IWAN TURGIENIEW

OPOWIEŚCI TAJEMNICZE

TŁUMACZYLI: MARIA BRZOZOWSKA, MAGDALENA DOBROGOSZCZ, JOANNA 
GUZE, PAWEŁ HERTZ, LEOKADIA JACKIEWICZOWA, ZOFIA KACZOROWSKA
WYBORU DOKONAŁ I POSŁOWIEM OPATRZYŁ ANTONI SEMCZUK
TRZY SPOTKANIA
I
Passa que’colli e vieni allegramente:
Non ti cumr di tanta companiu —
Vieni, pensando a me segretamente —
Ch’io faccompagna per tutta la via*.
Nigdzie tak często nie jeździłem dawniej latem na polowanie jak do wioski 
Glinne, 
położonej w odległości dwudziestu wiorst od mojej wsi. Opodal tej wioski 
ciągnęły się 
miejsca, które w całym naszym powiecie może najbardziej obfitowały w zwierzynę i 
ptactwo. 
Obszedłszy wszystkie pobliskie pola, pod koniec dnia niechybnie skręcałem w 
stronę 
sąsiedniego, jedynego, zdaje się, w całej okolicy bagna, po czym wracałem do 
chaty szczerze 
mi życzliwego gospodarza, glinieńskiego starosty wiejskiego, u którego zawsze 
się 
zatrzymywałem. Od bagna do wioski jest nie więcej niż dwie wiorsty; ścieżka 
nieprzerwanie 
biegnie parowem i tylko raz jeden, w połowie drogi, trzeba się wspinać na 
niewielki pagórek. 
Na szczycie tego pagórka znajduje się posiadłość z nie zamieszkanym dworkiem i 
ogrodem. 
Prawie zawsze przechodziłem tamtędy o wieczornej zorzy i pamiętam, że ów dom z 
zabitymi 
na głucho oknami za każdym razem przypominał mi jakby ślepego staruszka, który 
wyszedł 
ogrzać się troszkę w słońcu. Siedzi sobie, poczciwina, przy drodze, słoneczny 
blask od dawna 
już wydaje mu się tylko wieczna mgłą; ale staruszek czuje przynajmniej jego 
ciepło na 
policzkach, na wystawionej ku słońcu twarzy. Dom sprawiał wrażenie, jak gdyby od 
dawna 
był nie zamieszkany; ale w maleńkiej oficynce w podwórzu żył sobie zgrzybiały 
sługa, chłop 
uwolniony z poddaństwa. Był wysokiego wzrostu, nieco przygarbiony, siwy, o 
wyrazistej, 
nieruchomej twarzy. Zwykle przesiadywał na ławce pod jedynym okienkiem oficyny i 
spoglądał przed siebie z bolesną zadumą, a na mój widok wstawał i kłaniał mi się 
z wolna z 
owym szczególnym dostojeństwem, właściwym starym sługom, należącym do pokolenia 
już 
nie naszych ojców, lecz dziadów. Zagadywałem go nieraz, ale nie okazał się zbyt 
rozmowny; 
dowiedziałem się tylko, że ogród i dom, gdzie mieszka, należą do wnuczki jego 
dawnego 
pana, wdowy, która miała młodszą siostrę; obie przebywają gdzieś w mieście, hen 
za 
morzem, i nawet nie pokazują się we dworku; on zaś chciałby już jak najszybciej 
dożyć 
swoich lat, bo to „człek cięgiem tylko żuje i żuje ten chleb, aż czasem nudno, 
od tak dawna 
już żuje”. Starzec ten nazywał się Łukianycz.
Pewnego razu zabałamuciłem jakoś w polu; trafiło mi się sporo zwierzyny, a dzień 
też był 
jakoś wyjątkowo dobry do polowania — od rana bezwietrzny, szary, zupełnie jak 
gdyby 
nasycony zmierzchem. Zapuściłem się daleko, a gdy doszedłem do znajomego dworku, 
nie 
tylko zapadł zupełny mrok, ale wzeszedł księżyc i noc od dawna już, jak to 
mówią, stała na 
niebie. Wypadło mi iść skrajem ogrodu. Wokół była taka cisza…
Przeciąłem szeroką drogę, ostrożnie przedostałem się przez zakurzone pokrzywy i 
oparłem 
się o niski płot. Przede mną trwał bez ruchu niewielki ogród, cały wonny, 
wilgotny, jaśniejący 
i jakby zacichły pod srebrzystymi promieniami księżyca. Wytyczony na starą 
modłę, składał 
się z jednej tylko prostokątnej polany. Proste ścieżki schodziły się w samym 
środku ku 
okrągłemu klombowi, bujnie zarośniętemu astrami; wokół tej polany rosły wysokie 
lipy, 
sadzone w równych odstępach. W jednym tylko miejscu w tym symetrycznym 
obramowaniu 
lip była szczelina szerokości jakich dwóch sążni, a przez nią widać było część 
niziutkiego 
domku i dwa, ku wielkiemu mojemu zdumieniu, oświetlone okna. Gdzieniegdzie rosły 
na 
polanie młode jabłonki; przez rzadkie ich gałęzie przeświecał łagodny błękit 
nocnego nieba i 
spływał senny blask księżyca; od każdej jabłoni padał na bielejącą trawę słaby, 
nierówny 
cień. Z jednej strony ogrodu niewyraźnie zieleniały lipy, oblane martwym, 
białym, ostrym 
światłem; z drugiej — widniały ich jednolicie czarne sylwetki; co pewien czas 
wśród gęstego 
listowia rozlegał się dziwny, stłumiony szelest: jak gdyby wzywały kogoś na 
niknące pod 
nimi dróżki, jak gdyby wabiły pod swój milczący strop. Całe niebo było usiane 
gwiazdami; z 
wysokości tajemniczo sączył się ich błękitny, łagodny, migotliwy blask; zdawało 
się, że 
spokojnie i uważnie patrzą na daleką ziemię. Małe, przezroczyste obłoczki 
przesłaniały 
niekiedy księżyc, a wtedy przez krótką chwilę jego spokojne światło stawało się 
mgliste, 
rozproszone… Wokół wszystko drzemało. Powietrze, przepojone ciepłem i wonią, 
trwało 
nieruchomo; czasem tylko zadrżało lekko, jak tafla wody, gdy jej dotknie 
spadająca gałązka. 
Tchnęło jak gdyby jakimś pragnieniem, omdlewało… Wychyliłem się za płot: przede 
mną, 
wśród zeschłej trawy, stał na prostej łodyżce czerwony polny mak; wielka, 
okrągła kropla 
nocnej rosy błyszczała głębokim blaskiem na dnie rozchylonego kielicha. Wokół 
wszystko 
drzemało w słodkim omdleniu; wszystko jak gdyby spoglądało ku niebu, zastygłe w 
nieruchomym oczekiwaniu… Na co czekała ta ciepła noc, której nie ogarnął sen?
Ta czujna cisza czekała na jakiś dźwięk, na jakiś głos — ale wszystko milczało. 
Słowiki 
dawno przestały kląskać… a niespodziany brzęk przelatującego chrabąszcza, cichy 
plusk ryb 
w sadzawce za lipami na końcu ogrodu, senny świst przestraszonego ptaka, daleki 
krzyk w 
polu — tak daleki, że ucho nie mogło odróżnić, czy to głos człowieka, zwierzęcia 
czy ptaka’ 
— przytłumiony, szybki tętent na drodze, wszystkie te słabe dźwięki i szelesty 
tylko 
pogłębiały ciszę… Dręczyło mnie jakieś nieokreślone uczucie, jak gdybym się 
czegoś 
spodziewał czy też wspominał chwile szczęśliwe; nie śmiałem nawet drgnąć, stałem 
bez 
ruchu, patrząc na ten zastygły ogród, zalany księżycowym blaskiem i rosą — i sam 
nie 
wiedząc dlaczego, spoglądałem nieustannie na owe dwa okna, niewyraźnie 
czerwieniejące w 
łagodnym półcieniu. A wtedy z domu rozległ się nagle muzyczny akord i przepłynął 
jak 
fala… Wyczulone, dźwięczne powietrze odpowiedziało echem… Mimo woli drgnąłem.
Tuż po akordzie zabrzmiał głos kobiecy. Zacząłem chciwie nasłuchiwać — i któż 
wyrazi 
moje zdumienie… Ten sam głos i tę samą pieśń słyszałem przed dwoma laty we 
Włoszech, w 
Sorrento…
Vieni, pensando u me segretamente…
Ależ tak, poznaję te dźwięki… A było to tak… Wracałem do domu po długiej 
przechadzce 
nad brzegiem morza. Szybkim krokiem szedłem ulicą. Noc zapadła już dawno — 
wspaniała 
noc południowa, nie tak spokojna i melancholijna jak nasze noce, o nie! Ta noc 
była pełna 
blasku, wspaniała i piękna, jak szczęśliwa kobieta w kwiecie wieku; księżyc 
świecił 
niezwykle jasno; wielkie, promienne gwiazdy migotały na granatowym niebie; na 
oświetlonej, prawie żółtej ziemi ostro rysowały się czarne cienie. Po obu 
stronach ulicy 
ciągnęły się murowane ogrodzenia sadów; drzewa pomarańczowe wznosiły nad nimi 
swoje 
krzywe gałęzie, złote kule ciężkich owoców ledwo widniały, ukryte wśród 
splątanego 
listowia, albo jaskrawo i wspaniale połyskiwały w blasku księżyca. Na wielu 
drzewach 
delikatnie bieliły się kwiaty; upajający, ostry, niemal ciężki, choć 
niewypowiedzianie słodki 
aromat przenikał powietrze. Szedłem, ale muszę przyznać, że przyzwyczajony już 
do tych 
wszystkich cudów myślałem tylko o tym, żeby jak najprędzej znaleźć się w hotelu. 
Wtem z 
jakiegoś niewielkiego pawilonu nadbudowanego nad murem, wzdłuż którego szedłem, 
rozległ 
się głos kobiecy. Kobieta śpiewała jakąś nie znaną mi pieśń, a jej głos jak 
gdyby kogoś 
wzywał; tyle było w nim namiętności, żaru i radosnego oczekiwania, które 
brzmiało w 
słowach pieśni, że mimo woli przystanąłem i spojrzałem w górę. W pawilonie 
widniały dwa 
okna, ale oba zasłonięte żaluzjami; przez wąskie szparki ledwie sączył się 
matowy blask. 
Usłyszałem dwukrotnie powtórzone: „Vieni, vieni” po czym głos zamarł. Rozległ 
się cichy 
dźwięk strun, jak gdyby gitara upadła na dywan, potem zaszeleściła suknia i 
lekko skrzypnęła 
podłoga. Pasma światła znikły… Ktoś podszedł i zasłonił sobą okno. Cofnąłem się 
o dwa 
kroki. Nagle rozległ się stuk i żaluzja rozwarła się na oścież, ujrzałem w oknie 
uroczą główkę 
smukłej kobiety, całej w bieli; wyciągnęła do mnie ręce i spytała: „Sei tu?”* 
Nie wiedziałem, 
co począć ani co odpowiedzieć, ale w tej samej chwili nieznajoma z lekkim 
okrzykiem 
cofnęła się w głąb pokoju, żaluzja zatrzasnęła się i światło w pawilonie 
ściemniało, jak gdyby 
je wniesiono do sąsiedniego pokoju. Stałem nieruchomo i długo nie mogłem 
oprzytomnieć. 
Twarz kobiety, która tak nagle mi się ukazała, była niezwykle piękna. Zbyt 
szybko mignęła 
mi przed oczyma, abym mógł zapamiętać każdy jej rys z osobna, ale ogólne 
wrażenie było 
niesłychanie silne i głębokie. Zrozumiałem wtedy, że tej twarzy nigdy nie 
zapomnę. Jasne 
światło księżyca padło wprost na ścianę pawilonu, na to okno, gdzie ukazała mi 
się jej twarz i 
gdzie — o Boże! — tak wspaniale zabłysły w księżycowym blasku jej wielkie, 
ciemne oczy, 
a w pół rozplecione czarne włosy spływały ciężką falą na uniesione w górę krągłe 
ramię! Ileż 
wstydliwego upojenia było w łagodnym przegięciu jej kibici, ile pieszczoty w jej 
głosie, w 
pośpiesznym, a przecież dźwięcznym szepcie, kiedy mnie wzywała. Dość długo 
stałem, nie 
ruszając się z miejsca, wreszcie odszedłem nieco w bok, w cień, który padał od 
przeciwległego muru, i zacząłem wpatrywać się w pawilon w nastroju jakiegoś 
niedorzecznego oczekiwania i niepewności. Nasłuchiwałem… Nasłuchiwałem pilnie… 
Zdawało mi się, że zza pociemniałego okna dobiega mnie czyjś stłumiony oddech, 
to znów 
jakiś szelest i cichy śmiech. Wreszcie usłyszałem dalekie kroki… Po chwili 
odgłos ich się 
zbliżył i u wylotu ulicy ujrzałem postać mężczyzny niemal mojego wzrostu. 
Mężczyzna 
szybko podszedł do furtki opodal pawilonu, której przedtem nie dostrzegłem, i 
nie oglądając 
się zastukał dwukrotnie żelazną kołatką; chwilę czekał, stuknął raz jeszcze i 
półgłosem 
zanucił: „Ecco ridente…”* Furtka rozwarła się… i nieznajomy znikł w niej 
bezszelestnie. 
Ocknąłem się, pokręciłem głową, rozłożyłem ręce i z gniewem wcisnąwszy kapelusz 
na 
czoło, zirytowany, ruszyłem w stronę domu. Następnego dnia, zupełnie 
bezskutecznie, ze 
dwie godziny przechadzałem się w największym upale koło pawilonu, a wieczorem 
wyjechałem z Sorrento, nie zwiedziwszy nawet domu, w którym urodził się Tasso.
Niechże więc teraz czytelnicy wyobrażą sobie zdumienie, które mnie nagle 
ogarnęło, gdy 
w stepie, w jednej z najbardziej zapadłych okolic Rosji, usłyszałem ten głos i 
tę pieśń… Jak 
wtedy, była noc; jak wtedy, głos rozległ się nagle z domu, z oświetlonego 
pokoju; jak wtedy, 
byłem sam. Serce biło mi mocno. „Czy to nie sen?” — zadawałem sobie pytanie. I 
nagle 
znowu rozległo się ostatnie: „Vieni…” Czyżby za chwilę miało otworzyć się okno? 
Czy ukaże 
się w nim kobieta? Okno otwarło się. Ukazała się w nim kobieta. Poznałem ją 
natychmiast, 
chociaż między nami było jakie pięćdziesiąt kroków, chociaż księżyc nieco 
przybladł za 
lekkim obłoczkiem. To była ona, moja nieznajoma z Sorrento. Ale nie wyciągnęła, 
jak 
niegdyś, obnażonych ramion: powoli je skrzyżowała, oparła się łokciami o parapet 
okna i 
nieruchomo, w milczeniu, spoglądała w ogród. Tak, to ona, to jej niezapomniane 
rysy, jej 
oczy, do których żadne inne nie były podobne. Szeroka biała suknia jak niegdyś 
spowijała jej 
kształty. Wydawało mi się, że są pełniejsze niż wtedy, w Sorrento. Bił od niej 
ów spokój i 
ufność, którą daje miłość, ów triumf piękna ukojonego szczęściem. Długo stała 
bez ruchu, 
potem spojrzała za siebie, w głąb pokoju, nagle wyprostowała się i trzykrotnie — 
donośnym, 
dźwięcznym głosem — wykrzyknęła: „Addio!”* Cudowne dźwięki niosły się daleko i 
długo 
jeszcze drżały, cichnąc i zamierając nad lipami ogrodu i w polu, poza mną, 
wszędzie. Głos 
owej kobiety na kilka chwil przeniknął wszystko wokół mnie — r wszystko dzwoniło 
nim 
dokoła, dzwoniło jak echo. Zamknęła okno i po chwili w domu zgasło światło.
Gdy tylko zebrałem myśli — a muszę przyznać, że stało się to nieprędko — 
natychmiast 
ruszyłem wzdłuż ogrodu w stronę dworu; podszedłem do zamkniętej bramy i 
spojrzałem 
przez parkan. Na dziedzińcu nie dostrzegłem nic niezwykłego; w jednym rogu, pod 
wiatą, 
stała kolaska. Przód jej cały zbryzgany wyschniętym już błotem, bielił się 
wyraźnie w świetle 
księżyca. Okiennice w domu były zamknięte jak dawniej. Zapomniałem powiedzieć, 
że już 
jakiś tydzień nie byłem na wsi. Przeszło pół godziny, nie wiedząc, co począć, 
przechadzałem 
się koło parkanu, wskutek czego zwróciłem wreszcie na siebie uwagę starego 
podwórzowego 
psa, który nie zaczął jednak na mnie szczekać, tylko niezwykle ironicznie 
przyjrzał mi się 
zmrużonymi i niedowidzącymi już ślepiami. Zrozumiałem to spojrzenie i odszedłem. 
Nie 
zdążyłem jednak oddalić się nawet o pót wiorsty, gdy nagle rozległ się za mną 
tętent… Po 
chwili jeździec na wronym koniu przemknął galopem i szybko zwróciwszy ku mnie 
wzrok, 
przy czym pod nasuniętą czapką mogłem dostrzec tylko orli nos i wspaniałe wąsy, 
skręcił z 
drogi w prawo i znikł za lasem. ..A otóż i on” — pomyślałem i coś ukłuło mnie w 
serce. 
Wydało mi się, że go poznałem. W istocie przypominał z postaci owego mężczyznę, 
który 
wtedy, w Sorrento, wszedł przez furtkę do ogrodu. Po pół godzinie byłem już na 
wsi u 
mojego gospodarza, zbudziłem go i od razu zapytałem, czy nie wie, kto taki 
przyjechał do 
sąsiedniego dworu. Z pewnym wahaniem odparł, że przyjechały dziedziczki.
— Ale jakie dziedziczki? — spytałem niecierpliwie.
— Ano, wiadomo, wielmożne panie — odparł opieszale.
— Ale jakie wielmożne panie?
— Ano, wiadomo, jak to wielmożne panie.
— Czy to Rosjanki?
— A jakżeby? Wiadomo, Rosjanki.
— A nie cudzoziemki?
— Niby dlaczego?
— A dawno przyjechały?
— Ano, wiadomo, niedawno.
— A na długo przyjechały?
— A tego to nie wiem.
— Czy bogate?
— A tego to nie wiem. Może i bogate.
— A wielmożny pan z nimi nie przyjechał?
— Wielmożny pan?
— Tak, wielmożny pan.
Starosta westchnął.
— O, och, dobry Boże! — rzekł ziewając. — N — nie… wielmożnego pana, zdaje się, 
nie 
ma. Nie wiem! — dodał nagle.
— A jacy sąsiedzi tu mieszkają?
— Jacy? Wiadomo, różni.
— Różni? A jak się nazywają? — Kto, dziedziczki czy sąsiedzi?
— Dziedziczki. Starosta znowu westchnął.
— Jak się nazywają? — wymamrotał. — A Bóg ich wie, jak się nazywają! Starszej, 
zdaje 
się, będzie Anna Fiodorowna, a młodszej… Nie, nie wiem, jak będzie młodszej!
— No to powiedz przynajmniej, jakie mają nazwisko?
— Nazwisko?
— Tak, nazwisko…
— Nazwisko… Bogiem a prawdą, nie wiem.
— Czy młode?
— No, co to, to nie.
— A ile mają lat?
— Młodsza chyba ma przeszło czterdzieści.
— Łżesz, głupstwa gadasz. Starosta chwilę pomilczał.
— E, wielmożny pan wie lepiej. A ja tam nie wiem.
— Nie wiem i nie wiem, cóżeś się tak przyczepił do tego słowa! — wykrzyknąłem 
gniewnie.
Wiedząc z doświadczenia, że kiedy Rosjanin zacznie tak odpowiadać, to już w 
żaden 
sposób nie można od niego nic rozsądnego wydobyć (a w dodatku mój gospodarz 
tylko co 
ułożył się do snu i przed każdą odpowiedzią kiwał się z lekka, z dziecinnym 
zdumieniem 
wytrzeszczał oczy i z wysiłkiem otwierał usta posmarowane miodem pierwszego 
słodkiego 
snu), machnąłem ręką i wymówiwszy się od wieczerzy, poszedłem do stodoły.
Długo nie mogłem zasnąć. „Kto to taki? — myślałem nieustannie o nieznajomej. — 
Czy to 
Rosjanka? Jeśli Rosjanka, to dlaczego mówi po włosku? Gospodarz powiada, że 
niemłoda… 
Głupstwa gada… Kimże jest ów szczęśliwiec?… Trudno doprawdy coś z tego 
zrozumieć… A 
cóż to za dziwaczna przygoda! Czy to możliwe, żeby dwukrotnie tak się zdarzyło… 
A jednak 
muszę się dowiedzieć, kim jest i po co tu przyjechała…” Dręczony tymi 
chaotycznymi, 
urywkowymi myślami, zasnąłem późno i miałem dziwne sny… Zdawało mi się, że brnę 
przez 
jakąś pustynię, w upale, w samo południe — wtem widzę, że przede mną, po żółtym, 
rozżarzonym piasku, sunie wielki cień… Podnoszę głowę: to ona, moja piękność, 
mknie w 
powietrzu cała w bieli, z długimi, białymi skrzydłami — i wabi mnie ku sobie. 
Biegnę za nią, 
ale ona lekko i szybko płynie w powietrzu, a ja nie mogę oderwać się od ziemi i 
nadaremnie 
wyciągam ręce…..Addio! — woła do mnie, odlatując. — Dlaczego nie masz skrzydeł? 
Addio!’” i nagle ze wszystkich stron rozlega się: „Addio!”, każde ziarnko piasku 
skrzypi i 
piszczy: „Addio” — a to „i” brzmi nieznośnie, jak ostry tryl… Odpędzam je niby 
uprzykrzonego komara, szukam jej wzrokiem — a ona już zamieniła się w obłoczek i 
z wolna 
wznosi się ku słońcu; słońce migoce, kołysze się i uśmiechnięte rzuca przed nią 
długie złote 
nici… już oplatały ją te nici, już w nich topnieje, a ja wołam z całych sił jak 
szalony: „To nie 
słońce, to nie słońce, to włoski pająk! Kto mu dał paszport do Rosji? Już ja mu 
pokażę, 
widziałem, jak kradnie pomarańcze w cudzych ogrodach…” To znów majaczyło mi się, 
że 
idę wąską ścieżką w górach… Idę szybko; muszę jak najprędzej dojść do miejsca, 
gdzie czeka 
na mnie jakieś niebywałe szczęście; nagle widzę przed sobą olbrzymią skałę. 
Szukam 
przejścia: idę w prawo, idę w lewo — nie ma! Wtem zza skały rozlega się głos: 
„Passa, passa 
quei colli…” Ten głos mnie woła; powtarza swoje smutne wezwanie. Miotam się w 
udręce, 
szukam choćby najmniejszej szczelinki… Niestety! Wszędzie granit, strome ściany… 
„Passa 
quei colli” — żałośnie powtarza głos. Serce rwie mi się w piersi, rzucam się na 
gładką skałę i 
wściekle drę ją paznokciami… Nagle otwiera się przede mną ciemne przejście… 
Omdlewając 
z radości, dążę przed siebie… „Hej, hej! — woła ktoś do mnie. — Nie 
przejdziesz!” Patrzę, a 
przede mną stoi Łukianycz, grozi mi i wymachuje rękami… Pośpiesznie przeszukuję 
kieszenie: chcę go przekupić; ale w kieszeniach pusto… „Łukianycz — mówię do 
niego — 
Łukianycz, przepuść mnie, później cię za to wynagrodzę”. — „Mylisz się, signor — 
odpowiada Łukianycz i twarz jego nabiera dziwnego wyrazu — nie jestem służącym, 
niech 
pan mi się przyjrzy — jestem Don Kichot z La Manchy, sławny błędny rycerz; przez 
całe 
życie szukałem mojej Dulcynei, nie mogłem jej odnaleźć i nie ścierpię, by pan 
odnalazł 
swoją…” „Passa quei colli…” — rozlega się znowu niemal łkający głos. „Z drogi, 
signor — 
wykrzykuję z wściekłością i już gotów jestem rzucić się na niego, ale długa 
włócznia rycerza 
przebija mi serce… Padam martwy, na wznak… Nie mogę się ruszyć… I nagle widzę, 
że ona 
wchodzi z lampą w dłoni, wdzięcznym gestem unosi ją nad głową, rozgląda się w 
ciemnościach i stąpając ostrożnie, pochyla się nade mną… „Więc to on, ten 
błazen! — mówi, 
śmiejąc się pogardliwie. — To on chciał się dowiedzieć, kim jestem”. I kropla 
wrzącej oliwy 
spada z jej lampy prosto na moje zranione serce… „Psyche!” — wołam z wysiłkiem i 
budzę 
się…
Całą noc źle spałem i przed świtem byłem już na nogach. Ubrałem się pośpiesznie, 
wziąłem strzelbę i ruszyłem prosto w stronę dworu. Moja niecierpliwość była tak 
wielka, że 
jutrzenka zaczynała dopiero różowieć, kiedy zbliżyłem się do znajomej bramy. 
Wokół 
śpiewały skowronki, kawki pokraki wały wśród brzóz, ale we dworze wszystko spało 
jeszcze 
martwym, porannym snem. Nawet pies chrapał za parkanem. Zniecierpliwiony, prawie 
zły, 
przechadzałem się po zroszonej trawie i nieustannie spoglądałem na niziutki, 
niepokaźny 
domek, w którego ścianach przebywała owa tajemnicza istota… Wtem cicho 
skrzypnęła 
furtka i na progu stanął Łukianycz w jakiejś pasiastej kazakinie. Jego chuda, 
gniewna twarz 
wydała mi się jeszcze bardziej posępna niż zwykle. Spojrzał na mnie ze 
zdziwieniem i 
zamierzał już zamknąć furtkę.
— Hej, łaskawco! — zawołałem pośpiesznie.
— Czego wielmożny pan tu szuka o tak wczesnej porze? — spytał powoli głuchym 
głosem.
— Powiedz, proszę, czy to prawda, że przyjechała dziedziczka?
Łukianycz chwilę milczał.
— Przyjechała…
— Sama?
— Z siostrą.
— A nie było tu wczoraj gości?
— Nie było.
I Łukianycz zamierzał zamknąć furtkę.
— Poczekaj no, poczekaj, mój drogi… Bądź tak dobry…
Łukianycz odkaszlnął i skulił się z zimna.
— A co też wielmożny pan chce?
— Powiedz, proszę, ile twoja dziedziczka ma lat?
Łukianycz spojrzał na mnie podejrzliwie.
— Ile ma lat? Nie wiem. Pewnie więcej niż czterdzieści.
— Doprawdy? A ile ma jej siostra?
— A tak koło czterdziestu.
— Doprawdy? A czy ładna?
— Kto, siostra?
— Tak, siostra.
Łukianycz uśmiechnął się.
— Nie wiem, jak się komu wyda. Wedle mnie, to nieładna.
— Dlaczego?
— E, taka jakaś niepokaźna. Chorowita jakby.
— Ach, tak. A prócz niej nikt nie przyjechał?
— Nikt. Kto by miał przyjeżdżać!
— Ależ to niemożliwe! Ja…
— Ej, wielmożny panie! Widać, że się z wielmożnym panem człek nie dogada — 
przerwał 
mi gniewnie stary. — Uuu, jaki ziąb! Proszę wybaczyć.
— Poczekajże… masz tu… — I podałem mu przygotowaną zawczasu 
dwudziestopięciokopiejkówkę, ale moja dłoń natknęła się na zatrzaśniętą 
pośpiesznie furtkę. 
Srebrna moneta upadła na ziemię, potoczyła się i zatrzymała u moich stóp.
„O, ty stary szelmo — pomyślałem — Don Kichocie z La Manchy! Widać, przykazali 
ci 
milczeć… Ale poczekaj, mnie nie zwiedziesz”.
Dałem sobie słowo, że za wszelką cenę muszę się wszystkiego dowiedzieć. Prawie 
pół 
godziny przechadzałem się, nie wiedząc, co począć. Wreszcie postanowiłem, że 
najpierw 
wybadam we wsi, kto właściwie przyjechał do dworu i do kogo dwór należy, potem 
znowu tu 
wrócę i jak powiadają — dopóty nie dam za wygraną, dopóki rzecz cała się nie 
wyjaśni. 
Przecież nieznajoma wyjdzie w końcu z domu, przecież ujrzę ją wreszcie za dnia, 
z bliska, jak 
żywą kobietę, nie jak zjawę. Do wsi była może wiorsta. Ruszyłem natychmiast w 
drogę 
raźnym, swobodnym krokiem: krew tętniła mi w żyłach, czułem w sobie jakąś 
niezwykłą 
odwagę. Lekki chłód poranka ożywczo działał na mnie po nie przespanej nocy. We 
wsi od 
dwóch jadących w pole chłopów dowiedziałem się wszystkiego, czego tylko mogłem 
się od 
nich dowiedzieć: a więc, że tę posiadłość, podobnie jak i wieś, w której byłem, 
zwano 
Michajłowskie i że należy ona do Anny Fiodorowny Szłykow, wdowy po majorze, 
która ma 
niezamężną jeszcze siostrę, Pelagię Fiodorownę Badajew, że obie są już w latach, 
bogate, we 
dworze prawie nigdy nie mieszkają, wciąż są w podróży, nikogo nie mają przy 
sobie, prócz 
dwóch dworek i kucharza, i że w tych dniach Anna Fiodorowna wraz z siostrą 
przyjechały 
właśnie z Moskwy… Ta okoliczność bardzo mnie zaskoczyła: trudno przecież 
przypuścić, 
aby i chłopu kazano zachować milczenie co do owej nieznajomej… Ale całkiem już 
nie 
można było sobie wyobrazić, że Anna Fiodorowna Szłykow, czterdziestopięcioletnia 
wdowa, 
i ta młoda, urocza kobieta, którą widziałem wieczorem, to jedna i ta sama osoba. 
Pelagia 
Fiodorowna, według opisu, również nie odznaczała się urodą. Poza tym na samą 
myśl, że 
kobieta, którą widziałem w Sorrento, mogła się nazywać Pelagia, a w dodatku 
Badajew, 
wzruszałem ramionami i śmiałem się ironicznie. A jednak widziałem ją wczoraj, w 
tym 
domu… widziałem przecież na własne oczy! Zły, wściekły, ale jeszcze bardziej 
niezłomny w 
swoim postanowieniu, chciałem już zawrócić w stronę dworu i spojrzałem na 
zegarek: nie 
było jeszcze szóstej. Postanowiłem zaczekać. We dworze wszyscy z pewnością śpią, 
a 
wałęsanie się o tej porze Wokół domu niepotrzebnie wzbudziłoby podejrzenia. W 
dodatku 
przede mną ciągnęły się zarośla, a za nimi osinowy las… Muszę oddać sobie tę 
sprawiedliwość, że mimo dręczących mnie myśli nie całkiem jeszcze wygasła we 
mnie 
szlachetna namiętność do polowania. „A nuż — pomyślałem — trafi mi się jakie 
stadko i w 
ten sposób czas prędzej zleci”. Wszedłem w zarośla. Ale prawdę mówiąc, 
poruszałem się w 
nich bardzo nieostrożnie i bynajmniej nie według zaleceń sztuki myśliwskiej: ani 
nie miałem 
ustawicznie na oku mojego psa, ani nie prychałem głośno nad gęstymi krzakami, w 
nadziei, 
że z hukiem i łoskotem wyfrunie stamtąd rdzawo — czarny, nakrapiany cietrzew, i 
nieustannie spoglądałem na zegarek, co na polowaniu jest całkiem niestosowne. 
Wreszcie 
nadeszła godzina dziewiąta. — No, już czas! — wykrzyknąłem i zamierzałem właśnie 
ruszyć 
w stronę dworu, gdy nagle ogromny cietrzew, łopocąc skrzydłami, poderwał się z 
gęstej 
trawy o dwa kroki przede mną. Wycelowałem we wspaniałego ptaka i trafiłem go pod 
skrzydło; cietrzew omal nie spadł, ale wyrównał lot i machając pośpiesznie 
skrzydłami, 
nurkując w powietrzu, pofrunął w stronę lasu; z wysiłkiem starał się wzbić nad 
osiny rosnące 
tuż na skraju, ale osłabł i koziołkując spadł w gąszcz. Zostawić taką zdobycz 
byłoby nie do 
wybaczenia, toteż szybko pobiegłem w stronę lasu, wszedłem między drzewa, dałem 
znak 
Diance i po chwili usłyszałem bezsilne szamotanie się i trzepotanie. To 
nieszczęsny cietrzew 
rzucał się pod łapami zmyślnego psa. Podniosłem ptaka, włożyłem go do torby 
myśliwskiej, 
obejrzałem się — i stanąłem jak wryty…
Las, do którego wszedłem, był bardzo gęsty i ciemny, toteż z trudem dobrnąłem do 
miejsca, gdzie upadł mój cietrzew, ale nie opodal widniała kręta droga i tą 
właśnie drogą 
jechali konno, stępa, obok siebie, moja piękna nieznajoma i ów mężczyzna, który 
wyminął 
mnie poprzedniego dnia na trakcie; poznałem go po wąsach. Jechali powoli, w 
milczeniu, 
trzymając się za ręce; konie szły stępa, kołysząc się leniwie i wyciągając z 
gracją długie szyje. 
Otrząsnąwszy się z przestrachu — tak, właśnie z przestrachu, nie potrafię bowiem 
inaczej 
określić owego uczucia, które mnie nagle ogarnęło — nie mogłem oderwać od nich 
wzroku. 
Ach, jaka piękna była moja nieznajoma! Jak czarująco, wśród szmaragdowej 
zieleni, płynęła 
ku mnie jej wysmukła postać! Miękkie cienie, subtelne światła prześlizgiwały się 
po niej, po 
jej długiej, szarej sukni, po delikatnej, z lekka pochylonej szyi, po 
bladoróżowej twarzy, po 
błyszczących czarnych włosach, które wspaniałymi puklami spływały spod niskiego 
kapelusza. Ale jak opisać ów wyraz bezgranicznego upojenia, którym tchnęły jej 
rysy! Głowa 
jej jak gdyby skłoniła się pod jego brzemieniem; w jej ciemnych oczach, 
przysłoniętych 
rzęsami, zapalały się złote wilgotne iskierki; te pełne szczęścia oczy patrzyły 
gdzieś w 
przestrzeń, tuż nad nimi rysowały się cienkie brwi. Nieokreślony, dziecięcy 
uśmiech 
głębokiej radości błąkał się na jej wargach; zdawało się, że nadmiar szczęścia 
nużył ją i jak 
gdyby z lekka przytłaczał; tak właśnie łodyga nadłamuje się niekiedy pod 
ciężarem dopiero 
co rozkwitłego kwiatu; obie jej dłonie spoczywały bezsilnie — jedna w dłoni 
jeźdźca, druga 
na grzywie konia. Zdążyłem się jej przyjrzeć, ale i jemu również… Był to 
postawny, 
przystojny mężczyzna o nierosyjskiej twarzy. Spoglądał na kobietę śmiało i 
radośnie i — o ile 
mogłem zauważyć — napawał się jej widokiem nie bez pewnej ukrytej damy. Ach, ten 
łotr 
napawał się jej widokiem i bardzo był z siebie zadowolony, ale nie dość tkliwy, 
nie dość 
czuły… tak, właśnie czuły. Bo kto wreszcie zasługuje na takie oddanie, jaka 
najpiękniejsza 
nawet dusza ludzka może sprawić tyle szczęścia drugiej duszy? Muszę przyznać, że 
zazdrościłem owemu nieznajomemu!… Tymczasem oboje się ze mną zrównali… Mój pies 
wyskoczył nagle na drogę i zaszczekał. Nieznajoma drgnęła, szybko obejrzała się, 
ujrzawszy 
mnie, z całych sił uderzyła konia pejczem po szyi. Koń parsknął, stanął dęba, 
wyrzucił do 
przodu obie nogi naraz i pomknął galopem. Mężczyzna natychmiast dał swojemu 
wronemu 
ostrogę i gdy po chwili wyszedłem na skraj lasu, oboje, zgrabnie i miarowo 
kołysząc się w 
siodłach, mknęli już w złocistej dali, lecz nie w stronę dworu…
Patrzyłem za nimi… Promienie słońca po raz ostatni jaskrawo oświetliły ich 
sylwetki na 
ciemnym tle horyzontu i jeźdźcy znikli za wzgórzem. Stałem jeszcze chwilę, a 
potem powoli 
wróciłem do lasu i usiadłem na ścieżce, zasłaniając dłonią oczy. Zauważyłem, że 
gdy 
spotykamy kogoś nieznajomego, dość przymknąć oczy — a jego rysy natychmiast 
staną przed 
nami; podczas przechadzki ulicą każdy może się przekonać o słuszności tego 
spostrzeżenia. 
Im twarze bardziej znajome, tym trudniej wywołać ich obraz, a wrażenie, jakiego 
doznajemy, 
jest bardzo mgliste. Pamiętamy je, ale ich nie widzimy! Swojej zaś własnej 
twarzy nikt w 
żaden sposób nie może sobie wyobrazić… Pamięta się każdy rys z osobna, ale 
niepodobna 
złożyć z nich całości. Usiadłem więc, zasłoniłem dłonią oczy — i od razu 
ujrzałem 
nieznajomą, towarzyszącego jej mężczyznę, konie, wszystko… Zwłaszcza wyraźnie i 
dokładnie widziałem przed sobą uśmiechniętą twarz mężczyzny. Zacząłem się w nią 
wpatrywać. Rysy jej zacierały się i rozpływały w jakiejś purpurowej mgle, obraz 
kobiecej 
twarzy również oddalał się ode mnie, aż całkiem się rozwiał i nie chciał już 
powrócić. 
Wstałem. „No cóż! — powiedziałem sobie — przynajmniej ich widziałem, widziałem 
wyraźnie oboje. Teraz pozostaje mi tylko dowiedzieć się ich nazwisk”. Muszę się 
dowiedzieć, 
jak się nazywają! Cóż to za niestosowna, małostkowa ciekawość! Ale przysięgam, 
że to nie 
była ciekawość: doprawdy, wydawało mi się po prostu niemożliwe, żeby teraz, 
kiedy 
przypadek tak uporczywie i w tak niezwykły sposób krzyżował nasze drogi, nie 
dowiedzieć 
się, kim są oboje. Zresztą nie odczuwałem już, jak poprzednio, pełnego nadziei 
wahania: 
zastąpiło je inne, mgliste uczucie, którego trochę się wstydziłem. Była to 
zazdrość…
Nie szedłem w stronę dworu. Było mi wstyd, muszę przyznać, że tak natrętnie 
staram się 
przeniknąć cudzą tajemnicę. A w dodatku pojawienie się pary zakochanych w dzień, 
w 
słońcu, choć nieoczekiwane i — powtarzam — niezwykłe, jakoś mnie uspokoiło, a 
raczej 
ostudziło moją wyobraźnię. W całym tym wydarzeniu nie widziałem już nic 
nadprzyrodzonego, cudownego… nic, co byłoby podobne do fantastycznego snu.
Wróciłem znów do polowania, bardziej się do niego przykładając niż przedtem, ale 
nie 
trafiało mi się nic szczególnego. Napotkałem stadko, zatrzymałem się przy nim na 
jakie 
półtorej godziny… Młode cietrzewie długo nie odzywały się na mój gwizd — 
widocznie 
dlatego, że gwizdałem nie dość „obiektywnie”. Słońce wzeszło już bardzo wysoko 
(zegarek 
wskazywał dwunastą), kiedy skierowałem się w stronę dworu. Szedłem powoli. 
Wreszcie ze 
szczytu wzgórza ujrzałem niski domek. Serce znów mi zabiło. Podszedłem bliżej i 
nie bez 
ukrytego zadowolenia zobaczyłem Łukianycza. Jak zwykle siedział nieruchomo na 
ławce 
przed oficyną. Drzwi były zamknięte, okiennice także.
— Jak się masz, Łukianycz! — zawołałem z daleka. — Cóż to, wyszedłeś się 
pogrzać?
Łukianycz zwrócił ku mnie swoją wychudłą twarz i w milczeniu uniósł czapki. 
Podszedłem do niego.
— Jak się masz, Łukianycz — powtórzyłem, chcąc go udobruchać. — Jak to — 
dodałem, 
dostrzegając nagle leżący na ziemi mój błyszczący pieniądz — czyś nie widział?
I wskazałem mu srebrny krążek, który do połowy wystawał spod niskiej trawy.
— Widziałem.
— No, więc dlaczego nie podniosłeś?
— A tak! Pieniądz nie mój, więc nie podniosłem.
— Twarda z ciebie sztuka! — powiedziałem nie bez zakłopotania i podniósłszy 
pieniążek, 
podałem go znowu Łukianyczowi — no weź–że, weź.
— Pięknie dziękuję — odparł Łukianycz, uśmiechając się spokojnie. — Nie trzeba, 
i bez 
tego przeżyję. Pięknie dziękuję.
— Ależ gotów ci jestem dać znacznie więcej — powiedziałem strapiony.
— Za cóż to? Niechże wielmożny pan da spokój. Pięknie dziękuję za dobre chęci, 
ale dość 
dla mnie mojej kromki chleba. I tego pewnie zjeść nie zdążę…
Wstał i wyciągnął rękę, chcąc zamknąć furtkę.
— Poczekaj, mój stary — powiedziałem prawie z desperacją — jakiś ty dzisiaj 
nierozmowny… Powiedzże mi przynajmniej, czy twoja pani już wstała?
— Wielmożna pani wstała.
— Czy… jest w domu?
— Nie, nie ma, wielmożny panie.
— Pewnie pojechała w gości?
— Nie, wielmożny panie. Do Moskwy.
— Jak to: do Moskwy? Przecież była tu dziś rano.
— Była.
— I tu nocowała?
— Tu, wielmożny panie.
— I niedawno przyjechała?
— Niedawno.
— Więc jakże to?
— A tak, pewnie przed godziną wielmożna pani pojechała z powrotem do Moskwy.
— Do Moskwy?
Patrzyłem w osłupieniu na Łukianycza: muszę przyznać, że tego się nie 
spodziewałem.
Łukianycz także patrzył na mnie. Starczy, chytry uśmieszek błąkał się po jego 
suchych 
wargach i ledwo dostrzegalnie świecił w smutnych oczach.
— Z siostrą pojechała? — spytałem wreszcie.
— Z siostrą.
— Więc teraz nikogo nie ma w domu?
— Nikogo.
„Ten stary mnie oszukuje — błysnęła mi myśl. Nie na próżno uśmiecha się tak 
chytrze”.
— Słuchaj no, Łukianycz — powiedziałem — czy chcesz mi wyświadczyć pewną 
przysługę?
— Czego wielmożny pan sobie życzył — spytał powoli. Moja ciekawość widocznie 
zaczynała mu doskwierać.
— Powiadasz, że w domu nie ma nikogo… Czy możesz mnie tam wpuścić? Byłbym ci za 
to bardzo wdzięczny.
— Znaczy, że wielmożny pan chce obejrzeć pokoje?
— Tak.
Łukianycz chwilę milczał.
— Wielmożny pan będzie łaskaw — rzekł wreszcie. — Proszę.
Pochylił się i przestąpił próg furtki. Ruszyłem za nim. Minęliśmy niewielkie 
podwórze i 
weszliśmy na chwiejące się stopnie ganku. Stary pchnął drzwi; nie było w nich 
zamka, tam 
gdzie widniała dziurka od klucza, wisiał sznurek zawiązany na supeł. Weszliśmy 
do domu… 
liczył pięć czy sześć niziutkich pokoi; o ile mogłem dostrzec w słabym świetle, 
skąpo 
przesączającym się przez szpary okiennic, meble były bardzo proste i zniszczone. 
W jednym 
z pokojów (tym właśnie, którego okna wychodziły na ogród) stał mały, 
staroświecki 
fortepian. Podniosłem zniszczone wieko i uderzyłem w klawisze: rozległ się 
ochrypły, 
świszczący dźwięk i zamarł z jękiem, jak gdyby skarżąc się na moją zuchwałość. 
Nic nie 
wskazywało na to, że ktokolwiek opuścił niedawno ten dom; unosił się tu zapach 
martwoty i 
stęchlizny. Tylko poniewierający się gdzieniegdzie jakiś papierek dawał znać 
swoją bielą, że 
leży tu od niedawna. Podniosłem jeden z takich papierków, który okazał się 
strzępem listu. Po 
jednej stronie śmiałym, kobiecym charakterem pisma były skreślone słowa „se 
taire?”*, na 
drugiej zaś z trudem odczytałem „bonheur”…* Na okrągłym stoliku pod oknem stał w 
szklance bukiet wpółzwiędłych kwiatów i leżała zielona zmięta wstążeczka. 
Wziąłem ją na 
pamiątkę. Łukianycz otworzył wąskie drzwi, oklejone tapetą.
— Proszę — rzekł, wyciągając rękę — to sypialnia, a tam za nią pokój panny 
służącej; 
innych pokoi nie ma.
Wróciliśmy na korytarz.
— A tam co za pokój? — spytałem, wskazując szerokie, białe drzwi, zamknięte na 
kłódkę.
— Ten? — odpowiedział Łukianycz głucho. — To tak.
— Jak to: tak?
— A tak… To komora… — i szybko wszedł do przedpokoju.
— Komora? A czy nie mógłbym obejrzeć?
— Ee… że też chce się wielmożnemu panu oglądać, doprawdy! — c odparł Łukianycz z 
niezadowoleniem. — Co tam oglądać? Kufry, stare naczynia… komora i tyle.
— A jednak chciałbym zobaczyć, proszę cię, mój stary — powiedziałem, choć w 
głębi 
duszy wstydziłem się mojego nieprzyzwoitego natręctwa. — Widzisz… chciałbym… u 
siebie 
na wsi… właśnie taki sam dom…
Ogarnął mnie wstyd, nie mogłem dokończyć zdania.
Łukianycz stał schyliwszy siwą głowę i jakoś dziwnie przyglądał mi się spod oka.
— Pozwól mi obejrzeć — rzekłem.
— No cóż, proszę — rzekł wreszcie, wydobył klucz i niechętnie otworzył drzwi.
Zajrzałem. W komorze istotnie nie było nic godnego uwagi. Na ścianach wisiały 
stare 
portrety, twarze na nich były pociemniałe, prawie czarne, oczy złe. Na podłodze 
poniewierały 
się przeróżne rupiecie.
— No co, napatrzył się wielmożny pan? — ponuro spytał Łukianycz.
— Tak, dziękuję — odparłem pośpiesznie.
Zatrzasnął drzwi. Wyszedłem do przedpokoju, a stamtąd na dwór. Łukianycz 
odprowadził 
mnie, mruknął: „Przepraszam wielmożnego pana”, i poszedł do siebie, do oficynki.
— A cóż to za pani gościła tu wczoraj? — zawołałem za nim. — Spotkałem ją dziś w 
zagajniku.
Spodziewałem się, że Łukianycz stropi się moim niespodzianym pytaniem i udzieli 
mi 
jakiejś nie przemyślanej odpowiedzi. Ale stary tylko roześmiał się głucho i 
wchodząc do 
oficyny zatrzasnął drzwi.
Ruszyłem z powrotem na wieś. Czułem się nieswój, jak chłopiec, którego skarcono.
„Nie — pomyślałem — widocznie nie uda mi się rozwiązać tej zagadki. No, trudno. 
Dam 
sobie z tym spokój”.
W godzinę potem jechałem już do domu, zły i rozdrażniony.
Minął tydzień. Choć starałem się odpędzić od siebie myśl o nieznajomej, o jej 
towarzyszu, 
o moich spotkaniach z nimi — ich wspomnienie raz po raz wracało, dokuczliwe jak 
natrętna 
mucha, która dręczy nas w czasie poobiedniej drzemki. Tak samo wciąż przypominał 
mi się 
Łukianycz, jego tajemnicze spojrzenie i skąpe odpowiedzi, jego chłodny, 
melancholijny 
uśmiech. Wydawało się, że nawet dwór, gdy go wspominałem, nawet ten dwór 
spogląda na 
mnie chytrze i tępo przez nie domknięte okiennice i jak gdyby przekomarza się ze 
mną, 
mówiąc: a jednak nic się nie dowiesz. Wreszcie nie wytrzymałem i któregoś dnia 
pojechałem 
do Glinnego, skąd ruszyłem piechotą. Dokąd? Czytelnik łatwo się domyśli.
Muszę przyznać, że zbliżając się do tajemniczego dworku, byłem bardzo 
niespokojny. W 
wyglądzie domu nie zaszła żadna zmiana: te same zamknięte okna, ten sam smutny 
widok 
opustoszałej sadyby. Tylko na ławce przed oficyną zamiast starego Łukianycza 
siedział jakiś 
młody chłopiec dworski, lat około dwudziestu, w długim nankinowym kaftanie i w 
czerwonej 
koszuli. Siedział, wspierając dłonią kędzierzawą głowę, i drzemał; co pewien 
czas kiwał się i 
ocykał.
— Jak się masz, bratku! — rzekłem głośno.
Natychmiast zerwał się na równe nogi i wybałuszył na mnie osłupiałe oczy.
— Jak się masz, bratku — powtórzyłem. — A gdzie stary?
— Jaki stary? — powoli spytał chłopiec.
— Łukianycz.
— A, Łukianycz — popatrzył w bok. — Wielmożny pan chce widzieć Łukianycza?
— Tak. Łukianycza. Czy jest w domu?
— N–nie — wyrzekł chłopiec z namysłem. — On… tego… jak by tu wielmożnemu 
panu… tego… powiedzieć…
— Czy może chory?
— Nie.
— Więc cóż się stało?
— Ano, nie ma go.
— Jak to: nie ma?
— A tak. Przytrafiło mu się… coś złego…
— Umarł? — spytałem zdumiony.
— Powiesił się — półgłosem rzekł chłopiec.
— Powiesił się? — wykrzyknąłem przestraszony i załamałem ręce.
W milczeniu spojrzeliśmy sobie w oczy.
— Dawno? — spytałem wreszcie.
— Już jakie pięć dni będzie. Wczoraj go chowali.
— Ale dlaczego się powiesił?
— Bóg jeden wie. Był wolny, płacili mu, nie wiedział, co to bieda, państwo 
lubili go, jak 
gdyby należał do rodziny. A nasi państwo — niech im Bóg da zdrowie! Po prostu w 
głowie 
się nie mieści, co też mu się mogło stać. Widać zły go opętał!
— Ale jak on to zrobił?
— A tak, zwyczajnie. Wziął i powiesił się.
— A przedtem nikt nic nie zauważył?
— Jak by to powiedzieć?… Nic takiego, żeby tak… to nie. Zawsze był jakiś smutny, 
zamyślony. Czasem postęka. Że to niby mu markotno. No, ale człek był w latach. 
Ostatnimi 
czasy jakby jakoś tak się zamyślał. Przyjdzie czasem do nas na wieś, bo to ja, 
niby, jestem 
jego siostrzeniec, i powiada: „No, Wasia, odwiedź mnie kiedy, przenocujesz u 
mnie”. — ..A 
bo co, wujku?” — „A tak, wiesz, jakoś straszno; markotno samemu”. No cóż, 
szedłem. 
Czasem wychodził na dwór, popatrzy, popatrzy tak jakoś na dom, głową pokręci i 
westchnie… Tuż przed tą nocą, kiedy z sobą skończył, też przyszedł do nas i 
kazał mi iść z 
sobą. Poszedłem. Przychodzimy do oficynki, posiedział chwilę na ławce, wstał i 
wyszedł. 
Czekałem, długo coś nie wraca, więc wychodzę na dwór i wołam: „Wujku, wujku!” 
Ale nie 
odpowiada. Myślę sobie: dokąd to on poszedł? Może do domu? I wszedłem do domu. 
Już 
zaczynało się zmierzchać. Przechodzę ci ja koło komory i słyszę, że za drzwiami 
coś skrobie. 
Wziąłem więc i otworzyłem drzwi. Patrzę, a on ci tam siedzi, przykucnął pod 
oknem. „Co 
tam robicie, wujku?” — pytam. A on jak się odwróci, jak fuknie na mnie, a oczy 
to mu tak 
biegają, że tylko… i świecą jak u kota. „Czego? Widzisz przecie, że się golę”. I 
głos miał taki 
jakiś ochrypły. Aż mi włosy dęba stanęły r — sam nie wiem, dlaczego taki strach 
mnie 
zdjął… Pewno wtedy właśnie biesy już go obstąpiły. „W takich ciemnościach…” — 
powiadam, a kolana aż mi drżą ze strachu. — „No, dobrze, dobrze — mówi. — Idź 
sobie z 
Bogiem”. Poszedłem, a on wylazł z komórki i drzwi zamknął na kłódkę. Przyszliśmy 
do 
oficyny, a strach mi od razu odszedł, jak ręką odjął. „Cóż to, wujku — powiadam 
— 
robiliście w komórce?” A on jak fuknie: „Milcz, milcz!” — powiada i wlazł na 
przypiecek. 
„No — myślę sobie — lepiej zostawię go w spokoju, pewnikiem dziś niezdrów”. No 
to 
wziąłem i też wlazłem na przypiecek. A kaganek pali się w kącie. Leżę tak sobie, 
no i 
zdrzemnąłem się troszkę… Nagle słyszę — drzwi skrzypią cichutko, otwierają się… 
tak 
troszkę. A wujek plecami leżał do drzwi i, jak wielmożny pan pamięta, trochę nie 
dosłyszał. 
A tymczasem, jak ci nagle skoczy: „Kto mnie woła? Kto? Po mnie przyszedł, po 
mnie!” — i 
bez czapki wybiegł na dwór. Pomyślałem: „Co z nim?” i, grzeszny ze mnie człek, 
od razu 
zasnąłem. Rano się budzę… Nie ma Łukianycza! Wyszedłem z izby, zacząłem 
nawoływać — 
ale gdzie tam! Pytam stróża: „Nie widzieliście, nie wychodził wujek?” — „Nie — 
powiada — 
nie widziałem”. — „Wiecie — mówię — przepadł gdzieś”. — „Oj!” I obaj żeśmy się 
wystraszyli. „Chodź, Fiedosieicz — powiadam — popatrzymy, czy go nie ma w domu”. 
— 
„Chodźmy, Wasiliju Timofieiczu” — powiada, a sam biały jak ściana. Weszliśmy do 
domu. 
Przechodzę koło komory, patrzę, a kłódka wisi na skoblu otwarta. Pchnąłem drzwi… 
zamknięte od wewnątrz… Fiedosieicz zaraz wybiegł i zajrzał w okno. „Wasiliju 
Timofieiczu! 
— woła. — Nogi zwisają, nogi…” Ja — do okna. A to nogi Łukianycza. Powiesił się 
pośrodku pokoju… No, więc posłaliśmy do sądu… Zdjęli go ze sznura. A sznur był 
zawiązany na dwanaście supłów.
— No i co sąd?
— Co? Ano nic. Zaczęli rozmyślać, jaka też mogła być przyczyna. I orzekli, że mu 
się 
chyba rozum pomieszał. Ostatnimi czasy głowa go bolała, często się na ten ból 
skarżył.
Porozmawiałem z chłopcem jeszcze jakie pół godziny i odszedłem, zupełnie zbity z 
tropu. 
Muszę przyznać, że nie bez skrytego, przesądnego lęku patrzyłem na ten chylący 
się ze 
starości dom… W miesiąc potem wyjechałem ze wsi i wszystkie te okropności, te 
tajemnicze 
spotkania, z wolna zatarły się w mojej pamięci.
II
Minęły trzy lata. Przeważnie spędziłem je w Petersburgu i za granicą, a jeśli 
nawet 
jeździłem niekiedy do siebie na wieś, to nie na dłużej niż na kilka dni, nie 
byłem więc ani w 
Glinnem, ani w Michajłowskiem. Nie spotkałem też nigdzie ani mojej pięknej 
nieznajomej, 
ani owego mężczyzny. Pewnego dnia, pod koniec trzeciego roku, zetknąłem się 
przypadkiem 
w Moskwie z panią Szłykow i jej siostrą. Pelagią Badajew, ową Pelagią, którą, 
przyznaję ze 
skruchą, uważałem dotychczas za osobę zmyśloną. Zdarzyło się to na przyjęciu u 
jednej z 
moich znajomych. Obie panie były już niemłode, powierzchowność miały raczej 
przyjemną: 
w rozmowie odznaczały się rozsądkiem i wesołością. Wiele podróżowały — trzeba 
przyznać, 
że z pożytkiem. Z ich zachowania się biła jakaś naturalna radość życia. Ale nie 
miały nic 
wspólnego z moją nieznajomą. Zostałem im przedstawiony. Zacząłem rozmawiać z 
panią 
Szłykow (jej siostrę bawił jakiś geolog, który był tu przejazdem). Oświadczyłem 
jej, że mam 
przyjemność być jej sąsiadem w …im powiecie.
— Tak, to prawda. Rzeczywiście, mam tam niewielką posiadłość — zauważyła — nie 
opodal Glinnego.
— Ależ tak, znam przecież Michajłowskie. Czy bywa pani tam czasem?
— Rzadko.
— Ale była pani przed trzema laty, prawda?
— Zaraz, zaraz, zdaje się, że byłam. Tak, byłam na pewno.
— Z siostrą czy sama? Spojrzała na mnie.
— Z siostrą. Byłyśmy tam chyba tydzień. Miałam do załatwienia różne sprawy. 
Zresztą nie 
widziałyśmy się z nikim.
— Hm… Zdaje się, że sąsiedztwo tam niezbyt liczne?
— Tak. Ale ja za nim nie tęsknię.
— Niechże mi pani łaskawie powie — zacząłem. — Zdaje się, że właśnie owego roku 
zdarzył się tam u państwa wypadek. Łukianycz…
Oczy pani Szłykow napełniły się łzami.
— Więc pan go znał? — zapytała z ożywieniem. — Co za nieszczęście! Cóż to był za 
wspaniały, poczciwy staruszek… Niech pan sobie wyobrazi, że bez wszelkiej 
przyczyny…
— Tak… tak… — wybąkałem — rzeczywiście, co za nieszczęście…
Zbliżyła się siostra pani Szłykow. Zapewne zaczęły już ją nudzić, uczone 
rozważania 
geologa o formacji brzegów Wołgi.
— Wyobraź sobie, Pelagio — zaczęła moja rozmówczyni — pan znał Łukianycza.
— Doprawdy? Biedny staruszek!
— Nieraz polowałem w okolicy właśnie w owym czasie, kiedy pani była w 
Michajłowskiem, przed trzema laty — zauważyłem.
— Ja? — spytała Pelagia z pewnym zdumieniem.
— Ależ tak; oczywiście! — pośpiesznie podchwyciła jej siostra. — Czy nie 
pamiętasz?
I bacznie spojrzała jej w oczy.
— Ach tak… tak… rzeczywiście! — odpowiedziała nagle Pelagia.
„Ejże — pomyślałem — czyś ty aby była w Michajłowskiem, moja miła?”
— A może by nam pani coś zaśpiewała, Pelagio Fiodorowno — powiedział nagle jakiś 
wysoki młodzieniec z jasnoblond czubem i mętnymi, słodkimi oczkami.
— Doprawdy, nie wiem — odparła panna Badajew.
— Pani śpiewa? — wykrzyknąłem z ożywieniem i szybko wstałem. — Ach, niech nam 
pani koniecznie coś zaśpiewa!
— Cóż mam państwu zaśpiewać?
— Może zna pani — zacząłem, starając się za wszelką cenę przybrać wygląd 
obojętny i 
niedbały — pewną włoską piosenkę… Zaczyna się od słów: „Passa que’colli?’
— Znam — odparła całkiem niewinnie Pelagia. — Chce pan, żebym ją zaśpiewała? 
Proszę.
Usiadła do fortepianu. Ja, niby Hamlet, utkwiłem wzrok w pani Szłykow. Wydało mi 
się, 
że z lekka drgnęła, gdy zabrzmiał pierwszy akord; zresztą w zupełnym spokoju 
przesiedziała 
do końca pieśni. Panna Badajew śpiewała wcale nieźle. Gdy skończyła, rozległy 
się oklaski. 
Zaczęto prosić o następne pieśni, ale siostry wymieniły spojrzenia i po kilku 
minutach 
opuściły salon. Kiedy wychodziły, usłyszałem: „importun”*.
„Słusznie!” — pomyślałem — i więcej już się z nimi nie zetknąłem.
Minął jeszcze rok. Przeniosłem się na stałe do Petersburga. Nadeszła zima, 
zaczęły się 
maskarady. Pewnego razu, gdy wychodziłem o jedenastej wieczorem od moich 
przyjaciół, 
poczułem się w tak złym nastroju, że postanowiłem pójść na maskaradę do Resursy 
Szlacheckiej. Długo przechadzałem się wśród kolumn i zwierciadeł; twarz moja 
przybrała ów 
skromny, a zarazem tragiczny wyraz, który — o ile mogłem zauważyć — w podobnych 
okolicznościach zjawia się. Bóg wie dlaczego, na twarzach najprzyzwoitszych 
ludzi. Długo 
się przechadzałem, z rzadka opędzając się jakimś żarcikiem krzykliwym dominom w 
fałszywych koronkach i przybrudzonych rękawiczkach, a jeszcze rzadziej sam je 
zagadywałem; długo słuchałem huku trąb i pisku skrzypiec, wreszcie, gdy już na 
dobre 
ogarnęła mnie nuda i gdy nabawiłem się migreny, postanowiłem wrócić do domu… i… 
zostałem. Ujrzałem kobietę w czarnym dominie — stała wsparta o kolumnę. Na jej 
widok 
zatrzymałem się, podszedłem do niej i… czy uwierzysz, miły czytelniku? — 
natychmiast 
poznałem moją nieznajomą. Po czym ją poznałem — czy po spojrzeniu, które, 
roztargniona, 
rzuciła na mnie przez podłużne otwory w masce, czy po niezwykle pięknym zarysie 
ramion i 
rąk, czy po wyniosłej postawie, czy też może jakiś tajemny głos podpowiedział 
mi, że to ona 
— tego nie wiem… Wiem tylko, że ją poznałem. Z drżeniem serca kilkakrotnie 
przeszedłem 
tuż koło niej. Stała nieruchomo; było w tym jej znieruchomieniu coś tak 
beznadziejnie 
żałosnego, że, patrząc na nią, mimo woli przypomniałem sobie dwuwiersz z 
hiszpańskiego 
romansu:
Jestem wizerunkiem smutku
Ustawionym popod ściany”*.
Stanąłem za kolumną, o którą była wsparta, i pochylając głowę tuż nad uchem 
nieznajomej, szepnąłem cicho:
— Passa que ‘colli…
Wzdrygnęła się i szybko ku mnie odwróciła. Oczy nasze spotkały się tak blisko, 
że 
mogłem zauważyć jej źrenice rozszerzone przestrachem. Patrzyła na mnie zdumiona, 
z lekka 
wyciągnąwszy przed siebie rękę.
— 6 maja 184* roku w Sorrento, o dziesiątej wieczorem, na via delia Croce — 
mówiłem 
powoli, nie spuszczając z niej oczu — potem w Rosji, w guberni …ej, w wiosce 
Michajłowskie, 22 lipca 184* roku.
Wszystko to powiedziałem po francusku. Cofnęła się nieco, obrzuciła mnie od stóp 
do 
głowy zdumionym spojrzeniem i szepnąwszy: — „Venez”* wyszła szybko z sali, ja 
zaś 
postępowałem za nią.
Szliśmy w milczeniu. Nie potrafię opisać, co czułem, idąc obok niej. Był to jak 
gdyby 
piękny sen, który nagle się urzeczywistnił… Posąg Galatei, który nagle ożył i 
schodzi ze 
swojego piedestału ku zdumieniu i szczęściu Pigmaliona. Nie wierzyłem sam sobie, 
ledwo i 
mogłem oddychać.
Minęliśmy kilka pokojów… Wreszcie w jednym z nich nieznajoma zatrzymała się 
przed 
niewielką sofą stojącą koło okna i usiadła. Usiadłem przy niej.
Powoli zwróciła ku mnie głowę i uważnie mi się przyjrzała.
— Czy pan… od niego? — spytała.
Głos jej był cichy i niepewny…
To pytanie nieco mnie stropiło.
— Nie… nie od niego — odparłem, jąkając się.
— Czy pan go zna?
— Znam — odpowiedziałem z tajemniczą powagą. Chciałem i utrzymać się w swojej 
roli. 
— Znam.
Spojrzała na mnie z niedowierzaniem, zamierzała już coś powie dzieć, ale 
spuściła oczy.
— Pani czekała na niego w Sorrento — ciągnąłem dalej — spotkała się z nim w 
Michajłowskiem, jeździła z nim konno…
— Jak pan mógł… — zaczęła.
— O. wiem, wiem wszystko…
— Pańska twarz wydaje mi się jak gdyby znajoma — mówiła dalej — ale nie wiem…
— Nie, pani mnie nic zna.
— Czego więc pan chce?
— O, wiem, wiem wszystko — powtarzałem.
Rozumiałem doskonale, że powinienem wykorzystać tak znakomity początek i ciągnąć 
rzecz całą dalej, rozumiałem, że powtarzając wciąż: „O, wiem, wszystko wiem”, 
staję się 
śmieszny, ale moje podniecenie było tak wielkie, a to nieoczekiwane spotkanie 
tak mnie 
wzburzyło i tak byłem skonfundowany, że nie potrafiłem po prostu powiedzieć nic 
innego. A 
w dodatku naprawdę nic więcej nie wiedziałem. Czułem, że po prostu głupieję, że 
z 
tajemniczej, wszechwiedzącej istoty, jaką się jej musiałem z początku wydać, 
zamieniam się 
w niedorzecznie uśmiechającego się głupca… Ale trudno, nie było na to rady.
— Tak, wiem wszystko — wybąkałem raz jeszcze.
Spojrzała na mnie, szybko podniosła się z miejsca i chciała odejść. Ale takie 
rozstanie 
byłoby zbyt okrutne. Schwyciłem jej dłoń.
— Na Boga! — zacząłem. — Niechże pani usiądzie i wysłucha mnie…
Chwilę się namyślała, potem usiadła.
— Przed chwilą mówiłem pani — ciągnąłem dalej z przejęciem — że wiem o 
wszystkim… Ale to nonsens! O niczym nie wiem, o niczym! Nie wiem, kim pani jest 
ani kim 
jest ów nieznajomy, a jeśli zdziwiło panią to, co powiedziałem przed chwilą, 
kiedy staliśmy 
pod kolumną, proszę złożyć to na karb pewnego przypadku, dziwnego, 
niezrozumiałego 
przypadku, który jak gdyby na pośmiewisko dwukrotnie i zawsze w takich samych 
okolicznościach kazał mi panią spotykać i czynił mnie mimowolnym świadkiem tego, 
co pani 
wolałaby może zachować w tajemnicy…
Po tym wstępie, bez wahania i nic nie ukrywając, opowiedziałem jej o wszystkim: 
o tym, 
że widziałem ją w Sorrento, a potem w Rosji, o daremnych wypytywaniach w 
Michajłowskiem, a nawet o rozmowie, jaką miałem w Moskwie z panią Szłykow i jej 
siostrą.
— Teraz wie już pani o wszystkim — dodałem, skończywszy moje opowiadanie. — Nie 
będę opisywał, jak głębokie i jak wstrząsające wrażenie wywarła pani na mnie. 
Widzieć panią 
i nie być oczarowanym — to po prostu rzecz niemożliwa. Z drugiej strony, nie ma 
powodu, 
aby mówić pani, jakiego rodzaju było to wrażenie. Niechże Pani pamięta, w jakich 
okolicznościach widziałem panią oba razy… Niech mi pani wierzy, nie jestem 
amatorem 
łudzenia się bezsensownymi nadziejami, ale proszę także zrozumieć owo 
niewytłumaczalne z 
pozoru wzruszenie, które mnie dziś ogarnęło, i proszę mi wybaczyć, bardzo o to 
proszę, ten 
niezręczny podstęp, do którego postanowiłem się uciec, aby chociaż na chwilę 
zwrócić pani 
uwagę. Wysłuchała moich chaotycznych wyjaśnień, nie podnosząc głowy.
— Czego więc pan ode mnie chce? — spytała wreszcie.
— Ja? Nic nie chcę… I tak jestem szczęśliwy… Zbyt szanuję cudze tajemnice.
— Doprawdy? A jednak zdaje się, że pan wciąż jeszcze… Zresztą — ciągnęła — nie 
będę 
panu robiła wyrzutów. Każdy na pana miejscu postąpiłby tak samo. A w dodatku 
przypadek 
doprawdy tak uparcie nas zbliżał… Pozwala to panu poniekąd spodziewać się po 
mnie 
szczerości. Niechże więc pan posłucha: nie należę do owych niezrozumianych i 
nieszczęśliwych kobiet, które bywają na maskaradach po to, żeby z pierwszym 
lepszym 
napotkanym człowiekiem paplać o swoich cierpieniach, nie jestem jedną z tych, 
którym 
trzeba okazywać serce, współczucie… Nie trzeba mi niczyjego współczucia, 
niczyjego serca; 
moje serce umarło. Przyjechałam tu tylko po to, żeby przypieczętować tę śmierć.
Podniosła chusteczkę ku wargom.
— Spodziewam się — ciągnęła z pewnym wysiłkiem — że nie traktuje pan moich słów 
jak 
zwykłych maskaradowych zwierzeń. Powinien pan zrozumieć, że nie o to mi chodzi…
Istotnie, w głosie jej, mimo iż brzmiał łagodnie i miękko, można było dosłyszeć 
coś, od 
czego cierpło serce.
— Jestem Rosjanką — powiedziała po rosyjsku; dotąd mówiła po francusku — choć w 
Rosji mieszkałam krótko… Nazwisko moje nic panu nie powie. Anna Fiodorowna jest 
moją 
dawną przyjaciółką rzeczywiście, byłam w Michajłowskiem niby jako jej siostra… 
Wtedy nie 
mogłam spotkać się z nim jawnie. I tak krążyły już różne plotki… Były jeszcze 
inne 
przeszkody — on nie był wolny… Te przeszkody znikły… ale ten, kto miał mi dać 
swoje 
nazwisko, ów nieznajomy, z którym pan mnie widział, porzucił mnie.
Zrobiła gest ręką i umilkła.
— Czy naprawdę pan go nie zna? Nigdy się pan z nim nie spotkał? — zapytała po 
chwili.
— Nigdy.
— Przez cały prawie czas przebywał ostatnio za granicą. Zresztą jest tu teraz… 
No cóż, 
opowiedziałam panu wszystko — dodała. — Jak pan widzi, nie ma w tym nic 
tajemniczego, 
nic szczególnego.
— A Sorrento? — spytałem nieśmiało.
— Poznałam go w Sorrento — odparła powoli i zamyśliła się. Zamilkliśmy oboje. 
Ogarnęło mnie jakieś dziwne zakłopotanie.
Siedziałem obok niej, obok tej kobiety, której obraz tak często przede mną 
stawał, tak 
dręczył mnie i drażnił, siedziałem obok niej, a czułem jakiś chłód i było mi 
ciężko na sercu. 
Wiedziałem, że nic nie wyniknie z tego spotkania, że między nami leży przepaść, 
że gdy się 
rozstaniemy, nie spotkamy się już nigdy. Nieznajoma siedziała w niedbałej i 
obojętnej pozie, 
głowę podała naprzód, dłonie opuściła na kolana. Znam dobrze tę niedbałość, 
osłaniającą 
nieuleczalny smutek, znam ową obojętność, za którą kryje się nieodwracalna 
tragedia. Przed 
nami snuły się parami maski. Monotonne dźwięki „oszałamiającego” walca rozlegały 
się 
głucho w oddali, to znów nadbiegały gwałtownie i hałaśliwie. Wesoła muzyka balu 
jeszcze 
bardziej potęgowała mój smutek i żal. „Czyżby naprawdę — myślałem — to była ta 
kobieta, 
którą ujrzałem kiedyś w całym blasku jej triumfującej urody, w oknie owego 
odległego 
wiejskiego domku?…” Zdawało się, że przez te lata czas nawet jej nie musnął. 
Kształt dolnej 
części twarzy, nie zasłoniętej koronkami maski, był łagodny jak u dziecka, ale 
od całej jej 
postaci wiało chłodem niby od posągu… Galatea wróciła na swój piedestał i już z 
niego nie 
zejdzie.
Nagle nieznajoma wyprostowała się, spojrzała w stronę sąsiedniego pokoju i 
wstała.
— Niech mi pan poda rękę — powiedziała. — Chodźmy prędzej, prędzej!
Wróciliśmy na salę. Nieznajoma szła tak szybko, że ledwo mogłem za nią nadążyć. 
W 
pewnej chwili zatrzymała się pod Kolumną.
— Poczekamy tu chwilę — wyszeptała.
— Czy pani kogoś szuka? — zacząłem…
Ale ona nie zwracała na mnie uwagi: wlepiła spojrzenie w tłum. Jej czarne, 
wielkie oczy 
groźnie spoglądały spod czarnego aksamitu.
Zwróciłem wzrok w stronę, gdzie patrzyła — i zrozumiałem wszystko. Korytarzem, 
między rzędem kolumn i ścianą, szedł ów mężczyzna, którego widziałem z nią w 
lesie. 
Poznałem go od razu: prawie się nie zmienił. Tak samo wspaniale kręcił mu się 
płowy wąs, 
tak samo Wesoło, spokojnie i pewnie błyszczały jego ciemne oczy. Szedł posoli i 
z lekka 
pochylając się nad kobietą w dominie, którą prowadził pod rękę, coś jej 
opowiadał. Gdy 
zbliżył się do nas, podniósł nagle głowę, spojrzał najpierw na mnie, potem na 
tę, przy której 
stałem i zapewne ją poznał, poznał jej oczy, bo brwi jego z lekka drgnęły, 
przymrużył 
powieki i ledwie dostrzegalny, lecz nieznośnie impertynencki uśmieszek musnął 
jego wargi. 
Pochylił się jeszcze niżej swojej towarzyszce i szepnął jej na ucho jakieś dwa 
słowa. Kobieta 
dominie natychmiast się obejrzała, obrzuciła nas przelotnym spojrzeniem swoich 
błękitnych 
oczek, po czym cicho się roześmiała i pogroziła mu maleńką rączką. Z lekka 
uniósł jedno 
ramię, towarzysząca mu kobieta przytuliła się do niego zalotnie…
Spojrzałem na moją nieznajomą. Patrzyła za odchodzącą parą i nagle, wyrwawszy 
dłoń z 
mojej dłoni, pobiegła ku drzwiom. Chciałem już biec za nią, ale odwróciła się i 
spojrzała na 
mnie takim wzrokiem, że skłoniłem się jej głęboko i nie ruszyłem się z miejsca. 
Zrozumiałem, że narzucać się jej byłoby ordynarnie i głupio.
— Powiedzże mi, mój kochany — pytałem po kwadransie jednego z moich przyjaciół, 
który był żywą księgą adresową Petersburga — kim jest ów wysoki, przystojny 
jegomość z 
wąsami?
— Ten? To jakiś cudzoziemiec, dość zresztą zagadkowy, bardzo rzadko zjawia się 
na 
naszym horyzoncie. A bo co?
— Nic, tak po prostu pytam…
Wróciłem do domu. Od owego czasu nigdzie nie spotkałem mojej nieznajomej. Gdybym 
znał nazwisko tego, kogo kochała, mógłbym pewno dowiedzieć się, kim była, ale 
sam jakoś 
nie miałem na to ochoty. Powiedziałem już, że ta kobieta zjawiła mi się jak sen 
— jak sen 
obok mnie przeszła i na zawsze zniknęła.
Przełożył Paweł Hertz.
FAUST
Opowiadanie w 9 listach
Entbehren sollst du, sollst entbehren…*
Faust (część I)
LIST PIERWSZY 
PAWEŁ ALEKSANDROWICZ B. DO SIEMIONA NIKOŁAJEWICZA W.
Wieś M*** 6 czerwca 1850.
Przyjechałem tutaj, drogi przyjacielu, przed czterema dniami; jak obiecałem, 
biorę pióro 
do ręki i piszę do Ciebie. Od rana mży drobny deszczyk: wyjść niepodobna; poza 
tym mam 
ochotę pogawędzić z Tobą. Otóż znowu jestem w mym starym gnieździe, gdzie — 
strach 
powiedzieć — nie byłem przez całych dziewięć lat. Ileż się zdarzyło przez te 
dziewięć lat! 
Naprawdę, kiedy sobie to uświadamiam, widzę, że jestem innym człowiekiem. Tak, 
rzeczywiście zupełnie innym! Pamiętasz w bawialni małe pociemniałe lusterko 
mojej 
prababki, z takimi dziwacznymi esami floresami w narożnikach — ileż rozmyślałeś 
nad tym, 
co ono widziało przed stu laty? Kiedy tylko przyjechałem, zaraz podszedłem do 
niego i 
stropiłem się mimo woli. Ujrzałem nagle, jak się ostatnio postarzałem i 
zmieniłem. Zresztą 
nie ja jeden się postarzałem. Domek mój, od dawna już zgrzybiały, teraz ledwie 
się trzyma, 
wykrzywił się i wrósł w ziemię; poczciwa moja Wasiliewna, klucznica (na pewno 
jej nie 
zapomniałeś: nieraz Cię częstowała świetnymi konfiturami) — całkiem wyschła i 
zgarbiła się; 
ujrzawszy mnie nie mogła ani krzyknąć, ani zapłakać, jęknęła tylko i zaczęła 
kaszleć, usiadła 
wyczerpana na krzesło i zamachała ręką. Stary Tierientij jeszcze jest pełen 
wigoru, po 
dawnemu trzyma się prosto i idąc wyrzuca nogi, odziane w te same wyrudziałe 
bawełniane 
lichutkie pantalony i obute w te same skrzypiące kozłowe trzewiki o wysokim 
podbiciu, z 
kokardkami, które wprawiały Cię nieraz w rozrzewnienie… Ale, mój Boże! — jak 
żałośnie 
chyboczą się te lichutkie pantalony na jego wychudłych nogach! Jak posiwiały mu 
włosy! Jak 
skurczyła się twarz w piąstkę! A kiedy zaczął rozmawiać ze mną, kiedy zaczął 
wydawać 
zarządzenia i rozkazy w przyległym pokoju, porwał mnie śmiech i żal mi się go 
zrobiło. 
Stracił wszystkie zęby i mówiąc seplenił, świstał i syczał. Za to park bardzo 
wypiękniał: 
skromne ongiś krzaczki bzu, akacji, wiciokrzewu (pamiętasz jak je sadziliśmy?) 
rozrosły się 
w wielkie, gęste krzaki; brzozy, klony wyrosły i rozpostarły szeroko swe konary; 
szczególnie 
piękne stały się aleje lipowe. Lubię te aleje, lubię szarozielony delikatny 
kolor i zapach 
powietrza pod ich sklepieniem; lubię pstrą siatkę jasnych plam na ciemnej ziemi 
— wiesz, że 
nie ma u mnie piasków. Ulubiony mój dębczak stał się już młodym dębem. Wczoraj 
siedziałem przeszło godzinę na ławce w jego cieniu. Było mi bardzo dobrze. 
Dokoła jakże 
wesoło kwitły trawy; na wszystkim kładło się złociste światło, silne i łagodne 
zarazem; 
przenikało nawet do cienia… A ileż ptaków słychać! Nie zapomniałeś, mam 
nadzieję, że 
ptaki — to moja namiętność. Turkawki gruchały nieustannie, od czasu do czasu 
pogwizdywała wilga, zięba wywodziła swój dźwięczny tryl, drozdy gniewały się i 
skrzeczały, 
w oddali odzywała się kukułka; znienacka, jak oszalały, przeraźliwie ciurkał 
dzięcioł. 
Słuchałem, słuchałem łagodnego, zestrojonego harmonijnie gwaru i nie chciało mi 
się ruszać, 
a w sercu czułem ni to rozleniwienie, ni to rozrzewnienie. Nie tylko ogród rósł; 
ciągle 
nawijają mi się na oczy mocne, rozrośnięte chłopaki, w których ani rusz nie mogę 
rozeznać 
dawnych znajomych malców.
Twój faworyt, Timosza, stał się takim Timofiejem, że nawet sobie nie możesz 
wyobrazić. 
Obawiałeś się wtedy o jego zdrowie i przepowiadałeś mu suchoty; gdybyś mógł 
teraz 
popatrzeć na jego wielkie czerwone ręce, sterczące z przykrótkich wąskich 
rękawów 
bawełnianego surduta, i na uwypuklające się, okrągłe, twarde muskuły! Kark jak u 
byka, 
głowa cała w jasnych bujnych kędziorach — niczym Herkules Farnezyjski! Zresztą 
twarz mu 
się zmieniła mniej niż innym, nawet nie bardzo się rozrosła, a uśmiech pozostał 
taki sam — 
wesoły, i jak go nazywałeś, „gapiowaty”. Wziąłem go na kamerdynera; swego 
petersburskiego zostawiłem w Moskwie — zbyt często lubił mnie zawstydzać i 
nieustannie 
dawał mi odczuć swą wyższość w opanowaniu manier stołecznych. Nie zastałem ani 
jednego 
z moich psów; wszystkie zdechły. Najdłużej żyła Nefka — ale i ta się mnie nie 
doczekała, 
inaczej niż Argos, który doczekał się Ulissesa; nie sądzone jej było ujrzeć 
przygasłymi 
oczami dawnego pana i towarzysza polowań. Ale nasz stary kundel, żywy i zdrowy, 
ujada 
takim samym głosem i tak samo ma rozdarte ucho, a w ogonie pełno rzepów, jak być 
powinno. Zamieszkałem w Twoim dawnym pokoiku. Prawda, że przypieka tu słońce i 
mnóstwo much, ale za to mniej niż w innych pokojach czuć stęchliznę. Dziwna 
rzecz! Ten 
zatęchły, cokolwiek kwaśny, zwiędły zapach silnie działa na moją wyobraźnię; nie 
mogę 
powiedzieć, żeby mi był przykry, przeciwnie, ale wzbudza we mnie smutek, a w 
końcu 
przygnębienie. Tak samo jak Ty bardzo lubię stare pękate komody z miedzianymi 
okuciami, 
białe fotele o owalnych oparciach i wygiętych nóżkach, upstrzone przez muchy, 
szklane 
żyrandole z dużym jajkiem z liliowej cynfolii pośrodku — słowem, wszelkie 
staroświeckie 
meble po dziadkach; ale patrzeć na to ciągle — przechodzi moje siły, opanowuje 
mnie jakaś 
niepokojąca nuda (właśnie to!). W pokoju, w którym zamieszkałem, stoją 
najzwyklejsze 
meble, robione w domu przez chłopów; ale postawiłem w kącie wąską, długą szafę z 
półeczkami, na których skroś kurz ledwie można dostrzec przeróżne starodawne 
graciki z 
zielonego i niebieskiego szkła; a na ścianie kazałem powiesić, przypominasz 
sobie, ten portret 
kobiecy w czarnej ramie, który nazywałeś portretem Manon Lescaut. Pociemniał 
nieco przez 
te dziewięć lat; ale spojrzenie jest tak samo zadumane, figlarne i czułe, usta 
uśmiechają się tak 
samo lekkomyślnie i smutno, a na pół oskubana róża tak samo bezszelestnie wypada 
ze 
smukłych palców. Bawią mnie ogromnie zasłony w moim pokoju; niegdyś były 
zielone, lecz 
pożółkły od słońca. Zdobią je czarną farbą wymalowane sceny z Pustelnika 
d’Arlincourta. Na 
jednej zasłonie ów pustelnik, z olbrzymią brodą, wytrzeszczonymi oczami, w 
sandałach, 
porywa w góry jakąś pannę z rozwianym włosem; na innej — wre zaciekła walka 
między 
czterema rycerzami w beretach i z bufami na ramionach; jeden leży en raccourci* 
zabity — 
słowem, wyobrażone są wszelkie okropności, ale dokoła panuje niezmącony spokój, 
a 
zasłony rzucają łagodny odblask na sufit. Od czasu kiedy tu zamieszkałem, 
ogarnął mnie 
spokój: nic mi się nie chce robić, nikogo widzieć, nie ma o czym marzyć, 
lenistwo nie 
pozwala myśleć, ale rozmyślać nie przeszkadza — to są rzeczy różne, jak sam o 
tym wiesz 
dobrze. Z początku przypomniały mi się lata dzieciństwa… gdziekolwiek szedłem, 
na 
cokolwiek spoglądałem, wspomnienia wyłaniały się zewsząd, wyraźne aż do 
najdrobniejszych szczegółów i jak gdyby zastygłe w wyrazistym kształcie. Potem 
zamiast 
tych wspomnień przyszły inne… potem… potem z wolna odwróciłem się c przeszłości, 
tylko 
w piersi pozostał ciężar jak po męczącym śnie i wyobraź sobie, kiedy siedziałem 
na grobli, 
pod wierzbą, niespodziewanie rozpłakałem się i płakałbym długo, nie zważając na 
mój 
dojrzały wiek, gdybym się nie zawstydził przechodzącej baby, która spojrzała na 
mnie 
ciekawie, a potem, nie obracając ku mnie twarzy, pokłoniła mi się prosto i nisko 
i przeszła 
dalej. Chciałbym bardzo pozostać w takim nastroju (oczywiście, nie będę już 
więcej płakać 
do wyjazdu, czyli do września, i byłbym bardzo niezadowolony, gdy by 
któremukolwiek z 
sąsiadów przyszła chętka odwiedzenia mnie. Zresztą, zdaje się, nie potrzebuję 
się tego 
obawiać; nie mam tu bliskiego sąsiedztwa. Jestem przekonany, że mnie zrozumiesz: 
wiesz 
dobrze z własnego doświadczenia, jak często samotność bywa zbawienna… Teraz, po 
wielu 
wędrówkach, jest mi potrzebna.
Nudzić się nie będę. Przywiozłem ze sobą kilka książek, tutaj także mam porządną 
bibliotekę. Wczoraj otworzyłem wszystkie szafy i grzebałem długo w zapleśniałych 
książkach. Znalazłem wiele ciekawych, dawniej nie dostrzeżonych przeze mnie 
dzieł: rękopis 
przekładu Kandyda z lat siedemdziesiątych, gazety i czasopisma z tych samych 
czasów, 
Kameleona tryumfującego (to znaczy Mirabeau), Le Paysan perverti itd. Wpadły mi 
w rękę 
moje książki dziecinne, książki mego ojca, babki i nawet, wyobraź sobie, 
prababki: na jednej 
rozpadającej się niemal gramatyce francuskiej w kolorowej okładce wypisane było 
dużymi 
literami: Ce livre apartient a m–lle Eudoxie de Lavrine*, i data — 1741 r. 
Natrafiłem na 
książki, które przywiozłem niegdyś z zagranicy, między innymi na Fausta 
Goethego. Nie 
wiesz może o tym, że był czas, kiedy umiałem Fausta na pamięć (oczywiście 
pierwszą część) 
od deski do deski; rozczytywałem się w nim… Ale czasy się odmieniają, a z nimi i 
ludzie, w 
ciągu ostatnich dziewięciu lat nie wziąłem do ręki Goethego. Z nie dającym się 
opisać 
uczuciem patrzyłem na tę małą, jakże znajomą mi książeczkę (liche wydanie z 1828 
roku). 
Zabrałem ją ze sobą, położyłem się do łóżka i zacząłem czytać. Jak wzruszyła 
mnie wspaniała 
pierwsza scena! Zjawienie się Ducha Ziemi; pamiętasz jego słowa: „W odmętach 
życia, w 
czynów zawierusze…” — te słowa wzbudziły we mnie od dawna nie znany dreszcz 
zachwytu. Przypomniały mi się: Berlin i lata studenckie, i Fraulein Klara Stich, 
i Seydelmann 
w roli Mefistofelesa, i muzyka Radziwiłła, i wszystko inne, wszystko… Długo nie 
mogłem 
usnąć: przyszła do mnie moja młodość i stanęła przede mną jak widmo; płomieniem 
i trucizną 
napełniła żyły, serce rozszerzyło się i nie chciało skurczyć, coś szarpnęło jego 
strunami i 
rozgorzały pragnienia…
Oto jakim marzeniom oddawał się Twój prawie czterdziestoletni przyjaciel, 
siedząc 
samotnie w swym samotnym dworku! Gdyby tak ktoś mnie podpatrzył? Więc cóż? Nie 
zawstydziłbym się wcale.. Zdolność do wstydu — to także cecha młodości; a wiesz, 
po czym 
poznałem, że się starzeję? Posłuchaj. Teraz staram się wyolbrzymiać wszelkie 
wesołe 
odczucia, a pomniejszać smutne, podczas gdy w dniach młodości postępowałem 
wprost 
przeciwnie. Nieraz nosiłem się ze swym smutkiem jak ze skarbem, a wstydziłem się 
porywu 
wesołości…
A jednak wydaje mi się, że pomimo całego mojego doświadczenia życiowego jest 
jeszcze 
na świecie coś takiego, przyjacielu Horacjo, czego nie doświadczyłem, i to „coś” 
— jest może 
najważniejsze.
Ach, do czegóż doszedłem! Żegnaj! Do następnego razu. Co porabiasz w 
Petersburgu? 
Przy okazji: Sawielij, mój kucharz wiejski, każe Ci się kłaniać. Postarzał się 
także, ale nie tak 
bardzo, roztył się, twarz mu obrzękła. Równie dobrze jak dawniej przyrządza 
rosoły z kury z 
rozgotowanymi cebulkami, zdobne serniki i kwaśną zupę ogórkową — znakomite 
stepowe 
danie, po którym język Ci zbielał i skołowaciał na całą dobę. Za to pieczeń 
wysusza jak 
dawniej, tak że można nią wybijać werble po talerzu — istna tektura. No, dość na 
dzisiaj — 
do widzenia!
Twój P. B.
LIST DRUGI 
OD TEGO SAMEGO DO TEGOŻ.
Wieś M***, 12 czerwca 1850
Drogi przyjacielu, mam dla Ciebie dosyć ważną nowinę. A więc słuchaj! Wczoraj, 
przed 
obiadem, zachciało mi się iść na spacer, ale nie do ogrodu; poszedłem drogą w 
stronę miasta. 
Bardzo przymnie iść bez celu szybkim krokiem po równej, długiej drodze. Człowiek 
ma 
uczucie, że robi coś pożytecznego, że mu się śpieszy. Patrzę: naprzeciw mnie 
jedzie powóz. 
„Czy aby nie do mnie?” — pomyślałem z ukrytym lękiem… Ale nie — w powozie siedzi 
pan 
z wąsami, nieznajomy. Uspokoiłem się. Ale oto niespodzianie ów pan, zrównawszy 
się ze 
mną, każe stangretowi zatrzymać konie, uprzejmie uchyla czapki i jeszcze 
uprzejmiej pyta: 
czy nie jestem ten a ten? — wymieniając moje nazwisko. Z kolei ja zatrzymuję się 
i z energią 
podsądnego, którego prowadzą na badanie, odpowiadam: „Jestem ten a ten” a sam 
patrzę jak 
baran na pana z wąsami i myślę: „A przecież gdzieś go już widziałem!”
— Pan mnie nie poznaje? — pyta wąsacz wyłażąc z powozu.
— Niestety, nie.
— A ja poznałem pana od razu.
Od słowa do słowa, okazało się, że to był Pryimkow, pamiętasz? dawny nasz kolega 
uniwersytecki. „Cóż to za tak ważna nowina? — myślisz w tej chwili, drogi 
Siemionie 
Nikołaiczu. — O ile sobie przypominam, Pryimkow był to chłopak nieciekawy, choć 
porządny i niegłupi”. To wszystko prawda, bracie, ale słuchaj dalszego ciągu 
rozmowy.
— Ucieszyłem się — powiada — bardzo, kiedy się dowiedziałem, że pan zjechał do 
swego 
majątku, do nas w sąsiedztwo. Zresztą ucieszyłem się nie tylko ja.
— Czy mogę się dowiedzieć — spytałem — kto jeszcze był tak uprzejmy…
— Moja żona.
— Pańska żona?
— Tak, moja żona; to dawna pana znajoma.
— A czy mogę zapytać, jak się nazywa?
— Wiera Nikołajewna z domu Jelcow.
— Wiera Nikołajewna! — wykrzyknąłem mimo woli.
To jest właśnie ta ważna nowina, o której wspomniałem Ci na początku listu.
Ale może i w tym nie znajdujesz nic ważnego… Będę musiał opowiedzieć Ci coś 
niecoś z 
mojej przeszłości… od dawna minionej przeszłości.
Kiedy obaj ukończyliśmy uniwersytet w roku 183*. miałem dwadzieścia trzy lata. 
Ty 
wstąpiłeś na służbę; ja, jak Ci wiadomo, postanowiłem pojechać do Berlina. Ale w 
Berlinie 
przed październikiem nie było nic do roboty. Zapragnąłem spędzić lato w Rosji, 
na wsi, 
wyleni uchować się porządnie po raz ostatni, a potem zabrać się do roboty nie na 
żarty. W 
jakim stopniu udało mi się urzeczywistnić to moje postanowienie, nie będę się 
teraz 
rozwodził… „Gdzieżby tu spędzić lato?” — pytałem siebie. Do swego majątku nie 
chciało mi 
się jechać: ojciec mój umarł niedawno, bliskich krewnych nie miałem, obawiałem 
się 
samotności, nudy… Dlatego też przyjąłem z radością propozycję dalekiego mojego 
krewnego, ciotecznego wuja, by pojechać w gościnę do jego majątku w t–kiej 
guberni. Był to 
człowiek zamożny, dobry i prosty, żył po pańsku i miał pańską rezydencję. 
Zamieszkałem u 
niego. Wuj miał dużą rodzinę: dwóch synów i pięć córek. W domu jego mieszkało 
stale 
mnóstwo ludzi. Goście zjeżdżali nieustannie — ale mimo to nie było wesoło. Dni 
płynęły 
hałaśliwie, ani chwili samotności. Wszystko podejmowane było wspólnie, wszyscy 
starali się 
rozerwać czymkolwiek, coś wymyślić i pod koniec dnia byli ogromnie zmęczeni. 
Życie takie 
wydało mi się pospolite. Zaczynałem już myśleć o wyjeździe i czekałem tylko na 
imieniny 
wuja, lecz w dniu tych imienin ujrzałem na balu Wierę Nikołajewnę Jelcow — i 
zostałem.
Miała wówczas szesnaście lat. Mieszkała ze swą matką w małym mająteczku, 
położonym 
o pięć wiorst od siedziby mego wuja. Ojciec Jej — jak mówili — niezwykły 
człowiek, 
wcześnie osiągnął rangę pułkownika i poszedłby jeszcze wyżej, lecz zginął w 
młodym wieku, 
Przypadkowo zastrzelony przez kolegę na polowaniu. Wiera była wówczas dzieckiem. 
Matka 
jej była także niezwykłą kobietą: władała kilkoma językami, miała dużo 
wiadomości. Była o 
siedem czy osiem lat młodsza od swego męża, za którego wyszła z miłości; wykradł 
ją z 
domu rodzicielskiego. Omal nie przypłaciła życiem jego utraty i do samej śmierci 
(według 
słów Pryimkowa zmarła wkrótce po ślubie córki) nosiła tylko czarne suknie. 
Pamiętam 
dobrze jej twarz: wyrazista, śniada, otoczona bujnymi, siwiejącymi włosami, o 
dużych, 
surowych, jak gdyby zastygłych oczach i prostym, cienkim nosie. Ojciec jej 
mieszkał przez 
piętnaście lat we Włoszech (nazywał się Ładanow). Matkę Wiery urodziła chłopka z 
Albano, 
którą zabił na drugi dzień po urodzeniu dziecka jej narzeczony; odbił mu ją 
Ładanow… 
Historia ta w swoim czasie narobiła wiele hałasu. Po powrocie do Rosji Ładanow 
nie tylko 
nie wychodził z domu, ale nawet nie opuszczał swego gabinetu, zajmował się 
chemią, 
anatomią, kabalistyką, chciał przedłużyć życie ludzkie, wierzył, że można 
utrzymywać więź z 
duchami, wywoływać zmarłych… Sąsiedzi uważali go za czarownika. Kochał bardzo 
córkę, 
sam ją kształcił, lecz nie darował jej ucieczki z Jelcowem, nie chciał widzieć 
ani córki, ani jej 
męża, przepowiedział im obojgu ciężki los i umarł w osamotnieniu. Zostawszy 
wdową, pani 
Jelcow poświęciła cały swój czas na wychowanie córki i nie przyjmowała prawie 
nikogo. 
Kiedy poznałem Wierę Nikołajewnę — czy możesz sobie wyobrazić! — od urodzenia 
nie 
była w mieście, nawet w najbliższym mieście powiatowym.
Wiera Nikołajewna nie przypominała zwykłej rosyjskiej panny; miała na sobie 
jakieś 
szczególne piętno. Od razu uderzył mnie zadziwiający spokój w jej ruchach i 
wypowiedziach. 
Zdawało się, że o nic się nie troszczyła, nie obawiała się niczego, odpowiadała 
rozsądnie, 
prosto, słuchała uważnie. Wyraz jej twarzy był szczery i otwarty jak u dziecka, 
ale nieco 
chłodny i jednostajny, choć nie zamyślony. Rzadko bywała wesoła, i nie tak jak 
inne panny; 
całą jej istotę rozjaśniała promienna niewinność serca, stokroć bardziej pogodna 
od wszelkiej 
wesołości. Była niewysoka, zbudowana harmonijnie, dość szczupła, rysy miała 
regularne i 
delikatne, piękne gładkie czoło, złociste blond włosy, nos prosty, jak u matki, 
i dość pełne 
wargi; ciemnoszare oczy patrzyły jakby zbyt prosto spod puszystych, wygiętych do 
góry rzęs. 
Ręce miała niewielkie, lecz niezbyt ładne — ludzie utalentowani nie mają takich 
rąk… 
istotnie Wiera Nikołajewna nie miała żadnych szczególnych uzdolnień. Głos jej 
był 
dźwięczny jak głos siedmioletniej dziewczynki. Przedstawiono mnie jej matce na 
balu uwuja i 
w kilka dni potem odwiedziłem te panie po raz pierwszy.
Pani Jelcow była to kobieta bardzo dziwna, z charakterem, wytrwała i skupiona. 
Miała na 
mnie duży wpływ; szanowałem ją i bałem się jej trochę. Wszystko robiła według 
systemu; 
córkę wychowywała również według systemu, ale nie krępowała jej swobody. Córka 
kochała 
ją i wierzyła jej ślepo. Jeżeli pani Jelcow dała jej książkę i powiedziała: tej 
stronicy nie czytaj 
— to Wiera raczej mogła opuścić poprzednią stronę, lecz nigdy nie zajrzała do 
zakazanej. Ale 
i pani Jelcow miała swe idées fixes, swe „koniki”. Na przykład jak ognia bała 
się wszystkiego, 
co może pobudzić wyobraźnię: dlatego też córka jej do siedemnastego roku życia 
nie 
przeczytała ani jednej powieści, ani jednej strofy poezji; za to w geografii, w 
historii, a nawet 
w naukach przyrodniczych nieraz zapędzała w kozi róg mnie, kandydata nauk, i to, 
jak chyba 
pamiętasz, nie najsłabszego. Próbowałem raz pomówić z panią Jelcow o jej 
„koniku”, chociaż 
było niezmiernie trudno wciągnąć ją do rozmowy, gdyż była bardzo małomówna. 
Pokiwała 
tylko głową.
— Mówi pan — powiedziała mi wreszcie — że czytanie dzieł poetyckich jest i 
pożyteczne, i przyjemne… A ja sądzę, że należy z góry wybrać w życiu — albo 
pożyteczne, 
albo przyjemne i zdecydować się już raz na zawsze. Ja także chciałam kiedyś 
połączyć jedno i 
drugie… To jest niemożliwe i albo prowadzi do zguby, albo staje się trywialne.
Tak, dziwną istotą była ta kobieta, istotą uczciwą, dumną, nie pozbawioną 
fanatyzmu i 
swego rodzaju przesądów. „Boję się życia” — powiedziała mi pewnego razu. 
Istotnie, bała 
się go, bała się tych mocy tajemnych, na których wspiera się życie, a które 
rzadko, lecz 
niespodziewanie wydostają się na powierzchnię. Biada temu, nad kim rozpętają się 
te moce. 
Panią Jelcow doświadczyły one okrutnie: przypomnij sobie śmierć jej matki, jej 
męża, ojca… 
To wszystko mogło zastraszyć niejednego. Nigdy nie widziałem jej uśmiechniętej. 
Jakby 
zamknęła się na klucz i klucz wrzuciła do wody. Musiała znieść wiele nieszczęść 
w życiu i 
nigdy nikomu nie zwierzyła się ze swych cierpień — wszystko zamknęła w sobie. Do 
takiego 
stopnia nauczyła się powściągać swe uczucia, że nawet wstydziła się okazywać 
namiętną 
miłość do córki: nigdy przy mnie jej nie ucałowała, nigdy nie nazywała jej 
zdrobniałym 
imieniem, zawsze tylko — Wiera — Zapamiętałem jedno jej powiedzenie: mówiłem jej 
kiedyś, że my wszyscy, ludzie współcześni, jesteśmy nadłamani… „Nie trzeba 
nadłamywać 
siebie — odpowiedziała — trzeba siebie albo przełamać, albo pozostać sobą”.
U pani Jelcow bywało niewiele osób; ale ja odwiedzałem ją często. W głębi duszy 
zdawałem sobie sprawę, że mnie lubi, a Wiera Nikołajewna podobała mi się bardzo. 
Prowadziłem z nią długie rozmowy, chodziliśmy razem na spacery… Matka nam nie 
przeszkadzała; zresztą córka nie lubiła spędzać czasu bez matki, ja zaś ze swej 
stromy nie 
odczuwałem potrzeby rozmów we dwoje… Wiera Nikołajewna miała dziwny zwyczaj 
myślenia na głos; nocami przez sen głośno i wyraźnie mówiła o tym, co wywarło na 
niej silne 
wrażenie w ciągu dnia. — Raz popatrzyła na mnie uważnie i wedle zwyczaju 
podparłszy 
głowę ręką, powiedziała: „Wydaje mi się, że B. to dobry — człowiek; ale nie 
można na nim 
polegać”. Nasze wzajemne stosunki były jak najbardziej przyjacielskie i 
spokojne; raz jeden 
tylko wydało mi się, że dostrzegłem gdzieś w samej głębi jej jasnych oczu coś 
dziwnego, jak 
gdyby wzruszenie i czułość… Ale może się myliłem.
Tymczasem dni mijały i trzeba było zbierać się do wyjazdu. Jednakże ociągałem 
się 
jeszcze. Nieraz, kiedy uświadomiłem sobie, że oto już wkrótce nie będę widywał 
tej miłej 
dziewczyny, do której tak się przywiązałem — ogarniał mnie żal… Berlin zaczynał 
tracić już 
swą moc przyciągającą. Nie śmiałem przyznać się sam sobie do tego, co się we 
mnie działo: 
zresztą w istocie nie rozumiałem, co dzieje się we mnie — zupełnie jakby dusza 
moja pełna 
była mgły. Wreszcie pewnego ranka wszystko stało się jasne. „Czego mam jeszcze 
szukać — 
pomyślałem sobie — dokąd dążyć? Przecież prawda i tak jest nieuchwytna. Czy nie 
lepiej 
zostać tu, ożenić się?” I wyobraź sobie, ta myśl o małżeństwie nie przestraszyła 
mnie 
wówczas ani trochę. Przeciwnie, ucieszyła mnie. Nie dość na tym: tegoż dnia 
oświadczyłem o 
swym zamiarze, ale nie Wierze Nikołajewnie, jak należałoby się spodziewać, tylko 
pani 
Jelcow. Starsza pani popatrzyła na mnie.
— Nie — odpowiedziała — nie, mój miły, niech pan jedzie do Berlina, niechże się 
pan 
nadłamie. Z pana jest dobry człowiek; ale Wierze nie takiego trzeba męża.
Spuściłem wzrok, zaczerwieniłem się; zdziwi Cię chyba to, że w głębi duszy 
zgodziłem się 
z panią Jelcow. W tydzień potem wyjechałem i od tego czasu nie widziałem już ani 
jej, ani 
Wiery Nikołajewny.
Opisałem Ci moje przygody pokrótce, gdyż wiem, że nie lubisz rozwlekłości. 
Przyjechawszy do Berlina, bardzo szybko zapomniałem o Wierze Nikołajewnie… Ale 
przyznaję, że niespodziewana wiadomość o niej bardzo mnie poruszyła. Wstrząsnęła 
mną 
myśl, że Wiera jest tak blisko, że jest moją sąsiadką, że ujrzę ją w 
najbliższych dniach. 
Przeszłość, jak spod ziemi, nagle wyrosła przede mną, ogarnęła mnie. Pryimkow 
oświadczył, 
że wybrał się do mnie właśnie w tym celu, aby wznowić naszą dawną znajomość, i 
że ma 
nadzieję ujrzeć mnie u siebie w najbliższym czasie. Opowiedział mi, że służył W 
kawalerii, 
że wziął dymisję w randze porucznika, kupił majątek w odległości ośmiu wiorst od 
mojego i 
ma zamiar zająć się gospodarstwem, że miał troje dzieci, lecz dwoje umarło, 
pozostała 
pięcioletnia córka.
— I pańska żona mnie pamięta?
— Tak, pamięta — odpowiedział z lekkim zająknieniem. — Oczywiście, była wówczas, 
można powiedzieć, jeszcze dzieckiem; ale matka jej zawsze pana bardzo chwaliła, 
a pan wie, 
jak ona ceni każde słowo nieboszczki.
Przypomniałem sobie słowa pani Jelcow, że nie nadaję się dla Wiery…..A więc ty 
nadawałeś się” — pomyślałem przypatrując się z ukosa Pryimkowowi. Zabawił u mnie 
kilka 
godzin. Poczciwy z niego chłop; miły i skromny, patrzy dobrodusznie, tak 
dobrodusznie, że 
niepodobna go nie lubić… Ale jego zdolności umysłowe nie rozwinęły się od czasu, 
kiedyśmy go widywali. Oczywiście pojadę do niego, może nawet jutro. Bardzo mnie 
ciekawi, 
jaka jest teraz Wiera.
Wyobrażam sobie, jak się teraz śmiejesz ze mnie, niegodziwcze, siedząc przy 
swoim 
dyrektorskim biurku; a jednak napiszę Ci, jakie zrobiła na mnie wrażenie. 
Żegnaj! Do 
następnego listu.
Twój P. B.
LIST TRZECI 
OD TEGO SAMEGO DO TEGOŻ.
Wieś M***, 16 czerwca 1850.
A więc, bracie, byłem u niej, widziałem ją. Przede wszystkim muszę Ci oznajmić 
fakt 
zdumiewający: możesz mi wierzyć albo nie, ale prawie wcale się nie zmieniła, ani 
twarz, ani 
kibić. Przy powitaniu omal nie krzyknąłem: po prostu siedemnastoletnie dziewczę! 
Tylko 
oczy już nie dziewczęce; zresztą i w dzieciństwie nie miała oczu dziecka: były 
zbyt jasne. Ale 
ten sam spokój, ta sama promienność, ten sam głos, ani jednej zmarszczki na 
czole, jak gdyby 
przez te wszystkie lata leżała w śniegu. A przecież ma teraz dwadzieścia osiem 
lat i urodziła 
troje dzieci… Niepojęte! Nie myśl, proszę Cię, że przesadzam, że nie jestem 
obiektywny; 
przeciwnie, ta jej „niezmienność” wcale mi się nie spodobała.
Kobieta dwudziestoośmioletnia, żona i matka, nie powinna wyglądać na młodą 
dziewczynę — nie darmo przecież żyła. Przyjęła mnie bardzo życzliwie; Pryimkow 
zaś był 
po prostu uszczęśliwiony przyjazdem; ten poczciwiec myśli tylko o tym, żeby 
przywiązać się 
do kogoś. Dom ich jest bardzo przyjemny i schludny. Wiera Nikołajewna na nawet 
ubrana 
była jak młoda dziewczyna: w białej sukni z niebieskim paskiem; na szyi miała 
cieniutki złoty 
łańcuszek. Córka jej jest bardzo miła i zupełnie do niej niepodobna — przypomina 
raczej swą 
babkę. W salonie nad kanapą wisi portret tej dziwnej kobiety; podobieństwo jest 
uderzające. 
Jak tylko wszedłem, zaraz rzucił mi się w oczy. Zdało się, że patrzy na mnie 
surowo i 
uważnie. Usiedliśmy, zaczęliśmy wspominać dawne czasy, pomału rozgadaliśmy się. 
Mimo 
woli spoglądałem często na posępny portret pani Jelcow. Wiera Nikołajewna 
siedziała pod 
nim — to jej ulubione miejsce. Wyobraź sobie moje zdumienie: Wiera Nikołajewna 
do dziś 
dnia nie przeczytała ani jednej powieści, ani jednego wiersza — słowem, jak 
powiedziała — 
ani jednego utworu „zmyślonego”. Rozgniewała mnie ta niepojęta ta obojętność dla 
wznioślejszej rozkoszy umysłowej. Kobiecie rozumnej i, o ile mogę sądzić, 
subtelnie 
czującej, tego po prostu nie można darować.
— Jak to — spytałem — więc postanowiła pani nigdy nie czytać takich książek?
— Nie było okazji — odpowiedziała — nie miałam czasu.
— Nie miała pani czasu! Dziwi mnie to! Niech pan — zwróciłem się do Pryimkowa — 
zachęci żonę.
— Z przyjemnością… — zaczął Pryimkow, ale Wiera Nikołajewna na przerwała mu:
— Nie udawaj; sam nie bardzo lubisz wiersze.
— Wierszy rzeczywiście nie lubię — zaczął — ale powieści, na przykład…
— Ale co państwo robią, czym zajmujecie się wieczorami? — spytałem. — Gracie w 
karty?
— Czasami gramy — odpowiedziała. — A czyż mało jest zajęcia?
Czytamy również, ale i prócz wierszy są dobre utwory.
— Dlaczego pani tak napada na wiersze?
— — Nie napadam na nie; od dzieciństwa nie nawykłam do czytania utworów 
zmyślonych; mama uważała, że tak jest lepiej, a ja im dłużej żyję, tym bardziej 
się 
przekonuję, że wszystko, co mama robiła, wszystko, co mówiła, to była prawda, 
święta 
prawda.
— Jak pani uważa, ale nie mogę się z panią zgodzić; jestem przekonany, że 
pozbawia się 
pani najczystszej, najgodziwszej rozkoszy. Przecież nie odrzuca pani muzyki, 
malarstwa; 
dlaczegóż więc odrzuca pani poezję?
— Nie odrzucam jej; po prostu nie poznałam jej dotąd — i to wszystko.
— Muszę się zabrać do tego! Przecież matka pani nie na całe życie zabroniła pani 
obcowania z dziełami poetyckimi?
— Nie, kiedy wyszłam za mąż, mama zwolniła mnie z wszelkich zakazów; sama nie 
miałam chęci do czytania… jak to pan powiedział?… no, tych powieści.
Słuchałem ze zdumieniem jej słów, nie spodziewałem się tego. Patrzyła na mnie 
spokojnie. 
Tak patrzy ptak, kiedy się nie boi.
— Przyniosę pani książkę! — wykrzyknąłem. (Błysnęła mi myśl o niedawno 
przeczytanym Fauście.)
Wiera Nikołajewna westchnęła cichutko.
— Czy… czy to nie będzie George Sand? — spytała jak gdyby z obawą.
— A! Więc pani słyszała o niej? A choćby nawet ona, cóż z tego?… Nie, przyniosę 
pani 
innego autora. Nie zapomniała pani chyba niemieckiego?
— Nie, nie zapomniałam.
— Mówi po niemiecku jak Niemka — wtrącił Pryimkow.
— A więc doskonale! przyniosę… zobaczy pani zresztą, jaką Wspaniałą książkę pani 
przyniosę.
— Dobrze, zobaczę. A teraz chodźmy do ogrodu, bo Natasza nie może usiedzieć na 
miejscu.
Włożyła okrągły słomkowy kapelusz, dziecinny kapelusz, zupełnie taki sam, jaki 
włożyła 
jej córka, tyle że nieco większy, i wyszliśmy do ogrodu. Szedłem obok niej. Na 
powietrzu, w 
cieniu wysokich lip, twarz jej wydała mi się jeszcze milsza, zwłaszcza kiedy z 
lekka obracała 
się i odrzucała głowę, aby popatrzeć na mnie spod ronda kapelusika. Gdyby nie 
idący za nami 
Pryimkow, gdyby nie podskakująca przed nami dziewczynka, mógłbym naprawdę 
myśleć, że 
mam nie trzydzieści pięć lat, ale dwadzieścia trzy, że dopiero wybieram się do 
Berlina, tym 
bardziej że ogród, w którym znajdowaliśmy się, bardzo przypominał ogród w 
majątku pani 
Jelcow. Nie wytrzymałem i powiedziałem Wierze o moim wrażeniu.
— Wszyscy mi mówią, że zewnętrznie mało się zmieniłam — odpowiedziała. — Zresztą 
i 
wewnętrznie pozostałam taka sama.
Podeszliśmy do niewielkiego chińskiego domku.
— Ale takiego domku nie mieliśmy u nas w Osinowce — powiedziała. — Niech pan się 
nie zraża tym, że jest taki odrapany i pełzły; wewnątrz jest bardzo przyjemnie i 
przewiewnie.
Weszliśmy do środka. Rozejrzałem się wkoło.
— Wie pani co, Wiero Nikołajewno — powiedziałem — niech pani każe na mój 
przyjazd 
wnieść tu stół i kilka krzeseł. Tutaj naprawdę jest wspaniale. Tutaj przeczytam 
pani… Fausta 
Goethego… Oto co pani przeczytam.
— Tak, tu nie ma much — zauważyła naiwnie — a kiedy pan przyjedzie?
— Pojutrze.
— Dobrze — powiedziała — zarządzę.
Natasza, która razem z nami weszła do domku, nagle krzyknęła i odskoczyła blada 
jak 
płótno.
— Co się stało? — spytała Wiera Nikołajewna.
— Ach, mamusiu — wyrzekła dziewczynka wskazując palcem w kąt — patrz, jaki 
straszny pająk!…
Wiera Nikołajewna spojrzała w kąt: wielki pstry pająk wolno łaził po ścianie.
— Czego się boisz? — powiedziała. — On nie gryzie, patrz.
I zanim zdołałem ją powstrzymać, wzięła odrażającego owada do ręki, pozwoliła mu 
pobiegać na dłoni, a potem go wyrzuciła.
— Jaka pani odważna! — wykrzyknąłem.
— W tym nie ma żadnej odwagi. Ten pająk nie jest jadowity.
— Widać, że pani jak dawniej mocna w historii naturalnej; a ja nie wziąłbym go 
do ręki.
— Nie trzeba się go bać — powtórzyła Wiera Nikołajewna.
Natasza milcząc popatrzyła na nas oboje i uśmiechnęła się.
— Jaka ona podobna do matki pani! — powiedziałem.
— Tak — odrzekła Wiera Nikołajewna z radosnym uśmiechem.
— Bardzo mnie to cieszy. Daj Boże, aby była podobna do niej nie tylko z twarzy!
Zawołano nas na obiad, a po obiedzie wyjechałem. NB. Obiad był bardzo dobry i 
smaczny 
— ta uwaga to specjalnie dla Ciebie, obżartuchu! Jutro zawiozę jej Fausta. Boję 
się, czy obu 
nas ze starym Goethem nie spotka klapa. Napiszę Ci o wszystkim szczegółowo.
No, a powiedz mi teraz, co sądzisz o tych wszystkich „wydarzeniach”? Zapewne, że 
wywarła na mnie silne wrażenie, że jestem gotów zakochać się itd.? Głupstwa, 
bracie! Latka 
już nie po temu! Dość już szaleństw; skończone! Teraz za późno zaczynać życie na 
nowo. 
Zresztą, i dawniej nie takie kobiety podobały mi się… Zresztą, jakie kobiety mi 
się nie 
podobały!!!
Dreszcz mnie przenika, serce boli I wstyd mi teraz moich bóstw.
W każdym razie cieszę się bardzo z tego sąsiedztwa, cieszę się, że mam możność 
obcowania z rozumną, czystą istotą; a co będzie dalej, dowiesz się w swoim 
czasie.
Twój P. B.
LIST CZWARTY 
OD TEGO SAMEGO DO TEGOŻ.
Wieś M***, 20 czerwca 1850 r.
Czytanie odbyło się wczoraj, drogi przyjacielu, a jak to było, o tym napiszę 
dalej. Przede 
wszystkim pilno mi donieść o nieoczekiwanym sukcesie… choć raczej „sukces” nie 
jest tu 
odpowiednim słowem… A więc słuchaj. Przyjechałem na obiad. Przy stole było nas 
sześcioro: ona, Pryimkow, córka, guwernantka (nic nie znacząca biała figurka), 
ja i jakiś stary 
Niemiec, w króciutkim brązowym fraczku, Schludny, wygolony, wyszarzały, o twarzy 
niezmiernie potulnej i uczciwej, o bezzębnym uśmiechu, pachnący kawą z cykorią… 
wszyscy 
starzy Niemcy tak pachną. Poznano nas ze sobą: był to niejaki Schimmel, 
nauczyciel 
niemieckiego u sąsiadów Pryimkowa, książąt X… Wiera Nikołajewna, zdaje mi się, 
jest mu 
życzliwa i zaprosiła go na czytanie. Obiad był późny, siedzieliśmy długo przy 
stole, potem 
spacerowaliśmy. Pogoda była cudowna. Z rana padał deszcz i szumiał wiatr, ale 
pod wieczór 
wszystko ucichło. Wyszedłem z Wierą Nikołajewna na otwartą polanę. Na wprost 
nas, 
wysoko nad polaną, stał na niebie wielki, różowy obłok; jak dym przeciągały po 
nim szare 
smugi; na skraju obłoku to ukazywała się, to nikła migocąca gwiazdeczka; nieco 
dalej widniał 
biały sierp księżyca na lekko zaróżowionym lazurze. Wskazałem Wierze 
Nikołajewnie ten 
obłok.
— Tak — powiedziała — to piękne; ale niech pan popatrzy tutaj. Obejrzałem się. 
Olbrzymia granatowa chmura pęczniała przysłaniając zachodzące słońce, piętrzyła 
się na 
kształt góry ziejącej ogniem; jej grzbiet szerokim snopem rozpostarł się po 
niebie; jaskrawym 
rąbkiem bramował ją złowieszczy szkarłat, który w jednym miejscu, w samym jej 
środku, 
przebijał na wylot ciężką masę, jak gdyby wydzierając się z rozżarzonego 
krateru…
— Będzie burza — odezwał się Pryimkow.
Lecz oddalam się od głównego tematu. W ostatnim liście zapomniałem Ci 
powiedzieć, że 
wróciwszy do domu od Pryimkowów, żałowałem, że wymieniłem Fausta; na pierwszy 
raz 
lepszy byłby Schiller, jeżeli już mielibyśmy rozpocząć od dramatu. Szczególnie 
niepokoiły 
mnie pierwsze sceny przed spotkaniem z Małgorzatą; niepokoiłem się też ze 
względu na 
Mefistofelesa. Ale byłem pod wpływem Fausta i nic innego nie mógłbym czytać z 
ochotą. 
Kiedy ściemniło się zupełnie, wyruszyliśmy do domku chińskiego; w przeddzień 
doprowadzono go do porządku. Na wprost drzwi, przed kanapką, stał okrągły stół 
przykryty 
kilimem; dokoła ustawiono fotele i krzesła; na stole paliła się lampa. Usiadłem 
na kanapce, 
wyjąłem książkę. Wiera Nikołajewna usiadła na fotelu nieco na uboczu, niedaleko 
drzwi. Za 
drzwiami, na tle nocy, rysowała się oświetlona przez lampę chybotliwa zielona 
gałązka 
akacji, od czasu do czasu przepływał powiew nocnego powietrza. Pryimkow usiadł 
blisko 
mnie, przy stole, Niemiec obok niego. Guwernantka pozostała z Nataszą w domu. 
Wygłosiłem niewielkie przemówienie wstępne: wspomniałem starą legendę o doktorze 
Fauście, o znaczeniu Mefistofelesa, o Goethem i prosiłem o przerywanie mi, gdyby 
coś 
wydawało się niezrozumiałe. Potem chrząknąłem… Pryimkow spytał, czy nie trzeba 
wody z 
cukrem, i ze wszystkiego było widoczne, że był bardzo zadowolony ze swego 
pytania — 
Podziękowałem. Zaległa głęboka cisza. Zacząłem czytać nie podnosząc oczu; czułem 
niepokój, serce biło mi szybko, głos drżał, pierwszy wykrzyknik aprobaty wyrwał 
się 
Niemcowi i w ciągu czytania on jeden naruszał ciszę… „Nadzwyczajne! Wzniosłe! — 
powtarzał, dodając czasem: — to głębokie”. Pryimkow, o ile mogłem zauważyć, 
nudził się: 
nie dość dobrze znał niemiecki i sam przyznawał, że nie lubi wierszy… On mógł 
sobie na to 
pozwolić! Przy obiedzie miałem już zrobić aluzję, że czytanie może się obyć bez 
niego, ale 
krępowałem się. Wiera Nikołajewna siedziała bez ruchu; spojrzałem kilka razy na 
nią 
ukradkiem: patrzyła na mnie uważnie; twarz jej wydała mi się blada.. Po 
pierwszym 
spotkaniu Fausta z Małgorzatą Wiera Nikołajewna wyprostowała się w fotelu, 
złożyła ręce i 
w takiej pozie przesiedziała do końca bez ruchu. Czułem, że Pryimkow nudzi się 
bezgranicznie, i to mnie początkowo ochładzało; ale pomału zapomniałem o nim, 
zapaliłem 
się i czytałem z żarem i przejęciem… Czytałem tylko dla Wiery Nikołajewny: 
wewnętrzny 
głos mówił mi, że Faust czyni na niej wrażenie. Kiedy skończyłem (intermezzo 
opuściłem; 
urywek ten ze względu na styl należy do drugiej części; z Nocy na Broken także 
wypuściłem 
coś niecoś)… kiedy skończyłem, kiedy rozległo się ostatnie: „Henryku” — Niemiec 
odezwał 
się rozrzewniony: „Boże! jakie to piękne!” Pryimkow, jakby z radością 
(biedaczysko!), 
zerwał się i zaczął mi dziękować za przyjemność, którą mu sprawiłem… Lecz ja mu 
nie 
odpowiadałem — patrzyłem na Wierę Nikołajewnę… Chciałem usłyszeć, co ona powie. 
Wstała, niepewnym krokiem podeszła do drzwi, zatrzymała się na progu i cicho 
wyszła do 
ogrodu… Rzuciłem się za nią. Zdążyła już odejść kilka kroków; suknia jej bielała 
w gęstym 
mroku.
— No i co? — zawołałem. — Nie podobało się pani?
Zatrzymała się.
— Czy może mi pan zostawić tę książkę? — rozległ się jej głos.
— Podaruję ją pani, Wiero Nikołajewno, jeśli pani chce ją mieć.
— Dziękuję! — powiedziała i odeszła. Pryimkow i Niemiec zbliżyli się do mnie.
— Jak zadziwiająco ciepło! — odezwał się Pryimkow. — Nawet duszno. Ale gdzie 
moja 
żona?
— Zdaje się, że poszła do domu — odpowiedziałem.
— Myślę, że czas na kolację — rzeki. — Pan doskonale czyta — dodał po chwili.
— Zdaje mi się, że Wierze Nikołajewnie podobał się Faust — powiedziałem.
— Niewątpliwie! — wykrzyknął Pryimkow.
— O, na pewno — podchwycił Schimmel.
Weszliśmy do domu.
— Gdzie pani? — spytał Pryimkow napotkaną pokojówkę.
— Pani poszła do sypialni.
Pryimkow ruszył do sypialni.
Wyszedłem z Schimmelem na taras. Starzec podniósł oczy ku niebu.
— Ile gwiazd! — powiedział wolno, zażywając tabaki. — I wszystko to są światy — 
dodał 
i zażył po raz drugi.
Nie uważałem za stosowne odpowiedzieć mu, w milczeniu tylko spojrzałem w górę. 
Tajemny niepokój ciążył mi na sercu… Zdawało mi się, że gwiazdy patrzą na nas w 
skupieniu. Po kilku minutach zjawił wił się Pryimkow i poprosił na kolację. 
Wkrótce nadeszła 
Wiera Nikołajewna. Usiedliśmy do stołu.
— Proszę spojrzeć na Wieroczkę — zwrócił się do mnie Pryimkow.
Popatrzyłem na nią.
— Co? Nic pan nie zauważył?
Istotnie zauważyłem zmianę w jej twarzy, ale nie wiem dlaczego odpowiedziałem:
— Nie, nic.
— Oczy ma zaczerwienione — ciągnął Pryimkow.
Milczałem.
— Niech pan sobie wyobrazi, przychodzę do niej na górę i zastałję ją we łzach. 
Od bardzo 
dawna to jej się nie zdarzyło. Mogę panu powiedzieć, kiedy płakała po raz 
ostatni: w dniu, 
kiedy umarła nasza córeczka Sasza. Widzi pan, co pan narobił swoim Faustem! — 
dodał z 
uśmiechem.
— A więc, Wiero Nikołajewno — zacząłem — teraz mi pani przyzna, że miałem rację, 
kiedy…
— Nie spodziewałam się tego — przerwała mi — ale Bóg wie, czy pan ma rację. Może 
matka dlatego zabraniała mi czytania takich książek, że wiedziała…
Wiera urwała.
— Co wiedziała? — powtórzyłem. — Niech pani powie.
— Po co? I tak mi wstyd. Właściwie dlaczego płakałam? Zresztą porozmawiamy 
jeszcze z 
panem. Nie wszystko zrozumiałam.
— Dlaczegóż pani mi nie przerwała?
— Słowa zrozumiałam i ich znaczenie, ale…
Nie dokończyła zdania i zamyśliła się. W tej chwili z ogrodu dobiegł szum liści 
wstrząśniętych nagłym porywem wiatru. Wiera drgnęła i zwróciła twarz ku 
otwartemu oknu.
— Mówiłem wam, że będzie burza! — wykrzyknął Pryimkow. — A ty, Wiero, dlaczego 
tak się wzdrygasz?
W milczeniu popatrzyła na męża. Słaba i daleka błyskawica oświetliła tajemniczo 
jej 
znieruchomiałą twarz.
— Wszystko to z łaski Fausta — ciągnął Pryimkow. — Po kolacji trzeba będzie 
zaraz się 
położyć… Prawda, panie Schimmel?
— Po rozkoszach duchowych odpoczynek fizyczny jest równie dobroczynny jak 
pożyteczny — odpowiedział dobroduszny Niemiec i wychylił kieliszek wódki.
Zaraz po kolacji rozeszliśmy się. Żegnając się z Wierą Nikołajewną, uścisnąłem 
jej rękę — 
ręka ta była zimna. Poszedłem do wyznaczonego mi pokoju i długo stałem w oknie, 
zanim 
rozebrałem się i położyłem. Przewidywania Pryimkowa sprawdziły się: burza 
nadeszła i 
rozpętała się na dobre. Słuchałem szumu wiatru, szmeru i chlupotania deszczu, 
patrzyłem, jak 
przy każdej błyskawicy stojąca w pobliżu nad jeziorem cerkiew nagle stawała się 
czarna na 
białym tle, to biała na czarnym, to znowu ginęła w mroku. Lecz myśli moje były 
daleko. 
Myślałem o Wierze Nikołajewnie, myślałem o tym, co powie mi, kiedy przeczyta 
sama 
Fausta, myślałem o jej łzach, przypomniałem sobie, jak słuchała…
Burza minęła już dawno — rozbłysły gwiazdy, wszystko dokoła ucichło. Jakiś nie 
znany 
mi ptak śpiewał na różne tony, powtarzając kilka razy z rzędu tę samą frazę. 
Jego dźwięczny, 
samotny głos brzmiał dziwnie wśród głębokiej ciszy; a ja wciąż się nie kładłem…
Następnego ranka wcześniej niż wszyscy zszedłem do salonu i stanąłem przed 
portretem 
pani Jelcow. „No i co, zwyciężyłaś? — pomyślałem z tajemnym uczuciem szyderczego 
tryumfu. — Przeczytałem Jednak twojej córce zakazaną książkę!” Nagle wydało mi 
się… 
zauważyłeś pewnie, że oczy en face zawsze wydają się być utkwione wprost w 
patrzącego… 
ale tym razem wydało mi się, doprawdy, że staruszka zwróciła na mnie oczy z 
wyrzutem.
Odwróciłem się, podszedłem do okna i ujrzałem Wierę Nikołajewnę. Szła przez 
ogród z 
parasolką na ramieniu, w lekkiej białej chustce na głowie. Natychmiast wyszedłem 
z domu i 
przywitałem z nią.
— Nie spałam przez całą noc — powiedziała — i boli mnie głowa; wyszłam na 
powietrze 
— może mi to przejdzie.
— Czyżby to od wczorajszego czytania? — spytałem.
— Oczywiście; nie jestem do tego przyzwyczajona. W tej pana książce są rzeczy, 
które 
mnie prześladują; zdaje mi się, że od nich głowa mi płonie — dodała przyciskając 
rękę do 
czoła.
— To dobrze! — powiedziałem — ale złe jest co innego: obawiam się, żeby 
bezsenność i 
ból głowy nie odebrały pani ochoty do czytania takich książek.
— Myśli pan? — odpowiedziała i zerwała mimochodem gałązkę dzikiego jaśminu. — 
Bóg 
to wie! Zdaje mi się, że kto raz wejdzie na tę drogę, ten już nie zawróci.
Nagle odrzuciła gałązkę.
— Chodźmy, usiądziemy w tej altance — mówiła dalej. — I, proszę bardzo, do 
czasu, póki 
sama nie podejmę tematu, niech mi pan nie wspomina… o tej książce. (Jak gdyby 
się bała 
wymówić: Faust).
Weszliśmy do altanki i usiedliśmy.
— Nie będę mówić pani o Fauście — zacząłem — ale pozwoli pani sobie powinszować 
i 
powiedzieć, że zazdroszczę pani.
— Pan mi zazdrości?
— Tak; teraz, kiedy poznałem panią bliżej, widzę, że z pani sercem czeka na 
panią tyle 
rozkoszy! Są wielcy poeci oprócz Goethego — Szekspir, Schiller… i nasz Puszkin… 
i jego 
powinna pani poznać.
Milczała i kreśliła parasolką na piasku.
O mój drogi przyjacielu! Gdybyś mógł widzieć, jak urocza była w tym momencie: 
blada, 
nieomal przezroczysta, pochylona lek zmęczona, z rozterką w duszy — a jednak 
jasna jak 
niebo! Mówiłem, mówiłem długo, potem umilkłem — i siedziałem tak, milcząc i 
patrząc na 
nią.
Nie podnosiła oczu i dalej to kreśliła parasolką, to zacierała to, co było 
nakreślone. Nagle 
rozległy się szybkie kroki dziecięce i Natasza wbiegła do altanki. Wiera 
Nikołajewna 
wyprostowała się, wstała i ku memu zdumieniu objęła córkę z jakąś porywczą 
tkliwością… 
Nie leży to w jej obyczajach. Potem zjawił się Pryimkow. Siwowłose, akuratne 
dziecię — 
Schimmel, wyjechał przed świtem, by nie opuścić lekcji. Poszliśmy na śniadanie.
Zmęczyłem się jednak; czas skończyć ten list. Zapewne wyda Ci się niedorzeczny i 
chaotyczny. Zresztą sam czuję w sobie chaos. Jestem wytrącony z równowagi. Nie 
wiem, co 
się ze mną dzieje. Wciąż staje mi przed oczami mały pokoik o gołych ścianach, 
lampa, 
otwarte drzwi, zapach i świeżość nocy, a tam, koło drzwi, skupiona młoda twarz, 
lekki biały 
strój… Teraz rozumiem, dlaczego chciałem się z nią ożenić; widać, nie byłem taki 
głupi 
przed wyjazdem do Berlina, jak sądziłem dotąd. Tak, Siemionie Nikołaiczu, w 
dziwnym 
stanie ducha znajduje się Twój przyjaciel. Wiem, że wszystko to minie… a jeśli 
nie minie — 
to cóż? to nie minie. Ale jestem zadowolony z siebie: po pierwsze, spędziłem 
cudowny 
wieczór; a po drugie, jeśli obudziłem tę duszę, to czyż może mnie ktokolwiek 
oskarżać? 
Przygwożdżona do ściany stara dama musi milczeć. Stara! Nie znam wszystkich 
szczegółów 
jej życia, ale wiem, że uciekła z domu ojcowskiego; widać nie na próżno była 
córką Włoszki. 
Chciała ustrzec swą córkę… Zobaczymy.
Rzucam pióro. Ty, szyderco, myśl sobie o mnie, co chcesz, ale pisząc nie 
naigrawaj się ze 
mnie. Jako dwaj starzy przyjaciele powinniśmy się nawzajem oszczędzać. Bądź 
zdrów.
Twój P. B.
LIST PIĄTY 
OD TEGO SAMEGO DO TEGOŻ.
Wieś M***, 26 lipca 1850 r.
Dawno nie pisałem do Ciebie, mój drogi Siemionie Nikołaiczu; zdaje się, że 
przeszło 
miesiąc. Było o czym pisać, ale opanowało mnie lenistwo. Prawdę mówiąc, przez 
cały ten 
czas prawie Cię nie wspominałem. Ale z ostatniego Twego listu do mnie 
wywnioskowałem, 
że robisz na mój rachunek supozycje niesprawiedliwe, a raczej niezupełnie 
sprawiedliwe. 
Myślisz, że kocham się w Wierze (trudno mi jakoś mówić o niej Wiera 
Nikołajewna). Mylisz 
się. Oczywiście, widuję ją często, podoba mi się nadzwyczajnie… zresztą komu by 
się mogła 
nie podobać? Chciałbym widzieć Ciebie na moim miejscu. To jest niezwykłe 
stworzenie! 
Przenikliwość błyskawiczna obok niedoświadczenia dziecka, jasny, zdrowy rozsądek 
i 
wrodzone poczucie piękna, ustawiczne dążenie ku prawdzie, ku wzniosłości i 
zrozumienie dla 
wszystkiego, nawet dla występku, dla śmiesznostek — a nad tym wszystkim, jak 
białe 
skrzydła anioła, łagodny czar kobiecy… Co tu mówić! Wiele rozmawialiśmy, wiele 
czytaliśmy razem w ciągu tego miesiąca. Czytać z nią — to rozkosz, której nie 
doznawałem 
nigdy dotąd. Jak gdyby się odkrywało nowe krainy. Nie opanowuje jej burzliwy 
zachwyt: 
wszystko, co hałaśliwe, jest jej obce; kiedy jej się coś podoba — jaśnieje cała, 
a twarz 
przybiera tak szlachetny i dobry… właśnie dobry wyraz. Od najwcześniejszego 
dzieciństwa 
Wiera nie wiedziała, co to kłamstwo; przywykła do prawdy, oddycha nią, więc w 
poezji 
jedynie prawda wydaje jej się naturalna; poznaje ją natychmiast bez trudu i 
wysiłku, jak 
znajomą dobrze twarz… wielki to przywilej i szczęście! Niepodobna za to samo nie 
wspomnieć z wdzięcznością jej matki. Ileż razy myślałem patrząc na Wierę: tak, 
ma rację 
Goethe — „człek, szlachetny prawdziwie, po omacku odnajdzie drogę swą 
szczęśliwie…”* 
Jedno mnie złości: mąż ciągle tu się kręci. (Proszę Cię, nie śmiej się głupim 
śmiechem, nie 
kalaj nawet myślą naszej czystej przyjaźni). Jest tak zdolny do rozumienia 
poezji, jak ja do 
grania na flecie, a nie chce dać się wyprzedzić żonie, on także chce się 
kształcić. Czasem ona 
sama wyprowadza mnie z cierpliwości: ni stąd, ni zowąd ogarnia ją dziwny 
nastrój: nie chce 
ani czytać, ani rozmawiać, haftuje na krosnach, zajmuje się Nataszą, rozmawia z 
klucznicą, 
nagle biegnie do kuchni albo po prostu siedzi z założonymi rękami i patrzy w 
okno, to znów 
zaczyna grać z nianią w durnia… Zauważyłem, że w tych wypadkach nie należy jej 
niepokoić, lepiej przeczekać, póki sama nie podejdzie, nie zacznie rozmowy albo 
nie weźmie 
się do książki. Ma dużo samodzielności w myśleniu, cieszę się z tego. Pamiętasz, 
jak to 
bywało nieraz w dniach naszej młodości: niejedna dziewczyna powtarzała Ci, jak 
umiała, 
twoje własne słowa, a Ty zachwycałeś się tym echem, a niekiedy nawet adorowałeś 
je, dopóki 
nie rozgryzłeś, o co chodzi. A ta… nie: ma własne zdanie. Nic nie przyjmuje na 
wiarę; nie 
zastraszy jej autorytet; nie będzie się spierać, ale się nie podda. O Fauście 
dyskutowaliśmy z 
nią niejednokrotnie, ale — dziwna rzecz! O Małgorzacie nic sama nie mówi, tylko 
słucha, co 
ja jej powiem. Mefisto przejmuje ją lękiem nie jako diabeł, ale jako „coś, co 
może być w 
każdym człowieku…” To jej własne słowa. Próbowałem jej tłumaczyć, że to „coś” 
nazywamy refleksją; ale nie zrozumiała słowa refleksja w niemieckim sensie: zna 
tylko 
francuskie reflexion* i przyzwyczaiła się uważać ją za pożyteczną. Dziwne są 
nasze stosunki! 
Z pewnego punktu widzenia mogę powiedzieć, że mam na nią duży wpływ i jak gdyby 
wychowuję ją; ale jednocześnie ona — sama tego nie dostrzega — pod wieloma 
względami 
przerabia mnie na lepsze. Na przykład jedynie jej zawdzięczam, że teraz dopiero 
odkryłem, 
ile konwencjonalności i retoryki kryje się w wielu świetnych, słynnych nawet 
utworach 
poetyckich. Jeśli pozostaje chłodna w stosunku do jakiegoś utworu, utwór ten 
staje mi się 
podejrzany. Tak, stałem się lepszy, czystszy. Nie można być blisko niej, widywać 
ją — i 
pozostać tym samym człowiekiem.
Zapytasz, co z tego wszystkiego wyniknie? Myślę, że chyba nic. Spędzę bardzo 
przyjemnie czas do września, a potem wyjadę. Ciemne i smutne wyda mi się życie w 
pierwszych miesiącach… Przywyknę. Wiem, jak niebezpieczny jest wszelki związek 
pomiędzy mężczyzną i młodą kobietą, jak niepostrzeżenie jedno uczucie przechodzi 
w inne… 
Potrafiłbym się oderwać, gdybym nie miał pewności, że oboje jesteśmy zupełnie 
spokojni. 
Prawda, że pewnego razu między nami zaszło coś dziwnego. Nie pamiętam dobrze, 
dlaczego 
— zdaje się, że czytaliśmy Oniegina — pocałowałem jej rękę. Odsunęła się nieco i 
spojrzała 
na mnie badawczo (nie widziałem takiego spojrzenia u żadnej innej kobiety: jest 
w nim i 
zaduma, i skupienie, i jakaś surowość)… nagle zaczerwieniła się, wstała i 
wyszła. Tego dnia 
nie udało mi się już zostać z nią samą. Unikała mnie i przez bite cztery godziny 
grała z 
mężem, nianią i guwernantką w te jakieś swoje atuty! Następnego ranka 
zaproponowała mi 
spacer po ogrodzie. Doszliśmy aż do jeziora. Nagle, nie obracając się ku mnie, 
wyszeptała 
cicho: „Proszę bardzo, na przyszłość niech pan tego nie robi!”, i natychmiast 
zaczęła mi coś 
opowiadać… Byłem bardzo zawstydzony.
Muszę przyznać, że obraz jej nie opuszcza mnie ani na chwilę, może nawet 
zasiadłem do 
tego listu po to, aby móc myśleć i mówić o niej. Słyszę parskanie i tętent; 
zajechał powóz. 
Jadę do nich. Stangret mój nie pyta już, dokąd ma jechać, kiedy siadam do powozu 
— wiezie 
mnie wprost do Pryimkowów. W odległości dwóch wiorst od ich majątku, na ostrym 
skręcie 
drogi, dwór ich ukazuje się nagle zza brzozowego gaju… Za każdym razem ogarnia 
mnie 
radość, gdy tylko błysną w dali jej okna. Schimmel (ten nieszkodliwy staruszek 
przyjeżdża do 
nich od czasu do czasu; książąt X., widzieli, dzięki Bogu, raz jeden tylko)… 
Schimmel nie na 
próżno mówi z właściwą sobie skromną solennością, wskazując dom, w którym 
mieszka 
Wiera: „Tu gości spokój”. Istotnie, w domu tym zamieszkał anioł spokoju…
Skrzydłem swoim otocz mnie,
Niespokojne serce ucisz.
Błogi będzie taki cień
Dla oczarowanej duszy.
Ale dość już; gotów jesteś pomyśleć Bóg wie co. Do następnego razu! Ciekaw 
jestem, co 
napiszę następnym razem? Żegnaj! Przy okazji — wiesz? Ona nigdy nie powie: 
żegnam, 
tylko: a więc, żegnam. Bardzo mi się to podoba.
Twój P. B.
P. S. Nie pamiętam, czy powiedziałem Ci, że wie o tym, iż oświadczyłem się 
kiedyś o nią.
LIST SZÓSTY 
OD TEGO SAMEGO DO TEGOŻ.
Wieś M***, 10 sierpnia 1850 r.
Przyznaj się, że oczekujesz ode mnie listu albo rozpaczliwego, albo pełnego 
zachwytu… 
Ale nic z tego. List mój będzie taki jak wszystkie. Nic nowego nie zdarzyło się 
i chyba nie 
może się zdarzyć. W tych dniach jeździliśmy łódką po jeziorze. Opiszę Ci tę 
przejażdżkę. 
Było nas troje: ona, Schimmel i ja. Nie rozumiem, po co tak często zaprasza tego 
staruszka. 
Książęta X. dąsają się na niego, mówią, że zaczął zaniedbywać lekcje. Zresztą, 
tym razem był 
zabawny. Pryimkow nie pojechał z nami: bolała go głowa. Pogoda była piękna, 
radosna: 
wielkie, jakby postrzępione białe obłoki płynęły po błękitnym niebie, wszędzie 
blask, szum 
listowia, plusk i chlupot wody przy brzegu, na falach lotne, złote błyski, 
świeżość i słońce! 
Początkowo ja i Niemiec wiosłowaliśmy; potem ustawiliśmy żagiel i pomknęliśmy z 
wiatrem. 
Dziób łodzi nurzał się w fali, a ślad za rufą pienił się i syczał. Wiera siadła 
u steru; na głowie 
zawiązała chusteczkę — kapelusz zerwałby wiatr; loki wymykały się spod chustki i 
trzepotały 
łagodnie na wietrze. Mocno trzymała ster opaloną rączką i uśmiechała się do 
bryzgów 
zraszających od czasu do czasu jej twarz. Przykucnąłem na dnie łódki, u jej nóg; 
Niemiec 
wyjął fajkę, zapalił swój knaster i — wyobraź sobie — zaczął śpiewać dosyć 
przyjemnym 
basem. Najpierw odśpiewał starą piosenkę Freut’ euch des lebens*, potem arię z 
Zaczarowanego fletu, potem romans pod tytułem Abecadło miłości — Das A–B–C der 
Liebe. 
W romansie tym przytacza się cały alfabet, ilustrując go naiwnymi żarcikami — 
począwszy 
od A, B, C, D, — Wenn ich Dich sehe!* i kończąc na U, V, W, X — Mach einen 
Knix*. 
Odśpiewał wszystkie kuplety bardzo sentymentalnie; ale trzeba było widzieć, jak 
szelmowsko 
zmrużył lewe oko przy słowie Knix! Wiera roześmiała się i pogroziła mu palcem. 
Powiedziałem, że jak mi się zdaje, pan Schimmel w swoim czasie był chłopakiem na 
schwał. 
„O, tak, nie dałem sobie dmuchać w kaszę!” — odpowiedział z godnością, 
wytrząsnął popiół 
z fajki na dłoń i sięgnął palcami po tytoń, chwacko zagryzł munsztuk cybucha. 
„Kiedy byłem 
studentem — dodał — oho — ho!” Nie powiedział nic więcej; ale co to było za oho 
— ho!… 
Wiera poprosiła go, aby zaśpiewał jakąś studencką pieśń, i staruszek zaśpiewał 
jej: Knaster, 
dengelben*, ale na ostatniej nucie sfałszował. Zbyt się rozochocił. Tymczasem 
wiatr się 
wzmógł, powstały większe fale, łódź pochyliła się lekko; jaskółki wirowały nisko 
dokoła nas. 
Przerzuciliśmy żagiel, zaczęliśmy lawirować. Nagle wiatr zmienił kierunek, nie 
zdążyliśmy 
ustawić żagla — fala przebiegła przez burtę, łódź zaczerpnęła wody. Tutaj 
Niemieć zachował 
się wspaniale — wyrwał mi z rąk linę i ustawił żagiel jak należy, powiedziawszy 
przy tym: 
„Tak się robi w Cuxhaven!” — „So macht man s in Cuxhaven!”
Wiera przestraszyła się zapewne, gdyż zbladła, lecz wedle swego zwyczaju nie 
wyrzekła 
ani słowa, podwinęła suknię i oparła końce bucików o ławkę. Przypomniałem sobie 
nagle 
wiersz Goethego (od pewnego czasu jestem nim zatruty…), pamiętasz: „Na falach 
lśnią 
tysiące rozkołysanych gwiazd”, i powiedziałem go na głos. Kiedy doszedłem do 
słów: „Oczy 
moje, dlaczego opuszczacie się?” — uniosła oczy (siedziałem niżej od niej — jej 
wzrok padał 
na mnie z góry) i długo patrzyła w dal, mrużąc powieki na wietrze… 
Niespodziewanie spadł 
deszcz i jezioro pokryło się pęcherzykami. Zaproponowałem jej swój surdut; 
narzuciła go 
sobie na ramiona. Przybiliśmy do brzegu, ale nie do przystani, i ruszyliśmy do 
domu piechotą. 
Prowadziłem ją pod rękę. Wciąż doznawałem wrażenia, że chcę jej coś powiedzieć; 
ale 
milczałem. Pamiętam jednak, że spytałem ją, dlaczego w domu tak często siedzi 
pod 
portretem pani Jelcow, zupełnie jak pisklę pod skrzydłami matki.
— Pana porównanie jest bardzo trafne — odpowiedziała — nie chciałabym nigdy 
wyjść 
spod jej skrzydeł.
— Nie pragnęłaby pani wyjść na swobodę? — spytałem znowu. Nic nie odpowiedziała.
Nie wiem, dlaczego opowiedziałem Ci o tym spacerze — chyba dlatego, że pozostał 
mi w 
pamięci jako jedno z najpiękniejszych wydarzeń minionych dni, choć w istocie 
rzeczy — cóż 
to za wydarzenie? Było mi tak niewypowiedzianie dobrze i tak wesoło, że łzy, łzy 
szczęścia 
cisnęły się do oczu.
Prawda! Wyobraź sobie: następnego dnia, przechodząc ogrodem koło altanki, nagie 
usłyszałem, że jakiś melodyjny, dźwięczny głos kobiecy śpiewa: Freut’ euch des 
Lebens… 
Zajrzałem do altanki: to była Wiera. „Brawo! — wykrzyknąłem — nie wiedziałem 
nawet, że 
pani ma taki doskonały głos!” Zawstydziła się i umilkła. Bez żartów, ma piękny, 
silny sopran. 
Pewnie nigdy nie podejrzewała nawet, że ma tak dobry głos. Ileż jeszcze kryje 
się w niej 
utajonych skarbów! Ona nie zna siebie. Prawda, że taka kobieta w tych czasach to 
rzadkość?
12 sierpnia.
Wczoraj miałem z nią dziwną rozmowę. Najpierw zgadało się o duchach. Wyobraź 
sobie, 
wierzy w nie i mówi, że ma po temu swoje racje. Pryimkow, który siedział z nami, 
spuścił 
oczy i pokiwał głową, jak gdyby potwierdzając jej słowa. Zacząłem ją rozpytywać, 
ale 
zauważyłem wkrótce, że rozmowa ta sprawia jej przykrość. Mówiliśmy potem o 
wyobraźni, o 
sile wyobraźni. Opowiedziałem, że w młodości, kiedy marzyłem wiele o szczęściu 
(zwykłe 
zajęcie tych, którym w życiu się nie powiodło lub nie wiedzie), między innymi 
marzyłem o 
tym, jakim szczęściem byłoby spędzić kilka tygodni z ukochaną kobietą w Wenecji. 
Tak 
często myślałem o tym, zwłaszcza nocami, że stopniowo w głowie mej utrwalił się 
obraz, 
który mogłem w każdej chwili wywołać przed sobą; wystarczyło mi tylko zamknąć 
oczy, a 
już widziałem: noc, księżyc, światło księżyca białe i delikatne, zapach… 
myślisz, że cytryn? 
nie, wanilii, woń kaktusów, szerokie, gładkie zwierciadło laguny, płaska wyspa 
zarośnięta 
oliwkami; na wyspie, tuż nad brzegiem, niewielki marmurowy dom; okna otwarte na 
oścież; 
nie wiadomo skąd dolatują dźwięki muzyki; w domu krzewy o ciemnych liściach, 
przyćmione 
światło lampy; z parapetu okna zwisa ciężki aksamitny płaszcz ze złoconymi 
frędzlami i 
jednym końcem dotyka wody; oparci łokciami na płaszczu, siedzą on i ona i patrzą 
w dal, tam 
gdzie błyszczą światła Wenecji. Wszystko to stawało przede mną z taką 
wyrazistością, jak 
gdybym patrzył własnymi oczami. Wysłuchała mych bredni i powiedziała, że i ona 
często 
marzy, ale że jej marzenia są inne; widzi siebie albo w stepach Afryki z jakimś 
podróżnikiem, 
albo w poszukiwaniu śladów Franklina na Oceanie Lodowatym; wyobraża sobie żywo 
wszystkie wyrzeczenia, które ją czekają, wszystkie trudności, z którymi trzeba 
walczyć…
— Naczytałaś się opowiadań o podróżach — zauważył jej mąż.
— Zapewne — odpowiedziała — ale skoro już marzyć, to po co marzyć o tym, co jest 
nieosiągalne?
— Dlaczegóż by nie? — podchwyciłem. — Cóż zawiniło to biedne nieosiągalne?
— Źle się wyraziłam — podjęła — chciałam powiedzieć, po co marzyć o sobie, o 
swoim 
szczęściu. Po co o nim myśleć, próżno je gonić, gdy samo nie przychodzi! 
Szczęście jest jak 
zdrowie: jeśli się go nie dostrzega, to znaczy, że je posiadamy.
Słowa te zdziwiły mnie. W tej kobiecie jest wielka dusza, wierz mi… Od Wenecji 
rozmowa przeszła na Włochy, na Włochów. Pryimkow wyszedł, zostaliśmy sami.
— W pani żyłach także płynie włoska krew — powiedziałem.
— Tak — odpowiedziała — chce pan, pokażę panu portret mojej babki.
— Bardzo proszę.
Poszła do swego pokoju i przyniosła stamtąd dosyć duży złoty medalion. Otwarłszy 
medalion ujrzałem miniatury doskonałego pędzla — portret ojca pani Jelcow i jego 
żony, 
owej chłopki z Albano. Uderzyło mnie podobieństwo Wiery do jej dziada. Tylko 
rysy jego, 
ujęte w biały obłok pudrowanych włosów, zdawały się jeszcze surowsze, 
ostrzejsze, a w 
małych żółtych oczach przeświecał jakiś ponury upór. Ale jaką twarz miała 
Włoszka! 
Namiętna, otwarta, jak rozkwitła róża, o wielkich, wilgotnych, wypukłych oczach 
i 
uśmiechających się radośnie pąsowych wargach! Cienkie, zmysłowe nozdrza drgały i 
rozszerzały się jakby po niedawnych pocałunkach; od smagłych policzków wiało 
upałem i 
zdrowiem, czarem młodości i kobiecości… To czoło nigdy nie myślało, i dzięki 
Bogu! 
Namalowana jest w stroju ludowym; malarz (mistrz!) wpiął w jej czarne jak smoła 
włosy, z 
jasnoszarym przebłyskiem, gałązkę winogradu; ta bachiczna ozdoba odpowiada 
świetnie 
wyrazowi jej twarzy. I wiesz, kogo mi przypomina ta twarz? Moją Manon Lescaut w 
czarnej 
ramie. Ale co najbardziej zadziwiające: patrząc na portret uświadomiłem sobie, 
że mimo 
zupełnej odmienności rysów w uśmiechu Wiery, w jej spojrzeniu przebija niekiedy 
to 
podobieństwo…
Tak, powtarzam, ani ona, ani nikt na świecie nie wie jeszcze o wszystkim, co się 
w niej 
kryje…
A propos! Pani Jelcow przed ślubem córki opowiedziała jej całe swe życie, śmierć 
swej 
matki itd., zapewne w dydaktycznym celu. Szczególnie podziałało na Wierę to, co 
usłyszała o 
dziadku, o tajemniczym Ładanowie. Czy nie dlatego wierzy w duchy? Dziwne! Sama 
jest tak 
czysta, tak jasna, a boi się wszystkiego, co mroczne, podziemne, i wierzy w to…
Ale dosyć już. Po co pisać to wszystko? Zresztą, skoro już napisałem, to wysyłam 
do 
Ciebie.
Twój P. B.
LIST SIÓDMY 
OD TEGO SAMEGO DO TEGOŻ.
Wieś M***, 22 sierpnia.
Chwytam za pióro w dziesięć dni po ostatnim liście… O mój przyjacielu, nie mogę 
dłużej 
ukrywać… Jak mi ciężko! Jak bardzo ją kocham! Możesz sobie wyobrazić, z jak 
bolesnym 
dreszczem piszę to słowo fatalne. Nie jestem chłopcem ani nawet młodzieńcem; nie 
jestem 
już w tym okresie, kiedy oszukać innego jest prawie niepodobieństwem, a siebie 
oszukać nic 
nie kosztuje. Wszystko wiem i wszystko widzę jasno. Wiem, że mam pod 
czterdziestkę, że 
ona jest żoną innego, że kocha swego męża; wiem doskonale, że od tego 
nieszczęsnego 
uczucia, które mną owładnęło, nie mogę oczekiwać nic prócz tajemnych męczarni i 
ostatecznego roztrwonienia wszystkich sił życiowych; wiem to wszystko; nie mam 
żadnej 
nadziei i nic nie pragnę; ale świadomość ta nie przynosi mi ulgi. Już od 
miesiąca zauważyłem, 
że ciągnie mnie ku niej coraz bardziej. Trwożyło mnie to nieco, ale i cieszyło 
zarazem. Czyż 
mogłem jednak przypuszczać, że powtórzy się w moim życiu to, co jak młodość jest 
bezpowrotne? Co mówię! Nigdy tak nie kochałem, nie, nigdy! Manon Lescaut, 
Fretillony — 
oto były moje bóstwa. Takie bóstwa rozbić łatwo; a teraz… dopiero teraz 
poznałem, co to 
znaczy kochać kobietę. Wstyd mi nawet mówić o tym, ale tak jest. Wstyd mi… A 
przecież 
miłość — to egoizm; a być egoistą w moim wieku jest nie do darowania; nie można, 
mając 
trzydzieści siedem lat, żyć dla siebie; trzeba żyć pożytecznie, mieć cel w 
życiu, wypełniać 
swój obowiązek, swe przeznaczenie. Już zabrałem się do pracy… I oto znowu jakby 
wszystko 
rozniosła wichura! Rozumiem teraz to, o czym pisałem Ci w pierwszym moim liście; 
zrozumiałem, jakiej próby mi brakowało. Jak niespodzianie spadł na mnie ten 
cios! Stoję i 
patrzę bezmyślnie przed siebie: tuż przed oczami mam czarną zasłonę, w sercu 
ciężar i lęk! 
Panuję nad sobą; zewnętrznie jestem spokojny nie tylko wobec innych, ale nawet 
wobec 
siebie samego: nie mogę przecież szaleć jak chłopak! Ale robak wpełzł w moje 
serce i drąży 
je dniem i nocą. Czy to się skończy? Dotychczas tęskniłem i niepokoiłem się, 
kiedy jej nie 
widziałem, ale przy niej uspokajałem się natychmiast… Teraz jestem niespokojny 
przy niej 
— oto co mnie przejmuje lękiem. O, mój przyjacielu, jak to ciężko wstydzić się 
swych łez, 
ukrywać je!… Jedynie młodość może sobie pozwolić na łzy; to jej wyłączne prawo…
Nie mogę przeczytać tego listu; wyrwał mi się mimo woli, jak jęk. Nie mogę nic 
dodać, nic 
opowiedzieć… Daj mi trochę czasu; oprzytomnieję, zapanuję nad swoimi uczuciami — 
będę 
mówić z Tobą jak mężczyzna; ale teraz chciałbym złożyć głowę na Twej piersi i…
O Mefisto! I ty mi nie pomagasz. Przerwałem celowo, celowo pobudzałem w sobie 
żyłkę 
ironii, przypominałem samemu sobie, jak śmieszne, jak ckliwe będą mi się 
wydawały za pół 
roku te skargi i zwierzenia… Nie! Mefisto jest bezsilny, jego ząb jest stępiony… 
Żegnaj!
Twój P. B.
LIST ÓSMY 
OD TEGO SAMEGO DO TEGOŻ.
Wieś M***, 8 września 1850.
Drogi mój przyjacielu!
Zbyt gorąco wziąłeś do serca mój ostatni list. Wiesz, że zawsze byłem skłonny do 
przesady 
w moich odczuwaniach. Dzieje się to jakoś samo przez się — babska natura! 
Oczywiście, 
minie to z latami; ale przyznaję z żalem, że jak dotąd nie poprawiłem się 
jeszcze. I dlatego 
przestań się niepokoić. Nie zaprzeczam, że Wiera wywarła na mnie wrażenie, ale 
mimo to 
twierdzę, że nie ma w tym wszystkim nic szczególnego. Twój przyjazd, o którym 
piszesz, jest 
niepotrzebny. Pędzić tysiąc wiorst nie wiadomo po co — przecież to byłoby 
szaleństwo! Ale 
jestem Ci niezmiernie wdzięczny za ten nowy dowód Twej przyjaźni i wierz mi, że 
nigdy go 
nie zapomnę. Przyjazd Twój dlatego jeszcze nie ma sensu, że sam zamierzam 
wkrótce 
wyjechać do Petersburga. Kiedy usiądę na Twej kanapie, opowiem Ci wiele, a teraz 
naprawdę 
nie chce mi się: gotów jestem znowu nagadać Bóg wie jakich bzdur. Napiszę do 
Ciebie 
jeszcze przed wyjazdem. A więc do rychłego zobaczenia. Bądź zdrów i wesół i nie 
przejmuj 
się zbytnio losem oddanego Ci
P. B.
LIST DZIEWIĄTY 
OD TEGO SAMEGO DO TEGOŻ.
Majątek P*”. 10 marca 1853.
Długo nie odpowiadałem na Twój list; myślałem o nim przez wszystkie te dni. 
Czułem, że 
nie dyktowała go zwykła ciekawość, lecz prawdziwe przyjacielskie współczucie, a 
jednak 
wahałem się: czy pójść za Twą radą, czy spełnić Twe życzenie? Wreszcie 
zdecydowałem się; 
opowiem Ci wszystko. Czy ulży mi, jak przypuszczasz, ta spowiedź — nie wiem. Ale 
wydaje 
mi się, że nie mam prawa ukryć przed Tobą tego, co zmieniło na zawsze moje 
życie; wydaje 
mi się, że nawet byłbym winien… niestety! bardziej jeszcze winien wobec tego 
niezapomnianego, drogiego cienia, gdybym nie zwierzył naszej smutnej tajemnicy 
jedynemu 
sercu, które jest mi jeszcze drogie. Może Ty jeden na ziemi pamiętasz Wierę i 
sądzisz o niej 
lekkomyślnie i fałszywie; nie mogę do tego dopuścić. A więc dowiedz się 
wszystkiego! 
Niestety! To wszystko można opowiedzieć krótko. To, co było między nami, 
błysnęło jak 
grom i jak grom przyniosło śmierć i zagładę…
Od chwili kiedy jej zabrakło, od chwili kiedy zamieszkałem w tej głuszy, której 
nie 
porzucę już do końca moich dni, minęło już dwa lata, a wszystko jest tak jasne w 
mojej 
pamięci, tak świeże są moje rany, tak gorzkie jest moje nieszczęście…
Nie będzie to skarga. Skarga, rozdrażniając, głuszy smutek, lecz nie mój smutek. 
Zacznę 
moją opowieść.
Pamiętasz mój ostatni list — ten list, w którym chciałem rozproszyć Twoje obawy 
i 
odradziłem Ci wyjazd z Petersburga? Wymuszona niefrasobliwość tego listu wydała 
Ci się 
podejrzana, nie uwierzyłeś w nasze szybkie spotkanie; miałeś rację. W wigilię 
dnia, w którym 
napisałem do Ciebie tamten list, dowiedziałem się, że Wiera mnie kocha.
Po napisaniu tych słów uświadomiłem sobie, jak trudno mi będzie prowadzić 
opowiadanie 
do końca. Nieodstępna myśl o jej śmierci będzie mnie dręczyć ze zdwojoną siłą, 
będą mnie 
palić te wspomnienia… Ale postaram się opanować i albo rzucę pisanie, albo nie 
powiem 
zbędnego słowa.
Oto jak się dowiedziałem, że Wiera mnie kocha. Przede wszystkim muszę powiedzieć 
(a 
Ty uwierzysz mi), że do tego dnia nic nie podejrzewałem. Prawda, że często 
wpadała w 
zadumę, czego nie bywało przedtem; ale nie rozumiałem, dlaczego to się działo. 
Wreszcie 
pewnego dnia, 7 września — pamiętny to dla mnie dzień — oto co się stało. Wiesz, 
jak ją 
kochałem i jak mi było ciężko. Tułałem się jak cień, nie mogłem znaleźć sobie 
miejsca. 
Chciałem zostać w domu, lecz nie wytrzymałem i pojechałem do niej. Zastałem ją 
samą w 
gabinecie. Pryimkowa nie było w domu — pojechał na polowanie. Kiedy wszedłem do 
Wiery, popatrzyła na mnie uważnie i nie odpowiedziała na mój ukłon. Siedziała 
przy oknie; 
na kolanach jej leżała książka, którą poznałem natychmiast: był to mój Faust. 
Twarz jej 
wyrażała zmęczenie. Usiadłem naprzeciw niej. Poprosiła mnie, abym przeczytał na 
głos ten 
dialog Fausta z Małgorzatą, w którym ona pyta go, czy wierzy w Boga. Wziąłem 
książkę i 
zacząłem czytać. Kiedy skończyłem, spojrzałem na nią. Odrzuciwszy głowę na 
oparcie fotela 
i skrzyżowawszy ręce na piersi, wciąż patrzyła na mnie uważnie.
Nie wiem, dlaczego nagle zabiło mi serce.
— Co pan ze mną zrobił? — spytała powoli.
— Jak to? — spytałem stropiony.
— Tak, co pan ze mną zrobił? — powtórzyła.
— Chce pani powiedzieć — zacząłem — po co namówiłem panią do czytania takich 
książek?
W milczeniu wstała i wyszła z pokoju. Patrzyłem za nią, nic nie rozumiejąc.
Na progu zatrzymała się i obróciła ku mnie.
— Kocham pana — powiedziała.
Krew uderzyła mi do głowy…
— Kocham pana, zakochałam się w panu — powtórzyła Wiera.
Wyszła i zamknęła za sobą drzwi. Nie będę Ci opisywał, co się ze mną działo. 
Pamiętam, 
że wyszedłem do ogrodu, zaszyłem się w gąszcz, oparłem się o drzewo i trudno mi 
powiedzieć, jak długo tam stałem. Wszystko we mnie jak gdyby zamarło; chwilami 
uczucie 
szczęśliwości wypełniało moje serce… Nie, nie będę o tym mówić. Z odrętwienia 
wyrwał 
mnie głos Pryimkowa; posłano po niego z wiadomością, że przyjechałem; wrócił z 
polowania 
i szukał mnie wszędzie. Zdumiał się, znalazłszy mnie samego w ogrodzie, bez 
kapelusza, i 
zabrał mnie do domu. „Żona jest w bawialni, chodźmy do niej” — powiedział. 
Możesz sobie 
wyobrazić, z jakim uczuciem przestąpiłem próg bawialni. Wiera siedziała w kącie, 
przy 
krosnach; spojrzałem na nią ukradkiem i długo potem nie podnosiłem oczu. Ku 
mojemu 
zdziwieniu wydawała się spokojna; kiedy mówiła, w głosie jej nie było słychać 
niepokoju. 
Wreszcie zdecydowałem się na nią spojrzeć. Nasze oczy spotkały się… 
Zaczerwieniła się 
leciutko i pochyliła nad kanwą. Obserwowałem ją. Twarz jej wyrażała jakby 
zdumienie; 
smutny uśmiech chwilami drżał na jej wargach.
Pryimkow wyszedł. Uniosła nagle głowę i dość głośno spytała mnie:
— Co pan teraz zamierza zrobić?
Stropiłem się i odpowiedziałem głuchym głosem, że zamierzam spełnić obowiązek 
uczciwego człowieka — i odjechać, „gdyż — dodałem — kocham panią, Wiero, chyba 
pani 
od dawna to zauważyła”. Schyliła się znowu nad kanwą i wpadła w zadumę.
— Muszę z panem pomówić — odezwała się po chwili — proszę przyjść dziś wieczorem 
po herbacie do naszego domku… wie pan, tam gdzie czytał pan Fausta.
Powiedziała to tak wyraźnie, że do dziś dnia nie pojmuję, jak to się stało, że 
Pryimkow, 
który w tym momencie wchodził do pokoju, nic nie słyszał. Powoli, dręcząco 
powoli upłynął 
ten dzień. Wiera oglądała się niekiedy dokoła, jak gdyby pytała siebie, czy nie 
śni? Ale 
zarazem na twarzy jej malowało się zdecydowanie. A ja… nie mogłem się opamiętać. 
Wiera 
mnie kocha! Słowa te nieustannie wirowały w moim umyśle, lecz nie rozumiałem ich 
— nie 
rozumiałem ani siebie, ani jej. Nie mogłem uwierzyć w tak nieoczekiwane, tak 
wstrząsające 
szczęście; z wysiłkiem wspominałem minione chwile i także patrzyłem i mówiłem 
jak we 
śnie…
Po herbacie, kiedy już rozmyślałem nad tym, jak by niepostrzeżenie wymknąć się z 
domu, 
niespodziewanie oznajmiła sama, że chce się przejść, i zaproponowała mi, żebym 
jej 
towarzyszył. Wstałem, wziąłem kapelusz i powlokłem się za nią. Nie śmiałem 
zacząć 
rozmowy, ledwie oddychałem, czekałem na jej pierwsze słowo, czekałem 
wyjaśnienia; ale 
ona milczała. Milcząc doszliśmy do chińskiego domku, milcząc weszliśmy tam. Do 
dziś dnia 
nie wiem, nie mogę pojąć, jak to się stało — nagle ramiona nasze splotły się. 
Jakaś 
niewidzialna siła rzuciła mnie ku niej, ją ku mnie. W gasnącym świetle dnia 
twarz jej z 
odrzuconymi w tył lokami opromienił na chwilę uśmiech rozkoszy i upojenia, usta 
nasze 
zwarły się w pocałunku… Był to nasz pierwszy i ostatni pocałunek.
Nagle wyrwała się z mych objęć i z wyrazem przerażenia w rozszerzonych źrenicach 
cofnęła się gwałtownie.
— Niech pan się obejrzy — wyszeptała drżącym głosem — nic pan nie widzi?
Odwróciłem się szybko.
— Nic. A pani coś widzi?
— Teraz nie, ale widziałam.
— Kogo? Co?
— Moją matkę — powiedziała wolno i ciałem jej wstrząsnął dreszcz.
Ja również drgnąłem, jak gdyby wionął na mnie lodowaty chłód. Ogarnął mnie lęk, 
jak 
przestępcę. Bo czyż nie byłem w tym momencie przestępcą?
— Niech się pani uspokoi! — zacząłem. — Co pani mówi! Proszę mi lepiej 
powiedzieć…
— Nie, na Boga, nie! — przerwała mi i chwyciła się za głowę. — To obłęd… 
Wariuję… 
Nie można z tym żartować — to śmierć… Żegnaj…
Wyciągnąłem ku niej ręce.
— Na miłość boską, niech pani zostanie jeszcze przez chwilę — wykrzyknąłem w 
mimowolnym porywie. Nie wiedziałem, co mówię, ledwie trzymałem się na nogach. — 
Na 
Boga… przecież to okrutne…
Spojrzała na mnie.
— Jutro, jutro wieczorem — powiedziała pośpiesznie — nie dziś, proszę… niech pan 
odejdzie dziś… jutro wieczorem niech pan przyjdzie do furtki ogrodowej, koło 
jeziora. Będę 
tam, przyjdę… przysięgam ci, że przyjdę — dodała w nagłym uniesieniu i oczy jej 
rozbłysły 
— ktokolwiek by mnie zatrzymywał… przysięgam! Powiem ci wszystko, tylko puść 
mnie 
dzisiaj.
I znikła, zanim zdążyłem powiedzieć słowo.
Wstrząśnięty do głębi, stałem w miejscu. Kręciło mi się w głowie. Za szaleńczą 
radością, 
wypełniającą moje jestestwo, czaiło się uczucie lęku… Obejrzałem się. Straszny 
wydał mi się 
pusty, wilgotny pokój, w którym stałem, pokój o niskim pułapie i ciemnych 
ścianach.
Wyszedłem i ociężale powlokłem się w stronę domu. Wiera czekała na mnie na 
tarasie; 
gdy tylko zbliżyłem się, weszła do domu i zaraz poszła do sypialni.
Odjechałem.
Jak spędziłem noc i następny dzień, tego się nie da opisać. Pamiętam tyle, że 
leżałem z 
twarzą ukrytą w dłoniach, że wspominałem jej uśmiech przed pocałunkiem i 
szeptałem: 
„Więc wreszcie ona…”
Przypomniały mi się także słowa pani Jelcowej, cytowane przez Wierę. Powiedziała 
jej 
kiedyś: „Jesteś jak lód: dopóki nie roztajesz, jesteś twarda jak kamień, a kiedy 
roztajesz, śladu 
z ciebie nie zostanie”.
Przypomniało mi się jeszcze i to: któregoś dnia rozmawialiśmy o tym, co to jest 
umiejętność, talent.
— Ja umiem tylko jedno — powiedziała — milczeć do ostatniego tchnienia.
Wówczas tego nie rozumiałem.
„Ale co oznaczał jej przestrach? — pytałem siebie. — Czyżby rzeczywiście ujrzała 
matkę? 
Imaginacja!” — myślałem i znowu czekałem w udręce.
Ten beztroski list — strach pomyśleć! — napisałem do Ciebie tego dnia.
Wieczorem — słońce jeszcze nie zaszło — stałem już w odległości pięćdziesięciu 
kroków 
od furtki ogrodowej, w wysokiej, gęstej wierzbinie na brzegu jeziora. 
Przyszedłem z domu 
piechotą. Przyznaję się ze wstydem: pierś moją wypełniał strach, najbardziej 
małoduszny 
strach; co chwila przebiegał mnie dreszcz… lecz nie czułem skruchy. Ukrywszy się 
wśród 
gałęzi, nie spuszczałem oczu z furtki. Nie otwierała się. Słońce już zaszło, 
zmierzchało; 
zaświeciły gwiazdy, pociemniało niebo. Nikt się nie zjawiał. Paliła mnie 
gorączka. Nadeszła 
noc. Nie mogłem już czekać dłużej, wyszedłem ostrożnie z krzaków i cicho 
podkradłem się 
ku furtce. W ogrodzie panowała cisza. Zawołałem szeptem Wierę, potem drugi raz i 
trzeci… 
Nie odpowiedział mi żaden głos. Minęło jeszcze pół godziny, godzina; ściemniło 
się zupełnie. 
Oczekiwanie wyczerpało mnie; pociągnąłem ku sobie furtkę, otworzyłem ją i na 
palcach, jak 
złodziej, ruszyłem ku domowi. Zatrzymałem się w cieniu lip.
W domu prawie wszystkie okna były oświetlone; jakieś postacie snuły się tam i z 
powrotem z pokoju do pokoju. Zdziwiło mnie to; zegarek mój, o ile tylko zdołałem 
dojrzeć w 
ciemnym blasku gwiazd, wskazywał wpół do dwunastej. Nagle za domem rozległ się 
turkot 
— odjeżdżał powóz.
„Pewnie goście” — pomyślałem. Straciwszy wszelką nadzieję zobaczenia się z 
Wierą, 
wyszedłem z ogrodu i szybkim krokiem poszedłem do domu. Wrześniowa noc była 
ciemna, 
lecz ciepła i bezwietrzna. Uczucie nie tyle gniewu, ile smutku, które owładnęło 
mną 
przedtem, rozwiało się powoli, i wróciłem do siebie trochę zmęczony szybkim 
marszem, lecz 
uspokojony nocną ciszą, szczęśliwy i prawie wesoły. Wszedłem do sypialni, 
odesłałem 
Timofieja, nie rozbierając się padłem na łóżko i pogrążyłem się w marzeniach.
Z początku marzenia te były radosne; lecz wkrótce zauważyłem w sobie dziwną 
przemianę. Zacząłem odczuwać tajemną, dręczącą zgryzotę, jakiś głęboki 
wewnętrzny 
niepokój. Nie mogłem zrozumieć powodu tego uczucia, ale ogarniał mnie lęk i 
udręka, jak 
gdyby groziło mi bliskie nieszczęście, jak gdyby ktoś drogi mi cierpiał i wzywał 
mojej 
pomocy. Na stole niewielkim, nieruchomym płomieniem paliła się woskowa świeczka, 
wahadło stukało ciężko i miarowo. Oparłem głowę na dłoni i wpatrywałem się w 
półmrok 
pustego pokoju. Pomyślałem o Wierze i serce zadrgało mi boleśnie; wszystko, co 
tak mnie 
cieszyło, zdało mi się teraz tym, czym było w istocie — nieszczęściem, 
nieuniknioną klęską. 
Uczucie smutku i beznadziejności wzbierało we mnie z każdą chwilą; nie mogłem 
dłużej 
uleżeć; wydało mi się znowu, że ktoś woła mnie błagalnym głosem… Uniosłem głowę 
i 
drgnąłem; tak, nie omyliłem się: żałosny krzyk dobiegł mnie z daleka i 
przylgnął, dzwoniąc 
lekko, do czarnej szyby okna. Ogarnął mnie strach; zerwałem się z łóżka i 
otworzyłem okno. 
Wyraźny jęk wpadł do pokoju i jakby krążył nade mną. Zlodowaciały z przerażenia, 
wsłuchiwałem się w jego ostatnie zamierające echo. Zdawało się, że zarzynają 
kogoś w oddali 
i nieszczęsny na próżno błaga o zmiłowanie. Czy to był krzyk sowy w zagajniku, 
czy jakaś 
inna istota wydała ten jęk — z tego nie zdawałem sobie wówczas sprawy, ale jak 
Mazepa 
Koczubejowi, odpowiedziałem krzykiem na ten złowieszczy dźwięk.
— Wiera! Wiera! — wykrzyknąłem — czy to ty mnie wzywasz?
Zdumiony i zaspany Timofiej stanął przede mną.
Opamiętałem się, wypiłem szklankę wody, przeszedłem do innego pokoju; lecz sen 
nie 
nadszedł. Serce biło mi boleśnie i powoli. Nie mogłem już oddawać się marzeniom 
o 
szczęściu; nie śmiałem już wierzyć w szczęście.
Następnego dnia przed obiadem pojechałem do Pryimkowa. Spotkał mnie z twarzą 
zatroskaną.
— Żona mi zachorowała — zaczął — leży w łóżku; posyłałem po doktora.
— Co się stało?
— Nie wiem. Wczoraj wieczorem wyszła do ogrodu i nagłe wróciła nieprzytomna, 
przerażona. Pokojówka przybiegła po mnie. Przychodzę, pytam: co ci jest? Nic nie 
odpowiedziała i od razu się położyła; w nocy dostała gorączki. W malignie 
majaczyła, 
mówiła Bóg wie co, wspominała pana. Pokojówka powiedziała mi dziwną rzecz — że 
niby 
Wieroczce w ogrodzie przywidziała się matka — nieboszczka, że idzie naprzeciw 
niej z 
otwartymi ramionami.
Możesz sobie wyobrazić, co odczuwałem słuchając tych słów.
— Oczywiście, to wszystko głupstwa — mówił dalej Pryimkow — ale muszę przyznać, 
że 
mojej żonie trafiały się rzeczy niezwykłe.
— A czy Wiera Nikołajewna bardzo źle się czuje?
— Tak, niedobrze; w nocy było bardzo źle; teraz jest nieprzytomna.
— A co mówi doktor?
— Mówi, że trudno jeszcze rozpoznać chorobę.
12 marca.
Nie mogę pisać dalej tak, jak zacząłem, drogi przyjacielu; to ponad moje siły i 
zbyt jątrzy 
moje rany. Mówiąc słowami lekarza, choroba została rozpoznana i Wiera umarła na 
tę 
chorobę. Nie przeżyła dwóch tygodni od fatalnego dnia naszej krótkiej schadzki. 
Widziałem 
ją jeszcze raz przed śmiercią. Nie mam wspomnienia bardziej rozdzierającego. 
Wiedziałem 
już od lekarza, że nie ma nadziei. Późnym , wieczorem, kiedy wszyscy ułożyli się 
do snu, 
podkradłem się do drzwi jej sypialni i zajrzałem tam. Wiera leżała w łóżku z 
zamkniętymi 
oczami, drobna, z gorączkowymi wypiekami na policzkach. Patrzyłem na nią jak 
skamieniały. 
Nagle otworzyła oczy, utkwiła je we mnie i wyciągając przed siebie wychudłą rękę 
powiedziała:
Kto się z ziemi wyłania?
Świętość wejścia zabrania!
To on…*
głosem tak strasznym, że rzuciłem się do ucieczki. Prawie w ciągu całej swej 
choroby 
mówiła w malignie o Fauście albo o swej matce, którą nazywała raz Martą, to 
znowu matką 
Małgorzaty.
Wiera umarła. Byłem na jej pogrzebie. Od tego czasu porzuciłem wszystko i 
zamieszkałem 
tu na zawsze.
Pomyśl teraz o tym, co Ci opowiedziałem; pomyśl o niej, o tej istocie, co 
zginęła tak 
szybko. Jak to się stało, jak wytłumaczyć to niezrozumiałe wkroczenie umarłej w 
sprawy 
żyjących — tego nie wiem i nigdy wiedzieć nie będę; ale zgodzisz się, że to nie 
atak 
dziwacznej melancholii, jak się wyrażasz, nakazał mi odejść od ludzi. Nie jestem 
już tym, 
którego znałeś: wierzę w rzeczy, w które nie wierzyłem ongiś. Przez cały ten 
czas myślałem 
tak wiele o tej nieszczęsnej kobiecie (omal nie powiedziałem — dziewczynie), o 
jej 
pochodzeniu, o tajemnej igraszce losu, który my, ślepi, zwiemy ślepym 
przypadkiem. Kto 
wie, ile każdy z nas, żyjących na ziemi, pozostawia nasion, którym sądzone 
wzejść po jego 
śmierci? Kto potrafi powiedzieć, jakim tajemnym łańcuchem powiązane są losy 
człowieka z 
losem jego dzieci, jego potomków, i jak ciążą na nich jego dążenia, jak płacić 
muszą za jego 
błędy? Wszyscy powinniśmy się ukorzyć i skłonić głowy przed nieznanym.
Tak, Wiera zginęła, a ja ocalałem. Pamiętam, kiedy byłem jeszcze dzieckiem, 
mieliśmy w 
domu piękny wazon z przezroczystego alabastru. Ani jedna plamka nie kalała jego 
dziewiczej 
białości. Pewnego dnia zostałem sam w domu i zacząłem przechylać postument, na 
którym 
stał wazon… Wazon spadł nagle i rozbił się na drobne kawałki. Zamarłem z 
przerażenia i 
stałem znieruchomiały nad skorupami. Wszedł ojciec, zobaczył mnie i powiedział: 
„Spójrz, 
coś ty zrobił — nie będzie już w naszym domu tego pięknego wazonu; to się już 
niczym nie 
da naprawić”. Zacząłem szlochać. Wydało mi się, że popełniłem przestępstwo.
Stałem się człowiekiem dojrzałym i lekkomyślnie roztrzaskałem po stokroć 
drogocenniejsze naczynie…
Próżno powtarzam sobie, że przecież nie mogłem spodziewać się tak szybkiego 
rozstrzygnięcia, że poraziła mnie jego raptowność, że nie domyślałem się nawet, 
kim była 
Wiera. Rzeczywiście, umiała milczeć do ostatniego tchnienia. Powinienem był 
uciekać, gdy 
tylko uczułem, że ją kocham, kocham kobietę zamężną; lecz zostałem — i rozbiłem 
w 
kawałki tę cudowną istotę, i z niemą rozpaczą patrzę na dzieło swych rąk.
Tak, pani Jelcow strzegła zazdrośnie swej córki. Strzegła jej do końca i przy 
pierwszym 
nieostrożnym kroku zabrała ją ze sobą do grobu.
Czas kończyć… Nie powiedziałem Ci nawet setnej części tego, co należało; ale dla 
mnie i 
tego za dużo. Niechaj teraz opadnie na dno duszy wszystko, co wypłynęło… Kończąc 
powiem Ci, że z doświadczenia ostatnich lat wyniosłem jedno przekonanie: życie — 
to nie 
żart, nie zabawa; życie — to nawet nie upojenie… życie — to ciężki trud. 
Wyrzeczenie, 
ustawiczne wyrzeczenie — oto jego ukryta treść, jego tajemnica; nie wypełnienie 
najdroższych myśli i marzeń, nawet najbardziej wzniosłych — lecz spełnienie 
obowiązku, oto 
o czym powinien myśleć człowiek; nie nałożywszy na siebie łańcucha, żelaznego 
łańcucha 
obowiązku, człowiek nie dojdzie bez upadku do końca swej drogi; a tymczasem 
sądzimy za 
młodu, że im swobodniej, tym lepiej, tym dalej zajdziemy. W młodości można tak 
myśleć; ale 
wstyd cieszyć się fałszem, kiedy surowe oblicze prawdy zajrzało ci wreszcie w 
oczy.
Żegnaj. Dawniej dodałbym: bądź szczęśliwy; teraz powiem Ci: staraj się żyć, to 
nie jest tak 
łatwe, jak się wydaje. Wspominaj mnie, nie w chwilach smutku — w chwilach 
zadumy, i 
chroń w sercu czysty i nieskalany obraz Wiery… Żegnaj raz jeszcze!
Twój P. B.
1856
Przełożyła Zofia Kaczorowska
ASIA
I
— Miałem wtedy dwadzieścia pięć lat — zaczął N. N. — a zatem, jak pan widzi, to 
sprawa 
dawno minionych dni. Właśnie wyrwałem się na swobodę i wyjechałem za granicę, 
nie po to, 
by „dokończyć edukacji”, jak to się wówczas mawiało, ale po prostu chciało mi 
się popatrzeć 
na świat boży. Byłem zdrów, młody, wesoły, pieniędzy mi nie brakowało, trosk 
jeszcze nie 
zdążyłem doświadczyć — żyłem lekkomyślnie, robiłem, co chciałem, słowem, 
kwitłem. Nie 
przychodziło mi wtedy na myśl, że człowiek nie jest rośliną i kwitnąć długo mu 
nie dano. 
Młodość zajada złocone pierniczki i myśli, że to chleb powszedni, aż przyjdzie 
chwila, że i 
chleba zabraknie… ale o tym nie warto mówić.
Podróżowałem bez celu, bez planu; zatrzymywałem się, gdzie mi się podobało, i 
ruszałem 
dalej, gdy tylko odczułem chęć ujrzenia nowych twarzy — właśnie twarzy. 
Interesowali mnie 
wyłącznie ludzie: nienawidziłem ciekawych pomników, wspaniałych zbiorów sztuki; 
już sam 
widok woźnego gniewał mnie i drażnił; omal nie oszalałem w drezdeńskim „Grüne 
Gewölbe”. Natura działała na mnie nadzwyczajnie, ale nie lubiłem tak zwanych jej 
cudów — 
niebotycznych gór, skał, wodospadów; nie lubiłem, żeby mi się narzucała, żeby mi 
przeszkadzała. Lecz twarze, żywe twarze ludzkie, rozmowy ludzi, ich ruchy, 
śmiech — oto 
bez czego nie mogłem się obyć. W tłumie było mi zawsze szczególnie lekko i 
radośnie; 
chętnie szedłem tam, gdzie szli inni, krzyczałem, gdy inni krzyczeli, a 
jednocześnie lubiłem 
patrzeć, jak ci inni krzyczą. Bawiło mnie obserwowanie ludzi… właściwie nawet 
ich nie 
obserwowałem — przyglądałem im się z radosną, nienasyconą ciekawością. Ale znowu 
się 
oddalam od tematu.
Otóż przed dwudziestu laty zatrzymałem się w niewielkim miasteczku niemieckim 
Z., na 
lewym brzegu Renu. Szukałem samotności: pewna młoda wdówka, którą poznałem u 
wód, 
zadała mi niedawno cios w serce. Była bardzo ładna, rozumna, kokietowała 
wszystkich — i 
mnie, grzesznego — z początku nawet ośmielała mnie, a potem zraniła okrutnie, 
poświęcając 
moją osobę dla rumianego porucznika bawarskiego. Szczerze mówiąc, rana w mym 
sercu nie 
była zbyt głęboka; poczytywałem jednak za swój obowiązek na jakiś czas oddać się 
smutkowi 
i samotności — młodość zna i takie uciechy! — zamieszkałem więc w Z.
Miasteczko to upodobałem sobie ze względu na jego piękne położenie u stóp dwóch 
wysokich wzgórz, na jego stare mury obronne i wieże, wiekowe lipy i wysoki most 
na 
przejrzystej rzeczce wpadającej do Renu — najbardziej zaś ze względu na dobre 
wino. Tuż po 
zachodzie słońca wąziutkimi ulicami miasteczka spacerowały (było to w czerwcu) 
śliczne 
jasnowłose Niemeczki, które spotkawszy cudzoziemca wołały miłymi głosikami: 
„Gufen 
Abend!”* — a niektóre z nich nie wracały do domu nawet wtedy, gdy spoza stromych 
dachów 
starych kamieniczek ukazywał się księżyc i drobne kamienie bruku rysowały się 
wyraźnie w 
jego nieruchomych promieniach. Lubiłem wałęsać się wówczas po mieście; księżyc 
jak 
gdyby patrzył na nie uważnie z czystego nieba, a miasto czuło to spojrzenie i 
trwało ciche i 
czujne, oblane całe światłem księżycowym, tym beznamiętnym, a jednak z lekka 
niepokojącym serce światłem. Na wysokiej gotyckiej dzwonnicy bladym złotem lśnił 
kogut; 
takim samym złotem mienił się nurt na czarno połyskującej rzeczce; cienkie 
świece (Niemcy 
są oszczędni!) tliły się skąpo w wąskich oknach pod łupkowymi dachami; gałązki 
winorośli 
tajemniczo wysuwały swe skręcone wąsiki spoza murowanych ogrodzeń; oto w cieniu 
starej 
studni na trójkątnym rynku przemknęło coś białego; nagle rozległ się senny 
gwizdek nocnego 
stróża, poczciwy pies warczał z cicha, ciepłe powietrze tak przymilnie owiewało 
twarz, a lipy 
pachniały tak słodko, że pierś mimo woli oddychała coraz głębiej i imię 
„Gretchen” — ni to 
okrzyk, ni to pytanie — cisnęło się na usta.
Miasteczko Z. leży o dwie wiorsty od Renu. Często chodziłem na brzeg tej 
majestatycznej 
rzeki i przesiadywałem długie godziny na kamiennej ławce pod olbrzymim samotnym 
jesionem, nie bez pewnej emocji marząc o wiarołomnej wdówce. Poprzez gałęzie 
jesionu 
przeglądała smutnie mała figurka Madonny o prawie dziecięcej twarzy i czerwonym 
sercu, 
przeszytym mieczami. Na przeciwległym brzegu leżało miasteczko L., niewiele 
większe od 
tego, w którym mieszkałem. Pewnego wieczora siedziałem na swej ulubionej ławce i 
patrzyłem to na rzekę, to na niebo, to na winnice. Tuż przede mną płowowłose 
chłopaki 
wdrapywały się na łódź wyciągniętą na brzeg i wywróconą smołowanym brzuchem do 
góry. 
Małe stateczki z wydętymi żaglami posuwały się wolno; zielonkawe fale 
przepływały obok, 
marszcząc się z lekka i cicho szemrząc. Niespodziewanie dobiegły mnie dźwięki 
muzyki; 
zacząłem nasłuchiwać. W miasteczku L. grano walca; kontrabas huczał donośnie, 
niewyraźnie zanosiły się skrzypce, ochoczo świstał flet.
— Co to? — spytałem zbliżającego się staruszka w welwetowej kamizelce, 
niebieskich 
pończochach i pantoflach z klamrami.
Staruszek przesunął najpierw cybuch fajki z jednego kąta ust w drugi, po czym 
odpowiedział: — To studenci z B. przyjechali na komers.
„Trzeba zobaczyć ten komers — pomyślałem — a przy tym nie byłem jeszcze w L.” 
Odszukałem przewoźnika i przeprawiłem się na drugą stronę.
II
Nie każdy może wie, co to jest komers. Jest to swego rodzaju uroczysty bankiet, 
na którym 
zbierają się studenci — krajanie lub członkowie jednego stowarzyszenia 
(Landsmannschaft). 
Prawie wszyscy uczestnicy komersu przywdziewają starodawny strój niemieckich 
studentów: 
węgierki, wysokie buty i malutkie czapeczki z otokami określonych barw. 
Zazwyczaj 
studenci zbierają się w porze obiadowej i pod przewodnictwem seniora, czyli 
starosty, ucztują 
do rana, piją, śpiewają pieśni, Landesvater, Gaudeamus, palą, naigrawają się z 
filistrów, 
niekiedy wynajmują orkiestrę.
Taki właśnie komers odbywał się w L.. w ogródku od ulicy przed niewielkim 
budynkiem 
hotelu „Pod Słońcem”. Nad hotelem i w ogródku powiewały flagi; studenci 
siedzieli przy 
stołach, pod małymi strzyżonymi lipami; pod jednym ze stołów leżał olbrzymi 
buldog; z 
boku, w altance okrytej bluszczem, muzykanci gorliwie przygrywali pokrzepiając 
się od 
czasu do czasu piwem. Na ulicy, przed niskim ogrodzeniem, zebrał się spory tłum: 
poczciwi 
obywatele miasteczka L. nie chcieli przepuścić okazji obejrzenia przyjezdnych 
gości.
Wmieszałem się w tłum widzów. Z przyjemnością patrzyłem na twarze studentów; ich 
uściski, okrzyki, niewinna kokieteria młodości, iskrzące się spojrzenia, śmiech 
bez powodu 
— najlepszy ze wszystkich śmiechów — całe to radosne wrzenie młodego, świeżego 
życia, te 
porywy — nie wiadomo dokąd, byle naprzód — ten szczery rozmach wzruszał mnie i 
podniecał. .,A może by tak pójść do nich?” — pytałem siebie.
— Czy nie dość już, Asiu? — odezwał się nagle za mną męski głos po rosyjsku.
— Poczekajmy jeszcze — odpowiedział inny, kobiecy głos w tym samym języku.
Odwróciłem się szybko. Wzrok mój zatrzymał się na przystojnym młodzieńcu w 
czapce i 
luźnej kurtce, który trzymał pod rękę niewysoką dziewczynę w słomkowym 
kapeluszu, 
zakrywającym górną część twarzy.
— Państwo Rosjanie? — wyrwało mi się mimo woli.
Młodzieniec uśmiechnął się i odrzekł:
— Tak, Rosjanie.
— Nigdy bym się nie spodziewał… w takim zakątku — zacząłem.
— My również nie spodziewaliśmy się — przerwał mi — a więc tym lepiej. Pozwoli 
pan, 
że się przedstawię: Gagin, a to moja — zaciął się na chwilę — moja siostra. A 
czy można 
wiedzieć, jak się pan nazywa?
Wymieniłem nazwisko i rozgadaliśmy się. Dowiedziałem się, że Gagin, podróżując 
jak ja 
dla własnej przyjemności, przed tygodniem przyjechał do miasteczka L. i tu 
ugrzązł. Mówiąc 
szczerze, za granicą niechętnie zawierałem znajomości z Rosjanami. Poznawałem 
ich z 
daleka po ruchach, kroju ubrania, a najłatwiej — po wyrazie twarzy. Pogardliwy, 
zarozumiały, a często władczy, przechodził nagle w wyraz niepewności i 
onieśmielenia… 
Człowiek ów stawał się nagle czujny, oczy biegały mu niespokojnie… „O mój Boże! 
Czy aby 
nie powiedziałem jakiegoś głupstwa, czy nie śmieją się ze mnie?” — jakby mówiło 
to 
rozbiegane spojrzenie. Mijała chwila — i znów powracała dostojność fizjonomii, 
ustępując od 
czasu do czasu tępemu zdumieniu. Tak, unikałem Rosjan, ale Gagin spodobał mi się 
od razu. 
Bywają takie szczęśliwe twarze: każdy patrzy na nie z przyjemnością, jak gdyby 
grzały czy 
pieściły wzrok; Gagin miał właśnie taką twarz — miłą, ujmującą, o dużych 
łagodnych 
oczach, okoloną miękkimi, falującymi włosami. Mówił tak, że nawet nie widząc 
jego twarzy, 
w samym jego głosie czuło, się uśmiech.
Dziewczyna, którą przedstawił jako siostrę, od pierwszego spojrzenia wydała mi 
się pełna 
wdzięku. Było coś swoistego, coś szczególnego w rysach jej śniadej okrągłej 
twarzyczki o 
niewielkim cienkim nosku, niemal dziecięcych policzkach i czarnych błyszczących 
oczach. 
Zbudowana była harmonijnie, ale jakby nie w pełni jeszcze rozwinięta. Zupełnie 
niepodobna 
była do brata.
— Może pan wstąpi do nas? — zwrócił się do mnie Gagin — dość chyba napatrzyliśmy 
się na Niemców. Nasi co prawda połamaliby krzesła i potłukli szyby, ale ci są 
już przesadnie 
skromni. Jak myślisz, Asiu, pójdziemy do domu?
Dziewczyna potakująco kiwnęła głową.
— Mieszkamy za miastem — ciągnął dalej Gagin — wśród winnic, w samotnym domku, 
wysoko. Ślicznie tam jest — zobaczy pan. Gospodyni obiecała nam kwaśne mleko. 
Niedługo 
już ściemni się i będzie panu przyjemniej przeprawić się przez Ren przy 
księżycu.
Wyruszyliśmy. Poprzez niską bramę miejską (miasto otoczone było ze wszystkich 
stron 
starym kamiennym murem, ocalały nawet jeszcze niektóre strzelnice) wyszliśmy w 
pole i 
uszedłszy ze sto kroków wzdłuż murowanego ogrodzenia, zatrzymaliśmy się przed 
wąską 
furtką. Gagin otworzył ją i poprowadził nas w górę stromą ścieżką. Po obydwu jej 
stronach na 
tarasach zbocza rozłożyły się winnice; słońce dopiero co zaszło i delikatne 
purpurowe światło 
kładło się na zielone łozy, na wysokie paliki, na suchą ziemię, usianą gęsto 
większym i 
drobniejszym kamieniem ciosowym, na białą ścianę niewielkiego domu, przekreśloną 
na 
krzyż czarnymi belkami, o czterech jasnych okienkach; dom stał na szczycie 
wzgórza.
— Otóż i nasza siedziba! — zawołał Gagin, gdy zbliżyliśmy się do domku — a oto 
gospodyni niesie mleko. Guten Abend, Madame… Zaraz zabierzemy się do jedzenia; 
ale 
przedtem — dodał — proszę się obejrzeć; co za widok!
Widok był rzeczywiście wspaniały. Przed nami, wśród zielonych brzegów, srebrzył 
się 
Ren; w jednym tylko miejscu pałał szkarłatnym złotem zachodu. Przytulone do 
brzegu 
miasteczko ukazywało wszystkie swe domy i ulice; dokoła szeroko rozpościerały 
się pola i 
wzgórza. W dole było pięknie, ale jeszcze piękniej w górze; uderzyła mnie 
zwłaszcza 
czystość i głębia nieba, świetlistość powietrza. Delikatne i lekkie, kołysało 
się i falowało, jak 
gdyby na wysokości miało więcej swobody.
— Wybraliście państwo piękne mieszkanie — powiedziałem.
— To Asia znalazła — odrzekł Gagin. — Asiu — mówił dalej — zakrzątnij się. Każ 
podać 
wszystko tutaj. Zjemy kolację na powietrzu. Tu lepiej słychać muzykę. Czy pań 
zauważył — 
dodał zwracając się do mnie — że z bliska niejeden walc wydaje się lichy — 
pospolite, 
ordynarne dźwięki — a z oddali — cudo! i może poruszyć najromantyczniejsze 
struny w 
sercu człowieka.
Asia — właściwie na imię miała Anna, ale Gagin nazywał ją Asią, pozwól mi więc, 
czytelniku, również tak ją nazywać — weszła do domu i wkrótce wróciła z 
gospodynią. Obie 
niosły na wielkiej tacy garnek mleka, talerze, łyżki, cukier, poziomki i chleb. 
Usiedliśmy do 
kolacji. Asia zdjęła kapelusz: jej czarne włosy, obcięte i przyczesane po 
chłopięcemu, opadały 
dużymi puklami na szyję i uszy. Z początku jak gdyby boczyła się na mnie, lecz 
Gagin 
powiedział jej:
— Asiu, nie trzeba się boczyć. Pan nie gryzie.
Uśmiechnęła się i wkrótce już sama mnie zagadywała. Nie widziałem bardziej 
ruchliwego 
stworzenia. Ani chwili nie siedziała spokojnie: wstawała, wbiegała do domu i 
wracała znowu, 
nuciła półgłosem, często się śmiała, i to najniezwyklej w świecie — zdawało się, 
że nie 
śmieje się z tego, co słyszy, lecz z przeróżnych myśli, które przychodziły jej 
do głowy. Duże 
jej oczy patrzyły prosto, jasno i śmiało, lecz chwilami powieki mrużyły się i 
wówczas 
spojrzenie stawało się głębokie i tkliwe.
Przegawędziliśmy ze dwie godziny. Dzień zgasł od dawna i wieczór, z początku 
cały w 
płomieniach, potem jasny i różowy, potem blady i zamglony, powoli topniał 
przechodząc w 
noc, a gawęda nasza wciąż przeciągała się, przyjazna i spokojna jak powietrze, 
które nas 
otaczało. Gagin kazał przynieść butelkę reńskiego; wypiliśmy ją bez pośpiechu. 
Jak przedtem, 
dolatywały do nas dźwięki muzyki; wydały się bardziej rzewne i tkliwe; w mieście 
i nad 
rzeką zapalały się światła. Asia nagle opuściła głowę, tak że kędziory spadły 
jej na oczy, 
umilkła i westchnęła, a potem powiedziała, że chce jej się spać, i poszła do 
domu; 
dostrzegłem jednak, że nie zapalając świecy, długo stała w zamkniętym oknie. 
Wreszcie 
wzeszedł księżyc i rozbłysnął na wodach Renu; wszystko stanęło w świetle, potem 
w cieniu, 
zmieniło się, nawet wino w rżniętych szklankach zalśniło tajemniczym blaskiem. 
Wiatr 
ucichł, jak gdyby złożył skrzydła i zamarł; od ziemi powiało nocnym wonnym 
ciepłem.
— Czas na mnie! — powiedziałem. — Później mogę nie znaleźć przewoźnika.
— Czas — powtórzył Gagin.
Schodziliśmy w dół ścieżką; niespodziewanie posypały się za nami kamyki — to 
dopędziła 
nas Asia.
— Nie śpisz jeszcze? — spytał ją brat, lecz ona wyprzedziła nas, nie 
odpowiadając ani 
słowem.
Ostatnie dogasające lampiony, zapalone przez studentów w ogródku hotelowym, 
oświetlały od dołu liście drzew, co nadawało im wygląd odświętny i fantastyczny. 
Asie 
znaleźliśmy na brzegu — rozmawiała z przewoźnikiem. Wskoczyłem do łódki żegnając 
moich nowych przyjaciół. Gagin obiecał odwiedzić mnie następnego dnia; u — 
ścisnąłem mu 
rękę i wyciągnąłem dłoń do Asi; lecz ona tylko spojrzała na mnie i potrząsnęła 
głową. Łódź 
odbiła od brzegu i pomknęła po wartkiej rzece. Przewoźnik, krzepki starzec, z 
wysiłkiem 
zanurzał wiosła w ciemną wodę.
— Pan wjechał w smugę księżycową, pan ją rozbił — zawołała do mnie Asia.
Spojrzałem na wodę: dokoła łódki kołysały się czarne fale.
— Do widzenia! — rozległ się znowu jej głos.
— Do jutra — zawtórował jej Gagin.
Łódź przybiła do brzegu. Wysiadłem i obejrzałem się. Nikogo już nie było widać 
na 
przeciwległej stronie. Smuga światła księżycowego jak złoty most biegła przez 
całą rzekę. Jak 
gdyby na pożegnanie nadleciały dźwięki starego lannerowskiego walca. Gagin miał 
rację: 
czułem, że wszystkie struny mego serca zadrżały w odpowiedzi na tę uwodzicielską 
melodię. 
Ruszyłem do domu przez pociemniałe pola, powoli wdychając wonne powietrze, i 
przyszedłem do swego pokoju roztkliwiony błogą udręką bezprzedmiotowych i 
bezkresnych 
tęsknot. Czułem się szczęśliwy… Ale dlaczego? Nie pragnąłem niczego, nie 
myślałem o 
niczym… Byłem szczęśliwy.
Omalże śmiejąc się z nadmiaru przyjemnych i wesołych uczuć, rzuciłem się na 
łóżko i już 
zamykałem oczy, gdy nagle przyszło mi na myśl, że w ciągu całego wieczoru ani 
razu nie 
wspomniałem o mej okrutnej ślicznotce… „Co to znaczy? — zapytałem siebie — 
czyżbym 
był zakochany?” Ale zadawszy to pytanie, usnąłem, zdaje się natychmiast, jak 
dziecię w 
kołysce.
III
Następnego ranka (obudziłem się już, ale jeszcze nie wstawałem) rozległo się pod 
moim 
oknem stukanie laski i głos, po którym natychmiast poznałem Gagina, zanucił:
Czy śpisz? Gitary dźwiękiem
Obudzę cię ze snu…
Otworzyłem mu pośpiesznie.
— Dzień dobry — powiedział Gagin wchodząc. — Wcześnie pana obudziłem, ale proszę 
spojrzeć, co za poranek. Tak świeżo, rosa, skowronki śpiewają…
Gagin ze swymi lśniącymi, kędzierzawymi włosami, odsłoniętą szyją i różowymi 
policzkami — sam był świeży jak poranek.
Ubrałem się; wyszliśmy do ogródka, siedliśmy na ławeczce, kazałem podać kawę i 
zaczęliśmy gawędzić. Gagin opowiadał o swych planach na przyszłość: miał znaczny 
majątek 
i nie będąc zależny od nikogo, chciał poświęcić się malarstwu, żałował jedynie, 
że zbyt późno 
wpadł na ten pomysł i stracił wiele czasu na próżno; ja także wspominałem o 
swoich 
projektach i przy sposobności zwierzyłem się z tajemnicy mej nieszczęśliwej 
miłości. 
Wysłuchał mnie pobłażliwie, lecz o ile mogłem zauważyć, nie wzbudziłem w nim 
żywego 
współczucia dla mych cierpień. Westchnąwszy przez grzeczność ze mną kilka razy, 
Gagin 
zaproponował, żebyśmy poszli do niego i obejrzeli jego szkice. Zgodziłem się 
natychmiast.
Asi nie zastaliśmy. Według słów gospodyni poszła na „ruiny”. W odległości dwóch 
wiorst 
od miasta wznosiły się resztki murów feudalnego zamku. Gagin pokazał mi 
wszystkie swoje 
kartony. W jego szkicach było wiele prawdy i życia, rozmach i śmiałość, ale ani 
jeden szkic 
nie był wykończony, rysunek zaś wydawał mi się niedbały i nieprawidłowy. 
Powiedziałem 
mu to otwarcie.
— Tak, tak — podjął z westchnieniem — ma pan rację; to wszystko jest bardzo złe 
i 
niedojrzałe. Cóż robić! Nie studiowałem jak należy, no i przeklęta słowiańska 
natura robi 
swoje. Dopóki człowiek marzy o pracy, czuje się jak orzeł w obłokach — zdaje mu 
się, że 
poruszyłby ziemię z posad — a jak przyjdzie do wykonania, to zaraz słabnie i 
męczy się.
Próbowałem dodać mu otuchy, lecz machnął ręką i zgarnąwszy wszystkie szkice, 
rzucił je 
na kanapę.
— Jeżeli starczy mi cierpliwości, to będzie coś jeszcze ze mnie — powiedział 
przez zęby 
— a jeśli nie starczy, zostanę szlacheckim synalkiem. Chodźmy lepiej szukać Asi.
Poszliśmy.
IV
Droga ku ruinom wiła się zboczem wąskiej lesistej doliny; na dnie jej płynął 
potok i z 
szumem pędził po kamieniach, jak gdyby spieszno mu było połączyć się z wielką 
rzeką, 
lśniącą spokojnie za ciemną granią rozstępujących się stromych górskich 
grzbietów. Gagin 
zwrócił moją uwagę na piękne oświetlenie niektórych miejsc, w jego słowach 
wyczuwało się 
jeśli nie malarza, to w każdym razie artystę. Wkrótce ukazały się ruiny. Na 
szczycie nagiej 
skały wznosiła się kwadratowa baszta, sczerniała, jeszcze mocna, lecz jakby 
rozrąbana 
podłużnym pęknięciem. Do baszty przylegały omszałe mury; gdzieniegdzie piął się 
bluszcz; 
pokrzywione belki zwisały z wiekowych strzelnic i zawalonych sklepień. 
Kamienista ścieżka 
wiodła ku ocalałej bramie. Byliśmy już blisko, gdy przed nami mignęła kobieca 
sylwetka, 
przebiegła szybko przez rumowisko i zatrzymała się na występie muru, tuż nad 
przepaścią.
— Przecież to Asia! — zawołał Gagin. — Co za wariatka.
Weszliśmy w bramę i znaleźliśmy się na niewielkim dziedzińcu, zarośniętym do 
połowy 
dzikimi jabłoniami i pokrzywą. Rzeczywiście na występie siedziała Asia. Obróciła 
ku nam 
twarz i roześmiała się, ale nie ruszyła się z miejsca. Gagin pogroził jej 
palcem, ja zaś głośno 
wyrzucałem jej nieostrożność.
— Niech pan da spokój — szepnął mi Gagin — niech pan jej nie drażni; pan jej nie 
zna: 
gotowa jeszcze wejść na basztę. Niech pan lepiej podziwia przemyślność 
tutejszych 
mieszkańców.
Obejrzałem się. W kącie, w małym straganiku, siedziała staruszka i robiąc na 
drutach 
pończochę, spoglądała ku nam ukradkiem poprzez okulary. Sprzedawała turystom 
piwo, 
pierniki i wodę selcerską. Usiedliśmy na ławeczce popijając z ciężkich cynowych 
kufli dość 
chłodne piwo. Asia wciąż siedziała nieruchomo, podwinąwszy nogi i okręciwszy 
głowę 
muślinowym szalem; jej kształtna sylwetka odcinała się wyraźnie i pięknie na tle 
jasnego 
nieba; ale spoglądałem na nią z uczuciem niechęci. Już poprzedniego dnia 
zauważyłem w niej 
jakieś napięcie, coś niezupełnie naturalnego… „Chce nas zadziwić — myślałem — i 
po co to? 
Co za dziecinada?” Jak gdyby odgadując moje myśli, raptem rzuciła na mnie 
szybkie, 
przenikliwe spojrzenie, zaśmiała się znowu, dwoma susami zeskoczyła z muru i 
podchodząc 
do staruszki poprosiła o szklankę wody.
— Myślisz, że chce mi się pić? — zwróciła się do brata — nie; tutaj na murach są 
kwiaty, 
które trzeba koniecznie podlać.
Gagin nic jej nie odpowiedział, ona zaś ze szklanką w ręku zaczęła się wspinać 
po ruinach, 
zatrzymując się od czasu do czasu, pochylając i z zabawną powagą strącając kilka 
kropel 
wody, które rozbłyskiwały jaskrawo w słońcu. Ruchy jej były pełne wdzięku, lecz 
wciąż mnie 
drażniła, choć mimo woli zachwycałem się jej gibkością i zręcznością. W jakimś 
niebezpiecznym miejscu naumyślnie krzyknęła, po czym roześmiała się… Rozdrażniło 
mnie 
to jeszcze bardziej.
— Skacze jak ta koza — mruknęła pod nosem staruszka, na chwilę odrywając się od 
pończochy.
Nareszcie Asia opróżniła swą szklankę i kołysząc się swawolnie, wróciła do nas. 
W 
dziwnym uśmieszku drgały z lekka jej brwi, nozdrza i wargi; ciemne oczy mrużyły 
się na 
poły zuchwale, na poły wesoło.
„Pan uważa moje zachowanie za nieprzyzwoite — jakby mówiła jej twarz — wszystko 
mi 
jedno, i tak wiem, że pan się mną zachwyca”.
— Wspaniale, Asiu, wspaniale — odezwał się półgłosem Gagin. Nieoczekiwanie, jak 
gdyby się zawstydziła, opuściła długie rzęsy i
skromnie usiadła przy nas jak winowajczyni. Po raz pierwszy dokładnie 
przyjrzałem się jej 
twarzy, najbardziej zmiennej, jaką kiedykolwiek widziałem. Po kilku chwilach 
twarz ta 
pobladła, przybrała wyraz skupienia, niemal smutku; rysy wydały się teraz 
grubsze, surowsze, 
prostsze. Asia ucichła. Obeszliśmy ruiny dokoła (Asia szła za nami), podziwiając 
krajobraz. 
Tymczasem zbliżała się pora obiadu. Płacąc staruszce Gagin poprosił jeszcze o 
kufel piwa i 
obracając się ku mnie zawołał z żartobliwą miną:
— Zdrowie damy pańskiego serca!
— A czy on… czy pan ma damę swego serca? — spytała nagle Asia.
— Któż jej nie ma? — odrzekł Gagin.
Asia zamyśliła się na chwilę; twarz jej znowu się zmieniła, znowu pojawił się na 
niej 
wyzywający, niemal zuchwały uśmieszek.
W powrotnej drodze jeszcze bardziej śmiała się i dokazywała. Ułamała długą 
gałąź, oparła 
ją na ramieniu jak karabin, głowę okręciła szalem. Pamiętam, że spotkaliśmy 
wówczas liczną 
rodzinę jasnowłosych nadętych Anglików; wszyscy, jak na komendę, odprowadzili 
Asie 
szklistymi oczami, wyrażającymi chłodne zdumienie, ona zaś, jakby im na złość, 
głośno 
zaśpiewała. Po powrocie do domu natychmiast poszła do swego pokoju i zjawiła się 
dopiero 
na obiad, ubrana w najładniejszą sukienkę z paskiem, w rękawiczkach i starannie 
uczesana.. 
Przy stole zachowywała się bardzo poprawnie, z przesadną powagą, ledwie dotykała 
potraw i 
piła wodę z kieliszka. Wyraźnie chciała odegrać przy mnie nową rolę — rolę 
przyzwoitej i 
dobrze wychowanej panny. Gagin nie przeszkadzał jej: widać było, że przyzwyczaił 
się 
ulegać jej we wszystkim. Chwilami spoglądał na mnie dobrodusznie i nieznacznie 
wzruszał 
ramionami, jak gdyby chcąc powiedzieć: „To jeszcze dziecko, proszę być 
wyrozumiałym”. 
Gdy tylko skończyliśmy obiad, Asia wstała, dygnęła i wkładając kapelusz spytała 
Gagina, czy 
może pójść do Frau Luise?
— Odkąd to pytasz mnie o pozwolenie? — odpowiedział z uśmiechem pewnego 
zakłopotania. — Nudno ci z nami?
— Nie, ale jeszcze wczoraj obiecałam Frau Luise, że przyjdę; poza tym myślałam, 
że 
będzie panom przyjemniej we dwóch. Pan N. (wskazała na mnie) jeszcze coś ci 
powie.
Wyszła.
— Frau Luise — zaczął Gagin starając się uniknąć mego spojrzenia — to wdowa po 
tutejszym burmistrzu, poczciwa, nieciekawa zresztą staruszka. Bardzo polubiła 
Asie. Asia ma 
szczególne upodobanie do robienia znajomości z osobami z niższych sfer; 
zauważyłem, że 
przyczyną tego jest zawsze duma. Asia, jak pan widzi, jest dość rozpieszczona — 
dodał po 
chwili milczenia — ale na to nie ma rady.
Nie umiem nikogo trzymać krótko, a tym bardziej jej. Muszę być dla niej 
pobłażliwy.
Milczałem. Gagin zmienił temat rozmowy. Im bardziej go poznawałem, tym bardziej 
przywiązywałem się do niego. Wkrótce zrozumiałem go całkowicie. Była to 
prawdziwie 
rosyjska natura, uczciwa, szczera i otwarta, ale niestety nieco ospała, bez 
energii i 
wewnętrznego ognia. Młodość nie wrzała w nim, lecz świeciła łagodnym blaskiem. 
Był 
bardzo miły i rozumny, ale nie potrafiłbym sobie wyobrazić, co z niego będzie, 
gdy 
dojrzeje… Być artystą… ale bez ciężkiej, ustawicznej pracy nie można zostać 
artystą… a 
pracować — myślałem patrząc na jego miękkie rysy, słuchając jego powolnych 
wypowiedzi 
— nie! nie będziesz pracował, nie potrafisz się zawziąć. Ale niepodobna było go 
nie 
pokochać; serce mimo woli lgnęło do niego. Spędziliśmy razem cztery godziny, to 
siedząc na 
kanapie, to przechadzając się wolno przed domem, i podczas tych czterech godzin 
zbliżyliśmy się do siebie ostatecznie.
Słońce już zaszło. Musiałem wracać do domu. Asi wciąż jeszcze nie było.
— Co za nieokiełznana dziewczyna! — powiedział Gagin. — Chce pan, to pana 
odprowadzę. Po drodze wstąpimy do Frau Luise; spytam, czy Asia jest tam jeszcze. 
Niewiele 
nadłożymy drogi.
Zeszliśmy do miasta i skręciliśmy w wąziutki, kręty zaułek, zatrzymaliśmy się 
przed 
trzypiętrową kamieniczką o dwuokiennym froncie. Pierwsze piętro wysuwało się 
ponad 
parter, drugie i trzecie ponad pierwsze; cały dom ze starymi rzeźbieniami, dwoma 
grubymi 
filarami na dole, stromym dachem, krytym dachówką i wysuniętym jak dziób gzymsem 
na 
poddaszu wydawał się wielkim zgarbionym ptakiem.
— Asiu! — zawołał Gagin — jesteś tutaj?
Oświetlone okno na trzecim piętrze stuknęło i otworzyło się; dostrzegliśmy 
ciemną główkę 
Asi. Za nią wyjrzała bezzębna i krótkowzroczna stara Niemka.
— Jestem tutaj — powiedziała Asia, kokieteryjnie oparta łokciami o parapet okna 
— 
dobrze mi tu. Masz, trzymaj — zawołała rzucając bratu gałązkę geranium — niech 
ci się 
wydaje, że jestem damą twego serca.
Frau Luise roześmiała się.
— N. odchodzi — powiedział Gagin — i chce się z tobą pożegnać.
— Czyżby? — odpowiedziała Asia. — W takim razie daj mu tę gałązkę; zaraz wrócę.
Zatrzasnęła okno i, zdaje się, ucałowała Frau Luise. Gagin w milczeniu podał mi 
gałązkę. 
W milczeniu włożyłem ją do kieszeni, odszukałem przewoźnika i przeprawiłem się 
na drugą 
stronę.
Pamiętam, że szedłem do domu nie myśląc o niczym, ale z dziwnie ciężkim sercem; 
wtem 
uderzył mnie znajomy, lecz rzadko w Niemczech spotykany zapach. Zatrzymałem się 
i 
dostrzegłem tuż przy drodze niewielki zagon konopi. Ten zapach stepowy w 
mgnieniu oka 
przypomniał mi ojczyznę i wzbudził w sercu namiętną tęsknotę. Zapragnąłem 
oddychać 
rosyjskim powietrzem, stąpać po rosyjskiej ziemi. „Co ja tu robię, po co wałęsam 
się po 
obcym kraju, pomiędzy obcymi?” — wykrzyknąłem i głucha martwota, przygniatająca 
mi 
serce, przemieniła się nagle w palące i gorzkie podniecenie. Wróciłem do domu w 
zupełnie 
innym nastroju niż poprzedniego wieczora. Byłem nieomal rozgniewany i długo nie 
mogłem 
się uspokoić. Ogarnęło mnie nieuzasadnione rozdrażnienie. Wreszcie usiadłem i 
wspomniałem o swej wiarołomnej wdówce (oficjalnym wspomnieniem o tej damie 
kończyłem każdy dzień); wydostałem jeden z jej listów, ale nawet go nie 
otworzyłem; myśli 
moje nieoczekiwanie przyjęły inny obrót. Zacząłem myśleć… o Asi. Przypomniałem 
sobie, 
że Gagin w czasie naszej rozmowy napomknął o jakichś przeszkodach utrudniających 
mu 
powrót do Rosji… „Ejże, czy to aby jego siostra?” — powiedziałem na głos.
Rozebrałem się i położyłem starając się zasnąć; lecz po godzinie znowu 
siedziałem na 
łóżku, wsparty łokciem o poduszkę, i znowu myślałem o tej „kapryśnej dziewczynie 
i jej 
sztucznym śmiechu…” — „Zbudowana jest jak mała farnezyjska Galatea Rafaela — 
szepnąłem — tak, i nie jest jego siostrą…”
A list wdówki leżał najspokojniej na podłodze, bielejąc w promieniach księżyca.
V
Następnego ranka znowu poszedłem do miasteczka L. Wmawiałem w siebie, że chcę 
się 
spotkać z Gaginem, ale w istocie pragnąłem zobaczyć, co będzie robić Asia, czy 
będzie tak 
samo „dziwaczyć” jak poprzedniego dnia. Zastałem oboje w bawialni i dziwna 
rzecz! czy to 
dlatego, że w nocy i z rana rozmyślałem wiele o Rosji — Asia wydała mi się 
prawdziwą 
rosyjską dziewczyną, i to prostą dziewczyną, nieomal pokojówką. Miała na sobie 
starą 
sukienkę, włosy zaczesane na uszy i siedziała nieruchomo przy oknie, haftując na 
krosienkach, skromnie i cicho, jak gdyby przez całe życie nie robiła nic innego. 
Prawie się nie 
odzywała, spokojnie patrzyła na swoją robótkę, a rysy jej twarzy przybrały wyraz 
tak zwykły 
i powszedni, że mimo woli przypomniały mi nasze domorosłe Katie i Masze. 
Wrażenie to 
pogłębiło się jeszcze, kiedy Asia zaczęła nucić półgłosem „Matulu moja…” 
Patrzyłem na jej 
mizerną przygasłą twarzyczkę, wspomniałem wczorajsze marzenia i ogarnął mnie 
dziwny żal. 
Pogoda była cudowna. Gagin oświadczył nam, że będzie dziś rysował z natury; 
spytałem go, 
czy pozwoli sobie towarzyszyć, czy mu nie przeszkodzę.
— Przeciwnie — odpowiedział — może pan mi dopomóc, radą. Włożył okrągły kapelusz 
a 
la Van Dyck, bluzę, wziął pod pachę szkicownik i wyruszył w drogę; poszedłem za 
nim. Asia 
pozostała w domu. Wychodząc Gagin prosił ją o dopilnowanie, żeby zupa nie była 
zbyt 
cienka; Asia obiecała, że zajrzy do kuchni. Dotarliśmy do znajomej nam już 
doliny, Gagin 
przysiadł na kamieniu i jął szkicować stary, spróchniały dąb o rozłożystych 
konarach. 
Położyłem się na trawie i otworzyłem książkę, ale nie przeczytałem nawet dwóch 
stronic, on 
zaś tylko psuł papier — najwięcej bowiem czasu poświęcaliśmy rozważaniom i, jak 
mi się 
wydaje, dość głębokim i roztropnym rozważaniom, jak właśnie powinno się 
pracować, czego 
należy unikać, a czego się trzymać, i jaką jest rola artysty w naszych czasach. 
Gagin wreszcie 
zdecydował, że „dziś nie ma natchnienia”, położył się przy mnie i wtedy dopiero 
już całkiem 
swobodnie potoczyły się nasze młodzieńcze wynurzenia, to namiętne, to pełne 
melancholii, to 
znów entuzjastyczne, lecz prawie zawsze mgliste i niejasne wynurzenia, w których 
tak sobie 
upodobali Rosjanie. Pogawędziliśmy do woli i pełni poczucia jak gdyby dobrze 
spełnionego 
obowiązku — wróciliśmy do domu. Asia zachowywała się tak samo jak przedtem; 
obserwowałem ją bacznie, lecz nie zauważyłem ani cienia kokieterii, ani śladu 
umyślnie 
przybranej roli; tym razem nie było podstawy do zarzucenia jej nienaturalności.
— Aha! — mówił Gagin. — Wyznaczyła sobie post i pokutę. Wieczorem ziewnęła kilka 
razy niewymuszenie i wcześnie poszła do siebie. Wkrótce i ja pożegnałem się z 
Gaginem i 
wróciwszy do domu, nie marzyłem już o niczym: tego dnia patrzyłem na wszystko 
trzeźwym 
okiem. Pamiętam, że układając się do snu, mimo woli powiedziałem na głos:
— Cóż to za kameleon z tej dziewczyny! — i po chwili namysłu dodałem: — A jednak 
nie 
jest jego siostrą.
VI
Minęły całe dwa tygodnie. Codziennie odwiedzałem Gaginów. Asia jakby mnie 
unikała, 
ale już nie pozwalała sobie na swawole, które tak mnie dziwiły w pierwszych 
dwóch dniach 
naszej znajomości. Zdawało się, że w głębi duszy była zmartwiona czy 
zawstydzona; nawet 
śmiała się rzadziej. Obserwowałem ją z ciekawością.
Mówiła dość dobrze po francusku i po niemiecku, ale wszystko wyraźnie 
świadczyło, że 
od dzieciństwa nie była w kobiecych rękach i że wychowanie otrzymała dziwne i 
niezwykłe, 
w niczym niepodobne do wychowania Gagina. Od niego, pomimo kapelusza a la Van 
Dyck i 
bluzy, trąciło z daleka miękkością i sybarytyzmem rosyjskiego szlachcica, ona 
zaś nie robiła 
wrażenia jaśnie panienki; w każdym jej ruchu był jakiś niepokój: ta płonka 
musiała być 
szczepiona niedawno, to wino jeszcze fermentowało. Z natury wstydliwa i 
nieśmiała, nie 
mogła sobie darować braku odwagi i zmuszała się do zuchwałego i swobodnego 
zachowania, 
co nie zawsze się jej udawało. Kilkakrotnie rozpoczynałem z nią rozmowę o jej 
życiu w 
Rosji, o jej przeszłości; na moje pytania odpowiadała niechętnie; dowiedziałem 
się jednak, że 
przed wyjazdem za granicę długi czas mieszkała na wsi. Pewnego dnia zastałem ją 
samą nad 
książką. Z głową wspartą na dłoniach, z palcami zanurzonymi głęboko we włosy 
pożerała 
oczami druk.
— Brawo! — powiedziałem podchodząc. — Cóż za pilność! Uniosła głowę, popatrzyła 
na 
mnie poważnie i surowo.
— Myśli pan, że umiem się tylko śmiać — powiedziała i chciała odejść.
Spojrzałem na tytuł książki: był to jakiś francuski romans.
— Nie mogę jednak pochwalić pani wyboru — powiedziałem.
— Więc co mam czytać! — wykrzyknęła i rzuciwszy książkę na stół dodała: — Lepiej 
pójdę robić głupstwa — i pobiegła do ogrodu.
Wieczorem tego dnia czytałem Gaginowi Hermana i Dorotę. Początkowo Asia kręciła 
się 
koło nas, potem przystanęła nagle, zaczęła słuchać z uwagą, cichutko przysiadła 
się do mnie i 
wysłuchała czytania do końca. Następnego dnia znowu jej nie poznawałem, dopóki 
nie 
domyśliłem się, że nagle przyszła jej chętka stać się rozsądną domatorką, jaką 
była Dorota. 
Słowem, ukazywała mi się jako istota trochę zagadkowa. Niezwykle ambitna, była 
pociągająca nawet wówczas, kiedy doprowadzała mnie do gniewu. Co do jednego 
tylko 
upewniałem się coraz bardziej, a mianowicie, że Asia nie była siostrą Gagina. 
Obchodził się z 
nią nie po bratersku — zbyt łagodnie, zbyt pobłażliwie, a zarazem jak gdyby 
niezupełnie 
naturalnie.
Dziwne wydarzenie zdawało się potwierdzać moje domysły.
Pewnego wieczora podchodząc do winnicy otaczającej dom, w którym mieszkali 
Gaginowie, zastałem furtkę zamkniętą. Niewiele myśląc odszukałem dawniej już 
zauważone 
miejsce, gdzie obsunęło się ogrodzenie, i przeskoczyłem tamtędy. Niedaleko stąd, 
w bok od 
dróżki, stała niewielka akacjowa altanka; mijałem już ją, gdy… nagle uderzył 
mnie głos Asi, 
żarliwie i ze łzami wypowiadający słowa:
— Nie, nie chcę nikogo kochać prócz ciebie, nie, nie, chcę kochać tylko ciebie — 
i na 
zawsze.
— Asiu, uspokój się — mówił Gagin — wiesz przecież, że ci wierzę.
Głosy ich dochodziły z altanki. Dojrzałem ich poprzez nie dość zwarty splot 
gałęzi. Oni 
mnie nie dostrzegli.
— Ciebie, tylko ciebie — powtórzyła Asia, rzuciła mu się na szyję i szlochając 
rozpaczliwie, zaczęła go całować i tulić się do jego piersi.
— Uspokój się, uspokój — powtarzał Gagin gładząc ją po włosach.
Przez kilka chwil stałem znieruchomiały… Nagle ocknąłem się. Podejść do nich?… 
Za 
nic! Szybkim krokiem wróciłem do ogrodzenia, przeskoczyłem przez nie na drogę i 
omalże 
nie pędem ruszyłem do domu. Uśmiechałem się, zacierałem ręce, dziwiąc się 
przypadkowi, 
który nieoczekiwanie potwierdził moje domysły (ani przez chwilę nie wątpiłem w 
ich 
prawdziwość), ale jednocześnie było mi bardzo ciężko na sercu. „A jednak — 
myślałem — 
jak umieją udawać! I po co? Po co ta chęć oszukiwania mnie? Tego się po nim nie 
spodziewałem… I co to za sentymentalne wyznanie?…”
VII
Spałem źle, a następnego ranka wstałem wcześnie, zarzuciłem na plecy worek 
podróżny i 
zapowiedziawszy gospodyni, że nie wrócę na noc, wyruszyłem piechotą w góry, 
wzdłuż 
rzeki, nad którą stoi miasteczko Z. Góry te, odnogi pasma zwanego Psim Grzbietem 
(Hundsrück), są geologicznie niezwykle ciekawe; zwłaszcza zwraca uwagę czystość 
i 
prawidłowość układu warstw bazaltu; lecz byłem daleki od obserwacji 
geologicznych. Nie 
zdawałem sobie sprawy, co się we mnie działo; jedno tylko uczucie było dla mnie 
jasne: 
niechęć do spotkania się z Gaginami. Wmawiałem sobie, że jedyną przyczyną nagłej 
niechęci 
do nich był gniew z powodu ich nieszczerości. Kto ich zmuszał do podawania się 
za 
rodzeństwo? Starałem się zresztą nie myśleć o nich; wędrowałem bez pośpiechu 
przez góry i 
doliny, przesiadywałem w wiejskich karczmach, gawędząc przyjaźnie z gospodarzami 
i 
gośćmi, albo kładłem się na płaskim rozgrzanym głazie i patrzyłem, jak płyną 
obłoki, 
ponieważ czas był niezwykle piękny. Wśród takich zajęć spędziłem trzy dni, i to 
nie bez 
przyjemności — chociaż od czasu do czasu ściskało mi się serce. Mojemu 
nastrojowi 
odpowiadała spokojna natura tego kraju.
W pełni poddałem się leniwej grze przypadku, coraz to nowym wrażeniom, które 
zmieniały się powoli, przepływały przez mą duszę i osadziły w niej wreszcie 
jedno uczucie, 
na które złożyło się wszystko, co widziałem, odczułem i usłyszałem w ciągu tych 
trzech dni, 
wszystko — delikatny zapach żywicy w lasach, ciurkanie i stukanie dzięciołów, 
nie milknące 
gaworzenie przezroczystych strumyków z barwnymi pstrągami na piaszczystym dnie, 
mgliste 
zarysy gór, ponure skały, czyściutkie wioski z szacownymi, starymi kościołami i 
drzewami, 
bociany na łąkach, zaciszne młyny o bystrych obracających się kołach, życzliwe 
twarze 
wieśniaków, ich niebieskie kamizele i szare pończochy, powolne, skrzypiące wozy 
zaprzężone w drobne konie, a czasem i w krowy, i młodzi, długowłosi wędrowcy na 
czystych 
drogach, wysadzanych jabłoniami i gruszami…
Nawet teraz ze wzruszeniem wspominam tamte wrażenia. Wspominam i pozdrawiam cię, 
skromny zakątku niemieckiej ziemi, twój niewyszukany dostatek, wszędy widoczne 
ślady 
pracowitych rąk, cierpliwego, choć niespiesznego trudu… Pokój ci i pozdrowienie!
Wróciłem do domu pod koniec trzeciego dnia. Zapomniałem powiedzieć, że ze złości 
na 
Gaginów próbowałem wskrzesić w sercu obraz okrutnej wdówki; ale próżny był mój 
wysiłek. 
Pamiętam, że kiedy zacząłem snuć marzenia o niej, ujrzałem przed sobą dziecko 
chłopskie — 
dziewczynkę może pięcioletnią, o okrągłej twarzyczce i naiwnie wytrzeszczonych 
oczętach. 
Patrzyła na mnie tak dziecięco niewinnie… Wstyd mi się zrobiło jej czystego 
spojrzenia, nie 
chciałem okłamywać siebie w jej obecności i natychmiast ostatecznie i na zawsze 
pożegnałem 
przedmiot moich uczuć.
W domu zastałem kartkę od Gagina. Dziwił się mojemu niespodziewanemu 
postanowieniu, robił mi wyrzuty za to, że nie wziąłem go ze sobą, i prosił, 
żebym przyszedł 
do nich, jak tylko wrócę. Przeczytałem tę kartkę z niezadowoleniem, ale na drugi 
dzień 
wyruszyłem do L.
VIII
Gagin powitał mnie po przyjacielsku i obrzucił czułymi wymówkami, ale Asia, 
jakby 
naumyślnie, gdy tylko mnie zobaczyła, roześmiała się bez żadnego powodu i swoim 
zwyczajem natychmiast uciekła. Gagin stropił się, mruknął, że jest wariatką, 
prosił, bym jej 
wybaczył. Przyznaję, byłem zły na Asie: i tak czułem się nieswój, a tu znowu ten 
nienaturalny 
śmiech, te dziwne grymasy. Udałem jednak, że nic nie zauważyłem, i opowiedziałem 
Gaginowi szczegóły mojej krótkiej wycieczki. On z kolei opowiedział, co porabiał 
podczas 
mojej nieobecności. Ale rozmowa nasza nie kleiła się; Asia wchodziła do pokoju i 
znów 
uciekała; w końcu oznajmiłem, że mam pilną pracę i muszę już iść do domu. Gagin 
początkowo mnie zatrzymywał, potem, spojrzawszy na mnie uważnie, powiedział, że 
mnie 
odprowadzi. W przedpokoju Asia niespodzianie podeszła i wyciągnęła do mnie rękę; 
uścisnąłem lekko jej palce i ledwo się ukłoniłem. Razem z Gaginem przeprawiliśmy 
się przez 
Ren i przechodząc obok mego ulubionego jesionu z figurką Madonny, przysiedliśmy 
na 
ławce, by się nacieszyć widokiem. Tutaj doszło między nami do niezwykłej 
rozmowy.
Najpierw zamieniliśmy kilka słów, potem umilkliśmy patrząc na jaśniejącą rzekę.
— Proszę mi powiedzieć — zaczął Gagin ze swym zwykłym uśmiechem — jakie jest 
pana 
zdanie o Asi? Zapewne wydaje się panu nieco dziwna?
— Tak — odpowiedziałem nie bez pewnego zdumienia. Nie oczekiwałem, że będzie o 
niej 
mówił.
— Żeby sądzić o niej, trzeba ją lepiej poznać — powiedział. — Serce bardzo 
dobre, ale 
zapalona głowa. Trudno sobie z nią poradzić. Zresztą niepodobna jej winić, i 
gdyby pan 
poznał jej historię…
— Jej historię… — przerwałem. — A czyż nie jest pana… Gagin spojrzał na mnie.
— Czy nie myśli pan czasem, że nie jest moją siostrą?… Nie — ciągnął dalej, nie 
zwracając uwagi na moje zmieszanie — jest istotnie moją siostrą, jest córką mego 
ojca. Niech 
pan mnie wysłucha. Mam do pana zaufanie i opowiem panu wszystko.
Ojciec mój był człowiekiem bardzo dobrym, mądrym, wykształconym — i 
nieszczęśliwym. Los obszedł się z nim nie gorzej niż z wielu innymi, lecz on nie 
zniósł nawet 
pierwszego ciosu. Ożenił się wcześnie, z miłości; żona jego, moja matka, wkrótce 
umarła; 
miałem wtedy sześć miesięcy. Ojciec wywiózł mnie na wieś i przez dwanaście lat 
nigdzie nie 
wyjeżdżał. Sam zajmował się moim wychowaniem i nigdy nie rozstałby się ze mną, 
gdyby 
nie to, że jego rodzony brat, mój stryj, przyjechał do nas na wieś. Stryj ten 
mieszkał stale w 
Petersburgu i zajmował dość poważne stanowisko. Przekonał ojca, że powinien mnie 
oddać 
jemu na wychowanie, skoro za nic nie chciał porzucić wsi. Stryj dowodził, że dla 
chłopca w 
moim wieku pobyt w zupełnym osamotnieniu jest szkodliwy, że przebywając stale z 
tak 
milczącym i zawsze smutnym wychowawcą, jakim jest mój ojciec, pozostanę w tyle 
za 
swoimi rówieśnikami, a i mój charakter może się łatwo wypaczyć. Ojciec długo 
opierał się 
namowom brata, jednakże w końcu ustąpił. Płakałem rozstając się z ojcem; 
kochałem go, 
choć nigdy nie widziałem uśmiechu na jego twarzy… Ale znalazłszy się w 
Petersburgu, 
szybko zapomniałem o naszym mrocznym, niewesołym gnieździe. Wstąpiłem do szkoły 
junkierskiej, a ze szkoły przeszedłem do gwardyjskiego pułku. Co roku 
przyjeżdżałem na 
kilka tygodni na wieś i co roku zastawałem mego ojca pogrążonego w coraz 
większym 
smutku, coraz bardziej zamkniętego w sobie, zamyślonego aż do onieśmielenia. Co 
dzień 
chodził do cerkwi i prawie oduczył się mówić. Pewnego dnia podczas mojego pobytu 
na wsi 
(miałem wtedy już przeszło dwadzieścia łat) zobaczyłem po raz pierwszy w naszym 
domu 
chudziutką, ciemnooką, może dziesięcioletnią dziewczynkę — Asię. Ojciec 
powiedział, że 
jest sierotą i że wziął ją na wychowanie — tak właśnie się wyraził. Nie 
zwróciłem na nią 
szczególnej uwagi. Dziewczynka była dzika, zwinna i milcząca jak zwierzątko, i 
gdy tylko 
wchodziłem do ulubionego pokoju ojca — wielkiego, ciemnego pokoju, gdzie zmarła 
moja 
matka i gdzie nawet za dnia zapalano świece — chowała się natychmiast za wielki 
wolterowski fotel lub za szafę z książkami. Tak się złożyło, że w ciągu 
następnych trzech czy 
czterech lat obowiązki służby nie pozwoliły mi przyjechać na wieś. Od ojca 
otrzymywałem 
co miesiąc krótki list; o Asi wspominał rzadko, i to przelotnie. Miał już 
wówczas ponad 
pięćdziesiąt lat, ale wyglądał jeszcze na młodego człowieka. Niech pan sobie 
wyobrazi moje 
przerażenie, kiedy nic nie podejrzewając otrzymuję nagle od rządcy list, w 
którym 
zawiadamia mnie o śmiertelnej chorobie mojego ojca i błaga o jak najszybszy 
przyjazd, jeśli 
chcę go pożegnać. Pędziłem jak szalony i zastałem jeszcze ojca przy życiu, lecz 
były to 
ostatnie jego chwile. Ucieszył się bardzo, objął mnie wychudłymi rękami, długo 
patrzył mi w 
oczy, ni to badawczo, ni to błagalnie, i wziąwszy ode mnie słowo, że spełnię 
jego ostatnią 
prośbę, kazał staremu kamerdynerowi sprowadzić Asię. Starzec przyprowadził ją: 
ledwie 
trzymała się na nogach i dygotała na całym ciele.
— Powierzam twojej opiece moją córkę — twoją siostrę — powiedział z wysiłkiem 
ojciec. 
— Jakub opowie ci wszystko — dodał wskazując na kamerdynera.
Asia rozszlochała się i padła twarzą na łóżko… W pół godziny potem ojciec już 
nie żył.
Oto czego się dowiedziałem: Asia była córką mojego ojca i dawnej pokojówki mojej 
matki, Tatiany. Pamiętam doskonale tę Tatianę, pamiętam jej kształtną, wysoką 
postać, jej 
dorodną, surową, rozumną twarz o wielkich ciemnych oczach. Uchodziła za dumną i 
nieprzystępną dziewczynę. O ile mogłem zrozumieć z pełnych szacunku niedomówień 
Jakuba, ojciec mój zbliżył się z nią w kilka lat po śmierci mojej matki. Tatiana 
nie mieszkała 
już wówczas we dworze, lecz w chacie swej zamężnej siostry, dworskiej dojarki. 
Ojciec 
bardzo przywiązał się do Tatiany i po moim wyjeździe z domu chciał się nawet z 
nią ożenić, 
ale pomimo jego nalegań Tatiana nie chciała zostać jego żoną.
— Nieboszczka Tatiana Własiewna — mówił Jakub stojąc przy drzwiach z założonymi 
w 
tył rękami — we wszystkim była rozsądna i chciała paniczowego tatusia uszanować. 
„Czy to 
ja żona dla pana? Co ze mnie za pani?” Tak mówiła, przy mnie mówiła. Nawet nie 
chciała się 
przenieść do dworu i mieszkała dalej u siostry, razem z Asią. W dzieciństwie 
widywałem 
Tatianę tylko w święta, w cerkwi. Stawała w tłumie, przy oknie, w ciemnej 
chusteczce na 
głowie i zarzuconym na ramiona żółtym szalu; surowy jej profil rysował się 
wyraźnie na 
przezroczystym szkle; modliła się z powagą i pokorą, biła niskie pokłony, po 
staroświecku. 
Kiedy stryj zabrał mnie ze wsi, Asia miała dopiero dwa lata; w dziewiątym roku 
życia straciła 
matkę.
Po śmierci Tatiany ojciec zabrał Asie do siebie. Od dawna chciał ją mieć przy 
sobie, ale 
Tatiana nie chciała się na to zgodzić. Może pan sobie wyobrazić, co musiało się 
dziać w sercu 
Asi, kiedy wzięto ją do dworu. Do dziś dnia nie może zapomnieć tej chwili, kiedy 
po raz 
pierwszy ubrano ją w jedwabną sukienkę i ucałowano jej rączkę. Matka wychowała 
ją bardzo 
surowo; u ojca korzystała z całkowitej swobody! Był jej nauczycielem; poza nim 
nie 
widywała nikogo. Nie psuł jej, to znaczy, nie rozpieszczał, lecz kochał ją 
namiętnie i nigdy 
niczego jej nie odmawiał: w głębi serca uważał się wobec niej za winnego. Asia 
szybko 
zrozumiała, że jest pierwszą osobą w domu; wiedziała, że pan — to jej ojciec; 
ale równie 
szybko zrozumiała swą fałszywą sytuację; silnie rozwinęła się w niej ambicja, a 
także 
nieufność; zakorzeniały się złe przyzwyczajenia, znikła prostota. Chciała 
(przyznała mi się 
kiedyś do tego) zmusić wszystkich, by zapomnieli o jej pochodzeniu; wstydziła 
się swej 
matki, wstydziła się swego wstydu i zarazem była dumna ze swej matki. Widzi pan, 
że 
wiedziała i wie wiele rzeczy, o których nie powinno się wiedzieć w jej wieku… 
Ale czyż to 
jej wina? Młode życie kipiało w niej, a w pobliżu nie było przyjaznej ręki, 
która by nią 
pokierowała. Całkowita swoboda we wszystkim! Czyż to łatwo znieść? Chciała być 
nie 
gorsza od innych panien; rzuciła się na książki. Ale cóż to mogło dać? Życie 
rozpoczęte 
opacznie układało się opacznie; serce jednak nie zepsuło się i rozum ocalał.
I oto ja, dwudziestoletni chłopak, zostałem opiekunem trzynastoletniej 
dziewczynki. W 
pierwszych dniach po śmierci ojca sam dźwięk mego głosu przyprawiał ją o 
drżenie, moje 
pieszczoty sprawiały jej przykrość i dopiero po jakimś czasie powoli 
przyzwyczaiła się do 
mnie. Potem, kiedy przekonała się, że istotnie uznałem ją za siostrę i 
pokochałem jak siostrę, 
przywiązała się do mnie żarliwie: żadne jej uczucie nie jest połowiczne.
Przywiozłem ją do Petersburga. Jakkolwiek było mi bardzo ciężko z nią się 
rozstać — 
mieszkać z nią razem nie mogłem; umieściłem ją na jednej z najlepszych pensji. 
Asia 
zrozumiała konieczność rozłąki, ale zaczęła od tego, że rozchorowała się i omal 
nie umarła. 
Potem przyzwyczaiła się i wytrzymała na pensji cztery lata, ale wbrew mym 
oczekiwaniom 
niewiele się zmieniła. Kierowniczka pensji skarżyła mi się często: „Nie można 
nic z nią 
zrobić, ani karą, ani dobrocią”. Asia była bardzo pojętna, uczyła się doskonale, 
lepiej od 
wszystkich, ale ani rusz nie chciała nagiąć się do otoczenia, była oporna, 
boczyła się, unikała 
ludzi… Nie mogłem jej bardzo winić — w jej sytuacji musiała albo przypochlebiać 
się, albo 
stronić od ludzi. Spośród wszystkich koleżanek zaprzyjaźniła się tylko z jedną, 
nieładną; 
zahukaną i biedną dziewczyną. Inne panny, z którymi się wychowywała, przeważnie 
z 
dobrych rodzin, nie lubiły jej, drażniły i dokuczały przy każdej sposobności; 
Asia nie 
ustępowała im ani na włos. Pewnego razu na lekcji religii wykładowca zaczął 
mówić o 
grzechach. „Pochlebstwo i tchórzostwo — to największe grzechy” — odezwała się 
głośno 
Asia. Słowem, szła dalej swoją drogą, tyle że nabrała lepszych manier, ale zdaje 
się, że i w tej 
dziedzinie nie zrobiła wielkich postępów.
Asia ukończyła siedemnaście lat; nie mogła już pozostawać dłużej na pensji. 
Stanąłem 
wobec trudnego zagadnienia. Nagle olśniła mnie myśl: przecież mogę się podać do 
dymisji, 
wyjechać za granicę na rok lub dwa i wziąć ze sobą Asie. Jak pomyślałem, tak też 
zrobiłem. I 
oto jesteśmy nad Renem, gdzie staram się zająć malarstwem, a ona… swawoli i 
dziwaczy po 
dawnemu. Ale teraz mam nadzieję, że nie będzie jej pan sądził tak surowo; a ona, 
choć udaje, 
że nic sobie z niczego nie robi, ceni sobie opinię każdego, a szczególnie — 
opinię pana.
Łagodny uśmiech znów rozjaśnił twarz Gagina. Mocno uścisnąłem jego rękę.
— Wszystko to dobrze — ciągnął Gagin — ale boję się o nią. To jest ogień, nie 
dziewczyna. Dotychczas nikt jej się nie podobał, ale nie daj Boże, jeśli kogoś 
pokocha! 
Czasem nie wiem, jak z nią postępować. W tych dniach niespodziewanie zaczęła 
mnie 
zapewniać, że stałem się dla niej chłodniejszy, że nikogo nie kocha prócz mnie i 
że przez całe 
życie będzie tylko mnie kochać… A przy tym rozpłakała się…
— Ach, więc to tak… — wyrwało mi się mimo woli i ugryzłem się w język.
— A proszę mi powiedzieć — zapytałem Gagina — skoro mówimy już szczerze: czyż 
naprawdę dotąd nikt jej się nie podobał? Przecież w Petersburgu spotykała 
młodych ludzi?
— Ci właśnie jej się nie podobali. Nie, Asi potrzebny jest bohater, człowiek 
niezwykły, 
albo romantyczny pasterz w wąwozie górskim. No, ale zagadałem się i zatrzymuję 
pana — 
dodał wstając.
— Wie pan — zacząłem — może byśmy poszli do państwa, nie chce mi się iść do 
domu.
— A pańska robota?
Nic nie odpowiedziałem; Gagin uśmiechnął się dobrodusznie i wróciliśmy do L. 
Kiedy 
ujrzałem znajomą winnicę i biały domek na szczycie wzgórza, poczułem w sercu 
jakąś 
słodycz — właśnie słodycz — jak gdyby ktoś cichaczem nalał do niego miodu. Było 
mi lekko 
na duszy po wysłuchaniu opowieści Gagina.
IX
Asia przywitała nas na progu. Oczekiwałem znów śmiechu, ale wyszła do nas blada, 
milcząca, ze spuszczonymi oczami.
— Otóż i on — powiedział Gagin — i wiesz, sam chciał do nas wrócić.
Asia spojrzała na mnie pytająco. Teraz z kolei ja wyciągnąłem do niej rękę i tym 
razem 
mocno uścisnąłem jej chłodne paluszki. Było mi jej niewymownie żal; rozumiałem 
teraz 
wiele z tego, co przedtem zbijało mnie z tropu — jej niepokój wewnętrzny, 
nieumiejętność 
opanowania się, chęć popisywania się, wszystko teraz było dla mnie jasne. 
Wejrzałem w jej 
duszę: gnębił ją stale skryty ciężar, niedoświadczona ambicja szamotała się i 
plątała 
trwożliwie, ale cała jej istota dążyła ku prawdzie. Zrozumiałem, dlaczego mnie 
pociągała ta 
dziwna dziewczyna: nie samym tylko na pół dzikim czarem, którym tchnęło jej 
gibkie, 
delikatne ciało; pociągała mnie jej dusza.
Gagin zaczął grzebać w swych rysunkach; zaproponowałem Asi przechadzkę po 
winnicy. 
Zgodziła się od razu z wesołą, pokorną nieomal gotowością. Zeszliśmy do połowy 
wzgórza i 
usiedliśmy na dużym głazie.
— Nie tęskno było panu za nami? — zaczęła Asia.
— A pani nie było tęskno za mną? — spytałem.
Asia spojrzała na mnie z ukosa.
— Tak — odpowiedziała. — Przyjemnie było w górach? — dodała natychmiast. — Czy 
bardzo wysokie? Czy sięgają obłoków? Proszę mi opowiedzieć, co pan widział. Pan 
opowiadał bratu, ale ja nic nie słyszałam.
— Nie chciała pani; ciągle pani wychodziła — powiedziałem.
— Wychodziłam… bo… teraz już nie będę — dodała z delikatną nutą zaufania w 
głosie — 
pan dzisiaj był zły.
— Ja?
— Pan.
— Ależ co pani mówi… Dlaczego?
— Nie wiem dlaczego, ale był pan zły i wyszedł zagniewany. Było mi bardzo 
przykro, że 
pan tak odszedł; jestem rada, że pan wrócił.
— I ja jestem rad, że wróciłem.
Asia zrobiła taki ruch ramionami, jaki robią często dzieci, kiedy jest im 
dobrze.
— O, ja umiem zgadywać! — mówiła dalej. — Nieraz z drugiego pokoju po samym 
tylko 
kaszlu papy poznawałam, czy jest ze mnie zadowolony, czy nie.
Do tej chwili Asia nigdy mi nie wspominała o swym ojcu. Uderzyło mnie to.
— Pani kochała swego ojca? — spytałem i nagle, ku wielkiemu swemu 
niezadowoleniu, 
poczułem, że się czerwienię.
Nic nie odpowiedziała i także poczerwieniała. Umilkliśmy. W oddali na Renie 
płynął i 
dymił statek parowy. Oboje patrzyliśmy na niego uparcie.
— Dlaczego pan nie opowiada? — zaczęła Asia.
— Dlaczego się pani dzisiaj roześmiała, gdy tylko mnie zobaczyła? — spytałem.
— Nie wiem sama. Czasami chce mi się płakać, a ja się śmieję. Nie powinien mnie 
pan 
sądzić… według tego, co robię. Ach, prawda — co to za bajka o Lorelei? To 
przecież jej 
skałę stąd widać? Mówią, że najpierw topiła wszystkich, a potem, kiedy 
pokochała, to sama 
rzuciła się do wody. Bardzo lubię tę bajkę. Frau Luise opowiada mi różne bajki. 
Frau Luise 
ma czarnego kota z żółtymi oczami…
Przechyliła głowę w tył i potrząsnęła lokami.
— Ach, jak mi dobrze! — powiedziała.
W tej chwili doleciały nas monotonne, urywane dźwięki. Setki głosów powtarzały 
zgodnie, 
miarowo melodię nabożnej pieśni — drogą na dole sunęła kompania pielgrzymów 
niosąc 
chorągwie i krzyże…
— Poszłabym z nimi — powiedziała Asia przysłuchując się cichnącym z wolna 
dźwiękom 
pieśni.
— Czy pani jest tak pobożna?
— Chciałabym iść gdzieś daleko, modlić się, spełnić coś wielkiego — ciągnęła 
dalej. — A 
tu czas ucieka, życie przejdzie — czego dokonaliśmy?
— Pani jest ambitna — powiedziałem — pani nie chce jałowego życia, chce pani 
zostawić 
ślad po sobie…
— A czyż to jest niemożliwe?
„Niemożliwe” — omal nie powtórzyłem za nią… ale spojrzałem w jej jasne oczy i 
powiedziałem tylko:
— Niech pani próbuje.
— Proszę mi powiedzieć — odezwała się Asia po chwili milczenia, podczas której 
przez 
pobladłą jej twarzyczkę przebiegł cień — bardzo się panu podobała ta dama… 
Pamięta pan, 
brat pił jej zdrowie na ruinach, w drugim dniu naszej znajomości?
Roześmiałem się.
— Brat pani żartował; żadna dama mi się nie podobała, w każdym razie żadna mi 
się nie 
podoba teraz.
— A co się panu podoba w kobietach? — spytała Asia podnosząc głowę z wyrazem 
naiwnej ciekawości.
— Cóż to za dziwne pytanie! — wykrzyknąłem. Asia stropiła się z lekka.
— Nie powinnam była zadawać panu takiego pytania, prawda? Proszę się na mnie nie 
gniewać, przywykłam pytać o wszystko, co mi przychodzi do głowy. Dlatego tak 
boję się 
mówić.
— Ależ niech pani mówi, proszę, niech się pani nie boi — zawołałem — tak się 
cieszę, że 
pani wreszcie przestaje się boczyć.
Asia spuściła oczy i roześmiała się cichym, lekkim śmiechem; nie znałem u niej 
takiego 
śmiechu.
— Niechże pan opowiada — ciągnęła dalej, wygładzając fałdy swej sukienki i 
układając je 
na nogach, jak gdyby zasiadała na długo — niech pan opowiada albo niech pan coś 
zadeklamuje. Pamięta pan, deklamował pan nam Oniegina… Zamyśliła się na chwilę.
…Za ten cmentarzyk, gdzie jest głaz
I skromny krzyż, i cicho stoją
Drzewa nad biedną mamą moją…
— powiedziała półgłosem.
— U Puszkina jest inaczej — powiedziałem.
— Chciałabym być Tatianą — mówiła dalej wciąż zamyślona. — Proszę opowiadać! — 
podjęła żywo.
Daleki byłem od opowiadania. Patrzyłem na nią, oświetloną jasnym promieniem 
słońca, 
uspokojoną i łagodną. Dokoła nas wszystko jaśniało radośnie — niebo, ziemia i 
woda; 
zdawało się, że nawet powietrze było przesycone blaskiem.
— Proszę popatrzeć, jak pięknie! — powiedziałem, mimo woli zniżając głos.
— Tak, pięknie! — równie cicho odpowiedziała Asia nie patrząc na mnie. — 
Gdybyśmy 
byli ptakami, jakbyśmy się wzbili, jakbyśmy szybowali! A potem utonęlibyśmy w 
błękicie… 
Ale nie jesteśmy ptakami.
— Lecz skrzydła mogą nam wyrosnąć — odpowiedziałem.
— Jak to?
— Jak pani pożyje dłużej, to zobaczy pani. Są uczucia, które odrywają nas od 
ziemi. Niech 
pani się nie boi, wyrosną pani skrzydła.
— A panu wyrastały?
— Jak by pani powiedzieć… Zdaje mi się, że dotąd jeszcze nie latałem.
Asia zamyśliła się znowu. Pochyliłem się z lekka ku niej.
— Czy pan umie tańczyć walca? — spytała niespodziewanie.
— Umiem — odpowiedziałem, nieco zakłopotany.
— To chodźmy, chodźmy… Poproszę brata, żeby zagrał… Będzie się nam zdawało, że 
latamy, że wyrosły nam skrzydła.
Pobiegła ku domowi. Pobiegłem za nią — i po kilku minutach wirowaliśmy w ciasnym 
pokoiku w takt słodkich dźwięków lannerowskiego walca. Asia tańczyła doskonale, 
z 
upojeniem. Jakiś kobiecy, łagodny wyraz zjawił się na jej dziewiczo surowej 
twarzy. Długo 
potem jeszcze ręka moja czuła jej wiotką kibić, długo słyszałem jej 
przyśpieszony, bliski 
oddech, długo majaczyły przede mną jej ciemne, znieruchomiałe, prawie zamknięte 
oczy na 
bladej, lecz ożywionel twarzy, okolonej rozwianymi kędziorami.
X
Cały dzień minął w doskonałym nastroju. Byliśmy weseli jak dzieci. Asia była 
bardzo miła 
i prosta. Gagin cieszył się patrząc na nią. Wyszedłem późno. Kiedy wypłynęliśmy 
na środek 
Renu, poprosiłem przewoźnika, by pozwolił łodzi płynąć z prądem. Starzec 
podniósł wiosła 
— i porwała nas królewska rzeka. Patrząc dokoła, wsłuchując się, wspominając, 
odczułem 
nagły niepokój w sercu… Podniosłem oczy ku niebu, lecz i na niebie nie było 
spokoju: usiane 
gwiazdami, migotało, drżało i poruszało się; pochyliłem się ku rzece… ale i tam, 
w tej 
ciemnej, chłodnej głębinie także kołysały się i drżały gwiazdy; dostrzegałem 
wszędzie 
niespokojne podniecenie — i niepokój rósł we mnie. Oparłem się o burtę łodzi… 
Drażnił 
mnie szept wiatru, cichy szmer wody za rufą, nie chłodziło mnie świeże tchnienie 
fali; na 
brzegu zaśpiewał słowik i upoił mnie słodką trucizną swych treli. Łzy zakręciły 
mi się w 
oczach, lecz nie były to łzy jakiegoś nieokreślonego zachwytu. To, co czułem 
teraz, nie było 
już niejasnym, niedawno jeszcze przeżywanym doznaniem wszechogarniających 
pragnień, 
kiedy to serce otwiera się szeroko i śpiewa, kiedy mu się zdaje, że wszystko 
rozumie i 
wszystko kocha… Nie! Zapłonąłem pragnieniem szczęścia, szczęścia aż do przesytu 
— oto 
czego pragnąłem, za czym tęskniłem… Łódź wciąż płynęła, a stary przewoźnik 
siedział i 
drzemał, pochylony nad wiosłami.
XI
Wyruszając następnego dnia do Gaginów nie zadawałem sobie pytania, czy jestem 
zakochany w Asi, ale wiele o niej rozmyślałem; los jej interesował mnie, 
cieszyłem się z 
naszego niespodziewanego zbliżenia. Czułem, że poznałem ją dopiero wczoraj: do 
tej chwili 
odwracała się ode mnie. I teraz, kiedy wreszcie mi się ukazała — jakże 
czarującym blaskiem 
zapłonął jej obraz, jaki był dla mnie nowy, ile uroku kryło się w nim 
wstydliwie…
Rześko szedłem znajomą drogą patrząc ciągle na bielejący z dala domek; nie 
myślałem nie 
tylko o przyszłości, ale nawet o jutrzejszym dniu; było mi niezwykle dobrze.
Asia zaczerwieniła się, kiedy wszedłem do pokoju; zauważyłem, że się wystroiła 
znowu, 
lecz wyraz jej twarzy nie harmonizował z jej strojem: był pełen smutku. A ja 
byłem taki 
wesół! Wydało mi się nawet, że swym zwyczajem chciała uciec, ale opanowała się — 
i 
została. Gagin był w tym osobliwym stanie żarliwości artystycznej, która, jak 
atak choroby, 
opanowuje nagle dyletantów, kiedy wyobrażają sobie, że udało im się, jak 
powiadają, 
„chwycić naturę za ogon”. Stał przed naciągniętym płótnem, z włosami 
zmierzwionymi, 
powalany farbami od stóp do głowy, i smarując z rozmachem pędzlem, kiwnął mi 
głową 
nieomal groźnie, odsunął się od sztalug, przymrużył oczy i znowu rzucił się ku 
swemu 
obrazowi. Nie chciałem mu przeszkadzać i usiadłem obok Asi. Jej ciemne oczy 
powoli 
zwróciły się ku mnie.
— Dziś nie jest pani taka jak wczoraj — powiedziałem po kilku daremnych próbach 
wywołania uśmiechu na jej wargach.
— Nie, nie taka — odpowiedziała powolnym, stłumionym głosem. — Ale to nic. Źle 
spałam, myślałam przez całą noc.
— O czym?
— Ach, o różnych rzeczach. Przywykłam tak od dziecka, kiedy jeszcze mieszkałam z 
mamą…
Z wysiłkiem wymówiła to słowo, a potem powtórzyła jeszcze raz:
— Kiedy mieszkałam z mamą… Myślałam o tym, dlaczego jest tak, że człowiek nie 
wie, 
co się z nim stanie; nieraz widzi nawet swą zgubę, ale nie może się ratować; i 
dlaczego nie 
można nigdy powiedzieć całej prawdy?… Potem myślałam o tym, że nic nie umiem, że 
muszę jeszcze wiele się uczyć. Trzeba mnie wychować na nowo, jestem bardzo źle 
wychowana. Nie umiem grać na fortepianie, nie umiem rysować, nawet szyję źle. 
Nie mam 
żadnych zdolności, ze mną chyba jest strasznie nudno.
— Pani jest dla siebie niesprawiedliwa — zaoponowałem. — Pani wiele czytała, 
jest pani 
wykształcona i z pani rozumem…
— Jestem rozumna? — spytała z tak naiwnym zaciekawieniem, że mimo woli 
roześmiałem się, ale ona nawet się nie uśmiechnęła. — Braciszku, czy jestem 
rozumna? — 
zwróciła się do Gagina.
Nie odpowiedział — pracował z pasją, zmieniając nieustannie pędzle i podnosząc 
wysoko 
rękę.
— Czasami nie wiem sama, co się dzieje w mojej głowie — ciągnęła dalej, 
zamyślona. — 
Czasem boję się siebie, doprawdy. Ach, tak bym chciała… Czy to prawda, że 
kobiety nie 
powinny za duże czytać?
— Za dużo — nie, ale…
— Niech mi pan powie, co powinnam czytać, co powinnam robić? Będę robić 
wszystko, 
co mi pan powie — dodała, zwracając się do mnie z dziecięcą ufnością.
Nie potrafiłem dać jej natychmiastowej odpowiedzi.
— Nie będzie panu ze mną nudno?
— Co też pani mówi… — zacząłem.
— Dziękuję! — odpowiedziała — bo już myślałam, że będzie panu nudno.
Jej mała, gorąca rączka mocno uścisnęła moją.
— No! — wykrzyknął w tym momencie Gagin — czy nie za ciemne tło?.
Podszedłem do niego. Asia wstała i wyszła.
XII
Powróciła po godzinie, stanęła we drzwiach i przywołała mnie ruchem ręki.
— Gdybym umarła, czy byłoby panu żal?
— O czym pani dziś myśli! — zawołałem.
— Wydaje mi się, że niedługo umrę; czasem wydaje mi się, że wszystko wokół żegna 
się 
ze mną. Lepiej umrzeć niż tak żyć… Ach! proszę tak na mnie nie patrzeć; 
naprawdę, nie 
udaję. Bo znowu będę się pana bała.
— A czy pani się mnie bała?
— Jeżeli jestem taka dziwna, to naprawdę nie moja wina — odpowiedziała. — Widzi 
pan, 
nawet nie mogę się już śmiać…
Była smutna i przygnębiona do wieczora. Działo się z nią coś, czego nie 
rozumiałem. 
Wzrok jej często zatrzymywał się na mnie; serce mi się ściskało pod tym 
zagadkowym 
spojrzeniem. Zdawało się, że jest spokojna — ale patrząc na nią, chciałem 
powiedzieć jej, by 
przestała się niepokoić. Spoglądałem na nią zachwycony, dostrzegałem wzruszający 
urok jej 
pobladłych rysów, jej niepewnych, powolnych ruchów, jej zaś wydawało się nie 
wiadomo 
dlaczego, że jestem nie w humorze.
— Wie pan — zwróciła się do mnie krótko przed pożegnaniem — męczy mnie myśl, że 
pan uważa mnie za lekkomyślną dziewczynę… Na przyszłość niech pan zawsze wierzy 
w to, 
co panu powiem, ale i pan musi być ze mną szczery; ja panu zawsze będę mówiła 
tylko 
prawdę, daj ę słowo honoru…
To „słowo honoru” zmusiło mnie znowu do uśmiechu.
— Proszę się nie śmiać — powiedziała żywo — bo powiem panu dzisiaj to, co pan mi 
powiedział wczoraj: „Dlaczego pani się śmieje?” — i po chwili milczenia dodała: 
— Pamięta 
pan, wczoraj mówił pan o skrzydłach… Skrzydła mi urosły, ale nie mam dokąd 
lecieć.
— Ach, co pani mówi — odpowiedziałem — przed panią otwarte są wszystkie szlaki…
Asia popatrzyła mi w oczy badawczo.
— Dzisiaj pan jest o mnie złego zdania — powiedziała marszcząc brwi.
— Ja… złego zdania o pani? O pani?
— Co to jesteście tacy markotni, jakby was wodą oblano? — przerwał mi Gagin. — 
Chcecie, zagram wam walca, jak wczoraj? — Nie, nie — zawołała Asia zaciskając 
dłonie — 
dziś za nic!
— Ależ nie zmuszam cię, uspokój się…
— Za nic — powtórzyła blednąc.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
„Czyżby mnie kochała?” — myślałem zbliżając się do Renu, który szybko toczył 
swoje 
ciemne fale.
XIII
Czyżby mnie kochała? — pytałem siebie następnego dnia, po przebudzeniu. Nie 
chciałem 
wejrzeć w siebie. Czułem, że jej obraz, obraz „dziewczyny o sztucznym śmiechu”, 
wcisnął mi 
się w serce i że nieprędko potrafię się od niego uwolnić. Poszedłem do L. i 
zostałem tam 
przez cały dzień, ale Asie widziałem tylko przelotnie. Źle się czuła, bolała ją 
głowa. Zeszła na 
dół na chwilę, czoło miała obwiązane, oczy przymknięte, była blada, 
wymizerowana. 
Uśmiechnęła się słabo i powiedziała:
— To przejdzie, to nic; wszystko przejdzie, prawda? — i wyszła.
Zrobiło mi się nudno i smutno; długo jednak nie miałem ochoty odjeżdżać; 
wróciłem 
późno, nie zobaczywszy jej już więcej.
Następny ranek minął jak gdyby w jakimś półśnie. Chciałem wziąć się do pracy — 
nie 
mogłem; chciałem nic nie robić i nie myśleć… i to mi się nie udało. Wałęsałem 
się po 
mieście, zawracałem do domu, znów wychodziłem.
— Czy to pan jest panem N.? — usłyszałem nagle za sobą dziecinny głos. 
Obejrzałem się: 
przede mną stał chłopczyk. — To dla pana od Fraulein Annette — dodał podając mi 
kartkę.
Rozwinąłem ją i poznałem nieregularne, szybkie pismo Asi. „Muszę koniecznie 
widzieć 
pana — pisała — proszę być o godzinie czwartej przy murowanej kapliczce, na 
drodze w 
pobliżu ruin. Popełniłam dziś wielką nieostrożność. Proszę przyjść, na miłość 
boską, to dowie 
się pan o wszystkim. Niech pan powie posłańcowi: tak”.
— Czy będzie odpowiedź? — spytał chłopak.
— Powiedz, że tak — odpowiedziałem. Chłopak pobiegł.
XIV
Przyszedłem do swego pokoju, usiadłem i zamyśliłem się. Serce biło mi mocno… 
Kilka 
razy przeczytałem kartkę Asi. Spojrzałem na zegarek: nie było jeszcze dwunastej.
Drzwi się otworzyły — wszedł Gagin.
Twarz miał chmurną. Chwycił moją dłoń i gorąco ją uścisnął. Wydawał się 
niezwykle 
wzburzony.
— Co panu jest? — spytałem.
Gagin wziął krzesło i usiadł naprzeciw mnie.
— Przed czterema dniami — zaczął z wymuszonym uśmiechem, zacinając się — 
zdumiałem pana moim opowiadaniem; dziś zadziwię pana jeszcze bardziej. Z 
kimkolwiek 
innym nie zdecydowałbym się prawdopodobnie… tak otwarcie… Ale pan jest 
człowiekiem 
szlachetnym i moim przyjacielem, prawda? Niech pan słucha: moja siostra, Asia, 
zakochała 
się w panu.
Drgnąłem i podniosłem się.
— Siostra, mówi pan…
— Tak, tak — przerwał mi Gagin. — Mówię panu, jest szalona i ja przy niej 
oszaleję. Na 
szczęście nie umie kłamać i ma do mnie zaufanie. Ach, jakie serce ma to dziecko… 
ale ona 
zgubi sama siebie, na pewno.
— Ależ pan się myli — zacząłem.
— Nie, nie mylę się. Wczoraj prawie cały dzień przeleżała, jak pan wie, nic nie 
jadła, 
zresztą nie skarżyła się… Nie skarży się nigdy. Byłem spokojny, choć pod wieczór 
miała 
trochę gorączki. Dziś, o drugiej w nocy, obudziła mnie nasza gospodyni: „Niech 
pan idzie do 
siostry, coś z nią niedobrze”. Pobiegłem do Asi, zastałem ją ubraną, we łzach, 
rozgorączkowaną: głowa jej pałała, zęby dzwoniły. „Co ci jest? — spytałem — 
jesteś chora?” 
Rzuciła mi się na szyję i zaczęła błagać, żebym ją stąd zabrał jak najprędzej, 
jeśli chcę, aby 
żyła… Nic nie rozumiałem, starałem się ją uspokoić… Szlochała coraz gwałtowniej… 
i nagle 
wśród tego łkania usłyszałem… Jednym słowem, usłyszałem, że kocha pana. 
Zapewniam 
pana, że my, ludzie — rozsądni, nie możemy sobie nawet wyobrazić, jak to dziecko 
czuje 
głęboko i z jak nieprawdopodobną mocą daje wyraz swym uczuciom; spadają one na 
nią tak 
nieoczekiwanie i nieodparcie jak burza. Pan jest bardzo miły — mówił Gagin — ale 
dlaczego 
tak pokochała pana, tego, przyznam się, nie rozumiem. Mówi, że to się stało od 
pierwszego 
wejrzenia. Dlatego tak płakała wówczas, kiedy zapewniała mnie, że prócz mnie nie 
chce 
nikogo kochać. Ona sobie wyobrażała, że pan nią pogardza, że prawdopodobnie pan 
wie o 
niej wszystko, pytała mnie, czy nie opowiedziałem panu jej historii — 
powiedziałem, 
oczywiście, że nie; ale jej intuicja jest wprost przerażająca. Pragnie tylko 
jednego — 
wyjechać, wyjechać natychmiast. Przesiedziałem z nią do rana; wzięła ode mnie 
słowo, że 
jutro już nas tu nie będzie — i dopiero wówczas usnęła. Po długim namyśle 
postanowiłem z 
panem pomówić. Według mnie, Asia ma rację: najlepiej będzie, jeśli oboje stąd 
wyjedziemy. 
Dziś jeszcze zabrałbym ją, gdyby nie powstrzymała mnie pewna myśl. A może… kto 
wie? 
może podoba się panu moja siostra? Jeżeli tak, to po cóż miałbym ją stąd 
zabierać? 
Postanowiłem więc, odrzuciwszy wszelki wstyd… Zwłaszcza że zauważyłem coś 
niecoś… 
Postanowiłem… dowiedzieć się od pana… — Biedny Gagin stropił się. — Proszę mi 
darować — dodał — nie jestem przyzwyczajony do takich powikłań.
Ująłem jego rękę.
— Chce pan wiedzieć — powiedziałem stanowczym głosem — czy podoba mi się pana 
siostra? Tak, podoba mi się…
Gagin popatrzył na mnie.
— Ale — wyrzekł jąkając się — przecież pan się z nią nie ożeni?
— Jakże pan chce, żebym odpowiedział na to pytanie? Niech pan sam osądzi, czy 
mogę 
tak od razu…
— Wiem, wiem — przerwał mi Gagin — nie mam żadnego prawą żądać od pana 
odpowiedzi na moje pytanie i wiem, że pytanie moje to szczyt nieprzyzwoitości… 
Ale co 
mam robić? Nie można żartować z ogniem. Pan nie zna Asi: ona może rozchorować 
się, 
uciec, wyznaczyć panu schadzkę… Inna potrafiłaby ukryć wszystko i przeczekać, 
ale nie ona. 
Spadło to na nią po raz pierwszy — to właśnie nieszczęście! Gdyby pan widział, 
jak ona dziś 
szlochała u moich nóg, zrozumiałby pan moje obawy.
Zamyśliłem się. Słowa Gagina „wyznaczyć panu schadzkę” ukłuły mnie w serce. 
Wydało 
mi się niegodnym nie odpowiedzieć otwarcie na jego uczciwą szczerość.
— Tak — powiedziałem po chwili — ma pan rację. Przed godziną otrzymałem od 
pańskiej 
siostry kartkę. Proszę przeczytać.
Gagin wziął kartkę, szybko przebiegł ją oczyma; ręce opadły mu na kolana. Wyraz 
zdumienia na jego twarzy był bardzo zabawny, ale nie miałem ochoty do śmiechu.
— Jest pan, powtarzam, człowiekiem szlachetnym — powiedział — ale co teraz 
robić? Jak 
to? Sama chce wyjechać, a pisze do pana i wyrzuca sobie nieostrożność… I kiedy 
zdążyła 
napisać? Czego chce od pana?
Uspokoiłem go i jęliśmy rozważać, o ile możności na chłodno, co należało 
uczynić.
Wreszcie postanowiliśmy, że aby uniknąć nieszczęścia, powinienem iść na schadzkę 
i 
uczciwie rozmówić się z Asią. Gagin miał siedzieć w domu i nie zdradzać się, że 
wie coś o 
kartce, wieczorem zaś mieliśmy się spotkać znowu.
— Ufam panu bez zastrzeżeń — powiedział Gagin ściskając mi rękę — proszę mieć 
litość 
nad nią i nade mną. A niezależnie od wszystkiego jutro jednak wyjedziemy — dodał 
wstając 
— bo pan przecież nie ożeni się z Asią.
— Niech mi pan da czas do wieczora — odpowiedziałem.
— Niech i tak będzie, ale pan się nie ożeni.
Wyszedł, a ja rzuciłem się na kanapę i zamknąłem oczy. Mąciło mi się w głowie — 
za 
dużo wrażeń spadło na mnie jednocześnie. Byłem zły na Gagina za jego szczerość, 
byłem zły 
na Asie; miłość jej wzruszała mnie i trwożyła. Nie mogłem zrozumieć, co ją 
zmusiło, by 
wszystko wyznać bratu; konieczność natychmiastowej, błyskawicznej decyzji 
przejmowała 
mnie trwogą…
„Ożenić się z siedemnastoletnią dziewczyną o takim charakterze to niemożliwe!” — 
powiedziałem zrywając się.
XV
O umówionej godzinie przeprawiłem się przez Ren i pierwszą osobą spotkaną na 
przeciwległym brzegu był ten sam chłopiec, który przybiegł do mnie rano. 
Najwidoczniej 
czekał na mnie.
— Od Fraülein Annette — szepnął i podał mi drugą kartkę. Asia zawiadamiała mnie 
o 
zmianie miejsca naszego spotkania. Miałem być za półtorej godziny nie koło 
kapliczki, lecz w 
domu Frau Luise, zastukać na dole i wejść na trzecie piętro.
— Znowu: tak? — spytał chłopiec.
— Tak — powtórzyłem i ruszyłem brzegiem Renu. Za mało było czasu, by wrócić do 
domu, nie miałem ochoty na przechadzkę po mieście. Za miejskimi murami był mały 
ogródek 
z kręgielnią i stolikami dla amatorów piwa. Wstąpiłem tam. Kilku niemłodych 
Niemców 
grało w kręgle; drewniane kule toczyły się z łoskotem, od czasu do czasu 
rozlegały się 
okrzyki aprobaty. Ładniutka kelnerka o zapłakanych oczach przyniosła mi kufel 
piwa. 
Spojrzałem jej w twarz; odwróciła się szybko i odeszła.
— Tak, tak — powiedział siedzący obok gruby i rumiany obywatel — nasza Hanchen 
jest 
dzisiaj bardzo strapiona: jej narzeczony poszedł do wojska.
Popatrzyłem na nią: wcisnęła się w kącik i podparła ręką policzek; łzy, jedna za 
drugą, 
spływały po jej palcach. Ktoś poprosił o piwo; zaniosła mu kufel i wróciła na 
swoje miejsce. 
Udzielił mi się jej smutek; zacząłem myśleć o bliskim spotkaniu, lecz były to 
myśli pełne 
troski, niewesołe. Nie szedłem na spotkanie z lekkim sercem, nie czekała mnie 
radość 
odwzajemnionej miłości; miałem dotrzymać słowa honoru, spełnić trudny obowiązek. 
„Nie 
można z nią żartować” — te słowa Gagina jak strzała przeszyły mi serce. A 
jeszcze onegdaj 
w tej łodzi, unoszonej falami, czyż nie pragnąłem szczęścia. Szczęście stało się 
osiągalne — a 
ja wahałem się, odtrącałem je, mu siałem odtrącić je od siebie… Przyszło zbyt 
nagle — i 
zatrwożyło mnie. Nawet Asia, z jej zapaloną głową, z jej przeszłością, 
wychowaniem, ta 
urocza i dziwna istota — przyznam, że przejmowała mnie lękiem. Długo walczyły we 
mnie 
sprzeczne uczucia. Nadchodziła oznaczona godzina. „Nie mogę się z nią ożenić — 
postanowiłem wreszcie — nie dowie się o tym, że i ja ją pokochałem”.
Wstałem i wcisnąwszy talara w rękę biednej Hanchen (nie podziękowała mi nawet) — 
skierowałem się ku domkowi Frau Luise. Cienie wieczorne rozlane już były w 
powietrzu i 
wąskie pasemko nieba nad ciemną ulicą różowiło się odblaskiem zorzy. Zapukałem 
lekko: do 
drzwi, otworzyły się natychmiast. Przestąpiłem próg i znalazłem się w zupełnej 
ciemności.
— Proszę tutaj — usłyszałem starczy głos. — Czekają na pana. Zrobiłem kilka 
kroków po 
omacku, czyjaś koścista ręka ujęła moją dłoń.
— Frau Luise? — spytałem.
— Tak, to ja — odpowiedział mi ten sam głos — ja, mój miły młodzieńcze.
Stara poprowadziła mnie stromymi schodami na górę i zatrzymała się na podeście 
trzeciego piętra. W słabym świetle sączącym się z malutkiego okienka dojrzałem 
pomarszczoną twarz wdowy po burmistrzu. Ckliwy, chytry uśmieszek rozciągał jej 
zapadnięte wargi, mrużył jej szkliste oczki. Wskazała mi niewielkie drzwi. 
Konwulsyjnym 
ruchem ręki otworzyłem je i zatrzasnąłem za sobą.
XVI
Wszedłem do niewielkiego pokoju. Było tu dosyć ciemno i nie od razu dostrzegłem 
Asię. 
Owinięta w długi szal siedziała na krześle przy oknie, z głową odwróconą i 
wtuloną w 
ramiona — jak wystraszony ptaszek. Oddech jej był szybki, drżała na całym ciele. 
Było mi jej 
niewymownie żal. Podszedłem do niej. Jeszcze bardziej odwróciła głowę…
— Anno Nikołajewno — powiedziałem.
Wyprostowała się nagle, chciała spojrzeć na mnie — i nie mogła. Chwyciłem jej 
rękę, była 
zimna i leżała jak martwa w mojej dłoni.
— Chciałam… — zaczęła Asia starając się uśmiechnąć, lecz jej blade wargi nie 
usłuchały 
jej — chciałam… Nie, nie mogę — powiedziała i umilkła. Rzeczywiście, głos jej 
urywał się 
na każdym słowie.
Usiadłem obok niej.
— Anno Nikołajewno — powtórzyłem i także nie mogłem powiedzieć nic więcej.
Zaległo milczenie. Trzymałem jej rękę i patrzyłem na nią. Asia wciąż drżała, 
oddychała z 
trudem i przygryzała dolną wargę, żeby się nie rozpłakać, żeby powstrzymać łzy 
cisnące się 
do oczu… Patrzyłem na nią: było coś wzruszającego, coś bezradnego w jej lękliwym 
bezruchu; jak gdyby wyczerpana, ledwie dowlokła się do krzesła i osunęła się na 
nie 
ostatkiem sił. Serce drgnęło mi w piersi…
— Asiu — powiedziałem ledwo dosłyszalnym głosem…
Z wolna podniosła na mnie oczy… O, spojrzenie kobiety, która pokochała — kto cię 
opisze? Te oczy błagały, darzyły ufnością, pytały, oddawały się… Nie mogłem 
oprzeć się ich 
czarowi. Płomień przebiegł mnie palącymi igiełkami; nachyliłem się i przywarłem 
ustami do 
jej ręki.
Usłyszałem jak gdyby urwane westchnienie i poczułem na swych włosach dotyk 
słabej, 
drżącej jak liść dłoni. Podniosłem głowę i ujrzałem jej twarz. Jakże się nagle 
zmieniła. Wyraz 
lęku ustąpił, spojrzenie odbiegło gdzieś daleko i jakby pociągało mnie za sobą, 
wargi 
rozchyliły się lekko, czoło pobladło jak marmur, loki opadły w tył, jak gdyby 
wiatr je 
odrzucił. Zapomniałem o wszystkim, przyciągnąłem ją ku sobie — ręka jej 
usłuchała 
pokornie, całe jej ciało poddało się, szal opadł z ramion i głowa osunęła się 
wolno na moją 
pierś, pod moje rozpłomienione wargi…
— Twoja… — wyszeptała ledwie dosłyszalnie.
Już ręce moje ślizgały się wokół jej kibici… Lecz nagle wspomnienie Gagina 
olśniło mnie 
jak błyskawica.
— Co my robimy! — wykrzyknąłem i konwulsyjnie odsunąłem się. — Przecież brat 
pani… wie wszystko… Wie, że jestem z panią…
Asia osunęła się na krzesło.
— Tak — mówiłem dalej, wstając i odchodząc w przeciwległy kąt pokoju. — Brat 
pani 
wie wszystko… Musiałem mu wszystko powiedzieć…
— Musiał pan? — powiedziała cicho. Widać, nie mogła jeszcze ocknąć się i nie 
rozumiała 
moich słów.
— Tak, tak — powtórzyłem z jakimś okrucieństwem — i pani jest temu winna, tylko 
pani. 
Po co pani sama zdradziła swą tajemnicę?! Kto pani kazał wszystko wyznać bratu? 
Był dziś u 
mnie i powtórzył mi całą waszą rozmowę. — Starałem się nie patrzeć na Asię i 
chodziłem 
wielkimi krokami po pokoju. — Teraz wszystko przepadło, wszystko, wszystko.
Asia wstała.
— Niech pani zostanie! — wykrzyknąłem. — Niech pani zostanie, proszę. Ma pani do 
czynienia z uczciwym człowiekiem, tak, z uczciwym. Ale na Boga! co panią tak 
wzburzyło? 
Czyż pani zauważyła we mnie jakąś zmianę? Nie mogłem nic ukryć przed pani 
bratem, kiedy 
dziś przyszedł do mnie.
„Co ja mówię?” — przemknęło mi przez głowę, a myśl, że jestem oszustem, że Gagin 
wie 
o naszym spotkaniu, że wszystko jest zbezczeszczone, że wszystko się wykryło, 
uparcie 
huczała mi w głowie.
— Nie wołałam brata — usłyszałem wystraszony szept Asi — sam przyszedł.
— Proszę spojrzeć, co pani zrobiła najlepszego — ciągnąłem dalej. — Teraz pani 
chce 
wyjechać…
— Tak, muszę wyjechać — cicho, jak poprzednio, powiedziała Asia. — Prosiłam pana 
o 
spotkanie tylko po to, żeby się pożegnać.
— I pani myśli — odpowiedziałem — że mi łatwo będzie rozstać się z panią?
— Ale po co powiedział pan bratu? — ze zdumieniem powtórzyła Asia.
— Mówię pani, że nie mogłem postąpić inaczej. Gdyby pani sama się nie wydała…
— Zamknęłam się w swoim pokoju — odpowiedziała naiwnie — nie wiedziałam, że 
gospodyni miała drugi klucz…
To niewinne tłumaczenie w jej ustach w takiej chwili — omalże mnie nie 
rozgniewało… a 
dziś nie mogę go wspomnieć bez rozrzewnienia. Biedne, uczciwe, szczere dziecko!
— A teraz wszystko skończone! — podjąłem znowu. — Wszystko. Teraz musimy się 
rozstać. — Ukradkiem spojrzałem na Asię… twarz jej okryła się rumieńcem. Czułem, 
że 
ogarnia ją wstyd i przerażenie. Chodziłem i mówiłem jak w gorączce. — Nie 
pozwoliła pani 
rozwinąć się uczuciu, które zaczynało dojrzewać, sama pani zerwała więź, która 
powstała 
między nami, nie miała pani do mnie zaufania, pani zwątpiła o mnie…
Kiedy tak mówiłem, Asia pochylała się coraz bardziej — i nagle padła na kolana, 
ukryła 
twarz w dłoniach i zaszlochała. Podbiegłem do niej, starałem się ją podnieść, 
ale nie 
poddawała się. Nie mogę znieść łez kobiecych — na ich widok tracę głowę 
natychmiast.
— Anno Nikołajewno, Asiu — powtarzałem — błagam panią, niech pani przestanie, na 
miłość boską… — znowu wziąłem ją za rękę. Lecz ku mojemu największemu zdumieniu 
zerwała się nagle, z szybkością błyskawicy rzuciła się do drzwi i zniknęła…
Kiedy po kilku minutach Frau Luise weszła do pokoju — stałem wciąż jeszcze na 
środku, 
jakby rażony piorunem. Nie rozumiałem, jak mogło to spotkanie zakończyć się tak 
szybko, 
tak głupio, a przecież nie wypowiedziałem setnej części tego, co chciałem, co 
powinienem 
był powiedzieć, kiedy sam jeszcze nie wiedziałem, jak mogło się zakończyć.
— Fraulein poszła? — spytała Frau Luise unosząc wysoko żółte brwi.
Popatrzyłem na nią jak głupi i wyszedłem.
XVII
Wydostałem się z miasta i ruszyłem prosto w pole. Gniew, wściekły gniew szarpał 
mną… 
Robiłem sobie wyrzuty. Jak mogłem nie zrozumieć przyczyny, która zmusiła Asie do 
zmiany 
miejsca naszego spotkania, jak mogłem nie docenić, ile ją kosztowało przyjście 
do tej 
staruchy, jak mogłem jej nie zatrzymać! Sam na sam z nią w tym pustym, ledwie 
oświetlonym pokoju… Jak starczyło mi odwagi, jak starczyło siły, by odepchnąć ją 
od siebie i 
nawet czynić jej wyrzuty?… A teraz prześladował mnie jej obraz, prosiłem ją o 
przebaczenie. 
Wspomnienie tej bladej twarzy, tych wilgotnych, zalęknionych oczu, włosów 
rozsypanych na 
pochylonej szyi, tej głowy lekko dotykającej mojej piersi — paliło mnie. „Twoja” 
— 
słyszałem jej szept.
„Postąpiłem zgodnie z sumieniem” — zapewniałem siebie. Nieprawda! Czy istotnie 
chciałem takiego zakończenia? Czy mogę się z ni rozstać? Czy mogę ją stracić? 
„Szalony! 
Szalony!” — powtarzałem wściekłością…
Nadchodziła już noc. Wielkimi krokami skierowałem się do domku, w którym 
mieszkała 
Asia.
XVIII
Gagin wyszedł na moje spotkanie.
— Widział pan siostrę? — zawołał z daleka.
— Nie ma jej w domu? — spytałem.
— Nie.
— Nie wróciła dotąd?
— Nie. Co prawda, zawiniłem — mówił Gagin. — Nie mogłem wytrzymać: wbrew naszej 
umowie byłem koło kapliczki, tam jej nie było; a więc nie przyszła?
— Nie była koło kapliczki.
— I pan jej nie widział?
Musiałem się przyznać, że ją widziałem.
— Gdzie?
— U Frau Luise, rozstałem się z nią przed godziną — dodałem — byłem pewien, że 
wróciła do domu.
— Poczekajmy — powiedział Gagin.
Weszliśmy do domku i usiedliśmy obok siebie. Milczeliśmy. Obaj czuliśmy się 
nieswojo. 
Co chwila oglądaliśmy się, patrzyli na drzwi, nasłuchiwali. Wreszcie Gagin 
wstał.
— To do niczego niepodobne! — wykrzyknął. — Truchleję! Ta dziewczyna wpędzi mnie 
do grobu, daję słowo… Chodźmy jej szukać.
Wyszliśmy. Ściemniło się zupełnie.
— O czym pan z nią mówił? — spytał mnie Gagin wciskając kapelusz głęboko na 
głowę.
— Widziałem się z nią zaledwie pięć minut — odrzekłem — rozmawiałem z nią tak, 
jak 
się umówiliśmy.
— Wie pan co? — powiedział Gagin. — Lepiej rozejdźmy się teraz, znajdziemy ją 
tak o 
wiele szybciej. W każdym razie niech pan przyjdzie tu za godzinę.
XIX
Szybko zbiegłem ze stoków winnicy i wpadłem do miasta. Prędko obszedłem 
wszystkie 
ulice, zajrzałem wszędzie, nawet do okien Frau Luise, wróciłem nad Ren i 
pobiegłem wzdłuż 
brzegu… Co pewien czas dostrzegałem sylwetki kobiece, lecz Asi nie było nigdzie. 
Teraz już 
nie gniew miałem w sercu — ogarnął mnie tajemny strach, i uczułem nie tylko 
strach… nie, 
czułem skruchę, palący żal, miłość. Tak! najtkliwszą miłość. Łamałem ręce, 
przyzywałem 
Asie pośród nadciągających nocnych ciemności najpierw półgłosem, później coraz 
głośniej; 
powtarzałem setki razy, że ją kocham, przysięgałem, że nigdy się z nią nie 
rozstanę. 
Oddałbym wszystko na świecie, by trzymać znowu jej chłodną rękę, słyszeć znowu 
jej 
spokojny głos, widzieć ją znów przy sobie… Była tak bliska, przyszła do mnie 
zdecydowana, 
z niewinnym sercem i uczuciem, przyniosła mi swoją niewinną młodość… a ja nie 
przycisnąłem jej do piersi, pozbawiłem siebie rozkoszy ujrzenia, jak jej urocza 
twarz rozkwita 
radością i ciszą ekstazy. Ta myśl doprowadzała mnie do szaleństwa.
— Dokąd ona poszła, co ze sobą zrobiła? — wołałem w bezsilnej zgryzocie i 
rozpaczy… 
Nad brzegiem rzeki przemknęło coś białego. Znałem to miejsce; tam, nad mogiłą 
człowieka, 
który utonął przed siedemdziesięciu laty, stał wrośnięty do połowy w ziemię, 
kamienny krzyż 
ze starym napisem… Zamarło mi serce… Pobiegłem do krzyża; biała postać znikła. 
Zawołałem: „Asiu!” Dziki krzyk przestraszył mnie samego — ale nikt się nie 
odezwał…
Postanowiłem dowiedzieć się, czy nie znalazł jej Gagin.
XX
Wchodząc szybko ścieżką pomiędzy krzewami winnymi, ujrzałem światło w pokoju 
Asi… 
To mnie nieco uspokoiło.
Podszedłem ku domowi; na dole drzwi były zamknięte; zastukałem. Nie oświetlone 
okno 
na dole otworzyło się cicho i ukazała się głowa Gagina.
— Znalazł ją pan? — spytałem.
— Wróciła — odpowiedział mi szeptem — jest w swoim pokoju, rozbiera się. 
Wszystko w 
porządku.
— Bogu dzięki! — wykrzyknąłem w niewysłowionym porywie radości. — Bogu dzięki! 
Teraz wszystko będzie dobrze. Ale wie pan, musimy jeszcze ze sobą pomówić.
— Innym razem — odpowiedział, cicho przymykając okno. — Innym razem, a teraz 
żegnam.
— Do jutra — odpowiedziałem — jutro wszystko postanowimy.
— Żegnam — powtórzył Gagin. Okno zamknęło się.
Omalże nie zastukałem do okna. Chciałem od razu powiedzieć Gaginowi, że proszę o 
rękę 
jego siostry. Ale takie oświadczyny, w takiej chwili… „Do jutra — pomyślałem — 
jutro będę 
szczęśliwy…”
Jutro będę szczęśliwy! Szczęście nie ma jutra; nie ma nawet dnia wczorajszego; 
szczęście 
nie pamięta minionego, nie myśli o przyszłości; ma tylko teraźniejszość — i to 
nie dzień, lecz 
chwilkę.
Nie pamiętam, jak doszedłem do Z. Nie nogi mnie niosły, nie łódź mnie niosła — 
unosiły 
mnie szerokie, silne skrzydła. Przechodziłem obok krzaka, gdzie śpiewał słowik. 
Zatrzymałem się i długo słuchałem: zdawało mi się, że śpiewa o mojej miłości i 
moim 
szczęściu.
XXI
Kiedy rankiem następnego dnia zbliżałem się do znajomego domku, uderzyło mnie, 
że 
wszystkie okna były otwarte; otwarte także były drzwi; przed gankiem leżały 
rozrzucone 
papiery. Zza drzwi ukazała się służąca ze szczotką w ręce. Podszedłem do niej.
— Wyjechali! — rzekła, zanim zdążyłem spytać, czy Gaginowie są w domu.
— Wyjechali?… — powtórzyłem. — Jak to wyjechali? Dokąd?
— Wyjechali dziś rano o szóstej i nie powiedzieli dokąd. Ale zaraz, zdaje się, 
że to pan N.?
— Tak.
— Dla pana jest list u gospodyni. — Służąca poszła na górę i wróciła z listem. — 
Proszę 
bardzo.
— Ależ to być nie może… Co to znaczy?… — zacząłem.
Służąca popatrzyła na mnie tępo i zaczęła zamiatać.
Otworzyłem list. Pisał Gagin, od Asi nie było ani słówka. Zaczynał od tego, że 
prosi mnie, 
abym nie gniewał się na niego za tak nagły wyjazd; jest pewien, że po spokojnym 
przemyśleniu sprawy pochwałę jego postanowienie. Nie znajdował innego wyjścia z 
sytuacji, 
która mogła stać się uciążliwa i niebezpieczna. — „Wczoraj wieczorem — pisał — 
kiedy obaj 
milcząc czekaliśmy na Asię, przekonałem się ostatecznie o konieczności 
rozstania. Są 
przesądy, które szanuję, rozumiem, że nie może pan ożenić się z Asią. 
Opowiedziała mi 
wszystko, dla jej spokoju musiałem ustąpić jej nieustannym usilnym prośbom”. 
Przy końcu 
listu wyrażał żal, iż znajomość nasza zakończyła się tak szybko, życzył mi 
szczęścia, ściskał 
mi serdecznie dłoń i błagał, żebym nie starał się ich szukać.
— Jakie przesądy? — wykrzyknąłem, jak gdyby Gagin mógł mnie usłyszeć. — Co za 
nonsens! Kto mu dał prawo mi ją zabrać… — Chwyciłem się za głowę…
Służąca zaczęła głośno wzywać gospodynię; jej przestrach zmusił mnie do 
opamiętania 
się. Zapłonęła we mnie jedna myśl: odnaleźć ich, odnaleźć za wszelką cenę. 
Przyjąć ten cios, 
pogodzić się z takim rozwiązaniem sprawy — było niepodobieństwem. Dowiedziałem 
się od 
gospodyni, że o szóstej wsiedli na statek płynący w dół Renu. Poszedłem do biura 
podróży, 
powiedziano mi, że wzięli bilety do Kolonii. Wróciłem do siebie z tym, żeby się 
natychmiast 
spakować i popłynąć za nimi. Przechodziłem obok domu Frau Luise… Nagle 
usłyszałem, że 
ktoś mnie woła. Podniosłem głowę i ujrzałem w oknie tego samego pokoju, w którym 
poprzedniego dnia widziałem się z Asią, wdowę po burmistrzu. Uśmiechała się swym 
wstrętnym uśmiechem i wołała mnie. Odwróciłem się i miałem już przejść obok, ale 
krzyknęła, że ma coś dla mnie. Na te słowa przystanąłem i wszedłem do domu. Nie 
potrafię 
opisać uczuć, które mnie ogarnęły, gdy znowu ujrzałem ów pokoik…
— Właściwie — zaczęła stara pokazując mi małą kartkę — miałam panu oddać tę 
kartkę 
tylko w wypadku, gdyby pan sam przyszedł do mnie, ale z pana taki miły 
młodzieniec… 
Niech pan weźmie.
Wziąłem kartkę.
Na małym skrawku papieru nakreślone były pośpiesznie ołówkiem następujące słowa:
„Żegnam Pana. Nie zobaczymy się więcej. Nie dlatego wyjeżdżam, że jestem dumna, 
nie 
— nie mogę inaczej. Wczoraj płakałam przed Panem. Gdyby powiedział Pan jedno 
słowo, 
tylko jedno słowo — zostałabym. Ale Pan go nie powiedział. Może tak jest lepiej… 
Żegnam 
na zawsze”.
Jedno słowo… O, jakimż byłem głupcem! To słowo… powtarzałem je ze łzami wczoraj, 
rzucałem je na wiatr, powtarzałem wśród pustych pól… lecz nie powiedziałem go 
jej, nie 
powiedziałem jej, że ją kocham… Ale nie mogłem wówczas nawet wyrzec tego słowa. 
Kiedy 
spotkałem się z nią w owym fatalnym pokoju, nie dojrzała jeszcze we mnie 
świadomość 
mego uczucia; nie zbudziło się ono nawet wówczas, gdy siedziałem z jej bratem w 
bezmyślnym i uciążliwym milczeniu… Wybuchnęło z niepowstrzymaną siłą dopiero w 
kilka 
chwil później, kiedy strwożony możliwością nieszczęścia zacząłem szukać jej, 
przyzywać… 
Ale wtedy było za późno! „To niemożliwe!” — powie mi ktoś. Nie wiem, czy to 
możliwe — 
wiem, że to prawda. Asia nie wyjechałaby, gdyby miała w sobie chociaż cień 
kokieterii, 
gdyby nie była w fałszywej sytuacji. Nie mogła znieść tego, co zniosłaby każda 
inna. Nie 
zrozumiałem tego. Zły duch powstrzymał na mych ustach wyznanie przy ostatnim 
widzeniu z 
Gaginem przed ciemnym oknem, i ostatnia nić, której mogłem się jeszcze uchwycić, 
wyśliznęła mi się z rąk.
Tegoż dnia wróciłem ze spakowanym sakwojażem do L. i popłynąłem do Kolonii. 
Pamiętam, że w chwili kiedy statek już odpływał, kiedy żegnałem w myśli te 
okolice, te 
zakątki, których nie miałem już nigdy zapomnieć — dostrzegłem Hanchen. Siedziała 
na 
ławce, na wybrzeżu. Twarz jej była blada, lecz nie smutna; obok stał młody 
przystojny 
chłopak i śmiejąc się coś opowiadał; a na przeciwległym brzegu Renu moja mała 
Madonna, 
jak zawsze, smutno patrzyła z ciemnej zieleni starego jesionu.
XXII
W Kolonii natrafiłem na ślad Gaginów: dowiedziałem się, że pojechali do Londynu. 
Ruszyłem za nimi, ale w Londynie wszystkie moje poszukiwania okazały się 
daremne. Długo 
nie chciałem pogodzić się z losem, długo upierałem się, ale w końcu musiałem 
porzucić 
nadzieję, że ich odnajdę.
Nie ujrzałem ich więcej — nie ujrzałem Asi. Dochodziły mnie mgliste wiadomości o 
Gaginie, lecz Asia zniknęła dla mnie na zawsze. Nie wiem nawet, czy żyje. 
Pewnego razu, w 
kilka lat później, mignęła mi przelotnie za granicą w wagonie kolei żelaznej 
kobieta, której 
twarz żywo mi przypomniała niezapomniane rysy… ale oszukało mnie zapewne 
przypadkowe podobieństwo. Asia pozostała w mej pamięci taka sama, jaką znałem w 
najlepszym okresie mego życia, jaką widziałem po raz ostatni opartą o poręcz 
niskiego 
drewnianego krzesełka.
Muszę zresztą wyznać, że nie tęskniłem za nią zbyt długo. Uważałem nawet, że los 
zrządził rozsądnie, nie łącząc mnie z Asią; pocieszałem się myślą, że z 
pewnością nie byłbym 
szczęśliwy z taką żoną. Byłem wówczas młody — i przyszłość, tak krótka i tak 
szybko 
przemijająca przyszłość, zdawała mi się bezkresna. „Czyż nie może — myślałem — 
powtórzyć się znowu to, co było, jeszcze piękniej, jeszcze lepiej?…” Później 
znałem inne 
kobiety, lecz uczucie, które wzbudziła we mnie Asia, owo tkliwe, głębokie 
uczucie nie 
powtórzyło się nigdy. Nie! Żadne oczy nie zastąpiły mi tych niegdyś z miłością 
wpatrzonych 
we mnie oczu, na niczyje serce przytulone do mej piersi nie odpowiedziało moje 
serce tak 
radosnym i słodkim zamieraniem. Skazany na samotność starego kawalera, pędzę 
smutne 
lata, ale zachowałem jak relikwię jej kartki i zeschnięty kwiatek geranium, ten 
sam, który 
rzuciła mi niegdyś z okna. Do dziś wydaje on nikłą woń, gdy ręka, która mi go 
dała, ta ręka, 
do której raz tylko przycisnąłem wargi, może już od dawna zetlała w grobie… A ja 
— co się 
ze mną stało? Co mi pozostało z tych błogosławionych niespokojnych dni, z tych 
uskrzydlonych nadziei i pragnień? Ledwie uchwytna woń lichego źdźbła trawy 
przeżywa 
wszystkie radości i wszystkie smutki człowieka — przeżywa samego człowieka.
1857
Przełożyła Zofia Kaczorowska
WIDMA 
(FANTAZJA)
Chwila… i znika baśń cudowna —
I znowu wszystko stać się może.
A. Fet
I
Długo nie mogłem zasnąć i nieustannie przewracałem się z boku na bok. „Niech 
diabli 
wezmą te wszystkie brednie z wirującymi stolikami! — pomyślałem. — Człowiek 
sobie tylko 
szarpie nerwy…” Wreszcie zaczęła mnie już ogarniać senność…
Nagle wydało mi się, że w pokoju słabo i żałośnie zadźwięczała struna.
Podniosłem głowę. Księżyc stał nisko na niebie i zaglądał mi prosto w oczy. Jego 
białe jak 
kreda światło padało na podłogę… Dziwny dźwięk powtórzył się wyraźnie.
Oparłem się na łokciu. Lekki strach ścisnął mi serce. Minęła minuta, dwie… 
Gdzieś daleko 
zapiał kogut; jeszcze dalej odezwał się drugi.
Opuściłem głowę na poduszkę. „Proszę, doszedłem już do tego, że mi w uszach 
dzwoni” 
— pomyślałem znowu.
Niedługo potem zasnąłem — albo zdawało mi się, że zasnąłem. Śniłem niezwykły 
sen. 
Marzyło mi się, że leżę w swojej sypialni na łóżku i nie śpię, nie mogę nawet 
zmrużyć oczu. I 
oto znowu rozlega się dźwięk… Odwracam się… Światło księżyca na podłodze zaczyna 
się 
powoli unosić, wyprostowuje się, z lekka zaokrągla ku górze… Przede mną, 
prześwitując jak 
mgła, stoi nieruchomo biała kobieta.
— Ktoś ty? — pytam z wysiłkiem. Odpowiada głos podobny do szelestu liści:
— To ja… ja… ja. Przyszłam po ciebie.
— Po mnie? Ale ktoś ty?
— Przyjdź w nocy na skraj lasu, gdzie rośnie stary dąb. Ja tam będę.
Chcę przyjrzeć się rysom tajemniczej kobiety i nagle wzdrygam się mimo woli: 
powiało na 
mnie chłodem. I oto nie leżę już, ale siedzę na łóżku, a tam, gdzie jakoby stało 
widmo, 
światło księżyca bieleje długą smugą na podłodze.
II
Dzień jakoś minął. Pamiętam, że próbowałem czytać, pracować… na próżno. Nadeszła 
noc. Serce tłukło się we mnie, jak gdyby czegoś oczekując. Położyłem się i 
odwróciłem 
twarzą do ściany.
— Dlaczego nie przyszedłeś? — rozległ się w pokoju wyraźny szept.
Obejrzałem się szybko.
Znowu ona… znowu tajemnicze widmo. Nieruchome oczy w nieruchomej twarzy — i 
spojrzenie pełne smutku.
— Przyjdź! — znowu rozległ się szept.
— Przyjdę — odpowiadam z mimowolnym lękiem.
Widmo wolno pochyliło się ku przodowi i wijąc się lekko niby dym, poczęło 
topnieć w 
powietrzu — i księżyc znów spokojnie spłynął bielą na gładką podłogę.
III
Dzień miałem niespokojny. Przy kolacji wypiłem niemal całą butelkę wina, 
wyszedłem na 
ganek, ale wróciłem i rzuciłem się na łóżko. Krew ciężko falowała we mnie.
Znowu rozległ się dźwięk. Drgnąłem, ale nie obejrzałem się. Nagle poczułem, że 
ktoś 
obejmuje mnie mocno z tyłu i szepcze mi wprost do ucha: „Przyjdź, przyjdź, 
przyjdź…” 
Strach zatrząsł mną, jęknąłem:
— Przyjdę! — i wyprostowałem się.
Kobieta stała pochylona obok mojego wezgłowia. Uśmiechnęła się słabo i znikła. 
Zdążyłem jednak spojrzeć jej w twarz. Wydało mi się, że widziałem ją przedtem; 
ale gdzie, 
kiedy? Wstałem późno i przez cały dzień włóczyłem się po polach, podchodziłem do 
starego 
dębu na skraju lasu i uważnie rozglądałem się wokół.
Pod wieczór usiadłem przy otwartym oknie w moim gabinecie. Stara klucznica 
postawiła 
przede mną filiżankę, ale nie tknąłem herbaty… Wciąż czułem zdumienie i 
zapytywałem 
siebie: „Czy aby nie tracę zmysłów?” Słońce dopiero co zaszło, ale nie tylko 
niebo się 
zarumieniło: całe powietrze wypełniła nagle jakaś prawie nienaturalna purpura: 
liście i trawy, 
jak gdyby świeżo pociągnięte lakierem, ani drgnęły; w ich skamieniałym 
znieruchomieniu, w 
świetlistej ostrości ich konturów, w połączeniu mocnego blasku i martwej ciszy 
było coś 
dziwnego, zagadkowego. Wielki szary ptak przyleciał nagle bezgłośnie i siadł na 
skraju 
okna… Spojrzałem na niego — i ptak spojrzał na mnie z boku ciemnym, okrągłym 
okiem. „A 
może przysłano cię, żeby przypomnieć?” — pomyślałem.
Ptak natychmiast rozwinął miękkie skrzydła i odleciał tak cicho, jak przyleciał 
przedtem. 
Długo jeszcze siedziałem przy oknie, ale już nie dziwiłem się: dostałem się jak 
gdyby w 
zaczarowany krąg — i niepokonana, choć utajona siła porywała mnie, jak prąd 
strumienia 
daleko jeszcze od wodospadu porywa łódkę. Otrząsnąłem się wreszcie. Szkarłat 
powietrza 
zniknął już dawno, barwy ściemniały, skończyła się zaczarowana cisza. Wietrzyk 
zaszumiał, 
księżyc coraz jaśniej rysował się na niebie, które przyoblekło się w granat, i 
wkrótce liście 
drzew zagrały srebrem i czernią w jego zimnych promieniach. Moja staruszka 
weszła do 
gabinetu z zapaloną świeczką, ale powiało z okna i płomień zgasł. Nie mogłem 
wytrzymać 
dłużej, zerwałem się z miejsca, nacisnąłem czapkę na głowę i ruszyłem na skraj 
lasu, do 
starego dębu.
IV
Przed wielu laty w dąb ten uderzył piorun; wierzchołek drzewa złamał się i 
usechł, ale w 
dębie zostało jeszcze życia na kilka stuleci. Kiedy się zbliżałem, księżyc 
zakryła chmurka: 
pod szerokimi gałęziami było bardzo ciemno. Z początku nie zauważyłem nic 
szczególnego; 
ale spojrzałem w bok — i serce we mnie zamarło: biała postać stała nieruchomo 
obok 
wysokiego krzaka, między dębem i lasem. Włosy zjeżyły mi się; ale zebrałem 
odwagę i 
ruszyłem w stronę lasu. Tak, to była ona, mój nocny gość. Kiedy zbliżyłem się do 
niej, 
księżyc zajaśniał znowu. Wydawało się, że cała jest utkana z na wpół 
przezroczystej, 
mlecznej mgły — poprzez jej twarz widziałem gałązkę kołysaną lekko przez wiatr; 
tylko 
włosy i oczy ciemniały ledwo dostrzegalnie i na jednym z palców złożonych rąk 
błyszczał 
bladym złotem wąski pierścień. Stanąłem przed nią i chciałem przemówić, ale głos 
zamarł mi 
w piersi, choć nie czułem już strachu. Zwróciła ku mnie oczy: ich spojrzenie nie 
wyrażało ani 
smutku, ani radości; przyglądała mi się uważnie i obojętnie. Czekałem, aż 
zacznie mówić, ale 
stała nieruchomo, bez słowa, i wciąż patrzyła na mnie martwym, uważnym 
spojrzeniem. 
Znów ogarnął mnie lęk.
— Przyszedłem! — zawołałem wreszcie z wysiłkiem. Mój głos zabrzmiał głucho i 
dziwnie.
— Kocham cię — rozległ się szept.
— Ty mnie kochasz! — powtórzyłem ze zdumieniem.
— Oddaj mi się — znów zaszeleściło w odpowiedzi.
— Oddać się tobie? Ależ ty jesteś widmem, nie masz ciała. — Ogarnęło mnie dziwne 
ożywienie. — Czym jesteś: dymem, powietrzem, parą? Oddać się tobie! Powiedz mi 
wpierw, 
ktoś ty? Żyłaś na ziemi? Skąd przyszłaś?
— Oddaj mi się. Nie wyrządzę ci zła. Powiedz tylko dwa słowa: weź mnie.
Spojrzałem na nią. „Co ona mówi? — pomyślałem. — Co to wszystko znaczy? I jakże 
ona 
mnie weźmie? Spróbować?”
— No, dobrze — powiedziałem nieoczekiwanie głośno, jak gdyby ktoś popchnął mnie 
z 
tyłu. — Weź mnie!
Nie zdążyłem jeszcze wypowiedzieć tych słów, kiedy tajemnicza postać z jakimś 
wewnętrznym śmiechem, od którego na chwilę zadrżała jej twarz, pochyliła się w 
przód, ręce 
jej oderwały się i wyciągnęły… Chciałem skoczyć w bok; ale już byłem w jej 
władzy. Objęła 
mnie, moje ciało uniosło się na wysokość pół arszyna od ziemi, i oboje 
popłynęliśmy niezbyt 
szybko nad nieruchomą, mokrą trawą.
V
Najpierw zakręciło mi się w głowie — mimo woli zamknąłem oczy… Po chwili 
otworzyłem je znowu. Lecieliśmy jak przedtem. Ale lasu nie było już widać: pod 
nami 
rozpościerała się równina usiana ciemnymi plamami. Z przerażeniem stwierdziłem, 
że 
podnieśliśmy się na ogromną wysokość.
„Zginąłem, jestem we władzy szatana” — przemknęło mi przez myśl jak błyskawica. 
Aż 
do tej chwili nie przychodziło mi do głowy, że są to czary nieczystej siły, że 
mogę zginąć. 
Wciąż mknęliśmy unosząc się coraz wyżej.
— Dokąd mnie niesiesz? — wyjęczałem wreszcie.
— Dokąd zechcesz — odpowiedziała moja towarzyszka podróży. Cała przylgnęła do 
mnie; jej twarz prawie dotykała mojej twarzy. Zresztą zaledwie czułem to 
dotknięcie.
— Lećmy nad ziemią; słabo mi na tej wysokości.
— Dobrze, tylko zamknij oczy i nie oddychaj.
Usłuchałem i poczułem natychmiast, że spadam jak rzucony kamień… powietrze 
zaświstało mi we włosach. Kiedy przyszedłem do siebie, znowu unosiliśmy się 
płynnie tuż 
nad ziemią, tak że zaczepialiśmy źdźbła wysokich traw.
— Chcę stanąć… — zacząłem. — Cóż za przyjemność latać! Nie jestem ptakiem.
— Myślałam, że będzie ci przyjemnie. Nie mamy nic innego do roboty.
— Nie macie? A któż wy jesteście?
Nie było odpowiedzi.
— Lękasz mi się to powiedzieć?
Żałosny dźwięk, podobny do tego, który obudził mnie pierwszej nocy, zadrżał w 
mych 
uszach. Wciąż ledwie dostrzegalnie poruszaliśmy się w wilgotnym nocnym 
powietrzu.
— Puść mnie wreszcie! — powiedziałem. Moja towarzyszka cicho odsunęła się — i 
stanąłem na ziemi. Zatrzymała się przede mną i znowu złożyła ręce. Uspokoiłem 
się i 
spojrzałem jej w twarz: jak przedtem malował się na niej pokorny smutek.
— Gdzie jesteśmy? — zapytałem. Nie poznawałem okolicy.
— Daleko od twojego domu, ale możesz się tam znaleźć w jednej chwili.
— Jakim sposobem? znowu mnie przeniesiesz?
— Nie wyrządziłam ci zła i nie wyrządzę. Będziemy razem latać do świtu, to 
wszystko. 
Mogę cię zanieść, dokąd ci się tylko spodoba, na wszystkie krańce świata. Oddaj 
mi się! 
Powiedz znów: weź mnie!
— No… weź mnie!
Znowu przypadła do mnie, moje nogi oderwały się od ziemi, i polecieliśmy.
— Dokąd? — zapytała.
— Prosto, wciąż prosto.
— Ale tu jest las.
— Wznieś się nad lasem, tylko powoli.
Wzbiliśmy się ku górze jak słonka lecąca na brzozę i znowu pomknęliśmy prosto 
przed 
siebie. Zamiast trawy wierzchołki drzew migały pod naszymi nogami. Dziwny był 
widok lasu 
z góry, dziwnie wyglądał jego szczeciniasty grzbiet oświetlony księżycem. 
Wydawał się 
jakimś olbrzymim uśpionym zwierzęciem; odprowadzał nas rozległym, nieustannym 
szmerem, podobnym do niewyraźnego warczenia. Gdzieniegdzie trafiała się 
niewielka 
polana; pięknie czerniała z jednej strony zębata smuga cienia… czasem zając 
kniaził żałośnie 
w dole; w górze równie żałośnie pohukiwała sowa; w powietrzu pachniało grzybami, 
pąkami, 
lubczykiem; światło księżyca rozlewało się na wszystkie strony, zimne i surowe; 
konstelacje 
gwiazd błyszczały tuż nad głową. Oto las pozostał za nami; przez pole biegł pas 
mgły: to 
płynęła rzeka. Lecieliśmy wzdłuż jednego z jej brzegów, nad krzakami ociężałymi 
i 
nieruchomymi od wilgoci. Fale rzeki to lśniły niebieskim blaskiem, to znów 
toczyły się 
ciemne i jak gdyby złe. Tu i ówdzie dziwnie unosiły się nad nimi delikatne 
opary, a czarki lilii 
wodnych dziewiczo i dumnie połyskiwały bielą otwartych płatków, jak gdyby 
wiedziały, że 
nie można ich dosięgnąć. Przyszła mi ochota zerwać lilię, i oto znalazłem się 
tuż nad taflą 
rzeki… Wilgoć nieprzyjaźnie wionęła mi w twarz, gdy zerwałem mocną łodygę 
wielkiego 
kwiatu. Zaczęliśmy przelatywać z brzegu na brzeg jak bekasy, które raz po raz 
budziliśmy i 
ścigali. Niejeden raz zdarzyło nam się nalatywać na rodzinę dzikich kaczek, 
rozłożonych 
kołem na wodzie między trzcinami, ale kaczki nie płoszyły się: czasem tylko 
któraś z nich 
wysunęła szyję spod skrzydła, spojrzała uważnie i znów skrzętnie kryła dziób w 
puszystych 
piórach; jakaś inna cicho kwaknie, przy czym lekko drgnie jej ciało. 
Przestraszyliśmy czaplę; 
podniosła się z łoziny przebierając nogami i niezgrabnie, z wysiłkiem wznosząc 
skrzydła: 
wydała mi się rzeczywiście podobna do Niemca. Nigdzie nie było słychać plusku 
ryb, spały 
także. Powoli przyzwyczajałem się do lotu, a nawet znajdowałem w nim 
przyjemność: 
zrozumie mnie każdy, komu zdarzało się latać we śnie. Zacząłem z wielką uwagą 
przyglądać 
się dziwnej istocie, z łaski której działy się ze mną tak nieprawdopodobne 
rzeczy.
VII
Była to kobieta o małej, nierosyjskiej twarzy. Szarawobiała, na wpół 
przezroczysta, z 
ledwie zaznaczonymi cieniami, przypominała sylwetki na alabastrowej, oświetlonej 
od 
wewnątrz wazie; i znowu wydała mi się znajoma.
— Można z tobą mówić?
— Mów.
— Widzę pierścień na twoim palcu; żyłaś więc na ziemi, byłaś zamężna?
Urwałem… odpowiedzi nie było.
— Jak się nazywasz albo przynajmniej — jak się nazywałaś?
— Nazywaj mnie Ellis.
— Ellis! To angielskie imię! Jesteś Angielką? Znałaś mnie dawniej?
— Nie.
— Dlaczego przyszłaś właśnie do mnie?
— Kocham cię.
— I jesteś zadowolona?
— Tak; lecimy, unosimy się razem w czystym powietrzu.
— Ellis! — powiedziałem nagle — możeś ty potępiona dusza? Głowa mojej 
towarzyszki 
pochyliła się. — Nie rozumiem… — szepnęła.
— Zaklinam cię w imię Boga… — zacząłem.
— Co ty mówisz? — rzekła ze zdumieniem. — Nie rozumiem. — Wydało mi się, że 
chłodna ręka, opasująca mój stan, lekko drgnęła…
— Nie bój się — powiedziała Ellis — nie bój się, mój miły! — Jej twarz odwróciła 
się i 
zbliżyła do mojej… Poczułem na swych ustach jakieś dziwne dotknięcie, jak gdyby 
cienkiego 
i miękkiego żądła… Tak chwytają niezłośliwe pijawki.
VIII
Spojrzałem w dół. Znowu znajdowaliśmy się na dość znacznej wysokości. 
Przelatywaliśmy nad nie znanym mi miastem powiatowym, położonym na stoku 
szerokiego 
wzgórza. Pośród ciemnej masy pokrytych gontami dachów i owocowych sadów wznosiły 
się 
cerkwie; długi most czerniał na zakręcie rzeki; wszystko milczało ogarnięte 
snem. Kopuły i 
krzyże połyskiwały milczącym blaskiem; w milczeniu sterczały wysokie żurawie 
studzien 
obok okrągłych czapek wierzb; biaława szosa, niby wąska strzała, w milczeniu 
wbijała się w 
jeden koniec miasta, i w milczeniu wybiegała z drugiego w ciemną przestrzeń 
monotonnych 
pól.
— Jakie to miasto? — zapytałem.
— …sow.
— …sow w …ej guberni?
— Tak.
— Jestem daleko od domu!
— Dla nas nie ma odległości.
— Doprawdy? — Nagłe zuchwalstwo wstąpiło we mnie. — Zanieś mnie więc do Ameryki 
Południowej!
— Nie mogę. Tam jest teraz dzień.
— A my jesteśmy nocne ptaki. No więc dokądkolwiek, byleby daleko.
— Zamknij oczy i nie oddychaj — odpowiedziała Ellis i pomknęliśmy z szybkością 
wichru. Powietrze wdzierało się do moich uszu z przerażającym szumem.
Zatrzymaliśmy się, ale szum nie ustawał. Przeciwnie, przeobraził się w jakiś 
groźny ryk, w 
huk grzmotu…
— Teraz możesz otworzyć oczy — powiedziała Ellis.
IX
Usłuchałem… Mój Boże, gdzie jestem?
Nad głową ciężkie, bure chmury; tłoczą się, biegną jak stado złośliwych 
potworów… a 
tam, w dole, drugi potwór: rozszalałe, zaiste rozszalałe morze… Wzgórza białej 
piany 
dygocąc połyskują i kipią na nim, a ono wzdymając kosmate fale, z ciężkim 
grzmotem bije w 
olbrzymią, czarną jak smoła skałę. Wycie burzy, lodowate tchnienie rozkołysanej 
otchłani 
wód, ciężki plusk przypływu, w którym od czasu do czasu rozbrzmiewa jakby 
szloch, jakby 
odległe armatnie wystrzały, jakby dzwon, rozdzierający pisk i zgrzyt 
nadbrzeżnych 
krzemieni, nagły krzyk niewidzialnej mewy, na zamglonym widnokręgu chwiejący się 
szkielet okrętu, wszędzie śmierć, śmierć i groza… W głowie mi się zakręciło i 
znów z 
zamierającym sercem zamknąłem oczy…
— Co to? Gdzie jesteśmy?
— Na południowym brzegu wyspy Wight, przed skałą Blackhang, gdzie tak często 
rozbijają się okręty — rzekła Ellis, tym razem szczególnie wyraźnie i jak mi się 
wydało, nie 
bez złośliwej radości…
— Unieś mnie stąd dalej, dalej… do domu! do domu!
Skurczyłem się cały, ścisnąłem twarz rękami… czułem, że lecieliśmy jeszcze 
szybciej niż 
poprzednio; wiatr nie wył już i nie gwizdał, ale skowytał w moich włosach, w 
ubraniu… dech 
zapierało…
— Stań… — rozległ się głos Ellis.
Starałem się zapanować nad sobą, nad swoją świadomością. Poczułem ziemię pod 
stopami 
i nie słyszałem nic, jak gdyby wszystko wokół mnie zamarło… tylko w skroniach 
nierówno 
huczała krew i wciąż jeszcze kręciło mi się i dzwoniło w głowie. Wyprostowałem 
się i 
otworzyłem oczy.
X
Znajdowaliśmy się na grobli mojego stawu. Na wprost, poprzez ostre liście 
wierzb, widać 
było szeroką powierzchnię z gdzieniegdzie przylegającymi strzępami puszystej 
mgły. Na 
prawo niewyraźnie połyskiwało pole żyta; na lewo wznosiły się drzewa sadu, 
długie, 
nieruchome i jakby wilgotne… Musnął już je wiew poranka. Po czystym szarym 
niebie 
płynęły, niczym pasma dymu, dwie czy trzy ukośne chmurki; wydawały się żółtawe, 
padał na 
nie pierwszy słaby odblask zorzy, Bóg wie skąd; na zbielałym nieboskłonie oko 
nie mogło 
jeszcze rozeznać tego miejsca, gdzie powinna była zapłonąć. Gwiazdy znikły; nic 
się jeszcze 
nie poruszało, choć wszystko budziło się już w zaczarowanej ciszy przedświtu.
— Ranek! już ranek! — zawołała tuż nad moim uchem Ellis. — Żegnaj! do jutra!
Odwróciłem się… Lekko odrywając się od ziemi płynęła obok, i nagle podniosła 
obie ręce 
nad głową. Ta głowa, ręce i ramiona zapłonęły nagle cielesną ciepłą barwą; w 
ciemnych 
oczach drgnęły żywe iskry; uśmiech tajemnej rozkoszy rozchylił spąsowiałe wargi… 
Ujrzałem nagle cudownie piękną kobietę… ale natychmiast, jak gdyby mdlejąc, 
pochyliła się 
w tył i rozpłynęła jak mgła.
Stałem nieruchomo.
Kiedy opamiętałem się i spojrzałem dokoła, wydało mi się, że cielesna, 
bladoróżowa 
barwa, która przebiegła po postaci zjawy, wciąż jeszcze trwa i, rozlana w 
powietrzu, otacza 
mnie zewsząd… To zapalała się zorza. Poczułem nagle ogromne zmęczenie i ruszyłem 
do 
domu. Przechodząc obok podwórza dla ptactwa, usłyszałem pierwsze poranne 
gaworzenie 
gąsiąt (żaden ptak nie budzi się wcześniej od nich); wzdłuż dachu, na szczycie, 
siedziały 
kawki; skrzętnie, w milczeniu czyściły piórka, a kształt ich rysował się 
wyraźnie na 
mlecznym niebie. Niekiedy podnosiły się wszystkie naraz, latały przez chwilę, po 
czym znów 
siadały rzędem, bez krzyku… Z pobliskiego lasu dwa razy dobiegł zachrypły i 
ostry głos 
cietrzewia, który dopiero co zapadł na pokrytą rosą, pełną jagód polanę… Czując 
dreszcz w 
całym ciele, dowlokłem się do łóżka i wkrótce zasnąłem mocnym snem.
XI
Następnej nocy, kiedy zbliżałem się do starego dębu, Ellis popłynęła w moją 
stronę jak na 
spotkanie znajomego. Już nie bałem się jej jak wczoraj, prawie byłem jej rad; 
nawet nie 
próbowałem rozumieć, co się ze mną działo: pragnąłem tylko polecieć daleko, w 
ciekawe 
okolice.
Ręka Ellis znowu opasała mnie wpół, i znowu unieśliśmy się w powietrze.
— Lećmy do Włoch — szepnąłem jej do ucha.
— Dokąd chcesz, mój miły — powiedziała uroczyście i powoli, i powoli, uroczyście 
odwróciła ku mnie twarz. Twarz ta wydała mi się nie tak przezroczysta jak 
wczoraj; bardziej 
kobieca i bardziej poważna, przypomniała mi ten cudowny twór, który na chwilę 
ukazał mi 
się o świcie, przed rozstaniem.
— Dzisiejsza noc to wielka noc — ciągnęła Ellis. — Zdarza się rzadko: kiedy 
siedem razy 
trzynaście…
Nie dosłyszałem ostatnich słów.
— Teraz można zobaczyć to, co kiedy indziej jest niewidzialne.
— Ellis! — błagałem — kimże ty jesteś? Powiedz mi wreszcie! W milczeniu 
podniosła 
swoją długą, białą dłoń.
Na ciemnym niebie, tam gdzie wskazywał jej palec, pośród małych gwiazd 
błyszczała 
czerwona smuga komety.
— Jak mam cię rozumieć? — zacząłem. — A może ty jak ta kometa, która unosi się 
między planetami i słońcem, unosisz się między ludźmi…
Ale rlęka Ellis nagle przesłoniła mi oczy. Jak gdyby powiało na mnie białą mgłą 
z 
wilgotnej doliny…
— Do Włoch! do Włoch! — rozległ się jej szept. — Ta noc to wielka noc!
XII
Mgła przed moimi oczami rozwiała się i ujrzałem pod sobą nieskończoną równinę. 
Już z 
samego dotknięcia ciepłego i łagodnego powietrza na policzkach zrozumiałem, że 
nie jestem 
w Rosji; a i ta równina niepodobna była do naszych rosyjskich równin. Była to 
ogromna, 
zamglona płaszczyzna, najwidoczniej nie porosła trawą i pusta; tu i ówdzie na 
całej jej 
powierzchni błyszczały stojące wody, podobne do niewielkich odłamków lustra, w 
dali 
majaczyło ciche i nieruchome morze. Wielkie gwiazdy świeciły między dużymi, 
pięknymi 
obłokami; trel tysiąca głosów, nie milknący, choć niegłośny, podnosił się 
zewsząd, i dziwny 
był ten przenikliwy, senny szum, ten nocny głos pustkowia…
— Pontyjskie błota — powiedziała Ellis. — Słyszysz żaby? czujesz zapach siarki?
— Pontyjskie błota… — powtórzyłem i ogarnęło mnie uczucie wzniosłego smętku. — 
Ale 
dlaczego przyniosłaś mnie tu, do tej smutnej, zapomnianej krainy? Lećmy raczej 
do Rzymu.
— Rzym blisko — odrzekła Ellis. — Przygotuj się!
Zniżyliśmy lot i pomknęliśmy wzdłuż starej Iatyńskiej drogi. Bawół powoli uniósł 
z 
grząskiego mułu kosmatą, dziwaczną głowę z krótkimi kosmykami szczeciny pomiędzy 
krzywą zagiętymi rogami. Z ukosa poruszył białkami bezmyślnych i złych — oczu i 
ciężko 
parsknął mokrymi nozdrzami, j ak gdyby nas poczuł.
— Rzym, Rzym blisko… — szepnęła Ellis. — Patrz, patrz przed siebie…
Podniosłem oczy.
Cóż to czernieje na skraju nocnego nieba? Czy to wysokie łuki olbrzymiego mostu? 
Nad 
jaką rzeką przerzucono ten most? Dlaczego zerwany jest miejscami? Nie, to nie 
most, to 
starożytny akwedukt. Wokół święta ziemia Kampanii, a tam w oddali Góry 
Albańskie; ich 
wierzchołki i siwy grzbiet starego akweduktu błyszczą blado w promieniach 
księżyca, który 
wzeszedł przed chwilą…
Wzbiliśmy się nagle i zawisnęliśmy w powietrzu nad samotnymi ruinami. Nikt nie 
potrafiłby powiedzieć, czym te ruiny były dawniej: grobowcem, pałacem, basztą… 
Czarny 
bluszcz spowijał je całe swą martwą potęgą, w dole jak rozwarta paszcza ziało na 
wpół 
zwalone sklepienie. Od tego stosu drobnych, ciasno spojonych kamieni, z których 
dawno 
opadła granitowa ściana, powiało mi w twarz ciężkim piwnicznym zapachem.
— Tutaj — powiedziała Ellis i podniosła rękę. — Tutaj! Wymów głośno, 
trzykrotnie, imię 
wielkiego Rzymianina.
— I co się stanie?
— Zobaczysz. Zamyśliłem się.
— Divus Caius Julius Caesar!…* — zawołałem nagle. — Divus Caius Julius Caesar! — 
i 
powtórzyłem przeciągle: — Caesar!
XIII
Nie zamarły jeszcze ostatnie echa mojego głosu, kiedy usłyszałem…
Trudno mi powiedzieć, co usłyszałem. Naprzód niejasny, ledwo uchwytny dla ucha, 
ale 
bez końca powtarzający się wybuch trąb i oklasków. Jakby gdzieś nieskończenie 
daleko, w 
bezdennej głębi, poruszył się nagle nieprzebrany tłum, i podnosił się, podnosił 
niespokojny, 
rzucając ledwo dosłyszalne okrzyki, jak przez sen, przez przygniatający 
wielowiekowy sen. 
Potem powietrze napłynęło falą i pociemniało nad ruinami… Zwidziały mi się 
cienie, 
miliardy cieni, miliony zarysów, to zaokrąglonych jak kaski, to podłużnych jak 
kopie; 
promienie księżyca rozbite na niebieskawe iskierki migotały na kaskach i 
kopiach, i cała ta 
armia, cały ten tłum przysuwał się coraz bliżej, rósł, kołysał się potężnie… 
Czuło się w nim 
napięcie, którego dość, by podnieść cały świat; ale nic nie ukazywało się 
wyraźnie… Nagle 
jak gdyby drżenie przebiegło wokół, jak gdyby, odpłynęły i rozstąpiły się 
ogromne fale… 
„Caesar, Caesar venit!”* — zaszumiały głosy, jak liście lasu, na który 
nieoczekiwanie spada 
burza… rozległo się głuche uderzenie, i głowa, blada, surowa, w laurowym wieńcu, 
ze 
spuszczonymi powiekami, głowa imperatora zaczęła powoli wznosić się nad ruinami…
Nie ma słów w ludzkim języku, by wyrazić przerażenie, które ścisnęło mi serce. 
Zdawało 
mi się, że jeśli ta głowa otworzy oczy, rozchyli usta — natychmiast umrę.
— Ellis! — jęknąłem — nie chcę, nie mogę, nie trzeba mi Rzymu, brutalnego, 
groźnego 
Rzymu… Lećmy, lećmy stąd!
— Człowieku małoduszny! — szepnęła, i polecieliśmy. Usłyszałem jeszcze za sobą 
spiżowy, podobny tym razem do gromu okrzyk legionów… potem wszystko pociemniało.
XIV
— Odwróć się — powiedziała do mnie Ellis — i uspokój. Usłuchałem, i pamiętam: 
pierwsze moje wrażenie było tak błogie, że mogłem tylko westchnąć. 
Niebieskawoszara, 
srebrzyście miękka ni to poświata, ni to mgła otaczała mnie zewsząd. W pierwszej 
chwili nie 
rozróżniałem nic: oślepił mnie ten lazurowy blask, ale powoli zaczęły występować 
zarysy 
cudownych gór i lasów; pode mną, w łagodnym szumie przypływu, rozpostarło się 
jezioro z 
drżącymi w jego głębi gwiazdami. Zapach drzew pomarańczowych zalał mnie falą i 
razem z 
nim, też jak gdyby falą, dobiegły silne i czyste dźwięki młodego kobiecego 
głosu. Ten 
zapach, te dźwięki pociągnęły mnie w dół. Zacząłem się zniżać… zniżać… ku 
wspaniałemu 
marmurowemu pałacowi, który gościnnie bielił się wśród cyprysowego gaju. Dźwięki 
płynęły 
z jego okien otwartych na oścież; fale jeziora usiane pyłem kwiatów uderzały o 
jego ściany, a 
naprzeciw, cała odziana ciemną zielenią drzew pomarańczowych i laurów, zalana 
księżycową 
poświatą, wznosiła się z łona wód wysoka, okrągła wyspa…
— Isola Bella! — powiedziała Ellis. — Lago Maggiore… Powiedziałem tylko: ach! 
wciąż 
nie przestając się zniżać. Kobiecy śpiew coraz donośniej, coraz wyraźniej 
rozlegał się w 
pałacu; ciągnęło mnie do niego nieodparcie… chciałem ujrzeć śpiewaczkę, która 
takimi 
dźwiękami napełniała noc. Zatrzymaliśmy się przed oknem.
Pośrodku pokoju urządzonego w stylu pompejańskim i bardziej podobnego do 
starożytnej 
świątyni niż do nowoczesnego salonu, wśród greckich rzeźb, etruskich waz, 
egzotycznych 
roślin, drogich tkanin, oświetlona z góry łagodnym światłem dwóch lamp 
zamkniętych w 
kryształowych kulach, siedziała przy fortepianie młoda kobieta. Odrzuciwszy 
lekko głowę i 
na pół przymknąwszy oczy, śpiewała włoską arię; śpiewała i uśmiechała się; rysy 
jej 
wyrażały jednocześnie powagę, nawet surowość… oznaka zupełnej rozkoszy! 
Uśmiechała 
się… a Faun Praksytelesa, leniwy, młody jak ona, wypieszczony, namiętny, zdawał 
się także 
uśmiechać z kąta, spoza gałązek oleandru, poprzez delikatny dym unoszący się z 
brązowej 
kadzielnicy na starożytnym trójnogu. Piękna kobieta była sama. Oczarowany 
dźwiękami, 
urodą, blaskiem i zapachami nocy, wstrząśnięty do głębi duszy widokiem tego 
młodego, 
spokojnego, jasnego szczęścia, zupełnie zapomniałem o swej towarzyszce, 
zapomniałem, jak 
dziwnym sposobem stałem się świadkiem tego tak dalekiego, tak obcego mi życia, i 
chciałem 
już stąpnąć na okno, przemówić…
Całe moje ciało drgnęło od silnego wstrząsu, jak gdybym dotknął butelki 
lejdejskiej. 
Obejrzałem się… Twarz Ellis, chociaż przezroczysta, była mroczna i groźna; w jej 
otwartych 
oczach mgliście płonęła złość…
— Precz! — szepnęła z wściekłością… i znowu wicher, ciemność, zawrót głowy… 
Tylko 
tym razem nie krzyk legionów, ale głos śpiewaczki, urwany na wysokiej nucie, 
pozostał mi w 
uszach…
Zatrzymaliśmy się. Wysoka nuta, wciąż ta sama, dźwięczała bez przerwy, choć 
czułem 
inne zgoła powietrze i inny zapach… Powiało na mnie orzeźwiającą świeżością, jak 
od 
wielkiej rzeki, zapachniało sianem, dymem, konopiami. Po przeciągłej nucie 
nastąpiła druga, 
potem trzecia, ale o tak niewątpliwym odcieniu, o tak znajomej, ojczystej 
modulacji, że od 
razu powiedziałem sobie: „To Rosjanin śpiewa rosyjską pieśń”, i w tej chwili 
wszystko stało 
się dla mnie jasne.
XV
Znajdowaliśmy się nad płaskim brzegiem. Na lewo, ginąc w nieskończonej dali, 
ciągnęły 
się skoszone łąki z ogromnymi kopica — mi; na prawo, tak samo ginąc w 
nieskończoności, 
leżała równa tafla wielkiej rzeki. Niedaleko od brzegu duże, ciemne barki cicho 
kolebały się 
na kotwicach, poruszając lekko ostrzami swych masztów niby wskazującymi palcami. 
Z 
jednej z tych barek dobiegały mnie rozlewne dźwięki śpiewu; płonęło w niej 
światełko, a jego 
długie czerwone odbicie drżąc kołysało się w wodzie. Gdzieniegdzie, na rzece i 
na polach, ale 
nie wiadomo, daleko czy blisko, migotały inne światełka; to przygasały, to znów 
się 
pojawiały na kształt promiennych wyraźnych kropek; niezliczone koniki polne 
grały 
nieustannie, nie gorzej od żab z błot pontyjskich, a pod bezchmurnym, ale nisko 
wiszącym, 
ciemnym niebem krzyczały z rzadka nieznane ptaki.
— Jesteśmy w Rosji? — zapytałem Ellis.
— To Wołga — odpowiedziała.
Lecieliśmy wzdłuż brzegu. — Dlaczego uniosłaś mnie stamtąd, z tego wspaniałego 
kraju? 
— zacząłem. — Ogarnęła cię zawiść? A może obudziła się w tobie zazdrość?
Usta Ellis ledwie dostrzegalnie drgnęły, w oczach znowu zamigotała groźba… Ale 
cała 
twarz natychmiast zmartwiała.
— Chcę do domu — rzekłem.
— Poczekaj, poczekaj! — odparła Ellis. — Dzisiejsza noc to wielka noc. Nie 
powróci 
szybko. Możesz być świadkiem… Zaczekaj.
I nagle przelecieliśmy przez Wołgę, ukosem, tuż nad wodą, nisko i porywiście, 
jak jaskółki 
przed burzą. Ogromne fale ciężko szumiały pod nami, ostry wiatr rzeczny uderzał 
nas swoim 
chłodnym i mocnym skrzydłem… Wysoki prawy brzeg wkrótce zaczął wznosić się przed 
nami w półmroku. Widać było strome góry, pełne wielkich rozpadlin. Zbliżyliśmy 
się do 
nich.
— Krzyknij: „Hołota, na dziób statku!” — szepnęła Ellis.
Przypomniałem sobie przerażenie, które mnie ogarnęło, gdym ujrzał rzymskie 
widma, 
poczułem zmęczenie i jakiś dziwny smętek, jak gdyby serce we mnie tajało; nie 
chciałem 
wyrzec fatalnych słów, wiedziałem z góry, że w odpowiedzi na nie, niby w Wilczej 
Dolinie w 
Wolnym strzelcu, ujrzę coś straszliwego — ale usta otworzyły się wbrew mojej 
woli i 
zawołałem, też wbrew woli, słabym, wytężonym głosem: „Hołota, na dziób statku!”
XVI
W pierwszej chwili wszystko milczało jak w obliczu rzymskich ruin, ale nagle tuż 
przy 
moim uchu rozległ się brutalny burłacki śmiech i coś z jękiem upadło do wody i 
zaczęło się 
tam zachłystywać… Obejrzałem się: dokoła nie widać nikogo, lecz echo powróciło 
odbite od 
brzegu i od razu ze wszystkich stron podniósł się ogłuszający zgiełk. W tym 
chaosie 
dźwięków było wszystko: krzyki i piski, wściekłe przekleństwa i śmiech — śmiech 
przede 
wszystkim — uderzenia wioseł i toporów, trzask jak przy rozbijaniu drzwi i 
kufrów, 
poskrzypywanie sprzętu okrętowego i kół, tętent koni, dzwon na alarm i szczęk 
łańcuchów, 
huk i ryk pożaru, pijackie pieśni i zgrzytliwa szybka mowa, nieutulony płacz, 
żałosne, 
rozpaczliwe błagania i rozkazujące okrzyki, przedśmiertne rzężenie, zawadiacki 
gwizd, 
charkot i tupot tańca… „Bij! wieszaj! top! rżnij! dobrze! dobrze! tak! nie 
żałuj!” — słychać 
było wyraźnie, dobiegł nawet urywany oddech zdyszanych ludzi, a przy tym wokoło, 
jak 
daleko okiem sięgnąć, nic nie było widać, nic się nie zmieniło: rzeka płynęła w 
dal, 
tajemniczo, prawie ponuro; brzeg wydawał się bardziej pusty i dziki — i to 
wszystko.
Zwróciłem się do Ellis, ale ona położyła palec na ustach…
— Stiepan Timofieicz! Stiepan Timofieicz idzie! — zaszumiało wokoło — idzie nasz 
ojciec, nasz ataman, nasz żywiciel! — Jak przedtem nic nie widziałem, ale nagle 
wydało mi 
się, że ogromne ciało idzie prosto na mnie… — Frołka! gdzieś ty, psie? — 
zagrzmiał straszny 
głos. — Zapalaj ze wszystkich stron — i z siekierami na tych panków!
Buchnęło na mnie gorącem bliskiego płomienia, gorzką spalenizną dymu i w tej 
samej 
chwili coś ciepłego, niby krew, bryznęło mi w twarz i na ręce… Dziki chichot 
rozległ się 
dokoła.
Straciłem przytomność, a kiedy się ocknąłem, płynęliśmy spokojnie wzdłuż 
znajomego 
skraju mojego lasu, prosto ku staremu dębowi…
— Widzisz tę dróżkę — powiedziała Ellis — tam gdzie świeci księżyc mgliście i 
nachylają 
się dwie brzózki?… Chcesz tam?
Ale czułem się tak bardzo rozbity i wyczerpany, że zdołałem tylko odpowiedzieć: 
— Do 
domu… do domu…
— Jesteś w domu — odparła Ellis.
Rzeczywiście, stałem przed drzwiami mojego domu — sam. Ellis zniknęła. 
Podwórzowy 
pies podszedł do mnie, spojrzał podejrzliwie i wyjąc rzucił się do ucieczki.
Z trudem dowlokłem się do łóżka i nie rozbierając się zasnąłem.
XVII
Następnego dnia przez cały ranek bolała mnie głowa, ledwo poruszałem nogami, ale 
nie 
zwracałem uwagi na fizyczne niedomagania: gryzł mnie żal, dusiła gorycz.
Byłem bardzo z siebie nierad. — Małoduszny! — powtarzałem nieustannie — tak, 
Ellis 
ma rację. Czego się przeląkłem? Dlaczego nie skorzystałem z okazji?… Mogłem 
ujrzeć 
samego Cezara, a ja zamarłem ze strachu, zacząłem piszczeć i odwróciłem się jak 
dziecko na 
widok rózgi. No, Razin to inna sprawa. Jako szlachcic i ziemianin… ale prawdę 
mówiąc, 
dlaczego mnie to tak przeraziło? Małoduszny, małoduszny!
— A może mi się to wszystko śni? — zadałem sobie wreszcie pytanie. Zawołałem 
klucznicę.
— Marfo, nie pamiętasz, o której godzinie położyłem się wczoraj?
— A któż cię wie, dobrodzieju… Chyba późno. Wyszedłeś z domu o zmierzchu, a w 
sypialni stukałeś obcasami po północy. Nad samym ranem, Tak. I onegdaj to samo. 
Widać, że 
masz jakieś kłopoty.
„Ho — ho! — pomyślałem. — Nie ulega wątpliwości, że latam”.
— No, a jakże dziś wyglądam? — dodałem głośno.
— Jak wyglądasz? Daj, popatrzę. Zmizerniałeś troszeńkę. I blady jesteś, 
dobrodzieju: tak, 
ani kropli krwi w twarzy.
Poczułem się niepewnie… Odprawiłem Marfę.
„Jeśli tak dalej pójdzie, umrzesz albo zwariujesz — myślałem siedząc w zadumie 
przy 
oknie. — Trzeba z tym wszystkim skończyć. Niebezpieczna sprawa. I serce tak mi 
dziwnie 
bije. Kiedy latam, wciąż mi się zdaje, że coś je wysysa lub że krew z niego 
uchodzi, jak na 
wiosnę sok z brzozy, kiedy wbić w nią siekierę. A jednak szkoda. I Ellis… Bawi 
się ze mną 
jak kot z myszą… Wątpię zresztą, czy ona źle mi życzy. Polecę z nią po raz 
ostatni, napatrzę 
się, niech się dzieje, co chce… Ale jeśli ona pije moją krew? To okropne. Poza 
tym takie 
szybkie poruszanie się musi być szkodliwe; słyszałem, że w Anglii nie wolno 
jechać kolejami 
szybciej niż sto dwadzieścia wiorst na godzinę…”
Tak rozmyślałem, ale o dziesiątej wieczór stałem już pod starym dębem.
XVIII
Noc była chłodna, mglista, szara; w powietrzu pachniało deszczem. Ku mojemu 
zdziwieniu nie zastałem pod dębem nikogo; przeszedłem się kilka razy wokół, 
wychodziłem 
aż na skraj lasu, wracałem, uważnie wpatrywałem się w ciemność… Było pusto. 
Poczekałem 
trochę, potem kilkakrotnie, raz za razem, wymówiłem imię Ellis, coraz to 
głośniej… Nie 
zjawiała się. Zrobiło mi się smutno, niemal boleśnie; poprzednie obawy znikły: 
nie mogłem 
pogodzić się z myślą, że moja towarzyszka już do mnie nie wróci.
— Ellis! Ellis! Przyjdź wreszcie! Czy naprawdę nie przyjdziesz? — krzyknąłem po 
raz 
ostatni.
Kruk, którego rozbudził mój głos, poruszył się nagle na wierzchołku pobliskiego 
drzewa i 
plącząc się w gałęziach zatrzepotał skrzydłami…
Ellis wciąż jednak nie zjawiała się.
Opuściwszy głowę zawróciłem do domu. Przede mną czerniały już wierzby na grobli 
stawu i światło w oknie mojego pokoju zamigotało między jabłoniami sadu, 
zamigotało i 
znikło, niby oko strzegącego mnie człowieka, kiedy nagle rozległ się za mną 
cienki świst 
przecinanego powietrza i w tej samej chwili coś objęło mnie i pociągnęło do 
góry: tak sokół 
chwyta w szpony, porywa przepiórkę… To spadła na mnie Ellis. Poczułem jej 
policzek na 
moim policzku, jej ramię owijające się wokół mojego ciała i niby ostry chłód 
przeniknął do 
mojego ucha jej szept: „Oto jestem”. Przeląkłem się i zarazem ucieszyłem… 
Lecieliśmy 
niewysoko nad ziemią.
— Nie chciałaś przyjść dzisiaj? — powiedziałem..
— Stęskniłeś się za mną? Kochasz mnie? O, ty mój!
Ostatnie słowa Ellis wprawiły mnie w zakłopotanie… Nie wiedziałem, co 
powiedzieć. — 
Zatrzymano mnie — mówiła dalej — pilnowano.
— Któż mógł cię zatrzymać?
— Dokąd chcesz lecieć? — zapytała Ellis, jak zwykle nie odpowiadając, na moje 
pytanie.
— Zanieś mnie do Włoch, nad to jezioro, pamiętasz?
Ellis odsunęła się lekko i pokręciła przecząco głową. Wówczas po raz pierwszy 
zauważyłem, że nie jest już przezroczysta. I twarz jej jakby nabrała rumieńców: 
po mglistej 
bieli rozlewał się ton purpurowy. Zajrzałem jej w oczy… i ogarnął mnie lęk. W 
tych oczach 
coś się poruszało powolnym, nieustannym i złowieszczym ruchem zwiniętej, 
nieruchomej 
żmii, którą zaczyna ogrzewać słońce.
— Ellis! — zawołałem — ktoś ty? Powiedz mi, ktoś ty?
Ellis wzruszyła tylko ramionami.
Ogarnął mnie gniew… Zapragnąłem zemścić się na niej — nagle przyszło mi do głowy 
rozkazać Ellis, by przeniosła się ze mną do Paryża. „Tam poznasz, co to 
zazdrość” — 
pomyślałem.
— Ellis! — powiedziałem głośno — nie boisz się wielkich miast, Paryża na 
przykład?
— Nie.
— Nie? Nawet tych miejsc, gdzie jest tak jasno, nawet bulwarów?
— To nie jest światło dzienne.
— Doskonale; więc zanieś mnie zaraz na bulwar des Italiens.
Ellis narzuciła mi na głowę skraj swego długiego, zwisającego rękawa. 
Natychmiast 
ogarnęła mnie jakaś biała mgła o usypiającym zapachu maku. Wszystko zniknęło 
jednocześnie: wszelkie światło, wszelki dźwięk i nawet świadomość. Zostało tylko 
doznanie 
życia, i nie było to przykre.
Nagle mgła zniknęła. Ellis zsunęła rękaw z mojej głowy i ujrzałem pod sobą ogrom 
stłoczonych budynków, pełen blasku, ruchu, zgiełku… Ujrzałem Paryż.
XIX
Bywałem dawniej w Paryżu i dlatego od razu poznałem miejsce, ku któremu 
skierowała 
się Ellis. Był to Ogród Tuileryjski i jego stare kasztany, żelazne kraty, fosa i 
podobni do 
zwierząt żuawi na warcie. Minęliśmy pałac, minęliśmy kościół św. Rocha, na 
którego 
schodach Napoleon Pierwszy po raz pierwszy przelał francuską krew, zatrzymaliśmy 
się 
wysoko nad bulwarem des Italiens, gdzie Napoleon Trzeci zrobił to samo i z takim 
samym 
skutkiem. Na chodnikach roili się ludzie, młodzi i starzy eleganci, mężczyźni w 
bluzach, 
kobiety we wspaniałych sukniach; w restauracjach i kawiarniach kapiących od 
złoceń płonęły 
światła; omnibusy, karety wszystkich rodzajów i kształtów sunęły wzdłuż bulwaru; 
gdziekolwiek obrócić wzrok, wszędzie ruch i blask… Ale rzecz dziwna! nie miałem 
ochoty 
porzucić moich czystych, ciemnych powietrznych wysokości, nie miałem ochoty 
zbliżyć się 
do tego ludzkiego mrowiska. Zdawało się, że gorący, ciężki, szkarłatny opar 
unosi się 
stamtąd, ni to pachnący, ni to smrodliwy: zbyt wiele życia stłoczyło się tu 
razem. Wahałem 
się… Głos loretki, przenikliwy niczym szczęk żelaznych prętów, doleciał do mnie; 
jak 
bezczelny język wysunął się ten głos na zewnątrz; ukłuł mnie niby żądło gada. 
Natychmiast 
wyobraziłem sobie kamienną, o wystających kościach policzkowych, chciwą, płaską 
twarz 
paryską, lichwiarskie oczy, bielidło, róż, wysoko spiętrzone włosy i bukiet 
jaskrawych 
sztucznych kwiatów pod stożkowatym kapeluszem, wypolerowane paznokcie, 
przypominające szpony, okropną krynolinę… Wyobraziłem sobie także naszego rodaka 
ze 
stepów, biegnącego w żałosnych podrygach za sprzedajną kukłą… Wyobraziłem sobie, 
jak 
niepewny i bezczelny, nienaturalnie wymawiając „r”, usiłuje przybrać maniery 
kelnerów od 
Vefoura, piszczy, nadskakuje, wierci się — i ogarnęło mnie obrzydzenie…..Nie — 
pomyślałem — tutaj Ellis nie będzie miała okazji do zazdrości…”
Tymczasem zauważyłem, że zaczęliśmy się powoli zniżać… Paryż podnosił się ku 
nam, 
pełen zgiełku i czadu.
— Zatrzymaj się! — zwróciłem się do Ellis. — Czy naprawdę nie jest ci duszno, 
ciężko?
— Sam prosiłeś, żebym cię tutaj przeniosła.
— Przepraszam, cofam to, co powiedziałem. Zabierz mnie stąd, Ellis, proszę cię. 
Wszystko tu jak dawniej: książę Kulmametow kusztyka po bulwarze; jego przyjaciel 
Serge 
Waraksin kiwa do niego ręką i woła: „Iwanie Stiepanyczu, allonsupe, prędzej, że 
angaże* 
samą Rigolbosz!” Zabierz mnie od tych mabilów i mezon–dore, od gandenów i bisz, 
od 
dżokej–klubu i „Figaro”, od wygolonych żołnierskich czół i wyglansowanych 
koszar, od 
policjantów z hiszpańskimi bródkami i szklanek z mętnym absyntem, od 
kawiarnianych 
graczy w domino i graczy na giełdzie, od czerwonych wstążeczek w klapie surduta 
i w klapie 
płaszcza, od pana de Foix, wynalazcy „specjalności małżeńskich” i bezpłatnych 
konsultacji 
doktora Charlesa Alberta, od liberalnych wykładów i rządowych broszur, od 
paryskich 
komedii i paryskich oper, od paryskich dowcipów i paryskiej ignorancji… Dalej 
stąd! dalej! 
dalej!
— Spójrz na dół — odparła Ellis. — Nie jesteś już nad Paryżem.
Spuściłem oczy… Istotnie. Ciemna równina, gdzieniegdzie przecięta białawymi 
liniami 
dróg, uciekała szybko i tylko za nami, na horyzoncie, jak łuna wielkiego pożaru 
bił w niebo 
ogromny blask stolicy świata.
XX
Znów spadła mi na oczy zasłona… Znowu straciłem świadomość. Wreszcie zasłona 
znikła.
Co to tam w dole? Jakiś park, aleje strzyżonych lip, samotne świerki w kształcie 
parasoli, 
portyki i świątynie w guście Pompadour, rzeźby satyrów i nimf ze szkoły 
Berniniego, 
rokokowe trytony pośrodku krętych stawów, obramowanych niską balustradą z 
poczerniałego 
marmuru? Czy to nie Wersal? Nie. Niewielki pałac rokokowy, wygląda spoza kępy 
kędzierzawych dębów. Księżyc świeci niewyraźnie, spowity mgłą, na ziemi ściele 
się 
delikatny dym. Oko nie może rozpoznać: czy to księżycowa poświata, czy mgła? Na 
jednym 
stawie śpi łabędź: jego długi grzbiet bieleje niczym ścięte mrozem śniegi na 
stepie, robaczki 
świętojańskie ptoną, jak diamenty, w niebieskawym cieniu u stóp posągu. — 
Jesteśmy opodal 
Manheimu — powiedziała Ellis — to park w Schwetzingen.
„Więc jesteśmy w Niemczech!” — pomyślałem i zacząłem nasłuchiwać. Wszystko 
milczało; gdzieś tylko, samotna i niewidoczna, pluskała i gaworzyła strużka 
spadającej wody. 
Zdawało się, że powtarza wciąż te same słowa: „Tak, tak, tak, zawsze tak”. Nagle 
zwidziało 
mi się, że środkiem alei, między ścianami strzyżonej zieleni, z gracją podając 
rękę damie w 
upudrowanej fryzurze i barwnym robronie, idzie kawaler w przetykanym złotem 
kaftanie i 
koronkowych mankietach, na czerwonych obcasach, z lekką stalową szpadą u boku… 
Dziwne, blade twarze… Chcę się im przypatrzeć… Ale wszystko już znikło i tylko 
jak 
przedtem szemrze woda.
— To sny się snują — szepnęła Ellis. — Wczoraj można było ujrzeć ich wiele… 
wiele. 
Dziś nawet sny uciekają przed ludzkim okiem. Naprzód! Naprzód!
Wznieśliśmy się ku górze i polecieliśmy dalej. Nasz lot był tak płynny i równy, 
iż zdawało 
się, że nie my się poruszamy, ale wszystko wokół płynie. Ukazały się góry, 
ciemne, 
sfalowane, pokryte lasami; coraz większe, płyną na nas… Oto już znikają, a wraz 
z nimi 
rozpadliny, parowy, małe, wąskie polany, punkciki świateł w uśpionych wioskach 
nad 
wartkimi strumieniami, na dnie dolin, a przed nami znów wyrastają i płyną inne 
góry. 
Jesteśmy w sercu Schwarzwaldu.
Góry, wciąż góry… i las, wspaniały, stary, potężny las. Nocne niebo jest jasne: 
mogę 
rozpoznać każdy rodzaj drzew; szczególnie piękne są świerki o białych prostych 
pniach. 
Gdzieniegdzie, na skrajach lasów, widać kozice; zgrabne i czujne, stoją na 
cienkich nóżkach, 
nasłuchują, pięknym ruchem odwróciwszy głowy i nastawiwszy wielkie rurkowate 
uszy. Na 
szczycie nagiej skały widać ruiny baszty o na wpół wykruszonych blankach, które 
smętnie 
sterczą do góry nad starymi, zapomnianymi głazami. Spokojnym i ciepłym światłem 
połyskuje złota gwiazdka. Z niewielkiego, czarnego niemal jeziora podnosi się 
niby 
tajemnicza skarga jękliwe kumkanie małych żabek. Zdaje mi się, że słyszę inne 
dźwięki, 
przeciągłe, omdlewające, podobne do dźwięków Eolowej harfy… Oto kraina legend! 
Ta sama 
dymna księżycowa poświata, która zdumiała mnie w Schwetzingen, rozlewa się tu 
wszędzie i 
im dalej uchodzą góry, tym gęstsza staje się poświata. Zliczyłem pięć, sześć, 
dziesięć 
różnorodnych tonów, różnorodnych warstw cienia na występach gór, a nad tą 
pogrążoną w 
milczeniu różnorodnością króluje zadumany księżyc. Powietrze płynie miękko i 
lekko. Mnie 
także jest lekko i jakoś podniośle, spokojnie i smutno…
— Ellis, powinnaś kochać ten kraj.
— Ja nic nie kocham.
— Jak to? A mnie?
— Tak… ciebie! — odpowiada obojętnie.
Wydaje mi się, że jej ręka opasuje mnie ciaśniej niż przedtem.
— Naprzód! Naprzód! — mówi Ellis z jakimś zimnym porywem.
— Naprzód! — powtarzam.
XXI
Donośny, wibrujący, dźwięczny krzyk rozległ się nagle nad nami i natychmiast 
powtórzył 
się, tym razem nieco z przodu.
— To spóźnione żurawie lecą do was, na północ — rzekła Ellis — chcesz się do 
nich 
przyłączyć?
— Tak, tak! unieś mnie do nich.
Wzbiliśmy się do góry i w mgnieniu oka znaleźliśmy się obok przelatującego 
klucza 
żurawi.
Wielkie piękne ptaki (było ich trzynaście) leciały trójkątem, od czasu do czasu 
mocno 
uderzając wypukłymi skrzydłami. Sztywno wyciągnęły głowy i nogi, i podając ku 
przodowi 
pierś, mknęły niepowstrzymanie, a tak szybko, że powietrze świszczało wokół. 
Piękny to był 
widok; na takiej wysokości, w takim oddaleniu od wszystkiego, co żywe, to gorące 
silne życie 
i ta niezłomna wola! Zwycięsko przecinając przestrzeń, żurawie od czasu do czasu 
nawoływały się ze swym przywódcą, który leciał na czele, i była jakaś duma, 
powaga i 
niezachwiana pewność w tych głośnych kłangorach, w tej podobłocznej rozmowie. 
„Dolecimy na pewno, choć to niełatwe” — zdawały się mówić dodając sobie otuchy. 
I 
przyszło mi na myśl, że takich ludzi jak te ptaki — w Rosji — gdzież w Rosji! na 
całym 
świecie jest niewiele.
— Lecimy teraz do Rosji — powiedziała Ellis… — Nie po raz pierwszy zauważyłem, 
że 
Ellis niemal zawsze wiedziała, o czym myślę. — Chcesz wrócić?
— Wróćmy… albo nie! Byłem w Paryżu; zanieś mnie do Petersburga.
— Teraz?
— Natychmiast… tylko zakryj mi oczy twoją zasłoną, bo robi mi się słabo.
Ellis podniosła rękę… ale zanim ogarnęła mnie mgła, poczułem na ustach 
dotknięcie 
owego miękkiego, tępego żądła…
XXII
„Słucha–a–a–a–aj!” — zabrzmiał mi w uszach przenikliwy okrzyk. „Słucha–a–a–a–
aj!” — 
jak gdyby z rozpaczą rozległo się w oddali. „Słucha–a–a–a–aj!” — zamarło gdzieś 
na krańcu 
świata. Zadrżałem. Wysoka iglica rzuciła mi się w oczy: poznałem Pietropawłowską 
twierdzę.
Północna, blada noc! I czy to noc? Czy to nie blady, chory dzień? Nigdy nie 
lubiłem 
petersburskich nocy; ale tym razem ogarnął mnie strach: postać Ellis zniknęła 
zupełnie, 
rozpływała się jak poranna mgła w lipcowym słońcu i widziałem wyraźnie całe 
swoje ciało, 
ciężko i samotnie zwisające na wysokości Aleksandrowskiej kolumny. Oto więc 
Petersburg! 
Tak, to on. Te puste, szerokie, szare ulice; te szarobiałe, szarożółte, 
szaroliliowe otynkowane i 
obdrapane domy i ich zapadłe okna, pstre szyldy, blaszane daszki nad gankami i 
nędzne 
sklepiki warzywne; te frontony, napisy, budki, koryta; złota czapką Isakija; 
niepotrzebna 
krzykliwa giełda; granitowe mury twierdzy i porozbijana drewniana jezdnia; te 
baraki z 
sianem i drzewem; ten zapach kurzu, kapusty, rogoży i stajni, ci skamieniali 
stróże w 
kożuchach u bram, ci skurczeni w martwym śnie woźnice na zapadniętych dorożkach 
— tak, 
to ona, nasza Północna Palmira. Widać wszystko wokół; wszystko jest wyraźne, 
przerażająco 
wyraźne, i wszystko śpi smutnym snem, dziwacznie stłoczone, na tle ciemnego a 
przezroczystego powietrza. Rumieniec wieczornej zorzy — suchotniczy rumieniec — 
nie 
zniknął jeszcze i nie zniknie do rana z białego nieba bez gwiazd, kładzie się 
pasami na 
jedwabistej tafli Newy, a ona szemrze lekko i lekko się kołysze, tocząc swoje 
zimne 
niebieskie wody…
— Lećmy — błagalnie rzekła Ellis.
I nie czekając na moją odpowiedź uniosła mnie przez Newę, przez plac Pałacowy, 
ku 
Litiejnej. Na dole rozległy się kroki i głosy: ulicą szła grupa młodych ludzi o 
zapijaczonych 
twarzach; rozmawiali o lekcjach tańca. „Podporucznik Stołpakow siódmy!” — 
krzyknął nagle 
przez sen żołnierz stojący na warcie przy piramidce zardzewiałych kul armatnich, 
a nieco 
dalej, w otwartym oknie wysokiego domu, ujrzałem pannę w zmiętej jedwabnej sukni 
bez 
rękawów, z siatką z pereł na włosach i z papierosem w ustach. Czytała nabożnie 
książkę: był 
to tom któregoś z najmodniejszych Juwenalów.
— Lećmy! — powiedziałem do Ellis.
Po chwili migały w dole gnijące świerkowe laski i porosłe mchem błota otaczające 
Petersburg. Skierowaliśmy się prosto na południe: niebo i ziemia, wszystko 
stawało się 
powoli coraz ciemniejsze. Chora noc, chory dzień, chore miasto — wszystko 
pozostało za 
nami.
XXIII
Lecieliśmy wolniej niż zazwyczaj; patrzyłem na z wolna rozwijającą się przede 
mną, niby 
zwój nie kończącej się panoramy, rozległą płaszczyznę ojczystej ziemi. Lasy, 
krzaki, pola, 
wąwozy, rzeki — czasem wsie, cerkwie — i znowu pola, lasy, krzaki i wąwozy… 
Ogarnął 
mnie smutek i jakaś obojętna nuda. Ale nie dlatego poczułem smutek i nudę, że 
przelatywałem właśnie nad Rosją. Nie! Ziemia, ta płaska powierzchnia, która 
rozpościerała 
się pode mną; cała kula ziemska z jej ludnością, przemijającą, bezsilną, 
przygniecioną nędzą, 
nieszczęściem, chorobami, przykutą do bryły nikczemnego prochu; ta kłamliwa, 
szorstka 
kora, ta narośl na rozżarzonym ziarnku piasku — naszej planecie, porosłej 
pleśnią, którą 
nazwaliśmy szumnie organicznym roślinnym królestwem; ci ludzie — muchy, 
tysiąckroć 
nędzniejsi od much, ich ulepione z błota domostwa, drobne ślady ich monotonnej 
błahej 
krzątaniny, ich zabawnej walki z tym, co niezmienne i nieuniknione, jakże mi się 
to nagle 
stało wstrętne! Serce z wolna wzdrygało się we mnie i nie miałem już ochoty 
patrzeć na te nie 
znaczące obrazy, na tę banalną wystawę… Tak, ogarnęła mnie nuda, coś gorszego od 
nudy. 
Nie doznawałem nawet żalu nad swoimi współbraćmi: wszystkie moje uczucia utonęły 
w 
jednym, które zaledwie ośmielam się nazwać — w uczuciu obrzydzenia, a silniejsze 
nad 
wszystko było we mnie obrzydzenie do siebie.
— Przestań — szepnęła Ellis — przestań, bo cię nie uniosę. Stajesz się ciężki.
— Ruszaj do domu — odparłem jej tym samym głosem, jakim mówiłem te słowa do 
mojego stangreta, wychodząc w Moskwie o czwartej nad ranem od przyjaciół, z 
którymi od 
obiadu rozprawiałem o przyszłości Rosji i znaczeniu wspólnoty gminnej. — Ruszaj 
do domu 
— powtórzyłem i zamknąłem oczy.
XXIV
Ale wkrótce otworzyłem je. Ellis przyciskała się do mnie jakoś dziwnie, 
popychała mnie 
prawie. Spojrzałem na nią, i krew we mnie zastygła. Ktoś, komu zdarzało się 
widzieć w 
cudzej twarzy nieoczekiwany wyraz głębokiego przerażenia, którego przyczyny nie 
podejrzewa, zrozumie mnie. Przerażenie, dręczące przerażenie wykrzywiało, 
oszpecało blade, 
prawie zatarte rysy Ellis. Nie widziałem nic podobnego nawet w żywej ludzkiej 
twarzy. 
Pozbawione życia, mgliste widmo, cień… i ten drętwy strach…
— Ellis, co ci jest? — powiedziałem wreszcie.
— To ona… ona… — odparła z wysiłkiem — ona!
— Ona? Kto?
— Nie wymawiaj jej imienia, nie wymawiaj — szybko wyszeptała Ellis. — Trzeba się 
ratować, bo wszystko się skończy, skończy na zawsze. Spójrz: o tam!
Odwróciłem głowę w stronę, w którą wskazywała drżąca ręka, i ujrzałem coś… coś 
rzeczywiście strasznego.
To coś było tym straszniejsze, że nie miało określonego kształtu. Ciężkie, 
ponure, 
żółtawoszare, pstre niczym brzuch jaszczurki, ni to chmura, ni to dym, powoli, 
ruchem żmii 
sunęło ponad ziemią. Miarowe, szerokie kołysanie z góry do dołu i z dołu do 
góry, kołysanie 
przypominające złowieszcze uderzenia skrzydeł drapieżnego ptaka, kiedy szuka 
zdobyczy; 
czasem niewypowiedzianie ohydne przypada — nie do ziemi, tak pająk przypada do 
schwytanej muchy… Kim, czym jesteś, groźna maso? Pod jej działaniem — widziałem 
to, 
czułem — wszystko obumierało, wszystko stawało się nieme… Dolatywał od niej 
zgniły, 
rozkładający się chłód, od tego chłodu słabło serce, ciemniało w oczach, włosy 
stawały dęba. 
To nadciągała siła; ta siła, której nie można się sprzeciwić, której wszystko 
podlega, która nie 
mając wzroku, kształtu, zmysłów, wszystko widzi, wszystko wie i niby drapieżny 
ptak 
wybiera sobie ofiary, jak żmija dusi je i liże swoim obmierzłym żądłem…
— Ellis! Ellis! — krzyknąłem jak obłąkany. — To śmierć, sama śmierć!
Żałosny dźwięk, który słyszałem już przedtem, wydarł się z ust Ellis — tym razem 
przypominał raczej rozpaczliwy jęk człowieka — i polecieliśmy. Ale nasz lot był 
dziwnie i 
przerażająco nierówny. Ellis miotała się w powietrzu, spadała, rzucała się na 
wszystkie strony 
jak kuropatwa śmiertelnie ranna albo pragnąca odwieść psa od swoich piskląt. A 
tymczasem 
za nami, oddzieliwszy się od niewypowiedzianie straszliwej masy, pędziły jakieś 
długie, 
faliste odpryski, niczym wyciągnięte ręce, niczym szpony… Ogromna okutana postać 
ukazała 
się na bladym koniu i wzbiła aż pod niebo… Ellis drgnęła z jeszcze większym 
przerażeniem, 
zaszamotała się jeszcze rozpaczliwiej. „Widziała! Wszystko skończone! Zginęłam!… 
— 
słychać było jej urywany szept. — O, ja nieszczęsna! Mogłabym skorzystać, nabrać 
życia… a 
teraz… Nicość, nicość!”
To było już ponad moje siły. Straciłem przytomność.
XXV
Kiedy odzyskałem zmysły, leżałem na wznak na trawie i czułem w całym ciele 
głuchy ból, 
jak od silnego uderzenia.
Świtało: mogłem wyraźnie rozróżnić kształty. Niedaleko, wzdłuż brzozowego lasku, 
biegła 
droga wysadzana wierzbami: okolica wydała mi się znajoma. Zacząłem sobie 
przypominać, 
co mi się przytrafiło, i zadrżałem cały, kiedy uprzytomniłem sobie ostatnie 
okropne 
widzenie…
„Ale czego przestraszyła się Ellis? — pomyślałem. — Czyżby podlegała jej władzy? 
Czy 
nie jest nieśmiertelna? Czy jest skazana na nicość, rozkład? jakże to możliwe?”
Cichy jęk rozległ się w pobliżu. Odwróciłem głowę. W odległości dwóch kroków ode 
mnie 
leżała na ziemi młoda kobieta w białej sukni, z rozrzuconymi bujnymi włosami i 
obnażonym 
ramieniem. Jedną rękę zarzuciła pod głowę, druga opadła na pierś. Oczy były 
zamknięte, a na 
zaciśnięte wargi wystąpiła lekka purpurowa piana. Czyżby to była Ellis? Ale 
Ellis to widmo, 
a ja widziałem przed sobą kobietę. Podpełzłem do niej, nachyliłem się…
— Ellis! to ty? — zawołałem. Nagle powoli zatrzepotały i uniosły się szerokie 
powieki, 
ciemne, przenikliwe oczy wpiły się we mnie, i w tej samej chwili wpiły się we 
mnie usta, 
ciepłe, wilgotne, z zapachem krwi… miękkie ręce mocno objęły mi szyję, gorąca 
pełna pierś 
drżąc przywarła do mojej piersi. „Żegnaj! żegnaj na wieki!” — wyraźnie rzekł 
zamierający 
głos — i wszystko zniknęło.
Podniosłem się i chwiejąc się na nogach jak pijany przeciągnąłem kilkakrotnie 
rękami po 
twarzy i rozejrzałem się uważnie. Znajdowałem się obok… go traktu, w odległości 
dwóch 
wiorst od mojego majątku. Słońce już wstało, kiedy dowlokłem się do domu.
Przez wszystkie następne noce czekałem — wyznaję, że z pewnym strachem — na 
pojawienie się mojego widma, ale ono nie odwiedziło mnie więcej. Pewnego razu o 
zmroku 
wybrałem się nawet pod stary dąb, ale i tam nie zdarzyło się nic niezwykłego. 
Zresztą nie 
żałowałem, że urwała się ta dziwna znajomość. Wiele i długo rozmyślałem o tym 
niepojętym, 
prawie bezsensownym wydarzeniu i byłem pewien, że nie tylko nie wytłumaczy go 
nauka, ale 
nawet w bajkach, w legendach, nie trafia się nic podobnego. Kim jest Ellis? 
Przywidzenie, 
błąkająca się dusza, zły duch, sylfida, wampir wreszcie? Niekiedy znów wydawało 
mi się, że 
Ellis to kobieta, którą znałem kiedyś, i czyniłem straszliwe wysiłki, żeby 
przypomnieć sobie, 
gdzie ją widziałem… Zdawało mi się czasem, że już — już, zaraz przypomnę sobie… 
Gdzie 
tam! wszystko znów rozpływało się jak sen. Tak, myślałem wiele i jak zwykle, na 
próżno. Nie 
ośmielałem się zasięgnąć rady czy opinii innych ludzi, obawiając się, by nie 
wzięli mnie za 
szaleńca. Wreszcie porzuciłem rozmyślania: prawdę mówiąc, co innego miałem w 
głowie. Po 
pierwsze, zająłem się emancypacją chłopów i uregulowaniem serwitutów; po drugie, 
źle z 
moim zdrowiem: piersi chore, bezsenność, kaszel. Ciało usycha. Twarz żółta jak u 
trupa. 
Doktor zapewnia, że mam mało krwi, nazywa moją chorobę grecką nazwą „anemia”, i 
wysyła 
mnie do Gasteinu. A rządca zaklina się, że beze mnie z chłopami „nie poradzi”.
Bądź tu mądry!
Ale co znaczą te przejmujące, czyste i ostre dźwięki, dźwięki harmonijki, które 
słyszę, gdy 
tylko ktoś wspomni przy mnie o czyjejś śmierci? Dźwięki stają się coraz 
głośniejsze, coraz 
bardziej przejmujące… I dlaczego przebiega mnie tak bolesne drżenie, gdy pomyślę 
o 
nicości?
1864 r.
Przełożyła Joanna Guze
DOŚĆ 
(Z ZAPISEK ZMARŁEGO ARTYSTY)
I
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
II
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
III
… „Dość” — uświadomiłem sobie w chwili, gdy nogi moje, bezwiednie stąpając po 
stromym zboczu, niosły mnie w dół ku cichej rzeczce; „dość” — powtarzałem, 
wdychając 
żywiczny zapach sosnowego lasu, któremu chłód nadchodzącego wieczoru dodawał 
szczególnej mocy i świeżości; „dość” — powiedziałem raz jeszcze, siadając na 
porosłym 
mchem pagórku nad rzeczką i patrząc na jej ciemne i leniwe fale, nad którymi 
gruba trzcina 
wznosiła swe bladozielone łodygi… „Dość!” Dość szamotaniny, dość wszelkich 
dążeń, pora 
opanować się i nakazać sercu milczenie. Dość rozkoszowania się błogim spokojem 
nieokreślonych, ale zniewalających wrażeń, dość bezładnej bieganiny za każdym 
nowym 
przejawem piękna, dość łowienia każdego drgnienia jego delikatnych i silnych 
skrzydeł. 
Wszystkiego doświadczyłem, wszystkiego doznałem wielokrotnie… znużyłem się. Cóż 
z 
tego, że w tej samej chwili zorza coraz szerzej, coraz jaśniej rozlewa się po 
niebie, jakby 
rozpalona jakąś zwycięską namiętnością? Cóż z tego, że o dwa kroki ode mnie, 
wśród ciszy, 
spokoju i blasku wieczora, z pokrytej rosą głębi nieruchomego krzewu ozwał się 
nagle słowik 
tak czarownym głosem, jakby przed nim na świecie nie było słowików, i on 
pierwszy 
zaśpiewał pierwszą pieśń o pierwszej miłości? Wszystko to już było, było, 
powtarzało się, 
powtarza się tysiąc razy — a jeżeli człowiek uświadomi sobie, że wszystko to 
trwać będzie w 
nieskończoność jak na czyjś rozkaz, według prawa — aż przykro się zrobi! Tak… 
przykro!
IV
Ech, zestarzałem się! Dawniej podobne myśli nawet by mi do głowy nie przyszły — 
dawniej, w owych szczęśliwych dniach, kiedy sam rozpalałem się jak zorza i 
śpiewałem jak 
słowik. Trzeba spojrzeć prawdzie w oczy: wszystko przygasło, całe życie 
przyblakło. 
Światłość, która nadaje jego barwom znaczenie i siłę — ta światłość, która 
pochodzi z serca, 
zgasła we mnie. Nie, jeszcze nie zgasła — ale ledwie się tli, bez promieni i bez 
ciepła. 
Pamiętam, jak kiedyś późną nocą w Moskwie podszedłem do zakratowanego okna 
starej 
cerkwi i oparłem się o chropowatą szybę. Pod niskim sklepieniem było ciemno — 
lampka 
oliwna słabiutko pobłyskiwała czerwonym płomykiem przed starą ikoną — i 
niewyraźnie 
majaczyły tylko wargi świętego: surowe, bolesne; ponury mrok rozpościerał się 
dookoła i 
jakby się gotował do stłumienia słabego promienia niepotrzebnego światła… I w 
sercu moim 
jest teraz takież światło i takiż mrok.
V
I piszę to do ciebie — do ciebie, mój jedyny i niezapomniany przyjacielu, do 
ciebie, moja 
droga przyjaciółko, którą opuściłem na zawsze, ale której nie przestanę kochać 
aż do końca… 
Niestety! Wiesz, co nas rozdzieliło. Ale nie chcę teraz wspominać o tym. 
Porzuciłem cię… 
ale i tu, w tej głuszy, w tej dali, na tym wygnaniu — cały jestem przeniknięty 
tobą, jestem jak 
dawniej w twej mocy, jak dawniej czuję tkliwy dotyk twych dłoni na mojej 
pochylonej 
głowie! Ostatni raz unosząc się z niemej mogiły, w której pogrążyłem się teraz, 
z 
rozrzewnieniem przebiegam myślą całą moją przeszłość, całą naszą przeszłość… 
Nadzie nie 
ma, nie ma i powrotu, ale nie jestem rozgoryczony i nie mam żalu; i jaśniejsze 
niż niebiański 
lazur, bielsze niż pierwszy śnieg na szczytach górskich ożywają, niczym postaci 
zmarłych 
bogów, piękne wspomnienia… Nie cisną się tłumnie, przechodzą niemo w szeregu, 
niczym 
otulone chlamidami postacie z ateńskich procesji, którymi — czy pamiętasz? — tak 
zachwycaliśmy się, patrząc na starożytne płaskorzeźby Watykanu…
VI
Wspominam teraz tę światłość, która promieniuje z serca ludzkiego i rozjaśnia 
wszystko, 
co je otacza… Pragnę pomówić z tobą o chwilach, kiedy w moim sercu płonęła ta 
błogosławiona światłość. Posłuchaj… a ja wyobrażę sobie, że siedzisz przede mną 
i patrzysz 
na mnie swymi czułymi, a jednocześnie przenikliwymi oczyma. O niezapomniane 
oczy! Na 
kogóż, gdzież zwrócone jesteście teraz? Kto przyjmuje wasze spojrzenie — to 
spojrzenie, 
które jakby wyłaniało się z niepojętych głębi, podobne do tych tajemniczych 
źródeł, jak wy 
jasnych i ciemnych, tryskających pod nawisem skalnym na samym dnie wąwozu?… 
Posłuchaj.
VII
Było to w końcu marca, przed Zwiastowaniem, wkrótce potem, jak pierwszy raz 
ujrzałem 
ciebie, i jeszcze nie podejrzewając, czym będziesz dla mnie, już nosiłem cię w 
sercu — 
milcząco i potajemnie. Przejeżdżałem akurat przez jedną z głównych rzek 
rosyjskich. Lody 
jeszcze nie ruszyły, ale jakby nabrzmiały i pociemniały; od czterech dni była 
odwilż. Śnieg 
tajał dookoła równomiernie i spokojnie; zewsząd sączyła się woda; w powietrzu 
błądził lekki 
wiatr. Ta sama mleczna barwa zalewała niebo i ziemię; mgły nie było — ale nie 
było i 
światła; ani jeden przedmiot nie wydzielał się z bieli; wszystko wydawało się i 
bliskie, i 
niewyraźne. Pozostawiwszy swoją kibitkę daleko za sobą, szybko szedłem po lodzie 
— i 
oprócz stuku własnych kroków nie słyszałem niczego; szedłem, ze wszystkich stron 
objęty 
pierwszym powiewem wczesnej wiosny… I powoli, z każdym krokiem, z każdym ruchem 
naprzód narastał we mnie jakiś radosny a niepojęty niepokój… Porywał, naglił, a 
tak silne 
było jego działanie, że zatrzymałem się w końcu zdumiony i pytająco spojrzałem 
dookoła, 
jakby pragnąc znaleźć przyczynę mego uniesienia… Było cicho, biało, sennie, ale 
podniosłem 
oczy: wysoko na niebie szybowały stada wędrownych ptaków… „Wiosna! witaj, 
wiosno! — 
krzyknąłem głośno — witaj, życie, miłości i szczęście!” — i w tej chwili z 
cudownie 
wstrząsająca siłą rozbłysnął, niczym kwiat kaktusa, twój obraz — rozbłysnął i 
stał się 
czarownie jasny i przepiękny, i wtedy zrozumiałem, że kocham ciebie, ciebie 
jedną, że cały 
jestem przepełniony tobą…
VIII
Myślę o tobie… i wiele innych wspomnień, innych obrazów staje przede mną — a 
wszędzie jesteś ty, na wszystkich drogach mego życia spotykam ciebie. To majaczy 
przede 
mną stary rosyjski sad na zboczu góry, oświetlony ostatnimi promieniami letniego 
słońca. 
Spoza srebrzystych topoli wychyla się dach kryty gontami z unoszącą się nad 
białym 
kominem smugą purpurowego dymu, a w parkanie uchylona furtka, jakby ktoś 
pociągnął ją 
niezdecydowanie — stoję i czekam, patrzę na furtkę i na piasek na dróżce — 
dziwię się i 
wzruszam, wszystko, co widzę, wydaje mi się niezwykłe i nowe, wszystko owiane 
jest jakąś 
świetlaną, łagodną tajemniczością — i już słyszę szybki szelest kroków — stoję 
cały napięty i 
lekki jak ptak, który złożył skrzydła, ale w każdej chwili gotowy jest wzlecieć 
— a serce 
płonie i drży niepewnie przed bliskim nadchodzącym szczęściem…
IX
To znów widzę starożytną katedrę w dalekim, przepięknym kraju. Tłoczy się 
gromadnie na 
klęczkach lud; z wysokiego nagiego sklepienia, od olbrzymich rozwidlających się 
w górze 
filarów wieje modlitewnym chłodem, czymś podniosłym i posępnym. Stoisz obok mnie 
cicho 
i obojętnie, jakbyś była mi obca; każda fałda twego ciemnego płaszcza zwisa 
nieruchomo jak 
wyrzeźbiona; u twych stóp, na wytartych płytach, widnieją odbicia kolorowych 
witraży. I oto 
niczym ciężka fala rozległy się dźwięki organów, rozdzierając przydymione 
kadzidłami 
powietrze i wstrząsając nami do głębi — a ty pobladłaś i wyprostowałaś się — 
objęłaś mnie 
spojrzeniem, twoje oczy wzniosły się wyżej, ku niebu — a mnie się wydało, że 
tylko dusza 
nieśmiertelna może tak spoglądać.
X
To znów ukazuje się inny obraz. To nie starodawna świątynia przytłacza nas swoim 
surowym przepychem; niskie ściany przytulnej izdebki oddzielają nas od całego 
świata. Cóż 
mówię! jesteśmy sami, sami na świecie, oprócz nas dwojga nie ma żadnej żywej 
istoty; poza 
tymi przyjaznymi ścianami tylko mrok i śmierć, i nicość. To nie wiatr wyje, to 
nie deszcz 
płynie strumieniami: to skarży się i jęczy, i płacze ślepooki Chaos. A u nas 
cicho i jasno, i 
ciepło, i przyjaźnie. Coś zabawnego, trochę dziecięco — niewinnego jak motyl — 
nieprawdaż? — unosi się dookoła; wsparliśmy się o siebie głowami i obydwoje 
czytamy 
dobrą książkę; czuję, jak pulsuje cienka żyłka na twej skroni, czuję, że żyjesz, 
a ty czujesz, że 
ja żyję, twój uśmiech rodzi się na moich ustach wcześniej niż na twoich, 
odpowiadasz 
milcząco na moje milczące pytanie, twoje myśli, moje myśli są jak dwa skrzydła 
tego samego 
rozpływającego się w lazurze ptaka… Ostatnie przeszkody padły — tak też 
uspokoiła się, tak 
pogłębiła się nasza miłość, tak zniknął bez śladu wszelki rozdźwięk, iż nie 
pragniemy nawet 
zamienić ze sobą słowa, myśli… Pragniemy tylko wspólnie oddychać, razem żyć, być 
razem… i nawet nie uświadamiać sobie, że jesteśmy razem…
XI
Lub też w końcu ukazuje mi się tamten jasny, — wrześniowy poranek, kiedy w 
łagodnym 
blasku bezchmurnego nieba przechadzaliśmy się po bezludnym, jesiennym parku 
wokół 
opustoszałego pałacu nad brzegiem wielkiej nierosyjskiej rzeki. O, jakże 
przekazać te 
wrażenia! Ta nieskończenie płynąca rzeka, ta pustka i spokój, i radość, i jakaś 
upajająca 
tęsknota, i oszałamiające szczęście, nieznane miasto, w koronach wysokich 
jasnych drzew 
jesienne krzyki kawek — i te tkliwe słowa, i uśmiechy, i spojrzenie przeciągłe, 
łagodne, 
przeszywające aż do głębi, i piękno w nas samych, dookoła, wszędzie — tego się 
nie da 
wyrazić. O ławeczko, na której milcząc siedzieliśmy z pochylonymi od nadmiaru 
uczuć 
głowami — nie mogę zapomnieć o tobie. Jakże mili byli ci nieliczni przechodnie, 
mijający 
nas z pozdrowieniem na ustach, przesuwające się duże ciche łódki (na jednej z 
nich — czy 
pamiętasz? — stał koń i z zadumą spoglądał na płynącą, za dziobem wodę), 
dziecięce 
gaworzenie małych przybrzeżnych fal i ujadanie psów nad wodą, pokrzykiwanie 
tęgiego 
podoficera na ćwiczących obok rumianych rekrutów z odstającymi łokciami i 
sztywnymi jak 
u żurawi nogami!… Oboje czuliśmy, że nic piękniejszego po7 nad te chwile nie 
było i nie 
będzie w naszym życiu, że wszystko, inne… Zresztą cóż tu porównywać! Dosyć… 
dosyć! 
Niestety! dosyć.
XII
Po raz ostatni pogrążyłem się we wspomnieniach i żegnam się z nimi bezpowrotnie. 
Tak 
skąpiec po raz ostatni nacieszywszy się swoim skarbem, swoim złotem, zasypuje je 
szarą 
ziemią; tak kaganek gasnącej lampki oliwnej, błysnąwszy ostatnim, jasnym 
płomieniem, 
pokrywa się popiołem. Wyjrzało zwierzątko po raz ostatni ze swojej norki na 
aksamitną 
trawkę, na słoneczko, na błękitne, łagodne wody — i zaszyło się na samym dnie, 
zwinęło się 
w kłębek i zasnęło. Czy chociaż we śnie zamajaczy mu i słoneczko, i trawka, i 
niebieskie, 
łagodne wody?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
XIII
Okrutnie i obojętnie obchodzi się z nami los — i tylko początkowo, zajęci 
różnymi 
drobiazgami, głupstwami, sobą, nie czujemy jego bezwzględnej ręki. Dopóki można 
okłamywać i nie wstydzić się kłamstw, można żyć i nie wstydzić się złudzeń. 
Prawda — ta 
cząstka prawdy — o niej nie należy myśleć, ale nawet ta odrobina, która jest nam 
dostępna, 
nakazuje milczenie, wiąże ręce. Wtedy tylko jedno pozostaje człowiekowi, aby nie 
obrócił się 
w proch, nie pogrążył się w grzęzawisku zapomnienia… pogardy: spokojnie odwrócić 
się od 
wszystkiego, powiedzieć: dość! — i skrzyżowawszy ręce na wynędzniałej piersi, 
zachować 
ostatnie dostępne mu poczucie własnej godności, świadomość własnej znikomości, 
tę 
świadomość, o której wspomina Pascal, kiedy nazywa człowieka myślącą trzciną, 
kiedy pisze, 
że gdyby nawet cały wszechświat go zmiażdżył, to on, ta myśląca trzcina byłaby i 
tak czymś 
szlachetniejszym niż wszechświat, ponieważ wiedziałaby, że on ją niszczy, a 
wszechświat nie 
miałby świadomości tego. Jest to jednak nędzna świadomość! Smutna pociecha! 
Jakkolwiek 
byś się starał jej zawierzyć — kimkolwiek byś był, mój biedny współtowarzyszu — 
nie uda ci 
się odeprzeć okrutnych słów poety:
„Życie jest tylko przechodnim półcieniem.
Nędznym aktorem, który swoją rolę
Przez parę godzin wygrawszy na scenie
W nicość przepada — powieścią idioty
Głośną, wrzaskliwą, a nic nie znaczącą”*.
Przytoczyłem te wiersze z Makbeta i przypomniały mi się owe wiedźmy, widma, 
zjawy… 
Ach! To nie upiory, nie fantastyczne, podziemne siły są groźne, nie jest 
straszna 
hoffmannowszczyzna, bez względu na to, pod jaką postacią się pojawia, 
przygnębiające jest 
to, że samo życie jest płytkie, nieciekawe i płaskie. Człowiekowi, który jest 
świadom tego, 
który zaznał goryczy, już żaden miód nie wyda się słodki — i nawet owo 
najwyższe, 
najsłodsze szczęście miłości, pełnego oddania i zbliżenia — nawet ono traci dla 
niego swój 
czar, jego wartość ginie pod wpływem banalności i krótkotrwałości życia. Tak! 
Ledwie 
człowiek pokochał, zapalił się do czegoś, zamarzył o wiecznej szczęśliwości, o 
wiecznych 
rozkoszach — a już od dawna nie ma śladu po robaku, który stoczył jego szczątki. 
Tak późną 
jesienią, w mroźny dzień, kiedy dookoła wszystko jest martwe i nieme w 
posiwiałej trawie, na 
skraju nagiego lasu — wystarczy, aby słońce wyszło na chwilę zza mgły i badawczo 
spojrzało 
na zastygłą ziemię — wówczas zewsząd podniosą się meszki: igrają w jego ciepłych 
promieniach, krzątają się, wirują jedna obok drugiej w górę i dół… słońce 
zachodzi — 
meszki opadają jak słaby deszczyk — i koniec ich krótkotrwałego żywota.
XIV
Ale czyż nie ma wielkich słów pociechy: „Naród, prawo, wolność, ludzkość, 
sztuka”? Tak, 
słowa te istnieją i dużo ludzi żyje nimi i dla nich. Ale mimo wszystko wydaje mi 
się, że jeśli 
ponownie narodziłby się Szekspir, nie musiałby się wyrzec swego Hamleta czy też 
Leara. 
Jego przenikliwe spojrzenie nie odkryłoby nic nowego w życiu ludzkim: odsłoniłby 
się przed 
nim ten sam barwny i w gruncie rzeczy prosty obraz w całej swej lękliwej 
monotonii. Ta 
sama lekkomyślność, to samo okrucieństwo, ta sama żądza krwi, złota, brudu, te 
same 
trywialne uciechy, te same bezsensowne cierpienia w imię… no, chociażby w imię 
tych 
samych bzdur, ośmieszonych już dwa tysiące lat temu przez Arystofanesa, te same 
prostackie 
przynęty, na które tak łatwo daje się złapać wielogłowy zwierz — ludzki tłum, te 
same 
chwyty władzy, nawyki poddaństwa, ta naturalność kłamstwa — słowem, to żmudne 
kręcenie 
się w kółko… Szekspir ponownie zmusiłby Leara do powtórzenia owego okrutnego 
„nie ma 
winnych”, co oznacza, że „nie ma i prawych”, i tak samo by się odwrócił. 
Pozostaje tylko 
jedno: być może, na przekór tragicznemu tyranowi Ry — szardowi, poeta 
zapragnąłby 
nakreślić inny, bardziej współczesny typ tyrana, który gotów jest uwierzyć w 
swoją cnotę i 
spokojnie odpoczywa w nocy albo uskarża się na zbytnio wyszukany obiad, podczas 
gdy jego 
ofiary pocieszają się wyobrażając go sobie jako Ryszarda III okrążonego przez 
widma 
straconych ludzi…
I po cóż to wszystko?
Po cóż dowodzić — w dodatku dobierając, rozważając i wygładzając słowa — po cóż 
dowodzić meszkom, że są naprawdę meszkami?
XV
A sztuka… piękno? tak, są to mocne słowa, mocniejsze od innych przeze mnie tu 
wymienionych. Wenus z Milo jest ważniejsza niż prawo rzymskie czy deklaracja 89 
roku. 
Mogą mi zarzucić — ileż razy słyszało się te kontrargumenty! — że i samo piękno 
jest 
względne, że Chińczyk wyobraża je sobie całkiem inaczej niż Europejczyk… Ale nie 
względność sztuki mnie niepokoi, lecz jej nietrwałość, tak, nietrwałość, nicość 
i marność — 
oto, co pozbawia mnie wiary i ochoty do życia. Sztuka w danej chwili jest 
silniejsza od samej 
przyrody, ponieważ nie ma w niej ani symfonii Beethovena, ani obrazów Ruysdaela, 
ani 
poematów Goethego — i tylko tępi pedanci albo niesumienne gaduły mogą rozprawiać 
o 
sztuce jako o naśladownictwie przyrody; ale w końcu przyroda zwycięża, nie musi 
się 
spieszyć, i wcześniej czy później upomni się o swoje. Nieświadoma i nieustannie 
posłuszna 
prawom nie rozumie sztuki, jak nie zna wolności, jak nie zna dobra; od wieków w 
ciągłym 
ruchu, od wieków przekształcająca się, nie znosi niczego, co jest nieśmiertelne, 
niczego, co 
stałe. Człowiek to jej dziecię, ale to, co ludzkie, jest nienaturalne, wrogie 
jej właśnie dlatego, 
że sili się ono, aby być nieśmiertelne. Człowiek jest tworem przyrody, ale ona 
sama jest 
wszechmatką i nie ma żadnych względów; wszystko, co istnieje w jej łonie, 
powstało tylko ze 
względu na coś innego i powinno w swoim czasie ustąpić mu miejsca — ona tworzy 
niszcząc 
i jest jej obojętne, co tworzy, co niszczy, aby tylko nie zaginęło życie, aby 
śmierć nie straciła 
swych praw… I dlatego tak spokojnie niczym zwykły kamień pokrywa pleśnią boskie 
oblicze 
Zeusa Fidiasza i oddaje na pożarcie molom drogocenne strofy Sofoklesa. Co 
prawda, ludzie 
gorliwie pomagają jej w tej niszczycielskiej działalności, ale czyż to nie ta 
żywiołowa siła, 
siła przyrody objawiła się w maczudze barbarzyńcy bezsensownie niszczącego 
świetlane 
oblicze Apollina, w zwierzęcym krzyku, z jakim rzucał on w ogień obraz Apellesa? 
Jakże my, 
biedni ludzie, biedni artyści mamy sobie poradzić z tą głuchoniemą, ślepą siłą, 
która nawet 
nie święci swych zwycięstw, ale zmierza naprzód, pożerając wszystko dookoła? Jak 
ostać się 
przed tymi ciężkimi, nieskończenie i nieustannie nadciągającymi falami, jak 
uwierzyć w 
znaczenie i wartość tych kruchych obrazów, które lepimy w ciemnościach na skraju 
otchłani z 
prochu i tylko na chwilę?
XVI
I wciąż tak samo, ale jedno jest tylko przemijające piękno — powiedział 
Schiller; a 
przyroda w nieprzerwanej grze powstających i znikających form nie unika piękna. 
Czyż to nie 
ona starannie dobiera cudne barwy do najbardziej krótkotrwałych ze swych tworów 
— 
płatków kwiatów, skrzydełek motyli, nie ona to nadaje takie wdzię
czne zarysy? Piękno nie musi trwać wiecznie, żeby być wieczne — potrzeba mu 
tylko 
chwili. Taka jest sprawiedliwość — nie tylko tam, gdzie nie ma indywidualności, 
nie ma 
człowieka, nie ma wolności: wyblakłe skrzydełko motyla powstaje znów i przez 
tysiąc lat jest 
tym samym skrzydełkiem tegoż samego motyla — tutaj surowo i rytmicznie, i 
bezbarwnie 
zamyka się krąg konieczności… Ale człowiek nie powtarza się jak motyl, a dzieło 
jego rąk, 
raz zniszczone, ginie na zawsze… Jemu jednemu dane jest „tworzyć”… ale dziwnie i 
strasznie wymówić: jesteśmy twórcami… przez chwilę, jak był przez chwilę kalifem 
jakiś 
przypadkowy człowiek. W tym jest nasza przewaga, ale i nasze „przekleństwo: 
każdy z tych 
„twórców”, właśnie on, a nie kto inny, właśnie to „ja”, jest stworzony w jakimś 
celu, każdy 
mniej lub bardziej pojmuje swoje znaczenie, czuje, że jest zrodzony do czegoś 
wyższego, 
wiecznego — a żyje, powinien żyć chwilę i dla chwili*. Siedź w błocie, mój 
drogi, i wyciągaj 
ręce do nieba! Ci są najwięksi spośród nas, właśnie ci, którzy głębiej niż inni 
pojmują to 
podstawowe przeciwieństwo, ale w takim przypadku pytamy, czy właściwe są słowa: 
największy, wielki?
XVII
Cóż powiedzieć o tych, wobec których nie można w żaden sposób użyć tego miana, 
nawet 
w tym znaczeniu, jakie nadaje im słaby człowiek? Cóż powiedzieć o zwyczajnych, 
tuzinkowych ludziach — mrówkach, kimkolwiek by byli — mężami stanu, uczonymi, 
artystami, szczególnie zaś artystami? Jak zmusić ich do otrząśnięcia się z 
niemego lenistwa, z 
przygnębiającego zaskoczenia, jak przyciągnąć ich ponownie na pole walki, jeżeli 
tylko 
zakradła im się do głowy myśl o znikomości całej ludzkości, wszelkiej 
działalności 
wyznaczającej wyższe cele niż zdobywanie chleba powszedniego? Jakiej pokusie 
ulegną ci, 
dla których i laury, i ciernie stały się tak samo mało ważne? Dlaczego znowu 
narażą się na 
śmiech „obojętnego tłumu” albo „głupca sąd” — starego głupca, który nie może im 
wybaczyć, że odwrócili się od poprzednich bożyszcz, młodego głupca, który żąda, 
aby padli 
razem z nim na kolana przed nowymi, dopiero co odkrytymi idolami? Po co podążą 
znowu na 
ten jarmark widm, na to targowisko, gdzie i kupiec, i kupujący okłamują się 
nawzajem, gdzie 
wszystko jest tak ubogie i liche? Po co wyczerpani powloką się znów w ten świat, 
gdzie 
ludzie, niczym wiejscy chłopcy w świąteczny dzień, tarzają się w błocie za garść 
pustych 
orzechów albo otworzywszy usta dziwują się jarmarcznym obrazkom ozdobionym 
złotem — 
w ten świat, gdzie żywe jest tylko to, co nie ma prawa żyć — i każdy, 
zagłuszając siebie 
własnym krzykiem, gorączkowo spieszy do nieznanego i niepojętego celu? Nie… nie… 
Dość… dość… dość!
XVIII
…The rest is silence* . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przełożyła Magdalena Dobrogoszcz
PIES
— Ale jeśli przyjąć możliwość istnienia zjawisk nadprzyrodzonych, możliwość ich 
udziału 
w rzeczywistym życiu, powiedzcie, jeśli łaska, co będzie ze zdrowym rozsądkiem? 
— 
powiedział Antoni Stiepanycz i skrzyżował ręce na brzuchu.
Antoni Stiepanycz był radcą stanu, urzędnikiem jakiegoś osobliwego departamentu, 
a 
ponieważ mówił z namysłem, wolno i basem, cieszył się powszechnym szacunkiem. 
Niedawno, jak mówili zawistni, „wlepili mu Stanisława”.
— Racja — zauważył Skworewicz.
— Nie ulega żadnej wątpliwości — potwierdził Kinarewicz.
— Ja też tak myślę — dorzucił ze swego kąta falsetem gospodarz domu, p. 
Finoplentow.
— A ja, mówiąc szczerze, nie mogę na to przystać, bo mnie samemu przytrafiło się 
coś 
nadprzyrodzonego — odezwał się mężczyzna średniego wzrostu i w średnim wieku, z 
brzuszkiem i łysiną, siedzący dotąd w milczeniu pod piecem. Oczy wszystkich 
obecnych z 
ciekawością i zdumieniem zwróciły się na niego — i zapadło milczenie.
Mężczyzna ów był niebogatym ziemianinem z guberni kałuskiej, który niedawno 
przyjechał do Petersburga. Kiedyś służył w huzarach, zgrał się, podał się do 
dymisji i 
zamieszkał na wsi. Ostatnie zmiany w gospodarce rolnej zmniejszyły jego dochody, 
przyjechał więc do stolicy, żeby znaleźć intratną posadkę. Nie odznaczał się 
żadnymi 
zdolnościami i nie miał żadnych stosunków; ale liczył bardzo na przyjaźń dawnego 
kolegi, 
który wypłynął nagle, ni stąd, ni zowąd, a któremu on niegdyś pomógł w 
przyłapaniu szulera. 
Poza tym liczył na własne szczęście i szczęście go nie zawiodło: w kilka dni 
potem otrzymał 
posadę inspektora magazynów państwowych, posadę korzystną, nawet zaszczytną i 
nie 
wymagającą specjalnych talentów — magazyny istniały tylko w projekcie i nawet 
nie było 
dokładnie wiadomo, czym zostaną napełnione, a wymyślono je mając na uwadze 
oszczędności państwowe.
Antoni Stiepanycz pierwszy otrząsnął się z osłupienia.
— Co takiego, łaskawy panie? — zaczął. — Pan poważnie twierdzi, że zdarzyło się 
panu 
coś nadprzyrodzonego, chcę powiedzieć, coś, co jest sprzeczne z prawami natury?
— Twierdzę — odparł „łaskawy pan”, który naprawdę nazywał się Porfirij 
Kapitonycz.
— Sprzeczne z prawami natury! — powtórzył z irytacją Antoni Stiepanycz, któremu 
widocznie spodobało się to zdanie.
— Właśnie… tak; właśnie coś takiego, jak pan raczył powiedzieć.
— To zdumiewające! Jak myślicie, panowie? — Antoni Stiepanycz usiłował nadać 
swoim 
rysom wyraz ironii, ale to mu się nie udało, albo, mówiąc ściśle, pan radca 
przybrał taką 
minę, jakby poczuł niemiły zapach. — Czy nie zechciałby pan, łaskawy panie — 
ciągnął 
zwracając się do ziemianina z guberni kałuskiej — podzielić się szczegółami tego 
ciekawego 
zdarzenia?
— Dlaczegóż by nie? Chętnie! — odpowiedział ziemianin i swobodnie przesunąwszy 
się 
ku środkowi pokoju, ozwał się w te słowa:
— Jak wam, panowie, zapewne wiadomo, a może nie wiadomo, mam niewielki majątek w 
powiecie kozielskim. Dawniej ciągnąłem z niego niejakie korzyści, ale teraz, 
rzecz jasna, nie 
można się spodziewać niczego prócz kłopotów. Ale dajmy spokój polityce! W tym 
więc 
właśnie majątku mam siedzibę niezgorszą, warzywnik, jak się godzi, malutki staw 
z 
karasiami, siakie — takie zabudowania, no i oficynka dla mnie samego, grzesznego 
człowieka… Żyję w kawalerskim stanie. Otóż pewnego razu — ze sześć lat temu to 
było — 
wróciłem do domu dość późno: u sąsiada w karty się pograło, ale przy tym, proszę 
zauważyć, 
ani kropelki; rozebrałem się, położyłem, zgasiłem świecę. I wyobraźcie sobie, 
panowie: 
ledwie zgasiłem świecę, a tu coś się kręci pod moim łóżkiem! Myślę sobie: 
szczur? Nie, to 
nie szczur: skrobie, kręci się, czochra… Wreszcie uszami trzepnęło!
Rzecz jasna: pies. Ale skąd się wziął? Sam psów nie trzymam; chyba, myślę sobie, 
przyplątał się jakiś? Zawołałem służącego, Filka się nazywa. Wszedł sługa ze 
świecą. — Cóż 
to u ciebie za porządki, mój Filka? — powiadam. — Pies wlazł pod moje łóżko. — 
Jaki — 
powiada — pies? — A ja niby skąd wiem? — powiadam — twoja rzecz spokoju pana 
pilnować. — Schylił się mój Filka, świeczką pod łóżkiem wodzi. — Przecie tu — 
powiada — 
nie ma żadnego psa. — Schyliłem się także: rzeczywiście nie ma psa. — Co za 
dziwy! —
Spojrzałem na Filkę: a ten się uśmiecha. — Głupi — powiadam do niego — czego 
szczerzysz zęby? Kiedyś drzwi otwierał, pies pewnie wymknął się do przedpokoju. 
A ty, 
gamoniu, niczego nie zauważyłeś, bo to wiecznie śpisz. Czy aby nie myślisz 
sobie, że jestem 
pijany?
— Chciał zaprzeczyć, ale wypędziłem go, skuliłem się na łóżku i tej nocy nic już 
nie 
usłyszałem.
Ale następnej nocy — wyobraźcie sobie! — powtórzyło się to samo. Ledwie zgasiłem 
świecę, znowu skrobie, uszami trzepie. Znowu zawołałem Filkę, znowu zajrzał pod 
łóżko, 
znowu nic! Odprawiłem go, zgasiłem świecę, tfu, do licha, pies, na pewno pies. I 
prawdziwy 
pies: słychać przecie, jak oddycha, jak zębami chwyta sierść, szuka pcheł… I tak 
wyraźnie! 
— Filka! — powiadam — wejdź no tu bez świecy! Wszedł. — No co — powiadam — 
słyszysz? — Słyszę — powiada. Nie widzę go, ale czuję, że tchórz chłopaka 
obleciał. — Jak 
ty to — powiadam — rozumiesz? — A jakże mi pan każe to rozumieć, Porfiriju 
Kapitonyczu? Nieczysta siła! — Głupiś — powiadam — zamknij gębę z tą twoją 
nieczystą 
siłą… A obaj głosy mamy jakieś ptasie i trzęsiemy się jak w febrze, po ciemku 
przecie. 
Zapaliłem świeczkę: ani psa, ani hałasu, tylko my obaj biali jak ściana. Świeca 
paliła się u 
mnie do rana. I pozwolę sobie powiedzieć wam, panowie, wierzcie mi lub nie 
wierzcie, że od 
tej nocy w ciągu sześciu tygodni wciąż się powtarzała ta sama historia. Wreszcie 
tak 
przywykłem, że nawet gasiłem świecę, bo nie mogę usnąć przy świetle. Niech się 
wierci! 
Przecie mi krzywdy nie robi.
— Widzę jednak, że pan nie należy do tchórzów — z na wpół pogardliwym, na wpół 
pobłażliwym śmiechem przerwał Antoni Stiepanycz. — Zaraz widać, że huzar!
— Pana bym się nigdy nie przeląkł — rzekł Porfirij Kapitonycz i przez chwilę 
rzeczywiście patrzył jak huzar. — Ale słuchajcie, panowie, dalej. Przyjeżdża do 
mnie sąsiad, 
ten sam, z którym grywałem w karty. Zjadł ze mną obiad, czym chata bogata, tym 
rada, 
zostawił z pięćdziesiąt rubelków; noc za oknem, pora jechać. Ale ja mam swoje 
zamiary w 
tym względzie. — Zostań — powiadam — u mnie na noc, Wasiliju Wasiliczu; jutro, 
Bóg da, 
odegrasz się. — Pomyślał, pomyślał mój Wasilij Wasilicz, został. Kazałem mu 
łóżko 
postawić w mojej sypialni… Ano położyliśmy się, popalili, pogadali, przede 
wszystkim o płci 
pięknej, jak to między kawalerami wypada, pośmialiśmy się trochę, rozumie się; 
patrzę: 
zgasił Wasilij Wasilicz swoją świeczkę i odwrócił się do mnie plecami; znaczy 
się: schlafen 
Sie wohl*. Poczekałem chwilę i także zgasiłem świeczkę. I wyobraźcie sobie, 
panowie: nie 
zdążyłem nawet pomyśleć — już się kręci mój kochaneczek. Mało tego: wylazł spod 
łóżka, 
przeszedł przez pokój, stuka pazurami o podłogę, trzepie uszami i nagle, jak 
potrąci krzesło, 
co stało obok łóżka Wasilij a Wasilicza! — Porfiriju Kapitonyczu — powiada 
Wasilij 
Wasilicz, i to takim, wiecie, obojętnym głosem — nie wiedziałem, że masz psa. 
Jaki to pies, 
wyżeł? — Ja — powiadam — żadnego psa nie mam i nigdy nie miałem. — Jak to nie 
masz? a 
to co? — To? — powiadam — zapal no świeczkę, sam zobaczysz. — To nie pies? — 
Nie. — 
Obrócił się Wasilij Wasilicz na łóżku. — Kpisz, u diabła? — Nie, nie kpię. — 
Słyszę: pociera 
zapałkę, a pies nie przestaje, bok sobie skrobie. Błysnął płomyk… i basta! Tyłeś 
go widział. 
Patrzy na mnie Wasilij Wasilicz, i ja na niego patrzę. — A to — powiada — co za 
fokus? — 
A to — powiadam — taki fokus, że jeśli posadzisz z jednej strony samego 
Sokratesa, a z 
drugiej Fryderyka Wielkiego, nawet oni nic nie zrozumieją. — I opowiedziałem mu 
wszystko 
dokładnie. Jak się mój Wasilij Wasilicz zerwie! Niczym oparzony! I nie może 
żadną miarą do 
butów trafić. — Koni! — krzyczy — koni! — Zacząłem mu perswadować, ale gdzie 
tam! 
Zawziął się… — Nie zostanę — krzyczy — ani chwili! Widzę, żeś opętany! — Koni!… 
— 
Jakoś go w końcu przekonałem. Tylko jego łóżko przeniesiono do innego pokoju i 
wszędzie 
zapalono nocne lampki. Z rana, przy herbacie, opamiętał się, zaczął mi dawać 
rady. — 
Spróbowałbyś, Porfiriju Kapitonyczu, na kilka dni opuścić dom. Może to 
diabelstwo odczepi 
się od ciebie. — A trzeba wam wiedzieć, że ten mój sąsiad był człowiekiem 
wielkiego 
rozumu! Teściową swoją, warto tu wspomnieć, wspaniale urządził: podsunął jej 
weksel, ale to 
w najbardziej wzruszającej chwili! Zrobiła się jak z jedwabiu: dała 
pełnomocnictwo na 
zarządzanie całym majątkiem, czego trzeba więcej? A przecie to nie byle co 
ujarzmić 
teściową, hę? Sami oceńcie. Odjechał jednak z pewnym niezadowoleniem: znowu z 
niego sto 
rubelków złupiłem. Nawet mnie zwymyślał; mówił, że jestem niewdzięczny, 
nieczuły; ale 
cóżem ja tu winien? No, to już inna rzecz, usłuchałem jednak rady: tego samego 
dnia 
pojechałem do miasta i zamieszkałem w zajeździe u znajomego staruszka, 
raskolnika. 
Czcigodny to był staruszek, choć trochę surowy, z powodu samotności: cała 
rodzina mu 
wymarła. Tylko że tytoniu nie znosił i do psów czuł wielką odrazę; zdawało się, 
że raczej 
dałby się rozedrzeć na dwoje, niż psa wpuściłby do pokoju. — Bo jakże to tak? — 
powiada. 
— Tutaj u mnie, w izbie, na ścianie, sama Królowa Niebios łaskawie przebywać 
raczy, a 
obok pies ohydny ze swoją bezbożną mordą. — No cóż, ciemnota! A zresztą, ja 
sobie myślę 
tak: niech każdy przy swoim rozumie zostanie.
— Widzę, że wielki z pana filozof — po raz wtóry przerwał Antoni Stiepanycz 
uśmiechając się jak przedtem.
Porfirij Kapitonycz tym razem nieco się zasępił.
— Jaki ze mnie filozof, jeszcze nie wiadomo — powiedział chmurnie, szarpiąc wąsa 
— ale 
pana chętnie wziąłbym na naukę.
Wlepiliśmy oczy w Antoniego Stiepanycza, każdy spodziewał się dumnej repliki lub 
przynajmniej piorunującego spojrzenia… Ale pan radca stanu zmienił uśmiech z 
pogardliwego na obojętny, potem ziewnął, pokiwał nóżką — i tyle!
— Zamieszkałem więc u tego staruszka — ciągnął Porfirij Kapitonycz. — Po 
znajomości 
dał mi pokoik nie najlepszy, sam mieszkał obok za przepierzeniem, a tego właśnie 
było mi 
trzeba. Alem się wówczas namordował! Pokoik niewielki, gorąco, duszno, muchy na 
domiar 
jakieś lepkie; w rogu ogromne ołtarzysko z bardzo starymi obrazami; ryzy na nich 
bez blasku 
i z dętego srebra; śmierdzi oliwą i jeszcze jakąś ingrediencją; na łóżku dwie 
pierzyny 
puchowe; ruszysz poduszką, a tu ci spod niej wybiega karaluch… Z nudów wypiłem 
tyle 
herbaty, że wprost nie do wiary, ale cóż było robić! Położyłem się; niepodobna 
zasnąć, a za 
przepierzeniem gospodarz wzdycha, kaszle, odmawia modlitwy. Wreszcie się 
uspokoił 
przecie. Słyszę: zaczyna pochrapywać, ale leciutko, staromodnie, delikatnie. 
Świecę dawno 
już zgasiłem, tylko lampka przed obrazem się pali… Wstaję tedy po cichutku, 
boso; 
podkradłem się do lampki, dmuchnąłem na nią… Nic. „Ho, ho! — myślę sobie — u 
obcych 
widać nie bierze…” Ale ledwo się znowu położyłem, zaczęło się! Skrobie, drapie 
się, uszami 
trzepie… Wszystko jak zapisał! Dobrze. Leżę, czekam, co będzie. Słyszę: stary 
się budzi. — 
Panie — powiada — hej, panie! — A co? — Tyś lampkę zgasił? — Ale zanim 
odpowiedziałem, jak nie wrzaśnie: — Co to? co to? nieś? pies! Ach, ty 
odszczepieńcze 
przeklęty! — Zaczekaj, stary, z wymyślaniem — powiadam — lepiej chodź no tutaj. 
Tu — 
powiadam — dzieją się rzeczy zgoła niezwykłe.
— Zakrzątnął się stary za przepierzeniem i przyszedł do mnie ze świeczką 
cieniuteńką, z 
żółtego wosku; alem się też zdziwił patrząc na niego! Cały kosmaty, uszy 
owłosione, oczy złe 
jak u tchórza, na głowie biała czapeczka z wojłoku, broda po pas, także biała, 
na koszuli 
kamizela z miedzianymi guzikami, na nogach futrzane buty, a pachnie od niego 
jałowcem. 
Podszedł, tak jak stał, do obrazów, przeżegnał się dwa razy dwoma palcami, 
zapalił lampkę, 
znowu się przeżegnał, i odwróciwszy się do mnie, tylko chrząknął: — Znaczy się, 
gadaj 
teraz… — Wówczas, nie mieszkając, wszystko mu opowiedziałem. Wysłuchał mnie 
starowina i nie uronił nawet słóweczka: tylko głową kiwał. Przysiadł potem na 
moim łóżku i 
wciąż milczy. Skrobie się po piersiach, po ciemieniu i gdzie popadnie. — No — 
powiadam 
— Fedula Iwanyczu, jak uważasz: nieczysta siła jakaś czy co? — Stary spojrzał na 
mnie. — 
Też wymyślił! nieczysta siła! Jeszcze u ciebie, co wiecznie tytoń kopcisz — ale 
tutaj! Miarkuj 
tylko: ile tu świętości! Nieczystej siły mu się zachciało! — A jeśli nie 
nieczysta siła, to co? — 
Stary znów milczał przez chwilę, znowu poskrobał się i mówi wreszcie, ale głucho 
tak, bo mu 
wąsy do ust właziły: — Idź do miasta Bielewa. Jeden tylko człowiek może ci 
pomóc. A 
mieszka ów człowiek w Bielewie; nasz człowiek. Zechce ci dopomóc — twoje 
szczęście; nie 
zechce — rady nijakiej nie ma. — A jakże mam znaleźć tego człowieka? — mówię. — 
Mogę 
ci powiedzieć — mówi — ale jakaż tu siła nieczysta? To objawienie albo znak; nie 
tobie to 
pojąć i nie na twój rozum. Kładź się teraz spać, z Panem Bogiem; ja tu trochę 
wykadzę, a z 
rana porozmawiamy. Noc, wiesz przecie, daje dobrą radę.
No, pogadaliśmy z rana, tylko od tego kadzidła małom się nie udusił. Stary tak 
mnie 
pouczył: gdy przyjadę do Bielewa, mam iść na plac i w drugim sklepie na prawo 
zapytać o 
niejakiego Prochorycza; a gdy znajdę Prochorycza, wręczyć mu liścik. Liścik zaś 
był 
strzępkiem papieru, na którym stało: „W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. 
Amen. Do 
Sergiusza Prochorowicza Pierwuszyna. Wierz temu. Fedulij Iwanowicz”. A na dole: 
„Przyślij 
kapusty, na miłość Boską!”
Podziękowałem staruszkowi, bez długich deliberacji kazałem zakładać do tarantasa 
i 
ruszyłem do Bielewa. Myślałem sobie tak: choć, prawdę rzekłszy, mój nocny gość 
nie 
przysparza mi wielkich kłopotów, ale przecie trochę to przyciężko, no i niezbyt 
przystoi 
szlachcicowi i oficerowi, jak myślicie?
— I naprawdę pojechał pan do Bielewa? — szepnął p, Finoplentow.
— Prosto do Bielewa. Poszedłem na plac, zapytałem w drugim sklepie na prawo o 
Prochorycza. — Jest tu — powiadam — taki człowiek? — Jest — powiadają. — A gdzie 
mieszka? — Nad Oką, za ogrodami. — W czyim domu? — W swoim. — Ruszyłem nad Okę, 
znalazłem dom, właściwie nie dom, ale prostą lepiankę. Widzę: człowiek w 
granatowej 
połatanej świtce i w podartym kaszkiecie, ot… mieszczanin z wyglądu, stoi do 
mnie plecami i 
kopie na kapuścisku. Podszedłem do niego. — Wyście taki i taki? — Odwrócił się. 
Powiem 
wam prawdę: tak przeszywających oczu nie widziałem póki mego życia. Poza tym 
cała twarz 
jak piąstka, bródka w klin, zapadnięte usta: stary człowiek. — Ja — powiada — a 
panu co 
potrzebno? — Tu — powiadam — co mi potrzebno — i dałem mu list. Popatrzył na 
mnie tak 
ci uważnie i powiada: — Pan pozwoli do pokoju, bez okularów nie mogę czytać. — 
Ano, 
poszliśmy do jego lepianki, prawdziwa to była lepianka: uboga, naga, krzywa, 
ledwie się 
trzyma. Na ścianie stare malowidło, czarne jak węgiel: tylko białka płoną w 
twarzach. 
Wyciągnął ze stolika okrągłe okulary w drucianej oprawce, włożył je na nos, 
przeczytał list i 
znowu spojrzał na mnie przez okulary. — Trzeba panu czegoś ode mnie? — Tak — 
powiadam — trzeba. — No — powiada — skoro tak, niech pan opowiada, a my 
posłuchamy. 
— I wyobraźcie sobie, panowie: sam usiadł, wyjął z kieszeni kraciastą chustkę, 
rozłożył sobie 
na kolanach — chustka cała w dziurach — i tak godnie na mnie patrzy, niby jaki 
senator czy 
minister, i nie prosi mnie siadać. A co jeszcze dziwniejsze: czuję nagle, że 
truchleję, tak, 
truchleję… po prostu mam duszę na ramieniu. Przeszywa mnie oczami na wylot, rób, 
co 
chcesz, człowieku! Opamiętałem się przecie i opowiedziałem mu całą historię. 
Milczał 
chwilę, nastroszył się; poruszył ustami i zaczął mnie wypytywać, znowu jak 
senator, 
majestatycznie, bez pośpiechu. — Jak pan się nazywa? Wiek? Krewni? W kawalerskim 
stanie 
czy żonaty? — Raz jeszcze poruszył ustami, zmarszczył się, wyciągnął palec i 
powiada: — 
Świętej ikonie pokłońcie się, panie, czcigodnym i świątobliwym archijerejom 
sołowieckim, 
Zosimie i Sawwatijowi. — Uderzyłem czołem o ziemię i nie podnoszę się; a taki 
czuję lęk i 
taką pokorę, że zrobiłbym chyba wszystko, co by rozkazał! Panowie, widzę, 
uśmiechacie się, 
ale mnie wtedy było nie do śmiechu, niech Bóg broni! — Wstańcie, panie — 
powiedział 
wreszcie. — Można wam pomóc. To nie kara, ale przestroga; widać, jest nad panem 
opieka; 
dobrzy ludzie za was się modlą. Idźcie, panie, teraz na rynek i kupcie sobie 
psa, szczeniaka, 
który niechaj stale będzie przy was, w dzień i w noc. Wasze widzenia się 
skończą, a prócz 
tego przyda się ten pies.
Jakby światło na mnie jakieś padło: tak mi się te słowa spodobały! Ukłoniłem się 
Prochoryczowi i chciałem już odejść, ale przypomniałem sobie, że trzeba mu 
podziękować: 
wyciągnąłem z sakiewki trzy — rublowy papierek. Ale on odsunął moją rękę i mówi: 
— 
Niech pan to odda — powiada — do naszej kaplicy albo biednym, ta usługa nie jest 
płatna. — 
Znowu mu się ukłoniłem — prawie w pas — i natychmiast marsz na rynek! I 
wyobraźcie 
sobie: ledwo podszedłem do straganów, patrzę, lezie naprzeciw bajowy szynel i 
pod pachą 
niesie małego dwumiesięcznego wyżła: sierść brązowa, mordka biała i białe 
przednie łapki. 
— Stój! — powiadam do szynela — ile chcesz? — A dwa ruble. — Bierz trzy! — 
Tamten 
zdziwił się, myśli sobie: zwariował panisko, a ja jemu asygnatę w zęby, 
szczeniaka pod pachę 
i do tarantasa! Woźnica duchem zaprzągł konie i tego samego wieczora byłem w 
domu. 
Szczeniak przez całą drogę siedział mi za pazuchą i żeby choć pisnął! A ja do 
niego wciąż: — 
Trezorek! Trezorek! — Zaraz go nakarmiłem, napoiłem, kazałem przynieść słomy, 
ułożyłem 
go, a sam myk do łóżka! Zdmuchnąłem świecę: zrobiło się ciemno. No, powiadam, 
zaczynaj! 
Milczy. Zaczynaj, powiadam, taki owaki! Ani mru–mru, choćby dla żartu. Nabrałem 
odwagi. 
No, zaczynaj, taki siaki i owaki! Ale gdzie tam, cisza. Słychać tylko, jak 
szczeniak sapie. — 
Filka! — wołam — Filka! Chodźże tu, głupi człowieku! — Tamten wszedł. — Słyszysz 
psa? 
— Nie — powiada — panie, nic nie słyszę — i śmieje się. — I nie usłyszysz — 
powiadam — 
już nigdy więcej! Masz tu pół rubla na wódkę! — Pan pozwoli rękę ucałować, 
wielmożny 
panie — mówi dureń i lezie do mnie w ciemnościach… Powiadam wam, panowie, radość 
była wielka.
— I na tym się wszystko skończyło? — zapytał Antoni Stiepanycz, już bez ironii.
— Czary skończyły się, to prawda, i odtąd miałem już spokój. Ale poczekajcie, 
jeszcze nie 
koniec historii. Zaczął mój Trezorek róść, wyrósł z niego legawiec szpakami 
karmiony! 
Prawidło grube, flafory obwisłe, to samo fafle, zawiesisty, a jak wystawiał! W 
dodatku 
nadzwyczajnie się do mnie przywiązał. Polowania w naszych stronach liche, ale 
skoro już 
miałem psa, trzeba było i w siaką — taką strzelbę się zaopatrzyć. Zacząłem z 
moim Trezorem 
włóczyć się po okolicy: czasem zając się nawinie (ależ uganiał się on za tymi 
zającami, dobry 
Boże!), kiedy indziej przepiórka czy kaczuszka. Ale najważniejsze: Trezor ode 
mnie ani na 
krok. Gdzie ja, tam i on; nawet do łaźni zabierałem go ze sobą, jak Bóg na 
niebie! Pewna 
dziedziczka z naszych stron za tego właśnie Trezora kazała mnie wyrzucić z 
salonu. Ależ 
wtedy gwałt podniosłem: samego szkła ile wytłukłem! Otóż kiedyś, rzecz działa 
się latem… I, 
powiem panom, susza była taka, że nikt podobnej nie pamiętał; w powietrzu ni to 
dym, ni to 
mgła, czuć spalenizną, słońce jak rozpalona kula, a kurzu tyle, że nie 
wykichasz! Ludzie 
chodzą z rozdziawionymi gębami, niczym wrony. Znudziło mi się siedzieć w domu w 
kompletnym dezabilu, za zamkniętymi okiennicami; akurat upał zelżał trochę… 
Poszedłem 
więc, łaskawi panowie, do pewnej mojej sąsiadki. A ta sąsiadka mieszkała o 
wiorstę ode 
mnie, dama nader dobroczynna. Młoda jeszcze, w kwiecie lat, o bardzo ponętnej 
powierzchowności; statecznością nie grzeszyła. Ale płci pięknej to uchodzi, a 
czasem nawet 
zadowolenie sprawia… Dobrnąłem więc do jej ganku, ale mi się dała we znaki ta 
wyprawa! 
„No — myślę sobie — wy godzi mi teraz Nimfodorą Siemionowną, da wody z sokiem 
brusznicowym i innych chłodzących napojów” — i już biorę za klamkę, kiedy nagle 
za 
węgłem czeladnej rozległ się tupot, wrzask, krzyk chłopaków… Obejrzałem się… 
Boże 
wielki! prosto na mnie leci ogromny rudy zwierz; na pierwszy rzut oka nie 
przyszło mi nawet 
do głowy, że to pies: pysk otwarty, oczy krwawe, sierść zjeżona… Nie zdążyłem 
nawet 
zipnąć, gdy potwór wskoczył na ganek, stanął na tylnych łapach i prosto mi na 
pierś: piękna 
sytuacja, nie ma co gadać! Zamarłem ze strachu, nie mogę ręki podnieść, całkiem 
zbaraniałem… Widzę tylko straszne białe kły przed samym nosem i czerwony jęzor 
cały w 
pianie. Ale w tej samej chwili inne ciemne ciało odbiło się obok mnie od ziemi 
jak piłka, to 
mój kochaneczek Trezor stanął w mojej obronie; jak pijawka wpił się w gardło 
tamtego! 
Zwierz zachrypiał, zazgrzytał zębami, zachwiał się… Jednym ruchem szarpnąłem 
drzwi i 
znalazłem się w sieni. Stoję niepewny, sam nie wiem, co się ze mną dzieje, z 
całej siły 
trzymam drzwi, a na ganku, słyszę, toczy się straszliwa batalia. Zacząłem 
krzyczeć, wzywać 
pomocy; w domu popłoch, Nimfodorą Siemionowną przybiegła z rozpuszczonym 
warkoczem; na podwórzu zahuczały głosy, i nagle rozległo się: „Łapaj, łapaj, 
zamknij wrota!” 
Uchyliłem drzwi — tak odrobinkę — patrzę: potwora nie ma już na ganku, ludzie 
miotają się 
po podwórzu, wymachują rękami, podnoszą z ziemi polana; całkiem zgłupieli. 
„Uciekł! 
uciekł na wieś!” — wrzeszczy jakaś baba w kiczce niebywałych rozmiarów, 
wychylając się z 
dymnika. Wyszedłem z domu. — Gdzie Trezor? — i tu ujrzałem mego wybawcę. Szedł 
od 
wrót kulawy, cały pogryziony, we krwi… Ale co to wszystko znaczy? — pytam ludzi, 
a oni 
kręcą się po podwórzu jak opętani. — Wściekły pies! — odpowiadają — hrabiowski, 
od 
wczoraj tu lata.
Mieliśmy sąsiada, hrabiego; ten naprzywoził sobie zamorskich strasznie groźnych 
psów. 
Kolana się pode mną ugięły; rzuciłem się do lustra popatrzeć, czy nie jestem 
pokąsany? Nie, 
dzięki Bogu, nic nie widać, tylko gęba, naturalnie, zzieleniała; a Nimfodorą 
Siemionowną 
leży na kanapie i gdacze jak kura. Całkiem zrozumiałe: po pierwsze, nerwy, po 
drugie, 
wrażliwość. Wreszcie przyszła do siebie i pyta mnie omdlałym głosem: czy jestem 
żywy? 
Mówię, że jestem żywy, Trezor mnie uratował. — Ach — powiada — co za 
szlachetność! 
Zapewne wściekły pies go zadusił? — Nie, nie zadusił, ale mocno poranił. — Ach — 
powiada — w takim razie trzeba go w tej chwili zastrzelić! — O, nie — powiadam — 
nie 
zgadzam się; spróbuję go wyleczyć… Tymczasem Trezor zaczął skrobać do drzwi: 
poszedłem mu otworzyć. — Ach, co pan robi? Przecież pogryzie nas wszystkich! — 
Co też 
pani, jad nie działa tak szybko. — Ach — powiada — jak można! Pan zwariował! — 
Nimfoczka — powiadam — uspokój się, bądźże rozsądna… A ona jak krzyknie: — 
Odejdź 
pan, odejdź pan natychmiast ze swym wstrętnym psem! — Pójdę — powiadam. — 
Natychmiast — powiada — w tej chwili! Odejdź — powiada — rozbójniku, i nie waż 
mi się 
nigdy pokazywać na oczy. Sam możesz się wściec! — Bardzo dobrze — powiadam — 
tylko 
proszę mi dać konie, bo się teraz boję iść do domu pieszo. — Wlepiła we mnie 
oczy. — Dać, 
dać mu kolaskę, karetę, linijkę, co zechce, byle tylko wyniósł się jak 
najprędzej. Ach, jakie 
oczy! ach, jakie on ma oczy! — z tymi słowami wyleciała z pokoju i pierwszą z 
brzegu 
dziewczynę w pysk: słyszę, znowu ma atak. — I wierzcie mi, panowie, lub nie 
wierzcie, od 
tego dnia zerwałem z Nimfodorą Siemionowną wszelkie stosunki; a po namyśle muszę 
wyznać, że za to również winien jestem memu przyjacielowi Trezorowi wdzięczność 
do 
grobowej deski. Kazałem tedy założyć do kolaski, posadziłem w niej Trezora i 
pojechałem do 
domu. W domu obejrzałem go, przemyłem mu rany i myślę: „Zawiozę go jutro skoro 
świt do 
babki, do jefremowskiego powiatu”. A ta babka to stary chłop, chłop niezwykły: 
poszepcze 
nad wodą — niektórzy mówią, że wpuszcza do niej ślinę żmii — da wypić i jak ręką 
odjął. 
Zresztą, myślę sobie, w Jefremowie sobie też krew puszczę: dobrze to robi na 
przestrach; 
tylko, rzecz jasna, nie z ręki, ale z sokolika.
— A gdzie to ten sokolik? — ze wstydliwą ciekawością zapytał p. Finoplentow.
— Pan nie wie? O, to miejsce, na pięści obok wielkiego palca, gdzie z rożka się 
tabakę 
sypie — tu! Najlepiej stąd właśnie puszczać krew, bo sam pan widzi: z ręki 
pójdzie krew 
żylna, a tu czysta. Doktorzy o tym nie wiedzą i nie znają się na tym. Skąd mogą 
wiedzieć, 
darmozjady, szwaby? Najbieglejsi są w tym kowale. I naprawdę są zręczni! Nastawi 
dłuto, 
młotkiem stuknie, i gotowe! Kiedy tak sobie rozmyślałem, na dworze się całkiem 
ściemniło, 
czas się położyć. Położyłem się do łóżka, Trezor, rozumie się, obok. Ale czy to 
z przestrachu, 
czy od dusznego powietrza, od pcheł czy od myśli, w żaden sposób nie mogłem 
zasnąć! Taka 
mnie udręka opadła, że opisać niepodobna: piłem wodę, otwierałem okno, i na 
gitarze 
„kamaryńską” z włoskimi wariacjami zagrałem… nie pomaga!… Gna mnie z pokoju i 
tyle! 
Wziąłem wreszcie poduszkę, kołdrę, prześcieradło i ruszyłem przez ogród do 
stodoły na 
siano; tam się położyłem. I tak mi się zrobiło, panowie, przyjemnie: noc 
cichuteńka, tylko 
czasem wiaterek, jak kobieca rączka, pogłaszcze po twarzy, świeże siano pachnie, 
niczym 
herbata, słychać koniki polne; przepiórka się nagle odezwie, i czujesz, że 
dobrze jej tam, 
szelmutce, w rosie u boku towarzysza… A niebo wspaniałe: gwiazdki świecą, czasem 
nadciągnie obłoczek, biały jak wata, i on także ledwie się porusza…
W tym miejscu opowiadania Skworewicz kichnął. Kichnął również Kinarewicz, który 
nigdy i w niczym nie pozostawał w tyle za swym kolegą. Antoni Stiepanycz 
spojrzał z 
aprobatą na obu.
— Leżę tedy sobie — ciągnął Porfirij Kapitonycz — i znowu zasnąć nie mogę. Myśli 
tłoczą się do głowy; a najwięcej rozmyślam o głębokiej mądrości: o tym, jak 
Prochorycz 
sprawiedliwie wyłożył przestrogę, i dlaczego mnie właśnie takie cuda się 
zdarzają?… Dziwię 
się, prawdę mówiąc, dlatego, że nic nie rozumiem, a Trezorek skulił się na 
sianie i piszczy: 
bolą go rany. I jeszcze wam powiem, co mi spać przeszkadzało. Nie uwierzycie: 
księżyc! Stoi 
prosto przede mną, taki okrągły, wielki, żółty, płaski, i wydaje mi się, że 
patrzy na mnie, 
słowo daję! i tak bezczelnie, natrętnie… Nawet język mu pokazałem, doprawdy. 
„Czemu — 
myślę — takiś ciekawski?” Odwróciłem się od niego, a on mi do ucha włazi, kark 
mi 
oświetla, zalewa mnie światłem całego, niby deszczem, otwieram oczy, cóż to? 
każdą trawkę, 
każdą najlichszą słomkę w sianie, najcieńszą pajęczynkę blaskiem swym obwodzi i 
pokazuje. 
Patrz, znaczy się! Oparłem głowę na ręce, zacząłem patrzeć. Bo i cóż miałem 
robić: czy 
uwierzycie, panowie, oczy miałem jak zając, tak samo wyłupiaste, otwarte; 
rzekłbyś, nie 
wiedzą, co to sen. Zdaje się, że pożarłbym wszystko tymi oczami. Wrota stodoły 
otwarte na 
oścież; widać pole na odległość pięciu wiorst: wyraźnie i niewyraźnie, jak to 
zawsze bywa w 
księżycową noc. Patrzę, patrzę, i ani mrugnę… Nagle wydało mi się, jakby coś 
poruszyło się, 
daleko, daleko… tak jakby zamajaczyło coś.
Upłynęło kilka chwil: znowu cień przebiegł, teraz już bliżej…..Co to takiego? — 
myślę — 
może zając? Nie — myślę — to coś większego od zająca — i bieg inny”. Patrzę: 
znowu cień 
się ukazał, posuwa się już po wygonie (a wygon biały od księżyca) jakby wielka 
plama; 
oczywiście: zwierzę, lis albo wilk. Serce we mnie zamarło… a czegom się 
przestraszył? Mało 
to wszelakiego zwierza biega nocą po polu? Ale ciekawość była większa od 
strachu; 
podniosłem się, wytrzeszczyłem oczy i nagle mróz mi przebiegł po kościach, 
zastygłem, 
jakby mnie po uszy w lód wsadzili, a dlaczego? Pan Bóg raczy wiedzieć. I oto 
widzę: cień 
wciąż rośnie, rośnie, wali prosto na stodołę… I raptem zaczynam już rozumieć, co 
to: 
rzeczywiście zwierz wielki, głowiasty… Leci jak wiatr, jak kula… Wszyscy święci! 
co to? 
Stanął jak wryty, jakby coś poczuł… To przecie… przecie… ten wściekły pies! To 
on… on! 
Boże! Nie mogę się poruszyć, nie mogę krzyknąć… Skoczył do wrót, błysnął oczami, 
zawył, 
i po sianie prosto na mnie!
A z siana, jak lew, mój Trezor! Sczepili się pyskami, zwarli w kłąb i o ziemię! 
Co tam się 
działo, nie pamiętam; pamiętam tylko, że jak stałem, runąłem przez nich na łeb, 
na szyję i w 
ogród, do domu, do sypialni!… O mało pod łóżko nie wlazłem, co tu ukrywać. A 
jakie skoki, 
jakie lansady wyprawiałem po ogrodzie! Myślę, że nawet naj — pierwsza tancerka, 
co u 
cesarza Napoleona tańczy w dniu jego imienin, nie byłaby lepsza. Jednak 
opamiętałem się 
trochę i zaraz cały dom postawiłem na nogi, kazałem wszystkim się uzbroić, sam 
wziąłem 
szablę i rewolwer. (Ja, wyznam panom, ten rewolwer wkrótce po zniesieniu 
pańszczyzny 
kupiłem, na wszelki wypadek; tylko że taki mi się trafił, bestia: na trzy razy 
dwa niewypały). 
No, wziąłem to wszystko i tym sposobem, kupą, z kłonicami, z latarniami, 
udaliśmy się do 
stodoły. Zbliżamy się, krzyczymy, cisza; wchodzimy wreszcie do stodoły… I cóż 
widzimy? 
Leży mój biedny Trezorek martwy, z przegryzionym gardłem, a tamten, przeklęty, 
znikł jak 
kamfora.
Tu, panowie, zaryczałem jak cielę i powiem, nie wstydząc się: przypadłem do 
mojego 
dwukrotnego, że tak rzeknę, wybawcy i długo całowałem jego głowę. Tak 
pozostałem, a 
opamiętałem się dopiero wtedy, kiedy podeszła do mnie moja stara klucznica 
Praskowia 
(przybiegła także na alarm). — Cóż to, Porfiriju Kapitonyczu — rzekła — tak pan 
wszystko 
bierze do serca? Przeziębi się pan jeszcze, Boże uchowaj! (Byłem bardzo lekko 
ubrany). 
Jeżeli ten pies życia się zbawił, pana ratując, wielka to tylko łaska dla niego!
Chociaż nie zgadzałem się z Praskowią, poszedłem przecie do domu. Wściekłego psa 
zastrzelił nazajutrz żołnierz z garnizonu. I widać taki koniec był temu psu 
sądzony: ów 
żołnierz pierwszy raz w życiu wystrzelił, chociaż miał medal za dwunasty rok. 
Oto jaki mi się 
przydarzył nadprzyrodzony wypadek.
Opowiadający zamilkł i zaczął sobie nabijać fajkę. Spoglądaliśmy wszyscy po 
sobie w 
zdumieniu. — Bo pan może prowadzi nie bardzo bogobojne życie — zaczął p. 
Finoplentow 
— więc i zemsta… — Ale tu zająknął się, ponieważ zobaczył, że policzki Porfirija 
Kapitonycza nadęły się i poczerwieniały, oczy zwęziły, tylko patrzeć, jak 
wybuchnie 
śmiechem…
— Lecz jeśli przyjąć możliwość istnienia zjawisk nadprzyrodzonych i ich udziału 
w 
codziennym, że tak powiem, życiu — zaczął znowu Antoni Stiepanycz — co w takim 
razie 
będzie ze zdrowym rozsądkiem?
Nikt z nas nie znalazł odpowiedzi, i jak przedtem milczeliśmy, nie wiedząc, co 
rzec.
1866 r.
Przełożyła Joanna Guze
ZEGAREK 
OPOWIADANIE STARCA 
1850 R.
I
Opowiem wam historię, jaka mi się przydarzyła z zegarkiem. Ciekawa historia!
Było to na samym początku bieżącego stulecia, w roku 1801. Zacząłem dopiero co 
szesnasty rok życia. Mieszkałem w Riazaniu, w drewnianym domku, tuż nad brzegiem 
Oki, z 
ojcem, ciotką i stryjecznym bratem. Matki nie pamiętam: umarła w trzy lata po 
zamążpójściu. 
Oprócz mnie mój ojciec nie miał dzieci. Nazywał się Porfirij Pietrowicz. Był to 
człowiek 
cichy, niepozorny, chorowity; zajmował się prowadzeniem spraw w sądach i 
urzędach oraz 
pośrednictwem. W dawnych czasach takich ludzi przezywano pisarczykami, 
kauzyperda — 
mi lub skrybami. Sam mówił o sobie z godnością, że jest adwokatem. Gospodarstwem 
domowym zajmowała się siostra ojca, a moja ciotka, pięćdziesięcioletnia stara 
panna; ojciec 
też był już po czterdziestce. Ciotka była bardzo nabożna, raczej bigotka; 
trajkotała bez 
przerwy, wszędzie musiała wetknąć nos; charakter miała niedobry, nie to co 
ojciec. Nie 
byliśmy biedni, ale musieliśmy oszczędzać. Ojciec mój miał jeszcze brata 
imieniem Jegor, 
który za jakieś rzekomo „oburzające czyny i jakobińskie poglądy” (tak było 
napisane w 
orzeczeniu) został zesłany na Syberię jeszcze w roku 1797.
Syn Jegora, Dawid, mój brat stryjeczny, pozostał u mojego ojca i mieszkał z 
nami. Był 
starszy ode mnie tylko o rok, lecz uwielbiałem go i słuchałem jak dorosłego. Był 
to chłopiec 
niegłupi, z charakterem, barczysty, krzepki, o twarzy kwadratowej, cały w 
piegach, włosy 
miał rude, oczy szare, niewielkie, usta szerokie, nos krótki, palce też krótkie, 
siłacz, co się 
zowie, nad wiek silny! Ciotka go nie cierpiała, a ojciec nawet się go bał albo 
raczej czuł się 
wobec niego winny. Mówiono, że gdyby się ojciec nie wygadał, nie wydał swego 
brata, ojca 
Dawida nie zesłano by na Syberię. Uczyliśmy się obaj w gimnazjum w jednej klasie 
i obaj 
nieźle, ja nawet trochę lepiej od Dawida, miałem lepszą pamięć, lecz chłopcy — 
rzecz to 
znana! — nie cenią tej przewagi i nie chełpią się nią, dlatego Dawid zawsze mi 
przewodził.
II
Nazywam się — wiecie — Aleksy. Urodziłem się siódmego, a imieniny obchodzę 
siedemnastego marca. Według starego obyczaju nadano mi imię tego patrona, 
którego święto 
obchodzi się na dziesiąty dzień po urodzeniu. Moim chrzestnym ojcem był niejaki 
Anastazy 
Anastasiewicz Puczkow albo po prostu: Nastasicj .Nastasieicz; inaczej nikt go 
nie nazywał. 
Był to straszny pieniacz, matacz, łapownik — zły człowiek; wypędzono go z 
kancelarii 
gubernatora, nie raz bywał sądzony, ale ojcu był potrzebny. Wspólnie 
..zarobkowali”. Był to 
człowiek pulchny, okrągły; a twarz miał lisią, nos spiczasty, oczy piwne, jasne, 
też jak u lisa. 
I cały czas myszkował tymi oczami na prawo i na lewo, i nosem też ruszał, jakby 
węszył. 
Nosił trzewiki bez obcasów i co dzień pudrował włosy, co na prowincji w owe 
czasy było 
rzadkością. Zapewniał, że bez pudru nie może się obyć, ponieważ musi przebywać z 
generałami i generałowymi.
I oto nadszedł dzień moich imienin! Przychodzi Nastasiej Nastasieicz do nas i 
powiada:
— Niczym cię dotąd, chrześniaczku, nie obdarzyłem, ale za to popatrz, jaką ci 
sztuczkę 
dziś przyniosłem.
I wyciąga z kieszeni srebrny, cebulasty zegarek, ozdobiony na tarczy różą i z 
łańcuszkiem 
z brązu. Z zachwytu oniemiałem, a ciotka Pelagia Pietrowna jak nie krzyknie na 
całe gardło:
— Pocałuj w rączkę, całuj ręce, parszywcze!
Zacząłem całować ręce chrzestnego ojca, a ciotka przygaduje:
— Ach, dobrodzieju, Nastasieju Nastasieiczu, po co go tak rozpieszczacie! Czy on 
potrafi 
obchodzić się z zegarkiem? Upuści go na pewno, rozbije albo zepsuje!
Wszedł ojciec, popatrzał na zegarek, podziękował Nastasieiczowi — jakoś 
niedbale, i 
poprosił go do gabinetu. I oto słyszę, jak ojciec mówi, jakby do siebie:
— Jeżeli myślisz, bracie, że się tym wykręcisz…
Lecz ja już nie mogłem wytrzymać na miejscu, chwyciłem zegarek i wybiegłem 
pędem, 
aby pokazać podarunek Dawidowi.
III
Dawid wziął zegarek, otworzył go i obejrzał uważnie. Miał duże zdolności do 
mechaniki, 
lubił parać się kawałkami żelaza, miedzi i innych metali; zaopatrzył się w różne 
narzędzia i 
naprawić albo nawet zrobić nowy klucz, śrubę itp. było dla niego drobnostką.
Obracając zegarek w ręku mruczał przez zęby (był w ogóle małomówny):
— Stary… zły… — i dodał: — Skąd? Powiedziałem mu, że podarował mi go chrzestny 
ojciec. Dawid spojrzał na mnie swymi szarymi oczami.
— Nastasiej?
— Tak, Nastasiej Nastasieicz.
Dawid położył zegarek na stole i odszedł milcząc.
— Nie podoba ci się? — spytałem.
— Nie, nie… ale ja na twoim miejscu od Nastasieja nie przyjąłbym żadnego 
podarunku.
— Dlaczego?
— Bo to paskudny człowiek; a nie należy nic zawdzięczać paskudnemu człowiekowi. 
Jeszcze mu dziękuj. Może nawet w rękę go pocałowałeś?
— Tak, ciotka kazała…
Dawid uśmiechnął się jakoś dziwnie, pod nosem. Taki miał zwyczaj. Głośno nigdy 
się nie 
śmiał; uważał śmiech za objaw słabości.
Słowa Dawida, jego milczący uśmiech bardzo mnie zmartwiły. „To znaczy — 
pomyślałem 
— że on mnie w głębi duszy potępia. To znaczy, że w jego oczach ja również nic 
nie jestem 
wart. On sam nigdy by się tak nie poniżył, żeby przyjmować dary od Nastasieja. 
Co mam 
teraz począć?”
Oddać zegarek? Niemożliwe!
Spróbowałem zagadnąć Dawida, zapytać go o radę. Odpowiedział, że nikomu rad nie 
udziela i żebym postąpił, jak uważam. Jak uważam?! Pamiętam, że nie spałem wtedy 
całą 
noc: rozmyślałem i męczyłem się. Żal mi było rozstawać się z zegarkiem — 
położyłem go na 
szafce nocnej koło łóżka; tak przyjemnie i zabawnie tykał. Ale wiedzieć, że 
Dawid mną 
pogardza… (Nie mogłem się łudzić! Gardził mną!) to było nie do zniesienia! Nad 
ranem 
decyzja moja dojrzała. Co prawda, trochę popłakałem, ale wreszcie zasnąłem i jak 
tylko się 
obudziłem, ubrałem się czym prędzej i wybiegłem na ulicę. Postanowiłem oddać 
zegarek 
pierwszemu lepszemu biednemu, którego spotkam.
IV
Nie odbiegłem daleko od domu, a już znalazłem to, czego szukałem. Spotkałem 
chłopca lat 
około dziesięciu, bosego obdartusa, który często kręcił się koło naszych okien. 
Podbiegłem do 
niego i nie dając ani sobie, ani jemu czasu na opamiętanie się, ofiarowałem mu 
zegarek. 
Chłopiec wybałuszył oczy, jedną ręką zasłonił usta, jakby bał się oparzenia, a 
drugą 
wyciągnął przed siebie.
— Weź, weź — powiedziałem — to mój, ja ci go darowuję, możesz sprzedać i kupić 
sobie… co zechcesz… coś potrzebnego… Żegnaj!
Wsunąłem mu zegarek do ręki i pędem puściłem się do domu. Postawszy trochę w 
naszym 
wspólnym sypialnym pokoju za drzwiami i odsapnąwszy zbliżyłem się do Dawida, 
który 
właśnie zakończył swoją toaletę i poprawiał fryzurę.
— Wiesz co, Dawidzie? — zacząłem jak najspokojniej. — Oddałem zegarek 
Nastasieja.
Dawid spojrzał na mnie i przesunął szczotką po skroniach.
— Tak — dodałem tym samym rzeczowym tonem — oddałem go. Jest tu taki chłopiec, 
bardzo biedny, nędzarz; jemu właśnie.
Dawid położył szczotkę na umywalni.
— Może sobie za pieniądze, które otrzyma za zegarek — ciągnąłem dalej — kupić 
jakąś 
pożyteczną rzecz. W każdym razie dostanie coś za niego.
Zamilkłem.
— No cóż! Dobrze zrobiłeś! — rzekł wreszcie Dawid i wszedł do pokoju, w którym 
uczyliśmy się.
Poszedłem za nim.
— A jeżeli cię zapytają, gdzieś go podział? — zwrócił się do mnie.
— Powiem, żem zgubił — odpowiedziałem niedbale.
Tego dnia więcej nie było już mowy o zegarku; a jednak zdawało mi się, że Dawid 
nie 
tylko pochwalił moje postępowanie, ale… że mu nawet… zaimponowałem. Naprawdę!
V
Przeszły jeszcze dwa dni. W domu nikt nie zauważył zniknięcia zegarka. Ojciec 
miał jakąś 
wielką przykrość z jednym ze swoich mocodawców; nie miał głowy ani do mnie, ani 
do 
mojego zegarka. Ja za to bez ustanku o nim myślałem. Nawet pochwała… 
przypuszczalna 
pochwała Dawida nie była pociechą. Dawid zaś wcale mnie nie chwalił: raz tylko — 
i to 
mimochodem — powiedział, że nie spodziewał się po mnie takiej odwagi. Stanowczo 
moja 
ofiara nie dała mi satysfakcji; nie równoważyło jej to zadowolenie, które 
sprawiała mi moja 
ambicja.
A tu jeszcze jakby naumyślnie napatoczył się nasz znajomy gimnazjalista, syn 
lekarza 
miejskiego, i zaczął się chwalić nowym, i to bynajmniej nie srebrnym, lecz 
tombakowym 
zegarkiem, który mu podarowała babka.
W końcu nie wytrzymałem, cichaczem wymknąłem się z domu i zacząłem szukać owego 
biednego chłopca, któremu oddałem zegarek! Wkrótce go znalazłem: na placyku 
przed 
cerkwią grał z innymi chłopcami w kostki. Odwołałem go na bok i zdyszany, 
plącząc się, 
powiedziałem mu, że w domu gniewają się na mnie za to, że mu oddałem zegarek, i 
że 
chętnie mu zapłacę, jeżeli się zgodzi mi go zwrócić. Na wszelki wypadek wziąłem 
ze sobą 
stary srebrny rubel jeszcze z czasów cesarzowej Elżbiety, cały mój kapitał w 
gotówce.
— Ależ ja go nie mam, tego twojego zegarka — odpowiedział chłopiec złym i 
płaczliwym 
głosem. — Mój tata zobaczył go u mnie i zabrał; jeszcze mi lanie chciał sprawić. 
„Na pewno 
— powiada — gdzieś ukradłeś. Jaki głupiec darowałby ci zegarek?”
— A kto jest twoim ojcem?
— Moim ojcem? Trofimycz.
— Ale kim on jest? Czym się zajmuje?
— Jest wysłużonym żołnierzem, śreżantem. A zajęcia żadnego nie ma. Stare buty 
naprawia, zelówki przybija. To całe jego zajęcie. Z tego właśnie żyje.
— Gdzie mieszkacie? Zaprowadź mnie.
— Mogę zaprowadzić. A ty mu powiedz, niby mojemu tacie, żeś mi zegarek 
podarował. 
Bo on mi ciągle wymawia: „Złodziej i złodziej!” I matka też: „W kogoś ty się 
wdał, taki 
złodziej?”
Poszedłem z chłopcem do jego mieszkania. Była to kurna chałupka w końcu podwórza 
dawno spalonej i nie odbudowanej fabryki. I Trofimycza, i jego żonę zastaliśmy w 
domu. 
Wysłużony „śreżant” był stary, wysokiego wzrostu, mocny i prosty, z żółtosiwymi 
bokobrodami, nie ogolonym podbródkiem i całą siecią zmarszczek na policzkach i 
czole. 
Żona jego wyglądała starzej od niego: jej czerwone oczki smętnie mrugały i kryły 
się w 
chorobliwie obrzękłej twarzy. Na obydwojgu zamiast odzieży wisiały jakieś ciemne 
łachmany.
Wytłumaczyłem Trofimyczowi, w jakiej sprawie przyszedłem. Wysłuchał mnie w 
milczeniu, nie mrugnąwszy ani razu i nie spuszczając ze mnie swego tępego i 
bacznego, 
prawdziwie żołnierskiego spojrzenia.
— Bałamuctwo! — rzekł wreszcie ochrypłym, głuchym basem. — Czy to tak 
szlachetnie 
urodzeni panowie postępują? A skoro jeśli Piefka rzeczywiście zegarka nie 
ukradł, to za to 
mu — rrraz! Nie zadawaj się z paniczami! A jakby ukradł, nie tak by dostał! 
Rraz! rraz! rraz!! 
Stemplem, po żołniersku! Na co się ogląda? Szkoda gadania! Co? Lać ich! To ci 
dopiero! 
Tfu!
Ostatnio okrzyk Trofimycz wydał falsetem. Widocznie nic nie rozumiał.
— Jeżeli pan chce mi zwrócić zegarek — powiedziałem (nie śmiałem mówić mu „ty”, 
chociaż był zwykłym żołnierzem) — to z przyjemnością panu zapłacę. O, proszę, 
rubel! 
Myślę, że więcej ten zegarek nie wart.
— Nnno! — burknął Trofimycz nie przestając się dziwić i swoim zwyczajem 
pożerając 
mnie oczami, jakbym był jakąś władzą. — A to ładna historia, co? Zrozum tu co, 
człowiecze!… Uliana, milcz! — warknął na żonę, która już otworzyła usta. — Oto 
zegarek — 
dodał wysuwając szufladę. — Jeśli to rzeczywiście panicza, proszę. A rubla za 
co? No?
— Bierz rubla, Trofimycz, marnotrawco! — wrzasnęła żona. — Zbzikował stary! 
groszem 
nie śmierdzi, a jaki to honorowy! Włosy ci na próżno zgolili, boś i tak baba! 
Jaki to — nic nie 
wiedzący… Bierz pieniądze, jeżeli już zachciało ci się oddawać zegarek!
— Uliana, milcz, paskudnico! — powtórzył Trofimycz. — Gdzie to widziano 
pyskować? 
Co? Mąż rządzi, a ta — pyskuje! Piefka, nie ruszaj się, bo ci dam!… Proszę 
zegarek!
Trofimycz wyciągnął do mnie zegarek, ale nie wypuszczał go z ręki.
Zamyślił się, spuścił oczy, potem utkwił we mnie wciąż ten sam tępy i baczny 
wzrok i 
raptem jak wrzaśnie:
— A gdzie rubel? Rubel gdzie?
— Proszę, proszę — powiedziałem pośpiesznie i wyciągnąłem monetę z kieszeni.
Ale on nie brał jej i wciąż mi się przyglądał. Położyłem rubel na stole. Nagle 
strącił go do 
szuflady, rzucił mi zegarek, zrobił w lewo zwrot, tupnąwszy mocno nogą, i syknął 
na żonę i 
syna:
— Wynocha, gałgany!
Uliana coś mamrotała, ale ja już wyskoczyłem na dwór, na ulicę. Wsunąwszy 
zegarek w 
głąb kieszeni i ściskając go mocno w ręku pobiegłem do domu.
VI
Stałem się więc znowu właścicielem zegarka, lecz nie sprawiło mi to żadnej 
przyjemności. 
Nosić go nie miałem odwagi: przede wszystkim trzeba było ukryć przed Dawidem to, 
co 
zrobiłem. Co pomyślałby o mnie, o moim braku charakteru? Nie mogłem nawet 
zamknąć tego 
nieszczęsnego zegarka w szufladzie: wszystkie szuflady mieliśmy wspólne. 
Musiałem 
chować go to na szafie, to pod materacem, to za piecem. A jednak nie udało mi 
się oszukać 
Dawida!
Pewnego dnia wydostałem zegarek spod podłogi naszego pokoju i chciałem przetrzeć 
jego 
srebrną kopertę starą zamszową rękawiczką. Dawid poszedł gdzieś do miasta; wcale 
się nie 
spodziewałem, że tak prędko wróci. Raptem — wpada!
Tak się zmieszałem, że o mało nie upuściłem zegarka, i zaskoczony, z 
zaczerwienioną aż 
do łez twarzą, usiłowałem wepchnąć go do kieszeni kamizelki.
Dawid spojrzał na mnie i swoim zwyczajem uśmiechnął się w milczeniu.
— No co? — powiedział wreszcie. — Myślisz, że nie wiedziałem, że znowu masz 
zegarek? Od razu pierwszego dnia, jak go przyniosłeś, już go widziałem.
— Zapewniam cię… — zacząłem prawie z płaczem.
Dawid wzruszył ramionami.
— To twój zegarek; możesz z nim robić, co chcesz.
Wypowiedziawszy te okrutne słowa wyszedł.
Byłem w rozpaczy. Tym razem nie miałem wątpliwości: Dawid rzeczywiście mną 
gardził! 
Tego nie można było tak zostawić.
„Udowodnię mu” — pomyślałem zacisnąwszy zęby i natychmiast zdecydowanym krokiem 
wszedłem do przedpokoju, odnalazłem naszego kozaczka Juszkę i podarowałem mu 
zegarek.
Juszka zaczął się wymawiać, ale oświadczyłem mu, że jeżeli nie weźmie, to w tej 
chwili 
rozgniotę zegarek, rozdepczę nogami, rozbiję w drobne kawałki, wyrzucę na 
śmietnik! 
Zastanowił się, zachichotał i wziął. A ja wróciłem do swego pokoju i ujrzawszy 
Dawida 
czytającego książkę opowiedziałem mu wszystko.
Dawid nie oderwał oczu od książki i znów wzruszywszy ramionami i uśmiechnąwszy 
się 
rzekł, że przecie „zegarek jest twój i możesz z nim robić, co ci się podoba”.
Wydało mi się jednak, że trochę już mniej mną gardził.
Byłem przekonany, że już nigdy więcej nie będę posądzony o brak charakteru, 
ponieważ 
ten zegarek, ten wstrętny podarunek mego wstrętnego ojca chrzestnego tak mi 
obrzydł, że nie 
potrafiłem zrozumieć, jak mogłem go żałować, jak mogłem wypraszać go od jakiegoś 
Trofimycza, który na domiar ma prawo uważać, że obszedł się ze mną 
wspaniałomyślnie.
Minęło kilka dni. Pamiętam, że w jeden z tych dni doszła do naszego miasta 
wielka 
nowina: umarł cesarz Paweł, a na tron wstąpił jego syn Aleksander, o którym 
mówiono, że 
był człowiekiem wspaniałomyślnym i łaskawym. Ta wiadomość bardzo poruszyła 
Dawida: 
od razu przyszła mu na myśl możliwość powrotu, rychłego powrotu ojca. Mój ojciec 
też się 
ucieszył.
— Wszystkim zesłańcom pozwolą teraz wrócić z Syberii i o bracie Jegorze też 
chyba nie 
zapomną — powtarzał zacierając ręce, pokasłując, a jednocześnie jakby się czegoś 
obawiając.
Dawid i ja od razu rzuciliśmy naukę i przestaliśmy chodzić do gimnazjum; nawet 
nie 
chodziliśmy na spacery, lecz przesiadywaliśmy stale gdzieś w kąciku, obliczając 
i 
kombinując, za ile miesięcy, tygodni i dni powinien wrócić „brat Jegor”, gdzie 
do niego 
napisać, jak go spotkać i jak zaczniemy żyć potem. „Brat Jegor” był architektem; 
zdecydowaliśmy, że powinien by się przenieść do Moskwy i tam budować duże szkoły 
dla 
biednych ludzi, a my byśmy mu pomagali. O zegarku, ma się rozumieć, zupełnie 
zapomnieliśmy. Oprócz tego Dawid miał inne kłopoty, o których później; ale 
sądzone było, 
by zegarek znów przypomniał o sobie.
VII
Pewnego dnia, dopiero co zdążyliśmy zjeść śniadanie, siedziałem sam przy oknie i 
rozmyślałem o powrocie stryja — na dworze parowała i błyszczała kwietniowa 
odwilż — 
nagle wpadła do pokoju Pulcheria Pietrowna. Zawsze była prędka i porywcza, 
mówiła 
piskliwym głosem i wymachiwała rękami, ale tym razem wprost rzuciła się na mnie.
— Ruszaj! Ruszaj zaraz do ojca, dobrodziejaszku! — zatrajkotała. — Co to masz za 
konszachty, bezwstydniku jeden! Czekaj, oberwiecie obaj! Nastasiej Nastasieicz 
wszystkie 
wasze figle wykrył! Ruszaj! Ojciec cię woła. Ruszaj w tej chwili!
Nic jeszcze nie rozumiejąc poszedłem za ciotką i przekroczywszy próg bawialni 
zobaczyłem ojca, który chodził dużymi krokami i targał sobie czub, Juszkę we 
łzach u drzwi, 
a w rogu, na krześle, mego chrzestnego ojca Nastasieja Nastasieicza z wyrazem 
osobliwej 
złośliwości w rozdętych nozdrzach i płonących, latających oczkach.
Ojciec, gdy tylko wszedłem, wpadł na mnie.
— Tyś podarował Juszce zegarek? Mów!
Spojrzałem na Juszkę.
— Odpowiadaj! — powtórzył ojciec i zatupał nogami.
— Tak — odpowiedziałem i dostałem natychmiast siarczysty policzek, który sprawił 
wielką przyjemność mojej ciotce. Słyszałem, jak się zachłysnęła, jakby łyknęła 
gorącej 
herbaty. Z kolei ojciec podbiegł do Juszki.
— A ty, łotrze, nie powinieneś był się ośmielić przyjmować zegarka w prezencie — 
powtarzał tarmosząc go za włosy. — A ty go jeszcze sprzedałeś, wał koniu!
Rzeczywiście, jak się później dowiedziałem, Juszka w prostocie serca odniósł 
zegarek do 
pobliskiego zegarmistrza. Zegarmistrz wywiesił zegarek w oknie; Nastasiej 
Nastasieicz, 
przechodząc obok, zauważył go, odkupił i przyniósł do nas.
Ale rozprawa ze mną i Juszką trwała niedługo: ojciec zasapał się, rozkaszlał, 
zresztą nie 
miał zwyczaju długo się gniewać.
— Braciszku Porfiriju Pietrowiczu — powiedziała ciotka, gdy tylko zauważyła, 
oczywiście nie bez żalu, że gniew ojca minął — proszę cię, nie irytuj się; nie 
warto ci rączek 
brudzić. Oto, co proponuję: za zgodą czcigodnego Nastasieja Nastasieicza i z 
powodu tak 
wielkiej niewdzięczności waszego synalka ja ten zegarek wezmę do siebie; a skoro 
on swoim 
postępowaniem udowodnił, że niegodzien jest go nosić i nawet nie zna jego 
wartości, to ja w 
waszym imieniu podaruję go komuś, kto sobie będzie bardzo cenił waszą łaskę.
— Komuż to? — zapytał ojciec.
— A Chryzanfowi Łukiczowi — powiedziała ciotka z lekkim zająknieniem.
— Chryzaczce? — powtórzył ojciec i machnąwszy ręką dodał: — Wszystko mi jedno. 
Choć do pieca wrzućcie.
Zapiął kamizelkę i wyszedł kurcząc się od kaszlu.
— A czy drogi pan się zgadza? — zwróciła się ciotka do Nastasieja Nastasieicza.
— Z prawdziwą gotowością — odrzekł tamten. W ciągu całej „rozprawy” nie poruszył 
się 
na krześle, tylko cichutko prychając i leciutko pocierając końce palców, kolejno 
kierował 
swoje lisie oczki to na mnie, to na ojca, to na Juszkę. Sprawialiśmy mu 
prawdziwą 
przyjemność.
Propozycja ciotki oburzyła mnie do głębi duszy. Nie było mi żal zegarka, ale 
nienawidziłem człowieka, którego ona zamierzała obdarzyć. Ten Chryzanf Łukicz, 
nazwiskiem Trankwillitatin, rozrośnięty, duży, niezgrabny seminarzysta, zaczął 
przychodzić 
do naszego domu licho wie, po co! „Uczyć dzieci”, zapewniała ciotka; ale uczyć 
nas nie mógł 
już choćby dlatego, że sam nic nie umiał i głupi był jak koń. W ogóle był 
podobny do konia: 
tupał nogami jak kopytami, nie śmiał się, a rżał, przy czym pokazywał całą swą 
paszczę aż do 
krtani, twarz miał długą, nos garbaty i duże, płaskie kości policzkowe. Nosił 
włochaty bajowy 
kaftan i czuć go było surowym mięsem. Ciotka uwielbiała go i nazywała postawnym 
mężczyzną, kawalerem, a nawet grenadierem. Miał zwyczaj dawać dzieciom prztyczki 
w 
czoło (i mnie tak prztykał, kiedy byłem młodszy) swoimi twardymi jak kamień 
paznokciami i 
prztykając rechotać i dziwić się: „Jak ci w głowie dzwoni! Widać, że pusta!” I 
ten bęcwał 
będzie miał mój zegarek! „Za nic!” —
postanowiłem w duszy, wybiegłem z bawialni, wlazłem z nogami na łóżko, policzek 
mi 
pałał od uderzenia ojca, a w sercu płonęła gorycz krzywdy i żądza zemsty. — „Za 
nic! Nie 
dopuszczę do tego, żeby przeklęty seminarzysta znęcał się nade mną. Włoży 
zegarek, 
łańcuszek wypuści na brzuch i zacznie rżeć z radości. Za nic!”
Wszystko to dobrze, ale jak to zrobić? Jak przeszkodzić?
Postanowiłem ukraść ciotce zegarek.
VIII
Na szczęście Trankwillitatin właśnie wyruszył gdzieś z miasta; nie mógł przyjść 
do nas 
wcześniej niż jutro; należało skorzystać z tej nocy. Ciotka nie zamykała się w 
swoim pokoju, 
zresztą u nas w całym domu zamki były popsute; lecz gdzie położy zegarek, gdzie 
go 
schowa? Do wieczora nosiła go w kieszeni i nawet parę razy wyjmowała i oglądała. 
Ale w 
nocy gdzie go podzieje? „To już moja rzecz znaleźć” — pomyślałem zaciskając 
pięści.
Cały płonąłem odwagą, strachem i radością w oczekiwaniu rychłego przestępstwa; 
pochylałem głowę, chmurzyłem brwi i szeptałem: „Poczekajcie!” Komuś groziłem, 
byłem 
zły, byłem niebezpieczny i unikałem Dawida. Nikt, nawet on, nie powinien był 
podejrzewać, 
co zamierzałem zrobić.
Będę działał sam i sam będę za to odpowiadał! Wolno ciągnął się dzień… potem 
wieczór… nareszcie nadeszła noc. Nic nie robiłem, starałem się nie ruszać: jedna 
tylko myśl 
tkwiła mi w głowie. Podczas obiadu ojciec, który miał, jak wspomniałem, miękkie 
serce, 
zresztą wstyd mu było trochę swojej zapalczywości — szesnastoletnich chłopców 
nie bije się 
już po twarzy — chciał mnie pogłaskać, lecz ja uchyliłem się od jego pieszczoty, 
nie z 
powodu zawziętości, jak mu się wydało, ale po prostu dlatego, że bałem się 
roztkliwić, a 
musiałem wytrwać w swoim pragnieniu zemsty i w stanowczej decyzji. Położyłem się 
bardzo 
wcześnie, oczywiście nie zasnąłem, nawet nie zmrużyłem oka, przeciwnie, 
wytrzeszczałem 
oczy, chociaż naciągnąłem sobie kołdrę na głowę. Nie obmyślałem z góry, jak 
postąpić; nie 
miałem żadnego planu; czekałem tylko, kiedy nareszcie wszystko w domu ucichnie. 
Jedno 
tylko zrobiłem: nie zdjąłem pończoch. Pokój mojej ciotki znajdował się na 
piętrze. Należało 
przejść przez stołowy, przedpokój, wejść po schodach na górę, minąć mały 
korytarzyk, a 
dalej… drzwi na prawo! Nie trzeba było 6rać ze sobą świecy albo latarki: 
wiedziałem, że w 
rogu pokoju ciotki paliła się zawsze przed świętymi obrazami wieczna lampka. To 
znaczy, że 
będzie jasno! Leżałem wciąż z wytrzeszczonymi oczami, otwartymi i suchymi 
ustami; krew 
pulsowała mi w skroniach, w uszach, w gardle, w plecach, w całym ciele. 
Czekałem. Lecz 
jakby zły duch jakiś kpił ze mnie: czas mijał, a cisza nie zalegała.
IX
Zdawało mi się, że Dawid nigdy tak późno nie zasypiał. Dawid, zwykle milczący 
Dawid, 
nawet zaczynał ze mną rozmawiać. Nigdy tak długo w domu nie stukano, nie 
chodzono, nie 
rozmawiano! „I o czym oni tam gadają? — myślałem. — Nie nagadali się od rana!” 
Na 
dworze hałasy też długo nie ustawały; to pies szczekał uporczywie i donośnie; to 
pijany chłop 
gdzieś się awanturował; to jakaś brama wciąż skrzypiała; to znów roztrzęsiony 
wóz jechał, 
jechał i nie mógł przejechać. Zresztą te dźwięki mnie nie irytowały, przeciwnie, 
nawet byłem 
z nich zadowolony. Jakby rozpraszały moją uwagę.
Nareszcie wszystko ucichło. Tylko wahadło naszego starego zegara ochryple i 
poważnie 
tyka w jadalnym pokoju, słychać też przeciągły i miarowy, jakby trudny oddech 
śpiących 
ludzi. Chcę wstać, ale znów rozległ się jakiś syk, jęk, coś miękkiego upadło, 
rozlega się jakiś 
szmer, jakiś szmer ślizga się po ścianach. A może tego wcale nie ma i wszystko 
to sobie tylko 
wyobrażam? Wreszcie zaległa cisza; nastąpiła ciemna, głęboka, głucha noc. Czas 
już! 
Naprzód już zlodowaciały, zrzucam kołdrę, spuszczam nogi na podłogę, wstaję… 
Jeden krok, 
drugi… Czaję się… Stopy jak cudze, ciężkie, stąpają słabo i niepewnie. Stój! Co 
to za 
dźwięk? Czy gdzieś piłują, czy skrobią, czy ktoś wzdycha? Wsłuchuję się… Po 
policzkach 
przechodzi mi mrowie, w oczach stają zimne łzy. To nic! Skradam się znowu. 
Ciemno, lecz ja 
znam drogę. Raptem natykam się na krzesło. Co za hałas, jak boli! Uderzyłem się 
w samą 
goleń. Zamieram na miejscu. A nuż się obudzą? Et, co będzie, to będzie! Nagle 
nabieram 
odwagi i nawet wpadam w złość. Naprzód! Naprzód! Już minąłem stołowy, już i 
drzwi 
namacałem, otworzyłem od razu, z rozmachem… Zgrzytnął jakiś przeklęty zawias. 
Niech to 
diabli! Już wchodzę na schody… Raz! dwa! raz! dwa! Skrzypnął stopień pod nogami; 
spoglądam na niego ze złością — jakbym go mógł zobaczyć. Otóż i drugie drzwi, 
ujmuję za 
klamkę, nawet nie skrzypnęły. Uchyliły się leciutko, jakby mówiły: prosimy… 
Jestem już w 
korytarzu.
Na górze, w korytarzu, pod sufitem jest małe okienko. Słabe światło nocy 
przenika przez 
ciemne szyby. I oto widzę, że w tym niewyraźnym świetle na podłodze, na wojłoku, 
leży, 
zarzuciwszy obie ręce pod rozczochraną głowę, nasza mała posługaczka; śpi mocno, 
oddycha 
szybko, a tuż za jej głową fatalne drzwi. Przestępuję przez wojłok, przez 
dziewczynę… Kto 
otworzył te drzwi… nie wiem; lecz jestem już w pokoju ciotki. Oto lampka w 
jednym rogu i 
łóżko w drugim, i ciotka w czepku i nocnym kaftaniku leży na łóżku twarzą do 
mnie. Śpi, nie 
rusza się; nie słychać nawet oddechu. Płomień lampki, poruszony dopływem 
świeżego 
powietrza, lekko się chwieje; i po całym pokoju, i po nieruchomej, żółtej jak 
wosk twarzy 
ciotki przesunęły się cienie.
A otóż i zegarek! Za łóżkiem na ścianie wisi na wyszywanej poduszeczce. Co za 
szczęście! 
Pomyśleć tylko… nie wolno zwlekać! Lecz czyjeż to kroki, miękkie i szybkie, za 
moimi 
plecami? Ach nie! To bije serce. Posuwam się o krok… Boże! Coś okrągłego, dość 
dużego 
dotyka mnie kolanem… raz! I jeszcze raz! Gotów jestem krzyknąć, paść z 
przerażenia… 
Pręgowaty kot, nasz kot domowy stoi przede mną z wygiętym grzbietem i zadartym 
ogonem. 
Wskakuje na łóżko — ciężko i miękko — obraca się i siedzi nie mrucząc jak jaki 
sędzia; 
siedzi i patrzy na mnie swoimi złotymi źrenicami. „Kici! kici!” — szepcę ledwo 
dosłyszalnie. 
Pochylam się nad łóżkiem i chwytam zegarek. Nagle ciotka podnosi się, otwiera 
szeroko 
oczy. Boże! Co to będzie! Lecz powieki jej drgają i zamykają się, bełkoce coś i 
głowa jej 
opada na poduszkę.
Chwila — jestem znowu w swoim pokoju, w swoim łóżku i trzymam w ręku zegarek.
Lżej niż piórko przyfrunąłem z powrotem. Czuję się zuchem, złodziejem, 
bohaterem, 
duszę się z radości, jest mi gorąco, jest mi wesoło, chcę w tej chwili obudzić 
Dawida i 
opowiedzieć mu wszystko i — niewiarygodna rzecz! — zasypiam jak zabity. Wreszcie 
otwieram oczy. W pokoju jasno, słońce już wzeszło. Na szczęście nikt się jeszcze 
nie obudził. 
Zrywam się jak oparzony, budzę Dawida i opowiadam mu wszystko. Słucha, uśmiecha 
się. 
„Wiesz co? — mówi w końcu. — Zakopiemy ten głupi zegarek do ziemi, żeby śladu po 
nim 
nie zostało!” Uważam jego myśl za nadzwyczajną. W parę chwil jesteśmy już 
ubrani, 
biegniemy do sadu leżącego za domem, nienawistny podarunek mojego chrzestnego 
znika na 
zawsze pod starą jabłonią, w głębokim dole pośpiesznie wykopanym w pulchnej 
wiosennej 
ziemi dużym nożem Dawida: więc jednak nie dostał się w ręce wstrętnego 
Trankwillitatina! 
Udeptujemy ziemię, narzucamy na nią żwiru i dumni, szczęśliwi, nie zauważeni 
przez nikogo, 
wracamy do domu, kładziemy się do łóżek, zasypiamy i śpimy jeszcze godzinę czy 
dwie 
lekkim i rozkosznym snem.
X
Możecie sobie wyobrazić, jaki rwetes zaczął się tego ranka, gdy tylko ciotka 
obudziła się i 
zauważyła zniknięcie zegarka. Dotąd dzwonami w uszach jej przeraźliwy krzyk. „O 
rety! 
Okradli! Obrabowali!” — piszczała podnosząc na nogi cały dom. Szalała, a my 
tylko 
porozumiewaliśmy się uśmiechem. Jakże błogi był ten uśmiech! „Wszystkich, 
wszystkich 
trzeba wychłostać! — wrzeszczała ciotka. — Spod głowy, spod poduszki wyciągnęli 
zegarek!” Byliśmy przygotowani na wszystko, oczekiwaliśmy biedy, lecz bieda 
nadspodziewanie nas minęła. Z początku ojciec rzeczywiście się rozgniewał, a 
nawet 
napomknął o policji; lecz widocznie miał już dość wczorajszej przeprawy i nagle, 
ku 
nieopisanemu zdumieniu ciotki, rzucił się nie na nas, lecz na nią! „Mam cię 
wyżej uszu, 
Pulcherio Pietrowno — krzyknął — razem z twoim zegarkiem! Nie chcę o nim więcej 
słyszeć! Mówisz, że nie przepadł cudem, a mnie co do tego? A niechby i cudem! 
Ukradziono 
go? To niech zginie! Co powie Nastasiej Nastasieicz? A diabli z nim, z waszym 
Nastasiejem! 
Ja od niego oprócz paskudztwa i przykrości niczego nie doznałem. Nie waż się 
więcej mnie 
niepokoić! Słyszysz?” — Ojciec trzasnął drzwiami i poszedł do swego gabinetu. Z 
początku 
nie zrozumieliśmy aluzji zawartej w ostatnich słowach ojca, lecz później 
dowiedzieliśmy się, 
że ojciec w tym właśnie czasie był oburzony na mego ojca chrzestnego, który mu 
odbił jakąś 
intratną sprawę. A więc ciotka odeszła z kwitkiem. O mało nie pękła ze złości, 
ale nie było 
rady. Musiała się zadowolić tym, że przechodząc koło mnie wykrzywiała usta w 
moją stronę i 
ostrym szeptem powtarzała: „Złodziej, złodziej, katorżnik, szubrawiec!” 
Sprawiało mi to 
prawdziwą uciechę. Przyjemnie było również, przechodząc przez ogród, z udaną 
obojętnością 
zerknąć pod jabłoń, gdzie spoczywał zegarek, a jeżeli Dawid znajdował się w 
pobliżu, 
wymienić z nim znaczący grymas.
Ciotka postanowiła podjudzić przeciwko mnie Trankwillitatina, lecz ja uciekłem 
się o 
pomoc do Dawida. Ten bez ceremonii oświadczył dryblasowi, że nożem rozpruje mu 
brzuch, 
jeżeli nie zostawi mnie w spokoju. Seminarzysta przestraszył się; chociaż według 
słów ciotki 
był i kawalerem, i grenadierem, ale odwagą się nie odznaczał. Tak minęło około 
pięciu 
tygodni. Myślicie może, że historia z zegarkiem na tym się skończyła? Otóż nie, 
nie 
skończyła się. Ale teraz, aby ciągnąć dalej moje opowiadanie, muszę wprowadzić 
nową 
osobę, aby zaś wprowadzić tę nową osobę, muszę się nieco cofnąć.
XI
Mój ojciec przez dłuższy czas przyjaźnił się, był nawet w bardzo zażyłych 
stosunkach, z 
pewnym dymisjonowanym urzędnikiem Łatkinem, kulawym, biednym człowiekiem, o 
nieśmiałym i dziwnym zachowaniu. Była to jedna z tych istot, o których się mówi, 
że są 
upośledzone przez Boga. Podobnie jak mój ojciec i Nastasiej, Łatkin zajmował się 
załatwianiem spraw sądowych i był również prywatnym „pokątnym doradcą” i 
adwokatem; 
nie mając jednak ani reprezentacyjnej powierzchowności, ani wymowy, ani wiary w 
swe siły, 
nie odważał się występować samodzielnie, lecz przyłączył się do mojego ojca. 
Charakter 
pisma miał piękny, istne „perełki”, prawo znał dobrze i zgłębił tajniki zawiłego 
stylu próśb i 
podań. Wspólnie z moim ojcem prowadził różne sprawy, dzielił zarobki i straty i 
zdawało się, 
że nic nie mogło zachwiać ich przyjaźni. A jednak runęła ona pewnego dnia — i to 
na 
zawsze. Ojciec na zawsze poróżnił się ze swoim współpracownikiem. Gdyby Łatkin 
odbił mu 
jakąś korzystną sprawę, jak to zrobił później Nastasiej, który go zastąpił, 
ojciec rozgniewałby 
się na niego nie bardziej niż na Nastasieja, może nawet mniej; lecz Łatkin pod 
wpływem 
niewytłumaczonego, niepojętego uczucia — zazdrości, chciwości, a może nawet 
wiedziony 
chwilową uczciwością — zdradził mego ojca przed wspólnym ich mocodawcą, bogatym, 
młody kupcem, otworzywszy oczy temu lekkomyślnemu młodzieńcowi na pewien… na 
pewien kruczek, który miał przynieść memu ojcu duży zysk. Nie strata pieniężna, 
choć była 
znaczna — nie! — lecz zdrada obraziła i oburzyła mego ojca. Nie mógł przebaczyć 
przeniewierstwa.
— Widzisz go, jaki to święty się znalazł! — powtarzał trzęsąc się z gniewu i 
dzwoniąc 
zębami jak w febrze. Znajdowałem się w tym samym pokoju i byłem świadkiem tej 
obrzydliwej sceny. — Dobrze! Od dziś — amen! Skończone między nami. Fora ze 
dwora! 
Ani ja do ciebie, ani ty do mnie! Pan jesteś dla mnie za uczciwy! Gdzie mnie z 
panem 
trzymać kompanię! Bodaj byś sczezł!
Próżno Łatkin błagał ojca, kłaniał mu się do ziemi; próżno starał się 
wytłumaczyć to, co 
napełniło mu serce bolesnym zdumieniem.
— Przecież bez żadnej korzyści dla siebie, Porfiriju Pietrowiczu — bełkotał. — 
Przecież 
sam siebie zarżnąłem!
Ojciec pozostał nieugięty. Nigdy już noga Łatkina nie postała w naszym domu. 
Zdawało 
się, że sam los zamierzał ziścić ostatnie okrutne życzenie mego ojca. Wkrótce po 
zerwaniu, a 
nastąpiło ono na jakie dwa lata przed dniem; od którego zaczyna się moje 
opowiadanie, żona 
Łatkina, wprawdzie chora już od dawna, zmarła. Jego młodsza córka, trzyletnie 
dziecko, ze 
strachu zaniemówiła i ogłuchła w jednym dniu: rój pszczół obsiadł jej główkę. 
Sam Łatkin 
uległ atakowi apopleksji i wpadł w skrajną, ostateczną nędzę. Jak sobie radził, 
z czego żył, 
trudno było sobie nawet wyobrazić. Mieszkał w na wpół rozwalonej chałupie, 
niedaleko od 
nas. Starsza jego córka, Raisa, też z nim mieszkała i gospodarowała w miarę 
możliwości. 
Owa Raisa była właśnie tą nową osobą, którą muszę wprowadzić do opowiadania.
XII
Dopóki jej ojciec przyjaźnił się z moim, widywaliśmy się stale; nieraz całymi 
dniami 
przesiadywała u nas i albo szyła, albo przędła szczupłymi, szybkimi, zręcznymi 
rękami. Była 
to zgrabna, nieco chuda dziewczyna o mądrych, piwnych oczach i bladej, pociągłej 
twarzy. 
Mówiła mało, ale rozsądnie, cichym, lecz dźwięcznym głosem, prawie nie 
otwierając ust i nie 
pokazując zębów. Kiedy się śmiała, a zdarzało się to dość rzadko i nigdy nie 
trwało długo, 
widać było wszystkie zęby: duże, białe, jak migdały. Pamiętam również jej chód, 
lekki, 
sprężysty, jakby z podskokiem przy każdym kroku: zawsze mi się wydawało, że 
schodzi ze 
schodów, nawet kiedy szła po równej drodze. Raisa trzymała się prosto, ręce 
miała 
przyciśnięte do piersi. I cokolwiek robiła, do czegokolwiek się wzięła — 
chociażby nawlekała 
nitkę albo prasowała spódnicę — wszystko wychodziło u niej ładnie i jakoś… nie 
uwierzycie… jakoś wzruszająco. Na imię miała Raisa, myśmy ją nazywali 
Czarnousta: miała 
na górnej wardze małą, ciemnoniebieską plamkę, jakby jadła ożyny; lecz to jej 
nie szpeciło, 
raczej przeciwnie. Była o rok starsza od Dawida. Żywiłem dla niej jak gdyby 
szacunek, lecz 
ona ze mną mało obcowała. Z Dawidem natomiast bardzo się zaprzyjaźnili — była to 
przyjaźń niedziecinna, dziwna, ale dobra przyjaźń. Jakoś pasowali do siebie. 
Czasem całymi 
godzinami nie zamieniali ani słowa, ale czuło się, że jest im ze sobą dobrze i 
dlatego właśnie 
dobrze, że są razem. Nie spotkałem drugiej podobnej dziewczyny, doprawdy! Była 
skupiona, 
energiczna, szczera, smutna i miła. Nie słyszałem od niej nic mądrego, ale też 
nic 
trywialnego, a oczu mądrzejszych nie spotkałem. Kiedy stosunki między naszymi 
rodzinami 
uległy zerwaniu, rzadko ją widywałem; ojciec surowo mi zakazał odwiedzać 
Łatkinów, ona 
także już się u nas nie pokazywała. Lecz spotykałem się z nią w cerkwi, na ulicy 
i Czarnousta 
zawsze budziła we mnie te same uczucia: szacunku i raczej nawet pewnego podziwu 
niż 
litości. Jak mężnie znosiła swoje nieszczęście! „Zuch — dziewucha” — powiedział 
raz o niej 
nawet nieokrzesany Trankwillitatin. A w rzeczywistości należało jej właściwie 
żałować: 
twarz jej przybrała wyraz zatroskany, zmęczony, oczy zapadły i pogłębiły się: 
ciężar ponad 
siły spadł na jej młode barki. Dawid widywał ją o wiele częściej niż ja, nawet 
bywał u nich w 
domu. Mój ojciec machnął na to ręką: wiedział, że Dawid i tak go nie usłucha. 
Raisa od czasu 
do czasu zjawiała się przy płocie naszego ogrodu, który wychodził na boczną 
uliczkę, i tam 
widywała się z Dawidem. Właściwie nie prowadziła z nim rozmów, lecz oznajmiała 
mu o 
jakimś nowym kłopocie lub trosce, prosiła o radę. Paraliż, któremu uległ Łatkin, 
był jakiś 
dziwny. Ręce i nogi mu osłabły, lecz nie był pozbawiony w nich władzy, nawet 
mózg jego 
działał prawidłowo; natomiast język mu się plątał i zamiast jednych słów używał 
innych; 
trzeba było się domyślać, co mianowicie chce powiedzieć.
„Czu–czu–czu — bełkotał z wysiłkiem, każde zdanie rozpoczynał od czu–czu–czu. — 
Daj 
no nożyczki, nożyczki”. A nożyczki oznaczały chleb. Ojca mojego nienawidził ze 
wszystkich 
pozostałych mu sił, przekleństwu mego ojca przypisywał wszystkie swoje 
nieszczęścia i 
nazywał go to rzeźnikiem, to jubilerem.
„Czu–czu, do rzeźnika nie waż się chodzić, Wasiliewna!” Tym imieniem ojca 
ochrzcił 
swoją córkę, chociaż sam nazywał się Martynian. Z każdym dniem stawał się coraz 
bardziej 
wymagający: potrzeby jego rosły. A jak zadowolić te potrzeby? Skąd wziąć 
pieniędzy? 
Zmartwienia szybko postarzają; lecz przykro było słuchać niektórych słów z ust 
siedemnastoletniej dziewczyny.
XIII
Pamiętam, że byłem obecny przy jej rozmowie z Dawidem przy płocie w dzień 
śmierci jej 
matki.
— Dziś o świcie mama umarła — mówiła powiódłszy dokoła swoimi ciemnymi, 
wyrazistymi oczami, a potem wpatrując się w ziemię: — Kucharka podjęła się kupić 
tanio 
trumnę; ale ona jest niepewna, może przepić pieniądze. Przyszedłbyś, Dawidku, 
ona się ciebie 
boi.
— Przyjdę — odpowiedział Dawid. — Przyjdę. A co ojciec?
— Płacze. Mówi: „I mnie popieśćcie!” — Widocznie znaczy to: pogrzebcie. Teraz 
zasnął. 
— Raisa nagle głęboko westchnęła. — Ach, Dawidku, Dawidku! — Przesunęła na wpół 
zaciśniętą piąstkę po czole i po brwiach — ruch ten był taki gorzki, taki 
szczery i taki ładny 
jak wszystkie jej ruchy.
— Pomyśl jednak o sobie — rzekł Dawid. — Na pewno wcale nie spałaś? I po co 
płakać? 
Nieszczęścia nie odwrócisz.
— Ja nie mam czasu płakać — powiedziała Raisa.
— Tylko bogaci mogą się pieścić, płakać — rzekł Dawid. Raisa odeszła, ale zaraz 
wróciła.
— Chcą kupić żółty szal, wiesz, z maminej wyprawy. Dwanaście rubli dają. Ja 
myślę, że 
mało.
— Pewnie, że mało.
— My byśmy go nie sprzedawali — powiedziała Raisa po chwilowym milczeniu — ale 
przecież trzeba na pogrzeb.
— Pewnie. Tylko nie trzeba wydawać na próżno. Z tymi popami bieda! Ale poczekaj, 
przyjdę. Idziesz już? Niedługo przyjdę, do widzenia.
— Do widzenia, kochany!
— Pamiętaj, nie płacz!
— Gdzie tam płakać? Albo obiad gotować, albo płakać. Jedno z dwojga.
— Jak to: obiad gotować? — zwróciłem się do Dawida, gdy tylko Raisa odeszła. — 
Czy 
ona sama gotuje?
— Słyszałeś przecież, że kucharka poszła kupować trumnę! „Gotuje obiad — 
pomyślałem 
— a ręce ma zawsze takie czyste i ubranie schludne. Chciałbym popatrzeć, jak ona 
tam w 
kuchni… Niezwykła dziewczyna!”
Pamiętam inną rozmowę „przy płocie”. Tym razem Raisa przyprowadziła z sobą swoją 
głuchoniemą siostrzyczkę. Było to ładne dziecko o wielkich, zdziwionych oczach, 
z istną 
strzechą czarnych matowych włosów na malutkiej główce. (Raisa miała też czarne 
włosy i też 
bez połysku). Łatkin był już sparaliżowany.
— Już nie wiem, co robić — zaczęła Raisa — doktor zapisał receptę, trzeba pójść 
do 
apteki, a tu nam chłop (Łatkin miał jednego poddanego chłopa) drzewo ze wsi 
przywiózł i 
gęś. A stróż odbiera: „Wy, powiada, jesteście mi winni”.
— Gęś odbiera? — zapytał Dawid.
— Nie, nie gęś. Mówi, że stara, nic nie warta. „Dlatego, powiada, ten chłop wam 
ją 
przywiózł”. Ale drzewo odbiera.
— Ależ on nie ma prawa! — zawołał Dawid.
— Nie ma prawa, a odbiera. Poszłam na strych, tam stoi stary kufer, bardzo 
stary. 
Zaczęłam w nim grzebać. I patrz, co znalazłam: spójrz!
Wydostała spod chustki sporą lunetę w mosiężnej oprawie, oklejoną pożółkłym 
safianem. 
Dawid, jako miłośnik i znawca wszelkiego rodzaju przyrządów, natychmiast ją 
schwycił.
— Angielska — powiedział przykładając ją to do jednego, to do drugiego oka. — 
Morska.
— I szkła całe — mówiła Raisa. — Pokazałam ojcu. Mówi: „Odnieś, zastaw u 
jubilera”. 
Jak myślisz? Dadzą co za nią? A nam po co luneta? Chyba po to, aby przejrzeć się 
w lustrze, 
jacy jesteśmy piękni. A lustra nie ma, szkoda.
I powiedziawszy te słowa Raisa nagle się roześmiała.
Siostrzyczka nie mogła oczywiście jej usłyszeć, ale widocznie poczuła wstrząs 
ciała: 
trzymała Raisę za rękę, więc podniósłszy na nią swoje duże oczy, z przestrachem 
wykrzywiła 
twarzyczkę i zalała się łzami.
— Ona tak zawsze — rzekła Raisa — nie lubi, kiedy się śmieję.
— Nie będę, Luboczka, nie będę — dodała, spiesznie przykucnąwszy koło dziecka i 
głaszcząc je po główce.
Śmiech znikł z twarzy Raisy i wargi jej, których kąciki jakoś miło podnosiły się 
do góry, 
znieruchomiały. Dziecko ucichło. Raisa wstała.
— Więc ty, Dawidku, postaraj się… z tą lunetą. Bo szkoda drzewa i gęsi też, 
chociaż i 
stara.
— Dziesięć rubli na pewno dadzą — powiedział Dawid obracając lunetę na wszystkie 
strony. — Ja ją od ciebie kupię. Masz tymczasem na aptekę piętnaście kopiejek. 
Starczy?
— Pożyczam je od ciebie — szepnęła Raisa przyjmując od niego pieniądze.
— A jakże! Na procent chcesz? Zastaw mam u siebie. Wspaniała rzecz! Wspaniały 
naród 
ci Anglicy!
— A powiadają, że będziemy z nimi wojować?
— Nie — powiedział Dawid — teraz bijemy Francuzów.
— No, ty lepiej wiesz. Więc postaraj się, do widzenia, chłopcy!
XIV
Albo taka jeszcze rozmowa odbywała się przy tym samym płocie. Raisa wydawała się 
bardziej zatroskana niż zwykle.
— Pięć kopiejek główka kapusty, i to malutka — mówiła oparłszy podbródek na 
ręku. — 
Jak drogo! A za szycie jeszcze pieniędzy nie dostałam.
— Kto ci jest winien?
— A wciąż ta sama kupcowa, co mieszka tam za wałem.
— To ta, co chodzi w zielonym kaftanie, taka tłusta?
— Tak, ta.
— Patrzcie, taka tłusta! Od sadła oddychać nie może, nawet w cerkwi czuć od niej 
potem, 
a długów nie płaci!
— Zapłaci. Tylko kiedy? A jeszcze, Dawidku, mam nowe kłopoty. Ojciec zaczął mi 
opowiadać swoje sny. Wiesz przecie, że mówi niewyraźnie: chce powiedzieć jedno, 
a mówi 
co innego. Kiedy chodzi o jedzenie albo o jakieś sprawy codzienne, już się 
przyzwyczailiśmy, 
rozumiemy. Ale sny nawet i zdrowi ludzie miewają niezrozumiałe, a z nim zupełna 
bieda! 
„Bardzo się, powiada, cieszę. Dziś ciągle spacerowałem po białych ptakach; Pan 
Bóg bukiet 
mi podarował, a w bukiecie Andriusza z nożykiem”. Naszą Luboczkę nazywa 
Andriuszą. 
„Teraz, powiada, my oboje będziemy zdrowi. Tylko trzeba nożykiem — ciach! O 
tak!” I na 
gardło pokazuje. Ja go nie rozumiem. Mówię: „Dobrze, kochany, dobrze”. A on się 
gniewa, 
chce mi wytłumaczyć, o co chodzi. Nawet się rozpłakał.
— Powiedz mu coś — wtrąciłem. — Skłam.
— Nie umiem kłamać — odpowiedziała Raisa i nawet ręce rozłożyła bezradnie.
Rzeczywiście: nie umiała kłamać.
— Kłamać nie trzeba — rzekł Dawid — ale i zamartwiać się też nie ma co. Nikt ci 
za to 
nie podziękuje.
Raisa popatrzyła na niego uważnie.
— Chciałam cię o coś zapytać, Dawidku. Jak się pisze: żeby?
— Co to jest: żeby?
— No na przykład: chcę, żebyś żył.
— Pisz: r, z, e, b, y.
— Nie — wtrąciłem — nie rz, tylko ż.
— No, wszystko jedno, pisz ż! A najważniejsze: żebyś ty sama żyła!
— Chciałabym pisać prawidłowo — powiedziała Raisa i z lekka się zaczerwieniła.
Gdy się czerwieniła, od razu stawała się zadziwiająco ładna.
— Może się przydać… Papa w swoim czasie ślicznie pisał. I mnie nauczył. A teraz 
nawet 
litery źle rozróżnia.
— Ty tylko żyj — powtórzył Dawid zniżywszy głos i nie spuszczając z niej oczu. 
Raisa 
spojrzała na niego szybko i jeszcze bardziej się zaczerwieniła. — Żyj, a pisać… 
pisz, jak 
umiesz. O, do diabła, wiedźma idzie! (Wiedźmą Dawid nazywał naszą ciotkę). I 
czego ją tu 
licho nosi? Uciekaj, kochanie!
Raisa jeszcze raz spojrzała na Dawida i uciekła.
Dawid bardzo rzadko i niechętnie rozmawiał ze mną o Raisie, o jej rodzinie, 
zwłaszcza od 
czasu gdy zaczął oczekiwać powrotu ojca. Myślał tylko o nim i o tym, jak 
będziemy żyli. 
Dobrze go pamiętał i ze szczególną przyjemnością mi opisywał.
— Wielki, silny, jedną ręką dziesięć pudów podnosi. Jak krzyknie: „Hej, mały!” — 
w 
całym domu się rozlega. Miły taki, dobry… i zuch! Nikogo się nie lękał. 
Wspaniale się nam 
żyło, dopóki nas nie zrujnowali. Mówią, że teraz jest zupełnie siwy, a przedtem 
był taki rudy 
jak ja. Si–i–łacz!
Dawid nie mógł dopuścić myśli, że zostaniemy w Riazaniu.
— Wy wyjedziecie — powiedziałem — a ja zostanę.
— Głupstwo! Zabierzemy cię z sobą.
— A ojciec?
— Ojca zostawisz. A nie, to przepadniesz.
— Dlaczego?
Dawid nic nie odpowiedział, tylko zmarszczył swoje białe brwi.
— Jak wyjedziemy — zaczął znowu — tatko znajdzie sobie dobrą posadę, ja się 
ożenię.
— No, to jeszcze nieprędko — powiedziałem.
— Nie, dlaczego? Ja się prędko ożenię.
— Ty?
— Tak, ja. A co?
— Masz już może narzeczoną?
— Pewnie, że mam.
— A któż to taki? Dawid uśmiechnął się.
— Jaki ty jesteś niedomyślny! Oczywiście, Raisa.
— Raisa! — powtórzyłem ze zdumieniem. — Żartujesz?
— Ja, bracie, żartować nie umiem i nie lubię.
— Ale ona przecież jest o rok od ciebie starsza?
— No to co? A zresztą, skończmy tę rozmowę.
— Pozwól mi jeszcze o jedno zapytać — powiedziałem. — A czy ona wie, że 
zamierzasz 
się z nią ożenić?
— Prawdopodobnie.
— Ale ty jej nic nie mówiłeś?
— Co tu mówić? — ‘Przyjdzie czas, powiem. No, dosyć!
Dawid wstał i wyszedł z pokoju. Gdy zostałem sam, zacząłem myśleć… myśleć… a 
wreszcie zdecydowałem, że Dawid postępuje jak człowiek rozsądny i praktyczny. 
Nawet mi 
to pochlebiło, że jestem przyjacielem takiego praktycznego człowieka.
A i Raisa w swojej odwiecznej czarnej wełnianej sukience wydała mi się nagle 
czarująca i 
godna najbardziej oddanej miłości.
XV
Ojciec Dawida jednak nie przyjeżdżał i nawet nie pisał. Lato już dawno nadeszło: 
czerwiec 
zbliżał się ku końcowi. Zmęczyło nas oczekiwanie.
A tymczasem zaczęły krążyć pogłoski, że Łatkinowi bardzo się pogorszyło i 
rodzina jego 
lada dzień umrze z głodu albo dom się zapadnie i dach wszystkich przygniecie. 
Dawid nawet 
na twarzy się zmienił i taki się zrobił zły i ponury, że wprost strach było 
zbliżyć się do niego. 
Częściej zaczął wychodzić z domu. Z Raisą nie spotykałem się wcale. Czasem tylko 
widziałem ją z daleka, przelotnie, jak przebiegała ulicę, lekko i ładnie, prosta 
jak strzała, z 
rękami przyciśniętymi do piersi, z ciemnym i mądrym spojrzeniem spod długich 
brwi, z 
zatroskanym wyrazem na bladej, miłej twarzy — to wszystko. Ciotka przy pomocy 
swego 
Trankwillitatina dokuczała mi po staremu i po staremu szeptała mi w ucho 
zjadliwie: 
„Złodziej, dobrodziejaszku, złodziej jesteś!” Lecz nie zwracałem na nią uwagi, a 
ojciec 
pracował, ślęczał nad sprawami, rozjeżdżał, pisał i o niczym nie chciał 
wiedzieć.
Pewnego razu, przechodząc koło znanej nam jabłoni, z przyzwyczajenia rzuciłem 
okiem na 
wiadome miejsce i raptem wydało mi się, że na powierzchni ziemi pokrywającej 
nasz skarb 
zaszła jakaś zmiana. Jakby jakiś pagórek powstał tam, gdzie dawniej było 
wgłębienie, i żwir 
leżał inaczej! „Co to znaczy? — pomyślałem. — Czyżby ktoś przeniknął naszą 
tajemnicę i 
wykopał zegarek?”
Trzeba było przekonać się o tym naocznie. Zegarek, który rdzewiał w głębi ziemi, 
był mi 
oczywiście zupełnie obojętny; ale nie mogłem pozwolić, by ktoś inny go używał. 
Toteż już 
nazajutrz, wstawszy przed świtem i uzbroiwszy się w nóż, poszedłem do sadu, 
odszukałem 
miejsce pod jabłonią, zacząłem kopać i wykopawszy chyba metrowej głębokości dół 
przekonałem się, że zegarek znikł, że ktoś go odnalazł, wydobył i skradł.
Lecz któż mógł go wydobyć oprócz Dawida?
Któż inny wiedział, gdzie on się znajduje?
Zasypałem dół i wróciłem do domu. Poczułem się dotkliwie skrzywdzony.
„Przypuśćmy — myślałem — że zegarek był potrzebny Dawidowi, żeby uratować od 
śmierci głodowej jego przyszłą żonę albo jej ojca. Mimo wszystko, zegarek ten 
jest coś wart. 
Ale dlaczego nie przyszedł do mnie i nie powiedział: «Bracie! (na miejscu Dawida 
na pewno 
powiedziałbym: bracie) — bracie! Potrzebuję pieniędzy, ty ich nie masz, wiem; 
ale pozwól 
użyć tego zegarka, który razem zakopaliśmy pod starą jabłonią. Nikomu pożytku 
nie 
przynosi, a ja ci taki będę wdzięczny, bracie!» Z jakąż radością bym się 
zgodził! Lecz działać 
po kryjomu, zdradliwie, nie zaufać przyjacielowi… Nie! Żadna namiętność, żadna 
potrzeba 
tego nie usprawiedliwi”.
Powtarzam, że byłem strasznie urażony. Zacząłem nawet okazywać Dawidowi 
oziębłość, 
dąsać się.
Lecz Dawid nie należał do tych, którzy to dostrzegają i niepokoją się.
Zacząłem robić aluzje.
Ale Dawid jak gdyby nie rozumiał moich aluzji.
Mówiłem nawet przy nim, jak nisko w moich oczach musi upaść człowiek, który 
mając 
przyjaciela, nawet rozumiejąc znaczenie świętego uczucia przyjaźni, nie ma na 
tyle 
szlachetności, że dopuszcza się podstępu, którego i tak nie da się ukryć.
Wymawiając ostatnie słowa śmiałem się z pogardą.
Ale Dawid ani okiem nie mrugnął.
Nareszcie wprost zapytałem go: jak myśli, czy nasz zegarek jeszcze szedł jakiś 
czas pod 
ziemią, czy od razu stanął?
Odpowiedział mi:
— A licho go wie! Masz też nad czym się zastanawiać!
Nie wiedziałem, co myśleć. Dawidowi wyraźnie ciążyło coś na sercu, ale nie była 
to 
kradzież zegarka. Niespodziany wypadek dowiódł mi jego niewinności.
XVI
Wracałem pewnego dnia do domu uliczką, której w ogóle unikałem, ponieważ stała 
tam 
oficyna, gdzie mieszkał mój wróg Trankwillitatin; lecz tym razem sam los mnie tu 
sprowadził. Przechodząc koło zamkniętego okna pewnego szynku, usłyszałem nagle 
głos 
naszego sługi Wasilija, młodego zuchwałego chłopaka, strasznego „lenia i 
nicponia”, jak 
wyrażał się mój ojciec, lecz również strasznego pogromcy kobiecych serc, na 
które działał 
dowcipem, pląsami i grą na teorbanie.
— I patrzcie, co wymyślili — mówił Wasilij, którego nie mogłem widzieć, lecz 
słyszałem 
wyraźnie: siedział widocznie tuż przy oknie z kompanem, pił herbatę i jak to 
często bywa z 
ludźmi w zamkniętym pokoju, mówił głośno, nie podejrzewając, że przechodzień z 
ulicy 
może usłyszeć każde słowo: — Co wymyślili? Zakopali go!
— Łżesz! — burknął drugi głos.
— Powiadam ci. Takich mamy paniczów osobliwych! A już najwięcej to ten Dawid. 
Istny 
dziwak! Akuratnie wstałem o świcie i podchodzę sobie do okna. Patrzę: co się 
dzieje? Idą 
sobie nasze dwa paniczyki przez ogród, niosą ten właśnie zegarek, dół pod 
jabłonką wykopali 
i do niego jak dziecko jakie położyli. A potem ziemię zrównali, dalibóg, takie 
wariaty!
— A niech ich licho porwie! — powiedział towarzysz Wasilija. — Z figlów, znaczy. 
No i 
cóż? Wykopałeś zegarek?
— Rozumie się, że wykopałem. Mam go teraz u siebie. Tylko go jeszcze tymczasem 
nie 
pokazuję. Za dużo hałasu już i tak było przez ten zegarek. Dawid go naszej 
starej owej nocy 
spod grzbietu wyciągnął.
— O–o!
— Powiadam ci. Całkiem bez pardonu chłopak. Więc nie wolno tego zegarka teraz 
pokazywać. Wkrótce przyjadą oficerowie, sprzedam komu albo w karty przegram.
Nie słuchałem dłużej. Na łeb, na szyję pobiegłem do domu wprost do Dawida.
— Bracie! — zacząłem. — Bracie! Przebacz mi! Zawiniłem przed tobą! Podejrzewałem 
cię! Oskarżałem! Widzisz, jaki jestem wzburzony! Przebacz mi!
— Co ci się stało? — zapytał Dawid. — Nic nie rozumiem.
— Podejrzewałem cię, żeś wykopał nasz zegarek spod jabłonki.
— Znów ten zegarek! A czy go tam nie ma?
— Nie ma go tam. Myślałem, żeś go wziął, żeby pomóc swoim znajomym. A to 
Wasilij!
Opowiedziałem — Dawidowi wszystko, co usłyszałem pod oknem szynku.
Lecz jak opisać moje zdumienie! Rzecz prosta, przypuszczałem, że Dawid będzie 
oburzony, ale wcale nie oczekiwałem tego, co się stało! Gdy tylko skończyłem 
swoje 
opowiadanie, Dawid wpadł w niesłychaną pasję. Dawid, który zawsze z pogardą 
odnosił się 
do całej tej, według jego słów, „trywialnej” awantury z zegarkiem, ten sam 
Dawid, który 
nieraz zapewniał, że zegarek nie jest wart złamanego grosza, teraz raptem zerwał 
się z 
miejsca, cały poczerwieniał, zacisnął zęby, zacisnął pięści. „Tego tak zostawić 
nie można! — 
powiedział wreszcie. — Jak on śmie przywłaszczać sobie cudzą rzecz? Ja mu 
pokażę, 
poczekaj! Ja złodziejom nie folguję!!” Przyznam się, że do dziś nie rozumiem, co 
go tak 
mogło rozzłościć: czy był już rozdrażniony przedtem i postępek Wasilij a dolał 
tylko oliwy do 
ognia; czy go oburzyły moje podejrzenia — nie wiem. Dość, że nigdy go nie 
widziałem tak 
wzburzonego. Stałem przed nim z otwartymi ustami i tylko patrzyłem, jak ciężko i 
głęboko 
oddycha.
— Co zamierzasz zrobić? — zapytałem w końcu.
— A zobaczysz po obiedzie, kiedy ojciec się położy. Ja tego dowcipnisia znajdę! 
Ja z nim 
porozmawiam!
„No — pomyślałem — nie chciałbym być na miejscu tego «dowcipnisia». Co z tego 
wyniknie, o Boże!”
XVII
A wynikło mianowicie to:
Gdy tylko po obiedzie zapanowała owa senna, duszna cisza, która dotąd jak gorąca 
pierzyna kładzie się na dom rosyjski i rosyjski lud w środku dnia, po sutym 
posiłku, Dawid 
(szedłem za nim z zamierającym sercem) udał się do czeladnej i wywołał stamtąd 
Wasilija. 
Chłopiec z początku nie chciał iść, ale potem usłuchał i poszedł za nami do 
ogródka. Dawid 
stanął przed nim, piersią w pierś. Wasilij był o całą głowę wyższy od niego.
— Wasiliju Tierientiew! — zaczął twardym głosem mój towarzysz. — Przed sześciu 
tygodniami wydobyłeś spod tej jabłonki schowany tam przez nas zegarek. Nie 
miałeś prawa 
tego robić, on do ciebie nie należał. Oddaj go natychmiast!
Wasilij stropił się na chwilę, lecz zaraz odzyskał kontenans.
— Jaki zegarek? Co panicz mówi? Niech Bóg broni! Żadnego zegarka nie mam!
— Wiem, co mówię, a ty nie kłam. Zegarek jest nasz. Oddaj go!
— Nie mam pańskiego zegarka.
— A cóżeś ty w szynku… — zacząłem, lecz Dawid mi przerwał.
— Wasiliju Tierientiew! — wymówił głucho i groźnie. — My wiemy dokładnie, że 
zegarek jest u ciebie. Mówię ci po dobremu: oddaj. A jeśli nie oddasz…
Wasilij uśmiechnął się bezczelnie.
— Co mi wtedy panicz zrobi? No?
— Co? Obaj będziemy się z tobą bić dopóty, póki albo ty nas zwyciężysz, albo my 
ciebie.
Wasilij roześmiał się.
— Bić się? To nie pańska rzecz! Z lokajem bić się? Dawid nagle schwycił Wasilija 
za 
kamizelkę.
— My nie na pięści będziemy się z tobą bić — powiedział zgrzytając zębami — 
rozumiesz? Dam ci nóż i sam wezmę… I zobaczymy, kto kogo! Aleksy! — rozkazał. — 
Leć 
po mój wielki nóż, wiesz, ten z kościanym trzonkiem, leży tam na stole, a drugi 
mam w 
kieszeni.
Wasilij raptem zamarł. Dawid trzymał go ciągle za kamizelkę.
— Zlitujcie się… zlitujcie, Dawidzie Jegoryczu — wybełkotał; nawet oczy 
wypełniły mu 
się łzami. — Paniczu! Paniczu! Puśćcie!
— Nie puszczę cię. I litości nie będzie! Jeżeli dziś się wykręcisz, jutro znowu 
zaczniemy. 
Aloszka! Gdzie nóż?
— Dawidzie Jegoryczu! — zawył Wasilij. — Nie zabijajcie… cóż to takiego? A 
zegarek… Ja rzeczywiście… zażartowałem. Ja wam go w tej chwili przyniosę. Jakże 
to tak? 
To Chryzanfowi Łukiczowi brzuch rozpruwać, to mnie! Puśćcie mnie, Dawidzie 
Jegoryczu… 
Raczcie wziąć zegarek. Tylko ojczulkowi nic nie mówcie.
Dawid wypuścił z rąk kamizelkę Wasilija. Spojrzałem na niego i rzeczywiście — 
nie tylko 
Wasilij mógł się przestraszyć. Twarz miał ponurą… zimną… i złą.
Wasilij wpadł do domu i za chwilę wrócił z zegarkiem w ręku. Milcząc wręczył go 
Dawidowi i tylko wracając do domu, głośno krzyknął na progu:
— Tfu, to ci diabeł!…
Był wciąż blady jak płótno. Dawid kiwnął głową i poszedł do naszego pokoju. 
Powlokłem 
się za nim. „Suworow! prawdziwy Suworow!” — pomyślałem. Wówczas, w 1801 roku, 
Suworow był naszym największym bohaterem narodowym.
XVIII
Dawid zamknął za sobą drzwi, położył zegarek na stole, skrzyżował ręce i — o 
dziwo! — 
roześmiał się. Patrząc na niego i ja się roześmiałem.
— Co za dziwna rzecz! — zaczął. — Nie możemy się w żaden sposób pozbyć tego 
zegarka. Zaczarowany jakiś czy co? I dlaczego ja się tak rozzłościłem?
— Właśnie, dlaczego? Zostawiłbyś go Wasilijowi…
— No, nie — przerwał Dawid. — Nie ma głupich! Ale co my z nim teraz zrobimy?
— Właśnie! Co?
Obaj patrzyliśmy na zegarek i namyślaliśmy się. Ozdobiony niebieskim sznurkiem z 
paciorków (nieszczęsny Wasilij w pośpiechu nie zdążył zdjąć z niego swojego 
sznurka), leżał 
najspokojniej i robił swoje: tykał, co prawda trochę nierówno, i wolno przesuwał 
swoją 
mosiężną minutową wskazówkę.
— Może znów go zakopać? Albo może do pieca? — zaproponowałem wreszcie. — Albo 
może… Czy nie podarować go Łatkinowi?
— Nie — odrzekł Dawid. — To wszystko nie to. Ale wiesz co: przy kancelarii 
gubernatora 
zorganizowano komisję, która zbiera ofiary na rzecz pogorzelców z Kasimowa. 
Podobno 
Kasimow spalił się doszczętnie ze wszystkimi swymi cerkwiami. I podobno tam 
wszystko 
przyjmują, nie tylko chleb czy pieniądze, ale i inne rzeczy w naturze. Oddamy im 
ten zegarek. 
Co?
— Oddamy! Oddamy! — podchwyciłem. — Świetna myśl! Ale myślałem, że ponieważ 
rodzina twoich przyjaciół jest w nędzy…
— Nie, nie! Oddamy go do komisji. Łatkinowie i bez niego się obejdą. Do komisji!
— Jak do komisji, to do komisji. Tylko myślę, że trzeba przy tym napisać coś do 
gubernatora.
Dawid spojrzał na mnie.
— Tak myślisz?
— Tak, naturalnie, dużo nie warto pisać. Ale tak, kilka słów.
— Na przykład?
— Na przykład zacząć tak: „Będąc…” albo może tak: „Powodowani…”
— „Powodowani…” Dobrze.
— Potem trzeba będzie dodać: „ta mała nasza ofiara”.
— „Ofiara”… też dobrze. No, bierz pióro, siadaj i pisz, jazda!
— Najpierw na brudno — zauważyłem.
— Niech będzie na brudno. Tylko pisz, pisz! A ja go tymczasem wyczyszczę kredą.
Wziąłem arkusz papieru, zatemperowałem pióro; lecz nie zdążyłem wykaligrafować u 
góry 
arkusza: „Do Jego Ekscelencji, Jaśnie Oświeconego Księcia” (gubernatorem u nas 
był wtedy 
książę X), gdy nagle przerwałem, zaskoczony niezwykłym hałasem. Dawid również go 
usłyszał i też znieruchomiał z zegarkiem w lewej, a gałgankiem z kredą w prawej 
ręce. 
Spojrzeliśmy na siebie. Co za wrzask? To pisk ciotki!… A to? To głos ojca, 
schrypnięty z 
gniewu. „Zegarek! zegarek!” — drze się ktoś, jakby Trankwillitatin. Nogi tupią, 
skrzypią 
deski podłogi, cały tłum biegnie, pędzi prosto do nas. Zamieram ze strachu, 
nawet Dawid 
zbladł jak ściana, ale patrzy jak orzeł. „Wasilij, łotr, wydał” — szepcze przez 
zęby. Drzwi 
otwierają się na oścież i ojciec w szlafroku, bez halsztuka, ciotka w 
pudermantlu, 
Trankwillitatin, Wasilij, Juszka, drugi chłopak, kucharz Agapit — wszyscy 
wpadają do 
pokoju.
— Łajdaki! — krzyczy ojciec, ledwie łapiąc oddech… — Nareszcieśmy was 
przyłapali! — 
I ujrzawszy zegarek w ręku Dawida: — Dawaj! — ryczy. — Dawaj zegarek!
Lecz Dawid bez słowa rzuca się do otwartego okna i hop! na podwórze, a stamtąd 
na ulicę.
Przyzwyczajony naśladować we wszystkim swój „wzór”, wyskakuję też i biegnę za 
Dawidem.
„Łapaj! Trzymaj!” — rozbrzmiewa krzyk.
Lecz my już mkniemy ulicą, bez czapek na głowach, Dawid na przodzie, a ja o parę 
kroków za nim, a za nami tupot i wrzawa pogoni.
XIX
Wiele lat minęło od czasu wszystkich tych wypadków. Nieraz rozmyślałem o nich i 
dotąd 
nie mogę pojąć przyczyny tej wściekłości mego ojca, który tak niedawno zabronił 
nawet 
wspominać o tym przebrzydłym zegarku, tak samo jak nie mogłem zrozumieć 
wściekłości 
Dawida, kiedy się dowiedział, że Wasilij ukradł zegarek. Mimo woli przychodzi mi 
do głowy 
myśl, że w tym zegarku była jakaś tajemnicza moc. Wasilij nas nie wydał — wbrew 
przypuszczeniom Dawida — nie miał głowy do tego: sam zanadto się przestraszył, 
po prostu 
jedna z naszych służących zobaczyła zegarek w jego ręku i natychmiast 
powiedziała o tym 
ciotce. Wtedy to zawrzało.
A więc pędziliśmy ulicą, samym środkiem. Spotykani po drodze przechodnie 
zatrzymywali się albo cofali w zdumieniu. Pamiętam, jak pewien dymisjonowany 
sekund — 
major, znany amator psów myśliwskich, raptownie wychylił się z okna swego 
mieszkania i 
cały purpurowy, z tułowiem podanym naprzód, krzyczał zajadle. „Stój! Trzymaj!” — 
rozległo 
się za nami. Dawid pędził wymachując zegarkiem nad głową, od czasu do czasu 
podskakiwał; 
ja za nim.
— Gdzie? — krzyczę do Dawida, widząc, że skręca z ulicy w zaułek, i skręcam za 
nim.
— Do Oki! — woła. — Do wody go, do rzeki, do diabła!
— Stój, stój! — wrzeszczą za nami.
Lecz my już pędzimy zaułkiem. Oto już powiało nam chłodem w twarze, przed nami 
rzeka, zaśmiecone, strome zbocze, drewniany most z rzędem wozów, żołnierz 
garnizonowy z 
piką koło przejazdu — wtedy żołnierze chodzili z pikami. Dawid już mknie po 
moście koło 
żołnierza, który stara się uderzyć go piką po nogach i trafia w przechodzącego 
właśnie 
cielaka. Dawid w mgnieniu oka wskakuje na poręcz, wykrzykuje radośnie. Coś 
białego, coś 
niebieskiego błysnęło, mignęło w powietrzu — to srebrny zegarek razem ze 
sznurkiem 
paciorków Wasilija poleciał do wody. Lecz teraz dzieje się coś niezwykłego! Za 
zegarkiem 
nogi Dawida podnoszą się w górę, a on z głową w dół, rękami do przodu, z 
rozwianymi 
fałdami kurtki opisuje w powietrzu stromy łuk — tak właśnie w gorący dzień 
spłoszone żaby 
skaczą z wysokiego brzegu do stawu — i w mgnieniu oka niknie za poręczą mostu, a 
potem 
buch! — i ciężki plusk wody w dole…
Co się ze mną działo, nie jestem w stanie opisać! Znajdowałem się zaledwie o 
parę kroków 
od Dawida, kiedy skoczył z poręczy. Nawet nie pamiętam, czy krzyknąłem; nie 
myślę też, 
bym się przeląkł, po prostu oniemiałem. Odjęło mi i ręce, i nogi. Dokoła mnie 
cisnęli się, 
biegali ludzie. Niektórzy z nich wydawali mi się znajomi. Trofimycz mignął mi 
przed 
oczyma, żołnierz z piką pobiegł gdzieś w bok, konie z wozami spiesznie 
przechodziły koło 
mnie, zadzierając do góry okiełzane pyski. Potem wszystko pozieleniało, wydało 
mi się, że 
ktoś mnie mocno pchnął w tył głowy, w plecy… zemdlałem.
Pamiętam, że później podniosłem się i widząc, że nikt nie zwraca na mnie uwagi, 
podszedłem do poręczy, ale nie do tej, z której skoczył Dawid. Podejść do niej 
wydawało się 
mi czymś strasznym i zacząłem patrzeć na rzekę wzburzoną, siną, wezbraną. 
Pamiętam, że 
niedaleko od mostu zauważyłem łódkę, która przybiła do brzegu, a w łódce kilku 
ludzi i jeden 
z nich, cały mokry i błyszczący w słońcu, przegięty przez burtę łódki, wyciągał 
coś z wody, 
coś niewielkiego, jakiś podłużny, ciemny przedmiot, który z początku wydał mi 
się walizką 
czy koszem, lecz przyjrzawszy się uważniej, zobaczyłem, że ów przedmiot to był 
Dawid! 
Wtedy drgnąłem, krzyknąłem przeraźliwie i pobiegłem do łódki, przepychając się 
przez tłum; 
ale kiedy dobiegłem do niej, onieśmielony, zacząłem się rozglądać. Pośród ludzi, 
którzy ją 
obstąpili, poznałem Trankwillitatina, kucharza Agapita z butem w ręku, Juszkę, 
Wasilija. 
Mokry błyszczący człowiek wywlókł z łódki pod pachy ciało Dawida, którego obie 
ręce 
podnosiły się do twarzy, jakby chciał ją ukryć przed czyimś wzrokiem, i położył 
go w 
przybrzeżnym błocie na wznak. Dawid nie ruszał się, jakby się wyprężył, złączył 
pięty i 
wystawił brzuch. Twarz miał zielonkawą, oczy zapadnięte, woda kapała mu z 
włosów. Mokry 
człowiek, który go wyciągnął, sądząc z odzieży robotnik, zaczął opowiadać, drżąc 
z zimna i 
odrzucając ciągle włosy z czoła, jak on to zrobił. Opowiadał bardzo dokładnie i 
starannie.
— Patrzę ja, panowie, co się dzieje? A tu ten chłopak buch! z mostu. No! Ja 
zaraz biegiem 
z prądem, bo wiem, że trafił w sam środek prądu — poniesie go pod most, no, a 
tam już po 
nim! Patrzę, jakaś kosmata czapka płynie, a to jego głowa. Więc od razu dałem 
susa w wodę i 
cap go!… No, a dalej to już nic trudnego! W tłumie rozległy się okrzyki 
pochwały.
— Ogrzać by się teraz trzeba, chodźmy na jednego — odezwał się ktoś.
Lecz tu nagle ktoś pośpiesznie przedziera się naprzód. To Wasilij.
— Co stoicie, prawosławni! — ryczy ze łzami. — Trzeba go cucić. — To nasz 
panicz!
— Ocucić go, ocucić! — rozlega się w tłumie, którego wciąż przybywa.
— Za nogi powiesić! Najlepszy sposób!
— Na beczkę położyć brzuchem i toczyć ją w przód i w tył, aż póki… Brać go, 
chłopcy!
— Nie ważcie się ruszać — wtrącił się żołnierz z piką. — Na odwach trzeba go 
zanieść.
— Brać! — rozległ się bas Trofimycza.
— Ależ on żyje! — wołam nagle na całe gardło, prawie z przerażeniem.
Przysunąłem twarz do jego twarzy. „Więc to tak wyglądają topielcy” — pomyślałem 
i 
serce mi zamarło. Raptem widzę — usta Dawida poruszyły się i trochę zwymiotował 
wodą.
Mnie od razu odepchnęli, odciągnęli, wszyscy rzucili się do niego.
— Huśtać go, huśtać! — rozległy się głosy.
— Nie, nie, stać! — krzyknął Wasilij. — Do domu go, do domu!
— Do domu! — podchwycił nawet Trankwillitatin.
— Zaniesiemy go duchem, a potem się zobaczy — mówił dalej Wasilij. (Od tego dnia 
polubiłem Wasilija.) — Bracia! Czy nie macie rogóżki? A jak nie, bierzcie za 
głowę, za nogi.
— Czekajcie! Jest rogóżka. Kładź! Chwytaj! Ruszaj! Dobra! Pysznie, niczym w 
kolasie 
jakiej jedzie!
W kilka minut potem Dawid został uroczyście wniesiony na rogóżce pod dach 
naszego 
domu.
XX
Rozebrano go, położono do łóżka. Już na ulicy zaczął dawać oznaki życia, 
mruczał, 
machał rękami. W pokoju zupełnie odzyskał przytomność. Lecz gdy tylko obawa o 
jego życie 
minęła i nie było już potrzeby ratowania go, oburzenie ogarnęło wszystkich: 
odsunięto się od 
niego jak od trędowatego.
— Niech go Pan Bóg skarze! Niech go Pan Bóg skarze! — wrzeszczała ciotka na cały 
dom. — Trzeba się go pozbyć, Porfiriju Pietrowiczu, bo jeszcze takiej biedy 
narobi, że nie 
damy rady!
— Ależ, proszę państwa, to jakiś potwór, wariat — potakiwał Trankwillitatin.
— A co to za złość, co to za złość! — trajkotała ciotka podchodząc do samych 
drzwi 
naszego pokoju, żeby ją Dawid na pewno usłyszał. — Najpierw ukradł zegarek, a 
potem 
rzucił go do wody, żeby się niby nikomu nie dostał. Macie figę!
Wszyscy, wszyscy byli oburzeni.
— Dawidzie! — zapytałem go, gdy tylko zostaliśmy sami. — Dlaczegoś to zrobił?
— I ty też na mnie — odparł słabym głosem; usta mu posiniały, a cały jakby 
spuchł. — Co 
ja takiego zrobiłem?
— A do wody po coś skoczył?
— Skoczył? Nie utrzymałem się na poręczy, i tyle. Gdybym umiał pływać, 
skoczyłbym 
naumyślnie. Muszę się koniecznie nauczyć. Ale za to zegarek teraz — fiuu!!
Wtem ojciec mój uroczyście wkroczył do pokoju.
— Tobie, mój kochany — zwrócił się do mnie — dam lanie, możesz być pewny, 
chociaż 
już jesteś za duży na to. — Podszedł potem do łóżka, na którym leżał Dawid. — Na 
Syberii 
— rozpoczął mentorskim i karcącym tonem — na Syberii, dobrodzieju, w katordze, w 
podziemiach siedzą i umierają ludzie, którzy mniej zawinili, mniejsze 
przestępstwo popełnili 
niż ty! Kim ty jesteś: samobójcą czy złodziejem, czy po prostu durniem, powiedz 
mi, z łaski 
swojej?!
— Nie jestem ani samobójcą, ani złodziejem — odpowiedział Dawid. — A co prawda, 
to 
prawda: na Syberię trafiają dobrzy ludzie, lepsi od nas obu. Któż ma o tym 
lepiej wiedzieć, 
jak nie stryj?
Ojciec cicho jęknął, cofnął się o krok, uważnie popatrzył na Dawida, splunął i 
przeżegnawszy się wolno, wyszedł z pokoju.
— Słodko ci, co? — powiedział za nim Dawid i pokazał mu język. Spróbował później 
się 
podnieść, jednak nie mógł. — Widocznie uderzyłem się — rzekł stękając i krzywiąc 
się. — 
Pamiętam, że mnie woda jakby na jakieś drewno pchnęła. Widziałeś Raisę? — dodał 
nagle.
— Nie, nie widziałem. Czekaj! Czekaj! Teraz sobie przypominam: czy to nie ona 
stała na 
brzegu koło mostu? Tak… ciemna sukienka, żółta chustka na głowie… Na pewno ona!
— No, a potem… widziałeś ją?
— Potem… Nie wiem. Nie myślałem o tym. Tyś właśnie skoczył…
Dawid zaniepokoił się.
— Bracie, przyjacielu, Alosza, idź do niej zaraz, powiedz, że jestem zdrów, że 
nic mi się 
nie stało. Jutro już będę u nich. Idź prędzej, bracie, zrób mi tę łaskę!
Dawid wyciągnął do mnie obie ręce. Jego już suche rude włosy zabawnie sterczały 
do góry 
kosmykami, ale rozrzewniony wyraz twarzy wydawał ?ię przy tym bardziej niż 
zwykle 
szczery. Wziąłem czapkę i wyszedłem z domu, starając się uniknąć spotkania z 
ojcem, by mu 
nie przypomnieć jego obietnicy.
XXI
„I w samej rzeczy — rozmyślałem idąc do Łatkinów — jak mogłem nie zauważyć 
Raisy? 
Gdzie ona się podziała? Powinna przecież była widzieć…”
I nagle przypomniałem sobie: w tym samym momencie, kiedy Dawid wpadł do wody, w 
uszach moich zabrzmiał straszny, rozdzierający krzyk.
Czy to aby nie ona? Ale jak to się stało, że jej potem nie widziałem?
Przed domkiem, w którym mieszkał Łatkin, ciągnęło się pustkowie zarośnięte 
pokrzywą i 
otoczone przewróconym płotem. Zaledwie przedostałem się przez to ogrodzenie (ani 
bramy, 
ani furtki nigdzie nie było), gdy oczom moim ukazał się następujący widok. Na 
schodach 
ganku, przed domem, siedziała Raisa; oparłszy łokcie na kolanach, a podbródek na 
splecionych dłoniach, patrzyła nieruchomo wprost przed siebie; koło niej stała 
jej niema 
siostrzyczka i najspokojniej wymachiwała bacikiem; a przed gankiem, odwrócony do 
mnie 
plecami, w podartej i zniszczonej kamizeli, w kalesonach i walonkach na nogach, 
machając 
łokciami i wykrzywiając się dreptał w miejscu i podskakiwał stary Łatkin. 
Usłyszawszy moje 
kroki, nagle obejrzał się, przykucnął i od razu podskoczywszy do mnie, zagadał 
bardzo 
szybko, drżącym głosem, z nieustannym: „Czu, czu, czu!” Osłupiałem. Dawno go nie 
widziałem i na pewno bym go nie poznał, gdybym się z nim spotkał w innym 
miejscu. Ta 
zmarszczona, bezzębna, czerwona twarz, te okrągłe mętne oczki, rozczochrane siwe 
włosy; te 
podrygi, podskoki, ten bezmyślny bełkot…’Co to znaczy? Co za nieludzka rozpacz 
dręczy tę 
nieszczęśliwą istotę? Co to za „taniec śmierci”?
— Czu–czu — bełkotał nie przestając się wykrzywiać. — Patrz, ona, Wasiliewna, 
teraz, 
czu–czu, weszła… Słyszysz! kor… rytem na dachu (uderzył się ręką po głowie) i 
siedzi jak 
łopata: i zezowata, zezowata jak Andriuszka; zezowata Wasiliewna! (Chciał 
widocznie 
powiedzieć: niema). Czu! zezowata moja Wasiliewna! Obie teraz na jedno kopyto… 
Popatrzcie, prawosławni! Tylko te dwie łódeczki mam! Co?
Łatkin widocznie uświadamiał sobie, że mówi nie to, co trzeba, i robił straszne 
wysiłki, 
żeby mi wytłumaczyć, o co chodzi. Raisa jak gdyby wcale nie słyszała, co mówił 
ojciec, a 
siostrzyczka wciąż bawiła się bacikiem.
— Żegnaj, jubilerze, żegnaj, żegnaj! — powtórzył Łatkin kilka razy z rzędu, z 
niskimi 
ukłonami, jakby się ucieszywszy, że znalazł odpowiednie słowo.
W głowie mi się zakręciło.
— Co to wszystko znaczy? — zapytałem jakąś starą kobietę, która wyjrzała przez 
okno.
— A cóż, panie — odrzekła śpiewnie — powiadają, że człowiek jakiś — a co za 
jeden. 
Pan Bóg go wie — zaczął się topić, a ona to widziała. Przestraszyła się czy co. 
Przyszła 
jednak… niby nic, ale jak siadła na ganku, tak i siedzi dotąd jak kamień. Mów do 
niej, nie 
słyszy. Widocznie też mowę straci. Och — och!
— Żegnaj, żegnaj — powtarzał Łatkin wciąż z tymi samymi ukłonami.
Podszedłem do Raisy i stanąłem wprost przed nią.
— Raiso! — zawołałem. — Co ci jest?
Nic nie odpowiedziała; jakby mnie nie zauważyła. Twarz jej nie zbladła, nie 
zmieniła się, 
ale jak gdyby skamieniała i przybrała wyraz taki, jakby w tej chwili miała 
zasnąć.
— Ależ ona jest zezowata, zezowata — bełkotał mi w ucho Łatkin.
Schwyciłem Raisę za ręce.
— Dawid żyje! — krzyknąłem jeszcze głośniej. — Żyje i jest zdrów. Dawid żyje, 
rozumiesz? Wyciągnęli go z wody, jest teraz w domu i kazał ci powiedzieć, że 
jutro przyjdzie 
do ciebie. On żyje!
Raisa jakby z wysiłkiem zwróciła na mnie oczy; mrugnęła parę razy, otwierając je 
coraz 
szerzej, potem przechyliła głowę na bok, zaczerwieniła się lekko, usta jej się 
otworzyły…
Powoli, pełną piersią nabrała powietrza, zmarszczyła się jakby z bólu i z 
wielkim 
wysiłkiem wymówiwszy: „Daw… Da… ży… żyje!”, zerwała się z ganku i pobiegła przed 
siebie.
— Dokąd? — krzyknąłem.
Lecz ona, śmiejąc się cicho i zataczając, już biegła przez pustkowie.
Popędziłem oczywiście za nią, a tymczasem za mną rozległ się chóralny płacz 
Łatkina i 
głuchoniemej dziewczynki. Raisa biegła prosto do naszego domu.
„Cóż za dzień! — myślałem starając się nie tracić z oczu migającej przede mną 
czarnej 
sukienki… — No!”
XXII
Ominąwszy Wasilija, ciotkę, a także i Trankwillitatina, Raisa wbiegła do pokoju, 
gdzie 
leżał Dawid, i rzuciła mu się na piersi.
— Och… och… Da…widku! — zadźwięczał jej głos spod rozsypanych kędziorów. — 
Och!
Dawid, szeroko rozłożywszy ręce, objął ją i przytulił do niej głowę.
— Przebacz mi, serce moje! — rozległ się jego głos. I oboje jakby zamarli z 
radości.
— Ale dlaczegoś poszła do domu, Raiso, dlaczego nie zostałaś? — powiedziałem. 
Wciąż 
nie podnosiła głowy. — Zobaczyłabyś, że został uratowany…
— Ach, nie wiem! Ach, nie wiem! Nie pytaj! Nie wiem, nie pamiętam, jak doszłam 
do 
domu. Pamiętam tylko: widzę cię w powietrzu… coś mnie uderzyło… A co było 
później…
— Uderzyło — powtórzył Dawid. I wszyscy troje roześmieliśmysię. Było nam bardzo 
dobrze.
— A cóż to ma być w końcu! — rozległ się za nami groźny głos mego ojca. Stał u 
progu. 
— Skończą się te wariactwa nareszcie czy nie? Gdzie my mieszkamy? W państwie 
rosyjskim 
czy w republice francuskiej?
Wszedł do pokoju.
— Niech do Francji jedzie ten, kto chce buntować i uprawiać rozpustę! A ty jak 
śmiałaś tu 
się zjawić? — zwrócił się do Raisy, która cichutko wstała i wyraźnie 
przestraszyła się, ale 
wciąż uśmiechała się jakimś miłym i szczęśliwym uśmiechem. — Córka mojego 
śmiertelnego 
wroga! Jak śmiałaś! Jeszcze jej się obejmować zachciało! Precz stąd natychmiast! 
A jak nie…
— Stryjku — powiedział Dawid i usiadł na łóżku. — Niech stryj nie obraża Raisy. 
Ona 
pójdzie… Tylko proszę jej nie obrażać.
— A ty co tu masz do gadania? Ja jej nie obrażam, nie ob…ra…żam, a zwyczajnie 
wypędzam. Ja jeszcze i ciebie pociągnę do odpowiedzialności. Cudzą własność 
zniszczyłeś, 
na swoje życie się targnąłeś, naraziłeś mnie na straty.
— Na jakie straty? — przerwał Dawid.
— Jakie? Ubranie zniszczyłeś, to nic? Na wódkę dałem ludziom, którzy cię 
przynieśli! 
Całą rodzinę nastraszyłeś i jeszcze się indyczysz? A jeżeli ta panna, 
zapomniawszy o 
wstydzie i o honorze…
Dawid zerwał się z łóżka.
— Nie ubliżaj jej, stryju, powiadam!
— Milcz!
— Nie waż się…
— Milcz!
— Nie waż się hańbić mojej narzeczonej! — krzyknął Dawid na cały głos. — Mojej 
przyszłej żony!
— Narzeczonej! — powtórzył ojciec i wybałuszył oczy. — Narzeczonej! Żony! Ho, 
ho, 
ho! (Cha, cha, cha — odezwała się za drzwiami ciotka). — A ileż ty masz lat? 
Ledwoś odrósł 
od ziemi, mleko ci pod nosem nie obeschło, smarkaczu! I chce się żenić. A ja… a 
ty…
— Puśćcie, puśćcie mnie — szepnęła Raisa i skierowała się do drzwi, zmartwiała 
ze 
strachu.
— Nie was będę prosił o zezwolenie — krzyczał wciąż Dawid opierając się 
piersiami o 
brzeg łóżka — a swojego rodzonego ojca, który lada dzień powinien przyjechać. On 
może mi 
rozkazywać, a nie wy! A co się tyczy moich lat, to nam się nie śpieszy. 
Poczekamy, 
cokolwiek byście mówili…
— Ej, Dawidzie, opamiętaj się! — przerwał mu ojciec. — Spójrz na siebie: cały 
jesteś 
rozchełstany, straciłeś wszelkie poczucie przyzwoitości.
Dawid ściągnął koszulę na piersi.
— Cokolwiek byście mówili — powtórzył.
— Ależ zatkaj mu gębę, Porfiriju Pietrowiczu, zatkaj mu gębę! — zapiszczała 
ciotka zza 
drzwi. — A tę ladacznicę niegodziwą… tę…
Lecz widocznie coś niezwykłego przerwało w tym momencie elokwencję ciotki; głos 
jej 
urwał się i zamiast niego rozległ się inny, starczy, schrypnięty i słaby.
— Bracie — mówił ten wątły głos. — Duszo chrześcijańska!
XXIII
Obejrzeliśmy się wszyscy. Przed nami w tym ubraniu, w jakim go niedawno 
widziałem, 
stał jak widmo, chudy, nędzny i niepodobny do ludzi Łatkin.
— A Bóg — wymówił jakoś dziecinnie, podnosząc do góry drżący, zgięty palec i 
przyglądając się ojcu bezsilnym spojrzeniem — Bóg ukarał! Ja po Ra… Ra… tak, 
tak, po 
Raisę przyszedłem. Mnie… czu! mnie co? prędko do ziemi — i jak to się nazywa? 
jeden 
drążek, drugi… poprzeczka — oto co mi… potrzebne… A ty, bracie, jubilerze… 
uważaj… 
przecie i ja jestem człowiekiem!
Raisa w milczeniu przeszła przez pokój i wziąwszy Łatkina pod rękę, zapięła mu 
kamizelkę.
— Chodźmy, Wasiliewna — zaczął — tutaj wszyscy są święci; nie chodź do nich. I 
tamten, co tam w futerale leży — wskazał na Dawida — też święty. A my, bracie, 
oboje 
grzesznicy. No, czu… przebaczcie, państwo, staruszkowi z pieprzem! Wspólnie 
kradliśmy! 
— krzyknął nagle — razem kradliśmy! Razem kradliśmy — powtórzył z widoczną 
satysfakcją: język nareszcie stał mu się posłuszny.
Milczeliśmy.
— A gdzie tu u was święty obraz? — zapytał zadzierając głowę i wznosząc oczy do 
góry. 
— Należy się oczyścić.
Zaczął się modlić patrząc w jeden z kątów i żegnając się z rozczuleniem, 
uderzając 
kilkakrotnie palcami to w jedno ramię, to w drugie i spiesznie powtarzał: 
„Zmiłuj się, Bo… 
nade mną, Bo…” Ojciec mój, który cały czas nie spuszczał oczu z Łatkina i nie 
wymówił ani 
słowa, drgnął nagle, stanął obok niego i też zaczął się żegnać. Potem zwrócił 
się w jego 
stronę, pokłonił mu się nisko, tak nisko, że jedną ręką dotknął podłogi, i 
powtarzając: 
„Przebacz mi i ty, Martynianie Gawriłyczu”, pocałował go w ramię. Łatkin w 
odpowiedzi 
cmoknął ustami w powietrzu i zamrugał oczami: wątpliwe nawet, czy dobrze 
zrozumiał, co 
robi. Potem ojciec mój zwrócił się do wszystkich obecnych w pokoju, do Dawida, 
Raisy, do 
mnie.
— Róbcie, co chcecie, postępujcie, jak uważacie — rzekł smutnym, cichym głosem i 
odszedł. Ciotka chciała podejść do niego, lecz krzyknął na nią ostro i surowo. 
Był 
wstrząśnięty.
— Nade mną… nade mną… Zmiłuj się! — powtarzał Łatkin. — Jestem człowiekiem!
— Żegnaj, Dawidku — powiedziała Raisa i razem ze starcem wyszła z pokoju.
— Jutro będę u was! — krzyknął za nią Dawid i odwróciwszy się twarzą do ściany, 
szepnął: — Jestem bardzo zmęczony. Teraz dobrze by zasnąć — i ucichł.
Nie wychodziłem długo z naszego pokoju. Chowałem się. Nie mogłem zapomnieć 
pogróżek ojca. Lecz obawy moje okazały się płonne. Spotkał mnie i nie powiedział 
ani słowa. 
Jak gdyby sam czuł się nieswojo. Zresztą wkrótce nadeszła noc i wszystko się w 
domu 
uspokoiło.
XXIV
Nazajutrz Dawid wstał jakby nigdy nic, a niedługo potem, tego samego dnia, 
wydarzyły 
się dwa ważne wypadki: z rana umarł stary Łatkin, wieczorem zaś przyjechał do 
Riazania 
stryj Jegor, ojciec Dawida. Bez uprzedzenia, bez żadnego zawiadomienia zjawił 
się 
niespodzianie. Ojciec mój był strasznie wylękniony i nie wiedział, czym 
poczęstować, gdzie 
posadzić drogiego gościa, rzucał się jak zaczadziały, wił się jak winowajca. 
Lecz stryja jak 
gdyby nie bardzo wzruszała troskliwość brata; wciąż powtarzał: „Na co to?” albo: 
„Nic nie 
trzeba”. Wobec ciotki zachował się jeszcze oziębłej; zresztą i ona nie bardzo za 
nim 
przepadała. W jej oczach był bezbożnikiem, heretykiem, wolterianinem 
(rzeczywiście 
nauczył się francuskiego, żeby czytać w oryginale Woltera). Stryj Jegor wydał mi 
się takim, 
jakim mi go opisywał Dawid. Był to wielki, ciężki mężczyzna o szerokiej 
dziobatej twarzy, 
stateczny i poważny. Nosił zawsze kapelusz z piórem, mankiety, żabot i surdut 
koloru 
tabaczkowego ze szpadą u boku. Dawid był mu rad niewypowiedzianie, nawet twarz 
mu się 
rozjaśniła i wyładniała i oczy stały się inne — wesołe, bystre, błyszczące; lecz 
wszelkimi 
sposobami starał się pohamować swoją radość i nie zdradzać jej słowami: bał się 
okazać 
słabym. Od razu pierwszej nocy po przyjeździe stryja Jegora, obaj — ojciec i syn 
— zamknęli 
się w przeznaczonym dla niego pokoju i długo rozmawiali półgłosem. Następnego 
ranka 
zauważyłem, że stryj jakby szczególnie łagodnie i z zaufaniem wpatrywał się w 
swego syna: 
zdawało się, że był z niego bardzo zadowolony. Dawid zaprowadził go na żałobne 
nabożeństwo do Łatkinów, ja także tam poszedłem; ojciec nie bronił, lecz sam 
pozostał w 
domu.
Raisa wprawiła mnie w zdumienie swoim spokojem: bardzo pobladła i wychudła, ale 
nie 
płakała, rozmawiała i zachowywała się z prostotą. A przy tym wszystkim — rzecz 
dziwna — 
odczuwałem w niej jakiś majestat: mimowolny majestat cierpienia, które samo o 
sobie 
zapomina! Stryj Jegor od razu przed wejściem do cerkwi poznajomił się z nią: z 
tego, jak się 
do niej odnosił, widać było, że Dawid mu już o niej mówił. Bardzo mu się 
podobała, nie 
mniej od własnego syna: mogłem to wyczytać w oczach Dawida, kiedy patrzał na 
nich oboje. 
Pamiętam, jak Dawidowi oczy zabłysły, kiedy ojciec powiedział do niej: „Rozumna, 
będzie z 
niej dobra pani domu”. U Łatkinów opowiadano mi, że starzec zgasł cicho jak 
wypalona 
świeca, a póki nie stracił sił i świadomości, cały czas gładził córkę po włosach 
i niewyraźnie 
coś mamrotał, ale nie był smutny i wciąż się uśmiechał. Ojciec mój poszedł na 
pogrzeb, do 
cerkwi i na cmentarz i bardzo żarliwie się modlił; Trankwillitatin śpiewał nawet 
na chórze. Na 
cmentarzu Raisa nagle zaszlochała i przypadła twarzą do ziemi; lecz wkrótce się 
opanowała. 
Jej głuchoniema siostrzyczka przyglądała się wszystkim swymi dużymi, jasnymi, 
trochę 
dzikimi oczami. Od czasu do czasu przytulała się do Raisy, lecz nie widać było w 
niej 
przestrachu. Zaraz następnego dnia po pogrzebie stryj Jegor, który, sądząc ze 
wszystkiego, 
przyjechał z Syberii nie z pustymi rękami (dał pieniądze na pogrzeb i hojnie 
wynagrodził 
ludzi za wyratowanie Dawida), lecz który nic nie opowiadał o swoim tamtejszym 
życiu ani 
nie wyjawiał planów na przyszłość — otóż stryj Jegor nagle oświadczył mojemu 
ojcu, że 
zamierza opuścić Riazań i wyjechać do Moskwy razem z synem. Ojciec, dla 
przyzwoitości, 
niby wyraził żal i nawet usiłował — bardzo słabo zresztą — wpłynąć na zmianę 
decyzji 
stryja; lecz przypuszczam, że w głębi duszy był bardzo zadowolony.
Obecność brata, z którym miał wyjątkowo mało wspólnego, który nawet nie raczył 
zrobić 
mu żadnej wymówki, który nawet nie gardził, a po prostu brzydził się nim, 
przygnębiała go. 
Zresztą i rozstanie z Dawidem nie przyczyniało mu szczególnego zmartwienia. Mnie 
natomiast ta rozłąka zdruzgotała; poczułem się osierocony i straciłem wszelkie 
oparcie, 
wszelką chęć do życia.
A więc stryj wyjechał i zabrał ze sobą nie tylko Dawida, ale, ku wielkiemu 
zdziwieniu i 
oburzeniu całej naszej ulicy, także Raisę i jej siostrzyczkę. Dowiedziawszy się 
o jego 
postępowaniu ciotka niezwłocznie nazwała go Turkiem i tak go nazywała do końca 
swego 
życia.
A ja zostałem sam, sam jeden. Ale nie o mnie chodzi.
XXV
Oto koniec mojej historii z zegarkiem. Cóż wam jeszcze dodać? Po pięciu latach 
Dawid 
ożenił się ze swoją Czarnoustą, a w 1812 roku, w randze porucznika artylerii, 
poległ 
bohaterską śmiercią w dniu bitwy pod Borodinem, w obronie reduty Szewardyńskiej.
Od tamtego czasu dużo wody upłynęło i dużo miałem zegarków, doszedłem nawet do 
takiego przepychu, że nabyłem prawdziwego Bregueta z sekundnikiem wyznaczającym 
daty i 
repetierem. Lecz w sekretnej szufladzie mojego biurka przechowuję staroświecki 
srebrny 
zegarek z różą na tarczy; kupiłem go u Żyda domokrążcy, uderzony podobieństwem 
do 
zegarka podarowanego mi ongiś przez mojego chrzestnego ojca. Od czasu do czasu, 
kiedy 
jestem sam i nikogo się nie spodziewam, wyjmuję go z szuflady i patrząc na niego 
wspominam młodość i towarzysza tych dni, które bezpowrotnie minęły.
Paryż, 1875 r.
Przełożyła Leokadia Jackiewiczowa
SEN 
OPOWIADANIE
I
Mieszkałem wówczas z moją matką w niedużym mieście nad morzem. Skończyłem 
siedemnaście lat, a matka nie miała nawet trzydziestu pięciu; bardzo młodo 
wyszła za mąż. 
Gdy umarł mój ojciec, zacząłem dopiero siódmy rok, ale dobrze go pamiętałem. 
Matka moja 
była niewysokiego wzrostu, jasnowłosa, o prześlicznej, ale zawsze smutnej 
twarzy, cichym, 
zmęczonym głosie i nieśmiałych ruchach. W młodości słynęła z urody i do końca 
pozostała 
miła i powabna. Nie zdarzyło mi się widzieć bardziej głębokich, bardziej 
tkliwych i smutnych 
oczu, bardziej miękkich i delikatnych włosów, nie widywałem bardziej wytwornych 
rąk. 
Uwielbiałem ją, matka też mnie kochała, ale życie nasze płynęło niewesoło; 
wydawało się, że 
jakaś tajemnicza, nieuleczalna i niezasłużona zgryzota ustawicznie toczyła jego 
korzenie. Ta 
zgryzota nie tłumaczyła się jedynie żalem po ojcu, jakkolwiek żal ten był tak 
wielki i matka 
tak namiętnie kochała ojca, tak czciła jego pamięć. Nie! Tutaj taiło się coś 
jeszcze, coś, czego 
nie rozumiałem, ale co odczuwałem, odczuwałem niejasno i silnie, gdy spoglądałem 
w te 
łagodne, nieruchome oczy, na te piękne, także nieruchome, nie gorzko zaciśnięte, 
lecz jakby 
na wieki zastygłe usta.
Mówiłem już, że matka kochała mnie, ale bywały chwile, gdy mnie odtrącała, gdy 
moja 
obecność ciążyła jej, stawała się nie do zniesienia. Czuła wówczas jakby 
mimowolną odrazę 
do mnie; później przejmowało ją to zgrozą, płacząc czyniła sobie wyrzuty, tuliła 
mnie do 
serca. Przypisywałem te chwilowe wybuchy wrogości jej słabemu zdrowiu, jej 
nieszczęściu… 
Co prawda, te wrogie uczucia mogłyby być w pewnym stopniu wywoływane jakimiś 
dziwnymi, dla mnie samego niezrozumiałymi wybuchami uczuć złych i występnych, 
które 
czasami się we mnie budziły. Ale te wybuchy nie zbiegały się z owymi chwilami 
odrazy. 
Matka chodziła zawsze czarno ubrana, jak gdyby w żałobie. Żyliśmy na dość 
szerokiej stopie, 
chociaż nikogo prawie nie znaliśmy.
II
Matka skupiła na mnie wszystkie swoje zamiary i troski. Życie jej zespoliło się 
z moim 
życiem. Tego rodzaju stosunki między rodzicami i dziećmi nie zawsze są dla 
dzieci 
korzystne, bywają raczej szkodliwe. Poza tym byłem jedynakiem, a jedynacy 
przeważnie nie 
rozwijają się normalnie. Rodzice, wychowując ich, troszczą się tyleż samo o 
siebie, co i o 
nich. To nie jest słuszne. Nie stałem się ani rozpieszczony, ani okrutny (a 
jedno i drugie 
zdarza się z jedynakami), ale nerwy moje rozstroiły się przedwcześnie; w dodatku 
i zdrowie 
miałem słabe, co odziedziczyłem po matce, do której i z twarzy byłem bardzo 
podobny. 
Unikałem towarzystwa rówieśników, w ogóle stroniłem od ludzi; nawet z matką mało 
rozmawiałem. Najbardziej lubiłem czytać, przechadzać się samotnie i marzyć, 
marzyć! Jakie 
były moje marzenia, trudno powiedzieć! Wydawało mi się niekiedy, że stoję przed 
na wpół 
zamkniętymi drzwiami, za którymi kryją się nieznane tajemnice, stoję i czekam, i 
omdlewam, 
i nie przekraczam progu, i rozmyślam wciąż o tym, co się tam przede mną 
znajduje, i wciąż 
czekam, i zamieram albo zasypiam. Gdybym miał żyłkę poetycką, prawdopodobnie 
zacząłbym pisać wiersze, gdybym odczuwał skłonności religijne, może zostałbym 
mnichem. 
Ale nic takiego we mnie nie było, więc wciąż marzyłem — i czekałem.
III
Wspomniałem przed chwilą, że zasypiałem niekiedy pod wpływem niejasnych myśli i 
marzeń. W ogóle spałem dużo i sny odgrywały ważną rolę w moim życiu. Prawie co 
noc o 
czymś śniłem. Pamiętałem te sny, przypisywałem im znaczenie, uważałem je za 
prorocze, 
starając się odgadnąć ich tajemny sens. Niektóre powtarzały się od czasu do 
czasu, co zawsze 
wydawało mi się zdumiewające i dziwne. Szczególnie trwożył mnie pewien sen: 
wydawało 
mi się, że idę wąską, źle wybrukowaną ulicą starego miasta, pomiędzy 
wielopiętrowymi 
kamienicami o spiczastych dachach. Szukam mego ojca, który nie umarł, lecz z 
jakichś 
powodów ukrywa się przed nami i mieszka właśnie w jednym z tych domów. I oto 
wchodzę 
w niską, ciemną bramę, przechodzę przez długie podwórze zawalone klocami i 
deskami i 
wreszcie docieram do małego pokoju o dwóch okrągłych oknach. Na środku pokoju 
stoi mój 
ojciec w szlafroku i pali fajkę. Niczym nie przypomina mego prawdziwego ojca; 
wysokiego 
wzrostu, szczupły, czarnowłosy, nos ma haczykowaty, oczy ponure i przenikliwe; 
wygląda na 
czterdzieści lat. Jest niezadowolony, że go odnalazłem; ja również nie czuję 
radości z naszego 
spotkania i stoję nie wiedząc, co począć. Ojciec z lekka się odwraca, zaczyna 
coś mruczeć i 
chodzić tam i z powrotem niedużymi krokami. Potem oddala się powoli, nie 
przestając 
mruczeć i oglądać się przez ramię. Pokój rozszerza się i ginie we mgle. Chwyta 
mnie nagły 
strach na myśl, że znów tracę mego ojca, rzucam się za nim, lecz już go nie 
widzę, dochodzi 
mnie tylko jego gniewne, jakby niedźwiedzie mruczenie. Serce we mnie zamiera, 
budzę się i 
długo nie mogę zasnąć. Cały następny dzień myślę o tym śnie i oczywiście do 
żadnych 
wniosków nie dochodzę.
IV
Nadszedł czerwiec. Miasto, w którym mieszkaliśmy, ożywiało się o tej porze 
niezwykle. 
Mnóstwo statków przybijało do przystani, mnóstwo nowych twarzy zjawiało się na 
ulicach. 
Lubiłem wówczas włóczyć się po wybrzeżu, obok kawiarń i hoteli, przyglądać się 
różnorodnym postaciom marynarzy i innych ludzi, siedzących pod płóciennymi 
markizami 
przy niedużych, białych stolikach, nad cynowymi kuflami z piwem.
Kiedyś, przechodząc obok kawiarni, zobaczyłem człowieka, który natychmiast 
przykuł 
moją uwagę. W długim, czarnym kitlu, w nasuniętym na oczy słomkowym kapeluszu, 
siedział nieruchomo, ze skrzyżowanymi na piersiach rękami. Rzadkie kosmyki 
czarnych 
włosów opadały prawie na nos, wąskie wargi zaciskały munsztuk krótkiej fajki. 
Człowiek ten 
tak dalece wydał mi się znajomy, każda linia jego smagłej, żółtej twarzy, cała 
postać tak była 
wyryta w mojej pamięci, że musiałem zatrzymać się przed nim, musiałem zadać 
sobie 
pytanie: kim jest ten człowiek? gdzie go widziałem? Poczuwszy prawdopodobnie mój 
uporczywy wzrok, człowiek ów zwrócił na mnie swe czarne, kłujące oczy; mimo woli 
krzyknąłem.
Ów człowiek był tym ojcem, którego odnajdywałem, którego widziałem we śnie!
Nie sposób było się omylić — podobieństwo obu było uderzające. Nawet długopoły 
kitel, 
oblekający jego szczupłe ciało, kolorem i krojem przypominał ów szlafrok, w 
którym 
ukazywał mi się mój ojciec.
„Czy ja śpię? — pomyślałem. — Nie… teraz jest dzień, wokół huczy tłum, słońce 
jasno 
świeci z błękitnego nieba, a przed sobą mam nie widmo, lecz żywego człowieka”.
Podszedłem do wolnego stolika, poprosiłem o kufel piwa, gazetę i usiadłem nie 
opodal tej 
zagadkowej postaci.
V
Zasłoniwszy się gazetą, w dalszym ciągu pożerałem wzrokiem nieznajomego. Nie 
poruszał 
się prawie i tylko od czasu do czasu unosił spuszczoną głowę. Wyraźnie czekał na 
kogoś. 
Wciąż patrzyłem, patrzyłem… Wydawało mi się czasem, że wymyśliłem to wszystko, 
że 
właściwie nie ma żadnego podobieństwa, że na pół świadomie uległem złudzeniu, 
lecz niech 
„tamten” poruszy się trochę na krześle albo uniesie z lekka ręce, ja znów omal 
nie krzyknę, 
znów widzę przed sobą swego ojca „z nocy”. Zauważył wreszcie, że go natrętnie 
obserwuję, i 
najpierw ze zdumieniem, później ze złością spojrzał w moją stronę, zamierzał już 
wstać i 
upuścił laseczkę opartą o stół. Zerwałem się momentalnie, podniosłem ją i 
podałem. Serce 
bilo mi silnie.
Uśmiechnął się z przymusem, podziękował mi i zbliżając swoją twarz do mojej, 
uniósł 
brwi i rozchylił usta, jak gdyby coś go zdumiało.
— Pan jest bardzo uprzejmy, młodzieńcze — odezwał się nagle sucho ostrym, 
nosowym 
głosem. — W dzisiejszych czasach to rzadkość. Pozwól pan, że mu powinszuję, 
otrzymał pan 
dobre wychowanie.
Nie pamiętam, co mu odpowiedziałem, ale rozmowa między nami nawiązała się 
szybko. 
Dowiedziałem się, że jest z moich stron, że niedawno wrócił z Ameryki, gdzie 
mieszkał wiele 
lat, i wkrótce znów tam jedzie. Powiedział, że jest baronem, nazwiska nie udało 
mi się 
dosłyszeć. Nieznajomy, tak jak i mój ojciec „z nocy”, kończył każde swoje 
odezwanie jakimś 
niewyraźnym, wewnętrznym mruczeniem. Zapytał o moje nazwisko. Usłyszawszy je, 
znów 
jak gdyby się zdumiał. Potem zapytał, czy od dawna i z kim mieszkam w tym 
mieście. 
Odpowiedziałem, że mieszkam z matką.
— A pański ojciec?
— Ojciec mój od dawna nie żyje.
Zapytał się o imię mojej matki, po czym roześmiał się niezręcznie, a później 
przeprosił 
mnie, mówiąc, że ma już takie amerykańskie maniery i że w ogóle z niego kawał 
dziwaka. 
Później zapytał, gdzie mieszkamy. Powiedziałem mu.
VI
Wzburzenie, które ogarnęło mnie na początku naszej rozmowy, stopniowo minęło; 
uważałem nasze spotkanie za cokolwiek dziwne, i to wszystko. Nie podobał mi się 
uśmiech, z 
jakim pan baron mnie wypytywał; nie podobał mi się również wyraz jego oczu, 
kiedy je po 
prostu wbijał we mnie. Było w nich coś drapieżnego i protekcjonalnego, coś 
pełnego grozy. 
Tych oczu w śnie nie widziałem. Dziwną twarz miał baron. Wyblakłą, znużoną, a 
jednocześnie młodzieńczą, nieprzyjemnie młodzieńczą. Mój ojciec „z nocy” nie 
miał również 
głębokiej szramy, która przecinała na ukos czoło mego nowego znajomego, a której 
nie 
zauważyłem, póki nie podszedłem do niego bliżej.
Nie zdążyłem podać baronowi nazwy ulicy i numeru domu, w którym mieszkaliśmy, 
gdy 
podszedł do niego z tyłu wysoki Murzyn, otulony płaszczem po brwi, i uderzył go 
lekko w 
ramię. Baron obejrzał się, powiedział: „Aha, nareszcie!”, i skinąwszy mi lekko 
głową wszedł 
razem z Murzynem do kawiarni. Zostałem pod markizą; chciałem doczekać się 
wyjścia 
barona nie po to, żeby znów zacząć z nim rozmowę (nie wiedziałem właściwie, o 
czym 
moglibyśmy mówić), ale raczej po to, żeby znów sprawdzić moje pierwsze wrażenie. 
Lecz 
minęło pół godziny, minęła godzina… Baron nie zjawiał się. Wszedłem do kawiarni, 
przebiegłem wszystkie pokoje, ale nigdzie nie dostrzegłem ani barona, ani 
Murzyna. 
Widocznie obaj opuścili kawiarnię tylnym wyjściem.
Rozbolała mnie trochę głowa, żeby się więc orzeźwić, poszedłem brzegiem morza do 
rozległego zamiejskiego parku, założonego około dwustu lat temu. Pospacerowałem 
ze dwie 
godziny w cieniu olbrzymich dębów i platanów i wróciłem do domu.
VII
Gdy znalazłem się w przedpokoju, na spotkanie wybiegła nasza służąca, bardzo 
strwożona. 
Z wyrazu jej twarzy od razu odgadłem, że w czasie mojej nieobecności w domu 
zaszło coś 
złego. Rzeczywiście dowiedziałem się, że godzinę temu w sypialni mojej matki 
rozległ się 
nagle straszny krzyk; służąca, która wpadła do pokoju, znalazła matkę omdlałą, 
na podłodze. 
Omdlenie trwało parę minut. Matka odzyskała wreszcie przytomność, ale musiała 
położyć się 
do łóżka. Miała dziwny i wystraszony wygląd; nic nie mówiła, nie odpowiadała na 
pytania, 
wciąż się oglądała i wzdrygała. Służąca wysłała ogrodnika po doktora. Doktor 
przyszedł i 
zapisał środki uspokajające, lecz i jemu matka nie chciała nic powiedzieć. 
Ogrodnik 
zapewniał, że chwilę po tym, jak w pokoju matki rozległ się krzyk, zobaczył 
nieznajomego 
człowieka, przebiegającego szybko przez gazon w kierunku bramy wiodącej na 
ulicę. 
(Mieszkaliśmy w parterowym domu, którego okna wychodziły na dosyć duży ogród). 
Ogrodnik nie zdążył dojrzeć twarzy tego człowieka, ale był to ktoś szczupły, w 
niskim 
słomkowym kapeluszu i długopołym kitlu. „Strój barona!” — przemknęło mi 
natychmiast 
przez myśl. Ogrodnik nie mógł go dogonić, w dodatku wezwali go zaraz do domu i 
posłali po 
doktora. Wszedłem do matki, leżała w łóżku, bielsza od poduszki, na której 
spoczywała jej 
głowa. Poznawszy mnie uśmiechnęła się słabo i wyciągnęła do mnie rękę. 
Przysiadłem na 
skraju łóżka i zacząłem ją rozpytywać; z początku wciąż się wymawiała, wreszcie 
jednak 
przyznała, że zobaczyła coś, co ją przeraziło. „Czy ktoś tu wchodził?” — 
zapytałem. „Nie — 
odpowiedziała szybko — nikt nie przychodził, ale wydało mi się… przywidziało mi 
się…” 
Zamilkła i zakryła ręką oczy. Chciałem jej zakomunikować, co usłyszałem od 
ogrodnika, i 
przy okazji opowiedzieć o spotkaniu z baronem, ale nie wiem, z jakiego powodu 
słowa 
zamarły mi na ustach. Odważyłem się jednak zwrócić matce uwagę, że zazwyczaj 
przywidzenia nie bywają w dzień. „Zostaw, proszę — szepnęła — nie męcz mnie 
teraz. 
Kiedyś dowiesz się…” Umilkła znów. Ręce jej były zimne, a puls bił szybko i 
nierówno. 
Dałem jej lekarstwo i usunąłem się, żeby jej nie niepokoić. Nie wstawała przez 
cały dzień. 
Leżała cicho i nieruchomo, czasami tylko głęboko wzdychała i trwożnie otwierała 
oczy. Nikt 
w domu nic z tego nie rozumiał.
VIII
Pod wieczór matka dostała lekkiej gorączki i kazała mi odejść. Nie poszedłem 
jednak do 
siebie, lecz położyłem się na kanapie w sąsiednim pokoju. Wstawałem co kwadrans, 
podchodziłem na palcach do drzwi i nasłuchiwałem. Dokoła panowała zupełna cisza, 
ale 
matka nie spała chyba tej nocy. Gdy nazajutrz rano wszedłem do niej, twarz jej 
była 
rozpalona, oczy błyszczały nienaturalnie. W ciągu dnia nastąpiła poprawa, ale 
pod wieczór 
gorączka się wzmogła. Dotychczas milczała uparcie, teraz nagle zaczęła mówić 
przyśpieszonym, przerywanym głosem. Nie majaczyła, w słowach jej był sens, ale 
nie miały 
one żadnego związku. Niedługo przed północą, nagle, konwul — syjnym ruchem 
uniosła się 
na łóżku (siedziałem obok niej) i tym samym przyśpieszonym głosem, popijając 
nieustannie 
wodę ze szklanki, gestykulując lekko rękami i nie spojrzawszy na mnie ani razu 
zaczęła 
opowiadać. Milkła, przezwyciężała się i znów mówiła. Było to wszystko tak 
dziwne, jak 
gdyby czyniła to przez sen, jak gdyby sama była nieobecna, a ktoś inny 
przemawiał przez jej 
usta lub też zmuszał ją do mówienia.
IX
— Posłuchaj, co ci opowiem — zaczęła — już nie jesteś małym chłopcem, trzeba, 
żebyś 
wiedział wszystko. Miałam bliską przyjaciółkę. Wyszła za człowieka, którego 
kochała całym 
sercem, i była bardzo szczęśliwa. W pierwszym roku małżeństwa pojechali oboje do 
stolicy, 
aby spędzić tam parę tygodni i rozerwać się. Zatrzymali się w dobrym hotelu i 
często bywali 
w teatrze i na przyjęciach. Moja przyjaciółka była bardzo ładna, wszyscy 
zwracali na nią 
uwagę, młodzi ludzie asystowali jej.
Ale był między nimi pewien… oficer. Śledził ją nieustannie i gdzie] się tylko 
znalazła, 
wszędzie widziała jego złe, czarne oczy. Nie został ? jej przedstawiony i nie 
mówił z nią ani 
razu, tylko wciąż wpatrywał się w nią tak dziwnie i zuchwale. Wszystkie 
przyjemności stolicy 
zatrute były jego obecnością, zaczęła namawiać męża, żeby jak najprędzej 
wyjechać, i już 
wszystko było gotowe do drogi. Pewnego razu mąż jej udał się do klubu, zaprosili 
go na karty 
oficerowie z tego samego pułku, co i ów oficer. Po raz pierwszy została sama. 
Mąż długo nie 
wracał, zwolniła służącą i położyła się do łóżka. Raptem poczuła lęk… ogarnął ją 
lodowaty 
chłód, zadrżała. Wydało jej się, że słyszy lekki stuk za ścianą — jakby drapanie 
psa — i 
zaczęła patrzeć na tę ścianę… W rogu paliła się lampka oliwna; cały pokój obity 
był 
adamaszkiem. Raptem coś się tam poruszyło, uniosło, rozstąpiło… i wprost ze 
ściany, czarny 
i wysoki, wyszedł ten okropny człowiek ze złymi oczami! Chciała krzyknąć i nie 
mogła. 
Zamarła z przerażenia. Podszedł do niej szybko, jak drapieżne zwierzę, zarzucił 
jej coś na 
głowę, coś dusznego, ciężkiego, białego… Co nastąpiło potem, nie pamiętani… nie 
pamiętam! To było jak śmierć, jak morderstwo… Kiedy wreszcie rozwiała się ta 
straszliwa 
mgła, kiedy ja… kiedy moja przyjaciółka odzyskała przytomność — w pokoju nie 
było 
nikogo. I znów… i długo potem… nie miała siły krzyknąć, wreszcie krzyknęła… a 
później 
znów wszystko się zaćmiło…
Później zobaczyła przy sobie męża, którego do drugiej w nocy zatrzymano w 
klubie. Był 
przerażony. Zaczął ją rozpytywać, ale nic mu nie powiedziała. Potem zaniemogła. 
Jednakże, o 
ile pamiętam, zostawszy sama w pokoju, obejrzała to miejsce w ścianie. Pod 
adamaszkowym 
obiciem były tajemne drzwi. A jej zginął z palca zaręczynowy pierścień. Był to 
pierścień 
osobliwego kształtu: siedem złotych gwiazdek na przemian z siedmioma srebrnymi; 
był to 
rodzinny staroświecki klejnot. Mąż wypytywał ją, co się stało z pierścionkiem, 
nic mu nie 
umiała odpowiedzieć. Myślał, że go zgubiła, szukał wszędzie, ale nigdzie nie 
znalazł. Ogarnął 
go smutek, postanowił jak najprędzej wracać do domu i gdy tylko doktor pozwolił, 
opuścili 
stolicę. Ale wyobraź sobie! W sam dzień odjazdu niespodzianie natknęli się na 
ulicy na 
nosze. Na tych noszach leżał zabity przed chwilą człowiek z rozpłataną głową, i 
wyobraź 
sobie, to był ten sam straszny nocny gość ze złymi oczami… Zabito go podczas gry 
w karty.
Później moja przyjaciółka wyjechała na wieś… została matką… i parę lat przeżyła 
z 
mężem. Nic się nigdy nie dowiedział, zresztą, cóż mogła mu powiedzieć? Sama nic 
nie 
wiedziała.
Lecz dawne ich szczęście minęło. Mrok zasnuł ich życie i nigdy już nie miał się 
rozproszyć… Innych dzieci nie mieli ani przedtem, ani później… A ten syn…
Matka zadrżała i zakryła twarz dłońmi.
— Lecz powiedz teraz — mówiła dalej ze wzmożoną siłą — czy moja znajoma w czymś 
zawiniła? O co mogła siebie oskarżyć? Została ukarana, lecz czyż nie miałaby 
prawa 
oświadczyć nawet wobec Boga, że kara, która ją dosięgła, jest niesprawiedliwa? I 
dlaczego, 
jak zbrodniarce, którą dręczą wyrzuty sumienia, dlaczego mógł stanąć jej przed 
oczami tak 
straszny obraz przeszłości, po tylu latach! Makbet zabił Bańka, więc nic 
dziwnego, że Bańko 
może mu się ukazywać… Ale ja…
Lecz tu opowiadanie matki tak się zmąciło i splątało, że przestałem ją rozumieć. 
Nie 
miałem już wątpliwości, że matka majaczy.
X
Każdy łatwo zrozumie, jak wstrząsające wrażenie sprawiło na mnie opowiadanie 
matki. 
Domyśliłem się od pierwszego słowa, że mówi o sobie, a nie o jakiejś znajomej; 
jej omyłka 
tylko potwierdziła mój domysł. A więc to rzeczywiście był mój ojciec, którego 
odnajdywałem 
we śnie, którego widziałem na jawie! Nie był zabity, jak przypuszczała matka, 
tylko ranny. I 
przyszedł do niej, i uciekł, przerażony jej przerażeniem. Nagle zrozumiałem 
wszystko: i 
uczucie mimowolnej odrazy do mnie, które budziło się niekiedy w mojej matce, u 
jej 
ustawiczny smutek, i nasze odosobnione życie. Pamiętam, w głowie mi się kręciło 
— i 
chwytałem ją obiema rękami, jakby chcąc ją utrzymać. Lecz jedna myśl 
prześladowała mnie 
nieustannie: postanowiłem za wszelką cenę znów odnaleźć tego człowieka. Po co, w 
jakim 
celu? Nie zdawałem sobie sprawy, ale odszukać, odszukać go — stało się to dla 
mnie kwestią 
życia lub śmierci! Następnego ranka matka uspokoiła się wreszcie, gorączka 
minęła. Chora 
zasnęła. Zleciwszy służbie i naszym gospodarzom pieczę nad nią, udałem się na 
poszukiwania.

XI
Przede wszystkim poszedłem oczywiście do kawiarni, w której spotkałem barona; 
lecz w 
kawiarni nikt go nie znał — nawet go nie zauważono, był przypadkowym gościem. 
Murzyna 
właściciele zauważyli — postać jego nazbyt rzucała się w oczy, lecz kim był, 
gdzie 
przebywał, również nikt nie wiedział. Zostawiwszy na wszelki wypadek swój adres 
w 
kawiarni, rozpocząłem wędrówkę po wybrzeżu i ulicach miasta, koło przystani, po 
bulwarach, 
zaglądałem wszędzie i nigdzie nie znalazłem nikogo podobnego ani do barona, ani 
do jego 
towarzysza. Nie dosłyszawszy nazwiska barona nie mogłem zwrócić się do policji, 
dałem 
jednak do zrozumienia dwom czy trzem stróżom porządku publicznego (spoglądali na 
mnie 
co prawda ze zdumieniem i niezupełnie mi dowierzali), że suto wynagrodzę ich 
gorliwość, o 
ile zdołają wpaść na ślad tych dwóch postaci, których powierzchowność starałem 
się opisać 
im możliwie dokładnie. Tropiłem tak do obiadu i znużony wróciłem do domu. Matka 
wstała z 
łóżka, lecz do jej stałego smutku przyłączyło się coś nowego, jakieś skupione 
zdumienie, 
które, jak nóż, krajało mi serce. Wieczór spędziłem z nią. Nie rozmawialiśmy 
prawie, kładła 
pasjanse, ja milcząc patrzyłem w karty. Nie wspomniała ani słowem o swoim 
opowiadaniu, 
ani o tym, co się zdarzyło poprzedniego dnia. Jak gdybyśmy oboje zawarli tajną 
umowę, żeby 
nie poruszać tych strasznych i dziwnych wydarzeń. Ona jak gdyby odczuwała 
przykrość i 
wstyd z powodu tego, co jej się mimo woli wyrwało. A może nie pamiętała nawet 
dobrze, co 
powiedziała w na wpół gorączkowym majaczeniu, i spodziewała się, że ją 
oszczędzę. I 
rzeczywiście, oszczędzałem ją, a ona to czuła, unikała, tak jak i wczoraj, mego 
wzroku. Nie 
mogłem zasnąć przez całą noc. Nieoczekiwanie zerwała się straszna burza. Wiatr 
wyl i dął 
wściekle, szyby w oknach dzwoniły i brzęczały, powietrze pełne było 
beznadziejnych jęków i 
skowytów, jak gdyby tam w górze coś się rozdzierało i z ogromnym płaczem 
przelatywało 
nad przerażonymi domami. Przed świtem zapadłem w półsen. Nagle wydało mi się, że 
ktoś 
wszedł do mego pokoju i zawołał mnie, wymówił moje imię cichym, lecz stanowczym 
głosem. Uniosłem głowę i nie zobaczyłem nikogo, ale, dziwna rzecz! nie tylko że 
się nie 
zląkłem, ale odczułem radość; nagle zjawiło się we mnie poczucie pewności, że 
teraz 
niewątpliwie osiągnę cel. Ubrałem się szybko i wyszedłem z domu.
XII
Burza ucichła, lecz wyczuwało się jeszcze jej ostatnie drgania. Było wcześnie; 
na ulicy nic 
widać było ludzi, w wielu miejscach poniewierały się szczątki kominów, dachówki, 
deski 
rozwalonych parkanów, połamane gałęzie drzew. „Cóż się działo nocą na morzu!” — 
pomyślałem mimo woli na widok śladów burzy. Chciałem nawet pójść na przystań, 
lecz nogi 
moje, jakby ulegając nieodpartej sile, poniosły mnie w drugą stronę. Nic minęło 
dziesięć 
minut, gdy znalazłem się w części miasta, której nigdy dotychczas nie 
odwiedzałem. Szedłem 
niezbyt szybko, ale nie przystając, krok za krokiem, z dziwnym uczuciem w sercu. 
Oczekiwałem czegoś nadzwyczajnego, niezwykłego, przekonany jednocześnie, że to 
nastąpi.
XIII
I oto nastąpiło to niezwykłe, oczekiwane! Nagle o dwadzieścia kroków przed sobą 
ujrzałem Murzyna, tego samego, który w kawiarni spotkał się z baronem. Otulony w 
ten sam 
płaszcz, który już wówczas na nim zauważyłem, wyrósł jakby spod ziemi i 
odwróciwszy się 
do mnie plecami, szedł spiesznie wąskim trotuarem krzywej uliczki. Rzuciłem się 
natychmiast za nim, ale i on zdwoił szybkość, chociaż się nie obejrzał, i raptem 
skręcił 
niespodzianie za węgieł wystającego domu. Dobiegłem do tego węgła, minąłem go 
równie 
szybko jak i Murzyn… Cóż to? Przede mną długa, wąska i zupełnie pusta ulica; 
poranna mgła 
zatopiła ją swym matowym ołowiem, lecz wzrok mój przenika ją do końca, mógłbym 
przeliczyć wszystkie budynki. Ale nigdzie nie widać żywej duszy. Wysoki Murzyn w 
płaszczu tak samo raptownie znikł, jak się ukazał. Zdumiałem się, lecz tylko 
przez chwilę. 
Natychmiast owładnęło mną inne uczucie: ta ulica, rozpostarta przed moimi 
oczami, niema i 
jakby zamarła… poznałem ją. To była ulica z mojego snu. Drżę cały, kulę się — 
ranek taki 
chłodny — lecz natychmiast, bez wahania, w jakimś lęku pewności ruszam naprzód.
Zaczynam szukać wzrokiem. Oto tam, na prawo, wysuwając się węgłem na trotuar, 
stoi 
dom z mojego snu, oto i staroświecka brama z rzeźbionymi w kamieniu ozdobami po 
obydwóch stronach. Co prawda, okna nie są okrągłe, lecz czworokątne, ale to nie 
ma 
znaczenia. Zaczynam stukać do bramy raz i drugi, coraz głośniej. Brama otwiera 
się powoli, 
skrzypiąc ciężko, jakby ziewała. Przede mną staje młoda służąca z rozczochraną 
głową i 
zaspanymi oczami. Widocznie obudziła się przed chwilą.
— Czy tu mieszka baron? — zapytuję obiegając jednocześnie wzrokiem głębokie, 
ciasne 
podwórze. Istotnie, jest wszystko — i deski, i kloce, które widziałem we śnie.
— Nie — odpowiada służąca — baron tutaj nie mieszka.
— Jak to? Niemożliwe!
— Nie ma go teraz. Wczoraj wyjechał.
— Dokąd?
— Do Ameryki.
— Do Ameryki! — powtórzyłem mimo woli. — Ale wróci?
Służąca spojrzała na mnie podejrzliwie.
— Tego nie wiemy. Może wcale nie wróci.
— A długo tu mieszkał?
— Niedługo. Może z tydzień. Teraz go nie ma.
— A jak się nazywa ten baron?
Służąca wytrzeszczyła na mnie oczy.
— Pan nie zna jego nazwiska? Myśmy go po prostu nazywali baronem. Hej, Piotr! — 
krzyknęła, widząc, że chcę się wedrzeć do środka. — Chodź no! Jakiś obcy tu się 
rozpytuje.
Z domu wynurzyła się ciężka, ogromna postać służącego.
— Co tam? Czego potrzeba? — zapytał ochrypłym głosem i wysłuchawszy mnie ponuro, 
powtórzył to, co słyszałem od służącej.
— Ale kto tu mieszka? — powiedziałem.
— Nasz gospodarz.
— Kto to taki?
— Stolarz; tu na tej ulicy sami stolarze mieszkają.
— Czy można się z nim widzieć?
— Teraz nie można, śpi.
— I do domu nie można wejść?
— Nie można. Niech pan sobie idzie.
— A czy później można będzie widzieć się z waszym gospodarzem?
— Czemu nie? Można. Z nim zawsze można, na to on handlarz. A teraz niech pan już 
idzie. Przecie widzi pan, jak wcześnie.
— No, a ten Murzyn? — zapytałem nagle.
Służący spojrzał ze zdumieniem najpierw na mnie, potem na służącą.
— Jaki Murzyn? — powiedział wreszcie. — Niech pan idzie, panie. Później może pan 
przyjść. Pogada pan z gospodarzem.
Wyszedłem na ulicę. Brama zatrzasnęła się za mną ciężko i szybko, nie skrzypiąc 
tym 
razem.
Dobrze zapamiętałem ulicę, dom i poszedłem przed siebie, ale nie do domu. 
Odczuwałem 
jak gdyby rozczarowanie. Wszystko, co mi się przytrafiło, było takie dziwne, 
takie niezwykłe, 
a tymczasem tak głupio się skończyło. Byłem pewny, byłem przekonany, że w tym 
domu 
zobaczę znajomy mi pokój, w nim zaś mego ojca, barona, z fajką i w szlafroku. A 
zamiast 
tego — właścicielem domu jest stolarz i można go odwiedzać, ile się podoba, a 
nawet 
obstalować u niego meble.
A ojciec wyjechał do Ameryki. Cóż mi pozostaje? Opowiedzieć wszystko matce czy 
też na 
wieki pogrzebać nawet wspomnienie o tym spotkaniu? W żaden sposób nie mogłem 
pogodzić 
się z myślą, że coś, co miało tak tajemniczy, tak nadprzyrodzony początek, mogło 
się tak 
bezsensownie, tak pospolicie zakończyć.
Nie miałem ochoty wrócić do domu i poszedłem za miasto, gdzie oczy poniosą.
XIV
Szedłem ze spuszczoną głową, nie myśląc, nic prawie nie odczuwając, całkowicie w 
sobie 
zatopiony. Jednostajny, głuchy i gniewny szum wyrwał mnie z tego odrętwienia. 
Uniosłem 
głowę: o jakie pięćdziesiąt kroków ode mnie huczało i szumiało morze. 
Zauważyłem, że idę 
wydmą. Niespokojne po nocnej burzy morze bieliło się aż po horyzont barankami 
spienionych bałwanów, strome grzywy długich fal przewalały się i rozbijały o 
płaski brzeg. 
Zbliżyłem się ku nim i poszedłem wzdłuż linii pozostawionej przez przypływ i 
odpływ na 
żółtym, drobno zmarszczonym piasku, usianym szczątkami długich łodyg wodorostów, 
szczątkami muszel, wężowatymi wstęgami turzycy. Ostroskrzydłe mewy, krzycząc 
żałośnie, 
niesione wiatrem z dalekiej powietrznej otchłani, rozbijały się, białe jak 
śnieg, na szarym, 
pochmurnym niebie, opadały nagle i jak gdyby przeskakując z — l fali na falę, 
znów się 
oddalały, ginąc niby srebrzyste iskry w smugach kłębiącej się piany. Zauważyłem, 
że niektóre 
krążyły uporczywie nad dużym kamieniem, tkwiącym samotnie wśród jednolitego 
całunu 
piaszczystych wydm. Szorstka turzyca morska nierównymi kępami rosła z jednej 
strony 
kamienia, a w miejscu gdzie jej splątane łodygi wychodziły z żółtego, zasolonego 
gruntu, 
czerniało coś podługowatego, zaokrąglonego, niezbyt dużego… Zacząłem się 
przyglądać. 
Jakiś ciemny przedmiot leżał tam nieruchomo obok kamienia. Przedmiot stawał się 
coraz 
wyraźniejszy, coraz bardziej określony, im bliżej podchodziłem.
Tylko trzydzieści kroków dzieliło mnie od kamienia.
Ależ to zarys ludzkiego ciała! To trup, topielec wyrzucony przez morze! 
Zbliżyłem się do 
kamienia.
To trup barona, mojego ojca! Stanąłem jak wryty. Teraz dopiero pojąłem, że od 
rana 
kierowały mną jakieś tajemne moce, że jestem w ich władaniu, i w ciągu paru 
chwil duszę 
moją wypełniał tylko nie milknący plusk morza i niemy strach przed ogarniającym 
mnie 
przeznaczeniem.
XV
Leżał na wznak, przechylony z lekka na bok, z lewą ręką zarzuconą za głowę; 
prawa była 
wsunięta pod przegięte ciało. Lepki muł wessał końce jego nóg obutych w wysokie 
marynarskie buty; krótka granatowa kurtka, przepojona na wskroś morską solą, 
była nie 
rozpięta; czerwony szal szczelnym węzłem otaczał jego szyję. Odwrócona ku niebu 
smagła 
twarz jak gdyby się uśmiechała; spod uniesionej górnej wargi widać było drobne, 
ciasno 
osadzone zęby; mętne źrenice na wpół zamkniętych oczu ledwie się odcinały od 
pociemniałych białek; pokryte pęcherzykami piany, osypane piaskiem włosy 
rozsypały się po 
ziemi, odsłaniając gładkie czoło z liliową szramą; wąski nos występował ostrą 
linią między 
zapadłymi policzkami. Burza minionej nocy dokonała swego: nie ujrzał Ameryki! 
Człowiek, 
który skrzywdził moją matkę, który zhańbił jej życie, mój ojciec, tak, mój 
ojciec — co do 
tego nie mogłem mieć wątpliwości — leżał bezsilnie rozpostarty, w błocie, u 
moich nóg. 
Doznawałem uczucia zaspokojonej zemsty, litości, odrazy, a przede wszystkim 
przerażenia 
— podwójnego przerażenia. I wobec tego, na co patrzyłem, i wobec tego, co się 
dokonało. To 
zło, te występne uczucia, o których już mówiłem, te niezrozumiałe popędy 
powstawały we 
mnie, dusiły mnie. „Aha! — myślałem. — To dlatego jestem taki… to odzywa się 
krew!” 
Stałem obok trupa, patrzyłem i czekałem, czy nie poruszą się te martwe źrenice, 
czy nie drgną 
te stężałe wargi. Nie! Wszystko znieruchomiało, nawet turzyca, w którą rzucił go 
przypływ, 
jakby zamarła, nawet mewy odleciały; ani jednego odłamka nigdzie, ani deski, ani 
rozbitego 
okrętowego sprzętu. Pustka wszędzie, tylko on i ja, i szumiące w oddali morze. 
Obejrzałem 
się. Dokoła pustka, rząd martwych pagórków na horyzoncie, to wszystko! Straszno 
mi było 
zostawić tego nieszczęśnika w takim osamotnieniu, w przybrzeżnym mule, ptakom i 
rybom 
na pożarcie; wewnętrzny głos mówił mi, że powinienem odszukać, wezwać ludzi, już 
jeżeli 
nie na pomoc — o czym tu było mówić! — to chociażby po to, żeby go zabrać stąd, 
zanieść 
pod ludzki dach, lecz nagle ogarnęła mnie niewypowiedziana groza. Wydało mi się, 
że ten 
martwy człowiek wie, że tu przyszedłem, że sam urządził to spotkanie, 
przywidziało mi się 
nawet, że słyszę znajome, głuche mruczenie. Odbiegłem na bok, obejrzałem się 
jeszcze raz. 
Coś błyszczącego rzuciło mi się w oczy i kazało zatrzymać. Była to złota 
obrączka na 
odrzuconej ręce trupa. Poznałem zaręczynowy pierścień mojej matki. Pamiętam, jak 
się 
zmusiłem, by zawrócić, podejść, nachylić się… Pamiętam lepki dotyk zimnych 
palców, 
pamiętam, jak traciłem oddech, mrużyłem oczy, zgrzytałem zębami, zdzierając 
uparty 
pierścień.
Wreszcie pierścień już zdarty, więc uciekam, uciekam na złamanie karku, a coś 
pędzi za 
mną, coś mnie dogania i chwyta…
XVI
Wszystko, czego doznałem i co przeżyłem, było prawdopodobnie wyryte na mojej 
twarzy, 
gdy wróciłem do domu. Matka, gdy tylko wszedłem do jej pokoju, wyprostowała się 
gwałtownie i tak uporczywie i pytająco spojrzała na mnie, że próbując bez 
powodzenia 
wytłumaczyć się, skończyłem na tym, że bez słowa podałem jej pierścień. 
Strasznie zbladła, 
oczy jej rozwarły się niezwykle i zmartwiały, jak u tamtego. Krzyknęła słabo, 
schwyciła 
pierścień, zachwiała się, padła na moją pierś i zamarła odrzuciwszy w tył głowę 
i pożerając 
mnie szeroko rozwartymi, oszalałymi oczami. Objąłem ją wpół obydwoma rękami i 
stojąc w 
miejscu, bez ruchu, bez pośpiechu, cichym głosem opowiedziałem jej wszystko, nic 
nie 
ukrywając: mój sen i spotkanie, i wszystko, wszystko… Wysłuchała mnie do końca, 
nie 
wymówiwszy ani jednego słowa, tylko pierś jej dyszała coraz silniej, a oczy 
nagle nabrały 
życia. Opuściła je, potem włożyła pierścień na serdeczny palec i oddaliwszy się 
trochę, 
sięgnęła po kapelusz i mantylę. Zapytałem, dokąd zamierza wyjść. Podniosła na 
mnie 
zdziwiony wzrok i chciała odpowiedzieć, ale głos ją zawiódł. Wzdrygnęła się parę 
razy, 
potarła ręce, jak gdyby starając się rozgrzać, i wreszcie rzekła:
— Chodźmy tam zaraz.
— Dokąd, mamo?
— Tam, gdzie on leży… chcę zobaczyć. Chcę poznać… poznam… poznam…
Usiłowałem namówić ją, żeby nie chodziła, ale bliska była ataku nerwowego. 
Zrozumiałem, że sprzeciwiać się jej życzeniu było niemożliwością i poszliśmy.
XVII
I oto znów idę piaszczystą wydmą, ale nie sam. Prowadzę pod rękę matkę. Morze 
odsunęło 
się, odeszło jeszcze dalej, ucicha, lecz szum jego, chociaż słabszy, wciąż 
jeszcze jest groźny i 
złowieszczy. Oto wreszcie ukazał się przed nami samotny kamień, oto i turzyca. 
Wpatruję się, 
staram się odróżnić ten zaokrąglony, leżący na ziemi przedmiot, lecz nic nie 
widzę. Zbliżamy 
się, mimo woli zwalniam kroku. Lecz gdzież jest to czarne, nieruchome? Tylko 
łodygi 
turzycy ciemnieją nad wyschniętym już piaskiem. Podchodzimy do samego kamienia. 
Trupa 
nigdzie nie ma, tylko na miejscu, gdzie leżał, zostało jeszcze wgłębienie i 
można odróżnić, 
gdzie się znajdowały ręce, nogi… Wokół turzyca jak gdyby zmięta i widać ślady 
kroków 
jednego człowieka; ślady prowadzą przez wydmę i giną tam, gdzie zaczyna się pas 
żwiru.
Spoglądamy z matką na siebie i lękamy się oboje tego, co wyczytaliśmy w naszych 
twarzach.
Czyżby sam wstał i szedł?
— Przecież widziałeś go martwego? — pyta mnie matka szeptem.
Mogłem tylko kiwnąć głową. Nie minęły trzy godziny od chwili, gdy natknąłem się 
na 
trupa barona. Ktoś go znalazł i zabrał. Należało wyjaśnić, kto to zrobił i co 
się z nim stało?
Ale przedtem trzeba było zaopiekować się matką.
XVIII
Dopóki szła na fatalne miejsce, drżała jak w febrze, ale panowała nad sobą. 
Zniknięcie 
trupa wstrząsnęło nią jak ostateczne nieszczęście. Odrętwiała. Lękałem się o jej 
zmysły. Z 
wielkim trudem zaprowadziłem ją do domu. Znów ułożyłem ją do łóżka i znów 
wezwałem 
lekarza, ale gdy tylko trochę przyszła do siebie, natychmiast zażądała, abym 
niezwłocznie 
udał się na poszukiwanie „tego człowieka”. Usłuchałem. Lecz mimo wszelkich 
usiłowań nic 
nie wyjaśniłem. Byłem kilkakrotnie w policji, odwiedziłem wszystkie pobliskie 
wioski, dałem 
parę ogłoszeń do gazet, zbierałem wszędzie informacje, lecz na próżno! Co 
prawda, doszła 
mnie .wiadomość, że do jednej z nadmorskich wiosek przyniesiono topielca. 
Natychmiast tam 
się udałem, lecz już go pochowano, zresztą z opisu nie przypominał barona. 
Dowiedziałem 
się, na jakim statku baron odpłynął do Ameryki; początkowo wszyscy byli 
przekonani, że 
statek ten zatonął podczas burzy, ale w parę miesięcy później rozeszły się 
słuchy, że widziano 
go stojącego na kotwicy w przystani nowojorskiej. Nie wiedząc, co przedsięwziąć, 
zacząłem 
poszukiwać znanego mi Murzyna; zaproponowałem mu za pośrednictwem gazet dość 
znaczną sumę pieniędzy, jeżeli zgłosi się do naszego domu. Jakiś wysoki Murzyn w 
płaszczu 
istotnie przyszedł do nas w czasie mojej nieobecności. Lecz rozpytawszy służącą 
oddalił się 
nagle i więcej nie wrócił.
Tak zaginął ślad mego… mego ojca; tak pogrążył się on bezpowrotnie w milczący 
mrok. 
Nigdy nie mówiliśmy o nim. Tylko raz, pamiętam, matka wyraziła zdziwienie, 
dlaczego 
nigdy przedtem nie wspomniałem o moim dziwnym śnie, i zaraz dodała: „To znaczy, 
że on… 
rzeczywiście…”, i nie dopowiedziała swojej myśli. Długo chorowała, ale nawet po 
jej 
wyzdrowieniu nie odnowiły się nasze poprzednie stosunki. Było jej ze mną 
nieswojo aż do 
samej śmierci. Właśnie — nieswojo. A na takie nieszczęście nie ma rady. Wszystko 
się 
zaciera, wspomnienia o najtragiczniejszych wydarzeniach rodzinnych stopniowo 
tracą swą 
siłę i ostrość; lecz jeśli między dwojgiem bliskich ludzi zapanuje uczucie 
skrępowania, tego 
niczym wykorzenić się nie da! Nigdy już nie miewałem tego snu, który dawniej tak 
mnie 
niepokoił, już nie „odnajduję” swego ojca, lecz czasem majaczyło mi się i 
dotychczas 
majaczy we śnie, że słyszę jakieś oddalone jęki, jakieś nie milknące, żałosne 
skargi. 
Rozlegają się gdzieś za wysokim murem, przez który niepodobna przejść, 
rozdzierają mi 
serce i płaczę z za — , mkniętymi oczami, i nie mogę pojąć, co to. Czy to żywy 
człowiek ję 
— I czy, czy też słyszę przeciągły, dziki ryk wzburzonego morza? I i dźwięk ten 
znów 
zamienia się w owo zwierzęce mruczenie, i budzę się ze zgryzotą i przerażeniem w 
duszy.
1876 r.
Przełożyła Maria Brzozowska
OPOWIADANIE OJCA ALEKSEGO
Jakieś dwadzieścia lat temu wypadło mi objechać w charakterze prywatnego 
rewizora 
wszystkie, dość liczne, majątki mojej ciotki. Duchowni parafialni, z którymi 
poznać się 
uważałem sobie za obowiązek, okazali się ludźmi dość do siebie podobnymi i 
skrojonymi 
jakby na jedną miarę. Wreszcie prawie że w ostatnim z obejrzanych przeze mnie 
majątków 
natknąłem się na duchownego różniącego się od swych kolegów. Był to człowiek 
bardzo 
stary, prawie zgrzybiały i gdyby nie usilne prośby parafian, którzy kochali go i 
szanowali, 
dawno porzuciłby swoją pracę. Uderzyły mnie w ojcu Aleksym (tak nazywano 
duchownego) 
dwie osobliwe cechy. Po pierwsze, nie tylko nie poprosił o nic dla siebie, lecz 
oświadczył 
wprost, że nic mu nie trzeba, a po drugie, w żadnym ludzkim obliczu nie zdarzyło 
mi się 
widzieć bardziej smutnego, całkowicie biernego, jak to mówią, przygnębionego 
wyrazu. Rysy 
tej twarzy były zwyczajne, typowo wiejskie: pomarszczone czoło, małe siwe oczki, 
duży nos, 
bródka w klin, cera smagła i ogorzała. Lecz wyraz! wyraz! W przygasłym 
spojrzeniu 
zaledwie — i jakże żałośnie — tliło się życie; i głos miał także jakiś martwy, 
także przygasły. 
Zaniemogłem i przeleżałem parę dni; ojciec Aleksy zachodził do mnie wieczorami — 
nie na 
gawędę, lecz na partyjkę durnia. Gra w karty była jak gdyby dla niego większą 
rozrywką niż 
dla mnie. Pewnego razu, zostawszy kilka razy z rzędu durniem (co dla ojca 
Aleksego było 
niemałą uciechą), sprowadziłem rozmowę na temat przeszłego jego życia i tych 
zgryzot, które 
zostawiły na nim tak wyraźny ślad. Ojciec Aleksy najpierw bardzo się wzbraniał, 
lecz 
skończyło się tym, że opowiedział mi swoją historię. Przypadłem mu widocznie do 
serca — 
w przeciwnym razie nie byłby ze mną tak szczery.
Postaram się przekazać opowiadanie jego własnymi słowami. Ojciec Aleksy mówił 
prosto 
i rozumnie, bez jakichkolwiek seminaryjnych czy prowincjonalnych naleciałości i 
zwrotów. 
Nie po raz pierwszy zauważyłem, że złamani życiem i pogodzeni z losem Rosjanie 
wszystkich stanów i środowisk mówią takim właśnie językiem.
— Miałem dobrą i stateczną żonę — tak zaczął — kochałem ją serdecznie i 
spłodziłem z 
nią ośmioro dzieci, lecz prawie wszystkiej poumierały młodo. Jeden syn został 
archijerejem i 
zmarł nie tak dawno temu w swojej eparchii; o drugim synu — na imię miał Jakub — 
właśnie 
panu opowiem. Oddałem go do seminarium w T… i niebawem zacząłem otrzymywać o nim 
najlepsze wiadomości. Ze wszystkich przedmiotów był pierwszym uczniem. I w domu, 
jako 
dziecko, wyróżniał się pilnością i skromnością. Czasem dzień minie i człek go 
nie usłyszy. 
Wciąż siedzi z książką i czyta. Nigdy nie przyczynił nam najmniejszej 
przykrości; cichutki 
był. Tylko zamyślał się niekiedy, nie na swoje lata, i zdrowie miał słabe. Razu 
pewnego 
zdarzyło się z nim coś dziwnego. Minęło mu wówczas dziesięć lat. Przed samym 
świętym 
Piotrem o wschodzie słońca wyszedł z domu i przepadł na cały ranek. Wreszcie 
wrócił. 
Pytamy go: „Gdzieś był?” — „Do lasu — powiada — poszedłem na spacer i spotkałem 
tam 
pewnego zielonego staruszka, który długo rozmawiał ze mną i dał mi takie smaczne 
orzeszki!” — „Cóż to za zielony staruszek?” — pytamy. — „Nie wiem — .powiada — 
nigdy 
go dotychczas nie widywałem. Niziutki, garbaty staruszek, nóżkami wciąż 
przebiera i śmieje 
się, a cały jak liść zielony”. — „Jak to — mówimy — i twarz zielona?” — „I 
twarz, i włosy, i 
nawet oczy”. Nasz syn nigdy nie kłamał, ale tym razem zwątpiliśmy. „Tyś pewnie 
zasnął w 
lesie, na spiekocie, i przyśnił ci się ten staruszek”. — „Nie spałem — powiada — 
wcale. A co 
— mówi — nie wierzycie? Jeden orzeszek nawet mi został w kieszeni”. Pokazuje nam 
nieduży, jakby drobny kasztan, jakiś chropawy, niepodobny do naszych zwykłych 
orzechów. 
Schowałem go, chciałem pokazać doktorowi, ale zaprzepaścił się gdzieś, nie 
znalazłem go 
później.
No, oddaliśmy go do seminarium i jak już panu mówiłem, cieszył nas swoimi 
postępami w 
nauce. Więc przypuszczaliśmy, że będzie z niego człowiek! Na wywczasy do domu 
przyjedzie, miło popatrzeć: taki urodziwy, żadna swawola go się nie trzyma; 
wszystkim się 
podoba, wszyscy nam winszują. Tylko ciała na nim mało i na twarzy nie ma 
kolorów. Oto już 
dziewiętnasty rok mu poszedł, wkrótce koniec nauki. Raptem dostajemy od niego 
list. Pisze 
tak: „Ojcze i matko, nie gniewajcie się na mnie, pozwólcie mi iść świecką drogą. 
Nie mam 
serca do stanu kapłańskiego, strach mnie ogarnia przed odpowiedzialnością, 
grzechu się boję, 
zrodziły się we mnie wątpliwości. Bez waszego rodzicielskiego pozwolenia i 
błogosławieństwa na nic się nie odważę, ale jedno wam powiem: sam siebie się 
boję, jako że 
wiele zacząłem rozmyślać”. Powiem panu, panie dobrodzieju, bardzo się tym listem 
strapiłem, jakby mnie w serce pchnęło, jako że widzę: nie będę miał następcy na 
swoje 
miejsce! Starszy syn — mnich; a ten całkiem chce porzucić swój stan. Gorzko mi i 
dlatego, że 
naszą parafię od blisko dwustu lat trzymali duchowni z naszego rodu. Ale myślę, 
głową muru 
nie przebijesz, już taki widocznie los mu pisany. Cóż to za pasterz będzie, 
jeżeli dopuści! do 
siebie zwątpienie. Poradziłem się żony i napisałem do niego mianowicie tak: 
„Synu mój, 
Jakubie, zastanów się dobrze; dziesięć razy odmierz, nim raz odetniesz, 
trudności w służbie 
świeckiej zdarzają się ogromne, głód i chłód, i pogarda dla naszego stanu! I 
wiedz o tym 
wprzód: nikt ci ręki pomocnej nie poda. Nie narzekaj później, pamiętaj! 
Pragnieniem moim, 
sam o tym wiesz, zawsze było, żebyś mnie zastąpił. Lecz jeżeli zwątpiłeś w swoje 
powołanie 
i zachwiałeś się w wierze, nie przystoi mi cię zatrzymywać. Bądź wola Twoja, 
Panie! Oboje z 
matką twoją nie odmawiamy ci błogosławieństwa”. Odpowiedział mi Jakub listem 
dziękczynnym. „Uradowałeś mnie, ojcze — pisze — mam zamiar poświęcić się nauce i 
protekcję mam. Wstąpię na uniwersytet, zostanę doktorem, jako że czuję wielką 
skłonność do 
nauki”. Przeczytałem pismo Jakubowe i jeszcze bardziej się zmartwiłem; a wkrótce 
nie 
miałem z kim podzielić się zgryzotą: staruszka moja przeziębiła się w tym czasie 
i zmarła, nie 
wiadomo, czy z tego przeziębienia, czy też Bóg ją z miłości powołał. Popłaczę, 
popłaczę, 
samotny wdowiec, ale co robić? Tak pewno trzeba! I rad bym pójść do ziemi, ale 
twarda, nie 
rozstępuje się. Czekam tedy na syna, bo powiadomił mnie: ,;Zanim pojadę do 
Moskwy, 
zawitam do domu”. Jakoż przyjechał do domu rodzinnego, ale niedługo w nim 
zabawił. Jakby 
coś go pędziło, na skrzydłach poleciałby do Moskwy na swój umiłowany 
uniwersytet! 
Zacząłem rozpytywać się o jego wątpliwości: „Jakaż — mówię — przyczyna?” Ale 
wiele od 
niego nie usłyszałem: jedna myśl uczepiła się go, i basta! „Bliźnim — powiada — 
chcę 
pomagać”. No, odjechał. Ani grosza prawie z sobą nie wziął, tylko coś niecoś z 
ubrania. 
Wielkie nadzieje w sobie pokładał! I nie bez racji. Egzamin zdał celująco, 
został studentem, 
otrzymał lekcje w prywatnych domach. Mocny był w językach starożytnych. I co pan 
powie? 
Przyszło mu do głowy wysyłać mi pieniądze. Poweselałem trochę — ma się rozumieć, 
nie z 
powodu pieniędzy, odesłałem mu je, nawet go zbeształem; ale poweselałem, bo 
widzę: będzie 
z chłopca pociecha. Tylko że niedługo trwała moja radość.
Przyjechał na pierwsze wakacje. I o dziwo! Nie poznaję mojego Jakuba! 
Przygnębiony 
taki, ponury, słowa od niego nie usłyszysz. I; na twarzy zmieniony: postarzał 
się o jakie 
dziesięć lat. Dawniej też: był bojaźliwy: co tu dużo mówić! Byle co — 
onieśmielony zaraz i 
zaczerwieni się jak panna. Ale jak oczy podniesie, widać, że serce czyste. A 
teraz już nie to. 
Nie lęka się, ale od ludzi, jak ten wilk, ucieka i wciąż spode łba spogląda. Ani 
uśmiechu, ani 
dobrego słowa — jak ‘ ten kamień! Zacznę go rozpytywać, a on albo milczy, albo 
się odgry 
— ; za. Zacząłem przypuszczać, czy aby nie zaczął pić, broń Boże! A może do kart 
go 
ciągnie? Albo może wydarzyło się coś z powodu ; skłonności do kobiet? Uroki w 
młodych 
latach silnie działają, a w takim dużym mieście jak Moskwa nie brak przecie 
okazji i złych 
przykładów. Ale nie. Nic takiego nie widać. Pije wodę tylko i kwas, na płeć 
piękną nie 
spogląda, zresztą w ogóle nie styka się z ludźmi. A co dla mnie najgorsze: nie 
miał już do 
mnie dawnego zaufania, okazywał jaką* obojętność, jakby mu obmierzło wszystko, 
co 
bliskie. Zacznę rozmowę o nauce, o uniwersytecie — i tu żadnej dokładnej 
odpowiedzi nie 
mogę się doprosić. Do cerkwi jednak chodził, ale też nie bez dziwactwa: wszędzie 
ma minę 
chmurną i surową, a tu, w cerkwi, jakby się wciąż podśmiewał. Pomieszkał tak u 
mnie ze 
sześć tygodni i znów do Moskwy! Napisał do mnie z Moskwy ze dwa razy i wydało mi 
się z 
jego listów, że jakby wracał do siebie. Ale niech pan sobie wyobrazi, łaskawy 
panie, moje 
zdziwienie! Raptem, w najcięższą zimę, przed świętami, zjawia się u mnie. 
Jakimże 
sposobem? Co? Jak? Wiem, że o tej porze wakacji nie ma. „Ty z Moskwy?” — pytam. 
„Z 
Moskwy”. — „Jakże to tak? A uniwersytet?” — „Rzuciłem uniwersytet”. — 
„Rzuciłeś?” — 
„Tak”. — „Na zawsze?” — „Na zawsze”. — „Czyś ty, Jakubie, chory?” — „Nie — 
powiada 
— ojcze, nie jestem chory, ale nie dręczcie mnie, ojcze, i nie rozpytujcie, bo 
odejdę stąd i tyle 
mnie zobaczycie”. Mówi mi Jakub, że nie jest chory, a twarz ma taką, że się 
wprost 
przeraziłem! Straszna, ciemna, jakby nie ludzka! Policzki zapadnięte, kości 
policzkowe 
wystają, skóra i kości, głos jak z beczki, a oczy… Boże wszechmogący! Cóż to za 
oczy! 
Groźne, dzikie, rozbiegane, że wzroku ułowić nie można; brwi ściągnięte, usta 
także jakoś na 
bok wykrzywione… Cóż się stało z moim Józefem pięknolicym, z pociechą moją? W 
głowę 
zachodzę.
„Czy zmysły postradał? — myślę sobie. — Błąka się jak mara, po nocach nie śpi, 
to 
raptem w kąt się zapatrzy i cały jakby drętwieje. Aż zgroza bierze! Chociaż 
przygroził mi, że 
odejdzie z domu, jeżeli nie zostawię go w spokoju, ale przecież jestem ojcem! 
Ostatnia 
nadzieja ojca wniwecz się obraca, a ja mam milczeć?” Kiedyś tedy skorzystałem ze 
sposobnej 
chwili i zacząłem ze łzami w oczach błagać Jakuba, na pamięć nieboszczki matki 
zacząłem go 
zaklinać: „Jasza, powiedz mi — mówię — jak ojcu rodzonemu, co się z tobą dzieje? 
Nie 
zabijaj mnie, wytłumacz się, sercu swemu ulżyj! Czy nie zgubiłeś jakiej duszy 
chrześcijańskiej? Przyznaj się!” — „No, ojcze — mówi do mnie nagle (a miało się 
ku nocy) 
— wzruszyłeś mnie. Powiem ci całą prawdę! Żadnej duszy nie zgubiłem, ale moja 
własna 
dusza przepada”. — „Jakimże to sposobem?” — „A tak… — I tu Jakub pierwszy raz 
podniósł na mnie oczy. — Czwarty już miesiąc…” — zaczął. Lecz nagle głos mu się 
urwał, 
zaczął ciężko oddychać. „Co czwarty już miesiąc? Nie męcz, mów!” — „Czwarty 
miesiąc, 
jak widzę jego”. — „Jego? Kogo jego?” „A tego… czyjego imienia wieczorową porą 
wymawiać nie należy”. Chłód mnie ogarnął, zatrząsłem się cały. „Jak to?! — 
mówię. — Ty 
widzisz jego?” — „Tak”. — „I teraz widzisz?” — „Tak”. — „Gdzie?” A sam nie śmiem 
się 
nawet obejrzeć i rozmawiamy obaj szeptem. „A tam… — I oczami pokazuje. — Tam, w 
kącie”. Jakoś zdobyłem się na odwagę, spojrzałem w kąt: nic tam nie ma! „Ale tam 
przecie 
nie ma nic, Jakubie, zmiłuj się!” — „Ty nie widzisz, a ja widzę”. Znów 
spojrzałem, znów nic 
nie ma. Przypomniał mi się raptem staruszek z lasu, co to kasztan mu podarował. 
„Jak on 
wygląda? — mówię. — Zielony?” — „Nie, nie zielony, tylko czarny”. — „Rogi ma?” — 
„Nie, wygląda jak człowiek, ale cały czarny”. Jakub mówi, a zęby mu się 
wyszczerzyły, 
zbladł jak nieboszczyk i tuli się do mnie ze strachu; oczy o mało mu z orbit nie 
wyskoczą, a 
patrzy wciąż w kąt. „Przecież to cień cię zwodzi — mówię. — Ta czarność od 
ciemności, a ty 
bierzesz ją za człowieka”. — „Akurat! Ja nawet jego oczy widzę: o, białkami 
przewraca, rękę 
podnosi, przyzywa”. — „Jakubie,«Jakubie, spróbuj się pomodlić, a mara sczeźnie. 
Boże, 
zmartwychwstań i niech przepadną wrogowie Twoi!” — „Próbowałem — mówi — ale nic 
nie pomaga”. — „Poczekaj, poczekaj, Jakubie, nie trać ducha, ja kadzidłem 
okadzę, odmówię 
modlitwę, wodą święconą cię pokropię”. Jakub tylko ręką machnął. „Ani w kadzidło 
twoje 
nie wierzę, ani w wodę święconą; nic nie pomagają. Już nie sądzone mi się z nim 
rozstać. Jak 
przyszedł do mnie tego lata, pewnego przeklętego dnia, od tej też pory stał się 
moim wiernym 
gościem i wygnać go nie można. Wiedz o tym, ojcze, i nie dziw się już memu 
zachowaniu, i 
nie męcz mnie”. — „Któregoż to dnia do ciebie przyszedł — pytam, a sam żegnam go 
wciąż 
krzyżem świętym. — Czy nie wtedy, kiedy o zwątpieniach pisałeś?” Jakub odsunął 
moją 
rękę. „Zostaw mnie — mówi — ojcze, nie doprowadzaj mnie do gniewu, żeby co 
gorszego 
się nie stało. Bliski już jestem samobójstwa”. Może pan sobie wyobrazić, łaskawy 
panie, jak 
się czułem słuchając tego! Pamiętam, że noc całą przepłakałem. „Czym — myślę — 
zasłużyłem sobie na taki gniew Pański?”
W tym miejscu ojciec Aleksy wyjął z kieszeni kraciastą chustkę i zaczął wycierać 
nos, a i 
oczy ukradkiem otarł.
— Marne zaczęło się wówczas nasze życie! — ciągnął. — O jednym tylko myślałem: 
żeby 
chociaż nie uciekł albo, nie daj Boże, rzeczywiście czego złego z sobą nie 
uczynił! Czuwam 
nad każdym jego krokiem, ale w rozmowę boję się wdawać. A mieszkała wówczas w 
pobliżu 
mis sąsiadka, wdowa po pułkowniku. Nazywała się Marta Sawiszna. Wielki szacunek 
do niej 
żywiłem, jako że kobieta była rozsądna i spokojna, chociaż nadobna i młoda; 
często do niej 
zaglądałem, a i ona nie gardziła moim stanem. Ze zmartwienia, ze zgryzoty, nie 
wiedząc już, 
co wymyślić — wziąłem i wszystko jej opowiedziałem. Bardzo się z początku 
przelękła, 
trwoga ją ogarnęła, ale potem wpadła w zadumę. Długo tak raczyła siedzieć w 
milczeniu, a 
później wyraziła życzenie, żeby zobaczyć mego syna i porozmawiać z nim. I od 
razu 
poczułem, że muszę wypełnić jej wolę, jako że nie ciekawość kobieca działa w tym 
wypadku, 
ale coś innego. Wróciwszy do domu zacząłem przekonywać Jakuba: „Chodź — powiadam 
— 
ze mną do pani pułkownikowej”. Broni się rękami i nogami! „Nie pójdę — mówi — za 
nic! 
O czym będę z nią rozmawiał!” Aż zaczął na mnie krzyczeć. Skłoniłem go wreszcie 
i 
założywszy konie do sanek, zawiozłem go do Marfy Sawiszny, po czym, według 
umowy, 
zostawiłem ich samych. Dziwiłem się nawet, że się tak szybko zgodził. Ale nic, 
zobaczymy. 
Po trzech czy czterech godzinach wraca mój Jakub. „No — pytam — jak ci się 
spodobała 
nasza sąsiadka?” Nic mi nie odpowiada. Znów go badam. „Pełna cnót — powiadam — 
dama. 
Przyjęła cię serdecznie?” — „Tak — powiada — ona nie taka jak inne”. Widzę, że 
jakby 
złagodniał. I odważyłem się w tym miejscu zapytać.
„A mara — powiadam — jak?” — Spojrzał Jakub na mnie, jakby mnie batem ściągnął, 
i 
znów nic nie powiedział. Przestałem go już niepokoić, wyniosłem się z pokoju, a 
po godzinie 
podszedłem do drzwi, zajrzałem przez dziurkę od klucza. I cóż pan myśli? Śpi mój 
Jakub! 
Położył się na łóżku — i śpi. Przeżegnałem się parę razy z rzędu. Ześlij, Panie, 
wszelkie 
dobrodziejstwa swoje na Marfę Sawisznę! Widocznie potrafiła, najmilsza, poruszyć 
jego 
stwardniałe serce.
Na drugi dzień patrzę, bierze Jakub czapkę. Myślę — zapytać go: dokąd niby 
idziesz? Ale 
nie, lepiej nie pytać, z pewnością do niej! I w rzeczy samej — do niej, do Marfy 
Sawiszny, 
poszedł Jakub i przesiedział u niej jeszcze dłużej niż poprzednio. Następnego 
dnia — znów! 
A za jakiś dzień — znów! Zacząłem się podnosić na duchu, jako że widzę, 
przemiana w synu 
zachodzi i twarz ma inną, i w oczy można już mu patrzeć — nie odwraca się. 
Posępny wciąż 
tak samo, ale dawnej rozpaczy, przerażenia dawnego nie widać. Lecz nie zdążyłem 
nabrać 
otuchy, jak znów się wszystko raptem zawaliło. Znów Jakub stał się dziki, znów 
ani do niego 
przystąp. Siedzi zamknąwszy się w komórce i przestał chodzić do pułkownikowej. 
Czyżby 
obraził ją czymkolwiek i dom mu wymówiła? Ale nie, myślę, chociaż nieszczęśliwy, 
ale nie 
odważyłby się na to. Zresztą i ona nie taka! Wreszcie nie wytrzymałem i pytam 
go: — „A 
jakże tam, Jakubie, nasza sąsiadka. Zdaje się, że zupełnie o niej zapomniałeś?” 
A on jak nie 
wrzaśnie na mnie: „Sąsiadka? Czy ty chcesz, żeby on drwił ze mnie?” — „Jak to?” 
— mówię. 
A Jakub aż pięści zacisnął, wściekł się! „Tak! — mówi. — Przedtem tylko tak 
sobie sterczał 
przede mną, a teraz kpi, zęby wyszczerza! Precz! Odejdź!” Do kogo zwracał te 
słowa, sam 
nawet nie wiem; ledwiem się trzymał na nogach wychodząc, tak się przeląkłem. 
Niech pan 
tylko sobie wyobrazi: twarz jak miedź czerwona, piana na ustach, głos 
schrypnięty, jakby go 
ktoś dławił! Pojechałem tegoż dnia, nieszczęsny sierota, do Marfy Sawiszny. W 
wielkim ją 
smutku zastałem. Nawet w sobie się zmieniła; oblicze wychudło. Ale nie chciała 
rozmawiać 
ze mną o synu. Tylko jedno powiedziała: „Tu żadna pomoc ludzka nie pomoże. 
Módlcie się, 
ojcze!” A potem wyniosła mi sto rubli. „Dla biednych i głodnych waszej parafii” 
— mówi. I 
znów powtórzyła: „Módlcie się!” Boże! Jakbym i bez tego nie modlił się dniami i 
nocami!
Ojciec Aleksy znów wydobył chustkę i znów otarł łzy, tym razem już nie 
ukradkiem, i 
odpocząwszy chwilę, ciągnął dalej swoje niewesołe opowiadanie.
— Potoczyliśmy się z Jakubem jak śnieżna kula z góry — i obaj widzimy, że w dole 
przepaść, ale jak się zatrzymać i co przedsięwziąć? I ukryć tego nie było można: 
po całej 
parafii wielkie powstało zgorszenie, że to syn kapłana jest nawiedzony przez 
diabła i że 
należałoby o tym wszystkim zawiadomić władze. I na pewno zawiadomiliby, ale moi 
parafianie — dzięki im! — litowali się nade mną. Zima tymczasem minęła i 
nastąpiła wiosna. 
A taką wiosnę Pan Bóg zesłał piękną i jasną, jakiej nawet starzy ludzie nie 
pamiętali: cały 
dzień słoneczko, bezwietrznie, ciepło! I przyszła mi wonczas myśl szczęśliwa: 
namówić 
Jakuba, żeby udał się z pielgrzymką do Mitrofana w Woroneżu! „Jeżeli — myślę 
sobie — i 
ten ostatni sposób nie pomoże, no, to już jedna tylko nadzieja — w grobie!” 
Siedzę kiedyś 
przed wieczorem na ganeczku, a zorza rozpala się na niebie, skowronki śpiewają, 
jabłonie w 
kwieciu, zieleni się murawa…Siedzę i rozmyślam, jak by oznajmić Jakubowi moje 
zamierzenie. Raptem widzę, wychodzi na ganek; postał, popatrzył, westchnął i 
przykucnął 
przy mnie na stopniu. Aż przeląkłem się z radości, ale milczę. A on siedzi, 
patrzy w zorze i 
też ani słowa! I wydało mi się, że jakby rozrzewnienie naszło na niego; 
zmarszczki na czole 
wygładziły się, oczy nawet pojaśniały. Zdawało się, jeszcze trochę, a łza 
popłynie… 
Zauważywszy taką w nim przemianę, ośmieliłem się, trudno! „Jakubie — mówię — 
wysłuchaj mnie bez gniewu”. — I opowiedziałem mu o swoim zamierzeniu: jak to we 
dwójkę 
pójdziemy do Mitrofana piechotką; a od nas do Woroneża będzie wiorst z 
półtorasta; i jak to 
przyjemnie będzie we dwójkę, w wiosennym chłodku, wstawszy przed zorzą, iść i 
iść po 
zielonej trawce, po gościńcu; a jeżeli sercem przypadniemy i pomodlimy się u 
relikwii 
wybrańca świętego, może — kto wie? — Pan Bóg zmiłuje się nad nami i Jakub 
zostanie 
uzdrowiony, co przecie nieraz już bywało! I niech pan sobie wyobrazi, łaskawy 
panie, moje 
szczęście! „Dobrze — mówi Jakub, a sam nie odwraca się, wciąż patrzy w niebo — 
zgadzam 
się. Chodźmy”. Zamarłem. „Kochaneczku — mówię — zbawco!” A on pyta: „Kiedyż 
wyruszymy?” — „A chociażby jutro” — mówię.
Wyruszyliśmy tedy następnego dnia. Nałożyliśmy sakwy, wzięli kostury w ręce i 
poszliśmy. Szliśmy całe siedem dni i pogoda cały czas nam sprzyjała — aż dziwne! 
Ani 
znoju, ani deszczu; muchy nie
gryzą, kurz nie doskwiera. I z każdym dniem mój Jakub nabiera lepszego wyglądu. 
Muszę 
panu powiedzieć, że na wolnym powietrzu Jakub i przedtem tego nie widywał, lecz 
czuł go za 
sobą, tuż za plecami, albo cień jego jakby sunął z boku, co bardzo mego syna 
niepokoiło. 
Tym razem nic takiego nie było; i w zajazdach, w których wypadało nam nocować, 
też nic 
mu się nie ukazywało. Małośmy rozmawiali z sobą, ale jakże nam było dobrze, 
osobliwie 
mnie! Widzę, odżywa moje biedaczysko. Opisać panu nie potrafię, łaskawy panie, 
co ja 
wówczas odczuwałem. Ano, dotarliśmy w końcu do Woroneża. Oczyściliśmy się, 
obmyli i do 
soboru, do świętego wybrańca! Przez całe trzy dni nie wychodziliśmy prawie ze 
świątyni. 
Ileśmy nabożeństw wysłuchali, ile świec nastawiali! I wszystko dobrze, wszystko 
wspaniale. 
Dni — cnotliwe, noce — spokojne; śpi mój Jasza jak dzieciątko. Sam zagadywać do 
mnie 
zaczął. Czasem zapyta: „Nie widzisz nic, ojcze?” — i uśmiecha się. „Nic — mówię 
— nie 
widzę”. — „I ja — powiada — nie widzę”. Czegóż tu jeszcze chcieć? Wdzięczność 
moja dla 
świętego wybrańca nie miała granic.
Trzy dni minęły i mówię do Jakuba: „Teraz, synku, poprawiło się wszystko; los 
się do nas 
uśmiechnął. Jedno pozostaje: wyspowiadaj się, przyjmij komunię. A potem z Bogiem 
do 
domu i odpocząwszy jak należy, i popracowawszy przy gospodarstwie dla 
wzmocnienia sił, 
będzie można zakrzątnąć się, posady poszukać czy jak? Marfa Sawiszna — mówię — 
na 
pewno nam w tym pomoże”. — „Nie — mówi Jakub — po cóż ją niepokoić; a ja jej 
pierścioneczek z rączki świętego Mitrofana zaniosę”. Tu już ja co się zowie 
nabrałem odwagi: 
„Uważaj — mówię — wybieraj srebrny, a nie złoty, nie zaręczynowy”. Zaczerwienił 
się mój 
Jakub i powtórzył tylko, że nie należy jej niepokoić; zresztą na wszystko się od 
razu zgodził. 
Udaliśmy się następnego dnia do soboru, wyspowiadał się mój Jakub — a jak 
przedtem 
modlił się żarliwie! — a potem do komunii przystąpił. Stoję sobie z boku i ziemi 
pod nogami 
nie czuję. Aniołom w niebiosach nie bywa słodziej! Ale patrzę: cóż to znaczy! 
Przyjął Jakub 
komunikant, a nie idzie wypić wina! Stoi plecami do mnie. Podchodzę do niego. 
„Jakubie — 
mówię — czemu stoisz?” A on jak się raptem nie obróci! Uwierzy pan, że 
odskoczyłem w tył, 
tak się przeląkłem! I dawniej miewał twarz straszną, ale teraz stała się jakaś 
zwierzęca, 
przerażająca! Blady jak śmierć, włosy dęba, oczy zezują… Oniemiałem ze strachu. 
Chcę 
mówić — nie mogę, zupełnie zamarłem. A on jak nie rzuci się do wyjścia! Ja za 
nim, a on 
wprost do zajazdu, gdzie nocleg mieliśmy, sakwę na ramię i w nogi. „Dokąd? — 
krzyczę za 
nim. — Jakubie, co się z tobą dzieje? Zaczekaj, zatrzymaj się!” Ale żeby chociaż 
słowem mi 
odpowiedział, pobiegł jak zając, że i dopędzić go nie było żadnego sposobu! I 
tak znikł mi z 
oczu. Zawróciłem na miejscu, wóz wynająłem, a sam trzęsę się cały i tylko tyle 
wymówić 
potrafię: „Boże! Boże!” I nie rozumiem nic, co też to się nam przydarzyło. 
Popędziłem do 
domu, bo myślę, na pewno tam pobiegł. I w rzeczy samej. Na szóstej wiorście za 
miastem 
widzę: kroczy gościńcem. Dogoniłem go, zeskoczyłem z wozu i do niego. „Jasza! 
Jasza!” 
Zatrzymał się, obrócił twarzą do mnie, a oczy wbił w ziemię i usta zacisnął. I 
cokolwiek 
przemawiałem do niego, stoi jak posąg jaki — tyle tylko widać, że oddycha. 
Wreszcie ruszył 
znów przed siebie. Co było robić? Powlokłem się za nim.
Ach, cóż to była za podróż, łaskawy panie! Jak radośnie nam było iść do 
Woroneża, tak 
okropny był powrót! Zacznę mówić do niego, a on aż zębami zgrzyta, tak przez 
ramię — 
wypisz, wymaluj — tygrys albo hiena. Jakim sposobem rozumu wtedy nie straciłem, 
dotąd 
nie pojmuję! I wreszcie którejś nocy w chłopskiej, kurnej chacie — siedział na 
wyżce, nogi 
spuściwszy i rozglądając się po kątach — padłem przed nim na kolana, zapłakałem 
i gorzką 
prośbę zaniosłem do niego. „Nie dobijaj starego ojca do reszty, nie daj mu wpaść 
w rozpacz 
ostateczną, powiedz, co ci się wydarzyło?” Wpatrzył się we mnie, a wyglądało, że 
nie widzi, 
kto przed nim stoi, i raptem przemówił, i to takim głosem, że dotychczas go 
słyszę. „Słuchaj 
— powiada — tatku. Chcesz całą prawdę wiedzieć? Otóż masz ją. Kiedy, pamiętasz, 
przyjąłem komunię i proskurę jeszcze w ustach miałem, raptem on (i to w całości, 
pośród 
białego dnia!) stanął przede mną, jakby spod ziemi wyskoczył, i szepcze (a 
przedtem nigdy 
nic nie mówił), szepcze: «Wypluń i rozetrzyj!» Uczyniłem to: wyplułem i nogą roz 
— tarłem. 
Stało się tedy: zgubiony jestem na wieki, jako że każdą zbrodnię odpuszcza się, 
ale nie 
zbrodnię przeciwko Duchowi Świętemu…”
Powiedziawszy te okropne słowa syn mój zwalił się na wyżkę, a ja padłem na 
polepę. Nogi 
ugięły się pode mną.
Ojciec Aleksy zamilkł na chwilę i oczy zasłonił ręką.
— Wszelako — mówił dalej — po cóż mam pana i siebie dłużej dręczyć. Dobrnęliśmy 
z 
synem do domu i tu niedługo koniec jego nastąpił — utraciłem mego Jakuba! Na 
parę dni 
przed śmiercią nie pił, nie jadł. Wciąż biegał po pokoju tam i z powrotem i 
powtarzał, że taki 
grzech nie może być odpuszczony, lecz jego więcej już nie widział. ..Wydał — 
mówił — 
duszę moją na potępienie, po cóż ma mnie dłużej nawiedzać?” A jak tylko zległ 
mój Jakub, to 
zaraz i przytomność stracił, i tak, bez skruchy, jak czerw nieświadomy, odszedł 
od tego życia 
do życia wieczystego.
A przecież nie mogę uwierzyć, żeby Bóg sądził go podług swoich surowych praw. A 
oprócz tego także dlatego nie chcę w to uwierzyć, że bardzo był piękny, gdy tak 
w trumnie 
leżał; jakby odmłodniał i upodobnił się do dawnego Jakuba. Twarz taka spokojna, 
czysta, 
włosy skręciły się w pierścienie i uśmiech na ustach. Marfa Sawiszna 
przychodziła popatrzeć 
na niego i mówiła to samo. Obstawiła go całego kwiatami i na sercu mu kwiaty 
położyła, i 
kamień nagrobny ufundowała.
I zostałem samotny. Oto dlaczego, łaskawy panie, raczył pan dojrzeć w mojej 
twarzy 
wielki smutek. Nie minie nigdy i minąć nie może.
Chciałem powiedzieć ojcu Aleksemu słowo pociechy, lecz nie znalazłem żadnego.
Wkrótce potem rozstaliśmy się.
Paryż, 1877 r.
Przełożyła Maria Brzozowska
PIEŚŃ TRIUMFUJĄCEJ MIŁOŚCI 
(MDXLII)
Poświęcam Pamięci Gustawa Flauberta
Wagę Du zu irren und
zu traumen!*
Schiller
Oto, co wyczytałem w pewnym starym włoskim rękopisie:
I
Około połowy XVI stulecia w Ferrarze, która kwitła wówczas pod berłem swoich 
znakomitych książąt, opiekunów sztuki i poezji, żyli dwaj młodzieńcy imieniem 
Fabiusz i 
Mucjusz. Latami rówieśni, bliscy krewni, byli niemal nierozłączni; od wczesnego 
dzieciństwa 
związała ich serdeczna przyjaźń. Jednakowy los umocnił ten związek. Obaj 
należeli do 
starodawnych rodów, obaj byli bogaci, niezależni, nieżonaci, ich gusty i 
upodobania były 
podobne. Mucjusz uprawiał muzykę, Fabiusz — malarstwo. Cała Ferrara szczyciła 
się nimi 
jako najpiękniejszą ozdobą dworu, towarzystwa i miasta. Z wyglądu jednak Mucjusz 
i 
Fabiusz nie byli do siebie podobni, choć obaj wyróżniali się harmonijną 
młodzieńczą urodą: 
Fabiusz był wyższy, cerę miał białą, włosy płowe, a oczy błękitne; Mucjusz zaś 
twarz miał 
smagłą, włosy czarne, a w jego ciemnobrązowych oczach nie widać było tego blasku 
wesołości ani na wargach tego życzliwego uśmiechu jak u Fabiusza. Jego gęste 
brwi 
nasuwały się na wąskie powieki, złociste zaś brwi Fabiusza zachodziły 
delikatnymi łukami na 
czyste, gładkie czoło. Mucjusz był także mniej ożywiony w rozmowie. Ale obaj 
przyjaciele 
jednakowo podobali się damom — nie na próżno bowiem byli wzorem rycerskiej 
usłużności i 
szczodrobliwości.
W tych samych latach mieszkała w Ferrarze dziewica o imieniu Waleria. Uważano ją 
za 
jedną z pierwszych piękności miasta, choć widzieć ją można było niezmiernie 
rzadko, 
ponieważ wiodła życie w odosobnieniu i z domu wychodziła tylko do kościoła, a 
także w 
uroczyste święta na przechadzkę. Mieszkała z matką, szlachetnie urodzoną, ale 
niebogatą 
wdową, która nie miała więcej dzieci. Kto tylko ujrzał Walerię, tego mimo woli 
ogarniało 
uczucie podziwu i pełnego miłości szacunku: taką skromnością tchnęła jej postać, 
tak 
nieświadoma zdawała się całej potęgi swych wdzięków. Niektórzy, co prawda, 
uważali, że 
Waleria jest nieco za blada; spojrzenie jej prawie zawsze opuszczonych oczu 
wyrażało pewną 
wstydliwość, a nawet bojaźliwość, jej wargi uśmiechały się rzadko, i to z lekka, 
jej głosu nikt 
chyba nie słyszał. Ale krążyły słuchy, że głos miała przepiękny i że zamknąwszy 
się w swoim 
pokoju wczesnym rankiem, gdy w mieście wszyscy jeszcze spali, lubiła śpiewać 
starodawne 
pieśni przy dźwiękach lutni, na której sama grała. Mimo bladości cery Waleria 
cieszyła się 
kwitnącym zdrowiem i nawet starzy ludzie, patrząc na nią, musieli pomyśleć: .,O, 
jakże 
szczęśliwy będzie ów młodzieniec, dla którego rozwinie się wreszcie ten jeszcze 
ukryty w 
pączku, jeszcze nie tknięty, dziewiczy kwiatek!”
II
Fabiusz i Mucjusz ujrzeli Walerię po raz pierwszy na wspaniałym ludowym 
festynie, 
urządzonym z rozkazu księcia Ercole, syna słynnej Lukrecji Borgii, na cześć 
znakomitych 
wielmożów przybyłych z Paryża na zaproszenie księżny, córki króla francuskiego 
Ludwika 
XII. Waleria siedziała obok matki pośrodku wykwintnej trybuny, wzniesionej 
według 
rysunku Palladia na głównym placu Ferrary dla najczcigodniejszych dam miasta. 
Obaj — 
Fabiusz i Mucjusz — namiętnie zakochali się w Walerii tego samego dnia, a 
ponieważ nigdy 
niczego przed sobą nie ukrywali, więc każdy z nich dowiedział się niebawem, co 
działo się w 
sercu towarzysza. Postanowili, że obaj będą się starali zawrzeć znajomość z 
Waleria, a jeśli 
ona raczy wybrać jednego z nich, to drugi bez szemrania pogodzi się z jej 
postanowieniem. W 
kilka tygodni potem dzięki dobrej sławie, jakiej słusznie obaj zażywali, udało 
im się uzyskać 
wstęp do nie dla wszystkich otwartego domu wdowy, która pozwoliła im przychodzić 
w 
odwiedziny. Od tej chwili mogli prawie co dnia widywać Walerię i wieść z nią 
rozmowy i z 
każdym dniem ogień tlejący w sercach obu młodzieńców rozpalał się coraz żywszym 
płomieniem. Ale Waleria żadnemu z nich nie dawała pierwszeństwa, chociaż ich 
obecność 
niewątpliwie była jej przyjemna. Z Mucjuszem muzykowała, ale więcej rozmawiała z 
Fabiuszem. Wobec niego była mniej nieśmiała. Obaj postanowili wreszcie 
dowiedzieć się 
ostatecznie o swoim losie i posłali Walerii list, w którym prosili ją, by 
dokonała wyboru i 
oświadczyła, komu zechce oddać swoją rękę. Waleria pokazała ten list matce i 
powiedziała 
jej, że jest gotowa pozostać dziewicą, ale jeśli matka uważa, że czas jej 
wstąpić już w związek 
małżeński, to wyjdzie za tego, kogo jej wskaże matka. Czcigodna wdowa uroniła 
łzę na myśl 
o rozłące z ukochanym dzieckiem, nie było jednak powodu, by odmówić konkurentom: 
uważała, że obaj są godni ręki Walerii. Woląc jednak w głębi serca Fabiusza i 
podejrzewając, 
że Walerii on również bardziej się podoba, wybrała dla niej Fabiusza. Następnego 
dnia 
Fabiusz dowiedział się o swoim szczęściu, a Mucjuszowi nie pozostawało nic 
innego, jak 
dotrzymać słowa i pogodzić się z losem.
Tak też uczynił, ale być świadkiem triumfu swojego przyjaciela, swojego rywala — 
nie 
mógł. Niezwłocznie sprzedał większą część majątku i z kilkoma tysiącami dukatów 
ruszył w 
daleką podróż, na Wschód. Żegnając się z Fabiuszem powiedział mu, że nie wróci 
dopóty, 
póki nie poczuje, iż znikły w nim ostatnie ślady namiętności. Ciężko było 
Fabiuszowi 
rozstawać się z przyjacielem dzieciństwa i lat młodzieńczych, ale radosne 
oczekiwanie 
bliskiego szczęścia zagłuszyło niebawem wszelkie inne uczucia i Fabiusz oddał 
się 
całkowicie uniesieniom szczęśliwej miłości.
Niebawem pojął Walerię za żonę i dopiero wtedy w pełni ocenił skarb, jakim udało 
mu się 
zawładnąć. Fabiusz miał piękną willę, otoczoną cienistym parkiem, położoną 
niezbyt daleko 
od Ferrary; przeniósł się tam wraz z żoną i jej matką. Nadeszły wtedy dla nich 
dni radości i 
wesela. Małżeństwo w nowym, urzekającym świetle ukazało całą doskonałość 
Walerii. 
Fabiusz stawał się sławnym malarzem, już nie zwykłym amatorem, lecz mistrzem. 
Matka 
Walerii cieszyła się i dziękowała Bogu, patrząc na szczęśliwe stadło. Cztery 
lata przemknęły 
niepostrzeżenie jak rozkoszny sen. Jednego tylko brakowało młodym małżonkom, 
jedna tylko 
dręczyła ich troska: nie mieli dzieci. Ale nadzieja ich nie opuszczała. Pod 
koniec czwartego 
roku nawiedziło ich wielkie, tym razem prawdziwe nieszczęście: po kilkudniowej 
chorobie 
zmarła matka Walerii.
Wiele łez wylała Waleria, długo nie mogła się pogodzić ze swoją stratą. Ale 
minął jeszcze 
rok, życie znów upomniało się o swoje prawa, popłynęło dawną koleją. Aż wtem, w 
piękny 
letni wieczór, nikogo o tym nie uprzedziwszy, do Ferrary powrócił Mucjusz.
III
Przez całe pięć lat, które minęły od wyjazdu Mucjusza, nikt nie miał o nim 
żadnych 
wiadomości, wszelki słuch o nim zaginął, jak gdyby znikł z powierzchni ziemi. 
Gdy Fabiusz 
spotkał dawnego przyjaciela na jednej z ulic Ferrary, omal nie krzyknął — 
najpierw z 
przestrachu, potem z radości, i natychmiast zaprosił go do swojej willi. Tam, w 
ogrodzie, stał 
oddzielny, przestronny pawilon. Fabiusz zaproponował przyjacielowi, by 
zamieszkał w tym 
pawilonie. Mucjusz chętnie na to przystał i tegoż dnia przeniósł się tam wraz ze 
swoim 
służącym, niemym Malajczykiem, niemym, ale nie głuchym, a nawet, sądząc po 
żywości jego 
spojrzenia, bardzo pojętnym człowiekiem. Malajczyk miał odcięty język. Mucjusz 
przywiózł 
z sobą dziesiątki kufrów napełnionych różnorodnymi drogocennymi przedmiotami, 
które 
zebrał w czasie swoich długich wędrówek. Wałeria ucieszyła się z powrotu 
Mucjusza, on 
także powitał ją przyjaźnie, radośnie, ale spokojnie: widać było, że dotrzymał 
słowa danego 
Fabiuszowi. W ciągu dnia zdążył urządzić się w swoim pawilonie. Z pomocą 
Malajczyka 
rozpakował przywiezione osobliwości: kobierce, tkaniny jedwabne, stroje z 
aksamitu i ze 
złotogłowiu, broń, puchary, półmiski i kubki zdobione emalią, przedmioty ze 
złota i srebra, 
inkrustowane perłami i turkusami, rzeźbione szkatuły z bursztynu i słoniowej 
kości, karafki 
ze szlifowanego szkła, korzenie, kadzidła; skóry zwierzęce, pióra nieznanych 
ptaków i 
mnóstwo innych przedmiotów, których samo przeznaczenie zdawało się tajemnicze i 
niepojęte. Wśród tych drogocennych rzeczy znajdował się naszyjnik z pereł, który 
Mucjusz 
otrzymał od szacha perskiego w zamian za pewną wielką i tajemną przysługę. 
Mucjusz prosił, 
by Waleria pozwoliła mu własnoręcznie zawiesić ten naszyjnik, który wydał się 
jej ciężki, 
dziwnie jakoś ciepły i od razu przylgnął do jej szyi. Pod wieczór, po obiedzie, 
Mucjusz, 
siedząc na tarasie willi w cieniu oleandrów i laurów, zaczął opowiadać o swoich 
przygodach. 
Mówił o oglądanych dalekich krainach, o podobłocznych górach, o pustyniach 
bezwodnych, 
o rzekach podobnych do mórz mówił o ogromnych budowlach i świątyniach, o 
drzewach 
tysiącletnich, o tęczowych kwiatach i ptakach; wymieniał miasta, w których 
przebywał, i 
narody, wśród których gościł. Coś baśniowego tchnęło z samych ich nazw. Mucjusz 
poznał 
cały Wschód; przejechał Persję. Arabię, gdzie konie są szlachetniejsze i 
piękniejsze niż 
wszelkie inne żyjące stworzenia, przeniknął do serca Indii, gdzie ród ludzki 
jest podobny do 
wspaniałych roślin, dotarł aż do granic Chin i Tybetu, gdzie żywy bóg, zwany 
dalajlamą, 
przebywa na ziemi w postaci milczącego człowieka o skośnych oczach. Przedziwne 
były 
opowiadania Mucjusza! Jak zaczarowani słuchali go oboje: Fabiusz i Waleria. 
Właściwie rysy 
twarzy Mucjusza mało się zmieniły: jego smagła już w dzieciństwie płeć teraz 
bardziej 
pociemniała, ogorzała w promieniach mocniej palącego słońca, oczy zdawały się 
głębsze — i 
to wszystko; ale wyraz tej twarzy był teraz inny: skupiona, poważna, nie 
ożywiała się nawet 
wtedy, gdy Mucjusz wspominał o niebezpieczeństwach, na jakie narażał się nocą w 
lasach 
rozbrzmiewających rykiem tygrysów lub w ciągu dnia na pustych drogach, gdzie na 
podróżnych czyhają okrutni fanatycy i duszą ich na cześć potężnej bogini 
żądającej ludzkich 
ofiar. Głos Mucjusza stał się równiejszy, głębszy; ruchy rąk i całego ciała 
utraciły niedbałość 
właściwą Włochom. Z pomocą swojego służącego, niewolniczo mu oddanego, zwinnego 
Malajczyka, Mucjusz pokazał swoim gospodarzom kilka sztuk czarnoksięskich, 
których go 
wyuczyli hinduscy bramini. Ukrywszy się na przykład za kotarą, nagle ukazywał 
się, siedząc 
w powietrzu z podwiniętymi nogami, z lekka oparty koniuszkami palców na pionowo 
ustawionym bambusowym kiju, co niemało zadziwiło Fabiusza. Waleria nawet poczuła 
lęk: 
„Czy to aby nie czarnoksiężnik?” — przyszło jej na myśl. Kiedy zaś, poświstując 
na fleciku, 
zaczął z zamkniętej kobiałki wywoływać oswojone węże, gdy spod pstrej tkaniny 
wyjrzały 
poruszające rozdwojonymi językami ich ciemne płaskie główki, Walerię ogarnęło 
przerażenie 
i poprosiła Mucjusza, by czym prędzej zabrał te wstrętne gady. Przy kolacji 
Mucjusz ugościł 
swoich przyjaciół winem szyraskim z okrągłej butli o smukłej szyjce; niezwykle 
wonne i 
mocne wino, złocistej, zielono mieniącej się barwy, połyskiwało zagadkowo, 
nalane w 
maleńkie jaspisowe czarki. W smaku nie przypominało win europejskich; było 
słodkie i 
korzenne, a sączone powoli, małymi łykami, wzbudzało w całym ciele uczucie 
miłego 
odrętwienia. Mucjusz zmusił Fabiusza i Walerię, by skosztowali po czarce, i 
wypił sam. Nad 
czarką Walerii pochylił się, coś wyszeptał i strzepnął palcami. Waleria to 
zauważyła, ale 
ponieważ w zachowaniu się Mucjusza, w jego gestach, w ogóle było coś obcego i 
niezwyczajnego, pomyślała więc sobie tylko: „Czy też on nie przyjął przypadkiem 
w Indiach 
jakiej nowej wiary, a może tam u licha takie obyczaje?” Potem, po chwili 
milczenia, spytała 
go, czy podczas swojej podróży zajmował się muzyką. W odpowiedzi Mucjusz kazał 
Malajczykowi przynieść skrzypce hinduskie. Były podobne do skrzypiec używanych w 
Europie, tylko zamiast czterech miały trzy struny; pudło było obciągnięte 
błękitnawą skórą 
węża, cienki bambusowy smyczek miał kształt półokrągły, a na samym jego końcu 
błyszczał 
zaostrzony diament. Mucjusz zagrał najpierw kilka tęsknych, jak mówił, ludowych 
pieśni, 
dziwnie, a nawet dziko brzmiących dla włoskiego ucha; dźwięk metalicznych strun 
był 
żałobny i słaby. Ale gdy rozpoczął ostatnią pieśń, wówczas ten sam dźwięk nagle 
się 
wzmocnił, zadrgał dźwięcznie i silnie; spod szeroko prowadzonego smyczka 
popłynęła 
namiętna melodia, gnąc się wdzięcznie, niby ów wąż, którego skóra pokrywała 
pudło 
skrzypiec, I taki ogień, taka triumfalna radość płonęły w tej melodii, że i 
Fabiuszowi, i 
Walerii lęk ścisnął serca, a w oczach stanęły łzy… Mucjusz z pochyloną, 
przyciśniętą do 
skrzypiec głową, z pobladłymi policzkami, z brwiami ściągniętymi tak, że 
tworzyły jedną 
linię, zdawał się jeszcze bardziej skupiony i poważny. Diament na końcu smyczka 
rzucał w 
ruchu tęczowe iskry, jak gdyby rozgorzał ogniem tej niezwykłej pieśni. Gdy 
Mucjusz 
skończył i wciąż jeszcze mocno ściskając pudło skrzypiec między podbródkiem i 
ramieniem, 
opuścił rękę, w której trzymał smyczek, Fabiusz wykrzyknął: „Co takiego? Co nam 
grałeś?” 
Waleria nie wyrzekła słowa, ale zdawało się, że całą swoją istotą powtarza 
pytanie męża. 
Mucjusz położył skrzypce na stole i z lekka wstrząsnąwszy głową, przemówił z 
uprzejmym 
uśmiechem. „To? Tę melodię… Tę pieśń usłyszałem pewnego razu na Cejlonie. 
Uchodzi tam, 
wśród prostego ludu, za pieśń szczęśliwej, odwzajemnionej miłości”. — „Zagraj ją 
raz 
jeszcze” — wyszeptał Fabiusz. — „Nie, tego nie wolno powtarzać — odparł Mucjusz. 
— Już 
późno. Signora Waleria powinna odpocząć i na mnie już czas, jestem znużony”. 
Przez cały 
dzień Mucjusz zachowywał się wobec Walerii z szacunkiem i z prostotą, jak dawny 
przyjaciel, ale żegnając się uścisnął jej dłoń mocno, uchwycił ją palcami i tak 
uparcie 
wpatrywał się w twarz Walerii, że choć nie uniosła powiek, poczuła ten wzrok na 
swoich 
nagle zarumienionych policzkach. Nie powiedziała Mucjuszowi ani słowa, ale 
wyszarpnęła 
dłoń, a gdy się oddalił, spojrzała na drzwi, przez które wyszedł. Przypomniała 
sobie, że lękała 
się go już dawniej, i teraz znowu ogarnęły ją wątpliwości. Mucjusz odszedł do 
swojego 
pawilonu, małżonkowie udali się do sypialni.
IV
Waleria nieprędko usnęła. Krew jej burzyła się cicho i słodko, a w skroniach z 
lekka 
szumiało od tego mocnego wina, jak sądziła, a może i od opowiadań Mucjusza, od 
jego gry 
na skrzypcach… Nad ranem wreszcie usnęła i przyśnił się jej niezwykły sen.
Wydało jej się, że wstępuje do obszernej, nisko sklepionej komnaty. Takiej 
komnaty nie 
widziała nigdy w życiu. Wszystkie ściany wyłożone niewielkimi błękitnymi kaflami 
w złote 
desenie; smukłe, rzeźbione słupy wydają się półprzeźroczyste. Bladoróżowe 
światło zewsząd 
przesącza się do komnaty, opromieniając tajemniczym i monotonnym blaskiem 
wszystkie 
przedmioty; na wąskim kobiercu pośrodku gładkiej jak zwierciadło posadzki leżą 
poduszki ze 
złotogłowiu. W rogach ledwo dostrzegalnie dymią wysokie kadzielnice, 
przedstawiające 
dziwaczne zwierzęta; okien nie ma; drzwi zawieszone aksamitną kotarą niemo 
czernieją w 
głębi ściany. I nagle kotara porusza się z lekka, rozsuwa… i wchodzi Mucjusz. 
Kłania się, 
rozwiera ramiona, śmieje się… Jego twarde ręce obejmują kibić Walerii, jego 
suche wargi 
palą ją całą… Waleria pada na wznak na poduszki.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jęcząc z przerażenia Waleria ocknęła się po długich wysiłkach. Jeszcze nie 
zdając sobie 
sprawy, gdzie jest i co się z nią dzieje, uniosła się na łóżku, spojrzała 
dokoła. Dreszcz 
przebiegł jej ciało. Obok niej leżał Fabiusz. Spał, ale jego twarz w blasku 
zaglądającego w 
okna okrągłego i jasno świecącego księżyca była blada jak twarz trupa, 
smutniejsza niż twarz 
umarłego. Waleria zbudziła męża i gdy tylko Fabiusz na nią spojrzał, zawołał: 
„Co ci jest?” 
— „Miałam… miałam straszny sen” — wyszeptała wzdrygając się Waleria.
Ale w tej właśnie chwili od strony pawilonu przypłynęły donośne dźwięki i oboje, 
Fabiusz 
i Waleria, poznali melodię, którą grał im Mucjusz, nazywając ją pieśnią 
triumfującej miłości. 
Fabiusz ze zdumieniem spojrzał na Walerię: przymknęła powieki, odwróciła się i 
oboje, 
wstrzymując oddech, wysłuchali pieśni do końca. Gdy zamarł ostatni dźwięk, 
księżyc skrył 
się za obłokiem, w pokoju nagle pociemniało. Małżonkowie opuścili głowy na 
poduszki nie 
przemówiwszy do siebie ani słowa i żadne z nich nie spostrzegło, kiedy drugie 
zasnęło.
V
Następnego ranka Mucjusz zjawił się na śniadanie; wydawał się zadowolony i 
wesoło 
powitał Walerię. Odpowiedziała mu nieco zmieszana, spojrzała na niego ukradkiem 
i ogarnął 
ją strach na widok tej zadowolonej, wesołej twarzy, tych przenikliwych i pełnych 
ciekawości 
oczu. Mucjusz znów zaczął opowiadać, ale Fabiusz przerwał mu przy pierwszym 
słowie.
— Widocznie nie mogłeś zasnąć na nowym miejscu? Słyszeliśmy, jak grałeś 
wczorajszą 
pieśń.
— Doprawdy? Słyszeliście? — rzekł Mucjusz. — Rzeczywiście, grałem. Ale przedtem 
spałem i miałem dziwny sen.
Waleria spojrzała przenikliwie.
— Cóż to za sen? — zapytał Fabiusz.
— Śniło mi się — odparł Mucjusz, nie spuszczając oczu z Walerii — że wstępuję do 
obszernej komnaty, urządzonej na sposób wschodni. Rzeźbione słupy wspierały 
strop, ściany 
były pokryte kaflami i choć nic było ani okien, ani świec, całą komnatę 
wypełniał różowy 
blask, zupełnie jakby była zbudowana z kryształu. W rogach dymiły chińskie 
kadzielnice, na 
podłodze na wąskim kobiercu leżały poduszki ze złotogłowiu. Wszedłem przez drzwi 
zawieszone kotarą, a w drzwiach przeciwległych zjawiła się kobieta, którą 
niegdyś kochałem. 
1 wydała mi się tak piękna, że cały rozgorzałem dawną miłością…
Mucjusz umilkł znacząco. Waleria siedziała nieruchomo i tylko bladła z wolna, a 
oddech 
jej stawał się głębszy.
Wówczas — ciągnął Mucjusz — zbudziłem się i zagrałem tę pieśń.
— Ale kim była ta kobieta? — spytał Fabiusz.
— Kim była? To żona pewnego Hindusa, spotkałem ją w Delhi. Nie ma jej już wśród 
żywych. Umarła.
— A mąż? — spytał Fabiusz, sam nie wiedząc, po co się o to pyta.
— Mąż podobno także umarł. Straciłem ich oboje z oczu.
— To dziwne! — zauważył Fabiusz. — Moja żona miała tej nocy także niezwykły sen 
(Mucjusz uważnie przyjrzał się Walerii), którego mi nie opowiedziała — dorzucił.
Ale w tej chwili Waleria wstała i wyszła z pokoju. Natychmiast po śniadaniu 
Mucjusz 
także odszedł, oświadczając, że musi jechać w rozmaitych sprawach do Ferrary i 
że nie wróci 
przed wieczorem.
VI
Na kilka tygodni przed przyjazdem Mucjusza Fabiusz zaczął malować portret żony, 
na 
którym przedstawił ją z emblematami świętej Cecylii. Fabiusz dokonał wielkich 
postępów w 
swojej sztuce. Słynny Luini, uczeń Leonarda da Vinci, przyjeżdżał do niego do 
Ferrary i 
pomagając własnymi radami, przekazywał mu także wskazówki swojego wielkiego 
nauczyciela. Portret był prawie gotów. Pozostawało tylko wykończyć twarz kilkoma 
pociągnięciami pędzla i Fabiusz słusznie mógłby się poszczycić swoim dziełem. 
Gdy 
Mucjusz wyruszył do Ferrary, Fabiusz udał się do pracowni, gdzie zazwyczaj 
czekała na 
niego Waleria, ale Walerii nie było; zawołał, nikt nie odpowiedział. Ogarnął go 
dziwny 
niepokój, zaczął jej szukać. W domu jej nie było; pobiegł do ogrodu i tam, w 
jednej z 
najbardziej oddalonych alei, ujrzał Walerię. Z głową opuszczoną na piersi, ze 
skrzyżowanymi 
na kolanach rękami siedziała na ławce, a za nią, widoczny na tle ciemnej zieleni 
cyprysu, 
marmurowy satyr z twarzą wykrzywioną złośliwym uśmiechem przykładał piszczałkę 
do 
wydatnych warg. Waleria wyraźnie ucieszyła się ujrzawszy męża, a na jego pełne 
trwogi 
pytania odparła, że ją trochę boli głowa, ale to nic, że zaraz będzie pozować do 
portretu. 
Fabiusz zaprowadził ją do pracowni, usadowił w odpowiedniej pozie i zaczął 
malować. Ale 
ku wielkiemu swojemu strapieniu w żaden sposób nie mógł wykończyć twarzy tak, 
jak tego 
pragnął. Nie dlatego, że twarz Walerii była nieco blada i wydawała się znużona, 
nie. Lecz 
Fabiusz nie znajdował dziś w niej tego czystego, świętego wyrazu, który tak mu 
się podobał i 
naprowadził go na myśl, by przedstawić Walerię na obrazie jako świętą Cecylię. W 
końcu 
rzucił pędzel, powiedział żonie, że brak mu nastroju i że ona też powinna się 
położyć, jeśli 
bowiem sądzić z wyglądu, źle się chyba czuje, i odstawił sztalugi z obrazem, 
odwracając go 
ku ścianie. Waleria przyznała mu rację, że powinna wypocząć, i powtórzywszy 
swoją skargę 
na ból głowy poszła do sypialni.
Fabiusz został w pracowni. Czuł dziwny, niepojęty niepokój. Pobyt Mucjusza pod 
jego 
dachem, pobyt, który on, Fabiusz, sam na nim wymógł, teraz go krępował. Wcale 
nie dlatego, 
by Fabiusz był zazdrosny — czyż można było być zazdrosnym o Walerię? — ale 
dlatego, że 
w swoim przyjacielu nie poznawał dawnego Mucjusza. Wszystko obce, niewiadome, 
nowe, 
co Mucjusz wyniósł ze sobą z tych odległych krain i co, zdawało się, zapadło mu 
głęboko w 
duszę, wszystkie te magiczne sztuki, pieśni, dziwaczne napoje, ten niemy 
Malajczyk, a nawet 
ów zapach korzenny, którym pachniał ubiór Mucjusza, jego włosy, jego oddech, 
wszystko to 
wywoływało w Fabiuszu uczucie podobne do nieufności, ba, nawet do lęku. Dlaczego 
właściwie ten Malajczyk, podając do stołu, tak bacznie i niemiło się w niego 
wpatruje? 
Doprawdy, ktoś mógłby pomyśleć, że Malajczyk rozumie po włosku! Mucjusz 
opowiadał o 
nim, że poświęcając swój język, ów Malajczyk złożył wielką ofiarę i za to włada 
teraz 
potężną siłą. Cóż to za siła? I w jaki sposób mógł ją uzyskać za cenę języka? 
Wszystko to jest 
bardzo dziwne! Zupełnie niezrozumiałe! Fabiusz wszedł do sypialni. Waleria 
leżała na łożu 
ubrana, ale nie spała. Wzdrygnęła się, słysząc odgłos kroków, a potem ucieszyła 
się na widok 
męża, tak samo jak przedtem w ogrodzie. Fabiusz siadł przy łożu, ujął dłoń 
Walerii i po 
chwili milczenia spytał, jaki to niezwykły sen przestraszył ją minionej nocy. I 
czy był to sen 
podobny do tego, o jakim opowiadał Mucjusz. Waleria zarumieniła się i rzekła 
pośpiesznie: 
„O nie! nie! Widziałam… jakiegoś potwora, który chciał mnie rozszarpać”. — 
„Potwora? 
Czy w ludzkiej postaci?” — zapytał Fabiusz. — „Nie, to było zwierzę… zwierzę!” — 
I 
Waleria odwróciła się, kryjąc płonącą twarz w poduszkach. Fabiusz chwilę jeszcze 
trzymał 
dłoń żony w swoim ręku; w milczeniu uniósł ją ku wargom i wyszedł.
Niewesoło minął ten dzień dla obojga małżonków. Zdawało się, że coś ciemnego 
zawisło 
nad ich głowami, ale co to było, tego nie potrafili nazwać. Pragnęli być ze 
sobą, zupełnie 
jakby groziło im jakieś niebezpieczeństwo, ale co mają sobie powiedzieć, tego 
nie wiedzieli. 
Fabiusz próbował malować, czytać Ariosta, którego poemat, niedawno właśnie 
sprowadzony 
do Ferrary, był już sławny w całej Italii. Ale nic się nie udawało. Późno, ku 
samej wieczerzy, 
powrócił Mucjusz.
VII
Wydawał się spokojny i zadowolony, lecz opowiadał mało, raczej wypytywał 
Fabiusza o 
dawnych wspólnych znajomych, o wyprawę niemiecką, o cesarza Karola. Mówił, że 
pragnąłby pojechać do Rzymu, aby ujrzeć nowego papieża. Znowu chciał częstować 
Walerię 
szyraskim winem, a gdy odmówiła, rzekł jakby do siebie: „Teraz to już 
niepotrzebne”. 
Wróciwszy z żoną do sypialni, Fabiusz niebawem zasnął, a gdy się zbudził w 
godzinę 
później, przekonał się, że nikt nie dzieli z nim łoża. Walerii nie było. Szybko 
wstał i w tej 
samej chwili ujrzał żonę wchodzącą w nocnym stroju z ogrodu do sypialni. Księżyc 
świecił 
jasno, choć niedawno spadł drobny deszczyk. Z zamkniętymi oczyma, z wyrazem 
tajemnego 
lęku na nieruchomej twarzy Waleria zbliżyła się do łoża i dotykając go po omacku 
wyciągniętymi przed siebie rękami, położyła się spiesznie i w milczeniu. Fabiusz 
zwrócił się 
do niej z zapytaniem, ale nie odpowiedziała. Zdawało się, że śpi. Dotknął jej i 
poczuł na jej 
bieliźnie, na jej włosach, krople deszczu, a na obnażonych stopach — ziarenka 
piasku. Wtedy 
zerwał się i wybiegł przez uchylone drzwi do ogrodu. Jasne światło księżyca 
zalewało 
wszystko dokoła. Fabiusz spojrzał i zobaczył na piasku ścieżki podwójne ślady 
stóp — jedna 
para była bosa — ślady wiodły ku altance z jaśminów stojącej na uboczu, między 
pawilonem 
i domem. Fabiusz zatrzymał się bezradny. Wtem znowu rozległy się dźwięki pieśni, 
którą już 
słyszał minionej nocy. Wzdrygnął się, wbiegł do pawilonu. Na środku stał Mucjusz 
i grał na 
skrzypcach. Fabiusz rzucił się ku niemu.
— Byłeś w ogrodzie, wychodziłeś, twoja odzież jest mokra od deszczu!
— Nie… nie wiem… zdaje się… nie wychodziłem — z namysłem odpowiedział Mucjusz, 
jakby zdziwiony zjawieniem się Fabiusza i jego podnieceniem.
Fabiusz chwycir go za rękę.
— Dlaczego grasz tę melodię? Czy znowu miałeś sen?
Mucjusz spoglądał na Fabiusza z tym samym zdziwieniem i milczał .
— Odpowiadaj!
Miesiąc krągły w niebie lśni.
Rzeka błyszczy niby żmija.
Druh się zbudził, a wróg śpi!
Jastrząb w kurkę szpony wpija!
Pomóż mi!
— śpiewnie wymamrotał Mucjusz, jakby nieprzytomny.
Fabiusz cofnął się o dwa kroki, wlepił w Mucjusza wzrok, zawahał się i wrócił do 
domu, 
do sypialni.
Z głową opuszczoną na ramię, z bezsilnie rozrzuconymi rękami, Waleria spała 
ciężkim 
snem. Fabiusz nieprędko się jej dobudził, ale gdy tylko go ujrzała, rzuciła mu 
się na szyję i 
objęła drżącymi dłońmi; dygotała na całym ciele.
— Co ci się stało, moja droga, co ci się stało? — powtarzał Fabiusz, starając 
się ją 
uspokoić. Ale ona omdlewała na jego piersi.
— Ach, jakie straszne śnią mi się sny — szeptała, tuląc się do niego. Fabiusz 
chciał ją 
zapytać, ale ona tylko się wzdrygnęła.
Poranna zorza zarumieniła szyby, gdy Waleria usnęła wreszcie w jego objęciach.
VIII
Rankiem następnego dnia Mucjusz znikł. Waleria powiedziała mężowi, że zamierza 
wybrać się do pobliskiego klasztoru, gdzie mieszkał jej spowiednik, stary, 
czcigodny mnich, 
do którego żywiła bezgraniczne zaufanie. Na pvtanie Fabiusza odparła, że pragnie 
spowiedzią 
ulżyć swojej duszy, obarczonej niezwykłymi wrażeniami ostatnich dni. Patrząc na 
wychudzoną twarz Walerii, słysząc jej znużony głos, Fabiusz sam pochwalił ten 
zamiar: 
czcigodny ojciec Lorenzo mógł dać jej pożyteczną radę, rozwiać jej wątpliwości. 
Pod opieką 
czterech służących Waleria wyruszyła do klasztoru, a Fabiusz został w domu i do 
powrotu 
żony przechadzał się po ogrodzie, starając się zrozumieć, co się z nią dzieje, i 
odczuwając 
ustawiczny lęk i gniew, i ból nieokreślonych podejrzeń. Nieraz wchodził do 
pawilonu, ale 
Mucjusz nie wracał, a Malajczyk patrzył na Fabiusza tępym wzrokiem, pokornie 
pochyliwszy 
głowę, z głęboko — tak przynajmniej wydawało się Fabiuszowi — z głęboko ukrytym 
uśmieszkiem na brązowej twarzy. Tymczasem Waleria na spowiedzi opowiedziała 
wszystko 
ojcu Lorenzo, nie tyle wstydząc się, co odczuwając lęk. Mnich wysłuchał jej 
uważnie, dał jej 
błogosławieństwo, odpuścił mimowolny grzech, a sam pomyślał: „Czarnoksięstwo, 
diabelskie 
czary… tego nie można tak zostawić”, i wraz z Waleria udał się do jej domu, 
pragnąc niby to 
ostatecznie ją uspokoić i pocieszyć. Na widok mnicha Fabiusz z lekka się 
zaniepokoił, ale 
doświadczony starzec wcześniej już obmyślił, jak powinien postąpić. Zostawszy 
sam na sam 
z Fabiuszem nie zdradził oczywiście tajemnicy spowiedzi, jednak polecił mu, aby, 
gdy tylko, 
to będzie możliwe, usunął z domu gościa, który swoimi opowiadaniami, pieśniami, 
całym 
swoim zachowaniem, niepokoi wyobraźnię Walerii. A przy tym, jak sądził starzec, 
Mucjusz 
zdaje się już dawniej nie był całkiem niezachwiany w wierze, przebywając zaś tak 
długo w 
krainach nie opromienionych blaskiem chrześcijaństwa, mógł wynieść stamtąd 
zarazę 
fałszywych nauk, a nawet zapoznać się z tajemnicami magii, dlatego, choć stara 
przyjaźń 
domaga się swoich praw, rozumna ostrożność nakazuje konieczność rozłąki. Fabiusz 
zgodził 
się całkowicie z czcigodnym mnichem. Waleria aż się rozpromieniła, gdy mąż 
oznajmił jej 
radę spowiednika, po czym odprowadzony serdecznymi podziękowaniami obojga 
małżonków 
ojciec Lorenzo z sowitymi podarkami dla klasztoru i dla biednych ruszył do domu.
Fabiusz zamierzał natychmiast po wieczerzy rozmówić się z Mucjuszem, ale dziwny 
jego 
gość nie wrócił na wieczerzę. Wówczas Fabiusz postanowił odłożyć tę rozmowę do 
następnego dnia i oboje małżonkowie udali się do swojej łożnicy.
IX
Waleria niebawem usnęła, ale Fabiusz nie mógł zasnąć. Wśród ciszy nocnej 
wyraźnie 
rysowało mu się wszystko, co widział i co odczuwał. Jeszcze uparciej zadawał 
sobie pytania, 
na które przedtem nie znajdował odpowiedzi. Czy naprawdę Mucjusz został 
czarnoksiężnikiem i czy przypadkiem nie otruł Walerii? Waleria jest chora, ale 
na co? Gdy 
tak oddawał się ciężkiej zadumie, oparłszy głowę na dłoni i wstrzymując 
wzburzony oddech, 
księżyc znowu wypłynął na bezchmurne niebo, a wraz z jego promieniami od strony 
pawilonu przez półprzeźroczyste szyby — a może to tylko wydawało się Fabiuszowi 
— 
zaczęło przesączać się tchnienie podobne lekkiej, wonnej strudze, rozległ się 
natarczywy, 
namiętny szept i właśnie w tej samej chwili Fabiusz spostrzegł, że Waleria 
zaczyna się z 
lekka poruszać. Zerwał się, patrzy: Waleria uniosła się na łożu, opuściła na 
posadzkę wpierw 
jedną, potem drugą nogę i niby lunatyczka, spoglądając martwo przed siebie 
zamglonymi 
oczyma, z wyciągniętymi rękami kroczyła w stronę drzwi wiodących do ogrodu. 
Fabiusz 
natychmiast pobiegł ku przeciwległym drzwiom i szybko ominąwszy węgieł domu 
chciał 
przytrzymać drzwi wiodące do ogrodu. Ledwo zdążył chwycić za klamkę, gdy poczuł, 
że ktoś 
stara się otworzyć drzwi od wewnątrz, że na nie napiera coraz silniej, a potem 
rozległ się 
trwożny jęk.
„Ale przecież Mucjusz nie wrócił z miasta?” — błysnęła mu myśl i rzucił się w 
stronę 
pawilonu. I cóż ujrzał?
Naprzeciw niego, drogą zalaną jasnym światłem księżycowych promieni, szedł 
również 
jakby w lunatycznym śnie, tak samo wyciągając przed siebie ręce, z tak samo 
nieruchomymi 
oczyma — Mucjusz. Fabiusz podbiegł do niego, ale ten, nie spostrzegając go, 
kroczył 
miarowo, a jego nieruchoma twarz śmiała się w świetle księżyca jak twarz 
Malajczyka. 
Fabiusz chciał zawołać go po imieniu, ale w tej chwili usłyszał, że za nim, za 
jego plecami, 
stuknęło w domu okno. Obejrzał się za siebie.
Rzeczywiście: okno sypialni rozwarło się szeroko, a w oknie z nogą uniesioną nad 
parapetem stała Waleria… jej ręce jakby szukały Mucjusza… jej ciało kłoniło się 
ku niemu…
Fala gwałtownej wściekłości wezbrała w piersi Fabiusza. „Przeklęty 
czarnoksiężnik!” — 
krzyknął przeraźliwie i schwyciwszy Mucjusza jedną ręką za gardło, drugą po 
omacku 
odszukał zatknięty za pasem sztylet i po samą rękojeść wbił ostrze w jego bok.
Mucjusz wydał przenikliwy krzyk i przycisnąwszy dłonią ranę pobiegł, potykając 
się, z 
powrotem do pawilonu. Ale w tej samej chwili, gdy Fabiusz ugodził go sztyletem, 
taki sam 
przenikliwy okrzyk wydała Waleria i jak podcięta runęła na ziemię.
Fabiusz podbiegł ku niej, dźwignął ją, zaniósł na łoże, przemówił do niej. Długo 
leżała 
nieruchomo, ale wreszcie otworzyła oczy, westchnęła głęboko i radośnie jak 
człowiek dopiero 
co uratowany od niechybnej śmierci; ujrzała męża i owinąwszy mu ręce wokół szyi 
przywarła 
do jego piersi: „Ty, ty, to ty” — szeptała. Niebawem uścisk jej się rozluźnił, 
głowa opadła na 
poduszki i wyszeptawszy z błogim uśmiechem: „Chwała Bogu, wszystko skończone… 
Ale 
taka jestem zmęczona!” — Waleria zasnęła mocnym, spokojnym snem.
X
Fabiusz usiadł obok jej łoża i nie spuszczając wzroku z bladej i wychudłej, ale 
już 
spokojnej twarzy Walerii zaczął rozmyślać o tym, co zaszło, a także o tym, jak 
powinien teraz 
postąpić! Co począć? Jeśli zabił Mucjusza — a przypomniawszy sobie, jak głęboko 
weszło 
ostrze sztyletu, nie mógł o tym wątpić — jeśli zabił Mucjusza, to przecież nie 
będzie można 
tego ukryć! Należało zawiadomić księcia, sędziów… Ale jak wyjaśnić, jak 
opowiedzieć tak 
niepojętą sprawę? On, Fabiusz, zabił we własnym domu swojego krewnego, swojego 
najlepszego przyjaciela! Zaczną wypytywać: dlaczego? z jakiej przyczyny? A jeśli 
Mucjusz 
nie został zabity? Fabiusz nie był w stanie znieść dłużej tej niepewności i 
przekonawszy się, 
że Waleria śpi, wstał ostrożnie z fotela, wyszedł z domu i ruszył w stronę 
pawilonu. Panowała 
tam zupełna cisza, tylko w jednym oknie widniało światło. Z zamierającym sercem 
Fabiusz 
otworzył drzwi zewnętrzne (pozostał na nich ślad zakrwawionych palców, a na 
piasku ścieżki 
czerniały krople krwi), minął pierwszy, ciemny, pokój i zatrzymał się w progu 
osłupiały ze 
zdumienia. Na środku pokoju, na perskim kobiercu, wsparty na poduszce ze 
złotogłowiu, 
okryty szerokim czerwonym szalem w czarne wzory leżał wyciągnięty Mucjusz. Jego 
żółta 
jak wosk twarz z zamkniętymi oczyma, ze zsiniałymi powiekami, była zwrócona ku 
sufitowi; 
oddech był niedostrzegalny: Mucjusz wydawał się martwy. U jego stóp, również 
owinięty w 
czerwony szal, klęczał Malajczyk. W lewej ręce trzymał gałązkę nieznanej rośliny 
podobnej 
do paproci i pochyliwszy się nieco, wpatrywał się z natężeniem w swojego pana. 
Niewielka 
pochodnia zatknięta w podłogę płonęła zielonkawym ogniem i ona tylko oświetlała 
pokój. 
Płomień nie chwiał się ani nie dymił. Gdy Fabiusz wszedł, Malajczyk nie poruszył 
się, nawet 
nie drgnął, tylko rzucił na niego spojrzenie i znowu utkwił je w Mucjuszu. Co 
pewien czas 
podnosił i opuszczał gałązkę, potrząsał nią w powietrzu, a jego nieme wargi 
powoli 
rozchylały się i poruszały, jak gdyby wymawiając bezdźwięczne słowa. Na 
podłodze, między 
Malajczykiem i Mucjuszem, leżał sztylet, którym Fabiusz zadał cios swojemu 
przyjacielowi. 
Malajczyk uderzył raz gałązką w okrwawione ostrze. Minęła minuta… potem druga… 
Fabiusz zbliżył się do Malajczyka i nachyliwszy się spytał półgłosem: „Czy 
umarł?” 
Malajczyk pochylił głowę i wyciągnąwszy spod szala prawą rękę rozkazującym 
gestem 
wskazał drzwi. Fabiusz chciał powtórzyć swoje pytanie, ale ręka powtórzyła 
rozkazujący ruch 
i Fabiusz, choć zdziwiony i oburzony, posłusznie wyszedł z pokoju.
XI
Fabiusz chciał się doczekać przebudzenia Walerii i pojechać do Ferrary, gdy 
nagle ktoś 
leciutko zapukał w drzwi sypialni. Wyszedł i ujrzał przed sobą swojego starego 
majordomusa, 
Antonia. „Signor — zaczął staruszek — Malajczyk oświadczył nam przed chwilą, że 
signor 
Mucjusz zaniemógł i pragnie ze wszystkimi swoimi rzeczami przenieść się do 
miasta; dlatego 
prosi, by pan dał ludzi, którzy by pomogli ułożyć rzeczy, i żeby koło południa 
posłano mu 
juczne i wierzchowe konie, a także kilku ludzi dla eskorty. Czy pan pozwala?” — 
„Malajczyk 
ci to oświadczył? — spytał Fabiusz. — Jak to? Przecież jest niemy”. — „Signor, 
oto ćwiartka 
papieru, na której to wszystko napisał w naszej mowie, zupełnie poprawnie”. — „I 
mówisz, 
że Mucjusz jest chory?” — „Tak, bardzo ciężko chory i nie można go widzieć”. — 
„A czy nie 
posłano po doktora?” — „Nie, Malajczyk nie pozwolił”. — „I to napisał ci 
Malajczyk?” — 
„Tak”. Fabiusz zamilkł. „No, cóż, wydaj wszystkie potrzebne polecenia” — rzekł 
na: koniec. 
Antonio odszedł.
Fabiusz pełen niepewności patrzał za oddalającym się sługą. „A więc — pomyślał — 
żyje”. I nie wiedział, czy ma się cieszyć, czy martwić. Jest chory? Ale przed 
kilkoma 
godzinami widział przecież przed sobą trupa.
Wrócił do sypialni. Waleria zbudziła się i uniosła głowę. Małżonkowie wymienili 
długie, 
znaczące spojrzenie. „Nie ma go już?” — spytała nagle Waleria. Fabiusz drgnął. 
„Jak to? 
Czyżbyś?…” — „Czy odjechał?” — pytała dalej. Fabiuszowi spadł kamień z serca. 
„Nie, 
jeszcze nie, ale dziś odjedzie”. — „I ja już go nigdy, nigdy nie zobaczę?” — 
„Nigdy”. — „I te 
sny już się nie powtórzą?” — „Nie”. Waleria znów radośnie odetchnęła. Uśmiech 
szczęścia 
pojawił się na jej wargach. Wyciągnęła do męża obie ręce. „I nie będziemy już 
nigdy o nim 
mówili, nigdy, słyszysz, mój miły? Nawet nie wyjdę z pokoju, nim on nie 
wyjedzie. A teraz 
przyślij mi moje służebnice. Ach tak, poczekaj, zabierz to — Waleria wskazała 
naszyjnik z 
pereł leżący na nocnym stoliku, naszyjnik podarowany jej przez Mucjusza — i 
wrzuć 
natychmiast do naszej najgłębszej studni! Obejmij mnie, jestem twoją Waleria, i 
nie 
przychodź do mnie, nim on nie odjedzie”. Fabiusz wziął naszyjnik — wydało mu 
się, że perły 
ściemniały — i spełnił polecenie żony. Potem zaczął bez celu przechadzać się po 
ogrodzie, z 
oddali spoglądając w stronę pawilonu, gdzie już zaczęła krzątać się służba, 
pakując rzeczy 
Mucjusza. Ludzie wynosili kufry, juczyli konie, ale Malajczyka między nimi nie 
było. 
Fabiusza nieodparcie ciągnęło, by raz jeszcze popatrzeć, co się dzieje w 
pawilonie. 
Przypomniał sobie, że w tylnej jego ścianie znajdowały się sekretne drzwi, przez 
które można 
było się dostać do pokoju, gdzie rano leżał Mucjusz. Podkradł się więc ku tym 
drzwiom — 
były nie zamknięte — i rozchyliwszy ciężką kotarę, z wahaniem spojrzał w głąb 
pokoju.
XII
Mucjusz nie leżał już na dywanie. Odziany w strój podróżny siedział w fotelu, 
ale 
wydawał się martwy, tak samo jak wtedy, gdy Fabiusz był tu po raz pierwszy. 
Stężała głowa 
zwaliła się na oparcie fotela, a wyciągnięte, płasko spoczywające dłonie żółciły 
się na 
kolanach. Pierś była nieruchoma. Obok fotela, na podłodze zasypanej zeschłymi 
trawami, 
stało kilka płytkich miseczek, napełnionych ciemnym płynem wydającym silny, 
prawie 
duszący zapach, zapach piżma. Wokół każdej miseczki owinęła się, z rzadka 
łyskając złotymi 
oczkami, niewielka żmijka miedzianego koloru; a na wprost Mucjusza, dwa kroki 
przed nim, 
wyrastała spowita w barwną opończę ze złotogłowiu, przepasaną tygrysim ogonem, 
smukła 
postać Malajczyka w wysokiej rogatej tiarze na głowie. Ale Malajczyk nie był 
nieruchomy. 
To nabożnie pochylał się jak w modlitwie, to znów prostował się na całą swoją 
wysokość, 
stawał nawet na palcach; to szerokim miarowym gestem rozkładał ręce, to znów 
natarczywie 
wyciągał je w kierunku Mucjusza, i wydawało się, że nimi wygraża czy też 
rozkazuje; 
zmarszczył brwi i tupał nogą. Było widoczne, że wszystkie te ruchy kosztowały go 
niemało 
wysiłku, a nawet sprawiały mu cierpienie; dyszał ciężko, pot spływał mu z 
twarzy. Wtem 
zamarł w miejscu, nabrał oddechu i zmarszczywszy czoło wyprężył i ściągnął ku 
sobie 
zaciśnięte dłonie, jakby trzymał w nich lejce, i ku nieopisanemu przerażeniu 
Fabiusza głowa 
Mucjusza powoli oderwała się od oparcia fotela i wyciągnęła się w kierunku rąk 
Malajczyka. 
Malajczyk opuścił ręce i głowa Mucjusza znowu ciężko opadła w tył. Malajczyk 
ponowił 
swoje ruchy — i głowa posłusznie powtórzyła je za nim. Ciemny płyn w miseczkach 
zakipiał, 
miseczki cicho zadzwoniły, a miedziane żmijki faliście poruszyły się wokół 
każdej z nich. 
Wtedy Malajczyk postąpił krok naprzód i wysoko unosząc brwi, rozwarłszy szeroko 
oczy, 
skinął głową na Mucjusza. Powieki martwego drgnęły, rozkleiły się jedna po 
drugiej, a spod 
nich wyjrzały ciemne jak ołów źrenice. Dumny triumf i radość, radość niemal 
złowroga, 
rozjaśniły twarz Malajczyka; szeroko rozchylił wargi i z głębi jego krtani z 
wysiłkiem 
wyrwało się przeciągłe wycie. Wargi Mucjusza też się rozchyliły i słaby jęk 
zadrżał na nich w 
odpowiedzi na ten nieludzki głos.
Ale Fabiusz dłużej nie wytrzymał: wydało mu się, że jest świadkiem jakichś 
diabelskich 
zaklęć. Krzyknął przeraźliwie i nie oglądając się za siebie rzucił się do 
ucieczki, odmawiając 
modlitwy i żegnając się znakiem krzyża.
XIII
W trzy godziny później przyszedł do niego Antonio, oświadczając, że wszystko już 
gotowe, rzeczy spakowane i signor Mucjusz zbiera się do odjazdu. Nie 
odpowiadając ani 
słowem, Fabiusz wyszedł na taras, skąd widać było pawilon, przed którym stało 
kilka 
jucznych koni: słudzy przywiedli pod sam ganek karego ogiera, osiodłanego 
szerokim 
siodłem, przysposobionym dla dwóch jeźdźców. Obok stała służba z obnażonymi 
głowami i 
zbrojna eskorta. Drzwi pawilonu rozwarły się i podtrzymywany przez Malajczyka, 
odzianego 
znowu w zwykły strój, zjawił się Mucjusz. Jego twarz była martwą, ręce zwisały 
jak u 
nieboszczyka, ale poruszał — tak, sam poruszał — nogami i gdy go posadzono w 
siodle, 
trzymał się prosto i po omacku znalazł cugle. Malajczyk włożył mu nogi w 
strzemiona, 
wskoczył na siodło tuż za nim, objął go ręką w pasie i cały orszak ruszył z 
miejsca. Konie 
szły stępa, a gdy skręcały za dom, Fabiuszowi przywidziało się, że w 
pociemniałej twarzy 
Mucjusza mignęły dwie białe plamki. Czyżby Mucjusz zwrócił ku niemu swoje 
źrenice? 
Tylko Malajczyk skłonił na pożegnanie głowę — szyderczo jak zwykle.
Czy Waleria to wszystko widziała? Żaluzje w jej oknach były spuszczone, ale może 
spoglądała spoza nich.
XIV
Na obiad Waleria zeszła do jadalni. Była bardzo spokojna i łagodna; jednak wciąż 
jeszcze 
uskarżała się na zmęczenie. Ale nie było już w niej ani trwogi, ani dawnego 
ciągłego 
zadziwienia, ani skrytego lęku. A gdy po odjeździe Mucjusza Fabiusz nazajutrz 
znów zabrał 
się do pracy nad portretem, znalazł w jej rysach ten wyraz czystości, którego 
chwilowe 
zniknięcie przyprawiło go o taki niepokój, i znowu pędzel lekko i pewnie sunął 
po płótnie.
Życie małżonków potoczyło się dawnym trybem. Mucjusz znikł z ich pamięci, jakby 
nigdy 
przedtem nie istniał. I Fabiusz, i Waleria, oboje jakby się zmówili, że nie będą 
o nim 
wspominać ani dowiadywać się o jego dalszych losach, które zresztą dla 
wszystkich pozostały 
tajemnicą. Mucjusz rzeczywiście znikł, jakby zapadł się pod ziemię. Fabiuszowi 
jednak 
wydało się, że powinien opowiedzieć Walerii, co się właściwie zdarzyło tej 
fatalnej nocy. Ale 
Waleria domyśliła się zapewne jego zamiaru, wstrzymała oddech, oczy jej się 
zwęziły, jakby 
oczekiwała ciosu. I Fabiusz zrozumiał — nie zadał jej tego ciosu.
Pewnego pięknego jesiennego dnia Fabiusz skończył obraz przedstawiający świętą 
Cecylię. Waleria siedziała przed organami, jej palce błądziły po klawiszach. 
Nagle, mimo 
woli, spod jej dłoni spłynęła ta pieśń triumfującej miłości, którą niegdyś grał 
Mucjusz, i w tej 
samej chwili, po raz pierwszy od czasu gdy wstąpiła w małżeńskie związki, 
poczuła, jak w 
niej drży nowe, poczynające się życie. Ocknęła się i przestała grać.
— Cóż to znaczy? Czyżby…
Na tym słowie kończył się manuskrypt.
Wieś Spasskoje — Łutowinowo, lipiec 1881 r.
Przełożył Paweł Hertz
ZZA GROBU 
(KLARA MILICZ)
I
Wiosną 1878 roku mieszkał w Moskwie, w niedużym, drewnianym domku na Szabołowce, 
młody człowiek, lat około dwudziestu pięciu, nazwiskiem Jakub Aratow. Razem z 
nim 
mieszkała jego ciotka, stara panna po pięćdziesiątce, siostra jego ojca, 
Platonida Iwanowna. 
Zajmowała się gospodarstwem i prowadziła rachunki, do czego Aratow zupełnie się 
nie 
nadawał. Krewnych nie mieli. Przed kilkoma laty ojciec Aratowa, niezamożny 
szlachcic z t–
skiej guberni, przeprowadził się do Moskwy wraz z synem i Iwanowną, którą 
zresztą zawsze 
nazywał Platosią. Siostrzeniec także tak ją nazywał. Opuściwszy wioskę, gdzie 
dotychczas 
wszyscy stale mieszkali, stary Aratow osiedlił się w stolicy z zamiarem 
umieszczenia syna na 
uniwersytecie, do którego sam go przygotował; przy jednej z oddalonych ulic 
kupił za bezcen 
domek i urządził się tam ze wszystkimi swoimi książkami i „preparatami”. A 
książek i 
preparatów miał mnóstwo; był to bowiem człowiek nie pozbawiony wykształcenia i 
jak 
mawiali sąsiedzi, „urodzony oryginał”‘. Wśród tych sąsiadów zażywał sławy 
czarnoksiężnika: nawet otrzymał przezwisko „insektobadacza”! Interesowała go 
chemia, 
mineralogia, entomologia, botanika i medycyna, leczył chętnych pacjentów ziołami 
i 
metalicznymi proszkami własnego wynalazku, podług metody Paracelsusa. Tymi to 
proszkami wpędził do grobu swoją młodziutką, ładną, ale zbyt delikatną żonę, 
którą 
namiętnie kochał i która mu dała jedynego syna. Tymi samymi metalicznymi 
proszkami 
zniszczył z kolei także zdrowie syna, chociaż pragnął je wzmocnić, dopatrując 
się w jego 
organizmie anemii oraz odziedziczonej po matce skłonności do suchot. Nazwę 
„czarnoksiężnika” otrzymał między innymi również dlatego, że sam uważał się za 
prawnuka 
— oczywiście nie w prostej linii — znakomitego Bruce’a, na którego cześć dał 
swemu 
synowi imię Jakub. Był to człowiek, jak to mówią, „poczciwości”, ale 
melancholijnego 
usposobienia, powolny, nieśmiały, skłaniający się ku wszystkiemu, co tajemnicze, 
mistyczne. 
Jego zwykłym okrzykiem było na pół wyszeptane: „A!” Z tym to cichym okrzykiem na 
ustach zakończył życie w dwa lata po przeprowadzeniu się do Moskwy.
Syn jego, Jakub, z powierzchowności nie był podobny do ojca, który był nieładny, 
niezgrabny i niezręczny; przypominał raczej matkę. Mieli takie same delikatne, 
miłe rysy, 
takie same miękkie włosy popielatego koloru, taki sam mały nos z garbkiem, 
wypukłe, 
dziecinne usteczka i wielkie zielonoszare przymglone oczy z gęstymi rzęsami. 
Natomiast z 
charakteru podobny był do ojca, a twarz jego, nie przypominająca ojcowskiej, 
miała podobny 
do ojcowskiego wyraz. Ręce też miał żylaste, pierś zapadniętą jak i stary 
Aratow, którego 
zresztą nie należałoby nazywać starym, gdyż nie dociągnął nawet do 
pięćdziesiątki. Jeszcze 
za jego życia Jakub wstąpił na uniwersytet, na fakultet fizyczno — matematyczny; 
kursu 
jednak nie ukończył — nie z powodu lenistwa, lecz dlatego, że według jego 
mniemania w 
domu mógł się tyleż nauczyć co i na uniwersytecie, o dyplom zaś nie zabiegał, 
nie mając 
zamiaru starać się o posadę. Stronił od swych towarzyszy, prawie z nikim nie 
zawierał 
znajomości. Unikał zwłaszcza kobiet i żył bardzo samotnie, zatopiony w księgach. 
Unikał 
kobiet, chociaż serce miał bardzo czułe i ulegał czarowi piękna. Zdobył sobie 
nawet 
zbytkowny angielski keepsake* i (o wstydzie!) z upodobaniem przyglądał się 
„zdobiącym go 
wizerunkom zachwycających Gulnar i Medor”, ale wrodzona wstydliwość hamowała go 
stale. 
W domu zajmował dawny gabinet ojca, tam też sypiał; nawet łoże było to samo, na 
którym 
jego ojciec zakończył życie.
Wielką podporą całego jego bytowania, wiernym towarzyszem i przyjacielem była mu 
ciotka, owa Platosią, z którą w ciągu dnia zaledwie dziesięć słów zamieniał, ale 
bez której nie 
potrafiłby zrobić kroku. Była to długolica, długozębna istota, o bladych oczach 
w bladej 
twarzy, z niezmiennym wyrazem ni to smutku, ni to troski i lęku. Ubrana wiecznie 
w szarą 
suknię i szary szal pachnący kamforą, snuła się po domu jak cień, 
niedosłyszalnymi krokami; 
wzdychała, szeptała modlitwy, zwłaszcza jedną, ulubioną, składającą się tylko z 
dwóch słów: 
„Panie, dopomóż!”, bardzo roztropnie rządziła gospodarstwem, oszczędzała każdy 
grosz i 
sama załatwiała wszystkie zakupy. Ubóstwiała swego siostrzeńca; ustawicznie 
trapiła się jego 
zdrowiem, żyła w ciągłym strachu — nie o siebie, lecz o niego. Gdy jej się coś 
przywidziało, 
natychmiast cichutko podchodziła i stawiała mu na biurku filiżankę ziółek 
piersiowych lub 
tylko głaskała go po plecach swymi miękkimi — jak z waty — rękami. Dbałość ta 
nie nużyła 
Jakuba, lecz ziółek piersiowych nie pijał i tylko z aprobatą kiwał głową. 
Zresztą nie mógł się 
zbytnio chwalić swym zdrowiem. Ogromnie był wrażliwy, nerwowy, skłonny do 
imaginacji, 
cierpiał na palpitację serca, niekiedy na zadyszkę; podobnie jak ojciec wierzył, 
że zarówno w 
przyrodzie, jak i w duszy ludzkiej istnieją tajemnice, których czasami można się 
domyślać, 
lecz nie sposób ich przeniknąć; wierzył w obecność pewnych mocy i prądów, 
niekiedy 
przychylnych, lecz częściej wrogich, wierzył też w naukę, w jej powagę i 
dostojeństwo. 
Ostatnimi czasy zapalił się do fotografiki. Zapach używanych przy tym specyfików 
bardzo 
niepokoił starą ciotkę, znowu nie ze względu na nią samą, lecz ze względu na 
Jaszę, na jego 
piersi. Ale przy całej swej łagodności — miał w sobie niemało uporu i wytrwale 
oddawał się 
ulubionemu zajęciu. Platosia uległa i tylko jeszcze bardziej wzdychała i 
szeptała: „Panie, 
dopomóż”, spoglądając na jego poplamione jodem palce.
Jak już powiedzieliśmy, Jakub stronił od kolegów. Jednakże z jednym z nich zżył 
się dość 
blisko i często go widywał nawet wówczas, gdy ów kolega po opuszczeniu 
uniwersytetu objął 
posadę, dość zresztą nieobowiązującą. Mówiąc jego słowami, „urządził się” przy 
budowie 
świątyni Zbawiciela, nie mając oczywiście żadnego pojęcia o architekturze. I 
rzecz dziwna: 
ten jedyny przyjaciel Aratowa, nazwiskiem Kupfer, Niemiec tak dalece zruszczony, 
że nie 
umiał ani słowa po niemiecku i nawet wymyślał „od Niemców”, ten przyjaciel nie 
miał z nim, 
zdawałoby się, nic wspólnego. Był to czarny, kędzierzawy, rumianolicy chłopiec, 
wesołek, 
gaduła i wielki miłośnik tego właśnie damskiego towarzystwa, którego tak bardzo 
unikał 
Aratow. Co prawda, Kupfer często u niego jadał śniadania i obiady, a nawet, jako 
człowiek 
niezamożny, pożyczał niewielkie sumy; lecz nie to skłaniało swobodnego Niemczyka 
do 
pilnego odwiedzania ustronnego domku na Szabołowce. Może upodobał sobie duchową 
czystość, „idealizm” Jakuba, jako przeciwstawienie tego, z czym codziennie się 
stykał i na co 
patrzył; a może w samym pociągu do „idealnego” młodzieńca odzywała się jego bądź 
co bądź 
niemiecka krew. Jakubowi zaś podobała się dobroduszna szczerość Kupfera. Oprócz 
tego, 
jego opowiadania o teatrach i koncertach, o balach, których był stałym bywalcem, 
w ogóle o 
tym obcym świecie, do którego Jakub nie odważał się wkroczyć, zajmowały skrycie, 
a nawet 
pasjonowały młodego pustelnika, nie budząc w nim zresztą chęci poznania tego 
wszystkiego 
osobiście. I Platosia była życzliwa Kupferowi; co prawda, niekiedy uważała, że 
jest zbyt 
bezceremonialny; czując jednak instynktownie i rozumiejąc jego szczere 
przywiązanie do jej 
drogiego Jakuba, nie tylko znosiła hałaśliwego gościa, lecz była mu przychylna.
II
W owym czasie, o którym mowa, przebywała w Moskwie pewna wdowa, księżna 
gruzińska, osobistość niewyraźna, niemal podejrzana. Miała już pod 
czterdziestkę; 
prawdopodobnie za młodu kwitła tą szczególną wschodnią pięknością, która tak 
prędko 
więdnie; teraz używała różu i bielidła, a włosy farbowała na żółto. Krążyły o 
niej przeróżne, 
niezupełnie wyraźne pogłoski; nikt nigdy nie znał jej męża, w żadnym mieście 
dłużej nie 
popasała. Nie miała ani dzieci, ani majątku; prowadziła jednak dom otwarty — z 
pożyczek 
czy też jakoś inaczej. Prowadziła, jak to mówią, salon i przyjmowała dość 
mieszane 
towarzystwo — przeważnie młodzież. Wszystko w jej domu, poczynając od jej 
własnych 
toalet, mebli i stołu, a kończąc na zaprzęgach i służbie, nosiło cechę czegoś 
tandetnego, 
sztucznego, krótkotrwałego. Sama zresztą księżna wraz ze swymi gośćmi 
najwidoczniej nie 
miała większych wymagań. Cieszyła się sławą miłośniczki muzyki, literatury, 
protektorki 
artystów i malarzy; rzeczywiście, wszystkie te „zagadnienia” interesowały ją aż 
do egzaltacji i 
to egzaltacji niezupełnie udawanej. Niewątpliwie miała w sobie żyłkę estetyzmu. 
Ponadto 
była bardzo dostępna, uprzejma, bez chełpliwości i zmanierowania i — czego wielu 
nie 
podejrzewało — w istocie bardzo dobra, tkliwa i pobłażliwa. Zalety rzadkie i tym 
cenniejsze 
u tego rodzaju osób! „Lekkoduch baba! — wyraził się o niej pewien mądrala. — Ale 
niewątpliwie znajdzie się w raju! Albowiem: sama wszystko wybacza i jej wszystko 
będzie 
wybaczone”. Mówiono o niej także, że gdy znikała z jakiegoś miasta, pozostawiała 
w nim 
zawsze tyluż wierzycieli, co i ludzi, którym świadczyła dobro. Miękkie serce, 
jak wosk, 
rozmaicie da się lepić.
Jak tego należało oczekiwać, Kupfer zaczął bywać w jej domu i stał się jej 
bliskim… złe 
języki zapewniały: zbyt bliskim człowiekiem. On sam zawsze mówił o niej w sposób 
nie 
tylko przyjacielski, lecz pełen szacunku; odzywał się o niej, że to złoto, nie 
kobieta — 
cokolwiek by o niej gadali — i głęboko wierzył w jej miłość do sztuki i 
zrozumienie sztuki. I 
oto pewnego razu, po obiedzie u Aratowów, rozgadawszy się o księżnej i jej 
wieczorach, 
zaczął namawiać Jakuba, by ten chociaż raz jeden odstąpił od zasad swojego 
pustelniczego 
życia i pozwolił, by on, Kupfer, przedstawił go swej przyjaciółce. Z początku 
Jakub nawet 
słuchać o tym nie chciał. „Więc cóż ty sobie myślisz! — zawołał w końcu Kupfer. 
— O 
jakiejże tu prezentacji mowa? Po prostu zabiorę cię ze sobą tak, jak tu teraz 
siedzisz, w 
surducie, i zawiozę do niej na wieczór. Tam, bracie, nie ma żadnej etykiety! 
Jesteś przecie 
wykształcony, kochasz literaturę i muzykę (w gabinecie Aratowa rzeczywiście 
stało pianino, 
na którym niekiedy brał on akordy ze zmniejszoną septymą), a jej dom pełen jest 
tego… I 
ludzi spotkasz tam miłych, bezpretensjonalnych! A wreszcie w twoim wieku, z 
twoją 
powierzchownością (Aratow spuścił oczy i machnął ręką}, tak, tak, z twoją 
powierzchownością nie wolno ci stronić od towarzystwa i świata! Przecież nie 
powiozę cię do 
jakichś tam jenerałów, bo zresztą sam ich nie znam. Nie upieraj się, kochanku! 
Moralność jest 
rzeczą dobrą, szacowną, ale po cóż wpadać w ascetyzm? Nie sposobisz się przecie 
do stanu 
zakonnego”.
Jednakże Aratow opierał się nadal, lecz nieoczekiwanie przyszła z pomocą 
Kupferowi 
Platonida Iwanowna. Nie rozumiejąc dobrze, co też to za słowo — ascetyzm, uznała 
również, 
że dobrze by było, gdyby Jasza rozerwał się, przyjrzał ludziom i sam wśród nich 
pokazał. 
„Tym bardziej — dodała — że ja ufam Fiodorowi Fiodorowiczowi i wiem, że w żadne 
podejrzane miejsce cię nie zawiezie!” — „Odstawię go w całości” — zawołał 
Kupfer, na 
którego Platonida Iwanowna mimo swej ufności rzucała zaniepokojone spojrzenia. 
Aratow 
poczerwieniał po uszy, ale przestał oponować.
Skończyło się na tym, że następnego dnia Kupfer zawiózł go na wieczór do 
księżnej. Lecz 
Aratow długo tam nie bawił. Po pierwsze, zastał u księżnej ze dwadzieścia osób — 
mężczyzn 
i kobiet, dajmy na to, miłych, lecz mimo wszystko obcych. To właśnie go 
krępowało, chociaż 
nie był zmuszony do prowadzenia rozmów, czego najbardziej się obawiał. Po 
drugie, pani 
domu nie spodobała mu się, mimo że przyjęła go z prostotą i bardzo serdecznie. 
Wszystko mu 
się w niej nie podobało: umalowana twarz, nastroszone loki, ckliwy, zachrypnięty 
głos, 
piskliwy śmiech, wznoszenie oczu w górę, zbyt głęboki dekolt i te pulchne, 
lśniące palce z 
mnóstwem pierścieni. Zaszyty w kąt, szybkimi spojrzeniami obrzucał gości nawet 
nie 
rozróżniając ich twarzy, to znów uporczywie przyglądał się swoim butom. Gdy 
wreszcie jakiś 
przyjezdny artysta o wymizerowanej twarzy, długich włosach i szkiełku pod 
najeżoną brwią 
zasiadł do fortepianu, uderzył z całej siły w klawisze, a nogą w pedał i zaczął 
partaczyć 
fantazję Liszta na tematy wagnerowskie, Aratow nie wytrzymał i wymknął się, 
unosząc w 
duszy nieokreślone i przykre wrażenie, poprzez które przebijało coś dla niego 
niepojętego, ale 
ważnego, a nawet niepokojącego.
III
Nazajutrz Kupfer przyszedł na obiad, nie próbował jednak rozwodzić się o 
wczorajszym 
wieczorze, nawet nie zrobił Aratowowi wyrzutu za jego nagłą ucieczkę, wyraził 
tylko 
ubolewanie, że Aratow nie doczekał kolacji, do której podano szampana (nawiasem 
mówiąc, 
niżegorodzkiej fabrykacji!). Kupfer zapewne zrozumiał, że na próżno starał się 
rozruszać 
przyjaciela i że Aratow ani do tego towarzystwa, ani do tego rodzaju życia 
absolutnie się nie 
nadaje.
Ze swej strony Aratow również nie wspomniał ani o księżnej, ani o wczorajszym 
wieczorze. Platonida Iwanowna nie wiedziała, czy ma się cieszyć z niepowodzenia 
tej 
pierwszej próby, czy też ubolewać. Zdecydowała wreszcie, że zdrowie Jaszy mogło 
ucierpieć 
wskutek takich wizyt, i uspokoiła się. Natychmiast po obiedzie Kupfer odszedł i 
nie pokazał 
się przez cały tydzień. Nie były to właściwie z jego strony dąsy na Aratowa za 
nieudaną 
prezentację — poczciwina nie był do tego zdolny. Widocznie musiał mieć jakieś 
zajęcie, 
które całkowicie pochłaniało mu czas i wszystkie myśli, gdyż i później rzadko 
zjawiał się u 
Aratowów, minę miał roztargnioną, mało mówił i szybko znikał. Aratow zaś żył po 
dawnemu; ale jeśli można tak się wyrazić, jakaś drzazga utkwiła mu w sercu. 
Ciągle sobie coś 
przypominał, sam nie wiedząc dobrze, co mianowicie, a to „coś” miało związek z 
owym 
wieczorem spędzonym u księżnej. Mimo to ani trochę nie pragnął do niej powrócić, 
a świat, 
którego cząstkę ujrzał w jej domu, odpychał go jeszcze silniej niż kiedykolwiek. 
Tak minęło 
sześć tygodni.
I oto pewnego rana znów zjawił się u niego Kupfer, tym razem z nieco 
skonfundowaną 
miną.
— Ja wiem — zaczął z wymuszonym śmiechem — że ci nie w smak poszła tamta wizyta. 
Ale mam nadzieję, że mimo wszystko zgodzisz się na moją propozycję… nie odmówisz 
mej 
prośbie!
— O co chodzi? — zapytał Aratow.
— Ot, widzisz — ciągnął Kupfer ożywiając się coraz bardziej — mamy tutaj pewne 
towarzystwo miłośników sztuki, które od czasu do czasu urządza recytacje, 
koncerty, nawet 
przedstawienia teatralne na cele dobroczynne…
— A księżna bierze w tym udział? — przerwał Aratow.
— Księżna zawsze bierze udział w dobrych przedsięwzięciach, ale nie o to chodzi. 
Mamy 
zamiar urządzić poranek literacko — muzyczny. A na tym poranku będziesz mógł 
usłyszeć 
dziewczynę, niezwykłą dziewczynę! Nie wiemy jeszcze dobrze, czy to Rachel, czy 
Viardot, 
ponieważ i śpiewa prześlicznie, i deklamuje, i gra. Talent, bracie, pierwszej 
klasy! Mówię to 
bez przesady. Otóż więc… czy nie wziąłbyś biletu? Pierwszy rząd — pięć rubli.
— A skądże się wzięła ta zdumiewająca dziewczyna? — zapytał Aratow.
Kupfer uśmiechnął się.
— Tego nie umiem ci powiedzieć. Ostatnimi czasy znalazła schronienie u księżnej. 
Wiesz, 
że księżna im wszystkim patronuje. Pewnie ją widziałeś na tym wieczorze.
Aratow drgnął wewnętrznie, słabiutko, lecz nic nie powiedział.
— Ona nawet występowała gdzieś na prowincji — ciągnął Kupfer — w ogóle stworzona 
dla teatru. Sam się przekonasz!
— Jak jej na imię? — zapytał Aratow.
— Klara…
— Klara? — po raz drugi przerwał Aratow. — Niemożliwe!
— Dlaczego niemożliwe? Klara… Klara Milicz; to nie jest jej prawdziwe nazwisko… 
Ale 
tak ją nazywają. Będzie śpiewać romans Glinki… i Czajkowskiego, a potem powie 
list z 
Eugeniusza Oniegina. No, więc cóż? Bierzesz bilet?
— A kiedy to będzie?
— Jutro… jutro o pół do drugiej w prywatnej sali na Ostrożence. Zajadę po 
ciebie. Bilet za 
pięć rubli? Proszę… Nie, to za trzy ruble. Masz. A oto i program. Jestem jednym 
z 
organizatorów.
Aratow zamyślił się. W tej chwili weszła Platonida Iwanowna i spojrzawszy na 
jego twarz 
zaniepokoiła się.
— Jasza — zawołała — co ci jest? Dlaczego jesteś taki zmieszany? Fiodorze 
Fiodorowiczu, co pan mu powiedział?
Lecz Aratow nie dał swemu przyjacielowi odpowiedzieć na pytanie ciotki i 
pośpiesznie 
chwyciwszy podany bilet, kazał Platonidzie Iwanownie natychmiast dać Kupferowi 
pięć 
rubli.
Platosia zdziwiła się, zamrugała oczami. Jednakże milcząc wręczyła Kupferowi 
pieniądze. 
Jakoś zbyt srogo krzyknął na nią Jasza.
— Mówię ci, cud nad cudy! — zawołał Kupfer i rzucił się ku drzwiom. — Czekaj na 
mnie 
jutro.
— Czy ona ma czarne oczy? — powiedział za nim Aratow.
— Jak węgiel! — wesoło zakrzyknął Kupfer i znikł.
Aratow wszedł do swego pokoju, a Platonida Iwanowna stała bez ruchu, powtarzając 
szeptem: „Panie, dopomóż, dopomóż, Panie!”
IV
Kiedy weszli Aratow z Kupferem, dużą salę w prywatnym domu na Ostrożence do 
połowy 
zapełnili już goście. W sali tej dawano niekiedy przedstawienia teatralne, ale 
tym razem nie 
widać było ani dekoracji, ani kurtyny. Organizatorzy „poranku” poprzestali tylko 
na 
ustawieniu w jednym końcu sali estrady, na niej zaś fortepianu, paru pulpitów, 
kilku krzeseł i 
stołu z karafką i szklanką, a oprócz tego zawiesili czerwonym suknem drzwi 
wiodące do 
pokoju artystów. W pierwszym rzędzie siedziała już księżna ubrana w jaskrawą 
zieloną 
suknię. Aratow siadł w pewnej odległości, zaledwie zamieniwszy z nią ukłon. 
Publiczność 
była, jak to się mówi, różnej maści: przeważnie młodzież z zakładów naukowych. 
Kupfer, 
jako jeden z gospodarzy, z białą kokardą na wyłogu fraka, uwijał się i krzątał 
ze wszystkich 
sił. Księżna była widocznie przejęta, oglądała się, posyłała na wszystkie strony 
uśmiechy, 
prowadziła rozmowy z sąsiadami; dokoła niej byli sami mężczyźni. Na estradzie 
najpierw 
ukazał się flecista o suchotniczym wyglądzie i najstaranniej wyfiukał… 
przepraszam! wygrał 
równie suchotniczą sztuczkę; dwie osoby zawołały: „Brawo!” Następnie jakiś tęgi 
pan w 
okularach, bardzo na pozór solidny, a nawet ponury, odczytał basem szkic 
Szczedrina; 
oklaskiwano szkic, nie wykonawcę. Potem ukazał się pianista, którego Aratow już 
znał, i 
odbębnił tę samą fantazję Liszta; pianistę zaszczycono wywoływaniem. Oparłszy 
się rękami o 
krzesło kłaniał się, a po każdym ukłonie potrząsał włosami, zupełnie jak Liszt. 
Wreszcie, po 
dość długiej pauzie, czerwone sukno za estradą poruszyło się, rozstąpiło szeroko 
— i ukazała 
się Klara Milicz. Sala zahuczała od oklasków. Niepewnym krokiem podeszła ku 
przodowi 
estrady, zatrzymała się nie składając reweransu, nie kłoniąc głowy, nie 
uśmiechając się, i 
pozostała bez ruchu, złożywszy duże, piękne ręce bez rękawiczek.
Była to dziewczyna lat około dziewiętnastu, wysoka, o nieco zbyt szerokich 
ramionach, ale 
dobrze zbudowana. Twarz śniada, ni to w żydowskim, ni to cygańskim typie, oczy 
nieduże, 
czarne pod gęstymi, prawie zrośniętymi brwiami, nos prosty, z lekka zadarty, 
wąskie usta o 
ładnym, lecz ostrym wykroju, ogromny, czarny warkocz, który wydawał się ciężki, 
czoło 
niskie, nieruchome, jakby kamienne, uszy maleńkie, twarz zamyślona, prawie 
surowa. 
Wszystko zdradzało namiętną, nieokiełzaną naturę, raczej niezbyt dobrą, raczej 
niezbyt 
rozumną, ale utalentowaną.
Przez chwilę nie podnosiła oczu, lecz nagle drgnęła i uważnym, chociaż 
roztargnionym, 
jakby w głąb siebie zapatrzonym spojrzeniem powiodła po rzędach widzów… „Jakie 
ona ma 
tragiczne oczy” — zauważył siedzący za Aratowem siwowłosy fircyk z twarzą 
rewelskiej 
kokoty, znany zresztą w Moskwie agent i szpicel. Fircyk był głupi i chciał 
powiedzieć 
głupstwo, a powiedział prawdę. Aratow, który od chwili pojawienia się Klary nie 
spuszczał z 
niej wzroku, dopiero teraz przypomniał sobie, że istotnie widział ją u księżnej, 
i nie tylko 
widział, ale nawet zauważył, że kilkakrotnie, ze szczególną uporczywością 
popatrzyła na 
niego swoimi ciemnymi, bacznymi oczami. A teraz… a może mu się tylko zdawało? 
Zobaczywszy go w pierwszym rzędzie, jakby się ucieszyła, jakby się zarumieniła i 
znów 
bacznie na niego spojrzała. Potem, nie odwracając się, cofnęła się parę kroków w 
kierunku 
fortepianu, przy którym już siedział jej akompaniator, długowłosy cudzoziemiec. 
Miała 
wykonać romans Glinki: „Zaledwie cię poznałem…” Od razu zaczęła śpiewać, nie 
zmieniając 
układu rąk i nie patrząc w nuty. Głos jej — kontralt — był dźwięczny i łagodny, 
słowa 
wymawiała wyraźnie i dobitnie, śpiewała bez modulacji, lecz z dużym uczuciem. 
„Dziewczyna śpiewa z przekonaniem” — powiedział ów fircyk siedzący za plecami 
Aratowa 
i znów powiedział prawdę. Okrzyki: „Bis! brawo!”, rozległy się dokoła, ale ona 
rzuciła 
szybkie spojrzenie na Aratowa, który nie krzyczał ani nie klaskał — śpiew nie 
podobał mu się 
zbytnio — lekko skłoniła się i nie przyjąwszy okrąglutko, jak rogalik, podanego 
ramienia 
grzywiastego pianisty — odeszła. Zaczęto ją wywoływać. Nieprędko wróciła, tym 
samym 
niepewnym krokiem zbliżyła się do fortepianu i szepnąwszy parę słów 
akompaniatorowi, 
który musiał wyszukać inne, nie zaś przygotowane nuty, zaczęła romans 
Czajkowskiego: 
„Nie, tylko ten, kto zna spotkania żądzę…” Romans ten zaśpiewała inaczej niż 
pierwszy — 
półgłosem, jak gdyby znużona, i dopiero w przedostatnim wierszu „zrozumie, jak 
cierpiałem”, głos jej zabrzmiał dźwięcznie, gorąco. Ostatni wiersz: „i jak 
cierpię…”, prawie 
wyszeptała boleśnie, przedłużając ostatni wyraz. Na publiczności ten romans 
wywarł słabsze 
wrażenie niż romans Glinki, jednakże oklasków było dużo. Wyróżniał się zwłaszcza 
Kupfer: 
składając w szczególny sposób, w kształt beczułki, ręce do oklasku, robił 
niezwykle donośny 
hałas. Księżna wręczyła mu duży, rozwichrzony bukiet, aby go podał śpiewaczce; 
ale ta jakby 
nie zauważyła pochylonej postaci Kupfera, jego wyciągniętej ręki z bukietem, 
odwróciła się i 
odeszła, po raz drugi nie czekając na pianistę, który jeszcze spieszniej niż 
poprzednio zerwał 
się, by ją odprowadzić, a nic nie wskórawszy, tak potrząsnął czupryną, jak 
zapewne sam Liszt 
nigdy nie potrząsał.
Aratow przez cały czas obserwował podczas śpiewu twarz Klary. Zdawało mu się, że 
poprzez zmrużone rzęsy oczy jej znów były skierowane na niego. W osobliwy sposób 
uderzyła go nieruchomość tej twarzy, czoła, brwi i dopiero przy jej namiętnym 
okrzyku 
spostrzegł, jak przez ledwie rozchylone usta ciepło zalśnił rząd białych, ściśle 
osadzonych 
zębów. Zbliżył się do niego Kupfer.
— No i cóż, bracie, co sądzisz? — zapytał promieniejąc z zadowolenia.
— Głos dobry — odpowiedział Aratow. — Ale śpiewać jeszcze nie umie, brak jej 
prawdziwej szkoły. (Dlaczego to powiedział i jakie sam miał pojęcie o „szkole”, 
Bóg raczy 
wiedzieć!)
Kupfer zdumiał się.
— Nie ma szkoły — powtórzył przeciągając wyrazy. — E, to…
Może się jeszcze nauczyć. Za to ile duszy! Zresztą zaczekaj; usłyszysz ją w 
liście Tatiany.
Odszedł od Aratowa, a ten pomyślał: „Dusza! Przy takiej nieruchomej twarzy!” 
Uważał, że 
Klara zachowuje się i porusza jak zahipnotyzowana, jak somnambuliczka. A 
jednocześnie 
niewątpliwie… Tak, niewątpliwie patrzy na niego.
Tymczasem — „poranek” trwał. Tęgi mężczyzna w okularach znów się ukazał; nie 
bacząc 
na swą poważną powierzchowność, uważał się za komika i odczytał scenę z Gogola, 
nie 
wywołując tym razem ani jednego znaku aprobaty. Przewinął się znów flecista, 
pianista znów 
zabębnił; dwunastoletni chłopaczek, wypomadowany i ufryzowany, ale ze śladami 
łez na 
policzkach, wyrzępolił na skrzypcach jakieś tam wariacje. Mogło się wydać 
dziwnym, że w 
przerwach pomiędzy muzyką a recytacją z pokoju artystów od czasu do czasu 
dochodziły 
urywane dźwięki waltorni: jednak instrument ten nie został wykorzystany. 
Następnie 
wyjaśniło się, że amator, który się podjął grać na nim, stchórzył w chwili 
wyjścia przed 
publiczność. I oto na koniec znowu ukazała się Klara Milicz.
W ręku trzymała tomik Puszkina; mimo to w czasie recytacji ani razu do niego nie 
zajrzała. Widać było, że ma tremę: maleńka książeczka drżała lekko w jej 
palcach. Aratow 
dostrzegł także wyraz przygnębienia widoczny teraz w jej surowych rysach. Wiersz 
pierwszy: 
„Piszę do pana… trzebaż więcej”, powiedziała z ogromną prostotą, prawie naiwnie 
— i 
naiwnym, szczerym, bezradnym ruchem wyciągnęła ręce przed siebie. Potem zaczęła 
nieco 
przyśpieszać; ale już poczynając od wierszy:
Inny… Nie, nigdy! Dla miłości
Ta jedna tylko jest ostoja!
zapanowała nad sobą, ożywiła się i gdy doszła do słów:
Całe me życie zwiastowało,
Że ciebie spotkam nieuchronnie…
jej głos, dotąd nieco głuchy, zadźwięczał uniesieniem i śmiałością, a oczy 
równie śmiało i 
prosto utkwiła w Aratowie. W dalszym ciągu wykonywała utwór z takim samym 
przejęciem i 
dopiero pod koniec głos jej przycichł, i zarówno w głosie, jak i na twarzy 
odbiło się 
poprzednie przygnębienie. Ostatni wiersz zupełnie, jak to się mówi, 
sfuszerowała; tomik 
Puszkina wyśliznął się jej nagle z rąk i szybko odeszła.
Publiczność zaczęła frenetycznie bić brawo, wywoływać. Między innymi pewien 
seminarzysta, Małorusin, tak się darł: „Myłycz, Myłycz!”, że jego sąsiad 
grzecznie, ze 
współczuciem poprosił go, by zechciał „oszczędzać siebie jako przyszłego 
protodiakona”. 
Lecz Aratow natychmiast wstał i skierował się ku wyjściu. Dopędził go Kupfer.
— Zmiłujże się, dokąd to? — zawołał. — Jeśli chcesz, przedstawię cię Klarze!
— Nie, dziękuję — pośpiesznie odparł Aratow i prawie pędem puścił się ku domowi.
V
Targały nim dziwne, dla niego samego niezrozumiałe uczucia. W gruncie rzeczy 
recytacja 
Klary również niezbyt mu się spodobała, chociaż nie mógł sobie zdać sprawy, 
dlaczego 
właściwie. Recytacja ta niepokoiła go; wydawała mu się rażąca, nieharmonijna. 
Jak gdyby 
coś w nim zakłócała, zadawała mu jakiś gwałt. A te baczne, uporczywe, nieomal 
natrętne 
spojrzenia — po co? Co one znaczą?
Skromność Aratowa ani na jedno mgnienie nie dopuszczała myśli, że mógł się tej 
dziwnej 
dziewczynie spodobać, mógł w niej wzbudzić uczucie zbliżone do miłości, do 
namiętności. 
Zresztą, zupełnie inaczej wyobrażał sobie tę nie znaną jeszcze kobietę, tę 
dziewczynę, której 
odda się całkowicie, która go pokocha, będzie jego narzeczoną, jego żoną… Rzadko 
kiedy o 
tym marzył; duszą i ciałem był dziewiczy, a czystą postać rodzącą się wówczas w 
jego 
wyobraźni wywoływał inny obraz, obraz jego nieboszczki matki, którą zaledwie 
pamiętał, ale 
której portret przechowywał jak świętość. Portret ten, niezbyt artystycznie 
malowany 
akwarelą przez sąsiadkę — przyjaciółkę, był jednak według powszechnej opinii 
uderzająco 
podobny. Właśnie taki sam delikatny profil, takie same dobre, jasne oczy, takie 
same 
jedwabiste włosy, taki sam uśmiech, taki sam pogodny wyraz winna była mieć owa 
kobieta, 
owa dziewczyna, której jeszcze nawet nie śmiał oczekiwać.
A ta czarniawa, smagła, z ciężkimi włosami, z puszkiem na wardze — z pewnością 
jest 
jakaś narwana, niedobra…..Cyganka” (Aratow nie mógł wymyślić gorszego wyrazu) — 
czymże ona jest dla niego?
A przecież nie miał sił, żeby wyrzucić ze swej pamięci smagłą „Cygankę”, której 
śpiew i 
recytacja, i sama powierzchowność wcale mu się nie podobały. Był zdumiony i zły 
na siebie. 
Krótko przedtem przeczytał powieść Waltera Scotta Źródło świętoronańskie (pełne 
wydanie 
dzieł Waltera Scotta znajdowało się w bibliotece jego ojca, który cenił 
angielskiego 
romansopisarza jako poważnego, niemal naukowego autora). Bohaterka tego romansu 
nazywa 
się Klara Maubray. Poeta lat czterdziestych, Krasow, napisał o niej wiersz, 
zakończony 
słowami:
Nieszczęsna Klaro! Szalona Klaro!
Nieszczęsna Klaro Maubray.
Aratow również znał ten wiersz. I oto teraz słowa te bez ustanku stawały mu w 
pamięci. 
„Nieszczęsna Klaro! Szalona Klaro!” (Dlatego też tak się zdziwił, gdy Kupfer 
wymienił mu 
imię i nazwisko Klary Milicz). Nawet Platosia spostrzegła w usposobieniu Jakuba 
nie tyle 
zmianę, żadna bowiem zmiana właściwie w nim nie zaszła, ile coś niedobrego w 
jego 
spojrzeniach, w jego mowie. Wypytywała go ostrożnie o poranek literacki, na 
którym był 
obecny, poszeptała, po — wzdychała, popatrzyła nań z przodu, popatrzyła z boku, 
z tyłu i 
nagle uderzywszy się dłońmi po udach, zawołała:
— No, Jasza! Widzę, o co chodzi!
— Cóż takiego? — zapytał Aratow.
— Na pewno na tym poranku spotkałeś jedną z tych treniastych (Platonida Iwanowna 
nazywała tak wszystkie damy, noszące modne suknie)… Gębusia ładniutka i tak się 
kryguje, i 
tak wykrzywia (Platosia wszystko naśladowała mimiką), a oczami tak przewraca (i 
tu 
pokazała rysując wskazującym palcem wielkie koła w powietrzu)… Tobie, 
nieobytemu, coś 
się przywidziało, ale to nic, Jasza… nic to nie znaczy! Napij się na noc ziółek… 
i koniec! 
Panie, dopomóż!
Platosia umilkła i wyszła. Jak żyła, nigdy chyba jeszcze nie wygłosiła tak 
długiej i 
ożywionej przemowy. Aratow zaś pomyślał: „Z pewnością ciotka ma rację. Wszystko 
to brak 
obycia. (Rzeczywiście, po raz pierwszy wzbudził zainteresowanie w osobie płci 
żeńskiej… w 
każdym razie dawniej tego nie dostrzegał). Nie ma co cackać się z sobą”.
I zabrał się do swych książek. Na noc napił się kwiatu lipowego i nawet dobrze 
spał całą 
noc, nie miał snów. Następnego rana znów, jakby nigdy nic, zajął się 
fotografiami.
Ale pod wieczór spokój jego duszy znów został zamącony.
VI
Było to tak: posłaniec przyniósł mu kartkę, napisaną nieforemnym, wielkim 
kobiecym 
charakterem, następującej treści:
„Jeżeli Pan się domyśla, kto do Pana pisze, i jeżeli Pana to nie nudzi, proszę 
przyjść jutro 
po obiedzie na Bulwar Twerski około piątej i proszę czekać. Nie zabierze to Panu 
dużo czasu. 
Ale to jest bardzo ważne. Proszę przyjść”.
Podpisu nie było. Aratow domyślił się natychmiast, kim była osoba pisząca do 
niego, i to 
go właśnie oburzyło. „Cóż za bzdura! — powiedział prawie głośno. — Tego jeszcze 
brakowało! Rozumie się, że nie pójdę”. Mimo to kazał przywołać posłańca, od 
którego 
dowiedział się tylko tyle, że służąca wręczyła mu list na ulicy. Odprawiwszy 
posłańca Aratow 
przeczytał list i rzucił go na podłogę; po chwili jednak podniósł go i znów 
odczytał. 
Powtórnie zawołał: „Bzdura!”, jednakże listu na podłogę nie rzucił, lecz schował 
do szuflady. 
Zabrał się do zwykłych zajęć, to do tego, to owego; lecz praca mu nie szła, nie 
kleiła się. 
Nagle stwierdził, że oczekuje Kupfera. Czy chciał go o coś zapytać, czy może 
nawet coś mu 
powiedzieć… Ale Kupfer nie pokazywał się. Następnie Aratow wziął Puszkina, 
przeczytał 
list Tatiany i znów się upewnił, że ta „Cyganka” wcale nie uchwyciła właściwego 
sensu listu. 
A ten błazen Kupfer drze się: „Rachel! Viardot!” Potem podszedł do pianina — 
jakoś tak 
bezwiednie podniósł wieko i spróbował odszukać z pamięci melodię Czajkowskiego, 
lecz 
natychmiast z niezadowoleniem zatrzasnął wieko i udał się do ciotki, do jej 
osobliwego, 
zawsze mocno nagrzanego pokoiku, w którym wiecznie pachniało miętą, szałwią i 
innymi 
leczniczymi ziołami. Pełno w nim było dywaniczków, etażerek, stołeczków, 
poduszeczek i 
różnych miękkich mebelków, tak że nie oswojonemu z tym człowiekowi trudno było 
się tam 
obrócić i oddychać. Platonida Iwanowna siedziała przy oknie z drutami w rękach 
(robiła dla 
Jaszy szalik — trzydziesty ósmy w ciągu jego życia!) i ogromnie się zdziwiła. 
Aratow rzadko 
do niej zachodził i jeżeli czegokolwiek potrzebował, za każdym razem wołał 
cieniutkim 
głosem ze swego gabinetu: „Ciociu Platosiu!” Jednakże usadowiła go i oczekując 
pierwszych 
słów nastroszyła się, jednym okiem popatrując nań poprzez okrągłe okulary, 
drugim zaś 
ponad okularami. Nie zapytała go o zdrowie ani nie zaproponowała mu herbaty, 
wiedziała 
bowiem, że nie po to przyszedł. Aratow trochę się wahał, potem zaczął mówić… 
zaczął 
mówić o swej matce, o jej pożyciu z ojcem i jak ją ojciec poznał. O wszystkim 
doskonale 
wiedział, ale chciało mu się właśnie o tym mówić. Na jego nieszczęście Platosia 
zupełnie nie 
umiała prowadzić rozmowy; dawała krótkie odpowiedzi, jak gdyby podejrzewała, że 
nie po to 
Jasza przyszedł.
— No cóż! — powtarzała, pośpiesznie, niemal z przykrością poruszając drutami. — 
Rzecz 
wiadoma: twoja matka to była gołąbeczka, prawdziwa gołąbeczka. A ojciec twój 
kochał ją, 
jak mężowi przystoi, uczciwie i wiernie, aż do trumny. I żadnej innej kobiety 
nie kochał — 
dodała podnosząc głos i zdejmując okulary.
— A… czy miała lękliwe usposobienie? — pomilczawszy zapytał Aratow.
— Wiadomo, lękliwe. Jak przystało płci żeńskiej. Śmiałe to się dopiero w 
ostatnich 
czasach namnożyły.
— A za twoich czasów, ciociu, nie było śmiałych?
— A jakże, były. Ale kto? Ot, jakaś lafirynda bez wstydu. Zatrze — poce taka 
spódnicą i 
miota się niepotrzebnie. Cóż jej? Niczym się nie przejmuje! A nawinie się jaki 
głuptas, jej w 
to graj. Ale stateczni ludzie pogardzali takimi. Przypomnij sobie, czyś widywał 
takie w 
naszym domu?
Aratow nic nie odrzekł i wrócił do swego gabinetu. Platonida Iwanowna popatrzyła 
za nim, 
pokiwała głową i znów nałożyła okulary, znowu zabrała się do szalika, lecz 
nieraz wpadała w 
zadumę i upuszczała druty na kolana.
Aratow zaś do samej nocy niby nic, a jednak wciąż z jednakową przykrością, z 
jednakowym rozdrażnieniem wracał myślą do owej karteczki, do „Cyganki”, do 
wyznaczonej 
schadzki, na którą z pewnością nie pójdzie! I w nocy nie dawała mu ona spokoju. 
Zwidywały 
mu się ciągle jej oczy, to przymrużone, to szeroko rozwarte, z uporczywym, 
wprost w niego 
utkwionym spojrzeniem, i te nieruchome rysy o władczym wyrazie.
Następnego rana, nie wiadomo dlaczego, znów oczekiwał Kupfera: o mało co nie 
napisał 
do niego listu. Poza tym nic nie robił, wciąż chodził po swoim gabinecie. Ani na 
jedno 
mgnienie oka nie dopuszczał nawet myśli, że pójdzie na to głupie rendez–vous, a 
o pół do 
czwartej, pośpiesznie przełknąwszy obiad, gwałtownie włożył płaszcz i nacisnął 
czapkę, 
wyskoczył po kryjomu przed ciotką na ulicę i ruszył na Bulwar Twerski.
VII
Na bulwarze Aratow spotkał mało przechodniów. Pogoda była wilgotna i dość 
chłodna. 
Starał się nie myśleć o tym, co robi, zmuszał się do zwracania uwagi na 
wszystkie nasuwające 
się przedmioty i jak gdyby zapewniał siebie, że ot, tak wyszedł na spacer jak 
inni 
przechodnie. W bocznej kieszeni miał wczorajszy list i nieustannie czuł jego 
obecność. 
Przeszedł się parę razy po bulwarze, wpatrując się bacznie w każdą zbliżającą 
się kobiecą 
postać, a serce mu biło, biło… Poczuł zmęczenie i przysiadł na ławeczce. I nagle 
przyszło mu 
do głowy: „A jeżeli ten list jest pisany nie przez nią, lecz przez kogoś innego, 
przez inną 
kobietę?” W gruncie rzeczy powinno to było mu być obojętne, a jednak musiał się 
przyznać, 
że tego sobie nie życzył. „To by było już bardzo głupie — pomyślał. — Jeszcze 
głupsze niż 
tamto!” Zaczął go ogarniać nerwowy niepokój, zrobiło mu się zimno nie od 
zewnątrz, lecz od 
środka. Kilka razy wyjmował zegarek z kieszeni kamizelki, spoglądał na tarczę, 
kładł go z 
powrotem i za każdym razem zapominał, ile minut brakowało do piątej. Zdawało mu 
się, że 
mijający go ludzie oglądali go z jakimś drwiącym zdumieniem i ciekawością. Jakiś 
nędzny 
psiak podbiegł, obwąchał mu nogi i zaczął merdać ogonem. Aratow gniewnie go 
odpędził. 
Najbardziej mu przeszkadzał chłopiec z fabryki w drelichowej kapocie, który 
usiadł 
naprzeciw i to pogwizdując, to drapiąc się i kiwając nogami w ogromnych 
podartych butach, 
cały czas na niego popatrywał. „Przecież na pewno właściciel na niego czeka — 
myślał 
Aratow — a on, nicpoń, bąki tutaj zbija”.
Lecz w tej samej chwili poczuł, że ktoś podszedł i stanął blisko za nim, powiało 
nań coś 
ciepłego…
Obejrzał się. Ona.
Poznał ją natychmiast, chociaż gęsta, granatowa woalka zakrywała jej rysy. W 
mgnieniu 
oka zerwał się z ławki i tak pozostał nie mogąc przemówić słowa. Ona również 
milczała. Czuł 
ogromne zmieszanie, ale i ona była nie mniej zmieszana. Aratow nawet przez 
woalkę musiał 
spostrzec, jak śmiertelnie pobladła. Jednakże przemówiła pierwsza.
— Dziękuję — zaczęła urywanym głosem — dziękuję, że pan przyszedł. Nie 
spodziewałam się… — Odwróciła się nieco i poszła bulwarem. Aratow udał się za 
nią.
— Pan mnie może potępił — ciągnęła nie odwracając głowy. — Rzeczywiście, mój 
postępek jest bardzo dziwny. Ale ja tak dużo o panu słyszałam… chociaż nie! Ja… 
nie 
dlatego… Gdyby pan wiedział… Ja4ak dużo chciałam panu powiedzieć, mój Boże!… Ale 
jak 
to zrobić… jak to zrobić!
Aratow szedł obok niej, trochę z tyłu. Nie widział jej twarzy; widział tylko 
kapelusz i część 
woalki, a także długą, czarną, już podniszczoną mantylę. Nagle wróciła mu cała 
złość i na nią, 
i na siebie: uświadomił sobie całą śmieszność, całą niedorzeczność tego 
spotkania, tych 
rozmów zupełnie nieznajomych sobie ludzi na bulwarze.
— Stawiłem się na zaproszenie pani — zaczął z kolei — stawiłem się, łaskawa pani 
(jej 
ramiona leciutko drgnęły — skręciła w boczną dróżkę, Aratow kroczył za nią), 
dlatego tylko, 
aby wyjaśnić… aby się dowiedzieć, na skutek jakiego to nieporozumienia uważała 
pani za 
stosowne zwrócić się do mnie, obcego pani człowieka, który… który dlatego tylko 
domyślił 
się, jak się pani w swym liście wyraziła, że to właśnie pani pisała, że podczas 
owego 
literackiego poranka spodobało się pani wyrazić mu zbyt… zbyt jawne 
zainteresowanie!
Całe to niedługie przemówienie wypowiedział Aratow dźwięcznym, lecz niepewnym 
głosem, takim, jakim bardzo jeszcze młodzi ludzie odpowiadają na egzaminie z 
dobrze 
przygotowanego przedmiotu. Złościł się, gniewał. Ten właśnie gniew rozwiązał mu 
niezbyt 
swobodny zazwyczaj język.
Szła dalej, zwalniając nieco kroku. Aratow, jak przedtem, postępował za nią i 
jak przedtem 
widział tylko starą mantylę i kapelusik, także niezbyt nowy. Ambicja jego 
cierpiała na myśl, 
że teraz ona na pewno myśli sobie: „Wystarczyło mi tylko dać znak i przybiegł 
natychmiast!”
Milczał, czekał, co mu odpowie. Ale nie wyrzekła ani słowa.
— Gotów jestem panią wysłuchać — zaczął ponownie — nawet będę bardzo rad, jeżeli 
mogę być pani w czymkolwiek użyteczny… Chociaż mimo wszystko przyznaję się… że 
jestem zdziwiony… W moim samotnym życiu…
Lecz przy ostatnich jego słowach Klara niespodziewanie obróciła się ku niemu. 
Ujrzał 
zalęknioną, głęboko zasmuconą twarz ze świetlistymi, wielkimi łzami w oczach, z 
bolesnym 
wyrazem półotwartych ust. A tak piękną była ta twarz, że mimo woli zająknął się 
i sam uczuł 
coś jakby lęk i żal, i rozczulenie.
— Ach, po cóż, po cóż pan tak… — odezwała się z nieodparcie szczerą i prawdziwą 
siłą. 
Jakże wzruszająco zadźwięczał jej głos! — Czyż to, że zwróciłam się do pana, 
mogło pana 
tak urazić? Czy rzeczywiście pan nic nie zrozumiał? Ach, tak! Pan nic nie 
zrozumiał, co do 
pana mówiłam, Bóg wie, co sobie o mnie wyobraził, pan nawet nie pomyślał, ile to 
mnie 
kosztowało — napisać do pana!… Pan tylko o siebie się troszczył, o swoją 
godność, o swój 
spokój!… A czyż ja (tak mocno zacisnęła wzniesione ku ustom ręce, że palce 
wyraźnie 
trzasnęły w stawach)… Zupełnie, jak gdybym stawiała panu jakieś wymagania, jak 
gdyby 
potrzebne najpierw były jakieś wyjaśnienia… „Łaskawa pani”… „jestem zdziwiony”… 
„mogę być użytecznym…” Ach, ja szalona! Zawiodłam się na panu, zawiodłam się na 
pańskiej twarzy!… Kiedy zobaczyłam pana po raz pierwszy… to… Pan stoi… Żeby choć 
jedno słowo! A więc ani słowa?
Błagała. Twarz jej nagle spłonęła rumieńcem i równie nagle przybrała zły i 
zuchwały 
wyraz.
— Boże! Jakie to głupie! — zawołała raptownie, z opryskliwym śmiechem. — Jakie 
to 
nasze spotkanie głupie! Jaka ja głupia!… Ale i pan… Fe!
Uczyniła pogardliwy gest, jak gdyby chciała usunąć go z drogi, i minąwszy go, 
szybko 
przebiegła bulwar i zniknęła.
Ten ruch ręką, obraźliwy śmiech, ostatni okrzyk od razu przywróciły Aratowowi 
jego 
nastrój i zagłuszały w nim to uczucie, które obudziło się w jego duszy, gdy 
zwróciła się ku 
niemu ze łzami w oczach.
Znów ogarnął go gniew i omalże nie zawołał za oddalającą się dziewczyną: „Z pani 
może 
być dobra aktorka, ale co pani przyszło do głowy, żeby ze mną grać komedię?”
Wielkimi krokami powrócił do domu i chociaż przez całą drogę nie przestawał się 
irytować i oburzać, a przecież jednocześnie poprzez wszystkie te niedobre, 
wrogie uczucia 
przewijało się wspomnienie tej cudnej twarzy, którą widział przez jedno tylko 
mgnienie. 
Nawet zadał sobie pytanie: „Dlaczego nie odpowiedziałem jej, gdy żądała ode mnie 
choć 
jednego słowa? Nie zdążyłem… — myślał. — Nie dała mi wyrzec tego słowa. I jakież 
miało 
być to słowo?”
Lecz w tej samej chwili potrząsnął głową i z przekąsem powiedział: „Aktorka!” A 
jednocześnie na nowo ambicja niedoświadczonego, nerwowego młodzieńca, poprzednio 
urażona, teraz została jakby pochlebiona tym, że przecież wzbudził taką 
namiętność.
„Lecz teraz — ciągnął dalej swe rozmyślania — wszystko to, naturalnie, 
skończone. 
Musiałem wydać jej się śmiesznym…”
Ta myśl była mu niemiłą i znów irytował się… i na nią, i na siebie. Powróciwszy 
do domu 
zamknął się w swym gabinecie. Nie miał ochoty widzieć się z Platosią. Poczciwa 
staruszka ze 
dwa razy podchodziła do jego drzwi, przykładała ucho do dziurki od klucza i 
tylko 
wzdychała, i szeptała swoją modlitwę.
„Zaczęło się! — myślała. — A ma zaledwie dwudziesty piąty rok. Och, wcześnie, 
wcześnie!”
VIII
Cały następny dzień Aratow był bardzo nie w humorze. „Cóż to, Jasza — pytała go 
Platonida Iwanowna — jesteś dzisiaj taki roztrzęsiony?” W swoistym języku 
staruszki 
wyrażenie to dość wiernie określało stan duchowy Aratowa. Nie mógł pracować i 
sam nie 
wiedział, czego mu się chciało. To znów oczekiwał Kupfera (podejrzewał, że 
właśnie od 
Kupfera Klara dostała jego adres; któż inny mógł jej o nim „dużo opowiadać”?); 
to 
zastanawiał się: czyż w taki sposób ma się zakończyć ich znajomość? to wyobrażał 
sobie, że 
ona ponownie do niego napisze; to zadawał sobie pytanie, czy to nie on powinien 
napisać do 
niej list wyjaśniający, gdyż mimo wszystko nie chciał zostawić niekorzystnego o 
sobie 
mniemania. Ale w gruncie rzeczy co wyjaśniać? Wzbudzał w sobie niemal 
obrzydzenie do 
niej, do jej natarczywości, zuchwalstwa; to znów stawała mu w pamięci 
niewypowiedzianie 
wzruszająca twarz i zdawało mu się, że słyszy czarujący głos; to przypominał 
sobie jej śpiew, 
jej recytację i nie wiedział, czy miał słuszność w swoim powierzchownym osądzie? 
Słowem: 
roztrzęsiony człowiek! Wreszcie wszystko mu to zbrzydło i postanowił, jak to się 
mówi, 
wziąć się w garść i odrzucić precz całą tę historię, ponieważ bezsprzecznie 
przeszkadzała mu 
w zajęciach i burzyła spokój. Lecz niełatwo udało mu się spełnić to 
postanowienie. Minął 
więcej niż tydzień, zanim wszedł w zwykłą koleinę. Na szczęście, Kupfer nie 
zjawiał się 
wcale, jakby go w ogóle w Moskwie nie było. Ze zdwojoną żarliwością Aratow 
powrócił do 
malarstwa, którym na krótko przed ową „historią” zaczął się zajmować dla celów 
związanych 
z fotografią.
W ten sposób nieznacznie, z pewnymi, jak powiadają lekarze, „nawrotami choroby”, 
polegającymi na przykład na tym, że kiedyś omalże się nie wybrał z wizytą do 
księżnej, 
przeszły dwa… przeszły trzy miesiące i Aratow stał się dawnym Aratowem. Jedynie 
tam, w 
głębi, pod powierzchnią jego życia, coś przykrego i mrocznego towarzyszyło mu 
tajemnie na 
wszystkich jego drogach. Tak właśnie wielka, dopiero co złowiona, lecz jeszcze 
nie 
wyciągnięta ryba płynie dnem głębokiej rzeki pod tą samą łodzią, na której 
siedzi rybak z 
wędką.
I oto pewnego razu, przeglądając nie najświeższy numer „Gazety Moskiewskiej”, 
Aratow 
natknął się na następującą korespondencję:
„Z głębokim ubolewaniem — pisał jakiś literat z Kazania — zamieszczamy w naszej 
kronice teatralnej wiadomość o nagłym zgonie utalentowanej artystki, Klary 
Milicz, która w 
krótkim okresie swego engagement stała się ulubienicą naszej wybrednej 
publiczności. Żal 
nasz jest tym większy, że pani Milicz dobrowolnie położyła kres swemu młodemu, 
tak wiele 
obiecującemu życiu, zażywając truciznę. Fakt ten jest tym okropniejszy, że 
artystka otruła się 
w teatrze. Zaledwie odwieziono ją do domu, ku ogólnemu żalowi zakończyła życie. 
Po 
mieście chodzą słuchy, że nie odwzajemniona miłość doprowadziła ją do tak 
straszliwego 
czynu”.
Aratow powoli położył gazetę na stole. Pozornie był zupełnie spokojny. Ale 
jednocześnie 
coś ugodziło go w pierś i głowę i powoli oblało potem wszystkie jego członki. 
Podniósł się, 
postał chwilę, znowu usiadł, przeczytał jeszcze raz korespondencję. Potem znowu 
wstał, 
położył się na łóżku i założywszy ręce pod głowę, długo, jak zamroczony, patrzył 
na ścianę. 
Ściana powoli zaczęła się zacierać… zniknęła… ujrzał przed sobą bulwar pod 
szarym 
niebem, ją w czarnej mantyli… potem ją na estradzie… zobaczył nawet siebie obok 
niej. To, 
co w pierwszej chwili tak mocno ugodziło go w pierś, zaczęło się podnosić… 
podchodzić do 
gardła. Chciał odkaszlnąć, chciał kogoś zawołać, lecz głos odmówił mu 
posłuszeństwa i ku 
własnemu zdumieniu z oczu niepowstrzymanie popłynęły łzy. Co wywołało te łzy? 
Żal? 
Skrucha? Czy po prostu nerwy nie wytrzymały nagłego wstrząsu? Przecież niczym 
dla niego 
nie była? Czyż nie tak?
„A przecież może to jeszcze nieprawda? — raptem olśniła go myśl. — Trzeba się 
dowiedzieć! Ale od kogo? Od księżnej! Nie, od Kupfera… od Kupfera! Ale mówią, że 
go nie 
ma w Moskwie! Wszystko jedno! Najpierw muszę do niego!…”
Pełen takich myśli Aratow ubrał się naprędce, wziął dorożkę i popędził do 
Kupfera.
IX
Nie spodziewał się go zastać, ale zastał. Istotnie Kupfer na pewien czas opuścił 
był 
Moskwę, lecz wrócił przed tygodniem i nawet zamierzał znów odwiedzić Aratowa. 
Przyjął go 
ze zwykłą serdecznością i zaczął mu coś opowiadać. Ale Aratow natychmiast mu 
przerwał 
niecierpliwym pytaniem:
— Czytałeś? Czy to prawda?
— Co, czy prawda? — odpowiedział zaskoczony Kupfer.
— O Klarze Milicz.
Twarz Kupfera wyrażała współczucie.
— Tak, tak, bracie, prawda. Otruła się. Takie nieszczęście. Aratow milczał 
chwilę.
— Czyś to wyczytał w gazecie — zapytał — czy może jeździłeś do Kazania?
— Istotnie, jeździłem do Kazania; odwiedziliśmy ją tam z księżną. Wstąpiła na 
scenę i 
miała duże powodzenie. Ale nie byłem tam aż do samej katastrofy. Jeździłem do 
Jarosławia.
— Do Jarosławia?
— Tak. Odprowadzałem tam księżnę. Zamieszkała teraz w Jarosławiu.
— Ale informacje twoje są pewne?
— Najpewniejsze, z pierw«7Pj ręki. W Kazaniu poznałem jej rodzinę. Ale zaczekaj, 
bracie, zdaje mi się, że jesteś bardzo przejęty tą wiadomością? A pamiętam, 
Klara wówczas 
nie podobała ci się. Szkoda! To była cudowna dziewczyna. A co za charakter! 
Wspaniały! 
Ogromnie mi jej żal.
Aratow nie wyrzekł ani słowa, osunął się na krzesło i zaczekawszy chwilę, 
poprosił 
Kupfera, by mu opowiedział… Zająknął się.
— O czym? — zapytał Kupfer.
— O… wszystkim — odrzekł po namyśle Aratow. — Ot, choćby o jej rodzinie… lub o 
czymś innym. Wszystko, co wiesz!
— Ciebie to interesuje? Proszę.
I Kupfer, którego twarz bynajmniej nie zdradzała tak wielkiego żalu po Klarze, 
zaczął 
opowiadać.
Z jego słów Aratow dowiedział się, że Klara Milicz naprawdę nazywała się 
Katarzyna 
Miłowidow; że jej ojciec, teraz już nieżyjący, był prywatnym nauczycielem 
rysunków w 
Kazaniu, malował liche portrety i kształty urzędowych osobistości, a więc, 
chociaż miał sławę 
pijanicy i domowego tyrana, uchodził za człowieka wykształconego (w tym miejscu 
Kupfer 
zaśmiał się z zadowoleniem, podkreślając w ten sposób swój kalambur); że 
pozostawił po 
sobie: po pierwsze, wdowę z kupieckiego rodu, kompletnie głupią babę, jak gdyby 
żywcem 
wziętą z komedii Ostrowskiego, a po drugie: córkę o wiele starszą od Klary i 
wcale do niej 
niepodobną, dziewczynę bardzo mądrą, lecz egzaltowaną, chorą i, mój drogi, zbyt 
przeczuloną. Że obydwie — wdowa i córka — żyją sobie niebiednie, w przyzwoitym 
domku, 
nabytym ze sprzedaży tych lichych portretów i obrazów; że Klara czy Katia, jeśli 
chcesz, od 
dzieciństwa zdumiewała wszystkich swymi uzdolnieniami, lecz miała nieuległy, 
kapryśny 
charakter i ustawicznie kłóciła się z ojcem; że mając wrodzoną namiętność do 
teatru, w 
szesnastym roku uciekła z domu rodzicielskiego z aktorką…
— Z aktorem? — przerwał Aratow.
— Nie, nie z aktorem, z aktorką, do której bardzo się przywiązała. Co prawda, 
aktorka ta 
miała protektora, bogatego starszego pana, który dlatego tylko z nią się nie 
ożenił, że sam był 
żonaty, a i aktorka, zdaje mi się, była kobietą zamężną.
Następnie Kupfer poinformował Aratowa, że Klara już przed przybyciem do Moskwy 
grała i śpiewała w prowincjonalnych teatrach; że utraciwszy swą przyjaciółkę 
aktorkę (ów 
pan również chyba umarł czy też pogodził się z żoną — tego już Kupfer dobrze nie 
pamiętał) 
poznała księżnę, tę złotą kobietę, której ty, mój przyjacielu — dodał z uczuciem 
— nie 
umiałeś należycie ocenić; że wreszcie Klarze zaproponowano engagement do 
Kazania, że 
przyjęła je, chociaż przedtem zapewniała, że nigdy Moskwy nie opuści. Ale za to 
jakże ją 
mieszkańcy Kazania pokochali! To nawet zadziwiające. Po każdym przedstawieniu 
bukiety i 
prezent! Bukiety i prezent! Kupiec zbożowy, as gubernialny, ten nawet ofiarował 
jej złoty 
kałamarz! Kupfer opowiadał to wszystko z dużym ożywieniem, nie wykazując zresztą 
szczególnego sentymentalizmu i przerywając opowieść pytaniami: „Po co ci ta 
wiadomość?” 
Albo: „Na co ci to?” — gdy Aratow, słuchający go z zachłanną uwagą, żądał coraz 
to więcej 
szczegółów. Na koniec wszystko zostało opowiedziane i Kupfer zamilkł, w nagrodę 
za trud 
biorąc sobie papierosa.
— A z jakiego powodu otruła się? — zapytał Aratow. — W gazecie wydrukowano…
Kupfer machnął ręką.
— No… tego nie umiem powiedzieć… Nie wiem. Gazeta zaś łże. Klara prowadziła się 
przykładnie… żadnych tam amorów. Bo i jakżeby, z jej dumą! Dumna była jak sam 
szatan i 
nieprzystępna! Charakter! Twarda jak kamień! Czy mi uwierzysz — przecież tak 
blisko z nią 
byłem, a nigdy w jej oczach nie widziałem łez!
„A ja widziałem” — pomyślał Aratow.
— Ale cóż — ciągnął Kupfer — ostatnio zauważyłem w niej wielką zmianę; była 
smutna, 
milcząca, całymi godzinami słowa z niej nie można było wydobyć. Pytałem: „Czy 
panią ktoś 
obraził, Katarzyno Siemionowno?” Bo znałem jej charakter: nie mogła ścierpieć 
obrazy! 
Milczy, i basta! Nawet powodzenie jej nie cieszyło; sypią się bukiety, a ona się 
nawet nie 
uśmiechnie. Rzuciła okiem na złoty kałamarz i odwróciła się. Użalała się, że 
prawdziwej roli 
— jak ona ją rozumie — nikt dla niej nie napisze. A śpiew zarzuciła zupełnie. To 
ja, bracie, 
jestem winien. Powtórzyłem jej wtedy, że według ciebie, nie ma szkoły. Ale 
jednak, dlaczego 
się otruła, nie wiadomo. I to w taki sposób!
— W jakiej roli miała największe powodzenie? — Aratow chciał się dowiedzieć, w 
jakiej 
roli występowała po raz ostatni, ale nie wiadomo dlaczego, zadał inne pytanie.
— O ile pamiętam, w Gruni Ostrowskiego. Ale powtarzam ci: żadnych miłostek. Zważ 
tylko: mieszkała u matki. Wiesz, są takie domy kupieckie: w każdym rogu obraz 
święty i 
lampka przed obrazem, zaduch śmiertelny, wszędzie jakiś kwaśny zapach, w 
bawialnym 
pokoju tylko krzesła pod ścianami, na oknach geranium — a niechże gość się 
zjawi, pani 
domu spłoszona, jak gdyby nieprzyjaciel atakował. Jakież tu może być faire–la–
coury i 
amoury? Czasem nawet mnie nie wpuszczano. Służąca, olbrzymie babsko w czerwonym 
sarafanie, z obwisłymi piersiami, zagradzała mi drogę w przedpokoju i 
wrzeszczała: 
„Dokąd?” Nie, stanowczo nie rozumiem, dlaczego się otruła. Widać, życie jej 
obrzydło — 
filozoficznie zakończył Kupfer swe rozważania.
Aratow siedział zwiesiwszy głowę.
— Czy możesz mi dać adres tego domu w Kazaniu? — powiedział w końcu.
— Mogę, ale po co ci? Czy chcesz wysłać list?
— Może.
— Jak chcesz. Ale stara ci nie odpowie, bo jest niepiśmienna. Raczej siostra. O, 
siostra to 
mądrala! No, ale znów dziwię ci się, bracie! Najpierw kompletna obojętność, a 
teraz takie 
zainteresowanie! A wszystkiemu tu, mój drogi, winna samotność!
Aratow nic nie odpowiedział na tę uwagę i odszedł zaopatrzywszy się w kazański 
adres.
Kiedy jechał do Kupfera, twarz jego wyrażała wzruszenie, zdumienie, oczekiwanie. 
Teraz 
szedł równym krokiem, z oczami spuszczonymi, w kapeluszu nasuniętym na czoło. 
Prawie 
każdy napotkany przechodzień odprowadzał go ciekawym spojrzeniem, lecz on nie 
dostrzegał 
przechodniów… nie tak, jak wtedy na bulwarze…
„Nieszczęsna Klaro! Szalona Klaro” — dźwięczało mu w duszy.
X
Następny dzień Aratow spędził dość spokojnie. Nawet był w stanie oddać się 
zwykłym 
zajęciom. Jedno tylko: zarówno w czasie zajęć, jak i w wolnych chwilach 
nieustannie myślał 
o Klarze, o tym, co mu poprzedniego dnia opowiedział Kupfer. Co prawda, myśli 
jego były 
dość spokojne. Zdawało mu się, że ta dziwna dziewczyna interesowała go z 
psychologicznego 
punktu widzenia, jako pewnego rodzaju zagadka, nad której rozwiązaniem warto 
było łamać 
sobie głowę. „Uciekła z aktorką, czyjąś utrzymanką — myślał — oddała się pod 
opiekę 
księżnej, u której, zdaje się, mieszkała, i żadnych amourów? Nieprawdopodobne! 
Kupfer 
powiada: duma! Ale po pierwsze, wiemy (Aratow powinien był rzec: wyczytaliśmy w 
książkach), wiemy, że duma może iść w parze z lekkomyślną konduitą; a po drugie, 
jakże 
ona, taka dumna, mogła wyznaczyć schadzkę człowiekowi, który mógł okazać jej 
pogardę… i 
okazał… i to w miejscu publicznym… na bulwarze!” Tu Aratow przypomniał sobie 
całą 
scenę na bulwarze i zapytał siebie: czy istotnie okazał Klarze pogardę? „Nie — 
rozstrzygnął. 
— To było inne uczucie, uczucie powątpiewania, niedowierzanie wreszcie. 
Nieszczęsna 
Klaro! — znów zadźwięczało mu w myślach. — Tak, nieszczęsna — zdecydował znów. — 
To najwłaściwsze słowo. Jeżeli zaś tak, to popełniłem niesprawiedliwość. Ona 
miała rację 
powiadając, że jej nie zrozumiałem. Szkoda! Taka, być może, niepospolita istota 
przeszła 
obok mnie blisko, a ja z tego nie skorzystałem… odtrąciłem ją. Ale to nic! Całe 
życie jest 
jeszcze przede mną. Kto wie, nie takie jeszcze spotkania mi się nadarzą!
Ale z jakiego tytułu ona właśnie mnie wybrała? — spojrzał w lustro, które mijał. 
— Cóż 
we mnie osobliwego? Cóż ze mnie za piękny mężczyzna? Twarz jak wszystkie twarze; 
zresztą i ona nie była pięknością.
Nie piękność, ale cóż za wyrazista twarz! Nieruchoma, a wyrazista! Takiej twarzy 
dotychczas nie spotykałem. I talent ma, to jest miała — niewątpliwy. Surowy, 
niewyrobiony, 
nieokrzesany nawet, ale niewątpliwy. I pod tym względem byłem wobec niej 
niesprawiedliwy”. — Aratow wrócił wspomnieniem do literacko — muzycznego 
poranku, i 
nagle spostrzegł, że niezwykle dokładnie pamiętał każde prześpiewane i 
wypowiedziane 
przez nią słowo, każdą intonację; nie mogłoby to mieć miejsca, gdyby była 
pozbawiona 
talentu.
„A teraz wszystko to w grobie, dokąd sama siebie wtrąciła. Ale ja nie mam z tym 
nic 
wspólnego. Mojej winy tu nie ma! Nawet śmieszne byłoby myśleć, żem ja tu 
zawinił”. 
Przyszło mu znów do głowy, że gdyby nawet czuła „coś takiego”, jego zachowanie 
się w 
czasie spotkania niewątpliwie ją rozczarowało. „Dlatego właśnie tak okrutnie się 
roześmiała 
na pożegnanie. Zresztą, gdzież jest dowód, że otruła się z powodu nieszczęśliwej 
miłości? To 
tylko korespondenci gazet wszelką tego rodzaju śmierć przypisują nieszczęśliwej 
miłości. 
Ludziom o takim charakterze, jak Klara, życie łatwo się przykrzy, nudzi. Tak, 
nudzi, Kupfer 
ma rację: po prostu obrzydło jej żyć”.
„Bez względu na powodzenie, na owacje?” — Aratow zamyślił się. Analiza 
psychologiczna, której się oddawał, sprawiała mu nawet przyjemność. Żyjąc 
dotychczas z 
dala od kobiet nie podejrzewał nawet, jak dalece znamienne było dla niego to 
pełne napięcia 
analizowanie kobiecej duszy.
„A więc — snuł swoje rozmyślania — sztuka nie dawała jej zadowolenia, nie 
wypełniała 
pustki jej życia. Prawdziwi artyści istnieją tylko dla sztuki, dla teatru. 
Wszystko inne blednie 
wobec tego, co uważają za swe powołanie. Ona była dyletantką!”
Tu Aratow znowu się zamyślił. Nie, słowo „dyletantką” nie pasowało do tej 
twarzy, do 
wyrazu tej twarzy, tych oczu…
I znów wypłynął przed nim obraz Klary z utkwionym w niego, zalanym łzami 
spojrzeniem, z podniesionymi do ust zaciśniętymi rękami.
„Ach, nie trzeba, nie trzeba — wyszeptał… — Po co?”
Tak minął cały dzień. Podczas obiadu Aratow wiele rozmawiał z Platosią, 
rozpytując ją o 
przeszłość, którą zresztą źle pamiętała i o której nie umiała opowiadać, nie 
była bowiem zbyt 
wymowna i poza swym Jaszą w przeciągu całego życia prawie nic innego nie 
dostrzegała. 
Cieszyła się więc tylko, że jest dzisiaj taki dobry i miły! Pod wieczór Aratow 
złagodniał do 
tego stopnia, że zagrał z ciotką kilka razy w karty.
Tak przeszedł dzień, ale za to noc!!
XI
Zaczęła się dobrze: szybko zasnął i kiedy ciotka weszła na palcach do niego, 
żeby go 
trzykrotnie przeżegnać — jak to czyniła co noc — leżał i oddychał spokojnie jak 
dziecko. Ale 
przed świtem przyśnił mu się sen.
Śniło mu się, że idzie po pustym stepie, usianym kamieniami, pod niskim niebem. 
Pomiędzy kamieniami wiła się ścieżyna; wszedł na nią.
Nagle uniosło się przed nim coś na kształt delikatnego obłoczka. Przyjrzał mu 
się: 
obłoczek stał się kobietą w białej sukni z jasnym pasem w talii. Kobieta 
spiesznie się oddala. 
Nie widział ani jej twarzy, ani włosów — okrywała je długa tkanina. Lecz pragnął 
koniecznie 
ją dogonić i zajrzeć jej w oczy. Ale chociaż bardzo się śpieszył, szła szybciej 
od niego.
Na ścieżce leżał szeroki, płaski kamień, podobny do płyty grobowej. Kamień 
zagrodził jej 
drogę. Zatrzymała się. Aratow podbiegł ku niej. Odwróciła się, lecz mimo to nie 
dojrzał jej 
oczu — były zamknięte. Twarz jej była biała, biała jak śnieg; ręce zwisały 
nieruchomo. 
Wyglądała jak posąg.
Powoli, nie czyniąc ani jednego ruchu, cofnęła się i osunęła na płytę. I Aratow 
już leży 
obok niej, wyciągnięty jak rzeźba na sarkofagu, a ręce ma złożone jak umarły.
Lecz w tej chwili kobieta uniosła się nagle i odeszła. Aratow również chce się 
podnieść, 
ale nie może ani się poruszyć, ani rozłożyć rąk i tylko patrzy za nią z 
rozpaczą.
Wówczas kobieta nagle się obejrzała i ujrzał jej świetliste, żywe oczy w żywej, 
lecz 
nieznajomej twarzy. Kobieta, śmiejąc się, wabi go ręką, a on wciąż nie może się 
poruszyć.
Zaśmiała się raz jeszcze i szybko się oddaliła, wesoło kiwając głową, na której 
czerwieniał 
wianuszek z drobnych róż.
Aratow usiłuje krzyknąć, usiłuje przerwać ten straszliwy koszmar.
Nagle pociemniało dokoła i kobieta powróciła do niego. Ale to już nie owa 
nieznana 
statua… to Klara. Stanęła przed nim, skrzyżowała ręce, patrzy surowo i uważnie. 
Usta jej są 
zaciśnięte, lecz Aratowowi zdaje się, że słyszy słowa:
„Jeżeli chcesz wiedzieć, kim jestem, jedź tam…”
„Dokąd?” — pyta.
„Tam! — rozlega się jęk odpowiedzi. — Tam!”
Aratow obudził się, usiadł, zapalił świecę stojącą na nocnym stoliku, lecz nie 
wstał, długo 
siedział zmartwiały, powoli rozglądając się wokół. Wydawało mu się, że od 
chwili, kiedy się 
położył, coś się w nim dokonało, coś go przeniknęło, coś nim zawładnęło. „Czyż 
to możliwe? 
— szeptał nieprzytomnie. — Czy istnieje taka moc?”
Nie mógł uleżeć. Powoli ubrał się i do rana chodził po pokoju. I dziwna rzecz! 
Nie myślał 
o Klarze ani przez chwilę, a nie myślał dlatego, że postanowił nazajutrz jechać 
do Kazania.
Myślał tylko o tej podróży, o tym, jak to zrobić i co z sobą zabrać, i jak tam 
wszystko 
odszuka, o wszystkim się dowie i uspokoi się. „Jeżeli nie pojadę — rozważał — 
chyba 
postradam zmysły!” Tego się bał, bał się swych nerwów. Był pewien, że gdy tylko 
wszystko 
tam zobaczy własnymi oczami, wszystkie czary się rozwieją jak ten nocny koszmar. 
„Na 
podróż potrzeba zaledwie tygodnia — myślał. — Cóż znaczy tydzień? Inaczej się 
tego nie 
pozbędę”.
Wschodzące słońce rozjaśniło jego pokój; lecz światło dzienne nie rozproszyło 
nocnych 
cieni, które go ogarnęły, i nie odmieniło postanowienia.
Platosia omal nie zemdlała, kiedy oznajmił jej swą decyzję. Aż przysiadła, nogi 
zachwiały 
się pod nią. „Jak to, do Kazania? Po co do Kazania?” — szeptała wytrzeszczając i 
tak ślepe 
oczy. Nie mogłoby jej bardziej zdziwić, gdyby się dowiedziała, że jej Jasza żeni 
się z sąsiadką 
piekarką lub wyjeżdża do Ameryki.
— I na długo do Kazania?
— Za tydzień wrócę — odrzekł Aratow, stojąc na pół obrócony do ciotki, która 
wciąż 
jeszcze siedziała na podłodze.
Platonida Iwanowna chciała oponować, lecz Aratow w sposób zupełnie nieoczekiwany 
i 
niezwykły podniósł na nią głos.
— Nie jestem dzieckiem! — krzyknął i pobladł, a usta mu zadrżały i oczy błysnęły 
gniewnie. — Mam dwudziesty szósty rok, wiem, co robię, wolno mi robić, co mi się 
podoba! 
Nikomu nie pozwolę… Proszę mi dać pieniędzy na drogę, przygotować walizkę z 
bielizną i 
ubraniem i nie męczyć mnie! Za tydzień wrócę, Platosiu — dorzucił łagodniejszym 
tonem.
Platosia podniosła się stękając i już nie oponując powlokła się do swego 
pokoiku. Jasza ją 
przeraził. „Oj, nie głowę mam na karku — mówiła do kucharki, która pomagała jej 
pakować 
rzeczy Jaszy — nie głowę, tylko ul, a jakie tam brzęczą pszczoły — nie wiem. Do 
Kazania 
jedzie, moja kochana, do Ka–za–nia!” Poprzedniego dnia kucharka widziała, że 
stróż długo 
rozprawiał o czymś ze stójkowym i chciała o tym zawiadomić swą panią, ale nie 
miała 
śmiałości i tylko pomyślała: „Do Kazania? Żeby aby tylko nie gdzieś dalej”. A 
Platonida 
Iwanowna do tego stopnia straciła głowę, że nawet nie odmawiała swej zwykłej 
modlitwy. W 
takim strapieniu i Pan Bóg nie mógł dopomóc! Tego samego dnia Aratow wyjechał do 
Kazania.
XII
Zaledwie przybył do tego miasta i zajął numer w hotelu, już pobiegł, by odszukać 
dom 
wdowy Miłowidowej. W ciągu całej podróży znajdował się w stanie pewnego 
odrętwienia, 
które zresztą ani, trochę nie przeszkadzało mu w wykonywaniu różnych czynności: 
w Niżnim 
Nowogrodzie przesiadł się z pociągu na statek, jadał na stacjach itd. Jak i 
przedtem, był 
przekonany, że wszystko się tam rozstrzygnie, i dlatego odpędzał od siebie 
wszelkie 
wspomnienia i rozważania, poprzestając na jednym: przygotowaniu w myśli speechu, 
w 
którym wyłoży rodzinie Klary przyczynę swego przyjazdu. Oto wreszcie dobrnął do 
celu 
swojej wędrówki, kazał się zaanonsować. Wpuszczono go ze zdumieniem i lękiem, 
ale 
wpuszczono.
Dom wdowy Miłowidowej okazał się rzeczywiście takim, jak go Kupfer opisał; wdowa 
także przypominała kupczychę Ostrowskiego, chociaż była żoną urzędnika: jej mąż 
piastował 
rangę asesora kolegialnego. Aratow, nie bez pewnego skrępowania, z góry 
przepraszając za 
swą śmiałość, za swoje niezwykłe odwiedziny, wygłosił przygotowany speech — że 
pragnąłby zebrać wszelkie potrzebne informacje o tak wcześnie zmarłej 
utalentowanej 
artystce, że w tym wypadku nie kieruje nim próżna ciekawość, lecz głębokie 
zrozumienie jej 
talentu, którego był wielbicielem (właśnie tak się wyraził: wielbicielem), że na 
koniec 
grzechem byłoby pozostawić publiczność w nieświadomości tego, co utraciła i 
dlaczego nie 
spełniły się jej nadzieje. Pani Miłowidow nie przerywała Aratowowi; może nawet 
nie 
rozumiała dobrze, co do niej mówi ten nieznajomy gość, i tylko stroszyła się z 
lekka i 
wytrzeszczała na niego oczy, stwierdzając jednakże, że ma spokojny wygląd, 
ubrany jest 
przyzwoicie, że to nie jakiś tam obieżyświat… o pieniądze nie poprosi.
— Pan w sprawie Kati? — zapytała, gdy tylko Aratow zamilkł.
— Tak jest… w sprawie córki pani.
— I pan po to przyjechał z Moskwy?
— Z Moskwy.
— Tylko w tym celu?
— Tylko.
Pani Miłowidow wzdrygnęła się nagle.
— Pan jest pisarzem? Pan pisze do gazet?
— Nie, nie jestem pisarzem i dotychczas nie pisywałem do gazet.
Wdowa pochyliła głowę. Była zbita z tropu.
— A więc… z własnej woli? — zapytała nagle.
Aratow nie znalazł od razu odpowiedzi.
— Wiedziony współczuciem, czcią dla talentu — przemówił Wreszcie.
Stówo ..cześć” podobało się pani Miłowidow.
— Cóż! — rzekła z westchnieniem. — Chociaż jestem jej matką i tyle miałam 
zmartwienia… Przecież to takie nagłe nieszczęście!… Muszę jednak powiedzieć: 
zawsze była 
narwana — skończyła w ten sposób! Taki wstyd!… Niech pan osądzi, czym to jest 
dla matki? 
Dobre i to, że ją pochowano po chrześcijańsku. — Pani Miłowidow przeżegnała się. 
— Od 
maleńkości nikogo nie słuchała, porzuciła dom rodzicielski, a wreszcie — łatwo 
to 
powiedzieć! — poszła za aktorkę! Oczywiście, domu jej nie wymówiłam: przecież ją 
kochałam! Przecież mimo wszystko jestem matką! Nie będzie przecie żyć u obcych i 
chodzić 
po proszonym chlebie! — Wdowa zapłakała. — Jeżeli zaś pan — znów zaczęła mówić 
ocierając oczy końcami chustki — istotnie ma taki zamiar i nie zamyśla przeciw 
nam nic 
złego, lecz przeciwnie, chce okazać przychylność, to niech pan porozmawia z moją 
drugą 
córką. Ona panu opowie wszystko lepiej niż ja. Annoczka! — zawołała pani 
Miłowidow. — 
Annoczka, chodź no tutaj. Jakiś pan z Moskwy pragnie porozmawiać o Kati!
Coś stuknęło w sąsiednim pokoju: ale nikt się nie pokazał.
— Annoczka! — znów zawołała wdowa — Anno Siemionowno! Mówię ci: chodź!
Drzwi powoli otworzyły się i na progu stanęła niemłoda dziewczyna o chorowitym 
wyglądzie, nieładna, ale z bardzo łagodnymi i smutnymi oczami. Aratow wstał na 
jej 
powitanie i przedstawił się, przy czym powołał się na swego przyjaciela, 
Kupfera.
— A! Fiodor Fiodorycz — cicho powiedziała dziewczyna i powoli osunęła się na 
krzesło.
— Porozmawiaj z panem — powiedziała pani Miłowidow, ciężko podnosząc się z 
miejsca. 
— Pan się trudził, umyślnie z Moskwy przyjechał, pragnie zebrać wiadomości o 
Kati. A pan 
— dodała zwracając się do Aratowa — wybaczy mi. Pójdę do gospodarstwa. Z 
Annoczką pan 
się porozumie doskonale. Ona panu opowie o teatrze… i o wszystkim. To mądra 
głowa, 
wykształcona: po francusku mówi i książki czyta nie gorzej od nieboszczki 
siostry. Można 
powiedzieć, że ona ją przecież wychowywała. Była starsza, więc się zajęła Katią.
Pani Miłowidow odeszła. Zostawszy sam na sam z Anną, Aratow powtórzył swój 
speech, 
ale od pierwszego wejrzenia zrozumiał, że ma do czynienia z dziewczyną 
rzeczywiście 
wykształconą, nie z kupiecką córką, więc rozszerzył nieco przemowę, użył innych 
wyrażeń; 
pod koniec zaś sam się wzruszył, poczerwieniał i poczuł, że serce mu zabiło. 
Anna słuchała 
go w milczeniu, złożywszy ręce; smutny u — śmiech nie schodził z jej twarzy; 
gorzki, nie 
przecierpiany ból wyrażał się w tym uśmiechu.
— Czy pan znał moją siostrę? — zapytała Anna.
— Nie, nie znałem jej właściwie — odpowiedział. — Widziałem się z nią i 
słyszałem ją 
raz jeden, ale siostrę pani wystarczyło raz zobaczyć i usłyszeć…
— Pan chce napisać jej biografię? — znów zapytała Anna.
Aratow nie oczekiwał tego słowa; mimo to natychmiast odpowiedział, że czemuż by 
nie. 
Lecz przede wszystkim pragnął zaznajomić publiczność…
Anna wstrzymała go ruchem ręki.
— A po co? Publiczność i bez tego przyczyniała jej wiele zmartwień, a Katia 
dopiero 
zaczynała życie. Ale jeżeli pan (Anna popatrzyła na niego i znów uśmiechnęła się 
tym samym 
smutnym, ale już życzliwym uśmiechem, jakby sobie pomyślała: „Tak, ty budzisz we 
mnie 
zaufanie!”), jeżeli pan żywi do niej taką sympatię, to pan pozwoli, że go 
zaproszę do nas na 
wieczór… po obiedzie. Teraz nie mogę… tak nagle… Zbiorę siły… Spróbuję… Ach, 
zbyt ją 
kochałam!
Anna odwróciła się; była bliska szlochu.
Aratow szybko wstał z krzesła, podziękował za zaprosiny, powiedział, że 
przyjdzie na 
pewno… na pewno, i odszedł, unosząc w duszy wrażenie cichego głosu, łagodnych, 
smutnych oczu i płonąc męką oczekiwania.
XIII
Tego samego dnia Aratow powrócił do pań Miłowidow i całe trzy godziny spędził na 
rozmowie z Anną Siemionowną. Pani Miłowidow natychmiast po obiedzie, o drugiej, 
kładła 
się spać i „odpoczywała” aż do wieczornej herbaty, do siódmej. Aratow z siostrą 
Klary 
właściwie nie rozmawiał: mówiła właściwie tylko ona, z początku zacinając się ze 
zmieszania, a potem z niepohamowanym żarem. Widać było, że siostrę swoją 
uwielbiała. 
Zaufanie, które wzbudził w niej Aratow, rosło i krzepło; już nie czuła się 
skrępowana, parę 
razy nawet umilkła i rozpłakała się. Wydał się jej godnym szczerych wypowiedzi i 
wynurzeń. 
W jej własnym, samotnym życiu nic podobnego jeszcze się nie zdarzyło! A on… on 
chłonął 
każde jej słowo.
Oto czego się dowiedział… wiele, naturalnie, z niedomówień… wiele uzupełnił 
sobie sam.
W dzieciństwie Klara niewątpliwie była niemiłym dzieckiem; jako dziewczynka też 
mało 
co milsza; samowolna, wybuchowa, ambitna, niezbyt zgodnie żyła zwłaszcza z 
ojcem, którym 
pogardzała za pijaństwo i niedołęstwo. Ojciec to czuł i nie mógł jej tego 
darować. Zdolności 
muzyczne przejawiły się w niej wcześnie; ojciec nie rozwijał ich, uznając za 
sztukę jedynie 
malarstwo, w którym tak mało celował, ale które żywiło i jego, i rodzinę. Matkę 
swą Klara 
kochała niedbale — jak nianię; siostrę uwielbiała, chociaż biła się z nią i 
gryzła ją. Prawda, że 
potem klękała przed nią i całowała ukąszone miejsce. To był ogień, to była 
namiętność, to 
były same sprzeczności: mściwa i dobra, wielkoduszna i pamiętliwa; wierzyła w 
przeznaczenie, a nie wierzyła w Boga (słowa te Anna wyszeptała z przerażeniem), 
kochała 
wszystko, co piękne, lecz o własną urodę nie dbała i ubierała się byle jak; nie 
mogła ścierpieć 
asystowania młodych ludzi, natomiast w książkach zaczytywała się tylko tymi 
stronicami, 
które opowiadały o miłości; nie pragnęła się podobać, nie lubiła pieszczot, lecz 
nigdy nie 
zapominała pieszczoty, tak samo jak nie zapominała zniewagi: lękała się śmierci, 
a sama 
zadała sobie śmierć! Mawiała niekiedy: „Takiego, jakiego chcę, nie znajdę, a 
innych mi nie 
trzeba!” — „A jeżeli go spotkasz?” — pytała Anna. ..Jeżeli spotkam, zdobędę go”. 
— ..A 
jeśli się nic da?” — ..No, to wtedy skończę z sobą. Widocznie jestem do 
niczego”. Ojciec 
Klary (niekiedy po pijanemu pytał żonę: „Z kim masz to czarne diablątko? Bo nie 
ze mną!”) 
usiłując jak najprędzej pozbyć się jej z domu, chciał ją wydać za mąż za młodego 
kupczyka, 
bardzo głupiego, lecz z „edukowanych”. Na dwa tygodnie przed ślubem (miała 
wówczas 
szesnaście lat) podeszła do swego narzeczonego skrzyżowawszy ręce, bębniąc 
palcami po 
łokciach (ulubiona jej poza) i nagle jak nie trzaśnie go swoją dużą, silną ręką 
po rumianym 
policzku! Zerwał się i tylko usta rozdziawił, trzeba dodać, że był w niej 
śmiertelnie 
zakochany. Pyta: „Za co?” Roześmiała się i odeszła. „Siedziałam w tym samym 
pokoju — 
opowiadała Anna — byłam świadkiem tego. Pobiegłam za nią i mówię: «Zmiłuj się. 
Katia, co 
ty wyprawiasz?» A ona mi na to: «Gdyby był człowiekiem, zbiłby mnie, ale to 
zmokła kura! I 
jeszcze mnie pyta: za co? Jeżeli kochasz i nie odpłaciłeś mi tym samym, to cierp 
i nie pytaj: 
za co? Nic u mnie nie wskóra do skończenia świata!» Nie wyszła więc za niego za 
mąż. 
Wkrótce poznała się z ową aktorką i opuściła nasz dom. Matka popłakała, ojciec 
zaś tylko 
rzekł: «Niech idzie precz, parszywa owca!» Nie próbował dowiadywać się o nią ani 
jej 
poszukiwać. Ojciec nie rozumiał Klary. W przeddzień swej ucieczki — dorzuciła 
Anna — 
ledwie mię nie udusiła w swych objęciach i ciągle powtarzała: «Nie mogę, nie 
mogę inaczej! 
Serce mi pęka, lecz nie mogę. Wasza klatka jest za mała — nie na moje skrzydła! 
Zresztą, 
nikt nie zdoła uniknąć swego przeznaczenia…»
A potem — dodała Anna — widywałyśmy się rzadko. Kiedy umarł ojciec, przyjechała 
na 
dwa dni, nic ze schedy nie wzięła i znów zniknęła. Ciężko jej było u nas… 
widziałam to. 
Następnie przyjechała do Kazania już jako aktorka”.
Aratow zaczął wypytywać Annę o teatry, o role, w których Klara występowała, o 
jej 
sukcesy. Anna z tym samym smutkiem, ale jednocześnie z przejęciem dawała 
szczegółowe 
odpowiedzi. Pokazała nawet Aratowowi fotografię Klary w jednej z jej ról. Na 
fotografii 
patrzyła w bok, jak gdyby odwracając się od widzów; przepleciony wstążką gruby 
warkocz 
jak żmija opadał na obnażoną rękę. Aratow długo przyglądał się fotografii, 
stwierdził, że jest 
podobna, zapytał,
czy Klara występowała z recytacjami, dowiedział się, że nie, że trzeba jej było 
podniety, 
którą daje teatr, scena, lecz inne pytanie paliło mu wargi.
— Anno Siemionowno! — zawołał wreszcie niegłośno, ale ze szczególną siłą. — 
Niech mi 
pani powie, błagam, niech mi pani powie, dlaczego, dlaczego zdecydowała się ona 
na ten 
okropny czyn?
Anna spuściła oczy.
— Nie wiem! — odezwała się po kilku chwilach. — Jak Bóg na niebie, nie wiem! — 
mówiła dalej gwałtownie, zauważywszy, że Aratow rozłożył ręce ruchem 
niedowierzania. — 
Od chwili przyjazdu rzeczywiście była zamyślona, ponura. Niezawodnie w Moskwie 
musiało 
się z nią coś stać, ale nie mogłam odgadnąć, co! Lecz tego fatalnego dnia, 
przeciwnie, była 
jakby… jeżeli nie weselsza, to spokojniejsza niż zazwyczaj. Nawet nie miałam 
żadnych 
przeczuć — dorzuciła Anna z gorzkim uśmiechem, jakby czyniła sobie za to wyrzut.
— Widzi pan — zaczęła znowu — nieszczęście było jej przeznaczone. Od dzieciństwa 
była o tym przeświadczona. Opierała się, ot tak, na ręce, wpadała w zadumę i 
mówiła: „Nie 
będę długo żyć”. Miała przeczucia. Niech pan sobie wyobrazi, że od dawna już, 
niekiedy we 
śnie, a niekiedy i tak, widziała, co się z nią stanie! „Nie mogę żyć tak, jak 
chcę, to nie będę”. 
— Takie było jej powiedzenie. — „Przecież życie nasze mamy w naszych rękach”. I 
dowiodła tego!
Anna ukryła twarz w dłoniach i umilkła.
— Anno Siemionowno — poczekawszy nieco, zaczął Aratow. — Pani może słyszała, 
czemu gazety przypisywały…
— Nieszczęśliwej miłości? — przerwała Anna, gwałtownie odrywając od twarzy ręce. 
— 
To oszczerstwo, oszczerstwo, wymysł!… Moja czysta, niedostępna Katia! Katia i 
nieszczęśliwa, odtrącona miłość?!… A ja bym o tym nie wiedziała? W niej… w niej 
wszyscy 
się kochali, lecz ona… I kogóż by tutaj miała pokochać? Kto spośród tych 
wszystkich ludzi, 
kto był jej godny? Któż dorósł do tego ideału uczciwości, prawości, czystości, 
przede 
wszystkim czystości, który przy wszystkich jej wadach stale unosił się przed 
nią? Ją 
odtrącić… ją…
Głos Anny załamał się. Palce jej z lekka zadrżały. Poczerwieniała nagle, 
poczerwieniała z 
oburzenia i w tej chwili, i tylko na chwilę, stała się podobna do siostry.
Aratow zaczął przepraszać.
— Niech pan posłucha — znowu przerwała mu Anna — chcę koniecznie, żeby pan także 
nie wierzył temu oszczerstwu i, jeśli to możliwe, zadał mu kłam! Chce pan 
napisać o niej 
artykuł czy coś w tym rodzaju? Oto okazja, by obronić jej pamięć! Właśnie w tym 
celu 
mówię z panem tak otwarcie. Proszę posłuchać: Katia zostawiła dziennik…
Aratow drgnął.
— Dziennik — wyszeptał.
— Tak, dziennik… zaledwie kilka stroniczek. Katia nie lubiła pisać… całymi 
miesiącami 
nic nie zapisywała… i listy jej były takie krótkie. Ale zawsze, zawsze była 
szczera, nie 
kłamała nigdy… Kłamstwo przy jej ambicji! Ja… ja panu ten dziennik pokażę! 
Zobaczy pan, 
czy jest w nim chociażby aluzja do jakiejś nieszczęśliwej miłości!
Anna pośpiesznie wydostała z szuflady cieniutki zeszycik, nie więcej jak 
dziesięć stronic, i 
podała go Aratowowi. Chwycił go łapczywie, poznał nieforemny, zamaszysty 
charakter 
pisma, pisma owego bezimiennego listu, otworzył na chybił — trafił i natychmiast 
natrafił na 
następujące słowa:
„Moskwa. Wtorek …go czerwca. Śpiewałam i recytowałam na poranku literackim. 
Dzisiejszy dzień wiele dla mnie znaczy. Powinien on rozstrzygnąć o moim losie. 
(Słowa te 
dwukrotnie były podkreślone). Zobaczyłam znów…” W tym miejscu następowało kilka 
starannie zamazanych linijek. A potem: „Nie, nie, nie!… Trzeba znów, jak 
przedtem, jeżeli 
tylko…”
Aratow opuścił rękę, w której trzymał zeszycik, a głowa powoli opadła mu na 
pierś.
— Niech pan czyta! — zawołała Anna. — Czemu pan nie czyta? Proszę przeczytać od 
początku. Czytania tu zaledwie na pięć minut, chociaż dziennik ciągnie się przez 
całe dwa 
lata. W Kazaniu już nic nie notowała.
Aratow powoli wstał i nagle runął na kolana przed Anną. Po prostu skamieniała ze 
zdumienia i przestrachu.
— Proszę mi dać… proszę mi dać ten dziennik — odezwał się Aratow zamierającym 
głosem i wyciągnął obie ręce do Anny. — Proszę mi go dać… i fotografię… Pani na 
pewno 
ma inną. Dziennik zwrócę… Ale ja muszę, muszę…
W jego błaganiu, w zniekształconych rysach jego twarzy było coś tak 
rozpaczliwego, że 
przypominało nawet złość, cierpienie. Bo też cierpiał istotnie. Zdawało się, że 
nie mógł 
wyobrazić sobie podobnego nieszczęścia, które go spotkało, i błagał zaciekle o 
litość, o 
zmiłowanie…
— Proszę mi dać — powtarzał.
— Ależ… pan, pan był zakochany w mojej siostrze? — spytała wreszcie Anna.
Aratow wciąż klęczał.
— Widziałem ją zaledwie dwa razy… proszę mi wierzyć!… I gdyby mną nie kierowały 
pobudki, których ja sam ani zrozumieć, ani wytłumaczyć dokładnie nie mogę… gdyby 
nie 
jakaś moc, silniejsza ode mnie… nie prosiłbym pani… nie przyjechałbym tutaj. 
Muszę… 
muszę… Przecież pani sama powiedziała, że moim obowiązkiem jest odtworzyć jej 
postać!
— I pan nie był zakochany w mojej siostrze? — powtórnie zapytała Anna.
Aratow nie odpowiedział od razu, odwrócił się z lekka, jakby na skutek bólu.
— Więc tak! Byłem, byłem! I teraz jestem zakochany! — krzyknął z tą samą 
rozpaczą.
W sąsiednim pokoju rozległy się kroki.
— Niech pan wstanie… niech pan wstanie… — spiesznie powiedziała Anna. — Matka do 
nas idzie.
Aratow podniósł się.
— Niechże pan weźmie dziennik i fotografię, Bóg z panem! Biedna, biedna Katia!… 
Ale 
dziennik pan mi zwróci — dodała żywo. — A jeżeli pan coś napisze, proszę 
koniecznie mi 
przysłać. Słyszy pan?
Zjawienie się pani Miłowidow wybawiło Aratowa od konieczności dania odpowiedzi. 
Jednakże zdążył szepnąć:
— Pani jest aniołem! Dziękuję! Przyślę wszystko, co napiszę… Pani Miłowidow była 
zaspana i niczego się nie domyśliła.
W taki to sposób Aratow opuścił Kazań, mając fotografię w bocznej kieszeni 
surduta. 
Zeszycik zwrócił Annie, lecz, niepostrzeżenie dla niej, wyciął kartkę, na której 
były 
podkreślone słowa.
W drodze powrotnej do Moskwy znów ogarnęło go odrętwienie. Chociaż potajemnie 
cieszył się, że osiągnął to, po co jeździł, jednak wszelkie rozmyślania o Klarze 
odkładał do 
powrotu do domu. O wiele więcej myślał o jej siostrze, Annie. „Oto — rozmyślał — 
stworzenie cudowne, miłe! Co za subtelne pojmowanie wszystkiego, jakie pełne 
miłości 
serce, co za brak egoizmu! Że też u nas na prowincji, i to w takim środowisku, 
rozkwitają 
podobne dziewczęta! Chorowita, brzydulka i już niemłoda, a jaką świetną 
towarzyszką życia 
mogłaby być dla porządnego, wykształconego człowieka! Oto w kim należałoby się 
zakochać!…” Tak rozmyślał Aratow, lecz po przybyciu do Moskwy sprawa przyjęła 
wręcz 
odmienny obrót.
XIV
Platonida Iwanowna niewypowiedzianie uradowała się z powrotu siostrzeńca. O 
czymże 
nie myślała w czasie jego nieobecności! „Co najmniej — na Syberię! — szeptała 
przesiadując 
bez ruchu w swoim pokoiku. — Co najmniej na rok!” Na domiar kucharka także 
napędzała 
jej strachu, przynosząc najwiarygodniejsze wiadomości o zniknięciu to tego, to 
innego 
młodego człowieka z sąsiedztwa. Doskonała niewinność oraz prawomyślność Jaszy 
ani trochę 
nie uspokajały staruszki. „A bo to dużo brakuje! Zajmuje się fotografią… 
wystarczy! Zabrać 
go!” Lecz oto Jaszeńka wrócił zdrów i cały! Zauważyła, co prawda, że trochę 
schudł i 
zmizerniał — cóż dziwnego… bez ; opieki! — lecz nie śmiała wypytywać go o 
podróż. Przy 
obiedzie zapytała: „Czy Kazań to ładne miasto?” — „Ładne” — odparł Aratow.
— „Tam podobno mieszkają sami Tatarzy?” — „Nie tylko Tatarzy”.
— „A nie przywiozłeś stamtąd chałata?” — „Nie, nie przywiozłem”. Na tym 
skończyła się 
rozmowa.
Lecz gdy tylko Aratow znalazł się sam w swoim gabinecie, poczuł natychmiast, że 
coś go 
zewsząd ogarnęło, że znów jest w mocy, właśnie w mocy innego życia, innej 
istoty. Chociaż 
powiedział Annie w owym porywie nagłego szaleństwa, że kocha Klarę, lecz teraz 
słowo to 
wydawało mu się bezmyślne i dziwaczne. Nie, nie jest zakochany. Zresztą, jak 
można 
pokochać umarłą, która nawet za życia nie podobała mu się, o której niemalże 
zapomniał? 
Nie! a jednak jest we władzy, w jej władzy, już nie należy do siebie. Jest 
zdobyty. Owładnięty 
tak, że nawet nie usiłuje się wyzwolić — ani drwiąc z własnej głupoty, ani 
budząc w sobie, 
jeżeli nie pewność, to bodaj nadzieję, że wszystko minie, że to tylko nerwy, ani 
wyszukując 
na to dowody — ani w żaden inny sposób. „Gdy spotkam, zdobędę go” — przypomniały 
mu 
się słowa Klary, powtórzone przez Annę. Otóż jest zdobyty. „Ale wszak ona nie 
żyje? Tak, 
ciało jej jest martwe, a dusza? Czy nie jest nieśmiertelna? Czy potrzebuje 
ziemskich 
kształtów, żeby objawić swoją moc? Przecież magnetyzm dowiódł nam istnienia 
wpływu 
żywej ludzkiej duszy na inną żywą duszę ludzką. Dlaczegóż by wpływ ten nie miał 
działać i 
po śmierci, jeżeli dusza żyje? Ale w jakim celu? Co z tego może wyniknąć? Czy w 
ogóle 
ogarniamy rozumem cel wszystkiego, co się dokoła nas spełnia?” Myśli te tak 
pochłaniały 
Aratowa, że nagle, podczas herbaty, zapytał Platosi, czy wierzy w 
nieśmiertelność duszy? 
Platosia z początku nie zrozumiała, o co ją pyta, potem przeżegnała się i 
odpowiedziała, że 
oczywiście, bo czyż dusza może nie być nieśmiertelna! „Więc, jeżeli tak, to czy 
może 
oddziaływać po śmierci?” — znów zapytał Aratow. Staruszka odpowiedziała, że 
może… 
modlić się za nas, tak jest, lecz dopiero wówczas, gdy przejdzie przez wszystkie 
męki — w 
oczekiwaniu na sąd ostateczny. W ciągu zaś pierwszych czterdziestu dni dusza 
unosi się tylko 
wokół tych miejsc, gdzie ją śmierć zaskoczyła.
— W ciągu czterdziestu dni?
— Tak, a potem nadchodzi męka.
Aratow zdziwił się i odszedł do siebie. Na nowo poczuł to samo, tę samą władzę 
nad sobą. 
Władza ta objawiała się również w tym, że nieustannie zwidywała mu się postać 
Klary z 
najdrobniejszymi szczegółami, takimi szczegółami, których za jej życia wcale nie 
spostrzegał. 
Widział… widział jej palce, paznokcie, puszek na policzkach, na skroniach, 
maleńkie znamię 
pod lewym okiem. Widział ruchy jej ust, nozdrzy, brwi… i jaki ma chód, i jak 
przechyla 
głowę nieco na prawo… wszystko to widział! Bynajmniej wszystkim tym się nie 
zachwycał, 
lecz nie mógł o tym nie myśleć i tego nie widzieć. Jednak pierwszej nocy po 
powrocie nie śnił 
o niej. Był bardzo znużony i spał jak zabity. Natomiast, gdy się tylko obudził, 
znów weszła do 
jego pokoju i pozostała, jak gdyby była u siebie, jak gdyby dobrowolną śmiercią 
zdobyła 
sobie to prawo, nie pytając go i nie potrzebując jego zezwolenia. Wziął jej 
fotografię i zaczął 
robić odbitki, powiększać. Następnie przyszło mu na myśl przystosować fotografię 
do 
stereoskopu. Dużo miał z tym kłopotu, wreszcie udało mu się. Aż drgnął 
zobaczywszy przez 
szkiełko jej postać, która nabrała cech cielesności. Lecz postać ta była szara, 
jakby zakurzona, 
a do tego oczy… oczy ciągle patrzyły w bok, odwracały się. Zaczął długo, długo w 
nie 
patrzeć, jakby oczekując, że może skierują się w jego stronę, umyślnie nawet 
przymrużał 
powieki, lecz oczy pozostawały nieruchome, a cała postać przybierała wygląd 
lalki. Odszedł, 
rzucił się w fotel, wyjął wyrwaną z dziennika kartkę z podkreślonymi słowami i 
pomyślał: 
„Powiadają przecież, że zakochani całują wiersze pisane kochaną ręką, a ja nie 
mam na to 
ochoty, charakter pisma także wydaje mi się nieładny. Lecz w tych słowach 
zawarty jest 
wyrok na mnie”. W tej chwili przyszła mu na myśl obietnica dana Annie, że 
napisze artykuł. 
Usiadł przy stole i zabrał się do pisania, lecz wszystko, co pisał, było tak 
zakłamane, tak 
retoryczne, zwłaszcza tak zakłamane… zupełnie jak gdyby nie wierzył w to, co 
pisał, ani też 
we własne uczucia. Klara zaś wydawała mu się nie znana, niezrozumiała! Nie 
dawała mu się 
uchwycić. „Nie — pomyślał rzucając pióro — albo pisanie jest dla mnie za trudne, 
albo 
trzeba jeszcze poczekać!” Zaczął przypominać sobie swoją bytność u pań 
Miłowidow, całą 
opowieść Anny, tej dobrej, zachwycającej Anny. Znienacka oszołomiło go 
wypowiedziane 
przez niąasłowo: „Czysta!” Słowo to podziałało nań jak ogień: sparzyło, 
oświeciło.
— Tak — odezwał się głośno. — Czysta i ja jestem czysty… Oto źródło jej władzy!
I znów nawiedziły go myśli o nieśmiertelności duszy, o życiu pozagrobowym. „Czyż 
nie 
powiedziano w Piśmie świętym: «Śmierci, gdzie żądło twoje?» A u Schillera: «I 
umarli żyć 
będą!» (Auch die Toten sollen leben!) lub jeszcze, zdaje się, u Mickiewicza: 
«Nie, nie mogę 
zapomnieć o niej i umarły!» Pewien zaś pisarz angielski powiedział: «Miłość 
silniejsza jest od 
śmierci!»„ Biblijna sentencja szczególnie podziałała na Aratowa. Zapragnął 
odnaleźć miejsce, 
w którym znajdują się owe słowa. Nie miał Biblii; poszedł do Platosi, by o nią 
poprosić. 
Ciotka zdziwiła się, mimo to sięgnęła po bardzo starą księgę w pomarszczonej 
skórzanej 
oprawie, z miedzianymi klamerkami, całą pokapaną woskiem, i podała mu. Zabrał ją 
ze sobą 
do pokoju, lecz długo nie znajdował wersetu, natomiast natrafił na inny:
„Większej miłości nad tę żaden nie ma, jedno gdyby kto duszę swoją położył za 
przyjacioły swoje…” (Ew. św. Jana, roz. XV, 13.)
Pomyślał: „Nie tak jest powiedziane jak należy. Powinno być: «Większej władzy 
nad tę 
żaden nie ma…»
A jeżeli ona zabiła się wcale nie z mojego powodu? Jeżeli tylko dlatego odebrała 
sobie 
życie, że zbyt jej zaciążyło? A jeżeli wreszcie przyszła na schadzkę bynajmniej 
nie dla 
wyznań miłosnych?”
Lecz w tej samej chwili ukazała mu się Klara przed rozstaniem na bulwarze. 
Przypomniał 
sobie bolesny wyraz jej twarzy, łzy i te słowa: ..Ach, pan nic nie zrozumiał!…”
Nie, nie mógł mieć wątpliwości, dlaczego i z czyjego powodu odebrała sobie 
życie…
Tak minął cały ten dzień aż do nadejścia nocy.
XV
Aratow położył się wcześnie, nie bardzo chciało mu się spać, ale spodziewał się 
w łóżku 
znaleźć odpoczynek. Naprężony stan jego nerwów był przyczyną znużenia stokroć 
nieznośniejszego niż fizyczne zmęczenie podróżą i drogą. Jednak pomimo ogromnego 
znużenia nie mógł zasnąć. Spróbował czytać, lecz wiersze plątały mu się przed 
oczami. Zgasił 
świecę i mrok zapanował w pokoju. Aratow wciąż leżał bezsennie, z zamkniętymi 
oczami. 
Wtem wydało mu się, że ktoś szepce mu do ucha. „Bicie serca, szmer krwi” — 
pomyślał. 
Lecz szept zamienił się w niewyraźną mowę. Ktoś mówił po rosyjsku, szybko, 
żałośnie i 
niezrozumiale. Nie można było wyłowić ani jednego pojedynczego wyrazu. Ale to 
był głos 
Klary!
Otworzył oczy, usiadł, oparł się na łokciu. Głos przycichł, ciągnął jednak swą 
żałosną, 
szybką, jak przedtem niepojętą mowę.
To niewątpliwie głos Klary!
Czyjeś palce lekkimi arpedżiami przebiegły po klawiszach pianina. Następnie głos 
znów 
odezwał się. Rozległy się przeciągłe dźwięki… niby jęk… ciągle te same. Wreszcie 
usłyszał 
oddzielne słowa: ..Róże… róże… róże…”
— Róże — powtórzył szeptem Aratow. — Ach, tak! To te róże, które we śnie 
widziałem 
na głowie kobiety.
„Róże” — rozległo się znowu.
— Czy to ty? — szeptem zapytał Aratow. Głos umilkł nagle.
Aratow czekał… czekał — i głowa opadła mu na poduszkę. „Halucynacja słuchowa — 
pomyślał. — Lecz jeżeli… jeżeli ona… istotnie jest tu, blisko?… Gdybym ją miał 
ujrzeć, czy 
doznałbym lęku?
Czy też ucieszyłbym się? Ale czegóż bym się miał bać? Z czego cieszyć? Chyba z 
tego, że 
byłby to dowód, że inny świat istnieje, że dusza jest nieśmiertelna. Zresztą, 
gdybym nawet 
coś zobaczył, równie dobrze mogłaby to być halucynacja wzrokowa…”
Mimo wszystko zapalił świecę i bystrym spojrzeniem — nie bez pewnego lęku — 
obiegł 
cały pokój… nic w nim osobliwego nie zobaczył. Wstał, podszedł do stereoskopu, 
znów ta 
sama szara lalka patrząca w bok. Uczucie lęku zmieniło się w irytację. Poczuł 
się 
zawiedziony w swych oczekiwaniach, oczekiwania te zaś wydały mu się śmieszne.
— Przecież to wreszcie głupio! — zamruczał kładąc się z powrotem do łóżka i 
zdmuchnął 
świecę. Znów zapanowała głęboka ciemność.
Tym razem Aratow postanowił usnąć. Lecz zrodziło się w nim nowe doznanie. Wydało 
mu 
się, że ktoś stoi niedaleko, pośrodku pokoju, i ledwo dosłyszalnie oddycha. 
Odwrócił się 
szybko, otworzył oczy. Cóż jednak można było dojrzeć w tej nieprzeniknionej 
ciemności? 
Zaczął szukać zapałek na nocnym stoliku… i nagle zdało mu się, że jakiś łagodny, 
bezszelestny wiatr przeleciał przez cały pokój, przez niego, przeniknął go na 
wskroś, a słowo: 
„Ja!”, wyraźnie zabrzmiało mu w uszach.
„Ja!… Ja!…”
Minęło kilka chwil, zanim zdołał zapalić świecę.
W pokoju nie było nikogo i już nic nie słyszał prócz gwałtownego bicia własnego 
serca. 
Wypił szklankę wody i pozostał bez ruchu, oparłszy głowę na ręce. Czekał.
Myślał: „Będę czekał. Albo to wszystko bzdura, albo ona jest tutaj. Czyżby się 
miała 
bawić ze mną jak kot z myszą?” Czekał, czekał długo, tak długo, aż ręka, którą 
podtrzymywał 
głowę, zdrętwiała, ale żadne z poprzednich doznań nie powtarzało się. Parę razy 
oczy mu się 
kleiły… Natychmiast je otwierał, przynajmniej zdawało mu się, że je otwiera. 
Powoli utkwił 
wzrok w drzwiach i patrzył w nie. Świeca się stopiła i w pokoju znowu zrobiło 
się ciemno, 
tylko drzwi bielały podłużną plamą pośród mroku. Wtem plama poruszyła się, 
zmniejszyła, 
zniknęła, a na jej miejscu, na progu, ukazała się postać kobieca. Aratow 
wpatruje się… Klara! 
Tym razem patrzy wprost na niego, zbliża się ku niemu. Na głowie ma wieniec z 
czerwonych 
róż. W Aratowie wszystko zadygotało, podniósł się.
Przed nim stoi jego ciotka, w nocnym czepku z czerwoną kokardą i w białym 
kaftaniku.
— Platosiu! — wyrzekł z trudem. — To ty?
— To ja — odpowiedziała Platonida Iwanowna. — Ja, kochanie, ja.
— Po coś przyszła?
— Boś mnie zbudził. Z początku zdawało mi się, że jęczysz, a potem jak nie 
krzykniesz: 
„Ratujcie! Na pomoc!”
— Ja krzyczałem?
— Tak, krzyczałeś — takim zachrypniętym głosem: „Ratujcie!” Pomyślałam sobie: 
„Boże! 
Czy aby nie chory?” No i weszłam. Zdrów jesteś?
— Najzupełniej zdrów.
— W takim razie miałeś zły sen. Chcesz, pokój okadzę?
Aratow raz jeszcze bacznie przyjrzał się ciotce i roześmiał się głośno. Postać 
poczciwej 
staruszki w czepcu i kaftaniku, z wydłużoną, przerażoną twarzą była istotnie 
bardzo zabawna. 
Cała tajemniczość, która go otaczała, która go przygniatała, wszystkie czary 
rozproszyły się 
od razu.
— Nie, Platosiu kochana, nie trzeba — powiedział. — Proszę cię, wybacz, że mimo 
woli 
napędziłem ci strachu. Śpij spokojnie i ja usnę.
Platonida Iwanowna postała jeszcze chwilę, zrzędząc, i wskazawszy świeczkę 
zapytała: 
„Czemu nie gasisz? Jeszcze trochę i byłoby nieszczęście!” A odchodząc nie mogła 
się 
powstrzymać, żeby go choć z daleka nie przeżegnać.
Aratow usnął natychmiast i spał aż do rana. Wstał w dobrym nastroju, chociaż 
było mu 
czegoś żal. Czuł się lekko i swobodnie. „I cóż to doprawdy za romantyczne 
fantazje” — 
mówił sobie z uśmiechem. Nie zajrzał ani razu do stereoskopu ani do wyrwanej 
kartki. Zaraz 
po śniadaniu poszedł jednak do Kupfera.
Co go tam gnało, nie potrafił sobie jasno uświadomić.
XVI
Aratow zastał swego sangwinicznego przyjaciela w domu. Pogawędził z nim trochę, 
wymawiał mu, że zapomina o nim i o ciotce, wysłuchał nowych pochwał o księżnej, 
złotej 
kobiecie, od której Kupfer otrzymał właśnie z Jarosławia czapeczkę wyszywaną 
rybią łuską, i 
nagle, usiadłszy przed Kupfercm i patrząc mu w oczy, oznajmił, że jeździł do 
Kazania.
— Jeździłeś do Kazania? A to po co?
— Ot tak… chciałem zebrać informacje o tej… Klarze Milicz.
— O tej, która się otruła?
— Tak.
Kupfer pokręcił głową.
— Widzicie go! A niby taka trusia! Tysiąc wiorst odwalił tam i z powrotem i po 
co? Żeby 
w tym chociaż był jakiś romansik! Wtedy bym wszystko zrozumiał! Wszystko! 
Wszelkie 
szaleństwa! — Kupfer nastroszył sobie włosy. — Ale dla zebrania materiałów — jak 
to u 
was, uczonych mężów, się mówi. Sługa uniżony! W tym celu istnieje komitet 
statystyczny! 
No i cóż? Zawarłeś znajomość ze starą i z siostrą? Wspaniała dziewczyna, prawda?
— Wspaniała — potwierdził Aratow. — Opowiedziała mi wiele ciekawych rzeczy.
— Czy powiedziała, jak mianowicie otruła się Klara?
— To znaczy… jak to?
— No, w jaki sposób?
— Nie… Była jeszcze taka zbolała… Nie śmiałem zbytnio się dopytywać. A czy było 
coś 
osobliwego?
— Oczywiście. Wyobraź sobie: tego samego dnia miała grać — i grała. Wzięła z 
sobą do 
teatru flaszeczkę z trucizną, wypiła ją przed pierwszym aktem i tak dograła cały 
akt. Z 
trucizną wewnątrz! Co za siła woli! Co za charakter! Mówią, że nigdy z takim 
uczuciem, z 
takim żarem nie grała żadnej roli! Publiczność niczego nie podejrzewa, 
oklaskuje, 
wywołuje… A gdy tylko spuszczono kurtynę, od razu, na scenie, upadła. Kurcze, 
kurcze… i 
w ciągu godziny wyzionęła ducha! Ale czyż ja ci o tym nie opowiadałem? I w 
gazetach o tym 
było!
Ręce Aratowa nagle zrobiły się zimne, a w piersiach zadrgało.
— Nie, nie opowiadałeś mi o tym — rzekł wreszcie. — A czy wiesz, co to była za 
sztuka?
Kupfer zamyślił się.
— Wymieniono mi tytuł sztuki… występuje w niej uwiedziona dziewczyna… Zapewne 
jakiś dramat… Klara była stworzona do ról dramatycznych… Sama jej 
powierzchowność… 
A ty dokąd? — przerwał Kupfer widząc, że Aratow chwyta za czapkę.
— Czuję się niezdrów — odpowiedział Aratow. — Bywaj zdrów, wstąpię innym razem.
Kupfer go zatrzymał i zajrzał mu w oczy.
— Aleś ty, bracie, nerwowy człowiek! Spójrz no na siebie, pobladłeś jak kreda.
— Źle się czuję — powtórzył Aratow, uwolnił się od ręki Kupfera i poszedł do 
domu. 
Dopiero w tej chwili stało się dlań jasne, że przyszedł do Kupfera w jedynym 
celu, by 
porozmawiać o Klarze.
„O szalonej, nieszczęsnej Klarze…”
Przyszedłszy do domu, znów szybko się uspokoił, ale niezupełnie.
Okoliczności towarzyszące śmierci Klary początkowo wywarły na nim wstrząsające 
wrażenie, lecz następnie owa gra „z trucizną wewnątrz”, jak się wyraził Kupfer, 
wydała mu 
się jakąś okropną pozą, brawurowaniem i już starał się o tym nie myśleć, lękając 
się wzbudzić 
w sobie uczucie zbliżone do wstrętu. Podczas obiadu, siedząc naprzeciw Platosi, 
nagle 
przypomniał sobie jej zjawienie się o północy, przypomniał sobie ten kusy 
kaftanik, ten 
czepek z wysoką kokardą (po co kokarda na nocnym czepku?), całą tę śmieszną 
postać, która, 
jak gwizdek inscenizatora w fantastycznym balecie, rozwiała w proch jego 
widzenia. Kazał 
nawet Platosi powtórzyć opowiadanie, jak to ona posłyszała jego krzyk, jak się 
przestraszyła, 
nie mogła trafić ani do swoich, ani do jego drzwi itd. Wieczorem pograł z nią 
trochę w karty i 
poszedł do siebie nieco smutny, ale dość spokojny.
Aratow nie myślał o oczekującej go nocy i nie bał się jej; był przekonany, że 
spędzi ją jak 
najlepiej. Myśl o Klarze budziła się w nim od czasu do czasu, lecz natychmiast 
przypominał 
sobie, w jaki to „pozerski” sposób odebrała sobie życie, i odwracał się od niej. 
Ta 
„nieprzyzwoitość” przeszkadzała mu w innych wspomnieniach o niej. Gdy rzucił 
okiem na 
stereoskop, wydało mu się, że dlatego właśnie nie patrzyła wprost, bo się 
wstydziła. Nad 
stereoskopem wisiał na ścianie portret jego matki. Aratow zdjął portret z 
gwoździa, długo mu 
się przyglądał, ucałował go i ostrożnie schował do skrzyni. Dlaczego tak czynił? 
Czy dlatego, 
że portret nie powinien był znajdować się w pobliżu tej kobiety, czy z jakiejś 
innej przyczyny 
— Aratow nie zdawał sobie sprawy. Portret matki obudził w nim wspomnienie ojca, 
ojca, 
którego widział umierającego w tym samym pokoju, na tym samym łóżku. „Co myślisz 
o tym 
wszystkim, ojcze? — zwrócił się myślą ku niemu. — Tyś wszystko to rozumiał, tyś 
także 
wierzył w Schillerowski świat duchów. Udziel mi rady!”
— Ojciec poradziłby mi, żebym rzucił te wszystkie głupstwa — rzekł głośno Aratow 
i 
zabrał się do książki. Jednak nie mógł czytać, a czując jakąś ociężałość całego 
ciała, 
wcześniej niż zwykle położył się do łóżka w głębokim przekonaniu, że od razu 
uśnie.
I tak się stało, lecz nie spełniły się jego nadzieje na spokojną noc.
XVII
Jeszcze północ nie zdążyła wybić, gdy przyśnił mu się niezwykły, groźny sen.
Zdawało mu się, że się znajduje w zamożnym ziemiańskim dworze, którego jest 
właścicielem. Niedawno nabył ten dwór wraz z całym należącym do niego majątkiem. 
A 
ciągle nawiedza go myśl: „Jest dobrze, teraz jest dobrze, a jednak będzie źle!” 
Koło niego 
kręci się mały człowieczek, jego administrator. Ciągle się śmieje, kłania i chce 
pokazać 
Aratowowi, jak to u niego w domu i w majątku wszystko jest doskonale urządzone. 
„Proszę, 
proszę — powtarza w kółko, chichocząc za każdym słowem. — Proszę popatrzeć, jaki 
tu u 
pana dostatek! Oto konie — co za wspaniałe konie!” I Aratow widzi rząd ogromnych 
koni. 
Stoją w boksach, tyłem do niego, mają zadziwiające grzywy i ogony, lecz gdy 
tylko Aratow 
je mija, końskie głowy odwracają się ku niemu i paskudnie wyszczerzają zęby. 
„Jest dobrze 
— myśli Aratow — a jednak będzie źle!” — „Proszę, proszę — powtarza dalej 
administrator. 
— Proszę do sadu, proszę popatrzeć, jakie pan ma piękne jabłka”. Jabłka istotnie 
są cudowne, 
czerwone, okrągłe, lecz gdy tylko Aratow spogląda na nie, marszczą się i 
opadają. „Będzie 
źle” — myśli. — „A oto jezioro — paple administrator. — Jakie błękitne, jakie 
gładkie! A oto 
i złota łódeczka. Czy życzy pan sobie przejechać się nią? Sama popłynie”. — „Nie 
wsiądę! — 
myśli Aratow. — Będzie źle!”, a jednak wsiada do łódki. Na jej dnie leży, 
skurczywszy się, 
jakieś małe stworzonko podobne do małpy. W łapie trzyma flaszeczkę z ciemną 
cieczą. „Pan 
będzie łaskaw nic się nie bać — woła z brzegu administrator. — To nic! To 
śmierć! 
Szczęśliwej podróży!” Łódź mknie szybko, lecz nagle nadlatuje wiatr, nie ten 
wczorajszy, 
łagodny, cichy, nie! Czarny, straszliwy, wyjący wicher!
Wszystko mąci się dokoła i wśród wirującej mgły Aratow widzi Klarę w kostiumie: 
podnosi flaszeczkę do ust, słychać dalekie: ..Brawo! brawo!”, a czyjś niski głos 
krzyczy 
Aratowowi do ucha: ,.A! myślałeś, że to wszystko zakończy się komedią? Nie! To 
tragedia, 
tragedia!”
Aratow przebudził się dygocąc cały. W pokoju nie jest ciemno. Skądś płynie słabe 
światło 
i smutno, nieruchomo oświeca wszystkie przedmioty. Aratow nie zdaje sobie 
sprawy, skąd 
płynie to światło. Czuje jedno: Klara jest tutaj, w tym pokoju. Wyczuwa jej 
obecność… na 
nowo i na zawsze jest w jej władzy!
Z ust jego wydziera się krzyk:
— Klaro, czy jesteś tu?
— Tak — rozlega się wyraźnie w nieruchomo oświetlonym pokoju.
Aratow bezdźwięcznie powtarza swoje pytanie.
— Tak — słychać znowu.
— Więc chcę ciebie ujrzeć! — krzyczy Aratow i wyskakuje z łóżka.
Przez kilka chwil stał na jednym miejscu, bosymi nogami na zimnej podłodze. 
Wzrok jego 
błądził. „Gdzie? Więc gdzie?” — szeptały jego wargi.
Nic nie widać, nic nie słychać.
Rozejrzał się i zauważył, że słabe światło napełniające pokój płynie z nocnego 
kaganka 
zasłoniętego papierem, postawionego prawdopodobnie w rogu przez Platosię w 
czasie jego 
snu. Poczuł nawet zapach kadzidła — też zapewne dzieło jej rąk.
Ubrał się szybko. Niepodobna było pozostać w łóżku, spać. Potem zatrzymał się 
pośrodku 
pokoju i skrzyżował ręce. Obecność Klary wyczuwał silniej niż kiedykolwiek bądź, 
i oto 
zaczął mówić niegłośno, ale wolno i uroczyście, jak gdyby wymawiał zaklęcia:
— Klaro — tak zaczął — jeżeli naprawdę jesteś tutaj, jeżeli mnie widzisz, jeżeli 
mnie 
słyszysz, ukaż się! Jeżeli ta moc, którą odczuwam nad sobą, naprawdę pochodzi od 
ciebie, 
ukaż się! Jeżeli rozumiesz, jak gorzko kajam się za to, że nie zrozumiałem, że 
cię odtrąciłem, 
ukaż się! Jeżeli to, co słyszałem, naprawdę jest twoim głosem, jeżeli uczucie, 
które mną 
owładnęło, jest miłością, jeżeli wierzysz teraz, że cię kocham, ja, który 
dotychczas nie 
kochałem i nie znałem żadnej kobiety, jeżeli wiesz, że po twojej śmierci 
pokochałem cię 
namiętnie, bez pamięci, jeśli nie chcesz, abym postradał zmysły, ukaż się, 
Klaro!
Aratow nie zdążył jeszcze wypowiedzieć tego ostatniego słowa, gdy nagle poczuł, 
że ktoś 
szybko podszedł do niego z tyłu — jak wówczas na bulwarze — i położył mu rękę na 
ramieniu. Odwrócił się i nie zobaczył nikogo. Ale uczucie jej obecności było tak 
wyraźne, że 
znów obejrzał się pośpiesznie.
Cóż to?! Na krześle, o dwa kroki od niego, siedzi kobieta, cała w czerni. Głowa 
odwrócona, jak w stereoskopie. To ona! To Klara! Ale jaka surowa, jaka posępna!
Aratow powoli osunął się na kolana. Tak, miał wówczas rację: nie było w nim ani 
lęku, ani 
radości, ani nawet zdziwienia. Nawet serce biło mu teraz wolniej. Odczuwał tylko 
jedno, miał 
świadomość tylko jednego: „Ach! Nareszcie! nareszcie!”
— Klaro — rzekł słabym, lecz pewnym głosem. — Dlaczego nic patrzysz na mnie? Ja 
wiem, że to jesteś ty, ale przecież mogę przypuszczać, że to moja wyobraźnia 
stworzyła 
postać podobną do tej (ręką wskazał na stereoskop). Daj dowód, że to jesteś ty, 
odwróć się ku 
mnie, popatrz na mnie, Klaro!
Ręka Klary powolutku uniosła się i znów opadła.
— Klaro, Klaro, odwróć się ku mnie!
Głowa Klary powoli odwróciła się, rozwarły się opuszczone powieki i ciemne 
źrenice jej 
oczu wpatrzyły się w Aratowa. Cofnął się nieco i wymówił tylko przeciągle, 
trwożnie: „A!” 
Klara bacznie patrzyła na niego, lecz oczy jej, rysy jej twarzy zachowywały 
poprzedni 
surowy, zamyślony, niemal niezadowolony wyraz. W dzień poranku literackiego, 
zanim 
jeszcze zobaczyła Aratowa, z tym właśnie wyrazem twarzy ukazała się na 
estradzie. I tak 
samo jak wtedy, nagle zarumieniła się, twarz jej się ożywiła, wzrok zapłonął i 
radosny, 
zwycięski uśmiech rozchylił jej wargi.
— Przebaczyłaś mi! — krzyknął Aratow. — Zwyciężyłaś… Zabierz mnie więc! Przecież 
jestem twój, a ty jesteś moja!
Podbiegł ku niej, chciał pocałować te uśmiechnięte, te zwycięskie usta i 
pocałował je, 
poczuł ich gorące dotknięcie, poczuł nawet wilgotny chłód jej zębów — i krzyk 
zachwytu 
rozległ się w na wpół ciemnym pokoju.
Wbiegłszy, Platonida Iwanowna znalazła go omdlałego. Klęczał, głowa jego 
spoczywała 
na krześle, wyciągnięte ręce zwisały bezsilnie, blade oblicze tchnęło upojeniem 
bezmiernego 
szczęścia.
Platonida Iwanowna przypadła do niego, objęła go wpół, wybełkotała: „Jasza! 
Jasza!” 
Kościstymi rękami próbowała go unieść… nie ruszał się. Wówczas Platonida 
Iwanowna 
zaczęła krzyczeć nie swoim głosem. Wbiegła służąca. We dwie jakoś go podniosły, 
zaczęły 
spryskiwać wodą — i to święconą.
Ocknął się. Lecz na pytania ciotki tylko się uśmiechał, ale ż tak błogim 
wyrazem, że się 
bardziej jeszcze zatrwożyła i wciąż żegnała krzyżem świętym to jego, to siebie. 
Aratow 
wreszcie odsunął jej rękę i z tym samym szczęśliwym wyrazem twarzy rzekł:
— Ale, Platosiu, co ci się stało?
— Co tobie się stało, Jasza?
— Mnie? Jestem szczęśliwy… szczęśliwy, Platosiu… Tak… A teraz chcę się położyć i 
spać. — Usiłował podnieść się, lecz poczuł taką słabość w nogach i całym ciele, 
że bez 
pomocy ciotki i służącej nie byłby w stanie się rozebrać i położyć do łóżka. 
Natomiast usnął 
bardzo prędko, a twarz jego zachowała ten sam wyraz szczęścia i zachwytu. Ale 
twarz ta była 
bardzo blada.
XVIII
Gdy następnego rana Platonida Iwanowna weszła do niego, leżał tak samo, lecz 
osłabienie 
nie minęło — i nawet wolał pozostać w łóżku. Bladość jego twarzy bardzo nie 
podobała się 
Płatonidzie Iwanownie. „Cóż to, na Boga! — myślała. — Ani kropli krwi w twarzy, 
nie chce 
bulionu, leży i uśmiecha się, i wciąż zapewnia, że zdrowiusieńki! I śniadania 
odmówił”. „Cóż 
to, Jasza? — pytała go. — Chcesz tak przeleżeć cały dzień?” — „A gdyby nawet?” — 
odpowiadał pieszczotliwie Aratow. I znów ta pieszczotliwość nie spodobała się 
Płatonidzie 
Iwanownie. Aratow miał wygląd człowieka, który posiadł wielką, bardzo dlań milą 
tajemnicę 
i zazdrośnie ją chowa, i chroni tylko dla siebie. Oczekiwał nocy nie tyle z 
niecierpliwością, co 
z zaciekawieniem. „I cóż dalej? — zapytywał sam siebie. — Co będzie?” Przestał 
się dziwić, 
zdumiewać, nie wątpił, że obcuje z Klarą, że się kochają… o tym również nie 
wątpił. Tylko… 
cóż może być z takiej miłości? Przypomniał sobie ów pocałunek… i cudowny chłód 
szybko i 
słodko przenikał wszystkie jego członki. „Takiego pocałunku — myślał — nie 
zamienili 
Romeo i Julia! Ale na drugi raz inaczej się zachowam… Zawładnę nią… Nadejdzie w 
wieńcu 
z maleńkich róż na czarnych lokach…
A co dalej? Przecież nie możemy żyć razem? A więc muszę u — mrzeć, by być z nią 
razem? Czy nie po to właśnie przychodziła i czy nie w ten sposób chce mnie 
wziąć?
No więc, cóż? Umrzeć — to umrzeć. Teraz śmierć ani trochę mnie nie przeraża. 
Zniweczyć mnie przecież nie może. Na odwrót, tylko tam i w taki sposób będę 
szczęśliwy… 
jak nigdy w życiu ani ja, ani ona nie byliśmy szczęśliwi. Przecież oboje 
jesteśmy czyści! Ach, 
ten pocałunek!”
Platonida Iwanowna raz po raz zachodziła do pokoju Aratowa. Nie niepokoiła go 
pytaniami, spoglądała tylko na niego, szeptała, wzdychała i odchodziła. Ale oto 
odmówił 
także obiadu. A więc było już zupełnie źle. Staruszka udała się do znajomego 
dzielnicowego 
lekarza, w którego tylko dlatego wierzyła, że nie pił i był ożeniony z Niemką. 
Aratow zdziwił 
się, gdy go do niego przyprowadziła. Platonida Iwanowna tak uporczywie zaczęła 
molestować swego Jaszę, by pozwolił się zbadać Paramonowi Paramonowiczowi (tak 
nazywał się lekarz), że się zgodził. Paramon Paramonowicz pomacał puls, obejrzał 
język, 
zadał parę pytań i orzekł wreszcie, że musi Aratowa „auskultować”.
Aratow był w tak ugodowym nastroju, że przystał i na to. Lekarz delikatnie 
obnażył jego 
pierś, delikatnie ostukał, posłuchał, postękał, zapisał krople i miksturę, a co 
najważniejsze, 
zalecił spokój i unikanie silnych wzruszeń. „Masz tobie! — pomyślał Aratow. — 
No, bracie, 
spóźniłeś się z tym!” — „Co jest Jaszy?” — spytała Platonida Iwanowna wręczając 
w progu 
Paramonowi Paramonowiczowi banknot trzyrublowy. Dzielnicowy lekarz, który jak 
wszyscy 
współcześni medycy, zwłaszcza ci ubrani w mundury, lubił zabłysnąć naukowymi 
terminami, 
oznajmił ciotce, iż jej siostrzeniec ma wszelkie „dioptryczne symptomy nerwowej 
kardialgii, 
a poza tym febris”. „Mimo wszystko, dobrodzieju, mów prościej — ucięła Platonida 
Iwanowna.
— Łaciną nie strasz, tu nie apteka!” — „Serce nie w porządku — wyjaśnił lekarz — 
a przy 
tym febra…” — I powtórzył swe zalecenia co do spokoju i opanowania. „Ale 
przecież nie ma 
niebezpieczeństwa?” — surowo zapytała Platonida Iwanowna (jakby znów w obawie 
przed 
łaciną). — „Na razie nie przewiduję”.
Lekarz odszedł, a Platonida Iwanowna zasmuciła się. Mimo to posłała do apteki po 
lekarstwo, którego Aratow, nie bacząc na jej prośby, nie zażył. Wymówił się 
również od 
ziółek piersiowych. „I czemuż się tak niepokoisz, kochana? — mówił do niej. — 
Zapewniam 
cię, że teraz jestem najzdrowszym i najszczęśliwszym człowiekiem na całym 
świecie!” 
Platonida Iwanowna tylko kiwała głową. Pod wieczór Aratow dostał lekkiej 
gorączki: jednak 
nalegał, aby ciotka nie zostawała w jego pokoju, lecz poszła spać do siebie. 
Platonida 
Iwanowna posłuchała, lecz nie rozebrała się i nie położyła, usiadła w fotelu i 
wciąż 
nadsłuchiwała szepcząc swą modlitwę.
Zaczęła drzemać, gdy nagle zbudził ją straszny, przejmujący krzyk. Zerwała się, 
wpadła do 
gabinetu Aratowa i, jak wczoraj, znalazła go leżącego na podłodze.
Lecz mimo największych starań nie odzyskał, jak wczoraj, przytomności. Przyszła 
nań tej 
nocy gorączka, która skomplikowała się przez zapalenie serca.
Po paru dniach zakończył życie.
Jego powtórnemu omdleniu towarzyszyła dziwna okoliczność. Gdy go podniesiono i 
ułożono, w prawej zaciśniętej ręce znalazło się niewielkie pasmo czarnych 
kobiecych 
włosów. Skąd się wzięły te włosy? Anna Siemionowna miała takie pasmo, które 
pozostało po 
Klarze. Ale z jakiej racji miałaby oddać Aratowowi tak cenną dla siebie 
pamiątkę? Czyżby 
przypadkiem włożyła je do dzienniczka i nie zauważywszy oddała?
W przedśmiertnej malignie Aratow mówił o sobie: „Jestem Romeem… po zażyciu 
trucizny”. Mówił o zawartym, spełnionym małżeństwie, o tym, że teraz wie, czym 
jest 
upojenie. Szczególnie straszną była dla Platonidy Iwanowny chwila, kiedy Aratow, 
przyszedłszy nieco do siebie, zobaczył ją przy swym łóżku i rzekł:
— Ciociu, czemu płaczesz? Czy dlatego, że muszę umrzeć? Czyż nie wiesz, że 
miłość jest 
silniejsza niż śmierć? Śmierć! „Śmierci, gdzie żądło twoje?” Nie płakać, a 
radować się trzeba, 
tak jak ja się raduję…
Na twarzy umierającego znów wykwitł ów błogi uśmiech, który taki lęk budził w 
biednej 
staruszce.
Bougival, październik 1882 r.
Przełożyła Maria Brzozowska
IWAN TURGIENIEW I JEGO OPOWIEŚCI TAJEMNICZE
Iwan Turgieniew (1818–1883), uznany w Europie mistrz formy powieściowej, 
pozostawił 
również bogatą spuściznę nowelistyczną. Jego Zapiski myśliwego, cykl ponad 
dwudziestu 
szkicowi opowiadań poświęconych życiu ludu wiejskiego czasów poddaństwa, które 
napisał u 
początków drogi twórczej, w latach 1846–1851, stanowią klasyczną pozycję 
literatury 
rosyjskiej. Uzyskaną dzięki tej książce sławę ugruntował czterema powieściami: 
Rudin 
(1856), Szlacheckie gniazdo (1859), W przededniu (1860) i Ojcowie i dzieci 
(1862). W 
dwóch pierwszych bohaterem uczynił liberalnego inteligenta szlacheckiego, a w 
dwóch 
następnych — radykalnego inteligenta wywodzącego się z warstw średnich, tzw. 
raznoczyńców. W ówczesnej krytyce rosyjskiej hamletyzujący inteligenci 
ziemiańscy 
Turgieniewa zyskali miano „zbędnych ludzi”, a zradykalizowani przedstawiciele 
stanu 
trzeciego — „nowych ludzi”. Do powieści pisarz wracał i później.
Ale nigdy nie zarzucił formy nowelistycznej. Więcej, swoje głośne powieści jak 
gdyby 
obudowywał drobnymi formami, w których rozwijał założenia swej — z gruntu 
pesymistycznej — koncepcji losu, zdeterminowanego w jego przekonaniu przez 
czynniki 
zewnętrzne, niezależne od człowieka i zwykle mu nieprzychylne, często przy tym 
zagadkowe 
i nieuchwytne. Z czasem wykształcił własną formę noweli lirycznej o podtekście 
filozoficznym i tonacji tajemniczej. W początkach twórczości nawiązywał do 
romantycznej 
noweli fantastycznej, rosyjskiej i niemieckiej. W latach następnych czerpał z 
innych źródeł: 
myśli filozoficznej Artura Schopenhauera, refleksji nauk przyrodniczych, 
niemieckiej i 
francuskiej noweli lirycznej. Trzy spotkania, pierwsze ogniwo niniejszego tomu, 
są 
przykładem opowiadania romantycznego.
Utwór został pomyślany jako nowela liryczna, oparta na wątku zgubnej miłości i 
rozegrana 
w atmosferze tajemniczości. Winna wzbudzić w czytelniku niepokój, przekazać mu 
ten 
nastrój od narratora, który poddaje się niezwykłemu oddziaływaniu pejzażu nocy i 
nie może 
rozwikłać zagadki wydarzeń, choć jest ich świadkiem. Urok wiejskiej nocy letniej 
w formie 
swego rodzaju konspektu do Trzech spotkań Turgieniew oddał w jednym z listów do 
słynnej 
śpiewaczki Pauliny Viardot: „Każdego wieczoru, zanim położę się spać, wychodzę 
na mały 
spacer. Wczoraj zatrzymałem się na moście i zacząłem nadsłuchiwać. Oto gama 
zasłyszanych 
przeze mnie dźwięków: — Szum oddechu i krwi w uszach. — Szmer, nieustanny szept 
liści. 
— Cykanie koników polnych… — Ryby na powierzchni wody powodujące lekki szum, 
podobny do odgłosu pocałunku. — Od czasu do czasu kropla spadająca z cichym 
srebrzystym 
dźwiękiem. — Łamała się jakaś gałązka, kto ją łamał? — Raptem słychać daleki 
dźwięk… co 
to? kroki na drodze? czy ludzki głos?” Kryjący w sobie zagadkę pejzaż wiejski w 
opowiadaniu rozwinie się w opis nocy w majątku Michajłowskoje. Pejzaż ten jest 
organicznym elementem utworu i harmonizuje z jego lirycznym zabarwieniem, z 
tonacją 
oczarowania, ale też niedopowiedzenia i niepokoju.
Niepokój ten pogłębia anegdota, która sprowadza się do dwóch wątków: miłości 
pięknej 
nieznajomej i nieznajomego i próby rozwikłania tajemnicy otaczającej ich miłość. 
Nie 
wiadomo, czy miłość nieznajomej pary to szczęśliwy romans, dramat czy tragedia. 
Rozgrywają się wypadki, których nie znamy i nie poznamy i wobec których bezradny 
jest 
narrator, sam zafascynowany zagadką i nie bardzo odróżniający sen od jawy i 
marzenie od 
rzeczywistości. Akcja utworu rozgrywa się bowiem jednocześnie w świecie realnym 
i w 
świecie fantastycznym. Autor szczodrze przywołuje sny i marzenia senne i 
wyposaża je w 
symbolikę romantyczną. Przez kwestie i osobę narratora zda się rozwijać myśl, że 
miłość to 
tajemnica, kochana kobieta to zjawa, postać kochanka to złudzenie, a 
zaobserwowane 
wydarzenia to wyraz irracjonalnego zjawiska samej natury. W przeciwieństwie do 
romantyków Turgieniew oddzielił w utworze narratora od bohaterów anegdoty i w 
ten sposób 
zneutralizował sferę tajemniczości; winę za dziwny przebieg akcji zrzucił na 
świadka 
wydarzeń; pierwiastek irracjonalny potraktował jako temat, fikcję literacką.
Kolejne dwie opowieści — Faust (1856) i Asia (1858) — utrzymane są w manierze 
realizmu psychologicznego i rozwijają Turgieniewowską koncepcję tragicznej 
istoty miłości, 
ukazują ją bowiem jako ślepą siłę natury, w sposób fatalny determinującą los 
człowieka. 
Miłość to fatum, które spada na jednostkę niespodziewanie, wytrąca ją z rytmu 
życia i miast 
szczęścia przynosi tragedię. Do tych przekonań, znanych z wcześniejszych, a w 
tomie nie 
prezentowanych opowiadań tego autora, takich jak np. Korespondencja (1854), w 
Fauście 
wprowadza on element nowy: tajemniczość i zagadkowość zjawisk, nawiązując 
najwyraźniej 
do wątków romantycznych Trzech spotkań. Utrzymuje, że los człowieka zależy nie 
tylko od 
żywiołowych sił przyrody, ale też od sił tajemnych, równie mu nieprzychylnych. 
Bohaterka 
utworu, Wiera Jelcowa, jest w sposób zagadkowy związana ze swą zmarłą matką, boi 
się jej i 
pamięta o jej surowych przykazaniach. Koresponduje z tymi przekonaniami motto 
zaczerpnięte z Fausta Goethego: „Entbehren sollst du, sollst entbehren…” 
(Odmawiaj sobie! 
Odmawiaj sobie zawsze…) Wiera wie, że za każdy fałszywy krok grozi surowa kara, 
którą 
może jej wymierzyć matka zza grobu. Gdy tedy, niepomna na jej rygorystyczne 
przykazania, 
upomni się o swe ludzkie prawa, da wyraz uczuciu, zechce połączyć się z 
ukochanym, a więc 
zburzyć ład zaprowadzony w jej życiu przez matkę, ta powstrzyma ją przed tym 
krokiem — 
uśmierci. Siła tajemna ma okrucieństwo wampira.
Elegijny nastrój opowieści Faust, ale bez jego dramatyzmu, charakteryzuje Asie, 
w której 
pierwiastek tajemniczy został wyraźnie stuszowany i odsunięty na drugi plan, 
natomiast na 
plan pierwszy wydobyta została pesymistyczna koncepcja losu, ujęta tutaj w tezy 
bliskie 
Schopenhauerowi: młodość to czas pomyłek, wiedzę rzeczywistą o życiu przynosi 
dopiero 
wiek dojrzały. I w Fauście, i w Asi Turgieniew przywołuje poezję Goethego. Ale 
gdy w 
pierwszym utworze Goethe to autor tragedii Małgorzaty, matki i kochanki, w 
drugim 
występuje jako autor idylli mieszczańskiej o Hermanie i Dorotei. W obu utworach 
poezja 
Goethego pełni podobne funkcje: wyzwala uczucie kobiety i pozwala się mu 
uformować. 
Asia to jedna z głośniejszych nowel Turgieniewa; w swoim czasie była w Rosji 
żywo 
dyskutowana.
Następne utwory tomu, od Widm (1864) i Dość (1865) poczynając, aż na Pieśni 
triumfującej miłości (1881) i Zza grobu (Klara Milicz) (1883) kończąc, tworzą 
zasadniczy i 
reprezentatywny zestaw opowieści tajemniczych Turgieniewa. W pierwszych dwóch 
utworach dochodzi do głosu skrajny pesymizm, wynikły z chwilowego załamania się 
wiary 
pisarza w idee postępu społecznego. Fantastyczne Widma ukazują nocne loty 
bohatera — 
narratora z kobietą — wampirem przez epoki — od Rzymu Cezara do współczesnego 
Petersburga — i głoszą przekonania o wiecznym i niezmiennym okrucieństwie życia. 
Tę 
zgorzkniałą filozofię historii powtarza opowiadanie Dość, w którym mówi się 
wprost, że od 
czasów Szekspira nic się na świecie na lepsze nie zmieniło; jedyną trwałą na nim 
wartością, 
czytamy tam dalej, jest sztuka, piękno, które są bardziej rzeczywiste i realne 
niż zasady prawa 
rzymskiego i idee wolności, równości i braterstwa wysunięte w 1789 roku. Ten 
pesymizm i 
swoisty ahistoryzm pisarza pozostają w ścisłym związku z jego zafascynowaniem 
się w tych 
latach problematyką okultyzmu. Godzi się przypomnieć, że to Schopenhauer 
uzasadniał 
myślenie ahistoryczne i w kilku rozprawach, zwłaszcza w pracy O duchach i 
zjawiskach z 
tym związanych (1859) traktował widma, upiory i przywidzenia jak normalne 
funkcje mózgu. 
Zainteresowaniom spirytystycznym Schopenhauer, myśliciel o wielkim autorytecie w 
Europie, dawał więc sankcję naukowo–filozoficzną.
Impuls tym zainteresowaniom dawało też ówczesne przyrodoznawstwo, znajdujące się 
pod 
wpływem materializmu fizjologicznego, który w sposób uproszczony objaśniał 
dziedzinę 
życia duchowego człowieka, mianowicie czynności psychiczne rozważał jako formy 
zjawisk 
materialnych. Ujęcia takie sprzyjały okultyzmowi i swoistemu mistycyzmowi, gdyż 
do 
zjawisk zagadkowych, wówczas nie znanych czy nie poznanych, a także 
fantastycznych, 
starano się przykładać język logiki przyrodoznawczej. Częste były, również w 
Rosji, 
przypadki, gdy uczeni przyrodnicy pisali dzieła o okultyzmie. W literaturze 
zaczęto w tym 
czasie odnawiać tradycje romantycznej tajemniczości i zagadkowości, wielu 
autorów 
zwróciło się znowu do tematów wampirycznych, charakterystycznych dla frenezji 
romantycznej. W tym świetle nie dziwi wampirzyca Ellis w opowiadaniu Turgieniewa 
(Widma), autora, u którego tradycje romantyczne były bardzo mocno zakorzenione. 
Warto 
odnotować, że w latach sześćdziesiątych XIX wieku we Francji przeżywa renesans 
popularności nowelistyka fantastyczna romantyka amerykańskiego Allana Edgara 
Poe’go. 
Cyklem opowieści tajemniczych Turgieniew składał więc daninę swojej epoce. Nie 
chodziło 
mu przy tym o dowodzenie, że zjawiska tajemnicze istnieją, gdyż tym zajmowali 
się inni, 
uczeni przyrodnicy i Schopenhauer, lecz o skorzystanie z tych tematów dla 
uzyskania, po 
pierwsze, określonych efektów literackich i, po drugie, odpowiedzi na ważne 
pytania z 
dziedziny psychologii i socjologii. A mianowicie: jak zachowuje się człowiek w 
obliczu 
zagrożenia ze strony sił z „tamtego świata”? Oraz: jak i w jakim celu można 
wykorzystać te 
złowrogie moce dla podporządkowania sobie jednostek i całych zbiorowości?
Przywołując sferę zjawisk tajemniczych Turgieniew jednocześnie je neutralizuje. 
W 
opowiadaniu Pies (1866) dystansuje się od niesamowitej historii tam 
opowiedzianej w ten 
sposób, że czyni ją historią człowieka niewykształconego i zabobonnego. Podobnie 
postępuje 
w , opowiadaniu Zegarek (1876), w którym wiarą w siłę fatalną tkwiącą w 
przedmiocie 
obarcza głównego bohatera i zarazem opowiadacza. Z kolei w opowiadaniu Sen 
(1876), 
zbudowanym w formie kalejdoskopu tajemnic metabiologicznych, zdarzeń z 
pogranicza snu i 
jawy, nie akcentuje zagadkowości zjawisk, lecz wykorzystuje je dla stworzenia 
sugestywnego 
nastroju i odnowienia w czytelniku zasłyszanych w dzieciństwie historii, wierzeń 
ludowych, 
podań i klechd. A w Opowiadaniu ojca Aleksego (1877) w formie narracji 
wypowiadawczej, 
tzw. skazu — powraca do tematu romantycznych sobowtórów; w kilka lat później 
Fiodor 
Dostojewski podobny pomysł wykorzysta w powieści Bracia Karamazow.
Turgieniew neutralizuje więc zjawiska tajemnicze, ale używa do tego celu 
argumentów 
artystycznych, a nie racjonalnych, przez co nadaje im jednak pewien walor 
logiczny. 
Zagadkowe związki pomiędzy ludźmi, tajemnicze oddziaływania i zależności zdaniem 
autora 
tych opowieści po prostu istnieją, mają wymiar rzeczywisty. W nowelach 
omawianego cyklu 
zależności te występują raz w postaci tajemniczych powiązań między pokoleniami 
(córka i 
matka w Fauście, syn i ojciec we Śnie), kiedy indziej w formie związków między 
płciami 
(Widma), to znów w formie prawie bezpośredniej ingerencji sił z „tamtego świata” 
(Opowiadanie ojca Aleksego), czy wreszcie w formie emanacji siły tajemnej z 
martwego 
przedmiotu (Zegarek). W każdym wypadku siły tajemne odgrywają poważną, w obrębie 
utworu decydującą rolę w biografii bohaterów i w każdym złowrogą, jak to miało 
miejsce w 
fantastyce romantycznej związanej z powieścią grozy. Bohaterowie nowel odczuwają 
obecność tych sił w sposób fizyczny i doświadczają na sobie ich destrukcyjnego 
oddziaływania. Bohaterowie ci nie mają jednak sił, by podjąć walkę z tymi 
mocami, czują się 
w jakimś sensie ubezwłasnowolnieni, jako że moce te znajdują się poza zasięgiem 
ich 
aktywności. Poddają się swemu losowi i taką bierną postawę są skłonni uznać za 
mądrość 
życiową.
W kilku utworach cyklu tajemniczego, takich jak np. Pies i Sen, funkcjonowanie 
zagadkowych złych mocy Turgieniew, jak wspomniano, wykorzystuje dla rozważenia 
problemu zniewolenia woli, podporządkowania sobie człowieka przez innego 
człowieka, a w 
szerszym aspekcie — panowania jednostki nad tłumem. Tematy te, potrącające o 
techniki 
działalności politycznej, postawiła ówczesna radykalna publicystyka rosyjska; 
jeden z jej 
wybitnych przedstawicieli, Mikołaj Michajłowski, pisał wprost, że „kto chce 
panować nad 
ludźmi… powinien postępować tak, jak postępuje hipnotyzer w eksperymencie 
hipnotyzerskim… Może on czynić prawie cuda, może zmuszać tłum do tańca pod graną 
mu 
melodię wcale nie uciekając się w tym celu do ordynarnej siły fizycznej…” W 
swojej 
twórczości Turgieniew, który podjął ten temat, stawiał przy tym problem 
odpowiedzialności 
moralnej jednostki za wykorzystanie swej władzy nad innymi. W ostatniej 
opowieści cyklu, 
Zza grobu (Klara Milicz), temat podporządkowania woli traci walor socjologiczno 
— 
polityczny i nabiera odcienia mistycznego. Przy tym to zabarwienie mistyczne 
autor zgodnie 
ze swoją zasadą jednocześnie osłabia i neutralizuje. Sama anegdota ma walor 
prawdopodobieństwa, ale jedynie w ramach przesądu o materializacji duchów. 
Turgieniew w 
sposób oczywisty dystansuje się od tego przesądu, ale dzieje się to już poza 
sferą fabularną 
utworu.
W cyklu opowieści tajemniczych Turgieniewa osobne miejsce zajmuje nowela Pieśń 
triumfującej miłości, którą autor zaczął pisać w 1879 roku, za życia Gustawa 
Flauberta, ale 
zakończył i ogłosił w 1881, w rok po jego śmierci, i jemu ją dedykował. Zrodziła 
się z chęci 
podjęcia szlachetnej rywalizacji z francuskim przyjacielem, dorównania mu w 
stylizacji 
historycznej, polegającej na oddaniu odległej epoki, jej kultury i 
obyczajowości, za pomocą li 
tylko środków językowych. Flaubert najdoskonalsze rezultaty uzyskał w tej 
manierze 
twórczej w powieści Salambo (1862). Podnosząc rzetelność i lojalność pisarską, 
troskę o 
każde słowo, do rangi naczelnej dyrektywy artystycznej, dawał iluzję 
rzeczywistości przez 
tworzenie dystansu wobec tej rzeczywistości, przy czym z jednakową uwagą i 
powagą 
traktował wszystkie jej przejawy, wysokie i niskie, wzniosłe i przyziemne. W ten 
nieco 
sztuczny sposób sztuka pisarska uzyskiwała nowe horyzonty i możliwości. 
Turgieniew, który 
w ostatnich latach życia pozostawał w zażyłej przyjaźni z Flaubertem, w swojej 
noweli podjął 
ambitną próbę ujęcia obcej i odległej kultury za pomocą takiej właśnie 
stylizacji historycznej, 
tj. przez użycie środków językowych. Akcję umieścił w epoce włoskiego 
Odrodzenia, w 
połowie XVI wieku, w Ferrarze. Stworzył stylizowaną legendę, utwór wyrafinowany 
pod 
względem techniki opisu i nieprzymuszonej, ale obmyślanej w kształcie każdego 
zdania 
narracji. W sposób niezauważalny dla siebie czytelnik przenosi się w sferę obcej 
mu kultury, 
ludzi, ich obyczajów, wierzeń i namiętności. W kształtowaniu tej iluzji 
Turgieniew podąża za 
Flaubertem, ale idzie samodzielnie. Korzysta z jego doświadczeń, gdy daje 
złudzenie kolorytu 
artystycznego i prowadzi stylizację mowy, ale nie wpada w skrajności poprzednika 
zachowując należny rzeczy umiar. Jest mniej jednostronny i awangardowy niż 
Flaubert, w 
swym eksperymencie zbliża się do stanowiska, które reprezentuje Anatol France, 
autor 
znakomitej stylizacji Thnis, powieści głośnej u nas niedawno dzięki filmowi 
Ryszarda Bera.
Na kwestiach kolorytu artystycznego i stylizacji mowy wyczerpują się właściwie 
zbieżności noweli Turgieniewa z manierą artystyczną Flauberta. Trójka bohaterów, 
przesycony atmosferą erotyzmu temat, wątek fabularny, na którego rozwój 
zasadniczy wpływ 
mają siły tajemne, wschodnia magia i metabiologia — wszystko to jest 
bezsprzeczną 
własnością pisarza rosyjskiego i w sposób naturalny mieści się w tradycji jego 
„tajemniczej” 
nowelistyki. Jego własny jest temat podporządkowania woli, powiązany ze złowrogą 
rolą 
namiętności. Fabiusz i Waleria wiodą spokojne życie małżeńskie, łączy ich nie 
miłość ani 
namiętność, lecz serdeczne przywiązanie; groźna namiętność wkracza do ich domu 
wraz z 
przyjazdem Mucjusza, który podporządkowuje sobie kobietę, wbrew jej woli, z 
pomocą sił 
tajemnych: mocy zamkniętej w naszyjniku, czarów czynionych nad winem i innych 
„wschodnich” sztuczek. Waleria wyzwala się spod władzy tych mocy i odzyskuje 
własną 
wolę i spokój duchowy dopiero wraz ze śmiercią Mucjusza. Fantastyczna anegdota 
opowiedziana jest w sposób mistrzowski, z wyeksponowaniem całej różnorodności 
zbrodniczych sił tajemnych i reakcji ludzkich.
Pieśń triumfującej miłości to arcydzieło prozy nowelistycznej Turgieniewa. W 
Rosji utwór 
przyjęto z uznaniem, zaś w Europie Zachodniej święcił prawdziwe triumfy. 
Turgieniew pisał 
do przyjaciół w kraju, że Francuzi przekonują go, iż nic lepszego dotąd nie 
stworzył. Trudno 
rozstrzygać, czy Francuzi mieli rację, ale można i należy powiedzieć, że spośród 
wszystkich 
utworów tego autora nowela Pieśń triumfującej miłości odegrała największą rolę w 
kulturze 
europejskiej; odwoływało się do niej wielu wybitnych pisarzy, a wśród nich — 
Tomasz 
Mann.
Antoni Semczuk
TYTUŁY ORYGINAŁÓW:
Trzy spotkania
Tri wstrieczi,
Przełożył Paweł Hertz.
Faust,
Faust
Przełożyła Zofia Kaczorowska
Asia.
Asia
Przełożyła Zofia Kaczorowska
Widma
Prizraki,
Przełożyła Joanna Guze
Dość
Dowolno,
Przełożyła Magdalena Dobrogoszcz
Pies
Sobaka.
Przełożyła Joanna Guze
Zegar
Czasy,
Przełożyła Leokadia Jackiewiczowa
Sen
Son,
Przełożyła Maria Brzozowska
Opowiadanie ojca Aleksego
Rasskaz otca Aleksieja,
Przełożyła Maria Brzozowska
Pieśń triumfującej miłości
Pieśń torżestwujuszczej lubwi,
Przełożył Paweł Hertz
Zza grobu (Klara Milicz)
Pośle smierti (Klara Milicz)
Przełożyła Maria Brzozowska
* 	Pójdź przez te wzgórza, pójdź wesoło ku mnie:
Nie troszcz się o to. że tu ludzi tyle — 
Pójdź, a po drodze myśl jedynie o mnie — 
Bym towarzyszyć mogła ci w tej drodze.
* Czy to ty?
* Oto radosny…
* Żegnaj!
* milczeć?
* szczęście
* natrętny
* 	Soy un cuudro de tristezu
Arrimado a lu pared.(Przyp. aut.)
* Proszę za mną.
*	Odmawiaj sobie!
Odmawiaj sobie zawsze…
(Wszystkie przykłady z Fausta Goethego w przekładzie Emila Zegadłowicza)
* w skrócie perspektywicznym
* Książka ta należy do Eudoksji Ławrin.
* Faust, Prolog I części. (Przyp. aut.)
* rozwaga
* Cieszcie się życiem
* Gdy cię widzę!
* Zrób dyg.
* Żółtego tytoniu
* 	Was will er an dem heiligen Ort,
Der da… der dort…Faust,
I część, ostatnia scena. (Przyp. aut.)
* Dobry wieczór
* Boski Kajus Juliusz Cezar!
* Cezar, Cezar nadchodzi!
* allons souper… j’ai engage… — chodźmy na kolację… zaprosiłem… W oryginale 
fonetycznie.
* Przekład Józefa Paszkowskiego.
* Jakże w tym miejscu nie wspomnieć słów Mefistofelesa do Fausta:
Er (Gott) findet sich in einem ew’gen Glanze,
Uns hat er in die Fmsterniss gebracht —
Und euch taugt einzig Tag und Nacht.
* Reszta jest milczeniem.
* tu: dobranoc
* Odważ się błądzić i marzyć!
* album