkami, pod fartuchem miała granatowy kostium i białą bluzkę, 
wysokie boty 
opinały kształtne mocne nogi. Zawsze podniecał go widok jej nóg, a jeszcze te 
perfumy... Ładna, 
zdrowa, promienna, a obok on – nie ogolony, w ohydnym flanelowym szlafroku, pod 
spodem 
tylko bielizna, na gołych nogach kapcie.
– Poznałaś mnie – zażartował. – Pewnie wyglądam jak nieboszczyk.
– Nie przesadzaj – uśmiechnęła się Lena. – Jesteś trochę blady, ale w szpitalu 
to normalne. 
Kiedy cię wypiszą?
– Za jakieś dwa, trzy tygodnie.
– Nie martw się, będę cię odwiedzać.
A jednak to fajna kobita! Obca, ale odpowiednia dla niego. Dobra, czuła, kocha 
go, przecież 
to widać, zrobiłaby dla niego wszystko, chociaż jest jakiś punkt odpychania czy 
jak to się tam 
naukowo nazywa.
Właśnie ta dobroć Leny, jej czułość, delikatność, to najlepsze i najbardziej 
pociągające jest 
dla niego groźne – nie może być wobec niej szczery, nie może być taki, jaki jest 
naprawdę.
Wobec Wiki – kurewki i konfidentki – mógłby pozwolić sobie na szczerość, 
oczywiście 
gdyby nie była szpiclem, ale na przykład jego żoną. Z nią można by rozmawiać o 
wszystkim bez 
żadnej gadki-szmatki, zrozumiałaby i jeszcze udzieliła dobrej rady.
A z Leną tak nie wolno. Trzeba dostosowywać się do jej wyobrażeń o etyce i 
moralności. 
Jakąż to moralnością może kierować się w pracy i w życiu on, Szarok, czy w ogóle 
istnieje 
jakakolwiek moralność?
Jaka jest moralność i etyka jej ojca, szanownego Iwana Grigoriewicza Budiagina? 
Ilu ludzi 
rozstrzelał jako przewodniczący GubCzeKa? Jakimi zasadami moralnymi kierował się 
przy 
wyprawianiu ludzi na tamten świat? Interesami proletariatu? A kto określił jego 
interesy? Partia? 
Lenin?
Doskonale. On, Szarok, też kieruje się interesami proletariatu, z tą tylko 
różnicą, że określa je 
obecny wódz partii – towarzysz Stalin. Ale Lenie tego się nie wytłumaczy, strata 
czasu. Musi 
więc wyrażać się o ludziach tak jak ona, z szacunkiem, a o prześladowanych – ze 
współczuciem. 
Jak ona. Pewnego razu powiedział coś nie tak, nie odezwała się, ale popatrzyła 
na niego 
z przerażeniem, zepsuła mu nastrój.
W łóżku jest dobra, namiętna, uległa, przyciąga do siebie, ani się oderwać. W 
porządku, ale 
od czasu do czasu ma się ochotę z kimś porozmawiać. Co z tego, że dzień w dzień 
przyłazi do 
szpitala?
A tak chciałoby się pogadać o wszystkim, co mu leży na wątrobie, pomartwić się 
wspólnie 
tym Leningradem, zastanowić się, który z chłopaków mógł trafić na jego miejsce 
do Zaporożca... 
Kiedy stąd wyjdzie, to się dowie. O ile Diakow nie zatai nazwiska, cwaniak... A 
może to nie takie 
pilne, może Zaporożec zaczeka na niego, może powie w Moskwie: „Tylko Szarok, nie 
chcę 
nikogo innego!”
A zamiast tego gadają o różnych bzdurach, nudzi go to, mówi nie to, co myśli, i 
nie tak, jak 
myśli, dostosowuje się do Leny, ciągle uważa, żeby czegoś nie palnąć, nie 
widzieć strachu w jej 
oczach, to udawanie męczyło go i upokarzało. Nie chciał jednak zrywać...
Po wyjściu Jury ze szpitala zaczęli spotykać się od przypadku do przypadku.
Szarok pracował nocami, Lena w dzień. Nie mieli gdzie się spotykać: mieszkanie 
kontaktowe Rebeki odpadało, dość było tamtej wpadki z Wiką. Kilka razy pojechali 
na daczę do 
Srebrnego Boru, dacza miała ogrzewanie, ale w dni wolne ciągle ktoś tam 
przyjeżdżał, kręcił się 
też Władlen, który miał właśnie ferie.
Któregoś wieczoru Jura zadzwonił do Leny z pracy. Ucieszyła się, spytała, co 
słychać.
– Jestem cholernie zmęczony, mam tu robotę z jednym takim sukinsynem.
Oczywiście od razu umilkła. Delikatnisia. Księżniczka. Powiedział nie tak, jak 
trzeba, to nie 
na ich nerwy. Co tam, ledwo żyje, nie będzie się zastanawiał nad każdym słowem.
– Nie martw się o moje sprawy. Powiedz lepiej, co u ciebie.
– Nic nowego, wszystko po staremu.
– Tak sobie zadzwoniłem – powiedział Szarok. – Dawno nie słyszałem twojego 
głosu. Jak 
spędzimy pierwszy maja?
– A ile masz wolnego?
– Dwa dni.
– Ja też. Wiesz, pojedziemy gdzieś.
– A dokąd?
– Coś wymyślimy... Mamy trzy tygodnie czasu.
– Dobra – powiedzą! Szarok. – Pomyślimy.
To były dwa upojne dni. Specjalny autobus przywiózł ich do zamkniętego domu 
wypoczynkowego dla pracowników naukowych pod Moskwą. – Skąd wytrzasnęłaś 
skierowanie? 
– spytał Jura. Lena odparła wymijająco:
– Czy nie wszystko jedno...
Gdy pokazywała skierowanie w recepcji, Jura zauważył, że wypisane jest na 
nazwisko 
Budiagina. Jasne, tatuś załatwił, postarał się dla córeczki.
W środku luksus, ale żadnej znajomej twarzy, za to Lena witała się z wieloma 
ludźmi. 
Wymieniła kilka nazwisk – sami naukowcy, nawet akademicy, przyjechali z żonami i 
dziećmi na 
dwa dni świąt.
Dostali nieduży pokój z widokiem na brzozowy lasek. Gałęzie drzew były jeszcze 
nagie, ale 
spowijała je już delikatna jasnozielona mgiełka – znak, że liście lada chwila 
wyklują się z pąków.
– Tylko wiosną brzozy mają takie białe pnie – Lena spojrzała na Jurę. – Nie 
zauważyłeś?
Nie, nie zauważył.
– Już nie pamiętam, kiedy ostatni raz byłem za miastem.
Spod zeszłorocznych liści przebijała się młoda trawa, dni były piękne, 
słoneczne, ciepłe, ale 
las jeszcze nie wysechł, pod nogami chlupotała woda. Wszyscy chodzili już bez 
płaszczy, 
kobiety podwijały rękawy sukienek, ładne, zadbane i rasowe baby.
Towarzystwo grało w siatkówkę i krokieta. Szarok pierwszy raz w życiu widział tę 
staroświecką grę, śmieszyło go, jak poważni naukowcy i ich wypielęgnowane damy 
z zacietrzewieniem spierają się o jakieś niezrozumiałe zasady: dotknął kuli czy 
nie dotknął, minął 
bramkę czy nie minął... Kibice też wtrącali się do tych sporów, gracze 
uprzejmie, ale stanowczo, 
a nawet złośliwie prosili, żeby im nie przeszkadzać.
Na boisku do krokieta było dość zabawnie. Jura obserwował, jak gra Lena, 
uśmiechał się, 
gdy krzyżowały się ich spojrzenia. Już w Srebrnym Borze przekonał się, że choć 
pozornie taka 
duża i powolna, świetnie pływa, tutaj zaś doskonale grała w krokieta i w 
siatkówkę. Zuch kobita, 
jaka wysportowana! Była wesoła, spokojna, czuła, jej oczy błyszczały.
Wyjeżdżali drugiego dnia pod wieczór. Po obiedzie położyli się... A gdy mieli 
wstawać, 
Lena leżąc na jego ramieniu spytała:
– Dobrze tu było, prawda?
– Owszem, nieźle – mruknął sennie.
– A wiesz, że to nasze rozstanie? – powiedziała spokojnie. I chyba nawet się 
uśmiechnęła.
Nie od razu pojął sens jej słów.
– Nie rozumiem.
– Mówię, że to nasze rozstanie, tym razem już na zawsze.
– Dlaczego tak nagle?
– Wcale nie nagle. Już dawno podjęłam tę decyzję. Chciałam tylko, żeby to było 
dobre 
rozstanie, może nawet szczęśliwe.
– I dlatego mnie tu przywiozłaś?
– I dlatego cię tu przywiozłam.
– No cóż, ładnie, elegancko, z klasą. Królowa odprawia swojego faworyta. Mimo 
wszystko 
chciałbym jednak znać powody.
– Powody? – Odsunęła się od niego, położyła na wznak, zarzuciła ręce pod głowę. 
– Czy 
warto o tym mówić... Nie jesteśmy przecież dziećmi ani zakochanymi nastolatkami. 
Takie randki 
na telefon to już nie dla nas... Nie myśl tylko, że chodzi mi o ślub.
– Czemu by nie? A może chcę się z tobą ożenić? Parsknęła śmiechem.
– To za mało, Juroczka... Może ty chcesz. A może ja nie chcę...
Nie miał zamiaru się z nią żenić. To przecież śmieszne. Czuł się jednak urażony, 
słowa Leny 
zraniły jego miłość własną.
– Ciekawe, czemu ci nie odpowiadam.
– Dobrze mi z tobą, tobie ze mną chyba też. Ale to tutaj, w łóżku. A łóżko to 
jeszcze nie całe 
życie.
– Co, znowu jesteś zazdrosna o Wikę?
– A skąd wiesz, czy w ogóle byłam o nią zazdrosna, przecież nigdy nic ci nie 
mówiłam.
– Nie mówiłaś, ale ja wiem, moim obowiązkiem jest wszystko wiedzieć – Szarok 
lubił 
wtrącać to zdanie przy każdej okazji.
– No dobrze, więc ja też wiem. Wiem, po co i w jakim charakterze Wika 
przychodziła do 
tamtego mieszkania.
Uniósł się na łokciu. Coś tu nie gra, jakiś nieprzyjemny zgrzyt. Sądził, że Lena 
po prostu 
przestała być zazdrosna o Wikę. Błąd. Lena wie o roli Wiki. Skąd wie? Czyżby 
Wika sama 
wygadała? Oznaczałoby to przeciek.
– Ach tak? No więc w jakim charakterze przychodziła, co?
– Nie mam ochoty rozmawiać na ten temat.
W jej głosie wyczuł nagle metaliczną budiaginowską twardość.
– Nie interesuje mnie to. Wiele osób wie, kim jest Wika. O tym, że kontaktuje 
się akurat 
z tobą, wiem tylko ja. Nie martw się, ode mnie nikt się nie dowie. Nie mam 
zamiaru ci szkodzić. 
Nigdy i w żadnych okolicznościach. Sam zresztą doskonale o tym wiesz. 
Rzeczywiście, kiedy 
spotkałam u ciebie Wikę, byłam oburzona i zerwałam z tobą stosunki. Potem, gdy 
dowiedziałam 
się, kim jest Wika, zrozumiałam swoją pomyłkę.
Tamten incydent nie ma jednak teraz żadnego znaczenia. Dlaczego się rozstajemy? 
Nie 
chciałam ci o tym mówić, Jura, ale skoro nalegasz, to powiem: znów jestem w 
ciąży. 
Spodziewam się dziecka. Tyle że tym razem, jak się zapewne domyślasz, nie będzie 
żadnej 
gorczycy ani spędzania płodu. Urodzę syna albo córkę. Do niczego cię nie 
zmuszam. Nie chcę od 
ciebie alimentów, zataję, że to ty jesteś ojcem – wiem, że wcale tego nie 
chcesz.
Ale nowiny!
Bardziej niż ta wiadomość wstrząsnął nim nowy, spokojny i władczy ton głosu 
Leny.
– A to niby dlaczego? – zaczął. – Mówiąc... Przerwała mu:
– Nie zaprzeczaj! Obejdzie się bez frazesów.
Nie podniosła głosu, ale znów zabrzmiała w nim ichnia, budiaginowską 
stanowczość.
– To małżeństwo nie jest potrzebne ani mnie, ani zwłaszcza tobie. Po co więc 
udawać?
Szarok wstał, podszedł do okna, rozsunął story i zapatrzył się na las.
Wszystko to prawda. On nie potrzebuje Leny, Lena nie potrzebuje jego... Wejść do 
obcej 
rodziny, żyć w ciągłym napięciu, dostosowywać się do ich sposobu myślenia, 
zastanawiać się 
nad każdym słowem... Nie ma mowy!
Zdumiał się, gdy z ust Leny usłyszał niemal dokładnie to samo. Tak, chyba jej 
nie doceniał.
– Jesteśmy sobie obcy, Jura, mamy odmienne poglądy, zupełnie różne systemy 
wartości, 
z trudem się rozumiemy. Widzę przecież, jak dostosowujesz się do mnie, mówisz 
nie to, co 
myślisz, i nie tak, jak myślisz. To męczące, a w każdym razie uciążliwe.
– Na przykład co?
– Na przykład twoje opowieści o Saszy, że ponoć to dzięki tobie dostał tylko 
trzy lata 
zesłania, a nie obozu, że jego aresztowanie czymś ci groziło. Bzdura! A ja po 
prostu zawsze 
chciałam myśleć o tobie dobrze i przekonywałam samą siebie, że nie kłamiesz.
Szarok milczał.
– Teraz Wika. Wiem, że pracujesz w organach, ale kiedy zobaczyłam, że to taka 
praca, 
zrobiło mi się przykro. Łączenie tego wszystkiego było z twojej strony bardzo 
nieuczciwe, Jura.
Usiadł obok Leny, wziął ją za ręce, uśmiechnął się.
– W takim razie po co przyszłaś do szpitala? Przecież sama zaczęłaś...
– Jakżeż mogłam nie przyjść... Martwiłam się o ciebie. Nina powiedziała, że 
zabrali cię na 
noszach, karetką... Było mi cię żal: to okropnie leżeć w szpitalu, kiedy 
człowiek jest samotny 
i nikt do niego nie przychodzi.
– Rozumiem... Po prostu zlitowałaś się nade mną. A ja myślałem, że mnie kochasz.
– Ja? – zastanowiła się. – Nie wiem. Wątpię... Chcę, żebyśmy się rozstali jak 
przyjaciele, 
żeby to było właśnie w taki pogodny majowy świąteczny dzień, żebyśmy właśnie tak 
go 
zapamiętali.
Niepotrzebnie wspomniał o szpitalu, pozwolił, żeby jeszcze raz go upokorzyła, 
żeby jeszcze 
raz mogła okazać tę swoją inteligencką wyższość. Nie odwiedził jej, gdy umierała 
w szpitalu, i to 
umierała z jego winy, a ona przyszła do niego natychmiast z powodu takiego 
głupstwa, jak ten 
wyrostek. Okazała się lepsza, uczciwsza.
Teraz, kiedy jest w ciąży, znów bierze wszystko na siebie, uwalnia go od trosk i 
kłopotów, 
od odpowiedzialności, od alimentów. Pewnie obgadali sprawę w rodzince, pewnie 
sam Iwan 
Grigoriewicz powiedział: „Ródź sobie, obejdziemy się bez tego twojego drania”! 
Znów pokazują, 
że oni to arystokracja, a on co, cham, prostak, zero.
I nawet nic nie może jej odpowiedzieć. Musi jednak to zrobić, musi zachować 
twarz.
– Bardzo miło spędziliśmy te dwa dni – powiedział. – Nie psujmy ich sobie takimi 
sprawami. 
Rozumiem, że przygotowałaś się do tej rozmowy, jesteś trochę wzburzona, trudno 
ci się 
opanować – dajmy lepiej spokój. Wyjedziemy, dojdziesz do siebie, za jakiś czas 
wrócimy do tych 
tematów.
Pokręciła głową.
– Nigdy już do nich nie wrócimy. Nigdy się nie spotkamy, Jura. Wszystko 
skończone.
Sięgnęła po zegarek, wstała, zaczęła się ubierać. Po chwili powiedziała jak 
gdyby nigdy nic:
– Dziś są dwa autobusy, o siódmej i o ósmej. Zapisałam nas na ten o siódmej, 
chcę być 
szybciej w domu. Kolację mamy pół godziny wcześniej, a więc, Juroczka, pośpiesz 
się trochę!
4
Waria wstąpiła na wydział budownictwa. Wbrew radom Niny wybrała jednak studia 
wieczorowe: stypendia są niskie, a siedzieć na garnuszku siostry nie ma zamiaru.
Argumenty te nie przekonały Niny: ze stypendiów utrzymują się przecież miliony 
studentów. 
Oczywiście trzeba by żyć skromnie, ale całe społeczeństwo żyje dziś skromnie. 
Takie teraz 
czasy. Państwo wytęża wszystkie siły, powstaje potężne mocarstwo socjalistyczne. 
Aby 
zrealizować ten cel, naród poświęca, co tylko ma, decyduje się na 
nieprawdopodobne 
wyrzeczenia, rówieśnicy Wari marzną w ziemiankach i barakach, budują fabryki, 
huty, 
elektrownie. Studenci mieszkają w akademikach po sześciu w jednym pokoju, jadają 
w tanich 
stołówkach. A Waria ma pokój na Arbacie, jej eks-małżonek, chociaż szuler, ubrał 
ją i obuł na co 
najmniej pięć lat, mogłaby spokojnie zdawać na studia dzienne.
W zasadzie Nina nie miała nic przeciwko studiom wieczorowym. Tylko po co te 
kłamstwa, 
po co to mydlenie oczu? Co, może nie zna swojej siostry? Zna aż za dobrze! 
Wiadomo, o co 
chodzi: dzięki studiom wieczorowym Waria wykręci się od podstawowych obowiązków 
społecznych w pracy, zaś dzięki pracy wymiga się od podstawowych obowiązków 
społecznych 
na uczelni. Przecież sama to przyznała: „Dzięki Bogu, nie będę musiała łazić na 
te zebrania. 
Niech teraz inni podnoszą ręce, niech sobie wychwalają swojego genialnego i 
mądrego, niech 
ryczą z zachwytu, barany jedne!”
I takie rzeczy wygaduje przy Ninie, członku partii! Nie trafiają do niej żadne 
argumenty, 
żadne perswazje! Skąd taka zajadła wrogość, takie nieprzejednanie? W tym wieku! 
Coś 
okropnego!
Powiesiła nad łóżkiem zdjęcie Saszy Pankratowa. Takie samo zdjęcie Nina ma w 
swoim 
albumie, ale normalnych rozmiarów, zwyczajna pamiątka, a Waria kazała zrobić 
powiększenie, 
oprawiła w ramkę i powiesiła. Na najbardziej widocznym miejscu. Nina nad swoim 
stolikiem 
powiesiła fotografię towarzysza Stalina, a jej siostra – zdjęcie Saszy 
Pankratowa, zesłanego na 
Syberię z artykułu 58 – 10: „kontrrewolucyjna agitacja i propaganda”. Do Niny 
przychodzą różni 
ludzie, rozpoznają Saszę, ciągle zaglądają sąsiedzi, też go przecież pamiętają, 
na przykład taka 
Wiera Stanisławowna, wyjątkowa swołocz! Popatrzyła, uśmiechnęła się perfidnie, 
doniesie jak 
amen w pacierzu! Co teraz robić? Nie wpuszczać gości do pokoju?
– Po co powiesiłaś zdjęcie Saszy? – spytała Nina.
– A masz coś przeciwko temu?
– Skoro mieszkamy w tym samym pokoju, to musimy liczyć się ze sobą.
– A ty pytałaś mnie o zdanie, kiedy wieszałaś tego naszego najlepszego 
maszynistę?
Wskazała fotografię Stalina.
– Dlaczego maszynistę? – zdziwiła się Nina.
– No jak to, przecież kolejarze piszą: nasz najlepszy maszynista – Stalin!
– Jak śmiesz tak mówić! Zabraniam ci! Rozumiesz!? Powiesiłam zdjęcie towarzysza 
Stalina, 
kiedy cię tu nie było, kiedy mieszkałaś z tym swoim mężulkiem bilardzistą! Ja 
szanuję 
towarzysza Stalina!
– A ja szanuję towarzysza Pankratowa – zimno oznajmiła Waria.
– Proszę bardzo, szanuj sobie, ale na własny użytek... Nie ma co się afiszować! 
A w ogóle 
kto to dla ciebie jest? Mąż? O ile mi wiadomo, miałaś innego męża! Narzeczony? 
To dlaczego na 
niego nie czekałaś, tylko machnęłaś się za jakiegoś szulera? Kolega ze szkoły? W 
szkole nawet 
go nie znałaś! Jest dla ciebie nikim. Nikim! W takim razie po co to zdjęcie? 
Demonstracja? 
A wiesz, czym to się może skończyć? Uprzedzam cię: jeżeli nie zdejmiesz tej 
fotografii, to ja ją 
zdejmę!
– Ach tak... – Waria sapnęła, po czym oświadczyła tonem spokojnym i 
zdecydowanym: – 
Weź więc pod uwagę, że jeżeli tylko dotkniesz tego zdjęcia, to ja zdejmę ze 
ściany twojego 
wąsatego, wyniosę na korytarz i podrę na kawałeczki. Przy wszystkich! I zrobię 
to na pewno!
Nina wybuchła. Psychopatka, rozpustnica! Zrobiła sobie bożyszcze z tego Saszy, 
nowa 
Magdalena, nowy Jezus Chrystus! Fanatyczka! Za jedną setną tego, co tu nagadała, 
mogliby jej 
wlepić pięć lat. Ją, Ninę, też pociągną do odpowiedzialności. Co wtedy powie? Że 
nic nie 
wiedziała o poglądach siostry? Siostry, z którą mieszka w jednym pokoju?
– Zabraniam ci tak ze mną rozmawiać, słyszysz? – powiedziała kategorycznie. – 
Zabraniam!
– To co, może w ogóle mam się nie odzywać?
– Owszem, nie odzywaj się, jeśli nie masz innych tematów do rozmowy. Jestem 
komunistką 
i nie życzę sobie wysłuchiwać takich antyradzieckich...
– Antyradzieckich? Czy ja mówię coś przeciwko władzy radzieckiej? Jestem za 
władzą 
radziecką, nie cierpię tylko tego waszego „ojca i nauczyciela”!
– Jak śmiesz tak mówić o towarzyszu Stalinie? Nie wolno ci! Towarzysz Stalin i 
władza 
radziecka to jedno i to samo!
– Dla ciebie.
– Nie tylko dla mnie, dla całej partii, dla całego narodu!
– Nie mów za cały naród, bo go tylko oszukujecie. W jednej gazecie piszą: 
„Uwolnić 
Jenukidzego i powołać go na stanowisko starosty Kaukazu!” A w innych: „Wydalić 
go z partii za 
błędy polityczne i gospodarcze!” Wszędzie te wasze łgarstwa!
W korytarzu rozległy się kroki, ucichły pod drzwiami ich mieszkania. No tak, 
można się było 
tego spodziewać, teraz ta swołocz Wiera Stanisławowna zacznie podsłuchiwać, o 
czym 
rozmawiają.
– Powtarzam – Nina przeszła na szept – zabraniam ci tak mówić, rozumiesz? – 
Twarz 
nabiegła jej krwią, ręka młóciła powietrze. – Zabraniam! I to nie tylko przy 
mnie, przy 
kimkolwiek!
– Z tobą mogę nie rozmawiać – Waria też ściszyła głos – ale z innymi to już moja 
sprawa. 
I nie wymachuj rękami!
– Zdajesz sobie sprawę, czym to się dla ciebie skończy?
– Niczym. Rozmawiam tylko z porządnymi ludźmi.
– To twoja rzecz. Ale jeżeli jeszcze raz powiesz przy mnie coś takiego, to 
któraś z nas będzie 
musiała opuścić to mieszkanie.
– Nie zatrzymuję cię – Waria zmrużyła oczy. – Zresztą... Jest rozwiązanie. 
Możesz wsadzić 
mnie do Butyrek.
– Jeżeli nie oprzytomniejesz, to może trzeba będzie to zrobić.
– No cóż – zimno powiedziała Waria – dla ciebie to zupełnie normalne i logiczne. 
Tyle że 
potem trzeba będzie nosić paczki.
Zaśpiewała:
Nie stąpaj po lodzie, bo się lód załamie,
nie kochaj złodzieja, bo wyrok dostanie,
potem trzeba będzie chodzić na widzenia,
trzeba będzie nosić paczki do wiezienia...
– Nie pajacuj! – krzyknęła Nina.
– Nie, ty nie nosiłabyś paczek, jeszcze czego, paczki dla jakiejś tam 
antyradzieckiej żmii. 
Inni przyniosą. Dobrze – wstała. – Nie martw się. Na ten temat nie będziemy już 
rozmawiać.
5
Rzeczywiście, więcej na ten temat nie rozmawiały, nie rozmawiały zresztą na 
żaden temat. 
O czym miały ze sobą rozmawiać? Każda żyła swoim własnym życiem.
Ninie to jednak nie wystarczało. Czasy są surowe, wymagają odpowiedzialności. 
Kraj, 
zewsząd otoczony przez wrogów zewnętrznych, zmaga się z wrogiem wewnętrznym. 
Najmniejsza wątpliwość co do osoby Stalina oznacza zwątpienie w partię, niewiarę 
w sprawę 
socjalizmu. Jedynie bezgraniczna i niezachwiana wiara może porwać miliony ludzi 
do budowy 
nowego społeczeństwa, jedynie bezgraniczna i bezwarunkowa wiara może zapewnić 
zwycięstwo. 
W trakcie bitwy nie dyskutuje się i nie mędrkuje, lecz wykonuje rozkazy 
dowództwa. A jej 
rodzona siostrunia nie tylko wątpi, ona w ogóle nie wierzy, odrzuca to wszystko, 
co jest tak 
drogie i święte dla Niny, dla milionów ludzi radzieckich. Przedtem byli chłopcy, 
potańcówki, 
lokale, potem mąż bilardzista, złodziej i oszust, a teraz? Antyradzieckość. Do 
czego to 
doprowadzi? Co czeka Warię? Co czeka ją, Ninę? Tu nie chodzi nawet o strach, 
chodzi 
o sumienie partyjne. Kryjąc Warię akceptuje rozmowy antyradzieckie, czyli 
popiera agitację 
antyradziecką. Popełnia więc tym samym przestępstwo wobec partii, staje się 
współuczestniczką.
Jak teraz postąpić? Może pójść do przełożonego Wari i porozmawiać z nim? Albo 
Powiadomić organizację partyjną? Donieść na własną siostrę? To straszne! 
Przecież Warię 
aresztują, wszyscy będą wiedzieć, że doniosła na nią rodzona siostra. Milczeć 
jednak nie wolno.
Może poradzić się Alewtyny Fiodorowny? Alewtyna Fiodorowna zawsze traktowała ją 
po 
matczynemu. Nina była jej ulubienicą: komsomołka, aktywistka – to podobało się 
Alewtynie 
Fiodorownie. Kiedy Nina ukończyła instytut pedagogiczny, Alewtyna Fiodorowna 
zatrudniła ją 
w swojej szkole na etacie nauczycielki historii, uratowała przed wysłaniem na 
prowincje. A gdy 
Nina chciała zbierać podpisy pod oświadczeniem w sprawie Saszy Pankratowa, 
Alewtyna 
Fiodorowna przeczytała je i podarła.
– Ten dokument nie istniał.
I nigdy więcej o nim nie wspomniała. A po miesiącu udzieliła Ninie rekomendacji 
do partii.
Nina ufała jej bez zastrzeżeń. Alewtyna Fiodorowna, przysadzista kobieta o 
rzadkich 
prostych włosach, w binoklach na krągłej mordwińskiej twarzy, uczestniczka wojny 
domowej, 
członek partii od 1919 roku, była dla Niny ucieleśnieniem partyjnej uczciwości, 
wzorem do 
naśladowania.
Mimo wszystko Nina wahała się jeszcze. Opowiedzieć Alewtynie Fiodorownie o Wari 
– to 
przerzucić na nią całą odpowiedzialność za siostrę, za jej wypowiedzi. Alewtyna 
Fiodorowna 
będzie o nich wiedzieć, a przecież w naszych czasach wiedzieć to to samo, co 
odpowiadać. Nina 
może milczeć, ostatecznie w razie czego zawsze znajdzie jakąś wymówkę, na 
przykład taką, że 
nie znała prawdziwych poglądów Wari, bo siostra ukrywała je przed nią, 
ewentualnie inny 
wariant: owszem, sama zauważyła pewne rzeczy, próbowała nakłonić siostrę do 
szczerości, ale ta 
unikała rozmów. Tak czy siak potrafi się jakoś wykręcić, choć oczywiście takie 
uchylanie się od 
odpowiedzialności źle świadczy o godności człowieka.
Dla Alewtyny Fiodorowny nie będzie natomiast żadnego usprawiedliwienia – znała 
sprawę, 
wiedziała, że jedna z byłych uczennic jej szkoły prowadzi tego rodzaju rozmowy, 
a nie 
zareagowała... A więc zareaguje.
Nina nie wiedziała, jak postąpić, zwlekała z podjęciem decyzji. Pomógł 
przypadek. Alewtyna 
Fiodorowna sama wezwała ją na poufną rozmowę.
Alewtynę Fiodorownę przysłano w swoim czasie z Ludowego Komisariatu Oświaty, 
żeby 
zaprowadziła nowe porządki w szkole znanej z nieprawidłowego składu społecznego 
uczniów, 
reakcyjności nauczycieli i uparcie kultywującej ducha dawnego gimnazjum.
Alewtyna Fiodorowna pokonała tego ducha. Przyszli młodzi nauczyciele, wśród nich 
Nina, 
powstały organizacje młodzieżowe – pionierska i komsomolska, dawny konserwatywny 
komitet 
rodzicielski ustąpił miejsca nowemu, lojalnemu.
Szkoła przestała być niedostępną, elitarną instytucją pedagogiczną, jaką była 
przed rewolucją 
i po rewolucji, gdy podporządkowano ją CEKUBU, komitetowi do spraw poprawy bytu 
pracowników nauki – wybieg, który pozwalał arbackiej inteligencji kształcić 
swoje dzieci 
w pewnej izolacji od innych. Teraz do szkoły przyjmowano wszystkich. Utraciła 
też miano 
„eksperymentalno-pokazowej”, nadane jej dzięki staraniom tegoż CEKUBU w celu 
podniesienia 
gaży starym nauczycielom, reakcjonistom i zacofańcom. Powstała przeciętna 
dzielnicowa szkoła 
średnia ze zwykłym numerem porządkowym.
Zwycięstwo Alewtyny Fiodorowny obróciło się przeciwko niej: stała się dyrektorką 
przeciętnej szkoły średniej. A przecież w Ludowym Komisariacie Oświaty zajmowała 
odpowiedzialne stanowisko, wcześniej zresztą też pracowała na odpowiedzialnych 
stanowiskach. 
Przysłali ją do szkoły tylko tymczasowo, a potem zapomnieli. Całymi latami 
czekała na nową 
nominację, ale bez skutku. Zdegradowano ją...
Aureola ważności, w jakiej Alewtyna Fiodorowna przybyła do szkoły, znacznie 
przygasła. 
Wojowniczość dyrektorki była już niepotrzebna, zbędna, a w końcu nawet śmieszna. 
Niegdyś 
wymagająca i surowa, stała się teraz marudna i przewrażliwiona. W młodości 
otrzymała 
klasyczne wykształcenie pedagogiczne, więc siłą rzeczy zaczęła lgnąć do starych 
nauczycieli, 
którzy wymagali od uczniów wiedzy, nie zawyżali ocen aktywistom i odrzucali 
rozmaite 
eksperymenty. Po stwierdzeniu kompletnego analfabetyzmu uczniów klasy ósmej 
(znali genezę 
społeczną „Hamleta”, ale nie mieli pojęcia o istnieniu przecinków) Alewtyna 
Fiodorowna 
przepędziła młodego nauczyciela języka i literatury, zwolennika Pieriewierziewa, 
i ponownie 
zatrudniła starego, który uczył dzieci składni, ortografii i interpunkcji.
Ten swoisty wsteczny rozwój Alewtyny Fiodorowny wiązał się ściśle z jej rosnącą 
nienawiścią do władz Ludowego Komisariatu Oświaty, a w szczególności do 
komisarza 
ludowego Bubnowa i jego zastępcy Epsztajna – to ich Alewtyna Fiodorowna uważała 
za 
głównych sprawców swego upadku.
Na szczęście nie wszyscy o niej zapomnieli, są jeszcze tacy, którzy ją szanują, 
dawni 
towarzysze walki.
To od nich uzyskała w swoim czasie informację o uchwale KC i Sownarkomu. Uchwala 
zawierała opinię, że nauka historii jest oderwana od życia, gdyż uczniom wpaja 
się różne pojęcia 
abstrakcyjne zamiast wiadomości o wielkich postaciach historycznych i 
chronologii wydarzeń.
Uchwałę opublikowano. Nauczyciele byli zaskoczeni. Przywykli już do koncepcji 
zakładającej, że historia ludzkości to historia walki klas, zaś wybitne 
jednostki są tylko 
wyrazicielami tej walki. Czyżby należało powrócić do przedstawiania historii 
jako efektu 
działalności wielkich tego świata?
Alewtyna Fiodorowna przyjęła uchwałę spokojnie. Realizowała nadrzędną politykę 
partii 
i nie dziwiły jej żadne zwroty w tej polityce. Najwyższe instancje nie były dla 
niej wyrocznią, 
znała przywódców państwa, traktowała ich jak równych sobie, sama mogłaby być na 
ich miejscu. 
Trockiego zawsze uważała za obcego, trockistów – za drobnomieszczańskich 
krzykaczy, 
Zinowiewa i Kamieniewa – za panikarzy. O wiele bliżsi byli jej Ryków, Tomski, 
Bucharin i inni 
przedstawiciele rdzennie rosyjskiego bolszewizmu. Okazali się jednak zbyt słabi, 
żeby wziąć 
władzę w swoje ręce. Teraz popierała Stalina. Nie zachwycała się co prawda jego 
walorami, 
znała tego człowieka, uznała jednak, że w istniejących warunkach tylko on może 
dzierżyć wodze. 
I to dzierżyć mocno. Zna partię, zna ludzi, to praktyk, a nie specjalista od 
pięknych słówek.
Alewtyna Fiodorowna sama była praktykiem, oceniała ludzi pod kątem pożytku, jaki 
przynoszą. Pewnego razu na lekcji historii spytała: „Dekabryści? A czego oni 
dokonali?”
Informacja od przyjaciół zawierała jeszcze i to, że uchwałę KC i Sownarkomu 
opracowano 
bez udziału Bubnowa i Epsztajna, a więc przeciwko nim.
Fakt ów spowodował, że Alewtyna Fiodorowna natychmiast stała się zwolenniczką 
uchwały, 
choć zdawała sobie sprawę, że podkreślenie roli jednostki w historii sprowadzi 
się do gloryfikacji 
roli Stalina. Czyż jednak rola jednostki w historii jest rzeczywiście tak mała? 
Czy Rewolucja 
Październikowa mogła dokonać się bez Lenina? Na Stalina spływa więcej hołdów niż 
na Iljicza. 
Zresztą i tak nie ma porównania. Lenin nie potrzebował wzmacniania swojego 
autorytetu, ale to 
był Lenin. Stalin tego potrzebuje, przecież to tylko Stalin. Autorytet Lenina 
jest jednak 
autorytetem partii i jej kadr, którym Stalin wszystko zawdzięcza. Nowych 
podręczników jeszcze 
nie ma, a stare już wycofano. Właśnie w tej sprawie Alewtyna Fiodorowna wezwała 
Ninę: 
władze organizują latem wszechzwiązkowe seminarium historyków, spotkają się na 
nim najlepsi 
nauczyciele, którzy przeprowadzą później takie seminaria w skali miasta i 
dzielnicy. Alewtyna 
Fiodorowna wytypowała Ninę – jeszcze jeden dowód jej życzliwości.
– Dziękuję, Alewtyno Fiodorowno, postaram się sprostać temu zadaniu.
– Dasz sobie radę – powiedziała Alewtyna Fiodorowna. – A kogo mielibyśmy posłać? 
Żochowa?
Z jego podręcznika Nina uczyła się jeszcze w szkole, z autorem natomiast 
zetknęła się na 
studiach, był opiekunem jej roku. Żochow okazał się zwolennikiem Sołowiowa, 
oskarżono go 
o idealizm. Wymieniając nazwisko Żochowa Alewtyna Fiodorowna dała Ninie do 
zrozumienia, 
jak wysoko ją ceni.
– Jutro zatwierdzają kandydatury – powiedziała Alewtyna Fiodorowna. – Wpadnij 
pojutrze 
do kuratorium po skierowanie.
Nie wątpiła, że kuratorium podejmie właściwą decyzję i zatwierdzi kandydaturę 
Niny.
– Pewnie nie zdążą przygotować materiałów i konspektów, będziesz musiała 
wszystko 
notować. Weź zeszyty na zapas.
– Wezmę.
Alewtyna Fiodorowna uśmiechnęła się złośliwie.
– Ciekawe, jak nasi wybrną z tej sytuacji. Epsztajn będzie musiał zabrać głos.
Niech się pomęczy.
Nie mogła mówić wprost o Bubnowie – bądź co bądź to komisarz ludowy, członek KC. 
Chodziło jednak o niego.
Alewtyna Fiodorowna wróciła do rzeczowego tonu:
– Wszystko sobie zapamiętaj i zapisz, później sama będziesz prowadzić 
instruktaż.
Nina rozumiała, że interesują ją wyłącznie Bubnow i Epsztajn.
– Wszystko zapamiętam.
Ze względu na Alewtynę Fiodorownę (takich kadr nie doceniają!) ona też odczuwała 
wrogość wobec władz Komisariatu Oświaty.
Przez cały czas myślała jednak o czymś innym: powiedzieć Alewtynie Fiodorownie o 
Wari 
czy nie?
Alewtyna Fiodorowna przyjrzała się jej uważnie.
– Masz jakieś zmartwienie? Nina speszyła się.
– Nic szczególnego.
– Mów, co się stało! – poleciła Alewtyna Fiodorowna.
– Waria, moja siostra, pamiętacie ją?
– Oczywiście. Ładniutka. Co z nią?
– Wyszła za takiego jednego typa, bilardzistę, znęciło ją eleganckie życie, 
potem się 
rozwiodła – rozczarowanie, zły nastrój i tak dalej.
Alewtyna Fiodorowna nie spuszczała z niej oczu. A więc rozumie, że tu nie chodzi 
o bilardzistę i nocne lokale.
Nina zamilkła, nie była w stanie wykrztusić słów „antyradzieckie rozmowy”. 
Uświadomiła 
sobie nagle, że nie wolno o tym powiedzieć. Alewtyna Fiodorowna potraktuje 
sprawę z całą 
powagą, nie będzie bawić się w żadne sentymenty, konsekwencje mogą być wręcz 
nieobliczalne.
– No i co dalej? – ostrym i jakimś obcym głosem spytała Alewtyna Fiodorowna.
– Odpowiedziałam tylko na pytanie. Uśmiechnęła się przepraszająco.
– Seminarium mają zorganizować w Leningradzie, ale może odbędzie się w Moskwie, 
w Instytucie Czerwonej Profesury.
Nina pomyślała, że lepiej byłoby w Leningradzie. Gdyby tak wyjechać z Moskwy i 
przez 
dwa miesiące nie widzieć Wari... To wspólne mieszkanie stało się nie do 
wytrzymania.
Waria była zadowolona, że poszła na studia wieczorowe. Nie musiała teraz włóczyć 
się po 
żadnych zebraniach. W razie potrzeby robiła zdumioną minę: „Na zebranie? Jak to? 
A zajęcia 
w instytucie?” Oprócz tego przysługiwały jej dodatkowe dni wolne, na przykład na 
czas sesji 
egzaminacyjnej. Program studiów wieczorowych nie zawierał przedmiotów 
społecznych, 
wszystkich tych ekonomii politycznych i innych bzdur, no i mogła urywać się z co 
nudniejszych 
wykładów pod pretekstem pilnych zajęć w pracy. Pracy zawodowej natomiast nigdy 
nie 
zaniedbywała, nie chciała zawieść kolegów z zespołu.
Nauka przychodziła jej z łatwością. Znakomicie przygotowana w szkole, ze swoimi 
zdolnościami do matematyki i fizyki była chlubą całej grupy studenckiej, 
złożonej przeważnie 
z prostych budowlańców praktyków, majstrów i brygadzistów. W domu nie uczyła się 
w ogóle, 
zresztą prawie nic nie zadawali. Kończyła zajęcia o dziewiątej wieczorem, 
wpadała do Sofii 
Aleksandrowny albo szła do kina. Do kina chodziła sama, bez Zoi, unikała jej.
Zojka zjawiła się kiedyś u niej potargana, z opuchniętymi od płaczu oczami – 
ktoś ukradł jej 
przybornik kreślarski. Richterowski, zupełnie nowy.
– To Łarka ukradła, na pewno – mówiła Zoja. – Przyszła wczoraj wieczorem, 
poprosiła 
o herbatę, a jak wyszłam do kuchni, to ukradła. A ja nic nie zauważyłam, ona ma 
taką twarz...
– Ona ma taką twarz, że z taką twarzą do porządnych domów nie wpuszczają – 
powiedziała 
Waria. – Uprzedzałam cię.
– Tak, tak – skwapliwie przytaknęła Zoja. – Mówiłaś mi, ty to masz wyczucie!
– Tylko mi się nie podlizuj.
– Mieszkałyśmy w tym samym domu, chodziłyśmy do jednej klasy, jakże ja mogę ją 
przepędzić?
– Oczywiście. Jak można sobie pozwolić na taki nietakt!
Zoja znowu skrzywiła twarz do płaczu.
– Jeżeli nie odbierzemy jej tego przybornika, to ona odda go swojemu Witce, a 
wtedy koniec, 
przepadło!
– Jak to „my”? Nie mam zamiaru mieszać się do tej afery.
– Wariusza, proszę cię, chodź ze mną. Nic nie musisz mówić. Postoisz tylko obok, 
Lara się 
ciebie przestraszy.
– Nie – oznajmiła Waria kategorycznie. – Muszę iść do biblioteki, mam 
przygotować 
materiały.
Wyszły na ulicę.
– Powodzenia – rzuciła Waria. – Cześć.
Skręcając w zaułek Płotnikowa obejrzała się. Zoja stała przed bramą i płakała. 
Waria 
wróciła.
– No to chodź, ale żeby mi to było ostatni raz!
Bank mieścił się na parterze dużej kamienicy na rogu Smoleńskiej i Pluszczychy. 
W zatłoczonej sali panował ścisk i hałas. Urzędnicy siedzieli za barierką 
stłoczeni prawie tak 
samo jak klienci.
Lara przekładała jakieś karteczki. Od razu poczuła, że ktoś do niej przyszedł, 
spodziewała się 
tej wizyty, toteż z jeszcze większym skupieniem pochyliła głowę nad karteczkami. 
Układała je 
w długim pudełku, tasowała, sortowała, dawała do zrozumienia, że niełatwo będzie 
oderwać ją 
od tego zajęcia.
– Zawołaj ją – rozkazała Waria.
– Lara!
Lara rzuciła szybkie spojrzenie na salę i udała, że nie słyszy. Wzięła 
karteczkę, zaniosła do 
księgowej, grubej kobiety w męskich rogowych okularach i z licznymi kokardkami 
przy 
dekolcie. Była to typowa księgowa, zupełnie niepodobna do szczupłej Lary.
– Boi się podejść – powiedziała Zoja.
– Trzeba głośniej – poradziła Waria.
– Lara! – wrzasnęła Zoja na całą salę.
Ludzie w kolejce zaczęli się oglądać. Waria płonęła ze wstydu. Urzędnicy za 
barierką unieśli 
głowy. Księgowa z kokardkami powiedziała basem:
– Co za ludzie!
Lara obejrzała się, w jej oczach mignęło zmieszanie, Waria odniosła wrażenie, że 
dziewczyna chce schować się pod biurko. Sama też miała ochotę uciec. Lara po 
chwili wahania 
wyszła jednak zza barierki.
Szczuplutka, ostronosa, z drobnymi ufryzowanymi loczkami na głowie stała przed 
nimi, 
ponuro i wyzywająco patrząc na Zoję.
– Po co ten krzyk? Nie jestem głucha! Czego chcesz?
– Bądź tak dobra i oddaj mi ten przybornik.
– Jaki znowu przybornik? – obruszyła się Lara.
– No, Lara... – powiedziała Zoja z wyrzutem. Wciąż nie miała odwagi oskarżyć 
Lary 
o kradzież.
– Co „no”? – W oczach Lary błysnął gniew. – Nie widziałam żadnego przybornika i 
nie mam 
pojęcia, o co ci chodzi!
– Potrzebuję go do pracy – żałośnie ciągnęła Zoja. – Łaroczka, zrozum. Może 
chciałaś 
zażartować?
– Czego się mnie czepiasz! – warknęła Lara. – Źle trafiłaś. Nie jestem 
złodziejką, jestem 
uczciwsza od ciebie!
– I co ja teraz zrobię? – rozpaczała Zoja.
Lara pogardliwie wzruszyła ramionami.
– A bo ja wiem? Poszukaj, pewnie gdzieś go schowałaś. Albo kup sobie nowy.
No, cześć! Nie mam czasu!
Zoja niepewnie popatrzyła na Warię, jej oczy znów zaszkliły się łzami.
– Posłuchaj mnie uważnie, Lara – powiedziała Waria cicho. – Teraz pójdziemy do 
twojego 
dyrektora – wskazała drzwi gabinetu – i wyjaśnimy mu, po co tu przyszłyśmy. 
Potem pójdziemy 
na milicję, do ósmego komisariatu, wiesz, gdzie to jest, w zaułku Mogilcewskim. 
Jeżeli nie 
wiesz, to twój Witka ci wytłumaczy. Milicja zrobi u ciebie rewizję. Potem u 
Witki. Czy 
wyraziłam się wystarczająco jasno? Wszystko zrozumiałaś?
Lara stała ze spuszczonymi oczami, potem powiedziała:
– Nie wiem. Nie wzięłam tego przybornika. Oczywiście nie chcę skandalu w 
pracy... Zaraz 
spróbuję skombinować pieniądze. Pożyczę od kogoś.
– Przestań! – przerwała jej Waria. – Kto ci da pieniądze? Lara milczała.
– Decyduj się, tylko szybko – powiedziała Waria. – Ja też nie mam czasu.
– Dobrze – Lara podniosła głowę. – Pójdę do domu i wezmę od mamy.
– Idziemy!
– Mogę dopiero w czasie przerwy obiadowej.
– O której?
– O pierwszej.
Okrągły zegar ścienny wskazywał wpół do pierwszej. Jeszcze pół godziny.
– Zaczekamy na ciebie – powiedziała Waria.
To był komiczny widok: chudziutka Lara w środku, dorodne Zoja i Waria po bokach 
jak 
milicjanci.
Lara rozglądała się ukradkiem – bała się albo miała nadzieję spotkać Witkę. W 
bramie 
powiedziała:
– Poczekajcie tutaj, zaraz wrócę.
Waria uśmiechnęła się ironicznie.
– Akurat! Nie zastaniesz mamy w domu albo nie będzie miała pieniędzy... A ty 
przez ten 
czas schowasz przybornik. Zoja pójdzie z tobą. Zoja, idź!
Lara popatrzyła na nią wzrokiem zaszczutego zwierzęcia, po czym w towarzystwie 
Zoi 
weszła na klatkę schodową. Waria czekała na ulicy.
Rodzice Lary byli kiedyś zamożni, szlachecki ród, szlacheckie nazwisko. Teraz 
warna Lary 
utrzymywała się z wyrobu koronek, a Lara związała się ze złodziejem Witką sama 
zaczęła kraść.
Waria myślała o Zoi. Ta dziewczyna doprowadza ją do szału, przez swoją głupotę 
i egzaltację ciągle pakuje się w jakieś niesłychane historie. A ta dzisiejsza? 
Po prostu żenująca. 
Co tu jednak dużo gadać, Zojka jest jej naprawdę oddana. Czy ma jeszcze kogoś 
takiego? Nie 
ma.
Z bramy wybiegła Zoja, triumfalnie pomachała przybornikiem.
– A w środku sprawdziłaś? – spytała Waria. Na twarzy Zoi natychmiast pojawił się 
popłoch.
– Ojej, tak się ucieszyłam, tak się śpieszyłam...
Ostrożnie otworzyła pudełko. Wszystko było na swoim miejscu. Zoja zamknęła 
przybornik, 
schowała go do torebki.
– No to lecę do pracy. Dziękuję!
I cmoknęła Warię w policzek.
Wracając z biblioteki Waria spotkała Wikę.
Wika przystanęła, rozpromieniła się, objęła Warię, ucałowała. Następnie 
wyciągnęła 
z torebki chusteczkę pachnącą perfumami Coty’ego i wytarła z policzka Warii ślad 
szminki. Tak 
jak dawniej była piękna, elegancka i zadbana, miała na sobie lekki beżowy 
płaszcz i beret tego 
samego koloru, przyciągała uwagę przechodniów, mężczyźni oglądali się za nią.
– Waria, kochanie, tak się cieszę, że cię widzę!
Czy Waria podzielała tę radość? Trudno powiedzieć. W gruncie rzeczy zupełnie 
obcy 
człowiek... Przypomniała sobie jednak tamto powitanie Nowego Roku z Saszą, 
restaurację, 
w której była pierwszy raz w życiu i gdzie poznała całą kompanię Lowoczki... I 
też uśmiechnęła 
się do Wiki.
– Dokąd to? – spytała Wika.
– Do domu.
– Może wpadniesz do mnie?
– Nie mogę, czekają na mnie.
– No to cię odprowadzę.
Wika szła obok Wari, zerkała na nią, uśmiechała się wesoło i sprawiała wrażenie 
naprawdę 
uradowanej tym spotkaniem. I znów, tak samo jak w czasie ich dawniejszej 
znajomości, 
rozmowa z Wiką tchnęła jakimś innym życiem, beztroskim, rządzącym się własnymi 
prawami, 
życiem szczęśliwców i wybrańców, którzy wszystko mogą i którym wszystko wolno. 
Waria 
wiedziała, że to nie tak, że ludzie, którym wszystko wolno i którzy wszystko 
mogą, nie istnieją. 
Istniał jednak nimb, pozory. Takie życie nie pociągało jej już, ale 
przypominało, że dawniej było 
pociągające i przyjemne.
– Słyszałam, że rozeszłaś się z Kostią? – spytała Wika.
– Tak – niechętnie przyznała Waria. Nie miała ochoty rozmawiać na ten temat.
– Wybacz, Wariu, że się wtrącam, ale od początku nie rozumiałam i nie 
akceptowałam twojej 
decyzji, wiedziałam, czym to się skończy. Szkoda, że nie spytałaś mnie wtedy o 
zdanie, nie 
porozmawiałaś. Przecież zawsze dobrze ci życzyłam, teraz też, zawsze byłam ci 
życzliwa. A ty 
nagle i bez powodu zerwałaś naszą przyjaźń. Obraziłaś się o coś?
– Tak jakoś wyszło – mruknęła Waria.
– Rozumiem – Wika pokiwała głową ze współczuciem. – Jesteśmy niewolnikami swoich 
namiętności. Na pewno słyszałaś, za kogo wyszłam?
– Słyszałam.
– To wspaniały człowiek, najporządniejszy, jakiego znam, zresztą co tu dużo 
mówić – talent. 
Kocha mnie. Tylko że prawie go nie widuję, wychodzi o świcie, wraca późnym 
wieczorem, 
czasem nawet nocuje w pracowni. Trudno... To pasjonat, jak każdy geniusz... 
Muszę więc 
wszystko znosić, muszę, dźwigać swoje brzemię. Trochę to nudne...
– To może idź do pracy – poradziła Waria.
– No wiesz, wstawać o szóstej rano, wlec się tramwajem przez całe miasto... Nie 
mogę, mam 
przecież cały dom na głowie, męża, ojca, Wadima... Mówiłam ci, jak pracuje mój 
mąż. Ojciec też 
nie lepszy: instytut, klinika, klinika na Kremlu, wzywają go po nocach, trzeba 
odprowadzać, dać 
jeść. Wiesz, właściwie to jestem gospodynią domową. Wadim stał się znanym 
krytykiem, 
cenionym publicystą. Dziennikarstwo to zwariowane życie, trzymają ich w redakcji 
do białego 
rana. Trzy takie indywidualności wymagają starań, no więc się staram...
Spojrzała na Warię z ukosa i dodała:
– Ja do pracy? O nie, moi mężczyźni nie chcą o tym nawet słyszeć.
Waria uśmiechnęła się z przekąsem: wszystko powiedziała, nie wspomniała tylko o 
Fieni, 
gosposi, która co rano podaje jej kawę do łóżka.
– To Fienia już u was nie służy? – spytała naiwnie.
– Służy, ale Fienia jak to Fienia. A w domu bywają różni ludzie, sama rozumiesz, 
sławni, 
wybitni. Trzeba ich jakoś przyjąć, a to mogę robić wyłącznie ja. Go tu zresztą 
dużo mówić. 
Przecież się nie skarżę, po prostu tak wygląda moje życie. Nigdzie nie chodzę, 
nigdzie nie 
bywam. Do mnie też nikt nie przychodzi. Wariu, wpadnij przy okazji.
– Kiedy? W dzień pracuję, wieczorami studiuję.
– Tak? No wiesz, zuch z ciebie! Gdzie?
– Na budownictwie.
– To cudownie! Mam masę znajomych w tej branży, architektów, inżynierów, może 
mogliby 
ci w czymś pomóc?
– Nie – powiedziała Waria. – Nie potrzebuję żadnej pomocy.
– Ale gdyby co... Mam na myśli nie tylko mojego męża, ale innych znajomych. 
Światowe 
stawy... Jedno ich słowo i wszystko masz załatwione.
– Nie, dziękuję – powtórzyła Waria. Wika przystanęła.
– Nie zgubiłaś mojego telefonu?
– Nie.
– To świetnie. Dzwoń, wpadaj, posiedzimy, pogadamy sobie...
6
Od połowy lutego poczta zaczęła przychodzić regularnie. Sasza dostał gazety z 
grudnia 
i stycznia, a w marcu – z lutego.
Po zabójstwie Kirowa prasa niemal codziennie zamieszczała długie listy nazwisk 
terrorystów 
przerzuconych z zagranicy i rozstrzelanych w Moskwie, Leningradzie, Kijowie, 
Mińsku.
Sugerowało to, iż właśnie oni zamordowali Kirowa. Jednakże w końcu grudnia 1934 
roku 
gazety doniosły, że zabójstwo było aktem odwetu zinowiewowców, usuniętych 
członków 
kierownictwa leningradzkiego Komsomołu. Planowali również zgładzenie Stalina 
oraz innych 
przywódców partii i rządu.
Wszystkich oskarżonych, w tym dwóch byłych członków KC Komsomołu, Kotołynowa 
i Rumiancewa, natychmiast rozstrzelano.
W styczniu 1935 roku na ławie oskarżonych zasiedli: Zinowiew, Kamieniew, 
Jewdokimow, 
Bakajew i inni wybitni ongiś działacze partyjni, łącznie dziewiętnaście osób. 
Wprawdzie 
w trakcie rozprawy nie udowodniono im bezpośredniego udziału w zabójstwie 
Kirowa, ale 
Zinowiew dostał dziesięć lat, pozostali zaś po osiem, sześć i pięć.
Chociaż proces miał błyskawiczny przebieg i odbywał się bez udziału obrońców, 
zarzut 
odpowiedzialności zinowiewowców za zamach sprawiał wrażenie uzasadnionego. 
Gazety 
informowały przecież, że i Nikołajew, zabójca Kirowa, i wszyscy jego 
współtowarzysze to dawni 
zinowiewowcy, a więc i moralna odpowiedzialność za ich czyn spada na Zinowiewa 
i Kamieniewa. Być może nie zasłużyli na tak wysoką karę, ale fakt jest faktem: 
Kirow został 
zamordowany. Zamordowali go! Nie Zinowiew, nie Kamieniew, tylko ich zwolennicy, 
ale... 
zamordowali!
Zinowiew i Kamieniew jeszcze w 1917 roku zdradzili Rządowi Tymczasowemu plany 
powstania. W 1926 roku związali się z Trockim, którego rok wcześniej uznano za 
wroga partii 
numer jeden. Czyż można więc okazywać im pobłażanie teraz, w obliczu zagrożenia 
ze strony 
faszyzmu, kiedy Hitler utworzył półmilionową armię lądową, potężne lotnictwo i 
otwarcie grozi 
wojną? Partia odpowiada ciosem na cios, choć niestety zdarzają się przy tym 
pomyłki i niewinne 
ofiary.
I właśnie dlatego z gazet ziejących jadem, nienawiścią i histerią Sasza usiłował 
wyczytać to, 
co było mu tak drogie, to, czym żył cały kraj i on sam – wiadomości o sukcesach, 
osiągnięciach, 
entuzjazmie i wierze narodu. Ta wiara krzepiła jego wiarę.
Czasami zachodził do Lidii Grigoriewny Zwiaguro. Nadal mieszkała u Łaryski, 
utrzymywała 
się z szycia, głównie dla klientek z Kieżmy. Łaryska odnosiła się do niej z 
szacunkiem, 
nadskakująco, teraz do jej domu, do domu rozwódki, znanej tu... przychodziły 
różne kobiety, 
rozprawiały, co i z czego uszyć, a ona brała udział w tych naradach, znała 
najnowsze plotki 
i wydarzenia, wodziła rej w wiejskim babińcu. A może po prostu bała się trochę 
Lidii 
Grigoriewny, która była osobą władczą i umiała wzbudzić szacunek dla siebie.
Jej Tarasik siedział zazwyczaj na ławce, milczał, czasem obracał w rączkach 
jakieś 
drewienko – bawił się. Lidia Grigoriewna też nie należała do rozmownych – 
zniszczona 
i brzydka kobieta z wystającymi krzywymi zębami.
Sasza przynosił jej gazety, oddawała je po kilku dniach, niekiedy coś 
komentowała, ale nie 
wdawała się w rozważania i spekulacje jak Wsiewołod Siergiejewicz. O procesie 
Zinowiewa 
i Kamieniewa powiedziała:
– Zaczyna się teatr.
– Ale Kirowa zabili – nie zgodził się Sasza.
– W gazetach można napisać, co się tylko chce – zgryźliwie przerwała mu Lidia 
Grigoriewna. – Zinowiew i Kamieniew nigdy nie poszliby na coś takiego, zresztą 
po co mieliby 
to robić? Zabójstwo Kirowa jest na rękę tylko jednemu człowiekowi.
Sasza rozumiał, kogo ma na myśli.
– No, ale przecież partia, naród...
– Nie ma żadnej partii – wtrąciła Zwiaguro. – Są tylko kadry, które posłusznie 
realizują jego 
politykę. On nienawidzi partii i niszczy ją, nienawidzi też narodu i niszczy 
naród.
Sasza przebiegł wzrokiem stronice gazety.
– O, tu jest wypowiedź Stalina o narodzie: „Ludzi należy wychowywać troskliwie 
i rozważnie, tak jak sadownik pielęgnuje swoje ulubione drzewo owocowe”.
– Kaukaska kwiecistość – znów przerwała mu Lidia Grigoriewna. – „Sadownik”, 
„drzewo”... 
Ile milionów tych „drzew” wyrąbał na wsi, ile milionów zginęło z głodu?
– Tutaj też coś jest – upierał się Sasza. – Powiedział tak: „Kołchoźnicy powinni 
posiadać 
gospodarstwa indywidualne, niewielkie, ale na swój użytek... Mają przecież 
rodziny, mają dzieci, 
mają swoje własne potrzeby, własne gusta, i nie wolno się z tym nie liczyć.”
– „Własne gusta” – ironicznie powtórzyła Lidia Grigoriewna. – „Nie wolno się nie 
liczyć”. 
I pan wierzy w ten cały bełkot? Tak, on oczywiście zdaje sobie sprawę, że chłopi 
muszą coś jeść, 
bo inaczej wszyscy wymrą i nie będzie kim rządzić. Pan go nie zna, a ja znam. 
Przez wiele lat 
widywałam się z nim tak jak teraz z panem. Ludzie, ludzkie życie nic dla niego 
nie znaczą, jest 
gorszy od bandyty, zabije, kogo tylko zechce. To aktor, może zagrać każdą rolę. 
Teraz mówi 
o narodzie, przypochlebia się ludziom. Wszyscy tyrani tak postępowali. Mądry 
tyran zawsze 
schlebia ludowi, oczywiście tylko w przemówieniach, w rzeczywistości niszczy go. 
Nigdy pan 
o tym nie myślał?
Tak, takie myśli nigdy nie przychodziły mu do głowy. Wczytując się w teksty 
przemówień 
Stalina próbował jednak zrozumieć tego człowieka, ale zrozumieć po swojemu, a 
nie tak, jak 
przedstawiała go Lidia Grigoriewna, zaślepiona nienawiścią.
– Milczy pan?
Obrzuciła Saszę rozbawionym spojrzeniem, potem przyjrzała się postrzępionym 
mankietom 
jego spodni.
– A cóż to pan taki obdarty?
Sasza zaczerwienił się. Były to jego jedyne spodnie, w Moskwie też nie miał 
innych, nie 
licząc tych od garnituru, który podarował mu Mark.
– Obcinam te strzępy nożyczkami.
– Bardzo pomysłowe... Niech pan posiedzi za parawanem, doprowadzę je do 
porządku.
Głos miała jak zwykle stanowczy.
Sasza wszedł za parawan, wziął ze sobą gazetę, czytał dalej:
„W całym szeregu przypadków mamy do czynienia z faktami bezdusznego, 
biurokratycznego i wręcz skandalicznego traktowania ludzi pracy... Nierzadko 
przesuwa się ludzi 
jak pionki... Powinniśmy przede wszystkim nauczyć się cenić ludzi, cenić kadry, 
cenić każdego 
pracownika, mogącego przynieść pożytek naszej wspólnej sprawie. Trzeba wreszcie 
zrozumieć, 
że ze wszystkich naszych cennych zasobów najcenniejszym i najważniejszym 
kapitałem są 
ludzie, kadry”.
Przecież to właśnie o nim, o Saszy, o takich jak Sasza! To trzeba było 
przeczytać Lidii 
Grigoriewnie.
Głupio jednak dyskutować bez spodni.
Lidia Grigoriewna skończyła.
– Niech pan wkłada!
Ubrał się, wyszedł zza parawanu.
Tarasik ciągle siedział na ławce z drewienkiem w rękach.
– Tarasik – powiedział Sasza – chodź na dwór, pospacerujemy sobie. Chłopczyk 
pytająco 
spojrzał na Lidię Grigoriewnę.
– Idź – powiedziała. – Całymi dniami siedzisz w domu, przejdź się z panem! 
Ubrała dziecko, 
okutała je chustą, choć na dworze nie było już silnego mrozu, po czym obaj 
wyszli na drogę 
i ruszyli w stronę Angary.
Chłopczyk szedł obok Saszy, mały, poważny, milczący, niezdarny w przewiązanej na 
krzyż 
chustce.
– Ile masz lat? – spytał Sasza.
– Nie wiem... Siedem chyba.
– No to wiesz. Umiesz czytać?
– Nie.
– A litery znasz?
– Znam.
– A wiersze?
– Nie.
– A mama mówi ci wiersze?
– Mówi.
– Jakie?.
– Nie pamiętam.
– Chcesz, to ja też ci powiem.
– Chcę.
Stali nad Angara. Słońce przygrzewało. Tarasik kręcił głową, było mu za gorąco. 
Sasza 
rozluźnił węzeł chustki.
– Teraz lepiej?
– Aha.
Tarasik wysunął dłonie z rękawiczek na sznurku. Sasza wziął go za rękę.
– Nie zmarzniesz?
Przeniknęło go ciepło malutkiej, słabej dziecięcej rączki. Przykucnął, wziął 
dłonie chłopca 
w swoje.
– Ciepło?
– Ciepło.
Tarasik patrzył na niego poważnym wzrokiem. Sasza pomyślał, że to dziecko chyba 
nigdy 
się nie śmiało.
– No to chcesz, żebym ci powiedział wiersz?
– Chcę.
– Włóż rękawiczki.
Tarasik wsunął dłonie w rękawice. Sasza wyprostował się... Jak okiem sięgnąć 
rozpościerało 
się białe śnieżne pustkowie, jedynie na drugim brzegu Angary czerniał las, 
oświetlony z jednej 
strony promieniami słońca. Po chwili ściemniło się. Słońce zaszło za obłok.
– Czy obłoki coś ci przypominają? Tarasik wzruszył ramionami.
– Nie.
– A tamten wygląda jak okręt, widzisz? No popatrz, tam są maszty, takie jakby 
oblodzone, 
a tam żagle. Widzisz?
– Widzę – powiedział Tarasik bez przekonania.
Sasza przypomniał sobie nagle „Okręt widmo” Lermontowa i wyrecytował:
Na siny spieniony ocean,
gdy gwiazdy zapalą się nagle,
wypływa samotny żaglowiec, wiatr
wszystkie napina mu żagle...
Jest wyspa na tym oceanie,
z nagiego granitu jej ściany,
na wyspie – samotna mogiła
i cesarz jest w niej pochowany...
W godzinę smutnego pogrzebu,
północą, z kończącym się rokiem,
widmowy żaglowiec
bezgłośnie przystaje przy brzegu wysokim.
Sam cesarz z mogiły powstaje,
zwaliwszy z niej kamień grobowy,
kapelusz ma swój trójgraniasty
i szary ma mundur polowy.
Jak mocarz krzyżuje ramiona
i głowę na pierś swoją kłoni,
wstępuje i siada u steru,
okrętem po morskiej mknie toni.
Żegluje do Francji kochanej,
gdzie tron pozostawił i chwałę,
i syna – następcę zostawił,
i gwardii swej pułki wspaniałe...
Na brzeg ogromnymi krokami
Odważnie i prosto wstępuje
i walk towarzyszy przyzywa,
marszałków swych śmiało zwołuje...
Z marszałków nikt hasła nie słyszy,
na wojnie zginęli niektórzy,
a inni zdradzili cesarza,
ich szpada innemu dziś służy...
A potem na okręt widmowy
na pierś kłoniąc głowę samotną
wstępuje i ręką znak dając
wyrusza w swą drogę powrotną...
Chłopczyk słuchał w napięciu.
– No i co, podoba ci się? – spytał Sasza.
– Tak – odpowiedział Tarasik. – Chcę do domu.
Wrócili. Sasza chciał od razu odejść, ale Lidia Grigoriewna zatrzymała go:
– Zostawił pan gazety.
I sarkastycznie dodała:
– Tam są zdjęcia pańskiego Stalina we wszystkich możliwych i niemożliwych 
pozach. 
Przeczytałam nawet, że to on prowadził oddziały proletariatu do szturmu na Pałac 
Zimowy.
Rzeczywiście, w każdym numerze gazety była fotografia towarzysza Stalina, w 
niektórych 
nawet dwie albo i trzy: Stalin sam, Stalin z Leninem, Stalin z Woroszyłowem, 
Stalin 
z Mołotowem, Stalin z Kaganowiczem, Stalin ze Żdanowem, Stalin wśród żołnierzy, 
Stalin 
wśród kołchoźników, Stalin wśród robotników, fotografie portretów Stalina, 
fotografie 
pomników Stalina... Do tego obszerne artykuły o zwycięstwach w okresie wojny 
domowej: 
obrona Carycyna, zdobycie Rostowa, Perm, Front Wschodni, rozgromienie Denikina, 
rocznica 
powstania Armii Czerwonej, piętnastolecie Pierwszej Konnej, front polski – 
wszędzie Stalin.
W październiku 1917 roku według słów historyka LI. Minca „Wykonując wolę Lenina 
Stalin 
poprowadził pułki proletariackie do walki z rządem burżuazyjnym”. Aha, to z tego 
pokpiwała 
sobie Lidia Grigoriewna. No tak, faktycznie kłamstwo! Wszystko jest zasługą 
Stalina, każdy 
sukces jest zasługą Stalina, wszystkie zwycięstwa odnosi Stalin. Pozdrowienia 
dla Stalina 
z fabryk, z hut, z kołchozów... Pozdrowienia dla Stalina ze szczytu Elbrusu, 
pozdrowienia dla 
Stalina ze szczytu Kazbeku... Każde wystąpienie, każdy artykuł zaczyna się od 
Stalina i na 
Stalinie kończy.
Już w instytucie Saszę raziły te peany na cześć Stalina, jego książek, 
artykułów, przemówień, 
decyzji, uważał je za prymitywne i schematyczne. Te nieskończone powtórzenia, to 
wieczne 
wałkowanie: „po pierwsze”, „po drugie”, „po trzecie”, ten niezmienny szablon, 
niemożność 
poddania w najmniejszą wątpliwość żadnej myśli, żadnego słowa – wszystko to 
przytłaczało, 
ogłupiało.
Ciekawa sprawa: inni jakoś nie czuli się przytłoczeni, wprost przeciwnie, 
zachwycali się tym 
wszystkim. Czyżby więc inni byli w błędzie, a rację miał tylko on, Sasza, i tacy 
jak on?
Prawdopodobnie nie uświadamiał sobie wtedy, że Stalin rozmawia z narodem i musi 
rozmawiać tak, aby naród go zrozumiał, żeby mu uwierzył, żeby poszedł za nim. 
Ten naród 
przeżył setki lat niewolnictwa, zacofania, trzeba umieć z nim rozmawiać, 
podnosić jego poziom, 
ale i liczyć się z obecnym stanem umysłów. On, Sasza, też należy do tego narodu. 
Nie może żyć 
bez wiary w kraj, w partię. I bez względu na swój osobisty stosunek do Stalina 
musi uznać, że 
Stalin ucieleśnia kraj i partię. Trzeba wznieść się ponad własne urazy.
I dlatego coraz częściej nachodziła go myśl, żeby napisać do Stalina. Wiedział, 
że wszyscy 
teraz piszą do Stalina, Stalin nie jest w stanie przeczytać nawet tysięcznej 
części tych listów, 
z pewnością nie przeczyta też listu Saszy, zresztą list prawdopodobnie w ogóle 
nie dotrze do jego 
rąk... A jednak napisanie takiego listu uważał za swój obowiązek. Nie potrafił 
sprecyzować istoty 
tego obowiązku, czuł tylko, że niezależnie od dalszych kolei swojego losu będzie 
mógł sobie 
powiedzieć: „Napisałem do Stalina”. Nie pomogło? Nie pomogło. Ale zwróciłem się 
do niego, 
gdyż poprzez niego zwróciłem się do partii.
Dwa lata temu w instytucie, gdy zaczynała się jego smutna epopeja, uważał, że 
nie ma prawa 
zwracać się do Stalina, zabierać mu czasu, miał nadzieję, że wybroni się sam. 
Teraz nie zdoła 
obronić się sam, tylko Stalin może mu pomóc, bez pomocy Stalina dostanie nowy 
wyrok, być 
może czeka go łagier, a wtedy – koniec. Zwróci się do Stalina, gdyż on, Sasza, 
jest tym „prostym 
człowiekiem pracy”, o którym mówi Stalin, przecież będzie uczciwie pracował, 
będzie uczciwie 
wykonywał swoje obowiązki, będzie spełniał swoją powinność.
W te samotne i męczące dni, w długie ciemne wieczory, w niekończące się bezsenne 
noce 
tutaj, na Syberii, na krańcach świata, zmęczony myślami zaczynał fantazjować, 
wyobrażał sobie, 
jak Ałfierow przysyła po niego podwodę, jak jedzie do Kieżmy, gdzie Ałfierow 
informuje go, że 
nadeszła depesza z sekretariatu Stalina: „Natychmiast odesłać Pankratowa do 
Moskwy”. 
W Krasnojarsku czeka już na niego bilet, dzwoni stamtąd do domu, do mamy: 
„Przyjeżdżam 
pociągiem o tej i o tej godzinie”, Mama i Waria spotykają go na peronie. Idą na 
przystanek. 
A potem „czwórką” do domu...
Trzeba napisać. Nawet bez nadziei na odpowiedź. Masłow, Wsiewołod Siergiejewicz 
to 
ludzie obcy władzy radzieckiej, obcy partii, dlatego też nie mają moralnego 
prawa zwracać się do 
Stalina. Do sądu, do prokuratury – tak, to droga oficjalna, ale do Stalina – 
nie. Nie mogą. On, 
Sasza, może, bo dla niego zwrócić się do Stalina – to zwrócić się do partii.
Sasza długo obmyślał swój list, zastanawiał się nad każdym słowem... „Szanowny 
towarzyszu Stalin! – pisał. – Wybaczcie, że ośmielam się do Was zwracać. 
Wyrokiem OSO przy 
OGPU z dn. 20.05.1934 roku na mocy artykułu 58 – 10 zostałem skazany na trzy 
lata zesłania na 
Syberię z zaliczeniem aresztu śledczego. Odbyłem już ponad połowę wyroku. Za co 
mnie 
skazano, nie wiem. Nie popełniłem żadnego przestępstwa. Uczyłem się w 
radzieckiej szkole, 
studiowałem na radzieckiej uczelni, byłem pionierem, komsomolcem, pracowałem w 
fabryce. 
Chcę być pożyteczny dla kraju, a skazano mnie na bezczynność. Nie mogę tak żyć. 
Proszę Was 
o rewizję mojej sprawy. Z głębokim szacunkiem. A. Pankratow”.
Napisał ten list, ale zwlekał z jego wysłaniem, wahał się.
Czy postępuje uczciwie? Czy nie oszukuje? Przecież mimo wszystko w duchu nie 
zmienił 
swojego stosunku do Stalina. Przeciwnie, po tym wszystkim, co widział i przeżył, 
jego 
wątpliwości co do osoby Stalina wzrosły. A teraz zwraca się do niego. Przekonuje 
samego siebie, 
że chce pracować, służyć krajowi i partii, ale czy to prawda? Czy przypadkiem 
nie chodzi mu 
wyłącznie o ratowanie własnej skóry, o odmianę swojego losu?
A może rozumuje zbyt naiwnie? „Dojdzie – nie dojdzie, przeczyta – nie przeczyta, 
rozpatrzą 
sprawę – nie rozpatrzą...” To przecież jasne, że list nie dojdzie, Stalin go nie 
przeczyta, sprawy 
nie rozpatrzą. Po co więc podpadać, dostarczać nowego materiału NKWD? List i tak 
trafi właśnie 
tam... A jednak, jednak...
7
14 maja 1935 roku Stalin przybył do Sali Kolumnowej Domu Związków na uroczyste 
posiedzenie z okazji uruchomienia moskiewskiego metra.
Patrząc na zebranych w sali młodych ludzi – budowniczych metra, na ich 
uszczęśliwione, 
radosne twarze zwrócone tylko ku NIEMU, oczekujące tylko JEGO słów, myślał o 
tym, że ta 
młodzież jest z NIM, że młodzież, która wyrosła w JEGO epoce, to JEGO młodzież, 
im, 
dzieciom ludu, dał wykształcenie, dał możność współuczestnictwa w heroicznym 
przedsięwzięciu, w wielkim dziele przekształcania kraju. Najbardziej romantyczny 
okres życia na 
zawsze zwiąże się w ich pamięci z NIM, młodość tych ludzi będzie opromieniona 
JEGO 
imieniem, JEMU pozostaną wierni do końca swoich dni. To właśnie im powinien 
otworzyć drogę 
do władzy, swój awans, swoje wywyższenie będą zawdzięczać JEMU i tylko JEMU,
Z zamyślenia wyrwał go Bułagin:
– Głos zabierze towarzysz Stalin.
Stalin podszedł do mównicy.
Wszyscy wstali...
Owacjom nie było końca...
Stalin podniósł rękę prosząc o ciszę, ale brawa nie milkły, cała sala klaskała 
rytmicznie, 
przypominało to uderzenia w ogromny bęben, każdemu uderzeniu towarzyszyło 
skandowanie 
jednego słowa: „Stalin!”, „Stalin!”
Stalin przywykł do owacji, dziś jednak były to owacje szczególne. Swój aplauz 
wyrażali nie 
urzędnicy, nie komsomolscy biurokraci, lecz prości robotnicy – betoniarze, 
górnicy, spawacze, 
ślusarze – budowniczowie pierwszego w kraju metra. To lud, najlepsi spośród ludu 
i przyszłość 
ludu.
Burza oklasków wstrząsała salą, chłopcy, dziewczęta, wszyscy wchodzili na 
fotele, wołali: 
„Niech żyje towarzysz Stalin!”, „Wielkiemu wodzowi, towarzyszowi Stalinowi – 
komsomolskie 
hura!”
Stalin wyjął zegarek i pokazał go zebranym: wystarczy już! Sala odpowiedziała 
jeszcze 
gorętszą owacją.
Stalin pokazał zegarek członkom prezydium. Ci uśmiechnęli się tylko – schlebiało 
im, że oni 
też biorą udział w tym wzruszająco bezpośrednim obcowaniu wodza z ludem.
Po chwili jednak, jak gdyby ulegając woli Stalina wyrażonej w tak demokratyczny 
sposób, 
zaczęli siadać na swoich miejscach.
Siadało również audytorium, ale brawa nie ustawały.
– Towarzysze – Stalin uśmiechnął się – nie klaszczcie na wyrost, przecież nie 
wiecie, co 
powiem.
Komsomolcy odpowiedzieli radosnym uśmiechem i nowymi owacjami.
– Mam tu dwie poprawki – kontynuował Stalin. – Otóż za osiągnięcia w budowie 
moskiewskiej kolei podziemnej partia i rząd nagrodziły: jednych – Orderem 
Lenina, drugich – 
Orderem Czerwonej Gwiazdy, trzecich – Orderem Czerwonego Sztandaru Pracy, 
jeszcze inni 
otrzymali listy gratulacyjne od Centralnego Komitetu Wykonawczego. Powstaje w 
związku 
z tym pytanie: a co z pozostałymi, co z towarzyszami, którzy na równi z 
nagrodzonymi nie 
szczędzili swojej pracy, swojej wiedzy, swoich sił? Jedni z was są jak gdyby 
zadowoleni, 
a innym jest przykro. Cóż więc zrobić? Oto pytanie.
Zawiesił głos.
W sali panowała nabożna cisza.
– Otóż – podjął Stalin – chcemy teraz publicznie naprawić ten błąd partii i 
rządu.
Sala ponownie eksplodowała śmiechem i oklaskami. Stalin gestem ręki nakazał 
ciszę i mówił 
dalej:
– Nie jestem zwolennikiem długich przemówień, pozwólcie więc, że odczytam te 
poprawki.
Wyjął z kieszeni złożoną we czworo kartkę, rozprostował ją.
– Poprawka pierwsza: za wkład w pomyślny przebieg budowy moskiewskiej kolei 
podziemnej wyrazić w imieniu Centralnego Komitetu Wykonawczego i Rady Komisarzy 
Ludowych wdzięczność wszystkim przodownikom i przodownicom pracy, członkom 
brygad 
szturmowych oraz członkom kolektywu inżynierów, techników, robotników i robotnic 
Metrostroju.
I znów burza oklasków.
Wszyscy wstali, wstali też członkowie prezydium. Rozległy się Okrzyki „hura!” 
Stalin stał 
przy mównicy i nawet nie próbował uciszyć sali – tym razem owacje były 
przeznaczone nie tylko 
dla niego, lecz także dla rządu, który wyrażał swoją wdzięczność budowniczym 
metra, i dla 
pracowników Metrostroju, którzy na tę wdzięczność zasłużyli...
Gdy brawa ustały, Stalin powiedział:
– Jeszcze dziś należy wnieść poprawkę, że wyrażamy wdzięczność wszystkim 
pracownikom 
Metrostroju. – Gestem uciął zrywające się oklaski. – Nie bijcie mi brawa, to 
decyzja wszystkich 
towarzyszy. I druga poprawka – Stalin zerknął na kartkę. – Przeczytam ją: za 
szczególne zasługi 
w dziele mobilizacji naszych wspaniałych komsomolców i komsomołek do uwieńczonej 
sukcesem pracy przy budowie moskiewskiego metra odznaczyć moskiewską organizację 
Komsomołu Orderem Lenina.
Znów nawałnica oklasków. Stalin też bił brawo – składał hołd moskiewskiemu 
Komsomołowi.
Kiedy przestał klaskać, ucichła też sala.
– Również i tę poprawkę należy wnieść jeszcze dziś, a jutro opublikować... Być 
może, 
towarzysze, że to wszystko za mało, ale nic lepszego nie zdołaliśmy wymyślić. 
Jeśli można 
jeszcze coś dodać, to podpowiedzcie nam.
Pozdrowił ręką zgromadzonych i skierował się do prezydium.
Owacja przewyższyła wszystko, co było do tej pory. „Hura ukochanemu Stalinowi!” 
„Hura, 
hura, hura!”– podchwyciła sala. Jakaś dziewczyna wskoczyła na fotel i zawołała: 
„Towarzyszowi 
Stalinowi – komsomolskie hura!”
I znów przetoczyło się nad rzędami: „Hura, hura, hura!”
Trwało to z dziesięć minut. Ludzie wciąż stali, bili brawo, wykrzykiwali: 
„Hura!”, 
„Ukochanemu Stalinowi – hura!”
Stalin w milczeniu stał za stołem prezydialnym i patrzył na zebranych. Nie, to 
nie tamci, 
którzy półtora roku temu oklaskiwali go na XVII Zjeździe, tamci klaskali 
nieszczerze, udawali, ci 
są całkiem inni, to JEGO ludzie.
Tak, młodzież niewątpliwie jest z natury chwiejna, podatna. Młodzi też z czasem 
dojrzewają, 
kostnieją, ale rosną kolejne pokolenia, im też trzeba otworzyć drogę – to 
nieprzerwany i bolesny 
proces.
Wymiany kadr nie da się uniknąć. Trzeba jednak zadbać, aby kadry, które przejmą 
władzę, 
były JEGO kadrami. Nowi pracownicy aparatu nie zastanawiają się nad losem 
poprzedników, nie 
zraża ich, że poprzednicy ulegają likwidacji: obejmując władzę są pewni jej 
trwałości. Kiedy 
sami będą musieli odejść, oskarżą o to nie towarzysza Stalina, lecz swoich 
rywali. Towarzysz 
Stalin na zawsze pozostanie dla nich tym, któremu zawdzięczali karierę i władzę.
Tak rozmyślał sobie Stalin patrząc na radosny, podniecony i szalejący z zachwytu 
tłum.
Ci młodzi są mu szczerze oddani, oddani całkowicie i bez reszty. Powinien 
jeszcze coś im 
powiedzieć, rzucić jakieś proste, ludzkie słowa, trafić do każdego serca, porwać 
tę młodzież nie 
tylko swoją wielkością, ale i swoją prostotą.
I gdy oklaski wreszcie ucichły, cicho, lecz tak, żeby wszyscy słyszeli, spytał:
– Jak myślicie, wystarczy już tych poprawek?
Burza braw zerwała się z nową siłą.
Wszyscy wstali.
Klaskali też członkowie prezydium. Klaskał sam Stalin, klaskał Mołotow, 
Kaganowicz, 
Woroszyłow, Ordżonikidze, Czubar, Mikojan, Jeżow, Mieżłauk. Trwało to w 
nieskończoność. 
Ludzie nie mogli ruszyć się z miejsc, nie mogli odejść, nie mogli rozstać się ze 
Stalinem, 
przecież to był ich dzień, może jedyny dzień w życiu, kiedy widzieli Stalina, 
chcieli przedłużyć 
to święto, chcieli, żeby Stalin mówił i mówił...
Stalin skończył już jednak swoje wystąpienie, wiadomo było, że nie zabierze 
więcej głosu, 
toteż po jakimś czasie ktoś zawołał: „Kaganowicz!”
Sala podchwyciła: „Kaganowicz! Kaganowicz!”
Kaganowicz niepewnie spojrzał na Stalina. Występować po NIM?
Stalin powiedział:
– No cóż, Lazar, lud czeka, porozmawiaj z ludem.
Kaganowicz podszedł do mównicy.
8
Prosto z posiedzenia w Sali Kolumnowej Stalin pojechał do Kuncewa, gdzie 
mieściła się 
jego nowa dacza. Mierżanow zbudował ją tam w ubiegłym roku – lekki parterowy 
pawilon 
otoczony ogrodem i lasem. Cały dach zajmowało solarium. ON wprawdzie nie 
korzystał 
z solarium, ale nie miał nic przeciwko niemu – niech będzie, kiedy 
spowszednieje, to ON każe 
dobudować piętro. Kryta galeria łączyła daczę z budynkiem obsługi.
Stalin po raz pierwszy jechał do gotowego i czekającego nań domu.
Nareszcie koniec z Zubałowem, tym gniazdem żmij, w którym rozpanoszyła się jego 
tak 
zwana rodzina: starzy Alliłujewowie – do dziś nie mogą mu wybaczyć śmierci 
Nadii; ich synalek 
Paweł – to właśnie on podarował Nadii tamten pistolet; Ania – siostrunia Nadii, 
gruba niechlujna 
kretynka, ślepo zakochana w swoim mężulku, Redensie, a on zdradza ją na lewo i 
prawo, 
arogancki, dumny i zarozumiały Polak.
Nie znosił i rodzinki Swanidze – krewniaków jego pierwszej żony, Jekatieriny. 
Jekatieriny 
zresztą w ogóle nie kochał: milcząca, potulna, ale ograniczona i zdewociała 
kobieta, obca mu pod 
każdym względem. Miała nadzieję, że ON porzuci rewolucję i zostanie popem! Nic a 
nic nie 
rozumiała. Taki sam był ich syn Jasza – milczący, całkowicie obcy MU chłopak. 
Wychowywał 
się u siostry Jekatieriny. I tegoż właśnie Jaszę, którego ON na dobrą sprawę 
prawie nie znał, jego 
szwagier Alosza Swanidze ni stąd, ni zowąd przywozi do Moskwy!
Po co go przywiózł? Uczyć się – myślałby kto! To w Tyflisie nie ma żadnej 
wyższej uczelni? 
Nie, nie po to go przywiózł! Przywiózł go po to, żeby podkreślić, że ON nie 
interesuje się losem 
syna, że nie dba o jego wykształcenie. I dlatego musi o to zadbać wujek, Alosza 
Swanidze.
A przecież ON ma nową rodzinę. Po co wprowadzać do nowej rodziny pasierba? 
Obcego, 
nie kochanego, słabo mówiącego po rosyjsku? Cóż to może oznaczać, jeśli nie 
próbę wywołania 
konfliktu w JEGO rodzinie, próbę rozbicia tej rodziny, próbę umieszczenia 
swojego człowieka 
w JEGO domu. Szwagier świetnie to sobie obmyślił. Nadia była przecież taka 
wrażliwa, gdyby 
odesłali Jaszę z powrotem, to ludzie pomyśleliby, że to ona nie zaakceptowała 
chłopaka, a bardzo 
liczyła się z opinią publiczną, powtarzała: co ludzie powiedzą?
Taką to niespodziankę wyszykował mu drogi szwagier Alosza Swanidze. Nie pierwszą 
zresztą. Swojego rodzonego syna nazwał DŻONRID. No i co wy na to!? Takie imię 
wymyślił! 
W 1929 roku! Czy to jest gruzińskie imię? Rosyjskie? Nie, nie gruzińskie, nie 
rosyjskie! Dżon – 
można jeszcze zrozumieć, jest takie angielskie imię – John. Rid – to REED, kto 
ich tam wie, 
może takie imię też istnieje. Ale John Reed to imię i nazwisko. Imię i nazwisko 
tego Johna 
Reeda, który napisał kłamliwą i pełną błędów książczynę o historii Października, 
książczynę, 
w której pod niebiosa wynosi się Trockiego i ani razu nie wspomina o NIM, o 
Stalinie! 
Książczynę wycofano z bibliotek, za jej posiadanie ludzie dostają po pięć lat 
obozu, a JEGO 
szwagier Alosza Swanidze nadaje TAKIE imię własnemu synowi! Co, może nie wie, 
kim jest 
John Reed? Ależ skąd, doskonale wie! Inteligent. Wykształcony. Studiował nie w 
seminarium 
w Tyflisie, ale W Niemczech, w Jenie. Zna języki, i europejskie, i wschodnie, 
taki sam poliglota 
jak i Mienżyński, a więc wszystko rozumie, wszystko wie i dał synowi takie imię 
wyłącznie na 
złość JEMU.
Za żonę wziął sobie śpiewaczkę operową, Marię Anisimownę, kiepska widać była z 
niej 
śpiewaczka, skoro rzuciła operę i zamieszkała z mężem w Berlinie, gdzie 
prowadził 
przedstawicielstwo handlowe. Przywoziła Nadii z zagranicy wszelką tandetę, JEGO 
żonie 
wpajała zamiłowanie do zagranicznych ciuchów, deprawowała ją moralnie i 
politycznie. 
Specjalnie to robią, podli, zawistni ludzie. Ale boją się. Alosza zawsze 
przegrywa z NIM 
w bilard, a potem opowiada innym: „Wygram, a on ze złości każe kogoś 
rozstrzelać!”
Proszę, jakie rzeczy drogi szwagier Alosza Swanidze wygaduje za jego plecami, 
jak kpi 
sobie z niego publicznie!
A skąd to taka czuła przyjaźń między Alliłujewami i Swanidze? Właściwie powinni 
się 
raczej nienawidzić: krewni pierwszej żony i krewni drugiej. Czy Alliłujewowie 
mogą kochać 
Jaszę? Czy rodzina Swanidze może kochać Wasię i Świetlane? Łączy ich wspólna 
nienawiść do 
NIEGO. Oto co ich łączy.
Koniec z tym! Jego noga nie postanie więcej w Zubałowie. Niech mieszkają tam 
sobie bez 
niego, niech żrą się między sobą. Skoro muszą kogoś gryźć, to niech się gryzą we 
własnym 
gronie.
Stalin spacerował po ogrodzie w ciepłych promieniach majowego słońca, 
rozkoszował się 
kwiatami. Jedne były jeszcze w pąkach, inne już rozkwitły. Ziemia powinna nie 
tylko rodzić 
owoce i dawać plony, ale i cieszyć oko. Stalinowi podobał się zadbany ogród, 
wygracowane 
ścieżki, zaciszne altanki, nasłonecznione łączki, na każdej stolik, wyplatany 
fotel, leżak.
Cisza, spokój. Tak, to nie Zubałowo z jego wieczną krzątaniną, gadaniną, 
plotkami, 
kłótniami, intrygami. Rej wodziła zwłaszcza teściowa – Olga Jewgieniewna, 
gderliwa staruszka, 
ciągle użerała się z obsługą, ze „służbowymi ludźmi” jak ich nazywała, zarzucała 
im 
niegospodarność, marnotrawstwo, Rozrzutność, trwonienie środków państwowych, 
oskarżała 
niemal o złodziejstwo, wyzywała komendantów, kucharzy, gosposie. I to przy NIM, 
przy NIM, 
ludzie mogli pomyśleć, że ON akceptuje taki stosunek do personelu.
Personel jej nie lubił, wszyscy nazywali ją między sobą „zwariowaną staruchą”, 
rzeczywiście 
była zwariowana, to krzyczała, wszczynała awantury, to popadała w huśtawkę 
nastrojów, 
zalewała się łzami radości albo rozpaczy, to znów krytykowała wychowanie dzieci, 
a przede 
wszystkim, przede wszystkim hałasowała, tak okropnie hałasowała!
Jej ojciec był na wpół Ukraińcem, na wpół Gruzinem, matka zaś, Magdalena 
Eichholz, 
wywodziła się z rodziny niemieckich kolonistów. Teściowa mówiła z gruzińskim 
akcentem, 
wtrącała gruzińskie słowa: „wajme, szwiło, genacwali, czirime” i dodawała 
niemieckie „Mein 
Gott!” I bez przerwy wznosiła ręce do góry: „Mein Gott!” To „Mein Gott!” 
drażniło go 
najbardziej, szarpało nerwy.
Dziadek Alliłujew, Siergiej Jakowlewicz – stary dureń! – zainstalował w 
Zubałowie cały 
warsztat, jakieś żelastwa, tokarki, narzędzia, coś wytacza, szlifuje, lutuje, 
naprawia zamki 
u siebie i na innych daczach. Taki prawdziwy proletariusz, „ręce robotnika”, 
„złote ręce”.
ON przyjeżdża na daczę, a tu zjawia się jakaś dziewczynka i prosi, żeby Siergiej 
Jakowlewicz przyszedł naprawić zamek.
No i jak wam się to podoba?
ON siedzi na werandzie, a dziewczynka od sąsiadów pyta: „Gdzie jest Siergiej 
Jakowlewicz?” „A po co ci Siergiej Jakowlewicz?” „Żeby naprawił zamek!” JEGO 
daczę 
zamienili w jakiś warsztat ślusarski! I nie wytłumaczysz staremu, nie 
przekonasz! Bo, 
wyobraźcie sobie, praca fizyczna uszlachetnia. Marksista – idealista! Członek 
stowarzyszenia 
starych bolszewików. Przesiaduje z nimi, wymądrza się tak samo jak oni. 
Pamiętniki pisze. Pół 
dnia naprawia zamki, a drugie pół dnia pisze pamiętniki.
I co to w ogóle ma być, to stowarzyszenie starych bolszewików? Przytułek! 
Podczas 
styczniowego procesu Zinowiewa i Kamieniewa oburzali się, próbowali podejmować 
nawet 
jakieś działania. Szczególnie głośno gardłował Wania Budiagin. Nie wolno stawiać 
pod sąd 
starych bolszewików. A niby dlaczego nie wolno? Dlaczego drogi Wania nie oburzał 
się, gdy 
wypędzano za granicę Trockiego, gdy skazywano Smirnowa Iwana Nikitycza, Smiłgę, 
Rakowskiego i innych trockistów? Gdy po pierwszym procesie zesłano tychże 
Zinowiewa 
i Kamieniewa? A teraz, po zabójstwie Kirowa, zaprotestował. Dlaczego akurat w 
tej sprawie? 
Przecież jako osobisty przyjaciel Kirowa powinien chyba być bezlitosny, a tu 
raptem występuje 
przeciwko oddawaniu pod sąd zabójców i ich inspiratorów. Może coś wie? Może 
czegoś się 
domyśla? Jeszcze nakłaniał innych do protestów, do pisania listów, do uchwalania 
rezolucji. Nie 
odważyli się...
Gniazdo os! Czy jest z nich jakiś pożytek? Dlaczego izolują się od partii? Chcą 
nadać 
szczególne znaczenie tak zwanym starym bolszewikom, chcą przedstawić siebie jako 
jedynych 
kontynuatorów bolszewickiej tradycji, jako strażników spuścizny Lenina, chcą 
stać się najwyższą 
wyrocznią partyjną, „sumieniem” partii. Obrońcami jej jedności. Przed kim to 
mają zamiar 
bronić tej jedności? Nie, oni nie bronią partii, bronią samych siebie – trzy 
czwarte spośród nich to 
byli trockiści, zinowiewowcy, bucharinowcy, odszczepieńcy i opozycjoniści 
wszelkiej maści. 
Tak zwani starzy bolszewicy są pewni, że ich siła tkwi w jednomyślności, w 
zwartości szeregów, 
we wzajemnej więzi. Mylą się – właśnie na tym wszystkim polega ich słabość, a 
nie siła. 
Wzajemne więzi, które określają jako ideowe, robotnicze, partyjne, 
przyjacielskie, okażą się 
powiązaniami przestępczymi. Starzy bolszewicy! Wystarczą zeznania jednego, a 
podejrzanych 
będzie wielu, winni będą wszyscy.
Teraz przycichli.
Milczenie to też forma protestu.
Co publikuje ich wydawnictwo? Almanach „Stary Bolszewik”, biuletyny. Co tam 
wypisują? 
Tworzą swoją historię. Nie historię potrzebną partii, ale historię potrzebną im 
samym, przede 
wszystkim taką, w której nie ma miejsca dla towarzysza Stalina. Bo to są, 
widzicie, tylko takie 
osobiste wspomnienia, memuary. Partia nie potrzebuje takich „osobistych 
wspomnień”, takich 
pamiętników. Pamiętniki wypaczają historię, pamiętniki są dziełem ludzi, którzy 
znają tylko to, 
w czym sami brali udział, czyli ludzi, którzy znają jedynie fragment całości, a 
nie całość. Luki 
w wiedzy skłaniają ich do fantazjowania, a w rezultacie do przeinaczania 
wydarzeń. Te 
mankamenty literatury pamiętnikarskiej przeszkadzają jej obiektywnie przedstawić 
historię partii.
Co jeszcze robią starzy bolszewicy? Toczą spory, licytują się w zasługach, 
oskarżają się 
nawzajem o współpracę z carską ochraną, co tylko kompromituje miano starego 
bolszewika. 
Potem trzeba to rozplątywać, Komisja Kontroli Partyjnej zajmuje się prawie 
wyłącznie ich 
konfliktami i zatargami. Czyż towarzysz Jemielian Jarosławski nie ma nic innego 
do roboty, 
tylko łagodzić te awantury?
Nawiasem mówiąc, towarzysz Jarosławski jest przewodniczącym tego stowarzyszenia. 
Być 
przewodniczącym stowarzyszenia starych bolszewików to oczywiście zaszczyt, ale 
towarzysz 
Jarosławski powinien się zastanowić, komu to stowarzyszenie jest potrzebne. Komu 
i czemu 
służy?
Drogi towarzysz Jemielian Jarosławski przewodniczy też stowarzyszeniu byłych 
więźniów 
i zesłańców politycznych. To oczywiście również zaszczyt, tym większy, że 
towarzysz Jemielian 
Jarosławski urodził się w Czycie, w rodzinie zesłańców. Jednakże i w tym wypadku 
towarzysz 
Jemielian Jarosławski powinien pomyśleć, komu potrzebne jest to stowarzyszenie. 
Też przytułek, 
ale dla mienszewików, eserów, anarchistów i zwyczajnych kryminalistów udających 
politycznych. Wydają czasopismo „Katorga i Zsyłka”. Kogóż to tam drukują? Czyje 
nazwiska 
wymieniają? Na terenie ZSRR posiadają ponad pięćdziesiąt oddziałów lokalnych – 
jacy ludzie 
tam się grupują? Po co istnieje ta organizacja? To obcy ludzie, potencjalni 
wrogowie władzy 
radzieckiej.
Niech towarzysz Jemielian Jarosławski sam się nad tym zastanowi i niech sam 
wystąpi do 
KC z wnioskiem o likwidację tych stowarzyszeń – i starych bolszewików, i byłych 
zesłańców 
politycznych. Kto będzie mógł potem powiedzieć, że to towarzysz Stalin pozbywa 
się starych 
bolszewików? Nikt nie będzie mógł powiedzieć.
Jarosławski to mądry człowiek, wie, jak to załatwić. Są niemal rówieśnikami, 
obaj wstąpili 
do partii w 1898 roku, obaj byli za granicą na konferencji bolszewików w 
Hammerfors w 1905 
roku, później na IV i V zjeździe SDPRR w 1906 i 1907. Jarosławski wywarł tam na 
NIM 
pozytywne wrażenie: spokojny człowiek, rewolucjonista praktyk. Po rewolucji 
spotykali się na 
zjazdach i ON czuł, że Jarosławski jest po JEGO stronie. Nienawidzi Trockiego, 
całe życie 
nienawidzi. To ON w 1923 roku wysunął Jarosławskiego na stanowisko sekretarza 
prezydium 
CKŁ Dobrze pracuje w Komisji Kontroli Partyjnej, jest bezlitosny wobec 
odszczepieńców 
i opozycjonistów. W przeciwieństwie do Ordżonikidzego nie zgodził się na 
zbiorowe przyjęcie 
do partii opozycjonistów po ich kapitulacji. Ordżonikidze udawał wtedy naiwnego 
prostaczka. 
ON jednak świetnie rozumiał, co się za tym kryje. Jarosławski też rozumiał. 
Zuch! W lipcu 1928 
roku znakomicie osadził Krupską: „Miała czelność pójść do chorego Lenina i 
poskarżyć się, że 
Stalin ją obraził. To haniebne! W tak ważnych kwestiach nie wolno mieszać do 
polityki swoich 
osobistych uprzedzeń!”
Dobrze powiedział! Nie tylko dopiekł Krupskiej, ale też we właściwym świetle 
przedstawił 
ten nieszczęsny epizod, wskazał prawdziwą winowajczynię, podkreślił JEGO 
szlachetność, 
szlachetność towarzysza Stalina, który zjawił się wówczas z przeprosinami i 
wziął wszystko na 
siebie, żeby tytko uspokoić chorego Iljicza. Zuch!
W partii Jarosławski cieszy się dużym autorytetem, nie chce grać pierwszych 
skrzypiec. Na 
emigracji nie był, rdzenny rosyjski bolszewik – praktyk. Kilka takich nazwisk 
trzeba w partii 
zostawić. Gimnazjów i uniwersytetów nie kończył, ale jest wykształcony tak jak 
każdy 
rewolucjonista – samouk, pisuje eseje na temat historii partii, rozumie, jak 
prawidłowo 
naświetlać rolę prawdziwego przywódcy w tej historii. W 1931 roku trzeba go było 
co prawda 
odpowiednio ukierunkować, delikatnie ukierunkować: „Wyjątku nie stanowi tu 
niestety i tow. 
Jarosławski, którego książki na temat historii WKP(b) mimo niewątpliwych zalet 
zawierają cały 
szereg błędów o charakterze merytorycznym i historycznym.” No i zrozumiał. Nie 
obraził się. 
Z tymi przytułkami też zrozumie. Stowarzyszenie starych bolszewików ulegnie 
likwidacji, ale 
stary bolszewik Jemielian Jarosławski zostanie.
Powiało chłodem. Stalin wszedł do domu.
Duży pokój w głębi mieszkania polecił umeblować tak, by mógł on pełnić funkcję 
gabinetu 
i sypialni, a nawet jadalni, gdy akurat nie było gości. Tylko nieroby snują się 
z pokoju do pokoju, 
człowiek pracowity musi mieć wszystko pod ręką.
Przy kanapie, na której sypiał, stał stolik z telefonami, pod przeciwległą 
ścianą – kredens 
z zastawą, w jednej z szuflad leżały potrzebne lekarstwa. Biurka Stalin nie 
pozwolił wstawić – 
biurko nadałoby pokojowi zbyt urzędowy wygląd, a to bądź co bądź nie urząd, 
tylko dom 
mieszkalny. Pracować mógł zresztą przy stole, trzymał na nim papiery, gazety, 
czasopisma, brzeg 
tegoż stołu przykrywano serwetą na czas obiadu, śniadania czy kolacji.
Gdy wszedł, zobaczył nagle pokojówkę z Zubałowa, Waleczkę, wesołą młodą kobietę 
o miłej powierzchowności. Nakrywała do stołu.
– Dobry wieczór, Josifie Wissarionowiczu, przyniosłam kolację. Jak zawsze 
patrzyła na 
niego z uwielbieniem i oddaniem.
– Dziękuję – powiedział Stalin.
A przecież wyraźnie zabronił Własikowi przenosić tutaj kogokolwiek z obsługi 
daczy 
w Zubałowie!
Waleczka przykryła wszystko serwetką.
– Zabierzecie za pół godziny – mruknął.
– A jakże, zrobi się. Waleczka wyszła.
Stalin zjadł kolację. Jadał niewiele. Uszczknął kawałek chleba, posmarował 
odrobiną masła, 
wypił kieliszek wytrawnego wina, pół filiżanki słabej herbaty. Przejrzał gazety. 
Dokładnie po 
półgodzinie zjawiła się Waleczka.
– Zjedzone, Josifie Wissarionowiczu?
– Tak, dziękuję.
Znów patrzyła na niego wesoło i z oddaniem, szczęśliwa, że może mu usługiwać, 
zręczna, 
prosta kobieta.
Sprzątnęła wszystko ze stołu, ustawiła na tacy, uśmiechnęła się do Stalina i 
ruszyła w stronę 
drzwi, trzymając tacę w uniesionej ręce.
– Przyślijcie do mnie Własika – polecił Stalin.
– A jakże, zrobi się.
Stalin doczytał gazetę, wstał, przeszedł się po pokoju. Na podłodze leżał dywan, 
drugi wisiał 
nad kanapą. Te dwa dywany i kominek były jedynym luksusem, na jaki sobie 
pozwolił.
Drzwi otworzyły się, w progu stał Własik, stał na baczność, po żołniersku, i 
wytrzeszczał 
oczy na Stalina.
Stalin spojrzał na niego tak, jak tylko on umiał to zrobić.
Własik zamarł.
Stalin znów przespacerował się po pokoju, zawrócił, przystanął na wprost 
Własika.
– Poleciłem wam, żeby nie przenosić tutaj ani jednego człowieka z Zubałowa.
– Tak jest, towarzyszu Stalin!
– Dlaczego nie wykonaliście tego polecenia?
– Nikogo nie przenieśliśmy, towarzyszu Stalin, oprócz towarzyszki Istominy 
Walentyny 
Wasiliewny.
– Dlaczego bez mojej zgody?
– Was wtedy nie było, towarzyszu Stalin. I my znakiem tego zebraliśmy się, 
rozważaliśmy 
i zadecydowaliśmy przenieść tylko towarzyszkę Istominę Walentynę, jako że ona, 
znaczy się 
Istomina, wie, jak podać, jak sprzątnąć. Człowiek sprawdzony...
– Z kim to tak zebraliście się, rozważaliście i zadecydowaliście?
– Z towarzyszem Paukerem.
Stalin odwrócił się, podszedł do oszklonych drzwi prowadzących na taras, 
popatrzył na 
ogród.
– Konferencja na najwyższym szczeblu... I długo to rozważaliście?
– Tak jest – zaczął Własik i umilkł.
Stalin odszedł od drzwi, przesunął kałamarz na stole.
– Pytam was, ile czasu to rozważaliście: godzinę, dwie, trzy?
– Godzinę – niemal bezgłośnie powiedział Własik, zapominając dodać „towarzyszu 
Stalin”.
Teraz Stalin patrzył mu prosto w oczy.
– Więc to wy jesteście ten dobry, przenosicie tutaj Istominę, a ja wobec tego 
mam być ten zły 
i ją stąd przepędzić, tak?!
Własik milczał.
– Mam ją przepędzić? – powtórzył Stalin.
– Ależ nie – wymamrotał Własik – towarzyszu Stalin, my to raz dwa...
– Raz dwa? – wybuchnął wreszcie Stalin. – Bałwan! Przez takiego bałwana mam 
wypędzać 
człowieka? Prędzej ciebie wypędzę, durniu jeden! Zebrali się, rozważyli, 
zadecydowali... Idioci!
Znów podszedł do oszklonych drzwi tarasu i nie odwracając się rzucił:
– Wyjdźcie!
Tej nocy Nikołaj Siergiejewicz Własik, tępy i ograniczony zupak, pierwszy raz w 
życiu 
poskarżył się na serce. Zaś nieświadoma całej tej afery Waleczka pracowała w 
Kuncewie aż do 
śmierci Stalina.
Z zachodniego tarasu, który przylegał do pokoju, można było zejść do ogrodu. 
Ostatnie 
promienie słońca przebijały się przez krzaki bzu. Stalin narzucił na ramiona 
płaszcz, znów 
wyszedł na taras i usiadł w fotelu.
Już dawno należało wyjechać z Zubałowa.
Po śmierci Nadii zrezygnował z mieszkania na Kremlu, ale z przeprowadzką na 
daczę 
zwlekał – niepotrzebnie, póki budowano „Pobliską”, mógł przenieść się do 
którejkolwiek 
z dalszych. Ale nie do Zubałowa!
Za życia Nadii był jeszcze w stanie ścierpieć tę całą rodzinkę, ale teraz, po 
śmierci żony, 
Zubałowo budziło tylko bolesne wspomnienia. Oni też stale przypominali mu o 
Nadii. 
W spojrzeniach staruszków wciąż czaił się wyrzut.
I dlaczego ona to zrobiła?
Podobno ON ma trudny charakter. A któryż z wielkich ludzi ma łatwy charakter? 
Wielcy 
ludzie zawsze mają trudny charakter. Prawdziwy charakter – to trudny charakter.
Widziała przecież, jak tytaniczną walkę prowadzi, widziała, jak go atakują, 
oczerniają, 
intrygują przeciwko niemu, czyż nie rozumiała, jakie państwo dostał w spadku i 
jakie państwo 
musiał stworzyć? Nie chciała rozumieć! Była petersburską pensjonarką i pozostała 
nią do końca 
– pensjonarką z mieszczańskiej rodziny.
Prawdziwa arystokratka nigdy nie pozwoliłaby sobie na coś takiego. To nie 
przypadek, że 
władcy żenią się jedynie z kobietami królewskiej krwi, te kobiety już z mlekiem 
matki 
wchłaniają zrozumienie tego, że interesy dynastii liczą się ponad wszystko.
Rozumiały to nawet córki zubożałych baronów niemieckich. Wybaczały swoim 
panującym 
małżonkom i zdrady, i okrucieństwo, bo rozumiały, co to znaczy panować. 
Katarzyna I była 
prostą służącą – jakaż mogła być z niej caryca? Mienszykow kręcił nią, jak 
chciał. A Katarzyna 
II, choć wywodziła się z rodu mało znaczących książąt, sama rządziła wszystkim i 
wszystkimi.
Popełnić samobójstwo! Czy żona któregokolwiek władcy pozwoliłaby sobie na coś 
podobnego?! Nigdy i nigdzie nic takiego się nie zdarzyło. Żony władców 
rozumiały, co to jest 
panowanie. Nie śmiały rzucać cienia na swoich małżonków. Nawet w więzieniu, 
nawet 
w klasztorze żadna nigdy nie targnęła się na własne życie.
No cóż, Nadia nie miała klasy, nie zdawała sobie sprawy z JEGO znaczenia, 
uważała, że ON 
jest tylko jednym z przywódców, na Kremlu przywykła do widoku tych „przywódców”, 
nie 
doceniała JEGO roli. W dodatku nasłuchała się rozmaitych bredni na tej swojej 
uczelni, akurat 
potrzebna jej była uczelnia! Wydział włókien sztucznych. Myślałby kto! Sztuczne 
włókno! Awel, 
ten podlec, ją namówił. Nasłuchała się tam opozycjonistów. Jak w ogóle śmiała 
ich słuchać? Nie 
powinna była ośmielać się ich słuchać! Powinna była ucinać wszelkie rozmowy! 
Powinna 
zachowywać się tak, żeby nie mieli czelności rozmawiać z nią o NIM. Postąpiła 
odwrotnie: 
zachowywała się tak, że mieli czelność o NIM z nią rozmawiać.
I słuchała.
Samolubna, ambitna, chciała wszystkim rządzić, a tu okazało się, że NIM rządzić 
się nie da, 
że od rządzenia jest ON, a nie ona. Była przeciwko NIEMU. ON widział to 
doskonale: milczy, 
ale jest przeciwna każdemu JEGO słowu. Kobieta! Nie potrafisz być żoną, to bądź 
chociaż 
matką! Na kogo spychasz wychowanie własnych dzieci? Wasilij – no dobrze, to 
chłopak, jakoś 
wyrośnie, ale Swietłanka? Dziewczynka ma sześć lat, sześć lat! I na kogo 
zwaliłaś ten ciężar? Na 
JEGO barki!
Nauczyciele skarżą się na Wasilija – słabo się uczy, sprawia kłopoty 
wychowawcze. ON sam 
osobiście jeździł w tej sprawie do szkoły, OSOBIŚCIE – niech lud widzi, że 
spełnia swoje 
obowiązki rodzicielskie jak każdy człowiek radziecki. Te obowiązki powinna 
jednak spełniać 
matka. Zaniedbała swoje obowiązki, zdezerterowała, zemściła się na NIM – i za 
co? Ze nie 
poszedł z nią do teatru? Był zajęty, więc nie poszedł.
A przecież kochał ją. Pamięta dzień, gdy ujrzał ją po raz pierwszy, była wtedy 
zupełnie 
malutką trzyletnią dziewczynką. Po ucieczce z Ufy przyszedł do Alliłujewów, 
nawet jej nie 
zauważył, a jednak pamięta tamten dzień w Tyflisie... Nie zauważył, a pamięta...
Zauważył za to już w 1912 roku, gdy wraz z Siłą Todria odwiedził Alliłujewów 
w Petersburgu, na prospekcie Sampsoniewskim. Zobaczył ładną jedenastoletnią 
dziewczynkę, 
wyglądała zresztą na trzynaście, zgodnie z gruzińskimi obyczajami to już 
odpowiedni wiek do 
zamążpójścia. Poważna, zamknięta w sobie, małomówna – zupełne przeciwieństwo 
swojej 
siostry Ani.
Często zaglądał do Alliłujewów, czasem nocował u nich w ciasnym pokoiku za 
kuchnią, spał 
na żelaznym łóżku.
W lutym, w ostatki, wybrali się na spacer sankami, jechali niskimi fińskimi 
saneczkami – 
„wiejkami”, jak je nazywano, sanki obwieszone były wstążkami i dzwoneczkami, 
ciągnęły je 
krępe koniki o zaplecionych grzywach. Ania, podlotek, piszczała, gdy sanki 
podskakiwały na 
nierównościach zasp, krygowała się, Nadia natomiast siedziała spokojna, milcząca 
– taka śliczna 
dziewczynka w futrzanym toczku, futerku i botkach na zgrabnych nóżkach.
I wreszcie marzec, wiosna 1917 roku. Przyjechał do Piotrogrodu i od razu poszedł 
na 
Wyborską, okazało się jednak, że Alliłujewowie mieszkają teraz gdzie indziej, w 
pobliżu fabryki 
Thorntona, trzeba było jechać tam kolejką. W domu zastał tylko Anię, Nadia była 
na lekcji 
muzyki.
Na kogo ON wtedy czekał? Czekał – oczywiście – na Alliłujewów, przecież do nich 
przyjechał. A jednak tak naprawdę czekał na tę dziewczynkę. Zjawił się 
Alliłujew, siedzieli 
w kuchni przy samowarze i nagle w drzwiach stanęła Nadia. W takim samym toczku i 
futerku, 
ale inna – wysoka, zgrabna, piękna szesnastoletnia dziewczyna, podobna do ojca, 
Siergieja 
Jakowlewicza, babka Siergieja Jakowlewicza była Cyganką, Nadia odziedziczyła po 
nim wielkie 
czarne oczy, smagłą cerę i olśniewająco białe zęby.
Zdjęła futerko, została w mundurku gimnazjalnym, pomagała nakryć do stołu 
popatrując 
z ukosa na NIEGO. A kiedy zasiedli do jedzenia, w milczeniu, poważnie i z uwagą 
słuchała tego, 
co ON opowiadał. Dlatego też ON nie podtrzymywał politycznej paplaniny Siergieja 
Jakowlewicza, lecz zaczął opowiadać o zesłaniu, o Syberii, o łowieniu ryb, a 
także o tym, jak to 
mieszkając ze Swierdłowem starał się chodzić po pocztę poza kolejnością, żeby 
wykręcić się od 
prac w ich wspólnym gospodarstwie domowym. Opowiadał zabawnie i dowcipnie.
Na noc posłali mu wtedy na kozetce w jadalni, na drugiej spał Alliłujew. Za 
cienkim 
przepierzeniem układały się do snu Olga Jewgieniewna, Ania i Nadia. ON słyszał 
ich śmiech, 
stłumione głosy. Potem Alliłujew zastukał pięścią w ścianę:
– Uspokójcie się! Czas spać! ON powiedział wtedy głośno:
– Zostaw je, Siergieju, to młodzież, niech się śmieją.
Specjalnie powiedział: „młodzież”. Sam zachowywał się jak stary przyjaciel ojca, 
choć jest 
o trzynaście lat młodszy od Alliłujewa, miał wtedy trzydzieści osiem lat, a 
Alliłujew dobrze 
ponad pięćdziesiąt. Pragnął, żeby Nadia dostrzegła tę różnicę, żeby sama 
pomyślała, że nie 
powinien zachowywać się jak rówieśnik ojca, i zaprotestowała: „Jaki tam z pana 
staruszek! Jest 
pan młody!” Nie żeby to powiedziała, żeby tylko tak sobie pomyślała.
Gdyby tak powiedziała, byłoby niedobrze, zabrzmiałoby to jak komplement, 
pocieszenie. 
Ania z głupoty mogłaby tak powiedzieć, ale ona – nie, nie mogła i nie 
powiedziała. Ocenił 
wtedy, że jest mądra. Widział też jej zainteresowanie. I nie było to 
zainteresowanie 
rewolucjonistą – konspiratorem, który przeszedł więzienie i zesłanie, takie 
zainteresowanie 
okazywała cała młodzież. To było inne, szczególne zainteresowanie JEGO osobą.
Rano znów pili razem herbatę w jadalni. Nadia stała się mu bliska, swoja, 
przyniosła poranne 
gazety, położyła je na stole niby dla wszystkich, ale ON czuł, że to specjalnie 
dla NIEGO.
Później, w niedzielę, jechali piętrowym wagonikiem – ON, Nadia, Fiedia i Ania. 
Alliłujewowie chcieli przeprowadzić się gdzieś bliżej centrum miasta i wysłali 
dzieci, żeby 
rozejrzały się za nowym mieszkaniem. Uzgodniono, że w mieszkaniu tym będzie 
pokój i dla 
NIEGO. Pamięta, jak przypominał im żartobliwie:
– Nie zapomnijcie o mnie. Wynajmijcie mi pokój... Nie zapomnijcie – powtórzył i 
pogroził 
im palcem.
I kiedy tak groził palcem, Nadia pierwszy raz uśmiechnęła się do niego. Pamięta 
to 
doskonale, właśnie wtedy uśmiechnęła się po raz pierwszy, i to nie z powodu 
żartu, lecz do 
NIEGO.
Wynajęli mieszkanie na 10 Rożdiestwience w domu numer 17a, ładne mieszkanie na 
piątym 
piętrze – przestronny hall, duża jadalnia, będąca równocześnie sypialnią Fiedi i 
Alliłujewa, pokój 
Olgi Jewgieniewny, Ani i Nadii, oraz w końcu korytarza osobny pokój dla NIEGO.
Właściwie ON stał się wtedy jak gdyby członkiem tej rodziny. Niemal codziennie 
widywał 
Nadię – ciągnęło go do tej pięknej, milczącej i zagadkowej dziewczyny. Ją też 
ciągnęło do niego 
– widział to, czuł... Był jednak zajęty rewolucją, pierwszy raz otwarcie i 
legalnie był zajęty 
rewolucją – dokonywała się na jego oczach, uczestniczył w niej, pracował w 
„Prawdzie”, często 
nocował w redakcji, życie w biegu, ciągle na nogach.
Trwała walka, ważyły się losy ich ruchu i jego własny los. Czyż mógł wiązać 
życie tej 
dziewczyny ze swoim życiem, tak burzliwym i niepewnym?
Co ona w nim widzi, skąd to zainteresowanie? Jest od niej starszy o dwadzieścia 
dwa lata. 
Na Kaukazie to żadna przeszkoda, tam z młodymi dziewczętami żenią się nawet 
zupełni 
staruszkowie. Dziewczęta w jej wieku bardzo często interesują się dojrzałym 
mężczyznami.
Nadia tak jak i jej ojciec jest rewolucyjną idealistką – czy przypadkiem nie 
patrzy na NIEGO 
przez takie właśnie romantyczne okulary? A przecież rodzina to nie romantyka, 
bynajmniej nie 
romantyka! Raz już spróbował. No i co z tego wyszło? W Tyflisie rośnie jego syn, 
którego nie 
zna i na dobrą sprawę prawie nie widział. Była żona to też zupełnie obcy 
człowiek. Rodzina jest 
dla rewolucjonisty ciężarem. Zwłaszcza teraz, gdy dokonuje się rewolucja. 
Rewolucja to nie pora 
na śluby i wesela. Wprawdzie wszyscy JEGO towarzysze są żonaci, ale żony te są 
dla nich 
towarzyszkami partyjnymi, nie kobietami... Nie!
Nadia to oczywiście co innego. Zupełnie co innego. Tak, nie czas teraz na 
zakładanie 
rodziny... Najpierw trzeba umocnić swoją pozycję w partii. Pierwszego dnia po 
powrocie do 
Piotrogrodu, 12 marca (z zesłania wrócili wtedy we trójkę – ON, Kamieniew i 
Muranów), na 
posiedzeniu Biura Rosyjskiego KC zapadła decyzja, że Muranów wejdzie w skład 
Biura, ON, 
Stalin, będzie miał jedynie głos doradczy „ze względu na pewne cechy osobiste”, 
zaś Kamieniew 
zostanie dokooptowany do kolegium redakcyjnego „Prawdy” bez prawa podpisywania 
swoich 
artykułów – „z powodu niegodnego zachowania się podczas procesu w 1914 roku”.
Głupia decyzja! Ten idiota Szlapnikow wyobrażał sobie, że rządzi Biurem 
Rosyjskim KC, 
a przecież ON i Kamieniew są członkami KC z o wiele dłuższym stażem niż 
Szlapnikow! Na 
jakiej podstawie podjęto taką uchwałę?
Już następnego dnia ON zmusił Biuro do zmiany uchwały. Przede wszystkim uzyskał 
pełne 
prawa członka Biura, a następnie wraz z Olminskim, Jermiejewem, Kalininem i 
Marią Iljiczną 
Ulianową wszedł w skład kolegium redakcyjnego „Prawdy”. Dysponując takim 
kolegium ON 
z miejsca stał się panem sytuacji w „Prawdzie” i po trzech dniach – 15 marca – 
ogłosił nowy 
skład redakcji: ON, Kamieniew i Muranów...
Olminski oczywiście protestował, biedaczek. I na co komu takie protesty? ON 
przyjechał do 
Piotrogrodu 12 marca, a już 15 pokazał wszystkim, kto tu naprawdę rządzi.
Słuszne czy niesłuszne było wtedy stanowisko „Prawdy” a później kierowanej przez 
NIEGO 
gazety „Roboczij Pur”, słuszny czy niesłuszny był wtedy jego stosunek do innych 
partii 
politycznych, do „Tez kwietniowych” Lenina, do „łamistrajkostwa” Zinowiewa i 
Kamieniewa – 
teraz to nie ma żadnego znaczenia, ale wtedy miało. W walce o władzę w partii ON 
lawirował, 
w tamtych warunkach było to nieuniknione, ale dało efekty – podczas Rewolucji 
Październikowej ON stał się jednym z przywódców partii, członkiem Biura 
Politycznego KC 
i członkiem pierwszego rządu radzieckiego.
Wówczas jednak była walka, była gazeta, było lawirowanie, ON nie biegał jak inni 
z wiecu 
na wiec, nie gardłował, ON działał. I gdy wszystko się już ustaliło, ON trzymał 
z Leninem aż do 
końca i nikt nie może MU dziś nic zarzucić.
W tamtych dniach nie miał głowy do zajmowania się życiem osobistym.
Nadię widywał jedynie w tych rzadkich chwilach, gdy wpadał na Rożdiestwienkę, 
dziewczyna pociągała go, ale były ważniejsze sprawy. Nie miał nawet czasu o niej 
myśleć.
Ona pomyślała za niego.
Pamiętny czerwcowy dzień... Siedział w ciasnym pokoju redakcyjnym, coś pisał, 
stale 
wchodzili jacyś ludzie, wchodzili, wychodzili, nie zwracał już w ogóle uwagi na 
tych 
wchodzących i wychodzących, denerwowali go tylko – trzaskali drzwiami, a ON nie 
cierpiał tego 
dźwięku. Tam trzeba było jednak to znosić, więc znosił.
I tylko raz odwrócił głowę, kiedy usłyszał, że ktoś otwiera drzwi. Dlaczego 
akurat wtedy?
W drzwiach stała Nadia. Zobaczył ją. Potem dostrzegł Anię.
Rozmawiali właściwie o niczym. Dlaczego tak dawno ich nie odwiedzał... Jego 
pokój 
czeka... Takie sobie pogaduszki. Ale najważniejsze było to, że przyszła do 
niego. Przyszła, 
a więc chciała go zobaczyć.
Ania powiedziała:
– Dawno do nas nie zaglądaliście. Niepokoimy się o was...
A po co się niepokoić? Nie ma podstaw do żadnego niepokoju. Przecież co dzień 
czytają 
gazety, czytają jego artykuły, wiedzą, że jest zdrów i cały.
Nadia przyszła go zobaczyć... Zatęskniła. To jest ważne, to jest najważniejsze.
I właśnie wtedy, gdy ujrzał ją w tych drzwiach, taką wysoką, piękną, zgrabną, 
postanowił, że 
ta dziewczyna zostanie jego żoną.
Od tego dnia zaczął częściej bywać na Rożdiestwience.
Alliłujewowie troszczyli się o niego, dogadzali, nawet kupili mu garnitur. 
Najwięcej zapału 
wkładała w to Ania, ale prawdziwą gospodynią domu była Nadia, najmłodsza w 
rodzinie.
Olga Jewgieniewna i Ania hałaśliwie krzątały się po mieszkaniu, rozmawiały na 
cały głos, 
przeszkadzały MU swoim trajkotaniem. A Nadia w fartuszku, ze szczotką w ręku 
starannie 
sprzątała pokoje, ustawiała wszystko na swoim miejscu, lubiła czystość i 
porządek – i robiła to 
w milczeniu, bez krzyku i zamieszania. Prawdziwa gospodyni! Wieczorami grywała 
na pianinie, 
ot tak, dla siebie, a kiedy wchodził ON – przestawała.
– Dlaczego nie grasz, dlaczego przestałaś? – pytał.
– Odpoczywajcie – mówiła. – Nie będę wam przeszkadzać.
Była jeszcze uczennicą gimnazjum, zasłynęła tam jako bolszewiczka, wyśmiewała 
„duszyczkę Kiereńskiego”, odmówiła udziału w składce na rzecz jakichś tam 
skrzywdzonych 
carskich urzędników. O tym wszystkim dowiedział się jednak nie od niej samej, 
lecz od Olgi 
Jewgieniewny.
Czasem cała rodzina zbierała się wieczorem przy stole.
ON prosił wtedy Nadię, żeby zagrała coś na pianinie. Nadia odmawiała, prosił 
więc, żeby 
poczytała Czechowa, ON lubił Czechowa i lubił, gdy czytała go Nadia. Ładnie 
czytała.
Ania też czytała, ale źle, nie mogła powstrzymać się od śmiechu, przerywała 
lekturę, 
dosłownie tarzała się ze śmiechu – nic nie można było zrozumieć... Nadia nigdy 
nie śmiała się 
podczas czytania, a jeśli śmiali się słuchacze, robiła pauzę, po czym czytała 
dalej. Czytała 
„Kameleona”, „Kaprala Priszybiejewa”, „Duszkę” też, ale, jak MU się wydawało, 
bez specjalnej 
przyjemności.
Czasem przychodziły do niej przyjaciółki. Słyszał ich młode, dziewczęce głosy... 
Niekiedy 
zaczynały rozmawiać po francusku. Złościło go, że rozmawiają po francusku, 
podejrzewał, że 
chcą coś przed nim ukryć, wychodził więc naburmuszony. Mimo to znajomość 
francuskiego, 
umiejętność gry na pianinie, powaga Nadii i jej powściągliwość – wszystko to 
podobało się MU 
i imponowało.
Kiedyś ze snu wyrwał go okrzyk:
– Josif!
Otworzył oczy.
W drzwiach stała Nadia... Od razu poczuł swąd spalenizny, tliła się kołdra – 
zasnął z fajką 
w dłoni...
Otworzyła okno. Zerwał się, zwinął kołdrę. Potem wpadła Olga Jewgieniewna, Ania. 
Raban, 
zamieszanie... Nadia uśmiechnęła się do niego, pomachała ręką, wyszła z pokoju.
Pamięta też, jak przyprowadził do domu Kamo, zostawił go, a sam wyszedł. Kamo 
przez 
cały wieczór zabawiał Alliłujewów swoimi opowieściami. ON wiedział, że opowieści 
Kamo 
dotyczą również JEGO osoby.
Po roku, już w osiemnastym, ożenił się z nią. I od razu zabrał ze sobą do 
Carycyna. Potem 
jednak odesłał do Moskwy i nigdy więcej nie zabierał w swoje podróże.
Kiedy właściwie zaczęły się między nimi niesnaski? Nie umie tego dokładnie 
powiedzieć.
Chyba wkrótce po urodzeniu się Swietłany... Nadia zabrała wtedy Wasię i malutką 
Swietłanę 
i wyjechała do Leningradu, do rodziców, oświadczyła, że już nigdy nie wróci. 
Nikomu nie 
wybaczyłby takich słów, ale jej wybaczył: kobieta po porodzie, one podobno są 
wtedy bardzo 
nerwowe, charakterystyczny dla kobiecej natury element histerii uaktywnia się w 
takich 
okolicznościach ze szczególną siłą.
Przebaczył jej, zadzwonił do Leningradu, prosił, żeby wróciła, chciał nawet 
pojechać po nią 
osobiście. Odpowiedziała z ironią: „Twój przyjazd będzie zbyt drogo kosztować 
państwo”. 
I wróciła sama.
Co miała na myśli? „Twój przyjazd będzie zbyt drogo kosztować państwo”. Doszedł 
wtedy 
do wniosku, że to tylko jej zwykła ironia, babska zgryźliwość. Teraz rozumie 
prawdziwy sens 
tych słów. Jego przyjazd do Leningradu po Czternastym Zjeździe, w kilka miesięcy 
po 
rozgromieniu opozycji zinowiewowskiej, po zmianie tamtejszego kierownictwa 
nikomu nie 
byłby potrzebny, mógłby być niewłaściwie zinterpretowany.
To Kirow namówił ją wówczas do powrotu, to Kirow nie chciał JEGO przyjazdu do 
Leningradu, wtedy jeszcze nie chciał. To tam zrodziła się ta ich czuła przyjaźń.
Na parę dni przed śmiercią oznajmiła mu, że gdy tylko ukończy studia, wyjedzie 
do 
Charkowa, do Redensów, i będzie tam pracować.
Doniesiono mu też o jej rozmowie z niańką Swietłany: „Mam wszystkiego dość, 
wszystko 
mi obrzydło, nic mnie nie cieszy...” Co to znaczy „nic”? A dzieci? Wszystko 
robiła na złość 
JEMU.
Wiedziała przecież, że ON nie znosi perfum, uważa, że kobieta powinna pachnieć 
wyłącznie 
świeżością i czystością. I mimo to perfumowała się, specjalnie się perfumowała, 
w dodatku 
zagranicznymi perfumami, przywoził te perfumy jej braciszek Paweł, na złość JEMU 
nosiła 
zagraniczne sukienki, które przywoził tenże Paweł oraz drodzy, nieocenieni 
małżonkowie 
Swanidze. Siedzi na uczelni między zwyczajnymi ludźmi radzieckimi i pachnie 
zagranicznymi 
perfumami. JEGO żona! Coś takiego!
Po co Paweł podarował jej pistolet? Po co kobiecie pistolet?! Komu przyszłoby do 
głowy 
dawać kobiecie w prezencie pistolet?! Czy aby nie chciał w ten sposób podsunąć 
jej myśli 
o zabiciu JEGO? Po tym, co się stało, ON kazał odebrać Pawłowi przepustkę na 
Kreml. To za 
mało, stanowczo za mało! Pomyślał o Pawle z nienawiścią. Trzeba go surowo 
ukarać! Niech ma 
za swoje!
Teraz ON już się nie ożeni.
Naród go zrozumie. Utracił ukochaną żonę, nie chce żadnej innej – tak to 
zrozumie naród. 
Jest dobrym ojcem, nie chce, żeby jego dzieci miały macochę – tak to zrozumie 
naród. ON nie 
chce macochy dla swoich dzieci. Nowa żona to nowe komplikacje, nowe scysje, nowa 
rodzina. 
A jaka ona będzie, ta nowa rodzina? Samotność jeszcze bardziej podkreśli JEGO 
prostotę, która 
tak imponuje i podoba się narodowi. ON nie ma nikogo, kto by się o niego 
zatroszczył...
Na JEGO temat nie krążą żadne plotki, w tej materii służby informacyjne go nie 
okłamują, 
ON egzekwuje prawdę surowo i bezwzględnie. ON nie daje powodów do plotek.
ON rzadko występuje publicznie, nie jeździ do fabryk i zakładów pracy, nie 
uczestniczy 
w wiecach, pojawia się jedynie w wyjątkowych sytuacjach, na zjazdach, na 
plenach, 
w lakonicznych pozdrowieniach na łamach prasy. Każde JEGO wystąpienie powinno 
być 
wydarzeniem, każde JEGO słowo powinno mieć ogromną wagę. Ma rację Puszkin:
Milczący bądź – głos carski
nie powinien na próżno się rozpraszać
po powietrzu: jak święty dzwon powinien
jeno głosić bądź wielkie święto,
bądź wielki ból.?
Jak to zostało powiedziane.
Aleksander Puszkin
„Borys Godunow”.
Trzeba sprawdzić, jak postępują przygotowania obchodów setnej rocznicy śmierci 
Puszkina. 
Twórczość Puszkina zawiera oczywiście wiele rzeczy wręcz nie do przyjęcia, ale 
to, co jest nie 
do przyjęcia, skieruje się przeciwko ówczesnemu carowi Mikołajowi I i jego 
otoczeniu. 
Uwypuklić należy natomiast to wszystko, co jest potrzebne i przydatne nam. 
Przecież to Puszkin 
unieśmiertelnił Piotra: „Jeździec miedziany”, „Połtawa”, „Murzyn Piotra 
Wielkiego”. Tak, kiedy 
było trzeba, Puszkin opiewał również aktualną władzę, bronił jej polityki 
zagranicznej.
Szkoda, że w JEGO epoce nie ma poety tej miary co Puszkin.
A właściwie dlaczego szkoda? Przecież to reguła: za rządów wielkich władców nie 
ma 
wielkich poetów. Jacy poeci tworzyli za Aleksandra Macedońskiego, Dżingis-Chana, 
Napoleona, 
Iwana Groźnego, Piotra Pierwszego? I odwrotnie: Homer, Goethe, Szekspir, 
Puszkin, Tołstoj – 
kto dziś pamięta, za jakich władców pisali? Nikt nie pamięta. Wielki poeta rości 
sobie pretensje 
do roli duchowego przywódcy narodu. Wielki władca sam jest duchowym przywódcą 
narodu 
i żadnych innych duchowych przywódców narodu oprócz niego być nie może.
Ale to tylko tak na marginesie... Myśl zaczyna gubić wątek... To niedobrze, 
trzeba umieć się 
skoncentrować... Tak... Teraz już się nie ożeni.
Brata pierwszej żony Stalina, Jekatieriny Siemionowny Swanidze, starego 
bolszewika 
Aleksandra Siemionowicza (Aloszę) Swanidze aresztowano w 1937 roku i po pięciu 
latach – 
w 1942 roku – rozstrzelano.
Przed egzekucją poinformowano go, że jeżeli zwróci się do towarzysza Stalina z 
prośbą 
o ułaskawienie, to zostanie ułaskawiony.
– O co mam go prosić? Przecież nie popełniłem żadnego przestępstwa – 
odpowiedział 
Swanidze.
I rozstrzelano go.
Gdy doniesiono o tym towarzyszowi Stalinowi, towarzysz Stalin powiedział:
– Patrzcie go, jaki dumny, umarł, a o łaskę nie poprosił.
W tym samym roku w łagrze na terenie Kazachstanu zginęła żona Aleksandra 
Swanidze, 
Maria Anisimowna.
Ich syn Dżonik (Iwan Aleksandrowicz) siedział w więzieniu z kryminalistami, 
zwolniono go 
dopiero w 1956 roku.
Siostra pierwszej żony Stalina, Mariko, została aresztowana w 1937 roku i w 
krótkim czasie 
zginęła w więzieniu.
Annę Siergiejewnę Alliłujewą, siostrę drugiej żony Stalina, Nadieżdy 
Siergiejewny 
Alliłujewej, aresztowano w 1948 roku i skazano na dziesięć lat więzienia. 
Odsiadywała wyrok 
w pojedynczej celi w więzieniu we Władimirze, wyszła na wolność dopiero po 
śmierci Stalina. 
Jej męża, Stanisława Redensa, rozstrzelano w 1938 roku.
Paweł Alliłujew, brat żony Stalina, Nadieżdy, pracował w dowództwie wojsk 
pancernych, 
usiłował bronić niewinnie represjonowanych kolegów, w związku z czym Stalin 
przestał go 
przyjmować. W 1938 roku Paweł zmarł nagle w wieku czterdziestu czterech lat.
Jego żonę Jewgienię Aleksandrownę Alliłujewą aresztowano 10 grudnia 1947 roku i 
skazano 
na dziesięć lat więzienia. Zwolniono 2 kwietnia 1954 roku, po powrocie do domu 
powiedziała do 
syna: „A jednak szwagier nas uwolnił!” Nie wiedziała, że Stalin od roku nie 
żyje.
Kirę Pawłownę Alliłujewą, córkę Pawła i Jewgienii, aresztowano w 1948 roku i 
zwolniono 
po śmierci Stalina.
Syn Stalina z pierwszego małżeństwa, Jaków, latem 1941 roku dostał się do 
niewoli 
niemieckiej, zachowywał się mężnie i zginął w nie wyjaśnionych okolicznościach w 
1943 roku.
Jego żonę Julinę aresztowano w Moskwie jesienią 1941 i zwolniono wkrótce po 
śmierci 
Jakowa.
9
Pierwsza zauważyła ciążę Leny Aszchen Stiepanowna.
Po kolacji, gdy wszyscy rozeszli się do swoich pokojów, zatrzymała córkę w 
jadalni.
– Zaczekaj, chciałabym z tobą porozmawiać. Usiadły naprzeciwko siebie.
– Powiedz mi, Lenoczka... O ile się nie mylę, jesteś w ciąży?
– Tak.
– A więc masz męża?
– Nie mam męża.
– No to kto w takim razie jest ojcem dziecka?
– Wolałabym o nim nie mówić. Aszchen Stiepanowna wzruszyła ramionami. Lena 
dodała:
– Mam do ciebie prośbę: powiedz tacie, żeby też nie pytał o ojca dziecka. Iwan 
Grigoriewicz 
wysłuchał relacji żony, pomyślał i powiedział:
– Pewnie to ten sam sukinsyn.
– Ależ ona wtedy z nim zerwała!
– Później też się widywali. Powiedz Lenie, żeby do mnie zajrzała.
– Boi się ciebie, Iwanie, prosiła, żebyś o nic nie pytał.
– O nic nie będę pytać, ale niech do mnie przyjdzie.
– Bądź dla niej dobry. Obiecujesz?
– Obiecuję.
Aszchen Stiepanowna weszła do pokoju Leny.
– Lenoczka, ojciec cię prosi.
– Poco?
– Chce z tobą porozmawiać.
– Wszystko już powiedziałam.
– Ojciec nie będzie zadawać żadnych pytań. Obiecał. Zajdź do niego.
Lena odłożyła książkę i zdecydowanie ruszyła w stronę gabinetu Iwana 
Grigoriewicza.
Ojciec siedział na kanapie. Gestem wskazał jej miejsce obok siebie.
Lena usiadła.
Iwan Grigoriewicz przyglądał się jej przez dłuższą chwilę.
– Słyszałem, że masz zamiar zrobić ze mnie dziadka?
– Jak dobrze pójdzie...
– Musi. Ta zeszłoroczna historia nie może się powtórzyć. Nie mam do ciebie 
pretensji, boję 
się tylko, czy tamto nie wpłynie jakoś na poród. Dlatego proszę cię, żebyś 
poszła do lekarza 
i była pod jego opieką. Powiedz o tym mamie. Jeżeli chcesz, to ja powiem.
– Nie, ja pomówię z mamą – odparła Lena. – Pójdę do lekarza.
– A teraz drażliwa część problemu. Oczywiście interesuje mnie, kim jest ojciec 
dziecka. To 
chyba zrozumiałe. Nie chodzi mi ó zmuszenie go do ożenku ani o alimenty. Sami 
wychowamy 
dziecko. Tylko kto to jest? Ten twój kolega z klasy... Jura, czy jak mu tam?
Lena zwlekała z odpowiedzią.
Iwan Grigoriewicz patrzył na nią wyczekująco.
– Tak, to on – powiedziała wreszcie.
– Wie o tym?
– Wie.
– Chcecie się pobrać?
– W żadnym wypadku.
– Czy będzie rościć jakieś prawa do dziecka?
– Nigdy.
– Czy jeszcze ktoś o tym wie?
– Nikt
– No to wszystko w porządku – powiedział Iwan Grigoriewicz. – Dziecko to 
dziecko. Urodzi 
się i będzie. A ty bądź tylko konsekwentna i zerwij z tym człowiekiem.
– Tak właśnie zrobiłam.
Nie oszukiwała ojca. Po tamtej rozmowie Jura nie zrezygnował. Zdziwiło ją to: 
była pewna, 
że rozstali się ostatecznie, że Jura zniknie z jej horyzontu i więcej się nie 
pojawi, najwyżej 
zadzwoni, żeby pogadać.
W autobusie, którym jechali z sanatorium do Moskwy, jeszcze raz wrócił do sprawy 
Wiki:
– Kto ci naopowiadał takich rzeczy?
O tym, że Wika jest konfidentką, Lena dowiedziała się od Niny, Nina zaś od Wari. 
Waria 
wyszła za jakiegoś bilardzistę, bywała z nim w różnych lokalach, widywała tam 
Wikę 
i stanowczo twierdziła, że Wika to wtyczka.
– Powiedzieli mi – ucięła Lena.
Po kilku dniach Jura zadzwonił do niej do pracy i spytał, czy nie zmieniła 
decyzji. Nie 
wiadomo było, o co mu właściwie chodzi – o przerwanie ciąży czy o ich 
rozstanie...
Nie wdawała się w dociekanie i powtórzyła:
– Nie, decyzji nie zmieniłam i nie zmienię.
– No to żegnaj.
– Żegnaj, Jura – powiedziała i odwiesiła słuchawkę. Tak właśnie miały się 
sprawy.
– Naprawdę, tatusiu – zapewniła. – Zerwałam z nim.
Iwan Grigoriewicz chciał jeszcze spytać, czy jest tego pewna, ale nie spytał, 
spojrzał Lenie 
w oczy, wytrzymała to spojrzenie, ucieszyło go to i uspokoiło. Mówili, że jest 
infantylna, 
bierna... Nieprawda! To jego córka, jego krew, jego charakter!
Objął Lenę, przytuliła się, położyła mu głowę na ramieniu tak jak w 
dzieciństwie.
W gabinecie Iwana Grigoriewicza, zawsze pogrążonym w półmroku, zrobiło się 
zupełnie 
ciemno. A oni wciąż siedzieli na kanapie przytuleni i milczący – ojciec ze swoją 
dorosłą córką. 
Takie chwile rzadko zdarzały się w ich życiu. Były nagrodą za wszystkie trudne i 
męczące 
przejścia ostatnich lat, dodawały sił, pozwalały spokojniej patrzeć w mglistą i 
niepokojącą 
przyszłość.
W korytarzu rozległ się dzwonek.
Iwan Grigoriewicz pocałował Lenę w głowę, pieszczotliwie poklepał ją po 
policzku.
– No, córeczko, porozmawialiśmy, posiedzieliśmy sobie... To do mnie.
Wstał, zapalił światło, wyszedł z gabinetu.
W hallu stał Mark Aleksandrowicz Riazanow.
Przyjechał do Moskwy na czerwcowe plenum KC. Plenum zakończyło się siódmego 
czerwca. Ósmego był na dłuższej rozmowie u Serga Ordżonikidzego. Do Iwana 
Grigoriewicza 
nie wstąpił, zadzwonił jednak i spytał, czy może wpaść do niego wieczorem, 
chociaż ich stosunki 
uległy ochłodzeniu. Oficjalnie poszło o to, że Riazanow nie wstawił się u 
Stalina za swoim 
krewnym, a Iwan Grigoriewicz wyraził zdziwienie z tego powodu, tak naprawdę zaś 
chodziło 
o różnicę poglądów co do osoby Stalina.
Budiagin wiedział, że Riazanow ma kłopoty, ponoć odwołano go z huty i przenoszą 
do 
Kiemierowa, na budowę nowego kombinatu chemicznego. Zastanawiająca decyzja: Mark 
Aleksandrowicz jest przecież specjalistą od hutnictwa, a nie górnikiem, 
chemikiem czy 
budowlanym. Ordżonikidze zapewne powiadomił go o przeniesieniu nie podając 
prawdziwych 
przyczyn tej decyzji, toteż Riazanow chce dowiedzieć się od Budiagina, o co 
właściwie chodzi. 
Iwan Grigoriewicz nie może mu jednak pomóc, bo sam nic nie wie.
Przeszli do gabinetu. Mark Aleksandrowicz spytał, czy może zdjąć marynarkę – 
niski, 
łysiejący grubas z krótką apoplektyczną szyją, sapał, spojrzenie miał 
niespokojne i czujne.
– Słyszałem, że jedziesz do Kiemierowa – powiedział Budiagin. Zwracając się do 
Riazanowa 
po imieniu pragnął zaznaczyć swój przyjazny stosunek do niego. Zdawał sobie 
sprawę, że 
Riazanow bardzo tego potrzebuje.
– Jadę. Chciałbym jednak znać powody tego przeniesienia. Grigorij 
Konstantynowicz nie 
chciał mi ich podać. Zbył mnie. Taka jest wola partii, trzeba unowocześnić 
Zagłębie 
Kuznieckie... Partia ci ufa, przecież dostałeś order...
W marcu „Prawda” zamieściła listę pracowników kierownictwa resortu przemysłu 
ciężkiego, 
odznaczonych Orderem Lenina. Listę otwierał Ordżonikidze, było też na niej 
nazwisko 
Riazanowa. Budiagina pominięto.
– Nie rozumiem, o co chodzi. Może ma to jakiś związek z Łominadzem? Ale przecież 
Łominadze zastrzelił się jeszcze w styczniu. Nie miałem z nim żadnych bliższych 
kontaktów, ani 
się przyjaźniliśmy, ani kłócili... To nie ja byłem powodem jego samobójstwa, 
Iwanie 
Grigoriewiczu, sami o tym wiecie. Wezwał go sekretarz obkomu Ryndin, potraktował 
po 
chamsku...
– Skąd wiesz?
– W hucie wszyscy o tym wiedzą. Łominadze nic mi co prawda nie mówił, ale 
podobno 
przedstawiono mu tam czyjeś zeznania, jakoby stał na czele spisku w Kominternie. 
Ryndin ciągle 
wzywał go do obkomu, no i po którymś z kolei wezwaniu Łominadze zastrzelił się 
w samochodzie, kierowca zatrzymaj wóz, myślał, że to opona. Łominadze leżał na 
boku, 
powiedział do kierowcy: „Babski strzał”. Przedtem stawali gdzieś po drodze, 
zjedli, wypili, 
widocznie przepona podniosła się wyżej i choć Łominadze celował prawidłowo, dwa 
palce 
poniżej sutka, to kula nie trafiła w serce. Kierowca zawrócił, Wissariona 
Wissarionowicza zabrali 
do szpitala, zoperowali, ale zmarł pod narkozą.
Iwan Grigoriewicz słuchał uważnie, chociaż wiedział o tym wszystkim, i to 
wiedział więcej 
niż Riazanow: wyssane z palca zeznania Czera i innych łajdaków pokazywano 
Łominadzemu na 
osobiste polecenie Stalina.
– Grigorij Konstantinowicz lubił Wissariona Wissarionowicza, zdaję sobie sprawę, 
że musiał 
bardzo przeżyć tę tragedię. Ale ja przecież nie mam z tym nic wspólnego... 
Przyznaję, ciężko mi 
się z nim pracowało, Łominadze to ważna figura, a ja co, zwyczajny inżynier, ale 
to w końcu ja 
kierowałem budową kombinatu. Powtarzam jednak, że nie było między nami żadnego 
konfliktu. 
Wiem oczywiście, jaki był stosunek towarzysza Stalina do Wissariona 
Wissarionowicza, ale to 
nigdy nie miało wpływu na moje... Powiem więcej! Byłem pewien, że zgodnie z 
gruzińskim 
obyczajem Wissarion Wissarionowicz zostanie pochowany w swojej ojczyźnie, 
przyszło jednak 
polecenie, żeby pochować go u nas, na cmentarzu miejskim. Nasi Gruzini zamówili 
pomnik, 
zrobili listę, zebrali pieniądze, no i postawili ten pomnik, bez cudów, ale 
porządny, czyż mogłem 
im zabronić? Może nie spodobało się to towarzyszowi Stalinowi?
– A gdzie jest ta lista? – spytał Budiagin.
– W księgowości. Wszystko ma podkładkę, zbiórka była dobrowolna, tymi pieniędzmi 
kombinat opłacił jakieś materiały, nic wielkiego, ale wszystko jest zgodnie z 
przepisami.
Budiagin milczał. Poczuł niechęć do Riazanowa: asekurant. Boi się... Lista z 
nazwiskami 
ofiarodawców! Czyżby nie zdawał sobie sprawy, że przechowując taką listę wydaje 
wyrok na 
tych nieszczęsnych Gruzinów? Stalin nie daruje tej hojności...
– Iwanie Grigoriewiczu – zaczął Riazanow niepewnie – chciałem się z wami 
naradzić... 
Rozumiem, że moje przeniesienie to nie przypadek, ale nie wiem, jakie są tego 
powody. Na 
pewno nie mają związku z moją pracą: budowa przebiega terminowo, nawet z 
wyprzedzeniem 
planu, huta produkuje stal wysokiej jakości, miasto rozwija się, w styczniu 
uruchomiliśmy linię 
tramwajową, zlikwidowaliśmy analfabetyzm, w ubiegłym roku na uczelniach i w 
szkołach 
wszelkiego typu uczyły się trzydzieści dwa tysiące ludzi, z tego dziesięć 
tysięcy bez odrywania 
się od pracy. Miasto stało się ośrodkiem kulturalnym, byli u nas Sobinow i 
Obuchowa, Katajew, 
Gładkow, a nawet Louis Aragon. Wszystko zbudowaliśmy własnymi rękami, od zera. I 
raptem 
mnie zdejmują ze stanowiska. Dlaczego?
– Wcale cię nie zdejmują – powiedział Iwan Grigoriewicz. – Przenoszą do innej, 
równie 
odpowiedzialnej pracy. Dałeś sobie radę, wyprowadziłeś kombinat na prostą, zuch 
z ciebie, 
podziałaj teraz gdzie indziej. Tak się u nas robi.
– Oczywiście – zgodził się Mark Aleksandrowicz. – Jestem gotów pracować na 
każdym 
odcinku, który powierzy mi partia. Ale... Pamiętacie tę zeszłoroczną historię z 
komisją 
Piatakowa?
– To ta, którą aresztowałeś? – roześmiał się Budiagin.
– Ależ skąd, wcale nie aresztowałem – obruszył się Riazanow. – Po prostu 
chciałem najpierw 
porozumieć się z Ordżonikidzem, a ci ludzie obrazili się i wyjechali. 
Faktycznie, zbudowaliśmy 
poza planem kino, klub Osoawiachimu, obóz pionierski, przedszkole i jeden 
oddział uzdrowiska 
przy źródle siarkowodorowym, ale społecznie, bez żadnych funduszów państwowych, 
ludzie 
pracowali wieczorami i w dni wolne, pracowali z entuzjazmem, przecież robili to 
dla siebie, dla 
swoich dzieci. Kombinat nie może rozwijać się bez zaplecza socjalno-bytowego. 
Omawialiśmy 
to zresztą u towarzysza Stalina, był przy tym Ordżonikidze, Woroszyłow i jeszcze 
ktoś, chyba 
Jeżow. Towarzysz Stalin przyznał mi słuszność, zaakceptował te inwestycje i 
poparł moje 
stanowisko bez żadnych zastrzeżeń. Wysłanie komisji Piatakowa ocenił jako błąd, 
i to poważny. 
A tydzień temu wezwali mnie do obwodu na egzekutywę i zażądali wyjaśnień na 
piśmie. 
Domagali się, żebym uznał te inwestycje za wykonane samowolnie, a więc 
nielegalnie. 
Powiedziałem im o naradzie u towarzysza Stalina, że towarzysz Stalin 
zaakceptował, poparł... 
A oni na to: nie pytamy was o to, co zrobił towarzysz Stalin, ale o to, co wy 
zrobiliście, nie 
zasłaniajcie się towarzyszem Stalinem, miejcie odwagę sami odpowiadać za swoje 
czyny! 
Mówię, że robotnicy pracowali dobrowolnie, poza godzinami, a jeden taki ważniak 
odpowiada: 
„Zmusiliście ich, więc pracowali!” A kiedy zacząłem tłumaczyć, że te inwestycje 
są niezbędne 
dla huty, dla całej załogi, Ryndin, sekretarz obkomu, osądził mnie: „Było 
potrzebne nie załodze, 
lecz wam, żeby zdobyć tanią popularność!”
– No i co zadecydowali?
– Przekazali sprawę komisji partyjnej. Wszczęto sprawę. Ot i cała nagroda za 
moją pracę.
– A czemu nie porozmawiasz ze Stalinem? Mark Aleksandrowicz zwiesił głowę.
– Nie chciał mnie przyjąć.
– Przecież jesteś zastępcą członka KC, byłeś na plenum.
– Na plenum nie mogłem do niego podejść. To było ciężkie plenum, Jenukidze 
wyglądał 
strasznie... Na pewno znacie uchwałę?
Iwan Grigoriewicz wskazał wzrokiem „Prawdę” z 8 czerwca z tekstem uchwały Plenum 
KC 
WKP(b), któremu przewodniczył Stalin.
Tak, policzył się Stalin ze swoim najlepszym przyjacielem, z chrzestnym swojej 
nieboszczki 
żony, z ulubieńcem swoich dzieci, Świetlany i Wasi, z „wujkiem Awelem”, z 
jedynym 
człowiekiem, który potrafił łagodzić konflikty w ich rodzinie i utrzymywać 
przynajmniej pozory 
zgody...
I za co?
Za to, że Jenukidze napisał prawdę o bakijskiej drukarni „Nina”, że nie 
zafałszował historii 
i nie wspomniał w swojej broszurze o Stalinie, który w ogóle nie miał pojęcia o 
istnieniu 
drukarni.
Zemścił się!
I to jak!
W ciągu dwóch tygodni zmontowali sfingowany „spisek kremlowski”, aresztowali 78 
osób, 
zgarniali wszystkich jak leci: pracowników sekretariatu CKW ZSRR – Bolszych 
Irinę 
Wasiliewnę, Jelczaninową Wierę Aleksandrownę, pracowników biblioteki rządowej – 
Nielidową 
Annę Aleksandrownę, Perelsztajn Lidię Iwanownę, Simak Jelenę Osipownę, 
pracowników 
zbrojowni kremlowskiej, sprzątaczki siedziby rządu – Nadię Żukową, Szurę 
Korczaginę, Nastię 
Konstantinową, Bronię Katyńską, Lenę Mielnikową, Maszę Mieszczeriakową, Tonie 
Orłowa, 
portierkę Daszę Smolcową, cieślę – Ilję Matwiejewicza Popowa, woźnicę – Iwana 
Diaczkowa, 
stróża – Iwana Niewierowa. Zabierali znajomych tych sprzątaczek, stróżów, 
bibliotekarek 
i dozorców, znajomych ich znajomych. Większość „spiskowców” w ogóle się nie 
znała, 
wymuszali z nich zeznania na temat rozmów o śmierci Kirowa i Alliłujewej, 
rozmowy te 
kwalifikowali jako oszczerstwa antyradzieckie i dyskredytację towarzysza 
Stalina, a następnie 
ogłosili ujawnienie „spisku kremlowskiego”.
Za to właśnie tak okrutnie „rozliczano” na plenum Awela Jenukidze. Oskarżono go, 
że 
sprzyja elementom obcym klasowo, że wprowadził do CKW ZSRR zdeklarowanych i 
zajadłych 
wrogów, którzy wykorzystywali go do swoich niecnych celów. Podkreślano, że 
powiązania 
z tymi ludźmi stały mu się bliższe niż wici z własną partią. Ujawnił swoją 
zgniłą mieszczańską 
mentalność, jaśniepaństwo i ciągoty mieńszewickie, okazał się człowiekiem 
niegodnym miana 
komunisty.
Budiagin bacznie przyglądał się Riazanowowi.
Wszystko to Riazanow słyszał na własne uszy na plenum, ale milczy, nie 
komentuje.
Dlaczego jest taki ostrożny? Może wstydzi się, że brat udział w rozprawianiu się 
ze starym 
komunistą Awelem Jenukidze i prostymi, bezbronnymi, ledwie piśmiennymi 
sprzątaczkami 
i stróżem?
Nie, nie wstydzi się. Już przywykł. Nie chce wdawać się w szczegóły, musiałby 
wtedy 
wyrazić swój osobisty stosunek do całej sprawy, a tego się boi – jakiż stosunek 
można mieć do 
tak ordynarnego i podłego fałszerstwa? Boi się tak samo, jak bał się rok temu, 
kiedy nie odważył 
się interweniować w obronie Saszy, swojego siostrzeńca, dobrego chłopaka, równie 
niewinnego 
jak tych 78 ludzi. Żeby rozprawić się z jednym Awelem Jenukidze, Stalin 
potrzebował 78 istnień 
ludzkich. Gdyby skazał samego Jenukidzego, byłaby to ewidentna zemsta za tamtą 
broszurę, 
grupa natomiast maskuje prawdziwe intencje – spisek, zmowa, sprawa bakijskiej 
drukarni nie ma 
z tym nic wspólnego. Jenukidze odpowiada za Kreml, na Kremlu zagnieździli się 
wrogowie, 
Jenukidze musi ponieść za to konsekwencje. A że przy okazji zginie 78 ludzi... 
No to co? Zginie 
ich jeszcze więcej, spisek musi mieć szeroki zasięg, tak szeroki, by wszyscy, 
którzy targną się na 
JEGO historię, uświadomili sobie raz na zawsze: może zginąć nie 78 ludzi, ale 78 
tysięcy. 
Historia jest cenniejsza niż ludzie, historia jest ważniejsza niż ludzie – to 
filozofia Stalina.
Riazanow nie zaprząta sobie głowy wydarzeniami na plenum, troszczy się wyłącznie 
o własny los, poczuł zwrot tego losu. Tak szybko piął się w górę, taką robił 
karierę, a tu nagle – 
stop!
Samo przeniesienie do Kuzbasu o niczym nie świadczy, normalny tryb postępowania. 
Ale 
bez podania przyczyn, z dochodzeniem partyjnym, Stalin nie chciał go przyjąć... 
Riazanow nie 
przeczuwa jeszcze ostatecznego upadku, ale ogarnia go już strach. I jest to 
strach uzasadniony.
Na Ordżonikidzego Stalin nie naśle drugiego Nikołajewa tak jak na Kirowa, nie 
posłuży się 
lekarzami o podejrzanej reputacji jak w przypadku Kujbyszewa. Zacznie niszczyć 
to, co jest 
chlubą Serga, kadry gospodarcze, ludzi, których Sergo sam dobrał, wyszkolił i 
umieścił na 
kluczowych stanowiskach. Stalin zlikwiduje ich jako wrogów i szkodników. Sergo 
będzie musiał 
wybierać: albo weźmie udział w prześladowaniu swoich ulubieńców, albo podzieli 
ich los.
Ordżonikidze to oczywiście ogromny autorytet, ale czyż mniejszy był autorytet 
Trockiego, 
Zinowiewa, Kamieniewa, Bucharina, Rykowa, Tomskiego? Sprawa Riazanowa jest 
prawdopodobnie jednym z ogniw tego planu – Stalin obmyśla swoje plany i 
posunięcia na długo 
przed ich urzeczywistnieniem. Riazanow najwidoczniej został uznany za dobre 
posuniecie – 
wierzy w Stalina jak w Boga, załamie się błyskawicznie. I dlatego Budiagin nie 
podzielił się 
z Riazanowem swoimi myślami i wiadomościami, spytał tylko:
– No więc czego ode mnie oczekujesz?
Riazanow wzruszył ramionami.
– Rozmawiałem z Grigorijem Konstantinowiczem, ale to nic nie dato. Powiedziałem 
o tej 
egzekutywie i dochodzeniu, a on się tylko roześmiał: „Widzisz, do czego prowadzą 
dzikie 
inwestycje!?” Wtedy, u Stalina, też mnie nie poparł. Iwanie Grigoriewiczu, mam 
do was prośbę: 
zbadajcie prawdziwe powody mojego przeniesienia i wyjaśnijcie, o co naprawdę 
chodzi w tym 
dochodzeniu egzekutywy.
– Dobrze – powiedział Budiagin – spróbuję porozmawiać z Grigorijem 
Konstantinowiczem.
Wstał. Riazanow wstał również.
– Nie jestem pewien, czy powie mi coś więcej niż tobie. Ale pomówię z nim – 
dodał Iwan 
Grigoriewicz.
Po chwili milczenia spytał:
– Jak tam twój siostrzeniec? Mark Aleksandrowicz westchnął.
– Na zesłaniu.
– Gdzie?
– Na Syberii.
– Syberia jest wielka.
– Gdzieś nad Angara.
– Gdzieś nad Angara – ni to w zadumie, ni to ironicznie powtórzył Iwan 
Grigoriewicz. – No 
dobrze. Jeśli się czegoś dowiem, dam ci znać, jeśli się nie uda, to nie miej do 
mnie żalu...
– Oczywiście, dziękuję, Iwanie Grigoriewiczu.
Pożegnał się z Iwanem Grigoriewiczem, pożegnał się z Aszchen Stiepanowną i 
wyszedł.
10
Wika nie powiedziała Wari całej prawdy. Architekt rzeczywiście dużo pracował, 
Wika 
rzeczywiście rzadko go widywała, ale pogodziła się z tym: kiedy mąż jest stale 
zajęty, a żona ma 
mnóstwo wolnego czasu, to może żyć sobie wesoło i bez męża. Życie takie wymaga 
jednak 
pieniędzy, dużych pieniędzy, zaś architekt połowę pensji oddaje swojej byłej 
małżonce i jej 
dzieciom, notabene wystarczająco dorosłym, by zacząć już zarabiać samodzielnie 
na swoje 
utrzymanie. A dla niej, Wiki, ma tylko mnóstwo idiotycznych rad: powinna znaleźć 
sobie jakieś 
zajęcie, powinna pójść do pracy albo na studia, jeszcze nie jest za późno... Coś 
podobnego! Tylko 
tego jej brakowało! Jako oficjalna żona zgodnie z tymi ich chamskimi przepisami 
ma przecież 
status gospodyni domowej i nie musi pracować! Architekt po prostu nie dba o nią, 
nie żal mu 
jej... Interesuje go wyłącznie praca i tamta rodzina... Nie dość, że daje im 
pieniądze, to jeszcze 
ciągle odwiedza byłą żonę i dzieci, chodzi na uroczystości rodzinne. 
Wykombinował sobie, że 
w Nowy Rok do północy posiedzi z Wiką, a po północy pojedzie do nich: „Obiecałem 
dzieciom, 
że będę...” Bo tamci to rodzina. A Wika to niby co?! Zostawił tam wszystkie 
rzeczy, do Wiki 
przeprowadził się z jedną walizeczką – dwie koszule, para kalesonów i szelki. I 
to ma być 
geniusz! Nie załatwił nawet „podziału wspólnego majątku”, wszystko zostawił 
żonie! Nawet 
bibliotekę, choć jest mu niezbędna do pracy. Tam ma swój prawdziwy dom i prędzej 
czy później 
wróci do niego. Wika była tego pewna, ale też nie martwiła się zbytnio, takie 
życie przestało już 
jej odpowiadać. Miało być święto, a wyszły nudy.
Nie kłóciła się z Architektem, zdawała sobie sprawę, że jej małżeństwo trzyma 
się na bardzo 
cienkiej nitce, parę awantur i nitka pęknie. Na razie nie trzeba jej zrywać. 
Nowe życie, nowy los 
musi zorganizować sobie właśnie teraz, póki jest żoną Architekta. Następny nie 
zrobi jej żadnej 
łaski, przeciwnie, to ona poświęci dla tego następnego swoją wysoką pozycję i 
szczęśliwe 
pożycie małżeńskie. Miłość wymaga ofiar. Dopiero wtedy nowe zamążpójście będzie 
prawdziwym wydarzeniem, zwłaszcza dla przyszłego wybrańca.
Znowu pomyślała o lotniku. Tylko gdzie są ci lotnicy, gdzie ich szukać? Nie, to 
nierealne. 
Poza tym prawie nigdzie nie bywała. Siedziała w domu.
Gościnny dom Marasiewiczów tętnił życiem, jak dawniej odwiedzały go moskiewskie 
znakomitości. Może jakiś kompozytor? A może malarz? Nie, to zbyt niepewna 
egzystencja.
Jej braciszek gromił wszystkich po kolei, pisał o muzyce, o teatrze, o 
malarstwie, 
o literaturze. Na łamach „Prawdy” pisarz Panfiorow zaatakował Gorkiego. Wadim 
powiedział, że 
słusznie – Gorki krytykuje pisarzy komunistów. Jednakże na tej samej stronie 
gazety 
zamieszczono nie publikowany list „Gorkiego do Czechowa – „żeby osłodzić gorzką 
pigułkę”, 
jak złośliwie zauważył Wadim. Wadim obracał się teraz głównie wśród pisarzy i 
poetów, wśród 
wybitnych pisarzy i poetów, wielu z nich bywało u Marasiewiczów.
Wika podejmowała gości, ale nie miała o czym z nimi rozmawiać – prawdę mówiąc 
nic nie 
czytała, same nudy, przodownicy, entuzjaści, fabryki, produkcja, żelazo, stal... 
Potrafiła jednak 
obrócić tę ignorancję na swoją korzyść – słuchała rozmówcy niezwykle uważnie, 
wprost chłonęła 
jego słowa, dając tym samym do zrozumienia, jak bardzo ceni sobie obcowanie z 
człowiekiem 
o takim intelekcie, a to zawsze schlebia ludziom.
Najpierw zainteresował Wikę pewien literat, młody, trzydziestoletni, malutki, 
chudziutki 
i ruchliwy, niedawno wydał powieść, którą wszyscy czytali, wszyscy chwalili, 
przeczytała ją 
nawet Wika, na szczęście nie była to książka o przodownikach pracy, ale o 
kułakach, 
o powstaniu kułackim, dało się czytać. Sam autor nie grzeszył jednak 
inteligencją, pochodził 
z rodziny wiejskiego popa czy diaczka. Błyskotliwy debiut tak przewrócił mu w 
głowie, że 
słuchał wyłącznie samego siebie, nikogo poza sobą nie dostrzegał i oczywiście 
nie docenił uwagi, 
z jaką słuchała go Wika, odsunął się, spojrzał na nią ze zdumieniem: wcale nie 
pragnął, żeby 
rozmówca milczał, przeciwnie, rozmówca miał mówić o nim i o jego książce, 
chwalić ją albo 
przynajmniej słuchać, jak chwalą książkę w innych domach.
Być może Wika zdołałaby go w końcu uwieść, ale pisarz szybko zniknął, jak 
powiedział 
Wadim, „odizolował się”, żeby pisać książkę o podziemiu trockistowskim, sukces 
trzeba 
wykorzystać.
Pojawił się następny pisarz, trochę starszy, pod czterdziestkę, petersburski 
inteligent, okulary 
w rogowej oprawie, przez jakiś czas przebywał za granicą, pisał coś 
egzotycznego, chyba o Azji 
i basmaczach, ale też wkrótce zniknął, choć Wika była już niemal pewna 
zwycięstwa: 
przytakiwała mu, nie szczędziła ochów i achów, dawała do zrozumienia, że w życiu 
nie spotkała 
kogoś takiego. Nie wyszło, wymknął się i ten, ponoć gdzieś na Wschód, pisać nową 
książkę. 
Same niepowodzenia, Wika nie usidliła żadnego z gości brata.
Kontakty z dawnymi przyjaciółmi urwały się, przedtem spotykali się w lokalach, 
ale Wika 
przestała chodzić do lokali – Architekt był zbyt zajęty, a bywać tam bez męża 
znaczyło zepsuć 
obraz wielkoświatowej damy, jaki stworzyła na użytek znajomych.
Plotkowała przez telefon z Noemi, z Niną Szeremietiewa (mają życie dziewczyny, 
nie to, co 
ona!), ale odwiedzała wyłącznie Nelly Władimirownę, która wyszła za bogatego 
francuskiego 
handlowca Georgesa.
Sam Georges nie podobał się Wice – niski Francuzik z grubymi wargami, patrzył na 
kobiety 
maślanymi oczkami, po rosyjsku nie mówił albo udawał, że nie mówi, czasem tylko 
ni stąd, ni 
zowąd wyśpiewywał: „Maria Sidorewna, Maria – si, Maria – do, Maria – re”, 
akcentował „si”, 
„do” i „re”, po czym śmiał się głupkowato.
Mieszkanie mieli jednak luksusowe, dywany, antyki, porcelana, do tego własny 
samochód 
i zagraniczne ciuchy, mnóstwo ciuchów. Georges był niewątpliwie bogaty, choć 
nikt nie 
wiedział, czym się właściwie zajmuje, a i Nelly coś kręciła.
Nie ma co, powiodło się tej Nelce! Takiej kobyle! Wielka, koścista, a chłopy na 
nią lecą. 
Poderwała sobie tego Georgesa. Facet niższy od niej o pół głowy. „Przecież 
możesz go rozgnieść 
przez sen!” – kpiła Wika. „Nie martw się – odpowiadała Nelly. – Georges jest 
przewidujący, 
umie znaleźć bezpieczną pozycję”.
Dom w europejskim stylu – Nelly dwa razy była w Paryżu, nauczyła się: aperitify, 
malutkie 
kanapeczki z różnymi różnościami, sama prowadzi samochód, już nawet nie 
zeuropeizowana 
a zamerykanizowana babka, rzutka, pewna siebie, może trochę zbyt hałaśliwa, ale 
zorganizowana, czyta, maluje, w kącie stoją sztalugi... Ma też swoje pasje: 
jeździ na wyścigi 
konne, obstawia konie i zawsze wygrywa, jest obrotna – potrafi opchnąć swoje 
ciuchy, żadna tam 
spekulacja, ot, sprzedaje przyjaciółkom, tu rozmiar nie odpowiada, tam kolor nie 
pasuje... 
Urządza swoje „środy” – dni, w których przyjmuje przyjaciół domu.
Najważniejsze, że u Nelly stale bywali różni ludzie, przeważnie cudzoziemcy. To 
stwarzało 
pewne szanse. Nelly opowiadała Wice prawie o każdym z nich – ile ma lat, czym 
się zajmuje, 
jakie ma możliwości, czasem dodawała pikantne szczegóły, jednym słowem 
obgadywała.
Wielu spośród tych gości zwracało uwagę na Wikę, ale na razie to nie było to – 
same drobne 
płotki. Prawie wszyscy żonaci. Wika traktowała ich zaloty z powściągliwą 
przychylnością, 
życzliwie, ale niezobowiązująco, tak jak przystało damie na jej poziomie, i 
pozwalała się 
adorować do czasu „ustalenia personaliów” zalotnika. Gdy okazywało się, że to 
jeszcze nie „ten”, 
umiejętnie odbierała mu resztkę nadziei.
I właśnie u Nelly spotkała Charlesa.
Wysoki, jasnowłosy, stał z kieliszkiem w ręku obok Georgesa i coś mu opowiadał. 
Wika od 
razu zwróciła uwagę na jego rasową twarz, nos z garbkiem, zanotowała też w 
pamięci elegancki 
i nienagannie skrojony garnitur. Takie ptaki nie przyfruwały dotychczas do domu 
Nelly. 
Arystokrata? Kilka razy spojrzał na nią uważnie i Wika zrozumiała – teraz albo 
nigdy. 
Bezbłędnie odróżniała bezczelne i taksujące męskie spojrzenie od tego 
prawdziwego, 
perspektywicznego.
Gdy nazajutrz obgadywały z Nelly gości, Wika zaczęła badać grunt.
– Rzadko spotyka się Francuza blondyna.
– Wszyscy francuscy arystokraci to blondyni. No i ci z północy, szczególnie z 
północnego 
wschodu, mają domieszkę krwi niemieckiej – wyjaśniła Nelly.
Jako żona Francuza uważała się za specjalistkę od Francji.
– On jest arystokratą?
– To za mało powiedziane. Jest wicehrabią, ma nazwisko z „de”.
– Ciekawe – roześmiała się Wika. – I cóż on robi w Moskwie?
– Charles przyjechał tu jako korespondent – Nelly wymieniła tytuł znanej 
francuskiej gazety. 
– Gazeta jest własnością jego rodziny, to jedna z najbogatszych rodzin we 
Francji. Charles ma 
narzeczoną, córkę jakiegoś bankiera, Rotschilda czy kogoś w tym rodzaju, nie 
pamiętam 
nazwiska.
A więc Charles jest przystojny, bogaty i wolny. To ogromny plus – katolicy nie 
mogą się 
rozwodzić.
W domu Wika dokładnie przemyślała całą sprawę. Tej szansy nie wolno przegapić. 
Z Erykiem nie wyszło, Diakow i Szarok przeszkodzili, teraz nic nie ma prawa jej 
przeszkodzić. 
W tym kraju nie ma co siedzieć. Dosyć ma tego chamstwa, zawiści, niepewności 
jutra, haseł 
i marszów, wiecznego strachu. Dziś spaceruje sobie po Moskwie, a jutro mogą 
zadzwonić 
i powiedzieć tak jak wtedy: „Obywatelko Marasiewicz, tu NKWD...” To nieważne, że 
na razie 
dali spokój, w każdej chwili mogą znowu zmusić ją do współpracy, mają przecież 
zobowiązanie 
na piśmie.
Trzeba pryskać do Paryża! Wieczny, wielki Paryż... W szkole uczyła się 
francuskiego, co 
prawda trochę już zapomniała, ale to nic, poćwiczy, przypomni sobie... Jak to 
szło? „Bonjour, 
madame Sans-Souci, combien coutent ces saucisses?” Najważniejsza jest gramatyka, 
gramatyka 
to nie problem, w końcu przez dziewięć lat wkuwała wszystkie te: present, passe 
compose, passe 
simple, futur simple, participe passe. Wika wzruszyła się nawet, dźwięczne 
terminy gramatyczne 
przypomniały jej dzieciństwo.
Wyjechać za wszelką cenę! Nie dziś, to jutro Architekt wróci na tono rodziny, 
ojciec umrze 
prędzej czy później. Chyba nawet prędzej niż później, i co wtedy? Gdzie się 
podzieje? 
Z Wadimem nie wytrzyma, już teraz nie może z nim wytrzymać, nie może słuchać 
tego jego 
mlaskania przy stole, jest taki obrzydliwie żarłoczny, w dodatku mówi z pełnymi 
ustami.
Wyjść za jakiegoś inżynierka, wiązać koniec z końcem za jego pensyjkę? O nie! 
Tak wielki 
kraj obejdzie się i bez niej. Skoro taka kobyła jak Nelly wyjeżdża sobie do 
Paryża, to tym 
bardziej należy się to jej, Wice! Może tym razem się uda? Przypomniała sobie 
uważne spojrzenie 
Charlesa, jego milczenie, przecież Francuzi są gadatliwi, a Charles milczał w 
jej towarzystwie, 
było to bardzo wieloznaczne milczenie. Rokowało pewne nadzieje.
Wyszła od Nelly wcześniej niż inni goście, mądra kobieta nigdy nie siedzi do 
końca 
przyjęcia, zniknęła, jak to się mówi, po angielsku, bez pożegnania i tajemniczo.
Do domu wróciła wesoła, zarumieniona. Architekt w pidżamie i kapciach 
przeczłapał przez 
korytarz, otworzył jej drzwi. Szara twarz, worki pod oczami.
– Przyszłaś. A ja szedłem już spać.
Wika rzuciła mu futro, cmoknęła w policzek.
– Słusznie, kochanie, wyglądasz na zmęczonego. A ja posiedzę sobie trochę w 
wannie.
Wtajemniczyć Nelly w swoje plany czy nie? – zastanawiała się Wika.
Nie, na razie nie trzeba. Jedno niewłaściwe posunięcie, jedno słowo zachęty, 
jeden 
porozumiewawczy uśmieszek i wszystko weźmie w łeb. Chyba żeby Charles nie zjawił 
się już 
u Nelly, wtedy to co innego. Zobaczymy w środę.
Jeżeli Charles przyjdzie, to znaczy, że chwycił przynętę. W tym wypadku pomoc 
Nelly nie 
będzie potrzebna.
W następną środę Charles przyszedł do Nelly.
Oczywiście przyszła, też Wika. I jak zawsze troszeczkę później niż pozostali...
11
Siódmego lipca 1935 roku Stalin przewodniczył obradom plenarnym Komisji 
Konstytucyjnej.
– Komisja składała się z trzydziestu osób, on, Stalin, był trzydziesty pierwszy. 
Nie brakowało 
nikogo oprócz Awela Jenukidze, który choć wydalony z partii i pozbawiony 
wszystkich funkcji, 
formalnie nadal pozostawał członkiem Komisji Konstytucyjnej – przeoczyli...
Referować będą Bucharin i Radek, autorzy zasadniczego projektu konstytucji, ale 
inni 
oczywiście też zabiorą głos. No pewnie! Przecież przechodzą do historii jako 
„ojcowie 
konstytucji”.
Pierwszy referuje Bucharin.
Występując w lutym na Drugim Wszechrosyjskim Zjeździe Przodujących Kołchoźników 
Bucharin powiedział: „Cały kraj skupił się wokół partii leninowskiej, którą 
żelazną ręką 
prowadzi wspaniały wódz mas pracujących, przywódca milionów, ten, którego imię 
jest 
symbolem wielkich pięciolatek, bezprzykładnych zwycięstw i nadludzkiej walki – 
Stalin!”
A dokładnie w tydzień później „Prawda” zamieściła artykuł Radka „Wódz 
proletariatu”. Pod 
względem pochlebstw Radek zakasował nawet Bucharina. Nie bez racji mówią o nim 
„Radek – 
Kradek” – złodziej i łobuz z małpią mordą.
Czyżby miała się powtórzyć historia z Zinowiewem i Kamieniewem? Tamci też 
kadzili, 
obsypywali GO pochlebstwami, a jak skończyli?
Kombinują. Bucharin zreferował „Założenia projektu”. Konstytucja powinna 
zapewnić 
narodowi wszelkie możliwe wolności, wszelkie możliwe prawa, pełne 
równouprawnienie 
obywateli, najbardziej demokratyczny na świecie system wyborczy, 
najsprawiedliwszy na 
świecie system prawny...
Tak to się właśnie Bucharin i Radek rozbrykali!
Nawet ON nie spodziewał się po nich takiego rozpędu. Przelicytowali wszystkie 
najbardziej 
liberalne konstytucje świata. Naiwni ludzie. Mają nadzieję, że przy pomocy 
takiej konstytucji 
zagwarantują sobie bezpieczeństwo, że zagwarantują sobie najpierw spokojną 
egzystencję, 
a później „konstytucyjną” możliwość zmiany władzy. Idioci!
Ta nowa konstytucja potrzebna jest JEMU i przede wszystkim JEMU. Będzie potężną 
osłoną 
dla zbliżającej się rewolucji kadrowej. Gdy władza skupia się w jednych rękach, 
gdy jest 
niewzruszona, gdy naród popiera tę władzę, konstytucja nie ma żadnego znaczenia.
A naród jest z NIM. Mimo głodu, nędzy, mimo milionów ofiar naród jest z NIM. To 
JEGO 
się boją, JEGO kochają. Podstawowy warunek jedynowładztwa został spełniony. We 
wszystkich 
epokach ludzie obwiniali o swoje nieszczęścia kogo się tylko dało, ale nigdy 
Pana Boga. Boga się 
nie osądza, Bogu jest się wdzięcznym.
Snując takie rozważania Stalin uważnie słuchał Bucharina. Wszyscy słuchali 
zresztą 
z uwagą, szczególnie przedstawiciele republik nierosyjskich. Omdlewali wręcz z 
zachwytu – 
i oto przemawia do nich sam Bucharin, „najlepszy teoretyk partii”, „ulubieniec 
partii”, 
rozkoszowali się jego logiką, błyskotliwością sformułowań. Ajtakow z Turkmenii 
siedzi 
z rozdziawionymi ustami, Jerbanow z Buriacji mruży oczy jak syty kocur... A 
przecież to 
nacjonaliści. Nacjonalistą jest Musabekow, przewodniczący Rady Komisarzy 
Ludowych 
Zakaukazia, nacjonalistą jest Rachimbajew z Tadżykistanu, nacjonalistami są też 
Uzbecy 
Ikramow i Fajzułła Chodżajew. Tak, to są nacjonaliści. Oczy im dosłownie 
rozbłysły, gdy 
Bucharin zaczął mędrkować na temat suwerenności republik związkowych. Dla nich 
Bucharin 
wciąż jeszcze pozostaje „wodzem”. Pewnie mają nadzieję, że zlecając Bucharinowi 
opracowanie 
nowej konstytucji ON znowu włącza go do kierownictwa. Bardzo tego chcą. Łudzą 
się, że są 
niezależni, niezastąpieni – udzielne książątka!
Tak samo myślą siedzący na sali Gołodied i Czerwiakow z Białorusi, Lubczenko, 
Pietrowski 
i Czubar z Ukrainy... Niepewni ludzie, podejrzani.
Czubara i Mikojana ON wprowadził do Biura Politycznego na miejsce zabitego 
Kirowa 
i zmarłego w styczniu Kujbyszewa.
Mikojan to spryciarz i szachraj, ale JEGO spryciarz, JEGO szachraj, no i dobrze 
pracuje. 
Niejasne są okoliczności jego ocalenia w Baku w 1918 roku. Wszystkich bakijskich 
komisarzy 
rozstrzelano, a towarzysz Mikojan przeżył. Dziwne, prawda? Ten człowiek będzie 
wiernie 
służyć...
Czubar... Niejasna postać. Trzeba jednak było wybierać między nim a Pietrowskim 
– obaj są 
kandydatami do Biura Politycznego od 1926 roku, lepiej więc niech będzie Czubar 
a nie 
Pietrowski, Czubar to zagadka, a Pietrowski – wiadomo, obcy człowiek, marksista 
idealista, taki 
sam jak JEGO własny drogi teść Alliłujew.
Z niektórymi obecnymi tu Rosjanami też nic nie wiadomo.
Na przykład Akułow: łysy, podobny do Mongoła. Był prokuratorem, przeszkadzał 
Wyszyńskiemu, trzeba było powołać go na stanowisko sekretarza CKW, na miejsce 
Jenukidzego, 
a funkcję prokuratora powierzyć Wyszyńskiemu, rozwiązać mu ręce. Ten Wyszyński 
to kanalia, 
ale potrzebna kanalia, o, siedzi z ponurą miną, daje do zrozumienia, że nie jest 
zachwycony 
referatem Bucharina, to JEMU daje do zrozumienia, już się zorientował w 
sytuacji, wymuskany 
bydlak z siwymi, starannie przystrzyżonymi wąsikami, drogi garnitur, koszula 
z wykrochmalonym kołnierzykiem, krawat – pozuje na europejskiego inteligenta, a 
duszę ma 
kryminalisty.
Czasem uprzejmie uśmiecha się do Krylenki, którego nienawidzi, gdyby tylko mógł, 
utopiłby 
go w łyżce wody.
Krylenko to niewątpliwie wróg. Jak zareagował na kwestię odpowiedzialności 
karnej dzieci? 
Jak wróg.
Mimo ustawy z 7 sierpnia proceder rozkradania mienia państwowego kwitnie, 
zwłaszcza 
podczas transportu. Sprawcami są głównie dzieci. Podkreślił to wyraźnie Jagoda w 
swoim 
ostatnim raporcie, potwierdził zaś Kaganowicz, do lutego szef resortu 
kolejnictwa.
Dzieci nie podlegają odpowiedzialności karnej.
A właściwie dlaczegóż to dzieci nie podlegają odpowiedzialności karnej?!
Dwunastoletni chłopiec dobrze wie, że kraść nie wolno, dobrze wie, że kradzież 
to 
przestępstwo. Wie jednak i to, że nie można go sądzić. No to niech się dowie: 
sądzić go można 
i trzeba.
Niech wiedzą o tym i rodzice, którzy posyłają swoje dzieci kraść. Konieczna 
będzie 
poprawka do kodeksu: wszyscy obywatele od dwunastego roku życia podlegają każdej 
formie 
odpowiedzialności karnej do najwyższego wymiaru kary włącznie. Dopiero wtedy 
przestaną 
kraść, przestaną szabrować mienie społeczne, przestaną grabić i mordować. Będzie 
to dobre 
ostrzeżenie dla rodziców. Dla wszystkich i każdych rodziców. Będą wiedzieli, co 
grozi ich 
dzieciom.
Jednakże komisarz ludowy sprawiedliwości Krylenko sprzeciwił się wydaniu takiego 
dekretu. Prosił nawet o audiencję u NIEGO. ON oczywiście go nie przyjął. ON ma 
dokładne 
informacje: Krylenko twierdzi, że takie prawo byłoby czymś bezprecedensowym w 
światowej 
praktyce sądowej, że jakoby w żadnym kraju na świecie nie karze się dzieci, że 
dzieci mogą paść 
ofiarą fałszywych oskarżeń lub po prostu nieporozumienia, że wprowadzenie 
takiego prawa 
w osiemnastym roku istnienia władzy radzieckiej wywrze fatalne wrażenie na 
Zachodzie, osłabi 
prestiż ZSRR.
I skądże to u towarzysza Krylenki tyle humanitaryzmu, dlaczego towarzysz 
Krylenko zaczął 
się nagle liczyć z burżuazyjną opinią publiczną? Przedtem, podczas procesu 
Prompartii, podczas 
procesu mieńszewików i podczas innych procesów, w których był oskarżycielem, 
jakoś się z nią 
nie krył.
Jeszcze całkiem niedawno towarzysz Krylenko twierdził: „Żądać od sędziego 
pełnego 
obiektywizmu to czysta utopia!”, domagał się ograniczenia praw obrony, gdyż, jak 
wtedy 
mawiał, „radziecki sąd sam broni oskarżonego”, proponował wręcz likwidację 
całego kodeksu 
postępowania karnego, nazywając go „przeżytkiem prawa burżuazyjnego”.
I nagle zwrot o sto osiemdziesiąt stopni. Nie dość, że publicznie odżegnał się 
od swoich 
poglądów, to jeszcze wydał w zeszłym roku książczynę: „Lenin o sądach i polityce 
karnej”, 
w której nawołuje do przestrzegania rewolucyjnej praworządności, domaga się 
absolutnie 
obiektywnego udowodnienia winy, ścisłego przestrzegania zasad postępowania 
karnego... 
A wszystko to przeciwko Wyszyńskiemu, który właściwie rozumie zadania sądu i 
prokuratury na 
danym etapie, wszystko to przeciwko walce partii z jej wrogami.
Tuż po procesie mieńszewików Krylenko zaczął zabiegać o stanowisko komisarza 
ludowego 
sprawiedliwości. Jasne, Krylenko nie chce więcej występować w sądzie, widzi, 
dokąd to 
wszystko zmierza. Walczył z zewnętrznymi wrogami partii, ale walczyć z wrogiem 
wewnątrzpartyjnym nie chce. Próbował skompromitować Wyszyńskiego.
A Wyszyński jest potrzebny. Wyszyński nie ma w partii żadnych powiązań, a więc w 
walce 
z wrogiem wewnątrzpartyjnym będzie bardziej skuteczny od Krylenki. Zna swoje 
miejsce, do 
dziś trzęsie się ze strachu, wykona każde zadanie.
Krylenko uważa się za wybitną osobistość – członek partii od 1904 roku, nasz 
pierwszy 
dowódca naczelny, pierwszy przewodniczący Najwyższego Trybunału, moralnie 
nieskazitelny, 
taki, widzicie go, ideowiec rewolucyjny. W dodatku sportowiec, alpinista. Stary 
bolszewik, 
a gramoli się na jakieś góry w Pamirze! Szachista. Naśladuje Lenina, Iljicz też 
tracił sporo czasu 
na tę zabawę.
Na Siedemnastym Zjeździe Krylenki nie wybrano ani do KC, ani KKP. To było 
ostrzeżenie. 
Obraził się. Nie wyciągnął wniosków. Dziś obchodzi pięćdziesiąte urodziny. Niech 
sobie czyta 
w „Prawdzie” życzenia od swoich alpinistów. Komitet Centralny nie ma zamiaru 
składać mu 
żadnych życzeń ani gratulacji. To też ostrzeżenie. Ostatnie. Zobaczymy, czy tym 
razem 
wyciągnie właściwe wnioski, czy też nadal będzie rzucać Wyszyńskiemu kłody pod 
nogi. Kiedy 
ludzie po prostu nie zgadzają się ze sobą, to dobrze: prześcigają się wtedy w 
gorliwości wobec 
NIEGO. W konflikcie Krylenko – Wyszyński tego nie ma. Wyszyński jest MU oddany, 
oddany 
ze strachu, ale oddany. Krylenko nie, ten nie jest oddany. To prawda, że nie 
zadawał się 
z opozycją, ani z trockistowską, ani z bucharinowską. Ale też nie występował 
przeciwko nim. 
Niepewny człowiek. Obcy człowiek. Człowiek, który zginie w ogniu rewolucji 
kadrowej.
Wszędzie pełno obcych ludzi, niepewnych ludzi. Na przykład tych trzydziestu. Na 
których 
ON może polegać? No tak, Woroszyłow, Żdanow, Kaganowicz, Mechlis, Mikojan, 
Mołotow. Ilu 
to? 6 z 29. Ten łajdak Wyszyński może być siódmy. A więc 7 z 29, nawet nie jedna 
czwarta.
Którzy są mniej więcej neutralni? To „złota skarbnica”, wszystkie te mumie z 
najdłuższym 
stażem partyjnym: Krasikow, Stasowa, Kalinin, Litwinow, Pietrowski... Pietrowski 
zresztą 
odpada, po Pietrowskim można się jeszcze niejednego spodziewać... Jego syn Piotr 
to zwolennik 
Riutina, wydalony z partii, przebywa na zesłaniu, już dawno trzeba go było 
rozstrzelać. Jak do 
czegoś takiego mógł dopuścić ojciec – kandydat na członka Biura Politycznego?
A więc „neutralnych” jest czterech, razem z tymi pewnymi – jedenastu.
A pozostała osiemnastka? To wrogowie: Bucharin, Radek, Krylenko, Unszlicht. Albo 
niepewni: Akułow, Bubnow, Sulimow, Czubar, Lubczenko, Czerwiakow, Gołodied, 
Ikramow, 
Chodżajew, Ajtakow, Musabekow, Jerbanow, Rachimbajew, Pietrowski.
Bardzo wymowny bilans. Odzwierciedla sytuację polityczną w partii, odzwierciedla 
sytuację 
w KC, a nawet sytuację w Biurze Politycznym. W Biurze Politycznym też są 
niepewni ludzie: 
Ordżonikidze, Rudzutak, Kosjor. No i jak się teraz okazuje – Czubar.
ON nie może być zależny od tego, czy dysponuje większością w Biurze Politycznym, 
czy 
nie. To nie partia jest absolutem, to ON jest absolutem. Nie powinien mieć 
żadnych rywali, ani 
jawnych, ani potencjalnych. Wszystko, co jest potencjalnie niebezpieczne, musi 
ulec likwidacji. 
Żaden człowiek nie ma prawa dążyć do zagarnięcia władzy. Aby to sobie 
uświadomić, każdy 
mieszkaniec kraju powinien stale bać się o swoje życie, o swoją wolność, o swoje 
bezpieczeństwo. Gwarancje tego bezpieczeństwa powinien widzieć wyłącznie w 
bezwzględnym 
podporządkowaniu się, terror musi trwać nieprzerwanie, musi stać się normalną i 
powszechną 
metodą rządzenia.
Potrzebny był głód na początku lat trzydziestych, żeby pokazać wsi, KTO jest jej 
panem. 
Głód pochłonął miliony istnień ludzkich, ale zapewnił zwycięstwo.
JEGO rządy też będą kosztować miliony istnień, ale ON pokaże krajowi, KTO tu 
jest 
gospodarzem, ON pokaże całemu światu, KTO jest gospodarzem tego kraju.
Pierwszy krok został już zrobiony. Na zabójstwo Kirowa ON odpowiedział 
bezlitosnym 
odwetem, stworzył w kraju atmosferę zagrożenia. Najsilniejszy cios spadł na 
Leningrad. To 
miasto już nigdy nie odrodzi się jako druga stolica. W całym kraju trwa jawna 
weryfikacja 
dokumentów partyjnych i równoczesne tajne sprawdzanie każdego członka partii 
przez NKWD. 
Wyłapuje się, izoluje, a kiedy trzeba – likwiduje byłych uczestników wszelkiego 
rodzaju 
opozycji, tych, którzy przeszli z innych partii, ludzi klasowo obcych, carskich 
urzędników 
i oficerów, duchownych różnych wyznań, kułaków i podkułaków, przeciwników władzy 
radzieckiej. Tego typu akcje miały miejsce i dawniej, ale nie na taką skalę. 
Najważniejsze 
dopiero się zacznie.
Zinowiew i Kamieniew uznali swoją moralną odpowiedzialność za zabójstwo Kirowa. 
Jak 
sprytnie ją uznali, jak dwuznacznie sformułowali! „Z przyczyn obiektywnych dawna 
działalność 
byłych opozycji mogła prowadzić wyłącznie do zbrodniczych czynów tych 
przestępców”.
Politykierzy! Łudzą się, że te wykręty coś im pomogą... Nic więcej nie można 
było jednak od 
nich wyciągnąć, a odłożenie procesu nie wchodziło w rachubę, zabójstwo Kirowa 
należało 
wykorzystać natychmiast. Zeznanie Zinowiewa i Kamieniewa pozwoliło ich uwięzić, 
ale to tylko 
półśrodek. Trockiści siedzą od pięciu lat, a i tak ciągle czekają na swoją 
godzinę. Historia uczy, 
że więzienie dzieli od tronu jeden krok. Aby nikt go nie zrobił, na drodze musi 
stanąć szafot.
Odpowiedzialność za zabójstwo Kirowa ma być karna, a nie moralna. Zinowiew 
i Kamieniew muszą zostać skazani za to, co popełnili.
Prasa burżuazyjna nie uznała ważności ich procesu – bo, widzicie, był to proces 
zamknięty, 
gazety powołują się na znane powiedzenie tego gaduły Mirabeau: „Dajcie mi 
jakiegokolwiek 
sędziego – stronniczego, przekupnego, nawet mojego wroga, ale niech sądzi mnie 
publicznie!”
Dobrze! Znakomicie! Będą mieli otwarty proces, będą mieli publiczność! Zinowiew 
i Kamieniew przyznają się do swoich zbrodni przed całym światem. Przyznają się, 
że kazali 
zabić Kirowa, że przygotowali zamachy na innych członków kierownictwa partii i 
rządu. 
I dlatego powinni być zlikwidowani, a nie uwięzieni. I będą zlikwidowani.
Czy przyznają się do winy? Kiedy obieca się im życie, to tak. Dopóki człowiek 
żyje, dopóty 
ma nadzieję na przejęcie władzy. Tracąc życie, stracą tę nadzieję na zawsze. 
Jeżeli będą się 
zapierać, spadnie na nich cała potęga aparatu represyjnego, cała potęga państwa. 
Nie wytrzymają. 
Tego nie wytrzymają. Ich żony i dzieci staną się zakładnikami – tego też nie 
wytrzymają, to 
kochający mężowie, czuli tatusiowie.
Przemawia Fajzułła Chodżajew – przewodniczący Sownarkomu Uzbeckiej SSR, jeden 
z przewodniczących CKW ZSRR. Czy taki wyrzeknie się życia? Przystojniak, 
subtelna twarz, 
takich przystojniaków malowano na staroperskich miniaturach. Sybaryta, miłośnik 
zbytku, dom 
pełen dywanów i kosztownych cacek, pewnie sporo ukrytych precjozów, oni tam w 
Bucharze, 
w Samarkandzie kochają się w brylantach.
Fajzułła żre się z Ikramowem – sekretarzem KC Uzbekistanu. Pierwszy jest 
arystokratą, 
drugi plebejuszem, w dodatku bezczelnym. Na plenum KC i CKKP WKP(b) w kwietniu 
1929 
roku zareagował na JEGO uwagę gniewnie: „Towarzyszu Stalin, pozwolicie mi 
wreszcie 
skończyć czy nie!?”
Ikramow to przyjaciel Bucharina, w ubiegłym roku Bucharin wypoczywał w 
Uzbekistanie, 
mieszkał wtedy właśnie u Ikramowa. A więc w przyszłości Ikramow znajdzie się u 
boku 
Bucharina: wtedy podeśle się im i Fajzułłę, zaczną się nawzajem zwalczać. 
Wszystko na świecie 
kończy się zdradą, i wrogość, i przyjaźń.
Tak rozmyślał sobie Stalin podczas wystąpienia Chodżajewa i innych członków 
komisji. 
Wysłuchał tylko Bucharina i Radka – to autorzy konstytucji, pozostali to gaduły, 
wystarcza im, 
że ON słyszy ich głos. Mówią o roli lokalnych rad, o innych głupstwach – 
wszystko to go nie 
interesowało i nie słuchał mówców.
Zasadnicze założenie nowej konstytucji Bucharin i Radek opracowali prawidłowo.
Będzie to dokument, na podstawie którego współcześni i potomni ocenią państwo 
radzieckie, 
przekonają się o jego demokratycznym charakterze i wielkich swobodach obywateli. 
W świetle 
takiej konstytucji wszelkie głosy o terrorze i bezprawiu będą robić wrażenie 
prymitywnych 
oszczerstw.
Ta konstytucja to wielki atut na arenie międzynarodowej. Tak, będą procesy, będą 
represje, 
ale przeprowadzi się je w majestacie najbardziej demokratycznej konstytucji na 
świecie, sprawią 
wrażenie absolutnie legalnych i uzasadnionych. Szczególnie pozytywnie wypada 
nowa 
konstytucja w porównaniu z tym, co dzieje się w faszystowskich Niemczech. Hitler 
też 
przeprowadza swoją rewolucję, rewolucję narodową, zdołał skupić wokół siebie 
naród niemiecki, 
i to chyba na długo – stworzył potężny aparat władzy. Działa jednak w sposób 
prymitywny, 
z typowo niemieckim prostactwem, z czysto pruską butą. To polityk, ale nie 
subtelny polityk, 
popełnia wiele błędów, które szkodzą mu w oczach światowej opinii publicznej.
Czy przyjęcie takiej konstytucji kryje w sobie jakieś niebezpieczeństwo? Nie, 
nie ma 
żadnego niebezpieczeństwa, gdyż władza pozostaje w rękach partii, czyli w JEGO 
rękach. Jest to 
władza realna. Należy uprawomocnić ją konstytucyjnie. Należy zawarować w 
konstytucji, że 
partia jest wiodącą i kierowniczą siłą państwa radzieckiego. Kandydatów do władz 
będzie jednak 
wysuwać nie tylko partia, lecz także związki zawodowe, Komsomoł i inne 
organizacje społeczne. 
Będą to kandydaci bloku partii komunistycznej i tych organizacji.
Nie, to niedobre. Partia komunistyczna nie może tworzyć bloku z innymi 
organizacjami, 
utworzenie takiego bloku postawiłoby te organizacje na jednej płaszczyźnie z 
partią, nie, żadnego 
równouprawnienia, żaden parytet nie jest tu możliwy. Partia może tworzyć blok 
jedynie 
z narodem, a nie organizacją...
„Blok komunistów i bezpartyjnych” – o, tak będzie dobrze.
Wprowadzenie nowej konstytucji będzie oczywiście wymagać wzmożonej operatywności 
i zwiększonej czujności organów ścigania – wrogowie nie mogą ośmielić się 
wykorzystać 
konstytucji do swoich celów, takie próby zostaną stłumione w zarodku.
Jest też rzeczą oczywistą, że nowy system wyborczy będzie wymagać wzmożonej 
operatywności i zwiększonej czujności organizacji partyjnych. To nic, niech 
popracują w nowych 
warunkach, niech się ruszą. Każde wybory powinny przekształcić się w szeroko 
zakrojoną 
kampanię polityczną. Na Zachodzie wyborcy głosują na tę lub inną partię 
burżuazyjną, u nas 
natomiast kampania wyborcza będzie potężną agitacją polityczną, propagandą 
partii 
komunistycznej i władzy radzieckiej, będzie manifestacją jedności partii i 
narodu, będzie 
ogólnonarodowym świętem.
Nowa konstytucja to także dobra osłona dla zbliżającej się rewolucji kadrowej. 
Ale 
niewystarczająca. Trzeba intensywniej popularyzować nasze zwycięstwa i sukcesy, 
prezentować 
entuzjazm narodu. Entuzjazm ten jest oczywiście efektem Rewolucji 
Październikowej. Każda 
rewolucja rodzi nadzieje na lepsze jutro, nadzieje na lepsze jutro wywołują 
entuzjazm. Zadanie 
polega na tym, by pokazać narodowi jego entuzjazm, zaś entuzjazm narodu 
radzieckiego – 
całemu światu.
Aby to osiągnąć, prasa powinna bezustannie pisać o sukcesach, zresztą nie tylko 
prasa, ale 
i literatura, sztuka, teatr, wszystko to powinno służyć demonstrowaniu osiągnięć 
narodu 
radzieckiego, powinno sprzyjać rozwojowi jego entuzjazmu, jego wiary we wspólną 
sprawę.
Oczywiście należy też pisać o niedociągnięciach. Niedociągnięcia trzeba jednak 
tłumaczyć 
oporem wrogich elementów, a wrogie elementy – likwidować.
Stalin drgnął.
Sulimów nalewał sobie wody z karafki, upuścił szklankę, szklanka brzęknęła o 
spodek.
Co za niezdarny bałwan! Nie potrafi utrzymać szklanki w ręku. A przecież jest 
przewodniczącym Sownarkomu RSFRR. Premier, można powiedzieć... Pijany czy co? 
Też od 
nich – z Piątej Armii, towarzysz broni Iwana Nikitycza Smirnowa i 
Tuchaczewskiego, choć do 
opozycji nie należał.
Odgrywa prostaczka, takiego, wiecie, demokratę. Niedawno poszedł do CUM-u, jako 
zwyczajny klient obszedł cały dom towarowy, potem udał się do dyrektora, 
odczekał swoją 
kolejkę, wyłuszczył wszystkie pretensje (ciągle jako zwyczajny klient – mało kto 
zna jego twarz), 
i dopiero pod koniec rozmowy przedstawił się. Napędził strachu całemu 
personelowi. Wszystko 
to z zachwytem opisali potem dziennikarze. Znaleźli sobie nowego Harun al 
Raszyda.
Ludzie radzieccy nie potrzebują takich przywódców, którzy w sekrecie, incognito, 
włóczą się 
po sklepach i ulicach rzekomo po to, żeby poznać potrzeby narodu... Prawdziwy 
przywódca 
radziecki zna potrzeby swojego narodu bez żadnego włóczenia się po kolejkach. 
Wszyscy ci 
nowi Harun al Raszydowie chcą być oryginalni, naśladują nieboszczyka Kirowa, 
chcą 
zaprezentować narodowi swój szczególny, „demokratyczny” styl rządzenia, a 
pismacy w rodzaju 
Michaiła Kolcowa i Zorina zapewniają im tanią popularność.
Stalin przestał słuchać Sulimowa i następnych mówców, znów pogrążył się w swoich 
myślach.
Każda rewolucja wymaga ofiar, bez ofiar nie ma rewolucji. Cała historia 
ludzkości to ofiary: 
ofiary wojen, klęsk żywiołowych, epidemii, głodu, nędzy, giną miliony. Ludzkość 
szybko 
zapomina o swoich stratach, przecież wszystko i tak kończy się śmiercią, każde 
życie kończy się 
śmiercią – naturalną albo gwałtowną, wczesną albo późną... Śmierć jest 
nieunikniona, ludzie 
pogodzili się z jej nieuchronnością. Pamiętają tylko tych, którzy posyłali 
innych na śmierć: 
wodzów, władców, wielkich przywódców narodu. Ludzkość pamięta Aleksandra 
Macedońskiego, Juliusza Cezara, Napoleona, Suworowa, Kutuzowa, Stiepana Razina, 
Pugaczowa... A czy ktokolwiek pamięta imiona i nazwiska ludzi, którzy zginęli za 
ich czasów, na 
ich rozkaz, z ich woli? Nikt nie pamięta! Jednego tylko usprawiedliwiać nie 
wolno. Nigdy. 
Umocniwszy swoją władzę Napoleon rozstrzelał z armat setki ludzi. Kto o nich 
pamięta? 
Podczas wojen napoleońskich zginęły miliony. Ich też nikt nie pamięta. A gdy 
jeden jedyny raz 
Napoleon zaczął się tłumaczyć ze śmierci księcia d’Enghien, to tej śmierci 
historia mu nie 
wybaczyła.
Prawdziwy władca powinien pozostawić po sobie uroczyste hymny i zwycięskie 
marsze, 
a nie żałobne płacze i rzewne lamenty. Naród powinien śpiewać pieśni tchnące 
nadzieją 
i optymizmem, a nie smutkiem, beznadziejnością i niewiarą, naród powinien 
śpiewać głośno 
i radośnie, pełną piersią – wielka epoka musi pozostać w pamięci jako wielkie 
święto. Na to 
właśnie trzeba ukierunkować twórców kultury, poetów, kompozytorów, 
dramatopisarzy, 
pracowników teatru i filmu. Wszelki pesymizm, dekadencja, niewiara, jawny czy 
skrywany 
defetyzm muszą być tępione już w zarodku i bezlitośnie. Okrzyki zwycięstwa muszą 
zagłuszyć 
jęk pokonanych wrogów.
Nareszcie koniec, ostatni nudziarz nagadał się do syta.
– No cóż, towarzysze – powiedział Stalin. – Myślę, że usłyszeliśmy tu wiele 
mądrych myśli 
i istotnych propozycji. Uważam, że należy powołać komisję redakcyjną, która 
uwzględni 
przedstawione tutaj opinie i wnioski, i włączy je do ostatecznego projektu 
konstytucji, a projekt 
ten przedstawimy do konsultacji całemu narodowi radzieckiemu. Czy ktoś jest 
przeciw?
Nikt nie był przeciw.
Na przewodniczącego komisji redakcyjnej wybrano towarzysza Stalina.
Spośród trzydziestu członków Komisji Konstytucyjnej zostali rozstrzelani:
w 1937 roku – Gołodied, Jenukidze, Sulimów;
w 1938 roku – Ajtakow, Bucharin, Jerbanow, Ikramow, Krylenko, Musabekow, 
Rachimbajew, Unszlicht, Chodżajew;
w 1939 roku – Akułow, Radek, Czubar;
w 1940 roku – Bubnow.
Czerwiakow i Lubczenko popełnili samobójstwo.
Panas Lubczenko zastrzelił najpierw swoją żonę, żeby oszczędzić jej męczarni i 
tortur.
12
Iwan Grigoriewicz nie porozmawiał z Ordżonikidzem o Riazanowie. Nie miał żadnego 
formalnego pretekstu do takiej rozmowy – nie zajmował się hutnictwem, rozmawiać 
zaś 
prywatnie... Po co? Tak naprawdę kłopoty Riazanowa w ogóle go nie obchodziły. 
Riazanow to 
zdolny i kompetentny inżynier, dobry organizator, ale niezbyt sympatyczny 
człowiek: tchórz, nie 
interweniował w obronie Saszy, życzliwość Stalina uderzyła mu do głowy, płaszczy 
się przed 
nim, nie wie jeszcze, czym się kończy życzliwość Stalina. Teraz pewnie się 
dowie.
Cóż zresztą Ordżonikidze mógłby powiedzieć Budiaginowi? Biuro Organizacyjne 
podjęło 
decyzję przeniesienia Riazanowa do Kuzbasu – ma do tego prawo. Dochodzenie 
partyjne 
w sprawie „dzikich” inwestycji? Przepisy to przepisy. Po incydencie z komisją 
Piatakowa, 
a zwłaszcza po samobójstwie Łominadzego stosunek Ordżonikidzego do Riazanowa 
uległ 
zmianie. Oczywiście Riazanow nie ponosi winy za śmierć Łominadzego – wiadomo, 
kto się do 
tego przyczynił – ale wobec odstawionego Łominadzego mógł postępować bardziej 
taktownie, 
nie musiał popisywać się przed nim swoją większą wiedzą fachową i okazywać mu 
własnej 
przewagi.
Stosunki Budiagina i Ordżonikidzego wykluczały otwartą rozmowę. Dawniej łączyła 
ich 
jedynie przyjaźń z Kirowem. Kirow nie żyje. Co więcej, śmierć Kirowa rozdzieliła 
ich, przecież 
to Budiagin przekazał Ordzonikidzemu ostrzeżenie Bieriezina. Zgoda, być może 
Ordżonikidze 
po prostu zbagatelizował to ostrzeżenie, w końcu Budiagin też nie zdawał sobie 
sprawy, że 
chodzi o życie Kirowa. Dlaczego jednak Ordżonikidze pozwala dziś na 
prześladowanie wyższej 
kadry technicznej? Nie jest to jeszcze akcja masowa, ale wszystko do tego 
zmierza, to tu, to tam 
aresztują inżynierów i dyrektorów fabryk pod zupełnie bzdurnymi zarzutami. 
Podobno Sergo 
interweniuje w niektórych przypadkach, ale tu potrzebny jest zdecydowany protest 
przeciwko 
mieszaniu się NKWD do spraw gospodarczych.
Albo wczorajsze plenum. Jak Ordżonikidze mógł dopuścić do tak haniebnej rozprawy 
z Awelem Jenukidze? Pozwolił zniszczyć swojego najlepszego przyjaciela jeszcze z 
lat młodości, 
zna go przecież jako szczerego komunistę, człowieka nieskazitelnie uczciwego i 
prawego! 
Doskonale wie, że to osobista zemsta Stalina za broszurę, w której Jenukidze 
napisał czystą 
prawdę.
I mimo to Sergo nie wystąpił w obronie przyjaciela! Mógł wstać i powiedzieć: 
„Koba! 
Uważasz, że Awel zawiódł twoje zaufanie. Zgoda, odsuń go, wyślij do Tyflisu, 
niech tam 
dożywa swoich dni, to człowiek, który od trzydziestu lat wiarą i prawdą służy 
naszej partii!” 
Jeżeli bał się bronić Jenukidzego, to mógł przynajmniej ująć się za niewinnymi 
prostymi ludźmi, 
za tymi nieszczęsnymi pracownikami Kremla – sekretarkami, sprzątaczkami, 
portierami, 
magazynierami – których skazano tylko po to, by nadać sprawie Jenukidzego pozory 
spisku. 
„Niedobrze, Koba, nieładnie...” Nie powiedział, nie zaprotestował, nie obronił!
Pracując w służbie dyplomatycznej Budiagin przez wiele lat przebywał poza 
granicami kraju. 
Pod względem znajomości gospodarki ustępował oczywiście takim specjalistom jak 
Mieżłauk, 
Mancew, Ruchimowicz, Sokolników, Sieriebrowski czy Łomów, nie mówiąc już o 
Piatakowie, 
faktycznym szefie całego przemysłu. Dysponował jednak o wiele bogatszym 
doświadczeniem 
międzynarodowym niż oni.
Riazanow mylił się sądząc, że z racji pobytu za granicą Iwan Grigoriewicz 
oderwał się od 
spraw kraju. Przeciwnie, to właśnie Riazanow, zajęty wyłącznie sprawami swojej 
huty, każdego 
dnia i w każdej godzinie coraz bardziej dostosowywał się do powstającego 
systemu, to właśnie 
Riazanow przestał być politykiem, zaczął myśleć nie własnymi, lecz narzuconymi 
kategoriami 
politycznymi, nie chciał dostrzegać tego wszystkiego, co działo się wokół niego.
Władając trzema językami Budiagin mógł korzystać z wielu źródeł informacji. 
Technik 
z zamiłowania i wykształcenia, orientował się na bieżąco we wszystkich 
problemach 
współczesnej nauki. Ordżonikidze cenił za to Budiagina i powierzył mu w 
komisariacie ludowym 
kierowanie pracami naukowymi, w tym również na rzecz przemysłu obronnego. Być 
może ku 
niezadowoleniu Stalina.
Świadczył o tym chociażby niedawny przykład: miesiąc temu, 14 czerwca, Stalin, 
Mołotow, 
Woroszyłow i Ordżonikidze pojechali na poligon zapoznać się z najnowszymi 
modelami broni 
artyleryjskiej. Iwan Grigoriewicz nie wziął udziału w tym pokazie, choć 
powinien. Nie 
zaproszono go. Ba, nawet nie poinformowano. „Podobało się” – powiedział 
Ordżonikidze. Te 
dwa słowa niczego nie wyjaśniały.
To był policzek. Tak ostentacyjne zlekceważenie podrywało jego autorytet w 
oczach 
wojskowych: kierownictwo partii nie liczy się z Budiaginem, to tylko zwykły 
urzędnik 
ministerstwa, i od kogoś takiego ma zależeć przezbrojenie armii, modernizacja 
przemysłu 
zbrojeniowego?!
Co powinien zrobić, jak zareagować? Poskarżyć się? Komu? Stalinowi? Narazić się 
na 
chamską odpowiedź? A może złożyć rezygnację? W partii nie składa się rezygnacji. 
Uznają, że 
nie zgadza się z linią partii, tak właśnie zinterpretuje to Stalin, a jego, 
Budiagina, uzna za 
sabotażystę i odszczepieńca, który „odsłonił w końcu swoje prawdziwe oblicze”. 
Kto wie, może 
właśnie do takiego kroku prowokował go Stalin nie zapraszając na poligon?
Co robić?
Dziś o dziesiątej ma przyjąć Tuchaczewskiego i grupę jego współpracowników – jak 
im 
wytłumaczy swoją nieobecność na poligonie? „Nie zaprosili mnie...” Nie, tak 
powiedzieć nie 
wolno, zabrzmi to żałośnie, upokarzająco. „Nie mogłem”. Krótko i węzłowato – 
„nie mogłem”. 
Zresztą Tuchaczewski o nic nie będzie pytać, to człowiek inteligentny i 
taktowny.
Punktualnie o dziesiątej zjawili się wojskowi. Tuchaczewski – zastępca komisarza 
ludowego 
obrony do spraw uzbrojenia, Jakir – dowódca Kijowskiego Okręgu Wojskowego, 
Uborewicz – 
dowódca Białoruskiego OW. Budiagin uśmiechnął się do siebie: Tuchaczewski 
wykorzystał 
obecność Jakira i Uborewicza na plenum KC i przyprowadził ich ze sobą, żeby 
wspólnie 
„nacisnąć” władze resortu. Oczywiście chodzi im o nowy czołg, skonstruowany w 
zeszłym roku.
Podstęp Tuchaczewskiego rozbawił nieco Iwana Grigoriewicza, spróbował więc choć 
na 
chwilę oderwać się do przykrych myśli o poligonie. Jakir i Uborewicz też o nic 
nie będą pytać, są 
równie taktowni jak Tuchaczewski.
Iwan Grigoriewicz przyjemnością patrzył na tych dość młodych jeszcze ludzi, 
słynnych 
dowódców z czasów wojny domowej, chlubę i nadzieje armii.
Tuchaczewski – postawny, średniego wzrostu, potężnie zbudowany, przystojny 
mężczyzna 
o niebieskich oczach i rasowej twarzy, prawdziwy gwardzista, arystokrata w 
idealnie 
dopasowanym mundurze.
Jakir – zwalisty, szeroki w barach, bystre piwne oczy, zadarty nos, człowiek o 
szaleńczej 
odwadze. W czarnych kędzierzawych włosach połyskują jednak pasemka siwizny – 
trochę za 
wcześnie jak na trzydzieści dziewięć lat.
I wreszcie Hieronim Uborewicz – typowy inteligent, binokle, subtelne rysy 
twarzy.
Mimo wszystko nie dawała spokoju myśl, że również ci ludzie głosowali na plenum 
za 
wydaleniem Jenukidzego z partii. Może uwierzyli w kłamstwa Jeżowa, może nie 
wiedzieli 
o aresztowaniach wśród personelu Kremla, ale mimo wszystko, mimo wszystko... 
Głosowali! 
Głosowali nie dlatego, że uwierzyli Jeżowowi, ale dlatego, że za Jeżowem stał 
Stalin, a Stalinowi 
muszą wierzyć, Stalinowi nie wolno nie wierzyć... A jeżeli wybuchnie wojna? Czy 
i wtedy ślepo 
podporządkują się ignoranckim rozkazom Stalina i Woroszyłowa? Przecież 
oznaczałoby to 
klęskę...
Nie! W sprawach wojskowych na pewno nie ustąpią, nie ustąpią tak samo, jak nie 
ustępowali 
w czasie wojny domowej, nie ustępują i teraz, bronią swojej koncepcji, umacniają 
armię, zbroją, 
przełamują opór niekompetentnego kierownictwa.
Z każdym z nich Iwan Grigoriewicz spotykał się na frontach wojny domowej, 
zwłaszcza 
z Tuchaczewskim. Dwudziestopięcioletni wówczas Tuchaczewski dowodził Pierwszą 
Armią na 
Froncie! Wschodnim. Nie przyłączył się do buntu Murawiowa, został przez niego 
uwięziony, 
cudem uniknął rozstrzelania. Grupa bolszewików, wśród nich był też Budiagin, 
zdobyła 
szturmem więzienie, uwolniła Tuchaczewskiego i Feldmana. Grupą dowodził 
Warejkis, ale to 
właśnie Budiagina Tuchaczewski nazywał swoim wybawcą.
Dowodząc Piątą Armią Tuchaczewski brał udział w rozgromieniu Kołczaka, później 
Denikina. To wtedy Iwan Grigoriewicz przekonał się, jaki jest prawdziwy stosunek 
Stalina do 
Tuchaczewskiego.
Budionny nie wykonał rozkazu Tuchaczewskiego, na skutek czego Denikin zdołał 
ujść do 
Noworosyjska, wycofać się na Krym i zorganizować tam nowy front. Budionny 
ośmielił się 
okazać niesubordynację tylko dlatego, że miał za sobą Stalina i Woroszyłowa.
To samo powtórzyło się w 1920 roku pod Warszawą. Wbrew rozkazowi naczelnego 
dowództwa Stalin zatrzymał armię Budionnego pod Lwowem i tym samym umożliwił 
Piłsudskiemu zaatakowanie wojsk Tuchaczewskiego ze skrzydła, co rozstrzygnęło 
całą 
kampanię. Wszystkiemu winien był Stalin, nawet Lenin powiedział: „Kto maszeruje 
na 
Warszawę przez Lwów?” Po śmierci Lenina usłużni historycy zwalili jednak całą 
winę na 
Tuchaczewskiego. Przyczynił się do tego i Jegorow ze swoją książką „Lwów – 
Warszawa”, 
i Szaposznikow, autor książki „Nad Wisłą”, również Budionny aktywnie dowodził 
słuszności 
swoich decyzji wojennych.
Nagonka na Tuchaczewskiego rozwinęła się do tego stopnia, że w 1930 roku podczas 
kolejnego zebrania w Centralnym Domu Armii Czerwonej jeden ze stalinowskich 
fagasów 
zawołał: „Za 1920 rok trzeba by was powiesić!” Rzucił to prosto w twarz 
zwycięzcy Kołczaka 
i Denikina, człowiekowi, który stłumił bunt w Kronsztadzie i pucz Antonowa! 
Apogeum krytyka 
ta osiągnęła w 1932 roku, gdy w Akademii Wojskowej odbyła się dyskusja na temat 
kampanii 
polskiej. Dyskutanci szkalowali Tuchaczewskiego i wychwalali Stalina, to 
inspirowane, 
tendencyjne widowisko wywierało przygnębiające wrażenie. Budiagin dowiedział się 
o tym od 
jednego z uczestników dyskusji. Tuchaczewski nie brał udziału w zebraniu.
Przebywając za granicą Iwan Grigoriewicz uważnie śledził te wydarzenia. 
W Tuchaczewskim widział nie tylko wybitnego stratega przyszłej wojny, lecz także 
człowieka, 
który rozumiał, że będzie to wojna z Niemcami. I choć od 1932 roku zaniechano 
kampanii 
przeciwko Tuchaczewskiemu, Iwan Grigoriewicz myślał z goryczą o tym, że stosunek 
Stalina, 
Woroszyłowa i Budionnego do tego zdolnego dowódcy kryje w sobie ogromne 
niebezpieczeństwo.
Dawno temu, jeszcze w czasie wojny domowej, Tuchaczewski opowiadał mu o swojej 
rodzinie. Ojciec, zubożały szlachcic, pokochał prostą chłopkę. Matka nauczyła 
się czytać i pisać 
dopiero po zamążpójściu.
W dzieciństwie Tuchaczewski brał lekcje gry na skrzypcach. Mało tego – sam je 
robił! Iwan 
Grigoriewicz był zdumiony: „Jak to – sam robiłeś skrzypce?” „Robiłem” – 
uśmiechnął się 
Tuchaczewski i od ręki narysował na kartce wszystkie elementy skrzypiec: 
najpierw trzeba 
wypiłować to, potem to...
Czy Tuchaczewski był komunistą z przekonania? Do partii wstąpił w 1918 roku, 
kiedy 
zwycięstwo bolszewików wciąż jeszcze wisiało na włosku. Zrozumiał jednak, jakie 
znaczenie ma 
dla Rosji Rewolucja Październikowa, i związał się z nią na zawsze. To prawdziwy 
Rosjanin, do 
tego urodzony dowódca – umacnianie potęgi Rosji uznał za cel swojego życia. 
Silne państwo – to 
silna armia, zaś stan gotowości bojowej Armii Czerwonej bardzo go niepokoił. 
Przestarzała broń 
strzelecka, żałośnie mało samolotów, czołgów, środków transportu i łączności... 
Tuchaczewski 
tak jak Budiagin znał języki obce. Obaj doskonale wiedzieli, w jakich 
dziedzinach i pod jakim 
względem Rosja nie dorównuje innym państwom.
W 1928 roku Tuchaczewski napisał szczegółowy raport o konieczności przezbrojenia 
i modernizacji armii. Stalin i Woroszyłow po prostu odrzucili ten raport, ich 
stosunki 
z Tuchaczewskim zaostrzyły się, Tuchaczewski złożył rezygnację i odszedł ze 
stanowiska szefa 
sztabu, objął dowództwo Leningradzkiego Okręgu Wojskowego.
W styczniu 1930 roku napisał nowy raport. Raport podzielił los poprzedniego.
Stalin i Woroszyłow patrzyli w przeszłość, opierali się na doświadczeniach wojny 
światowej 
i domowej, Tuchaczewski jako genialny strateg patrzył w przyszłość.
Jednakże po roku raporty znalazły się na biurku Stalina. Nawet on zrozumiał 
konieczność 
unowocześnienia armii. Ci, którzy dotychczas wyśmiewali i odrzucali propozycje 
Tuchaczewskiego, zaciskając zęby musieli teraz powierzyć mu modernizację 
wyposażenia 
wojska. Został zastępcą komisarza ludowego obrony do spraw uzbrojenia i 
energicznie wziął się 
do pracy. Budiagin pomagał mu, jak mógł.
Wspólnie sporządzili listę nazwisk i ściągnęli wybitnych naukowców, 
specjalistów, 
konstruktorów: Tupolewa, Polikarpowa, Iliuszyna, Pietlakowa (lotnictwo), 
Diegtiariewa, 
Tokariewa (broń strzelecka), Kotina, Zasławskiego, Morozowa, Duchowa (czołgi), 
Langemaka, 
Klejmienowa (pociski rakietowe), Koralowa, Candera (rakiety), Oszczepkowa, 
Smirnowa 
(radiolokacja), Kurczewskiego (artyleria). Armia Czerwona stała się prekursorką 
desantów 
powietrznych. Pod kierunkiem profesora Joffego trwały prace nad zastosowaniem 
radioelektroniki. Wiele uwagi poświęcano broni pancernej. Zastanawiano się, co 
jest lepsze: 
szybki czołg o lekkim opancerzeniu, czy odwrotnie – czołg ciężki, lepiej 
opancerzony, ale 
o ograniczonej możliwości manewrowania. Tuchaczewski uparcie obstawał przy 
koncepcji 
czołgu średniego, dobrze opancerzonego, a równocześnie zwrotnego i szybkiego, 
który można by 
wykorzystać i do walk manewrowych, i do przełamywania obrony. Taki właśnie był 
najnowszy 
model.
– Świetna maszyna – Uborewicz oglądał leżący na stole rysunek techniczny – 
przeszła 
wszystkie próby, trzeba podjąć produkcję seryjną, szkolić ludzi, opracowywać 
plany taktycznych 
działań manewrowych.
Sprawiał wrażenie zmęczonego, oczy za szkłami binokli wydawały się jakieś chore. 
Niezdrowy wygląd Uborewicza Iwan Grigoriewicz skojarzył z wczorajszym plenum. 
Widocznie 
Uborewicz patrzy w przyszłość dalej niż inni...
– Podjęcie produkcji seryjnej przewidziano na 1938 rok – powiedział Budiagin.
– To poważny błąd, ogromny błąd! – Jakir z trzaskiem odsunął krzesło. – 
Przyzwyczailiśmy 
się do czołgów lekkich, a teraz najważniejszy jest średni czołg z mocnym 
opancerzeniem!
– Tylko nie połam mi mebli – zażartował Iwan Grigoriewicz.
– Dyskutować można długo, każdy typ ma swoje zalety, ale czas już podjąć 
konkretną 
decyzję – powiedział Tuchaczewski. – Ten czołg to najbardziej obiecujący model. 
Będzie 
przydatny przez wiele lat.
Przeanalizowali pozostałe projekty czołgów lekkich i ciężkich. Tu opinie były 
podzielone, 
potrzebne są dodatkowe próby, natomiast co do czołgu średniego orzekli 
jednomyślnie, że jest 
niezbędny i nie wolno zwlekać z podjęciem jego produkcji.
Iwan Grigoriewicz obiecał poruszyć tę kwestię na najbliższym posiedzeniu 
kolegium 
komisariatu ludowego.
O wizycie kierownictwa partii na poligonie nikt nic nie mówił, choć Tuchaczewski 
z pewnością brał udział w pokazie. A może też go pominięto? Stalinowi mogły 
wystarczyć 
komentarze Woroszyłowa.
13
Wojskowi odeszli. Budiagin znowu pogrążył się w swoich niewesołych 
rozmyślaniach... 
Stalin nigdy mu nie wybaczy tamtej rozmowy. Iwan Grigoriewicz nie zmienił jednak 
stanowiska: 
linia polityki Stalina będzie miała tragiczne następstwa, i to nie tylko dla 
Związku Radzieckiego, 
lecz także dla światowego ruchu komunistycznego. Z dojścia Hitlera do władzy 
Stalin wyciągnął 
błędne wnioski, ponieważ błędna była cała jego dotychczasowa polityka. Prognozy 
okazały się 
nietrafne, strategia – krótkowzroczna, taktyka – niezręczna.
Ekspansja faszyzmu w latach dwudziestych wymagała radykalnego zwrotu w całej 
polityce. 
Należało utworzyć jednolity front proletariatu, połączyć siły z partiami 
socjaldemokratycznymi. 
W obliczu zagrożenia ze strony faszyzmu socjaldemokraci zdecydowanie 
opowiedzieli się 
przeciwko niemu.
Zwrotu nie dokonano.
Przeciwnie, od 1929 roku, kiedy Stalin ugruntował swoją pozycję w Kominternie i 
stał się 
jego liderem, wrogość wobec socjaldemokracji wzrosła jeszcze bardziej.
X plenum Komitetu Wykonawczego Kominternu w lipcu 1929 roku za głównego 
przeciwnika proletariatu uznało właśnie socjaldemokrację jako „szczególną formę 
faszyzmu – 
socjalfaszyzm” i wezwało partie komunistyczne do nasilenia walki z 
socjaldemokracją, 
a zwłaszcza z jej „lewym” skrzydłem – „najniebezpieczniejszym wrogiem”.
Ten bezmyślny ekstremizm ułatwił Hitlerowi dojście do władzy.
W 1928 roku faszyści zdobyli 810 tysięcy głosów, zaś 14 września 1930 roku, gdy 
niemieccy 
komuniści starli się z socjaldemokratami, na partię faszystowską głosowało już 6 
milionów 400 
tysięcy wyborców, a więc osiem razy więcej!
Błyskotliwy sukces Hitlera powinien był skłonić Stalina do zrewidowania polityki 
Kominternu. Jednakże zdaniem Stalina wzrost popularności faszyzmu świadczył 
wyłącznie 
o tym, że masy pracujące tracą swoje parlamentarne złudzenia i nieuchronnie 
zmierzają 
w kierunku obozu rewolucyjnego. Z tego też względu głównym wrogiem nadal 
pozostawała 
socjaldemokracja.
Rozbijacka polityka Kominternu osłabiła jedność niemieckiego ruchu robotniczego, 
wzmocniła natomiast pozycję Hitlera. Rezultaty tej polityki są znane: w styczniu 
1933 roku 
faszyści zdobyli 11,7 miliona głosów, socjaldemokraci 7,2 miliona, komuniści 
około sześciu 
milionów. Gdyby komuniści i socjaldemokraci utworzyli koalicję antyfaszystowską, 
sytuację 
można by jeszcze uratować. Koalicja nie powstała, do władzy doszedł Hitler.
Iwan Grigoriewicz pamiętał lęk, z jakim czytał wtedy londyńskie gazety... Pełno 
zdjęć 
Hitlera i jego kompanów, jego szturmowców. Hitler wygłasza mowę, Hitler 
przyjmuje defiladę, 
Hitler z Goeringiem, Hitler z Goebbelsem, Hitler z Ribbentropem, Hitler z 
młodzieżą, Hitler 
z robotnikami... I wreszcie to najgorsze: feldmarszałek Hindenburg gratuluje 
Hitlerowi objęcia 
stanowiska kanclerza Rzeszy... Ściskają sobie dłonie, Hitler w cywilnym 
garniturze, 
z kapeluszem w ręce uśmiecha się triumfalnie i pochyla głowę przed 
Hindenburgiem, 
a Hindenburg w mundurze, w pruskiej pikielhaubie, ze szpadą przy boku patrzy na 
nowego 
przywódcę Niemiec z goryczą i obawą.
Swoją najstraszliwszą klęskę Prezydium Komitetu Wykonawczego Kominternu 
wyjaśniało 
żałośnie w rezolucji z 1 kwietnia 1933 roku: „Utworzenie otwartej dyktatury 
faszystowskiej 
ostatecznie pozbawia wszystkie siły demokratyczne ich parlamentarnych iluzji i 
wyzwalając 
masy spod wpływu socjaldemokracji przyspiesza tempo zbliżania się Niemiec do 
rewolucji 
proletariackiej”. Typowo stalinowska dialektyka! To ta właśnie dialektyka 
pozwoliła Stalinowi 
stwierdzić na XVII Zjeździe, że zwycięstwo faszyzmu to „rezultat zdrady 
socjaldemokracji 
wobec klasy robotniczej”, że „socjaldemokracja utorowała drogę faszyzmowi”.
Zwycięstwo Hitlera wcale ich nie otrzeźwiło, nie odebrało nawet pewności siebie.
No bo niby dlaczego? Przecież według opinii przewodniczącego delegacji WKP(b) 
w Kominternie, Manuilskiego, „historia uczy, że największe rewolucje rodziły się 
w efekcie 
najbardziej reakcyjnych rządów”. A więc faszyzm jest wstępem do rewolucji 
socjalistycznej!
A może oszukiwali samych siebie? Dogmatyk Manuilski mógł tak właśnie myśleć i 
wierzyć 
w to, co mówi. Stalin też mógł tak mówić, ale myśleć w ten sposób nie mógł i nie 
może. 
Orientuje się w polityce. Jest świadom swoich porażek, choć nigdy się do nich 
nie przyznaje. Na 
XVI Zjeździe, mówiąc o socjaldemokratach, konsekwentnie nazywał ich 
„socjalfaszystami”: „Ilu 
robotników wierzy obecnie kłamliwemu pustosłowiu socjalfaszystów?”... „Najlepsi 
przedstawiciele klasy robotniczej odwrócili się już od socjalfaszystów”... Tak 
mówił... Ale czy 
naprawdę tak myślał? Czy nienawidził socjaldemokratów? Na pewno. Po pierwsze, 
wynikało to 
z tradycyjnej wrogości bolszewików i mieńszewików, rywalizujących o wpływy wśród 
klasy 
robotniczej. Po drugie i najważniejsze – niemieccy socjaldemokraci utrzymywali 
orientację 
prozachodnią, a Stalin zawsze uważał Anglię i Francję za głównych wrogów.
Narodowi socjaliści natomiast występują przeciwko Traktatowi Wersalskiemu, czyli 
przeciwko Anglii i Francji, w mniemaniu Stalina wspierają więc interesy Związku 
Radzieckiego. 
Wynika z tego, że zwycięstwo narodowych socjalistów w Niemczech jako zwycięstwo 
sił 
przeciwnych Zachodowi jest korzystne dla ZSRR. Zwycięstwo socjaldemokracji jako 
zwycięstwo sił prozachodnich nie byłoby korzystne dla ZSRR.
Zdanie, które wygłosił Stalin podczas tamtej rozmowy z Budiaginem: „Jesteśmy 
zainteresowani silnymi Niemcami jako przeciwwagą dla Anglii i Francji”, nie 
padło 
przypadkowo. To istota linii politycznej Stalina. Cała reszta to tylko czcza 
gadanina.
Co ma zrobić on, Budiagin? Patrzeć spokojnie, jak narasta, rozwija się i umacnia 
faszyzm – 
najstraszliwszy wróg Związku Radzieckiego, najstraszliwszy wróg cywilizowanego 
świata? 
A może jednak wystąpić przeciwko polityce Stalina?
Do domu Iwan Grigoriewicz wrócił jak zwykle późno. Lena i Władlen już spali, 
Aszchen 
Stiepanowna pracowała w swoim pokoju. Jako lektor KC w zakresie problematyki 
międzynarodowej bardzo solidnie przygotowywała się do prelekcji, tłumaczyła, jak 
to sama 
określała, oficjalny bełkot na ludzką mowę.
Iwan Grigoriewicz usiadł obok jej stolika.
– Zjesz coś? – spytała Aszchen Stiepanowna.
– Nie, jadłem w bufecie.
Aszchen Stiepanowna obrzuciła niechętnym spojrzeniem swój stolik i leżące na nim 
papiery, 
po czym powiedziała stanowczo:
– Muszę znaleźć sobie inną pracę.
– A konkretnie?
– Jakieś muzeum: archeologiczne, historyczne, może Muzeum Rewolucji... A może 
wrócę do 
służby zdrowia.
– Kochana moja – roześmiał się Iwan Grigoriewicz. – Przecież już nic nie 
pamiętasz 
z medycyny.
– Oczywiście. Miałam na myśli pracę w administracji. Może być zresztą każda 
praca, byle 
nie ta...
Znów powiodła nieprzyjaznym wzrokiem po swoim stoliku, wzięła do ręki 
„Zagadnienia 
leninizmu” Stalina.
– To tegoroczne wydanie – nakład 2 miliony 111 tysięcy egzemplarzy. Niedługo 
zostanie 
nam do czytania tylko ta książka. Jak Biblia. Dzieła Włodzimierza Iljicza mają 
po sto tysięcy 
nakładu. Nie wolno się już na niego powoływać, można cytować wyłącznie to, co 
cytował 
towarzysz Stalin, a najlepiej cytować wyłącznie samego towarzysza Stalina. I 
żadnych 
interpretacji. Towarzysz Stalin sam się interpretuje. Wierz mi, Iwanie, ja w 
ogóle nie mogę 
pracować. Przed prelekcją muszę składać w Wydziale Propagandy i Agitacji nie 
tylko konspekt, 
ale także pełny tekst wystąpienia, sprawdza i zatwierdza go jakiś zastrachany 
półanalfabeta, 
skreśla każdą moją myśl, zostawia tylko to, co jest w gazetach i tak jak jest w 
gazetach, a ja 
muszę potem powtarzać te wszystkie brednie, te kłamstwa i obelgi. W dodatku 
muszę czytać to 
z kartki. Po co w ogóle jestem tam potrzebna? Przeczytać z kartki może każdy. 
Nie mam prawa 
oceniać żadnych faktów i komentować ich, a przecież moja specjalność to sytuacja 
międzynarodowa, która zmienia się z dnia na dzień... A ja przychodzę do ludzi z 
odczytem 
i bajdurzę o tym, co było miesiąc temu. O tym, co wydarzyło się wczoraj czy 
dzisiaj, mogę 
mówić wyłącznie tak: „Jak trafnie przewidział towarzysz Stalin”, „Jak słusznie 
przepowiedział 
towarzysz Stalin”, „Jak mądrze zauważył towarzysz Stalin”... Nawiasem mówiąc 
towarzysz 
Stalin najczęściej przewiduje, przepowiada i zauważa akurat zupełnie odwrotnie 
niż jest 
w rzeczywistości. Wygłaszam prelekcje dla aktywu partyjnego, już nawet ci ledwie 
piśmienni 
patrzą na mnie albo jak na idiotkę – doktrynerkę, albo jak na kompletnie załganą 
cyniczkę. 
A przecież jestem w partii od dwudziestu pięciu lat!
– Od dwudziestu sześciu – uściślił Iwan Grigoriewicz. – Owszem, poznaliśmy się 
dwadzieścia pięć lat temu, ale to się nie liczy jako staż partyjny...
Roześmiała się.
– Masz rację – znów spoważniała. – Iwan, pamiętasz Pawła Rodionowa? Też był 
w Londynie... Nie chciałam ci nawet mówić. Przyjeżdżam do Kazania, patrzę, a w 
pierwszym 
rzędzie siedzi – no, kto? – Paszka! Uśmiecha się, tyle lat się nie 
widzieliśmy... Ględzę z tej 
swojej kartki i widzę, że Paszka opuścił głowę... Wstydził się za mnie... Po 
odczycie też nie 
podszedł, po co – wszystko już o mnie wiedział... W hotelu całą noc nie spałam! 
Koniec, to była 
ostatnia kropla goryczy!
Iwan Grigoriewicz doskonale pamiętał Rodionowa, w swoim czasie był nawet trochę 
zazdrosny o Aszchen. Paszka też studiował medycynę, po wykładach odprowadzał 
Aszchen do 
domu. I to dzień w dzień! Iwan Grigoriewicz zobaczył ich kiedyś razem: idą 
sobie, żartują, 
Aszchen taka szczuplutka, miała wtedy dwadzieścia jeden lat... Potem pobrali się 
i Paszka siłą 
rzeczy przestał odprowadzać Aszchen.
Pochodziła z Baku, z zamożnej rodziny ormiańskiej, związała się z rewolucją, 
przystała do 
bolszewików, zerwała z rodzicami, zawsze zuchwała i nieustraszona ofiarnie 
służyła sprawie 
rewolucji. Inteligentna, wykształcona, znała trzy języki, Iwana Grigoriewicza 
też zmuszała do 
nauki – jednego dnia rozmawiali po niemiecku, drugiego po francusku, trzeciego 
po angielsku.
Pracowała z Litwinowem, przewoziła do Rosji nielegalną literaturę, w czasie 
wojny 
domowej była szefem wydziału politycznego armii, Lenę wysłali wtedy do 
Motowilichy, do 
rodziców Iwana Grigoriewicza. Aszchen chorowała na tyfus. Ledwo ją wtedy 
uratował, ledwo 
uratował... Jednym słowem, typowy życiorys kadrowej konspiratorki – 
rewolucjonistki. Teraz 
jeździ po kraju z odczytami. Jeżeli nie może już tego wytrzymać, to rzeczywiście 
powinna 
poszukać sobie innej pracy.
– Może przeniosłabyś się do Litwinowa, znasz przecież języki...
– Nie! – oświadczyła stanowczo. – Nie chcę mieć nic wspólnego z tą polityką. 
Litwinow jest 
bierny, a ja doskonale wiem, do czego ON zmierza.
– 25 lipca zaczyna się VII kongres Kominternu – powiedział Iwan Grigoriewicz. – 
Myślę, że 
powinienem przedstawić tam swój raport.
Odwróciła się gwałtownie. Jej oczy zaokrągliły się.
– Zapłacisz za to głową!
– Aszchen, jeżeli tak będziemy do tego podchodzić...
Przerwała mu:
– Wszyscy tak podchodzą! I słusznie. Przegapiliście swój czas, mój drogi! 
Myśleliście 
wyłącznie o tym, jak by tu nie dopuścić do władzy Trockiego, Zinowiewa, 
Kamieniewa, 
Bucharina. I tylko ON myślał o tym, jak przejąć władzę samemu.
I przejął. I zlikwiduje każdego, kto stanie mu na drodze. Los takich ludzi jest 
przesądzony, 
sam o tym wiesz. Wczoraj aresztowali Ter-Waganiana.
Ter-Waganian również pochodził z Baku, znała jego rodzinę.
– No tak, ale to trockista – powiedział Iwan Grigoriewicz.
– Były! Nie zapominaj, że były! Zerwał z opozycją jeszcze w 1928 roku i ponownie 
przyjęto 
go do partii. Zerwał naprawdę, wiem o tym. Ale JEMU jest wszystko jedno – jeśli 
choć raz 
stanąłeś na JEGO drodze, zostaniesz zlikwidowany. ON wymorduje ich wszystkich, 
zobaczysz. 
Ty nigdy nie należałeś do żadnych opozycji, pod tym względem masz czyste konto. 
Nie 
wystawiaj się na cios. Z NIM nic się teraz nie zrobi. Trzeba czekać.
– Na co?
– Na krach jego polityki.
– Wtedy będzie już za późno.
– Nieprawda! Jeśli kadry partyjne ocaleją, to nie będzie za późno. Zdołają 
wytrącić mu 
władzę z rąk. Na razie trzeba zachować życie. Ocalić siebie i dzieci, nie widzę 
nic zdrożnego 
i antypartyjnego w tym, że ludzie myślą właśnie o dzieciach. Chronią te dzieci. 
I dlatego 
zachowują się rozsądnie.
Iwan Grigoriewicz wstał.
– Muszę przyznać, Aszchen, że spodziewałem się usłyszeć od ciebie coś innego.
Aszchen wstała również. Jej głos brzmiał surowo i stanowczo:
– Jestem zmuszona przypomnieć ci, Iwanie, że Władlen ma dziewięć lat, a Lena, 
jak wiesz 
od wczoraj, będzie miała dziecko. Przemyśl sobie moje słowa.
Wyszła z pokoju.
Iwan Grigoriewicz słyszał, jak chodzi po jego gabinecie, szykuje pościel. 
Uśmiechnął się. 
Rodzinna tradycja: gdy Aszchen miała do niego jakieś pretensje albo uważała 
rozmowę za 
skończoną, wyganiała go na noc do gabinetu, na kanapę. Wszedł do gabinetu, objął 
Aszchen.
– Nie gniewaj się!
– Nie gniewam się. Ale jeszcze raz przypominam ci o twoich dzieciach i o twoim 
przyszłym 
wnuku czy wnuczce. Nie wolno tak bezmyślnie narażać ich życia.
Iwan Grigoriewicz został sam.
Aszchen boi się, wielu ludzi teraz się boi... Ale czy on ma prawo się bać? Tak, 
czasy są 
trudne, nawet ciężkie. Musi jednak spełnić swój obowiązek, musi dać przykład 
innym. Wtedy 
pójdą w jego ślady. Właśnie teraz, gdy w sposób tak oczywisty zawiodła 
stalinowska polityka 
w Kominternie, gdy w rezultacie tej polityki doszedł do władzy Hitler, nie można 
milczeć. 
W przeciwnym razie Hitler stworzy taką potęgę, że zmusi Stalina do ustępstw, a 
któż może 
przewidzieć granice tych ustępstw?
Iwan Grigoriewicz nie tracił nadziei, że ubiegłoroczna rozmowa ze Stalinem 
przyniesie 
jakieś efekty. Stalin nie podziela jego stanowiska, ale to nie znaczy, że w 
ogóle nie dotarło ono 
do niego. Często przejmował racje ludzi, których potem likwidował, a właściwie 
najpierw 
likwidował ludzi, a potem przejmował ich racje i przedstawiał jako własne. 
Drugiego maja 
podpisano umowę o pomocy wzajemnej z Francją, a szesnastego maja – z 
Czechosłowacją. 
Oficjalnie chodziło ponoć o ostrzeżenie Hitlera. Strategia czy taktyka? Tak czy 
owak trzeba 
poprzeć tę koncepcję, trzymać się tej linii.
Czy na VII kongresie Kominternu Stalin ogłosi politykę jednolitego frontu, czy 
zlikwiduje 
rozłam w ruchu robotniczym, czy zagrodzi w ten sposób drogę Hitlerowi?
Po ubiegłorocznym spotkaniu ze Stalinem Budiagin napisał raport do KC. Przez 
cały rok 
wahał się, czy go wysłać. Rozmowa ze Stalinem utwierdziła Iwana Grigoriewicza 
w przekonaniu, że to nic nie da. Aszchen była tego samego zdania.
Najnowsze wydarzenia dyplomatyczne – wstąpienie Związku Radzieckiego do Ligi 
Narodów 
po opuszczeniu jej przez Niemcy i Japonię, podpisanie umów sojuszniczych z 
Francją 
i Czechosłowacją spowodowały jednak, że Budiagin podjął decyzję. VII kongres 
Kominternu 
musi wypracować politykę jednolitego frontu!
Iwan Grigoriewicz jeszcze raz przejrzał swój raport. Wcześniej usunął z niego 
zbyt ostre 
sformułowania, które mogłyby rozwścieczyć Stalina. Raport w dalszym ciągu 
brzmiał ostro, ale 
krytyka była wymierzona w Komunistyczną Partię Niemiec. Iwan Grigoriewicz 
napomknął też 
o Manuilskim – zbyt oczywiste brednie wygłaszał ten człowiek – i podkreślił, że 
głównym 
niebezpieczeństwem dla Związku Radzieckiego są Niemcy, choć zdawał sobie sprawę, 
jak 
zareaguje na to Stalin.
14
Nowe zamążpójście córki profesor Marasiewicz przyjął równie obojętnie, jak i 
poprzednie: 
dzieci są dorosłymi ludźmi, nowoczesnymi ludźmi, lepiej rozumieją dzisiejsze 
czasy niż on, 
człowiek stary, niech sobie żyją, jak chcą.
Wadim natomiast wpadł we wściekłość. Jak to? Wyjść za cudzoziemca? Wyjechać do 
Paryża? Przecież teraz w ankietach na pytanie „Czy ma krewnych za granicą” 
będzie musiał 
pisać „Tak, ma”. I to nie jakąś tam naftalinową ciocię, ale rodzoną siostrę, 
która wyjechała 
z własnej woli, wyszła za Francuza! I to za jakiego – za antykomunistę! Przecież 
to 
antykomunista, ten cały Charles!
„Izwiestija” już dwukrotnie polemizowały z jego oszczerczymi korespondencjami 
dla prasy 
paryskiej. Nie wydalono go z Moskwy tylko dlatego, że w lutym przyszłego roku 
parlament 
Francji ma ratyfikować układ francusko-radziecki. Teraz Charles wyjeżdża. Można 
sobie 
wyobrazić, jakie kubły pomyj będzie wylewać na Związek Radziecki ten mężulek 
Wiki! Jej 
mężulek, a jego szwagierek... Tak jest, jego szwagier, szwagier Wadima 
Marasiewicza, mąż jego 
rodzonej siostry! Będzie wypisywać w paryskich gazetach różne paszkwile 
antyradzieckie... 
Okropność!
Jeszcze w szkole Wadim usiłował wpłynąć na siostrę, wychować ją, oburzał go jej 
tryb 
życia: myśli tylko o ciuchach, szlaja się po lokalach, nie wykazuje aktywności 
społecznej... 
Później pogodził się z tym, nastały inne czasy, siostra wpisała się jakoś w nowy 
krajobraz, 
szacunku wprawdzie do niej nie nabrał, ale mu nie przeszkadzała.
Trwałość ich rodziny opierała się na sukcesach, wszyscy mieli obowiązek wnosić 
swój wkład 
do skarbonki domowego szczęścia, na dom nie wolno ściągać kłopotów, taka była 
zasada ich 
życia, zbyt wiele ciężkich przejść mieli za sobą. A Wika pogwałciła tę zasadę, 
zadała cios 
w plecy, zrujnowała los brata, całą jego przyszłość.
Ojcu jest oczywiście wszystko jedno, ojciec ma już życie za sobą, tytułów, 
zaszczytów 
i profitów nikt mu nie odbierze.
Ale co będzie z nim, z Wadimem?! Przecież tak pięknie zaczął! Jego artykuły 
chętnie 
drukują wszystkie czasopisma, uznano go za jednego z najbardziej pryncypialnych 
i bezkompromisowych krytyków, ma opinię świetnego mówcy, zabiera głos we 
wszystkich 
dyskusjach... Co teraz powiedzą Jermiłow i Kirpotin, jego protektorzy? Kirpotin 
tak mu przecież 
ufał! Na zjeździe pisarzy Wadim pomagał i Kirpotinowi, i Władimirowi 
Jermiłowowi, Jermiłow 
był członkiem komisji redakcyjnej, na jego polecenie Wadim nosił stenogramy do 
autoryzacji, 
był u Marszaka, który omawiał problemy literatury dziecięcej, był u Stawskiego, 
referującego 
sytuację młodych pisarzy radzieckich, był u Kuźmy Gorbunowa, zajmującego się 
współpracą 
wydawnictw z debiutantami... Był też u Nikołaja Iwanowicza Bucharina i u Karola 
Radka, i to 
nie w charakterze gońca czy kuriera, lecz jako asystent komisji redakcyjnej, 
bardzo 
odpowiedzialna funkcja, do stenogramu autor może wnieść poprawki, ale nie wolno 
mu 
przeinaczać własnych słów, nie wolno zmieniać sensu wypowiedzi. Władimir 
Jermiłow 
pochwalił Wadima... A teraz wszystko to runie, teraz będzie musiał się tłumaczyć 
z tego, że jego 
siostra, kawiarniana kurewka, związała się z jakimś cudzoziemcem i wyjechała za 
granicę!
Wadim miotał się po mieszkaniu i jęczał, jakby go bolały zęby. Dziwka, dziwka, 
cholerna 
dziwka! Wreszcie nie wytrzymał i wpadł do pokoju siostry.
– Przestań histeryzować – spokojnie powiedziała Wika. – Baba! Co ci do tego? Że 
jesteś 
bratem? No to co? Co to znaczy? Absolutnie nic. Nie jestem dzieckiem. Rodzina za 
nic nie 
odpowiada. Odchodzę od jednego męża do drugiego. Odchodzę od Architekta, 
rozumiesz? Niech 
jego pytają, dlaczego tak źle żył z żoną, że odchodzi do innego!
– Nosisz nasze nazwisko, a nie jego! – wrzeszczał Wadim. – Dlaczego nie 
wzięliście ślubu? 
Dlatego, że on ma oficjalną żonę, a ty nie byłaś żadną żoną, tylko kochanką, 
tak, właśnie 
kochanką! Spałaś z nim, i tyle! Jesteś Marasiewicz, rozumiesz!?
– Czy popełniłam jakieś przestępstwo? – zimno spytała Wika. – Wzięłam z 
Charlesem 
oficjalny ślub, przyjęłam jego nazwisko, dostałam urzędową zgodę na wyjazd za 
granicę. Czy 
naruszyłam prawo?
– Więcej niż prawo! Pogwałciłaś elementarną etykę, elementarną powinność 
obywatela 
radzieckiego! Wydalenie za granicę to kara, jedna z najcięższych kar! A ty 
wyjeżdżasz z własnej 
woli! Hańba!
– Ach, ach – ironicznie przedrzeźniała go Wika – jaki uświadomiony, jaki 
praworządny, 
ciekawe, od kiedy? Jesteś po prostu tchórzem, z tchórzostwa wysługujesz się tym 
chamom. 
Wszyscy tobą gardzą. Nazywają cię mordercą i pachołkiem, sama słyszałam... Nie 
bój się, nic ci 
nie będzie. A w ogóle to skończ z morałami i zamknij drzwi z tamtej strony. Mam 
już tego dość.
Wadim wyszedł, trzaskając drzwiami. Szmata! Prostytutka! Swołocz! Gdyby 
przymknęli ją 
za kontakty z cudzoziemcami, też miałby kłopoty, ale nie takie! Uciąłby krótko: 
„siostra siedzi” 
albo „zesłana za to i za to”, i po sprawie. A tak? Ten jej mężulek będzie co 
tydzień przypominać 
o swoim istnieniu.
Jako utalentowany orator Wadim często występował publicznie. Wygłaszał 
prelekcje, 
odczyty, uczestniczył w zebraniach i akademiach, w posiedzeniach kolegiów 
redakcyjnych i rad 
artystycznych, przede wszystkim jednak dużo pisał. Oracji słuchają najwyżej 
setki ludzi, artykuły 
zaś czytają tysiące, dziesiątki tysięcy.
Po pierwszym zjeździe pisarzy, który kładąc kres podziałom i rozłamom 
skonsolidował 
szeregi twórców, pisarze zajęli się tematyką budowy socjalizmu, przekształcania 
kraju, 
industrializacji i kolektywizacji. Nastąpił burzliwy rozwój literatury, o czym 
świadczą chociażby 
powieści Katajewa o Magnitostroju, Erenburga o Kuznieckostroju, Iljina o 
Stalingradzkiej 
Fabryce Traktorów, Szaginian o budowie elektrowni wodnej, „Soć” Leonowa, „Piotr 
Pierwszy” 
Aleksego Tołstoja.
Nie da się co prawda ukryć, że książki te powstały przed pierwszym zjazdem 
pisarzy, ale 
wpływ zjazdu na literaturę należy ujmować dialektycznie. Zjazd był uwieńczeniem 
procesu, 
który zapoczątkowała rozmowa towarzysza Stalina z pisarzami w roku 1932 oraz 
listy 
towarzysza Stalina do Demiana Biednego, Bezymieńskiego i Bill-
Biełocerkiewskiego. To 
właśnie rozmowa towarzysza Stalina i jego listy zadały miażdżący cios 
antypartyjnym 
tendencjom burżuazyjnym w literaturze, a także rozmaitym ugrupowaniom, 
kierunkom, szkołom 
i „szkółkom”. To właśnie wtedy, w 1932 roku, towarzysz Stalin zdefiniował 
literaturę radziecką 
jako literaturę realizmu socjalistycznego. Ukoronowaniem i ostatecznym 
potwierdzeniem 
procesu, który zainicjował towarzysz Stalin, stał się pierwszy zjazd pisarzy, 
zaś literatura 
początku lat trzydziestych bezspornie zawdzięcza swój rozkwit zbawiennemu 
wpływowi 
artykułów, rozważań i wystąpień towarzysza Stalina.
Teatr również nie pozostaje w tyle, świadectwem jego rozwoju są sztuki Pogodina, 
Wiszniewskiego, Korniejczuka, Afinogienowa, Romaszowa, chociaż pewne przeżytki 
estetyki 
symbolizmu oraz tendencje futurystyczne i konstruktywistyczne, dostrzegalne w 
twórczości 
Meyerholda i Taurowa budzą zaniepokojenie.
„Budzić zaniepokojenie” było ulubionym wyrażonkiem krytyka Marasiewicza. Używał 
go 
wobec tych utworów, które, jak przewidywał, zostaną potępione, a gdy owo 
potępienie stawało 
się faktem, Wadim brał w nim należny udział. Recenzując zaś utwory, których 
potępienia nie 
przewidywał, wyrażonko „budzić niepokój” stosował do drobnych niedociągnięć 
stylistycznych 
i kompozycyjnych, błędów językowych albo nieudolności w kreśleniu postaci. 
Jeżeli utwór 
spotykał się z pozytywnym odbiorem, głos Wadima ginął w chórze pochwał – wśród 
pochwał 
może przecież znaleźć się parę przyjacielskich i życzliwych uwag krytycznych. 
Gdy utwór mimo 
wszystko został potępiony (a przytrafiało się to nawet dziełom uprzednio 
zaakceptowanym przez 
najwyższe instancje), Wadima znów ratowało niezawodne „budzi niepokój”.
Koronnym jego talentem była jednak umiejętność przedstawiania własnymi słowami 
odgórnego punktu widzenia, już obowiązującego bądź dopiero przewidywanego.
W odróżnieniu od zastrachanych doktrynerów, tępych buców, którzy w takich 
sytuacjach 
powtarzali wszystko słowo w słowo bojąc się opuścić choćby przecinek, Wadim 
posługiwał się 
wyszukanym językiem, zręcznie wplatał cytaty z dawno zmarłych, a więc 
bezpiecznych autorów, 
a nawet przytaczał sentencje łacińskie. Stwarzało to pozory niezależności sądów 
i poglądów, 
a także ogromnej erudycji. Zasłynął jako człowiek lojalny, ale postępowy. Za 
lojalność cenili go 
działacze „od literatury”, za postępowość – inteligencja literacka.
W dodatku taki przystępny, bezpośredni, ujmujący... Demokrata. Ten styl Wadim 
przyjął 
jeszcze w szkole, gdy dostosowywał się do demokratycznego sposobu bycia 
ówczesnych 
komsomolców, komsomolców z lat dwudziestych, gdy próbował wyzbyć się widocznych 
na 
pierwszy rzut oka cech swego rdzennie inteligenckiego pochodzenia, swoich, jeśli 
można to tak 
określić, naleciałości burżuazyjnych.
Ten demokratyzm, ten swojski, robociarski, proletariacki fason przydawał mu się 
teraz 
w kontaktach z wymóżdżonymi redaktorami, tępakami i beztalenciem wszelkiej 
maści. Bał się 
ich panicznie, ale trzymał z nimi. W cztery oczy chwalił służalcze i nabożne 
wypociny tych 
przygłupów, nigdy jednak nie robił tego publicznie. Nie chwalił, ale też nie 
krytykował. W ten 
sposób nie tracąc swego autorytetu intelektualnego nie tracił również zaufania 
przygłupów.
Do partii nie wstąpił. Jest bezpartyjnym bolszewikiem – to wystarczy. 
Bezpartyjnych 
bolszewików ceni się dziś bardziej niż partyjnych, tamci są od czego innego.
Minęły czasy, gdy przynależność do partii dawała jakieś przywileje, teraz jest 
odwrotnie – 
czystki, weryfikacje dokumentów partyjnych, wszystko pod lupą. Gdyby był 
członkiem partii, 
miałby obowiązek powiadomić organizację partyjną, że jego siostra wyszła za 
cudzoziemca 
i wyjechała za granicę. A jako bezpartyjny nie musi o tym nikomu meldować. 
Najwyżej napisać 
w ankiecie, ale wszystkie możliwe ankiety dawno już wypełnił.
Tak, jako bezpartyjny ma większy margines swobody.
W przyjacielskich rozmowach z przygłupami Wadim nigdy nie przekraczał pewnych 
granic, 
trzeba na nich uważać, gotowi są zrobić z igły widły, wielu słów po prostu nie 
rozumieją, sami 
znają ich ze sto, najwyżej sto pięćdziesiąt.
Co innego w swoim gronie, tu wszyscy w lot chwytają każdą przenośnię i aluzję, 
to tacy 
sami cynicy jak i on, akceptują warunki, w jakich żyją, myślą tak, jak trzeba 
myśleć, piszą to, co 
trzeba pisać, mówią to, co trzeba mówić... Między sobą też rozmawiali tak, jak 
należało 
rozmawiać, zachwycali się tym, czym polecono się zachwycać, krytykowali to, co 
kazano 
krytykować. Zachwycali się bez entuzjazmu, krytykowali bez oburzenia. Żarcikami, 
kpinkami 
upiększali, usprawiedliwiali, maskowali swój przyszły udział w bezlitosnej 
nagonce lub 
w wynoszeniu pod niebiosa.
Cóż zrobić? Bez pracy nie ma kołaczy, trzeba zapracować.
Powoli Wadim przestał się niepokoić. Od wyjazdu Wiki minęło już pół roku i nikt 
go o nic 
nie pytał. Paryskie gazety nie docierały do kiosków w Moskwie, toteż Wadim nie 
miał pojęcia, 
czy jego szwagierek wypisuje jeszcze antyradzieckie paszkwile, czy nie.
Wika nie pisała, widocznie zrozumiała, że nie wolno tego robić. W ciągu tych 
sześciu 
miesięcy przyszły wprawdzie dwa listy, ale z moskiewskim stemplem, a więc 
przywiezione przez 
kogoś i wrzucone na miejscu. Listy były krótkie: żywa, zdrowa, odpowiedź 
przesyłać wyłącznie 
przez niejaką Nelly Władimirownę, telefon taki to a taki.
Wadim kategorycznie zabronił ojcu odpisywać.
– Kto to jest ta Nelly Władimirowna? Tato – argumentował. – Jakie mamy 
gwarancje, że nie 
zaniesie tego listu na Łubiankę? Jakie mamy gwarancje, że list od Wiki nie był 
najpierw na 
Łubiance? To korespondencja z zagranicą, to kontakty z zagranicą, czy ty nie 
rozumiesz, czym 
się kończą takie historie? Pokaż mi choć jednego człowieka, który koresponduje z 
zagranicą! 
Wszyscy, którzy mają krewnych za granicą, ukrywają to, jak mogą, a my mamy się 
afiszować?
– Ależ Wadimie – bronił się speszony staruszek. – Czyż nie wolno mi 
korespondować 
z własną córką?
– Nie wolno! Nawet ona to rozumie, nie pisze na nasz adresy przekazuje listy 
przez 
znajomych, wie, że to niebezpieczne, wie, czym to grozi! Postanowiła pisywać 
nielegalnie. 
Szybko zapomniała o naszych warunkach. Zapomniała, że u nas nielegalne rzeczy 
rozpracowuje 
się w godzinę!
– Wadimie, co też ty...
– Tato, spójrz na to realnie... Wika porzuciła nas, porzuciła na zawsze. Z 
Francji nie ma 
powrotu, władze nie wpuszczają emigrantów. Zamarzyło się jej tamto życie, nie 
pomyślała, 
a raczej nie chciała pomyśleć, jakie będzie nasze życie przez ten jej wyjazd! 
Będziesz teraz 
musiał pisać w ankietach: „Córka wyjechała za granicę, przebywa we Francji”. 
Oczywiście, 
jesteś sławny... Ale nietykalnych już nie ma, zapamiętaj to sobie. A ja pracuję 
na froncie 
ideologicznym, pracuję w ideologii, tam nie potrzebują takich, którzy mają 
krewnych za granicą, 
tam takim nie ufają. Rozumiem, że uważasz mnie za egoistę, jesteś przekonany, że 
myślę 
wyłącznie o sobie, o swojej karierze. To nieprawda. Chodzi mi nie tylko o moje 
życie i moją 
przyszłość. W tym przypadku interesuje mnie przede wszystkim moralna, etyczna 
strona 
zagadnienia: skoro Wika nie pomyślała o nas, to dlaczego my mamy teraz myśleć o 
niej? 
Wyjeżdżając za granicę naraziła nas obu, z jakiej więc racji mamy odgrywać czułą 
rodzinkę 
i pisać do niej? Ona niczym nie ryzykuje, a my ryzykujemy wszystkim. Wykreśliła 
nas ze 
swojego życia, jej listy to czcza formalność, zaspokaja nimi swoje tak zwane 
uczucia rodzinne... 
Ach, jak tam tatuńcio i braciszek... Ach, mon pere, mon frere... Francuzi bardzo 
to lubią, już Lew 
Nikołajewicz Tołstoj o tym pisał... Pamiętasz, w „Wojnie i pokoju”: „O, ma 
mere... ma pauvre 
mere...” Wszystko to obłuda. Ojcze, stanowczo nalegam, żebyś nie odpisywał!
– No cóż, Wadimie, skoro uważasz, że to słuszne... – zgodził się Andriej 
Andriejewicz.
Mimo to profesor Marasiewicz zadzwonił do Nelly Władimirowny, wstąpił do niej 
i przekazał krótki list dla Wiki: on i Wadim są cali i zdrowi, wszystko w 
porządku, cieszą się, że 
u Wiki też wszystko w porządku.
– Tylko bardzo, bardzo panią proszę – powiedział do Nelly – niech pani nie mówi 
mojemu 
synowi, że przekazałem ten list. Syn ma za złe siostrze...
– Nie znam pańskiego syna.
– Ale być może zetkniecie się gdzieś, poznacie, więc bardzo proszę, niech mu 
pani nic nie 
mówi.
– Jak pan sobie życzy – obojętnie odparła Nelly.
Profesor Marasiewicz nie przewidział, że Wika potwierdzi otrzymanie listu. 
„Tatusiu, 
kochany, dostałam twój liścik...” Odpowiedź trafiła w ręce Wadima.
– Czy możesz mi wyjaśnić, co to ma znaczyć?
Ojciec bełkotał, że zadzwonił do tej pani, poprosił tylko o przekazanie 
pozdrowień, czy 
warto robić aferę z takiego głupstwa, Wadim nie ma z tym nic wspólnego, na 
starość przychodzą 
człowiekowi do głowy różne głupie pomysły...
– Rób, jak chcesz – powiedział Wadim zimno. – Jeżeli jednak masz zamiar 
podtrzymywać tę 
korespondencję, to będziemy musieli się rozstać.
– Jak to? – nie zrozumiał profesor.
– Zwyczajnie. Zamienimy to mieszkanie na dwa. Będę mieszkać osobno.
Groźba ta oszołomiła staruszka. Nie wyobrażał sobie życia bez tego mieszkania, 
znanego 
całej Moskwie. Oczywiście teraz, bez Wiki, dom opustoszał, gości też ubyło... 
Zmarł Sumbatow-
Jużin, zmarł Anatolij Wasiliewicz Łunaczarski, zestarzała się Jekatierina 
Wasiliewna Gelcer, 
zestarzeli się też Kaczałow i Igumnow Konstantin Nikołajewicz, ale telefonują, 
wczoraj na 
przykład dzwonił Meyerhold, składają życzenia noworoczne i urodzinowe, 
przychodzą, proszą 
o porady. Bywa trochę mniej młodych aktorów, Wadim ich nie lubi, zresztą te 
wizyty męczyły 
Andrieja Andriejewicza. Goście zagraniczni też rzadziej przyjeżdżają, nowych 
znajomości 
profesor co prawda nie zawierał, ale starzy przyjaciele bawiąc w Moskwie zawsze 
odwiedzają 
Andrieja Andriejewicza... Nie, nie może opuścić tego mieszkania, to nie do 
pomyślenia, jest 
stary, samotny, bez żony, bez córki, a teraz traci jeszcze syna, bo tak trzeba 
rozumieć decyzję 
Wadima.
– To bardzo okrutne z twojej strony – wymamrotał ze smutkiem Andriej 
Andriejewicz.
– Myśl o mnie, co chcesz – powiedział Wadim. – Powiem ci tylko tyle: nie daj 
Boże, żebyś 
musiał przekonywać się na własnej skórze, ile mam racji. Staroświeckie zasady są 
dobre, ale nie 
na czasie, rozumiesz, nie na czasie! Weź to pod uwagę.
– Dobrze – zgodził się Andriej Andriejewicz, speszony i przestraszony pogróżkami 
syna. – 
Więcej do Wiktorii nie napiszę.
Na tym skończyli rozmowę i rozeszli się do swoich pokojów. A rano obudził Wadima 
dzwonek telefonu. Ki diabeł? Tak wcześnie nikt do niego nie dzwonił. Podniósł 
słuchawkę 
i usłyszał męski urzędowy głos:
– Wadim Andriejewicz Marasiewicz? Tu Komisariat Ludowy Spraw Wewnętrznych. Dziś 
o dwunastej zgłosicie się pod adres: Kuzniecki Most 24, biuro przepustek, do 
towarzysza 
Altmana. Zrozumieliście!
– Tak, zrozumiałem – ochryple wykrztusił Wadim.
– Należy mieć ze sobą dowód osobisty. Zrozumieliście?
– Oczywiście, zrozumiałem.
W słuchawce rozległ się urywany sygnał i Wadim odłożył ją na widełki.
No tak! Wiedział, że prędzej czy później tak się skończy! Zdzira! Prostytutka! 
Wydra! 
Zawsze była dziwką! Była dziwką i w Paryżu też będzie dziwką!
Cholera! Dlaczego nie powiedział, że jest zajęty, że ma posiedzenie, naradę, że 
dziś nie 
może, nie może... Dlaczego wzywają go telefonicznie? Jeżeli popełnił jakieś 
przestępstwo, to 
niech przyślą oficjalne wezwanie, w końcu nie mają do czynienia ze smarkaczem! 
Jest członkiem 
Związku Pisarzy i krytykiem, nie takim znowu ostatnim. Tam nie mogą go nie znać, 
na pewno 
czytali jego artykuły, musieli przeczytać przed rozmową z autorem.
Zresztą kto wie: może właśnie z tego względu nie przysłali wezwania? Chcą po 
prostu dać 
mu do zrozumienia, że korespondencja z Wiką rzuca cień na niego i na ojca, i 
dlatego nie należy 
jej kontynuować. Wezwali nieoficjalnie, dyskretnie, mają jak najlepsze 
intencje... A ten chamski 
głos to drobiazg, dzwonił przecież zwyczajny funkcjonariusz.
Co zresztą mogą mu zarzucić? Z siostrą zerwał jeszcze przed jej wyjazdem do 
Paryża. Nic 
ich nie łączyło. On należał do Komsomołu, ona była knajpianą panienką. Od trzech 
lat nawet ze 
sobą nie rozmawiali. Ojciec? Ojciec jak to ojciec – starowina, staroświeckie 
przesądy rodzinne, 
uczucia, rodzona córeczka...
O Boże, Boże... A jeżeli już go stamtąd nie wypuszczą? Nie, to niemożliwe, 
musieliby 
przecież pokazać mu nakaz aresztowania... Tak czy owak ta instytucja napawała 
Wadima 
przerażeniem. Znany z dzieciństwa strach, który pozornie przezwyciężył wstępując 
do 
Komsomołu, znów ogarnął go z przemożną siłą, choć sytuacja była zupełnie inna. 
Zdobył mocną 
pozycję. Jako jeden z najbardziej ortodoksyjnych krytyków stał się „inteligentną 
pałką” w rękach 
twardogłowych w rodzaju Jermitowa, niczego nie musi się bać – jest potrzebny 
państwu! Tak, 
właśnie tacy jak on są potrzebni państwu, i tam, dokąd go wzywają, powinni to 
rozumieć.
Stał przed lustrem, zawiązywał krawat. Cholera! Ręce się trzęsą. Koniec krawata 
w żaden 
sposób nie chce trafić w pętelkę. A do dwunastej zostało tak mało czasu!
Jak ojciec mógł popełnić takie głupstwo – zadzwonić do jakiejś Nelly 
Władimirowny, może 
to wtyczka, prowokatorka, przecież uprzedzał ojca, przecież ojciec mimo swojego 
wysokiego 
stanowiska boi się tak samo jak dawniej. Jego ważnych pacjentów zamykają, 
zsyłają, wszyscy 
koledzy ojca, wszyscy ci profesorowie dygoczą ze strachu. A jego koledzy? Udają 
inżynierów 
dusz ludzkich, a też dygoczą ze strachu. Boją się własnego cienia. Jeżeli coś 
się z nim stanie, 
jeżeli on, Wadim, podpadnie, to koledzy znikną, nie będzie żadnych kolegów, 
jeszcze się oburzą: 
„że też nic nie zauważyliśmy!” Dobrze zna te ich zadufane uśmieszki, ten tupet 
maskujący 
pustkę.
A może naradzić się z Jurka Szarokiem?
Co prawda dawno się nie widzieli, ale są przyjaciółmi, przyjaciółmi z 
dzieciństwa, prawie 
dziewięć lat w jednej ławce... Później też się widywali... Ile razy Jurka bywał 
u Marasiewiczów, 
ile razy Wadim załatwiał mu wejściówki do teatrów? Przecież tak naprawdę ze 
szkolnej paczki 
zostali tylko oni dwaj.
Jurka może pomóc i musi pomóc. Doskonale zna nie tylko Wadima, lecz także jego 
ojca, zna 
dom Marasiewiczów, niech wyjaśni... Może ten Altman nie ma pojęcia, że Wadim to 
nie tylko 
syn słynnego profesora Marasiewicza, konsultanta kliniki kremlowskiej, ale i 
ceniony krytyk.
Co najważniejsze, Jurka potwierdzi, że Wadim twardo stoi na gruncie władzy 
radzieckiej.
Poza tym Jurka na pewno zna Altmana.
Tak, trzeba zadzwonić do Jurki, poradzić się, wspomnieć o tym jakby mimochodem, 
z godnością, nie okazać strachu i wzburzenia.
Nawiasem mówiąc Jurka też ma podstawy do niepokoju i to nie mniejsze niż Wadim. 
Między Jurką i Wiką coś było, to pewne. Wadim wszedł kiedyś do pokoju Wiki, 
zastał tam Jurę 
i po minach ich obojga od razu zorientował się, o co chodzi. A jeszcze 
wcześniej, na zabawie 
sylwestrowej u Niny, tuż przed aresztowaniem Saszki, Jura i Wika ściskali się w 
korytarzu, Nina 
zrobiła nawet o to awanturę. Wprawdzie odkąd Jura zaczął pracować w NKWD, nie 
bywał już 
u Marasiewiczów, ale może spotykali się gdzie indziej, czort ich wie. Wika to 
dziwka, z Jurki też 
niezły babiarz, na pewno się spiknęli. Tak, Jurka musi mu pomóc, nie może nie 
pomóc!
Zadzwonił do Jury, usłyszał w słuchawce głuchy prostacki głos ojca Jury, krawca. 
Cholera, 
nawet nie zna jego imienia.
– Nie ma w domu – powiedział ten głuchy obcy głos. – Nie wiem, kiedy będzie.
Stary Szarok odłożył słuchawkę.
No tak... A służbowego numeru Jurki Wadim nie zna. Poza tym o takich sprawach 
nie 
rozmawia się przez telefon. Co robić?
Co to za człowiek, ten Altman? Młody, stary? Inteligent, cham? Nazwisko ma 
inteligenckie.
Natan Altman – jest taki plastyk, znany z serii szkiców Włodzimierza Iljicza 
Lenina 
i popiersia Lenina. Malarz, autor scenografii do „Misterium Buffo” Majakowskiego 
i „Hadżibuka” w teatrze „Habima”, a także do „Pociągu pancernego 14-69” 
Wsiewołoda 
Iwanowa. W jego pracach zaznacza się niestety silny wpływ schematyzmu i 
abstrakcjonizmu. 
Wadim pisał o tym.
Inny Altman, Johann, jest literaturoznawcą i krytykiem teatralnym, członkiem 
partii od wielu 
lat i redaktorem pisma „Sztuka Radziecka”.
Możliwe, że ten Altman to też inteligent.
Byłoby dobrze, gdyby okazał się inteligentem – może znaleźliby jakoś wspólny 
język. A jeśli 
to cham? Siedzi taki w swoim gabinecie w buciorach, kopci machorkę, specjalnie 
tak smrodzi, 
pozuje na proletariusza.
Wadim nauczył się już rozmawiać z chamami tak, jak na to zasługują, i wydawać by 
się 
mogło, że z biegiem lat pokonał swój strach przed nimi. Nieprawda! Głos starego 
Szaroka od 
razu odebrał mu pewność siebie, ciągle jeszcze się ich boi, drży ze strachu.
Tym większe więc przerażenie odczuwał Wadim na myśl o tamtym tajemniczym, 
nieznanym 
i wszechwładnym chamie, który siedzi na Łubiance i czeka na niego.
– Wszechwładny cham okazał się rudawym przygarbionym Żydem z długim nosem 
i smutnymi oczami. Miał na sobie mundur.
Na widok Altmana Wadim odetchnął z ulgą. Ten chudy rudzielec na pewno nigdy nie 
słyszał 
o swoich znakomitych imiennikach, wykształcenie tak na oko sześć– osiem klas, 
ale na chama 
nie wygląda. Zapadłe policzki, wąskie ramiona... Kto wie, może w dzieciństwie 
nawet rzępolił na 
skrzypcach, w każdym razie nie smarka w palce, używa chusteczki. Tak czy owak 
można mieć 
nadzieje, że nie wykręca rąk przesłuchiwanym. Może jakoś to będzie.
– Siadajcie!
Wadim usiadł. Altman wyjął z szuflady formularz, położył go przed sobą, umoczył 
pióro 
w kałamarzu.
– Nazwisko, imię, imię ojca?.. Rok i miejsce urodzenia? Miejsce pracy i 
zajmowane 
stanowisko?
Przesłuchanie? Za co, dlaczego? Monotonny głos Altmana działał na nerwy. Na 
ostatnie 
pytanie Wadim odpowiedział tak:
– Członek Związku Pisarzy ZSRR. Chciałbym wiedzieć...
– Dowiecie się – przerwał mu Altman. – Stanowisko?
– W Związku Pisarzy nie ma stanowisk. Altman wbił w niego wzrok.
– To co tam robicie?
– Jestem krytykiem, krytykiem literackim i teatralnym. Altman znów wpatrzył się 
w Wadima.
– Otrzymuję honoraria za swoje artykuły – sprecyzował Wadim.
Altman zamyślił się. Po dłuższej chwili wpisał do formularza: „krytyk”. To małe 
zwycięstwo 
pokrzepiło Wadima, toteż dodał:
– Honoraria są oczywiście niewielkie, pod tym względem praca krytyka jest raczej 
niewdzięcznym zajęciem, ale jakoś dajemy sobie radę. Mieszkam z ojcem, mój 
ojciec to profesor 
Marasiewicz – Wadim zrobił pauzę oczekując reakcji na tak słynne nazwisko, ale 
twarz Altmana 
nawet nie drgnęła, ciągnął więc dalej. – Jest ordynatorem szpitala i 
konsultantem kliniki 
kremlowskiej.
Znudzona twarz Altmana nie zmieniła wyrazu. Przewrócił kartkę, dokładnie 
rozprostował 
zgięcie paznokciem, kartka była czysta, liniowana. Następnie przyglądając się 
tej kartce spytał:
– Z kim prowadziliście kontrrewolucyjne rozmowy?
Tego Wadim nie oczekiwał. Nastawił się na rozmowę o Wice, przygotował sobie 
logiczną 
i przekonywającą wersję wydarzeń, a tu masz – „Z kim prowadziliście 
kontrrewolucyjne 
rozmowy?!” Z nikim nie prowadził żadnych kontrrewolucyjnych rozmów, nie mógł ich 
prowadzić, jest człowiekiem radzieckim, uczciwym człowiekiem radzieckim. To 
pytanie 
pułapka. Niech Altman powie, w jakiej właściwie sprawie go wezwał, wtedy 
wszystko wyjaśni, 
ale musi przecież wiedzieć, o co naprawdę chodzi! Jeżeli jednak zacznie się 
stawiać, to rozeźli 
tego tępaka, który jest absolutnym panem życia i śmierci wśród tych gołych ścian 
z zamalowanymi do połowy i okratowanymi oknami.
– Niezupełnie rozumiem pytanie – zaczął Wadim. – O jakie rozmowy chodzi? Ja...
Altman przerwał mu:
– Doskonale rozumiecie moje pytanie. Doskonale wiecie, o kogo chodzi. Radzę wam 
odpowiadać szczerze i uczciwie. Nie zapominajcie, gdzie jesteście!
– Ależ ja naprawdę nie rozumiem – wybełkotał Wadim. – Z nikim nie prowadziłem 
żadnych 
kontrrewolucyjnych rozmów. To jakaś pomyłka.
Altman zerknął na formularz przesłuchania.
– Jesteście członkiem Związku Pisarzy? Macie do czynienia z pisarzami, tak?
I co, waszym zdaniem żaden z nich nie prowadzi kontrrewolucyjnych rozmów? – 
Zadawał 
pytanie za pytaniem tak monotonnym głosem, jakby nie przesłuchiwał Wadima, a 
dawał mu 
reprymendę. – I chcecie mnie o tym przekonać? Chcecie mi udowodnić, że wszyscy 
pisarze są 
absolutnie lojalni wobec władzy radzieckiej? To chcecie udowodnić?! Bierzecie na 
siebie 
odpowiedzialność za wszystkich pisarzy, za całą inteligencję?
A czy nie za dużo na siebie bierzecie, co?
Wadim milczał.
– No? – spytał Altman. – Bawimy się w odmowę zeznań?
Wadim wzruszył tęgimi ramionami.
– Nikt nie prowadził ze mną żadnych kontrrewolucyjnych rozmów, naprawdę...
– Nie chcecie nam pomagać – z ukrytą pogróżką w głosie powiedział Altman.
– Dlaczego nie? – zaprzeczył Wadim. Pomoc organom NKWD to obowiązek każdego 
człowieka. Ale żadnych rozmów nie prowadziłem. Przecież ich nie wymyślę.
Chociaż cała sytuacja, i ten gabinet, i ten automat Altman napawały Wadima 
lękiem, 
wewnętrznie nieco się uspokoił: mógł podpaść tylko z powodu Wiki, a o Wice nie 
było na razie 
mowy. Te kontrrewolucyjne rozmowy to jakaś pomyłka, nieporozumienie.
Altman milczał, jego spojrzenie nie wyrażało ani myśli, ani uczuć. Odwrócił 
kartkę, spojrzał 
na nazwisko i imię Wadima.
– Wadimie Andriejewiczu!
To było obraźliwe: Altman nie ukrywa, że nie pamięta nawet jego imienia, nie 
zadał sobie 
trudu, żeby je zapamiętać, bo i po co?
– Wadimie Andriejewiczu!
Pierwszy raz popatrzył Wadimowi prosto w oczy i Wadim zdrętwiał ze strachu – 
tyle 
nienawiści ziało spod przymrużonych powiek, było to bezlitosne spojrzenie 
oprawcy.
– Ale ja...
– Co „ja”, co „ja” – cichy głos Altmana gotów był wybuchnąć, przejść w krzyk – 
powtarzam: 
zapominacie, gdzie jesteście! Wezwaliśmy was nie po to, żebyście nas oświecili, 
sami wiemy to, 
co powinniśmy wiedzieć, jasne czy nie?!
– Oczywiście, oczywiście – skwapliwie przytaknął Wadim. Altman zamilkł, a 
następnie 
spytał poprzednim monotonnym głosem:
– Z jakimi cudzoziemcami się spotykaliście? Nareszcie! A jednak chodzi o Wikę! 
Wadim 
zrobił zdumioną minę.
– Osobiście nie spotykam się z żadnymi obywatelami obcych państw. Altman znów 
spojrzał 
mu prosto w oczy i Wadim ponownie zdrętwiał ze strachu na widok tych okrutnych 
źrenic 
oprawcy. – A może nigdy w życiu nie widzieliście cudzoziemca?
– Dlaczego nie? Widziałem, oczywiście.
– Gdzie?
– Cudzoziemcy bywają w domu mojego ojca. Ojciec jest profesorem medycyny, 
wiecie, 
światowa sława, znane nazwisko... Naturalnie odwiedzają go zagraniczni uczeni, 
to normalne, 
wszystko to oczywiście oficjalnie, za zgodą odpowiednich władz. Mało ich znam, 
nie jestem 
medykiem, nie brałem udziału w ich rozmowach, zresztą na tych spotkaniach zawsze 
bywały 
różne oficjalne osobistości... Pamiętam tylko niektóre nazwiska. Kilka lat temu 
odwiedził ojca 
profesor uniwersytetu w Berlinie, Kramer, i jeszcze jeden profesor – Rossolini, 
chyba tak się 
nazywał. Był też profesor uniwersytetu Columbia, nie pamiętam nazwiska, mówili 
do niego Sam 
Beniaminowicz.
Altman coś sobie zanotował. Czyżby nazwiska tych profesorów? Dziwne! Przecież to 
nazwiska znane z prasy.
Wadim wymienił jeszcze profesora Igumnowa, wspomniał o Anatoliju Wasiliewiczu 
Łunaczarskim, który często towarzyszył cudzoziemcom. Podał też nazwisko pewnego 
polskiego 
profesora, który przychodził z Glińskim, znanym działaczem partyjnym, 
przyjacielem 
Włodzimierza Iljicza Lenina, dorzucił kilka innych nazwisk. I zamilkł.
Altman także milczał przez jakiś czas, potem spytał:
– No i o czym rozmawialiście z tymi cudzoziemcami?
– Ja sam? O niczym, to byli znajomi ojca.
– Ale siedzieliście z nimi przy stole?
– Czasem tak.
– No i co?
– Nie rozumiem.
– Pytam: no i co? Co robiliście przy stole? Rozmawialiście?
– Nie miałem o czym z nimi rozmawiać, to naukowcy...
– Ach tak, więc nie rozmawialiście? Tylko jedliście i piliście... A uszy? 
Zatkaliście sobie 
watą? Jedliście, piliście i słuchaliście ich rozmów. O czym rozmawiali?
– O różnych sprawach, przede wszystkim o medycynie.
– Z dyrygentem też?
I tu Wadim wygłosił zdanie, które uznał za tak sprytne, że aż dodało mu otuchy:
– Tak, też o medycynie. Prosił ojca o poradę lekarską.
Altman wziął do ręki listę i myląc akcenty przeczytał nazwiska, które wymienił 
Wadim.
– To wszyscy?
W jego monotonnym głosie brzmiała pewność, że nie wszyscy.
– Tak jakby wszyscy.
– Zastanówcie się.
Tym razem głos wyrażał oczekiwanie, że Wadim wymieni wreszcie to jedno nazwisko, 
dla 
którego został tu wezwany.
Wadim zrozumiał: śledczemu chodzi o Charlesa, tego mężulka Wiki, żeby go szlag 
trafił! 
Bywał u Wiki, ale Wadim prawie go nie spotykał, przywitał się oschle, gdy Wika 
przedstawiała 
Charlesa ojcu i bratu, wymówił się też od wspólnej kolacji pod pretekstem 
pilnego zebrania. 
Wika wprowadziła swojego wicehrabiego do rodziny nie tylko bez wiedzy brata, ale 
i bez jego 
udziału. Jasne, chodzi o Charlesa, wyłącznie o Charlesa! Trzeba o nim 
powiedzieć, uprzedzić 
Altmana, powiedzieć z własnej i nieprzymuszonej woli, spokojnie i beztrosko, nie 
czekać na 
pytania.
– Aha – powiedział Wadim – jeszcze mąż mojej siostry, mieszkają w Paryżu... Ale 
nie 
utrzymuję z nimi żadnych kontaktów.
– To wszyscy? – powtórzył Altman.
– Tak, o ile sobie przypominam. Wszyscy.
Altman sięgnął po formularze i zaczął zapełniać linijki równym kancelaryjnym 
pismem, 
spoglądając od czasu do czasu na listę nazwisk.
Wadim obserwował, jak Altman pisze. Powolna i spokojna praca, której nic nie 
jest już 
w stanie zatrzymać. Ta nieodwracalność była straszna, przytłaczała Wadima.
Altman skończył, podsunął mu protokół.
– Przeczytajcie i podpiszcie.
I znów spojrzał na Wadima z taką nienawiścią, jak gdyby zastanawiał się, co 
lepsze: 
powiesić go czy tylko uciąć mu głowę?
Drżąc ze strachu i kuląc się pod tym spojrzeniem Wadim przeczytał protokół.
Dwie stronice tekstu bez akapitów i odstępów zawierały odpowiedź na pytanie: „Z 
jakimi 
obywatelami państw obcych się spotykaliście, gdzie, kiedy i w czyjej obecności?”
Imiona i nazwiska, które podał Wadim, zapisane były prawidłowo. Okazało się, że 
jest ich 
bardzo dużo – nazwiska cudzoziemców, nazwiska Rosjan... Cudzoziemcy – to goście, 
którzy 
przychodzili do Marasiewiczów, Rosjanie – to osoby towarzyszące, zestawienie 
tych wszystkich 
nazwisk tworzyło jakąś bezsensowną i nieprawdopodobną całość, wyglądało to tak, 
jakby przez 
dom Marasiewiczów bezustannie przewijali się cudzoziemcy, a Wadim bez przerwy 
toczył 
z nimi rozmowy. Protokół zaczynał się od Wiki i jej męża Francuza, podczas 
czytania stwarzało 
to wrażenie, że właśnie ze względu na ten związek w ich domu bywało tylu gości z 
zagranicy.
Pozornie jednak protokół zawierał jedynie to, co powiedział Wadim, nie można 
było mieć 
zastrzeżeń, zresztą strach byłoby zgłaszać jakieś zastrzeżenia. Te przymrużone 
powieki, to 
bezlitosne spojrzenie oprawcy, ten monotonny głos, te nieoczekiwane wybuchy 
wściekłości 
i nienawiści obezwładniały, paraliżowały Wadima... Podpisał obie strony 
protokołu.
Altman schował protokół do teczki.
– O wezwaniu i waszych zeznaniach nikt nie może się dowiedzieć. Jasne?
– Oczywiście – skwapliwie przytaknął Wadim. Gotów był zgodzić się na wszystko, 
byle 
tylko wyjść stąd jak najszybciej.
– Nikomu nie możecie o tym powiedzieć. W przeciwnym razie czekają was spore 
nieprzyjemności.
– Oczywiście.
– Uprzedzam was oficjalnie.
– Rozumiem.
Altman uniósł głowę, znowu zmrużył oczy.
– A do tych waszych kontrrewolucyjnych rozmów jeszcze wrócimy. Pomówimy o tym 
bardziej szczegółowo. Zadzwonię do was.
15
Waria oczywiście nie zadzwoniła do Wiki. Wika też nie dzwoniła do Wari. No i 
bardzo 
dobrze! Z tamtym życiem skończone. Po aferze z przybornikiem Waria unikała 
również Zoi. 
Dość już tego dobrego. Poza tym nie miała czasu.
Z Lowoczką i Riną widywała się tylko w pracy. I żadnych rozmów o Kosti! Lowoczka 
coś 
tam kiedyś bąknął, Waria natychmiast ostro go osadziła, z nim nie można inaczej, 
niech sobie 
zapamięta! Lowoczką zapamiętał, nie wracał już do tego tematu, Rina też – jej 
tam wszystko 
jedno.
Igor Władimirowicz był jak zawsze życzliwy, przychylny i miły, Waria czuła 
jednak, że po 
jej zerwaniu z Kostią znowu zaczął żywić pewne nadzieje, które maskował 
przesadną 
poprawnością zachowania. Po zebraniu związkowym, po incydencie w „Kanatiku” 
wiele stracił 
w jej oczach – taki sam tchórz jak i cała reszta, tyle że dobry szef i 
niewątpliwie utalentowany 
architekt. Wari podobał się jego sposób rozumowania, ceniła Igora Władimirowicza 
za śmiałe 
rozwiązania, za logikę i siłę argumentacji. Na narady techniczne, podczas 
których przedstawiał 
swoje projekty i propozycje, zabierał właśnie Warię. Rozwiesić rysunki, zdjąć 
je, podać Igorowi 
Władimirowiczowi potrzebne materiały mógł właściwie każdy kreślarz. Inni 
projektanci zabierali 
na narady swoich asystentów, którzy w razie potrzeby mogli udzielić jakichś 
dodatkowych 
wyjaśnień. Asystentem Igora Władimirowicza był Lowoczką, na narady chodziła 
jednak Waria. 
Igor Władimirowicz załatwił to bardzo dyplomatycznie: Lowoczką ma pilne i 
odpowiedzialne 
zadanie, Rina ma skomplikowane i równie odpowiedzialne zlecenie, nie trzeba 
odrywać ich od 
rajzbretów, pójdzie więc Waria. Z czasem przyjęło się, że na naradach 
technicznych Igorowi 
Władimirowiczowi asystuje tylko i wyłącznie Waria.
Chodziła na te narady z przyjemnością: sympatyczna atmosfera, inteligentni i 
błyskotliwi 
ludzie, najwybitniejsi specjaliści w swojej dziedzinie. Stopniowo i ona 
zorientowała się 
w zawiłościach budowy hotelu, nie mogła więc nie docenić erudycji i błyskotliwej 
logiki 
wystąpień Igora Władimirowicza. Wyróżniał się nawet wśród swoich znakomitych 
kolegów i to 
w pewnym stopniu łagodziło krytycyzm Wari.
Oczywiście Igor Władimirowicz też się boi, boi się tak samo jak inni, nie jest 
bohaterem, ale 
i nie łajdakiem, w miarę możności chce być uczciwy, lubi swoją pracę, to 
człowiek twórczy, lecz 
słaby. Widocznie tacy uzdolnieni i twórczy często bywają słabi. Znani pisarze, 
aktorzy, malarze 
podpisują apele i rezolucje, żądają zlikwidowania, rozstrzelania ludzi, których 
winy jeszcze nie 
udowodniono. Czyżby pisarze, artyści, malarze wierzyli w te spiski, w te 
niezliczone zastępy 
szpiegów i sabotażystów? Przecież nawet ona w to nie wierzy, oni też nie wierzą, 
ale boją się, 
boją się...
Na łamach gazet nie znalazła na szczęście nazwiska Igora Władimirowicza, nie 
podpisywał 
takich rezolucji. A jego zachowanie się na zebraniu związkowym i w „Kanatiku” to 
właściwie 
głupstwo, choć w swoim czasie mocno zraziły Warię do szefa.
Kilka razy Igor Władimirowicz odprowadził ją po pracy, było mu po drodze... 
Potem nie 
wiadomo dlaczego skręcili w ulicę Hercena, w kinie wyświetlali właśnie film „W 
imię szczęścia 
dziecka”, wstąpili, kupili bilety, film był dobry.
Kiedy indziej szli Arbatem, Igor Władimirowicz coś opowiadał, w ferworze 
powiedział do 
Wari „ty”, speszył się, obrócił sprawę w żart: „Proponuję zabawę: do najbliższej 
przecznicy 
będziemy na „ty”, a dalej znowu na „pan” i „pani”. Jeżeli któreś z nas się 
pomyli, to od razu 
wraca do formy „pan” i „pani”. Wari nie spodobał się ten pomysł, pomyliła się po 
kilku krokach, 
po czym zaczęła mówić do Igora Władimirowicza wyłącznie per „pan”. Zrezygnowali 
z zabawy.
A nazajutrz przeszli przez plac Czerwony nad rzekę, siedzieli na balustradzie, 
obserwowali 
przechodniów i zgadywali, kim mogą być.
Kiedyś obok stacji metra przy placu Arbackim Igor Władimirowicz kupił jej trzy 
róże, jedna 
upadła na ziemię, schylili się po nią równocześnie, zderzyli się czołami, 
parsknęli śmiechem.
Te spacery stawały się niebezpieczne – skłaniały do zalotów, a tego Waria nie 
chciała. 
Zaczęła więc wracać z pracy z Zoją – mieszkają w tym samym domu, to naturalne, 
że idą we 
dwie. Igor Władimirowicz nie okazał niezadowolenia, nadal żartował, śmiał się, 
ale był 
rozczarowany i gdy któregoś dnia znowu zobaczył Warię w towarzystwie 
przyjaciółki, 
powiedział:
– Odprowadzę was do Wozdwiżenki.
I pożegnał się na rogu.
Pewnego dnia wyszli równocześnie, Zoi nie było, ale Waria powiedziała:
– Śpieszę się, Igorze Władimirowiczu, pojadę tramwajem.
– No to wsadzę panią do tramwaju.
W milczeniu odprowadził Warię do przystanku, w milczeniu zaczekał z nią na 
tramwaj. 
Dopiero gdy wsiadała do wagonu, spytał:
– Czy pozwoli pani zatelefonować do siebie?
– Proszę – odpowiedziała.
Nie zadzwonił, ale przysłał kosz kwiatów.
– Co to, nowy amant? – zainteresowała się Nina.
– Być może...
Nie miała wątpliwości, że kwiaty przysłał Igor Władimirowicz. Są piękne, ale nic 
z tego. Nie 
kocha Igora Władimirowicza i nigdy go nie pokocha. Pokochać go to zaakceptować 
obecne 
porządki i pogodzić się z nimi, tak jak pogodził się Igor Władimirowicz.
Czeka na Saszę... W ostatnim liście Sofi Aleksandrowny dopisała na końcu: „Drogi 
Saszo, 
czekamy na Ciebie”. Potem przekreśliła to i napisała: „Ja czekam”. Sofia 
Aleksandrowna 
przeczytała, uśmiechnęła się i powiedziała:
– Dziękuję, Wariu, Sasza tak się ucieszy...
Zwrócić te kwiaty? Nie, głupio by wyglądało. Jak zresztą łazić po Moskwie z 
koszem 
kwiatów pod pachą? W pracy też będzie niezręcznie. Postanowiła napisać do Igora 
Władimirowicza.
„Drogi Igorze Władimirowiczu! Dziękuję za miły prezent, kwiaty są przepiękne. 
Jednakże 
w naszym skromnym mieszkaniu komunalnym wywołały ogromne zamieszanie i 
spowodowały 
różne plotki związane z moim byłym mężem. Żeby uniknąć dalszych sensacji i nie 
dostarczać 
sąsiadom powodów do nowych plotek, bardzo Pana proszę: niech Pan nie przysyła mi 
już 
żadnych kwiatów. Pozdrawiam jak najserdeczniej. Waria”.
Zakleiła kopertę i następnego dnia położyła ją na biurku Igora Władimirowicza.
– Proszę to przeczytać i nie gniewać się na mnie!
I wyszła z gabinetu.
Po jakimś czasie Igor Władimirowicz wszedł do pracowni i uśmiechnął się do Wari 
na znak, 
że przeczytał i zrozumiał.
Mimo braku czasu Waria zawsze znajdowała parę chwil, żeby wstąpić do Sofii 
Aleksandrowny i odwiedzić Michaiła Juriewicza. Byli to jedyni ludzie, których 
miała ochotę 
widzieć.
Sofia Aleksandrowna niedomagała na serce. Nie skarżyła się, ale Waria widziała, 
z jakim 
trudem wstaje z krzesła, jak łyka tabletki.
– Czy mogę pani jakoś pomóc, Sofio Aleksandrowno?
– To nic, przejdzie – odpowiadała Sofia Aleksandrowna. – Do powrotu Saszy 
jeszcze dożyję.
– Co też pani opowiada – gniewała się Waria. – Nie mogę patrzeć, jak się pani 
męczy. Dość 
tego. Idziemy do polikliniki, pójdę z panią.
– Przecież nie masz czasu, pracujesz, studiujesz, a tam, żeby dostać się do 
lekarza, trzeba 
odsiedzieć cały dzień! No i jeszcze jeden dzień w rejonie, żeby dostać 
skierowanie do kardiologa.
– Nie szkodzi, wezmę dwa dni urlopu. Nazajutrz wieczorem zajrzała do Sofi 
Aleksandrowny.
– Sofio Aleksandrowno, jutro pójdziemy, załatwiłam te dwa dni w pracy. Sofia 
Aleksandrowna nie mogła prędko chodzić, upłynęło sporo czasu, zanim dotarły na 
Psi Skwer, 
gdzie mieściła się przychodnia rejonowa. Sofia Aleksandrowna zajęła miejsce w 
kolejce, ludzi 
było rzeczywiście bardzo dużo, czekanie trwało wieki. Gdy wreszcie wywołano 
Sofię 
Aleksandrownę, Waria weszła z nią do gabinetu.
– A wy kto? – spytała lekarka.
– Córka.
– Zaczekajcie na korytarzu. Sofia Aleksandrowna powiedziała:
– Wyjdź, Warieńko, i zaczekaj.
Po pięciu minutach Sofia Aleksandrowna opuściła gabinet.
– No i co powiedziała lekarka?
– Nic, spytała, co mi dolega. Powiedziałam, że serce, no to dała mi skierowanie 
do 
kardiologa.
I pokazała Wari karteczkę z podkreślonym słowem „kardiolog”.
Zeszły do rejestracji, tam też kłębił się tłum, nie było żadnych krzeseł ani 
ławek. Waria 
zajęła kolejkę, wyprowadziła Sofię Aleksandrownę na ulicę, usadowiła ją na 
podmurówce domu. 
Sofia Aleksandrowna przytrzymała rękę Wari.
– Co ja bym bez ciebie zrobiła?
– A po co ma pani coś robić? – zażartowała Waria. – Przecież jestem z panią.
I wróciła do rejestracji.
Tak jak przewidywała Sofia Aleksandrowna, w domu znalazły się dopiero wieczorem, 
ale za 
to z numerkiem do kardiologa.
– No i po co tam iść? Każą brać nitroglicerynę, i tak ją zażywam. Darujmy sobie 
tę wizytę...
– Nie, trzeba pójść.
Wizyta u kardiologa rzeczywiście nic nie dała. Przepisał krople nasercowe, w 
razie 
pogorszenia radził stosować nitroglicerynę. Nie wystawił nawet zwolnienia i 
Sofia 
Aleksandrowna nadal chodziła do pralni na Bulwarze Zubowskim, gdzie przyjmowała 
bieliznę 
do prania.
Waria martwiła się, wyobrażała sobie, jak biedną Sofię Aleksandrownę atakują 
rozwścieczeni klienci, którym pralnia ciągle gubiła i zamieniała bieliznę, a 
Sofia Aleksandrowna 
odpowiada im zbolałym, słabym głosem i oczywiście wkłada pod język tabletkę 
nitrogliceryny... 
W dodatku kierownik zaczął się czepiać, skądś dowiedział się o Saszy, chciał 
nawet zwolnić 
Sofię Aleksandrownę za zatajenie tego faktu w ankiecie, ale nie zwolnił – za te 
pieniądze i do 
takiej pracy nie znalazłby nikogo chętnego na jej miejsce. Kierownik krzyczy, 
Sofia 
Aleksandrowna odpowiada mu swoim słabym i zbolałym głosem... To straszne! Jak 
człowiekowi 
w takim stanie można nie dać choćby paru dni zwolnienia? Ślepy ten lekarz, czy 
co?
Waria nie mogła pomagać Sofi Aleksandrownie w pralni, sama też chodziła do 
pracy, starała 
się jednak ulżyć jej przynajmniej w zajęciach domowych. Czasem miała wrażenie, 
że właśnie tu 
ma swój prawdziwy dom, przecież tak bezpiecznie i swobodnie można czuć się tylko 
we 
własnym domu... I co dziwniejsze, nic w tym mieszkaniu nie kojarzyło się jej z 
Kostią, zupełnie 
jakby nigdy go tu nie było... Była tylko Sofia Aleksandrowna i niewidzialny, 
lecz stale obecny 
Sasza.
W wolnych chwilach odwiedzała Michaiła Juriewicza. W pokoju pełnym szaf, półek, 
regałów, książek, albumów i teczek panował półmrok. Lampa oświetlała tylko stół. 
Na stole stary 
słoiki, kubki z pędzlami, piórami i ołówkami, obok nich leżały tubki kleju i 
tubki farb, nożyczki, 
żyletki – wszystko to, co było potrzebne Michaiłowi Juriewiczowi do pracy. Waria 
podkurczała 
nogi i sadowiła się wygodnie w starym fotelu z wysokim oparciem.
Pachniało farbami i klejem, przy stole swojsko krzątał się Michaił Juriewicz w 
kraciastej 
bonżurce – staroświecki, samotny kawaler w binoklach.
Pochylony nad stołem podklejał kartki jakiegoś foliału.
Któregoś dnia Waria zauważyła na stole tom Stalina, zdziwiła się:
– Pan to czyta?
– Muszę. Do pracy.
– A gdzie pan pracuje?
– Pracuję w CUESGN.
– CUESGN? A cóż to takiego? – roześmiała się Waria. – Pierwszy raz słyszę!
– CUESGN? Centralny Urząd Ewidencji Stanu Gospodarki Narodowej. Dawniej nazywało 
się to bardziej prawidłowo: Główny Urząd Statystyczny. Jestem statystykiem, 
Wariu. Słyszała 
pani o takiej nauce?
– Pewnie coś okropnie nudnego – orzekła Waria. – Same cyfry i cyfry...
– Dlaczego nudne? Za cyframi stoi życie.
– Kiedy widzę w gazecie cyfry, od razu ją odkładam: nudy. I kłamstwa, wszystko 
to 
kłamstwo.
– O nie, cyfry nie zawsze kłamią – powiedział Michaił Juriewicz. – Oto przykład.
Otworzył książkę Stalina.
– To jest referat towarzysza Stalina wygłoszony na XVII zjeździe. Towarzysz 
Stalin 
porównuje rok 1933 z rokiem 1929. I co się okazuje? Pogłowie koni spadło – 
Michaił Juriewicz 
wzniósł palec do góry i powtórzył – spadło z 34 milionów do 17 milionów sztuk, 
pogłowie bydła 
– z 68 milionów do 38 milionów, pogłowie owiec i kóz – ze 147 milionów do 50 
milionów, 
pogłowie świń – z 21 milionów do 12 milionów. Łączny spadek pogłowia zwierząt w 
ciągu tych 
kilku lat wyniósł 153 miliony sztuk. Prawie pięćdziesiąt procent.
– I cóż to się stało? Pomór, zaraza? – ironicznie spytała Waria.
– To skomplikowany problem. Towarzysz Stalin za podstawową przyczynę tego 
zjawiska 
uznał fakt, że w trakcie kolektywizacji kułacy zabijali trzodę i namawiali do 
tego innych.
– Kułacy? – ironizowała dalej Waria. – A ilu ich było, tych kułaków?
– Hm. Towarzysz Stalin podaje w swoim referacie, że kułacy stanowili około 
pięciu procent 
ludności wsi.
– I pięć procent kułaków wyrżnęło pięćdziesiąt procent bydła?! Pan w to wierzy?
– Nie powiedziałem, że wierzę, przytoczyłem tylko dane z referatu towarzysza 
Stalina.
– Pański towarzysz Stalin kłamie! – zdenerwowała się Waria. – Mamy takich 
sąsiadów, 
Kowrowów, pracują w fabryce „Czerwona Róża”, są ze wsi, przyjeżdżają do nich 
krewni, ze sto 
razy słyszałam na własne uszy, jak wyglądała kolektywizacja, kolektywizowali 
siłą, w ciągu 
kilku dni, w styczniu, ani obór, ani paszy, tylko „prędzej!”, „prędzej!” – bydło 
na śniegu 
i mrozie, a oni w kółko: „zwiększyć procent!”. Procenty im wzrosły, a bydło 
padło... 
Kołchoźnikom jest wszystko jedno, zapędzili ich do tych kołchozów, odebrali 
inwentarz – jak 
odebrali, to już nie moje, niech zdychają te krowy, owce, świnie, konie! Tego 
pański towarzysz 
Stalin nie powiedział! Kłamstwo, kłamstwo, wszędzie jedno wielkie kłamstwo!
Michaił Juriewicz spojrzał na nią, pomyślał i powiedział:
– Wariu, niech mnie pani dobrze zrozumie. Podzielam pani oburzenie, ale musi 
pani 
pamiętać o czasach, w jakich żyjemy. Trzeba uważać, co się mówi, ludzie są 
podli, musi pani być 
ostrożniejsza.
– Ale z panem mogę szczerze porozmawiać?
Nie od razu i niezbyt pewnie Michaił Juriewicz odpowiedział:
– Ze mną tak... Ale mam nadzieję, że te rozmowy pozostaną między nami.
– Oczywiście. Czy pan mi nie ufa?
– Ufam, Warieńko, ufam, pani jest wspaniałą i uczciwą dziewczyną.
– Dziewczyną – uśmiechnęła się Waria. – Byłam już mężatką...
– To nie ma znaczenia. Dla mnie jest pani dziewczyną, Wariu... Boję się o panią, 
pani jest 
bardzo szczera, bezbronna, na każdym kroku czyha na panią niebezpieczeństwo, za 
jedno 
nieostrożne słowo może pani bardzo drogo zapłacić, może pani złamać sobie życie. 
Proszę 
obiecać, że z nikim oprócz mnie nie będzie pani rozmawiać na te tematy!
– Obiecuję.
– Na pewno?
– Na pewno.
– Proszę pamiętać, że tylko pod tym warunkiem może pani liczyć na moje zaufanie.
– Oczywiście, Michaile Juriewiczu.
– A więc powiem pani więcej. Pogłowie bydła zmniejszyło się dwukrotnie, a jego 
produktywność – dwunastokrotnie. Tak, tak! W 1929 roku produkcja mięsa wyniosła 
5,8 miliona 
ton, a w roku 1932 tylko 458 tysięcy ton. To samo dotyczy mleka, masła, wełny, 
jaj... To właśnie 
dlatego sklepy świecą pustkami – i to w Moskwie! A co się dzieje na prowincji? 
Straciliśmy 17 
milionów koni, połowę siły pociągowej. Jak orać? Czym? Niech pani pomyśli, ile 
nawozu 
utraciło rolnictwo, skoro pogłowie bydła spadło o 153 miliony sztuk! I to nawozu 
organicznego! 
No tak, nawozy sztuczne... Tylko gdzie one są? No i stąd ten kryzys w gospodarce 
rolnej.
Waria słuchała bez słowa i myślała: Michaił Juriewicz to dobry człowiek, ale 
teraz wszyscy 
są tacy sami... Jak ostrożnie dobiera słowa: „kryzys w gospodarce rolnej”. 
Uśmiechnęła się.
– Dlaczego pani się uśmiecha? – spytał Michaił Juriewicz.
– Tak sobie... Mówi pan „kryzys”, „nawozy”, „produktywność”... Proszę mi 
wybaczyć, 
Michaile Juriewiczu, ale to są ogólniki. A czy wie pan, że całe wsie wymierają z 
głodu? 
Kowrowowie mi opowiadali. Sama zresztą widziałam to na własne oczy, tu, w 
Moskwie, na 
Dworcu Briańskim.
– Teraz nazywa się Kijowski.
– Niech będzie Kijowski, co za różnica... Ludzie leżeli pokotem; mężczyźni, 
kobiety, dzieci, 
żywi, martwi – byli z Ukrainy, uciekali przed głodem, a milicja nie wpuszczała 
ich do miasta, 
żeby nie szpecili widoku „Moskwy, naszej najpiękniejszej”. Milicjanci wywozili 
nocami trupy, 
robili miejsce dla następnych głodujących, żeby ludzie mogli choć umrzeć pod 
dachem, a nie na 
ulicy, żeby nie zbierać trupów po całej Moskwie, ale mieć je pod ręką, na 
dworcach... A my 
przechodziliśmy obok tych ludzi, wsiadaliśmy do pociągu i jechaliśmy na 
letnisko, inni też 
przechodzili obok nich, wsiadali do pociągu i wyjeżdżali do swoich dacz, na 
wakacje... I wszyscy 
na pewno uważali się za bardzo moralnych i porządnych, a jakże!
– Warieńko, a cóż mogliśmy zrobić? – spytał poruszony Michaił Juriewicz.
– Co? Dziwne pytanie! Czytałam gdzieś, że w czasie głodu przed rewolucją, nie 
pamiętam, 
w którym roku...
– Głód był na początku lat dziewięćdziesiątych – powiedział Michaił Juriewicz.
– No więc w czasie tego głodu wszyscy zbierali pieniądze, organizowali darmowe 
stołówki. 
Widziałam nawet fotografię, Lew Tołstoj w stołówce dla głodujących dzieci... 
Pamiętam, że 
kiedy byłam mała, moja siostra Nina, Sasza Pankratow, Maksym Kostin i inni 
chodzili 
z puszkami, zbierali na głodujące Powołże, nikt nie ukrywał, że na Powołżu 
panuje głód, 
wszyscy śpieszyli z pomocą.
– Wtedy żył Lenin – powiedział Michaił Juriewicz.
– Właśnie – podchwyciła Waria. – A teraz? „Dziękujemy towarzyszowi Stalinowi za 
szczęśliwe życie!” Tak, dziękujemy towarzyszowi Stalinowi za prawo zdychania na 
dworcu, 
a nie na ulicy! O świniach i owcach towarzysz Stalin powiedział, a jakże, a czy 
powiedział, ilu 
zginęło ludzi?!
– Tego w referacie nie ma – przyznał Michaił Juriewicz.
– A widzi pan – triumfująco oznajmiła Waria. – O świniach powiedział, ale o 
ludziach nie. 
Świnie można zwalić na kułaków, wiadomo, kułacy wyrżnęli, kontra, ale ludzi 
trzeba wziąć na 
swoje sumienie, tu kułacy nie wyręczą! Michaile Juriewiczu, pan jest 
statystykiem: ilu ludzi 
zginęło w okresie kolektywizacji?
– Trudno coś powiedzieć... Nie ma żadnych oficjalnych danych, nie ma i nie 
będzie, ofiar 
nikt nie liczył. Rejony nawiedzone głodem po prostu izoluje się od reszty kraju. 
Jedyna relacja 
władz to... Mam tu „Izwiestija” z 12 marca 1933 roku – trzydziestu pięciu 
wysokich urzędników 
Ludowego Komisariatu Rolnictwa z zastępcą narkoma rolnictwa Konarem rozstrzelano 
bez sądu 
na podstawie wyroku kolegium OGPU za szkodnictwo i sprowadzenie głodu na kraj.
– Znalazł sobie kozłów ofiarnych – zadrwiła Waria. – Jak nie kułak, to Konar. 
Ile jednak 
mogło być tych ofiar? Czy wy, statystycy, nie możecie tego obliczyć? Sam pan 
powiedział, że 
statystyka to nauka...
– Tak – potwierdził Michaił Juriewicz. – Statystyka to nauka. Dzięki niej można 
dość 
dokładnie ustalić, co się kryje za oficjalnymi danymi.
– No i co się kryje?
– Widzi pani... Na początku 1933 roku ludność kraju liczyła 165,7 miliona osób. 
Jednakże na 
XVII zjeździe – Michaił Juriewicz klepnął książkę Stalina – w styczniu 1934 roku 
towarzysz 
Stalin podał liczbę ludności z końca 1933 roku – 168 milionów. My, statystycy, 
nie 
przekazywaliśmy takiej liczby towarzyszowi Stalinowi i prawdę mówiąc trochę się 
przestraszyliśmy – roczny przyrost ludności o 2,3 miliona to oczywiste kłamstwo. 
Przeciwnie, 
w 1933 roku liczba ludności zmniejszyła się – głód, wysoka śmiertelność, 
zwłaszcza wśród 
dzieci... Nawet w miastach, gdzie zaopatrzenie było znacznie lepsze niż na wsi, 
liczba zgonów 
przewyższała liczbę urodzin.
Zza drzwi dobiegł głos sąsiadki Gali:
– Michaile Juriewiczu, czajnik się zagotował! Waria wstała.
– Ja wyłączę. Zrobić panu herbaty?
– Nie, dziękuję. Zupełnie zapomniałem o czajniku. A może pani się napije?
– Piłam herbatę u Sofii Aleksandrowny.
Waria wyszła do kuchni, wróciła, znów usadowiła się w fotelu.
– A więc – kontynuował Michaił Juriewicz – skąd towarzysz Stalin wziął te 168 
milionów? 
Wyjaśnię to pani. Wiadomo, że w drugiej połowie lat dwudziestych, gdy dzięki 
NEP-owi 
podniósł się poziom życia, liczba ludności wzrastała mniej więcej o trzy miliony 
rocznie. Te trzy 
miliony towarzysz Stalin przeniósł automatycznie na początek lat trzydziestych. 
Wyliczył sobie 
bardzo prosto: ostatni spis powszechny przeprowadzono w 1926 roku i wykazał on 
147 milionów 
mieszkańców. Minęło siedem lat. Siedem pomnożone przez trzy to dwadzieścia 
jeden. 147 
milionów plus 21 milionów daje 168 milionów. Ot i cała statystyka towarzysza 
Stalina. Ten sam 
mnożnik stosował i w następnych latach: nawet w tym roku mówił, że rocznie 
przybywa nam 
„cała Finlandia”. Wszyscy jednak wiedzą, że to nieprawda. Następny spis 
przewidziany jest na 
początek 1937 roku, statystycy i rząd spodziewają się liczby 170 milionów. 
Załóżmy, że tak 
będzie. Liczmy więc: w 1926 roku mieliśmy 147 milionów mieszkańców, co roku 
przybywają 
trzy miliony, czyli w 1937 roku powinno być 177 milionów. A tymczasem nasi 
przywódcy 
spodziewają się maksimum 170 milionów! Gdzież więc podziało się 7 milionów 
ludzi? Jestem 
doświadczonym statystykiem i mogę pani powiedzieć jedno: spis w 1937 roku nie 
wykaże nawet 
tych 170 milionów. Według moich obliczeń maksymalna liczba wyniesie około 164 
milionów. 
To zaś oznacza, że straciliśmy minimum 13 milionów ludzi. Są to ofiary głodu, 
ci, którzy zginęli 
w okresie kolektywizacji, a także straty wynikające ze spadku liczby narodzin.
– Trzynaście milionów, co za potworność! – powiedziała Waria w zamyśleniu. – A 
jakie 
były straty Rosji podczas wojny?
– Półtora miliona... Łącznie w czasie wojny światowej zginęło dziesięć milionów 
ludzi.
– We wszystkich państwach?
– Tak.
– Dziesięć milionów ludzi we wszystkich państwach... I to ma być ta światowa 
rzeź, sama 
czytałam... A Rosja sama w okresie kolektywizacji utraciła 13 milionów! Półtora 
miliona 
w czasie wojny i trzynaście milionów podczas rozkułaczania! Za półtora miliona 
ludzi obalili 
cara, a za trzynaście milionów krzyczą: „Dziękujemy towarzyszowi Stalinowi za 
szczęśliwe 
życie!” Nadal jednak nie wiem, dlaczego ci ludzie wymarli?! Zgoda, bydło padło. 
Ale zboża 
chyba nie brakowało, siali, zbierali plony, chleb przecież był!
– Chleba też nie było – głucho powiedział Michaił Juriewicz. – Towarzysz Stalin 
twierdzi 
w swoim referacie, że zebraliśmy 89,8 miliona ton ziarna. To nieprawda. 
Zebraliśmy tylko 68,4 
miliona ton, czyli o 21 milionów ton mniej, niż podaje towarzysz Stalin, i o 
wiele mniej niż 
w latach 1927-1929, kiedy nie było jeszcze kołchozów. Oprócz tego do 1933 roku 
ludność miast 
wzrosła o 12 milionów. Miasto nie wytwarza chleba, ale go zjada. Karmiono więc 
miasta. I to nie 
tylko nasze. W urodzajnych latach 1927-1929 wysłaliśmy za granicę 2,5 miliona 
ton zboża, a w 
nieurodzajnych latach 1930-1932 prawie dwanaście milionów ton.
– Jak to? Ludzie umierali z głodu, a my eksportowaliśmy zboże?!
– Tak. Potrzebne były środki na zakup zachodniej techniki. Industrializacja!
– Chłopom zabierano zboże siłą – powiedziała Waria. – Słyszałam, że rekwirowała 
je 
milicja, wojsko, OGPU. Jeżeli chłop nie oddał zboża, to sądzili go za sabotaż, 
konfiskowali 
dobytek i zsyłali.
Zapadło milczenie.
– Tak – powiedział wreszcie Michaił Juriewicz. – Przed kolektywizacją 
produkowaliśmy 
więcej zboża, a państwo zabierało mniej więcej 10 milionów ton rocznie.
W czasie kolektywizacji produkcja zboża była niższa, ale państwo ściągało po 22-
25 
milionów ton rocznie. Zabierali chłopom wszystko, skazywali na śmierć głodową... 
Tu ma pani 
rację, Wariu... A rozkułaczanie? Przecież rozkułaczali nie tylko kułaków, ale 
także średniaków, 
a nawet małorolnych, „podkułaków”, jak ich nazywali. Według moich najbardziej 
ostrożnych 
danych rozkułaczono u nas minimum 10 milionów ludzi, podkreślam – minimum. 
Większość 
z nich zesłano na Północ albo na Syberię. Wielu oczywiście zginęło.
– Potworność – powiedziała Waria. – I wszystko to trzyma się w tajemnicy!
– Oczywiście – przytaknął Michaił Juriewicz. – Nie ma się czym chwalić. Wziął do 
ręki 
buteleczkę kleju.
– Czy nie można przeprowadzić industrializacji kraju bez tylu ofiar?
– Sądzę, że można. Do 1922 roku po wojnie światowej i domowej kraj był 
zniszczony, 
całkowicie zrujnowany. Fabryki stały puste, wyposażenie rozkradziono na 
zapalniczki. I w ciągu 
pięciu lat, od 1922 do 1927 roku, wszystko zostało odbudowane, przemysł, 
rolnictwo, transport – 
i to bez głodu, ofiar, represji, zsyłek, rozstrzeliwań. Jak widać, przemysł 
można rozwijać bez 
uciekania się do takich skrajności. Dlatego zresztą wprowadzono politykę NEP-u. 
Cóż, teraz 
zapewne zmieniły się okoliczności. Ale to już jakieś polityczne historie – 
spojrzał na Warię. – 
Tylko proszę pamiętać, że nie wolno nikomu powtarzać tych liczb.
– Dlaczego? Przecież podał je towarzysz Stalin.
– Towarzysz Stalin mówił wyłącznie o spadku pogłowia bydła. O ludziach nic nie 
mówił, to 
tylko takie moje prywatne obliczenia. I proszę tego nigdzie nie powtarzać, niech 
pani zapomni 
o tych liczbach!
– Niech się pan nie martwi, nikomu nic nie powiem. A o liczbach już zapomniałam. 
Będę 
mówić wyłącznie o tym, co powiedział towarzysz Stalin, o spadku pogłowia.
– O tym też nie wolno mówić!
– Dlaczego? To słowa samego Stalina!
– Stalinowi wolno, ale zwykłym śmiertelnikom nie. Stalin podaje liczby, żeby 
walczyć 
z niedociągnięciami. W pani ustach te same liczby będą odebrane jako wyraz 
malkontenctwa. 
Poza tym Stalin mówił też o wielkich osiągnięciach w innych dziedzinach, a pani, 
jak się 
domyślam, pominie je milczeniem i oskarżą panią o tendencyjne widzenie 
rzeczywistości.
– Przecież Stalin też mówi tendencyjnie!
– Co pani ma na myśli?
– Mówił o krowach i koniach, a o ludziach nie! Trzynaście milionów więcej, 
trzynaście 
milionów mniej... Co za różnica! Pewnie, niech sobie zdychają!
Michaił Juriewicz ułożył swoje narzędzia, schował gazety do tekturowej teczki, 
spojrzał na 
Warię z powagą i zatroskaniem.
– Wariu, bardzo żałuję, że podjąłem z panią tę rozmowę. Boję się o następstwa, 
jakie może 
mieć dla nas obojga. Ja jestem starym człowiekiem, wszystko mi jedno, czy umrę 
wcześniej, czy 
później, ale pani jest młoda, pani ma życie przed sobą. Żyjemy w trudnych, 
ciężkich, a nawet 
okrutnych czasach. Trafiliśmy na wielki przełom historii Rosji, nic na to nie 
poradzimy, człowiek 
nie wybiera sobie dnia, miesiąca i roku narodzin. Musimy więc liczyć się z tymi 
czasami. 
Oczywiście, nie znaczy to, że mamy się do nich dostosowywać, udawać, kłamać, 
zdradzać... Nie, 
musimy jednak być ostrożni, musimy unikać słów, które mogą przynieść zgubę nam i 
naszym 
bliskim. Czy Sasza Pankratow nie jest dobrym człowiekiem, czy nie jest – 
powiedzmy sobie 
szczerze – człowiekiem radzieckim? A co z nim zrobili? I to za co – za jakiś 
żart w gazetce 
ściennej, za scysję z wykładowcą, w dodatku wykładowcą czego – rachunkowości... 
Czy gazetka 
ścienna i sprzeczka z wykładowcą warte są tego, na co skazano Saszę, łamiąc mu 
życie? Na 
pewno nie... Mógł nie robić tej gazetki, mógł nie kłócić się z wykładowcą, a 
mimo to pozostać 
uczciwym człowiekiem. To samo dotyczy pani. Jeżeli będzie pani rozmawiać na te 
tematy, 
złamią pani życie, tak jak złamali je Saszy, więcej: teraz nie wykręci się pani 
trzema latami 
zesłania, teraz są inne wyroki, inne kary. Warieńka, gorąco proszę, żeby pani 
była ostrożna.
Waria milczała. Tak, Michaił Juriewicz ma rację, boi się o siebie, boi się o 
nią, strach rządzi 
dziś wszystkimi. Zgoda, człowiek może się bać, ale nie ma wtedy prawa używać 
wzniosłych 
słów o moralności i etyce, bo niemoralny i nieetyczny jest jego strach przed 
mówieniem prawdy.
Nie miała ochoty spierać się z Michaiłem Juriewiczem, ale nie wytrzymała:
– Michaile Juriewiczu, powiedział pan, że nie powinniśmy wyrzekać się naszych 
zasad 
moralnych i etycznych. A jeżeli tuż obok nas ludzie umierają z głodu, a my mało 
tego, że im nie 
pomagamy, to jeszcze milczymy, udajemy, że nic się nie dzieje, to czy to jest 
moralne, czy to jest 
etyczne?
Michaił Juriewicz zdjął binokle, przetarł je kawałkiem irchy. Spojrzenie miał 
zagubione 
i bezradne jak wszyscy krótkowidze bez okularów. Wari zrobiło się go żal.
– Michaile Juriewiczu – powiedziała – nie chciałam sprawiać panu przykrości, 
błagam pana, 
niech się pan nie gniewa. Chcę to wszystko zrozumieć, to dla mnie bardzo ważne. 
Wniosek jest 
chyba taki: nie należy wyrządzać zła, ale nie wolno też czynić dobra.
Albo trochę inaczej: można czynić dobro, ale ostrożnie i tylko wtedy, gdy niczym 
ci to nie 
grozi.
Michaił Juriewicz popatrzył na nią.
– Źle mnie pani zrozumiała. Potrzeba czynienia dobra nie da się, chwała Bogu, 
wykorzenić 
z duszy człowieka i należy ją czynić. Namawiałem panią do czegoś innego: żeby 
nie paplać. Jak 
najdalej od polityki, Wariu, jak najdalej. Sama pani widzi, co się dzieje. 
Ludzi, którzy dokonali 
rewolucji, którzy kierowali państwem, rozstrzeliwuje się jako morderców, 
szpiegów 
i terrorystów. Niech się pani trzyma jak najdalej od tego wszystkiego! Lubi pani 
swoją pracę, 
swoje studia, proszę więc zająć się pracą i studiami.
Resztę radzę sobie darować. To nie dla pani.
16
Stalin przechadzał się po gabinecie. Jagoda i Jeżow siedzieli naprzeciwko siebie 
po obu 
stronach stołu.
Przed Jeżowem jak zawsze leżał pokaźnych rozmiarów notatnik, Jagoda nie miał 
notatnika, 
nigdy nic nie zapisywał, wszystko zapamiętywał.
Stalin przechadzał się w milczeniu popatrując z ukosa na nachmurzoną twarz 
Jagody. 
Jagodzie nie podoba się obecność Jeżowa. Jagoda jest niezadowolony. Dlaczego 
jest 
niezadowolony? Jeżow to obecnie sekretarz KC i przewodniczący Komisji Kontroli 
Partyjnej, 
sprawuje nadzór nad organami administracji, w tym także nad NKWD, musi więc 
wiedzieć, jakie 
zadanie partyjne otrzymuje Jagoda. Więcej: Jeżow będzie kontrolować wykonanie 
tego zadania.
Jagoda przyzwyczaił się, że ON rozmawia z nim w cztery oczy. Jagoda chce być 
JEGO 
wspólnikiem. ON nie potrzebuje wspólników. ON potrzebuje wykonawców JEGO 
poleceń, 
JEGO polecenia są poleceniami partii i jako takie muszą być wydawane w obecności 
sekretarza 
KC Jeżowa.
– Od dziewięciu lat Zinowiew i Kamieniew kajają się za swoje grzechy – zaczął 
wreszcie 
Stalin. – Wylewając na siebie kubły pomyj, błagają o przebaczenie. Przyznali 
się, że ponoszą 
moralną odpowiedzialność za zabójstwo Kirowa, i ponieśli za to karę. Dlaczego 
się przyznali? Po 
co się przyznali? Żeby ocalić życie. Uznając swoją odpowiedzialność moralną 
próbowali uchylić 
się od prawdziwej, faktycznej odpowiedzialności za ten mord. Myśleli tylko o 
sobie. O partii nie 
pomyśleli, nigdy nie myśleli o partii, zawsze myśleli wyłącznie o sobie, myśleli 
o tej chwili, 
kiedy będą mogli wziąć odwet. Nie! Muszą skapitulować raz na zawsze, muszą w 
końcu 
naprawdę pomóc partii.
Zamilkł, pospacerował po gabinecie, następnie podjął na nowo:
– Obecna sytuacja międzynarodowa wymaga zjednoczenia wszystkich sił 
proletariackich nie 
tylko wewnątrz kraju, lecz także poza jego granicami. Kto w tym przeszkadza? 
Socjaliści, 
socjaldemokraci? Zawsze przeszkadzali, przeszkadzają więc i teraz.
Jednakże przywódcy socjalistów coraz bardziej skłaniają się ku faszyzmowi i 
przekształcają 
swoje partie z socjaldemokratycznych w socjalfaszystowskie. Widząc to, 
najbardziej świadomi 
robotnicy odejdą od socjalistów. Jest to proces nieunikniony. Robotnicy ci 
zaczną zmierzać do 
nas, w naszym kierunku. Co stoi na ich drodze? Na ich drodze stoi Trocki, na ich 
drodze stoją 
trockiści i trockizm. Tę rolę trockizm odgrywał w całej historii rosyjskiego 
ruchu robotniczego, 
a teraz chce ją odgrywać na arenie międzynarodowej. Trocki montuje Czwartą 
Międzynarodówkę, gromadzi wokół siebie siły wrogie naszej partii, naszemu 
krajowi, siły 
wrogie całemu światowemu ruchowi komunistycznemu. Szkaluje nas, oczernia, zraża 
do nas 
lewicujących socjalistów, przodującą inteligencję, ruchy narodowowyzwoleńcze 
krajów 
kolonialnych. Na czyją korzyść działa? Działa na korzyść angielskiego i 
francuskiego 
imperializmu, niemieckiego faszyzmu i japońskiego militaryzmu. Zjednoczenie 
międzynarodowego proletariatu niweczy ich wraże plany, natomiast rozbicie 
szeregów 
międzynarodowego proletariatu sprzyja tym planom. Oto na czyją korzyść działa 
Trocki. Przez 
całe życie walczył z partią bolszewicką, walczy z nią i teraz. Również partia od 
początku swego 
istnienia nieustannie walczyła z Trockim i nadal będzie walczyć. Niech Zinowiew 
i Kamieniew 
pomogą partii w tej walce, niech wreszcie nie słowami, lecz czynem udowodnią 
swoje oddanie 
partii, niech udowodnią czynem, że naprawdę złożyli broń.
Stalin umilkł, znów zaczął spacerować po gabinecie. Jagoda i Jeżow też milczeli.
Komu było na rękę zabójstwo Kirowa? Trockiemu i tym, którzy sprzyjają Trockiemu. 
Dlaczego jest im potrzebne, dlaczego jest to korzystne dla Trockiego? Jest to 
dla niego korzystne, 
jest mu to potrzebne z dwóch powodów. Po pierwsze, żeby zademonstrować światu 
niestabilność 
sytuacji wewnętrznej Związku Radzieckiego, żeby ośmielić japońskich 
militarystów, 
niemieckich faszystów oraz angielskich i francuskich imperialistów. Po drugie, 
żeby skierować 
kontrrewolucję wewnątrz Związku Radzieckiego na drogę terroru, żeby wskazać 
kontrrewolucji 
drogę terroru, żeby przekonać kontrrewolucje, że terror jest jedyną drogą walki 
z władzą 
radziecką. Organizując zamach na Kirowa Trocki rozpętuje terror indywidualny w 
ZSRR. 
Dlatego też powinniśmy zdemaskować Trockiego przed całym światem jako inicjatora 
zabójstwa 
Kirowa, jako inspiratora grup terrorystycznych, przygotowujących zamachy na 
przywódców 
partii i rządu ZSRR, jako sprzymierzeńca faszyzmu, militaryzmu i imperializmu. 
Niech więc 
właśnie Zinowiew i Kamieniew oraz ich stronnicy... – w tym miejscu Stalin zrobił 
pauzę 
i powtórzył z naciskiem – ...i ich stronnicy zdemaskują Trockiego jako 
organizatora zabójstwa 
Kirowa, jako organizatora i inicjatora terroru, wymierzonego przeciwko władzy 
radzieckiej 
i przywódcom radzieckim. Nie żądamy wiele: mają tylko potwierdzić, że Trocki 
polecił 
zamordować Kirowa, że polecił przygotowywać zamachy na przywódców partii i 
rządu. Komu 
polecił? Ich organizacji, połączonej organizacji trockistów i zinowiewowców, 
nazwijmy ją, 
powiedzmy, „Zjednoczone Centrum”... Dobra nazwa. W Leningradzie było „Centrum 
Leningradzkie”, a to będzie „Zjednoczone Centrum” trockistów i zinowiewowców, 
kierowane 
przez Trockiego.
Jeżow coś sobie zanotował. Stalin spojrzał na niego z ukosa, odwrócił wzrok i 
ciągnął dalej:
– Aby uwiarygodnić zeznania Zinowiewa i Kamieniewa i nadać im należytą rangę, 
trzeba 
będzie oczywiście posadzić na ławie oskarżonych nie tylko ich, ale także 
trockistów. Im więcej 
trockistów, tym lepiej. A im głośniejsze i bardziej znane nazwiska, tym jeszcze 
lepiej. Myślę, że 
znalezienie takich trockistów nie będzie trudne. W więzieniach i obozach jest 
wielu trockistów. 
Siedzą od dawna, pewnie sprzykrzyło im się już tak siedzieć... Postawienie przed 
sądem 
kadrowych trockistów złagodzi nawet winę Zinowiewa i Kamieniewa: nie będą 
jedynymi 
sprawcami zabójstwa Kirowa, spadnie na nich tylko część odpowiedzialności za to 
zabójstwo, są 
przecież zaledwie członkami organizacji, którzy na polecenie Trockiego wszczęli 
terror 
indywidualny. Wykonali polecenie przywódcy, zaczynając od Kirowa. Niech zwalają 
całą winę 
na Trockiego, niech przeklinają Trockiego, Trocki to najgorszy wróg naszego 
państwa, wszyscy 
wiedzą o tym od dawna.
Podczas styczniowego procesu wzięli na siebie moralną odpowiedzialność za 
zabójstwo 
Kirowa. Moralną! Są przecież marksistami, znają dialektykę: czy jest jakaś 
różnica między 
odpowiedzialnością moralną a odpowiedzialnością bezpośrednią? Czy jest jakaś 
różnica między 
winą moralną a winą bezpośrednią? Nie widzę żadnej różnicy...
Znów przeszedł się po gabinecie.
– Oczywiście z kadrowymi trockistami nie pójdzie tak łatwo. To twarde sztuki.
Nie mają za sobą tylu lat kajania się, nie bili się w piersi, nie uznawali 
swoich błędów tak jak 
Zinowiew i Kamieniew. Poza tym od dawna siedzą w więzieniach i obozach – będą 
się tym 
zasłaniać, będą twierdzić, że przebywając w więzieniach i obozach mają przecież 
alibi. Żadne 
więzienie i żaden obóz nikomu nie zapewniają alibi. Doświadczenia ruchu 
rewolucyjnego – 
kontrrewolucyjnego zresztą też – wskazują, że siedząc w więzieniu można aktywnie 
uczestniczyć 
w działalności rewolucyjnej lub kontrrewolucyjnej, można przekazywać polecenia 
swoim 
stronnikom, można prowadzić korespondencję ze swoimi przywódcami.
Coś nieuchwytnego przemknęło przez twarz Jagody, ale Stalin to zauważył... Nie 
podoba się 
Jagodzie, nie zgadza się Jagoda, pewnie chciałby powiedzieć, że nie można 
porównywać 
dawnych carskich więzień z dzisiejszymi, z których nawet mucha nie wyleci... Że 
on, Jagoda, 
wie, jak funkcjonuje jego resort, i ręczy za niego... A towarzysz Stalin nie 
wie, towarzysz Stalin 
myśli przestarzałymi kategoriami. Wbijając wzrok w Jagodę powtórzył dobitnie:
– Można prowadzić korespondencję. Można, i to doskonale. I prowadzą. To 
doświadczeni 
konspiratorzy, na przykład taki Smirnow albo Mraczkowski... Nawiasem mówiąc, 
Mraczkowskiemu znudziło się już pewnie to siedzenie w więzieniu, to człowiek 
niezbyt 
wykształcony, ale rzutki, uważa się za wybitnego stratega...
Jeżow skrupulatnie notował.
– Tak czy owak – podsumował Stalin – jeżeli ściągnięcie z więzień i obozów parę 
setek 
trockistów, to na pewno znajdzie się wśród nich ze dwudziestu albo trzydziestu 
takich, którzy 
zrozumieją beznadziejność swojej walki przeciwko partii, zrozumieją, w jakie 
bagno wciągnął 
ich Trocki, i zapragną poprzez uczciwe przyznanie się do winy zmyć z siebie to 
błoto. 
Oczywiście zadanie nie jest łatwe, ale aparat NKWD nie miewa łatwych zadań. 
Walka 
z wrogiem to trudna, lecz zaszczytna praca. Wykonując swoje zadanie służbowe 
czekiści 
powinni być świadomi, że wykonują równocześnie odpowiedzialne zadanie partyjne.
Przystanął przed Jagodą i powoli, z naciskiem powiedział:
– Partia dysponuje niezbitymi dowodami, że Trocki bezustannie prowadzi 
działalność 
wywrotową przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Organa śledcze muszą uzyskać tylko 
jedno: 
zmusić członków „Zjednoczonego Centrum”, by przyznali się do udziału w 
działalności 
terrorystycznej, a zwłaszcza do udziału w zabójstwie towarzysza Kirowa... – 
Zamilkł, nie 
spuszczając z Jagody mrocznego spojrzenia. – Nie mogą się nie przyznać, gdyż 
takie są fakty. 
Jeżeli będą zaprzeczać faktom, poniosą jak najsurowsze konsekwencje.
Jeżow i Jagoda wyszli z gabinetu.
Stalin został sam.
Niezadowolenie Jagody z obecności Jeżowa nie było przypadkowe. Za tym 
niezadowoleniem 
kryje się coś więcej niż zwykła rywalizacja. Jagoda zrozumiał, że ON nie uważa 
go za 
wspólnika. Zrozumiał, że ON nie potrzebuje wspólników, lecz wykonawców. 
Zrozumiał, że za 
wszystkie swoje poczynania będzie odpowiadać s a m i że nikt nie ma zamiaru 
dzielić z nim tej 
odpowiedzialności.
Dzisiejsze niezadowolenie Jagody to nie pierwsza i nie jedyna manifestacja jego 
poglądów. 
Nie ukrywa swojej sympatii dla Miedwiedia i Zaporożca. Na zesłanie wyprawił ich 
nie 
w aresztanckim wagonie, ale w specjalnym, i to aż na miejsce przeznaczenia. 
Przed wysyłką 
wezwał obu do siebie, rozmawiał.
Po co ich wezwał, o czym rozmawiał?
Uspokajał ich. Pocierpcie, chłopaki, wszystko się ułoży, trudno, tak wyszło, to 
nie wasza 
wina: ON kazał, ale nie bójcie się, nie pozwolimy was skrzywdzić. Są 
niezadowoleni z tej kary. 
Uważają, że nie było za co ich karać. Nie chcą ponieść nawet tak małej ofiary 
dla partii. 
Protestują, okazują niezadowolenie, zaciemniają sprawę Kirowa.
Dlaczego pozwalają żonie Miedwiedia jeździć do męża w tę i z powrotem? Po co te 
ostentacyjne podróże na oczach wszystkich?
Naczelnik wydziału transportu NKWD Szanin posłał Zaporożcowi dwa albumy płyt ze 
starymi pieśniami rosyjskimi. Dlaczego to zrobił? Żeby pocieszyć przyjaciela w 
nieszczęściu? 
Co, Zaporożec żyć nie może bez tych płyt?
Nawet Pauker, szef JEGO, towarzysza Stalina, ochrony osobistej, błazen i tchórz, 
budapeszteński fryzjer, nawet ten odważył się posłać Zaporożcowi radio. Nie bał 
się. Żałują, 
współczują, ach, cierpi nasz biedny Wania, nie wiadomo, za co i po co... Mógłby 
się Zaporożec 
obejść bez radia i płyt, w końcu żyje tam sobie jak za piecem, żona Miedwiedia 
też mogłaby 
zamieszkać z mężem, a nie pałętać się tam i z powrotem.
I po co to? Po to, żeby zademonstrować, że pracownicy NKWD wszystko wiedzą i 
swoich 
skrzywdzić nie pozwolą.
ON oczywiście rozumie ich „ludzkie” uczucia, ale mogliby się tak z nimi nie 
obnosić, 
mogliby nie kłuć w oczy tą niewinnością Zaporożca i nie dawać powodów do plotek 
na temat 
sprawy Kirowa.
Oni specjalnie tak się zachowują, chcą pokazać, i to pokazać JEMU, że są silni, 
że popierają 
się niezależnie od okoliczności. A przecież wiedzą, z kim mają do czynienia. 
Zdają sobie sprawę, 
co ON mógł zrobić z Miedwiediem i Zaporożcem, którzy nie upilnowali członka 
Biura 
Politycznego.
Mógł ich rozstrzelać.
I trzeba było rozstrzelać.
A ON wysłał ich na kierownicze stanowiska, właściwie do sanatorium, jednego na 
dwa lata, 
drugiego na trzy. Doszli więc do wniosku, że ON uznał ich za wspólników, że ON 
się boi, że 
mają GO w ręku. Manifestują swoją siłę, swoją niezależność i swoje 
niezadowolenie. To zalążek 
spisku, nowego spisku, „spisku czekistów”.
Jagoda i aparat NKWD są posłuszni JEGO woli. Do czasu. Są posłuszni tylko do 
czasu. 
Dlatego Jagodę i jego aparat trzeba będzie usunąć. To prawda, że Jagoda włączył 
się do walki 
z wrogiem wewnątrzpartyjnym, poszedł na to, jego aparat też, ale walczyli tylko 
z tymi, którzy 
działali w oficjalnych frakcjach, czyli z trockistami, zinowiewowcami, 
sapronowcami, no i z 
prawicą, choć co do prawicy to właściwie nie ma pewności. Dalej już nie pójdą, w 
przyszłej 
rewolucji kadrowej nie ma co liczyć na obecny aparat, trzon kadry NKWD – to 
ciągle jeszcze 
stare czekistowskie, a więc partyjne kadry, uważają się za „ideowców”, walkę z 
wrogiem traktują 
jako „ideową”. Zwalczając wroga wewnątrz partii wyobrażają sobie, że są 
politykami, że ich 
praca jest robotą polityczną, zapomnieli, że to już nie GPU, nie Główny Urząd 
Polityczny, a po 
prostu Główny Urząd Bezpieczeństwa Państwowego i ich zadaniem jest troska o 
bezpieczeństwo 
państwa, partii i kierownictwa partii. Są tylko wykonawcami i strażnikami, 
niczym więcej.
Jeżeli nawet pójdą na dalsze czystki w partii, to jeszcze bardziej utwierdzą się 
w mniemaniu, 
że są czymś więcej niż wykonawcami i strażnikami, utwierdzą się w mniemaniu, że 
są 
wspólnikami, już zaczęli to okazywać, a w miarę upływu czasu będą okazywać coraz 
jawniej.
Nie, na razie nie trzeba ich usuwać. Jeszcze za wcześnie. Najpierw niech dobiją 
Zinowiewa 
i Kamieniewa – poszli na to i nie zawiodą, trockistami i zinowiewowcami zajmują 
się od dawna, 
znają ich kadry, przygotują proces.
Proces przeprowadzi Wyszyński – on to potrafi. A przez ten czas Jeżow nadzorując 
NKWD 
z ramienia KC zapozna się z funkcjonowaniem resortu i wprowadzi do NKWD ludzi, 
którzy 
zastąpią aparat Jagody.
Czy będą stawiać opór? Wątpliwe. Cios spadnie nieoczekiwanie. Poza tym ON ma 
przeciwwagę – wojsko.
Wątpliwa i czasowa przeciwwaga, ale przeciwwaga.
Wojsko zawsze jest niepewne. Każde wojsko jest niepewne, jeśli choć na chwilę 
osłabić 
czujność, jeśli choć na chwilę popuścić cugli. Jak świat światem wszystkie 
przewroty pałacowe 
były dziełem wojska, a ściślej mówiąc tych, którzy tym wojskiem dowodzili. 
Jedynie Rewolucja 
Październikowa oparła się na masach żołnierskich, a nie na kadrze dowódczej – 
żołnierze mieli 
broń.
Kadra dowódcza wojska też jest zawsze niepewna. Obecne kadry wojskowe są jeszcze 
bardziej niepewne niż kadry NKWD. Dowództwo wojskowe roi się od zakamuflowanych 
trockistów, byłych współpracowników Trockiego z czasów, gdy był komisarzem 
ludowym 
marynarki, dla wielu z nich Trocki jest częścią ich „bohaterskiej” przeszłości. 
Uważają się za 
bohaterów wojny domowej, w skrytości ducha nie uznają roli i znaczenia 
towarzysza Stalina 
w wojnie domowej, nienawidzą go.
Do dziś wszystko się w NIM gotuje na wspomnienie tego szubrawca, tego łajdaka 
Szmidta. 
Na XV zjeździe Szmidt popierał opozycję. Po dyskusji, gdy ON, Stalin, wychodził 
z Kremla, 
Szmidt podszedł do NIEGO wystrojony jak papuga, w czarnej czerkiesce, z pasem 
inkrustowanym srebrem, w papasze na bakier i niby żartem, poufale, jakby po 
przyjacielsku 
zaczął obrzucać GO koszarowymi wyzwiskami.
Wszyscy potraktowali to jako rubaszny żart starego wojaka, nie dopatrzyli się w 
tym 
żadnego gestu politycznego, ot, zażartował frontowy żołnierz, członek partii od 
1915 roku, 
w czasie wojny światowej odznaczony czterokrotnie Krzyżem Świętego Jerzego, a w 
czasie 
wojny domowej – dwoma Orderami Czerwonego Sztandaru.
ON, Stalin, nie uznał jednak tego za żart, a jeśli nawet był to żart, to taki, 
który wyrażał 
stosunek wszystkich tych zarozumiałych „bohaterów” wojny domowej do NIEGO.
Teraz Szmidt dowodzi brygadą pancerną u Jakira. Jest przyjacielem Jakira i 
Primakowa, 
byłego dowódcy czerwonego kozactwa, Turowski zaś, niezmienny szef sztabu 
Primakowa, to 
krewniak Szmidta: ożenili się z dwiema siostrami. Oto jakie gniazdko hołubi 
Jakir, 
najwierniejszy frontowy druh Tuchaczewskiego.
Na razie siedzą cicho, milczą, a kiedy muszą mówić o JEGO roli w wojnie domowej, 
cedzą 
słowa przez zęby. I na takich kadrach opiera się Tuchaczewski – potencjalny 
Bonaparte, carski 
oficer, który przyłączył się do rewolucji z czysto egoistycznych i 
ambicjonalnych pobudek.
Tuchaczewski i jego współtowarzysze nigdy nie zapomną swojej klęski pod Warszawą 
w dwudziestym roku. Usiłowali zwalić wtedy winę na towarzysza Stalina. Pośrednio 
poparł ich 
nawet Lenin tą swoją złośliwą uwagą: „Kto maszeruje na Warszawę przez Lwów?!”
Lenin zawsze za bardzo ufał ludziom, widział w Tuchaczewskim uczciwego, oddanego 
sprawie rewolucji specjalistę wojskowego. Przekonał go o tym Walerian Kujbyszew, 
a tego 
z kolei własny brat, kolega szkolny Tuchaczewskiego, obecnie dowódca korpusu.
Trocki też oczywiście poparł Tuchaczewskiego, miał nadzieję, że na jego 
grzbiecie zapędzi 
się aż do Berlina.
Cała ta wojna była awanturą – lekkomyślną, niebezpieczną, niezwykle groźną dla 
losów 
władzy radzieckiej. Z Warszawy wróciłby nowy Juliusz Cezar, nowy Bonaparte. 
Takiej szansy 
nie wolno było dawać Tuchaczewskiemu i ON takiej szansy mu nie dał. ON uratował 
władzę 
radziecką i państwo radzieckie.
I cokolwiek by wypisywał Tuchaczewski w swojej książczynie „Pochód za Wisłę”, to 
rację 
miał ON i historia MU to przyzna.
Obecnie Tuchaczewski przyczaił się, poświęcił się ponoć teorii wojskowości, 
pisze prace 
naukowe, nigdy nie należał do żadnych opozycji, kroczył, widzicie go, własną 
drogą, na nikogo 
nie liczył, liczył wyłącznie na siebie, taki niezależny wojskowy specjalista 
profesjonalista, daleki 
od intryg i sporów, zdolny w stosownej chwili zaprowadzić porządek w państwie. A 
jeśli zajdzie 
potrzeba, to i obronić ideały rewolucji przed dyktaturą, czyli obronić władzę 
radziecką przed 
NIM, Stalinem, to jest jego ostateczny cel, to jest jego najważniejsze zadanie! 
Sam chce być 
dyktatorem.
Wojskowe służby polityczne też są niepewne, wśród komisarzy jest jeszcze więcej 
trockistów niż w dowództwie. Armia ciągle jeszcze składa się głównie z chłopów, 
a po 
kolektywizacji i rozkułaczeniu trafiły do wojska niezbyt pewne roczniki. Zresztą 
robotnicy to też 
w trzech czwartych dzieci byłych kułaków i podkułaków.
Pozbycie się jednego Tuchaczewskiego nie załatwi sprawy. Trzeba oczyścić armię 
ze 
wszystkich potencjalnie niebezpiecznych sił. Ale najważniejsi to Tuchaczewski, 
Jakir 
i Uborewicz.
Oczywiście są to ludzie znani. Dzisiaj znani. A jutro? Kto jutro będzie o nich 
pamiętał? 
Przewrotem październikowym kierował Komitet Wojskowo-Rewolucyjny Rady 
Piotrogrodzkiej: 
Trocki, Dybienko, Krylenko, Raskolnikow, Antonow-Owsiejenko, Smiłga, Bubnow, 
Dzierżyński, Podwojski, Swierdłow, Milutin... Kto to dziś pamięta?! Swierdłow i 
Dzierżyński nie 
żyją, Trocki – najgorszy wróg – za granicą, Smiłga w więzieniu, reszta też 
powinna tam trafić.
O Tuchaczewskim, Jakirze i Uborewiczu ludzie szybko zapomną albo będą o nich 
pamiętać 
jako o szpiegach i zdrajcach. Po tych trzech przyjdzie kolej na innych, 
przyjdzie kolej na całe 
dowództwo. Armia to wytrzyma. W ciągu trzech, czterech lat wyrosną nowe kadry 
dowódcze. 
Wojnę niekoniecznie muszą prowadzić teoretycy, zwłaszcza tacy po carskiej 
szkole.
Kto dowodził armiami, dywizjami i brygadami w czasie wojny domowej? Frunze, 
Budionny, 
Woroszyłow, Parchomienko, Łazo, Kikwidze, Szczors, Kotowski. Kim był Pierwszy 
Głównodowodzący Krylenko? Chorążym. A Trocki, komisarz ludowy marynarki 
wojennej? 
Dziennikarzem.
Kim byli marszałkowie Napoleona? Piekarzami i rzeźnikami.
Wojna jest rzeczą prostą. ON całą wojnę domową spędził na froncie, a przecież 
nigdy 
przedtem nie służył w wojsku.
Zmiana kadry dowódczej nie przyniesie armii żadnego uszczerbku. Młodsi dowódcy 
zostaną 
starszymi, starsi – wyższymi, a wszystko to będą zawdzięczać JEMU i tylko JEMU, 
to będzie 
JEGO armia. Wraz ze zlikwidowanymi dowódcami odejdą w niebyt legendy wojny 
domowej, 
powstanie nowa historia wojny domowej, w której w sposób prawidłowy, godny i 
należyty 
zostanie naświetlona JEGO rola.
Z armią należy rozprawić się błyskawicznie. Na razie jednak trzeba poprzestać na 
Szmidcie, 
Primakowie i Putnie. Dowódca dywizji Putna to przyjaciel Tuchaczewskiego jeszcze 
sprzed 
rewolucji, razem służyli w lejbgwardii Pułku Siemionowskiego. W 1923 roku 
działał w opozycji 
trockistowskiej, co prawda zerwał z nią, ale tak czy owak należał. Szmidta, 
Primakowa i Putnę 
powiąże się z rychłym procesem Zinowiewa i Kamieniewa, tamci muszą złożyć 
odpowiednie 
zeznania. Tuchaczewski będzie oburzony, ale prawo jest prawem, zeznania wymagają 
sprawdzenia...
A na razie trzeba uśpić ich czujność, zadbać i zatroszczyć się o wojsko.
Wojsko z zewnątrz sprawia wrażenie monolitu, na czele stoi Woroszyłow, 
Tuchaczewski 
pełni funkcje jego zastępcy. Pochłonięty jest sprawami przezbrojenia wojska, 
jako nasz czołowy 
teoretyk zajmuje się prognozowaniem przyszłej wojny, opracowuje nową doktrynę 
wojenną, 
rozwija koncepcję „głębokiej operacji” i przeciwstawia ją temu, co nazywa 
„pozycyjnym patem”.
Tak, wojna domowa nie była wojną pozycyjną, to zrozumiałe – toczyła się 
wszędzie, na 
terenie całego kraju, nowe fronty powstawały niemal codziennie, dlatego też 
wojna ta miała 
charakter manewrowy.
Tylko czy doświadczenia wojny domowej, toczącej się wewnątrz jednego państwa, 
można 
przenosić na grunt wojny kilku państw? Każde państwo umacnia swoje granice. 
Właśnie z tego 
powodu wojna światowa miała charakter pozycyjny. Przyszła wojna też będzie miała 
charakter 
pozycyjny. To nie przypadek, że Francuzi zbudowali na granicy z Niemcami 
czterystukilometrową linię Maginota i bezustannie ją umacniają.
Czyżby francuscy teoretycy wojskowi byli głupsi od Tuchaczewskiego? Czy generał 
Weygand zna się na wojnie gorzej od Tuchaczewskiego? Ten sam generał Weygand, 
który 
pogonił Tuchaczewskiego spod Warszawy, buduje linię Maginota, szykuje się do 
wojny 
pozycyjnej, a Tuchaczewski odrzuca to założenie, twierdzi, że wojna zacznie się 
od głębokiego 
przełamania obrony przeciwnika i wdarcia się na jego tyły.
Po co Tuchaczewskiemu ta teoria? Po to, żeby w sprzyjającym momencie skupić pod 
swoimi 
rozkazami duże uderzeniowe związki taktyczne i pchnąć je w kierunku, który on, 
Tuchaczewski, 
uzna za właściwy. Oto jaką wojnę przygotowuje Tuchaczewski! We wszystkich swoich 
pracach 
i prognozach militarnych zakłada, że potencjalnym przeciwnikiem będą Niemcy. To 
jednak tylko 
słowa. Nie ulega wątpliwości, że Tuchaczewski nienawidzi Niemców. Nienawidzi z 
powodów 
osobistych – był w niewoli, pięć razy uciekał, udało mu się dopiero za piątym 
razem. W grę 
wchodzi też tradycyjna nienawiść wojenna – Tuchaczewski był carskim oficerem, a 
Niemcy 
zdrowo ich bili w czasie wojny... Jako stary carski oficer uważa Francję za 
naturalnego wroga 
Niemiec i naturalnego sprzymierzeńca Rosji. Nie może i nie chce zrozumieć, że 
klęska Niemiec 
zmieniła tę sytuację. Dla Niemiec głównym wrogiem są ci, którzy narzucili im 
Traktat Wersalski, 
czyli Francja i Anglia.
Wszystko, co mówi Hitler, wszystko, co pisze w „Mein Kampf”, wszystko, co 
deklaruje – to 
bluff... Grożąc Wschodowi, Hitler usypia czujność Francji i Anglii. Potencjalnym 
sojusznikiem 
Niemiec jest nie Francja, nie Anglia, ale Związek Radziecki, natomiast 
potencjalnym 
przeciwnikiem Związku Radzieckiego są właśnie Anglia i Francja. Francja ze 
względu na 
wpływy w Europie, Anglia ze względu na wpływy w jej koloniach w Afryce i Azji.
Swoją postawą Tuchaczewski popycha Niemcy w ramiona Francji i Anglii, 
obiektywnie 
rzecz biorąc działa na korzyść tych trzech państw i przeciwko Związkowi 
Radzieckiemu. 
Tuchaczewski dąży do sprowokowania wojny, żeby pod jej pretekstem w stosownym 
momencie 
dokonać przewrotu. A po przewrocie będzie sobie manewrować na froncie.
Czy taki przewrót jest możliwy? Nie ulega wątpliwości, że tak. Jeżeli 
Tuchaczewski będzie 
dysponować armią i wiernymi mu dowódcami w rodzaju Uborewicza, Jakira, Biełowa i 
innych, 
jeżeli demagogicznie wykorzysta niezadowolenie chłopstwa i odsuniętego od władzy 
aparatu, 
jeżeli demagogicznie wystąpi w „obronie rewolucji” przed „stalinowską 
dyktaturą”, to nie tylko 
dokona przewrotu, ale także zdobędzie i utrzyma władzę, likwidując, 
rozstrzeliwując w trakcie 
zamachu wszystkie wierne JEMU kadry. Tuchaczewski nie cofnie się przed rozlewem 
krwi, dał 
już tego dowody podczas tłumienia buntu w Kronsztadzie i puczu Antonowa.
Dobrze, niech sobie snują takie plany i nadzieje. Trzeba będzie mianować 
Tuchaczewskiego 
pierwszym zastępcą komisarza ludowego, niech myśli, że towarzysz Stalin darzy go 
zaufaniem, 
że towarzysz Stalin niczego się nie domyśla.
Tymczasem należy skruszyć monolit, oddzielić wojsko od polityki, oddzielić je od 
narodu 
i tym samym uzależnić od władzy państwowej. Wojsko musi być narzędziem władzy. 
Rewolucja 
stworzyła armię jako siłę polityczną, niezbędną do utrzymania władzy 
politycznej. Teraz to już 
niepotrzebne, a nawet wręcz szkodliwe i niebezpieczne: jeśli armia jest siłą 
polityczną, rości 
sobie pretensje do władzy politycznej albo chce odgrywać jakąś rolę w walce o 
taką władzę.
Wojsko należy rozwarstwić, wprowadzić stopnie wojskowe jak w armii carskiej, jak 
we 
wszystkich armiach świata. Stopnie wojskowe izolują kadrę dowódczą od mas 
żołnierskich, samą 
zaś kadrę dowódczą podzielą na liczne kategorie. To spowoduje, że ambitni 
oficerowie będą 
myśleć nie o polityce, lecz o własnej karierze.
Najważniejszym – Woroszyłowowi, Budionnemu, Blucherowi, Jegorowowi, 
Tuchaczewskiemu – nada się stopień marszałka, pozostałym – stopnie generalskie. 
Chociaż nie, 
na stopień „generała” jeszcze za wcześnie: słowo to za bardzo kojarzy się z 
carską generalicją. 
„Marszałek” owszem, ten stopień sięga czasów Rewolucji Francuskiej, Napoleona, w 
carskiej 
Rosji nie było marszałków, feldmarszałek był, a marszałków nie było. Zamiast 
„generałów” 
wprowadzi się więc stopnie komandarmów, komkorów, kombrygów, komdiwów, niższe 
szarże 
mogą mieć takie stopnie jak za cara: pułkownik, major, kapitan, porucznik. Nie, 
„porucznik” 
brzmi jakoś po białogwardyjsku... No to niech będzie „lejtnant” czy coś w tym 
rodzaju. Jegorow 
i Tuchaczewski na pewno wymyślą jakieś słowo, znają się na tych stopniach 
jeszcze z czasów 
służby w armii carskiej.
Dla różnych kategorii kadry dowódczej trzeba będzie wprowadzić zróżnicowane 
wynagrodzenia, wysokie wynagrodzenia i opracować system przywilejów: dodatek za 
wysługę 
lat, duże emerytury, mieszkania służbowe, kluby oficerskie i tak dalej – to 
jeszcze bardziej 
oddzieli wojsko od narodu, oficerstwa nigdy nie kochano. Można nawet wprowadzić 
nowe wzory 
umundurowania dla korpusu oficerskiego – niech się rzuca w oczy. No i oczywiście 
trzeba znieść 
ograniczenia dla Kozaków, przywrócić tradycyjne mundury jednostek kozackich.
Kozacy przyjęli kolektywizację ze szczególną niechęcią, przywykli do 
niezależności 
i odrębności swego stanu, a sprowadzono ich do roli zwyczajnych kołchoźników – 
niech więc 
noszą te swoje lampasy, otoki, kubanki, zaspokoi to ich miłość własną i jeszcze 
bardziej 
zróżnicuje wojsko. Trzeba pokazać wojsku, że ON kocha je i hołubi, że ma 
zaufanie do armii. 
Zwłaszcza do dowództwa. W tym celu można nawet zreorganizować służby polityczne, 
dać 
dowódcom namiastkę większej samodzielności.
Wszystkie te gesty zneutralizują armię na czas wymiany aparatu NKWD, później zaś 
przy 
pomocy nowych kadr NKWD szybko i zdecydowanie uderzy się w kadrę dowódczą 
wojska, 
w Tuchaczewskiego i jego kompanów, w tych tak zwanych bohaterów wojny domowej, 
święcie 
przekonanych, że dawne zasługi wojenne zwalniają ich z obowiązku wierności wobec 
kierownictwa partii. Teraz ci „bohaterowie” nikomu nie są potrzebni.
Oczywiście romantyka wojny domowej to cenny kapitał, kapitał wychowawczy. 
„Czapajew” 
okazał się dobrym filmem, podobno nawet dzieci bawią się w Czapaja.
Niech więc powstają filmy o bohaterach wojny domowej, ale tylko o poległych, na 
przykład 
o Szczorsie, o Kotowskim, o Parchomience, o Łazo, o Kikwidze. Wyłącznie o nich! 
O żywych 
nie trzeba kręcić filmów, z żywymi nigdy nic nie wiadomo. Serafimowicz to dobry 
pisarz, 
„Żelazny potok” zdobył dużą popularność, ale głównym bohaterem książki jest 
żyjący do dziś 
ówczesny dowódca dywizji tamańskiej Kowtiuch, były sztabskapitan armii carskiej, 
osobnik ze 
wszech miar niepewny i podejrzany.
Trzeba wykorzystać zabójstwo Kirowa. To teraz najważniejsze zadanie. Na początek 
zrobi 
się publiczny proces trockistów i zinowiewowców, duży proces, pokazowy, trzeba 
będzie 
ściągnąć jak najwięcej oskarżonych. I wszystkich rozstrzelać.
Proces ten zapoczątkuje akcję likwidacji wszystkich wrogów – aktywnych, 
utajonych 
i potencjalnych, i pociągnie za sobą dalsze procesy, jawne i zamknięte, 
zapoczątkuje rewolucję 
kadrową.
Kirow, Kirow, Kirow! Naród nie może zapomnieć o tej stracie, o tej stracie naród 
musi stale 
pamiętać i mścić się za nią, mścić się bezustannie. Trzeba wpoić narodowi miłość 
do Kirowa, 
naród nie powinien zapominać o nim nawet na chwilę.
Trzeba wydawać książki o Kirowie, kręcić filmy o Kirowie, nadawać jego imię 
miastom, 
wsiom, fabrykom, muzeom, teatrom... Wszystko musi przypominać narodowi o 
Kirowie, Kirow 
musi stać się relikwią, wiecznym bólem, wiecznie otwartą raną. Tę ranę trzeba 
jątrzyć, stale 
jątrzyć, powinna bez przerwy przypominać narodowi o wrogach, których należy 
tępić, tępić 
i jeszcze raz tępić.
Wszyscy leningradzcy współpracownicy Kirowa zostali zlikwidowani.
Członków egzekutywy Leningradzkiego Komitetu Obwodowego partii, członków 
i kandydatów KC WKP(b): Czudowa, Kodackiego, Aleksiejewa, Smorodina, Pozerna, 
Ugarowa, 
Struppego – rozstrzelano w latach 1937-1939.
Rozstrzelano też większość członków Leningradzkiego Komitetu Obwodowego, 
Komitetu 
Miejskiego i Komisji Kontroli Partyjnej.
W ciągu pięciu lat, od roku 1933 do 1938, stan leningradzkiej organizacji 
partyjnej 
zmniejszył się o połowę.
Delegacja leningradzkiej organizacji partyjnej na XVII zjazd składała się ze 154 
osób. W jej 
skład wchodzili też Stalin, Andriejew i Szkiriatow. Na XVIII zjeździe w 1939 
roku delegatami 
byli już tylko I. W. Stalin, A. A. Andriejew i M. F. Szkiriatow.
17
Nadciągała jesień 1935 roku, druga jesień zesłania. Chłopi skończyli budować 
oborę i Sasza 
znów nie miał nic do roboty. Niebawem na rzece pojawi się lód, a wtedy on, i tak 
już samotny, 
straci w ogóle kontakt ze światem.
Zaczęły się jesienne deszcze. Wieś sprawiała wrażenie kompletnie opustoszałej, 
nawet psy 
się pochowały. Sasza przeglądał stare gazety i czasopisma, znał je prawie na 
pamięć.
Latem 1935 roku Zida wyjechała na wakacje do córki i już nie wróciła, do szkoły 
przysłali 
nową nauczycielkę. A więc wyjechała na zawsze, zniknęła z jego życia tak samo 
dziwnie, jak się 
pojawiła. Dopiero w zimie dostał od niej list: „Żegnaj, Sasza, dziękuję za 
wszystko, co mi 
ofiarowałeś. Życzę Ci wolności i szczęścia. Pomyśl o mnie czasem...” I cytat z 
Jesienina: „Nie 
zapomnę ciebie i o tobie! Wszak po świecie gnany losem złym, ze wszystkimi, 
tułacz 
i wędrowiec, będę witać się imieniem twym”.
List bez adresu zwrotnego, stempel nieczytelny... Zniknęła. Dlaczego? Z powodu 
tego 
pamiętnika? Przecież przeprosił ją wtedy, było mu naprawdę przykro, tłumaczył 
jej, że to 
niebezpieczne dla innych, nie zaprzeczała, przyznała mu rację, nie obraziła się, 
ale widocznie 
jakaś zadra pozostała. Poza tym Waria... Sasza myślał o niej, Zida to czuła, 
choć nie okazywała 
zazdrości. A może chodziło o coś zupełnie innego? Widziała, jak wywożą zesłańców 
znad 
Angary, pomyślała, że Saszę też wywiozą, i wyjechała sama, żeby na to nie 
patrzeć. Pewnie 
miała rację.
Sasza wciąż zwlekał z wysłaniem listu do Stalina.
Oczywiście, wiadomości z pierwszych stron gazet napawały optymizmem: pojawiły 
się nowe 
nazwiska, nowi bohaterowie – górnik Stachanow, maszynista Kriwonos, frezer 
Gudow, kowal 
Busygin, obuwnik Smietanin, tkaczki Jewdokia i Maria Winogradowe, kołchoźnice 
Maria 
Demczenko i Maria Gnatienko, traktorzystki Angelina i Kawardak – ludzie, którzy 
zainicjowali 
masowy wyścig pracy. Oddano do użytku pierwszą linię metra w Moskwie, 
uruchomiono wiele 
fabryk.
Czy sterroryzowany i uciskany naród byłby zdolny do takich osiągnięć? Nie, naród 
nie czuje 
się sterroryzowany i uciskany, naród popiera partię i Stalina, naród i Stalin to 
jedno, Stalin nie 
oderwał się od narodu, spotyka się z hutnikami, z przodującymi kołchoźnikami, z 
dowódcami 
Armii Czerwonej, z absolwentami szkół wojskowych, z kobietami, ze stachanowcami, 
z kombajnistami i kombajnistkami.
Z drugiej strony, skoro spadają głowy najbliższych współtowarzyszy Lenina, to 
cóż warta 
jest głowa takiego Saszy?
Dawniej słowo „komunista” oznaczało przynależność do wielkiej rodziny ludzi 
wyznających 
tę samą ideę, obecnie zaś brzmi bardziej złowieszczo niż słowo 
„białogwardzista”. 
Białogwardzista to białogwardzista, wszystko jasne, a komunista ukrywa się za 
legitymacją 
partyjną i dlatego należy go traktować ze wzmożoną czujnością. Tak wynikało z 
gazet.
A on, głupek, zawsze uważał się za wielkiego polityka! Był aktywistą Komsomołu, 
marzył 
mu się Swierdłowski Uniwersytet Komunistyczny, a potem Instytut Czerwonej 
Profesury, chciał 
zostać działaczem partyjnym. Ostatecznie zdecydował jednak, że będzie inżynierem 
– kraj 
potrzebuje specjalistów, jako inżynier stanie się w przyszłości działaczem 
gospodarczym, czyli 
tak czy owak politykiem. Jaki tam z niego polityk! Co to w ogóle znaczy – 
polityk? Polityka 
okazała się czymś zupełnie innym, niż wyobrażał sobie w młodości, nie miała nic 
wspólnego 
z ideowością, z czystością intencji, z działaniem bez intryg i oszustw. Naiwny 
dureń! Właśnie za 
tę naiwność trafił na zesłanie. Gdyby był prawdziwym politykiem, sprytnym, 
elastycznym, to na 
pewno by wiedział, że w świątecznym numerze gazetki nie wolno nie wspomnieć o 
towarzyszu 
Stalinie, że nie wolno wypisywać ciętych fraszek pod zdjęciami przodowników 
nauki, że nie 
wolno wdawać się w dyskusje z wykładowcą rachunkowości, skoro ten powołuje się 
na 
marksizm-leninizm... Domyśliłby się, że skoro zaciągnęli go na zebranie 
partyjne, to trzeba 
złożyć samokrytykę i mieć to z głowy. A po interwencji Solca nie zadzierać na 
nowo z Baulinem 
i Łozgaczowem. Prawdziwy polityk wie, co wolno, a czego nie wolno, co można, a 
czego nie 
można.
Jurka Szarok nie pchał się do ładowania beczek, siedział sobie w jasnej i 
ciepłej hali, a Sasza 
w deszcz i śnieg taszczył te beczki na własnym grzbiecie. Jurka Szarok ukończył 
prawo i pracuje 
„tam”, tak napisała mama i Sasza od razu zrozumiał, gdzie. Jura to w głębi duszy 
wróg, kontra, 
ale pracuje w NKWD, a on, Sasza, siedzi. Jura okazał się cwaniakiem, a Sasza 
ciężkim frajerem. 
A przecież mógł żyć sobie spokojnie, mógł wierzyć w ideę jak miliony innych 
ludzi, ale nie 
mieszać się do polityki, tylko zająć się swoimi sprawami, swoją pracą. Polityka 
– to nie dla 
niego, politycy są ambitni, walczą o władzę albo starają się ją utrzymać, walka 
o władzę zaś 
prowadzi do politykierstwa, intryg, zawiści, fałszu, wiarołomstwa i likwidowania 
przeciwników, 
o czym świadczy ostatni proces.
Wbrew swoim prawdziwym zainteresowaniom wybrał studia techniczne, a nie 
humanistyczne, myślał kiedyś o historii, bardzo lubił historię, czyż jednak 
historyk może brać 
aktywny udział w budowie komunizmu? Cóż warte jest odkrycie przez historyka 
jakiegoś 
starodawnego dokumentu w porównaniu z cegłą, którą kładzie murarz rozpoczynając 
budowę 
wielkiego pieca? Dokument to przeszłość, piec hutniczy to przyszłość, zawsze tak 
sądził, 
przecież wartości materialne mają decydujące znaczenie dla całej ludzkości, a 
dla Rosji 
szczególnie, trzeba przekształcić ten zacofany, rolniczy kraj w przodujące, 
przemysłowe, potężne 
mocarstwo proletariackie, bazę przyszłej rewolucji światowej. Kto by tam grzebał 
w jakichś 
archiwach?
Oczywiście wartości duchowe też są potrzebne ludzkości, głównie do wychowywania 
i uświadamiania ludu. Sasza lubił nie tylko historię, lubił także literaturę, 
dużo czytał po rosyjsku 
i po francusku, z łatwością zapamiętywał wiersze, potrafił nawet rozpłakać się 
nad jakąś 
szczególnie przejmującą strofą – on, który w dzieciństwie nigdy nie płakał!
Jego sąsiad Michaił Juriewicz pytał:
– Sasza, dlaczego pan nie pisze?
– Czemu miałbym pisać?
– Człowiek piszący przyzwyczaja się do przejrzystego, literackiego formułowania 
własnych 
myśli. Umiejętność pisania to najważniejsza oznaka inteligencji, dawniej w 
gimnazjach 
klasycznych uczono tej sztuki, choć nie były to szkoły pisarzy. Niech pan sobie 
przypomni 
liceum w Carskim Siole. Wątpię, czy mielibyśmy Puszkina, gdyby nie ówczesne 
czasopisma 
szkolne, kółka literackie, improwizacje poetyckie i prozatorskie, pojedynki na 
epigramaty, czyli 
to wszystko, co dziś można by nazwać samokształceniem. Pisanie rozwija zmysł 
obserwacji, 
wyobraźnię, fantazję, cywilizuje człowieka, nawet jeśli pisze on wyłącznie dla 
siebie. Mam 
wrażenie, że popełnia pan wielki błąd.
Sasza często wspominał Michaiła Juriewicza. Jako dziecko przesiadywał godzinami 
w jego 
pokoju obok kuchni. Michaił Juriewicz podsuwał mu różne lektury, beletrystykę i 
książki 
historyczne...
A w chwili aresztowania Michaił Juriewicz wyszedł na korytarz pożegnać się z 
Sasza, chciał 
mu dać pieniądze... Szlachetny, uczciwy, wspaniały człowiek, niezłomnie wierny 
swoim 
zasadom i przekonaniom. Carskie Sioło. Liceum. Sasza uśmiechnął się. Tu, na 
zesłaniu, słowa te 
brzmiały szczególnie aktualnie.
Nad Angara nie robił żadnych notatek, nie mówiąc już o prowadzeniu dziennika. 
Pamiętał 
adresy mamy, ojca, Marka, ciotek – to wystarczy. Nie miał nawet notesu. Mogą 
przecież zwalić 
się z rewizją, znajdą notes i tłumacz im, kto jest kto, zapisze czyjeś nazwisko 
i sprowadzi na 
człowieka nieszczęście.
Żeby tylko nie zginąć w tej maszynce do mięsa. Żeby go tylko wypuścili po 
odsiedzeniu 
wyroku. Może wypuszczą, nie mogą mu nic zarzucić...
Mogą, oczywiście, że mogą, mogą też bez żadnego uzasadnienia odczytać mu decyzję 
OSO 
o nowym wyroku i koniec, nie ma odwołania! A może jednak... Może będzie miał 
szczęście 
i wypuszczą go na wolność?
Zwolnią, rzecz jasna, nie ot tak sobie, zwolnią z zakazem osiedlania się w 
dwudziestu czy 
trzydziestu miastach i z pieczątką w dowodzie, żeby znów zamknąć przy pierwszej 
lepszej 
okazji. A kiedy zacznie szukać pracy, będzie musiał pisać w ankietach „karany”, 
tego nie da się 
ukryć, i pewnie go nie przyjmą.
Mógłby pracować jako kierowca, ale w każdej bazie transportowej, w każdym garażu 
siedzi 
kadrowiec, kadry wszystko sprawdzają, tam też niczego nie da się zataić.
A więc nie będzie mógł pracować w żadnym przedsiębiorstwie, w żadnej instytucji. 
Trzeba 
znaleźć takie zajęcie, które nie wymaga wypełniania ankiet. Tylko jakie?
Wolny zawód... Malować nie umie, głosu nie ma, aktorstwa nigdy nie próbował, 
zresztą 
w teatrach też trzeba wypełniać ankiety. Szkoda, że nie nauczył się od Fiedi gry 
na harmonii, 
mógłby grywać na zabawach czy weselach i jakoś wiązać koniec z końcem... Teraz 
już za późno, 
Fiedia wkrótce wyjedzie.
A jednak to musi być wolny zawód. Trzeba też mieć pseudonim. Koniecznie! Tylko 
pseudonim pozwoli mu ukryć się przed ich „wszechwidzącym okiem i wszystko 
słyszącym 
uchem”. No tak, ale pseudonimów używają jedynie pisarze i poeci. To zaś wymaga 
talentu, 
a talentu przecież nie ma.
Michaił Juriewicz radził mu pisać. W szkole działało wprawdzie kółko literackie, 
koledzy 
czytali tam swoje wiersze i opowiadania, ale Sasza nie należał do tego kółka: to 
śmieszne czytać 
własne żałosne wypociny, kiedy ma się pod ręką Puszkina i Tołstoja, Szekspira i 
Balzaka.
Należał jednak do kółka historycznego, które prowadził Aleksiej Iwanowicz 
Strażow, 
znakomity pedagog, inteligentny i błyskotliwy człowiek. Zajęcia w kółku miały 
charakter 
problemowy – opracowywali wybrane przez siebie tematy. Sasza wybrał historię 
Rewolucji 
Francuskiej. Był nią zafascynowany. Aleksiej Iwanowicz chwalił jego prace. 
Pewnego razu 
zaprosił go nawet do domu na długą rozmowę o eseju Saszy „Saint-Just. Próba 
portretu 
politycznego i psychologicznego”. Powiedział, że jeśli Sasza poważnie zajmie się 
tym okresem, 
to za jakiś czas będzie mógł opublikować niektóre rzeczy, Sasza nie pamiętał 
już, gdzie, chyba 
w którymś z czasopism historycznych, a może w „Wiadomościach” Akademii 
Komunistycznej.
Sasza nie poświęcił się jednak historii i podjął studia w Instytucie Transportu. 
Mimo to nadal 
chętnie czytał książki historyczne, a te o Rewolucji Francuskiej nawet zbierał, 
o ile udało się 
czasem coś kupić.
Teraz mogą się przydać. Jak to dobrze, że jeszcze w zimie prosił mamę o 
przysłanie tych 
książek! Leżą przed nim na stole: Mathiez i Jaures w przekładzie z francuskiego, 
Lefebvre 
i Cardel w oryginale, Łukin, Tarle, artykuły Marksa, Engelsa, Lenina...
Materiały źródłowe są. Prac historycznych nie da się oczywiście drukować pod 
pseudonimem, ale gdyby je tak zbeletryzować, zacząć pisać nowele albo 
opowiadania, których 
bohaterami byliby Robespierre, Saint-Just, Danton, Marat, gdyby pisać o 
zabójczym Marata 
Charlotcie Corday, o ścięciu Ludwika XVI i Marii Antoniny, o walce jakobinów z 
żyrondystami, 
o zdobyciu Bastylii, o twórcy „Marsylianki” Rouget de Lisie, o Mirabeau, o 
Lafayetcie... Albo 
o tragicznym losie utopijnego komunisty Babeufa... Ileż nazwisk, ileż wydarzeń, 
ileż 
rewolucyjnej romantyki!
Do dziś pamiętał książkę Ałtajewa „Pod sztandarem trzewika” o wojnach husyckich. 
W dzieciństwie uwielbiał tego autora, zaczytywał się „Wyzwolicielem 
niewolników”, 
„O Lincolnie”, „Czarną śmiercią”, „Pod jarzmem Inkwizycji”... Były to 
opowiadania historyczne 
dla dzieci, mówiły o powstaniach ludowych i rewolucjach.
Gdy po kilku latach ponownie przeczytał te książki, wydały mu się powierzchowne, 
naiwne 
i sentymentalne, ale ich akcja mogła zafrapować dzieci, perypetie postaci 
historycznych zawsze 
budzą zainteresowanie. Dowiedział się przy okazji – i to było teraz 
najważniejsze – że Ałtajew to 
pseudonim pisarki Margarity Jamszczikowej. Przez całe życie kryła się pod 
pseudonimem, pisząc 
ciekawe książki dla dzieci.
Może jemu też się uda? Na czym jak na czym, ale na historii się zna, umie 
korzystać ze 
źródeł, nauczył go tego Aleksiej Iwanowicz.
Poza tym nie ma innego wyjścia.
Sasza zaczął pisać opowiadanie o Saint-Juście. Nie miał pojęcia, czy robi to 
dobrze, czy źle, 
ale pisał. Jeżeli przyjdą go znów aresztować albo przeprowadzić rewizję i znajdą 
te papiery, to 
powie: „Piszę opowiadanie historyczne dla dzieci i młodzieży”. Skrzywią się 
oczywiście – 
„Widzicie go, a to ci literat!” – ale nie dopatrzą się w tej pisaninie żadnego 
przestępstwa, każdy 
ma prawo pisać opowiadania. Nie są antyradzieckie, wprost przeciwnie, pisze o 
rewolucji, którą 
wysoko cenili Marks, Engels i Lenin, Włodzimierz Iljicz Lenin nazwał ją nawet 
„wielką 
rewolucją”.
Najważniejsze to zdążyć napisać jak najwięcej.
Prawie wszystkie pieniądze wydawał teraz na naftę, pisał do późnej nocy, zrywał 
się o świcie 
i natychmiast brał się do pracy – od tych kartek zależała jego przyszłość, jego 
wolność. Pisał 
i pisał, po kilka razy przerabiał każdą stronę, każdy rozdział, a w końcu całe 
opowiadanie. 
Ostateczną wersję przepisał w dwóch egzemplarzach (nie miał kalki); jeden dla 
siebie, drugi dla 
matki. Nie wie, co go czeka, niech więc ocaleją chociaż te opowiadania. Śpieszył 
się, żeby 
wysłać je do matki pierwszą pocztą zimową, ale w trakcie przepisywania znów coś 
mu się nie 
spodobało, znów zaczął przerabiać tekst, nie było końca tym przeróbkom.
Pierwsze opowiadania o Wielkiej Rewolucji Francuskiej wysłał do matki dopiero w 
zimie 
1936 roku.
„Mam dużo czasu, więc bawię się w literata. Tylko nikomu nie pokazuj!”
A na razie było jak zwykle smutno i samotnie. Sasza przestał chodzić do Lidii 
Grigoriewny – 
znudziły mu się te wieczne spory.
Zaglądał tylko do Fiedi.
Ciasny sklepik Fiedi miał swój osobliwy urok. W powietrzu unosił się jakiś 
dziwny 
chemiczno-korzenny zapach, też przyjemny i sympatyczny, pewnie dlatego, że tak 
różny od 
obrzydłych zapachów wiejskich. Rolę kontuaru pełni szeroka kłoda, z sufitu zwisa 
waga podobna 
do nosideł, wzdłuż ścian ciągną się półki z tytoniem, zapałkami, bryłkami 
herbaty, guzikami, 
nićmi, stoją miedziane kociołki ze śrutem i kawałkami ołowiu, blaszanki pełne 
spłonek i prochu, 
obok nich widać głowy cukru w niebieskim papierze, bele wiejskiego samodziału, 
kretonu, 
moleskinu, na gwoździach wiszą korale, taniutkie pierścioneczki, kolczyki, 
łańcuszki...
Każda igiełka, każdy pierścioneczek kosztują pieniądze – wszystkiego trzeba 
dopilnować, za 
wszystko odpowiadać, ze wszystkiego rozliczą. I wszystko trzeba sprzedać, zbyć 
towar, póki się 
nie zepsuł, nie zleżał, nie stęchł, nie stracił wartości – zwali się kontroler, 
a jeść mu dawaj, a pić, 
a spirytusem ugość, w łapę daj... Te starania Fiedi też były przyjemne – Fiedia 
gospodarzył.
Sasza nie wyobrażał sobie siebie za ladą, ale jako mały chłopiec lubił gwar 
rynku 
Smoleńskiego. Na początku lat dwudziestych w Moskwie panował głód, wyjeżdżał 
wtedy 
z mamą na lato do dziadka, do małego miasteczka pod Czernihowem, tam także lubił 
łazić po 
barwnym i malowniczym targu ukraińskim, ta gospodarska krzątanina miała swój 
urok.
Fiedia witał Saszę z radością, miał mnóstwo czasu – jesień, towaru już nie 
przywożą. 
A kiedy spadnie śnieg i sanie będą mogły dotrzeć do Mózgowy, z Kieżmy przyjedzie 
nowy 
sprzedawca. Fiedia wybiera się na kurs do Krasnojarska, dostał skierowanie, od 1 
stycznia 1936 
roku rozpoczyna naukę. Po dwóch latach zostanie przewodniczącym rejonowej 
spółdzielni 
spożywców, a jeśli spodoba się naczalstwu, to może nawet zostanie w samym 
Krasnojarsku 
i będzie pracować w zarządzie związku spółdzielczości.
– Teraz polikwidowali okręgi, rozumiesz? Porobili obwody i kraje. Obwód, znaczy 
się, to 
tam, gdzie same Ruskie mieszkają, a kraj – gdzie są nie tylko Ruskie, ale i inne 
narody: Tunguzi 
– po obecnemu Ewenkowie, Chakasowie, Nency, Dołganowie, dlatego to się nazywa 
kraj. No, 
może mi się powiedzie. Co ja tu mam do roboty? Stąd się w górę nie odbijesz. Jak 
człek jest 
sprzedawcą, to go do rejonu nie wezmą, tam przysyłają wyuczonych, po szkołach. 
No i co za 
robota w tej Mózgowie, ruch żaden, co tu będę siedzieć po próżnicy? Popielica 
odeszła, 
polowania nie ma, ludzie groszem nie śmierdzą. Ojciec i matka rychło zemrą, 
Maria za mąż 
wyszła... Łariska? A na co mi Łariska, rozwódka jedna! W Krasnojarsku żonę sobie 
wezmę 
miastową, nie wsiową, kształconą, co by przed ludźmi wstydu nie narobiła...
Fiedia snuł te plany na przyszłość nie przejmując się bynajmniej, że słucha go 
zesłaniec, 
który nie ma nawet prawa myśleć o swoich dalszych losach. Fiedia żywił niezłomne 
przekonanie 
o sprawiedliwym urządzeniu świata. Tak już musi być, że jedni idą w górę, inni w 
dół, a jeszcze 
inni siedzą na swoich miejscach i każdy powinien zadowolić się tym, co mu 
pisane. A jeżeli 
wszyscy zaczną się pchać w naczelniki, to nastanie zupełny bałagan. Porządek 
jest wtedy, kiedy 
władza sama wyznacza każdemu jego należne miejsce.
Saszę zaskoczyło w Fiedi jeszcze coś. Stykał się już z wiejskimi działaczami 
Komsomołu, 
byli to całkiem inni ludzie, żaden nie myślał o karierze, o korzyściach 
osobistych, służyli 
wspólnej sprawie, interesy partii stawiali ponad wszystko. Dla Fiedi natomiast 
najważniejsze 
były jego własne interesy i nic poza tym. Skąd ten egoizm? Ciemnota, brak 
uświadomienia czy 
przejaw nowych czasów, nowy typ aktywisty? Takie cechy Sasza zauważył już u 
Szaroka 
i Łozgaczewa. Uznał ich wtedy za wyjątki, a okazuje się, że to zjawisko masowe, 
widocznie 
powstaje jakiś całkiem nowy typ społeczny.
Fiedia był jednak jedynym człowiekiem, z którym Sasza mógł porozmawiać, nie 
zważał więc 
na jego postawę.
Siedzieli zazwyczaj w magazynie, popijali. Czasem Fiedia brat harmonię i 
śpiewał:
Pod lasem, tuż nad rzeką
Malutki domek stał,
W tym domku mieszkał rybak,
Co rybę z rzeki brał.
Wesoło i szczęśliwie
Żył rybak z żoną swą,
Trzech synów z sobą mieli,
A każdy chłop jak dąb.
Syn pierwszy kochał wsiową,
Partyjną drugi syn,
A trzeci leśniczynę,
Co to kręciła z nim.
W tym miejscu milkł, robił tajemniczą minę i mrugał do Saszy...
Leśniczy w las wyruszył,
Na konia swego wsiadł,
I spotkał Cyganichę,
Co to wróżyła z kart.
Jak karty rozłożyła,
To ją obleciał strach:
„Twa żona ciebie zdradza,
Ten walet to jej gach,
A szóstka śmierć oznacza,
Komuś pisany piach!”
Leśniczy się zezłościł,
Cygance rubla dał,
Kulami strzelbę nabił,
I puścił konia w cwał.
Lasami i polami
Do domu gna co tchu,
Podjeżdża, a tu rybak
Uwodzi żonę mu.
Zdjął strzelbę, wycelował,
Hukło na cały dom,
A rybak padł na ziemię
Zalany własną krwią.
Kiedy rozlegał się brzęk dzwonka nad drzwiami, Fiedia wychodził na chwile do 
sklepu, 
szybko załatwiał klienta i wracał do Saszy. Znikał na dłużej tylko wtedy, gdy 
obsługiwał Iwana 
Parfionowicza, przewodniczącego kołchozu. Ale Iwan Parfionowicz zazwyczaj bardzo 
się 
śpieszył – wiecznie zaaferowany, posępny, nie zwracał uwagi na Saszę, Sasza dla 
niego nie 
istniał. Ważny był tylko kołchoz. Każą rozszerzyć uprawy, a pola zarosły już 
młodym lasem, 
trzeba karczować, chłopów brakuje – uciekają chłopi do miast... Trzeba dawać coś 
kołchoźnikom 
za dniówki, a dawać nie ma z czego. Sasza widział te bezpłodne wysiłki Iwana 
Parfionowicza, 
było mu go żal, ale wciąż miał w pamięci tamten incydent i traktował 
przewodniczącego 
z rezerwą. Fiedia natomiast chwalił Iwana Parfionowicza.
– Łebski chłop – mówił. – I robotę ci dał.
Któregoś dnia Fiedia oznajmił, że wieczorem wyprawią się na ryby.
– Wodna trawa zległa na dno, woda przejaśniała, ryba jeszcze nie poszła na 
głębię, noc dziś 
będzie cicha i ciemna, może się niebo nie wygwieździ. Pośpij po obiedzie, żeby 
nie zasnąć 
w łodzi, a pod wieczór przyjdziesz, pomożesz łódź wyporządzić! Czapkę z daszkiem 
weź.
Sasza nie położył się spać, nigdy nie sypiał w dzień, wrócił do Fiedi o 
zmierzchu. Zanieśli do 
łódki kozę – rodzaj kosza na żar, smolaki – suche żywiczne szczapy sosnowe, 
oścień o ośmiu 
zębach, przymocowany do ratowiszcza – półtorametrowej żerdzi, do jej końca 
przywiązana była 
mocna linka ze spławikiem. Fiedia wyjaśnił, że to na wypadek, gdyby trafiła się 
bardzo duża 
i silna ryba, sum na przykład, taka ryba po zranieniu może wyrwać oścień z rąk.
– Jak szarpnie – mówił Fiedia – to na nogach nie ustoisz, z łódki wylecisz.
Zobaczymy, jak utrzymasz trzypudowego tajmienia!
Fiedia umocował kozę na dziobie łódki, napełnił ją smolakami, podpalił, na 
ciemnej 
powierzchni wody zamigotały czerwone refleksy ognia.
– Posiedzisz z tyłu – powiedział Fiedia – a ja porobię ościeniem, potem dam 
tobie. Wiosłuj 
cicho, nie przestrasz ryby, o tak, wzdłuż brzegu, kiedy uderzę, to trzymaj 
łódź...
Cichutko zanurzając wiosło Sasza poprowadził łódkę wzdłuż brzegu. Smolaki 
rozpaliły się, 
blask padał na wodę. Fiedia z ościeniem w ręku stał na dziobie przy prawej 
burcie i obserwował 
plamę światła, która przesuwała się wraz z łodzią. Potem mocno pchnął ościeniem. 
Woda 
zakipiała. Sasza przestał wiosłować, trzymał tylko wiosło przy burcie, żeby prąd 
nie obrócił 
łodzi. Fiedia naparł na oścień, ryba musiała być duża. Wyciągnął ją, cisnął na 
dno łódki – 
tajmień, rzeczywiście spory.
Sasza znów zaczął wiosłować. Trafili na ławicę! Fiedia raz po raz dźgał 
ościeniem, na dnie 
łodzi przybywało brzuchatych miętusów o oślizgłych grzbietach, szczupaków, 
okazałych 
tajmieni, ale trzypudowego nie było. Lipienie Fiedia wybierał tylko duże, 
gardził drobnicą.
-Stań no! – powiedział wreszcie.
Wręczył Saszy oścień, dorzucił smolaków i usiadł do wioseł.
Sasza stanął z ościeniem na miejscu Fiedi, poczuł dreszcz emocji, spróbował 
wziąć się 
w garść – drżącą ręką w rybę nie trafisz.
Łódka płynęła powoli i cicho, krąg światła padał na wodę... Sasza wyraźnie 
widział dno: 
piasek, kamienie, wodorosty, muszle, liście... Ryby jednak nie było. Lewą ręką 
zsunął czapkę 
niżej, prawie na uszy – Fiedia miał rację, bez daszka nic by nie widział. I 
nagle krąg światła 
wychwycił długie ciało tajmienia. Ryba stała w miejscu, najwidoczniej 
zdezorientowana 
niespodziewaną jasnością, poruszała tylko płetwami. Sasza sprężył się, przez 
głowę przemknęła 
mu raptem myśl: „Jeśli dostanę tego tajmienia, to wyślę list”, i w tym samym 
momencie z całej 
siły dźgnął ościeniem. Zęby z chrzęstem wbiły się w grzbiet ryby. Woda 
zmętniała, żerdź 
zadygotała w rękach Saszy, naparł na nią, przycisnął rybę do dna.
– Gotowe, wyciągaj – półgłosem rzucił Fiedia.
Sasza wyciągnął oścień, na zębach drgał wielki tajmień. Sasza cisnął go na dno 
łodzi, gdzie 
trzepotały się inne ryby, wyrwał oścień.
– Masz dryg do łapania ryb – powiedział Fiedia.
Sasza nie wierzył we wróżby. To nie błysk myśli w łódce przyspieszył jego 
decyzję. Lada 
dzień na rzece pojawi się lód, jutro przypływa ostatnia łódź pocztowa. Jeśli nie 
wyśle listu, 
będzie musiał czekać do zimy. A jeśli wyśle, to list niebawem dotrze do Moskwy. 
Może mimo 
wszystko trafi na biurko Stalina?
Starannie przepisał list, zakleił kopertę, napisał adres: „Moskwa. Kreml. Do 
towarzysza 
Stalina”, nakleił znaczki. Następnego dnia przypłynęła łódź pocztowa. Listonosz 
zobaczył na 
kopercie słowo „Polecony”, uprzedził – „Pokwitowanie w zimie” (pokwitowanie 
wypisywano 
w Kieżmie), rzucił list do worka, usiadł do wioseł.
I popłynął list Saszy z biegiem Angary do Moskwy, na Kreml, do towarzysza 
Stalina.
18
W grudniu 1935 roku przyszła pierwsza zimowa poczta. I tego właśnie dnia 
odstawiono do 
Krasnojarska Lidie Grigoriewnę Zwiaguro. Z Kieżmy przyjechały sanie, Sasza 
umieścił w nich 
dwie stare, obwiązane sznurkiem walizki, potem wrócił do chaty i wziął na ręce 
opatulonego 
w ciepłą chustkę Taraska.
– „Ubrany w trójkątny kapelusz i szary podróżny strój” – zażartował. Chłopczyk 
wyszeptał 
coś cichutko.
– Co mówisz, Tarasku? – zapytał go Sasza.
– To nieprawda, że umarli wstają z trumny. Ja widziałem tatę i mamę w trumnie. I 
na 
łodziach też nie pływają. Wszystko zmyśliłeś – powiedział chłopczyk patrząc na 
Saszę 
z wyrzutem.
Na ganku zawodziła głośno Larysa.
– Przestań, Larysa – zwróciła się do niej Lidia Grigoriewna surowo. – 
Wystraszysz dziecko.
Larysa przycichła i tylko pochlipywała, pociągając przy tym nosem i ocierając 
twarz rogiem 
chustki.
Lidia Grigoriewna podała rękę Saszy.
– Do widzenia. Dziękuję za wszystko, co pan dla mnie zrobił – powiedziała.
– A cóż ja dla pani zrobiłem?
– Dużo. Dziękuję panu.
– Może napisze pani kilka słów po przybyciu na nowe miejsce?
Brzydką twarz Lidii Grigoriewny wykrzywił uśmiech, który wyglądał jak grymas.
– Wątpię, czy to będzie możliwe. Spektakl dopiero się zaczyna.
Woźnica ujął lejce, zaskrzypiały płozy. Z początku szedł obok sań, potem usiadł 
na nich 
bokiem, znowu szarpnął lejce, konie ruszyły truchtem po upstrzonym wąskimi 
koleinami śniegu. 
Sasza patrzył za oddalającymi się saniami, póki nie skryły się w lesie. Lidia 
Grigoriewna ani razu 
się nie odwróciła. Chłopczyk też się nie obejrzał.
Teraz Sasza został w Mózgowie sam.
Kilka miesięcy później, w sierpniu, w czasie procesu tak zwanego Zjednoczonego 
Centrum 
Trockistowsko-Zinowiewowskiego, kiedy sądzono ludzi, którzy siedzieli już 
wcześniej, i to nie 
od roku, jak Zinowiew i Kamieniew, lecz od wielu lat, jak na przykład Iwan 
Smirnow 
i Mraczkowski, Saszy przyszło do głowy, że Lidię Grigoriewnę odesłano do Moskwy 
właśnie 
w związku z tym procesem. W sprawozdaniach sądowych jej nazwisko nie było jednak 
wymienione ani razu i Sasza nigdy się nie dowiedział, co stało się z nią i jej 
dzieckiem.
Odprawiwszy Lidię Grigoriewnę wrócił do domu i zabrał się do przeglądania 
poczty. Było 
tego sporo, zarówno listów, jak i gazet, wysłanych z Moskwy jeszcze latem i 
wczesną jesienią.
Matka pisała, że indeks i prawo jazdy znalazła i przechowa je do jego powrotu. 
Wysłała też 
książki, o które prosił. Sasza był zadowolony. Liczył, że prośba o odszukanie 
dokumentów 
podziała na matkę uspokajająco, i tak też się stało. Waria pisała, że rozpoczęła 
studia wieczorowe 
w instytucie budownictwa.
Mimo że matka pisała lakonicznie i wyłącznie o takich prostych, zwyczajnych 
sprawach, 
w jej listach i w dopiskach Wari kryło się coś, co podnosiło go na duchu. Życie 
toczy się dalej, 
myślał, dokumenty są, czekają na niego, dlaczego nie mógłby zostać kierowcą, no 
i indeks jest 
dowodem, że studia ma właściwie skończone. Oczywiście to tylko papierki, i jeśli 
g° nie zwolnią, 
nic mu z nich nie przyjdzie, ale to jednak coś konkretnego, namacalnego, 
niteczki prowadzące 
w przyszłość. W razie czego mogą mu się przydać nawet w łagrze, może nie wyślą 
go do pracy 
przy wyrębie lasu, pozwolą pracować w swoim zawodzie. Odpowiedzi od Stalina 
wciąż nie było, 
zresztą nie spodziewał się jej wcześniej niż w lutym lub marcu.
Znowu zapuścił brodę, bo i dla kogo miał się golić? Mimo zimna – styczeń był 
bardzo 
mroźny – jeździł na nartach, próbował polować, choć bez powodzenia. W ten sposób 
zabijał 
czas.
Któregoś dnia natknął się niespodziewanie na grupę narciarzy w żołnierskich 
hełmach. 
Zjechał na bok ustępując im drogi. On był jeden, ich pięciu.
Żołnierze również się zatrzymali.
-Witajcie, ojcze!
Ojcem nazwali go pewnie z powodu brody.
– Witajcie! – odpowiedział przyglądając się im z zainteresowaniem. Nigdy dotąd 
nie 
spotykał w tych stronach czerwonoarmistów. Byli to krzepcy, rumiani chłopcy o 
siwych od 
szronu brwiach i rzęsach, wszyscy w wełnianych golfach, w watowanych spodniach i 
kurtkach 
z futrzanymi kołnierzami, w filcakach obszytych u dołu skórą i wojłokiem, w 
futrzanych 
rękawicach i hełmach podbitych ciepłymi kominiarkami. Każdy ciągnął za sobą 
krótkie sanki.
Co to za wieś? – zapytał pierwszy.
– Mózgowa.
Tak, rzeczywiście, Mózgowa. Do Kieżmy daleko?
Dwanaście kilometrów.
Tak, zgadza się – potwierdził narciarz.
Skąd idziecie? – zapytał Sasza.
– Z Niżeangarska. O rajdzie narciarskim: Bajkał – Morze Barentsa słyszeliście?
– Nie.
– Gazety trzeba czytać, ojcze. Czytać umiecie?
Umiem – odparł Sasza z uśmiechem.
Skoro umiecie, to sobie poczytajcie.
Poczytam sobie. A co wieziecie na sankach?
– Śpiwory, ekwipunek polowy. Trasa liczy cztery tysiące kilometrów. Sasza 
pokręcił głową.
– Dużo.
Narciarze, wsparci na kijkach, odpoczywali.
– Od dawna jesteście w drodze?
– Od miesiąca. Bajkalskie góry dary się nam we znaki. Słyszeliście o takich 
górach?
– Słyszałem.
– Twardy orzech do zgryzienia! Stromo, nieprzebyte chaszcze, huraganowe wiatry, 
a mróz – 
sami wiecie! W górę drapaliśmy się z nartami na ramionach, przeszliśmy na drugą 
stronę, a tam 
tajga, kompletne bezdroża, trzeba było iść na przełaj, przecierać drogę.
– Dały wam w kość te góry – powiedział Sasza współczująco.
– To najmniej ważne. Gorzej, że wypadliśmy z harmonogramu. Jesteśmy spóźnieni. 
W Kieżmie znajduje się nasza baza, czekają tam na nas od pięciu dni.
– A z Kieżmy dokąd pójdziecie?
– Z Kieżmy – odpowiedział ochoczo narciarz, który dawno widać nie miał okazji 
porozmawiać ze zwykłymi ludźmi – z Kieżmy pójdziemy w kierunku Podkamiennej 
Tunguski.
Wyprostował się.
– No, dobra, ojcze, zagadaliśmy się. To co, ruszamy? – zwrócił się do swoich 
towarzyszy.
– Ruszamy.
– Machniemy jeszcze te dwanaście kilometrów i do łaźni, odsapniemy trochę, 
prześpimy się.
Uniósł do góry kijek, wskazał na swój oddział:
– Zapamiętajcie sobie, ojcze! To historyczna chwila! Na własne oczy widzieliście 
północny 
maraton. Wiecie, co to jest maraton?
– Wiem – odparł Sasza i znowu się uśmiechnął.
– Uczony z was człowiek. Pewnie myśliwy?
– Myśliwy. A jak was zapamiętam? Nie znam waszych nazwisk.
Starszy uderzył się w pierś rękawicą.
– Ja jestem Eugeniusz Jegorow, a to – wskazał towarzyszy – Iwan Popow, Andriej 
Kulikow, 
Konstantin Brażnikow, Aleksander Szewczuk. Zapamiętacie?
– Zapamiętam. Na pewno zapamiętam.
– To dobrze. I dzieciom swoim opowiedzcie, i wnukom, że widzieliście bohaterów 
wielkiego 
północnego maratonu. No to bywajcie, ojcze!
Ruszyli naprzód w stronę Kieżmy. Sunęli niespiesznym, równym, wytrenowanym 
krokiem 
wytrawnych narciarzy. Sasza patrzył za nimi z zawiścią i smutkiem. Młode, 
tryskające 
zdrowiem, wesołe chłopaki, wolni ludzie, a jaka trasa – od Bajkału do Morza 
Barentsa! W latach 
jego młodości odnoszono się do sportu wyczynowego nieprzychylnie, uważano, że 
sport jest nie 
dla rekordzistów, lecz dla mas, dla ich rozwoju fizycznego. A jednak to 
wspaniale, kiedy można 
w ten sposób wypróbować swoje siły i możliwości, swoją wolę i charakter. 
Szczęśliwi ludzie, nie 
wiedzą, co to zesłanie, brak wolności.
Już później, w majowym numerze gazety, natknął się na wzmiankę o piątce 
odważnych 
narciarzy, którzy po stu pięćdziesięciu jeden dniach finiszowali w Murmańsku 
trzydziestego 
kwietnia tysiąc dziewięćset trzydziestego szóstego roku o godzinie osiemnastej.
A on wtedy, po spotkaniu z narciarzami, czekał na list od Stalina. Jednakże 
minął luty, 
marzec, kwiecień, a odpowiedź nie nadchodziła.
Było jeszcze mroźno, w lesie leżał śnieg, ale już pojawiły się na nim lisie i 
zajęcze tropy, 
ptaki coraz częściej przelatywały z drzewa na drzewo, słońce przypiekało, na 
południowych 
zboczach pojawiły się pierwsze przetainy, a po tygodniu czy dwóch w miejscach 
nasłonecznionych na drzewach nie było już śladu śniegu, wezbrały, zakotłowały 
się górskie 
potoki, po brzegach jeszcze skute lodem, ożyły źródełka. Ustały zamiecie, 
zawieje śnieżne, 
nastały ciepłe, niemal letnie dni, słońce w oczach topiło śnieg odsłaniając 
pożółkłą trawę, 
zwiędłe, zleżałe liście.
Wreszcie ruszyły lody na Angarze. Kra gromadziła się w wąskich przesmykach 
między 
wyspami, na ostrych zakolach, na mieliznach tworzyła potężne zapory, by po kilku 
dniach, pod 
naporem wody spiętrzonej w górnym odcinku rzeki, runąć całą swoją masą w dół z 
szybkością 
i łoskotem wodospadu. Ogromne bryły lodu waliły w brzegi taranując je i 
niszcząc, ścinały małe 
wysepki, wyrywały i unosiły z sobą wysokie drzewa wraz z ogromnymi głazami 
oderwanymi od 
skał.
Potem kra spłynęła, Angara wróciła do łożyska, stopniowo zazieleniły się, 
pokryte siwym 
szronem, modrzewie, o brzasku rozlegały się śpiewy głuszców, które z rozgłośnym 
szumem 
skrzydeł sfruwały na ziemię i zaczynały tokować.
Dawniej Sasza lubił wiosnę. Wiosna podniecała go, świat napełniał się radością i 
nadzieją. 
Tu, nad Angara, wiosna oznaczała samotność, chandrę, złe przeczucia. Znowu, aż 
do czerwca, 
przestawała działać poczta, jedyna nić, łącząca go ze światem.
Zimą jeździł na nartach do lasu. Wiosną w ogóle nie miał co robić. Gazety, 
książki, listy 
przeczytał wielokrotnie od deski do deski. Fiedia wyjechał i nawet nie było z 
kim słowa 
zamienić.
W ciepłe, słoneczne dni szedł na brzeg Angary. Chłopi smołowali przewrócone do 
góry 
dnem łodzie, kobiety rozwijały i rozwieszały na kołkach sieci. Siadał na 
wyrzuconym z wody 
pniu i całymi godzinami patrzył na rzekę, na przeciwległy brzeg, gdzie zaczynała 
się Rosja.
Któregoś dnia podszedł do niego Stiepan Timofiejewicz, z którym kiedyś budował 
oborę.
– Cóż ty tak siedzisz, chłopie? – zagadnął go.
– A tak – odparł Sasza – nie mam nic do roboty, to i siedzę.
– Jazda, chodź z nami ilimki smołować.
Na brzegu leżały dwie ilimki, duże łodzie pokładowe do przewożenia towarów.
Sasza wstał, pomógł przewrócić łodzie na bok. Potem je suszyli, uszczelniali 
szpary 
pakułami, smarowali roztopioną smołą i zostawiali na brzegu, żeby schły na 
słońcu. Kiedy łodzie 
były gotowe, spuszczali je na wodę i przekazywali przewodniczącemu kołchozu. 
Remontowali 
łodzie na polecenie władz rejonowych, żeby przewozić na nich siano z wysp.
Przepracowane dniówki Iwan Parfienowicz zapisywał na konto gospodarza Saszy. 
Podobnie 
postąpił latem, kiedy Sasza pracował przy sianokosach. W zamian za to gospodarz 
nie brał od 
niego pieniędzy za mieszkanie i całkiem przyzwoity wikt.
Ale i praca nie pomagała, coraz częściej nachodziły go chwile prawdziwego 
załamania. Do 
dziewiętnastego stycznia następnego roku, kiedy kończył mu się wyrok, 
pozostawało niewiele 
ponad pół roku. Zastanawiał się, co go czeka. Czy przedłużą mu wyrok? Czy ześlą 
do obozu? 
Oczywiście list do Stalina nie dotarł, głupio było na to liczyć, pewnie odłożono 
go do akt albo 
wrzucono do kosza. Życie zmarnowane! Jeśli nawet zostawią go tu na stałe, cóż on 
tu będzie 
robił? Obangarzy się, jak żartowała Łukieszka. Ożeni się z jakąś niepiśmienną 
dziewuchą, 
wiecznie żującą siarę, czyli żywicę otrzymywaną z pni modrzewi, która jakoby 
chroni przed 
szkorbutem. Próbował to żuć, żeby mniej palić, ale nie mógł się przyzwyczaić, 
słodko mdląca 
masa pachniała smołą i lepiła się do zębów. Wszystko go tu drażniło, uprzykrzyło 
się, obrzydło. 
Sołowiejczyk słusznie postąpił decydując się na ucieczkę. Jeśli przeżył, to jest 
teraz na wolności, 
jeśli go złapali, to siedzi. No i co? Inni nie uciekali i też siedzą. 
Sołowiejczyk miał przynajmniej 
jakąś szansę.
19
Szarok był jedynym pracownikiem operacyjnym, którego wezwano na naradę do 
Mołczanowa. Miejsca za stołem zajmowali kierownicy wydziałów i sekcji, ich 
zastępcy 
i pomocnicy, na oko trzydzieści do czterdziestu osób. Szarok nie bawił się w 
liczenie, zauważył 
natomiast, że w tym towarzystwie jest jedynym z jedną belką, pozostali mieli po 
dwie albo trzy, 
a ten i ów nawet komisarskie gwiazdki.
Mołczanow, ciemny szatyn o pospolitej sympatycznej twarzy, mocno zbudowany, 
wzrostu 
więcej niż średniego, mimo pozorów oschłości nie był pozbawiony poczucia humoru. 
Szczególnie lubił sobie pokpiwać z Diakowa i jego upodobania do drobiazgowej 
formalistyki.
„Oj-oj-oj, ale nawija, ale nawija! – mówił z krzywym uśmiechem słuchając 
raportów 
Diakowa. – Może przejdziemy do rzeczy?”
Dzisiaj Mołczanow był poważny. W napiętej ciszy beznamiętnym głosem poinformował 
zebranych, że wykryto trockistowsko-zinowiewowski spisek, osobiście kierowany z 
zagranicy 
przez Trockiego. W kraju na czele spisku stali Zinowiew, Kamieniew, Bakajew, 
Jewdokimow 
i inni zinowiewowcy, a także znani trockiści Smirnow i Mraczkowski. Ci ostatni 
wprawdzie od 
dawna siedzą w więzieniu, ale to nie przeszkadzało im działać.
Następnie Mołczanow powiedział, że zinowiewowcy i trockiści stworzyli 
Zjednoczone 
Centrum i zorganizowali w całym kraju grupy terrorystyczne, których zadaniem 
było 
zamordowanie Stalina i innych członków Biura Politycznego oraz przejęcie władzy. 
Realizację 
swych zbrodniczych planów zaczęli od Kirowa.
Przyznanie się Zinowiewa i Kamieniewa na styczniowym plenum do odpowiedzialności 
moralnej za zabójstwo Kirowa było tylko wybiegiem, który miał ich uchronić przed 
odpowiedzialnością karną, pozwalał odwrócić uwagę od istnienia Centrum, od 
istnienia 
organizacji terrorystycznej, terrorystycznych bojówek, i zyskać na czasie.
Mołczanow zawiesił na chwilę głos, po czym dodał z naciskiem:
– Zarówno Biuro Polityczne, jak i towarzysz Stalin uważają, że wina oskarżonych 
nie 
podlega dyskusji. Co do tego nie ma i nie może być żadnych wątpliwości. Teraz 
chodzi tylko 
o to, żeby oskarżeni przyznali się do winy. Chciałbym podkreślić, że nadzór nad 
śledztwem 
będzie sprawował osobiście towarzysz Stalin i sekretarz KC, towarzysz Jeżow. Czy 
wszystko jest 
jasne?
Znowu zrobił pauzę i powiedział dobitnie:
– Sprawa jest niezwykłej wagi. Z powierzonego nam zadania musimy się wywiązać do 
końca. W odpowiedzi na okazane nam zaufanie Komitetu Centralnego i osobiście 
towarzysza 
Stalina winniśmy dowieść, że jesteśmy bezgranicznie oddani partii i jej dziełu. 
Czy są jakieś 
pytania?
Wszyscy milczeli.
– W porządku – powiedział Mołczanow. – A teraz słuchajcie... Zgodnie z 
zarządzeniem 
towarzysza Jagody wszyscy przekazujecie prowadzone przez was sprawy innym 
śledczym 
i przechodzicie do mojej dyspozycji.
Na zakończenie podał do wiadomości skład grup śledczych. W jednej z nich Szarok 
usłyszał 
swoje nazwisko.
Na naradzie u Mołczanowa nikt nie zadawał pytań, chociaż pytania, co dla Szaroka 
było 
oczywiste, same cisnęły się na usta.
Jak NKWD z jego gigantycznym aparatem wywiadowczym, z jego wszechogarniającą 
siatką 
informatorów, pełniących nieustanny nadzór nad każdym byłym opozycjonistą, 
gdziekolwiek by 
się ten opozycjonista znajdował, mogło nie wiedzieć o takim szerokim, 
rozgałęzionym spisku, 
o istnieniu licznych grup terrorystycznych, rozrzuconych, jak powiedział 
Mołczanow, po całym 
Związku Radzieckim? Czy to w ogóle możliwe? Jak NKWD mogło nie zauważyć takiej 
organizacji, która w dodatku, zgodnie z tym, co mówił Mołczanow, działała od 
kilku lat? A więc 
oni, pracownicy NKWD, przegapili ją. Należałoby ich za to oddać pod sąd, a 
tymczasem nie 
powiedziano im marnego słowa. Przecież jego własny, kierowany przez Wutkowskiego 
wydział 
zajmuje się właśnie trockistami, zinowiewowcami i w ogóle prawicowcami, ale o 
żadnym spisku, 
o żadnych grupach terrorystycznych nikt z nich nigdy nie słyszał.
Podczas narady Szarok zerkał na Wutkowskiego. Ten siedział w milczeniu, jak 
wszyscy, 
z surową, zamkniętą twarzą, ale Szarok czuł, że jest wstrząśnięty słowami 
Mołczanowa nie mniej 
od innych, a może nawet bardziej, przecież rzecz dotyczyła właśnie jego sekcji, 
to jemu podlegali 
ci ludzie, a zatem to on i jego pracownicy pokpili sprawę.
Bzdura. Rozumiał to zarówno Szarok, jak i wszyscy pozostali. Żadne 
terrorystyczne grupy 
nie istnieją, żadnego szeroko rozgałęzionego spisku nie ma i być nie może. 
Wszyscy wymienieni 
przez Mołczanowa siedzą w więzieniach, jednych zamknęli niedawno, po zabójstwie 
Kirowa, 
inni siedzą od lat. Ten spisek trzeba stworzyć po to, żeby rozstrzelać Zinowiewa 
i Kamieniewa, 
Smirnowa, Mraczkowskiego i innych dawnych przeciwników Stalina.
I zadanie śledztwa, w tym również jego, Szaroka, zadanie polega na tym, żeby 
wycisnąć 
z oskarżonych niezbędne zeznania. Tyle że tych zeznań oni nie złożą. Cokolwiek 
by się mówiło, 
Zinowiew i Kamieniew to figury. Nie zawadziłoby ich oczywiście sprzątnąć. Sami 
niemało ludzi 
posłali do piachu. W dodatku to Żydzi. Trockiści co prawda w większości – nie są 
Żydami – taki 
Smirnow, Mraczkowski, Piatakow, Murałow – ale to faceci twardzi, uparci, żadnych 
zeznań się 
z nich nie wydusi.
Ta sprawa jest dalszym ciągiem tamtej, leningradzkiej. Główny węzeł został 
zawiązany 
wtedy, pierwszego grudnia 1934 roku, i niemało wody upłynie, nim się go 
rozwiąże, mocno go 
zaplątali, dużo w nim nici i niteczek. A czym się to skończy? Czym skończyła się 
sprawa Kirowa 
dla Zaporożca?
Należało wtedy przenieść się do sekcji wyznaniowej. Zresztą co by to dało? Do 
grup 
śledczych włączano pracowników ze wszystkich wydziałów, w tym również z piątego, 
czyli że 
zanosi się na uderzenie zmasowanymi siłami.
Plan, tak jak go zreferował pracownikom sekcji Wutkowski, przedstawiał się 
następująco: 
z więzień, obozów i z zesłania ściąga się do Moskwy kilkuset byłych 
opozycjonistów. Jeśli nawet 
tylko co dziesiąty potwierdzi istnienie trockistowsko-zinowiewowskiej 
organizacji 
terrorystycznej, da to dwadzieścia do trzydziestu zeznań, które pozwolą złamać 
głównych 
oskarżonych. Żeby jednak doprowadzić do wybuchu tej bomby, potrzebny był 
detonator. Do tej 
roli wybrano trzy osoby: Walentina Olberga, Izaaka Reinholda i Richarda Pikla.
Olberga Szarok nie znał. Olberg mieszkał w Berlinie, potem w Turcji i 
Czechosłowacji, po 
przyjeździe do ZSRR pracował w Gorkim w instytucie pedagogicznym.
Mołczanow i Wutkowski błyskawicznie ocenili przydatność Olberga dla procesu: 
wrócił 
świeżo z zagranicy, zna osobiście syna Trockiego, Siedowa, zezna, że został 
skierowany do 
ZSRR przez Siedowa na polecenie Trockiego, żeby zorganizować zamach na Stalina. 
W dodatku 
w gorkowskim instytucie pedagogicznym kursuje wśród studentów „testament 
Lenina”. Otóż ci 
właśnie studenci utworzą grupę, która przygotowywała zamach na Stalina.
Olberg był „łatwym” oskarżonym, niestety nie został przydzielony Szarokowi, 
zajęła się nim 
grupa składająca się z pracowników wydziału zagranicznego.
Szarokowi nie dostał się również Richard Pikel, były kierownik sekretariatu 
Zinowiewa. 
Kiedyś tam Pikel był związany z opozycją i choć trwało to krótko, jego nazwisko 
figurowało 
w kartotece. Szarok przeczytał jego akta. Uczestnik wojny domowej. W drugiej 
połowie lat 
dwudziestych odsunął się od polityki, zajmował się literaturą, pracował w 
teatrze. 
Z charakterystyki, znajdującej się w aktach, wynikało, że to człowiek łagodnego 
usposobienia, 
komunikatywny, dobrze gra w preferansa. I jeszcze jeden interesujący szczegół, o 
którym 
wspominali w swych raportach informatorzy: Pikel, jak się okazało, grywał w 
karty z czołowymi 
czekistami – Gajem i Szaninem. Gaj był kierownikiem wydziału specjalnego, Szanin 
– 
transportowego. Pikel często bywał u nich na daczach i nie bez ich pomocy 
naturalnie jeździł za 
granicę. Szarok zrozumiał, że i Pikla mu nie dadzą. Pikla wezmą sobie ci, z 
którymi się 
przyjaźnił. Tak też się stało. Pikla przesłuchiwali ludzie Gaja. Grupie 
śledczej, w skład której 
wchodził Szarok, dostał się Izaak Reinhold, najtrudniejszy z tej trójcy.
Znany działacz gospodarczy, były szef Centrali Przemysłu Bawełnianego, Reinhold 
należał 
kiedyś do opozycji i chociaż wkrótce z nią zerwał, podobnie jak Pikel figurował 
w kartotece. 
W styczniu ubiegłego roku w związku z zabójstwem Kirowa aresztowano jego 
zastępcę, 
Fajwiłowicza, i zaraz potem Reinholda usunięto ze stanowiska i wydalono z 
partii. „Przez osiem 
lat – jak donosiła «Prawda» z 11 stycznia 1935 roku – Reinhold utrzymywał bardzo 
bliskie 
stosunki z nikczemnym łajdakiem, członkiem trockistowsko-zinowiewowskiej 
opozycji, J. 
Fajwiłowiczem”.
Strzał był dalekosiężny. Reinhold, krewny Sokolnikowa, spotykał się u niego na 
daczy 
z Kamieniewem. Widocznie dlatego zdecydowano się wykorzystać właśnie jego w 
charakterze 
detonatora: były opozycjonista, krewny Sokolnikowa, bliski znajomy oskarżonego 
Kamieniewa, 
wydalony z partii i aresztowany za kontakty z Fajwiłowiczem, zamieszanym w 
zabójstwo 
Kirowa. Z doniesień agenturalnych wynikało, że to człowiek twardy, z 
charakterem, władczy. 
Jednym słowem, trudny przypadek.
Przypuszczenie Szaroka potwierdził naczelnik sekcji, Aleksander Wutkowski, 
ostrożny, 
spokojny Polak, zdaniem Szaroka jeden z mądrzejszych ludzi w kierownictwie 
Urzędu 
Bezpieczeństwa, a kto wie, czy nie w całym komisariacie.
Zamknąwszy teczkę z aktami Wutkowski wsparł łokcie na stole, położył brodę na 
zaciśniętych pięściach i spojrzał na Szaroka żywymi, mądrymi oczami.
– Ani de iure, ani de facto – powiedział.
Szarok znał aluzyjny styl wypowiadania się Wutkowskiego i rozumiał go w pół 
słowa. „Ani 
de iure, ani de facto” oznaczało: formalnych zeznań Reinhold prawdopodobnie nie 
złoży i w 
żadne dyskusje wdawać się nie będzie.
– Tak, chyba tak – zgodził się Szarok skwapliwie.
– No cóż – zakończył Wutkowski tę krótką rozmowę. – Bądźcie mu aniołem stróżem.
Dyrektywa była jasna: jeśli Reinhold nie puści farby, to „łamać” go będzie nie 
Szarok, lecz 
ktoś inny. Szarok natomiast powinien usposobić go do siebie przychylnie, zdobyć 
jego zaufanie 
i w tej roli działać również później, gdyby tym innym nie udało się go złamać.
Ten podział ról odpowiadał Szarokowi. „Łamanie” to brudna robota. Niech ją 
wykonują ci 
inni.
Przeczucia Szaroka i przewidywania Wutkowskiego potwierdziły się.
Konwojent wprowadził do gabinetu wysokiego, postawnego mężczyznę lat około 
czterdziestu, o przystojnej energicznej twarzy, w wymiętym wprawdzie, ale 
modnym, luźnym 
garniturze – typowy moskiewski inteligent o wielkopańskich manierach, jakich 
sporo mieszkało 
na Arbacie, w tym również w jego domu. Szarok nienawidził ich z całego serca – 
tej wypisanej 
na ich twarzach inteligenckiej wyniosłości, partyjnej buty. Należałoby ich 
wszystkich wydusić 
jak insekty, a nie cackać się z nimi.
Szarok przyjął go według przyjętego rytuału pierwszego przesłuchania: skierował 
na niego 
światło lampy, opuścił lampę, oschłym tonem poprosił o zajęcie miejsca i 
zagłębił się 
w papierach, udając, że studiuje sprawę – wypróbowany, rutynowy chwyt, który 
pozwalał 
zastanowić się nad metodą przesłuchania. Metody były dwie: dedukcyjna i 
indukcyjna, jak 
żartobliwie nazywał je w duchu. Pierwsza polegała na tym, że oskarżonemu z 
miejsca 
przedstawiało się pełne oskarżenie, a dopiero potem przechodziło się do 
szczegółów. Druga, 
indukcyjna, odwrotnie – na początek szczegóły, imiona, nazwiska, spotkania, daty 
spotkań, 
nieścisłości, uściślenia, rozbieżności w zeznaniach, piętrzenie pozornie 
nieistotnych, 
drugorzędnych szczegółów, gmatwanie sprawy, a dopiero potem przedstawienie 
głównego 
oskarżenia, jeśli zaś delikwent nie chce się przyznać, oskarżenie można 
wyprowadzić z jego 
własnych wypowiedzi. Szarok zdecydował się na drugą metodę, rozumiejąc, że jeśli 
od razu 
oskarży Reinholda o terroryzm, ten w ogóle nie zechce z nim rozmawiać.
Skończył czytanie akt, odłożył je na bok, wziął formularz przesłuchania i zaczął 
spokojnie 
zadawać pytania.
Reinhold odpowiadał równie spokojnie, stanowczo, patrząc Szarokowi prosto w oczy 
– on 
również przygotowywał się do starcia, jego spojrzenie nie zdradzało ani 
zdenerwowania, ani 
uniżoności, przyglądał się bacznie przeciwnikowi, głos miał twardy, piękny, głos 
człowieka 
przyzwyczajonego do wydawania rozkazów, wygłaszania przemówień i referatów.
Ten pewny siebie głos działał Szarokowi na nerwy. Mógłby się postarać, żeby ten 
wypielęgnowany sukinsyn nie mógł z siebie słowa wydobyć, ale na to było jeszcze 
za wcześnie.
Jedno z pytań dotyczyło uczestnictwa Reinholda w opozycji. Reinhold oświadczył, 
że 
w okresie wewnątrzpartyjnej dyskusji przed XIV zjazdem podzielał stanowisko 
opozycji, 
jednakże wkrótce potem przeanalizował je, zerwał z opozycją i więcej nie 
utrzymywał z nią 
kontaktów.
Szarok zapisał tylko: „Należał do opozycji trockistowsko-zinowiewowskiej”.
Potem odłożył pióro i powiedział:
– Opowiedzcie dokładniej o waszej działalności opozycyjnej.
– O jakiej znowu działalności? Biorąc udział w dyskusji głosowałem za tezami 
opozycji, 
potem zerwałem z opozycją i więcej nic mnie z nią nie łączyło.
– Głosując za opozycją spotykaliście się z innymi opozycjonistami. Z kim 
konkretnie?
– Towarzyszu Szarok – odparł Reinhold z naciskiem – wszystko to działo się 
dziesięć lat 
temu. Moja sprawa była omawiana w organizacji partyjnej, udzieliłem wtedy 
wyczerpujących 
wyjaśnień. Nie mam nic więcej do dodania.
– Izaaku Isajewiczu – oświadczył Szarok chmurnie – jesteście w błędzie, jeśli 
sądzicie, że 
polepszycie swoją sytuację wchodząc w konflikt z organami śledczymi. W waszym 
interesie leży 
współpraca z tymi organami.
– Co leży w moim interesie, ja sam wiem – odparował Reinhold – i sam będę bronił 
swoich 
interesów. A na te chwyty – wskazał formularz protokołu – mnie nie złapiecie. 
Prostaczków 
szukajcie gdzie indziej. I w ogóle póki nie zobaczę aktu oskarżenia, nie 
usłyszycie ode mnie ani 
słowa. Na prawie znam się nie gorzej od was, zapamiętajcie to sobie.
Patrzył na Szaroka z drwiną, jak na nic nie znaczącego pionka, który nie zdaje 
sobie sprawy, 
z kim ma do czynienia.
– Izaaku Isajewiczu – odezwał się Szarok łagodnie – ja chcę z wami rozmawiać, 
wyjaśnić to 
i owo, a wy żądacie aktu oskarżenia. Chcecie być oskarżonym?
– Na rozmowę można mnie było po prostu wezwać, tymczasem ja zostałem 
aresztowany, 
czyli że o coś się mnie oskarża. O co?
Szarok nie miał już wątpliwości, że trzeba będzie zastosować skrajne metody. Ale 
zdobył się 
na jeszcze jedną próbę.
Westchnął, znowu przejrzał akta, spojrzał na Reinholda ze współczuciem.
– No cóż, Izaaku Isajewiczu, ja próbowałem się z wami dogadać, znaleźć wspólny 
język. 
Kiedyś to zrozumiecie i docenicie – popatrzył na Reinholda wymownie – tak, tak, 
docenicie to – 
powtórzył i zamilkł.
Reinhold siedział przed nim w swobodnej pozie człowieka pewnego swojej siły.
– Kiedy po raz ostatni widzieliście się z Kamieniewem? – zapytał Szarok. 
Reinhold 
uśmiechnął się półgębkiem.
– Towarzyszu śledczy, przedstawcie mi akt oskarżenia – oświadczył.
Szarok spochmurniał, chwilę milczał, chciał zyskać na czasie. Reinhold był 
wprawdzie 
nastrojony bojowo, ale niepewność męczy każdego.
– Obywatelu Reinhold – odezwał się wreszcie. – Mam nadzieję, że pamiętacie, co 
wam 
mówiłem. A teraz spełnię wasze żądanie. Otóż dysponujemy absolutnie 
niepodważalnymi 
dowodami na to, że spotykaliście się z obywatelem Lwem Kamieniewem.
Znowu zrobił pauzę. Reinhold milczał.
– Czy to prawda?
– To właśnie ma być oskarżenie? – odpowiedział Reinhold pytaniem na pytanie.
– Tak.
– Spotykałem się z Kamieniewem – odparł Reinhold wzruszając ramionami. – Cóż w 
tym 
złego?
– A to, że Kamieniew jest jednym z przywódców organizacji terrorystycznej i 
wciągnął 
również was do tej organizacji.
Reinhold wyprostował się na krześle i po raz pierwszy spojrzał na Szaroka 
uważnie.
– Czy to prawda? – zapytał znowu Szarok. Reinhold nie odrywał od niego oczu.
– Czy to prawda? – Szarok podniósł głos.
– Mówicie to poważnie? – odezwał się wreszcie Reinhold.
– Tak. Śledztwo dysponuje absolutnie wiarygodnymi danymi.
– No cóż – odparł Reinhold zimno. – To sądźcie mnie na podstawie tych danych.
– Jeśli oddadzą was pod sąd, zostaniecie rozstrzelani.
– Trudno.
– Nie żal wam życia?
– Żal. Ale nigdy nie przyznam się do tego, czego nie robiłem. Nawet mowy nie ma. 
Wybijcie 
to sobie z głowy!
– Czy zdajecie sobie sprawę, co czeka waszą rodzinę, jeśli zostaniecie 
rozstrzelani jako 
szpieg i terrorysta?
– Nie straszcie mnie – powiedział Reinhold z krzywym uśmiechem. – Możecie 
rozstrzelać 
mnie i moją rodzinę, ale jeszcze jednej belki na mnie nie zarobicie.
Szarok wstał i nacisnął dzwonek.
– No cóż, bardzo żałuję. Sami zdecydowaliście o swoim losie. W drzwiach pokazał 
się 
konwojent.
– Zabrać.
– Chwileczkę! – Reinhold wskazał protokół. – Dlaczego nie zanotowaliście moich 
zeznań?
– Bo żadnych zeznań nie składaliście.
– Jak to, zaprzeczyłem temu, o co mnie oskarżaliście.
– Nie przedstawiłem wam żadnego formalnego oskarżenia, a co za tym idzie, wy nie 
składaliście żadnych formalnych zeznań. Nasze przyjacielskie rozmowy nie są 
protokołowane. 
I proszę zapamiętać, że ja rozmawiałem z wami przyjaźnie, a wy ze mną wrogo.
Zwrócił się do konwojenta.
– Proszę odprowadzić!
Pracę wszystkich grup śledczych koordynował Mołczanow. Co drugi dzień zwoływał 
zebrania, na których każdy składał sprawozdania, stąd Szarok orientował się w 
ogólnym toku 
śledztwa.
Olberg z miejsca zaczął składać odpowiednie zeznania, przyznał, że na polecenie 
Trockiego 
został skierowany przez jego syna, Siedowa, do Moskwy z zadaniem zamordowania 
Stalina. 
Aresztowano już i dostawiono do Moskwy wykładowców i studentów gorkowskiego 
instytutu 
pedagogicznego, którzy rzekomo zamierzali dokonać zamachu na Stalina podczas 
manifestacji na 
placu Czerwonym.
Pikel na razie nie złożył żadnych zeznań, ale po uwadze Mołczanowa, który z 
krzywym 
uśmiechem powiedział: „Gaj i Szanin to załatwią”, Szarok zrozumiał, że z Pikiem 
również 
wszystko pójdzie gładko. I rzeczywiście, jak dowiedział się o tym już później, 
naczelnik 
wydziału specjalnego Gaj i naczelnik wydziału transportu Szanin odwiedzali 
Pikla, z którym byli 
na ty, w jego celi i namówili go do złożenia zeznań przeciwko Zinowiewowi w 
zamian za życie 
i wolność, ponadto obiecali mu, że po skończonym procesie zostanie wysłany na 
prowincję na 
stanowisko kierownika budowy. Gdyby natomiast odmówił zeznań, powiedzieli mu, to 
jako były 
kierownik sekretariatu Zinowiewa na pewno zginie.
Pikel w końcu wyraził zgodę, ale zastrzegł się, że zeznania złoży tylko 
przeciwko 
Zinowiewowi, innych oskarżonych bowiem nie zna albo zna ich słabo. Ponadto 
zażądał, żeby 
wszystkie obietnice Gaja i Szanina zostały potwierdzone przez Jagodę. Jagoda 
przyjął Gaja 
i spełnił jego żądania.
O tym, a także o wielu innych rzeczach Szarok dowiedział się później, dowiadywał 
się o nich 
stopniowo, w toku śledztwa, na naradach u Mołczanowa, gdzie uzgadniano wszystkie 
zeznania, 
żeby uniknąć ewentualnych sprzeczności. Scenariusz śledztwa był naszkicowany w 
ogólnych 
zarysach, dopełniano go, uściślano i rozwijano w miarę, jak przybywało „zeznań”.
Na razie zaś Szarok dowiedział się tylko, że z Olbergiem wszystko jest okay i z 
Pikiem też 
będzie okay, a kłopot jest tylko z jego podopiecznym Reinholdem.
Po naradzie Mołczanow zatrzymał Wutkowskiego i Szaroka i wyraził im swoje 
niezadowolenie. Olbergiem, powiedział, zajmuje się wydział zagraniczny i ma już 
wyniki, 
Pikiem zajmuje się Gaj i też będzie miał wyniki, a Reinhold, jedyny „detonator”, 
który został 
skierowany do jego, Mołczanowa, tajnego wydziału politycznego, dotąd nie złożył 
żadnych 
zeznań.
Szarok siedział spięty zastanawiając się gorączkowo nad linią obrony. Jeśli 
Mołczanow 
wyrazi niezadowolenie z jego metody śledczej, będzie musiał powołać się na 
Wutkowskiego, 
który mu tę metodę narzucił. Będzie musiał „sprzedać” Wutkowskiego. A jeśli 
Wutkowski się 
wyprze, bo przecież otwarcie mu tego nie nakazał, wtedy okaże się, że on, 
Szarok, jest nie tylko 
nieudolnym śledczym, ale i intrygantem.
Szarok niepotrzebnie się niepokoił, Wutkowski odpowiedział za niego.
– Z Reinholdem na tym etapie śledztwa, mam na myśli etap wstępny, nic się nie 
wskóra 
nawet przy zastosowaniu skrajnych metod przesłuchania. Reinhold jest agresywny. 
Trzeba 
będzie coś wykombinować. Niech się nim zajmą ludzie Mironowa. Oni prowadzą 
sprawę 
Zinowiewa i Kamieniewa, a przecież to na Kamieniewa naprowadza się Reinholda. 
Uda im się, 
to dobrze, a nie – to wróci do nas, wtedy się zdecyduje, co dalej.
Mądry facet, pomyślał Szarok o Wutkowskim, nieźle byłoby w ogóle pozbyć się tego 
Reinholda.
– Ta-ak – zauważył Mołczanow z przekąsem – Zinowiew i Kamieniew są u Mironowa, 
Smirnow i Mraczkowski u Gaja, a wydział transportu w ogóle wypadł z gry.
Szarok wiedział, dlaczego wydział transportu wypadł z gry. Komisarzem 
kolejnictwa został 
Kaganowicz, który dosłownie od pierwszego dnia zaczął wprowadzać własne porządki 
i dyscyplinę – egzekucje pracowników kolei żelaznych nie ustawały ani na chwilę, 
wydział 
transportu nie nadążał z załatwianiem odpowiednich formalności. Co prawda, 
najważniejszym 
zadaniem były teraz przygotowania do procesu i tu należało skoncentrować 
wszystkie siły, ale 
Jagoda bał się iść na udry z Kaganowiczem.
– To któż został dla nas? – zapytał Mołczanow.
– Dla nas zostali najtrudniejsi – zaoponował Wutkowski. – Trzeba będzie 
wyciągnąć kilkuset 
trockistów z więzień i obozów, a oni ani razu się nie kajali.
Spojrzał wymownie na Mołczanowa.
Sens tego spojrzenia był jasny: Zinowiew i Kamieniew biją się już w piersi od 
dziewięciu lat, 
z każdym rokiem przyznają się do coraz cięższych grzechów, staczają się już po 
równi pochyłej 
i stoczą się do końca. Przyjęli na siebie moralną odpowiedzialność za zabójstwo 
Kirowa, to 
przyjmą i karną, co do tego nie ma wątpliwości. Taka jest logika rzeczy. 
Natomiast kadrowi 
trockiści to ludzie nieprzejednani, coraz bardziej zacietrzewieni, zahartowani w 
obozach 
i więzieniach, gołymi rękami ich nie weźmiesz, w ogóle nie ma na nich sposobu... 
I oto spośród 
takich ludzi trzeba będzie wybrać co najmniej dwadzieścia, trzydzieści osób, 
wymóc na nich 
przyznanie się do winy, czyli do tego, że są szpiegami i terrorystami, zmusić do 
tego ich, którzy 
nawet oficjalnie nazywają się bolszewikami-leninowcami, którzy nie tylko nigdy 
się nie kajają, 
ale nawet nie uważają za stosowne ukrywać swoich poglądów, otwarcie lżą Stalina, 
oskarżają go 
o zdradę Rewolucji. I nie ma na nich sposobu, oni się niczego nie boją, nie boją 
się śmierci, to 
ludzie opętani, fanatycy... Krótko mówiąc – zakończył Wutkowski – jeśli chodzi o 
Reinholda, 
innego wyjścia nie widzę.
– Zabierajcie się do roboty – rzucił Mołczanow chmurnie.
20
Wiosną 1936 roku Stalin uczestniczył w spotkaniach z przodownikami uprawy lnu i 
konopi, 
z delegacją Gruzińskiej SRR z okazji piętnastej rocznicy ustanowienia tam władzy 
radzieckiej, 
w naradzie żon pracowników inżynieryjno-technicznych, podejmował na Kremlu 
działaczy 
sztuki Kazachstanu, oglądał na Kremlu nowy model samochodu osobowego ZIS-101, 
konferował 
z kierownictwem Zakładów Kotomieńskich o produkcji seryjnej parowozów ze 
skraplaczem, 
przewodniczył na posiedzeniu komisji przygotowującej projekt nowej Konstytucji 
ZSRR.
No i oczywiście był obecny na defiladzie i uroczystym bankiecie z okazji 1 Maja.
Manifestacja pierwszomajowa zrobiła na nim dobre wrażenie. Manifestanci nieśli 
tysiące, 
jeśli nie setki tysięcy JEGO portretów, umajonych wiosennym kwieciem, 
bezustannie skandowali 
JEGO nazwisko, a na transparentach obok epitetów „wielki”, „genialny”, „mądry” 
pojawiły się 
nowe epitety: „drogi”, „ukochany”, „umiłowany”, „najdroższy”, „najukochańszy”, 
„najbardziej 
ludzki”. Do strachu, który jest pierwszym warunkiem niezłomności władzy, doszło 
uwielbienie.
Najważniejsze jednakże były inne wydarzenia: pierwsze to opublikowanie w 
„Prawdzie” 
„Uwag Stalina, Żdanowa i Kirowa do konspektów «Historii» ZSRR” i podręcznika 
„Historii 
nowożytnej” i drugie – X zjazd Komsomołu.
„Uwagi”, napisane latem 1934 roku, zostały opublikowane dopiero w styczniu roku 
1936. 
W ten sposób dobiegły końca prace nad sformułowaniem słusznego, potrzebnego 
kierownictwu 
partii punktu widzenia na historię państwa rosyjskiego i radzieckiego.
Teraz wszystko było w JEGO rękach. Historia to sedno ideologii, środek 
ideologicznego 
wychowania narodu, gdyż masy wychowuje się nie na oderwanych pojęciach i 
dogmatach, lecz 
na konkretnych faktach historycznych i dokonaniach konkretnych historycznych 
postaci. Tylko 
taka historia jest historią żywą, tylko taka ideologia staje się zrozumiała, 
dostępna, zapada 
w pamięć, wchodzi narodowi w krew. Tak więc została ostatecznie rozgromiona 
szkoła 
historyczna Pokrowskiego, Pokrowski zdemaskowany jako pseudouczony i 
pseudohistoryk, jego 
poglądy jako antymarksistowskie, antyleninowskie, likwidatorskie i antynaukowe. 
Teraz 
głównym historykiem partii jest ON.
Drugim ważnym wydarzeniem był niewątpliwie zjazd Komsomołu. Brał w nim udział 
osobiście, wniósł nawet pewne poprawki do tekstu Programu i Statutu.
A jednak wrażenie, jakie pozostawił w nim ten komsomolski zjazd, nie było 
jednoznaczne. 
Atmosfera na zjeździe panowała bardzo żywa, młodzieżowa, to prawda. Nie można 
też 
zaprzeczyć, że Komsomoł wykonał określoną robotę, mobilizował swoich członków do 
pracy na 
wielkich budowach drugiej pięciolatki. I mimo to miał wątpliwości. Przesiedział 
na zjeździe 
kilka dni, uważnie słuchał wystąpień delegatów. Zastanawiał się, czy Komsomoł w 
obecnym 
kształcie można wykorzystać jako siłę uderzeniową przeciwko aparatowi 
partyjnemu. I doszedł 
do wniosku, że nie, nie można. Zdawał sobie sprawę, że dzisiejsza młodzież jest 
inna niż 
młodzież początków lat dwudziestych, która szła za Trockim. Dzisiejsza młodzież 
występuje 
przeciwko Trockiemu. Dla dzisiejszej młodzieży Trocki to wróg. Jedynym 
przywódcą, którego 
uznaje dzisiejsza młodzież, jest ON, towarzysz Stalin. Ale co innego młodzież, a 
co innego 
komsomolski aparat. Aparat komsomolski na prowincji zrósł się z aparatem 
partyjnym, to już nie 
są JEGO ludzie, lecz ludzie sekretarzy obkomów. Dowodem tego jest postępowanie 
leningradzkiego Komsomołu. Po czyjej stronie stanął leningradzki Komsomoł? Po 
stronie 
Zinowiewa. Wszyscy ci Kołotynowowie to zinowiewowcy.
A dzisiejsi przywódcy Komsomołu – kim oni są? Taki Kosariew, Milczakow, 
Gorszenin? 
W 1918 roku wstąpili do Komsomołu, w 1919 do partii, brali udział w wojnie 
domowej, czują się 
starymi bolszewikami, wszyscy należą do „kasty”. To nie są ludzie, którymi można 
zastąpić stare 
kadry, oni sami są „stare kadry” – godni następcy Szackina, Chitarowa, Czaplina, 
Łominadzego. 
I następców dobierają sobie podobnych: Łukianowa, Czemodanowa, Saltanowa...
W obecnym kształcie i z takim kierownictwem Komsomoł nie jest siłą, która 
mogłaby 
zastąpić stary aparat partyjny. Wymiana starej kadry na prowincji musi objąć 
całą tę ferajnę, do 
której należy również kierownictwo Komsomołu. Czy Kosariew na to pozwoli? 
Wątpliwe. 
Wszystko to są jego ludzie, dobierał ich sobie od dwudziestego siódmego roku, 
zgrana sitwa. Nie 
ma rady, trzeba ich będzie usunąć.
Ale to sprawa przyszłości.
Teraz najważniejsza rzecz to zbliżający się proces Zinowiewa – Kamieniewa, 
proces 
Zjednoczonego Centrum. Musi się odbyć jeszcze w tym roku, koniecznie jeszcze w 
tym roku, 
żeby potem szybko, nie zwlekając, zadać następne ciosy, jeden za drugim. Nie 
wolno dopuścić 
do tego, żeby się pozbierali, żeby przyszli do siebie.
Nakazawszy Poskriebyszewowi, żeby nie przełączał do niego telefonów, Stalin 
siedział 
w gabinecie i przeglądał zaproponowany przez Jagodę spis zinowiewowców i 
trockistów, 
wybranych do roli oskarżonych na zbliżającym się procesie.
Co do zinowiewowców wszystko było jasne: Zinowiew, Kamieniew, Bakajew, 
Jewdokimow 
to prowodyrzy, trzeba ich tylko przycisnąć.
Gorzej z trockistami. Sokolników, Sieriebriakow, Piatakow, Radek, Prieobrażeński 
– są na 
wolności, pozornie lojalni, z nimi można jeszcze poczekać. Wśród tych, co siedzą 
w więzieniu 
lub na zesłaniu, najważniejsi są Smirnow i Smiłga. Mocni ludzie. Do Smiłgi nie 
ma jeszcze 
klucza. A co do Smirnowa... Były przewodniczący Syberyjskiego Komitetu 
Rewolucyjnego, 
zwycięzca Kołczaka, osobisty przyjaciel Trockiego... Ale klucz do niego jest – 
to Mraczkowski, 
jego najbliższy kumpel, towarzysz walk na Syberii.
Mraczkowski jest kontuzjowany, był kilkakrotnie ranny, poza tym to neurastenik, 
histeryk, 
człowiek wybuchowy, nieopanowany. Urodził się i wychował w więzieniu, matka była 
rewolucjonistką, ojciec, a nawet dziadek należeli do Południowego Związku 
Robotników 
Rosyjskich. Mimo takiego pochodzenia jest niedouczony i raczej bez charakteru. 
Do Trockiego 
zbliżył się ze względu na Smirnowa, w dodatku jako wojskowy liczył, że Trocki w 
razie 
zwycięstwa zrobi go swoim Woroszyłowem. Jak wszyscy ludzie ograniczeni, wojskowe 
niedouki, wyobrażał sobie, że jest wybitnym strategiem. Próżny.
ON rozmawiał z nim w 1932 roku, namawiał go do zerwania ze Smirnowem. 
Mraczkowski 
nie zgodził się, ale w jego oczach odbiło się wahanie, znudziło mu się siedzieć 
w cieniu, czas 
ucieka... Ustąpi, jeśli go trochę przycisnąć. A jeśli ustąpi, to pociągnie za 
sobą Smirnowa i powie 
przeciwko niemu wszystko, co będzie trzeba...
W tym spisie Golcman jest również odpowiednią figurą. Przed rewolucją siedział 
na 
emigracji, najpierw w Anglii, potem we Francji. Podczas wojny domowej służył w 5 
Armii 
Frontu Wschodniego, którą dowodził Tuchaczewski. Członkiem Rewolucyjnej Rady 
Wojskowej 
był tam Smirnow, od tego czasu Smirnow i Golcman to przyjaciele od serca. Przez 
pewien czas 
należał do opozycji, potem zerwał z nią. Po zakończeniu wojny domowej pracował 
w Kominternie, potem w dyplomacji, od roku 1935 do dnia dzisiejszego – na 
odpowiedzialnych 
stanowiskach w komisariacie spraw zagranicznych, często jeździ za granicę. Czy 
nie mógł się 
tam spotykać z Trockim? Dobry kandydat!
Drejcer to były naczelnik ochrony osobistej Trockiego, ale, jak twierdzi Jagoda, 
można na 
niego liczyć.
I jeszcze Ter-Waganian – delikatny, łagodny, teoretyk, kiedyś redagował pismo 
„Pod 
sztandarem marksizmu”, naiwny idealista. Trzeba do niego znaleźć odpowiednie 
podejście.
Stalin uśmiechnął się krzywo. Wiedział, że Ter-Waganian to osobisty, 
nieprzejednany wróg 
Wyszyńskiego. Nawet ON się dziwił, że w takim łagodnym, delikatnym człowieku 
może się kryć 
tyle nienawiści. Oczywiście, Wyszyński to szubrawiec. Ale czy tylko on? A Ter-
Waganian całą 
swoją nienawiść skoncentrował na Wyszyńskim. Zrodziła się ona jeszcze przed 
rewolucją, 
w okresie bakijskim: Ter-Waganian był bolszewikiem, Wyszyński – mieńszewikiem. 
Ich drogi 
skrzyżowały się ponownie w roku 1915, w Moskwie, znowu w takiej samej 
konfiguracji: Ter-
Waganian – bolszewik, Wyszyński – mieńszewik. W 1920 roku Ter-Waganian żądał 
aresztowania Wyszyńskiego, właśnie wtedy Wyszyński przyleciał do NIEGO po 
ratunek. 
Wszystko to Wyszyński dobrze pamięta. W roku dwudziestym dziewiątym albo 
trzydziestym, 
kiedy Ter-Waganian obnosił się ze swoją ideą fabryki-uczelni, Wyszyński, który 
pracował wtedy 
w komisariacie oświaty, zdecydowanie się temu sprzeciwił, choć trzeba przyznać, 
że jak na tamte 
czasy pomysł był wcale niezły. No i niech się teraz „przyjaciele” spotkają na 
procesie.
Nawiasem mówiąc Ter-Waganian, choć przez pewien czas należał do opozycji, 
właśnie 
wobec NIEGO, Stalina, miał dług wdzięczności. Z pierwszego zesłania, z Bijska, 
przeniesiono go 
do Kazania, gdzie pracował w Komisariacie Oświaty Tatarii i publikował w 
tamtejszym piśmie, 
stamtąd napisał do NIEGO i został przedterminowo zwolniony, pozwolono mu wrócić 
do 
Moskwy i przyjęto ponownie do partii.
Po raz drugi zesłano go w trzydziestym trzecim na pięć lat do Semipałatyńska, 
ale po roku 
znowu napisał do NIEGO i został przedterminowo zwolniony, pozwolono mu wrócić do 
Moskwy 
i przywrócono członkostwo partii.
Teraz powinien to wszystko odpracować. Towarzysz Smirnowa z okresu służby w 5 
Armii, 
niegdyś członek opozycji, dwukrotnie korzystał z łaski partii, niechże teraz 
pomoże partii, nawet 
jeśli będzie go sądzić jego osobisty wróg Wyszyński. Interesy partii trzeba 
przedkładać nad 
antypatie osobiste.
Stalin postawił znaczki obok, nazwisk Holcmana, Drejcera i Ter-Waganiana, a 
potem jeszcze 
obok dwudziestu innych nazwisk. Na tych ludzi zostanie zwrócona szczególnie 
uwaga. 
Zaznaczył właśnie tych, a nie innych, bo tych znał, jednych lepiej, innych 
gorzej, ale znał ich, 
widywał się z nimi. Jak wszyscy ludzie, ci również mieli swoje słabości, więc 
jak się ich 
przyciśnie, wyśpiewają, co trzeba. Człowiek z natury jest słaby, silnym staje 
się dopiero wobec 
słabej władzy. Właśnie dlatego demokracja burżuazyjna jest skazana na zagładę. 
Sama zasada 
odwoływalności władz najwyższych skazuje ją na krótkotrwałość. JEMU to nie 
odpowiada.
Lenin wyczuł moment, w którym historia daje prawdziwemu przywódcy szansę wzięcia 
władzy. Ale wyczuł ten moment jak wybitny rewolucjonista typu zachodniego, 
któremu historia 
stworzyła możliwości wykazania się na Wschodzie. Dostrzegł słabość ówczesnej 
władzy 
i wykorzystał tę słabość, ale nie zrozumiał jej przyczyn. A przyczyną słabości 
ówczesnej władzy 
było to, że naród rosyjski, choć potrafi z rzadka poderwać się do buntu, 
przywykł, żeby nim 
rządzono. Władza Kiereńskiego była władzą słabą, karmiła się iluzjami o 
republice 
parlamentarnej i musiała upaść. Republika parlamentarna jest w Rosji nie do 
pomyślenia, chłop, 
któremu nie brak zdrowego rozsądku, sam chce, żeby władza trzymała go w cuglach.
Lenin wiedział, że dyktatura wymaga jedynowładztwa, nie rozumiał jednak, że 
jedynowładztwo wymaga jednomyślności. Naród rosyjski jest w swojej masie 
jednowyznaniowy, 
nie znał ani wojen religijnych, ani poważnych ruchów religijnych, które znał 
Zachód. W ciągu 
niemal tysiąca lat zachował religię, którą dała mu władza. Teraz otrzyma nową 
religię do 
wierzenia i musi to być religia jedyna, w przeciwnym razie naród jej nie 
przyjmie.
Władza carska nie uznawała zasady odwołalności, jej słabość wynikała z jej 
tępoty 
i arogancji, biurokratyzm niweczył jej bezwzględność, strach przed światową 
opinią publiczną 
osłabiał jej brutalność, fikcja praworządności umożliwiła działalność jej 
przeciwnikom, 
rewolucjoniści czuli się mocni, a przeciwnik, który czuje się mocny, jest dla 
władzy 
niebezpieczny. Wobec władzy najwyższej każdy powinien się czuć bezbronny.
Zbliżający się proces powinien to uświadomić wszystkim nie wyłączając tych, 
którzy mają 
się stać bohaterami następnych procesów, ten pierwszy proces musi odegrać rolę 
trampoliny do 
następnych.
Czy to można nazwać terrorem?
Stalin podszedł do szafy, wyjął tom Engelsa, otworzył na założonej stronie. Był 
to list 
Engelsa do Marksa z 4 września 1870 roku.
„La terreur to przeważnie bezużyteczne okrucieństwo, popełniane dla własnego 
uspokojenia 
przez ludzi, którzy sami się boją”.
Wierutna bzdura.
Terror to wcale nie jest bezużyteczne, bezsensowne okrucieństwo. Terror jest 
okrutny, to 
prawda, ale jest zawsze świadomy, ma zawsze na względzie określony cel i wcale 
nie zawsze 
stosują go ludzie wystraszeni. Wręcz przeciwnie, wystraszeni ludzie nie są 
zdolni do stosowania 
terroru, bo nie mają poczucia własnej wartości, tacy ludzie ustępują przed 
wrogiem. Właśnie 
dzięki terrorowi zostały urzeczywistnione zadania Wielkiej Rewolucji 
Francuskiej, 
a zapoczątkowane przez nią historyczne procesy stały się nieodwracalne mimo 
późniejszego 
Termidora. I odwrotnie, wyrzeczenie się terroru doprowadziło do upadku Komuny 
Paryskiej. 
Słowa Engelsa, napisane rok przed Komuną Paryską, wyświadczyły jej złą 
przysługę.
Z drugiej szafy Stalin wyjął tomik Plechanowa i również otworzył go na założonej 
stronie.
„Co to jest terror? – pisał Plechanow. – To system działań, mających na celu 
zastraszenie 
politycznego wroga, zasianie w jego szeregach przerażenia”.
Ta definicja jest bliższa prawdy, gdyż uznaje pozytywną rolę terroru, ale i ona 
nie jest 
wyczerpująca. Obiektem terroru czyni wyłącznie wroga, przeciwnika... Plechanow 
prymitywnie 
tłumaczy łacińskie słowo terror – strach, przerażenie...
W rzeczywistości terror to nie tylko środek umożliwiający zdławienie odmiennych 
poglądów, terror to przede wszystkim sposób na osiągnięcie jednomyślności, 
wypływającej 
z tożsamego u wszystkich uczucia strachu. Tylko tak można rządzić narodem w 
interesie tegoż 
narodu. Żadnego ludowładztwa nigdy nie było, nie ma i nie będzie. Władza ludu 
nie jest 
możliwa, możliwa jest tylko władza nad ludem. Największy strach budzą masowe, 
utajnione 
represje i one właśnie powinny być i są główną metodą terroru.
Teraz jednak trzeba przeprowadzić publiczne, jawne przygotowania, chodzi bowiem 
o to, 
żeby do przestępstw przyznali się prowodyrzy, ludzie znani całemu społeczeństwu. 
Im 
głośniejsze są ich nazwiska, tym skuteczniej uda się przekonać naród o 
słuszności rewolucji 
kadrowej, o słuszności masowej wymiany ludzi, o słuszności tego, co zwie się 
terrorem.
Zostało to dowiedzione na przykładzie sprawy szachtińskiej i procesu Partii 
Przemysłowej? 
Słowo „szkodnik” stało się synonimem śmiertelnego wroga, teraz staną się nim 
słowa 
„trockista”, „zinowiewowiec”, „bucharinowiec”.
Przeprowadzić proces pokazowy nie jest łatwo, takie procesy mają też swoje 
strony ujemne, 
swoje minusy, ale pozytywy jednak przeważają, plusów jest więcej. W przyszłości 
trzeba im 
będzie nadać większy rozmach i siłę oddziaływania, zwiększyć liczbę zarówno 
nazwisk, jak 
i przestępstw. Zabójstwo Kirowa trzeba wykorzystać do końca – to karta atutowa, 
Kirow musi się 
stać ofiarą nie do odkupienia, jego zabójstwo – odskocznią do wszystkich 
przyszłych procesów, 
ich uczestnicy – zabójcami Kirowa, przysięgłymi wrogami partii i narodu. Trzeba 
się postarać, 
żeby te procesy zyskały światowy rozgłos. Wszystko inne rozegra się za kulisami. 
Dlatego tak 
ważny jest pierwszy proces. Jeśli on się uda, udadzą się i następne.
Za tym ogniwem pójdzie cały łańcuszek: trockiści, bucharinowcy, pełni buty 
partyjni 
funkcjonariusze i żądni władzy młodzi partyjni biurokraci, dwulicowi delegaci na 
XVII zjazd, 
członkowie KC i Biura Politycznego, którzy tylko o tym marzą, żeby GO sprzątnąć, 
ich kumple 
i protegowani z obkomów i rejkomów, z komitetów republikańskich i komisariatów.
W roku 1922, według dokonanego wówczas spisu, partia liczyła 400 tysięcy osób, w 
tym 11 
procent, czyli 44 tysiące miało staż przedrewolucyjny albo wstąpiło do partii w 
roku 1917. ON 
dobrze pamięta te liczby. Od tego czasu minęło prawie piętnaście lat, wielu z 
nich umarło, innych 
wydalono jako trockistów, zinowiewowcow, sapronowców, bucharinowców. Ilu ich 
zostało? 
Jakieś dwadzieścia, najwyżej trzydzieści tysięcy. Żałosna garstka! Tymczasem oni 
wciąż jeszcze 
uważają, że są panami sytuacji! Dwadzieścia tysięcy na dwumilionową partię. 
Jeden procent! 
Partia jakoś się bez nich obejdzie.
ON wprowadzi w ruch lawinę, która zmiecie z powierzchni ziemi dziesiątki tysięcy 
ludzi 
niepewnych i otworzy drogę tym, którzy będą oddani wyłącznie JEMU, za których 
wyłącznie 
ON będzie myślał i decydował. Rewolucja kadrowa stworzy nowy, prawdziwie 
socjalistyczny 
ustrój, a jednocześnie stanie się gwarancją jego bezpieczeństwa. Będzie to 
rewolucja 
permanentna, która pozwoli MU podporządkować sobie aparat, a naród utrzymać w 
ryzach.
Rewolucja kadrowa ma do spełnienia jeszcze inne, równie ważne zadanie. Terror 
nie tylko 
zaszczepia narodowi nawyk bezwarunkowego posłuszeństwa, ale i uczy go 
obojętności wobec 
swoich ofiar, wychowuje go w przekonaniu, że życie ludzkie nie ma żadnej 
wartości, niszczy 
w nim burżuazyjne pojęcie moralności i etyki. I wówczas naród podporządkowuje 
się bez 
szemrania. Kolektywizacja i rozkułaczanie potwierdziły to w całej rozciągłości. 
Chłopom 
odebrano ziemię, bydło, inwentarz i chłopi się z tym pogodzili. Głód początku 
lat trzydziestych 
zabrał miliony istnień – i ludzie pokornie umierali.
Teraz została do zrobienia rzecz najtrudniejsza – ujarzmienie aparatu: trzeba 
ujarzmić stare 
kadry, trzeba ujarzmić Budiaginów, ale Budiaginów nie można ujarzmić inaczej, 
jak niszcząc 
ich. Proces Zinowiewa – Kamieniewa zapoczątkuje tę akcję.
Nikt nie ma pojęcia, na jaką skalę będzie zakrojona rewolucja kadrowa. Wie to 
tylko ON. 
Ale JEGO epoka nie może przejść do historii jako epoka terroru. JEGO rządy 
powinny przejść do 
historii jako epoka niebywałych sukcesów narodu radzieckiego, osiągniętych pod 
JEGO 
kierownictwem. W pamięci narodu powinien pozostać jako władca twardy i srogi, 
ale 
sprawiedliwy i ludzki. Tak, wobec wrogów ludu był bezlitosny. Ale dla swego ludu 
był 
wielkoduszny. Po śmierci Nerona wszystkie jego posągi zostały zniszczone. JEGO 
posągom to 
nie grozi.
Co się tyczy organów represyjnych, to i wobec nich musi być stosowana ta sama 
zasada: 
trzeba się ich bać, ale i kochać je. Słowu „czekista” należy nadać zabarwienie 
romantyczne, 
wśród ludu słowo to powinno być otoczone aureolą rewolucyjnej bezwzględności 
i bolszewickiego nieprzejednania, partyjnej pryncypialności, uczciwości i 
bezinteresowności. 
Tym bardziej odpychająco będą wyglądać wrogowie – różni trockiści, zinowiewowcy, 
bucharinowcy i inni przestępcy wszelakiej maści. Jednakże symbolem szlachetnego 
czekisty 
może być tylko jeden człowiek: Dzierżyński. Dzierżyński nie żyje i nie stanowi 
żadnego 
zagrożenia.
21
Szarok był wykończony, nie dosypiał – przesłuchania odbywały się noc w noc, 
raporty 
każdego dnia, narady u Mołczanowa co drugi dzień, podsądni – kadrowi trockiści i 
decyści, 
sprowadzeni z więzień i obozów, do niczego się nie przyznawali, niczego się nie 
bali, ani tortur, 
ani pałek, ani „konwejerów”, ani groźby rozstrzelania, bluzgali nienawiścią do 
Stalina, do 
organów bezpieczeństwa, nie dawali się złapać na żadne obiecanki, nie wierzyli 
ani jednemu 
słowu śledczego. Wszyscy oni przeszli wieloletnią szkołę obozów i odpowiadali 
tak, że do 
niczego nie sposób się było przyczepić, nigdy też nie oczerniliby ani siebie, 
ani innych. 
Trockiemu byli wierni bez reszty i wymuszenie na nich zeznania, że Trocki to 
terrorysta, 
morderca i szpieg, było nie do pomyślenia.
Od tej przeklętej roboty Szarokowi zaczęły nawet wypadać włosy.
Któregoś dnia matka, patrząc na jego głowę, powiedziała:
– Co ty, synu, chyba łysieć zaczynasz!
Warknął coś w odpowiedzi, matka urażona zacisnęła usta, już nawet słowa nie 
można 
powiedzieć, w końcu to jej syn, szkoda go przecie, wygląda jak z krzyża zdjęty, 
jeszcze, nie daj 
Boże, zachoruje.
W ciągu tych trzech tygodni nieprzerwanych nocnych przesłuchań Szarok bardzo się 
zmienił. 
Do tej pory, jeśli stykał się z ludźmi, wobec których mógł sobie na to pozwolić, 
bywał 
ordynarny, brutalny, bezczelny, ale brudną robotę zostawiał innym wykonawcom, 
nie chciał 
sobie brudzić rąk.
Nawet jako wyrostek nigdy nie wdawał się w bójki, bał się, że oberwie, i tego 
strachu nie 
potrafił opanować do dziś. W jego obecności zbijano człowieka z nóg, bito 
gumowymi pałkami. 
Szarok pochylał się nad nim, potrząsał jego głową, żądał, żeby tamten przyznał 
się do winy, 
nigdy jednak nikogo nie zwalał z nóg, nie bił pałką, nie kopał.
A teraz on również potrafił rzucić człowieka na podłogę, bić pałką, kopać.
Z równowagi wyprowadziła go niejaka Lidia Grigoriewna Zwiaguro, ściągnięta do 
Moskwy 
z syberyjskiego zesłania, stary członek partii, wyrzucona z jej szeregów jeszcze 
w dwudziestym 
siódmym roku, decystka, zwolenniczka Sapronowa, a to są najgorsi fanatycy, 
dranie i sukinsyny.
Nawet rozmawiać z nim nie chciała.
– Gdzie jest mój syn Taras?
Jaki znowu Taras? W jej nowych aktach nie było wzmianki o żadnym Tarasie, a w 
starych, 
ściągniętych z archiwum, w punkcie „stan cywilny” widniało czarno na białym: 
„Dzieci – nie 
ma”.
– Przecież nie macie dzieci.
– Skąd wam o tym wiadomo?
– Proszę, tu są wasze akta, protokół zeznań z tysiąc dziewięćset dwudziestego 
siódmego 
roku.
– Wtedy nie miałam, a teraz mam.
– To ile lat ma wasz syn?
– Siedem.
Szarok spojrzał na nią zdumiony. Syn! Siedem lat! Ze też ktoś poleciał na taką 
starą pokrakę 
o wystających zębach! I proszę, urodziła! Zresztą w miejscach odosobnienia każda 
baba jest 
babą, choćby miała sto lat. Od dwudziestego siódmego roku nie wyłazi z więzień i 
obozów 
i mimo to dała sobie zrobić dziecko, w jej wieku, dziwne!
– Późno postaraliście się o dziecko – powiedział.
– To moja sprawa.
– Oczywiście – roześmiał się ze znużeniem. – Gratuluję. No więc gdzie teraz jest 
wasz syn?
– To ja was pytam, gdzie jest mój syn! Przywieziono mnie do Krasnojarska, 
wprowadzono 
do gmachu NKWD, a dziecko zostało na dole, w poczekalni. Więcej go nie 
widziałam. 
Wyprowadzono mnie na dziedziniec, załadowano do samochodu, potem do pociągu i 
dostawiono 
tutaj, na Łubiankę. W drodze ogłosiłam głodówkę, której dotąd nie przerwałam. 
Żądam, żeby mi 
powiedziano, gdzie jest mój syn i co się z nim dzieje.
Szarok patrzył na nią z zaciekawieniem. Dostrzegł w niej dla siebie szansę. 
Tacy, jak ona, 
zazwyczaj nie boją się o swoich bliskich, wyrzekli się ich dla polityki. A ta 
staruszka, patrzcie 
ludzie, żyje nie tylko polityką, ale i dla swojego syna.
– Głodówka nie ma sensu – powiedział. – Należy ją przerwać. Umrzecie i syn 
zostanie 
sierotą.
Przysunął sobie kałamarz i notes,
– Proszę podać dokładnie nazwisko, imię, imię odojcowskie syna.
– Moje nazwisko Zwiaguro, syn – Taras Grigoriewicz.
– Gdzie są jego dokumenty? Metryka?
– On nie ma dokumentów, nie ma metryki.
– Dlaczego?
– A jakie to ma znaczenie?
– Lidio Grigoriewno – zaczął Szarok łagodnie – jestem gotów wam pomóc. Organa 
śledcze, 
izolując rodziców, winny się zatroszczyć o ich nieletnie dzieci. O wasze dziecko 
też się zapewne 
zatroszczono. Ale skoro tak, należy sprawę załatwić formalnie, żebyście mogli 
dziecko odnaleźć. 
W razie gdyby sam opuścił poczekalnię, zarządzimy poszukiwania. Ale do tego 
potrzebne są 
jakieś dane.
– Normalne dziecko, ma siedem lat, włosy płowe, oczy niebieskie, nie wymawia 
„r”, ubrany 
był w białą koszulkę i brązowe spodenki. Palto z granatowego sukna, na 
watolinie, ciepła szara 
chustka, filcaki... Nie ma przy sobie żadnych, dokumentów, to mój przybrany syn, 
przygarnęłam 
go na Syberii, jego rodzice zginęli. Wie, że ma na imię Taras, mnie uważa za 
swoją mamę.
Jasne. Stara panna, przywiązała się do swojego Taraska, straciła głowę, dla 
niego pójdzie na 
wszystko.
– Czy adopcja została przeprowadzona formalnie? – zapytał.
– Zadajecie dziwne pytania. Jakże ja mogłam przeprowadzić adopcję formalnie? 
Przecież ja 
nie mam dowodu osobistego, gdzie go miałam wpisać? Ale Ałfierow, wasz 
pełnomocnik 
w rejonie, gdzie odbywałam zesłanie, wie, zawiadomiłam go o tym oficjalnie.
– Ta-ak – odezwał się Szarok w zamyśleniu. – To bardzo skomplikowana sprawa. 
Żadnych 
formalnych praw do tego dziecka nie macie. To nie jest wasze dziecko. Dlatego 
nie mamy 
obowiązku udzielać wam informacji o nim.
– To jest mój syn – powiedziała Zwiaguro. – Ja go wychowałam. Uważa mnie za 
swoją 
matkę.
– Tak, tak, oczywiście – zgodził się Szarok. – Jako człowiek rozumiem was. 
Przywiązaliście 
się do dziecka, dziecko przywiązało się do was. Ale my – ani ja, ani nikt inny – 
nie możemy 
lekceważyć strony formalnej. W kraju jest tysiące więźniów, dlatego można mówić 
tylko o ich 
prawdziwych, prawowitych krewnych. Proszę nas zrozumieć. Przecież w ten sposób 
każdy 
mógłby uznać jakieś dziecko za własne. Chłopczyk jest sierotą i sądzę, że 
zostanie oddany do 
domu dziecka, to wszystko.
– Póki mi nie powiecie, co się z nim dzieje, nie odwołam głodówki.
– Nie stawiajcie się w głupiej sytuacji. Na waszą głodówkę nikt nie zwróci 
uwagi. Co to za 
głodówka w ogólnej celi? Nie przyjmujecie jedzenia, ale podkarmiają was 
towarzysze. To nie 
jest rok dwudziesty siódmy. Wtedy na głodówkę zwracano uwagę, a dzisiaj nie, 
gwiżdżą sobie na 
wasze głodówki, czy tego nie rozumiecie?!
– Wasza sprawa – odparowała Zwiaguro. – Póki nie otrzymam dokładnych informacji, 
gdzie 
znajduje się mój syn, nie przerwę głodówki i odmawiam wszelkich rozmów z wami.
– No dobrze, powiedzmy, że dowiem się i zawiadomię was, że chłopiec znajduje się 
w domu 
dziecka tam a tam. I co dalej?
– Będę wiedziała, gdzie jest. Na razie to mi wystarczy. Możecie mnie 
rozstrzelać, ale póki 
żyję, mam prawo wiedzieć, co dzieje się z moim synem.
– Nie macie żadnych praw, już to wam wyjaśniłem. Dokądkolwiek byście się 
zwrócili, nie 
możecie napisać, że to wasz syn, bo chłopiec nie jest waszym synem, nie jest 
nawet przybranym 
synem, to po prostu obce dziecko i waszej skargi nikt nie potraktuje poważnie.
Zamilkł, ale nie odrywał oczu od siedzącej przed nim kobiety. Ależ szpetna, aż 
strach 
patrzeć! Ale nazwisko znane – Zwiaguro! Figurowało w podręczniku historii 
partii, ostatnio co 
prawda zostało usunięte. Gdyby mu się udało ją złamać, poprawiłoby to jego 
sytuację po 
niewypale z Reinholdem.
Szarok odchylił się na oparcie krzesła.
– Lidio Grigoriewno! Jesteście mądrym człowiekiem i doświadczonym politykiem. 
I doskonale zdajecie sobie sprawę z tego, że wasze żądania są równie 
bezpodstawne, co daremne. 
Nie mam żadnego obowiązku szukać dziecka, które przypadkowo spotkaliście na 
swojej drodze. 
Z głodu chłopiec nie umrze, zostanie umieszczony w domu dziecka, ale oczywiście 
nie pod 
nazwiskiem Zwiaguro, bo do tego nazwiska nie ma prawa. Nie dowiecie się nigdy, 
pod jakim 
nazwiskiem go tam umieszczono ani w jakim domu. Wszystko to doskonale 
rozumiecie, ale 
widocznie wasze przywiązanie do chłopca jest silniejsze niż rozsądek. To bardzo 
ludzkie 
i współczuję wam: wszystkie nasze sprawy przeminą, pójdą w niepamięć, i ten 
gabinet – powiódł 
ręką dookoła, wskazał biurko – i te papiery, i my oboje, a dziecko zostanie, 
całe życie ma przed 
sobą. I wy musicie żyć dla niego. Ja rozumiem: idee, poglądy są bardzo ważne. 
Ale dziecko jest 
ważniejsze.
Będę z wami szczery: odszukamy dziecko i pomożemy wam połączyć się z nim, ale i 
wy 
musicie nam pomóc.
Zwiaguro siedziała z opuszczoną głową i patrzyła w bok jakimś umykającym 
spojrzeniem.
Szarok ciągnął dalej:
– W takim charakterze, w jakim się tu dzisiaj znajdujecie, nie jesteście 
potrzebni 
przybranemu synowi, przepraszam, jak mu na imię?
Zwiaguro nie odpowiedziała, dalej siedziała z opuszczoną głową i patrzyła w bok 
umykającym wzrokiem.
Szarok zrozumiał jej milczenie po swojemu. Próbuje odgadnąć, pomyślał, co on jej 
zaproponuje, zastanawia się, jak mu utrzeć nosa, albo na odwrót, chce wyrazić 
zgodę.
– W obecnej sytuacji jesteście skazani na więzienia, obozy, zesłania – ciągnął. 
– Widzicie 
przecież, co się dzieje. Partia wzmaga walkę z antypartyjnymi, antyradzieckimi 
elementami.
Celowo położył nacisk na słowo „antyradzieckie” wiedząc, że tacy jak ona zawsze 
się 
oburzali, kiedy ich tak nazywano. Ale Zwiaguro dalej milczała.
– Walkę z antypartyjnymi elementami partia doprowadzi do końca – ciągnął Szarok. 
– 
Opozycja poniosła klęskę, partia i naród nie uznają jej, opozycja nie ma żadnych 
szans. Czy wy 
na przykład stanowicie jakieś zagrożenie dla partii czy dla narodu? Nie. 
Wystarczy kiwnąć 
palcem i przestaniecie istnieć. Wracajcie do partii, do narodu, pomóżcie budować 
socjalizm, 
przecież po to właśnie przystąpiliście do ruchu rewolucyjnego.
Szarok zrobił pauzę, czekając na reakcje Zwiaguro, ale ona nadal milczała, 
siedziała 
z opuszczoną głową, omijała wzrokiem Szaroka, jakby szukała czegoś na więziennej 
posadzce.
– Wiem, co mi powiecie: kiedy ja się urodziłem, wy już byliście w partii i wobec 
tego nie 
mam prawa was agitować, ale to nie ja was agituję, agituje was partia i naród 
albo, jeśli wolicie, 
syn, którego rzuciliście na pastwę losu.
Znowu zrobił pauzę, ale ta piekielna Zwiaguro wciąż milczała i nadal siedziała w 
tej samej 
pozie.
Z drugiej strony to jej milczenie dawało mu jakąś nadzieję: mimo wszystko 
słucha, nie 
protestuje...
– Pomóżcie nam unieszkodliwić Trockiego pod względem politycznym. Trocki 
rozpętał za 
granicą antyradziecką kampanię, usiłuje rozbić jedność klasy robotniczej, 
dostarcza materiałów 
burżuazyjnym ośrodkom propagandy, kieruje z zagranicy działalnością organizacji 
terrorystycznych i wywrotowych na terenie Związku Radzieckiego.
Działał za pośrednictwem Zjednoczonego Centrum w Moskwie, do którego wchodzili 
z jednej strony Zinowiew, Kamieniew i inni zinowiewowcy, a z drugiej – byli 
znani trockiści, 
Smirnow i Mraczkowski. Właśnie na polecenie tego Centrum został zabity Kirow, 
przygotowywano zamach na towarzysza Stalina i innych członków Biura 
Politycznego.
Nic o tym nie wiedzieliście? No to teraz już wiecie. Pomóżcie nam zadać 
ostateczny cios 
Trockiemu i trockizmowi. Pomaga nam w tym wielu dawnych zinowiewowców, 
trockistów 
i decystów. Wy też powinniście się włączyć. Nie zamierzamy was stawiać pod sąd, 
chcemy 
tylko, żebyście zaświadczyli, iż taka organizacja terrorystyczna rzeczywiście 
istniała, że 
nadchodziły odpowiednie dyrektywy w sprawie działalności terrorystycznej. A co, 
gdzie, w jaki 
sposób, komu – to już sami zdecydujecie. To kwestia techniczna.
Najważniejsze, żeby zostało potwierdzone, że Trocki kierował spiskiem z 
zagranicy poprzez 
Zinowiewa, Kamieniewa, Smirnowa, Mraczkowskiego i jeszcze kilku innych osób.
Nie zamierzamy tych ludzi oddawać pod sąd. Chcemy tylko zadać ostateczny cios 
Trockiemu. Pomagają nam w tym wszyscy uczciwi ludzie i wy też powinniście się 
włączyć. To 
nie jest żadna zdrada. Odstąpić od błędnej linii, wyrzec się bezsensownej walki 
to żadna hańba, 
żadna ujma. Za to uratujecie własne życie, a co za tym idzie, życie swego 
przybranego syna. 
Wiadomo przecież, jak wyglądają nasze domy dziecka, niestety.
Jej milczenie zaczynało go drażnić, podniósł głos:
– Lidio Grigoriewno! Chyba przedstawiłem wam wszystko dostatecznie jasno! Teraz 
powinniście dokonać wyboru! Nie żądam od was natychmiastowej odpowiedzi! Nie 
ponaglam 
was! Proszę się zastanowić, jutro was wezwę.
Nie podnosząc głowy zapytała:
– Co będzie z Tarasem?
– Jak tylko otrzymam od was pozytywną odpowiedź, od razu poczynię odpowiednie 
kroki. 
Powiem więcej, przywieziemy chłopca do stolicy, żebyście go mogli zobaczyć, 
załatwimy 
formalności związane z adopcją i umieścimy go w najlepszym moskiewskim domu 
dziecka albo, 
jeżeli wyrazicie takie życzenie, odeślemy do waszych krewnych. – Przekartkował 
akta. – Jeśli się 
nie mylę, w Jarosławiu macie kuzyna, proszę bardzo, możemy odesłać dziecko do 
niego.
– Rozumiem – odezwała się Zwiaguro cicho. – Jeśli nie zgodzę się uczestniczyć w 
tej 
komedii, nie będziecie szukać Tarasa i nic dla niego nie zrobicie.
– Absolutnie nic – potwierdził Szarok. – Możemy wam pomóc tylko w drodze 
wyjątku, jeśli 
wy pomożecie nam.
Patrzył na nią spokojnie, nawet jakby ze współczuciem, ale w duchu triumfował: 
ideowa, już 
przed rewolucją była na katordze, po rewolucji od ośmiu lat poniewiera się po 
więzieniach, 
łagrach i na zesłaniach, a on ją złamie, znalazł jej słabe miejsce, jej piętę 
Achillesa. Sama mu 
powiedziała o swoim Tarasie.
Ciekawe, że rejonowy pełnomocnik Ałfierow nic o tym nie wspomniał. W 
charakterystyce 
napisał: działacz kadrowy, nieprzejednana decystka, a o tym całym Tarasie ani 
słowa. Wiedział 
o nim od samej Zwiaguro, a jednak nie napisał. A przecież rozumiał, nie mógł nie 
rozumieć 
znaczenia takiej okoliczności dla śledztwa, a jednak nie napisał. Dlaczego? 
Dobra, zastanowimy 
się nad tym. A ta babcia nigdzie nam nie ucieknie.
– Innym też proponujecie takie układy? – zapytała Zwiaguro.
– Tak. W poszczególnych przypadkach. Choć w większości wypadków żadne układy nie 
są 
potrzebne.
– Dziećmi szantażujecie?
– Lidio Grigoriewno! – powiedział Szarok ostro. – Ja nie mam czasu na dyskusje. 
Zaproponowałem wam proste, bezbolesne wyjście z sytuacji, korzystne zarówno dla 
was, jak 
i dla nas. Doskonale rozumiecie, że i tak uzyskamy od was niezbędne nam 
zeznania, mamy po 
temu dostatecznie skuteczne środki. Wolałbym się do nich nie uciekać. Wszelka 
opozycja 
w naszym kraju będzie zlikwidowana raz na zawsze. Tych, którzy to zrozumieją, 
którzy nam 
w tym pomogą, zostawimy przy życiu, ci natomiast, którzy będą stawiać opór, 
zostaną 
zlikwidowani. Poświęcam wam tyle czasu tylko dlatego, że rozumiem waszą 
sytuację. Zechcecie 
przyjąć moje warunki, to dobrze, nie zechcecie – nie ręczę ani za wasze życie, 
ani za los waszego 
przybranego syna.
Uniosła głowę i spojrzała mu w oczy. Z taką nienawiścią nigdy się dotąd nie 
spotykał, nawet 
się trochę przestraszył, poczuł się nieswojo. A ona nagle, rzecz niesłychana, to 
bydlę, ścierwo, 
plunęła mu w twarz. Stało się to błyskawicznie. Szarok szarpnął się do tyłu, 
plwocina trafiła na 
bluzę. Ach, ty kanalio, gnido!
Szarok wstał, wytarł chusteczką bluzę, podszedł do Zwiaguro, uniósł jej głowę, 
patrzyła na 
niego z wyzwaniem, zamachnął się i z całej siły uderzył pięścią w ten ohydny ryj 
najpierw 
z prawa, potem z lewa, głowa latała jej między jednym uderzeniem a drugim jak u 
pajaca, 
pokraka z wystającymi zębami, już nawet nie człowiek, lecz szpetna małpa! Bił ją 
z prawa i z 
lewa, nie pozwalając jej się zwalić ze stołka. A ona, ścierwo, milczała – ani 
słowa, ani jęku, 
kanalia, nawet oczu nie zamykała, patrzyła na niego z nienawiścią. W końcu 
zwaliła się na 
podłogę... Wezwany konwojent zaciągnął ją do celi. Od tamtej nocy, od 
przesłuchania Zwiaguro, 
już nie bał się bić. Bił po twarzy, pięściami, kopał, walił gumową pałką. Bijąc 
wpadał w jeszcze 
większą wściekłość, ale z czasem nauczył się panować nad sobą. Gdy aresztowany 
poddawał się, 
natychmiast przestawał go bić, wracał za biurko, zapalał papierosa, chwilę 
siedział w milczeniu, 
odpoczywał: bicie to też robota. Zeznania zapisywał z obrażoną miną, jakby to 
nie on bił, tylko 
jego bili, jakby to aresztowany był winien, bo zmusił go do wykonania 
nieprzyjemnej roboty.
Jednakże potrzebne zeznania składali ludzie mniej ważni, drugorzędni, a nawet 
trzeciorzędni. 
Ważne figury zeznań nie składały. Tak więc Szarokowi nie udało się osiągnąć 
żadnych 
konkretnych, istotnych rezultatów.
Tymczasem na naradzie dowiedział się, że z „detonatorów” oprócz Olberga zaczął 
również 
mówić Pikel, natomiast Reinhold dalej milczał. Od trzech tygodni był w rękach 
Czertoka, trudno 
sobie wyobrazić, co oni tam z nim wyprawiali, i mimo to milczał. Teraz Wutkowski 
i Szarok 
musieli przystąpić do wypróbowania swojego zapasowego planu z „aniołem stróżem”.
Reinholda zwrócono Szarokowi.
Przez trzy tygodnie Czertok, najstraszniejszy śledczy w całym aparacie, sadysta 
i oprawca, 
trzymał Reinholda na „konwejerze” po czterdzieści osiem godzin bez snu i 
jedzenia, w jego 
obecności podpisywał nakaz aresztowania jego żony i dzieci – wszystko 
nadaremnie.
Jednakże to już nie był ten sam Reinhold, który siedział przed nim na pierwszym 
przesłuchaniu. Jego szykowne dotąd ubranie, teraz brudne, podarte i 
wyświechtane, wisiało na 
nim jak na kołku – w ciągu tych trzech tygodni Reinhold schudł chyba z 
piętnaście kilo (Szarok 
potrafił określić to na oko), zarósł, oczy błyszczały mu gorączkowo, jak u 
człowieka, który ma za 
sobą wiele nie przespanych nocy i który od wielu dni nie jadł, którego poniżano, 
bito, poddawano 
torturom. A mimo to z tych oczu tak jak dawniej wyzierała zimna wściekłość i 
nieprzejednanie.
Szarok wiedział wszakże, że ta wściekłość i nieprzejednanie odnoszą się do tego, 
kto go 
męczył i torturował, czyli do Czertoka. Na tym polegał sens „kombinacji” – z 
gorącego w zimne, 
z zimnego w gorące, jak w izbie wytrzeźwień. Przy zastosowaniu tej kombinacji 
obstawał 
zarówno Szarok, jak i Wutkowski, teraz więc na nich spoczywała odpowiedzialność 
za jej 
skuteczną realizację. Przemyśleli wszystko bardzo starannie. Mieli w zanadrzu 
potężny atut.
Szarok wskazał Reinholdowi krzesło.
– Swego czasu, Izaaku Isajewiczu – zaczął – spodziewałem się być waszym 
śledczym, 
myślałem, że znajdziemy wspólny język, ale to się nie udało, i nie z mojej winy. 
Czy lepiej wam 
było u Czertoka? Śmiem wątpić. My go tu dobrze znamy.
Szarok mówił prawdę. Czertok miał w urzędzie opinię sadysty, łajdaka i lizusa. 
Szarok 
bardzo ubolewał nad tym, że ich nazwiska brzmią podobnie, czasem ich nawet 
mylono.
– No więc, Izaaku Isajewiczu – ciągnął Szarok – zamiast tego przypadł mi w 
udziale smutny 
obowiązek.
Spojrzał na Reinholda ze współczuciem i roztargnieniem, jak się patrzy na 
człowieka 
straconego, jak się patrzy na nieboszczyka. Tak właśnie Szarok popatrzył na 
Reinholda i podał 
mu wydany przez Kolegium Specjalne przy Ludowym Komisariacie Spraw Wewnętrznych 
wyrok skazujący Reinholda Izaaka Isajewicza na rozstrzelanie za udział w spisku 
trockistowsko-
zinowiewowskim, a członków jego rodziny na zesłanie na Syberię. Wyrok był 
opatrzony wielką 
okrągłą pieczęcią NKWD. Reinhold przeczytał dokument, położył na stole i 
zapytał:
– Mam to podpisać?
– Oczywiście.
Szaroka zdumiał jego hart. A może to po prostu apatia, pomyślał, może nie chce 
już żyć po 
tym wszystkim, co przeszedł u Czertoka?
Obserwował w milczeniu, jak Reinhold szuka oczami pióra i nie znajduje.
– Mógłbym wam udzielić jednej dobrej rady – odezwał się – ale wy nie słuchacie 
moich rad.
Reinhold spojrzał na niego pytająco.
Szarok zerknął ukradkiem na drzwi – wypróbowany chwyt, mający oznaczać, że 
rozmowa 
jest w najwyższym stopniu poufna.
– Napiszcie do towarzysza Jeżowa. Możecie pisać wszystko, co uznacie za 
stosowne, 
zażądajcie rewizji sprawy, ale przede wszystkim poproście o odroczenie wyroku.
Znajdźcie odpowiednie motywy: jesteście wyprowadzeni z równowagi niespodziewanym 
aresztowaniem, zmęczeni przesłuchaniami u Czertoka i temu podobne, słowem, 
chcecie się 
zastanowić nad swoją sytuacją, a na to potrzeba trochę czasu. Spróbujcie. 
Obiecuję wam, że za 
dzieli, najwyżej dwa wasza prośba znajdzie się na biurku towarzysza Jeżowa.
I przypuszczam, że towarzysz Jeżow zarządzi rewizję wyroku. Każę wam dostarczyć 
do celi 
papier, atrament, na rano prośba musi być gotowa. No więc jak?
Reinhold milczał.
– No cóż – oświadczył Szarok oschle. – Poprzednim razem też nie słuchaliście 
moich rad 
i proszę, czym się to skończyło – wskazał fałszywy wyrok. – Dziś też nie chcecie 
mnie słuchać. 
Szkoda, bo to będzie was kosztowało życie.
– Dobrze?– zgodził się Reinhold. – Napiszę.
Następnego dnia Szarok osobiście pofatygował się do celi Reinholda. List, 
adresowany do 
sekretarza KC Jeżowa, był gotowy. List długi, kręty, Reinhold zaklinał się, że 
jest – wierny 
Komitetowi Centralnemu, przeklinał ów krótki okres, kiedy jako całkiem młody 
komunista 
przyłączył się do opozycji, z którą dawno i definitywnie zerwał. To prawda, że 
bywał na daczy 
u Sokolnikowa i kiedyś spotkał tam Kamieniewa, ale nie wchodził z nim w żadne 
zbrodnicze 
porozumienie. Błaga o przeprowadzenie rewizji sprawy. Nie boi się śmierci, gotów 
jest umrzeć, 
ale nie jako wróg partii, lecz jej wierny syn.
Szarok zabrał list, zabrał kałamarz i pióro i obiecał postarać się o szybką 
odpowiedź.
Był zadowolony. Jak na razie wszystko szło według planu. Jeśliby nawet pomysł 
nie wypalił, 
list Reinholda zawierał mnóstwo takich szczegółów, jakich w żaden sposób nie 
udawało się 
z niego wycisnąć: potępił swoje dawne poglądy, przyznał się do bliskich 
kontaktów 
z Sokolnikowem i do znajomości z Kamieniewem, a to już było coś – jak na 
początek.
W nocy Szarok wezwał Reinholda.
Promieniował zadowoleniem, radością, wręcz triumfował.
– Gratuluję wam, Izaaku Isajewiczu, towarzysz Jeżow przeczytał wasz list.
Pilnie obserwował reakcje Reinholda. Reinhold jednakże zachowywał niewzruszony 
wyraz 
twarzy. Potrafił trzymać się w garści.
– No więc – ciągnął Szarok – kierownictwo komisariatu przekazało wasz list 
sekretarzowi 
KC, towarzyszowi Jeżowowi, i towarzysz Jeżow skłonny jest wydać polecenie w 
sprawie 
uchylenia wyroku.
Mówiąc to, ani na chwilę nie spuszczał oka z Reinholda, ale na twarzy Reinholda 
nie drgnął 
ani jeden muskuł.
– Towarzysz Jeżow zgadza się wydać polecenie w sprawie uchylenia wyroku – 
powtórzył 
Szarok – jednakże pod jednym warunkiem: jeśli pomożecie organom śledczym 
rozgromić 
trockistowsko-zinowiewowską bandę. W jaki sposób to zrobicie, to kwestia 
techniczna, do 
omówienia, ale to warunek konieczny, takie jest stanowisko towarzysza Jeżowa. 
Jeżeli ten 
warunek przyjmiecie, wyrok zostanie uchylony, jeśli nie – wyrok zostanie 
bezzwłocznie 
wykonany.
Reinhold milczał, zastanawiał się, potem nieoczekiwanie twardym, dawnym swoim 
głosem 
oświadczył:
– Dobrze. Zgadzam się. Ale również pod jednym warunkiem: jeśli towarzysz Jeżow 
albo 
ktoś inny z Biura Politycznego złoży w imieniu KC oświadczenie, że jestem 
niewinny, ale że 
nadrzędne interesy partii wymagają ode mnie złożenia tych zeznań, których się 
ode mnie 
domagacie.
Szarok odchylił się na oparcie krzesła i z udanym zdumieniem popatrzył na 
Reinholda.
– Uważacie, że macie prawo stawiać warunki Komitetowi Centralnemu?
– Tak.
– A nie obawiacie się, że stawiając takie warunki odmawiacie w gruncie rzeczy 
spełnienia 
warunków KC?
– Nie, tego się nie obawiam.
– Czy zdajecie sobie sprawę, co to oznacza? Chcielibyście, żeby KC targował się 
z wami?
– Nie o to chodzi! – zareplikował Reinhold ostro. – O żądaniu towarzysza Jeżowa 
dowiedziałem się nie od towarzysza Jeżowa, lecz od was. A wy nie jesteście ani 
sekretarzem KC, 
ani przedstawicielem KC, lecz zwykłym śledczym, wasze słowa nie są dla mnie 
miarodajne. 
Możecie mnie rozstrzelać, możecie mnie znowu oddać w ręce oprawcy Czertoka, 
proszę bardzo, 
ale ja swojego zdania nie zmienię. To moja ostateczna decyzja.
Szarok zrozumiał, że Reinhold nie ustąpi. Twardy facet! Niemniej nie była to 
zupełna 
przegrana. Niektóre warunki jednak przyjął, i to jest najważniejsze, a potem się 
zobaczy.
– Przekażę waszą prośbę kierownictwu – oświadczył sucho. – Poprzednim razem nie 
zaufaliście mi i wylądowaliście u Czertoka, dziś znowu mi nie ufacie. Czym się 
to skończy, nie 
mam pojęcia, ale powtarzam: waszą prośbę przekażę kierownictwu komisariatu.
Odesłał Reinholda do celi, a sam udał się z meldunkiem do Wutkowskiego.
– No cóż – powiedział Wutkowski – można go zrozumieć. Myślę jednak, że zadowoli 
się 
obietnicą Mołczanowa. Zwłaszcza że to starzy znajomi.
Jednakże Reinhold nie zadowolił się obietnicą Mołczanowa, chociaż byli starymi 
znajomymi 
i chociaż Mołczanow bardzo się oburzał na wyczyny Czertoka, a nawet obiecał go 
ukarać. 
Reinhold obstawał przy swoim: któryś z wysoko postawionych przedstawicieli KC, 
powiedział, 
musi zaświadczyć, że on, Reinhold, jest niewinny oraz że domaganie się od niego 
współdziałania 
z organami śledczymi w demaskowaniu trockistowsko-zinowiewowskiego spisku jest 
podyktowane nadrzędnym interesem partii.
Szarok nie wątpił, że warunek Reinholda zostanie przyjęty – był zbyt ważną 
figurą dla 
śledztwa: znany działacz gospodarczy, stary komunista, osobisty znajomy 
Kamieniewa, jego 
zeznania w połączeniu z zeznaniami Olberga (byłego kuriera Trockiego) i Pikla 
(sekretarza 
Zinowiewa) stworzyłyby mocną podstawę dla przyszłego procesu.
Szarok mylił się jednak. Jagodzie nawet przez myśl nie przeszło zwracać się do 
Jeżowa. 
Kazał trzymać Reinholda na statusie skazańca, wyciągać z niego zeznania krok po 
kroku, aż 
zgodzi się współpracować na całej linii. I nie zwlekać, w ciągu trzech dni 
powinien się poddać.
Jagoda nie życzył sobie żadnej pomocy Jeżowa, oznaczałoby to bowiem, że jego 
aparat nie 
potrafi samodzielnie sprostać zadaniu. Wśród pracowników NKWD chodziły słuchy, 
że między 
Jagodą i Jeżowem toczy się skryta walka, że Jagodę gryzie zawiść. Ale nie była 
to żadna 
pociecha dla Szaroka. Jak to się mówi, panowie sobie wojują, a chłop w skórę 
bierze.
Czym dysponował Szarok w sprawie Reinholda? Przede wszystkim zeznaniami Olberga 
i Pikla, którzy twierdzili, że Reinhold również uczestniczył w spisku. Czy 
należy im urządzić 
konfrontację? Ale ani Reinhold Olberga, ani Olberg Reinholda nigdy na oczy nie 
widzieli. 
Reinhold zasypie Olberga pytaniami: gdzie i kiedy się spotykali, opiszcie 
miejsce spotkania, 
czas, okoliczności i tak dalej, Olberg się zapłacze. Co się tyczy Pikla, to 
znają się z widzenia, ale 
nie wiadomo, jak się Pikel zachowa. Zeznania przeciwko Zinowiewowi wprawdzie 
złożył, ale 
kiedy im zorganizowano konfrontację, tak się speszył i stracił głowę, że słowa 
nie potrafił 
wykrztusić. Milczał, jakby go zamurowało, i w końcu go wyprowadzono. Czy ta 
historia nie 
powtórzy się i teraz? A więc konfrontacja na razie odpada, pozostaje jako 
ostateczność. Co 
jeszcze? List do Jeżowa... To jest coś... Potwierdził swą przynależność do 
opozycji, kaja się, 
przysięga, że jest wierny partii, gotów współpracować na określonych warunkach i 
naturalnie boi 
się rozstrzelania, choć udaje, że się nie boi, boi się, że znowu wpadnie w ręce 
Czertoka, choć 
twierdzi, że się nie boi.
Wszystko to Szarok przemyślał siedząc w swoim gabinecie nad cieniutką teczką akt 
Reinholda, którą należało przekształcić w gruby tom zeznań. Zdawał sobie sprawę, 
że to jego 
ostatnia szansa. Był wciąż jeszcze w lesie, ani jednego człowieka, ani jednego 
zeznania. Diakow, 
ten łajdak, naumyślnie przysyłał mu najzajadlejszych, najbardziej zuchwałych 
fanatyków.
Szarok siedział przy biurku i próbował się skupić, ale bezskutecznie. W nocy 
panował 
straszliwy rwetes, we wszystkich gabinetach odbywały się przesłuchania, zewsząd 
dochodziły 
krzyki przesłuchiwanych, tupot nóg, wyła jakaś baba. W dodatku kiosk był 
zamknięty, niektórym 
śledczym skończyły się papierosy, podkradali je sąsiadom, do Szaroka też coraz 
to ktoś wpadał, 
z początku dawał chętnie, ale kiedy spostrzegł, że w paczce zostało zaledwie 
sześć papierosów, 
przeraził się, że jemu samemu nie starczy do rana, wsunął paczkę do szuflady i 
na wszystkie 
prośby odpowiadał odmownie.
– Nie mam, mówię przecież, że nie mam.
Nikt w to nie wierzył, uważano, że ma węża w kieszeni, dalej przychodzili 
żebrać, otwierali 
drzwi... Szarok wszystkich przepędzał, krzyczał:
– Nie mara, mówię, jak komu dobremu, że mi się skończyły, sam nie mam co palić.
I kiedy znowu ktoś otworzył drzwi, powiedział nie podnosząc głowy:
– Idźcie do cholery! Nie mam papierosów!
Drzwi nie zamknęły się. Odwrócił głowę i struchlał: w drzwiach stał malutki 
człowieczek, 
Szarok z miejsca go poznał. Był to sekretarz Komitetu Centralnego, Mikołaj 
Iwanowicz Jeżow.
Szarok zerwał się z krzesła, obciągnął bluzę i wypalił jednym tchem:
– Towarzyszu sekretarzu Komitetu Centralnego, melduje się starszy pracownik 
operacyjny 
Szarok. Przepraszam za niegrzeczność, ale prowadzę bardzo ważną sprawę, a 
koledzy 
bezustannie przychodzą do mnie po papierosy. Rozczęstowałem już wszystko, co 
miałem, 
zostało mi zaledwie sześć sztuk, a muszę pracować do rana.
Tymczasem Jeżow wszedł do pokoju, a za nim Agranow, Mołczanow i Wutkowski. Nocne 
obchody kierownictwa zdarzały się często, ale w gabinecie Szaroka Jeżow zjawił 
się po raz 
pierwszy.
Mimo niskiego wzrostu był dobrze zbudowany, szybki, miał surową żołnierską twarz 
i fiołkowe oczy, z których wyzierało okrucieństwo.
– Jaką sprawę prowadzicie? – zapytał.
– Izaaka Reinholda.
– To bardzo ważny i potrzebny nam człowiek. To bardzo poważna sprawa. Jak posuwa 
się 
praca?
Szarok błyskawicznie ocenił sytuację. Zrozumiał, że decydują się jego losy, jego 
przyszłość 
w tej instytucji. Sądził, że Wutkowski albo Mołczanow poinformują Jeżowa o 
przebiegu 
śledztwa, nie mógł przecież ponad ich głowami meldować Jeżowowi o tym, że 
Reinholdowi 
doręczono fikcyjny wyrok śmierci, że poradzono mu napisać do Jeżowa, lecz list 
nie dotarł do 
adresata wskutek sprzeciwu Jagody.
Ale Mołczanow i Wutkowski milczeli. Zrozumiał, że nic nie powiedzą, i jeśli 
sprawa 
wyjdzie na jaw, zwalą wszystko na niego, na Szaroka, przecież on prowadził 
sprawę Reinholda 
i prowadzi ją znowu, a więc on będzie odpowiadał.
Znowu przeszyło go uczucie, którego doznał przez moment, kiedy Jeżow wszedł do 
gabinetu, a on go obsztorcował, uczucie, że oto ważą się jego losy. No cóż, 
kiedyś to musiało 
nastąpić.
Spokojnym, dobitnym głosem zameldował:
– Sprawa Reinholda posuwa się bardzo wolno. Reinhold na daczy u swojego krewnego 
Sokolnikowa poznał Kamieniewa, jednakże mimo wszystkich moich wysiłków nie 
przyznał się 
do utrzymywania z nim kontaktów. Żadnych rezultatów nie dały również trwające 
trzy tygodnie 
przesłuchania, prowadzone przez kierownika wydziału operacyjnego, Czertoka. 
Reinhold znowu 
wrócił do mnie. Doceniając znaczenie tego spiskowca zdecydowałem się na skrajne 
posunięcie. 
Poprosiłem go o pomoc w zdemaskowaniu trockistowsko-zinowiewowskiego spisku 
i uprzedziłem, że w razie odmowy zostanie rozstrzelany. W tym celu zmuszony 
byłem napisać 
i okazać mu podjętą przez Kolegium Specjalne decyzję w sprawie jego 
rozstrzelania. Reinhold 
zgodził się pod warunkiem, że wy, towarzyszu sekretarzu Komitetu Centralnego, 
potwierdzicie, 
iż jego współdziałanie w zdemaskowaniu spisku jest podyktowane nadrzędnymi 
interesami partii. 
Niestety, nie miałem odwagi zwrócić się z tym do was, towarzyszu sekretarzu 
Komitetu 
Centralnego.
Jeżow nie spuszczał z Szaroka swych zimnych okrutnych oczu. Potem prześlizgnął 
się 
wzrokiem po Agranowie, Mołczanowie i Wutkowskim. Tamci milczeli, najwyraźniej 
zszokowani tą niespodziewaną, desperacką szczerością Szaroka.
– Przyślijcie zaraz Reinholda do mnie – powiedział Jeżow i wyszedł.
Za nim wyszedł Agranow, Mołczanow i Wutkowski. Szarok został sam.
Usiadł, zaczerpnął głęboko powietrza.
Kiedy składał Jeżowowi meldunek, nie odczuwał żadnego strachu. W tym momencie 
nie 
miał innego wyjścia. Starał się tylko starannie dobierać słowa, żeby nikogo nie 
wkopać. 
Oczywiście, gdyby Jeżow zaczął wypytywać o szczegóły, byłby obowiązany je 
przedstawić 
i wtedy prawdopodobnie musiałby wymienić nazwiska Wutkowskiego i Mołczanowa, a 
może 
nawet Jagody.
Jeżow o nic nie pytał, dlatego nie musiał wymieniać niczyich nazwisk. Ale teraz 
tam, 
w gabinecie Jeżowa – Jeżow miał w pobliżu gabinetu Jagody własny gabinet, 
nieoficjalny, nikt 
w nim nigdy nie urzędował, nie wchodził do niego, wszyscy wiedzieli, że to 
gabinet 
zarezerwowany wyłącznie dla Jeżowa – tak więc teraz w tym gabinecie Jeżow 
wypytuje 
Mołczanowa i Agranowa, a oni oczywiście wszystko zwalają na niego, ratują własną 
skórę... Co 
zrobi z nim Jeżow albo co zrobi z nim Jagoda, kiedy Jeżow wyjedzie, nie wiadomo, 
mogą go 
nawet odesłać do celi już w charakterze więźnia.
Otwarły się drzwi, w progu stanął ordynans Jagody. Oznaczało to wezwanie do 
szefa.
Szarok wstał.
Ordynans wszedł do gabinetu i położył coś na biurku.
– To dla was od towarzysza Jeżowa – powiedział i wyszedł.
Na biurku leżała nie napoczęta paczka papierosów „Hercegowina fleur”.
22
Powróciwszy wtedy od Altmana Wadim wszystko przeanalizował i wpadł w 
przerażenie. 
Przypomniał sobie około dwudziestu osób, które bywały u nich na Arbacie, i 
zrozumiał, że nie 
mógłby twierdzić, iż rozmawiano wyłącznie o medycynie. Śmieszne. Altman 
powiedział 
dosłownie: kontrrewolucyjne rozmowy. Czyli że coś z domu dotarło tam... Ale co? 
Naprawdę nie 
miał o tym pojęcia. Dawniej, jakieś dwa, trzy lata temu, zbierała się u nich 
utalentowana 
młodzież teatralna, przychodzili również znani artyści, ale żadnych rozmów 
politycznych się nie 
prowadziło, nie opowiadano nawet kawałów. Cóż to wobec tego znaczy? Czego oni od 
niego 
chcą?
Bał się panicznie nowego spotkania z Altmanem. Co ten oprawca chowa w zanadrzu? 
Zastawia jakąś pułapkę, mówi o jednym, myśli o czymś innym, przerzuca się 
jeszcze na coś 
innego, na czymś usiłuje go złapać, trzyma go w nieświadomości. Żeby się nie 
załamać, wyrwać 
się z tej absurdalnej sytuacji, trzeba dokładnie wiedzieć, o co chodzi, czego od 
niego żądają, 
czego chcą. Ale żyć, egzystować w tej nieświadomości niepodobna.
Myślał o tym bezustannie, strach nie opuszczał go ani w dzień, ani w nocy. 
Trzeba 
porozmawiać z Jurą. To jednak kolega, znają się od małego, niech mu powie, niech 
mu 
wytłumaczy, czego oni mogą od niego chcieć. Nie będzie go prosił ani o pomoc, 
ani o obronę. 
Sam potrafi się obronić. Całe jego życie jest jak na dłoni, jest uczciwym 
człowiekiem radzieckim, 
wiernym sojusznikiem partii w walce o prawdziwie partyjną sztukę, jest 
człowiekiem 
bezgranicznie oddanym towarzyszowi Stalinowi.
Wprawdzie zobowiązał się nikomu nic nie mówić, ale Jurze chyba można, 
ostatecznie on tam 
pracuje. I trzeba to zrobić jak najprędzej, zanim go wezwą po raz drugi. 
Wiedział, że Jurę trudno 
zastać w domu, ale musi go złapać za wszelką cenę.
Okazało się, że Jura siedzi w domu, sam podniósł słuchawkę, był przyjemnie 
zdziwiony.
– Wadim? Gdzie ty się podziewasz?
– To ciebie trudno złapać. Ja zawsze jestem na posterunku. Dzwoniłem do ciebie, 
ale bez 
skutku...
– Pracuje się...
– Może byśmy się spotkali?
– Chętnie, sam o tym myślałem, pogadalibyśmy trochę, ale kiedy?
– A choćby dzisiaj.
Jura roześmiał się.
– Co to znaczy człowiek wolnego zawodu. Kochany, ja wszystkie wieczory mam 
zajęte, 
pozostaje tylko niedziela. Ale w tę niedzielę też pracuję. Może zdzwonimy się w 
następną?
– To niemożliwe. Koniecznie muszę się z tobą zobaczyć, i to zaraz.
– No proszę, rok się nie widzieliśmy i nagle zaraz.
– Tak, w tym właśnie sęk, że muszę się z tobą zobaczyć jak najszybciej.
– Co się stało?
– Nic szczególnego. Ale potrzebuję twojej rady.
– Rady mogę ci udzielić przez telefon.
– To nie jest rozmowa na telefon – powiedział Wadim zdesperowany.
Ziemia usuwała mu się spod nóg. Jeśli nie zobaczy się z Jurą przed spotkaniem z 
Altmanem, 
wszystko przepadło. Altman może zadzwonić lada dzień.
– Jura! Jesteś moim starym kumplem! Zrozum! Gdyby to nie było dla mnie tak 
ważne, nie 
zawracałbym ci głowy. Mogę wpaść do ciebie, jeśli ci to bardziej odpowiada.
– Zaraz wychodzę. Matka już odgrzewa obiad.
– Obiad zjesz u mnie. Fienia zrobiła dziś cielęcy szponder i bulion z 
pasztecikami – 
powiedział Wadim błagalnie.
Szarok chwilę milczał, potem powiedział:
– Dobra, zadzwonię do ciebie za dziesięć minut i powiem, czy będę mógł przyjść.
Rzeczywiście zadzwonił po dziesięciu minutach.
– No cóż, zgadzam się. Tylko pamiętaj, że na długie pogaduszki nie mam czasu. 
Zjemy na 
chybcika.
Szarok wydawał się zadowolony ze spotkania, uśmiechając się poklepał Wadima po 
ramieniu.
– Tyjesz, bracie, szponder, paszteciki, nie dbasz o figurę.
– Nie mam czasu myśleć o figurze, mój drogi.
– No pewnie, wszystkich bierzesz na ołówek, na muszkę, rozdajesz szturchańce na 
prawo, na 
lewo... No więc, co się tam u ciebie stało?
Przeszli do jadalni. Fienia wniosła wazę z bulionem i salaterkę z pasztecikami, 
napełniła 
talerze.
Wadim poczekał, aż wyjdzie.
– Nic szczególnego – powiedział. – Pewnie niepotrzebnie zawracam ci głowę. Ale, 
rozumiesz, nie jestem przyzwyczajony do takich historii, nigdy nie znajdowałem 
się w podobnej 
sytuacji. I choć wiem, że to wszystko bzdura i nic mi nie grozi, to jednak czuję 
się jakoś głupie.
Szarok roześmiał się.
– Nas, prawników, zawsze uczono, że pierwszą stronę przygotowanej mowy należy 
zawsze 
pomijać i od razu zaczynać od drugiej.
– Jura – powiedział Wadim. – Byłem wzywany na Łubiankę.
Na twarzy Szaroka pojawił się momentalnie wyraz napięcia. Nie nachmurzył się, 
nie zasępił, 
lecz cały się spiął. Usta mu się zacisnęły, wzrok stwardniał.
– Wzywał mnie jakiś Altman – ciągnął Wadim. – Nie zorientowałem się w jego 
randze, nie 
znam się na stopniach, okropny typ, formalista, oschły, bezduszny, zupełnie 
straciłem głowę, 
pewnie narobiłem głupstw. Myślałem tylko o jednym – żeby się jak najprędzej 
stamtąd wyrwać.
Glos mu drgnął, spodziewał się, że Jura wyrazi mu swoje współczucie. Ale Szarok 
milczał 
i patrzył w bok, z jego twarzy nie znikał wyraz napięcia. Weszła Fienia.
– Podawać cielęcinę? – zapytała.
– Dawaj – burknął Wadim, poczekał, aż Fienia przymknie drzwi, i ciągnął dalej: – 
Właściwie 
nie stało się nic nadzwyczajnego, wypytywał mnie o znajomych cudzoziemców. 
Wymieniłem 
wszystkich, których znałem, zapisał ich, ja podpisałem i puścił mnie. Ale 
powiedział, że jeszcze 
mnie wezwie. I tego właśnie nie rozumiem. Po co? Czego ode mnie chce? Z 
cudzoziemcami nic 
mnie nie łączy, żadnych rozmów z nimi nie prowadziłem, znasz mnie przecież... 
No, a że Wika 
wyjechała do Francji, to co ja mam z tym wspólnego?
– Wyjechała do Francji? Po co?
– Wyszła za mąż i wyjechała.
– Za kogo wyszła?
– Za jakiegoś korespondenta.
– Aha – bąknął Szarok – za jakiegoś antyradzieckiego typka.
– On jest antyradziecki? Znasz go?
– Wszyscy korespondenci są nastawieni antyradziecko, oprócz korespondentów gazet 
komunistycznych. Choć im też za bardzo wierzyć nie wolno.
Zajęli się cielęciną.
– No więc o co właściwie chodzi? – zapytał Szarok.
– Nie bardzo pojmuję, jaka jest prawdziwa przyczyna, dla której mnie tam 
ciągają. Dlaczego 
to robią? Czyżby z powodu cudzoziemców, którzy przyjeżdżają do ojca? Ale oni 
przyjeżdżają 
oficjalnie i zawsze w towarzystwie osób oficjalnych. Więc dlaczego? Pyta mnie: 
„Z kim 
prowadziliście kontrrewolucyjne, antyradzieckie rozmowy?” Jakie znowu rozmowy, 
co to za 
idiotyzmy? Z nikim ich nie prowadziłem. Jestem uczciwy człowiek radziecki...
– Nie ma takich ludzi radzieckich, którzy by choć raz w życiu nie powiedzieli 
czegoś anty – 
oświadczył Szarok.
Ładna historia – pomyślał Wadim.
– W takim razie ja jestem wyjątkiem – powiedział. – Ja takich rozmów nie 
prowadzę. I nie 
bardzo odpowiada mi perspektywa rozmowy z tym całym Altmanem.
Mógłbym się zwrócić do zarządu Związku Pisarzy, w ostateczności do Maksyma 
Gorkiego, 
ale przez głupotę przyrzekłem temu Altmanowi nikomu o tym nie mówić.
Szarok przechylił się przez stół, przysunął twarz do twarzy Wadima i zapytał:
– Złożyłeś deklarację o zachowaniu tajemnicy?
– Tak.
– To dlaczego mi o tym opowiedziałeś?
– Ale przecież ty tam pracujesz – odpowiedział Wadim stropiony, rozumiejąc, że 
znowu 
palnął jakieś głupstwo.
Szarok gwałtownie odsunął talerz.
– Czy ty rozumiesz, w jakiej sytuacji mnie stawiasz?
– Jura...
– „Jura”, „Jura”... – Szarok tak jak i Altman powtarzał z rozdrażnieniem słowa 
Wadima. – 
Co „Jura”?! Tobie zaufano, zobowiązałeś się do zachowania milczenia i nie 
dotrzymałeś słowa. 
Ja tam pracuję, widzieliście go! A skąd wiesz, co ja tam robię? Może jestem 
dozorcą!
Znowu zamilkł, potem powiedział ponuro:
– Jestem pracownikiem tej instytucji, zdradzono mi tajemnicę służbową, jestem 
obowiązany 
zameldować o tym moim zwierzchnikom.
Wadim patrzył na niego oszołomiony.
– Niestety – ciągnął Szarok z rozdrażnieniem. – To jest mój służbowy obowiązek. 
Dzisiaj 
powiedziałeś mnie, nie wiadomo, czy jutro nie powiesz komu innemu. I jeszcze 
dodasz: „Tam 
u nich pracuje jeden mój znajomy, opowiedziałem mu o wszystkim, on mnie z tego 
wyciągnie”.
– Jura, jak ty możesz mówić coś podobnego?
– Ja wszystko mogę. Skoro ty stawiasz mnie w tak dwuznacznej sytuacji, to 
wszystko mi 
wolno! Wszystko!
– Jura, uwierz mi...
– Muszę spełnić swój obowiązek – oświadczył Szarok. – Nasza instytucja ma 
charakter 
szczególny. Obowiązkiem jej pracowników jest informować zwierzchników o 
wszystkim, co tej 
instytucji dotyczy.
Wstał zza stołu, spojrzał na zegarek.
– No, na mnie już pora! – powiedział.
– Ty naprawdę chcesz to zrobić, Jura? – zapytał Wadim wpatrując się w niego 
błagalnie.
Szarok, nie patrząc na Wadima, zapytał chmurnie:
– Obiecujesz nie mówić nikomu o naszej rozmowie? Zresztą po co pytam, przecież 
Altmanowi też obiecałeś.
Wadim przyłożył ręce do piersi.
– Przysięgam... Nikomu ani słowa. Jesteś jedyny, komu ośmieliłem się o tym 
powiedzieć. 
Myślałem...
Szarok przerwał mu:
– Już mówiłeś, co myślałeś, nie powtarzaj się. Radzę ci po przyjacielsku: nie 
pogarszaj 
swojej sytuacji, nikomu ani słowa – ani o przesłuchaniu, ani o rozmowie ze mną. 
Przestań mleć 
jęzorem, zachowaj się jakby nigdy nic, bo jeszcze pomyślą, że masz coś na 
sumieniu i zmuszą 
cię, żebyś o wszystkim opowiedział.
– Kto się domyśli, kto mnie zmusi? – zdumiał się Wadim.
– Ten, do kogo to należy – powiedział Szarok z naciskiem. – Nie mogli cię wzywać 
bez 
powodu. Bez powodu nic się u nas nie robi, nie zawracamy ludziom głowy ot tak 
sobie, nikt 
u nas nie strzela z armaty do wróbli. Wezwano cię, przesłuchano, sporządzono 
protokół, 
zobowiązano cię do zachowania tajemnicy, czyli że jest jakaś sprawa, i to 
poważna. Na przykład, 
czy wiesz, kim są ci wszyscy ludzie, którzy cię otaczają, kim są naprawdę?! 
Wydaje ci się, że to 
głupstwo? No nie, to nie są głupstwa! Doskonale rozumiem, że ani ty, ani twój 
ojciec nie 
prowadziliście antyradzieckich rozmów. Ale przecież spotykasz się z ludźmi nie 
tylko w domu. 
Spotykasz się z mnóstwem różnych osób. Masz szerokie znajomości, wiem o tym. 
Pogrzeb 
trochę w pamięci.
Popatrzył na Wadima wymownie i dodał z naciskiem:
– Jeden kawał opowiedziany albo wysłuchany i masz paragraf. Włożył płaszcz, 
zapiął guziki.
– No, to trzymaj się!
A jednak błysnął promyk nadziei.
Wieczorem Wadim przechodząc Arbatem na Smoleńską koło domu Szaroka zajrzał przez 
bramę na podwórko i znowu z wdzięcznością pomyślał o Jurze. Zuch chłopak, okazał 
się 
prawdziwym przyjacielem. Nie opuścił kolegi w nieszczęściu. Napomknął, dał do 
zrozumienia, 
że to chodzi po prostu o kawał. O Chryste, zginąć z powodu kawału!
Usiłował sobie przypomnieć zasłyszane ostatnio dowcipy, kawały. Same głupstwa, 
błahostki. 
Zresztą takie rzeczy opowiadało się z reguły w cztery oczy, w przelocie, w 
biegu. „Znasz to?” 
„Słyszałeś?” Z tego, co zapamiętał, jedynie dowcip o Radku i Stalinie pachniał 
kryminałem. Ale 
od kogo go słyszał? Elsbejn, tak, językoznawca Elsbejn. To on opowiedział mu ten 
dowcip! Jadł 
obiad w klubie pisarzy ze swoim starszym kolegą i protektorem Jerszyłowem. W 
drzwiach 
pokazał się Elsbejn, powiódł wzrokiem po sali i boczkiem, boczkiem skierował się 
w stronę ich 
stolika. Utykał i dlatego idąc wysuwał ramię do przodu. Jerszyłow przysunął mu 
krzesło. Wadim 
skrzywił się. Nie podobał mu się ten typ: sztuczny uśmieszek na gębie, 
rozbiegane ślepka.
– Znacie nowy dowcip? – zapytał Elsbejn. – Stalin wzywa do siebie Radka i mówi: 
„Słuchaj, 
Radek, powiada, ty lubisz wymyślać dowcipy, podobno o mnie też wymyślasz. Proszę 
cię, nie 
rób tego, nie wypada. Nie zapominaj, że ja jestem wodzem!” „Ty jesteś wodzem? – 
dziwi się 
Radek. – No wiesz, tego dowcipu jeszcze nikomu nie opowiedziałem”.
Jerszyłow uśmiechnął się. Wadim też się uśmiechnął. Elsbejn wstał i poszedł 
dalej.
Wtedy Wadim nie przejął się specjalnie tą historią. Wprawdzie w dowcipie mówiło 
się 
o towarzyszu Stalinie, ale Radek to znany działacz partyjny, co prawda 
opozycjonista 
i nawrócony trockista, ale jednak sława. Między innymi słynie ze swoich 
dowcipów, które noszą 
niejako legalny charakter właśnie dlatego, że Radek to prominent. W przeszłości 
jeden 
z przywódców III Międzynarodówki, obecnie wzięty dziennikarz i publicysta, jego 
artykuły 
pojawiają się to w „Prawdzie”, to w „Izwiestijach”, artykuły dyrektywne. Na I 
Zjeździe Pisarzy 
miał referat „Współczesna literatura światowa a zadania sztuki proletariackiej”. 
Co prawda, kiedy 
Elsbejn opowiadał wtedy ten dowcip, Jerszyłow uśmiechnął się dość kwaśno, jego 
oczy się nie 
uśmiechały. Ale chyba on, Wadim, nikomu tego dowcipu nie powtórzył.
Nie, niestety, chyba jednak powtórzył... No tak, oczywiście, fryzjerowi 
Siergiejowi 
Aleksiejewiczowi, swojemu fryzjerowi, który pracuje tu, na Arbacie, w zakładzie 
na rogu 
Kaloszyna i którego zna od dzieciństwa. Fryzjer ojca, ojciec korzystał z jego 
usług jeszcze przed 
rewolucją i korzysta do dziś. Kiedy ojciec jest niedysponowany, Siergiej 
Aleksiejewicz 
przychodzi do nich do domu. Nieboszczka matka prowadzała do niego również 
Wadima. 
Solidny, reprezentacyjny mężczyzna z piękną bródką, uprzejmy, serdeczny. Na 
poręczach fotela 
kładł deseczkę, mówił: „Proszę uprzejmie, młodzieńcze...”, i sadzał na niej 
Wadima, strzygł go, 
żartował z nim. Potem, po śmierci matki, Wadim chodził do niego sam, i jako 
uczeń, i jako 
student, i później jako dorosły, i wtedy już nie Siergiej Aleksiejewicz zwracał 
się do niego 
z pobłażliwą uprzejmością, lecz on, Wadim, rozmawiał z Siergiejem 
Aleksiejewiczem 
z protekcjonalną wyższością. Wątpliwe, by Siergiej Aleksiejewicz czytał gazety i 
czasopisma, 
w których Wadim drukował swoje artykuły, ale na pewno słyszał o jego sukcesach 
choćby od 
Fieni, którą tenże Siergiej Aleksiejewicz zaprotegował im przed dziesięcioma 
laty, a która była 
już to jego krewną, już to pochodziła z tej samej co on wsi.
Po starej przyjaźni Wadim informował go o różnych wydarzeniach politycznych, 
komentował doniesienia prasowe. Łechtał w ten sposób miłość własną, pragnął 
uchodzić za 
człowieka ważnego, ocierającego się o wyższe sfery.
Siergiej Aleksiejewicz unosił znacząco brwi i wszystko, co usłyszał, 
podsumowywał jednym 
dobrodusznym powiedzeniem: „Bez Lwa Dawidowicza się nie obeszło”. W jego ustach 
te słowa 
o Trockim brzmiały zupełnie tak samo jak niegdyś słowa: „Angielka znowu 
bruździ”.
Wysłuchawszy dowcipu o Radku Siergiej Aleksiejewicz uśmiechnął się uprzejmie 
i powiedział jak zwykle w takich wypadkach: „Bez Lwa Dawidowicza się nie 
obeszło”, co miało 
zapewne znaczyć, że Trocki podsunął Radkowi taką złośliwą odpowiedź.
Czyżby Siergiej Aleksiejewicz doniósł? Człowiek bliski, niemal członek rodziny, 
ojca zna 
już z dwadzieścia lat, znał matkę, jego, Wadima, zna niemal od pieluch, i Fienia 
jest jego krewną. 
A może to zawodowy szpicel? Miejsce poręczne, przewijają się przez nie 
dziesiątki i setki ludzi, 
a wszyscy lubią rozpuszczać jęzory. Swoje żelazne powiedzonko „Bez Lwa 
Dawidowicza się nie 
obeszło” wypowiada z dwuznacznym uśmiechem nie tylko wtedy, kiedy rozmawia z 
nim, ale 
i z innymi, czyli że wszyscy wiedzą, że mówiąc „Lew Dawidowicz” ma na myśli 
Trockiego. Czy 
nie prowokuje w ten sposób swoich rozmówców do rozmowy o Trockim?
Przypomniało mu się nagle opowiadanie Fieni, jak to ludzie we wsi bronili się 
przed 
przymusowymi dostawami zboża. „W domu było nas siedmioro dzieci – mówiła. – I 
jak tu tyle 
gąb nakarmić? Zboże zabierali do czysta, wszędzie zajrzą, wymiotą do ostatniego 
ździebełka. Ale 
nieboszczka matka znalazła sposób. Nabijaliśmy ziarnem sienniki i tak spaliśmy. 
Twardo, kłuje, 
ale za to mieliśmy chleb, mało, bo mało, ale mieliśmy, piekliśmy ukradkiem, żeby 
sąsiedzi nie 
donieśli, żeśmy schowali, nie oddali wszystkiego”.
Jasne, Fienia pochodzi z kułackiej rodziny, z rodziny rozkułaczonych. Kiedyś 
odwiedził ją 
ojciec, siedział w kuchni, patrzył przypochlebnie, nieufnie, rozkułaczony, to 
jasne. A przecież 
Fienia jest krewną Siergieja Aleksiejewicza. Jak to się stało, że wcześniej o 
tym nie pomyślał, nie 
przywiązywał do tego żadnego znaczenia? Przyjaciel rodziny! Swój człowiek! Ależ 
on jest swój 
dla całego Arbatu! I na wszystkich pisze „informacje”.
I na niego, Wadima, też mógł napisać.
Gdy w Klubie Pisarzy spotykał Elsbejna i Jerszowa, przyglądał im się bacznie – a 
nuż się 
w jakiś sposób zdradzą: speszą się albo pozna po oczach. Ale nic z tego, obaj 
zachowywali się 
normalnie. A jednak któryś z nich musiał zdradzić.
Elsbejn? Wszyscy wiedzą, że Elsbejn prawie codziennie bywał u Kamieniewa, 
współpracował z czasopismem „Akademia”. Kamieniewa posadzono, a Elsbejna nikt 
palcem nie 
tknął. Dziwne. Z drugiej strony to właśnie Elsbejn opowiedział dowcip, nie 
będzie przecież 
donosił na samego siebie.
Jerszyłow? Ten nie jest od drobnych donosów, nie ta ranga. Jego specjalność to 
donosy 
poważne. Każdy jego artykuł to polityczny donos, każdy jego demaskatorski 
artykuł to już 
w gruncie rzeczy wyrok.
Tak więc jeśli rzeczywiście chodzi o tamten dowcip, to donieść mógł tylko 
Siergiej 
Aleksiejewicz.
W ten oto sposób on, Wadim Marasiewicz, stał się popularyzatorem antyradzieckich 
dowcipów, rozpowszechnia je wszędzie, gdzie się da, nawet w zakładach 
fryzjerskich. Jego 
siostra wyjechała do Paryża, wyszła za mąż za faceta działającego na szkodę 
Związku 
Radzieckiego, a on, Wadim, zajmuje się wrogą działalnością tu, na miejscu.
Ale to kłamstwo! Kłamstwo! Kłamstwo! On nie jest wrogiem! Opowiedzenie tego 
dowcipu 
Siergiejowi Aleksiejewiczowi było głupotą, to prawda, zwłaszcza że pewnie go 
nawet nie 
zrozumiał. Ale przecież to nie jest dowcip o Stalinie, tylko o Radku, dla 
inteligencji Radek stał 
się kimś w rodzaju radzieckiego Koźmy Prutkowa. Jego nazwisko symbolizuje 
niejako to, co 
dozwolone, jest oznaką wolnomyślności wprawdzie, ale partyjnej, oficjalnej, 
mającej milczące 
placet.
W jaką okropną wpakował się historię. I nawet nie można się niczego wyprzeć, 
wypieranie 
się byłoby głupotą, tylko spotęgowałoby jego winę.
Ale jeśli się przyzna, że opowiedział ten dowcip Siergiejowi Aleksiejewiczowi, 
to będzie 
musiał powiedzieć, od kogo go usłyszał. Będzie musiał wydać Elsbejna. A kto był 
przy tym 
obecny? Jerszyłow. Jego nazwisko też trzeba będzie wymienić. A jeśli spróbuje 
się wykręcić, 
wywinąć, to go po prostu posadzą.
Czyżby go to naprawdę miało spotkać? Wtedy koniec z nim. Zginie marnie, a ma 
przecież 
dopiero dwadzieścia pięć lat. I przez kogo zginie? Przez Radka, który wymyśla 
takie dowcipy, 
i przez Elsbejna, który je roznosi po świecie. Radkowi to ujdzie na sucho, 
wszystko z niego 
spływa jak woda po gęsi, powie, że mu to przypisują, i rzeczywiście wiele rzeczy 
mu przypisują. 
A Elsbejn? Ten szubrawiec, prowokator, opowiada takie dowcipy, w dodatku w 
obecności osób 
trzecich, przy Jerszyłowie. A Jerszyłow też dobry! Członek partii, a nawet 
egzekutywy, mógłby 
osadzić Elsbejna, to byłoby sygnałem dla Wadima, on też by go osadził i, co 
najważniejsze, sam 
by potem nie opowiadał. Obaj są dobrzy, ulepieni z tej samej gliny. I dlatego 
ich również nie 
będzie oszczędzał. Elsbejn opowiedział ten kawał w obecności członka egzekutywy 
Jerszowa, 
Jerszow uśmiechnął się z aprobatą, dlatego on, Wadim, uznał, że w dowcipie nie 
ma nic 
karygodnego i trochę lekkomyślnie opowiedział go Siergiejowi Aleksiejewiczowi.
Zresztą dlaczego „lekkomyślnie”? Wręcz odwrotnie, opowiedział go celowo, chciał 
poznać 
jego prawdziwe oblicze polityczne. Siergiej Aleksiejewicz wszystkie wydarzenia 
komentuje 
jednakowo: „Bez Lwa Dawidowicza się nie obeszło!”, czyli że za każdym razem 
wspomina 
Trockiego. Po co to robi? Prowokuje do rozmowy o Trockim? Usprawiedliwia go? 
Zwraca 
uwagę, że u nas wszystko się zwala na Trockiego? Obwinia się go bezpodstawnie o 
wszystkie 
nasze porażki? Fabryka nie wykonała planu – kto winien? Lew Dawidowicz 
oczywiście. 
Kompozytorzy piszą niedobrą muzykę, kto temu winien? Oczywiście Lew Dawidowicz. 
Gdzieś 
na Syberii zmarnowano dużo zboża. Kto zawinił? Oczywiście Lew Dawidowicz. W 
końcu 
zaczęło mu się to wydawać podejrzane. Opowiadając dowcip o Radku chciał 
sprawdzić, jaka 
będzie reakcja fryzjera. Naturalnie gdyby Siergiej Aleksiejewicz po wysłuchaniu 
dowcipu 
powiedział coś antyradzieckiego, on, Wadim, wiedziałby, jak postąpić. Ale 
Siergiej 
Aleksiejewicz w ogóle nie zareagował i Wadim uznał, że słowa o Lwie Dawidowiczu 
to takie 
sobie niewinne powiedzonko. I to wszystko.
Który z tych wariantów jest lepszy? W obu przypadkach „wkopuje” całą trójkę: 
Elsbejna, 
Jerszyłowa i fryzjera. Ale Elsbejn sam sobie winien – po co opowiada 
prowokacyjne kawały? 
Jerszyłow też nie jest bez winy – nie zareagował, jak przystało członkowi 
partii, no a Siergiej 
Aleksiejewicz to szpicel, jemu w żadnym wypadku nic się nie stanie. Co się tyczy 
jego, Wadima, 
to dla niego oba warianty są dobre, a o tym, który lepszy, zadecyduje na 
miejscu, na Łubiance, 
w zależności od sytuacji.
A jednak denerwował się, czuł zamęt w głowie. Przerażała go perspektywa 
ponownego 
spotkania z Altmanem, bał się tych jego smutnych oczu, które w jednej chwili 
zmieniały się 
w zmrużone oczy oprawcy, tej jego tępej, niewzruszonej monotonii mowy z 
gwałtownymi 
wybuchami gniewu i histerycznym wrzaskiem. Koszmar!
Jednocześnie zaś męczyła go, ciążyła, nie dawała mu spokoju niejasna, niewyraźna 
sytuacja. 
Wolałbym już, żeby go jak najprędzej wezwał, wysłuchał, zapisał, co trzeba, 
wtedy spełniłby 
swój obowiązek i uspokoił się. Oczywiście, może z tego wyniknąć cała heca, ale 
Jerszyłow na 
pewno się jakoś wykaraska, to zbyt duża szycha, na niego ręki nie podniosą, no a 
Elsbejn – pal 
go diabli, niech sobie radzi, jak umie, niech powie, kto mu opowiedział to 
paskudztwo, 
i wytłumaczy, dlaczego to roznosi po całej restauracji.
Ach, żeby to się już wreszcie skończyło. Wadim siedział w domu, czekał na 
telefon, a kiedy 
wychodził, przekazywał Fieni, żeby pytała, kto dzwoni, i zapisywała nazwisko.
Fienia jednak nic nie zapisywała, Wadim wściekał się, walił pięścią w stół, 
chociaż 
doskonale rozumiał, że do NKWD nie wzywa się ludzi za pośrednictwem służącej.
– Przecież mówiłem ci, jak komu dobremu, że masz zapisywać, specjalnie położyłem 
przy 
telefonie kartkę i ołówek. Tak trudno ci nagryzmolić dwa słowa?
Fieni jednak nie chciało się nic gryzmolić i nazajutrz znowu informowała Wadima: 
dzwonił 
jakiś człowiek, ale kto, tego nie powiedział.
– A zapytałaś go?
– Zapytałam, ale odłożył słuchawkę. Albo tak:
– Nazwiska nie powiedział, tylko zapytał, kiedy wróci.
– I co mu odpowiedziałaś?
– Że co? A powiedziałam, że będzie wieczorem.
– Przecież kazałem ci powiedzieć, że będę o siódmej.
– A ja i powiedziałam, że o siódmej.
– Akurat, powiedziałaś! Nic nie powiedziałaś!
– Jak to nie powiedziałam? Powiedziałam. Ale dlaczego Altman nie dzwoni, do 
diabła. Może 
jest na urlopie, a może zwinęli całą sprawę? Jura powiedział Altmanowi: „Znam 
Wadima 
Marasiewicza, to nasz człowiek, nasz chłopak...”
„Nasz chłopak, nasz człowiek...” To mocne słowa, dodające otuchy. Zawsze marzył, 
żeby 
oni uważali go za swojego, za swojego człowieka, za swojego chłopaka. Marzył o 
tym już 
w szkole i później, na uniwersytecie. Nie za „naszego towarzysza”, lecz za 
„naszego człowieka”. 
„Towarzysz” to coś chwilowego, tymczasowego, a „człowiek” to coś pewnego, to już 
– na 
zawsze.
Jura zapewne tak właśnie powiedział: „Nasz chłopak, nasz człowiek” – i Altman 
cisnął do 
kosza ten idiotyczny protokół. Nieźle byłoby zadzwonić do Jury, dowiedzieć się 
czegoś, 
wybadać, ale nie wypada, zresztą Jura i tak nic nie powie, dobrze chociaż, że 
napomknął o tym 
dowcipie, w gruncie rzeczy nawet tego nie miał prawa robić. Ładnie się zachował, 
morowy 
z niego chłop, i nie należy go prosić o nic więcej, to byłoby niedyplomatycznie.
Minął miesiąc, drugi, życie wróciło do normy i Wadim zaczął myśleć o wszystkim 
spokojniej: jeśli nawet założyć, że Altman był na urlopie, to dawno już musiał 
wrócić, 
trzymiesięcznych urlopów u nas nie ma. A może w ogóle wyleciał z pracy, no cóż, 
tym lepiej, to 
by znaczyło, że na jego miejsce przyszedł ktoś inny, z głową, od razu się 
połapał, że sprawa nie 
ma rąk i nóg, i położył na niej krzyżyk. No i oczywiście Jura musiał coś 
powiedzieć, na przykład: 
zostawcie go w spokoju, to nasz człowiek – lub coś w tym rodzaju.
Wadim zupełnie się uspokoił. W gazetach i periodykach znowu pojawiły się jego 
artykuły, 
a z trybun znowu rozlegał się jego głos, gromiący i potępiający.
Byli z niego zadowoleni. Nawet Władimir Władimirowicz Jermiłow powiedział:
– Brawo! Rozumujesz prawidłowo!
23
Po rozmowie z Jeżowem Reinhold był jak odmieniony. Nie tylko demaskował 
trockistowsko-zinowiewowskich spiskowców i podpisywał wszystko, co mu Szarok 
kazał, ale 
i dodawał dużo od siebie, dzięki czemu jego zeznania nabrały większej ostrości, 
stały się bardziej 
przekonywające.
Co mu obiecał Jeżow, jaka stanęła między nimi umowa, Szarok mógł się tylko 
domyślać. 
Obiecano mu darować życie, potwierdzono jego niewinność, objawiono mu wolę 
partii – to 
pewne, ale w czyim imieniu? Jeżow to niewątpliwy autorytet, ale czy Reinhold 
zadowoli się 
gwarancjami Jeżowa, czy może została mu przekazana wola najwyższa, dzięki czemu 
poczuł się 
współuczestnikiem najważniejszych w kraju partyjno-państwowych akcji? Teraz 
Reinhold 
odzyskał to, czego tak nienawidził w nim Szarok: inteligencką wyniosłość i pełną 
godności 
władczość. Zastępował w protokole sformułowania Szaroka własnymi, zręczniejszymi 
i bardziej 
fachowymi, mówił „napiszcie tak”, proponował „a nie lepiej napisać tak”, 
któregoś razu, 
przeczytawszy zapis Szaroka, skrzywił się: „Niedobrze, trzeba napisać inaczej”, 
i nie czekając na 
zgodę Szaroka napisał nowy tekst.
Wszystko to było pożyteczne dla sprawy, ale działało Szarokowi na nerwy. Szarok 
trzymał 
więc Reinholda w ryzach, słuchał go z kamienną twarzą, niczym nie zdradzając, że 
ceni jego 
gorliwość – ostatecznie taka gorliwość w sytuacji, w jakiej znajdował się 
Reinhold, była rzeczą 
zrozumiałą. Słuchał Reinholda uważnie, ale jak człowiek, który decyduje, podczas 
kiedy 
Reinhold tylko proponuje. Reinhold, człowiek rozsądny, wyczuł ten dystans i 
zaakceptował go, 
nie chciał iść na udry ze śledczym, zwłaszcza że Szarok przyjmował prawie 
wszystkie jego 
propozycje, uchylając się tylko od tego, co odbiegało od ogólnego scenariusza, 
którego Reinhold 
nie znał, a Szarok znał, dlatego miało się wrażenie, jakby Szarok kierował się 
jakimiś wyższymi 
względami, z czym Reinhold musiał się liczyć: ostatecznie był podsądnym, a 
Szarok śledczym, 
Reinhold siedział w więzieniu, a Szarok był na wolności, w razie pomyślnego 
zakończenia 
sprawy Szaroka czekał order, a co czekało Reinholda, tego nikt nie wiedział, 
chociaż, jak 
wydawało się Szarokowi, Reinhold wierzył świecie w dane mu obietnice.
Tak więc doszło do obopólnego porozumienia, sojusz został zawarty. Akcje Szaroka 
poszły 
ostro w górę: jego podopieczny Reinhold składał najobszerniejsze, najbardziej 
przekonujące 
i demaskatorskie zeznania. Olberg mógł świadczyć tylko o tym, co się działo za 
granicą, 
podpisywał wszystko, co mu kazano, ale brak mu było fantazji, musieli za niego 
myśleć śledczy, 
a śledczy, nie mając zielonego pojęcia o zagranicy, nie potrafili wymyślić nic, 
co byłoby 
absolutnie wiarygodne, oprócz tego, że Olberg został skierowany przez Siedowa do 
ZSRR na 
polecenie Trockiego z zadaniem zorganizowania zamachu na Stalina, który to 
zamach miał być 
dokonany przy pomocy studentów gorkowskiego instytutu pedagogicznego w czasie 
świątecznych manifestacji w Moskwie.
Co się tyczy Pikla, ten składał zeznania tylko przeciwko Zinowiewowi, a po 
nieudanej 
konfrontacji z Zinowiewem wpadł w apatię, a potem w tak głęboką depresję, że 
trzeba było 
znowu uciec się do pomocy jego przyjaciół, Gaja i Szanina. Pikla przeniesiono do 
przyzwoitej 
celi, gdzie Gaj i Szanin przesiadywali z nim do późna. Pili wino, jedli kolację, 
grali w karty 
próbując na wszelkie sposoby podnieść Pikla na duchu. Śledczy mówił Piklowi, że 
Zinowiew do 
wszystkiego się przyznał, ale podczas konfrontacji wyszło na jaw, że to 
nieprawda. Zinowiew 
błagał go, żeby wycofał fałszywe zeznania. Pikel był wstrząśnięty, nie potrafił 
słowa wymówić 
i trzeba go było wyprowadzić.
Teraz Szanin i Gaj przekonywali go, że Zinowiew rzeczywiście złożył wiadome 
zeznania, 
podczas konfrontacji nagle się z nich wycofał, ale że wszystko jeszcze będzie 
dobrze. W wyniku 
tych perswazji, wspieranych zakrapianymi kolacjami i grą w karty, Pikel nieco 
się rozczmuchał, 
co uspokoiło Jagodę i Mołczanowa, którzy obawiali się, że w stanie depresji nie 
uda się go 
wykorzystać na procesie.
Tak więc scenariusz trzeba było zmieniać na bieżąco. Pikel i Olberg też 
oczywiście byli 
potrzebni i mieli odegrać na procesie określoną rolę, ostatecznie liczy się 
każde zeznanie, każdy 
świadek. Jednakże głównym „detonatorem” stał się Reinhold, a wyróżniającym się 
śledczym – 
Szarok, który prowadził jego sprawę.
Wszystkie swoje przypadkowe spotkania z byłymi opozycjonistami, już to w 
prywatnych 
mieszkaniach, już to na oficjalnych, służbowych zebraniach, naradach, 
posiedzeniach, a nawet 
zjazdach i konferencjach Reinhold przedstawiał jako spotkania, na których 
omawiano szczegóły 
spisku. Starał się tylko przypomnieć sobie dokładnie datę i miejsce takiego 
spotkania, żeby 
oskarżeni przez niego ludzie nie mogli dowieść swego alibi.
Jako wybitny działacz gospodarczy, człowiek; zajmujący ważne miejsce w aparacie 
państwowym, Reinhold uczestniczył w wielu naradach, na których bywali również 
inni wybitni 
działacze, w przeszłości związani z opozycją.
W ten sposób, jeśli chodzi o czas i miejsce, zeznania Reinholda zyskiwały pełną 
wiarygodność, co z kolei dodawało wiarygodności jego wersji wydarzeń.
Reinhold zeznał, że jest uczestnikiem spisku, że działał pod kierunkiem 
Zinowiewa, 
Kamieniewa i Bakajewa, przygotowywał zamach na Stalina, Woroszyłowa, Kaganowicza 
i innych przywódców partii i państwa. Zabójstwo Kirowa zostało dokonane na 
osobisty rozkaz 
Zinowiewa.
Reinhold potwierdził, rzecz jasna, wszystkie zeznania Olberga i Pikla, a Olberg 
i Pikel 
potwierdzili zeznania Reinholda.
Na polecenie Mołczanowa cała trójka – Reinhold, Pikel i Olberg – spotkali się w 
gabinecie 
szefa wydziału ekonomicznego, żeby porównać, uzgodnić i skoordynować swoje 
zeznania.
Zeznania Reinholda, Olberga i Pikla, dokładnie uzgodnione, wzajemnie się 
potwierdzające, 
starannie wyważone przez Mołczanowa i Jagodę i, jak się Szarok domyślał, 
referowane samemu 
towarzyszowi Stalinowi, teraz przedstawiono głównym oskarżonym: Zinowiewowi, 
Kamieniewowi i innym. Na procesie miały one stanowić podstawę oskarżenia.
Któregoś dnia w rozmowie z Wutkowskim Szarok wyraził nawet zdziwienie z powodu 
tej 
dziwnej nadgorliwości Reinholda.
Wutkowski, człowiek mądry i ostrożny, powiedział po namyśle:
– Reinhold traktuje to jako zadanie partyjne. I wydaje mi się, że jest w tym 
szczery. To 
mocna osobowość.
Szarok udał, że to wyjaśnienie trafiło mu do przekonania. Czym różni się 
Wutkowski od 
Reinholda? Jeden zmyśla lipę, a drugi udaje, że w nią wierzy. I obaj robią to 
rzekomo w interesie 
partii. Bzdura! I jeden, i drugi ratują własną skórę. On, Szarok, też ratuje 
własną skórę, ale on nie 
zasłania się interesem partii, po prostu wykonuje swoje obowiązki służbowe, i to 
wszystko. 
Wykonuje polecenia swojego zwierzchnika, ale robi to nie ślepo, lecz zgodnie z 
prawem 
i instrukcjami – odpowiedzialność ponoszą ci, którzy te prawa wydali i te 
instrukcje podpisywali.
Najwyższe prawo to Stalin. I wszystko, co robi się w interesie Stalina, jest 
usprawiedliwione. 
Szarok przez całe życie nienawidził komunistów. Oprócz jednego: Stalina. Stalin 
sam tępił 
komunistów, a przecież to w nich kryje się przerażająca siła tej dyktatury, oni 
sami wszystkich 
bezlitośnie tępili, teraz przyszła kolej na nich, teraz Stalin dobrał się do 
nich, daj mu Boże 
zdrowie. Pracując w organach Szarok na zawsze związał się z tym systemem, od 
siły 
i niezłomności tego systemu zależało jego własne życie. Dlatego on, Szarok, jest 
wierny tylko 
Stalinowi. I dlatego wszystko, co robi się w interesie Stalina, uważa za 
słuszne.
Czuł, że do takiej samej konkluzji doszedł Reinhold i że to ona stała się 
motywem jego 
działania. Zeznania Reinholda Szarok referował Jeżowowi osobiście, co prawda w 
obecności 
Mołczanowa lub Agranowa. Któregoś dnia Jeżow zwrócił uwagę, że na jakimś 
wieczorze czy 
uroczystym posiedzeniu, w którym uczestniczył Reinhold, był również obecny 
Rykow, na innym 
– Bucharin i Tomski, a jeszcze w latach dwudziestych Reinhold widział na jakichś 
tam 
zebraniach Iwana Smirnowa, Mraczkowskiego, Ter-Waganiana i Drejcera.
– Coś nie wspomina o nich – zauważył Jeżow.
Aluzja była przejrzysta. Na najbliższym przesłuchaniu Reinhold zeznał, że do 
spisku należeli 
nie tylko Zinowiew i Kamieniew, ale i trockiści Iwan Smirnow, Mraczkowski, Ter-
Waganian, 
a także Rykow, Bucharin i Tomski. Szarok, zgodnie z poleceniem, nazwiska Rykowa, 
Bucharina 
i Tomskiego umieścił w innym protokole.
Zeznania Reinholda, Olberga i Pikla stwarzały tylko podstawę do postawienia w 
stan 
oskarżenia głównych postaci przyszłego procesu. Potrzebne były jeszcze zeznania 
szeregowych 
uczestników spisku. Jednakże sprowadzeni z więzień, zesłania i obozów dawni 
opozycjoniści nie 
chcieli składać żadnych zeznań. Widząc, że sprawa nie posuwa się naprzód, 
Mołczanow zwołał 
nową naradę grup śledczych, tym razem z udziałem Jeżowa.
Szarok nie był na niej obecny, bo w trybie pilnym na polecenie Diakowa wyjechał 
do 
Leningradu, żeby przejrzeć na miejscu akta kilku byłych zinowiewowców, których 
można by 
włączyć do procesu w charakterze oskarżonych lub świadków. Wybrał kilku 
wykładowców nauk 
społecznych i kazał ich dostawić do Moskwy.
Po powrocie udał się do Diakowa.
Zastał u niego Władimira Łunina, pracownika wydziału odpowiedzialnego za partie 
socjalistyczne. Już wcześniej zauważył, że Łunin uparcie uchyla się od udziału 
w przygotowaniach do procesu. Teraz też tłumaczył Diakowowi, że zajmuje się 
grupą 
anarchistów i nie może tego nagle rzucić.
Diakow skrzywił się.
– Anarchiści, anarchiści, jacy tam dzisiaj anarchiści! Wy, towarzyszu Łunin, za 
nic nie 
chcecie się włączyć do ogólnej akcji. A czy wiecie, co na ostatniej naradzie 
powiedział towarzysz 
Jeżow? Towarzysz Jeżow powiedział, że ten proces ma wyjątkowe znaczenie dla 
kraju, partii 
i międzynarodowego ruchu komunistycznego. Organa śledcze muszą być bezwzględne 
wobec 
wrogów ludu, a wszyscy, powtarzam wszyscy podsądni to wrogowie ludu, takie jest 
głębokie 
przekonanie Komitetu Centralnego, Biura Politycznego i osobiście towarzysza 
Stalina.
Łunin, słuchając Diakowa, przecierał chusteczką szkła okularów. Uporawszy się z 
tą 
czynnością, spojrzał na Diakowa i powiedział:
– Skąd mam wiedzieć? Przecież mnie na naradzie nie było.
– A najważniejsze z tego, co powiedział towarzysz Jeżow – ciągnął Diakow – brzmi 
następująco: jeśli ktoś z was waha się, ma wątpliwości albo nie czuje się na 
siłach walczyć 
z trockistowsko-zinowiewowskimi bandami, to niech się do tego uczciwie i 
otwarcie przyzna, 
a my uwolnimy go od pracy w śledztwie. Zrozumieliście chyba sens tych słów, 
Władimirze 
Nikołajewiczu? Każdy, kto się „uczciwie przyzna” do tego, że nie jest w stanie 
prowadzić 
śledztwa, zostanie bezzwłocznie aresztowany jako sympatyk oskarżonych.
Szarok przysłuchiwał się gadaninie Diakowa z niewzruszoną miną. Sam prowadził 
sprawę 
głównego świadka, Reinholda, i przeciągał ją, jak mógł. Reinhold podpisywał 
coraz to nowe 
zeznania, Szarok spotykał się z nim każdej nocy, w dzień porównywał jego 
zeznania 
z zeznaniami innych podsądnych, odpowiednio je modyfikował, i w ten sposób 
wymigiwał się od 
prowadzenia przesłuchań beznadziejnych trockistów, co sobie cenił szczególnie po 
niewypale ze 
Zwiaguro. Rozumiał więc doskonale, dlaczego i Łunin wykręca się od tego rodzaju 
pracy.
– Ja nie uchylam się od żadnej pracy – oświadczył Łunin spokojnie. – Zawsze 
wykonuję to, 
co nakazują mi moi zwierzchnicy. I jeśli mój zwierzchnik poleci mi się zająć 
inną pracą, to się 
nią zajmę. Wasi podsądni to niewątpliwie terroryści, ale, nawiasem mówiąc, za 
prawdziwych 
terrorystów uchodzili zawsze anarchiści, to nawet dziecko wie...
Jeśli przekonacie moich zwierzchników, że mam nie zajmować się anarchistami, to 
proszę 
bardzo, zajmę się tym, czym mi każą.
Powiedziawszy to Łunin, wysoki, postawny, wstał i wyszedł z pokoju.
– Sabotażysta! – rzucił za nim Diakow z nienawiścią. – Wyrafinowany 
inteligencik!
– Inteligencik? – zdziwił się Szarok. – O ile mi wiadomo, był pomocnikiem 
dowódcy 
plutonu kawalerii.
– To nie zmienia postaci rzeczy – odparował Diakow. – Niestety, Aleksander 
Fiodorowicz 
(miał na myśli Wutkowskiego) patrzy na to przez palce.
– No cóż – zauważył Szarok z uśmiechem. – Wutkowski to też inteligent.
Zgodnie z tym, co zeznał Walentin Olberg, do zorganizowanej przez niego w 
gorkowskim 
instytucie pedagogicznym grupy terrorystycznej obok innych wykładowców i 
studentów należał 
również profesor historii Sokołów, członek partii, i profesor chemii Nielidow, 
bezpartyjny, 
w dodatku szlachcic i wnuk carskiego ambasadora we Francji. Diakow uznał, że 
Nielidow jako 
oskarżony będzie znacznie łatwiejszy do prowadzenia, ponadto dzięki niemu 
spodziewał się 
powiązać trockistów z carską arystokracją, dlatego zatrzymał go dla siebie, a 
Sokołowa oddał 
Szarokowi.
Sprawy przybrały jednak zupełnie inny obrót, niż się tego spodziewał Diakow. 
Sokołów, 
wytrawny, propagandzista, doskonale zdawał sobie sprawę, że proces będzie 
skierowany 
przeciwko Trockiemu, Zinowiewowi i Kamieniewowi, że sędziowie tylko spełniają 
wolę Stalina 
i żaden opór na nic się tu nie zda. Oświadczył więc Szarokowi, że pojmuje 
zadanie, stojące przed 
organami śledczymi, i czuje się w obowiązku im pomóc. Przyszło mu to tym 
łatwiej, że 
wykładając historię i przez wiele lat wpajając studentom nienawiść do Trockiego 
sam się tą 
nienawiścią zaraził.
Szarok nie próbował konkretyzować, w jaki sposób studenci gorkowskiego instytutu 
pedagogicznego zamierzali zamordować Stalina, rozumiał, że każda zmyślona 
historia może 
tylko podważyć wiarygodność takiego zamierzenia. Krótko mówiąc, przesłuchanie 
przebiegło 
gładko i nazajutrz rano Szarok położył na biurku Wutkowskiego protokół zeznań 
Sokołowa.
Zupełnie inaczej wyglądała sprawa Nielidowa. Wbrew oczekiwaniom Diakowa, 
Nielidow 
okazał się trudnym, może nawet najtrudniejszym ze wszystkich podsądnych, o 
rodzinę się nie 
martwił, z jego bliskich prawie nikt już nie żył. Do partii też nie odnosił się 
z pietyzmem, jako że 
nigdy do niej nie należał.
Któregoś dnia Szarok zajrzał do Diakowa i zobaczył Nielidowa. Był to młody 
jeszcze 
człowiek lat około trzydziestu pięciu, o wysokim czole i inteligentnym 
spojrzeniu. Robił 
wrażenie wystraszonego. Diakow, doprowadzony do wściekłości niepowodzeniami, 
stracił nad 
sobą panowanie, wpadał w furię, wrzeszczał histerycznie. Wystraszony Nielidow 
uśmiechał się 
przepraszająco, ale protokołu jednak nie chciał podpisać.
Ten drugi już niewypał mógł wywołać niezadowolenie zwierzchników i spowodować 
odsunięcie Diakowa od śledztwa, a nawet usunięcie go z centralnego aparatu NKWD. 
Szarok 
uważał, że dla Diakowa byłoby to najlepsze wyjście. Diakow jednak myślał inaczej 
i za wszelką 
cenę usiłował dowieść, że potrafi pracować w nowej sytuacji. Niebawem, jak się 
początkowo 
wydawało, nadarzyła się po temu sposobna okazja.
Według wersji Olberga studenci gorkowskiego instytutu zamierzali zabić Stalina z 
pistoletu.
Obecny przy omawianiu tego wariantu szef wydziału wojsk ochrony pogranicza 
Frinowski 
wybuchnął śmiechem.
– Z kolumny demonstrantów idących przez plac Czerwony chcecie trafić z pistoletu 
w stojącego na Mauzoleum Stalina? A zdajecie sobie sprawę z tego, jaka to 
odległość? A może 
macie dalekonośne pistolety, to pokażcie mi je, bo ja o takich pistoletach nie 
słyszałem. Czy 
nigdy nie widzieliście szpalerów porządkowych, którzy żywej duszy nie pozwolą 
wyłamać się 
z szeregów i pobiec w stronę Mauzoleum? Okazuje się, że w gorkowskim instytucie 
pedagogicznym są snajperzy. Dajcie ich mnie, zastąpię nimi całą dywizję w swoich 
wojskach.
Wszyscy rozumieli, że Frinowski ma rację. I chociaż w trakcie śledztwa 
przymykali oczy na 
wiele bzdur, uważając, że na procesie w ustach oskarżonych będą one brzmieć 
mniej więcej 
prawdopodobnie, tu pojęli, że zamiar strzelania z pistoletu w kierunku Mauzoleum 
jest po prostu 
głupi.
Mołczanow zrobił się purpurowy. On również nie miał wątpliwości, że pomysł jest 
głupi, ale 
dla niego najistotniejszy był sam fakt przyznania się podsądnych do zamiaru 
dokonania aktu 
terrorystycznego, a już sposób jego realizacji powinien w natłoku zeznań ujść 
uwagi, rozumował. 
Teraz Frinowski podważył tę koncepcję.
I wtedy zabrał głos Diakow. Wstał i zaproponował inny wariant – bombę. Wśród 
jego 
podsądnych, powiedział, jest profesor chemii, niejaki Nielidow. Dlaczego ten 
Nielidow nie 
mógłby produkować bomb w laboratorium chemicznym gorkowskiego instytutu? Na 
razie, co 
prawda, staje okoniem, odmawia składania zeznań, ale jeżeli przedstawi mu się 
zeznania innych 
świadków i dowody rzeczowe, to na pewno się do wszystkiego przyzna.
Mołczanowowi ten pomysł przypadł do gustu. Po pierwsze, wersja z bombą brzmiała 
bardziej prawdopodobnie niż wersja z pistoletem, po drugie, w tej wersji 
pojawiały się wreszcie 
dowody rzeczowe, co było o tyle ważne, że śledztwo, jak dotąd, nie dysponowało 
żadnymi 
dowodami rzeczowymi, nie miało ani dokumentów, ani listów, ani ulotek, dosłownie 
nic 
wyjąwszy przyznanie się samych oskarżonych. Tymczasem w laboratoriach instytutu 
na pewno 
znajdą się jakieś materiały wybuchowe.
Diakow z grupą pracowników niezwłocznie udał się do Gorkiego, a kiedy niebawem 
stamtąd 
wrócił, podczas narady u Mołczanowa położył na jego biurku kilka wydrążonych, 
zardzewiałych 
kul o średnicy 6-7 centymetrów i oświadczył, że to są korpusy bombowe, i 
odczytał wysmażony 
w Gorkim dokument, z którego wynikało, że korpusy te zostały swego czasu ukryte 
przez 
studentów terrorystów na podwórzu instytutu, żeby w odpowiednim czasie wypełnić 
je 
materiałem wybuchowym. Na zakończenie Diakow odczytał opinię ekspertów 
gorkowskiej 
komendy wojskowej, którzy potwierdzili, iż są to rzeczywiście korpusy bomb, 
które, po 
napełnieniu materiałem wybuchowym, będą miały ogromną siłę niszczącą.
Ta oficjalna opinia zrobiła duże wrażenie, jednakże nie na wszystkich.
Szef wydziału specjalnego Gaj wziął do ręki jedną z kul, potrzymał ją chwilę i 
powiedział 
z krzywym uśmiechem:
– Te kule nadają się równie dobrze do produkcji bomb, jak do przygotowania 
cielęcych 
kotletów. Każdy artylerzysta wam to powie, a każdy kucharz potwierdzi.
Zapadło ciężkie milczenie. Jednakże Mołczanowowi bardzo widocznie zależało na 
tym, żeby 
zademonstrować na procesie „bomby” i w ten sposób uzasadnić zarzut działalności 
terrorystycznej, a może zameldował już o nich na „górze” i nie mógł się wycofać.
– Pokażcie te kule Nielidowowi – powiedział zwracając się do Diakowa. – A jeśli 
się będzie 
wypierał, przyślijcie go do mnie. – Zerknął na Szaroka i dodał: – Pomóżcie 
towarzyszowi.
Było to ostrzeżenie dla Diakowa – jego podwładnemu okazywano więcej zaufania niż 
jemu 
samemu.
Obejrzawszy kule Nielidow uśmiechnął się i wytłumaczył, dlaczego te kule nie 
mogą być 
w żadnym razie wykorzystane do produkcji bomb.
Inteligentny, delikatny Nielidow był już u kresu sił, ale trzymał się mocno. W 
głębi duszy 
Szarok czuł do niego nawet sympatię. Specjalnie przeczytał o Nielidowach w 
encyklopedii – 
starodawny ród szlachecki, wywodzący się z czasów Joanna Trzeciego, pół tysiąca 
lat za plecami 
to nie to samo, co dzisiejsi, świeżo upieczeni władcy, panowie szlachta z 
awansu. I zachowuje się 
jak prawdziwy rosyjski arystokrata.
Szarok zdawał sobie sprawę, ze pokazanie tych kul Nielidowowi było poważnym 
błędem 
taktycznym, upewniło go bowiem, że organa śledcze nie rozporządzają żadnymi 
materiałami 
przeciwko niemu, więc zaciął się w swoim uporze i również tym razem odmówił 
złożenia 
zeznań.
Nocą zaprowadzono go do Mołczanowa.
Mołczanow popatrzył na niego groźnie i zapytał ostro:
– Czego strugacie wariata, dlaczego nie składacie zeznań?
– Bardzo mi przykro – odparł Nielidow – ale nie przywykłem kłamać, a tym 
bardziej 
oczerniać niewinnych ludzi, moich studentów i moich kolegów.
Mołczanow przerwał mu:
– Kogo nazywacie niewinnymi ludźmi? Macie potwierdzić tylko to, co zeznali inni 
oskarżeni 
i co odpowiada rzeczywistości, a czemu zaprzeczacie wyłącznie wy! A może chcecie 
powiedzieć, że wszyscy kłamią, tylko wy mówicie prawdę?
– Tak, ja mówię prawdę. I nie pozwolę sobie ani na jedno kłamliwe słowo.
Mołczanow podniósł głos:
– Nielidow, ostrzegam was po raz ostatni: nie strugajcie wariata. My wybijemy 
wam z głowy 
tę szlachecką pychę! Nie zapominajcie, że poradziliśmy sobie z całą waszą klasą, 
z całym 
waszym państwem, z całą waszą armią, to i z tobą tym bardziej sobie poradzimy, i 
to szybko.
Nielidow nagle zrobił krok w stronę biurka. Było to tak nieoczekiwane, że 
Mołczanow aż się 
odchylił do tyłu.
Oparłszy się rękami o brzeg biurka i patrząc Mołczanowowi prosto w oczy, 
Nielidow 
powiedział:
– Niech pan sobie raz na zawsze zapamięta: ja się pana nie boję. Możecie ze mną 
zrobić, co 
wam się żywnie podoba, ale oczerniać samego siebie i Bogu ducha winnych ludzi 
nie chcę i nie 
będę.
24
W początkach czerwca Stalin wygłosił na Plenum KC referat poświęcony projektowi 
Konstytucji ZSRR. Plenum zatwierdziło projekt i podjęło uchwałę o zwołaniu 
Wszechzwiązkowego Zjazdu Rad celem jego przedyskutowania.
Głównym tematem obrad na Plenum była jednak wymiana dokumentów partyjnych.
Decyzja w tej sprawie zapadła na Plenum KC w grudniu 1935 roku. Dokonano wtedy 
podsumowania wyników czystki partyjnej, rozpoczętej w 1933 roku, i ogłoszono 
akcję za 
zakończoną. Wszelako w toku akcji wyszły na jaw poważne zaniedbania, okazało 
się, że 
niektórzy członkowie mają po dwie legitymacje, że w ewidencji panuje bałagan, 
legitymacje 
wpadają w ręce wrogich elementów, dlatego postanowiono przeprowadzić wymianę 
partyjnych 
dokumentów.
To był JEGO pomysł. Jaki cel mu przyświecał? Otóż formalnie rzecz biorąc 
procedura 
wymiany legitymacji jest zabiegiem czysto technicznym. W rzeczywistości zaś taka 
wymiana 
oznacza powszechną, totalną, drobiazgową weryfikację każdego komunisty.
Z tego punktu widzenia czystki nie spełniły swojej roli. Wychodzi taki komunista 
na trybunę 
i opowiada o sobie, potem głos zabierają inni, kumple go chwalą, wrogowie 
rugają, 
a najważniejszy w tym wszystkim okazuje się staż partyjny. „Członek partii od 
roku 1917” jest 
bezgrzeszny, a już „członek partii od roku 1905” – wręcz święty. Takie czystki 
nie pomagają 
ujawnić prawdziwego oblicza komunisty.
Co innego wymiana dokumentów partyjnych, która stwarza możliwość wnikliwego 
przebadania całego życiorysu człowieka, każdego roku, każdego dnia jego życia, 
jego powiązań 
rodzinnych, towarzyskich, służbowych, jego wypowiedzi, jego akt przechowywanych 
w archiwach NKWD, jego pisemnych oświadczeń w sprawie takich czy innych 
niejasności 
w biografii.
Wymiana dokumentów partyjnych stwarza idealne warunki do przeprowadzenia 
rewolucji 
kadrowej. Żaden komunista nie powinien zapominać, że znajduje się pod 
nieustannym, czujnym, 
nigdy nie słabnącym nadzorem.
Zmuszony był osobiście zabrać głos w tej sprawie. Zwracając się do lokalnych 
organizacji 
partyjnych przestrzegł je przed mechanicznym przepisywaniem kart ewidencyjnych. 
Legitymacje 
powinni otrzymać tylko ci, mówił, którzy zostali poddani wszechstronnej i 
skrupulatnej 
weryfikacji. Musiał publicznie przypomnieć całej partii, że nieodłączną cechą 
prawdziwego 
bolszewika w aktualnej sytuacji jest umiejętność rozpoznania wroga niezależnie 
od tego, jak 
bardzo byłby on zamaskowany. Musiał przypomnieć, że organizacje partyjne mogą 
odmówić 
wydania legitymacji tym, którzy utracili prawo do miana komunistów.
Czerwiec był bardzo napięty. Drugi referat na temat projektu Konstytucji ZSRR 
wygłosił 
w tydzień po pierwszym na posiedzeniu CKW ZSRR – przyszłą Konstytucję nazywano 
już 
Stalinowską – spotkał się z awiatorami, rozmawiał z Gubkinem o ropie na Uralu, 
razem 
z Kaganowiczem i Ordżonikidzem oglądał Pierierwińskie śluzy na kanale Moskwa – 
Wołga. 
Kiedy w przyszłym roku budowa kanału zostanie zakończona, Moskwa stanie się 
portem 
łączącym pięć mórz: Białe, Bałtyckie, Kaspijskie, Azowskie i Czarne. Kanał 
rozwiąże problem 
zaopatrzenia w wodę Moskwy, uwodnienia takich rzek, jak Moskwa, Klaźma, Jauza i 
Ucza, 
a także problem rekreacji mieszkańców Moskwy. Kanał Moskwa – Wołga to część 
składowa 
generalnego planu przebudowy Moskwy. JEGO planu.
Stalin obejrzał miejsca, gdzie miały stanąć monumentalne posągi twórców państwa 
radzieckiego, Lenina i Stalina, według projektu Mierkułowa.
Uznał, że miejsca są wybrane trafnie, posągi będą zewsząd widoczne.
Ósmego czerwca odwiedził w Gorkach chorego Gorkiego. Był z nim Mołotow 
i Woroszyłow. Dziesięć dni później, osiemnastego czerwca, Gorki zmarł. Ogłoszono 
powszechną 
żałobę, a dwudziestego czerwca Gorki został pochowany na placu Czerwonym.
Czy bolał nad śmiercią Gorkiego? Każdy umiera wtedy, kiedy mu pisane. Jako 
twórca Gorki 
był już skończony. Szczytem jego twórczości był oczywiście „Jegor Buryczow”. Co 
się tyczy 
„Klima Samgina” jest to po prostu nudziarstwo, dotąd nie zdołał tego przeczytać 
do końca. Tak, 
epopeja to nie był jego genre, dla epopei potrzebne są postacie historyczne 
dużego formatu, a co 
to za postacie w „Klimie Samginie”? „Dzieciństwo”, „Wśród ludzi”, „Moje 
uniwersytety” – 
owszem, te rzeczy są udane, to było w jego stylu, pokazał w nich prawdziwe 
życie, a nie 
wymyślone, jak w „Klimie Samginie”. Podobno chciał pisać o NIM, ale wciąż 
„zbierał 
materiały”, coś za długo je zbierał. Tamte JEGO słowa, które napisał na 
marginesie wiersza 
„Dziewczyna i śmierć”, to oczywiście pochlebstwo. „To mocniejsze niż «Faust» 
Goethego”. 
W rzeczywistości nie ma żadnego porównania. A ON nie tylko tak powiedział, ON 
tak napisał, 
zostawił te słowa dla potomnych, pokazał Gorkiemu, że stosunki z nim ceni sobie 
wyżej niż sąd 
historii. Jest mu całkowicie obojętne, jak te słowa będą interpretować 
literaturoznawcy za sto lat, 
natomiast jak dzisiaj Gorki przedstawia w kraju i w świecie JEGO politykę, to 
dla NIEGO 
ważne.
Swoje zadanie Gorki spełnił – skonsolidował inteligencję. Żeby sobie 
podporządkować 
naród, trzeba albo zlikwidować, albo kupić jego inteligencję. Najlepiej jedną 
część zlikwidować, 
a drugą kupić i utrzymywać w strachu. Gorki spełnił tę misję mówiąc: „Gdy wróg 
się nie 
poddaje, należy go zniszczyć”. W ten sposób w imieniu inteligencji wniósł 
poważny wkład 
w dzieło rewolucji kadrowej. Jednakże pisarze nie zawsze i nie do końca są 
świadomi tego, co 
mówią, często dla pięknych słów, dla błyskotliwej frazy gotowi wyrzec się sensu, 
mówią 
niezupełnie to, co myślą. Któż wie, jak zachowałby się Gorki w czasie procesu 
Kamieniewa, 
Piatakowa, Bucharina i innych szubrawców, wśród których miał niemało osobistych 
przyjaciół?
Tak więc dobrze się stało, że umarł, zrobił to we właściwym czasie. Umarł, ale 
rewolucję 
kadrową zaakceptował. Ukuł hasło: „Gdy wróg się nie poddaje, należy go 
zniszczyć”. Dobre 
hasło.
Zachowywał się na ogół lojalnie. Czasami próbował brykać, w ubiegłym roku trzeba 
go było 
osadzić artykułem Panfiorowa, dać mu do zrozumienia, że nietykalnych u nas nie 
ma. Przecież 
sam towarzysz Gorki twierdził, że sztuka i literatura powinny się rozwijać w 
warunkach 
swobodnej wymiany myśli. No i Panfiorow wypowiedział swobodnie swoje zdanie.
Gorki wszystko zrozumiał i więcej się już nie ciskał. Uderzyli w Szostakowicza, 
w kompozytorów formalistów – milczał, zaatakowali architekta Mielnikowa i innych 
architektów 
formalistów – milczał, trzepnęli malarzy pacykarzy, w tym brata Kamieniewa – 
również się nie 
odezwał. No dobra, mniejsza z tym, ostatecznie muzyka, architektura, malarstwo 
to nie jego 
domena. Ale w marcu sprawili lanie Bułhakowowi, a to już jest literatura, 
dramaturgia, i tu do 
Gorkiego należy pierwsze słowo, ale on nawet nie pisnął.
A jednak nie był to człowiek, któremu można było zaufać do końca. Dowiódł tego 
w siedemnastym roku swoim stosunkiem do Rewolucji Październikowej. Nie wiadomo, 
jak by 
się zachował w czasie rewolucji kadrowej. Może nie zechciałby utracić twarzy 
przed tak zwaną 
światową opinią publiczną.
Tak więc dobrze się stało, że umarł, zrobił to we właściwym czasie. Ale nazwisko 
jego 
trzeba będzie uwiecznić, jego nazwisko musi pozostać w pamięci narodu na zawsze. 
„Gdy wróg 
się nie poddaje, należy go zniszczyć”. Gorki powinien stać się dla inteligencji 
wzorem, jak służyć 
partii i państwu radzieckiemu, wzorem wierności obecnemu kierownictwu.
No cóż, ludzie umierają, ale życie toczy się dalej, to normalne. Z JEGO 
inicjatywy zostały 
przyjęte ważne uchwały: „O pracy wyższych uczelni”, „O zakazie dokonywania 
poronień”, „O 
wypaczeniach w pedologii”.
Te uchwały powinny zapewnić przyrost ludności, umocnienie rodziny, prawidłowe 
kształcenie młodego pokolenia zarówno w szkołach powszechnych, jak i na 
uczelniach.
Nowe państwo należy budować na mocnych fundamentach. Rewolucja burzy stary 
porządek, 
ale na jego miejsce powinna stworzyć nowy porządek, trwały i niezachwiany. W tym 
celu musi 
wykorzystać ukształtowane w ciągu wieków, wypróbowane i powszechnie 
zaakceptowane 
sposoby życia. Jeśli w trakcie rewolucji uległy one zniszczeniu, należy je 
przywrócić.
Nie wolno niszczyć rodziny nadmiernym ułatwianiem rozwodów. Wolni od obowiązków 
rodzinnych, od obowiązku wychowywania dzieci obywatele ulegają deprawacji, stają 
się ludźmi 
beztroskimi, którzy nie czują się odpowiedzialni za swoich bliskich, tracą 
wszelkie poczucie 
obowiązku.
Nie wolno przeprowadzać na dzieciach eksperymentów pedologicznych, poddawać ich 
badaniom za pomocą bezsensownych, głupich, szkodliwych ankiet i testów, robić z 
nich króliki 
doświadczalne służące jakimś szarlatanom. Dziecko trzeba uczyć i wychowywać, tak 
jak robiono 
to zawsze, tak jak uczono i wychowywano JEGO. Oczywiście treść nauki i cel 
wychowania 
uległy zmianie, ale istota kształcenia i wychowania pozostały te same.
Właśnie dlatego znalazł czas na rozmowę z uczestnikami przeglądu zespołów 
chóralnych. 
Śpiew chóralny jest z natury swej śpiewem ludowym. ON też kiedyś śpiewał w 
chórze, taki 
śpiew rozwija w człowieku poczucie wspólnoty, budzi w nim wzniosłe, estetyczne 
doznania. 
Dlatego trzeba to popierać, zachęcać do tego.
Dziewiątego lipca wieczorem z Tbilisi zadzwonił Beria.
– Towarzyszu Stalin – powiedział – dzisiaj na posiedzeniu Biura Komitetu 
Krajowego 
wysłuchaliśmy meldunku ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSFRR o wykryciu 
kontrrewolucyjnej organizacji terrorystycznej w Gruzji, Azerbejdżanie i Armenii. 
Sekretarzowi 
KC Armenii, Chandżijanowi, zarzucono poważny brak czujności.
Chandżijan kategorycznie odrzucił te oskarżenia. Wieczorem, godzinę temu, zjawił 
się 
w moim gabinecie, zachowywał się wyzywająco, oskarżył mnie o likwidowanie 
starych kadr 
partyjnych, o fałszowanie historii partii. Był wprost niesamowicie wzburzony, 
groził, że mnie 
zabije, i byłby wykonał swoją groźbę, gdyby nie to, że go uprzedziłem i 
działając w obronie 
własnej zastrzeliłem go.
Stalin milczał.
– Towarzyszu Stalin, czy mnie słyszycie? – dobiegł go głos Berii.
– Słyszę – odparł Stalin cicho.
I znowu zamilkł.
Beria też milczał. Wreszcie Stalin zapytał:
– Jaką wersję przygotowaliście dla aparatu?
– Samobójstwo.
– A do wiadomości publicznej?
– Chyba to samo.
– Ile miał lat?
– Trzydzieści pięć.
Stalin milczał chwilę, po czym powiedział:
– Jutro przyleci do was jeden z członków KC.
I odłożył słuchawkę.
Wstał.
Przeszedł się po gabinecie.
Sekretarz Komitetu Krajowego zastrzelił we własnym gabinecie pierwszego 
sekretarza KC 
komunistycznej partii republiki.
Tego jeszcze nie było.
Beria nie działał w obronie własnej, to jasne. Chandżijan nie próbował go zabić, 
to człowiek 
innego gatunku, zły człowiek, ale nie tego gatunku, on nie mógłby zabić 
sekretarza komitetu 
krajowego, wiedział, czym to pachnie.
Beria go po prostu zastrzelił. Ale jednocześnie uczciwie się do tego przyznał. 
Mógł zełgać, 
że Chandżijan sam się zastrzelił, mógł się postarać o świadków, napisać 
protokół. Wszystko to 
mógł... Ale JEMU nie odważył się skłamać. Kryminalista, to prawda, ale oddany 
mu, wierny 
kryminalista.
Trzeba przyznać, że Beria nie miał łatwej sytuacji. Zakaukazie nie chciało go 
uznać. 
W trzydziestym pierwszym roku z pełnomocnika OGPU awansował na pierwszego 
sekretarza 
KC Gruzji, w roku trzydziestym drugim – na pierwszego sekretarza Zakaukaskiego 
Komitetu 
Krajowego, on, szeregowy czekista, nie będący nawet członkiem KC WKP(b), i to w 
Gruzji, 
gdzie nie brak wybitnych działaczy partyjnych, członków KC WKP(b). Taki Mamija 
Orachelaszwili, członek partii od 1903, albo Kartweliszwili, członek partii od 
1910 roku, uważają 
się za twórców zakaukaskiej organizacji partyjnej, a tu proszę, jakiś Beria, 
śledczy z Czeka.
Berię poznał bliżej w roku trzydziestym pierwszym w Ochaltubo, dokąd przyjechał 
na 
odpoczynek.
Beria, naówczas pełnomocny przedstawiciel OGPU ZSRR na Zakaukaziu, wziął na 
siebie 
odpowiedzialność za JEGO ochronę, stworzył potrójny pierścień ochrony składający 
się z dwustu 
pięćdziesięciu czekistów i przez półtora miesiąca nie odstępował GO na krok.
Półtora miesiąca w pełni wystarczy, żeby poznać człowieka. I ON go poznał. Beria 
przekazał 
mu wyczerpujące informacje o wszystkich przywódcach Zakaukazia, przedstawił 
dokładne, do 
najdrobniejszych szczegółów, agenturalne dane o każdym z nich. Dowiedział się 
wtedy, co który 
z nich o NIM mówił, co o NIM myślał. Informacje były prawdziwe, nie budziły 
wątpliwości, 
potwierdzały JEGO podejrzenia. Wszyscy oni byli przeciwnikami „przeinaczania 
historii”, jak 
nazywali próbę ukazania JEGO prawdziwej roli w historii przedrewolucyjnego 
Kaukazu. No bo 
jakże, oni są przecież „naocznymi świadkami”, oni są, proszę ja was, 
„bezpośrednimi 
uczestnikami”. Tylko że spośród wszystkich „starych bolszewików” właśnie oni są 
najmniej 
przydatni, wyobrażają sobie, że są MU równi, uważają, że są takimi samymi jak ON 
„uczestnikami rewolucyjnej walki na Zakaukaziu”. To właśnie ich myśli, ich 
nastroje wyraził 
w swojej broszurze dobroduszny Awel. Beria zrozumiał to, rozgryzł ich.
Beria opowiedział też o sobie. Opowiedział szczegółowo, ale czy szczerze, nie 
wiadomo. 
Urodził się we wsi Mercheuli w pobliżu Suchumi, uczęszczał do szkoły technicznej 
w Baku, 
w marcu 1917 roku wstąpił do partii, pracował w konspiracji. Na polecenie 
organizacji partyjnej 
nawiązał kontakt z wywiadem musawatyjskim.
O tej sprawie mówił ze szczególnym naciskiem, wymienił nazwiska wszystkich 
członków 
komitetu bakijskiego, którzy podjęli wówczas taką decyzję, położył na stole ich 
oświadczenia, 
w których potwierdzali, iż takie polecenie rzeczywiście kiedyś wydali.
ON odsunął te papierki, nawet nie spojrzał na nie. Wiedział, że gdyby nie były 
prawdziwe, 
Beria by ich nie przedstawił. To wszakże nie zmieniało faktu, że Beria był 
związany z wywiadem 
musawatyjskim, czyli że ON miał go w ręku. Bo człowiek, którego prowadzą na 
rozstrzelanie 
jako byłego prowokatora, nie ma już czasu udowadniać, czy był związany z ochraną 
dobrowolnie, czy na polecenie partii.
W każdym razie Beria to człowiek, który umie służyć, będzie służył i wie, jak 
służyć.
Już tam, w Ochaltubie, stało się dla NIEGO jasne, że właśnie Beria jest 
człowiekiem, który 
potrafi sobie poradzić z tą butną kastą. Ale w tym celu musiałby mieć więcej 
władzy. Jako szef 
OGPU nie da sobie rady. Jako szef OGPU zlikwidował ostatecznie niedobitki 
musawatystów, 
dasznaków, mieńszewików, rozprawił się z trockistami, ale żeby przeprowadzić 
rewolucję 
kadrową na Zakaukaziu, musi dysponować najwyższą władzą partyjną w tym rejonie. 
Tylko na 
takim stanowisku będzie mógł zmienić ludzi, uwolnić się od zbędnych i mianować 
niezbędnych.
Wkrótce po JEGO powrocie do Moskwy jesienią trzydziestego pierwszego roku do KC 
zostali wezwani kierownicy Komitetu Krajowego wszystkich zakaukaskich republik: 
Gruzji, 
Azerbejdżanu i Armenii. Porządek obrad nie został podany do wiadomości. ON 
przemawiał całą 
godzinę – mówił o sprawach gospodarczych, narodowościowych i jeszcze o czymś 
tam, mówił 
spokojnie, chciał załatwić wszystko po dobremu. I, już wstając, rzucił nagle:
– A gdybyśmy sformowali kierownictwo Komitetu Krajowego tak: pierwszy sekretarz 
– 
Ławrentij Kartweliszwili, drugi sekretarz – Ławrentij Beria.
Zauważył ich reakcję: wszyscy jakby oniemieli, siedzieli z wytrzeszczonymi 
oczami, nawet 
nie podnieśli się z miejsc, chociaż ON już wstał.
I tylko Kartweliszwili zareagował ostro:
– Ja z tym łobuzem pracować nie będę!
Oto jak ośmielił się odpowiedzieć JEMU Ławrentij Kartweliszwili, znany pod 
pseudonimem 
Ławrentiew. Zresztą w trzydziestym pierwszym roku na wiele sobie jeszcze 
pozwalali. Między 
innymi pozwalali sobie oskarżać GO o to, że na kierownicze stanowisko partyjne 
rekomenduje 
łobuza.
Wszyscy uśmiechnęli się ironicznie. I Orachelaszwili, i Musabekow, i Bunijat-
Zade, i inni. 
Nawet szeregowy pracownik Komitetu Krajowego Sniegow też pozwolił sobie na 
ironiczny 
uśmiech. Tego uśmiechu ON im nigdy nie zapomni.
Tylko Chandżijan się nie uśmiechnął. Siedział z kamienną twarzą, rozumiał, że to 
nie jest 
odpowiedni moment, żeby się uśmiechać. Chytrus! A człowiek chytry to człowiek 
niebezpieczny.
I wtedy ON powiedział:
– Dobra, wracajcie do domu. Decyzję w tej sprawie podejmiemy w trybie roboczym.
Rzecz jasna, postawił wtedy na swoim. Ławrentija Kartweliszwilego (nakazał mu 
używać 
wyłącznie nazwiska Ławrentiew) przeniósł do roboty partyjnej na Syberię, 
pierwszym 
sekretarzem mianował Mamije Orachelaszwilego, drugim – Berię.
W kilka miesięcy później Orachelaszwilego przeniesiono do Moskwy na stanowisko 
zastępcy dyrektora instytutu Marksa, Engelsa, Lenina.
Pierwszym sekretarzem Zakaukaskiego Komitetu Krajowego został Beria.
W ciągu niespełna pięciu lat pokazał się z najlepszej strony. Całe poprzednie 
kierownictwo 
Gruzji zostało przeniesione do innych organizacji. Beria zmienił wszystkich 
sekretarzy 
rajkomów, przetrząsnął cały aparat, pomyślnie realizuje rewolucję kadrową na 
Zakaukaziu, przy 
czym realizuje ją sam, bez pomocy Jagody i Jeżowa. Jako sekretarz Zakaukaskiego 
Komitetu 
Krajowego jest bezpośrednio związany z NIM. Jagoda i Jeżow nie są tu potrzebni. 
ON i Beria 
lepiej znają sytuację na Kaukazie.
W Azerbejdżanie ma swojego człowieka, Bagirowa. Bagirow poradził sobie 
z Musabekowem i innymi niezadowolonymi. Niezadowolenie naturalnie jeszcze 
istnieje, ale 
wkrótce zniknie wraz z niezadowolonymi.
Tylko Armenia okazała się dla Berii trudnym orzechem do zgryzienia. Chandżijan 
stał mu 
już kością w gardle. Chandżijan nie uznawał Berii: dlaczego Beria, a nie on? 
Obaj wstąpili do 
partii w 1917 roku, ale on, Chandżijan, jest młodszy o dwa lata, Beria do 
trzydziestego 
pierwszego roku pracował jako szeregowy czekista, a Chandżijan już w dwudziestym 
pierwszym 
był sekretarzem Erewańskiego Komitetu Miejskiego, a od trzydziestego pierwszego 
sekretarzem 
KC Armenii. ON, Chandżijan, jest kadrowym pracownikiem partyjnym, a Beria to 
mianowaniec, 
przyszedł z organów, a w jakim celu, to każdy wie. Dlatego Chandżijan nie 
pozwalał krzywdzić 
swoich Ormian, bronił nawet swojego komisarza oświaty, Stepaniana. Jak mu tam? 
Nersika. 
Nersika Stepaniana, kiedy ten szubrawiec skrytykował książkę Berii: „Przyczynek 
do historii 
organizacji bolszewickich na Zakaukaziu”.
Książkę tę Beria napisał na JEGO polecenie. Ta książka miała obalić kłamliwe 
wymysły 
Awela Jenukidze. Została w niej prawidłowo naświetlona JEGO rola w historii 
partii 
bolszewickiej w ogóle, a na Kaukazie w szczególności. Książka ma pewne braki, 
ale jaki tam 
z Berii literat? Podobno zresztą nie sam ją pisał. Ale to nie ma znaczenia. 
Książka jest potrzebna. 
Wszyscy to rozumieją. A Stepanian wyśmiał ją, skrytykował za rzekomą 
pseudonaukowość 
i liczne fałszerstwa. Przeciw komu występował Stepanian? Przeciwko Berii? Nie, 
on występował 
przeciwko NIEMU, przeciwko wyświetleniu JEGO prawdziwej roli w historii partii. 
Beria 
zażądał rozstrzelania Stepaniana jako wroga ludu. Ale Chandżijan nie pozwolił na 
to. Potępił 
Stepaniana, ale rozstrzelać go nie pozwolił. Nikogo nie pozwalał tknąć. Chytrus. 
Dwulicowiec.
Przypomniało MU się, jak w trzydziestym drugim albo w trzydziestym trzecim roku 
przyjechała do NIEGO z Soczi grupa Ormian. Posiedzieli, wypili. Potem wyszli na 
taras. Słońce 
przypiekało. Chandżijan popatrzył na JEGO nogi i zapytał:
– Nie gorąco wam w wysokich butach?
Szubrawiec. Jakby nie wiedział, że to JEGO styl. Styl wodza. Takim go zna cały 
naród, kraj, 
cały świat. Zapytał z takim uprzejmym, współczującym uśmiechem... Myślał, że tym 
uśmiechem 
zamaskuje swoją drwinę. Łajdak.
– Nie! – odpowiedział wtedy. – Nie jest mi gorąco. Za to łatwiej zajechać w 
zęby, dać kopa!
Chandżijan uśmiechnął się uprzejmie, ale wszystko zrozumiał. Jego wrogość się 
pogłębiła. 
To jasne.
A jednak zastrzelić we własnym gabinecie sekretarza Komitetu Centralnego 
komunistycznej 
partii republiki to niesłychane!
Jak zareagował Lenin, kiedy się dowiedział, że Ordżonikidze spoliczkował 
Kobachidzego? 
Niemal żądał wykluczenia Serga z partii. A kim był ten cały Kobachidze? 
Zwyczajnym 
członkiem KC komunistycznej partii Gruzji. W dodatku odchyleniec.
Nie wiedział Włodzimierz Iljicz, co to takiego kaukaski temperament, nie znał 
Serga. Sergo 
może dać człowiekowi w ucho, a za chwilę pić z nim wino, ściskać się i całować.
Nie ulega wątpliwości, że Chandżijan to szubrawiec, ale żeby zastrzelić go w 
gabinecie, bez 
sądu i śledztwa?
Ale z drugiej strony – stracić Berię?
Stalin zadzwonił na Poskriebyszewa i kazał mu wezwać Malenkowa.
Przyszedł Malenkow.
Stalin popatrzył na niego ponuro. Patrzył tak długo i Malenkow zrozumiał, że 
Stalin jest 
z czegoś niezadowolony albo zamierza mu zlecić jakieś poważne zadanie.
Wreszcie, przechadzając się po gabinecie i nie proponując Malenkowowi, żeby 
usiadł, Stalin 
powiedział:
– Dzisiaj w gabinecie Berii zastrzelił się Chandżijan. Zarzucono mu brak 
czujności i załamał 
się. Zamówcie na jutro rano samolot i lećcie do Tyflisu. Dopilnujcie, żeby 
wszystko odbyło się 
spokojnie.
Po chwili milczenia dodał:
– I najważniejsze. Przekażcie Berii, żeby wszystko, o czym mówił dzisiaj przez 
telefon, 
wyłożył na piśmie, podpisał, włożył do koperty, a kopertę zalakował i oddał wam. 
Po powrocie 
pakiet doręczycie mnie osobiście. Pismo Berii nie powinno być adresowane – ani 
do mnie, ani do 
kogokolwiek. Niech przedstawi fakty, podpisze, i to wszystko.
Zabierajcie się do roboty.
W drzwiach Stalin zatrzymał Malenkowa.
– Uzgodnijcie z Berią skład nowego kierownictwa Armenii – powiedział. – 
Ostateczną 
decyzję w tej sprawie podejmiemy po waszym powrocie. Postarajcie się wrócić 
pojutrze rano.
W dwa dni później Stalin rozpieczętował przywiezioną przez Malenkowa kopertę. 
Beria 
zrobił wszystko, tak jak mu kazał, czyli szczegółowo opisał okoliczności, w 
jakich zastrzelił 
Chandżijana. List nie był adresowany. Beria nie powoływał się na swoją rozmowę 
telefoniczną 
ze Stalinem i w ogóle nie wymieniał JEGO nazwiska.
Stalin umieścił list Berii w swoim osobistym sejfie.
A po upływie następnych dwóch dni Stalin i Jeżow przyjęli kierownictwo NKWD – 
Jagodę, 
Agranowa, Mołczanowa i Mironowa.
Motezanow, referując sprawę, rozłożył na stole mapę, ilustrującą w sposób 
graficzny 
powiązania Trockiego z przywódcami Zjednoczonego Centrum w ZSRR.
Stalin nie był zadowolony z raportu Mołczanowa.
– To nieprzekonywające – oświadczył. – Wszystko sprowadza się do rozmów. A gdzie 
są 
dokumenty, listy, notatki...
– Takich dokumentów nie ma... – odparł Motezanow.
Stalin odnotował sobie w pamięci kategoryczność tej odpowiedzi. A więc nie chcą 
fabrykować dokumentów, boją się, a czego się boją? Jeśli podsądni zgadzają się 
składać 
zeznania, to dlaczego nie mieliby potwierdzić autentyczności przedstawionych im 
dokumentów? 
Może zażądają ekspertyzy? Kto zażąda?
Mołczanow i wszyscy oni są formalistami. Obojętne, jaki protokół podpisałby 
podsądny, jest 
to, ich zdaniem, dokument autentyczny, a dokumentów nieautentycznych boją się... 
A może 
sądzą, że ON, wydając takie polecenie, weźmie to na siebie? No nie, sami muszą 
sobie z tym 
poradzić.
– Dokumentów nie ma – powtórzył Stalin – to co wobec tego jest? Rozmowy?
Z kim? Z Siedowem? To nieprzekonywające. Dyrektywy powinny wychodzić 
bezpośrednio 
od Trockiego. Holcman twierdzi, że polecenie dostał od Siedowa. A może Holcman 
łże? Może 
on się spotykał nie z Siedowem, lecz z Trockim?
Mołczanow rozłożył ręce.
Nie ma nic do powiedzenia, pomyślał Stalin, nie ma nic do powiedzenia i bać się 
też nie ma 
czego, dostanie swój papierek, podpisany przez Holcmana protokół. A gdzie i w 
jaki sposób 
Holcman spotykał się z Trockim, to już ich sprawa. Trocki był w Danii, Holcman w 
Niemczech, 
to niedaleko, zaledwie kilka godzin jazdy, mogli się spotkać.
Mołczanow nie zaoponował, czyli że dotarło do niego. Jagoda i Agranow też 
milczą, czyli że 
do nich też dotarło.
Następnie Mironów poinformował o przebiegu śledztwa: kto złożył zeznania, co 
powiedział, 
kto odmawia, stawia opór.
Stalin wysłuchał uważnie, potem ze zdumieniem uniósł brwi.
– Kamieniew się nie przyznaje? – zapytał. – Naprawdę?
– Niestety...
– Naprawdę się nie przyznaje? – powtórzył Stalin złowieszczo.
– Nie.
– Tyle nabroił i nie przyznaje się?
– Nie.
– Czyżby mu nie żal było życia? Mironów wzruszył ramionami.
– I dzieci też mu nie szkoda? Mironów milczał.
– Ma dwóch synów. Czyżby mu nie żal było ani starszego, ani młodszego? Mironow 
nie 
wiedział, co odpowiedzieć.
– Czegóż wy milczycie? Ja się do was zwracam.
– Myślę, że mu żal.
– Ach tak, wy tak myślicie, no proszę – powiedział Stalin z wściekłością. – No 
to nie mówcie 
mi, że Kamieniew, Zinowiew czy ktoś tam jeszcze nie chcą składać zeznań – 
potoczył dokoła 
groźnym wzrokiem. – Powiedzcie im, że choćby na głowie stawali, choćby nie wiem 
jak się 
wykręcali, nie uda im się powstrzymać biegu historii. Albo zdecydują się ratować 
własną skórę, 
albo zdechną, przekażcie im to! Jeśli chcą żyć, muszą złożyć zeznania! 
Popracujcie nad nimi, 
pracujcie tak długo, aż przypełzną do was na brzuchu z zeznaniami w zębach!
Wszyscy milczeli. Kiedy Stalin wpadał w złość, każde nieostrożne słowo mogło 
drogo 
kosztować tego, kto je wypowiedział.
Po chwili Stalin już spokojnie, półgłosem, powiedział:
– A Zinowiewowi przekażcie, że jeśli dobrowolnie zgodzi się stanąć przed sądem, 
na 
otwartym procesie, i do wszystkiego się przyzna, to będzie mu darowane życie. W 
przeciwnym 
wypadku będzie sądzony przez trybunał wojskowy. I zostanie rozstrzelany. I 
wszyscy jego 
stronnicy, dzisiejsi i dawni, też zostaną rozstrzelani. Jeśli sam nie chce żyć, 
to niech pomyśli 
o tych, których wciągnął w bagno.
Jagoda i jego pomocnicy wyszli.
Stalin wstał i przeszedł się po gabinecie. Jeżow również podniósł się z krzesła. 
Ale Stalin dał 
mu znak, żeby usiadł.
– Ilu ludzi uda im się sprowadzić na rozprawę? – zapytał.
– Szesnastu – odparł Jeżow.
– Z tego osiem osób jest coś warte – zauważył Stalin z ironicznym uśmiechem. – 
Reszta się 
nie liczy.
– Pozostali to wykonawcy – wtrącił Jeżow ostrożnie.
Stalin, jakby nie słysząc jego odpowiedzi, ciągnął:
– Ściągnęli prawie czterysta osób, a udało im się nakłonić do złożenia zeznań 
zaledwie 
szesnaście. Ładna robota, nie ma co.
Jeżow doskonale rozumiał, że te zarzuty są skierowane przeciwko Jagodzie, 
rozumiał 
również, że Stalin oczekuje po nim reakcji, ale jakiej, tego jeszcze nie wyczuł.
– Mironow i Mołczanow to nieźli pracownicy, szczególnie Mironow – ciągnął 
Stalin. – Ale 
to formaliści, urzędasy, dla nich najważniejszy jest protokół! A dlaczego 
protokół jest dla nich 
najważniejszy? Bo chcą się na wszelki wypadek asekurować, myślą, że w razie 
czego protokół 
pomoże im się usprawiedliwić, wymigać od odpowiedzialności.
Na jaki „wszelki wypadek”? Czego oni się obawiają? Upadku władzy radzieckiej? 
Wątpię! 
W razie upadku władzy radzieckiej oni pierwsi zawisną na szubienicy, nie pomogą 
im żadne 
protokoły, do protokołów nikt nawet nie zajrzy. To czegóż oni się boją?
Zmiany kierownictwa partyjnego? Przed tym się asekurują? Chyba tak, wygląda na 
to, że 
przed tym się asekurują. Zwłaszcza że to ludzie Jagody. Jagoda sabotuje 
przygotowania do 
procesu. Tak, sabotuje. I robi to z tych samych powodów. Tyle że on nie boi się 
zmiany 
kierownictwa, jak Mironów i Mołczanow, lecz liczy na zmianę kierownictwa, jest 
przekonany, że 
taka zmiana nastąpi.
Stalin podszedł do stołu, przysunął bliżej krzesła, na których dopiero co 
siedzieli Jagoda 
i jego pomocnicy.
– Ale niech doprowadzi ten proces do końca, nie trzeba mu przeszkadzać. Tylko że 
na tym 
procesie powinien przygotować następny. Na tym procesie trzeba skończyć z 
zinowiewowcami, 
na następnym – z trockistami... Powinny paść nazwiska... Nazwiska, nazwiska i 
jeszcze raz 
nazwiska... Wszyscy oni muszą zrozumieć, że im więcej nazwisk wybitnych 
trockistów padnie 
na procesie, tym bardziej wiarygodna stanie się wersja o winie Trockiego, tym 
większa będzie 
ich zasługa przed sądem, tym bardziej wzrosną ich szanse na zachowanie życia. 
Powtarzam: 
nazwiska, nazwiska i jeszcze raz nazwiska. Im nazwisko głośniejsze, tym lepsze. 
Trzeba to 
uprzytomnić Jagodzie, jego pomocnikom i w ogóle wszystkim grupom śledczym. 
Uważam, że 
powinniście się bliżej zainteresować pracą tego aparatu i stopniowo przejmować 
śledztwo 
w swoje ręce. Jagoda to człowiek niepewny. Ale, powtarzam, ten proces, proces 
Zinowiewa 
i Kamieniewa, powinien doprowadzić do końca.
Stalin wciąż wolno przechadzał się po gabinecie.
Jeżow czekał cierpliwie. Czuł, że za chwilę Stalin powie coś bardzo ważnego, 
jeśli nie 
najważniejszego.
– Wszyscy trockiści w przeszłości byli związani z wojskiem. Zostało ich tam 
sporo do dziś. 
Dowódca dywizji Szmidt na przykład w dwudziestym trzecim roku głosował na 
opozycję, 
później podobno zerwał z nią, ale kto w to uwierzy, to bliski przyjaciel 
Primakowa, tym gorzej 
dla Primakowa, niech sobie uważniej wybiera przyjaciół. Szmidta i Primakowa 
będzie 
oczywiście bronić towarzysz Jakir, ale z towarzyszem Jakirem trzeba poczekać do 
zakończenia 
śledztwa. Dowódca dywizji Putna też w dwudziestym trzecim roku głosował na 
opozycję. To 
człowiek nieszczery, nawiasem mówiąc, bliski przyjaciel i kolega szkolny 
Tuchaczewskiego, ich 
powiązania też trzeba będzie zbadać, ciekawe, co Putna powie o swoim przyjacielu 
i protektorze, 
towarzyszu Tuchaczewskim. Ale najbardziej interesujące wydają mi się powiązania 
towarzysza 
Tuchaczewskiego z niemieckimi kołami wojskowymi. Przynieśliście z sobą 
materiały?
– Tak – odpowiedział Jeżow i otworzył teczkę z aktami.
– Zreferujcie, co tam macie.
Jeżow wyciągnął z teczki pierwszy z brzegu arkusz.
– Dane biograficzne.
– Tego nie trzeba. Znam jego życiorys. Jakie macie materiały dotyczące Niemiec?
Jeżow wyciągnął drugi arkusz.
– Najpierw niemiecka niewola. Pierwszy raz dostał się tam dziewiętnastego lutego 
w piętnastym roku w Karpatach, siedział w obozie jenieckim w Stralsundzie. 
Uciekł.
Złapano go po trzech tygodniach, kiedy szukał łodzi do Szwecji. Osadzony w 
obozie w Bad 
Stuer w Meklemburgii, znowu ucieka, zatrzymany w pobliżu granicy duńskiej.
Zamknięty w obozie dla szeregowych pod Munsterem, znowu uciekł, złapali go 
trzydzieści 
metrów przed granicą holenderską. Po tym zamknięto go w twierdzy Kustrin, w 
forcie Zoridorf. 
Znowu próbował ucieczki wykopanym przez siebie podziemnym tunelem, ale został 
nakryty, 
przeniesiono go do fortu nr 9 w bawarskiej twierdzy Ingolstadt, przeznaczonej 
dla uciekinierów 
recydywistów. Stamtąd uciekł późną jesienią 1917 roku. Była to jego piąta 
ucieczka, tym razem 
udana.
– Jaka odległość dzieli tę bawarską twierdzę od granicy rosyjskiej? – zapytał 
Stalin.
– Tysiąc sto dwadzieścia kilometrów.
– W jaki sposób zdołał przejść taką odległość on, rosyjski oficer?
– Włada doskonale niemieckim i francuskim.
– To za mało, żeby przejść taką odległość w nieprzyjacielskim kraju. Czy ktoś mu 
pomagał?
– Na ten temat nie ma żadnych danych. Uciekli we dwóch, on i niejaki 
Czernowiecki. Ale 
tamtego po trzech dniach złapano, a Tuchaczewski zdołał się wymknąć.
– Jednego złapali, a drugi się wymknął. Ciekawe. Wpadli na ślad, jednego wzięli, 
drugiego 
nie wzięli, pozwolili mu przejść swobodnie tysiąc kilometrów. Ciekawe, bardzo 
ciekawe. Proszę, 
co dalej?
Teraz wizyty oficjalne. Pierwszy raz Tuchaczewski jeździł do Niemiec w roku 
dwudziestym 
trzecim jako oficer łącznikowy naczelnego dowództwa Armii Czerwonej oddelegowany 
do 
Reichswehry. Brał udział w przygotowaniu radziecko-niemieckich rokowań i 
porozumień 
wojskowych zgodnie z ustaleniami traktatu w Rapallo. Potem był w podróży 
inspekcyjnej po 
zawarciu porozumienia wojskowego i jeszcze dwukrotnie między rokiem 1926 i 1932 
w sprawie 
współpracy między armiami. Ponieważ te rokowania i ustalenia dotyczyły 
niemieckich obiektów 
na terenach radzieckich – w Lipiecku, Kazaniu, Charkowie – to na pewno musiały 
zostać po nich 
jakieś dokumenty, podpisane przez Tuchaczewskiego. Po raz ostatni był w Berlinie 
przejazdem, 
w drodze powrotnej z Anglii, gdzie przebywał na uroczystościach pogrzebowych 
Jerzego V w 
lutym bieżącego roku.
– Kto z wyższych rangą wojskowych jeździł poza tym do Niemiec?
– Jakir, Uborewicz, Ejdeman, Timoszenko studiowali w Niemczech w Akademii Sztabu 
Generalnego – wyjaśnił Jeżow i dodał z niewyraźną miną: – I jeszcze kilka innych 
osób 
studiowało tam i bywało.
Nie przygotował listy, stąd jego niewyraźna mina. Stalin zrozumiał to i zauważył 
surowo:
– Przygotujcie spisy wszystkich wojskowych, którzy byli związani z Niemcami. To 
oczywiście nie znaczy, że wszyscy oni byli niemieckimi szpiegami. Taki towarzysz 
Timoszenko... posłano go, żeby się uczył, no to pojechał. Inna rzecz, czego się 
nauczył, to 
jeszcze zobaczymy. Jak na razie ze swoich obowiązków wywiązuje się dobrze. 
Prosty człowiek, 
z ludu, a Jakir, Uborewicz, Ejdeman i niektórzy inni – tych należy dokładnie 
sprawdzić.
Przez jakiś czas Stalin przechadzał się w milczeniu po pokoju, potem zatrzymał 
się przy 
oknie. Czy już pora zaczynać, czy jeszcze za wcześnie? Wszystko powinno być w 
rękach 
Jeżowa. Jagodzie nie można tego powierzyć. Jagoda mógłby ostrzec. Ale zastępować 
go 
Jeżowem za wcześnie. Niech Jagoda przeprowadzi proces Zinowiewa – Kamieniewa. A 
jednak 
czas zaczynać. Jeżow potrafi trzymać język za zębami.
Stalin odszedł od okna, usiadł w swoim fotelu i spojrzał na Jeżowa ponuro.
– W słowach towarzysz Tuchaczewski jest zajadłym wrogiem Niemiec. Ale 
w rzeczywistości ma chyba sporo przyjaciół w kołach niemieckiej generalicji. 
Świadczy o tym 
dobitnie jego życiorys. Poza tym wojskowi, zarówno nasi, jak i niemieccy, 
chcieliby się uwolnić 
od kierownictwa partii. Przypuszczam, że wywiad niemiecki mógłby coś na ten 
temat 
powiedzieć. Niemiecki wywiad pracuje, niestety, lepiej niż nasz, my takimi 
informacjami nie 
dysponujemy. Nie wiem, w jakim stopniu w interesie niemieckiego wywiadu leży 
udostępnienie 
nam tych danych. Trzeba jednak próbować je zdobyć. Sądzę, że jest to zadanie do 
zrealizowania. 
Ale przystąpić do jego realizacji można będzie dopiero po zakończeniu procesu 
Zinowiewa – 
Kamieniewa.
Po namyśle powtórzył to, co już powiedział poprzednio:
– Jagoda to człowiek niepewny.
25
Wersję z bombą, rzekomo wyprodukowaną w laboratorium chemicznym gorkowskiego 
instytutu pedagogicznego, odrzucono. Zrezygnowano też z przedstawienia sądowi 
metalowych 
kul jako dowodów rzeczowych. Sfabrykowane przez Diakowa w Gorkim „dokumenty” 
zostały 
włączone do akt i na procesie figurowały jako dowody przygotowywania przez 
oskarżonych 
aktów terrorystycznych.
Były to jednak zbyt słabe dowody istnienia potężnego, ogarniającego cały kraj 
spisku 
terrorystycznego. Rozumiał to nie tylko Szarok, rozumieli to wszyscy.
Próby złamania byłych opozycjonistów skończyły się fiaskiem. Z czterystu ludzi, 
ściągniętych z więzień, obozów i zesłania, niezbędne zeznania złożyły zaledwie 
dwie osoby. 
Drejcer, były naczelnik ochrony osobistej Trockiego, który zerwał z opozycją 
jeszcze 
w dwudziestym siódmym roku, i Holcman, ważna persona w Ludowym Komisariacie 
Spraw 
Zagranicznych. Ale dwóch świadków to stanowczo za mało. Żeby dowieść, iż Trocki 
kierował 
z zagranicy centrum terrorystycznym, trzeba było poświęcić czterech niemieckich 
komunistów, 
którzy przybyli do Moskwy tuż przed dojściem Hitlera do władzy. Byli to: Fritz 
Dawid, 
w przeszłości współpracownik głównego organu niemieckiej partii komunistycznej 
„Rote 
Fahne”, Konon Berman-Jurin, były radziecki korespondent w Niemczech, i dwaj 
ludzie o tym 
samym nazwisku – Natan Lurie i Mojżesz Lurie, pierwszy chirurg, drugi naukowiec. 
Całej 
czwórce oświadczono, że muszą spełnić swój obowiązek partyjny i złożyć niezbędne 
zeznania. 
W zamian za to obiecano im, rzecz jasna, darować życie.
Z tymi siłami grupy śledcze przystąpiły do ataku na siedmiu głównych 
oskarżonych: byłych 
zinowiewowców – Zinowiewa, Kamieniewa, Bakajewa i Jewdokimowa oraz byłych 
trockistów – 
Smirnowa, Mroczkowskiego i Ter-Waganiana.
Ze słów, rzuconych mimochodem przez Wutkowskiego i Mołczanowa, Szarok 
wywnioskował, że śledztwem tej siódemki kieruje sam Stalin, że to on udziela 
wskazówek, jakie 
zeznania należy z nich wycisnąć, przy czym czyta te zeznania i osobiście 
koryguje.
Jeśli chodzi o byłych trockistów, trudność polegała na tym, że wszyscy oni 
siedzieli 
w więzieniach – na przykład Iwan Smirnow od pierwszego stycznia trzydziestego 
trzeciego roku 
– co zapewniało im alibi, jako że z więzienia nie mogli przecież kierować 
działalnością 
terrorystyczną.
Stalin jednak wcale się tym nie przejął.
– Smirnowa połączyć z Mraczkowskim! – rozkazał.
Nietrudno się było domyślić, dlaczego właśnie Smirnowa Stalin chce rozstrzelać. 
Iwan 
Smirnow, w przeszłości robotnik, który do partii wstąpił w roku 1899 jako 
siedemnastoletni 
chłopiec, aktywny rewolucjonista konspirator, który wiele lat spędził w carskich 
więzieniach i na 
zesłaniu, zwycięzca Kołczaka podczas wojny domowej, cieszył się w partii 
ogromnym 
autorytetem, mimo że do 1929 roku należał do opozycji. Jednakże to właśnie on 
swego czasu 
domagał się, żeby zgodnie z zaleceniami Lenina usunąć Stalina ze stanowiska 
sekretarza 
generalnego. Zeznania Smirnowa na pewno przydałyby oskarżeniu wiarygodności, 
ponadto 
zaspokoiłyby właściwą Stalinowi żądze zemsty.
Rozkaz Stalina, żeby sprawy Smirnowa i Mraczkowskiego prowadzić razem, został 
zrozumiany jednoznacznie, a mianowicie: przyjaźń osobistą, która łączyła ich od 
czasów wojny 
domowej i przetrwała nawet więzienia, należy przedstawić jako przyjaźń 
spiskowców. Ponadto 
Mraczkowski był pod dużym wpływem Smirnowa i gdyby Smirnow się poddał, 
Mraczkowski 
zrobiłby to samo. Tą właśnie wskazówką kierował się Słucki, któremu sprawę 
powierzono.
Słucki był funkcjonariuszem wysokiego szczebla, pełnił funkcję naczelnika 
wydziału 
zagranicznego, a co za tym idzie, mógł się wypowiadać w imieniu kierownictwa 
NKWD. Było 
oczywiste, że najsurowsze nawet metody śledcze nie są w stanie złamać takich 
ludzi, jak 
Smirnow i Mraczkowski, tu potrzebny był ktoś przebiegły, chytry, kto potrafiłby 
usposobić do 
siebie przychylnie podsądnych, zdobyć ich zaufanie. Takim człowiekiem był 
właśnie Słucki, 
urodzony aktor, umiejący udawać i dobroć, i szczerość.
Jednakże Smirnow, wysłuchawszy oskarżenia o działalność terrorystyczną, 
oświadczył:
– Ten numer nie przejdzie. Od pierwszego stycznia trzydziestego trzeciego roku 
siedzę 
w więzieniu i nic mi nie możecie udowodnić.
– A my wam niczego nie będziemy udowadniać, Iwanie Nikityczu – powiedział Słucki 
łagodnie. – Jeśli się nie przyznacie, zostaniecie rozstrzelani bez sądu, na mocy 
decyzji Kolegium 
Specjalnego. A na rozprawie inni oskarżeni napiętnują was jako terrorystę i 
mordercę i tacy 
pozostaniecie w pamięci narodu. Jeśli natomiast przyjmiecie propozycję Biura 
Politycznego 
i pomożecie partii ostatecznie zdemaskować Trockiego, to będzie wam darowane 
życie, a z 
czasem otrzymacie też odpowiednią pracę i w końcu wszystko pójdzie w 
zapomnienie.
Smirnow patrzył na niego kpiąco i milczał.
– Nie wierzycie mi? – zapytał Słucki.
Nie odpowiadając Smirnow nie spuszczał z niego kpiącego spojrzenia.
– Iwanie Nikityczu – zaczął znowu Słucki łagodnym tonem. – Od dwudziestego 
siódmego 
roku prowadzicie z partią wojnę, to już prawie dziesięć lat. To prawda, że w 
dwudziestym 
dziewiątym roku zerwaliście z opozycją, ale do końca nie złożyliście broni. Tak 
więc już od 
dziesięciu lat nie uczestniczycie w budowie socjalizmu, jesteście izolowani od 
społeczeństwa, od 
narodu, wy, duma partii, duma klasy robotniczej, siedzicie w więzieniu, na 
zesłaniu. Zastanówcie 
się! Doszliście do kresu, tak, doszliście do kresu. Czyżbyście chcieli tak 
zakończyć swoje 
bohaterskie życie? Dla jakiej idei to robicie? Dla Lwa Dawidowicza? Ale jego 
sprawa jest już 
przegrana. Przecież formalnie już zerwaliście z opozycją, formalnie... Teraz 
trzeba zerwać 
faktycznie! Pomóżcie partii ostatecznie rozprawić się z Trockim. W tym celu 
trzeba będzie 
przyznać się do różnych nieprzyjemnych rzeczy, do rzeczy haniebnych, co więcej, 
do rzeczy 
wiarołomnych, z którymi nie macie nic wspólnego, to prawda. Ale innego wyjścia 
nie ma. Jeśli 
chcecie znowu zdobyć zaufanie partii, musicie skapitulować do końca, a zrobić to 
można tylko 
tak – potwierdzić wszystko, czego domaga się od was śledztwo, innego sposobu nie 
ma i nie 
będzie. Zastanówcie się nad tym, Iwanie Nikityczu! Błagam was! Nawet nie 
wyobrażacie sobie, 
jak bardzo was szanuję, jak was uwielbiam. Boję się za was, Iwanie Nikityczu! 
Rozumiem, że 
czujecie się głęboko dotknięci, oburzeni, drogie wam jest wasze dobre imię, wasz 
honor, ale dla 
komunisty największy honor, największy zaszczyt to obrona interesów partii, 
ukorzcie się przed 
partią, Iwanie Nikityczu, ukorzcie się, w przeciwnym wypadku grozi wam śmierć, 
haniebna 
śmierć – wskazał palcem na podłogę – tam, w podziemiach. W imię jakiej idei 
chcecie to zrobić?
Smirnow patrzył na Słuckiego, uśmiechał się i milczał.
– No cóż, Iwanie Nikityczu – powiedział Słucki z westchnieniem. – Powiedziałem 
wam 
wszystko, co miałem do powiedzenia, wszystko, proszę mi wierzyć! Powiedziałem 
nawet więcej, 
niż mi było wolno, zrobiłem to na własną odpowiedzialność. I jeszcze raz 
powtarzam: albo się 
publicznie pokajacie, uczciwie się do wszystkiego przyznacie, spełniając w ten 
sposób 
obowiązek komunisty, i wtedy będzie wam darowane życie, a póki człowiek żyje, 
poty ma 
nadzieję. Albo nie zechcecie się pokajać i wtedy zostaniecie rozstrzelani, a 
wasze nazwisko 
zhańbione na procesie, umrzecie jako wróg władzy radzieckiej.
Smirnow patrzył na Słuckiego z ironicznym, jakby zastygłym na twarzy uśmiechem, 
nawet 
nie uważając za stosowne odpowiadać.
Ten niewypał wywołał niezadowolenie Jagody, Agranowa i Mołczanowa głównie 
dlatego, że 
Słucki nie poszedł za sugestią towarzysza Stalina. Towarzysz Stalin powiedział: 
„Połączyć go 
z Mroczkowskim!” Co to oznaczało? To oznaczało, że towarzysz Stalin wskazał na 
Mroczkowskiego jako na słabe ogniwo w tej parze. Czyli że należało zaczynać od 
Mroczkowskiego, a nie od Smirnowa, jak to uczynił Słucki.
Słucki pośpieszył naprawić błąd, chociaż w duchu żywił obawy, że z Mroczkowskim 
pójdzie 
mu jeszcze gorzej.
Wiedział, że Smirnow to człowiek inteligentny, wykształcony, chociaż samouk, 
a Mroczkowski – odważny z natury, ale wybuchowy i ordynarny. Kiedy przychodzono 
go 
aresztować, wdawał się w bijatyki, trzeba go było wiązać, wsadzać do karceru, 
słowem, był to 
więzień z gatunku trudnych.
Słucki, będąc tchórzem, postanowił traktować Mroczkowskiego grzecznie, ale 
oficjalnie, 
a nawet oschle. Wyłożył mu sedno sprawy, powiedział, że Biuro Polityczne 
zdecydowało się raz 
na zawsze skończyć z Trockim, że w obecnej sytuacji jest to po prostu konieczne, 
innego wyjścia 
nie ma, i Mraczkowski ma do wyboru: albo pomóc partii i w konsekwencji wrócić do 
jej 
szeregów, albo zginąć jako stronnik Trockiego. Dodał, że Kirow został 
zamordowany na rozkaz 
Trockiego (co nie odpowiadało prawdzie), że Zinowiew i Kamieniew już to 
potwierdzili (co 
również nie odpowiadało prawdzie), a zaprzecza temu tylko Iwan Smirnow (co było 
prawdą 
i nadawało pozór prawdy dwóm poprzednim twierdzeniom Słuckiego). Tak więc 
Mraczkowski 
ma do wyboru: albo z partią przeciwko Trockiemu, czyli życie i przyszłość, albo 
ze Smirnowem 
po stronie Trockiego przeciwko partii, czyli – ani życia, ani przyszłości. On, 
Słucki, reprezentuje 
tu wyłącznie organa śledcze i mówi to, co obowiązany jest mówić z racji swoich 
obowiązków, 
ale gdyby Mraczkowski nie miał nic przeciwko temu, mógłby mu wyłożyć swój 
osobisty pogląd 
na sprawę.
– Słucham – powiedział Mraczkowski.
– Siergieju Witaliewiczu – zaczął Słucki konfidencjonalnym tonem – jesteście 
bohaterem 
wojny domowej, takim zna was cały naród, cały kraj, partia. Jesteście wybitnym 
wojskowym 
i gdyby nie wasze powiązania z opozycją, bylibyście dziś zapewne jedną z 
czołowych osobistości 
w naszej armii. To prawda, że jeżeli zgodzicie się na nasze propozycje, 
będziecie musieli przeżyć 
na procesie kilka przykrych dni. Ale później... później, Siergieju Witaliewiczu, 
zacznie się wojna. 
Przecież doskonale wiecie, do czego zmierza Hitler. I kiedy wybuchnie wojna, 
zajmiecie należne 
wam miejsce w obronie kraju, miejsce odpowiadające waszym zdolnościom, wiedzy, 
doświadczeniu. A te kilka dni na procesie? Kto o nich będzie pamiętał? A gdyby 
nawet, to 
wyłącznie jako o jeszcze jednym dowodzie waszego męstwa, waszej wierności partii 
i bezgranicznemu oddaniu jej ideałom. Niełatwo mi wypowiedzieć słowa, które 
jednak 
wypowiedzieć muszę, nakazuje mi to mój obowiązek: stoicie przed wyborem – albo 
pełne 
chwały życie, albo haniebna śmierć.
– Co mam podpisać? – zapytał Mraczkowski ponuro.
Mraczkowski nie tylko złożył odpowiednie zeznania, ale ponadto zgodził się 
przekonać do 
tego Smirnowa. To mu się, niestety, nie udało. W czasie konfrontacji Smirnow 
nawymyślał mu 
od tchórzy i odmówił rozmowy z nim.
Rozjuszony Mraczkowski złożył dodatkowe zeznania. Oświadczył mianowicie, że już 
w roku trzydziestym drugim na tajnej naradzie Smirnow zaproponował zawarcie 
sojuszu 
z Zinowiewem i przejście do taktyki terrorystycznej.
Tak więc obok zeznań Olberga i Reinholda przeciwko Smirnowowi pojawiły się 
zeznania 
jego najbliższego przyjaciela Mraczkowskiego. To by już może wystarczyło, żeby 
Smirnowa 
postawić przed sądem, ale było za mało, żeby go zmusić do przyznania się do 
winy.
Po fiasku, jakie poniósł Słucki, Smirnowa przekazano Gajowi, szefowi wydziału 
specjalnego, zawiadującemu aparatem agenturalno-informacyjnym oraz „techniką 
operacyjną”, 
którą nazywano pieszczotliwym imieniem „Nadiusza” od pierwszej litery kodu 
„operacja N”.
Gaj był człowiekiem cynicznym i z natury okrutnym. Pewnego razu, kiedy udzielał 
Szarokowi wskazówek w sprawie przesłuchania jakiegoś trockisty, znającego 
Smirnowa, Szarok 
zauważył mimochodem, że musi sobie przygotować odpowiedni kwestionariusz, na co 
Gaj 
spojrzał na niego pogardliwie i zapytał:
– Chcielibyście się zapoznać z moim kwestionariuszem?
– Naturalnie – odparł Szarok.
Gaj wyciągnął z szuflady milicyjną gumową pałkę, pokręcił nią w powietrzu i 
powiedział:
– Oto mój jedyny kwestionariusz. Radzę wam postarać się o taki sam.
Ale było to jeszcze przed oficjalną dyrektywą Stalina w sprawie stosowania 
fizycznych 
metod oddziaływania i Szarok bał się trzymać w szufladzie taki „kwestionariusz”.
Gaj bez żadnych wstępów poinformował Smirnowa, że został całkowicie zdemaskowany 
nie 
tylko przez Olberga, Reinholda, Drejcera, Holcmana i Mraczkowskiego, ale również 
Zinowiewa 
i Kamieniewa (co tym razem odpowiadało prawdzie, bo Zinowiew i Kamieniew już 
złożyli 
zeznania), tak więc Smirnowowi nie pozostaje nic innego, jak potwierdzić ich 
zeznania 
i przyznać się do winy.
Na potwierdzenie swoich słów Gaj podał Smirnowowi protokoły przesłuchań 
Zinowiewa 
i Kamieniewa i powiedział:
– Możecie sobie poczytać.
Ale Smirnow nie chciał czytać.
– Dla was nie ma rzeczy niemożliwych – oświadczył. – Możecie położyć przede mną 
Ewangelie według Św. Mateusza, gdzie będzie napisane czarno na białym, że jestem 
terrorystą. 
Drukarni macie pod dostatkiem.
– Nie wierzycie? – uśmiechnął się Gaj ironicznie. – Zaraz uwierzycie.
Podniósł słuchawkę wewnętrznego telefonu, przez chwilę prowadził z kimś 
niezrozumiałą 
rozmowę, po czym odłożył słuchawkę i zaczął coś pisać nie zwracając na Smirnowa 
najmniejszej 
uwagi.
Rozległo się pukanie do drzwi.
– Wejść! – wrzasnął Gaj.
Drzwi otworzyły się i do gabinetu wszedł prowadzony przez konwojenta mężczyzna, 
w którym Smirnow nie od razu rozpoznał Zinowiewa. Więzień ledwie trzymał się na 
nogach, 
oddychał ciężko, twarz miał chorobliwie nabrzmiałą.
Podtrzymywany przez konwojenta osunął się na stołek.
– Obywatelu Zinowiew – zwrócił się do niego Gaj. – Czy podtrzymujecie złożone 
przez 
siebie zeznania dotyczące udziału Iwana Nikitycza w działalności terrorystycznej 
Zjednoczonego 
Centrum Trockistowsko-Zinowiewowskiego?
– Podtrzymuję – ledwie dosłyszalnie odpowiedział Zinowiew.
– No proszę, a obywatel Smirnow zaprzecza – zauważył Gaj.
Zinowiew podniósł na Smirnowa zmęczone, puste oczy i powiedział cicho:
– Iwanie Nikityczu, trzeba myśleć politycznie. Jeśli my pójdziemy na rękę Kobie, 
to Koba 
pójdzie na rękę nam. To otworzy nam drzwi do partii.
– On nam otworzy drzwi na tamten świat – odparł Smirnow. – Nie znasz Koby? 
Wierzysz 
mu? To oszust i kłamca. Rozpoczął całą tę hecę, żeby nas zniszczyć.
– Nie wiem – wyszeptał Zinowiew – ale jeśli ty nie pójdziesz mu na rękę, to na 
pewno cię 
wykończy.
Po tej wymianie zdań Gaj sporządził protokół, w którym Zinowiew potwierdzał 
swoje 
poprzednie zeznania na temat udziału Smirnowa w działalności terrorystycznej, a 
Smirnow za 
każdym razem odpowiadał: zaprzeczam, zaprzeczam, zaprzeczam.
Zinowiewa wyprowadzono.
Gaj starannie uporządkował papiery, przełożył kilka arkusików i jakby mimochodem 
zapytał:
– Znacie Safonową?
Smirnow po raz pierwszy podniósł głowę.
– Safonowa – powtórzył Gaj. – Znane wam jest to nazwisko?
– Tak. To moja była żona.
– No to przeczytajcie to sobie.
Gaj położył przed Smirnowem oświadczenie, w którym Safonowa pisała, że w 1932 
roku, 
a więc kiedy Smirnow jeszcze nie siedział w wiezieniu, otrzymał on od Trockiego 
dyrektywę 
zorganizowania działalności terrorystycznej przeciwko partii i rządowi.
– To też mogliście wysmażyć – powiedział Smirnow rzucając papier na stół.
Gaj nacisnął guzik dzwonka i kazał konwojentowi wprowadzić świadka Safonowa.
Smirnow wpatrywał się z napięciem w drzwi. Weszła Safonowa. Smirnow nie widział 
jej od 
lat, ale ta kobieta była kiedyś jego żoną, swego czasu rozstali się jako 
przyjaciele i takimi 
pozostali.
Gaj wskazał jej krzesło. Smirnow nigdy nie widział swojej pierwszej żony 
płaczącej. Kiedyś 
była to silna kobieta. Teraz płakała i w żaden sposób nie mogła się opanować. 
Gaj nie 
przeszkadzał jej – niech płacze, im dłużej będzie płakać, tym lepiej. Wreszcie 
Safonowa uporała 
się ze sobą, wytarła oczy.
– To ty pisałaś? – zapytał Smirnow wskazując oświadczenie.
Safonowa znowu chlipnęła, otarła oczy i powiedziała załamującym się głosem:
– Iwan! Zrozum, nie mamy innego wyjścia. Ani ty, ani Roza (wymieniła imię 
obecnej żony 
Smirnowa), ani Olga (tak miała na imię jego córka). Tylko ty nas możesz 
uratować, zgódź się na 
propozycje Biura Politycznego. Przecież dla wszystkich jest jasne, że to proces 
przeciwko 
Trockiemu. Nawet Zinowiew i Kamieniew to zrozumieli. Jeśli zjawisz się na 
procesie, zobaczy 
cię cały świat i wtedy nie zostaniesz rozstrzelany, a jeśli się nie zgodzisz, to 
rozstrzelają nie tylko 
ciebie, ale i nas, i nikt się o tym nie dowie.
Smirnow słuchał w milczeniu. I tę kobietę on kiedyś szanował! Była człowiekiem 
z charakterem, bezkompromisowa, nieprzejednana, nieulękła, a teraz miał przed 
sobą babę, 
prostą, śmiertelnie wystraszoną babę. Złamali ją.
– Zabierzcie stąd tę idiotkę! – powiedział.
– Nie chcecie z nią rozmawiać? – uśmiechnął się Gaj. – No cóż, jak sobie 
życzycie.
Znowu wezwał konwojenta, wskazał Safonowa.
– Odprowadzić!
– Iwan! – krzyknęła Safonowa.
– Wynoś się! – przerwał jej Smirnow. Kiedy Safonowa wyprowadzono, Gaj 
powiedział:
– Odnosicie się ordynarnie do ludzi, Smirnow. Smirnow milczał.
– Nie zapominajcie, że macie rodzinę. Z rodziną też tak będziecie rozmawiać? 
Smirnow 
milczał. Nie bardzo rozumiał, co Gaj miał na myśli. Safonowa to były członek 
partii, działacz 
polityczny, ale rodzina? Roza, jego żona, jest bezpartyjna, córka – studentka, 
co one mają 
wspólnego z jego sprawą?
Dowiedział się o tym w dziesięć minut później. Prowadzono go więziennym 
korytarzem 
i nagle na końcu tego korytarza zobaczył swoją córkę. Trzymało ją dwóch 
krzepkich drabów, 
była w okropnym stanie, rozczochrana, w podartej sukience. Nie poznała go, nie 
rzuciła się ku 
niemu, to on rzucił się ku niej, ale towarzyszący mu konwojent zatrzymał go 
brutalnie. W tym 
samym momencie Olgę wciągnięto do celi, drzwi się zatrzasnęły.
Smirnow próbował się wyrwać, ale konwojenci wepchnęli go do celi i powalili na 
ziemię.
Szczęknął zamek.
Smirnow podniósł się, załomotał do drzwi.
W wizjerze ukazała się twarz strażnika.
– O co chodzi?
– Zaprowadźcie mnie z powrotem do śledczego!
– Chcecie porozmawiać z blokowym?
– Niech będzie blokowy. Okienko zatrzasnęło się.
Smirnow usiadł na pryczy. A więc to miał na myśli ten szubrawiec Gaj, kiedy mu 
groził. To 
taki sam kryminalista jak jego prowodyr Stalin. Nie bez kozery Stalin w 
więzieniach przyjaźnił 
się z kryminalistami. Ale Oldze nic jeszcze nie zrobili, na razie tylko grożą, 
dają mu do 
zrozumienia, do czego może doprowadzić jego upór, co może czekać jego córkę. 
Trzeba się 
wziąć w garść. Oni doskonale zdają sobie sprawę, że jeśli ważą się na coś 
takiego, nigdy się już 
od niego niczego nie dowiedzą, dlatego na razie tylko grożą, teraz grożą mu 
córką, później będą 
grozić żoną. Ale swoje groźby mogą wprowadzić w życie. Rozstrzelają go bez sądu 
i śledztwa. 
Jego życie jest skończone, to jasne, podpisze czy nie, to nie ma znaczenia. 
Stalin go rozstrzela, to 
oczywiste. Czyli że trzeba ratować żonę i córkę. Musi się zdobyć na jakieś 
ustępstwa. Im 
niewiele potrzeba. Poprzestaną na małym. Zbyt potrzebny jest im na procesie. Bez 
niego 
trockistowska część tak zwanego Zjednoczonego Centrum nie istnieje. Zinowiewa i 
Kamieniewa 
mają w garści. Tego należało się spodziewać – od dziewięciu lat Zinowiew i 
Kamieniew nic 
innego nie robią, tylko biją się w piersi, przyznają się do wszystkich możliwych 
grzechów, teraz 
też się pokajają, zrobią wszystko, co im każą. Ale on, który dawno już rozgryzł 
Stalina, nigdy się 
nie kajał. W dwudziestym dziewiątym roku zerwał z opozycją, uwierzył, że Stalin 
przyjął 
proponowaną przez opozycję platformę walki z prawicowym zagrożeniem, że 
rozdźwięki między 
partią a opozycją należą do przeszłości i w tej sytuacji należy pracować dla 
partii. Bardzo szybko 
zrozumiał swój błąd. Był to kolejny manewr Stalina. Rozprawiwszy się z opozycją 
na 
płaszczyźnie politycznej, Stalin wszystkich opozycjonistów zamknął w 
więzieniach. Teraz chce 
ich zlikwidować fizycznie. Jego, Smirnowa, też to czeka. Dlatego musi uratować 
rodzinę. Musi 
się zgodzić na uczestniczenie w procesie. I zrobi to. W ten sposób będzie mógł 
choć 
w niewielkim stopniu złagodzić kłamstwa, które posypią się na niego z ust 
pokornych 
oskarżonych i sprzedajnych świadków. Stalin zobaczy go na ławie oskarżonych, ale 
będzie się 
musiał pogodzić z tym, że jego scenariusz został naruszony.
Spotkawszy się ponownie z Gajem Smirnow zgodził się złożyć oświadczenie, jakoby 
w 1932 
roku Trocki istotnie wydał dyrektywę w sprawie terroru. Jednocześnie jednak 
zaznaczył, że on 
sam, siedząc w tym czasie w więzieniu, w działalności terrorystycznej nie 
uczestniczył i nie ma 
pojęcia, czy uczestniczyli inni oskarżeni. W zamian za to zażądał, żeby 
niezwłocznie zwolnili 
jego córkę oraz żeby dano mu możliwość upewnienia się, czy rzeczywiście została 
zwolniona.
Gaj przyjął te warunki. W dwie godziny później Smirnowa ponownie wprowadzono do 
jego 
gabinetu i pozwolono mu zadzwonić do domu. Smirnow zadzwonił. Słuchawkę 
podniosła żona 
Smirnowa, potem do telefonu podeszła córka. Na pytanie, co u niego, 
odpowiedział:
– Wszystko w porządku.
Codziennie w obecności Gaja dzwonił z jego gabinetu, żeby się przekonać, czy 
żona i córka 
są w domu.
26
W pralni pracowały trzy kobiety: jedna przyjmowała bieliznę, druga wydawała, 
trzecia 
wypisywała kwity i przyjmowała pieniądze.
Sofia Aleksandrowna od początku pracowała przy wydawaniu. Była to praca trudna 
i nerwowa: paczki ciężkie, wieczne użeranie się z klientami – to czegoś brakuje, 
to zakład coś 
zniszczył albo zaplamił, to zamiast podkoszulka wsunięto do paczki cudze majtki. 
Winien był 
najczęściej zakład pralniczy, ale i Lusia, która bieliznę przyjmowała, też nie 
była bez winy: nie 
dość uważnie przeglądała każdą sztukę, nie zauważała uszkodzeń, z którymi w 
ogóle nie wolno 
było przyjmować bielizny albo które należało odnotowywać w kwicie.
Tamara Fiodorowna, niemłoda już, poważna, małomówna kobieta, która wypisywała 
kwity 
i przyjmowała należność, i która w tym zespole była kimś w rodzaju zwierzchnika, 
robiła jej 
czasem uwagi. Ale Lusia, młoda dziewczyna, prychała:
– No rzeczywiście, może mam jeszcze ich zasrane kalesony obwąchiwać?
Tamara Fiodorowna nie mogła dopilnować wszystkiego. Wystawianie kwitów to praca 
bardzo czasochłonna: przy każdej sztuce trzeba wpisać należność za usługę według 
cennika, 
tymczasem cennik nie obejmuje wszystkich rzeczy, trzeba określić cenę w 
przybliżeniu, potem 
wszystko podliczyć, przeliczyć pieniądze, wydać resztę i nie pomylić się.
Toteż wszystko skrupiało się na Sofii Aleksandrownie. Wykłócać się nie 
potrafiła, a zresztą 
nie mogła przecież kwestionować tego, co było oczywiste, i od razu wypisywała 
protokół 
dotyczący braku jakiejś sztuki lub jej uszkodzenia. Kierownik pralni, Jaków 
Grigoriewicz, był 
z tego bardzo niezadowolony.
Jakow Grigoriewicz zawiadował pięcioma zakładami pralniczymi, do pracy wpadał to 
rano, 
to pod koniec dnia, patrzył spode łba, ponury, przygarbiony, w milczeniu 
wysłuchiwał wyjaśnień 
Tamary Fiodorowny, bez przekonania maczał pióro w kałamarzu, wpatrywał się tępo 
w wykaz, 
po czym stawiał zakrętas, oznaczający podpis.
Najpierw jednak podejrzliwie oglądał każdą zwracaną sztukę, czasem nawet z lewej 
strony, 
sprawdzał, czy nie ma tu jakiegoś oszukaństwa, po czym mówił, zwracając się do 
Sofii 
Aleksandrowny:
– Dawniej nigdy nie było reklamacji.
– Przecież nie ja niszczę bieliznę – broniła się Sofia Aleksandrowna.
– Toleruje pani kaprysy – mówił szef biorąc do ręki jakiś obrus. – Czy można w 
pralni zrobić 
taką plamę?
– Ale w kwicie ta plama nie została odnotowana – oponowała Sofia Aleksandrowna.
– A dlaczego miała być odnotowana? – wybuchała Lusia. – Co pani wygaduje? Kiedy 
przyjmowałam obrus, plamy nie było.
– Ależ Loisiu, źle mnie pani zrozumiała – tłumaczyła się Sofia Aleksandrowna. – 
Właśnie 
o tym mówię. Skoro w kwicie nie było odnotowane, to znaczy, że plama powstała w 
zakładzie.
Sofia Aleksandrowna odpowiadała w ten sposób, chociaż doskonale wiedziała, że 
Lusia 
lekceważy pracę.
– I to ma być plama, przecież tego w ogóle nie widać – mówił Jaków Grigoriewicz. 
– Pani 
powinna to klientce wyjaśnić, a pani wszystko spycha na mnie, ja muszę zgłaszać 
reklamację 
w zakładzie, odwalam za panią robotę.
Tak było każdego dnia, i z każdym dniem pretensji przybywało, a ich ton stawał 
się coraz 
napastliwszy.
Po wyjściu Jakowa Grigoriewicza Sofia Aleksandrowna kładła pod język tabletkę 
nitrogliceryny i osuwała się na taboret dysząc z wysiłkiem. Tamara Fiodorowna 
wstawała bez 
słowa i przejmowała wydawanie bielizny.
– Dziękuję, Tamaro Fiodorowno, już mi lepiej – mówiła Sofia Aleksandrowna, 
podnosiła się 
z taboretu i wracała do pracy. Starała się jakoś ułagodzić klientów, ale 
bezskutecznie, klienci 
awanturowali się coraz bardziej, wymyślali, w książce skarg i zażaleń pisali nie 
tylko o złej 
jakości usług, ale i o nieuprzejmości i chamstwie personelu.
– Są skargi na panią – mówił Jaków Grigoriewicz ponuro. – Będę zmuszony panią 
ukarać.
– Wie pan – odparła Sofia Aleksandrowna – ta praca jest dla mnie za trudna, mam 
chore 
serce, niech mnie pan zwolni.
– Jeśli pani jest chora, trzeba się postarać o rentę – powiedział Jakow 
Grigoriewicz. – 
A zwolnić panią mogę tylko dyscyplinarnie. Złożę raport dyrekcji, że są na panią 
skargi.
– Można panią zwolnić na własne żądanie – wtrąciła nagle Tamara Fiodorowna.
– A skąd wezmę następczynię?
– Poszuka pan. Od tego pan tu jest. Widzi pan przecież, że kobieta jest 
niemłoda, 
schorowana, a pan się nad nią znęca.
– No, no, niech sobie pani za dużo nie pozwala, Tamaro Fiodorowno, wie pani, 
kogo pani 
broni? Jej nigdzie nie przyjmą do pracy, ona ma syna w obozie.
– On nie jest w obozie... – zaczęła Sofia Aleksandrowna.
Ale Tamara Fiodorowna przerwała jej:
– Przyjmą czy nie, to już nie nasza sprawa. Tu pracować nie może, przecież pan 
widzi. 
A znęcać się nad człowiekiem nie wolno, żyjemy w Związku Radzieckim.
– A kto, kto się znęca? – wybąkał Jaków Grigoriewicz.
– Pan! Pan się znęca! I my to potwierdzimy.
– Oczywiście, że potwierdzimy! – wtrąciła nagle Lusia.
Jakow Grigoriewicz nic na to nie odrzekł, potem z ponurą miną zwrócił się do 
Sofii 
Aleksandrowny:
– Może pani złożyć podanie o zwolnienie na własne żądanie.
Tak Sofia Aleksandrowna rozstała się z pralnią. I wyłoniła się sprawa nowej 
pracy.
Sprawę tę Sofia Aleksandrowna omawiała ze swymi siostrami, Wierą i Poliną, z 
sąsiadką 
z tej samej klatki schodowej, Margaritą Artiomowną, i oczywiście z Warią. Waria 
była bardzo 
zadowolona, że Sofia Aleksandrowna odeszła z pralni.
– Pani musi mieć pracę spokojną i siedzącą – mówiła.
– A gdzie ja taką pracę znajdę?
– Będziemy szukać.
Waria pomyślała przede wszystkim o Wice Marasiewicz. Wika ma mnóstwo wpływowych 
znajomych, a nuż ktoś pomoże. Poza tym jej ojciec, profesor Marasiewicz, jest 
konsultantem 
w przychodni na prospekcie Gagarina i może mógłby jej załatwić pracę w 
rejestracji. To byłoby 
najlepsze, bo przychodnia znajduje się blisko domu.
Waria zatelefonowała do Wiki. Słuchawkę podniósł Wadim, od razu poznała go po 
głosie.
– Witaj, Wadim...
– Dzień dobry, kto mówi?
– Tu Waria Iwanowa, pamiętasz mnie? Siostra Niny.
– Aha – powiedział Wadim przeciągle i dodał oschle: – Słucham panią.
– Czy mogłabym rozmawiać z Wiką?
– Wiki nie ma.
– A kiedy będzie?
– Nigdy. Wika nie mieszka już w Moskwie.
– Ach, tak...
– Tak, do widzenia. Pozdrowienia dla Niny – powiedział Wadim i odłożył 
słuchawkę.
Zachował się jak cham. Dziwne. Czyżby z Wiką coś się stało? Czyżby ją zamknęli?
Wyglądało na to, że z jej mężem, architektem, wszystko jest w porządku. W prasie 
często 
spotykała jego nazwisko. A Wika? Ciekawe...
Później Waria dowiedziała się, że Wika wyszła za mąż i wyjechała za granicę. Ale 
wtedy jej 
nieobecność zmartwiła ją. Wika mogłaby pomóc.
Waria zwróciła się w tej sprawie nawet do Zoi. Matka Zoi pracowała jako 
bileterka w kinie 
„Karnawał”. Może znalazłaby się praca dla drugiej bileterki?
Zoja bardzo się do tego zapaliła. Prawdopodobnie liczyła, że tą drogą uda jej 
się odzyskać 
przyjaźń Wari.
Codziennie przekazywała Wari nowiny, i zawsze optymistyczne.
Z „Karnawału” co prawda nic na razie nie wyszło, ale kroi się coś w kinie „Ars”, 
czyli w ich 
własnym domu, czy może być coś lepszego?
Potem okazało się, że z „Arsu” też wyszły nici, za to pojawiło się wolne miejsce 
w kinie 
„Artystycznym” na placu Arbackim. Matka Zoi znała jakoby wszystkich dyrektorów 
kin i w 
ogóle miała w tych kręgach duże znajomości.
Potem pojawiło się kino „Praha”, też na placu Arbackim, potem kino „Union” w 
pobliżu 
Bramy Nikickiej.
Minęły dwa tygodnie i Waria przestała wierzyć w obietnice Zoi. Zrozumiała, że 
Zoja nie ma 
odwagi przyznać, iż nie udało jej się nic załatwić.
I wtedy, acz niechętnie, postanowiła zwrócić się do Igora Władimirowicza. Po 
tamtej historii 
z kwiatami stosunki między nimi nieco się zmieniły. Igor Władimirowicz jak 
dawniej odnosił się 
do niej życzliwie, witał ją uprzejmym uśmiechem, zabierał ze sobą na narady 
techniczne, kilka 
razy, kiedy było im po drodze, nawet ją odprowadził, ale zachowywał się z 
rezerwą. Domyślał 
się, że list w sprawie kwiatów nie był wywołany zamieszaniem w mieszkaniu, lecz 
że Waria po 
prostu trzyma go na dystans. Na pozór jednak wszystko wyglądało po staremu, 
dlatego Waria 
obawiała się, że tego rodzaju prośba może zostać przez niego źle zrozumiana. 
Wolałaby nie 
wciągać go w sprawy związane z matką Saszy, ale nie miała innego wyjścia.
– Chodzi mi o pewną moją znajomą – powiedziała. – Mieszka w tym samym domu, co 
ja. 
Znam ją bardzo dobrze i bardzo ją lubię. Jest to samotna starsza pani, uczciwa, 
dobra 
i przyzwoita. Z mężem dawno się już rozeszła, a dwa lata temu aresztowano jej 
syna. Jest 
samiuteńka. I nie ma z czego żyć. Do niedawna pracowała w pralni, ale to praca 
ciężka fizycznie 
i nerwowa. Musiała odejść. Swego czasu ukończyła gimnazjum i mogłaby wykonywać 
każdą 
pracę biurową. Czy nie dałoby się jej urządzić u nas albo w jakimś innym biurze 
projektów? Czy 
nie mógłby jej pan pomóc? Naturalnie gdzieś w pobliżu Arbatu, wie pan, co się 
dzieje w naszych 
tramwajach.
– U nas? – zaczął Igor Władimirowicz. – Niestety, Warieńko, budowa hotelu 
dobiega końca, 
pozostały jakieś niedoróbki, ale to się już nie liczy. Nasze biuro przystępuje 
do projektowania 
innych obiektów. Jakie to będą obiekty, jeszcze nie wiadomo. Możliwa jest nawet 
reorganizacja, 
chodzą słuchy, że nas połączą z innymi biurami projektowymi, a to by oznaczało, 
że będą nowe 
etaty. Słowem, kiedy te sprawy się już wyklarują, można będzie spróbować coś 
załatwić. Mam 
na myśli jakąś pracę u nas. A gdzie indziej, no cóż... – zamyślił się. – 
Spróbuję popytać. Co ona 
mogłaby robić, ta pani protegowana? A propos, jak się ta pani nazywa?
– Sofia Aleksandrowna Pankratowa. Igor Władimirowicz zapisał w terminarzyku.
– Tak! No więc cóż ona mogłaby robić?
– Może wykonywać każdą robotę biurową. Prowadzić skoroszyty dokumentów, 
prowadzić 
ich rejestrację, być sekretarką. To osoba bardzo sumienna i obowiązkowa. Może 
być 
rachmistrzem, kasjerką. Nie, kasjerką raczej nie. Mogłaby się pomylić. Lepiej 
rejestratorką.
– Czy ma jakiś zawód?
– Doprawdy nie wiem. Ostatnio pracowała w pralni, ale to była praca dorywcza. Po 
prostu 
blisko domu.
– Spróbuję się rozejrzeć – oświadczył Igor Władimirowicz – ale myślę, że lepiej 
byłoby 
poczekać, aż u nas skończy się reorganizacja i zatwierdzą nowe etaty. Widzę, że 
sprawy tej 
osoby bardzo pani leżą na sercu – dodał z uśmiechem.
– Tak – przyznała. – To człowiek bliski mi. I dodała:
– Jest w trudnej sytuacji. Trzeba jej pomóc.
Wieczorem opowiedziała Sofii Aleksandrownie o swojej rozmowie z Igorem 
Władimirowiczem. Nie bardzo wierzyła, że coś z tego wyjdzie, ale chciała dodać 
Sofii 
Aleksandrownie otuchy, tchnąć w nią jakąś nadzieje.
– Aha – przypomniała sobie – a czy ma pani jakiś zawód? Szef mnie o to pytał.
– Zawód? Nie, nie mam żadnego zawodu, Warieńko. Ukończyłam gimnazjum... w którym 
to 
było roku? W tysiąc dziewięćset dziesiątym. Potem zamierzałam wstąpić do 
konserwatorium. 
Miałam niezły głos. Ale wyszłam za mąż, urodził się Sasza. A potem – wojna, 
rewolucja. Kiedy 
Sasza podrósł, gdzieś w roku dwudziestym drugim, dwudziestym trzecim, trochę 
pracowałam, 
a raczej dorabiałam. Rozumiesz, Paweł Nikołajewicz, ojciec Saszy, jest 
człowiekiem bardzo 
skrupulatnym, wymagającym, wszystko powinno być na czas – i śniadanie, i obiad, 
i kolacja. I w 
domu żeby był porządek. Wszystko musi być wyprane, poprasowane. Dlatego nie 
mogłam się 
starać o żadną stałą pracę, żeby nie wracać do domu za późno. Szukałam roboty 
mniej 
absorbującej. Przez jakiś czas sprzedawałam bilety loteryjne, pamiętam, była 
taka loteria pomocy 
dla głodujących Powołża. Trzeba było chodzić po domach, a windy wtedy jeszcze 
nie działały. 
Ale byłam młoda i dawałam sobie radę. No i zawsze mogłam wpaść do sklepu i do 
domu, coś 
ugotować, zrobić coś. Zarobki były co prawda niewielkie. Potem sprzedawałam 
ozonatory.
– Co to takiego?
– A wieszało się to w toaletach, żeby zabić przykre zapachy. Wiesz, takie 
pudełeczka 
z dziurkami, a w środku flanelowa poduszeczka nasycona różnymi aromatycznymi 
substancjami. 
W połowie lat dwudziestych, kiedy się pojawiły, ludzie chętnie je kupowali, a 
potem bardzo 
szybko wyszły z mody i przestano kupować. Wszystko to było oczywiście strasznie 
śmieszne. – 
Sofia Aleksandrowna roześmiała się. – Wchodzisz do jakiegoś mieszkania, 
proponujesz taki 
ozonator! „A co to takiego?” – pytają. Więc tłumaczysz, pokazujesz. Czasem w tym 
celu trzeba 
było wejść do ubikacji, pokazać, jak się to wiesza. A tu ubikacja zajęta, trzeba 
czekać. No 
i w mieszkaniach mieszka wiele rodzin, czyli że muszą decydować wszyscy 
lokatorzy. 
Kosztowało to raptem jakieś dwa, trzy ruble, ale płacić musieli wszyscy. A tu 
ktoś jeden nie chce 
– po co mi ozonator? Wszyscy lokatorzy za, a jeden przeciw. I nie kupują. No bo 
jak to, on 
będzie oddychał przyjemnym powietrzem na nasz koszt? Nie! Wobec tego nikt nie 
będzie 
oddychał tym aromatem. – Sofia Aleksandrowna znowu się roześmiała. – Musiałam 
się rozstać 
z ozonatorami. Zaczęłam pracować jako agent ubezpieczeniowy. Ubezpieczałam na 
życie, 
ubezpieczałam majątek od pożaru i tak dalej. Robota jak robota. Tylko, 
rozumiesz, mało kto 
chciał się ubezpieczać. Nim się ktoś zgodził, trzeba go było godzinę 
przekonywać. A on ci na to: 
a co ja mam ubezpieczać? Jaki ja mam majątek? Stół, łóżko, trzy stołki? Jaki 
może być pożar 
w murowanym domu? A czasem i tak: „Wy, agenci, obiecujecie złote góry, a kiedy 
się przyjdzie 
do was po pieniądze, nawet rozmawiać z człowiekiem nie chcecie”. I to była 
prawda. Agenci 
dostawali prowizję, to i starali się jak najwięcej ludzi ubezpieczyć, a 
inspektorzy, na odwrót, 
usiłowali nic nie wypłacić albo wypłacić jak najmniej. W ogóle było to dość 
upokarzające. 
A zdarzało się i tak, że wyrzucano człowieka za drzwi. Ale nie to było 
najważniejsze. Najgorsze 
było to, że tam ni stąd, ni zowąd zwoływano różne zebrania. Przychodzisz o 
piątej, żeby zdać 
kwity i pieniądze, a tu stop! – zebranie. A ja muszę wracać do domu, wkrótce mąż 
wróci z pracy, 
trzeba mu podać obiad. Któregoś dnia zostałam na zebraniu, to urządził mi 
straszną awanturę, no 
i musiałam zrezygnować z pracy. Proponowali mi, żebym śpiewała w radiu, chociaż 
nigdy się nie 
uczyłam śpiewu, ale mąż kategorycznie mi zabronił. No i zostałam bez zawodu, a 
właściwie to 
mam zawód, ten najbardziej prozaiczny – jestem gospodynią domową.
Do Sofii Aleksandrowny przyjechała jej siostra Wiera, kobieta energiczna, 
przedsiębiorcza.
– Dobrze zrobiłaś, że odeszłaś z pralni – powiedziała. – To robota nie dla 
ciebie. Poszukamy 
ci innej pracy, łatwiejszej, spokojniejszej. Musisz się uzbroić w cierpliwość. I 
nie bądź uparta, 
choćby ze względu na Saszę.
Ta ostatnia uwaga dotyczyła pieniędzy, które przysyłał jej Mark Aleksandrowicz, 
a których 
Sofia Aleksandrowna nie chciała przyjmować. Przysyłał je co prawda nie 
bezpośrednio do niej. 
Pierwszy przekaz Sofia Aleksandrowna zwróciła mu, dlatego wysłał pieniądze 
Wierze z prośbą 
o przekazanie Soni, i potem robił to co miesiąc.
Sofia Aleksandrowna nie zgadzała się brać tych pieniędzy i Wiera składała je na 
książeczkę 
oszczędnościową.
– Musisz wszystko rozważyć – mówiła Wiera. – Ile ci przysyła Paweł Nikołajewicz?
– Pięćdziesiąt rubli.
– No właśnie. Dwadzieścia rubli wysyłasz Saszy, dwadzieścia pięć płacisz za 
mieszkanie, to 
co ci zostaje na życie? Pięć rubli. Dlaczego nie chcesz przyjąć pieniędzy od 
Marka? Powiedział 
coś niewłaściwego o Saszy? Ależ postaw się w jego sytuacji. Przecież on nie mógł 
Saszy pomóc, 
chociaż próbował. Sam mi o tym mówił. Przysięgał, że rozmawiał w tej sprawie z 
ważnymi 
osobistościami, nie mam powodu, żeby mu nie wierzyć. Znasz Marka, on kłamać nie 
będzie. No 
a że powiedział coś o rządzie, o Stalinie, na to nie ma rady, taki już jest, 
komunista, wierzy, że 
tak trzeba, że to wszystko słuszne, potrzebne. Ma prawo do własnych poglądów.
– Ja nie potrzebuję jego pieniędzy.
– Powiedzmy, że tobie nie są one potrzebne. A Saszy? Kończy mu się wyrok. Do 
Moskwy 
wrócić nie może, o tym musisz pamiętać i brać to pod uwagę. Czyli że musi dokądś 
wyjechać, 
gdzieś się urządzić, a w jego sytuacji to nie jest takie proste. Soniu, patrz na 
sprawy realnie. To 
już nie będzie Syberia, gdzie może się utrzymać za dwadzieścia rubli 
miesięcznie. To go będzie 
kosztować znacznie więcej. A przejazdy, a urządzanie się, a różne niepowodzenia. 
Soniu, ty 
musisz zdawać sobie sprawę z jego sytuacji. Potrzebne mu będą pieniądze, w 
przeciwnym 
wypadku zginie.
– Dobrze – zgodziła się Sofia Aleksandrowna. – Niech te pieniądze leżą na twojej 
książeczce, jeśli Saszy będą potrzebne, to mu wyślemy. Ostatecznie, oni go 
wsadzili, oni go 
zesłali, teraz będą go pędzać po całym kraju, no to niech mu pomagają.
– Soniu, co ty wygadujesz? Czy to Mark go wsadził?
– Tak, Mark. Mark albo tacy jak Mark. Oni są wszyscy jednakowi, wszyscy na jedno 
kopyto. 
Że to mój brat? No i co? I tak mu nic nie wybaczę. I nie tylko z powodu Saszy. 
Co oni 
wyprawiają z Rosją?! Co oni zrobili z ludźmi?! W nim już nie ma nic ludzkiego. 
To maszyna do 
produkcji surówki i stali.
– Jesteś niesprawiedliwa, Soniu. Doskonale wiesz, jak Mark cię kocha. Ja i 
Polina jesteśmy 
dla niego po prostu siostrami, a ty jesteś ukochana siostra. A Sasza to jego 
ukochany siostrzeniec.
Sofia Aleksandrowna przerwała jej:
– To było dawno i nieprawda. Teraz dla niego istnieje tylko jeden ukochany 
człowiek: Stalin. 
Wszyscy oni są zaślepieni, Stalin jest dla nich jak klapki na oczach, nie 
zastanawiają się nad tym, 
co on wyprawia, Stalin jest dla nich Bogiem, więcej niż Bogiem, bo dla ludzi 
wierzących w Boga 
istnieje pojecie dobra i zła, miłosierdzia, pokuty, współczucia, a dla nich nic 
takiego nie istnieje. 
Dla nich istnieje tylko Stalin, to ich Bóg, ich sumienie.
Zaczerpnęła powietrza i powiedziała:
– Dobra, skończmy z tym. Teraz dla mnie najważniejsze jest znaleźć pracę.
– Znaleźć pracę to żaden problem – powiedziała Wiera. – Ale ty musisz mieć pracę 
blisko 
domu.
– Teraz, kiedy jest metro, to już nie ma znaczenia.
– A jednak lepiej bliżej domu. Ja szukam, Polina szuka i jej mąż, i mój mąż.
Rozpytujemy się wśród znajomych, coś się w końcu znajdzie.
Jednakie najmądrzejszą, najpraktyczniejszą radę dała Sofii Aleksandrownie jej 
sąsiadka, 
Margarita Artiomowna, stara mądra Ormianka.
– Nic pani nie musi szukać – powiedziała. – Niech pani się zaopiekuje dziećmi z 
naszego 
domu. Wziąć choćby Gurowów. Mają pięcioletnią córeczkę, na imię jej Sonia, tak 
jak i pani, 
bardzo miłe dziecko. Rodzice pracują, oboje są inżynierami, a dziecka nie mają z 
kim zostawić. 
Przyjęli dziewczynę ze wsi, ale nie chcą jej zameldować, trzeba ją było zwolnić. 
Mają jeszcze 
starszą córkę, dziesięcioletnią, ale ta do drugiej jest w szkole.
No i szukają kogoś, kto by się zajął dzieckiem do drugiej po południu. Albo 
Fortunatowowie. 
Mają czteroletniego chłopczyka, i też oboje pracują. Są tam co prawda dwie 
babcie, ale nie 
bardzo się ze sobą zgadzają, przychodzą co drugi dzień i dopiero po drugiej – do 
południa są 
zajęte własnymi sprawami. No i ma pani drugie dziecko.
– Ale oni chyba latem wyjeżdżają na letnisko – zauważyła Sofia Aleksandrowna.
– Tak, matka Fortunatowa ma daczę, możliwe, że na lato weźmie dziecko do siebie. 
Ale na 
pewno nie na całe lato. To już starsza osoba, nie zechce przez cały dzień 
zajmować się 
dzieckiem, tym bardziej że ma tam sad. Dalej. Zoja Wieliczkina, która znalazła 
się w sytuacji bez 
wyjścia. Zna pani Zoję Wieliczkinę? Mieszka na trzeciej klatce. W zeszłym roku 
zmarł jej mąż.
– Znam.
– No właśnie. Jest lekarzem, pracuje gdzieś w Sokolnikach, a dziecko wozi do 
przedszkola 
przy fabryce „Sierp i młot”, gdzie pracował jej mąż. Wyobraża sobie pani te 
odległości? Żeby 
zdążyć do pracy, musi wstawać niemal o piątej rano. Na pewno chętnie odda pani 
dziewczynkę. 
Kto tam jeszcze? Lubow Sapożnikowa, plastyczka, mąż idzie do pracy, a ona siedzi 
w domu, robi 
kopie portretów przywódców, dziecka nie ma kto wyprowadzić na spacer – no i ma 
pani już 
czwórkę. Nie wiem, ale po dwadzieścia pięć rubli mogliby chyba zapłacić, razem 
sto rubli. 
Posiedzi pani z dziećmi na wewnętrznym podwórku, tam są drzewa, cicho, 
przyjemnie. W razie 
niepogody może pani spędzać czas w którymś z mieszkań, po kolei u każdego. Na 
przykład 
Gurowowie mają samodzielne dwupokojowe mieszkanie.
– Czy ja wiem? – powiedziała Sofia Aleksandrowna z wahaniem. – Od dziesiątej do 
drugiej. 
Trzeba dzieci nakarmić, a gdzie?
– Wszystko to można załatwić – odparła Margarita Artiomowna stanowczo. – Rodzice 
jakoś 
się tam między sobą dogadają. Zobaczy pani, znajdą się jeszcze inni chętni.
– No nie, czworo wystarczy, więcej nie trzeba, nie dam sobie rady.
– Ma pani rację – zgodziła się Margarita Artiomowna – czworo dzieci wystarczy.
Spacery z dziećmi nie trwały długo, zaledwie w kwietniu i w maju, potem dzieci 
się 
rozjechały, jedne na letnisko, inne na wieś do dziadków.
Któregoś dnia Sofia Aleksandrowna spotkała na podwórzu administratora domu. 
Administrator zatrzymał się i zagadnął ją:
– To już nie chodzi pani na spacery z dziećmi?
– Lato – odparła Sofia Aleksandrowna. – Dzieci wyjechały, jedne na letnisko, 
inne do 
dziadków.
Administrator chwilę milczał, potem powiedział:
– Niech pani idzie do biura inwentaryzacji. Zaułek Lewszyński pięć. Niech się 
pani zgłosi do 
Afanasija Pietrowicza i powie mu, że to ja panią przysłałem. Trzeba zabrać ze 
sobą dowód. Tam 
potrzebują pracowników, popracuje pani do jesieni.
Sofia Aleksandrowna poszła do biura inwentaryzacji i została przyjęta. Pomagała 
tam 
urzędniczce w porządkowaniu papierów, rysunków technicznych, planów, 
kosztorysów. 
Wszystko to od dłuższego czasu składano byle jak, roboty było co niemiara, i to 
roboty 
interesującej: całą tę dzielnicę – Arbat – Sofia Aleksandrowna znała.
Papiery należało starannie ułożyć w dużych skoroszytach, potem skoroszyty 
wędrowały na 
półkę według numeracji domów. Na stole leżał wykaz dokumentów, które powinny się 
znajdować w księdze inwentaryzacyjnej, i jeśli czegoś brakowało, trzeba to było 
odszukać. 
Niekiedy jakieś dokumenty znajdowały się w teczce innego domu. Trzeba też było 
sprawdzić, 
czy wszystkie rubryki są wypełnione, czy są daty, podpisy i temu podobne.
Sofia Aleksandrowna bardzo się przykładała do pracy, szefowa była z niej 
zadowolona. 
Biuro znajdowało się w suterenie, ale suchej. Przez okratowane okno, na poziomie 
chodnika, 
wpadało nawet trochę słońca.
W suterenie była maszynka elektryczna, czajnik, można było sobie podgrzać obiad, 
zaparzyć 
herbatę. Sofia Aleksandrowna czuła się tam dobrze. Za swoją pracę otrzymywała 
siedemdziesiąt 
rubli miesięcznie.
Często jednak wspominała dzieci ze swojej grupy, szczególnie Sonieczkę, córkę 
Gurowów.
– Taka mądra, zdolna dziewczynka – opowiadała Wari. – Ma taki chłonny umysł. 
Nasłuchała 
się w domu bajek i nawet ze mną rozmawia takim bajkowym językiem: „Sofio 
Aleksandrowno, 
moja zazulko, niech pani nam poczyta”. Jeśli się zamyśliłam, pytała: „Czemu się 
smęcisz, moja 
babuleńko?” A kiedy się ktoś uderzył, mówiła: „Nie płacz, mój dzielny junaku!” A 
raz 
powiedziała do innej dziewczynki: „No, chodź się bawić, ty stara wiedźmo!” Ja do 
niej: „Soniu, 
tak nie wolno mówić, a ona na to: „To w bajce dziadek tak przezywa babcię”.
Sofia Aleksandrowna uśmiechnęła się.
– Śmieszne dzieciaki i takie różne. Jeden chłopczyk, Boria Fortunatow, to 
okropny symulant, 
nawet sobie nie wyobrażasz. A jaki przebiegły! Mówię do niego: „Boria, sprzątnij 
po sobie 
zabawki”, a on mi na to: „Nie mogę, jestem chory”, „A co cię boli?”, „A łezki w 
nosku”. 
Któregoś dnia jedliśmy obiad u Gurowów, była zupa szczawiowa, a on – nie będę 
jadł, bo to, 
powiada, nie zupa, tylko jakieś błoto. Wyobrażasz sobie, jakie trafne znalazł 
określenie? Kiedyś 
się przewrócił, leży i płacze. „Przestań płakać, mówię do niego. Nic ci się nie 
stało”. A on: „Stało 
mi się. Uderzyłem się o ulicę”. „Ale już wszystko dobrze. Wstawaj”. „Nie wstanę, 
ja się 
potłukłem na śmierć”. Kiedyś wlazł pod łóżko. Mówię mu, żeby wyszedł. „Nie, 
powiada, nie 
wyjdę, mnie tu dobrze. Tam jest dzień, a tu noc”. „No, proszę cię, wyjdź, ty 
jesteś taki miły 
chłopczyk”. „Nie, ja nie jestem miły, ja jestem paskudnik”.
Waria podziwiała jej dobroć, była zadowolona, że Sofia Aleksandrowna potrafi się 
z czegoś 
cieszyć, że choć trochę oderwała się od swoich dręczących myśli o Saszy.
– W ogóle dzieci są niezwykle spostrzegawcze – mówiła Sofia Aleksandrowna – i 
mają 
zadziwiające wyczucie słowa. Wkładam dziewczynce berecik, mówię: „Leży jak 
ulał”. A ona: 
„Co ulał?” Potem ogląda obrazek, na którym jest las, i pyta: „Czy w lesie są 
wilki?” „Są”. „A ty 
się boisz?” „Boję się”. „A ciocia Ania się nie boi, bo ona ma końskie zęby”. 
Albo o naszym 
kinooperatorze: „Czy ten pan Walerian to pije walerianę?” Albo: „Czy ciocię 
nazywają Róża, bo 
ładnie pachnie?”
– Jesienią wrócą, to znowu zorganizuje sobie pani grupę – powiedziała Waria.
– Możliwe. Dobrze się z nimi czuję. Co prawda, trzeba się nieźle nauwijać. Ten 
chce siusiu, 
ten kupkę. Ten ma katar, ten jest przeziębiony, temu zawiąż sznurowadło. Poza 
tym dzieci są 
bardzo uparte. Mówię bo Bori: „Nie chodź bez czapki!” A on mi na to: „Ja nie 
chodzę, ja 
biegam!” I dalej biega bez czapki. Obawiam się, że w zimie mogą być z nim 
kłopoty. A w ogóle 
to zobaczymy... W biurze też mi się nieźle pracuje. Roboty dużo, ale nie powiem, 
ciekawa 
robota. Stykam się z takimi różnymi terminami, jakich nigdy przedtem nie 
słyszałam. Papier 
światłoczuły, kalka, projekcja.
Wari terminy te były znane, była technikiem, uczyła się w instytucie budowlanym.
– Teraz obie mamy ten sam zawód – zażartowała.
W domu czekał na nią list.
Charakter pisma wydał jej się znajomy. Otworzyła kopertę, spojrzała na podpis – 
tak, 
oczywiście, Igor Władimirowicz.
„Droga Pani Wariu – pisał Igor Władimirowicz. – Pani króciutki list o kwiatach 
pozwala mi 
zrobić to, na co długo nie mogłem się zdobyć, a mianowicie – napisać do Pani. 
Teraz nie będę się 
czuł winny, że narzucam się z korespondencją, bo mój list jest tylko 
odpowiedzią. To, że go piszę, 
zbliża mnie nieco do Pani, a więc sprawia mi radość.
Przeczytałem Pani liścik wielokrotnie, bo jest to pierwszy list w historii 
naszej znajomości, 
staram się wniknąć w każde jego słowo, tłumaczę je sobie na różne sposoby, 
szukam w nim 
ukrytych treści. Czasami w jakimś zwrocie wyczuwam jakby ciepło, ale zaraz 
przypomina mi się 
Pani codzienna powściągliwość i wtedy zaczynam podejrzewać w nim ironię. Nie 
umiem dotrzeć 
do znaczenia Pani słów, kiedy nie słyszę intonacji Pani głosu.
Proszę mi wybaczyć, jeśli mój skromny podarek sprawił Pani jakieś kłopoty, to 
się już nigdy 
więcej nie powtórzy, uroczyście przyrzekam.
W żaden sposób nie mogę zapomnieć tego «proszę dzwonić», które rzuciła mi Pani 
ze stopnia 
tramwaju. Dla nieznajomego takie «proszę dzwonić» oznacza przyzwolenie na 
podtrzymanie 
znajomości. Dla mnie, który Panią zna, znaczy zaledwie tyle, co «do widzenia», a 
«do widzenia», 
niestety, nie zapowiada żadnego widzenia.
Gdyby Pani powiedziała «proszę zadzwonić», oznaczałoby to nie tylko 
przyzwolenie, ale 
i zachętę. Dwie litery, a jaka różnica. «Proszę zadzwonić» nie mówi się 
pierwszego dnia 
znajomości.
Czy pamięta Pani zamknięty Ogród Aleksandrowski? Kałuże? Pani pantofelki? Mur 
kremlowski? Grotę Wenus? Maciupeńką dziurkę w pończosze? Gwizdek dozorcy? Bramę 
zastawioną ławką? Hura!!! Jesteśmy uratowani! Możemy się nawet podroczyć z 
dozorcą. Cały 
ten spacer był utkany z niezliczonych kropel deszczu...
Jest Pani jakaś nietypowa, niełatwa...
Odnoszę wrażenie, że ma pani jakieś kłopoty i tak bardzo chciałbym Panią 
pocieszyć. Kiedy 
była Pani mężatką, nic o Pani nie wiedziałem, ale wszystko rozumiałem. Chciałem 
Pani pomóc, 
ale nie wiedziałem, jak to zrobić.
Wczoraj byłem w pewnej sprawie na Arbacie, przechodziłem obok Pani domu, nawet 
wsiadałem do tramwaju na Pani przystanku, rozglądałem się na wszystkie strony, 
ale Pani się nie 
zjawiła...
Pamięta Pani naszą grę? Do najbliższej przecznicy jesteśmy na «ty», do następnej 
na «wy». 
Nie zgodziła się Pani przyjąć tej gry i być ze mną na «ty». Było mi z tego 
powodu bardzo smutno.
Czy nie mogłaby Pani pozwolić, bym odprowadzał ją samą, bez Zoi?
Jak trudno nawiązać z Panią tę nieuchwytną nić, która rodzi się z podobnego 
nastroju 
dwojga ludzi. Wystarczy jedno Pani słowo... Ale za każdym razem trzeba zaczynać 
wszystko od 
początku.
Lubię muzykę, chodzę na koncerty. Jakby to było cudownie słuchać muzyki razem z 
Panią.
Raz, kiedy była Pani chora, postanowiłem Panią odwiedzić bez uprzedzenia (jako 
zwierzchnik mam przecież obowiązek troszczyć się o zdrowie swoich pracowników), 
wszedłem po 
schodach, postałem pod drzwiami, podniosłem rękę do dzwonka, ale przestraszyłem 
się czegoś, 
może chłodnego powitania, pędem zbiegłem po schodach i pojechałem do domu. Nigdy 
dotąd nie 
wspomniałem Pani o tym.
Proszę mi wybaczyć ten nudny list. Chciałbym siedzieć obok Pani na balustradzie 
bulwaru 
i obserwować przechodniów, słuchać Pani celnych, dowcipnych uwag o ludziach. 
Chciałbym, 
żeby Pani upuściła kwiatek na placu – drobiazgi decydują o bogactwie doznań.
Całe dni spędzamy razem w pracy, ale ta praca nas właściwie dzieli. Niech Pani 
napisze do 
mnie choć dwa słowa, taki telegrafopodobny list, i wtedy znowu będziemy razem. A 
ja Pani 
odpowiem. Tak bardzo chciałbym, żeby moje listy sprawiały Pani przyjemność.
Kiedy po raz pierwszy zobaczyłem Panią w «Nationalu», była Pani w kapeluszu z 
szerokim 
rondem. Potem zdjęła go Pani i ujrzałem ogromne oczy, czyste i niewinne. I. W.
P.S. Ten list napisałem rok temu, ale nie miałem odwagi go wysłać. Teraz robię 
to, nie 
zmieniając w nim ani słowa, gdyż nie zmieniła się ani moja miłość do Pani, ani 
moje 
oczarowanie. I. W.”
Waria opuściła list na kolana i długo tak siedziała, zamyślona.
List tchnął szczerością. To wspaniały człowiek, myślała, i życie z nim byłoby 
łatwe 
i beztroskie, ciekawe i wesołe. Należy do elity, jest „hołubiony” i korzysta ze 
wszystkich 
przywilejów, jakie tej elicie przysługują. Ale zawdzięcza to swoim zdolnościom i 
pracowitości, 
a nie temu, że jest posłuszny. A to niemało, to nawet bardzo dużo, dlatego 
żywiła dla niego 
szacunek. Jednakże owo życie, które jeszcze przed rokiem tak ją nęciło, do 
którego tak się rwała 
ze swojego szarego, komunalnego mieszkania, już jej nie pociągało. Teraz znała 
już odwrotną 
stronę medalu: nie, ona nie może i nie chce wieść takiego beztroskiego, 
bezmyślnego życia, 
kiedy obok cierpią i umierają z głodu dzieci i starzy ludzie. Nie czuje się na 
siłach walczyć 
z fałszem, nie wie, jak się do tego zabrać, ale uczestniczyć w tej uczcie też 
nie będzie.
Będzie czekać na Saszę... Sasza wie, jak trzeba żyć, szczególnie teraz, po 
wszystkich 
próbach, których mu nie szczędzono. Oczywiście, nie będzie mu łatwo, kiedy 
wróci, zresztą 
wszyscy twierdzą, że do Moskwy go nie wpuszczą. Ale obojętne, gdzie się urządzi, 
ona ma 
obowiązek mu pomóc. Każdy człowiek potrzebuje oparcia. Ona właśnie będzie dla 
niego takim 
oparciem, innego oparcia Sasza nie ma!
Jedno ją tylko męczyło. Były to słowa, które Nina rzuciła jej w twarz w czasie 
kłótni 
z powodu fotografii Saszy. „Jeśli to twój narzeczony, krzyczała Nina, to 
dlaczegóż ty na niego 
nie czekałaś, tylko wydałaś się za mąż za szulera!” Czy Sasza również potraktuje 
jej małżeństwo 
jako zdradę? Ale to nie była zdrada. Była wtedy głupią smarkulą i nic nie 
rozumiała, marzyła jej 
się niezależność, myślała, że tę niezależność osiągnie poprzez małżeństwo. 
Myliła się. Saszy o tej 
sprawie nie pisała, nie chciała mu sprawiać przykrości, taka wiadomość 
dotknęłaby go do 
żywego. Ale kiedy wróci, ona o wszystkim mu opowie, i on ją zrozumie, i wybaczy 
jej.
Długo zastanawiała się nad odpowiedzią na list Igora Władimirowicza. Co ma 
odpowiedzieć 
i jak odpowiedzieć, czy odpowiedzieć listownie, czy po prostu z nim porozmawiać? 
Wyznać mu 
całą prawdę? Ostatecznie zdecydowała się z nim porozmawiać. Wówczas to ich 
drugie, 
pozabiurowe życie przestanie istnieć.
Znalazłszy stosowny moment weszła do jego gabinetu.
– Igorze Władimirowiczu, przyszłam w związku z listem – zaczęła.
Igor Władimirowicz zbladł.
– Tak? – wybąkał.
– Chciałabym postawić sprawę otwarcie: kocham pewnego człowieka, który przebywa 
daleko stąd i za rok powinien wrócić. Czekam na niego.
Igor Władimirowicz milczał chwilę, potem opanował się i powiedział z łagodnym 
uśmiechem:
– No cóż, Wariu, ja też będę czekał...
27
Rozpracowanie głównych oskarżonych, Zinowiewa i Kamieniewa, powierzono 
naczelnikowi 
WEK-u – wydziału ekonomicznego, Mironowowi, który uchodził za człowieka 
najbardziej 
wykształconego w kierownictwie NKWD.
Stalin był z niego zadowolony. Sam wysunął go na stanowisko naczelnika WEK-u i 
często 
wzywał do siebie razem z Jagodą.
Jagodzie bardzo to odpowiadało. Mironow miał niepospolitą pamięć i po powrocie 
od Stalina 
ze stenograficzną dokładnością zapisywał wszystko, co Stalin mówił. Czasami było 
niezręcznie 
zapisywać w obecności Stalina jego wskazówki, a już co się tyczy przyszłego 
procesu, było to 
wręcz wykluczone – Stalin kierował przygotowaniami do procesu w tajemnicy, nawet 
członkowie Biura Politycznego nie byli informowani i dowiedzieli się o procesie 
dopiero wtedy, 
kiedy przygotowania zostały zakończone.
Chodziły słuchy, jakoby Mironow zamierzał ustąpić ze stanowiska. Jedni 
twierdzili, że 
podgryza go Jagoda, węsząc w nim rywala, inni, że jako ekonomista chciałby się 
przenieść do 
Ludowego Komisariatu Handlu Zagranicznego. Z napomknięć Wutkowskiego, który 
przyjaźnił 
się z Mironowem, Szarok wywnioskował, że Mironów nie chce uczestniczyć w 
przygotowaniach 
do procesu starych bolszewików. Szarok nie wątpił, że i Wutkowski się do tego 
nie pali.
W odróżnieniu od przebiegłego Słuckiego i okrutnego, brutalnego Gaja Mironow 
miał 
w aparacie opinię człowieka łagodnego. Poza tym Mironow naprawdę wierzył, że 
cała ta niezbyt 
sympatyczna robota jest podyktowana nadrzędnymi interesami partii. Prowadził 
procesy tak 
zwanych szkodników, ale sprawami stricte partyjnymi się nie zajmował, nie miał 
nic wspólnego 
z aresztowaniami byłych członków partii. Nie wiedział nawet o operacji Jagoda – 
Zaporożec – 
Nikołajew. Nie miał żadnego doświadczenia w pracy z trockistami, zinowiewowcami, 
bucharinowcami, a tu nagle – Kamieniew, były członek Biura Politycznego, 
najbliższy przyjaciel 
i towarzysz Lenina, człowiek, którego kiedyś z zachwytem słuchał na zebraniach i 
oklaskiwał 
entuzjastycznie jako jednego z przywódców partii. I oto tegoż Kamieniewa 
wprowadzono do 
jego gabinetu i on, Mironow, musi go przesłuchiwać i doprowadzić do tego, żeby 
się przyznał, iż 
jest terrorystą i mordercą.
Teraz był to wyniszczony przez więzienia starzec. A jednak Mironow od razu 
rozpoznał 
w nim tamtego Kamieniewa, którego widywał i słuchał na zebraniach. Tylko 
przezwisko 
„tłuścioch”, które mu wtedy nadał, po tych strasznych latach procesów, zesłań i 
więzień, już nie 
bardzo do niego pasowało. Niewysoki, o pięknie osadzonej głowie, złocistej, 
mocno posiwiałej 
czuprynie, takiej samej, rudawej po brzegach brodzie i wąsach, o błękitnych, 
nieco wypukłych, 
krótkowzrocznych oczach (pince-nez mu odebrano) miał powściągliwy, zdradzający 
staranne 
wychowanie sposób bycia, jakiś osobliwy, inteligencki, „profesorski” chód, 
płynne ruchy. 
Wszystko to sprawiało, że nawet tu, w tej katowni, był uosobieniem godności i 
budził 
mimowolną sympatie. Mironów wskazał Kamieniewowi stołek i powiedział:
– Obywatelu Kamieniew! W waszych aktach znajdują się zeznania pewnej liczby 
byłych 
opozycjonistów, którzy twierdzą, że począwszy od roku tysiąc dziewięćset 
trzydziestego 
drugiego przygotowywali pod waszym kierunkiem zamach na towarzysza Stalina i 
innych 
członków Biura Politycznego oraz dokonali zabójstwa towarzysza Kirowa.
– Doskonałe wiecie, że to nieprawda – odparł Kamieniew. – Bolszewicy nigdy nie 
stosowali 
terroru indywidualnego.
Mironow odczytał mu zeznania Reinholda.
– Nie ma w tym ani słowa prawdy – oświadczył Kamieniew.
– Reinhold może to potwierdzić podczas konfrontacji.
– Proszę bardzo.
Podczas konfrontacji Reinhold potwierdził, że niejednokrotnie bywał w mieszkaniu 
Kamieniewa, kiedy omawiano tam plany aktów terrorystycznych.
– Kłamca! – powiedział Kamieniew. Reinhold odpowiedział wyzywająco:
– Nie ja jestem kłamcą, lecz wy!
– Kiedyż to bywaliście u mnie, tylko konkretnie!
– Sami doskonale wiecie kiedy. Proszę mi nie zadawać prowokacyjnych pytań. 
Kamieniew 
spojrzał na Mironowa, jakby nakazując mu, żeby przywołał Reinholda do porządku.
– Obywatelu Reinhold – powiedział Mironów. – Pytanie obywatela Kamieniewa jest 
zgodne 
z prawem.
Reinhold wzruszył ramionami!
– Powiedziałem chyba jasno: bywałem tam kilka razy w roku trzydziestym drugim, 
trzecim 
i czwartym.
– W takim razie – oświadczył Kamieniew – bądźcie łaskawi powiedzieć, i to 
możliwie 
szczegółowo, jaki jest rozkład pokojów w mieszkaniu.
Reinhold zrozumiał, że wpadł, i odpowiedział arogancko:
– Nie jestem obowiązany odpowiadać na takie pytania. Wasze mieszkanie jeszcze 
nie jest 
muzeum i wątpliwe, czy nim kiedykolwiek będzie. Nie chodziłem tam z wycieczką i 
nie 
zwiedzałem go.
Kamieniew zwrócił się do Mironowa:
– Towarzyszu Mironow, może wy zapytacie o to towarzysza Reinholda?
Ale Mironow również zdawał sobie sprawę, że Reinhold wpadł.
– Towarzyszu Kamieniew – powiedział – nie chodzi przecież o wasze mieszkanie, 
lecz 
o wasze rozmowy z obywatelem Reinholdem.
– Mimo to proszę o zaprotokołowanie, że obywatel Reinhold uchylił się od 
odpowiedzi na 
moje pytanie – nalegał Kamieniew.
– W ogóle nic nie protokołuję. To rozmowa wstępna. Jeszcze do tego wrócimy.
Na tym konfrontacja się skończyła. Kamieniewa i Reinholda odprowadzono do ich 
cel.
Mironów natychmiast zadzwonił do Szaroka i wezwał go do siebie.
– Towarzyszu Szarok – zaczął – wy prowadzicie sprawę Reinholda. Niestety, źle to 
zrobiliście.
Szarok patrzył na Mironowa z nie ukrywanym zdumieniem. Poczuł chłód w sercu. 
Zeznania 
Reinholda stanowiły podstawę oskarżenia. Jeśli źle je przygotował, jeśli zostały 
podważone, całe 
oskarżenie bierze w łeb. I odpowiedzialność naturalnie spadnie na niego.
– W swoich zeznaniach powtarza wielokrotnie, że bywał w mieszkaniu Kamieniewa, 
a podczas konfrontacji okazało się, że nie ma o nim pojęcia. Powinniście to byli 
przewidzieć 
i choć raz pojechać z Reinholdem do mieszkania Kamieniewa.
Szarok odetchnął z ulgą. Mironow to wielka szycha, ale wielka szycha a dobry 
oficer śledczy 
to dwie różne rzeczy. Złamać podsądnego to jedno, a przygotować go do 
konfrontacji to coś 
całkiem innego. Reinhold obciążył swymi zeznaniami wielu ludzi, ale nie można go 
było 
przecież wozić do wszystkich mieszkań, zresztą nie pozwolono by na to. Mironow 
powinien był 
zawczasu uprzedzić, że Reinholda należy przygotować do konfrontacji właśnie z 
Kamieniewem, 
wtedy wszystko zostałoby sprawdzone i przygotowane tak, że mucha nie siada. 
Mironow jednak 
nawet się o tym nie zająknął, więc wina spada na niego.
Szarok wyłożył sprawę grzecznie i taktownie. A że Mironow był człowiekiem 
niegłupim, 
w lot zrozumiał, jakie palnął głupstwo.
Szarok też nie był głupi, toteż gdy na naradzie grup śledczych u Mołczanowa 
Mironow 
zameldował, że przesłuchanie Kamieniewa nic nie dało, że podsądny nie przyznaje 
się do winy, 
że jego konfrontacja z Reinholdem skończyła się fiaskiem, Szarok nawet nie 
pisnął, że 
konfrontacja była nie przygotowana. Po przelotnym spojrzeniu, jakie rzucił na 
niego Mironow, 
Szarok zrozumiał, że szef docenił jego lojalność. Poza tym Mironow, o czym 
Szarok dowiedział 
się od Wutkowskiego, miał oświadczyć Jagodzie, że przesłuchiwanie Kamieniewa 
jest bezcelowe 
i byłoby wskazane, żeby Jeżow, tak jak to było z Reinholdem, porozmawiał z 
Kamieniewem 
osobiście i w imieniu KC zażądał od niego współpracy, a w razie odmowy zagroził 
mu 
rozstrzelaniem.
Jagoda jednak i tym razem zabronił zwracania się o pomoc do Jeżowa, natomiast 
polecił 
włączyć do sprawy sadystę Czertoka, człowieka sobie bliskiego, który bywał u 
niego w domu. 
Jagoda lubił chodzić na ślizgawkę, na Pietrowkę 64, i pracownicy NKWD, którzy o 
tym 
wiedzieli, mieli niezłą zabawę obserwując, jak Czertok, prawie leżąc na lodzie, 
sznurował 
Jagodzie buty. Płaszczący się przed władzą Czertok był bezlitosny wobec 
podsądnych.
Gabinet Szaroka znajdował się na tym samym korytarzu, co gabinet Czertoka, i 
przechodząc 
tamtędy Szarok słyszał, jak Czertok prowadzi przesłuchanie Kamieniewa.
– Jesteś tchórzem i łamistrajkiem! – wrzeszczał Czertok. – Tak mówił o tobie 
Lenin. Kiedy 
towarzysz Stalin walczył w konspiracji, ty przesiadywałeś w paryskich 
kawiarniach. Przez całe 
życie ssałeś krew partii, narodu, klasy robotniczej. Krwiopijca, ścierwo! 
Zamordowałeś Kirowa 
i całą partię wyciąłbyś w pień! Gdybym cię teraz wypuścił na ulicę, pierwszy 
napotkany 
człowiek rozdeptałby cię jak nędznego robaka. Czy sobie wyobrażasz, co zrobiliby 
z wami 
robotnicy, gdybyśmy was obu z Zinowiewem przywieźli do fabryki – rozszarpaliby 
was na 
strzępy, zostałaby po was mokra plama. Jesteś łajnem! Jesteś skończony, 
skończony, wystarczy 
jedno moje słowo i zastrzelą cię jak psa, a mnie jeszcze podziękują. Idzie się 
na rękę takiej 
miernocie, obiecuje mu się darować jego parszywe życie, a ten się jeszcze waha! 
Stój spokojnie, 
ty bydlaku, nie ruszaj się! W ten sposób Czertok prowadził przesłuchanie 
Kamieniewa, brał go 
na „konwejer”, kazał stać bez ruchu godzinami, póki Kamieniew nie padał – ale 
wszystko bez 
skutku, Kamieniew do niczego się nie przyznawał.
Niepowodzenie z Kamieniewem i wątpliwe powodzenie ze Smirnowem pozwoliły 
Jeżowowi 
przejąć śledztwo. Sprzeciw Jagody na nic by się nie zdał – Stalin ponaglał i 
dalsza zwłoka mogła 
się dla Jagody źle skończyć. A teraz w razie dalszych niepowodzeń cała 
odpowiedzialność 
spadłaby na Jeżowa.
Wyciągając wnioski z dotychczasowych doświadczeń Jeżow zastosował nową taktykę: 
otwarcie i bez ogródek w imieniu Biura Politycznego zażądał od Zinowiewa 
złożenia zeznań 
obciążających Trockiego.
Chorego, ledwie trzymającego się na nogach Zinowiewa wprowadzono nocą do 
gabinetu 
Agranowa. Poza Jeżowem i Agranowem byli tam również Mironów i Mołczanow. Mironów 
na 
polecenie Jeżowa miał prowadzić szczegółowy protokół. Jagoda pod jakimś 
pretekstem nie 
przyszedł, nie chciał być w cieniu Jeżowa, zazdrośnie obserwował jego 
poczynania, liczył, że 
powinie mu się noga.
Bezustannie zerkając do swego dużego notesu, w którym zapisywał wyłącznie 
wskazówki 
Stalina, Jeżow oświadczył, że według absolutnie wiarygodnych doniesień Japonia i 
Niemcy 
zamierzają wiosną trzydziestego dziewiątego roku zaatakować Związek Radziecki i 
w tej sytuacji 
Związek Radziecki musi sobie zapewnić poparcie międzynarodowego proletariatu. 
Niestety, na 
przeszkodzie temu stoi Trocki. Biuro Polityczne liczy na to, że Zinowiew pomoże 
ostatecznie 
zdyskredytować Trockiego i jego bandyckie organizacje. Jeśli Zinowiew to uczyni, 
będzie to 
oznaczało, że naprawdę złożył broń i skapitulował przed partią.
– Czego ode mnie chcecie? – ciężko dysząc zapytał Zinowiew.
– Na procesie musicie potwierdzić publicznie, że na polecenie Trockiego 
przygotowywaliście wraz ze swymi zwolennikami zamach na towarzysza Stalina i 
innych 
członków Biura Politycznego i że jednego takiego mordu – na towarzyszu Kirowie – 
dokonaliście.
– Nie liczcie na to. To łgarstwo i nigdy tego nie zrobię.
– No cóż – Jeżow znowu zajrzał do notesu – zmuszony jestem przekazać wam słowa 
towarzysza Stalina:, Jeśli Zinowiew się przyzna, będzie mu darowane życie. Jeśli 
odmówi, 
zarówno on, jak i wszyscy opozycjoniści będą sądzeni przez tajny trybunał 
wojskowy”.
– Żądacie mojej głowy – powiedział Zinowiew cicho. – No cóż, weźcie ją sobie i 
podajcie ją 
Stalinowi na tacy.
– Przypominam, że stawiacie na kartę życie tysięcy opozycjonistów. Ich życie 
jest 
w waszych rękach.
– Cokolwiek bym powiedział lub podpisał, i tak mnie zabijecie, zabijecie tysiące 
innych 
ludzi, wytępicie całą leninowską gwardię – powiedział Zinowiew, a po chwili 
milczenia dodał 
kategorycznie i twardo: – Powtarzam, na mnie nie liczcie.
Jeżow kazał wyprowadzić Zinowiewa i natychmiast sprowadzić Kamieniewa. Za 
wszelką 
cenę musiał się wykazać jakimś sukcesem i liczył na to, że „obrobiony” przez 
Czertoka 
Kamieniew okaże się bardziej uległy. Ponieważ jednak nie miał co do tego 
pewności, a nie chciał 
po raz drugi na oczach innych przeżywać porażki, zwolnił Agranowa i Mołczanowa 
zatrzymując 
tylko Mironowa, jako tego, który prowadzi sprawę Kamieniewa.
Kiedy wprowadzono Kamieniewa, Jeżow powtórzył wszystko, co poprzednio powiedział 
Zinowiewowi, ale na zakończenie dodał, jakoby Reinhold zeznał, że wraz z synem 
Kamieniewa 
czatował na szosie Dorogomiłowskiej na samochód wiozący Stalina i Woroszyłowa.
– Ciekawe, w jaki sposób mój syn mógł się tam znaleźć, skoro od półtora roku 
przebywa na 
zesłaniu w Ałma-Acie – zauważył Kamieniew.
– Macie na myśli swojego syna Aleksandra – zaoponował Jeżow – Reinhold zaś 
wymienił 
drugiego waszego syna, Jurija, proszę, możecie przeczytać.
Podał Kamieniewowi protokół zeznań Reinholda. Kamieniew przeczytał i wymamrotał 
oszołomiony:
– To... to... Przecież to jeszcze dziecko.
– Znana wam jest uchwała CKW i RKL ZSRR z 7 kwietnia 1935 roku? Czy może mam ją 
wam przypomnieć? Proszę bardzo: „Małoletnich, poczynając od 12 roku życia, 
którym 
udowodniono dokonanie kradzieży, gwałtu, spowodowanie uszkodzeń ciała, kalectwa 
lub 
usiłowanie zabójstwa, pociąga się do odpowiedzialności karnej z zastosowaniem 
wszystkich 
wymiarów kar”. Podpisali towarzysze: Kalinin, Mołotow, Akułow. Co wy na to? A 
wasz syn ma 
już więcej niż dwanaście lat. I za próbę dokonania zamachu na towarzysza Stalina 
i Woroszyłowa otrzyma najwyższy wymiar kary.
– Ty nikczemny łajdaku! – krzyknął Kamieniew.
Jeżow połączył się telefonicznie z Mołczanowem i nakazał mu niezwłocznie 
aresztować syna 
Kamieniewa, Jurija Kamieniewa, i włączyć go do procesu przeciwko Trockistowsko-
Zinowiewowskiemu Centrum terrorystycznemu. Po czym, nawet nie spojrzawszy na 
Kamieniewa, wyszedł z gabinetu.
Kamieniewa odprowadzono do celi.
Wiedział, co go czeka, i rozumiał, że nie ma dla niego ratunku.
Na haniebnym procesie w styczniu trzydziestego piątego roku przekonał siebie, że 
w imię 
nadrzędnych interesów partii winien wziąć na siebie moralną odpowiedzialność za 
zabójstwo 
Kirowa. I dostał za to pięć lat. W lipcu trzydziestego piątego roku znowu 
wyciągnięto go na 
zamknięty proces w związku z mitycznym spiskiem kremlowskim, w który była jakoby 
zamieszana żona jego brata Mikołaja, Nina Aleksandrowna pracująca podówczas w 
bibliotece 
rządowej. Skazali i Ninę, i Mikołaja, a jemu dali dziesięć lat.
Jego pierwsza żona, Olga Dawidowna, została zesłana w marcu trzydziestego 
piątego roku 
do Taszkientu. Również wtedy, w marcu, aresztowano i zesłano do Ałma-Aty jego 
starszego 
syna Aleksandra, absolwenta Akademii imienia Żukowskiego.
Jego druga żona, Tatiana Glebowa, została wraz z ich pięcioletnim synkiem 
Władimirem 
i swoim synem z pierwszego małżeństwa, Igorem, zesłana do Azji Środkowej. To w 
jej 
mieszkaniu na Arbacie, w zaułku Kamiennym, aresztowano go szesnastego grudnia 
trzydziestego 
drugiego roku.
Na wolności pozostał tylko młodszy syn Jurij i pięcioletni wnuk Witalij.
I oto teraz dobierają się do Jury, małego chłopca, pioniera, chcą go rozstrzelać 
jako 
terrorystę. A za siedem lat, kiedy wnuk Witalij ukończy lat dwanaście, wyciągną 
łapy po niego. 
Nieszczęsne dzieci.
Rozpiął kołnierzyk. Do jego celi nigdy nie zaglądało słońce i nawet w lipcu było 
tu chłodno, 
ale tego dnia za oknem panował widocznie wyjątkowy upał.
Nie miał złudzeń, wiedział, że jeśli zgodzi się na proces, zostanie 
rozstrzelany, jeśli się nie 
zgodzi, spotka go to samo. I w jednym, i w drugim wypadku w oczach narodu umrze 
jako 
terrorysta, szpieg i kontrrewolucjonista – to im się na pewno uda. Jeśli jednak 
kłamliwym 
przyznaniem się do winy potwierdzi fałszywe oskarżenia, może oszczędzą jego 
dzieci. Czy 
powinien to zrobić? Co jest ważniejsze: jego honor czy życie niewinnych dzieci? 
Ale swój honor 
już dawno utracił. Utracił go przez te lata, kiedy się bezustannie kajał, 
przyznawał do błędów, 
wychwalał Stalina. Czy coś się zmieni, jeśli do tego haniebnego rejestru dorzuci 
jeszcze jedno 
fałszywe oskarżenie? Nie, nic się nie zmieni. Niezależnie od tego, jak postąpi, 
zostanie 
napiętnowany jako zdrajca, sprzedawczyk, szpieg i przeciwnik władzy radzieckiej. 
I mimo to, 
mimo to...
Upał stawał się nie do zniesienia. Co to takiego? Dotknął kaloryfera i 
gwałtownie cofnął rękę 
– sparzył się. To dranie, szubrawcy! Zaczęli grzać, zrobili to celowo, żeby 
podnieść temperaturę 
w celi, chcą go złamać torturą.
Zapukał do drzwi. Potem jeszcze raz. Odsłonił się judasz.
– Czego znowu? – zapytał strażnik.
– Dlaczego grzeją kaloryfery?
– A to już nie moja sprawa – odparł strażnik i zatrzasnął okienko. Protestować 
nie było 
sensu. Im gwałtowniej będzie protestował, tym mocniej będą grzali, tym goręcej 
będzie w celi.
Ale on się nie podda. Tej ostatniej satysfakcji Koba się od niego nie doczeka. 
Wtedy, 
dziesięć lat temu, w roku dwudziestym siódmym, nie Kobie ustąpił, ustąpił wtedy 
partii, tej 
partii, której poświęcił trzydzieści pięć z pięćdziesięciu trzech lat swego 
życia. Teraz on, niegdyś 
osobisty przyjaciel i towarzysz walk Lenina, niezmienny członek Leninowskiego 
Biura 
Politycznego, pierwszy przewodniczący WCKW, miałby uznać siebie za szpiega, 
terrorystę, 
mordercę i wroga Związku Radzieckiego? Takie ustępstwo, taka ofiara nie jest 
partii potrzebna, 
takie samooskarżenie nie przyniesie partii pożytku, może jej tylko zaszkodzić, 
jest potrzebne 
tylko Stalinowi, żeby skompromitować partię, żeby rzucić cień na Lenina, na 
tych, co go otaczali, 
na Leninowską gwardię. I jeśli on, Kamieniew, chce umrzeć jako komunista, jeśli 
choćby dla 
siebie samego chce zejść z tego świata godnie, to nie powinien składać 
fałszywych zeznań. Stalin 
zemści się na nim, wymorduje jego dzieci – trudno, jest gotów ponieść i tę 
ofiarę. Zresztą nawet 
gdyby się przyznał, gdyby spełnił żądanie Stalina, Stalin i tak go wykończy, 
pomorduje jego 
dzieci i wnuki, on nie zatrzymuje się w pół drogi, on się rozlicza na czysto.
Kamieniew zdjął z siebie koszulę, spodnie, ściągnął skarpetki i w brudnym 
podkoszulku 
i spodenkach położył się na cementowej podłodze – w ten sposób można było jakoś 
oddychać.
Judasz w drzwiach uchylił się.
– Więzień, wstać! – krzyknął strażnik.
Kamieniew ani drgnął.
Okienko zatrzasnęło się.
Potem na korytarzu rozległ się tupot nóg, drzwi otworzyły się, do celi wpadło 
trzech rosłych 
strażników. Jeden trzymał w ręku stołek.
Podnieśli Kamieniewa z podłogi, posadzili go na stołku, przywiązali do stołka 
sznurem, 
mocno ściągnęli sznur na brzuchu.
– Siedź, łajdaku!
Do celi wszedł lekarz w białym fartuchu, sprawdził tętno więźnia, sprawdził, jak 
są 
zaciągnięte sznury, uniósł więźniowi powieki, zajrzał w oczy i opuścił celę.
Za nim wyszli strażnicy.
Kamieniew z trudem łapał oddech. Stołek stał tuż przy kaloryferze, drętwiały 
skrępowane 
sznurem ręce i nogi, głowa opadała mu na piersi, ale był jeszcze przytomny. 
Przed oczami 
przesuwały się jakieś obrazy, ale nie potrafił ich ani zidentyfikować, ani 
przypomnieć sobie, co 
widział przed chwilą. Jedno tylko pamiętał: jak Lenin nazwał go konikiem. Gdy 
Lenin był chory, 
narady Sownarkomu prowadził on, Kamieniew. Któregoś dnia po otwarciu posiedzenia 
zwrócił 
się do sali oświadczając, że przygotował niespodziankę. A po chwili na salę 
wszedł Lenin, 
uściskał Kamieniewa i powiedział śmiejąc się: no co, dobrego sobie wybrałem 
zastępcę, jesteście 
zadowoleni? Byłem pewny, że ten konik nigdy mnie nie zawiedzie. Wszyscy śmiali 
się i klaskali.
Znowu otwarły się drzwi i do celi wszedł lekarz z towarzyszącym mu strażnikiem, 
sprawdził 
więźniowi tętno, obmacał nogi, podniósł powieki i powiedział:
– Można kontynuować.
28
Minęło pół roku. Altman nie zadzwonił.
No jasne. Jurka Szarok powiedział mu kilka słów i Altman się odczepił, tam 
między nimi też 
pewnie obowiązuje jakaś koleżeńska solidarność: jak kolega cię prosi, trzeba mu 
iść na rękę, 
w razie czego on pójdzie na rękę tobie. Morowy chłop z tego Jury!
Do Szaroka oczywiście nie zadzwonił, sprawa była zbyt delikatna. Ale spotkawszy 
go 
któregoś dnia na Arbacie, przywitał z radosnym uśmiechem, serdecznie uścisnął mu 
rękę, 
odprowadził aż na plac Arbacki i pożegnał słowami:
– Dzięki za wszystko!
Jura nic nie odpowiedział, uśmiechnął się, wsiadł do tramwaju i pomachał ręką. 
Idiota, 
pomyślał, zawsze był durniem. Jak mógł poważnie liczyć na to, że się za nim 
wstawi, czy nie 
wie, że w takich sprawach nikt się za nikim nie wstawia? Ech, ci inteligenci, 
boki można zrywać. 
Altman nie dzwoni, bo włączono go do grupy śledczej, przygotowującej proces. Nie 
ma głowy 
do Wadima. A jemu, Szarokowi, nawet przez myśl nie przeszło zajmować się tą 
sprawą, chociaż 
domyślił się, co się za nią kryje – po prostu wydział zagraniczny zainteresował 
się aktami Wiki.
Wadim jednak nie miał o tym pojęcia, a przyjazny gest Szaroka zupełnie go 
uspokoił.
Ostatnio dużo pisał, jeszcze częściej występował publicznie, zdobywał rozgłos. 
Wielu 
szukało z nim znajomości.
Pewnego dnia do Jerszyłowa przyjechał z Saratowa jego krewny. Bardzo podobny do 
wuja, 
o wyłupiastych oczach i spiczastym nosie, ale z Sympatycznym, nieśmiałym 
uśmiechem.
Jerszyłow przyprowadził go do Klubu Pisarza, żeby mu pokazać moskiewskie 
znakomitości. 
Tu spotkał Wadima.
– Pracuje na kolei – powiedział Jerszyłow przedstawiając go Wadimowi. – Ale jest 
przysięgłym teatromanem. Przeczytał twój wywiad z Koonem i koniec! Nigdzie, 
powiada, nie 
chcę iść, ani do Teatru Wielkiego, ani do Meyerholda, tylko do Kameralnego. Czy 
tak?
Młodzik skinął głową.
– Nie ma sprawy – odparł Wadim. – Niech pan się zapozna z repertuarem, 
zdecyduje, co 
chce obejrzeć, i zadzwoni do mnie.
Nie wątpił, że ten szubrawiec Jerszyłow podlizuje mu się, a jednak odczuwał 
satysfakcję, 
proszę, jego wywiad zdobył taki rozgłos, nawet w Saratowie go znają, a przecież 
na dobrą 
sprawę była to jego pierwsza poważna praca, napisał ją półtora roku temu, pod 
koniec 
trzydziestego czwartego.
W trzydziestym czwartym przypadała dwudziesta rocznica istnienia Teatru 
Kameralnego, ale 
obchody jubileuszowe przeniesiono z dwudziestego piątego grudnia na początek 
stycznia. 
Znakomita okazja, żeby napisać coś do prasy, na przykład jakiś obszerny wywiad z 
Alisą 
Koonen, już wkrótce Artystką Ludową Republiki. Było wiadome, że uchwała o jej 
wyróżnieniu 
została już podjęta, a może nawet podpisana. Wywiad mógłby się ukazać w prasie w 
przeddzień 
podania uchwały do publicznej wiadomości.
Ale jak to przeprowadzić? Koonen na pewno się nie zgodzi. Na przedstawieniu 
jubileuszowym Kameralny zamierzał pokazać nie tylko sceny z „Tragedii 
optymistycznej” 
i „Girofle-Girofla”, ale i „Salome” – spektakl ten miał być symbolem jakby 
powtórnych narodzin 
teatru po Rewolucji Październikowej.
Pomógł ojciec.
– Mnie Alisa Gieorgiewna niczego nie odmówi.
I rzeczywiście nie odmówiła. Trochę się tylko zdziwiła: „Ale dlaczego taki 
pośpiech?”, 
przeprosiła na chwilkę, zajrzała do terminarzyka i wyznaczyła dzień 26 grudnia, 
punktualnie 
kwadrans po czwartej, mieszkanie znajduje się w gmachu teatru, Andriej 
Andriejewicz chyba 
jeszcze pamięta, więc niech wytłumaczy synowi.
Wadima opanowała gorączka, chciał się dobrze przygotować, a czasu pozostało 
niewiele. 
Nazajutrz rano pobiegł do sklepu papierniczego, kupił gruby brulion, zaczął 
studiować 
Łunaczarskiego, robił wyciągi. Wprawdzie Łunaczarski nie uznawał „neorealizmu” 
Tairowa, ale 
teatrowi pomagał, „Fedrę” uważał za sukces, a Koonen porównywał z wielką Rachel, 
chwalił 
również „Girofle-Girofla”, nie mówiąc już o „Włochatej małpie”.
Wadim przesiadywał również w bibliotece, przeglądał recenzje, wertował książki i 
trafił na 
niezmiernie interesującą broszurkę, nowiuteńką, czyściutką jak łza, co 
świadczyło, że nikt do niej 
nigdy nie zaglądał, a zawierającą polityczne odgłosy prasy zachodniej, związane 
z gościnnymi 
występami Teatru Kameralnego.
W roku 1933 Teatr Kameralny dał trzydzieści trzy przedstawienia w Paryżu, 
Berlinie i kilku 
innych większych miastach niemieckich. Recenzje były oszałamiające. Wadim 
bezzwłocznie 
przepisał je do zeszytu.
„Rosjanie zwyciężyli...”
„Dmijcie w trąby! Moskiewski Teatr Kameralny to jedyny teatr Europy...”
„Jeśli moskiewski Teatr Kameralny jest dziecięciem komunizmu, oznacza to, że 
bolszewizm 
nie tylko nie niszczy, lecz, wręcz przeciwnie, pobudza siły twórcze...”
Znalazła się też recenzja negatywna. Wadim skwitował ją ironicznym uśmiechem. 
„Są to 
prymitywne chwyty. Tak dalece prymitywne, że publiczność chętnie odesłałaby tych 
nieszczęsnych szewców do ich ojczyzny...”
Jednym słowem, materiału nie brakowało. W domu jeszcze raz przeczytał „Zapiski 
reżysera” 
Tairowa. Kiedyś przeczytał je jednym tchem, nie odrywając się, i dobrze je 
pamiętał. Tę książkę 
z dedykacją autora ojciec trzymał w biurku pod kluczem. Nie dlatego, by tak 
sobie cenił autograf, 
raczej przez ostrożność, autorką szaty graficznej była bowiem Aleksandra Ekster, 
która 
wyemigrowała. Przypadkowi goście, bezustannie pętający się po domu 
Marasiewiczów, nie 
musieli przecież wiedzieć, że w tym domu trzyma się takie książki.
Za motto Wadim wziął słowa Tairowa, które pasowały do zbliżającego się 
jubileuszu.
„A jednak Teatr Kameralny powstał! Było to nieuchronne, albowiem tak zostało 
zapisane 
w księdze teatralnych losów...”
W ten sposób, biorąc za punkt wyjścia motto, mógł zamiast banalnej konstrukcji – 
od 
początków ku szczytom – zastosować konstrukcję odwrotną: od szczytów ku 
początkom, czyli do 
„Salome”.
„Tragedię optymistyczną” naturalnie widział. Było to imponujące przedstawienie, 
z którym 
nie mógł się równać nawet „Komandarm-2” Meyerholda. Chodziły słuchy, jakoby na 
próbach 
u Tairowa bywali marynarze z marynarki wojennej, którzy pilnowali, żeby realia w 
sztuce 
odpowiadały rzeczywistości, uczyli aktorów marynarskiego kroku i sposobu bycia, 
podobno 
nawet skórzaną kurtkę dla kobiety komisarza Koonen zdobył jakiś marynarz. I 
jakoby u Ryndina, 
który robił scenografię, po raz pierwszy w teatrze płynęły obłoki.
Dostał się też Wadim, znowu nie bez pomocy ojca, na przedstawienie, na które 
przybyli 
członkowie Rewolucyjnej Rady Wojskowej z Woroszyłowem na czele. Parter był 
wypełniony 
czerwonoarmistami i czerwonymi marynarzami, sala klaskała w trakcie 
przedstawienia, 
krzyczała „hurra”, a w scenie, w której komisarz, przyparta do muru przez 
napierających na nią 
marynarzy, strzela do strasznego, półnagiego palacza, gramolącego się z ładowni, 
wielu żołnierzy 
z pierwszych rzędów zrywało się z miejsc, żeby jej biec na pomoc. Było to 
jednocześnie 
śmieszne i wzruszające. Cisza zapadła dopiero w finale, kiedy śmiertelnie ranna 
komisarz upadła 
na ziemię, nad jej ciałem łkała harmonia, a w tle rzeczywiście płynęły obłoki.
Po tym spektaklu teatr otrzymał prawo drukowania na afiszach formułki: „Poświęca 
się 
Armii Czerwonej i Marynarce”.
Tak, pomysł był dobry: od „Tragedii optymistycznej” do „Salome”. W ten sposób 
powstawała kanwa, teraz tylko szczegóły, szczegóły, żywe słowo Koonen i 
zwycięstwo 
w kieszeni.
Dwudziestego szóstego grudnia z bukietem róż punktualnie o wyznaczonej godzinie 
nacisnął 
guzik dzwonka.
Drzwi otworzyła Koonen.
– To pan jest tym niecierpliwym dziennikarzem? – zapytała z uśmiechem.
– Ogromnie mi przykro... – zaczął Wadim.
– Proszę się nie tłumaczyć, ja też jestem niecierpliwa w pracy. Na imię panu 
Wadim? Czy 
dobrze zapamiętałam?
Oddaliła się na chwilę, gdy Wadim zdejmował palto. – „Oddam kwiaty dziewczynie, 
powiedziała, żeby wstawiła do wody” – potem przeszli do pokoju. Za chwilę 
zjawiła się 
„dziewczyna” i postawiła wazon na stole.
Wadim był skonsternowany: „dziewczyna” najwyraźniej dobiegała trzydziestki. Ale 
przemknęła mu też przez głowę inna myśl: jaką ściśle określoną funkcję pełni to 
słowo w ustach 
Koonen – niesie w sobie pewną opiekuńczość, troskę ze strony gospodyni. Oto co 
znaczy 
prawdziwy arystokratyzm – nie pracownica domowa, jak mówią filistrzy, nie 
służąca, lecz czułe 
słowo „dziewczyna”.
– Jest pan podobny do matki – powiedziała Koonen wpatrując się w niego uważnie. 
– Bardzo 
lubiłam pańską matkę. – I bez żadnego związku dodała: – A czy pan wie, że to ja 
wymyśliłam 
tytuł „Tragedia optymistyczna”? Pewnego wieczoru wstąpiłam do Tairowa i zastałam 
u niego 
Wiszniewskiego, który chodził nerwowo po pokoju. Tairow przekonywał go, że 
sztuka, którą 
Wiszniewski napisał, jest tragedią, z czym Wiszniewski w żaden sposób nie chciał 
się zgodzić.
– No i co że tragedia – mówił. – Ale to sztuka optymistyczna.
– A dlaczego nie można by jej tak właśnie nazwać? – wtrąciłam. – „Tragedia 
optymistyczna”?
Wadim zrobił krótką notatkę i oderwał oczy od notesu. Wciąż jeszcze czuł się 
skrępowany.
– No więc co pan chciałby ode mnie usłyszeć? – zapytała Koonen.
– Czy przyjmując jakąś rolę, traktuje ją pani swobodnie, czy też trzyma się 
ściśle koncepcji 
autora?
Roześmiała się.
– No nie, ściśle na pewno się nie trzymam. Swoboda jest niezbędna. W przeciwnym 
razie, 
jak mówi Aleksander Tairow, teatr przestaje być sztuką niezależną i przekształca 
się w płytę 
gramofonową, odtwarzającą pomysły autora.
Spojrzała na Wadima z ledwie uchwytnym uśmiechem.
– Jak się panu podoba to porównanie? Bo mnie bardzo. Czy oglądał pan nasze 
„Czarne 
getto”?
– Oczywiście.
– Wobec tego przytoczę panu cudowny przykład, związany z O’Neillem. A przy 
okazji, czy 
wie pan, co powiedział Stefan Zweig? „Żeby zobaczyć «Czarne getto», mógłbym iść 
piechotą 
z Wiednia do Moskwy”. – Zamilkła. Może się zamyśliła, może chciała, aby Wadim 
właściwie 
ocenił wypowiedź Zweiga. – A „Pożądanie w cieniu wiązów” widział pan? – 
zapytała.
– Tak, nawet dwa razy.
Koonen znowu popatrzyła na niego uważnie. Wadim niezupełnie zrozumiał to 
spojrzenie.
– Ogromnie mi się podobało.
– Dziękuję panu. Ale ja chciałam zwrócić uwagę na to, że rolę Abbi zagrałam 
zupełnie 
inaczej, niż grano ją w tym czasie w Ameryce. Tam postać Abbi miała wymiar 
negatywny. Ja 
natomiast chciałam podnieść tę postać na wyżyny wielkiej tragedii. Nie obwiniać 
Abbi, lecz 
usprawiedliwić ją, obnażyć przyczyny, które doprowadziły ją do katastrofy. Abbi 
nie jest 
moralnym potworem, lecz człowiekiem, którego spotkał straszny, tragiczny los.
Wstała z fotela, podeszła do ściany, zdjęła oprawioną w ramki fotografię i 
położyła ją przed 
Wadimem.
– To O’Neill – powiedziała i żeby Wadimowi było widniej, zapaliła wysoką lampę 
z mahoniową podstawką i szerokim abażurem.
Interesująca twarz, pomyślał Wadim, zamknięta, surowa, nieprzeciętna.
– Proszę, tu jest napisane: „M-me Alice, która ożywiła dla mnie postacie Abbi i 
Elli”. Dalej 
już czytać nie warto, to już komplementy. O’Neill oglądał nasze przedstawienie w 
Paryżu. 
Mieszkał pod Paryżem w dużym majątku i przyjechał specjalnie, żeby je obejrzeć.
Powiesiła fotografię na miejscu, usiadła na powrót w fotelu, odchyliła się na 
oparcie.
– I wie pan, co O’Neill jeszcze powiedział? Teatr twórczej fantazji był zawsze 
moim 
marzeniem. Teatr Kameralny urzeczywistnił to marzenie.
W jej głosie brzmiała nuta triumfu. Ale zaraz powiedziała z zatroskaniem:
– Coś mi się pan nie podoba. Dlaczego jest pan taki spięty, proszę się czuć 
swobodnie. Zaraz 
opowiem panu pewną zabawną historię, to panu dobrze zrobi.
Wadim poruszył ramionami.
– Kiedy przygotowywaliśmy „Fedrę”, byłam bardzo zajęta w bieżącym repertuarze, 
prawie 
każdego wieczoru grałam „Adriannę Lecouvreur”. Niekiedy zaraz po przedstawieniu 
Aleksander 
Tairow zarządzał próbę „Fedry”. Kiedyś przyjechał do nas Jużyn i dowiedziawszy 
się, że zaraz 
odbędzie się próba czterech aktów „Fedry”, urządził Tairowowi formalną awanturę. 
„Pańskie 
lewackie wyskoki zniszczą Alisę Gieorgiewnę.
Jermołowa i Fiedotowa po wyczerpującym przedstawieniu przez kilka dni 
odpoczywały, 
a pan zarządza próbę «Fedry» nie pozwalając aktorce zetrzeć charakteryzacji 
Adrianny. To 
niesłychane! Nie-roz-sąd-ne!” Tairow roześmiał się. „Niepotrzebnie się pan 
niepokoi – 
powiedział. – Alisa Gieorgiewna opanowała do perfekcji dewizę Stanisławskiego: 
gra na luzie, 
bez fizycznego napięcia, dlatego w ogóle się nie męczy”. I to prawda.
Nic tak nie męczy, jak fizyczne napięcie.
Wadim znowu poruszył ramionami. Zdenerwowanie minęło jak ręką odjął. Nawet się 
uśmiechnął.
– Wobec tego może porozmawialibyśmy o „Fedrze”? – poprosił. – Jean Cocteau 
pisał, że 
„Fedra” Tairowa to arcydzieło.
– O „Fedrze” tyle już mówiono i pisano... Może lepiej opowiem panu o tym, o czym 
mało 
kto wie. Do Paryża przyjechaliśmy z „Fedrą” w dwudziestym trzecim. Pierwszy 
wieczór, 
podniosły nastrój, mnóstwo dziennikarzy, interesujące rozmowy, a we mnie nagle 
zamiera serce. 
Dowiaduję się, że od wielu lat ani jedna aktorka francuska, ani jedna aktorka, 
występująca we 
Francji gościnnie, nie zagrała Fedry z estymy dla Sary Bernhardt, która tę 
tragedię miała 
w swoim repertuarze do końca. Czy może pan sobie wyobrazić moje samopoczucie? 
Onieśmielenie, strach, przerażenie! I nagle jakiś sympatyczny starszy pan z kół 
dziennikarskich 
odprowadził mnie na bok i zapytał, czy pozwolę sobie udzielić drobnej 
przyjacielskiej rady. 
„Wydaje mi się – powiedział – że byłoby nieźle, gdyby pani, młoda rosyjska 
aktorka, która 
przyjechała do Paryża zagrać «Fedrę», napisała kilka słów do naszej wielkiej 
aktorki i poprosiła 
o błogosławieństwo”.
To była cudowna rada. Nazajutrz rano posłałam Sarze Bernhardt króciutki liścik i 
kwiaty. 
Sądzę, co prawda, że Sara Bernhardt nie przeczytała już tego listu, gdyż 
następnego dnia na 
pierwszych stronach gazet ukazała się w żałobnej obwódce wiadomość o jej 
śmierci.
Potem rozmawiali o występach gościnnych w Niemczech.
– Do Niemiec – mówiła Koonen – przybyliśmy już nie jako „nieznani bolszewicy”. 
Rozeszła 
się już fama o naszych paryskich sukcesach i czekano tam na nas. Tamtejsi ludzie 
teatru nie tylko 
wypowiadali się z zachwytem o naszych przedstawieniach, ale starali się też 
poznać tajniki 
reżyserii Tairowa, studiowali grę aktorów, zasady inscenizacji, a nawet 
operowania światłem. 
Byli niezmiernie zainteresowani tym, co Tairow nazywa syntetycznym aktorem, 
czyli takim, 
który opanował sekrety wszystkich gatunków teatralnych. Zwłaszcza że akurat w 
tym czasie 
ukazał się niemiecki przekład „Zapisków reżysera”.
– Mamy tę książkę w naszej domowej bibliotece, i to z dedykacją autora – wtrącił 
Wadim.
Ostatnie pytanie dotyczyło „Salome”. Koonen zamyśliła się, po czym powiedziała:
– Nasza rozmowa trwa już pięćdziesiąt minut. Mam absolutne poczucie czasu. 
Proszę 
sprawdzić.
– Tak, to prawda – potwierdził Wadim spojrzawszy na zegarek. – Istotnie. Jest 
pięć po piątej.
– Mogę panu poświęcić jeszcze kilka minut. Proszę nie zapisywać, tylko słuchać. 
Czy 
pamięta pan tę sztukę Wilde’a?
Pamiętał oczywiście. Sztuka była osnuta na biblijnym wątku tragicznej miłości 
Salome, 
pasierbicy króla Heroda, do Jana Chrzciciela.
– Przed Rewolucją Październikową „Salome” była zakazana przez cenzurę cerkiewną. 
Kiedy 
zakaz cofnięto, została wystawiona w Moskwie w Teatrze Małym i u nas. Tairowa 
fascynował 
w tej sztuce żywioł buntu, burza gwałtownych, nieokiełznanych namiętności. No i 
poza tym 
sztuka miała fantastyczną oprawę scenograficzną Aleksandry Ekster. Pod względem 
ekspresji, 
temperamentu, wyczucia formy była to jedna z najlepszych prac Ekster.
– Aleksandry Ekster? – powtórzył Wadim udając, że zapisuje nazwisko w notesie. 
„Chryste, 
pomyślał, z powodu tego nazwiska ojciec trzyma książkę Tairowa pod kluczem, a 
Koonen mówi 
o niej z zachwytem.
– Za kulminacyjną scenę w sztuce – ciągnęła Koonen – uważa się taniec z 
siedmioma 
zasłonami, za wykonanie którego Salome żąda od Heroda głowy Jana.
Taniec ten był często wykonywany przez gwiazdy sceny, w dodatku jako taniec 
erotyczny, 
uwodzicielski. Natomiast w naszym przedstawieniu Salome tańczy przed tetrarchą 
nie po to, 
żeby go uwieść, lecz opętana pragnieniem otrzymania w nagrodę głowy proroka.
Koonen otrząsnęła się, jakby jej było zimno, i roześmiała się.
– Kiedy myślę o „Salome”, odczuwam dreszcze. Nie do wiary, że nikt z nas nie 
chorował, 
nie przeziębiał się... Sala była nie ogrzewana, widzowie siedzieli w paltach, a 
my na dobrą 
sprawę graliśmy na pół obnażeni. Ale spektakl był wielkim sukcesem, podniósł 
rangę teatru 
w oczach teatralnej Moskwy. Według powszechnej opinii wygraliśmy 
współzawodnictwo 
z Teatrem Małym.
Już na odchodnym Wadim zapytał:
– Czy życzy pani sobie, abym jej przyniósł tekst wywiadu do autoryzacji?
Uśmiechnęła się:
– Nie trzeba, wierzę panu – odparła i nieoczekiwanie zapytała: – Czy lubi pan 
siedzieć 
w piątym rzędzie?
Wadim nie wiedział, co odpowiedzieć.
– To najlepszy rząd. Poproszę, żeby zarezerwowano dla pana siedemnaste miejsce. 
Będzie 
pan mógł przychodzić na nasze przedstawienia. Rozmowa z panem była dla mnie 
bardzo 
interesująca.
Wracał bulwarem Twerskim. Pędził jak uskrzydlony w swojej reniferowej czapce z 
długimi 
nausznikami i ciepłych rękawicach z grubej wiejskiej wełny, zrobionych na 
drutach przez Fienię. 
Świadomość, że niesie w ręku skarb, napawała go niewysłowionym szczęściem.
Ileż w niej dostojeństwa, jaka otwartość, bezpośredniość i ani cienia niepokoju, 
że jej słowa 
mogą być zrozumiane niewłaściwie. Zresztą dlaczego miałaby się niepokoić? 
Przecież jej sława 
jest dziedzictwem narodu, kraju.
A jak wspaniale opowiada! Jak chętnie dzieli się swymi myślami. Oto szczodrość 
prawdziwego talentu! Nawiasem mówiąc, byłby to niezły tytuł dla wywiadu. Wcale 
niezły, nawet 
bardzo dobry.
Albo ta wzmianka o nowoczesnym sprzęcie elektrotechnicznym! Zdania układały się 
same. 
„A co kupili aktorzy za otrzymane w Niemczech honoraria, jak myślicie, szanowni 
czytelnicy? 
Za otrzymane honoraria aktorzy zakupili w Niemczech nowoczesne urządzenia 
elektrotechniczne 
dla swojego moskiewskiego teatru!” Wspaniały szczegół, przykład autentycznego, 
bezinteresownego służenia sztuce!
A słowa Litwinowa wypowiedziane po powrocie teatru do kraju: „Pokazać teatr 
radziecki 
w krajach, gdzie nas uważają za barbarzyńców, i podbić tamtejszą publiczność – 
to wielkie 
zwycięstwo! Fakt, iż pierwsze występy radzieckiego teatru za granicą zakończyły 
się takim 
triumfem, ma ogromne znaczenie!”
W wywiadzie trzeba będzie koniecznie uwzględnić polityczny aspekt wydarzenia.
W domu zrzucił palto, wszedł do swojego pokoju i zasiadł do maszyny. Dopiero po 
kilku 
godzinach zajrzał do kuchni i poprosił Fienię o herbatę i jakieś kanapki...
Wika była jeszcze wtedy w Moskwie, uchyliła drzwi, popatrzyła na Wadima.
– A jak była ubrana?
– Kto? – Wadim nie zrozumiał pytania.
– Kto? Koonen, oczywiście.
– Jak była ubrana?
Wadim zamyślił się. Miała na sobie coś brązowego. Albo zielonego... A może 
granatowego... 
Nie pamiętał. Pamiętał tylko swoje pierwsze wrażenie, kiedy otworzyła mu drzwi: 
była bardzo 
przystojna, smukła, twarz bez makijażu, tylko wargi lekko uszminkowane...
– Półgłówek...
Nie zareagował na arogancję Wiki. Najważniejsze, myślał, nie spłoszyć tego 
radosnego 
nastroju, jaki go przepełnia, nie pozwolić, żeby ta idiotka go zniszczyła. 
Przełknął ostatnią 
kanapkę i znowu rzucił się do pracy.
Była już głęboka noc, kiedy postawił ostatnią kropkę, przeczytał jeszcze raz 
wszystko, co 
napisał, przeciągnął się radośnie i spojrzał na zegarek. Było wpół do piątej. 
Ładna historia, ale się 
zasiedział.
Wywiad zrobił furorę. Gratulowano mu, zamawiano u niego recenzje z przedstawień 
Teatru 
Kameralnego, wypraszano u niego bilety darmowe.
Był oblegany. Choćby ten cały Jerszyłow ze swoim pociotkiem. Jerszyłow 
zadzwonił, żeby 
podziękować. Bilet istotnie czekał w kasie, krewniak niczym jaki hrabia zasiadał 
w piątym 
rzędzie na miejscu siedemnastym. Był bardzo ukontentowany, przesyłał ukłony, a w 
ogóle to 
wyjechał już do swego Saratowa.
W dziesięć dni później Wadim spotkał Jerszyłowa na jakimś zebraniu, wstąpili 
później do 
Klubu Pisarza na kieliszek koniaku i Jerszyłow znowu zaczął się naprzykrzać: 
potrzebne mu były 
bilety dla ginekologa, który leczył jego żonę. Ginekologowi nie sposób odmówić, 
sam 
rozumiesz... Na „Noce egipskie”...
– Przecież jesteś człowiekiem znanym – powiedział Wadim. – Sam możesz się 
postarać 
o bilet, żaden teatr ci nie odmówi...
– Nie mam znajomości w Teatrze Kameralnym, żadnych, właśnie dlatego cię 
proszę...
Później dzwonił jeszcze raz, prosił o bilety dla szkolnego kolegi. Pracuje jako 
geolog 
w Chibinach, szuka apatytów, od dłuższego czasu nie był w Moskwie, chciałby iść 
do 
Kameralnego, zrób coś, Wadim.
Wadim odmówił, za to obiecał, że w końcu października zabierze Jerszyłowa na 
premierę 
opery komicznej „Witezie”.
– Co to takiego? Warto iść?
– No wiesz! Po pierwsze, znaleźli zagubioną partyturę opery buffo Borodina. Już 
choćby to 
jest sensacją. Po drugie, na scenie Teatru Kameralnego z pięć lat nie wystawiano 
spektakli 
muzycznych, cała Moskwa na to czeka. Po trzecie, autorem libretta jest Demian 
Biedny, według 
mnie trochę prostacki, ale bądź co bądź to jednak Biedny. I po czwarte, na 
scenografa Tairow 
zaprosił Bażenowa, faceta z Palechu, słyszałeś o takim?
– Dobra – zgodził się Jerszyłow. – Umowa stoi. Idziemy na „Witeziów”.
29
Fiasko, jakim skończyło się prowadzone przez Jeżowa przesłuchanie Zinowiewa 
i Kamieniewa, sprawiło Jagodzie niekłamaną satysfakcję. Tak więc on, Jagoda, 
pozostawał nadal 
jedynym wykonawcą zamysłów Stalina. W czasie gdy Jeżow obmyślał dalsze 
posunięcia, 
należało przystąpić do działania, by go za wszelką cenę ubiec. Jagoda 
przewyższał Jeżowa 
doświadczeniem i czuł, że Zinowiew i Kamieniew, wymęczeni śledztwem, opierają 
się resztką sił 
i że finał jest bliski.
Na jego polecenie również w celi Zinowiewa zostało włączone centralne 
ogrzewanie. Upał 
panował nie do zniesienia. Zinowiew, astmatyk, potwornie cierpiał, w dodatku 
dostał ataku kolki 
wątrobowej, tarzał się po podłodze, wzywał lekarza, lekarz zaaplikował mu 
tabletki, po których 
Zinowiew poczuł się jeszcze gorzej, jedynym obowiązkiem lekarza było bowiem nie 
dopuścić do 
śmierci Zinowiewa i Kamieniewa, jako że ich śmierć uniemożliwiłaby 
przeprowadzenie procesu.
Co godzina Jagoda był informowany o stanie ich zdrowia, nie opuszczał murów 
NKWD, spał 
w gabinecie, przekonany, że rozwiązanie nastąpi lada moment. Tak też się stało. 
Zinowiew 
zażądał natychmiastowego widzenia z Mołczanowem.
Przyprowadzony do Mołczanowa poprosił, żeby mu pozwolono porozmawiać 
z Kamieniewem. Mołczanow z miejsca się zorientował, że Zinowiew obmyśla plan 
kapitulacji. 
Zadzwonił do Jagody i poinformował go o sytuacji. Jagoda również natychmiast 
domyślił się, 
o co chodzi, i kazał przyprowadzić Zinowiewa do siebie.
Przyjął go uprzejmie, powiedział współczująco:
– Grigoriju Jewsiejewiczu, kochany! Uwolnijcie wreszcie i siebie, i nas od tego 
koszmaru. 
Zaraz dam wam zezwolenie na widzenie z Kamieniewem. Zostawimy was samych, 
możecie 
rozmawiać, ile dusza zapragnie. Ale błagam was, bądźcie rozsądni.
Potem Zinowiewa zaprowadzono do jakiejś celi, do której po pewnym czasie 
przyprowadzono również Kamieniewa. I zostawiono ich samych. W celi stał stół i 
dwa stołki 
i był zamontowany mikrofon, o czym Zinowiew i Kamieniew oczywiście nie 
wiedzieli.
– Nie ma wyjścia – powiedział Zinowiew dysząc ciężko. – Trzeba się zgodzić na 
proces, ja 
już nie mam sił.
– Ja też nie mam – odparł Kamieniew. – Ale to się prędzej czy później skończy. 
Trzeba 
wytrzymać.
– Jeśli zgodzimy się na sąd, to uratujemy nasze rodziny i rodziny innych 
oskarżonych. Beze 
mnie i bez ciebie procesu nie zrobią, bo zależy im głównie na nas. Jeśli sąd się 
nie odbędzie, 
Koba zamorduje nie tylko nas i nasze rodziny, ale również wszystkich pozostałych 
i ich rodziny 
– zaczął znowu Zinowiew.
Zaczerpnął powietrza i ciągnął dalej.
– Musimy myśleć nie tylko o sobie i naszych bliskich, powinniśmy też myśleć o 
tysiącach 
naszych dawnych zwolenników i ich rodzinach. Ponosimy za nich odpowiedzialność. 
Dlatego 
proponuję postawić taki warunek: Stalin zagwarantuje życie nam, naszym rodzinom, 
a także 
naszym dawnym zwolennikom i ich rodzinom. Dlaczego nam? Bo darując życie nam 
potwierdza 
tym samym, że nie chodzi o wymierzenie kary za dokonanie przestępstwa, on 
doskonale wie, że 
żadnych przestępstw nie dokonaliśmy, lecz o układ: życie w zamian za oskarżenie 
Trockiego 
o terroryzm.
– On ci wszystko obieca, a potem cię oszuka. Jemu nie wolno wierzyć.
– Będziemy wierzyć nie jemu, lecz gwarancjom, które nam złoży oficjalnie. 
Kamieniew 
zrozumiał, że Zinowiew został złamany, że przystanie na proces i powie wszystko, 
czego od 
niego zażądają, że oskarży nawet jego, Kamieniewa.
Co do gwarancji, to przez pewien czas będą one honorowane. Jak długo, to już 
inna sprawa. 
I oczywiście tylko w stosunku do tych, którzy pójdą na współpracę, z tymi, 
którzy współpracy 
odmówią, Stalin szybko się rozprawi, z nimi, z ich rodzinami, z dziećmi, z jego 
malutkim Jurą.
– Na całą tę ohydę można by się zgodzić tylko pod jednym warunkiem – powiedział. 
– 
Gdyby Stalin udzielił gwarancji w obecności całego Biura Politycznego. Wówczas 
będą to nie 
jego osobiste gwarancje, lecz gwarancje Biura. I cofnąć je można będzie tylko 
uchwałą tegoż 
Biura.
– Słusznie – zgodził się Zinowiew.
Na tym stanęło i Kamieniew tak właśnie przedstawił sprawę, kiedy wraz z 
Zinowiewem 
zaprowadzono go do Jagody.
Jagoda obiecał zameldować o wszystkim Stalinowi.
W gruncie rzeczy zdążył to zrobić przed przybyciem oskarżonych. Przez ukryty w 
celi 
mikrofon wysłuchał ich rozmowy od początku do końca i bezzwłocznie zatelefonował 
do Stalina 
w obawie, że zaraz zjawi się Jeżow i wysłuchawszy oskarżonych sam zadzwoni do 
Stalina.
Jagoda był zadowolony, że laury zwycięstwa przypadły jemu. Spodziewał się, że i 
Stalin 
będzie zadowolony.
Sprawy potoczyły się jednak niezupełnie po jego myśli. Stalin zażądał, żeby 
Jagoda, 
Mironów i Mołczanow natychmiast stawili się u niego i złożyli szczegółowe 
sprawozdanie.
Wysłuchawszy ich w milczeniu, z ponurą miną, powiódł dokoła ciężkim spojrzeniem.
Siedzą rozparci, zadowoleni z siebie, bydlaki. Triumfują, cieszą się. A dlaczego 
się cieszą? 
Bo przygotowali proces? Tak, z tego powodu też, chcą się zasłużyć, wykonali 
zadanie. Ale nie to 
jest najważniejsze. Cieszą się, bo uratowali Zinowiewa i Kamieniewa, Smirnowa 
i Mraczkowskiego, uratowali wszelakie łajno w rodzaju Olberga, dlatego się 
cieszą. Przecież 
w zamian za szczere przyznanie się do winy oskarżonym będzie darowane życie, ci 
dranie 
uważają, że to ich zasługa, nie przeleją krwi starych bolszewików, „towarzyszy 
Lenina”, chcą 
mieć czyste sumienie i czyste ręce. On, Stalin, ułaskawi Zinowiewa i Kamieniewa, 
weźmie na 
siebie odpowiedzialność za konsekwencje tej politycznie błędnej decyzji, a te 
bydlaki 
w mundurach będą się radować i triumfować, bo uratowali życie Zinowiewowi i 
Kamieniewowi, 
bo oni są humanitarni, oni kochają ludzi, ich sumienia czekistów pozostaną nie 
splamione. Nie 
potrafili złamać Zinowiewa i Kamieniewa, wałkonie, wykolejeńcy, darmozjady, 
szmatławcy, nie 
potrafili poradzić sobie z dwoma osobnikami, od dawna już politycznie i moralnie 
złamanymi. 
Teraz będzie to musiał zrobić za nich ON?
Stalin wstał i zaczął się przechadzać po gabinecie.
Jagoda, Mołczanow i Mironów siedzieli w milczeniu pod ścianą i z niepokojem 
obserwowali 
wolno, bezszelestnie spacerującego Stalina.
– Na pozór wszystko wygląda nieźle – odezwał się wreszcie Stalin. – Ale tylko na 
pozór. 
Czy oni się chcą uratować? Niewątpliwie. Każdy człowiek chce żyć. Każdemu 
człowiekowi 
życie jest drogie. Zinowiew i Kamieniew też chcą żyć. Naturalnie, istnieją 
ludzie, którzy 
wybierają śmierć. Ale to są ludzie, którzy mają ideały, którzy gotowi są umrzeć 
dla swoich 
ideałów. Zinowiew i Kamieniew takich ideałów nie mają. Zinowiew i Kamieniew już 
dawno 
utracili swoje ideały i dlatego nie mają za co umierać. Istnieje jeszcze coś, za 
co człowiek gotów 
jest umrzeć – to godność, honor komunisty, cześć bolszewika. Czy Zinowiew i 
Kamieniew 
należą do takich ludzi? W żadnym wypadku. Obaj od wielu lat oszukują partię i 
klasę robotniczą 
i dawno już utracili i honor, i cześć – tu już nie ma za co umierać. To może 
czepiają się życia jak 
każdy śmiertelnik?
No nie, oni nie uważają się za zwykłych śmiertelników. Oni chcą uratować swoje 
kadry. No 
bo jeśli daruje się życie im, którzy mają na sumieniu tyle przestępstw, to co 
dopiero mówić 
o zwykłych, szarych ludziach, ich zwolennikach? O to im właśnie chodzi. Oni chcą 
uratować 
siebie i chcą uratować swoje kadry. I po to potrzebne im są gwarancje.
Powstaje pytanie: dlaczego partia miałaby im takich gwarancji udzielać?
Stalin umilkł, ale nadal wolno i bezszelestnie przechadzał się po gabinecie.
Jagoda, Mironów i Mołczanow również milczeli, przygnębieni nieoczekiwanym 
obrotem 
sprawy. Stalin zmienił decyzję, nie chce udzielić podsądnym gwarancji. Ale 
rozprawa się 
odbędzie. Stalin będzie się jej domagał za wszelką cenę, a to oznacza, że trzeba 
będzie w inny 
sposób zmusić Kamieniewa i Zinowiewa do złożenia odpowiednich zeznań.
Stalin podszedł do stołu i usiadł.
– Czegóż wy milczycie? – zapytał. Milczenie mimo to trwało dalej. Stalin 
uśmiechnął się 
krzywo.
– Dawaliście im jakieś gwarancje?
– Towarzyszu Stalin – odezwał się wreszcie Jagoda. – Żadnych gwarancji im nie 
dawaliśmy, 
nie mieliśmy prawa dawać im jakichkolwiek gwarancji. Gwarancji zażądali oni, 
przy tym nie od 
nas, lecz od Biura Politycznego. A my obiecaliśmy tylko przekazać ich żądania.
– Obiecaliście – powtórzył Stalin. – Obiecaliście im zawarcie transakcji z 
Biurem 
Politycznym. A czy Biuro Polityczne może iść na taką ugodę? Nad tym się nie 
zastanawialiście? 
Teraz widzę, w jakim kierunku prowadzone było śledztwo.
Chwilę milczał, po czym mówił dalej:
– Obiecaliście przekazać ich żądania towarzyszowi Stalinowi. A co towarzysz 
Stalin 
powinien im odpowiedzieć? Że nie zgadza się na takie spotkanie? Jak oni to 
potraktują? Oni to 
potraktują jednoznacznie: że KC nie chce im pomóc. Oni to potraktują jako wyrok 
śmierci. To po 
cóż mieliby się zgadzać na proces? I na co się zdała cała wasza robota? 
Zmarnowaliście pół roku 
i wszystko na nic. Popełniliście błąd mówiąc im, że przekażecie ich żądania 
towarzyszom z Biura 
Politycznego. Powinniście byli ich wysłuchać i powiedzieć, że się zastanowicie. 
I przyjść z tym 
do nas. A my byśmy wam poradzili, co robić dalej. Należało im powiedzieć, że nie 
możecie 
przekazywać takich żądań towarzyszom z Biura Politycznego, że nie jesteście do 
tego 
upoważnieni. I żeby oni sami zdecydowali o swoim losie. Tak powinniście byli 
postąpić. Ale wy 
zrobiliście inaczej.
Znowu zamilkł, po czym kontynuował:
– Teraz trzeba się zastanowić, jak naprawić wasz błąd. Ja widzę tylko jedno 
wyjście...
Znowu obrzucił wszystkich uważnym, ciężkim spojrzeniem i rzekł:
– Jeśli teraz odrzucimy ich żądanie, będziecie skompromitowani w oczach swojego 
aparatu 
jako ci, którzy podjęli się przekazania tych żądań. Ale na to nie możemy się 
zgodzić. Nie chcemy 
kompromitować kierownictwa NKWD. Cenimy to kierownictwo i popieramy je. Tylko 
dlatego 
Biuro Polityczne zmuszone jest przyjąć żądanie Kamieniewa i Zinowiewa. Ale 
robimy to 
pierwszy i ostatni raz. Na przyszłość możecie tylko wysłuchiwać takich żądań, 
ale nie macie 
prawa obiecywać, że przekażecie je dalej.
Zapamiętajcie to sobie.
Kamieniewa i Zinowiewa przywieziono na Kreml zamkniętą limuzyną. Towarzyszyli im 
Mironów i Mołczanow.
Przy stole siedzieli: Stalin, Woroszyłow i Jeżow. Jagoda siedział pod ścianą.
Stalin, nie witając się z Kamieniewem i Zinowiewem, niedbałym ruchem wskazał im 
krzesła 
pod ścianą.
Zinowiew i Kamieniew usiedli, obok nich zajęli miejsca Mironów i Mołczanow.
Stalin patrzył na Kamieniewa i Zinowiewa w milczeniu, obojętnie, tak jak się 
patrzy na 
obcych, nieznajomych ludzi. Przeszłość znikła, przestała istnieć, najbłahszego 
wspomnienia 
związanego z tymi ludźmi nie potrafiłby wywołać z pamięci. Zmięte, wystraszone 
mordy! I te 
miernoty chciały go obalić! Obalić JEGO! Dawno już należało ich sprzątnąć.
– Słuchamy was! – powiedział chmurnie.
– Obiecano nam, że zostaniemy wysłuchani przez Biuro Polityczne – odezwał się 
Kamieniew.
– Sądziliście, że wszyscy członkowie Biura Politycznego opuszczą swoje miasta i 
republiki 
i przyjadą tu wyłącznie po to, żeby sobie na was popatrzeć i posłuchać was? Ale 
oni już się na 
was napatrzyli i dość się was nasłuchali.
Kamieniew spojrzał na Zinowiewa.
Stalin pochwycił i zrozumiał to spojrzenie – kogo jak kogo, ale Kamieniewa znał 
doskonale. 
Kamieniew ponaglał Zinowiewa, żeby ten zażądał spełnienia obietnicy. Kamieniew 
zawsze 
podążał za Zinowiewem, ale tym razem w tej parze Zinowiew był stroną słabszą.
– Jeśli wam nie odpowiada rozmowa z komisją Biura Politycznego – oświadczył 
Stalin – to 
możemy zakończyć to spotkanie.
Strzał był celny. Zinowiew podniósł się z krzesła.
Dawniej Zinowiew miał wysoki, niemal kobiecy, prawie piskliwy głos. Teraz mówił 
cicho, 
wolno, z trudem wymawiając słowa. Stara baba! Zawsze był babą. Nawet gębę ma 
babską. Nie 
potrafi umrzeć z godnością. A przecież sam pęczkami posyłał ludzi na 
rozstrzelanie. Ilu 
wykończył swego czasu w Piotrogrodzie. Nikogo nie oszczędził, nad nikim się nie 
rozczulał, 
a nad sobą się rozczula. Gdyby wziął górę w partii, bez skrupułów rozstrzelałby 
towarzysza 
Stalina, nie wdawałby się z nim w żadne rozmowy. Czyżby teraz, w tej sytuacji, 
liczył na to, że 
się wykręci?
Zinowiew tymczasem cicho, oddychając z wysiłkiem, mówił:
– Ani ja, ani Lew Borysewicz nie mieliśmy nic wspólnego z zabójstwem Kirowa. I 
wy 
doskonale o tym wiecie...
Uniósł głowę i spojrzał Stalinowi w oczy. Ale Stalin nie odwrócił wzroku...
– Mimo to... – Zinowiew znowu spuścił głowę. – Mimo to zażądano od nas, żebyśmy 
przyjęli... żebyśmy przyjęli na siebie odpowiedzialność moralną za to 
morderstwo... Przekazano 
nam wasze słowa, że leży to w interesie partii...
Zinowiew zaczerpnął powietrza.
– Poświeciliśmy swoje dobre imię i przystaliśmy na to... Ale nas oszukano i 
wtrącono do 
więzienia.
Znowu zaczerpnął powietrza.
– Czego znowu od nas chcecie? Teraz znowu chcecie urządzić sąd, na którym nas, 
członków 
Leninowskiego Biura Politycznego, osobistych przyjaciół Lenina, przedstawią jako 
bandytów 
i zbrodniarzy. Okryje to hańbą nie tylko nas, ale i partię, której... której 
dobrze czy źle, ale 
służyliśmy całe życie...
Zinowiew zapłakał, Mołczanow nalał mu wody do szklanki. Stalin, nie zwracając 
uwagi na 
łzy Zinowiewa, powiedział:
– KC nieraz ostrzegał, że wasze i Kamieniewa stanowisko, że wasze postępowanie 
może się 
źle skończyć. I tak też się stało. Teraz powtarzamy jeszcze raz: jeśli 
podporządkujecie się partii, 
będzie wam darowane życie. Ale wy nie chcecie się zgodzić. Znowu nie chcecie. No 
cóż, miejcie 
pretensje do siebie.
– Byliśmy wielokrotnie oszukiwani – odezwał się Kamieniew. – Jaką mamy pewność, 
że 
również tym razem nie zostaniemy oszukani?
– Żądacie gwarancji? – Stalin z udanym zdumieniem spojrzał na Woroszyłowa. – Oni 
żądają 
gwarancji! Okazuje się, że gwarancje Biura Politycznego to dla nich za mało! Oni 
zapomnieli, że 
wyższe gwarancje niż te w naszym kraju nie istnieją! – Stalin znowu spojrzał na 
Woroszyłowa, 
potem na Jeżowa. – Jakie jest wasze zdanie, towarzysze? Wydaje mi się, że ta 
rozmowa to tylko 
strata czasu.
Jeżow wzruszył ramionami, dając do zrozumienia, że dla niego wszystko jest 
jasne.
– Oni chcą nam dyktować swoje warunki! – powiedział Woroszyłow z oburzeniem. – 
Nie 
rozumieją albo udają, że nie rozumieją, że towarzysz Stalin chce im darować 
życie. Ale jeśli 
życie nie jest im drogie, to ich sprawa. Do diabła z nimi!
Zapadła cisza, wszyscy milczeli, potem znowu odezwał się Stalin.
– Szkoda, że Zinowiew i Kamieniew rozumują jak filistrzy. Wielka szkoda. Oni 
nawet nie 
zrozumieli, po co jest organizowany proces. Żeby ich rozstrzelać? Ależ to po 
prostu głupie, 
towarzysze. Rozstrzelać możemy ich bez sądu. Zinowiew doskonale wie, jak to się 
robi. Proces 
sądowy jest wymierzony przeciwko Trockiemu. Swego czasu Zinowiew i Kamieniew 
wiedzieli, 
że Trocki to przysięgły wróg partii, ale potem zaatakowali partię i tym samym 
zrehabilitowali 
Trockiego, zrehabilitowali go kierując się względami frakcyjnymi, a przecież 
Trocki jak był, tak 
i pozostał zajadłym wrogiem partii.
Zinowiew i Kamieniew doskonale o tym wiedzą. Nasuwa się pytanie: jeśli nie 
rozstrzelaliśmy Zinowiewa i Kamieniewa, kiedy wraz z Trockim walczyli przeciwko 
partii, to 
dlaczego mielibyśmy ich rozstrzelać wtedy, kiedy pomogą partii rozprawić się z 
Trockim?
I ostatnia sprawa.
Tu Stalin zrobił pauzę, zamyślił się, w jego oczach mignęło coś ludzkiego, a 
słowa które 
następnie wypowiedział, zabrzmiały szczerze, wzruszająco, a nawet serdecznie.
– Nie chcemy przelewać krwi naszych starych towarzyszy niezależnie od tego jakie 
popełnili 
błędy.
Zinowiew znowu zapłakał. A Mołczanow znowu wstał, żeby mu podać wody. Uwagi 
Stalina 
nie umknął jednak zmieniony wyraz twarzy Mołczanowa. Mołczanow był szczęśliwy, 
cieszył się, 
że Kamieniew i Zinowiew zostali uratowani. I Mironów też się cieszył. Ten 
Mironów, którego 
ON SAM wysunął na stanowisko zastępcy Jagody. Ten humanista był szczególnie 
zadowolony.
No bo rzeczywiście, dlaczegóż by nie mieli się cieszyć, skoro nie będą 
odpowiadać przed 
historią za śmierć „niewinnych”?!
A dlaczego „niewinnych”? A dlatego, że coś im się tam nie zgadza w papierkach, 
nie 
odpowiada ich normom prawnym. A jakie papierki, jakie normy mogą być prawem dla 
dyktatury 
proletariatu? Dla dyktatury proletariatu istnieje tylko jedno prawo – interesy 
tej dyktatury. 
I prawdziwy czekista nie może uznawać żadnych innych praw. A jeśli je uznaje, 
oznacza to, że 
jest czekista fałszywym.
Kamieniew wstał.
– Towarzyszu Stalin, towarzysze członkowie Biura Politycznego! W imieniu własnym 
i towarzysza Zinowiewa oświadczam, że przyjmujemy postawione nam warunki i 
zgadzamy się 
stanąć przed sądem. Musimy jednak otrzymać zapewnienie, że nikt z byłych 
opozycjonistów nie 
zostanie rozstrzelany za działalność opozycyjną ani teraz ani kiedykolwiek.
Stalin, jakby pokonując chwilową słabość, powiedział ze znużeniem:
-To się rozumie samo przez się.
Z Kremla Zinowiew i Kamieniew zostali przewiezieni na powrót do więzienia, ale 
umieszczono ich już w innych celach. Pościel była świeżo powleczona, obu 
więźniów 
zaprowadzono pod prysznic, byli teraz dobrze odżywiani. Zinowiewowi lekarz 
przepisał 
odpowiednią dietę. Przez dwa tygodnie, pozostałe do rozprawy sądowej, wszystkie 
osoby, 
kontaktujące się z więźniami, zachowywały się wobec nich poprawnie.
Mimo to, kiedy 19 sierpnia 1936 roku o godzinie dwunastej minut dziesięć 
wprowadzono ich 
na Salę Październikową Domu Związków, gdzie miała się odbyć rozprawa sądowa, 
Zinowiew 
wyglądał wyjątkowo źle: miał obrzmiałą twarz, worki pod oczami, ziemistą cerę. 
Dusząc się od 
astmy łapał powietrze szeroko otwartymi ustami, od razu na początku rozpiął i 
zdjął kołnierzyk 
i tak, bez kołnierzyka, przesiedział do końca.
Kamieniew też miał ziemistoszarą twarz i podkrążone oczy, ale wyglądał bardziej 
rześko niż 
Zinowiew. Przez cały czas trwania procesu rozglądał się po sali, mając nadzieję, 
że zobaczy 
znajome twarze. Przez wiele lat był przewodniczącym Moskiewskiej Rady Narodowej, 
znał 
wszystkich jako tako liczących się działaczy partyjnych w Moskwie, ale żadnego z 
nich nie 
zauważył. Na sali siedzieli ubrani po cywilnemu szeregowi pracownicy NKWD.
Jagoda i inni pracownicy komisariatu przysłuchiwali się rozprawie z sąsiedniej 
sali. Tylko 
Reinhold wyglądał zdrowo, jakby go doprowadzono nie z więzienia, lecz prosto z 
domu. Był 
bardzo pewny siebie, a kiedy Wyszyńskiemu zdarzyło się coś poplątać, prosił o 
głos i niby to 
dopełniając wypowiedź, dyplomatycznie go poprawiał.
Reinhold wszakże niepotrzebnie się tak starał. Wszyscy oskarżeni świetnie 
zapamiętali 
scenariusz i odpowiadali dokładnie tak, jak tego wymagał od nich prokurator. Co 
więcej, w toku 
rozprawy wymienili jako uczestników spisku Sokolnikowa, Smiłgę, Rykowa, 
Bucharina, 
Tomskiego, Radka, Ugłanowa, Piatakowa, Sieriebriakowa, Mdiwani, Okudżawę, 
dowódców 
korpusów Putnę i Primakowa, dowódcę armii Dmitrija Szmidta. W ostatnim słowie 
wszyscy 
oskarżeni przyznali się do winy, uznali się za morderców, terrorystów i 
bandytów.
Jeden tylko Iwan Smirnow naruszył scenariusz. Zgodnie z przyrzeczeniem danym 
Mołczanowowi przyznał, że w trzydziestym drugim roku otrzymał jakoby od 
Trockiego 
instrukcję w sprawie terroru, ale ponieważ pierwszego stycznia trzydziestego 
trzeciego roku 
został aresztowany i odtąd siedział w więzieniu, żadnej terrorystycznej 
działalności nie 
prowadził. W toku rozprawy Smirnow zaprzeczał istnieniu Centrum i podważał 
prawdziwość 
zeznań Mraczkowskiego, Zinowiewa, Jewdokimowa, Drejcera, Ter-Waganiana, 
Kamieniewa.
Na niektóre pytania w ogóle nie odpowiadał.
Wyszyński zażądał dla wszystkich oskarżonych kary śmierci przez rozstrzelanie.
W nocy z 23 na 24 sierpnia o godzinie drugiej trzydzieści ogłoszono wyrok: 
wszyscy 
oskarżeni zostali skazani na karę śmierci przez rozstrzelanie.
Zgodnie z prawem skazani mieli siedemdziesiąt dwie godziny na złożenie prośby 
o ułaskawienie.
Jednakże już 24 sierpnia wyrok został wykonany.
Zinowiew stracił panowanie nad sobą i histerycznie na całe więzienie wykrzykiwał 
nazwisko 
Stalina, zaklinając go, żeby spełnił swoje przyrzeczenie. Chcąc położyć kres tym 
krzykom, 
towarzyszący Zinowiewowi lejtnant wepchnął go do pustej celi i zastrzelił z 
pistoletu.
Kamieniew był oszołomiony, nie wyrzekł ani słowa, przyjął śmierć w milczeniu.
I tylko Iwan Smirnow szedł więziennym korytarzem spokojnie i śmiało, a przed 
śmiercią 
powiedział: „Zasłużyliśmy na to swoim niegodnym zachowaniem w sądzie”.
Córka Smirnowa, Olga, i jego żona, Roza, aresztowane wkrótce potem, zostały 
rozstrzelane 
w 1937 roku.
W 1937 roku zostali też rozstrzelani syn Zinowiewa, Stiepan Radomyslski, żona 
Bakajewa, 
Anna Kostina, członek partii od 1917 roku, brat i krewny Mraczkowskiego, brat 
Ter-Waganiana 
Endzak. Zona Ter-Waganiana, Kławdia Gienierałowa, aresztowana w roku 1936, 
spędziła 
siedemnaście lat w obozach.
Wkrótce po rozstrzelaniu Kamieniewa rozstrzelano również jego pierwszą i drugą 
żonę.
W 1939 roku rozstrzelano jego starszego syna, Aleksandra.
Młodszy syn Kamieniewa, Jurij, został rozstrzelany 30 stycznia 1938 roku na 
miesiąc przed 
ukończeniem siedemnastego roku życia.
Wnuk Kamieniewa, Witalij, został aresztowany dopiero w 1951 roku, w wieku lat 
dziewiętnastu, i skazany na dwadzieścia pięć lat obozów pracy. Zmarł w roku 
1966. Tak 
towarzysz Stalin dotrzymał słowa.
30
Na premierę „Witeziów” Wadim nie poszedł. Zachorował na ropną anginę. Choroba 
miała 
ostry przebieg, temperatura podskoczyła do 39°, płukanie gardła rivanolem nie 
pomagało. Fienia 
poiła go wywarem z suszonych prawdziwków, we wsi używano wyłącznie tego środka, 
i rzeczywiście przyniosło mu to pewną ulgę, w każdym razie mógł przynajmniej 
wypić bulion. 
Poprosił o gazety, od tylu dni nie przeglądał prasy. Litowski wychwalał 
„Witeziów” 
w „Sowietskim Iskusstwie”, Zagorski pisał o nich w popołudniówce. Zagórskiego 
sobie darował, 
poczuł się senny, zrzucił gazety na podłogę, nie pali się, pomyślał, i 
przedstawienie też mu nie 
ucieknie.
Czternastego listopada zadzwonił Jerszyłow.
– Wciąż jeszcze chorujesz? Ale gazety możesz czytać? To poczytaj sobie „Prawdę”.
– A co tam jest takiego nadzwyczajnego? – zapytał Wadim od niechcenia.
– Uchwała Komitetu do Spraw Sztuki o zdjęciu „Witeziów” z afisza.
– Co ty powiesz?
– No właśnie!
A piętnastego listopada w tejże „Prawdzie” ukazał się artykuł Kierżencewa pod 
tytułem 
„Fałszowanie przeszłości narodu”. Na Demianie Biednym Kierżencew nie zostawił 
suchej nitki. 
Artykuł kończył się słowami: „W swojej warstwie historycznej sztuka D. Biednego 
zniekształca 
rzeczywistość, jest przykładem nie tylko antymarksistowskiego, ale wręcz 
lekceważącego 
traktowania historii, opluwania narodowej przeszłości... «Witezie» kojarzą mu 
się 
z «grenadierskim chrapaniem»... według niego naród rosyjski nic innego nie robi, 
tylko wyleguje 
się na przypiecku. Smutne pozostałości wypaczonych poglądów, obcych zarówno 
bolszewikom, 
jak i po prostu poetom, doszły do głosu w tej sztuce”.
Teraz Wadim sam zadzwonił do Jerszyłowa.
– Co nowego? Leżę, pojęcia nie mam, co się dzieje.
– Podobno Demianowi Biednemu wymówili mieszkanie na Kremlu – śmiał się 
Jerszyłow. – 
Powiadają, jakoby nocował po znajomych. Tylko patrzeć, jak się wezmą za twój 
Teatr 
Kameralny, zobaczysz. Ty też będziesz się musiał w to włączyć.
– Ja? Ciekawe jak? Po pierwsze, jestem chory. Po drugie, nawet sztuki nie 
widziałem.
– Widziałeś czy nie widziałeś, to nic ma znaczenia. Ale stanowisko zająć musisz.
Miał rację ten łobuz. Może nawet wiedział coś więcej, ale pary z gęby nie 
puścił.
Dwudziestego listopada w „Prawdzie” ukazał się artykuł pod tytułem „Błędna 
linia”, 
sygnowany przez niejakiego Widza. Cios, zadany teatrowi, był potężny, jak to się 
mówi, poniżej 
pasa. Wadim czytał, odkładał gazetę i znowu do niej wracał.
„Zrobiono wszystko, żeby teatr uwolnił się od formalistyczno-estetycznego 
dziedzictwa, 
żeby zbliżył się do życia, wzbogacił w treści, stał się prawdziwie radziecki. 
Tak się jednak nie 
stało. Kierownik teatru źle sobie przyswoił nauki polityczne.
Teatrowi Kameralnemu zabrakło skromności. Za to celował w natrętnej 
autoreklamie.
Teatrowi Kameralnemu zdarzało się niejednokrotnie wystawiać sztuki politycznie 
błędne:
«Sprzysiężenie równych» – M. Lewidowa w 1927 r.
«Szkarłatna wyspa» – M. Bułhakowa w 1928 r.
«Natalia Tarpowa» – S. Siemionowa w 1929 r.
Publiczność, jak również zespoły innych teatrów, surowo potępiła tego rodzaju 
przedstawienia, wskutek czego zostały one zdjęte z afisza.
Kierownik Teatru Kameralnego, A. J. Tairow, trzymał się jednak uparcie swojej 
błędnej linii. 
W 1931 r. wystawił na wskroś szowinistyczną sztukę «Sonatę patetyczną» M. 
Kulina.
Następnie pojawiło się przedstawienie «Witezie» według sztuki D. Biednego – 
rzecz 
wyrażająca na wskroś błędne tendencje polityczne.
Teatr Kameralny był słabo związany z politycznym i artystycznym życiem kraju.
Tairow zaprowadził w teatrze coś w rodzaju samodzierżawia, dławiącego wszelką 
inicjatywę 
twórczą zespołu. A przecież nikt nie przekazał Tairowowi teatru na własność.
W Teatrze Kameralnym nie udało się stworzyć prawdziwie twórczego zespołu, gdyż 
najlepsi 
aktorzy nie mają tam nic do powiedzenia. Teatr Kameralny nie nadąża za ogólnym 
rozwojem 
sztuki radzieckiej, pozostaje daleko w tyle...”
Tego samego dnia zadzwonił do Wadima sekretarz redakcji gazety, w której często 
zamieszczał swoje artykuły.
– Uważa się – powiedział sekretarz – że my również powinniśmy ustosunkować się 
do tego, 
co działo się w Kameralnym. Chcielibyśmy, żeby pan się tym zajął.
– Ale ja jestem chory – odparł Wadim. – Mam poważne komplikacje reumatyczne po 
przebytej anginie i lekarze zalecili mi leżenie w łóżku. Poza tym nie oglądałem 
„Witeziów” 
właśnie z powodu choroby, a innych sztuk, o których się teraz mówi, albo nie 
widziałem, albo 
nie pamiętam, bo byłem wtedy mały.
– Przekażę to naczelnemu – oświadczył sekretarz kwaśno. – Nie przypuszczałem, że 
pan nam 
odmówi.
Dwudziestego trzeciego listopada na szóstej stronie „Prawdy” ukazała się malutka 
wzmianka: „Zespół Teatru Kameralnego zaczął mówić”, opatrzona podtytułem: „A. J. 
Tairow 
próbuje zatuszować swoje błędy”.
Zebranie pracowników teatru trwało dwa dni, zabierało głos kilkadziesiąt osób, w 
tym 
najwybitniejsi aktorzy.
L. Fienin, zasłużony działacz sztuki: „Aktorzy byli zmuszani do wychwalania 
każdej sztuki, 
nawet jeśli uważali, że jest zła”.
Najbardziej jednak zaskoczyło Wadima wystąpienie Cenina, który powiedział: 
„Tairow nie 
dopuszcza do dyskusji nad przygotowywanym spektaklem”.
Cenina Wadim doskonale pamiętał. W „Machinal” grał męża, w „Tragedii 
optymistycznej” – 
prowodyra i Koonen w pamiętnym wywiadzie bardzo go chwaliła. A tu proszę!
I pomyśleć, że półtora roku temu opublikował ten nieszczęsny wywiad! Mógłby 
oczywiście 
powiedzieć, że dostał takie polecenie, ale w gazecie na pewno pamiętają, że to 
była jego 
inicjatywa. Podstawowy tekst wywiadu należy wprawdzie do Koonen, ale pytania są 
jego, 
komentarze również, nie ulega wątpliwości, że wyraził w nich zachwyt zarówno dla 
teatru, jak 
i dla Koonen. Mogą mu to wypomnieć. Wtedy wiele osób mu zazdrościło, teraz się 
odegrają.
Za bardzo się chyba pospieszył, odmawiając napisania tego artykułu, zawiódł go 
węch. 
Przypomniały mu się cierpkie słowa sekretarza: „Przekażę to naczelnemu”, i 
ukryta pogróżka: 
„Nie przypuszczałem, że pan nam odmówi”.
A tu jeszcze Jerszyłow dolał oliwy do ognia. Przyszedł, żeby mu opowiedzieć 
o rozszerzonym posiedzeniu Komitetu do Spraw Sztuki, na które został zaproszony 
wraz 
z Elsbergiem.
– Ciebie też by zaprosili, gdybyś był na chodzie. Szczegółowe sprawozdanie 
będziesz mógł 
przeczytać w „Sowietskim Iskusstwie”, ale nie zaszkodzi, jeśli to i owo będziesz 
wiedział 
wcześniej. Kierżencew zarzucił Tairowowi, że stoi na pozycjach politycznie 
wrogich.
– A co z „Tragedią optymistyczną”? – zapytał Wadim. – Tego przedstawienia nie 
sposób 
pominąć, a przecież trudno się w nim dopatrzeć politycznej wrogości.
– Na ten temat w ogóle nie było mowy. Kierżencew powiedział: „Teatr Kameralny to 
dziś 
synonim hańby”.
Ale się wpakował! Dureń, jak można było odmówić napisania tego artykułu! 
Zastanawiał się, 
czy nie opowiedzieć o tym Jerszyłowowi.
– Dzwonili do mnie z redakcji, prosili, żebym coś napisał, a ja na to – nie 
mogę, jestem chory 
– przyznał się.
– Zwariowałeś! – wykrzyknął Jerszyłow. – Zadzwoń i powiedz, że już wyzdrowiałeś. 
Dzwoń 
natychmiast. Ja poczekam.
Wadim zadzwonił, a po powrocie do pokoju oświadczył, że wszystko w porządku.
– No i chwała Bogu, nie wolno się wyłamywać z szeregów – powiedział Jerszyłow.
Zawołał Fienię, kazał sobie przynieść drugą poduszkę – uważał, że w pozycji 
siedzącej 
łatwiej mu będzie pisać. Wziął pierwszą lepszą książkę, położył na niej papier, 
ale papier się 
zsuwał. Obrzucił wzrokiem biurko, regały, zauważył jakiś zniszczony brulion w 
sztywnej 
okładce – dobra, to będzie w sam raz. Otworzył brulion i natknął się na notatkę: 
„Chicago 
Tribune” 24 marca.
Skąd to? Aha, przypomniał sobie, to wyciąg z broszury „Polityczne odgłosy prasy 
zachodniej 
z okazji występów gościnnych Moskiewskiego Państwowego Teatru Kameralnego”.
„Genialni artyści!”, „Światło na europejską scenę pada ze Wschodu”. Nie bez 
powodu tak 
ich wychwalali – przemknęło mu przez głowę. Widocznie burżuazji odpowiada ich 
sztuka.
Pomyślał z niechęcią o Koonen. „Dziewczyna...” Trzydziestoletnią kobietę nazywa 
dziewczyną, wielka mi pani... To nie szczodrość talentu sprawia, że jest tak 
bezpośrednia 
i demokratyczna w obcowaniu z ludźmi, lecz zwykła obojętność. Wszystko jej 
jedno, z kim 
rozmawia, byle miała okazję do opowiedzenia o sobie, o swoich sukcesach. Stefan 
Zweig, 
O’Neill, Jean Cocteau...
Słusznie pisał Widz w swoim artykule: Teatrowi Kameralnemu zabrakło skromności. 
Nie ma 
w nim nic poza krzykliwą autoreklamą! „Wyszliśmy zwycięsko ze współzawodnictwa z 
Teatrem 
Małym!” Akurat! Teatr Mały jak istniał, tak będzie istniał, a czy wy 
przetrwacie, to jeszcze 
pytanie! Teatr Mały jest potrzebny narodowi, krajowi, droga madame Koonen, a czy 
wy jesteście 
potrzebni, jeszcze nie wiadomo. Zachodowi jesteście potrzebni, to prawda. Zachód 
was 
oklaskuje. Ale na oklaski naszych, radzieckich, widzów nie liczcie.
Profesor Marasiewicz dowiedział się o artykule Wadima w szpitalu. Pokazano mu go 
ni to 
z aprobatą, ni to z drwiną: „Ostre ma pióro pański syn!”
Wieczorem profesor jak zawsze wstąpił do Wadima, przysunął sobie krzesło do jego 
łóżka.
– Przeczytałem twoją wzmiankę. Rozumiesz chyba, że odtąd wstęp do tego domu jest 
dla nas 
zamknięty. I nie tylko do tego.
Posiedział chwilę w milczeniu, ze wzrokiem wbitym w podłogę. Wreszcie wstał.
– Mierzyłeś temperaturę? – zapytał.
– Temperatura normalna – burknął Wadim. – Zamkną nam wstęp do tego domu, 
znajdziemy 
sobie inne, lepsze.
I zapadł w mocny, zdrowy sen jak człowiek, który spełnił swój obowiązek. A 
następnego 
dnia rano, tak jak i poprzednim razem, zadzwonił telefon. Wadim, na pół senny, 
podniósł 
słuchawkę i usłyszał znajomy, oficjalny, chamowaty głos:
– Obywatel Marasiewicz? Dziś o dwunastej macie się stawić w NKWD ZSRR u 
towarzysza 
Altmana. Przepustka do odebrania w biurze przepustek, Kuzniecki Most 24.
Ten sam gabinet, te same zakratowane okna, za biurkiem Altman w mundurze 
wiszącym na 
nim ja na kołku, twarz o zapadniętych policzkach i smutnych oczach.
Altman pogrzebał w szufladzie biurka, znalazł teczkę, otworzył ją, wyjął 
protokół 
poprzedniego przesłuchania i zaczął go czytać.
Wadim obserwował go z zaniepokojeniem, znowu narastał w nim zwierzęcy strach, 
nie miał 
pojęcia, co tym razem Altman mu zaserwuje.
Ten doczytał ostatnią stronicę i nie patrząc na Wadima zapytał cichym, znudzonym 
głosem:
– Nie cofacie swoich zeznań?
– Nie, oczywiście, przecież je podpisałem.
– Chcielibyście coś dodać?
To szansa, przemknęło mu przez głowę. Trzeba ją wykorzystać.
– Chodzi o to, że – zaczął – poprzednim razem pytaliście mnie o antyradzieckie 
rozmowy. 
Powtarzam jeszcze raz: żadnych kontrrewolucyjnych, antyradzieckich rozmów z 
nikim nie 
prowadziłem i prowadzić nie mogłem. Ale wasze pytanie kazało mi się zastanowić, 
rozumiałem, 
że takich pytań nie zadaje się bez powodu, że musieliście mieć jakieś podstawy, 
żeby je zadać. 
I przyszło mi do głowy, że taką podstawą mógł być dowcip, który opowiedziałem 
jednemu 
mojemu znajomemu, opowiedziałem mimochodem, ale jednak opowiedziałem.
– Jaki dowcip? – Altman odchylił się do tyłu, wyraźnie zainteresowany, i po raz 
pierwszy 
otwarcie spojrzał na Wadima.
Wadim opowiedział dowcip, poinformował, od kogo ten dowcip usłyszał i komu go z 
kolei 
opowiedział. Dodał, że nie przywiązywał do tego żadnego znaczenia, wysłuchał go 
w obecności 
członka egzekutywy, który w ogóle nie zareagował, a nawet się roześmiał. Potem 
opowiedział 
dowcip swojemu fryzjerowi, Siergiejowi Aleksiejewiczowi. Kiedy się siedzi w 
fotelu, stale się 
o czymś gada, a tu w dodatku fryzjera zna od dzieciństwa, to człowiek daleki od 
polityki, cały 
jego stosunek do polityki wyraża się w pięciu żartobliwych słowach: „Bez Lwa 
Dawidowicza się 
nie obeszło”.
Właśnie taką wersję Wadim wybrał tu, w gabinecie – była to, jak mu się zdawało – 
wersja 
spokojna, powściągliwa, przekonywająca.
Altman milczał dłuższą chwilę. Teraz najbardziej złowrogie było właśnie to jego 
milczenie. 
W ten sposób Altman okazywał mu swoją dezaprobatę i nieufność. Robił wrażenie 
tępaka.
Potem Altman wziął kartkę papieru i powiedział:
– Powtórzcie, kto wam opowiedział ten dowcip. Wadim powtórzył.
– Kiedy to było?
Wadim podał miesiąc, dokładnej daty nie pamiętał.
– Komu powtórzyliście dowcip?
Okazało się, że Wadim nie zna nazwiska fryzjera. Altman zapisał imię, imię ojca 
fryzjera 
i adres zakładu.
– Jakie dowcipy poza tym opowiadaliście i komu? – zapytał.
Wadim wzruszył ramionami.
– Ja? Dowcipy? Nikomu nie opowiadałem.
– Chcecie mi wmówić, że przez całe życie nie słyszeliście ani jednego dowcipu 
poza tym 
jednym? Czy to mi chcecie wmówić?
– Nie, skądże, słyszałem różne dowcipy, ale nikomu ich nie opowiadałem – odparł 
Wadim.
– A co słyszeliście?
– Nie pamiętam. W każdym razie nie były to dowcipy polityczne.
– A jakie?
– Obyczajowe...
– Marasiewicz! Wy chcecie mi udowodnić, że ja jestem idiotą. Ale ja nie jestem 
idiotą i nie 
powinniście mnie za takiego uważać.
Znowu zmrużył swoje oczy oprawcy i wysyczał z nienawiścią:
– Idiotów tu w ogóle nie ma.
Wadimowi wydał się nagle nienormalny. Poczuł, jak narasta w nim strach, bo czy 
to 
wiadomo, co szaleńcowi może wpaść do głowy?
– Nie mogę sobie przypomnieć – wymamrotał.
– Nie możecie sobie przypomnieć? – powtórzył Altman patrząc na Wadima z 
nienawiścią. – 
A kto sobie będzie za was przypominał? Ja? To siadajcie na moim miejscu, a ja 
usiądę na 
waszym. – Wstał. – No, siadajcie, siadajcie – cofnął się i wskazał ręką swoje 
krzesło. – No, 
jazda, przesiadaj się!
Wadim zdrętwiał ze strachu – ten wariat zaraz go tu zabije, zastrzeli z 
pistoletu, przypiętego 
do pasa.
Altman usiadł równie nieoczekiwanie, jak przedtem wstał. Chwilę milczał, 
wpatrując się 
smutnym, zamyślonym spojrzeniem w kąt, potem nagle zapytał:
– Czy w Związku Literatów opowiadają dowcipy?
– Pewnie tak.
– Odpowiadajcie dokładnie: opowiadają czy nie opowiadają? Nie „pewnie”, tylko 
dokładnie.
– W Związku Literatów są setki ludzi.
– Ja nie pytam, ilu ludzi liczy Związek Literatów. Ja pytam, czy opowiadają 
dowcipy?
– Na pewno są tacy, co opowiadają.
– Kim są ci „tacy”?
– Nie potrafię wymienić konkretnych nazwisk.
– „Nie potrafię”?! – Twarz Altmana wykrzywił złośliwy uśmiech. – Powiedzcie 
raczej: „nie 
chcę”! Przyłapano was na opowiadaniu jednego dowcipu, pamiętacie ten jeden, a 
wpadniecie na 
innych, przypomnicie sobie inne, tylko że już będzie za późno. No, dobra! Znacie 
niejakiego 
Aleksandra Pawłowicza Pankratowa?
– Pankratowa? Ach tak, Sasza Pankratow, znałem go, oczywiście, chodziliśmy razem 
do 
szkoły.
– Czy wiecie, gdzie on teraz jest?
– Został aresztowany, a potem zesłany. Chyba na Syberię.
– Skąd wam to wiadomo?
– Jak to skąd? – odparł Wadim zaskoczony. – Mieszkaliśmy na tej samej ulicy, 
chodziliśmy 
do tej samej szkoły, wszyscy o tym wiedzieli.
– No nie, wy naprawdę uważacie mnie za durnia – powiedział Altman. – Chcecie mi 
wmówić, że wszyscy naokoło nic innego nie robią, tylko rozprawiają o 
aresztowaniu Aleksandra 
Pawłowicza Pankratowa? Chcecie mi wmówić, że wciąż jeszcze chodzicie do szkoły i 
tam też 
rozmawia się wyłącznie o aresztowaniu Pankratowa? Tak?
– Spotykałem się z moimi szkolnymi kolegami na Arbacie i od nich się 
dowiedziałem, że 
Sasza Pankratow został aresztowany.
– I to wszystko?
– Nie rozumiem.
– Co to znaczy „nie rozumiem”, co znaczy „nie rozumiem”? – znowu wybuchnął 
Altman. – 
Pytam was jak kogo dobrego, czy to wszystko, co wam wiadomo o sprawie 
Pankratowa?
– A ja w ogóle nic nie wiem o jego sprawie. Wiem tylko, że był aresztowany, ale 
za co, tego 
nie wiem.
– Ach, nie wiecie! Nic nie wiecie! Znacie tylko jeden dowcip, przez całe życie 
opowiedzieliście tylko jeden jedyny dowcip!
Urwał, milczał długo, potem zastrzelił Wadima pytaniem.
– Pisaliście list w obronie Pankratowa?
– List... – wybąkał oszołomiony Wadim. – List...
– Tak, list, list – powtórzył Altman krzywiąc się. – Czy pisaliście list w 
obronie Pankratowa?
Wadim przypomniał sobie jadalnię w mieszkaniu Budiaginów. Była tam Lena, Nina, 
Maksym i nagle Nina zaproponowała napisanie listu w obronie Saszy. Saszę 
aresztowano dwa 
lata temu i Wadim w ogóle już o nim zapomniał.
– To było tak – zaczął niezdecydowanie. – Kiedy aresztowano Saszę Pankratowa, 
byłem 
akurat u swojej koleżanki Leny Budiaginy. Byli tam jeszcze inni nasi koledzy...
– Kto?! – przerwał mu Altman. – Kto konkretnie? Mówcie konkretnie, Marasiewicz, 
nie 
kręćcie, nie zmuszajcie mnie do tego, żebym z was wyciągał zeznania. O swoim 
fryzjerze 
przypominaliście sobie prawie rok, myślicie, że i dalej tak będzie? No nie, my 
wam na każde 
nazwisko nie będziemy dawali całego roku, my was zmusimy do tego, żebyście sobie 
przypominali szybciej, mamy na to sposoby. A pierwszy sposób – zatrzymanie was 
tutaj. Tu 
w celi przypomni wam się szybciej.
Wadim zaczerpnął powietrza. Ręce mu się trzęsły, w głowie czuł dziwny ucisk.
– No co? – nagle cicho i spokojnie odezwał się Altman. – Będziecie mówić?
– U Leny byłem wtedy ja, Nina Iwanowa, Maksym Kostin. Wszyscy chodziliśmy do 
jednej 
klasy...
Altman zapisał nazwiska.
– Rozmawialiśmy o Saszy Pankratowie. Nina Iwanowa zaproponowała, żebyśmy wysłali 
oświadczenie do OGPU, że znamy Saszę Pankratowa jako uczciwego komsomolca. 
Sprzeciwiłem się temu, powiedziałem, że Saszę Pankratowa znaliśmy jako uczciwego 
komsomolca w szkole, ale od tej pory minęło sześć lat i Sasza Pankratow mógł się 
zmienić. Lena 
Budiagina...
– Dobra, dobra... – przerwał mu Altman niecierpliwie. – W porządku. Słowem, 
zastanawialiście się, jak wybronić skazanego kontrrewolucjonistę, czy tak? Jak 
sądzicie, jeśli 
Pankratow został skazany z artykułu pięćdziesiątego ósmego, to jak, jest on 
kontrrewolucjonistą, 
czy nie?
Wadim mógłby na to odpowiedzieć, że wtedy Sasza nie był jeszcze skazany, lecz 
tylko 
aresztowany, i nikt z nich nie mógł wiedzieć, z jakiego artykułu będzie sądzony, 
poza tym on 
osobiście naprawdę sprzeciwił się napisaniu tego oświadczenia, ale bał się 
dyskutować 
z Altmanem, bał się, że Altman znowu wpadnie w furię, i zgodził się potulnie:
– Tak, rzeczywiście, jeśli Pankratowa skazano jako kontrrewolucjonistę, to 
znaczy, że jest 
kontrrewolucjonistą, to nie ulega wątpliwości.
– A wy chcieliście bronić tego kontrrewolucjonisty.
– Ale ja osobiście...
– Co „ja osobiście”, „ja osobiście”?... Mnie nie interesuje, co mówił każdy z 
was z osobna... 
Dla mnie ważny jest sam fakt, że zebraliście się – cztery osoby, czyli grupa – i 
zastanawialiście 
się, jak pomóc aresztowanemu kontrrewolucjoniście. Zamierzaliście wysłać list w 
tej sprawie. 
Wysłaliście?
Wadim mógłby powiedzieć, że nie wysłali tego listu właśnie dlatego, że on się 
temu 
sprzeciwił, ale bał się mówić nieprawdę, bał się, że Altman udowodni mu 
kłamstwo, i wtedy 
sprawa przyjmie jeszcze gorszy obrót; dlatego powiedział:
– Osobiście byłem temu przeciwny, dlatego zwróciliśmy się o radę do Iwana 
Grigoriewicza 
Budiagina, ojca Leny, wiecie, jest zastępcą Ordżonikidzego, i Budiagin 
powiedział, że takiego 
listu wysyłać nie należy.
– No proszę – powiedział Altman z zadowoleniem. – To już lepiej, nie wszystko 
jeszcze jest 
jasne, ale to i owo się wyjaśniło.
Położył przed sobą arkusz papieru, wziął pióro i zaczął pisać protokół.
Wadim siedział naprzeciw niego i bał się poruszyć.
Altman pisał długo, zerkając najpierw do karteczki, na której zanotował nazwiska 
Elsbejna, 
Jerszyłowa i Siergieja Aleksiejewicza, potem do karteczki, na której figurowała 
Lena, Nina 
i Maks.
Wadim zdawał sobie sprawę, że prawdopodobnie koledzy i wszyscy, których nazwiska 
wymienił, zostaną tu również wezwani, ale nie czuł wyrzutów sumienia. Trudno. 
Jego wezwano, 
urządzono mu przesłuchanie, to dlaczego innych nie mieliby potraktować podobnie? 
Nie 
powiedział nic, co nie odpowiadałoby prawdzie, nikogo nie oczernił, nikogo nie 
zdradził, 
powiedział wszystko, jak było. Oni również, jeśli zostaną wezwani, mogą 
opowiedzieć wszystko, 
jak było naprawdę. Dlaczego miałby się poświęcać, dla kogo lub czego? No nie, on 
się nie będzie 
poświęcał i oni również nie muszą się poświęcać – powiedzą prawdę i nic im za to 
nie będzie.
Altman skończył wreszcie pisać i podał protokół Wadimowi.
Wadim zaczął czytać. Pozornie wszystko odpowiadało temu, co mówił, ale wyszło z 
tego coś 
strasznego. Dowcip opowiedział Elsbejn w obecności Jerszyłowa, a on, Wadim, 
opowiedział 
Siergiejowi Aleksiejewiczowi. Siergiej Aleksiejewicz przy każdej okazji z nie 
skrywaną 
sympatią wspominał Trockiego. Z jego słów wynikało niezbicie, że wszystkie 
oskarżenia 
wypowiadane pod adresem Trockiego są bezpodstawne. Napisanie listu w obronie 
uwięzionego 
kontrrewolucjonisty Pankratowa zaproponowała Nina Iwanowa. Sprawę dyskutowano 
w mieszkaniu zastępcy komisarza ludowego I. G. Budiagina, poza nim, Wadimem, 
brali w tym 
udział Iwanowa Nina, Budiagina Lena, Kostin Maksym. Z wysłania listu 
zrezygnowano po 
naradzie z zastępcą komisarza ludowego I. G. Budiaginem.
Im dalej czytał, tym bardziej był przerażony. „Siergiej Aleksiejewicz z nie 
ukrywaną 
sympatią wspominał Trockiego”. Siergieja Aleksiejewicza nie ma co żałować, to 
prawdopodobnie szpicel, ale mimo to on, Wadim, nie mógłby z czystym sumieniem 
powiedzieć, 
że fryzjer wspominał Trockiego „z sympatią”, raczej z kpiną. Albo „sprawę 
dyskutowano”... „Po 
naradzie z Budiaginem...” To wygląda na jakąś organizację. Zresztą wszystko 
zależy, jak na to 
popatrzeć...
– No – usłyszał cichy, leniwy głos Altmana – co wam się nie podoba? Radziłbym 
nie wnikać 
zanadto w stylistyczne i gramatyczne subtelności. To nieistotne. Istotne jest 
meritum...
Wadim nie spodziewał się usłyszeć z ust Altmana takich sformułowań, był nawet 
przekonany, że Altman w ogóle nie zna tego typu słów. Jak to się stało, że nie 
dostrzegł w nim 
inteligentnego człowieka?
Altman tymczasem ciągnął dalej:
– Kogo zamierzacie ratować? Nie warto. Każdy z nich sam da sobie radę. Natomiast 
wy 
możecie się uratować tylko podpisując protokół. Dlaczego? Bo jest to protokół 
napisany 
prawidłowo.
Powinien zaprotestować, ale co by to dało? Tylko by rozeźlił Altmana. No, może 
udałoby mu 
się zmienić jakieś słowo, i co z tego? Najważniejsze – wyrwać się stąd.
Czując na sobie wzrok Altmana podpisał protokół.
Altman zabrał protokół, dołączył do poprzedniego, wsunął teczkę do szuflady, 
odchylił się na 
oparcie krzesła i spojrzał na Wadima, a zrobił to zupełnie inaczej, niż robił 
dotąd – przyjaźnie.
– Czy zdajecie sobie sprawę, co przed chwilą podpisaliście? – zapytał.
– Podpisałem uczciwie – odparł Wadim.
– Tak, wiem, i doceniam to.
Gdzie się podział sadystyczny wyraz zmrużonych oczu, histeryczny głos – po 
drugiej stronie 
biurka siedział spokojny, inteligentny, życzliwy człowiek.
– Powtarzam, że doceniam to – powiedział Altman. – Cenię to równie wysoko, jak 
waszą 
działalność literacką. Szczególnie wysoko oceniłem wasz ostatni artykuł o 
Teatrze Kameralnym. 
Byłem nawet zdziwiony, że udało wam się go napisać mimo rozstrojonych nerwów, a 
przecież 
musieliście mieć rozstrojone nerwy po tym, jak zawarliśmy znajomość. Nie wiem, 
dlaczego się 
uważa, że znajomość z nami jest niebezpieczna, a to przecież nieprawda, wręcz 
odwrotnie – 
znajomość z nami jest pożyteczna. No więc wracając do artykułu – jest udany, 
chociaż niektóre 
momenty budzą może nie tyle sprzeciw, co – jak by to powiedzieć – pewne drobne 
zastrzeżenia. 
Nawet nie merytoryczne, lecz formalne. Ale nie to jest najważniejsze. 
Najważniejsze jest co 
innego, a mianowicie: na waszym miejscu próbowałbym jakoś zdezawuować wasz 
wywiad 
z Koonen.
Popatrzył na Wadima.
Wadim był oszołomiony. Nie przypuszczał, że Altman jest tak dobrze poinformowany 
o jego 
sprawach.
Altman, zadowolony z wywołanego wrażenia, ciągnął dalej:
– Dlaczego tak myślę? Jest u nas jeszcze sporo szubrawców, nie brakuje ludzi, 
którzy wam 
zazdroszczą. Ci ludzie zaczną się czepiać: dziś towarzysz Marasiewicz pisze tak, 
a półtora roku 
temu pisał zupełnie inaczej. Ten atak należy uprzedzić. Wy sami powinniście byli 
nawiązać do 
tamtego wywiadu i pokazać, że już wtedy teatr nie był wolny od mankamentów, 
które mu się 
dzisiaj zarzuca. Szkoda, że tego nie zrobiliście.
Znowu, tym razem jakoś dziwnie, spojrzał na Wadima.
– A trzeba było. Przecież kiedy wychwalaliście ten teatr, jego dyrektorem był 
wytrawny 
szpieg i terrorysta Pikel. Czytacie naturalnie gazety i wiecie, za co 
rozstrzelano Pikla.
– Ale przecież ja go nie znałem – wybąkał Wadim.
– To jeszcze należałoby udowodnić, a to nie taka łatwa sprawa. Jesteście stałym 
bywalcem 
Teatru Kameralnego, niemal etatowym jego recenzentem, macie nawet zarezerwowane 
miejsce 
w piątym rzędzie, a twierdzicie, że nie znaliście dyrektora.
– Ale ja naprawdę...
– Dobra – przerwał mu Altman – dajmy sobie spokój z Pikiem i o teatrze też nie 
będziemy 
rozmawiać, ani o sztuce, bo ta dyskusja – roześmiał się, bardzo sympatycznie się 
roześmiał – 
zaprowadziłaby nas za daleko. Chciałbym, żebyście sobie zdali sprawę, do 
czegoście się 
przyznali. Po pierwsze, w waszej obecności opowiedziano antyradziecki dowcip. 
Jak wy na to 
zareagowaliście? Czy może przyszliście do nas albo ostatecznie do komitetu 
partyjnego 
i zawiadomiliście o tym, co się stało, zdemaskowaliście wroga? Nic podobnego. 
Wręcz 
przeciwnie. Sami powtarzaliście ten dowcip. Komu? Swojemu fryzjerowi. Czy tylko 
jemu? 
Twierdzicie, że opowiedzieliście tylko jemu. Nie mamy podstaw, żeby wam wierzyć. 
Jeśli 
opowiedzieliście jemu, to mogliście opowiedzieć również innym. W każdym razie wy 
ten dowcip 
słyszeliście i my wiemy, od kogo, wiemy również, komu go opowiedzieliście. Czy 
to był 
przypadek? Takie przypadki się przecież zdarzają – ktoś przypadkiem usłyszał, 
komuś 
przypadkiem opowiedział, zdarza się, owszem, chociaż i tego nie wybaczamy, 
człowiek 
powinien wiedzieć, co mówi. Ale u was, Wadimie Andriejewiczu, to nie było 
przypadkowe, 
bynajmniej.
Altman znowu lekko zmrużył oczy patrząc na Wadima, a Wadim znowu poczuł 
przeszywający serce strach. Po chwili spojrzenie Altmana stało się normalne.
– Dlaczego nieprzypadkowe? – podjął znowu. – A dlatego, Wadimie Andriejewiczu, 
że wy 
jesteście zamaskowanym trockistą.
Na pełny oburzenia gest Wadima podniósł rękę:
– Spokojnie, spokojnie! Zbieraliście się całą grupą i omawialiście list w 
obronie 
aresztowanego kontrrewolucjonisty, czy nie tak? Twierdzicie wprawdzie, że wy 
osobiście 
oponowaliście przeciwko napisaniu takiego listu. Ale dlaczego oponowaliście? Czy 
dlatego, że 
kontrrewolucjonisty bronić nie należy? Nie! Oponowaliście dlatego, że od 
ukończenia szkoły 
minęło dużo czasu. I to ma być radzieckie podejście do sprawy? Nie, radzieckie 
podejście 
zakłada zupełnie inne stanowisko: ja nie chcę i nie będę bronić aresztowanego 
kontrrewolucjonisty, nawet mówić o tym nie chcę. Tak wygląda podejście 
radzieckie. Ale wy się 
na to nie zdobyliście. Wręcz przeciwnie, braliście udział w dyskutowaniu tej 
sprawy 
i z pewnością podpisalibyście taki list, gdyby nie to, że Budiagin wam zabronił, 
a dlaczego 
zabronił, tego też oczywiście nie wiecie. Kierowaliście się nie swoim 
obywatelskim sumieniem, 
lecz usłuchaliście czyjegoś rozkazu. Z jakiej gleby wyrosło to wasze stanowisko? 
Jego korzenie 
tkwią w tej atmosferze, w której się wychowywaliście.
Wychowywaliście się w domu, w którym cudzoziemcy to swoi ludzie. Profesor 
Kramer, 
Rossolini – w głosie Altmana dał się słyszeć ton obrzydzenia – ach, ach... A czy 
jesteście pewni, 
że ci cudzoziemcy są wobec nas lojalni, czy możecie zaręczyć, że przyjeżdżają do 
nas tylko 
w celach naukowych? Możecie?
Wadim milczał, zdruzgotany.
– Nie możecie – odpowiedział za niego Altman. – A siedzieliście z nimi przy 
jednym stole, 
jedliście, piliście, słuchaliście ich rozmów, ale ani razu nie przyszliście do 
nas i nie 
powiedzieliście: ci cudzoziemcy mówią dziwne rzeczy. Za jednego z nich, naszego 
przysięgłego 
wroga, wasza siostra wyszła za mąż. Jej mąż to nie tylko nasz wróg, to poza tym 
szpieg, wyjechał 
stąd zawczasu, zdążył zwiać, umknął sprawiedliwości. W dodatku wyjechał nie sam, 
lecz zabrał 
z sobą waszą siostrę, i też chyba nieprzypadkowo.
Czyżby w Paryżu brakowało ładnych panienek? Skądże. Nawiasem mówiąc, jego 
narzeczona 
pochodziła z bogatej rodziny, a on ją rzucił dla waszej siostry. Powiem wam, 
dlaczego to zrobił: 
żeby ją stąd wywieźć. Tak, tak. Ona też nie jest czyściutka, dlatego kazano mu 
ją wywieźć 
i ocalić, co właśnie zrobił.
Zamilkł, siedział z rekami skrzyżowanymi na zapadniętym brzuchu i spoglądał mimo 
Wadima smutnym wzrokiem.
– Taki oto powstał supełek, Wadimie Andriejewiczu, nieładny supełek, bardzo dla 
was 
niebezpieczny. Przecież za jeden tylko dowcip o towarzyszu Stalinie należałoby 
was dawno 
zamknąć. A oprócz dowcipu są jeszcze cudzoziemcy i obrona aresztowanych 
kontrrewolucjonistów. A jednak nie zamknęliśmy was, Wadimie Andriejewiczu, 
oszczędziliśmy 
was. Dlaczego? Powiem otwarcie: bo was cenimy. Cenimy was jako krytyka – 
uśmiechnął się 
krzywo. – Nie jesteście oczywiście ani Bielińskim, ani Czernyszewskim, ale w 
swoich artykułach 
stoicie na słusznych pozycjach. Nasuwa się wszakże pytanie: czy robicie to z 
przekonania, czy 
się maskujecie? Materiały – wskazał szufladę, w której leżała teczka z 
protokołami – dają nam 
prawo wątpić w waszą szczerość, podstaw ku temu jest dostatecznie dużo. Dlatego 
– popatrzył na 
Wadima wymownie – swoją szczerość musicie dopiero udowodnić. Tak to wygląda, 
Wadimie 
Andriejewiczu. Co wy na to?
Wadim wzruszył ramionami.
– Czy ja wiem? – powiedział. – Głupio to wyszło.
– Musicie bardzo starannie przemyśleć swoje postępowanie, Wadimie Andriejewiczu.
– Oczywiście, oczywiście – wybąkał Wadim. – Teraz już będę ostrożniejszy.
– No cóż, ostrożność nie zawadzi – zgodził się Altman. – Ale co począć z tym? – 
znowu 
wskazał szufladę. – Co ja mam powiedzieć moim władzom? Władze przeczytają te 
materiały 
i zapytają: „W której celi siedzi ten Marasiewicz?” Co ja im mam odpowiedzieć? 
„Obiecał, że na 
przyszłość będzie ostrożniejszy” – czy tak mam im odpowiedzieć? Ale wtedy do 
celi, w której 
powinniście siedzieć wy, wsadzą mnie. A ja, drogi Wadimie Andriejewiczu, nie 
chcę siedzieć, 
nie chcę i już.
Znowu zamilkł.
Wadim bał się poruszyć. Męczyła go zgaga, powinien wziąć sodę, sodę miał, zawsze 
nosił ją 
ze sobą, ale bał się poprosić o szklankę wody.
– No więc, Wadimie Andriejewiczu – odezwał się nagle Altman wesoło – czas 
kończyć. 
Powtarzam: musicie dowieść swojej szczerości. Jeśli jej dowiedziecie, wszystko 
to – znowu 
wskazał szufladę – rzeczywiście będzie wyglądało na czysty przypadek. 
Zrozumieliście mnie?
– Tak, tak, oczywiście.
Rozumiał, doskonale rozumiał, czego od niego żądają. I wiedział, że wyrazi 
zgodę, ale nie 
miał odwagi wypowiedzieć tych słów głośno.
– Co „tak, tak”? – nachmurzył się Altman. – Co rozumiecie?
– Rozumiem, że powinienem dowieść swojej szczerości.
– A jak?
– Nie wiem... Jestem gotów, ale... nie wiem jak.
– No cóż, pomogę wam – oświadczył Altman twardo. – Powinniście nam pomóc w walce 
z wrogami partii i państwa.
– Ale moje artykuły, moje wystąpienia...
– Wasze artykuły i wystąpienia są nam znane, już o tym wspominałem. Ale one 
dotyczą 
literatury i sztuki, a my chcemy wiedzieć o ludziach, którzy zajmują się 
literaturą i sztuką, kim 
oni są, co naprawdę myślą, jakie są ich prawdziwe poglądy, a nie te, które 
wygłaszają na 
zebraniach, chcemy wiedzieć, co oni mówią nie na trybunach. Potrzebny nam jest 
referent.
– Proszę bardzo.
Altman wyciągnął z szuflady arkusz papieru, podał Wadimowi pióro.
– Piszcie! – powiedział.
– Co?
– Że gotowi jesteście nam pomagać.
– Ale ja i tak będę pomagał, po co pisać?
– A w jaki sposób ja o tym zawiadomię tamtych? – Altman wskazał palcem sufit. – 
Że 
obiecaliście mi pomagać na gębę?
Otworzył szufladę, wyciągnął teczkę z aktami personalnymi i z rozdrażnieniem 
cisnął ją na 
stół.
– Tu są wszystkie wasze sprawki, obrzydliwe sprawki, i wszystko to jest 
zapisane, ale 
o dobrych sprawach pisać nie chcecie. Przyrzekł na gębę, że będzie pomagał, 
wyobrażacie 
sobie?! – Altman spojrzał na zegarek. – A w ogóle decyzja należy do was, nikt 
was do niczego 
nie zmusza. Siedzimy tu już dwie godziny i strzępimy języki. Jak się domyślacie, 
ja mam jeszcze 
inne sprawy na głowie.
Odchylił się na oparcie krzesła, zmrużył oczy, twarz wykrzywił mu pogardliwy 
uśmiech.
– No, decydujcie się! – powiedział.
Wadim zmoczył pióro w kałamarzu i zapytał:
– Co trzeba napisać? – Zapytał spokojnie, nawet z godnością. Ostatecznie to oni 
są nim 
zainteresowani.
Wolno, z pauzami, ale tonem stanowczym i oschłym Altman zaczął dyktować: „Ja, 
niżej 
podpisany, obywatel Marasiewicz Wadim Andriejewicz, zobowiązuję się do 
informowania 
organów NKWD o wszystkich działaniach i rozmowach, zarówno ustnych, jak 
drukowanych, 
przynoszących szkodę władzy radzieckiej. Ponadto zobowiązuję się recenzować dla 
ich potrzeb 
wskazane przez te organy utwory literackie i dzieła sztuki”. Napisaliście? To 
wszystko. 
Informacji nie musicie podpisywać własnym nazwiskiem. Różne rzeczy mogą się 
zdarzyć: 
zgubicie, gdzieś zostawicie, ktoś znajdzie. Nie chcemy wam komplikować życia. 
Dlatego 
najlepiej podpisywać pseudonimem. Może to być imię męskie, ale może być i 
żeńskie. Nie 
będziecie się czuć dotknięci, jeśli damy wam żeński pseudonim?
Do diabła, dopisuje mu humor, jeszcze sobie kpi.
– Wolę męski – odparł Wadim.
– W porządku. Na imię wam Wadim. Chcecie Wacław? Odpowiada wam?
– Może być.
– To dopiszcie: „Informacje będę podpisywał imieniem Wacław”. Napisaliście? 
Teraz 
podpiszcie się... Tak. I data. Którego dziś mamy?
31
Przed śniadaniem Stalin wyszedł do ogrodu, przespacerował się po alejkach.
Kwitły maki, różnokolorowe – białe, niebieskie, ciemnofioletowe – lewkonie 
wyglądały 
prześlicznie na tle zielonej trawy. Ale obok rosły jakieś nie znane mu kwiaty 
widoczne 
z werandy. Ich wysokie łodygi były obwiązane pośrodku czarnym papierem niczym 
bandażem. 
Po co ten papier na kwiatach? Dlaczego czarny? Jakie nieprzyjemne wrażenie.
Pokojówka Wala wniosła śniadanie.
Pokiwał na nią palcem, wyprowadził na taras i pokazał kwiaty.
– Co to takiego? – zapytał.
Wala roześmiała się.
– To mieczyki, Józefie Wissarionowiczu. Dolne pąki rozwijają się wcześniej niż 
górne. 
A ładniej wygląda, kiedy kwitną wszystkie razem. Dlatego dolne pąki okręca się 
czarnym 
papierem, żeby nie zakwitły, póki nie zakwitną górne. W Zubałowie też tak 
robili...
Umilkła przestraszona, przypomniało jej się, że Własik zabronił jej wspominać o 
Zubałowie.
Stalin spojrzał na Walę gniewnie i bez słowa wrócił do pokoju, nie tknąwszy 
śniadania 
narzucił na siebie płaszcz i ruszył do furtki.
Wala patrzyła za nim wstrząśnięta, w jej oczach pokazały się łzy – serce jej się 
krajało, taką 
przykrość mu zrobiła, co prawda nieumyślnie, ale jednak, wyjechał bez śniadania, 
brzydko to 
wszystko wyszło... Ze też ją diabli podkusili wspomnieć o tym Zubałowie.
Samochód jechał wąską drogą wychodzącą na szosę Możajską. Stalin nie zwracał 
uwagi na 
siedzącego obok kierowcy pułkownika, nie zauważał samochodów ochrony, które 
pojawiły się na 
drodze przed i za jego samochodem. Patrzył na świerki po prawej, na osiny i 
brzozy po lewej 
stronie drogi – cały las został przeczesany, sprawdzony, znajduje się pod 
dyskretną obserwacją 
ochrony, ale właśnie od ochrony mógł dostać kulę z tyłu albo z przodu. Pauker 
zapewnia go, że 
każdy strażnik obserwuje nie tylko drogę, ale i swojego kolegę strażnika, 
dlatego żadne 
„przypadki” nie są możliwe, tak twierdził ten cwaniak Pauker. A mimo to te 
posępne świerki, te 
pożółkłe, już prawie ogołocone z liści brzozy i osiny, okalające z obu stron 
drogę, robiły 
nieprzyjemne wrażenie, budziły w nim strach.
Poczuł się spokojniej, kiedy samochód wjechał na szosę Możajską, a następnie w 
ulicę 
Dorogomiłowską – tu nie było ani świerków, ani brzóz i osin i ukrytych za nimi 
strzelców, którzy 
w każdej chwili mogą strzelić, a w kogo będą strzelać, to jeszcze pytanie. Na 
ulicach ochrona 
działa znakomicie, ruch jest wstrzymany i działa strach...
W dawnych czasach, kiedy ulicami przejeżdżał władca, jego poddani musieli padać 
przed 
nim na twarz i leżeć nie podnosząc głowy, demonstrując jakoby swoją wobec niego 
uległość 
i pokorę. W rzeczywistości chodziło o coś zupełnie innego. Ludzie musieli leżeć 
nie podnosząc 
głowy, żeby wykluczyć wszelką możliwość targnięcia się na życie władcy. 
Podniesioną głowę 
strażnik momentalnie ścinał szablą. Niezłe to były zwyczaje. Wiedzieli 
starożytni, jak strzec się 
przed tłumem. Ale jak uchronić się przed przewrotem pałacowym, wiedzieli 
bynajmniej nie 
wszyscy.
Czy ON słusznie postąpił, łamiąc obietnicę darowania życia Zinowiewowi i 
Kamieniewowi?
Tak, postąpił słusznie.
A dlaczego słusznie?
Dlatego że proces został przeprowadzony w interesie partii i państwa, dlatego że 
zeznania 
oskarżonych odpowiadały interesom partii i państwa.
Ułaskawienie oskarżonych mimo zbrodni, do których się przyznali, oznaczałoby 
podważanie 
wiarygodności ich zeznań, oznaczałoby podanie w wątpliwość tych potwornych 
zbrodni.
Oszczędzenie ich byłoby równoznaczne z usprawiedliwieniem tych potwornych 
zbrodni.
Oszczędzenie ich oznaczałoby zachęcanie innych do podobnych zbrodni.
Oszczędzenie ich oznaczałoby wyrządzenie niepowetowanej szkody partii i państwu.
Wiktor Hugo powiedział: przestępca pozostaje przestępcą niezależnie od tego, czy 
nosi 
kaftan katorżnika, czy koronę monarchy. Piękny, typowo francuski pusty frazes. 
Przestępca 
kieruje się motywami osobistymi, władca – interesami państwa, dlatego władca nie 
może być 
przestępcą, gdyż tylko on decyduje, co leży w interesie państwa, a co nie.
Lenin dużo mówił o prawdzie i domagał się prawdy. Nie ulega wątpliwości, że 
Lenin był 
wybitnym rewolucjonistą, ale rewolucjonistą wychowanym, niestety, na zachodnich 
pojęciach 
moralności i etyki i dlatego nie był wolny od pewnych burżuazyjnych przesądów.
„Sumienie” to pojęcie abstrakcyjne, pozbawione treści. „Sumienie” to maska dla 
odmiennych poglądów politycznych. „Nie jestem politykiem, nie mam żadnych 
poglądów 
politycznych, jedyne, co mam, to sumienie”. Chytra, zręczna formuła.
Ludzie, obdarzeni tak zwanym sumieniem, to ludzie niebezpieczni. Tacy ludzie są 
przekonani, że mają prawo sami decydować, co jest moralne, a co amoralne, i 
obejmują tym 
prawem wszystko, w tym również politykę. Tak zwane sumienie pozwala im osądzać 
działalność 
partii i państwa, a zatem i JEGO działalność. Tak zwane sumienie pozwala im mieć 
przekonanie 
różniące się od JEGO przekonań. A z tym trzeba skończyć raz na zawsze.
Marks pisał ongiś, że nikt nie może być więziony za swoje polityczne i religijne 
przekonania. 
Łatwo mu było tak mówić, bo nie posiadał władzy państwowej. Marks również nie 
był wolny od 
burżuazyjnych przesądów. Gdyby dzierżył władzę państwową, zrozumiałby, że 
przekonania 
polityczne szybko przekształcają się w polityczne działania, że człowiek o 
odmiennych 
poglądach to potencjalny wróg.
Lenin stworzył partię, która potrafiła zdobyć i utrzymać władzę. Ale w historii 
istniały już 
takie partie. Zdobywały i utrzymywały władzę, ale tylko przez pewien czas.
ON stworzył partię, która utrzyma się u władzy po wszystkie czasy.
ON stworzył partię nowego typu, partię różniącą się od wszystkich, jakie 
kiedykolwiek dotąd 
istniały w historii, partię, która jest nie tylko symbolem państwa, ale i jedyną 
siłą społeczną 
w tym państwie, partię, do której przynależność jest nie tylko główną zaletą jej 
członków, ale 
również treścią i sensem ich życia. On stworzył ideę partii jako takiej, jako 
swego rodzaju 
absolut, zastępujący wszystko: Boga, moralność, dom, rodzinę, etykę, prawa 
rozwoju 
społecznego.
Takiej partii w historii ludzkości dotąd nie było. Taka partia stanowi gwarancję 
niezniszczalności państwa. JEGO państwa.
Ale jeśli partia jest absolutem, to i jej wódz jest absolutem. I właśnie wódz 
partii jest 
uosobieniem jej moralności.
A więc to, co robi ON, jest moralne i etyczne. Innej moralności i etyki nie ma i 
być nie może. 
Moralność, etyka winny służyć państwu, odpowiadać jego interesom. JEGO zadaniom.
Dzisiaj zadaniem naczelnym jest rewolucja kadrowa. Żeby zlikwidować wrogów 
obecnych 
i przyszłych, trzeba przede wszystkim zniszczyć wrogów dawnych.
Wjechali na most Borodiński. Stalinowi podobał się ten most. Podobały mu się 
potężne 
filary, na których spoczywał, podobały mu się obeliski wzniesione na cześć bitwy 
pod Borodino 
z metalowymi tablicami pamiątkowymi i półokrągłe kolumnady z atrybutami wojny. 
Mocna, 
solidna, piękna architektura. Tak właśnie należy budować. A co budują dzisiejsi 
architekci 
formaliści? Niezdarne, pozbawione wyrazu pudła.
Wjechali na plac Smoleński, potem na Arbat.
Stalin znowu się zamyślił.
A więc pierwszy etap ma już za sobą, pierwszy proces został zakończony, 
oskarżeni – 
rozstrzelani.
Jakie wnioski płyną z tego procesu? Nie ulega wątpliwości, że proces spełnił 
swoje zadanie. 
Pozwolił raz na zawsze skończyć z Kamieniewem i Zinowiewem, skończyć tak pod 
względem 
fizycznym, jak i politycznym. To po pierwsze.
Po drugie. Na procesie padły nazwiska Piatakowa, Radka, Sokolnikowa, 
Sieriebriakowa 
i innych trockistów. Wszyscy zostali już aresztowani, toczy się śledztwo w 
sprawie 
Równoległego Centrum, do którego należeli. Ale oskarżyć ich o działalność 
terrorystyczną to za 
mało. Ostatecznie terror to jedna z form walki. Oficjalnie marksiści nie uznają 
terroru, ale nie 
dlatego, że jest rzekomo niemoralny, lecz dlatego, że jest nieefektywny. Ale na 
przykład 
eserowcy uważali go za efektywny i posługiwali się nim. I narodowolcy też go 
stosowali. Terror 
indywidualny ma w rosyjskim ruchu rewolucyjnym mocne i głębokie korzenie. Jeśli 
ten temat 
nazbyt wałkować, to może on zapuścić korzenie w świadomości młodzieży. Mogą się 
znaleźć 
naśladowcy. Do tego nie wolno dopuścić. Dlatego przeciwko członkom Równoległego 
Centrum 
należy wytoczyć inne, równie poważne oskarżenia.
Po trzecie. Padły nazwiska Bucharina, Rykowa, Tomskiego, Ugłanowa i innych 
prawicowców, a więc zostały stworzone podstawy do procesu również przeciw nim.
Dowiedziawszy się, że na procesie padło jego nazwisko, Tomski dwudziestego 
drugiego 
sierpnia zastrzelił się na swojej daczy w Bolszewie. KC potępi ten czyn. Ale 
swoim postępkiem 
Tomski potwierdził tylko zasadność oskarżeń wysuniętych przeciwko niemu, a więc 
i przeciwko 
bucharinowcom.
Po czwarte. Zostali wymienieni z nazwiska i aresztowani wojskowi – dowódcy 
korpusów 
Putna i Primakow, dowódca armii Szmidt, co stwarza podstawy do likwidacji 
wojskowych 
spiskowców z Tuchaczewskim na czele.
To są pozytywne rezultaty procesu. Ale są i negatywne. Negatywną stroną procesu 
było 
przede wszystkim jego złe przygotowanie, nie do końca przemyślany scenariusz, 
niedokładność 
w szczegółach, co pozwoliło temu łotrowi Trockiemu zorganizować w prasie 
burżuazyjnej 
kampanię protestacyjną.
Naturalnie takiej kampanii należało się spodziewać, niemniej błąd Holcmana jest 
niewybaczalny. Dokładnie w tydzień po rozstrzelaniu oskarżonych oficjalny duński 
organ 
rządowy „Socialdemokraten” opublikował komunikat: hotel „Bristol”, gdzie, 
zgodnie 
z zeznaniami Holcmana, miał się on spotkać z Siedowem, by następnie pojechać 
wraz z nim do 
Trockiego, został zburzony jeszcze w 1917 roku, a innego hotelu o tej nazwie w 
Kopenhadze nie 
ma.
To poważny błąd. I nie ulega wątpliwości, że winien jest temu Jagoda, który 
chciał 
skompromitować proces.
Prawdą jest, że ON SAM podsunął im pomysł spotkania Holcmana z Trockim, ale 
dlaczego 
wybrano w tym celu nie istniejący hotel, po co w ogóle potrzebny im był ten 
hotel? Holcman 
mógł przecież powiedzieć, że spotkali się na dworcu. Przecież zeznał, że przybył 
z Berlina do 
Kopenhagi specjalnie po to, żeby się spotkać z Trockim. Dlaczego Siedow nie mógł 
na niego 
czekać na dworcu i od razu stamtąd jechać z nim do tatuńcia?
Jakie to jasne, jakie proste. Ale nie, oni musieli wymyślić hotel, w dodatku 
nieistniejący. 
Takie wpadki nie mogą się więcej powtórzyć, ale i z Jagodą też trzeba skończyć.
Jagoda siedział przed Stalinem i usiłował wytłumaczyć niewypał z hotelem 
„Bristol”. Jak się 
okazało, jeden z pracowników pomylił spisy hoteli w Oslo i Kopenhadze. Hotel 
„Bristol” 
znajduje się w Oslo. W stosunku do pracownika wyciągnięto surowe konsekwencje.
– Jakie? – zapytał Stalin.
– Został zdegradowany i przeniesiony do pracy w zarządzie obozów. Stalin 
spojrzał na niego 
ciężkim wzrokiem.
– To czyn zbrodniczy, świadomy, obliczony na dyskredytację procesu. Sprawcę 
należy 
postawić przed trybunatem wojskowym. I tych, którzy go do tego popchnęli, 
również.
– Tak, tak – odparł Jagoda. – Ale ten pracownik, nazywa się Diakow...
– Nie interesują mnie nazwiska szkodników, którzy niweczą wysiłki partii – 
przerwał mu 
Stalin.
– Tak jest – powtórzył Jagoda drżącymi ze zdenerwowania ustami. – Tylko że ten 
pracownik... on sam jest odpowiedzialny za ten błąd, pomylił spisy hoteli w Oslo 
i Kopenhadze.
– Sam... – Stalin świdrował Jagodę wzrokiem. Broni swoich, osłania ich... – No 
cóż, jeśli 
sam, to niech sam odpowiada za wszystkich.
Zamilkł, potem zapytał:
– Gdzie przebywają trockiści, którzy odmówili złożenia zeznań?
– Na razie tu, w Moskwie.
– Przesłuchajcie wszystkich jeszcze raz i tych, którzy znowu odmówią złożenia 
zeznań, 
postawcie przed Trybunałem Wojskowym jako terrorystów. Wyroków trybunału nie 
publikować. 
Co się tyczy czynnych trockistów, którzy ani razu przez ten czas nie 
skapitulowali, to nie 
powinni oni zajmować więcej miejsca w obozach. Nie ma dla nich miejsca na ziemi 
radzieckiej – 
ani w obozach, ani w więzieniach, ani na zesłaniu. Uwolnijcie od nich wreszcie 
naród radziecki.
– Tak jest – wargi Jagody wciąż drżały.
– Ci ludzie to przebiegli wrogowie partii i państwa radzieckiego i nigdy nimi 
być nie 
przestaną. Zachowanie Smirnowa na procesie potwierdziło to w całej pełni, stawił 
się on na 
rozprawę tylko po to, żeby ten sąd zdyskredytować. No więc niech za to 
odpowiedzą jego 
stronnicy. Dość tego! Cackamy się z nimi już dziesięć lat. Państwo radzieckie ma 
poważniejsze 
sprawy na głowie niż żywienie przysięgłych wrogów władzy radzieckiej.
– Tak jest.
Stalin uśmiechnął się półgębkiem: boi się wziąć na siebie odpowiedzialność, boi 
się działać 
bez dokumentów, bez protokołu, bez zeznań, bez tej całej formalistyki.
– Roześlijcie po obozach ludzi z pełnomocnictwami Kolegium Specjalnego do 
wydawania 
wyroków na miejscu.
Znowu przewiercił Jagodę wzrokiem. Na pewno ma nadzieję, że tam też da się 
stosować tę 
ich kazuistykę, przygotować te ich asekuranckie dokumenty. Ale niedoczekanie 
wasze.
– Żadnych dochodzeń nie przeprowadzać – oświadczył. – Żadnych oskarżeń nie 
wysuwać. 
Niech naczelnicy obozów przygotują spisy trockistów, którzy w miejscach 
odosobnienia nie 
zaprzestali swojej kontrrewolucyjnej działalności, którzy dalej prowadzą swoje 
trockistowskie, 
kontrrewolucyjne rozmowy, pozwalają sobie na antyradzieckie wypowiedzi. Według 
tych spisów 
wydać wyroki. I bezzwłocznie je wykonać.
– Tak jest – pokornie powtórzył Jagoda.
– I ostatnia sprawa – powiedział Stalin ani na chwilę nie spuszczając z Jagody 
ciężkiego 
spojrzenia. – Uczestnicy Równoległego Centrum powinni się przyznać nie tylko do 
udziału 
w działalności terrorystycznej mającej na celu przejęcie władzy, ale i do 
zamiaru przywrócenia 
w Związku Radzieckim kapitalizmu z pomocą faszystowskich Niemiec i 
militarystycznej Japonii, 
oczywiście za cenę poważnych ustępstw terytorialnych na rzecz tych krajów. 
Powiedzmy, na 
rzecz Niemiec – Ukrainy, na rzecz Japonii – Dalekiego Wschodu.
Po chwili milczenia zapytał:
– Zrozumieliście swoje zadanie?
– Zrozumiałem – odparł Jagoda pospiesznie.
– Mam nadzieję, że sobie z nim poradzicie.
– Na pewno – nieoczekiwanie twardym głosem odpowiedział Jagoda. Jego wargi już 
nie 
drżały. Wiedział, że najdrobniejsza oznaka niepewności zostanie dostrzeżona i 
Stalin straci do 
niego zaufanie.
Po wyjściu Jagody Stalin wezwał do siebie Paukera i Własika, którzy już od 
dłuższego czasu 
siedzieli w poczekalni, i zawiadomił ich, że za dwie godziny odjeżdża z dworca 
Kurskiego do 
Soczi.
Nikt, ani Pauker, ani Własik, nigdy nie wiedzieli, kiedy i z jakiego dworca 
Stalin zamierza 
wyjechać z Moskwy. Komunikował o tym zawsze w ostatniej chwili. Była to reguła, 
dlatego 
JEGO pociąg w Moskwie i statek w Gorkim już od dwóch tygodni stał w pogotowiu.
Tym razem statek okazał się niepotrzebny. Stalin oświadczył, że jedzie do Soczi 
bezpośrednio, a nie przez Gorki i Stalingrad, jak mu się to czasem zdarzało.
Większość członków Biura Politycznego przebywała na urlopie. Jeżow pozostał 
jednak 
w Moskwie, kierował przygotowaniami do procesu Równoległego Centrum, otwarcie i 
po 
chamsku wtrącając się do działań Jagody.
Było oczywiste, że Jeżow miesza się do jego spraw nie jako sekretarz KC, 
kontrolujący 
organa bezpieczeństwa państwowego, lecz na specjalne polecenie Stalina, który 
przestał 
dowierzać Jagodzie. Tylko tak można było sobie wytłumaczyć ordynarność, 
zuchwałość 
i bezczelność Jeżowa.
Jagoda rozumiał, co znaczy utracić zaufanie Stalina. W jego przypadku było to 
tym 
groźniejsze, że za dużo wiedział. Świadków, którym się nie dowierza, należy się 
pozbyć.
Wszystko to było prawdą, ale u boku Stalina on, Henryk Jagoda, przeszedł dobrą 
szkołę. 
Teraz szansę dla siebie upatrywał w tym, że znał rozkład sił w Biurze 
Politycznym.
Pod koniec sierpnia członkowie Biura Politycznego zaczęli wracać z urlopów i 
niebawem 
byli już w Moskwie wszyscy oprócz Stalina, Żdanowa i Mikojana. Jagoda nie 
zwlekając wniósł 
pod obrady Biura Politycznego sprawę Bucharina i Rykowa, obaj bowiem byli 
kandydatami na 
członków KC
Jego rachuby okazały się słuszne. Za oddaniem pod sąd Bucharina i Rykowa 
glosował tylko 
Kaganowicz, Woroszyłow i Mołotow.
Dziesiątego września w „Prawdzie” ukazał się komunikat o umorzeniu śledztwa 
przeciwko 
Bucharinowi i Rykowowi w związku z brakiem dowodów ich przestępczej 
działalności.
To posunięcie nie tylko nie uratowało Jagody, lecz przyspieszyło jego upadek.
25 września 1936 roku nadszedł z Soczi podpisany przez Stalina i Żdanowa 
telegram 
następującej treści: „Uważamy za rzecz absolutnie niezbędną i pilną mianowanie 
na stanowisko 
ludowego komisarza spraw wewnętrznych towarzysza Jeżowa. Jagoda wykazał 
niezbicie, że nie 
potrafi zdemaskować bloku trockistowsko-zinowiewowskiego. OGPU jest w tej 
sprawie 
spóźnione o cztery lata. Zauważyli to wszyscy działacze partyjni i większość 
pracowników 
NKWD”.
Z ostatnich trzech słów wynikało, że poza Jagodą wszyscy kierownicy NKWD powinni 
pozostać na swoich stanowiskach.
W kilka dni później Jeżow został mianowany ludowym komisarzem NKWD, a Jagoda 
ludowym komisarzem łączności. Odwołany z tego stanowiska Ryków nie otrzymał 
żadnej nowej 
nominacji.
Więcej żadnych zmian w najwyższym kierownictwie NKWD nie było poza tym, że 
zastępcę 
Jagody Prokofiewa przeniesiono do ludowego komisariatu transportu wodnego, a 
zastępcami 
Jeżowa mianowano dodatkowo Matwieja Bermana, byłego naczelnika GUŁAG-u, i 
Michaiła 
Frinowskiego, byłego dowódcę wojsk ochrony pogranicza. Reszta pracowników NKWD, 
nie 
wyłączając osobistego sekretarza Jagody Bułanowa, pozostała na swoich 
stanowiskach. Co 
prawda, Jeżow przyprowadził z sobą z aparatu KC kilku ludzi, ale otrzymali oni 
funkcje 
pomocników dotychczasowych naczelników wydziałów – Mołczanowa, Mironowa, 
Słuckiego, 
Paukera i innych.
Co więcej dwudziestego grudnia, w rocznicę powołania do życia WCzeka – OGPU – 
NKWD 
Stalin wystąpił z niewielkim bankietem, na który zaprosił dotychczasowych 
kierowników 
NKWD, demonstrując w ten sposób szczególne wobec nich zaufanie.
Na bankiecie panowała ciepła, przyjazna atmosfera. Stalin zabronił mówić 
o przygotowaniach do procesu Równoległego Centrum.
– Bawcie się, przyjaciele – powiedział.
I przyjaciele bawili się, pili wódkę, zakąszając specjalnie, na niemiecki sposób 
przyrządzonym śledzikiem, o który postarał się niezawodny Pauker, naczelnik 
wydziału 
operacyjnego, a zarazem naczelnik ochrony osobistej Stalina, jego totumfacki, a 
nawet jego 
osobisty fryzjer: podstawić gardło pod cudze brzytwę – czyż można sobie 
wyobrazić większe 
zaufanie?
Do wybuchu wojny Pauker był fryzjerem w budapeszteńskiej operetce, chwalił się, 
że 
największe operetkowe znakomitości Budapesztu dostrzegał w nim duży talent 
artystyczny 
i radziły mu przenieść się na scenę.
Był z niego rzeczywiście pierwszorzędny komik, miał ogromny dar naśladowania 
ludzi, po 
mistrzowsku opowiadał dowcipy, zwłaszcza żydowskie i słone. Urodzony wesołek, 
potrafił 
rozśmieszyć nawet ponurego Stalina.
Tym razem Pauker odgrywał Zinowiewa prowadzonego na rozstrzelanie.
Podtrzymywany pod ręce przez Frinowskiego i Bermana, którzy udawali strażników, 
Pauker 
bezwładnie zwisał z ich ramion, skamłał i z przerażeniem przewracał oczyma. 
Kiedy cała trójka 
znalazła się na środku pokoju, nagle osunął się na kolana, przypadł do buta 
Frinowskiego 
i wrzasnął rozdzierającym głosem: „Towarzyszu... Na Boga... Towarzyszu... 
zadzwońcie do 
Józefa Wissarionowicza... Towarzyszu...”
Wszyscy się śmiali.
Stalin uśmiechnął się półgębkiem.
Pauker powtórzył przedstawienie, ale tym razem odgrywał nie Zinowiewa, lecz 
Kamieniewa. 
Nie upadł na kolana, na odwrót, wyprężył się, wypiął brzuch, wzniósł ręce do 
góry i naśladując 
głos Kamieniewa wyrzekł żałośnie: „Usłysz mnie, o Panie!”
Wszyscy znów wybuchnęli śmiechem, z wyjątkiem, jak zauważył Stalin, Mironowa 
i Mołczanowa. Nie podoba im się. I nie potrafią tego ukryć, tak jak nie 
potrafili ukryć swojej 
radości wówczas, w jego gabinecie, kiedy obiecał nie rozstrzeliwać oskarżonych. 
Litują się. Ach, 
ta naiwna rosyjska litościwość... Daj rosyjskiemu człowiekowi najwyższą władzę, 
a on ją przez tę 
swoją litościwość natychmiast wypuści z rąk.
Ale Pauker, ten obrzydliwy błazen, też przesadził. Polityka to nie cyrk, 
tragedii nie wolno 
przekształcać w farsę. Lokaj powinien znać swoje miejsce. Temu bydlakowi należy 
się stryczek, 
szubienica to miejsce w sam raz dla niego. W razie czego JEGO też by tak 
przedrzeźniał. 
Sprzedajna kanalia!
Stalin podniósł kieliszek i zwracając się do Mironowa i Mołczanowa powiedział: – 
Wasze 
zdrowie, towarzyszu Mironów, wasze zdrowie, towarzyszu Mołczanow! Wypijmy 
zdrowie 
towarzyszy Mironowa i Mołczanowa i w ich osobach zdrowie wszystkich prawdziwych 
czekistów, którzy rozumieją i traktują poważnie postawione przed nimi zadania.
Nie odstawiając kieliszka objął wzrokiem wszystkich siedzących przy stole. Ale 
na Paukera, 
Bermana i Frinowskiego, którzy wciąż jeszcze stali na Środku pokoju, nawet się 
nie spojrzał.
Prawie wszyscy pracownicy NKWD, którzy przygotowywali zarówno ten, jak i 
następne 
procesy, zostali zlikwidowani.
Ludowy komisarz spraw wewnętrznych ZSRR Jagoda został rozstrzelany w marcu 1938 
roku.
Pierwszy zastępca Jagody, Agranow – w 1937 roku.
Zastępcy komisarza: Prokofiew – w 1937 roku, Berman i Frinowski – w 1939 roku.
Naczelnicy wydziałów Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Państwowego NKWD ZSRR 
Mołczanow, Mironów, Pauker, Szanin, Gaj – w 1937 roku. Słucki popełnił 
samobójstwo w 1938 
roku. Czertok, kiedy przyszli go aresztować, wyskoczył z okna swojego gabinetu.
Wraz ze swoimi naczelnikami zginęło wtedy wielu szeregowych pracowników organów 
śledczych.
Ogółem w latach 1937-1939 zostało rozstrzelanych albo skazanych na wieloletnią 
katorgę 
około dwudziestu tysięcy czekistów.
32
Na zimową pocztę Sasza czekał z taką samą niecierpliwością, jak swego czasu, 
przed z górą 
dwoma laty, na swoją pierwszą pocztę.
Ostatnią gazetą, jaką miał w ręku, była „Prawda” z opublikowanym w niej aktem 
oskarżenia 
w sprawie Zinowiewa – Kamieniewa. Przeżył wtedy głęboki wstrząs. W żaden sposób 
nie mógł 
uwierzyć w prawdziwość tych strasznych zarzutów.
Teraz dostał gazety z trzeciej dekady sierpnia, z września i października ze 
wszystkimi 
materiałami i sprawozdaniami z procesu.
Oskarżeni przyznali, że zamordowali Kirowa, że zamierzali zamordować Stalina 
i wszystkich co wybitniejszych przywódców partii i państwa oraz że działali na 
polecenie 
Trockiego. Proces był jawny, ale trwał krótko, zaledwie kilka dni, i bez udziału 
obrońców. 
Oskarżeni chętnie i dziarsko opowiadali o swoich strasznych zbrodniach, ich 
zeznania były 
podobne do siebie jak dwie krople wody. Mimo że wyrazili skruchę, wszystkich 
rozstrzelano. 
Z zeznań wynikało, że ich wspólnikami byli nie tylko dawni trockiści – Radek, 
Piatakow, 
Sokolników, Sieriebriakow, ale i Bucharin, Ryków, Tomski, Ugłanow. Wyszyński 
niezwłocznie 
zarządził nowe śledztwo, a prasa zaczęła publikować listy ludzi pracy, 
żądających pociągnięcia 
do odpowiedzialności następnych zbrodniarzy.
Wszystko to nie mieściło się w głowie. Starzy komuniści, bolszewicka gwardia, 
najbliżsi 
towarzysze Lenina, bohaterowie Października, legendarni dowódcy z czasów wojny 
domowej, 
ludzie, którzy życie swoje poświęcili partii, okazali się zbrodniarzami, 
dywersantami, szpiegami. 
Członkowie Leninowskiego Biura Politycznego, ludzie, którzy przygotowali i 
przeprowadzili 
Rewolucje Październikową, teraz wrzucali szkło do pożywienia robotników, psuli 
maszyny, byli 
płatnymi najemnikami obcych wywiadów. Gdyby te enuncjacje przyjąć za prawdę, 
należałoby 
przestać wierzyć w partię. No bo co to za partia, którą przez dziesiątki lat 
kierowali kryminaliści?
Przyznali się do wszystkiego sami, z własnej woli? Nie mógł w to uwierzyć. 
Jednakowe, 
jakby wyuczone ze ściągawki zeznania nie mogą być szczere. To nie oni się 
przyznawali, ktoś to 
musiał zrobić za nich. Ktoś odegrał ich rolę. Wzięli aktorów, ucharakteryzowali 
ich na 
Zinowiewa i Kamieniewa, na Smirnowa i Mraczkowskiego i kazali im grać na scenie. 
Mraczkowski, który urodził się w carskich kazamatach, bohater wojny domowej – on 
miałby być 
japońskim i niemieckim szpiegiem, mordercą i trucicielem, który w dodatku sam o 
tym 
z satysfakcją opowiada! No nie, wybaczcie, ale uwierzyć w to niepodobna! To byli 
aktorzy! Albo 
hipnoza! Albo jakieś specjalne środki farmakologiczne! A może ich torturowali? 
Chociaż nie, 
takich ludzi żadnymi torturami nie zmusi się do tego, żeby się przyznali 
publicznie do nie 
popełnionych morderstw i szpiegostwa. A więc to musieli być aktorzy. Albo 
hipnoza. Albo jakieś 
specjalne środki. Jednym słowem, spektakl, tak jak mówiła Zwiaguro.
Ale Stalin nie mógł nie wiedzieć, że to spektakl. Bez jego wiedzy nie 
ośmieliliby się urządzić 
takiego przedstawienia. Lidia Grigoriewna Zwiaguro miała rację: Stalin niszczy 
partię, niszczy ją 
moralnie i fizycznie. Ten ohydny proces, ta sprzeczna z prawem rozprawa 
ostatecznie rozwiała 
wszelkie wątpliwości.
Stalin mówi jedno, a robi coś wręcz przeciwnego, pozornie broni interesów 
narodu, 
w rzeczywistości naród jest zastraszony. Strach i przemoc to jedyne metody, 
jakimi rządzi Stalin. 
Jeśli więc on, Sasza, nie jest w stanie przeciwstawić się przemocy, może 
przynajmniej zwalczyć 
w sobie strach. Tylko w ten sposób może zachować ludzkie oblicze.
Widocznie jednak nie wszystkie środki były skuteczne, nie wszyscy poddali się 
działaniu 
hipnozy. Świadczyłoby o tym choćby zachowanie na procesie Iwana Smirnowa.
Na pierwszej rozprawie – 19 sierpnia – Smirnow kategorycznie zaprzeczył 
twierdzeniom 
Mraczkowskiego, jakoby przekazał moskiewskiemu Centrum dyrektywę Trockiego, 
dotyczącą 
działalności terrorystycznej.
Drugiego dnia procesu – 20 sierpnia – jak donosiły gazety, „w ciągu bez mała 
trzygodzinnego przesłuchania Smirnow na wszelkie sposoby wykręcał się od 
stawianych mu 
przez prokuratora, towarzysza Wyszyńskiego, pytań, próbował pomniejszyć swoją 
rolę, 
zaprzeczał, jakoby prowadził działalność terrorystyczną przeciwko przywódcom 
partii i rządu”.
Dwa dni później – 22 sierpnia – gazety donosiły, że Smirnow „znowu próbuje 
zrzucić 
z siebie odpowiedzialność za działalność Centrum Trockistowsko-
Zinowiewowskiego”.
Wyszyński: Kiedy wystąpiliście z centrum?
Smirnow: Nie mogłem z niego występować, skoro go nie było...
Wyszyński: Mraczkowski, czy centrum istniało?
Mraczkowski: Tak.
Wyszyński: Jewdokimow, czy centrum istniało?
Jewdokimow: Tak.
Wyszyński: Zinowiew, czy centrum istniało?
Zinowiew: Tak.
Wyszyński: Bakajew, czy centrum istniało?
Bakajew: Tak.
Wyszyński: Jak wy, Smirnow, po tym wszystkim możecie twierdzić, że centrum nie 
istniało?
Smirnow znowu próbuje się wykręcać, powołuje się na to, że nie było żadnych 
posiedzeń 
centrum, ale jego krętactwo zostaje zdemaskowane przez Zinowiewa, Ter-Waganiana 
i Mraczkowskiego”.
Smirnow jako jedyny zachowywał się mężnie aż do końca i – jak donosiły gazety 23 
sierpnia 
– „podobnie jak w śledztwie i na rozprawie w dalszym ciągu zaprzeczał, jakoby 
był 
odpowiedzialny za przestępstwa dokonane już po jego aresztowaniu przez centrum 
trockistowsko-zinowiewowskie”.
A więc nie wszystkich udało się złamać. Czyli że to nie jest spektakl. Ale wobec 
tego, co to 
jest? Czym i w jaki sposób udało im się złamać innych?
Najbardziej zaskakujące były jednak reakcje społeczeństwa. Zbiorowe deklaracje z 
fabryk, 
instytutów, komisariatów – to rzecz normalna. Podnoszą ręce z całym tłumem – 
trudno. Przecież 
już szesnastego sierpnia, na trzy dni przed rozpoczęciem procesu, w gazetach 
roiło się od 
rezolucji przyjętych na zebraniach robotników.
„Żadnej litości dla wrogów ludu!”
„Precz z kanaliami!”
„Nieprzejednanych wrogów trzeba wytępić raz na zawsze!” i tym podobne żądania.
Ale wypowiedzi znanych pisarzy, artystów, uczonych! Oto co było naprawdę 
straszne!
Już 15 sierpnia – cztery dni przed rozpoczęciem procesu w dniu opublikowania 
komunikatu 
Prokuratury ZSRR o wykryciu spisku znany pisarz Stawski pisał: „Nikczemni 
siepacze, imię 
wasze będzie po wszystkie czasy przeklęte i okryte wzgardą!”
20 sierpnia radzieccy pisarze obwieszczali:
Anna Karawajewa: „Serca milionów ludzi dygocą, ręce zaciskają się w pięści 
z bezgranicznej nienawiści do złoczyńców z trockistowsko-zinowiewowskiego 
bloku”.
Iwan Katajew. „Niechaj gniew ludu zniszczy to gniazdo morderców i wichrzycieli”.
Władimir Bachmietiew: „Przyszłe pokolenia z niesłabnącym gniewem i pogardą będą 
wspominać te żmije, wijące się na peryferiach konającego imperializmu!”
Artiom Wiesioły: „W naszej pisarskiej organizacji partyjnej z bolszewicką 
czujnością też nie 
było najlepiej”.
Mikołaj Ogniow: „Wyrok Sądu Najwyższego będzie taki sam jak wyrok narodu 
radzieckiego. Wyrok ten będzie surowy i sprawiedliwy”.
Aleksander Swirski: „Cóż za hańba! Jakaż podła krew płynie w żyłach tych 
upadłych ludzi! 
Gniew i wzburzenie przeszkadzają mi pisać. Mogę tylko zawołać – światu nie są 
potrzebni 
zdrajcy!”
21 sierpnia:
Aleksy Tołstoj: „Zdrada, którą w tej chwili sądzi nie tylko sąd radziecki, ale i 
cały 
międzynarodowy proletariat, to najbardziej nikczemna i podła ze wszystkich 
zdrad, znanych 
w historii ludzkości”.
25 sierpnia:
Wiszniewski: „Prezydium Związku Pisarzy Radzieckich gorąco popiera werdykt 
proletariackiego sądu, skazujący na rozstrzelanie trockistowsko-zinowiewowskich 
agentów 
faszyzmu, terrorystów i dywersantów.
Wydarzenia... stawiają na porządku dnia sprawę gruntownego zbadania składu 
osobowego 
Związku Pisarzy Radzieckich. Musimy wiedzieć, z kim mamy do czynienia. Musimy 
znać 
wszystkich z 3000 członków naszego ZPR. Będziemy musieli dokonać sumiennej 
weryfikacji 
wszystkich komórek naszego związku i jego aparatu”.
A. Gidasz: „Kim byli ci Kamieniewowie i Zinowiewowie?
To byli nieludzie!
To były człekopodobne psy!”
A. Barto: „Każdy z nas odczuwa głęboką ulgę na myśl, że zostali rozstrzelani, że 
nie ma ich 
już na ziemi...
Nie będą już zatruwać powietrza w naszym cudownym kraju!”
Im dłużej czytał, w tym większą wpadał rozterkę. To przecież pisarze! Pisarze! 
Sumienie 
narodu! Na Rusi pisarze zawsze byli uważani za sumienie narodu – Puszkin, 
Tołstoj, 
Dostojewski, Czechow...
A więc pisarze wierzą! A więc uważają, że to prawda, że oskarżeni to 
rzeczywiście 
zbrodniarze i szpiedzy.
A może tak jest rzeczywiście?!
Przecież nawet dawni towarzysze z opozycji piętnują ich w prasie.
Ch. Rakowski: „Trockistowsko-zinowiewowscy zabójcy towarzysza Kirowa, 
organizatorzy 
zamachu na naszego ukochanego wodza, towarzysza Stalina, i innych przywódców 
partii 
i państwa, trockiści – agenci niemieckiego gestapo – nie mogą liczyć na żadną 
łaskę, zasługują 
tylko na – kulę”.
G. Piatakow: „W czystym, świeżym powietrzu, którym oddycha nasz przepiękny, 
kwitnący 
socjalistyczny kraj, powiało nagle odrażającym fetorem z tej politycznej 
trupiarni. Ludzie, którzy 
dawno już stali się politycznymi trupami, ulegając rozkładowi i gnijąc zatruwają 
wokół siebie 
powietrze. Ale właśnie w ostatnim stadium tego rozkładu stali się nie tylko 
odrażający, ale 
i społecznie niebezpieczni.
Brak mi słów, żeby wyrazić całe swoje oburzenie i odrazę. Ci ludzie utracili 
resztki 
człowieczeństwa. Trzeba ich likwidować, usuwać z naszego życia jak padlinę, 
która 
zanieczyszcza czyste, rześkie powietrze naszego radzieckiego kraju, która niesie 
z sobą groźbę 
zagłady naszych przywódców i która już spowodowała śmierć jednego z najlepszych 
ludzi 
naszego kraju, wspaniałego towarzysza i przywódcy, jakim był S.M. Kirow”.
Karol Radek: „Z sali sądowej, gdzie Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRR 
rozpatruje sprawę Zinowiewa, Kamieniewa, Mraczkowskiego, Smirnowa i nieobecnego 
Trockiego, powiało na cały świat trupim odorem.
Ludzie, którzy podnieśli rękę na ukochanych wodzów proletariatu, muszą 
przypłacić głową 
swą bezmierną winę!”
Przecież Piatakow, Rakowski, Radek jeszcze całkiem niedawno należeli do grupy 
czołowych 
trockistów, byli głównymi pomocnikami Trockiego, jego wiernymi towarzyszami 
i zwolennikami. Ci ludzie powinni zdawać sobie sprawę, że jeśli dziś sądzi się 
niewinnych, 
a sądzi się za to, że kiedyś należeli do opozycji, to jutro mogą być sądzeni oni 
sami, bo i oni do 
tej opozycji należeli. Jeśli więc potwierdzają te zmyślenia, to jutro takie same 
zmyślenia mogą 
zostać skierowane przeciwko nim. Nie, oni nie mogliby zaświadczyć nieprawdy... 
Czyli że to 
wszystko jest prawdą?... Czyli Zinowiew i Kamieniew, Smirnow i Mraczkowski 
rzeczywiście są 
zabójcami i szpiegami?
Przecież nawet bohater Października, Antonow-Owsiejenko, również były trockista, 
napisał 
dwudziestego czwartego sierpnia w „Izwiestijach”: „To są nie tylko dwulicowcy i 
tchórzliwe, 
nędzne sprzedawczyki, to ponadto dywersyjny oddział faszyzmu!”
A uczeni?
„Skończyć z wrogami państwa radzieckiego!” – żądają członkowie Akademii Bach i 
Keller.
„Nasza miłość do partii i towarzysza Stalina jest bezgraniczna – piszą 
profesorowie Luria, 
Wiszniewski, Szereszewski, Gotlib, Margulis, Goriniewska, Wowsi i inni. – 
Otoczymy żywym 
murem naszego wielkiego wodza, uosobienie największych tęsknot ludzkości, 
broniąc go do 
ostatniej kropli kiwi.
Żadnej litości dla zbankrutowanych politycznych zbirów!”
A działacze kultury?
Reżyser Ptuszkow: „Powinniśmy wzmóc bolszewicką czujność, pilniej strzec 
zdobyczy 
rewolucji przed zamachami trockistowsko-zinowiewowskich zdrajców ojczyzny”.
Artysta Ludowy Republiki A. Wasadze: „Żądam rozstrzelania tej faszystowskiej 
bandy! 
Żadnego pobłażania dla wrogów i zdrajców naszej wielkiej ojczyzny!”
Ludowy Artysta Republiki M. Klimów: „Przed trzema dniami «Izwiestija» 
opublikowała 
wiersz Ewy Nierubiny, uczennicy dziesiątej klasy Kadijewskiej szkoły nr 1. 
Refren tego wiersza, 
adresowany do trockistowsko-zinowiewowskich terrorystów, brzmi następująco: 
Wyrok jest 
jeden – zastrzelić jak psa.
Ja, stary człowiek, Ludowy Artysta Republiki, całym sercem przyłączam się do 
tych słów, 
wypowiedzianych ustami podlotka”.
A oto wiersz Ewy Nierubiny, wiersz, który przedrukowały wszystkie gazety:
Po trzykroć podłe, nikczemne nicości, Ważą się śmiercią grozić, sługi zła. Nie 
doczekają się 
więcej litości, Wyrok jest jeden – zastrzelić jak psa.
Ten dziecinny wiersz przejął go grozą – dziecko domaga się zastrzelenia 
człowieka jak psa! 
A dlaczego do psów trzeba strzelać? Przecież dzieci kochają zwierzęta. Czyżby 
już nie kochały?
Co to wszystko oznacza? Co się dzieje? Gdzie jest prawda?
Zazwyczaj szybko przeglądał całą pocztę i wszystkie gazety, potem zaczynał 
czytać 
dokładnie jedną po drugiej.
Tym razem długo nie mógł się oderwać od sierpniowych gazet, kilkakrotnie, 
zastanawiając 
się nad każdym słowem, czytał sprawozdania z procesu i studiował reakcje 
społeczeństwa. 
Zdawał sobie sprawę, że wszystko to wpłynie również na jego (osy, zrozumiał 
wreszcie i to, co 
mówił Wsiewołod Siergiejewicz i Lidia Grigoriewna – że zbliżają się ciężkie 
czasy, a zaczynają 
się one od wielkiego spektaklu.
Dopiero następnego dnia zabrał się do przeglądania pozostałych gazet.
W czerwcu wybuchła rebelia generała Franco, która zapoczątkowała wojnę domową 
w Hiszpanii. W walkach przeciwko Republice biorą udział marokańskie, a także 
niemieckie 
i włoskie jednostki armii regularnej. W gazetach zaroiło się od nazw 
hiszpańskich miast 
i prowincji: Madryt, Barcelona, Walencja, Baskonia, Asturia, Andaluzja, 
Estramadura, Kastylia, 
pojawiły się też nie znane dotąd nazwiska: Asana y Dias, Jose Giral y Pereira, 
F. Larga 
Caballero, Dolores Ibarruri, zwana Passionarią, co po hiszpańsku znaczy 
Płomienna...
Po rozstrzelaniu Zinowiewa i Kamieniewa histeria w prasie gwałtownie przycichła. 
10 
września ukazał się komunikat Prokuratury ZSRR: „Śledztwo nie znalazło podstaw 
prawnych do 
pociągnięcia do odpowiedzialności sądowej N. I. Bucharina i A. N. Rykowa, w 
związku z czym 
sprawa została umorzona”. Komisarz ludowy Jagoda został usunięty ze stanowiska, 
na jego 
miejsce przyszedł niejaki Jeżow. Usunięcie Jagody świadczy o tym, że to on 
ponosi 
odpowiedzialność za sprzeczne z prawem represje i bezpodstawne oskarżenie 
Bucharina 
i Rykowa. Sam Jagoda bez wiedzy Stalina nic oczywiście robić nie mógł i jest 
tylko kozłem 
ofiarnym, niemniej oznacza to, że Stalin zmuszony był odstąpić od swoich planów, 
partia okazała 
się silniejsza od Stalina, kadry partyjne nie są takimi pionkami, za jakie 
uważała je Zwiaguro, 
potrafiły się przeciwstawić Stalinowi, powstrzymać jego terrorystyczną politykę. 
Możliwe 
również, że to kolejny manewr Stalina, co by wskazywało, że Stalin nie czuje się 
wszechwładny, 
a partia zachowuje czujność.
Co jednak najbardziej zdumiało Saszę, to projekt nowej konstytucji. Wprost 
trudno uwierzyć. 
Wprowadza się powszechne, równe, bezpośrednie prawo wyborcze, tajne głosowanie, 
gwarantuje 
się demokratyczne prawa obywatelom ZSRR: równouprawnienie bez względu na płeć, 
narodowość, stan majątkowy, gwarantuje się wolność słowa i druku, wolność 
sumienia, zebrań 
i zgromadzeń, pochodów ulicznych i demonstracji, swobodę organizowania się w 
partie.
Projekt oznaczał zwrot w kierunku wolności, demokracji i praworządności. Co 
prawda nie 
bardzo do tego pasowała nazwa: „Konstytucja Stalinowska”. Ale mniejsza z nazwą! 
Najważniejsze – myślał Sasza – że teraz będzie się można swobodnie wypowiadać, 
nawet 
w druku, urządzać mityngi, a nawet demonstracje. Procesy w rodzaju tego, który 
odbył się 
w sierpniu, nie będą już możliwe i nigdy się nie powtórzą. Koniec z bezprawiem! 
Nawet sam 
Stalin powiedział: „Stabilność praw jest nam teraz bardziej potrzebna niż 
kiedykolwiek”.
Na jaką potęgę wyrósł Związek Radziecki, skoro pozwolił sobie na taką 
Konstytucję! Rząd 
radziecki złożył oświadczenie, że nie czuje się związany umową o nieingerencji w 
sprawy 
Hiszpanii, z czego wynikało, że będzie pomagał Republice hiszpańskiej, gotów 
spełnić swój 
internacjonalistyczny obowiązek, wyda wojnę faszyzmowi. W prasie pojawiły się 
informacje 
o ochotnikach, jadących do Hiszpanii, żeby bronić Republiki. Jeśli go zwolnią, 
myślał Sasza, 
a teraz nie mogą go nie zwolnić, to zgłosi się na ochotnika i wyjedzie do 
Hiszpanii, gdzie 
komuniści walczą z faszystami, gdzie komunistyczny Piąty Pułk obronił Madryt.
Znowu zamajaczyła nadzieja na odzyskanie wolności. Teraz chroniło go prawo, 
Konstytucja, 
nowy rewolucyjny zryw. Teraz nie ośmielą się przedłużyć mu wyroku, muszą go 
zwolnić. 
Dziewiętnastego stycznia stawi się u Ałfierowa i zażąda zwolnienia. Nawet 
jednodniowa zwłoka 
będzie oznaczać naruszenie prawa, w razie czego wyśle telegram do Kalinina i 
winowajcy 
zostaną surowo ukarani. Prawo jest prawem, prawo obowiązuje wszystkich i nikt 
nie może 
zatrzymać drugiego człowieka na zesłaniu nawet jeden dzień dłużej.
Perspektywa zwolnienia była już tak realna, że aż poczuł niepokój, zaczął się 
denerwować. 
Jeśli pozwolą mu wyjechać, a chyba pozwolą, to czy starczy mu pieniędzy na 
drogę? Do Tajszetu 
powinni mu opłacić koszty podróży, ale potem? Bilet do Moskwy kosztuje co 
najmniej 
pięćdziesiąt rubli, a poza tym trzeba przecież coś jeść. No nie, powinno mu 
starczyć. Matka, choć 
jej tego zabronił, przysyłała mu co miesiąc dwadzieścia rubli, tymczasem 
mieszkanie i wikt miał 
za dniówki robocze, chodził na ryby, pracował nawet przy sianokosach. Pieniądze 
wydawał tylko 
na papierosy i naftę. Teraz postanowił jeszcze bardziej oszczędzać.
W dalszym ciągu dużo pracował, napisał cztery nowe opowiadania, tak jak i 
poprzednim 
razem sporządził kopie i wysłał matce. Na wszelki wypadek.
Wreszcie nadszedł dzień dziewiętnasty stycznia 1937 roku.
Poprzedniego dnia spakował rzeczy. Wszystko się może zdarzyć: mogą go z miejsca 
aresztować, mogą go wysłać do Krasnojarska. Konstytucja konstytucją, prawo 
prawem, a NKWD 
ma własne prawa.
Tej nocy długo nie mógł zasnąć. Obmyślał rozmowę z Ałfierowem, chociaż sprawa 
wydawała się jasna. Mimo to po wielekroć przepowiadał sobie to, co ma 
powiedzieć, starał się 
przewidzieć wszystkie ewentualności i komplikacje.
Trzy lata czekał na swoją wolność – czy ją odzyska? A jeśli Ałfierowa nie ma w 
Kieżmie? 
Mógł przecież wyjechać choćby do Krasnojarska, a jeździ tam na kilka tygodni, 
objazd rejonu też 
zajmuje mu zazwyczaj miesiąc, rejon jest ogromny, a środek transportu – zimą 
półkoszki, latem – 
łódź. W razie nieobecności Ałfierowa nie będzie miał z kim porozmawiać, 
przyjdzie mu czekać 
na jego powrót, znowu denerwować się, dręczyć. Niewesołe myśli!
Z domu wyszedł o siódmej, kiedy już było widno. Do Kieżmy dwanaście kilometrów, 
trzy 
godziny marszu, o dziesiątej powinien być u Ałfierowa.
Śnieg nie padał od kilku dni, droga była stosunkowo twarda, wyjeżdżona. Tylko na 
rozłożystych gałęziach świerków leżały poduchy śniegu, zwane w miejscowym 
narzeczu 
kuchtami. Mróz był taki, że wydawało się, jakby nawet powietrze zamarzło. Mimo 
to sikorki 
przelatywały z drzewa na drzewo, gdzieś bardzo daleko postukiwał dzięcioł, na 
czubkach drzew 
siedziały czerwonopierśne gile, między gałęziami krzątały się długodziobe 
orzechówki. Te 
rzadkie odgłosy jeszcze bardziej podkreślały panującą dokoła ciszę.
Niekiedy z lewa między rzadkimi drzewami przezierała biała gładzizna Angary, 
potem 
znowu znikała. Mróz dochodził do trzydziestu stopni. Sasza miał na sobie ciepłą 
bieliznę, sweter, 
filcaki, palto i czapkę z opuszczonymi nausznikami i nakuchtarnikiem, czyli 
kawałkiem 
materiału, który przyszywa się z tyłu do czapki, żeby śnieg nie padał za 
kołnierz. Baszłyka 
niestety nie miał. Szedł podpierając się grubym kijem – zawszeć to lżej, poza 
tym kij może się 
przydać, gdyby się natknął na wilka.
O dziesiątej, tak jak sobie wyliczył, dotarł do Kieżmy i skierował się do domu 
Ałfierowa. 
W oszronionym oknie kuchni błyskało światło, ni to od pieca, ni to od lampy. 
Przed furtką 
widniały wczorajsze ślady, a więc w domu ktoś był. Załomotał w furtkę metalowym 
pierścieniem, ale bez skutku, nawet pies nie zaszczekał. Ałfierow pewnie śpi. A 
czekać za długo 
nie można, mróz wciska się pod palto, palce u nóg zgrabiały, jeśli tak postoi 
dłużej, zmarznie na 
kość. Rzucił grudką śniegu w okno, gdzie migało światełko. Raz, potem jeszcze 
raz. Miał 
wrażenie, jakby w kuchni coś się poruszyło, przepłynął czyjś cień, zatrzymał się 
przy oknie, 
widocznie próbując wypatrzyć, kto stuka. Potem cień znikł, minęło jeszcze trochę 
czasu, 
widocznie gospodyni wkładała na siebie coś ciepłego. Wreszcie skrzypnęły drzwi 
na ganku, ktoś 
szedł po śniegu, zgrzytnęła zasuwa i uchyliła się furtka. Ukazała się w niej 
gospodyni 
w filcakach, kożuchu i ciepłej chustce na głowie.
– Wy do kogo?
– Do towarzysza Ałfierowa.
– Za wcześnie jeszcze, jeszcze śpią.
– Przyszedłem z Mózgowy.
– No to wejdźcie, poczekajcie.
Sasza wszedł za gospodynią do sieni. Tak jak i ona zdjął filcaki, włożył leżące 
w kącie 
kapcie, które wskazała mu gospodyni, i wszedł do kuchni.
– Rozbierajcie się, siadajcie, tu ciepło – powiedziała gospodyni.
Sasza zdjął palto, powiesił na kołku, rozejrzał się.
U siebie w Mózgowie też lubił posiedzieć w kuchni, szczególnie rankiem, kiedy 
piec od 
wczorajszego dnia jeszcze nie ostygł, a na przedpiecku pod kociołkiem już palą 
się drwa, gotuje 
się śniadanie, obok pieca leży dopiero co przyniesiona z szopy wiązka drew, 
pachnących mrozem 
i korą brzozową.
Gospodyni postawiła na stole kiszone jagody, pieróg z rybnym nadzieniem, nalała 
herbaty do 
szklanki.
– Siadajcie, popijcie herbaty, rozgrzejcie się.
– Dziękuję.
Sasza ujął w obie dłonie szklankę i grzał zziębnięte palce.
– Długą drogę urobiliście. A śniegu nie nawiało?
– Nie, droga dobra. Sasza pociągnął łyk herbaty.
Trzasnęły drzwi, dał się słyszeć kaszel mężczyzny palacza.
– Wstali Wiktor Gierasimowicz. Tam u siebie mają umywalkę, tam się myją, tam się 
i golą – 
powiedziała gospodyni, jakby uspokajając Saszę, że Ałfierow do kuchni nie 
wejdzie. – Nawet 
wyjście na dwór też mają swoje.
Znowu trzasnęły drzwi – Ałfierow wrócił z dworu, potupał filcakami strząsając 
śnieg. Potem 
szczęknęła umywalka, dał się słyszeć plusk wody wlewanej do miednicy.
Posłużyło to jako sygnał dla gospodyni, która wstała i pospieszyła do jadalni, 
zaniosła 
samowar, talerze z jagodami i pierogiem, którym już uczęstowała Saszę, potem 
wróciła, 
postawiła na fajerce patelnię, rozbiła jajka i usmażyła jajecznicę.
Było słychać, że Ałfierow wszedł do jadalni, odsunął krzesło i prawdopodobnie 
usiadł, 
nalewa sobie herbatę.
Gospodyni zdjęła z fajerki patelnię z jajecznicą i pospieszyła z nią do jadalni.
– Dzień dobry, Wiktorze Gierasimowiczu, jak się spało, wszystko w porządku?
– Dziękuję, spałem świetnie.
– A tu ktoś na was czeka.
– Kto taki?
– A jeden mężczyzna.
– Gdzie on jest?
– A siedzi w kuchni, na dworze straszny mróz, wpuściłam go, żeby się ogrzał, 
przyszedł aż 
z Mózgowy.
Dał się słyszeć odgłos odsuwanego krzesła. W drzwiach pokazał się Ałfierow.
– To pan? Co pana tu sprowadza? – zapytał. Sasza wstał.
– Wczoraj skończył mi się wyrok...
– Ach tak – nie dał mu dokończyć Ałfierow. – Proszę do mnie.
Sasza wszedł za Ałfierowem do pokoju, usiadł na wskazanym miejscu, po przeciwnej 
stronie 
stołu.
– Napije się pan herbaty? – zapytał Ałfierow.
Twarz miał obrzmiałą – może ze snu, może po wypitych poprzedniego dnia 
kieliszkach. Od 
ostatniego ich spotkania wyraźnie się postarzał, spochmurniał. Był w spodniach 
wpuszczonych 
w filcaki i w serdaku z owczej skóry.
– Dziękuję, gospodyni już się o mnie zatroszczyła, podjadłem sobie, popiłem.
– O tak, moja gospodyni jest bardzo gościnna. Jak mnie przyjdą zabijać, to ich 
najpierw 
ugości, da im się najeść i napić. „Przygarnęła, nakarmiła i ogrzała nieboraka” – 
pamięta pan tę 
bożonarodzeniową powiastkę?
– Pamiętam.
– No właśnie. Jak to tam było? „Zapadł zmierzch, świeciły gwiazdy, skrzypiał 
śnieg i wicher 
wiał, szedł po ulicy chłopczyna, posiniały, z zimna drżał. Boże, powiedział 
chłopczyna, sił mi 
brak i ciemność taka, żebyż się ktoś ulitował i przygarnął nieboraka”. Pana też 
dobra staruszka 
pożałowała i ogrzała, inaczej zmarzłby pan na dworze. Przyszedł pan na piechotę?
– Na piechotę.
– Ta-ak – ciągnął Ałfierow zabierając się do jajecznicy. – „Napoiła, nakarmiła i 
ogrzała 
nieboraka”. Pamiętam, jak w dzieciństwie, kiedy niania recytowała mi tę bajkę, 
zalewałem się 
łzami z żalu nad biednym chłopczyną. A potem zapomniałem. Zupełnie wyleciało mi 
z pamięci. 
A teraz nagle mi się przypomniało.
– Na mój widok?
– Bardzo możliwe.
– Żal się panu mnie zrobiło – powiedział Sasza z krzywym uśmiechem.
– Być może. Przed chwilą wychodziłem, przepraszam za wyrażenie, na przechód, to 
omal 
sobie tyłka nie odmroziłem, chociaż ustęp mamy niezły, stoi w szopie, znikąd nie 
dmucha, a pan 
odwalił dwanaście wiorst. No i wyraziłem panu swoje współczucie w rymowanej 
formie. Panu 
przecież, o ile mi wiadomo, nie jest obca literatura?
– Owszem, lubię czytać. Oczywiście, kiedy jest co.
– Z literaturą tu kiepsko, to prawda – zgodził się Ałfierow. – Przedtem 
nauczycielka 
zaopatrywała pana w książki, a teraz mortus. Dlaczego nie miałby się pan 
zainteresować nową? 
Też młoda, niebrzydka!
Sasza zbył pytanie milczeniem, uznał je za nietaktowne.
– Czyli że nie podoba się panu – roześmiał się Ałfierow. – No proszę, jak panu 
dobrze. Dla 
więźnia, dla setek tysięcy więźniów – spojrzał na Saszę wymownie, jakby mu 
chciał uświadomić 
ogrom tej liczby – kobiety są w ogóle niedostępne. I jeśli które muś przydarzy 
się takie szczęście, 
to nie będzie grymasił. Byle była baba. A pan wybrzydza, pan chciałby mieć nie 
tylko 
wykształconą, ale i pod każdym innym względem na najwyższym poziomie. Proszę, 
jakie 
beztroskie pędzi pan tutaj życie.
Saszy ciążyła ta rozmowa. Ważą się jego losy, a ten plecie trzy po trzy, znalazł 
sobie czas. 
Chociaż kto wie, Ałfierow nigdy nie mówi nic ot tak sobie, za tą gadaniną coś 
się niewątpliwie 
kryje. O nowej nauczycielce też napomknął nie bez powodu. A więc wlepili mu nowy 
wyrok, 
Ałfierow już o tym wie, ale nie mówi otwarcie, chce się zabawić, pograć mu na 
nerwach.
Sasza spuścił głowę.
Boże, Boże! Znowu życie w Mózgowie, w tej potwornej samotności! Nie wytrzyma 
tego 
dłużej! Do diabła z takim życiem! Mama? Co mama? Mama jakoś się pogodzi, 
ostatecznie dzieci 
i w niemowlęctwie umierają.
– Co ma robić człowiek, pędzący takie beztroskie życie? – zaczął znowu Ałfierow. 
– 
Zwłaszcza człowiek, który ma upodobanie do nauk historycznych? Hm? Kiedy w 
dodatku nie ma 
co czytać?
I nie czekając na odpowiedź dodał:
– Sam powinien pisać. Czy nie tak?
Wszystko jasne. Przeczytał opowiadania, wysłane do matki. Bydlak, mógłby się 
przynajmniej nie przyznawać.
– Ja też piszę – ciągnął Ałfierow. – Tyle że mnie interesuje nie historia, lecz 
filozofia. Mogę 
się pochwalić – wyszedł do gabinetu i wrócił z plikiem wydrukowanych arkuszy. – 
Proszę, to 
korekta mojej nowej książki, napisałem ją tutaj, w Kieżmie.
„Zasady filozofii Descartesa”. Czytał pan Descartesa? Nie? Interesujący filozof, 
próbował 
pogodzić ideę Boga z realnie istniejącym światem. Nie interesuje się pan 
filozofią?
Szkoda. Historyk powinien być filozofem i odwrotnie.
Chwilę milczał, jakby się nad czymś zastanawiał, potem uśmiechnął się i 
powiedział:
– Domyślam się, co panu teraz chodzi po głowie: to drań ten Ałfierow, czytał 
moje prace, 
wlazł brudnymi kopytami w moją twórczą duszę. No cóż, przyznaję: rzeczywiście 
czytałem, 
rzeczywiście wlazłem. Takie są te moje obowiązki. Ale niech się pan nie 
denerwuje, pańskie 
dzieła poszły tam, dokąd je pan posłał. Ale ja jestem pańskim pierwszym 
czytelnikiem, 
pierwszym krytykiem. Chce pan znać moją opinię?
Co za męka! Filozofuje, zamiast mu powiedzieć, co go czeka. Ale nie ma innego 
wyjścia, 
musi się wziąć w garść! Później to sobie odbije. Gdyby teraz stracił nad sobą 
panowanie, zdradzi 
się, że nie bardzo wierzy w swoje zwolnienie, a z tym nie wolno mu się zdradzić. 
Od dzisiaj jest 
człowiekiem wolnym i basta. I niech was wszyscy diabli!
Powiedział niechętnie:
– Słucham!
– Od strony formalnej pańskie utwory są nieporadne, naiwne, a nawet prymitywne. 
Te 
górnolotne frazy, nadmiar epitetów, ślicznościowych opisów.
Nalał sobie herbaty, zaproponował Saszy, ale Sasza odmówił.
– No więc wracając do tematu – zaczął znowu. – Wielka Rewolucja Francuska to 
jeden 
z najbardziej dramatycznych i pouczających, podkreślam, pouczających momentów w 
historii 
ludzkości. A pan pisze o poszczególnych osobach, o pojedynczych epizodach. Dla 
kogo? Dla 
dzieci, dla młodzieży, dla dorosłych? Nie wiadomo. Jakie wnioski czytelnicy 
powinni wyciągnąć 
z tej lektury? A poza tym – popatrzył na Saszę uważnie – czy nie boi się pan, że 
redaktor zacznie 
się doszukiwać analogii?
– Jakich analogii? – nie zrozumiał Sasza.
– Jak to jakich? U nich była rewolucja i u nas była rewolucja. Czym skończyła 
się ich 
rewolucja? Termidorem, jednostkową władzą Napoleona, cesarstwem...
– Przepraszam, ale tam była rewolucja burżuazyjna, a u nas proletariacka.
– Tak, tak, oczywiście – zgodził się Ałfierow. – No cóż, może i wydrukują, 
oczywiście jeśli 
sam pan będzie w porządku. Jak panu wiadomo, utworów napisanych przez więźniów u 
nas się 
nie publikuje. Tak więc życzę panu powodzenia, choć mam poważne wątpliwości.
Urwał, otarł usta ręcznikiem, zapalił, podsunął Saszy papierosy.
– Przywykłem do swoich.
– Proszę, niech pan pali swoje, tu u mnie nawet samosiejkę palą.
Zmrużywszy oczy Ałfierow przyglądał się, jak Sasza wyjmuje papierosa, przypala, 
gasi 
zapałkę w popielniczce, którą mu podsunął.
– Obywatelu Ałfierow – zaczął Sasza – wczoraj skończył się termin mojego 
zesłania.
– Tak? – robiąc zdziwioną minę zapytał Ałfierow. – Naprawdę?
– Tak – powtórzył Sasza – już panu o tym mówiłem. Jestem skazany na trzy lata 
z zaliczeniem aresztu tymczasowego, aresztowano mnie dziewiętnastego stycznia 
trzydziestego 
czwartego roku, dzisiaj mamy dziewiętnastego stycznia tysiąc dziewięćset 
trzydziestego 
siódmego roku, czyli że od dzisiaj jestem wolny. Proszę mi wydać dokumenty.
– Jakie dokumenty ma pan na myśli?
– Takie, jakie należy wydać w podobnych wypadkach. Pan zapewne wie, jakie.
– Powiedzmy, że je panu wydam, i co pan z nimi będzie robił?
– Wyjadę stąd.
– Dokąd?
– Do domu.
– Do Moskwy?
– Do Moskwy.
– Do Moskwy panu jechać nie wolno.
– Dlaczego?
– Podlega pan działaniu uchwały RKL ZSRR dotyczącej przepisów meldunkowych. Są 
miasta, w których nie ma pan prawa mieszkać. Do nich należy Moskwa.
– Ale przecież ta uchwała wyszła przed przyjęciem nowej Konstytucji.
– Nowa Konstytucja – oświadczył Ałfierow – nie uchyla praw i rozporządzeń władzy 
radzieckiej. Niektóre prawa, a raczej przepisy, będą zmienione, zrewidowane, na 
przykład 
o trybie przeprowadzania wyborów i tak dalej. Ale prawa, chroniące dyktaturę 
proletariatu, nie 
przestaną obowiązywać. Czytał pan referat towarzysza Stalina o Konstytucji?
– Czytałem.
– No więc towarzysz Stalin mówi tam wprost: „Projekt nowej Konstytucji zachowuje 
w mocy reżim dyktatury klasy robotniczej”. Czego pan jeszcze chce? Poza tym czy 
pan 
zauważył, że w Konstytucji nie ma przepisu o swobodzie przemieszczania się, tak 
to się 
zazwyczaj formułuje w konstytucjach burżuazyjnych – „swoboda przemieszczania 
się”, czyli 
swoboda wyboru miejsca zamieszkania, każdy może się osiedlić tam, gdzie chce. 
Włóczęgostwa 
tolerować nie będziemy, ograniczenia wynikające z przepisów jak na razie nie 
zostały zniesione 
i należy wątpić, czy to kiedykolwiek nastąpi.
Odwrócił się od Saszy i patrząc w okno dodał z naciskiem:
– Wręcz odwrotnie, myślę, że zostaną zaostrzone.
– Niech będzie tak, jak pan mówi – powiedział Sasza. – Ale istnieje prawo: 
człowieka nie 
wolno trzymać w więzieniu ani jednego dnia dłużej, niż opiewa wyrok. Tego prawa 
nikt dotąd 
nie uchylał.
– A gdzie pan widział takie prawo?
– Czytałem gdzieś – skłamał Sasza.
– Nieprawda, nic takiego nie mógł pan czytać, bo takie prawo nie istnieje. 
Istnieje logika: 
jeśli więzień odsiedział swój wyrok i nie został zwolniony, oznacza to, że 
trzymają go 
w więzieniu bezpodstawnie, czyli dokonują bezprawia.
– No właśnie, dlatego niech mnie pan wypuści.
– A ja pana wcale nie zatrzymuję.
– Ale ja nie mogę jechać bez dokumentów.
– A pańskie dokumenty znajdują się w Krasnojarskim Krajowym Urzędzie NKWD. 
Odległości są tu ogromne, liczą dziesiątki tysięcy kilometrów, i zesłańców na 
tym terenie też nie 
brakuje. Pańskie dokumenty nie przyszły w terminie, nie zdążono ich wysłać, ale 
na pewno 
przyjdą, niech pan czeka. A nie chce pan, proszę bardzo, wydam panu przepustkę 
do 
Krasnojarska, zgłosi się pan w tamtejszym urzędzie NKWD i poprosi o swoje 
dokumenty. Tylko 
jakie dokumenty panu wydadzą, tego ja już nie wiem.
Ostatnie słowa zabrzmiały jak groźba: może to być nakaz zwolnienia, ale może też 
być nowy 
nakaz aresztowania.
Sasza milczał.
– Tak że niech się pan decyduje – zakończył Ałfierow. – Albo będzie pan czekał 
na 
dokumenty tu, albo pojedzie po nie do Krasnojarska.
Sasza wciąż milczał, zastanawiał się, wreszcie powiedział:
– Zwolnienie muszę dostać już dzisiaj. W przeciwnym wypadku wyślę telegram do 
Kalinina.
Ałfierow roześmiał się.
– I ten telegram jeszcze dzisiaj znajdzie się na jego biurku...
– Tego nie wiem, ale chyba dostanę jakąś odpowiedź. Ałfierow znowu zmrużył oczy.
– A czy na swój list do towarzysza Stalina otrzymał pan odpowiedź?
Hm! List do Stalina pewnie leży w jego biurku, dlatego pozwala sobie na kpiny.
– Czy postąpił pan słusznie wysyłając list do towarzysza Stalina?
– A czy ja nie mam prawa zwracać się do Stalina?
– Ależ ma pan, owszem. Wszyscy zwracają się do towarzysza Stalina. Czyta pan 
gazety, to 
pan wie. Meldują o sukcesach, dziękują za pomoc w pracy, dziękują za 
kierownictwo. Naturalnie 
zwracają się do niego również więźniowie, a jest ich, jak panu wiadomo, niemało. 
Pan też się 
zwrócił. Odsiedział pan połowę wyroku, nie skarżył się i nagle bęc! Siedzę 
bezprawnie, proszę 
mnie zwolnić! Czy w pańskiej sprawie pojawiły się jakieś nowe okoliczności? 
Skądże, żadnych 
nowych okoliczności nie ma. I proszę, nawet panu nie odpowiedziano. Żeby 
odpowiedzieć, 
trzeba mieć podstawy do rewizji sprawy, a takich podstaw nie ma.
– Nie ma, to nie ma – powiedział Sasza. – Ale człowiek ma prawo do nadziei, tego 
prawa 
nikt go nie może pozbawić.
Ałfierow odsunął szklankę, oparł łokcie na stole i spojrzał na Saszę poważnie.
– Słusznie, człowiek ma prawo do nadziei. Ale jednocześnie człowiek powinien się 
zastanawiać nad tym, co robi, to jego obowiązek. Pan naprawdę wierzył, że pański 
list dojdzie do 
towarzysza Stalina? Że pańska sprawa zostanie zrewidowana? Tylko dlatego, że 
zwrócił się pan 
do towarzysza Stalina? Nie, pan nie mógł w to wierzyć, nie mógł pan na to 
liczyć. Jest pan na to 
zbyt inteligentny. To był krok nieprzemyślany. Pisząc list do towarzysza 
Stalina, przypomniał 
pan o sobie, o swoim istnieniu, organom NKWD, do których ten pański list 
ostatecznie trafił. Co 
więcej, pan oskarżył te organy o to, że pana niesprawiedliwie skazały. Na co to 
panu?
Sasza milczał. Co to za człowiek ten Ałfierow? Przyjaciel? Wróg? Mówi otwarcie: 
nie 
należało pisać do Stalina, nie należy drażnić organów NKWD, nie należy zwracać 
na siebie 
uwagi. Przecież sam to doskonale rozumiał. A jednak napisał...
– Możliwe, że nie należało pisać – powiedział. – Ale zrobiłem to, zrobiłem to 
dawno i nie ma 
sensu do tego wracać. Od dzisiaj jednak jestem bezprawnie przetrzymywany na 
zesłaniu i chyba 
mam prawo złożyć skargę. Ja nie wiem, kiedy przyjdą do pana moje dokumenty, mogą 
w ogóle 
nie przyjść.
– Na wolności będzie panu lepiej?
– Wolność jest zawsze lepsza niż więzienie.
– Słusznie, wolność zawsze jest lepsza niż więzienie.
Ałfierow wstał, przeszedł się po pokoju, tak jak poprzednim razem podszedł do 
komody, ujął 
za szyjkę karafkę z nalewka ale nie nalał sobie, tylko wziął dwa kieliszki i 
postawił na stole.
– No cóż, Aleksandrze Pawłowiczu, poprzednim razem nie chciał pan ze mną wypić, 
ale 
dziś, mam nadzieję, nie odmówi pan. Wówczas był pan administracyjnie zesłanym, a 
ja pańskim 
żandarmem, dzisiaj, jak pan twierdzi, jest pan człowiekiem wolnym, czyli że może 
pan wypić, co 
więcej, obowiązany pan jest uczcić tę datę.
Napełnił oba kieliszki, podniósł swój, kiwnął do Saszy i wypił. Sasza wypił 
swój. Nalewka 
była z goryczą, lecz smaczna.
– Wracając do rzeczy – powiedział Sasza. – Nie widzę innego wyjścia. 
Wyczekiwanie tutaj 
nie ma sensu, nie mogę się na to zgodzić i nie chcę. Niech mi pan da przepustkę 
do Krasnojarska, 
spróbuję tam szukać sprawiedliwości.
– U mnie pan nie znalazł, to tam P30 będzie szukał – powiedział Ałfierow z 
krzywym 
uśmiechem i wskazał karafkę. – Smakowało?
– Smaczne.
– To jeszcze po jednym?
– Niech i tak będzie.
Ałfierow wypił, otarł usta, poczekał, aż Sasza wypije.
– A czy nie boi się pan takiej sytuacji? – zapytał. – Pan jedzie do 
Krasnojarska, co w zimie 
nie jest takie łatwe, koszty podróży musi pan pokryć sam, ja nie mam pieniędzy 
na takie wojaże, 
będzie to pana drogo kosztowało. Przypuśćmy, że jakoś pan tam dojedzie. 
Przychodzi pan do 
Krajowego Urzędu NKWD, a tam panu mówią: po co pan tu przyjechał, pana dokumenty 
poszły 
do Kieżmy, niech pan wraca i zwróci się w tej sprawie do towarzysza Ałfierowa. 
No, co pan 
wtedy pocznie?
Sasza odstawił kieliszek i popatrzył na Ałfierowa gniewnie. Dość tego! Znalazł 
sobie 
poranną zabawę, łobuz!
– Towarzyszu Ałfierow! – powiedział.
Ałfierow przerwał mu:
– Dlaczego tak oficjalnie? Przecież piliśmy razem. Niech mnie pan nazywa 
Wiktorem 
Gierasimowiczem.
Ale Saszę jakby coś naszło. Powtórzył:
– Towarzyszu Ałfierow! Przepraszam, obywatelu Ałfierow! Po co te puste, 
poniżające 
rozmowy! Zwracam się do pana oficjalnie o wydanie mi zaświadczenia, że odbyłem 
karę 
zesłania, albo pisemną odmowę ze wskazaniem przyczyn.
– Ta-ak – powiedział Ałfierow w zadumie. – Nie zrozumiał mnie pan. A szkoda... 
Kiedyś 
pan zrozumie.
Wyszedł do sąsiedniego pokoju, który służył mu za gabinet, usiadł przy stole i 
długo pisał, 
zaglądał do jakichś akt i znowu pisał. Potem przyłożył suszkę, wstał i wrócił do 
jadalni.
– No więc, Aleksandrze Pawłowiczu – powiedział ironicznie, z naciskiem – oto 
zaświadczenie o odbyciu przez pana kary. Tu jest rubryka, widzi pan – pokazał – 
„dokąd się 
udaje”. Wpisałem panu „Kieżma”. Oznacza to, że po wyjściu stąd uda się pan 
prosto na milicję, 
gdzie na podstawie tego zaświadczenia otrzyma pan dowód osobisty, tymczasowy, 
trzy – albo 
sześciomiesięczny, niech pan bierze, jaki panu dadzą. Żadnych pytań proszę nie 
zadawać. Po 
otrzymaniu dowodu jeszcze dzisiaj, a najpóźniej jutro niech pan wyjedzie! Jutro 
akurat wyrusza 
poczta na Tajszet, niech się pan tam zaczepi. Kosztów zwrócić panu nie mogę, bo 
zaświadczenie 
wystawiłem na Kieżmę, jakoś da pan sobie radę, pocztylion na pewno z pana nie 
zedrze, walizkę 
niech pan wrzuci na sanie, a sam idzie pieszo. Do Moskwy jechać nie radzę. Niech 
pan jedzie do 
jakiegoś miasta nie objętego zakazem, tam wymieni dowód tymczasowy na stały i 
natychmiast 
wyjeżdża jak najdalej od Moskwy. Wszyscy pchają się na sto pierwszy kilometr. 
Nie radzę panu 
tego robić, za dużo tam takich jak pan, a pan nie może chodzić w gromadzie, pan 
musi się 
trzymać osobno. Niech pan unika zbędnych kontaktów, a najlepiej w ogóle 
zrezygnuje 
z wszelkich kontaktów. Jest pan młody, zdrowy, przystojny. Trzy lata 
przesiedział pan w jednym 
miejscu, teraz niech pan pojeździ po naszym pięknym kraju, przewietrzy się, 
zobaczy świat. 
Słowem, tym razem zrozumiał pan chyba, o czym mówię, moje rady powinny wyjść 
panu na 
dobre. Nie kłamałem mówiąc, że pańskie dokumenty z Krasnojarska nie nadeszły. 
Ale właśnie 
dlatego pana puszczam. Po krótkiej pauzie dodał znacząco:
– Właśnie dlatego pana ponaglam. Szczęśliwej drogi.
Wyciągnął do Saszy rękę i przez chwilę trzymał w niej jego dłoń.
– Proszę dobrze zapamiętać wszystko, co mówiłem... A w ogóle to rozmawialiśmy 
wyłącznie 
o pańskich pracach historycznych. Prawda?
– Tak – odparł Sasza twardo – wyłącznie o tym.
Sasza nie wiedział, że od dwóch dni w Moskwie odbywa się nowy, gigantyczny 
proces 
Piatakowa, Radka, Sokolnikowa, Murałowa i innych wybitnych przywódców partii 
bolszewickiej.
Ałfierow wiedział o tym.
Tym procesem rozpoczął się rok 1937.
1984 – 1988 Pieriediełkino
KONIEC KSIĘGI PIERWSZEJ