STANISŁAW LEM

DZIURY W CAŁYM

UŁOŻYŁ TOMASZ FIAŁKOWSKI
TEKSTY NINIEJSZE UKAZYWAŁY SIĘ W „TYGODNIKU POWSZECHNYM’
W LATACH 1995–1997 W CYKLU „ŚWIAT WEDŁUG LEMA”.
© STANISŁAW LEM, 1997
I 
WIEŚCI Z LABORATORIUM
TRANSGENICZNA MYSZ
W telewizji niemieckiej oglądałem ostatnio żywą mysz, której z grzbietu 
wyrastała 
naturalnej wielkości małżowina ludzkiego ucha. Myszy wszczepiono ludzkie geny, 
od 
których kształtowanie się ucha zależy. Zwierzę nieszczęsne biegało sobie w 
szklanym 
pudełku, a komentatorzy cieszyli się, że będzie można teraz podobne 
transgeniczne 
organizmy hodować i gdy komuś zabraknie ucha czy czegoś innego — wykorzystać 
jako 
materiał na przeszczep.
Równocześnie trwa wielki ruch przeciwko inżynierii genetycznej. Chodzi 
rzeczywiście o 
bardzo trudny dylemat, bowiem prawo stanowione nie nadąża dziś za postępem 
biotechnologicznym. Czasem po prostu nie wiadomo, gdzie przeprowadzić granicę, 
co 
można, a czego nie można. To, co opisywałem w Dziennikach gwiazdowych, rysując 
dla żartu 
rozmaite potworności, przemieniło się w szkielety w szafach za naszymi plecami. 
Jedna rzecz 
jest przepowiadać fatalne przypadki — ot, przyleci kometa i śmajtnie ogonem — a 
inna 
widzieć, jak ten ogon nad nami lata.
Rzecznik tak zwanego w cudzysłowie postępu ma o tyle rację, że tam, gdzie 
biotechnologia otworzy możliwość nie tylko pomocy człowiekowi, ale też — mówiąc 
brutalnie — zarobku, przeszkody stawiane na drodze jej rozwoju prędzej czy 
później runą. Na 
postęp rzeczywiście nie ma rady; dalej trzymam się sformułowanego kiedyś 
twierdzenia, że 
technologia jest zmienną niezależną cywilizacji. To jest proces 
autokatalityczny, a dewiacje 
czy nawet katastrofy powodować mogą czasowe jego wyhamowanie, nigdy jednak nie 
prowadzą do trwałego zastoju. Amerykanie próbowali przewidywać psychosocjalne i 
polityczne skutki masowego wdrożenia nowych gałęzi technologii, ale ich projekt 
nie daje się 
zrealizować — zawsze pozostaje duży procent ryzyka, po prostu niewiadoma.
Wielki kapitał zgromadzony w rozmaitych ponadpaństwowych konsorcjach wszedł już 
na 
rynek inżynierii genetycznej, ostatnio jednak jakby wyhamował. Okazało się 
bowiem, że 
próby leczenia chorób dziedzicznych przez wszczepianie do organizmu zmienionych 
odpowiednio komórek — nie chcę tu sprawy medycznie nazbyt uszczegółowiać — nie 
bardzo 
dają rezultaty. Genetyczna walka z nowotworami też dotąd nie przyniosła 
sukcesów. Co 
innego zmienić gen w ludzkim zarodku — ale o tym nie ma na razie mowy — co 
innego zaś 
leczyć człowieka, który jest organizmem w pełni ukształtowanym i dotknięty 
został jakimś 
poważnym defektem. Gdy się wprowadza „naprawione” genetycznie komórki, one 
przeważnie giną. Tymczasem wspomniane konsorcja napędzane są wyłącznie nadzieją 
zysku, 
nie zaś chęcią uszczęśliwienia ludzkości/
Dobrze pamiętać, że chęcią uszczęśliwienia ludzkości napędzany był Marks i że 
wszelkie 
próby realizacji tej chęci metodą krótkiego zwarcia dają koszmarne rezultaty. Z 
drugiej 
jednak strony, motor napędowy, jakim jest liczenie na zyski, nie zawsze działa 
na korzyść 
społeczeństwa. Istnieją obszary działalności ludzkiej, które wymagają wkładów 
czysto 
deficytowych, a są po prostu niezbędne. Obawiam się w dodatku, że sektor 
potrzeb, których 
zaspokajanie nie przynosi zysku, będzie się rozszerzał — powstaje, choćby w 
medycynie, 
wiele nowych, diablo kosztownych możliwości.
Dochodzi tu jeszcze czynnik teoretyczny, który trudno zwięźle przedstawić; Piotr 
Słonimski powiedział o nim parę słów w niezłym wywiadzie, jakiego udzielił 
magazynowi 
„Wyborczej”. Jak się z wielkim mozołem odczytuje genotyp człowieka, to nie jest 
tak, że 
odcyfrowujemy nuty partytury, składające się od razu w melodię. Bardziej to 
przypomina 
wysiłki uczonych, którzy po kawałku rozgryzali niepojęty sens—węzłów kipu, albo 
—jak 
Champollion — rozszyfrowywali znaczenie poszczególnych egipskich hieroglifów. Z 
tego, że 
przybysz z innej planety, przyleciawszy na Ziemię, zorientuje się w liczbie 
liter łacińskiego 
alfabetu, wcale nie wynika, że od razu zdoła przeczytać Szekspira czy nawet 
panią Nurowską. 
Chodzi o trudność niepospolicie wyższego rzędu, a złudzenia, że znajomość liter 
— czyli 
genów — od razu nas wprowadza w krainę wolności, gdzie możemy konstruować 
całkiem 
nowe organizmy i udoskonalać stare, są marzeniami ściętej głowy. Do dziś choćby 
nie 
wiadomo, w jaki sposób geny zawiadują dziedziczeniem inteligencji czy 
charakteru. Genów u 
człowieka jest ponad sto tysięcy i przed badaczami długa jeszcze droga.
Trudno przyjąć, byśmy kiedykolwiek stali się równie wszechwiedni i wszechmocni, 
by 
opanować wszystkie zagadki natury. Im lepiej zresztą poznaje się mechanizmy 
genetyczno–
biologiczne, tym większe ogarnia człowieka zdumienie, że to się jakoby samo 
wszystko 
ukonstytuowało. Ja się przynajmniej nie przestaję dziwić, choć wiem, że ludzie 
mają inne 
zmartwienia…
OWCA PRZED JELCYNEM
W sprawie owcy, którą w Wielkiej Brytanii wyklonowano, wszyscy od kilku dni 
drzwiami 
i oknami walą. W „L’Osservatore Romano” było już stanowisko Watykanu, oczywiście 
negatywnie odnoszące się do ewentualności klonowania ludzi. Jestem jednak 
dziwnie pewien, 
że do tego klonowania w jakiejś postaci dojdzie. Obawiałem się tego tak dawno, w 
1963 roku, 
jakem pisał Summę technologiae, że w rozdziale „Plagiaty i kreacje” przyjąłem 
klonowanie za 
fakt i rozważałem następnie, co należy robić i jak postępować, aby uniemożliwić 
po prostu 
kanibalizm, to znaczy ćwiartowanie wyklonowanych osobników ludzkich w celu 
uzyskania 
tzw. części zapasowych do transplantacji.
Z punktu widzenia w najwyższym stopniu pozamoralnego byłoby to wygodne: 
wyklonowany osobnik musi być dokładną repliką pierwowzoru, tak samo jak 
jednojajowy 
bliźniak, i nie ma powodu ani potrzeby stosowania przy operacyjnym przeszczepie 
środków 
immunopresyjnych, chroniących przed jego odrzuceniem. Więc opisałem w Summie, co 
moim zdaniem należałoby czynić, by tego nie nadużywać. Wyobrażam sobie jednak — 
ze 
zrozumiałym ubolewaniem — że takie osoby jak na przykład Saddam Husajn, które 
mają 
zarówno środki materialne, jak i władzę nie ograniczoną żadnymi tam przepisami 
czy 
regułami etyki, a odznaczają się całkowitym brakiem skrupułów, będą mogły 
korzystać w 
trudny dziś jeszcze do określenia sposób z technik klonacji. Techniki te 
stanowić będą pęk 
cały rozchodzących się możliwości eksperymentalnych.
Całkiem do niedawna udawało się klonowanie roślin i organizmów prostych, 
natomiast co 
do możliwości stosowania tej techniki wobec organizmów wyższych, kręgowców i 
zwłaszcza 
ssaków, do których my też należymy, panował sceptycyzm, związany z nieudanymi 
eksperymentami na myszach czy innych świnkach morskich. Wprawdzie normalny 
organizm 
składa się mniej więcej z sześciu do dziesięciu bilionów komórek, które 
wszystkie posiadają 
pełny zestaw informacji o budowie całego organizmu — jesteśmy, powiedziałbym, 
zbudowani w bardzo niebudowlany sposób, żaden budowniczy nie rysuje przecież 
planu 
całego domu na każdej cegle z osobna
— jednakowoż tylko drobniuśka cząstka wyspecjalizowana, dotycząca specyfiki 
tkankowej danego organu — skóry, mięśnia czy nerki — jest uruchamiana w toku 
embriogenezy, natomiast reszta ulega zablokowaniu. I sądzono, że zablokowanie to 
udaremnia dokonanie klonacji z dowolnych komórek organizmu. Okazuje się jednak, 
że tak 
nie jest: komórki na ogół — z wyjątkiem nerwowych — dzielą się i rozmnażają, a 
wtedy, w 
pewnym okresie ich rozwoju, potencjalnemu uczynnieniu ulegają także inne 
schematy mapy 
całości organizmu.
Klonacja nie ogranicza się do czegoś w rodzaju poczęcia bez uczestnictwa samca, 
gdzie 
interwencja męskiego plemnika nie jest potrzebna ani nawet możliwa, mamy bowiem 
do 
czynienia z komórką diploidalną, to znaczy już posiadającą podwójny zestaw 
chromosomów; 
w dalszej fazie niezbędna jest oczywiście jakaś samica, która w swej macicy 
umożliwi tej 
komórce normalny, embriogenetyczny, płodowy rozwój. Na tej drodze wznosi się 
szereg 
przeszkód, ale one już wszystkie w zasadzie są do pokonania. Naukowcy angielscy 
dokonali 
słynnej teraz operacji pewien czas temu, ale cicho siedzieli, bo nie byli pewni, 
czy ta maleńka 
owieczka, która się urodziła, będzie się normalnie rozwijać. Teraz pokazano nam 
fotografie 
dwóch zwierząt idealnie identycznych, mamy i córki.
Chodzi na razie tylko o owcę, ale poruszenie jest i tak bardzo wielkie, bo że 
dokonało się 
obalenie pewnych, do tej pory, zdawałoby się, nienaruszalnych dogmatów biologii 
eksperymentalnej — to nie ulega wątpliwości. Co będzie dalej? Obóz 
zainteresowanych 
fachowców podzielić można od siekiery na entuzjastów–optymistów i pesymistów. 
Entuzjaści 
sądzą, że będzie można wkrótce klonować pewne szczególnie przydatne okazy 
zwierząt. 
Rzecz jest istotna zwłaszcza dzisiaj, kiedy rozpowszechnia się groźna 
encephalopatis 
spongiformis bovina, zwana chorobą wściekłych krów, rodem z Anglii. Nawiasem 
mówiąc, 
epidemia ta jest tylko i wyłącznie skutkiem chciwości: normalnie roślinożernym 
stworzeniom, do jakich należy bydło rogate, domieszano do pożywienia roślinnego 
mączkę 
mięsną, czyniąc je częściowo mięsożernymi dla podwyższenia procentowej 
zawartości białek. 
Mączka pochodziła od sztuk padłych i w ten sposób doszło do zainfekowania 
zdrowego bydła 
tzw. prionami, które są patologicznie skręconymi drobinami białka i 
najprawdopodobniej 
roznoszą gąbczaste zwyrodnienie mózgu. Bardzo prawdopodobny okazuje się też 
związek 
spożywania takiej wołowiny i cielęciny z chorobą Kreutzfeldta–Jacoba, strach 
jest wielki i 
spożycie mięsa, także i w Polsce, spadło. Świnie z kolei chorują na brucellozę — 
ale dosyć o 
tym, nie mogę dalej wchodzić w dziedzinę tak zwanej epizootii, czyli epidemii 
zwierzęcych, 
bo „Tygodnik” nie jest weterynaryjnym ani żywieniowym organem prasowym!
Mówiąc najkrócej: gdybyśmy mieli stuprocentowo zdrową krowę, to klonując ją, 
mielibyśmy pewność, że i potomstwo będzie zdrowe. Entuzjaści mają nadzieję, że w 
ten 
sposób można doprowadzić do hodowli zwierząt, doskonalonych genetycznie dla 
potrzeb 
człowieka. Dotąd wszystko jest w porządku, ale w ciągu dalszym pojawia się 
niestety, jak to 
bywa, płynne przejście w stronę człowieka. Entuzjaści mówią: będzie można usuwać 
za 
pomocą terapii genowej dziedziczne schorzenia itd. Pesymiści — że to prowadzi w 
stronę 
niesłychanych i nie do wyobrażenia nadużyć. Nie chcę w to dalej wchodzić, 
ponieważ 
trzydzieści trzy lata temu jużem w to był wszedł i książki powypisywałem, które 
zresztą 
okazują się dzisiaj bardziej czytelne i bardziej rzeczowe niż podówczas, kiedy 
zdawały się 
czystymi rojeniami. Nomina sunt odiosa — już nie powiem, jaki wybitny polski 
filozof 
wyśmiewał mnie za te bajki…
Rzecz cała zasługuje na uwagę niezależnie od strasznego szumu i huku, jaki media 
światowe wokół niej zrobiły. Teraz niestety wszystko, co potencjalnie jako 
strawa sensacyjna 
może przyciągnąć widzów czy czytelników, staje się z punktu widzenia mediów 
godne 
rozpowszechnienia. Nawet zdrowie Jelcyna i pochodzenie pani Madeleine Albright 
zeszły na 
dalszy plan w stosunku do owcy. Owca jest najważniejsza.
KLONACJA I BIOLOGICZNE DOGMATY
Hałas wokół klonacji, która stała się teraz tak straszną sensacją, spowodował, 
że sypią się 
przestrogi i zakazy, wzmocnione przez Roma locuta, causa finita. Ja natomiast 
silnie jestem 
atakowany w tej kwestii z zagranicy, przy czym uważa się, zarówno w Niemczech, 
jak i w 
Austrii, że ponieważ o klonacji w Summie technologicznej pisałem, więc widać 
stoję za jej 
umożliwieniem. Odpowiedziałbym następująco: nawet jeżeli ktoś by potrafił w 
czasach 
Stephensona przewidzieć rozwój kolei żelaznych, to nie musiał być wcale ich 
entuzjastą, 
mógł widzieć liczne trudności, kłopoty i zmartwienia, jakie spowoduje ten 
wynalazek. 
Pomiędzy zdolnością przewidywania rozwoju jakiejś gałęzi technologii a byciem 
jej 
entuzjastycznym zwolennikiem ogromna otchłań się rozwiera. W swoim czasie 
Kołakowski 
nazwał mnie wybitnym ideologiem technokracji, co mnie zirytowało; z tego by 
wynikało, że 
profesor medycyny, który wykłada o chorobach zakaźnych, jest wybitnym ideologiem 
cholery, tyfusu i dżumy.
W moich oczach klonacja stanowi jedną z metod robienia maksymalnego hałasu za 
pomocą działań, które w gruncie rzeczy coś innego oznaczają, aniżeli powszechnie 
się sądzi. 
Na okładce ostatniego numeru „Spiegla” widać długie szeregi Einsteinów, za nimi 
kohorty 
gwiazd filmowych, jakichś Marilyn Monroe itd. Otóż po pierwsze — pomysł 
stwarzania 
czegoś w rodzaju jednojajowych braci istniejącym ludziom jest nonsensem. Można 
oczywiście teoretycznie przejmować pojedyncze komórki cielesne, zapładniać je i 
wprowadzać do jajeczek ludzkich, z których wyjęto ich własne jądra, ale takie 
jajeczko 
musiałoby zostać wynoszone w ciąży przez jakąś niewiastę. Zagrożeniem, moim 
zdaniem, w 
tym wypadku jest
raczej możliwość, że za tak zwane matki—donosicielki będą służyć nie kobiety, 
tylko na 
przykład transgeniczne małpy, ze względu na bliskość chromosomową. 
Przedstawicie] 
zespołu, który dokonał klonacji owcy Dolly, powiedział, że muszą teraz się 
rozejrzeć za 
czymś, co by mogło zastąpić matkę. Na razie mówi się o jakimś roztworze, w 
którym by 
embrion mógł się rozwijać. To bardzo, moim zdaniem, wątpliwe — oczywiście, jak 
się pisze 
fantastykę, to wszystko jest łatwe, ja takie urządzenie nazwałem uteratorem, od 
macicy — bo 
jako Mammalia, czyli ssaki, jesteśmy równocześnie Placentalia, czyli łożyskowce, 
w 
odróżnieniu od torbaczy, Marsupialia, przed wiekami na kontynencie australijskim 
oddzielonych.
Trzeba jednak wyraźnie powiedzieć: to, co zrobili Anglicy i co podobno inni też 
już robią, 
trudne jest na razie do szczegółowego objaśnienia. Wiadomo, że wessano w całości 
diploidalne jądro i wstrzyknięto do jajeczka, ale nie jest możliwa dokładna 
ekspertyza 
wyjaśniająca, co do czego zostało dopasowane. Wyhodowanie osławionej owcy Dolly 
poprzedziły zresztą 273 nieudane próby z jajeczkami.
Co rzeczywiście uczyniono? Przede wszystkim obalono kolejny dogmat biologii 
teoretycznej i praktycznej. Pierwszy dogmat, który runął nie tak dawno temu, 
głosił, że 
przepływ informacji jest zawsze jednokierunkowy, od genomu, to znaczy od spirali 
nukleotydowej, zbudowanej z czterech zasad nukleotydowych — to są na schematach 
cztery 
litery w rozmaitym porządku ułożone i one tworzą u człowieka około stu tysięcy 
genów, a 
każdy gen z kolei złożony jest z bardzo wielu setek tysięcy pojedynczych 
nukleotydowych 
cegiełek — w kierunku tzw. messenger RBN, to znaczy transportowego kwasu 
rybonukleinowego, który z kolei przekazuje to mitochondriom, tam zostają 
wyprodukowane 
białka, a z nich tworzy się schemat i całość organizmu. Wirusy, nie posiadające 
w ogóle 
spirali, lecz tylko ten przenośnik, rybonukleinową molekułę względnie ciąg 
nukleinowy, 
kiedy się we—, drą do organizmu gospodarza i dostaną do jego komórek, wtedy za 
pomocą 
enzymu zwanego rewertazą dokonują odwrotnego odczytania, to znaczy informacja 
idzie w 
przeciwną stronę, i wytwarzają nukleotydową spiralę, z której powstają następne.
Natomiast nietknięty w dalszym ciągu drugi dogmat głosił, że strumień informacji 
idący 
dalej zawrócony już być nie może. Czyli, mówiąc zwyczajnie: jeśli się wszystkie 
tkanki w 
organizmie dorosłym już wyspecjalizują, to z tych tkanek wyjęte komórki nie mogą 
posłużyć 
jako jajeczko. I to jest właśnie decydujące, faktyczne dokonanie tych Anglików: 
okazało się, 
że jednak można, przy czym delikatna tajemnica okrywa tutaj sposób, w jaki to 
zrobiono. 
Rozmaici naukowcy nie są zgodni co do tego, jak pobudza się to zwyczajne jądro, 
wprowadzone do jajeczka, ażeby nastąpił rozwój embrionalny. Wiemy, że nastąpił, 
ale nie 
wiemy, jak często i w jakich okolicznościach to jest możliwe.
Kiedy pisałem Summę, wszystko to mniej więcej sobie wyobrażałem i możliwość 
wyklonowania człowieka dosyć mnie niepokoiła. Rozumując w kategoriach rynku 
kapitalistycznego, podejrzewałem możliwość kolosalnego popytu, dlatego nie 
chciałem pisać 
wszystkiego do końca i zrobiłem z tego problem czysto etyczny. Niemiecki 
tygodnik „Die 
Woche” zwrócił się do mnie o materiał o klonacji, odpowiedziałem — szkoda teraz 
język 
strzępić, ciekawiej przedrukować kawałek Summy i zobaczyć, jak obecne odkrycie 
przykłada 
się do tego, co przewidziałem trzydzieści cztery lata temu.
GENY OPATENTOWANE
W Summie tłumaczyłem — a starałem się mówić możliwie prosto — że można 
poszczególne zasady nukleotydowe układać w pewne określone ciągi, tak jakby się 
na 
przykład układało cegiełki Lego albo kamienie domina. Można to przepisać po 
prostu na 
papierze — nie mamy wtedy w ogóle do czynienia z żywą tkanką — i dopiero potem 
syntetyzować w laboratorium ze sztucznie wyprodukowanych zasad nukleotydowych. 
Wykonujemy pewnego rodzaju obejście, sprawiające, że jako materiału wyjściowego 
do 
dalszych eksperymentów nie wykorzystujemy w ogóle żywej ludzkiej komórki, tylko 
coś, co 
niewinnie przedstawia się jako ciąg liter.
W ostatnim numerze „New Scientist” jest wiadomość, że rząd Stanów Zjednoczonych 
zezwolił poszczególnym firmom zajmującym się inżynierią genową na patentowanie 
krótkich 
sekwencji genowych, które kodują cokolwiek, co może stanowić jakąś cechę czy 
atrybut 
organiczny, mogący z kolei służyć jako podstawa do badania na przykład 
skuteczności leków. 
Nie mówi się tu wcale, czy taka sekwencja genowa pochodzi od człowieka czy na 
przykład 
od drożdży; w drożdżach enzym oddechowy jest kodowany takim samym zestawem 
genowym jak u człowieka. Nikt też nie mówi o klonowaniu człowieka, ale niektórzy 
biologowie molekularni, którzy na pewno są co najmniej nie głupsi ode mnie, 
zauważyli to 
samo co ja — że tkwi w tym duże niebezpieczeństwo — i zaczęli podnosić krzyk. 
Tymczasem jednak urząd patentowy Stanów udzielił szeregu patentów — na przykład 
na tak 
zwaną restryktazę, enzym, który działa jak coś w rodzaju układu przestankowego i 
oddziela 
poszczególne „wyrazy” genowe. Proces jest w innych niż biologiczne kategoriach 
nieodwracalny — jak się już w Stanach Zjednoczonych udzieli patentu, niełatwo 
jest go 
unieważnić…
Na razie chodzi tylko o niewinne sekwencje, tak zwany Human genom project 
jeszcze nie 
jest skończony i nie istnieje dotąd pełna mapa ludzkiego genomu — ale będzie 
istniała. Jak 
się te firmy zmówią, jak powstaną jakieś oligopole czy korporacje — mówię o 
czymś 
fantastycznym, ale możliwym! — i między sobą się porozumieją, to ze składania 
poszczególnych sekwencji będzie można produkować po prostu genomy ludzkie. Wtedy 
głównym zadaniem będzie poszukiwanie matki–donosicielki, którą oby się nie stała 
transgeniczna małpa; byłoby to bardzo fatalne.
Jest tutaj jeden jednak szkopuł, który rzecz komplikuje, a który się stanowczo 
źle nadaje 
do „Tygodnika Powszechnego”. Mniej więcej 97 do 98 procent całej substancji 
genowej w 
ludzkim genomie to są tak zwane śmieci. Zauważono już jednak, że wątpliwe jest, 
czy to 
naprawdę są „geny na gapę”. W ich strukturze wykrywa się pewne prawidłowości, 
które 
należą do tak zwanej grupy matematycznych fraktali. Fraktale, odkryte przez 
urodzonego w 
Polsce Benoit Mandelbrota, to pewne dosyć skomplikowane struktury geometryczne, 
powiązane matematycznie z nową teorią chaosu, które na przykład decydują o tym, 
jak 
wyglądają obrzeża liści na drzewach, w jaki sposób pracuje mięsień sercowy albo 
jak 
zbudowane są płatki śniegu. Otóż fakt, że ładunek rzekomego śmiecia genowego ma 
taką 
właśnie strukturę, której elementy powtarzają się w pomniejszeniach, zdaje się 
sugerować, że 
to śmiecie jest jakoś nieodzowne dla produkcji embriona. Nie wiadomo jednak, do 
czego 
służy.
Decydujący eksperyment musiałby polegać na radykalnym wymieceniu „śmiecia” z 
genomu i przekonaniu się, czy mimo tego mógłby powstać płód. Regularność 
dostrzeżono 
dotąd taką, że im prostszy organizm, tym mniej procentowo śmiecia — bakterie nie 
mają go 
prawie wcale, jednokomórkowce — niewiele, stosunkowo najwięcej — ludzie. Z 
ośmiornicami nie rozpocznę teraz bojów, bo nie chcę zamienić „Tygodnika” w organ 
zajmujący się biologią rozrodu wszelkich organizmów, sam zresztą też przecież 
nie jestem 
biologiem, tylko obserwatorem i kibicem.
W każdym razie widać tutaj, że można omijać najsroższe zakazy. Weźmy 
hipotetyczny 
przykład z innej dziedziny i wyobraźmy sobie, że ktoś buduje Belzebubowi 
świątynie o ściśle 
określonym kształcie. Można zabronić budowy takich świątyń, ale trudno zabronić 
produkowania cegieł, a jak ktoś już ma cegły, to w jakimś ustroniu na pewno 
świątynię 
Belzebubowi postawi. Dostrzegam tu odległą analogię i dlatego uważam, że nie 
wystarczy 
zabronić klonowania człowieka, choć temu, co dotąd zrobiono, patronuje na razie 
pośpiech. 
Sam zresztą, pisząc kiedyś o klonacji, nie przypuszczałem nawet, że za mojego 
życia dojdzie 
do podobnych zabiegów i teraz zresztą jest to materia bardzo słabo rozpoznana, 
więcej w niej 
zagadek niż rozwiązań.
Od dawna już oczywiście wiedziano, że niewielkie sekwencje genowe mogą posłużyć 
do 
wyprodukowania nowych leków. Tak zwana terapia genowa polegała najpierw na 
wprowadzaniu do organizmu tak czy owak skumulowanej tkankowo grupy komórek, z 
odmienionym, „poprawionym” składem genowym. To z reguły niewiele dawało, bo cała 
reszta organizmu pozostawała nietknięta. Jeśli natomiast mamy do czynienia z 
komórką, która 
na samym początku embriogenezy została przekształcona — otrzymamy w finale inny 
organizm, który na przykład nie będzie podlegał zwyrodnieniom w rodzaju, 
powiedzmy, 
schorzeń nowotworowych. To jest wizja bardzo łakoma, ale możliwa w dość dalekiej 
przyszłości.
DO PT POPRAWIACZY I POUCZYCIELI
Zadaniem, jakie postawiłem sobie, opowiadając w „Tygodniku Powszechnym” o 
KLONACJI aktualnie wszczętej i o jej możliwych osiągnięciach przyszłych, NIE 
było 
wprowadzanie Czytelników w tajniki tych elementów BIOCHEMII, jakimi posłużyła 
się 
przed miliardami lat ewolucja naturalna, ażeby utworzyć nukleotydowo–nukleinowy 
kod 
dziedziczności, który jest zasadniczym wytwórcą wszystkiego, co na Ziemi było i 
jest ŻYWE. 
Zadanie moje było inne. Szło o to, że zgodnie z dogmatami ustanowionymi w 
molekularnej 
biologii strumień informacji, generujący wszelkie stworzenia żywe, jest 
JEDNOKIERUNKOWY: biegnie on od genomów, poprzez nośniki informatyczne, do 
ośrodków produkcji białek, a w NICH powstają (w rozwoju płodowym) całe 
organizmy. Na 
tej jednokierunkowości przepływu danych opiera się koncepcja Darwina z doborem 
naturalnym na czele (notabene sam Darwin nie miał o genach pojęcia). Gdyby owa 
informacja mogła przebiegać ODWROTNIE, czyli od organizmów (od ich tkanek, 
białek) 
DO matryc genomowych, oznaczałoby to, że nie Darwin miał rację, lecz Lamarck: 
taka 
szansa wpływu przygód żywych istot na ich plazmę dziedziczną bowiem równałaby 
się 
głoszonej przez Lamarcka koncepcji DZIEDZICZENIA CECH NABYTYCH.
Otóż bieg informacji od nukleotydowej matrycy do ośrodków „płodowlanych” jest co 
najmniej dwuczłonowy. Pierwszy człon, to jednokierunkowy ruch od ADN do RNA 
(mniejsza o szczegóły, że jest mRNA i tRNA — nie o to mi szło). Ten człon — jak 
się 
okazało — MOŻE zostać odwrócony za pomocą enzymu REWERTAZY (reverse 
transcriptase), jaką stosują np. wirusy z grupy lentivirinae (wirus AIDS do nich 
należy). Tym 
samym pierwsza część dogmatu o nieodwracalności przepływu informacji padła.
Natomiast „reverse translation”, czyli „tłumaczenie odwrotne” — z białek ku 
nukleotydom — nadal w naturze NIE zachodzi, lecz MIMO TO uczeni angielscy tę 
nieodwracalność spływu informacji w jej drugim członie chytrze wyminęli. 
Mianowicie 
końcowy produkt specjalizacji białkowej, tj. komórkę tkanki osobnika dorosłego 
doprowadzili do „odwrotu” w stronę ZAPŁODNIONEGO JAJECZKA. Jądro komórki 
dorosłej, ostatecznie wyspecjalizowanej, zostało przez nich „zmuszone” do 
odegrania roli 
jądra jajeczka w chwili POCZĘCIA. A więc gdyby szukać analogii w naszych 
ludzkich 
technikach, stało się tak, jakby można było BIEG informacji od stacji 
telewizyjnej poprzez 
satelitarny transponder do domowego telewizora odwrócić: i to obiecuje (na 
razie) 
„interaktywna multimedialna” telewizja. (Od telewizora do nadawców programów.)
Faktyczny skład elementów matrycowych (nukleotydów) i przekaźnikowych (kwasy 
rybonukleinowe, mitochondria, rybosomy itd.) jest efektem tej fazy doboru 
ewolucyjnego, w 
której rywalizowały, jak się myśli dzisiaj, rozmaite chemiczne związki. Lecz dla 
teraźniejszości i a fortiori dla przyszłości technik klonacyjnych — przy 
wyjaśnianiu rzeczy 
najszerszej publiczności — to, czemu „matrycami” są zasady nukleinowe, zaś 
przekaźnikami—transporterami są kwasy rybonukleinowe, nie ma żadnego istotnego 
znaczenia. Ze względu na to, iż chodzi o powstałą możliwość wpływania na 
przebieg 
dziedzicznej informacji, pouczanie mnie o szczegółach tego przebiegu jest raczej 
zbędne — z 
całą świadomością popełnionych uproszczeń szedłem na symplifikację, aby 
unaocznić to, co 
stanowi SEDNO SPRAWY: możliwość STEROWANIA dziedzicznością. Widać coś o tym 
już wiedziałem, skoro pisałem o tym książki w latach 1962—63, książki do dziś w 
obcych 
językach publikowane, o których piszą też książki (np. w Niemczech ostatnio 
wyszły takie 
trzy — szkoda, że nie w Polsce). W każdym razie felieton nie był przeznaczony 
dla 
naukowców i wcale nie chciałem się chełpić trafnością klonacyjnej przepowiedni. 
Ponadto 
starałem się w dwu felietonach ukazać, jak będzie się mogła biotechnologia 
dziedziczności, 
uwikłana w inżynierię genową, rozwijać i przynosić już to groźne, już to 
zbawienne 
osiągnięcia: tak zresztą było i jest z KAŻDĄ innowacją, wynalezioną bądź odkrytą 
przez 
Człowieka. Dodam, że badanie opinii publicznej w obszarze powyższych problemów 
wydaje 
mi się TERAZ równie nonsensowne, jak byłoby nonsensowne badanie opinii 
mieszkańców 
pieczar w epoce jaskiniowej, czy życzą sobie upowszechnienia OGNIA, czy raczej 
nie, albo 
pytanie rówieśników Ottona Lilienthala, czy próby skonstruowania latającej 
machiny cięższej 
od powietrza należy po jego śmiertelnym kapotażu kontynuować, czy też zatrzymać.
Znajdujemy się zaledwie na progu potężnych przemian naszego, ludzkiego (więc 
chyba 
rozumnego!) stosunku do tylko dotkniętych po raz pierwszy SZANS STEROWANIA 
PROCESAMI DZIEDZICZNYMI i ostateczne, „definitywne” oświadczenia typu „tak” lub 
„nie” są bardzo grubo przedwczesne! Jest chyba rzeczą oczywistą, że tuż po 
odkryciu 
penicyliny oraz innych antybiotyków praktycznie wszyscy ludzie głosowaliby ZA 
upowszechnieniem w lecznictwie chorób TAKICH środków, a teraz okazuje się, że 
zbytnie 
szafowanie nimi doprowadziło do spotęgowania ODPORNOŚCI zarazków chorobowych na 
te środki: gdyby się je rozpowszechniało z rozsądnym powściągiem, nie 
powstawałyby wciąż 
nowe, niewrażliwe na antybiotyki odmiany bakterii i szczepy wirusów. Naturalnie 
warto 
zwracać się w demokracji o opinię ogółu w wielu sprawach, tam jednak, gdzie 
chodzi o 
problematykę wymagającą ZNAWSTWA FACHOWEGO, pytanie ignorantów mija się z 
celem: trzeba zawsze szukać ZŁOTEGO ŚRODKA pomiędzy sądami laików i sądami 
ekspertów. Inna rzecz, że i eksperci mogą się mylić.
WIEŚCI Z KOSMOSU
Głowę mamy teraz na ogół zaprzątniętą polityką albo pieniędzmi, chciałem jednak 
słów 
kilka powiedzieć o tym, jak niezwykłe postępy poczyniono w naukach ścisłych i 
jakie one 
pomieszanie wniosły w to, czego się człowiek wyuczył jeszcze 20, 30 lat temu. 
Najnowszy 
stan wiedzy astronomicznej, który ja tu jako samozwańczy rzecznik przekazuję, 
nie jest 
wprawdzie informacją wpływającą na kursy giełdowe, ale trzeba się czasem oderwać 
na 
chwilę od spraw, co nas na co dzień zajmują.
Po pierwsze więc — zaczęto rozpoznawać planety wokół gwiazd i stąd znów się mówi 
o 
możliwości istnienia na nich życia. Mnie się to wydaje straszliwie grubą 
przesadą. Można 
znaleźć na ulicy kopertę, ale żeby w tej kopercie był od razu czek na milion 
dolarów, to rzecz 
mało prawdopodobna. Ważniejsze może, że ruch mniejszych, wewnętrznych planet 
naszego 
układu okazał się z natury nieregularny. Merkury, Ziemia czy Mars skłonne są 
wpadać w 
pewną chaotyczność. Sprzeczne to jest z wcześniejszym naszym przekonaniem o 
wiecznym 
chodzie astronomicznego zegara, o przewidywalności np. zaćmień Słońca czy 
Księżyca na 
setki milionów lat. Tymczasem wewnętrzne planety w swym krążeniu stabilizowane 
są przez 
pole grawitacyjne między Słońcem a planetami wielkimi, jak Jowisz i Saturn, i 
gdyby tych 
ostatnich zabrakło, to by się takie wytworzyły — mówiąc językiem 
nieastronomicznym — 
zachachmęcenia, że na zdrowie by nam to na pewno nie wyszło. Niezakłócone 
trwanie 
ziemskiego życia wymaga znacznego stopnia stabilizacji, tymczasem czynniki, od 
których 
owa stabilizacja zależy, tworzą zespół, niemal orkiestrę planetarną. Coraz 
bardziej 
nieoczekiwane okazują się warunki, dzięki którym drzewo życia ze wszystkimi 
rozgałęzieniami mogło się na Ziemi rozwinąć.
Druga rewolucyjna i rewelacyjna wiadomość dotyczy nowego okna w Kosmos, które 
otwarł latający na orbicie teleskop Hubble’a. Tam gdzie najczulsze instrumenty 
dotąd nie 
sięgały, są jakieś nieprawdopodobne miliardy galaktyk w różnych fazach rozwoju. 
Galaktyki 
eliptyczne, spiralne — jak Mgławica Andromedy czy nasza Droga Mleczna — i 
jeszcze inne. 
Teraz astronomowie i kosmologowie uznali, że trzeba co najmniej 
udziesięciokrotnić, a raczej 
do dziesiątej potęgi podnieść prawdopodobną ich liczbę; mówi się co najmniej o 
trylionie. 
Powie ktoś — wielka rzecz, trylion — ale to jest naprawdę strasznie dużo! I znów 
powraca 
kwestia innych cywilizacji. Myśl o tym, że w całym tym trylionie tylko jedna 
Ziemia dźwiga 
na sobie cieniutką błonkę życia, wydaje się nieprawdopodobna, ale nikt jak dotąd 
nie odebrał 
znikąd żadnego sygnału, nikt żadnych nowych informacji na ten temat nie posiada.
Astronomowie są szczęśliwi także i dlatego, że sonda „Galileusz” wypuściła 
próbnik, który 
wpadł w atmosferę Jowisza i teraz przekazuje stamtąd obserwacje. Oczywiście, jak 
to zwykle 
bywa przy takich eksperymentach, główna antena „Galileusza” uległa awarii i nie 
daje się 
nastawić w kierunku Ziemi, działa tylko druga, mniejsza, która dane przekazuje 
znacznie 
wolniej. Astronomowie zbierają jednak te dane i obiecują nam opowiedzieć 
niedługo rzeczy 
niesłychane. I jeszcze jedno: otoczka największego księżyca Saturna, Tytana, 
który zresztą — 
choć to nie ma nic do rzeczy — jest sceną mojej powieści Fiasko, okazała się 
częściowo 
przezroczysta dla promieni podczerwonych i coś tam wreszcie można zobaczyć; 
dotychczas 
był on zasłonięty jakby mgłą.
Mnie takie rzeczy szalenie interesują z dwóch powodów. Po pierwsze, 
najzwyczajniej w 
świecie ciekaw jestem wszelkich nowin z frontu poznawczego, po drugie zaś, 
frapuje mnie 
naprzemienność tych informacji, która tak wpływa na nasz odbiór Wszechświata. 
Gdy 
chodziłem do gimnazjum, Wszechświat miał liczyć sobie dwa miliardy lat 
świetlnych 
średnicy, dziś mówi się o kilkunastu co najmniej miliardach. Wszystko staje się 
coraz bardziej 
skomplikowane, niż się
dawniej wydawało i jeśli patrzyć okiem istoty długowiecznej, to poszczególne 
przekroje 
informacyjne czy obrazy nauki przypominają klatki na taśmie filmowej. Dane 
obecnie ważne 
są przejściowe, choć jakby to dziś powiedzieć astronomowi — pewnie się obrazi, 
bo chciałby 
dojść ostatecznej prawdy. Widać jednak, że to przybliżenie czy aproksymacja 
danych wciąż 
się zmienia i w XXI stuleciu badacze Wszechświata będą mieli co najmniej tyle do 
zrobienia, 
ile mają teraz. Jest kilka dziwnych istot, jak np. ksiądz profesor Heller — dwie 
jego ostatnie 
książki wydane w Znaku z przyjemnością przeczytałem — co się podobnymi sprawami 
przejmują, na ogół jednak wspomniane kursy giełdowe skupiają więcej uwagi.
MASZYNKA DO MIĘSA
Zagrać chcę dzisiaj z innej niż zwykle nuty. Dostałem mianowicie broszurę i list 
od 
szwajcarskiego wydawcy, który zajmuje się publikacjami o charakterze naukowym i 
— co 
jest bardzo miłe — wydał ostatnio trzy tomy Tatarkiewicza Historii estetyki oraz 
wybór z 
Ajdukiewicza, a więc naszych największych. Teraz zwraca się do mnie w sprawie 
doktora 
Ludwika Flecka, którego prace publikował już przed wojną i o którym — jak pisze 
— w 
Niemczech ukazało się już szereg pozycji. Fleck był mikrobiologiem, pochodził ze 
Lwowa, 
więc Szwajcar ów uznał, że powinien istnieć między nami jakiś biograficzny 
związek.
Zacząłem grzebać w pamięci i ustaliłem tyle: Ludwik Fleck był mniej więcej 
rówieśnikiem 
mojej matki i gdyby żył, miałby ponad sto lat. Domu naszego nigdy nie odwiedzał, 
ale ojciec 
mój miał z nim jakieś kontakty, raczej o charakterze oficjalno—medycznym. 
Przypomniałem 
sobie także, że już po wojnie czytałem bardzo ciekawy artykuł Flecka w piśmie 
„Życie 
Nauki”, założonym przez doktora Mieczysława Choynowskiego, w którym to piśmie 
miałem 
honor pracować. Fleck bowiem po wojnie został w Polsce, był profesorem 
mikrobiologii w 
Warszawie, ale od 1949 roku, odkąd zaczęła się w biologii Łysenkowska 
ideologiczna 
ofensywa, nie czuł się tu najlepiej i po 1956 roku wyjechał do Izraela, gdzie po 
pięciu latach 
zmarł. Tam zresztą też nie był szczęśliwy: był to typowy Galicjusz, wychowanek 
austriackich 
szkół, niemiecki znał świetnie, natomiast hebrajski był dla niego gorzej niż 
greką.
Fleck był nie tylko mikrobiologiem: uważa się go za jednego z założycieli nowej 
dyscypliny — socjologii nauki.
Wedle niego, nowe myśli naukowe, zwłaszcza w dziedzinie medycyny, nie całkiem 
tak 
powstają, jak sądził potem Kuhn w Strukturze rewolucji naukowych. Powstaje 
mianowicie 
zbiorowość, wspólny myślowo kolektyw uczonych i zaczyna się w nim krążenie 
pewnej 
koncepcji, która przybiera coraz wyraźniejsze kształty i tężeje w postać, która 
się 
paradoksalnie potem okazuje po prostu naukowym faktem. Tezy swoje sformułował 
Fleck 
jeszcze przed wojną i opublikował je w 1937 roku w Bazylei, dwadzieścia kilka 
lat przed 
Kuhnem! — ja byłem wtedy w I gimnazjalnej i nic o tym oczywiście nie wiedziałem. 
Podczas 
wojny Fleck razem z rodziną trafił poprzez getto lwowskie do Buchenwaldu. Tam 
się 
zdarzyła dziwna historia. Pod egidą pewnego SS–mana, który chciał się zasłużyć 
swoim 
władzom, powstał laboratoryjny krąg niby to uczonych z zadaniem wytwarzania 
serum 
przeciw tyfusowi. Byli to prawnicy, bibliotekarze, inteligenci różnych zawodów, 
żydowskiego przeważnie pochodzenia, żaden jednak nie był ani mikrobiologiem, ani 
lekarzem. Kiedy Fleck w ten krąg wszedł, szybko się zorientował, że jego 
uczestnicy 
wytworzyli najzupełniej fikcyjne odgałęzienie prawdziwej nauki, niby martwe 
koryto rzeki — 
przy czym robili to w dobrej wierze! Fałszywa wiedza krążyła, uzwyklała się i 
krzepła w 
rozmaite formy. Fleck powiadomił owego SS–mana o fikcyjności przedsięwzięcia — 
po to, 
by mu wyjaśnić, że powinien nad fałszywymi badaczami roztoczyć staranną opiekę, 
gdy się 
bowiem władze wyższe dowiedzą, że to wszystko lipa, wówczas i on pojedzie 
wiadomo 
gdzie. I tak badacze tyfusu zostali uratowani.
Szwajcarzy napisali dziwne zdanie, że sława Ludwika Flecka w dużej mierze wynika 
z 
jego całkowitego zapoznania w Polsce. By się przekonać, jak to jest, sięgnąłem 
po ulubioną 
moją sześciotomową encyklopedię PWN–u i pod hasłem „Fleck Ludwik” dowiedziałem 
się, 
że był to taki, ot, mikrobiolog. Koniec, ani słowa więcej. Pisze się o nim w 
Niemczech i 
Szwajcarii, a u nas wcale. Uważam to za sprawę niewesołą. Nie chodzi tylko o 
Flecka — 
kiedy Singer dostał Nobla, Amerykanie zaliczyli go do Polaków, bo się nad Wisłą 
urodził i 
wychował, ale w Polsce nic o nim nie wiedziano. Nie jest to najszczęśliwszy 
sposób 
demonstrowania narodowej krzepy.
Wojna światowa, najście Sowietów i okupacja niemiecka odcisnęły się na naszej 
nauce w 
straszliwy sposób. Pragnąc ratować jej honor, w przypisie do mojej odpowiedzi 
Szwajcarom 
pozwoliłem sobie przytoczyć informację o losach polskiej matematyki — u Hugona 
Steinhausa można ją znaleźć. Niemal połowę matematyków wymordowali Niemcy, 
specjalnością niemiecką było bowiem mordowanie inteligencji, zwłaszcza 
najznamienitszej. 
Można wybaczać, ale nie należy zapominać — widzę istotną różnicę między 
absolucją a 
amnezją. W obszarze biologii dziedziczenia spustoszenia wywołał z kolei Łysenko, 
także 
nauki leżące jakby z boku, jak mikrobiologia, na tym ucierpiały. Łysenko uważał, 
że 
burżuazyjną naukę o dziedziczności należy „razszatat”. Przekonanie to, rodem z 
KGB — 
dziedziczność za mordę! — szkodliwie oddziałało na dość szerokim obszarze. Był 
taki 
wybitny biochemik we Lwowie, prof. Jakub Parnas — teraz na uniwersytecie 
lwowskim 
wmurowali mu nawet tablicę honorową — który w 1941 roku wyjechał z wojskami 
sowieckimi na wschód. Bardzo go w Moskwie szanowano, ale jak przyszło do tego, 
że miał 
śmiałość przeciwstawić się Łysence, to skończyły się miłe czasy i on, delikatnie 
mówiąc, 
wyparował — normalny los tych, którym się w Związku Sowieckim nie wszystko 
podobało… 
Nawiasem mówiąc, były i zamachy marksistowskie na fizykę teoretyczną. Gdyby się 
powiodły, to Sowieci zamiast bomby atomowej mieliby co najwyżej olbrzymie, 
fałszowane 
ogórki. No, ale ktoś tam przyszedł do Berii i powiedział, że w dziedzinie 
nuklearnej trzeba 
przestać być dialektycznym materialistą.
Widzimy więc, w jaki sposób nauka nasza w rozmaitych swoich odnogach została 
wkręcona, niczym mięso na klops albo sznycle, w olbrzymią maszynkę do mielenia — 
Niemcy nazywają takie urządzenie bardziej dobitnie: Fleischwolf, wilk do mięsa — 
i jakie to 
dało koszmarne rezultaty. Do dzisiaj odczuwamy w Polsce niedostatek takich 
nazwisk i takich 
autorytetów, które miałyby poważną wagę światową.
II 
STRZEŻ SIĘ INTERNETU!
CAVE INTERNETUM
Z Wiednia otrzymałem list, którego autorzy zauważyli pewne zdanie w wywiadzie 
danym 
przeze mnie „Spieglowi” na temat antymaterii. Powiedziałem tam — może trochę 
lekkomyślnie — że znacznie mniej boję się antymaterii niż Internetu. To ich 
zafrapowało, 
ponieważ wszyscy są Internetem zachwyceni i uważają, że nic już innego nie 
będziemy robić, 
tylko pływać i jeździć w jego sieci w tę i we w tę.
Spróbowałem więc — trochę na wyrost, wybiegając w przyszłość — zgrupować 
argumenty wspierające tamto zdanie. Internet stanowi dla mnie jedno ze zjawisk o 
czysto 
technologicznym charakterze, których dobry awers jest szeroko rozgłoszony i 
przez to lepiej 
widoczny niż mroczny rewers. Jako model, oczywiście prymitywny, wziąłbym 
olbrzymi 
dworzec kolejowy, z mrowiskiem torów prowadzących w różne strony, ze 
zwrotnicami, 
obrotnicami i innymi urządzeniami. Wyjeżdżają z niego setki pociągów. Myśl, że 
mogłyby 
być one napełnione wyłącznie sianem, kłakami i grochem z kapustą, wydaje się 
nonsensowna; ważne jest, co wiozą i do kogo wiozą. Otóż Internet to spełnienie 
czysto 
komunikacyjnych marzeń, natomiast co się tyczy treści — rzecz się komplikuje.
Instytuty naukowe, uniwersytety, wielkie redakcje czy agencje prasowe na pewno 
mają z 
sieci wielki pożytek. Ale skutecznie korzystać z niej mogą o tyle, o ile 
działają w obiegu 
zamkniętym. Jeśli natomiast — jak to się planuje — obieg otworzymy i sieć 
Internetu nie 
będzie miała żadnych ograniczeń, żadnego centrum ani kontroli (boję się 
wypowiedzieć 
słowo „cenzura”), to wtedy grozi nam nie tylko jakaś tam pornografia, ale 
otwiera się po 
prostu olbrzymi obszar kryminogenny. Skoro każdy, kto ma modem, telefon i 
komputer może 
w każdej chwili rozmawiać z innym, to zaraz wkraczają rozmaite mafie, camorry, 
terroryści. 
W sieci można, i specjaliści to robią, kraść tajne informacje czy numery kart 
kredytowych, 
jednym słowem, dokonywać oszustw na wielką skalę. Błyskawicowe przekazywanie 
danych 
bez żadnej kontroli z jednego krańca globu na przeciwny spowodować może 
trzęsienia 
kursów giełdowych.
Ja niestety nie wierzę, że anima naturaliter christiana est, doświadczenie uczy, 
że raczej 
człowiek człowiekowi wilkiem. Bardzo bym sobie życzył, żeby to nie było otwarcie 
wszystkich drzwi na oścież, żeby kontrola tej sieci istniała. Dość bezzębne są 
jednak 
podejmowane w Niemczech próby eliminowania z niej pewnych treści, takich jak 
narodowy 
socjalizm czy terroryzm. Sieć sama w sobie nie jest rozumna, podobnie jak sieć 
telefoniczna, 
dla niej wiadomość, że dziesięć bomb atomowych spadło na Japonię ma tę samą wagę 
co 
informacja, że gospodyni stęchło jajko w lodówce.
Czytam w najnowszych wypowiedziach entuzjastów Internetu o możliwości 
dokonywania 
na odległość operacji chirurgicznych w gąszczach afrykańskiego buszu; 
wykonawcami będą 
miejscowi lekarze, ale dyrygentem — genialny amerykański chirurg, siedzący w 
swym 
gabinecie na innym kontynencie. I tu jednak coś tracimy — jak ktoś jest chory na 
cukrzycę i 
przychodzi do niego stary, doświadczony lekarz–omnibus, to od razu poczuje lekki 
zapach 
acetonu, który wytwarza się przy kwasicy krwi. Internet żadnych zapachów nie 
przekaże i 
intuicyjna wiedza doświadczonego, dobrego lekarza schodzi tym samym ze sceny.
Większość zresztą traktuje rzecz całą jako zabawę czy grę — miło jest połączyć 
się ze 
znajomym i porozmawiać, nie ruszając się od biurka. Internet staje się w ten 
sposób rodzajem 
utysiąckrotnionego telefonu komórkowego, który obejmuje całą kulę ziemską. 
Nastręcza się 
tu kolejna obiekcja, banalna, choć się o niej nie mówi: żeby z sieci korzystać, 
trzeba znać 
alfabet łaciński i angielski język. Japończyk, Tajlandczyk czy Słowianin, co się 
posługuje 
cyrylicą, do Internetu ze swoim pismem ani mową nie wjedzie; nie istnieją żadne 
urządzenia 
przekaźnikowe, które by go tłumaczyły. Najpierw musisz, bracie, nauczyć się 
dobrze 
angielskiego. Następuje rozcięcie ziemskiej populacji na tych, którzy tym 
jeżykiem władają, i 
tych, którzy nim nie władają. Ta anglicyzacja szeroko się rozpościera i niepokoi 
mnie nie 
tylko ze względów lingwistycznych; chodzi o technologię, która jednych 
uprzywilejowuje, 
innych zaś poza nawias wyłącza.
Dochodzą kwestie czysto techniczne. Poszczególne adresy w Internecie składają 
się z 
bezsensownego sznureczka liter i cyfr. Póki chodzi o kilka tysięcy adresów — 
zmieszczą się 
w książce. Dziś jednak mówi się o czterdziestu milionach — to już nawet nie 
encyklopedia, 
ale cała biblioteka. Dawno temu wymyśliłem w Wizji lokalnej drogistów, którzy 
mierzyli 
informacyjną drogę, jaką trzeba przemierzyć, by się na przykład dowiedzieć, 
gdzie ktoś 
dokonał jakiegoś doświadczenia czy napisał książkę. Jak przed wielkimi tamami, 
które wodę 
spiętrzają dla elektrowni, umieszcza się filtry chroniące przed zamuleniem, tak 
i Internet 
powinien się bronić przed informacyjną powodzią. Dam przykład zupełnie 
marginalny: 
pewne amerykańskie pismo fachowe poprosiło mnie o artykuł o rozumnych robotach. 
Napisałem po polsku, dlaczego istnienie rozumnych robotów jest niemożliwe, a 
pewien 
kanadyjski Polak z Uniwersytetu McGill w Montrealu tekst przełożył na angielski. 
Poprosiłem go o to faksem, odpowiedział pocztą elektroniczną; sama jego 
odpowiedź była 
krótka, natomiast adres i inne dane, dzięki którym dotrzeć mogła do mego 
sekretarza — dwa 
razy dłuższe… A twierdzenie, jakoby Internet mógł zastąpić księgarnie, 
biblioteki, książki po 
prostu — brzmi fatalnie. Trochę tak, jakby ktoś się zdalnie żenił, mając 
partnerkę na drugim 
końcu świata. Książka nie jest tylko przedmiotem — chce się ją wziąć do ręki, 
przekartkować, ot, jak ja z przedwojennym wydaniem Ogniem i mieczem teraz 
czynię.
Myślę też, że istnieją niebezpieczeństwa, o których nie mamy na razie pojęcia. 
Kiedy się 
pojawił pierwszy samochód, też nie przewidywaliśmy, co wyniknie z rozwoju 
motoryzacji. 
Każda technologia ma swoją ciemną stronę, z góry nieprzewidywalną. Nie neguję 
oczywiście 
pozytywnych stron Internetu — obiecują, że nawet wirtualna rzeczywistość będzie 
dzięki 
niemu częściowo dostępna. Nikt jednak nie pisze w sposób zborny i ogarniający 
wszystkie 
kategorie zjawisk o związanych z nim zagrożeniach. Bardzo się obawiam, że główną 
siłą, 
która z zaplecza Internet napędza, jest wielki kapitał. Inwestorzy spodziewają 
się dużych 
zysków, stąd próba przekonania wszystkich, że jak się podłączą do sieci, to się 
rozpocznie 
szczęśliwa epoka w ich życiu. Ja natomiast widzę liczne zagrożenia, choć nie 
tknąłem nawet 
sfery politycznej, która i tu ma wielkie znaczenie. A więc — nie cave canem, 
tylko cave 
Internetum, takie jest moje osobiste stanowisko.
CZARNOBYLSKIE CHMURY
Wyraźnie dziś dostrzegam pewną niedobrą prawidłowość naszej cywilizacji; polega 
ona na 
tym, że coraz łatwiej i szybciej dochodzi do wdrożenia nowych technologii. By 
zacząć od 
małego: przy końcu wojny pojawił się środek owadobójczy DDT. Od razu zaczęto go 
powszechnie stosować, a później się okazało, że to trucizna, która ludziom 
niesłychanie 
szkodzi. Wkrótce potem gromada fizyków wypędzonych z Europy przez hitleryzm 
wyzwoliła 
energię atomową w postaci bomby, a jak to się już zaczęło, to nie można było 
niczego 
zatrzymać ani przerwać: przyszło do bomby termojądrowej, która nie ma żadnych 
ograniczeń 
w mocy rażącej.
Jest rzeczą charakterystyczną, że właściwie do katastrofy czarnobylskiej, której 
rocznicę 
niedawno obchodziliśmy, uczeni — nie mówię o zwyczajnych laikach — jakby nie 
zdawali 
sobie sprawy ze skali możliwego skażenia radioaktywnego, które trwa przez wieki. 
Łatwo 
takiego demona czy dżina wypuścić z flaszki natury, ale z powrotem wtłoczyć go 
do środka 
jest rzeczą niemożliwą. Dochodzi do tego niebezpieczeństwo rozpowszechnienia 
także i 
innych środków rażących. Wiem dzięki prasie amerykańskiej, że Muammar Kadafi we 
wnętrzu masywu górskiego buduje chemiczną fabrykę, która ma produkować ogromne 
ilości 
zabójczych gazów, i że Amerykanie rozważali już w Pentagonie uderzenie atomowe z 
użyciem bomby niejako podwójnej: pierwszy jej człon miałby przebić górę, a drugi 
— 
rozsadzić piekielną fabrykę od środka. Izrael z kolei naciska na Stany 
Zjednoczone, by te 
przekazały mu potężne superlasery, przysposobione pierwotnie do tak zwanych 
wojen 
gwiezdnych, bo chce nimi strącać katiusze, którymi Hezbollah ostrzeliwuje 
Galileę. Obawiam 
się, że gdy lasery już się zamontuje, to i Hezbollah zaopatrzy się w nowe 
rodzaje broni 
śmiertelnego rażenia.
Jessica Matthews, rozsądna i rzeczowo myśląca niewiasta, podsumowała ostatnio w 
„Heraldzie” opinie o przyczynach upadku ZSRS. Jest tam i o Czarnobylu. Miałem 
niedostateczną nawet rację, kiedy w „Kulturze” u Jerzego Giedroycia pisałem 
zaraz po 
katastrofie, że jest rzeczą śmieszną i tragicznie humorystyczną wierzyć w 
zapewnienia 
Sowietów, iż eksplozja czarnobylska spowodowała śmierć zaledwie sześciu osób. 
Straszliwe 
rozmiary kłamstwa, którym władza sowiecka usiłowała zakryć przed światem skutki 
katastrofy, teraz dopiero się ujawniają. Pojawiły się wreszcie mapy, dokładniej 
pokazujące 
obszary skażenia, które objęło nie tylko północny zachód Ukrainy, ale też dużą 
część 
Białorusi. Te środki z piekła rodem działają przez wieki, a nieustanne 
poddawanie się 
niewielkim nawet dawkom promieniowania — niewielkim w stosunku do tego, co 
śmiertelnie 
i w oka mgnieniu poraziło Hiroszimę i Nagasaki — powoduje uszkodzenie plazmy 
dziedzicznej, stąd rosnąca wielokrotnie liczba dzieci chorych na białaczkę w 
Białorusi 
właśnie.
Słyszałem, że jakoby władze sowieckie rzuciły w 1986 roku przeciwko zbliżającym 
się 
chmurom radioaktywnym samoloty, które miały rozpylać azotan srebra, by 
doprowadzić do 
opadów, zanim te chmury dotrą nad Moskwę, bo wówczas hekatomba w dłuższej 
perspektywie byłaby niewyobrażalna. Czy to prawda — nie wiem, ale tak czy 
inaczej, 
znaczna część społeczeństwa zarówno białoruskiego, jak i ukraińskiego, 
zrusyfikowanego czy 
nie, przekonała się w sposób bardziej niż naoczny, jak zakłamana jest sowiecka 
rzeczywistość 
i jak przeraźliwy był wysiłek pokrycia grubą warstwą łgarstw tej tragicznej 
katastrofy.
Teraz się twierdzi, że był to jeden z decydujących powodów, dla których załamała 
się 
wiara w monolitycznie sprawny podówczas system. Może jest coś na rzeczy, choć 
równocześnie w Rosji nostalgiczny mit o szczęśliwej komunistycznej przeszłości 
cieszy się 
dużym wzięciem. Kiedy się czyta w „tołstych żurnałach” wspomnienia inteligencji, 
to widać 
abominację, przerażenie i rany nie tylko duchowe, wyniesione z tych 
siedemdziesięciu lat — 
ale tak zwany lud, czyli społeczeństwo, jest jak gdyby pod działaniem 
zdumiewającej 
amnezji. Mój rosyjski tłumacz, pan Konstantin Wasiliewicz Duszenko, przysłał mi 
wydaną 
przez siebie książkę cytatów, wybranych z różnych autorów od mniej więcej końca 
imperium 
carskiego po czasy najnowsze. Zacytuję jeden, zdanie Mandelsztama, wypowiedziane 
w 
czasach jeżowszczyzny: „Ja nie znał, czto my byli w łapach gumanistow”… Ci 
„gumaniści” 
wykonali i zapełnili masowe groby, a do jednego z nich i Mandelsztam trafił.
Głęboko mnie też zasmuca fakt, że to, co się w czasach na poły legendarnych 
przydarzyło 
Jadźwingom, którym podzwonne pisał kilka lat temu Jarosław Marek Rymkiewicz w 
Rozmowach polskich, teraz zdaje się grozić Białorusinom. Choć podobno młodzież 
tamtejsza 
nie chce się z utratą narodowej tożsamości pogodzić; niedawne rozruchy w Mińsku, 
brutalnie 
i krwawo tłumione, zewnętrznych obserwatorów zaskoczyły, ponieważ wydawało się, 
że pod 
Łukaszenką wszystko będzie powoli wymiękało, zacichało i do byłej sowieckiej 
ojczyzny 
powracało. A korzenie wszystkich tych wydarzeń tkwią jakoś w technologii, której 
coraz 
szybsze wdrażanie przynosi najbardziej niespodziewane skutki.
RAJU NIE WIDAĆ
Z niebezpieczeństwami, jakimi grozi zbyt gwałtowne wdrażanie nowych technologii, 
łączy 
mi się temat drugi, który w na poły maniakalny — a może nie całkiem maniakalny — 
sposób 
chciałbym znów podjąć. Chodzi o Internet. Czytałem ostatnio książkę pani Heleny 
Eilstein — 
ona należała do kręgu filozofów, który rozpędzono, kiedy Kołakowskiego wyrzucono 
z Polski 
— Homo sapiens i wartości. Mowa tam jest między innymi o pewnych, nazwijmy to 
delikatnie, mankamentach marksizmu, sprowadzających się do tego, że człowiek, 
którego 
sobie Marks wymyślił, nigdy nie istniał. Nigdy nie było żadnego wyalienowanego 
rozmaitymi 
feudalizmami i kapitalizmami anioła, którego wystarczyło pozbawić wszelkiej 
własności, 
zwłaszcza prywatnej, by odzyskał pełnię anielskich cnót. Koncepcja taka nosiła 
piętno 
skrajnej utopii, a kiedy utopijne koncepcje wtłacza się ludziom, czyni się to 
zawsze na 
podobieństwo Prokrustesa i trzeba obcinać duże kawałki człowieka w sposób mniej 
lub 
bardziej krwawy, by do tych koncepcji pasował.
W przypadku Internetu analogię widzę w fakcie, że zastępuje on — w nie całej, 
ale dość 
szerokiej gamie — własność prywatną możliwością uzyskania informacji. Książki na 
przykład stają się zupełnie niepotrzebne! Pierwsi przerazili się wydawcy, bo 
zagrożone 
zostały wszelkiego rodzaju copyrighty — beletrystyczne, naukowe, muzyczne, 
plastyczne itd. 
Owszem, pojęcie własności uległo w naszych czasach pewnej amplifikacji i 
przerostom — 
byle świstek papieru podpisany przez Picassa albo oryginalne machnięcie pędzlem 
Michała 
Anioła warte są od razu miliony, podczas gdy najdoskonalszą nawet kopię, poza 
garstką 
ekspertów nie do odróżnienia od oryginału, ocenia się bardzo nisko. Ale Internet 
powoduje 
skrajne wahnięcie w stronę przeciwną i to, co sobie Marks w Manifeście 
komunistycznym 
zamarzył jako odebranie ludziom własności — czy mówiąc zwyczajnie: rabunek — 
można 
teraz łatwo zrealizować. Po cóż ci, bracie, encyklopedia, Dzieła wszystkie 
Mickiewicza czy w 
ogóle jakiekolwiek książki, wystarczy podejść do komputera, wystukać odpowiedni 
adres i 
wtedy Internet, za który płacisz ryczałtowo miesięczną, stosunkowo skromną 
opłatę, na ekran 
monitora wszystko ci rzuci.
Rozkosze życia właściwe bibliofilom i poszukiwaczom białych kruków, cała 
galaktyka 
Gutenberga, za jednym zamachem mają ulec unicestwieniu i anihilacji. Wizja ta 
nie tylko nie 
napawa mnie radosnym zachwytem, jak miłośników Internetu, ale wręcz zgrozą. Nie 
potrafię 
sobie na przykład wyobrazić czytania ulubionego poety w ten sposób, że się przy 
łóżku, przy 
poduszce postawi monitor komputera. Cała ta koncepcja zdalnego kontaktowania się 
z 
dowolnymi miejscami na Ziemi, zastępowania autentycznej obecności elektroniczną 
iluzją 
wydaje mi się dziwacznie skrzywionym nie dzieckiem, ale potworkiem i dziwolągiem 
zrodzonym przez technologię. I to potworkiem, którego czary osobiste i uroda są 
nam gorąco 
zachwalane.
Dodam też, że głucho wciąż o wielkich odkryciach i wynalazkach, które by 
nastąpiły 
dzięki interdyscyplinarnym zapłodnieniom myśli kreacyjnej za pośrednictwem 
Internetu, choć 
już lat kilka cała sfora osób i instytucji zachęca nas do podłączenia się do 
sieci. Zawsze 
naturalnie można w odwet słyszeć: poczekaj dalszych sześć lat, a zobaczysz. 
Nieufnie traktuję 
zapowiedzi błogich następstw gorszej rzeczywistości aktualnej: jeszcze 
Chruszczow 
zapewniał swoje społeczeństwo, a za pośrednictwem naszych bossów komunistycznych 
także 
i nas, że współczesne pokolenie dożyje komunizmu. Jakoś nie dożyło. Zapowiedzi 
takie 
chętnie są jednak słuchane, stąd trwanie na kuli ziemskiej obszarów, gdzie się 
myśl o 
komunizmie wciąż kołacze. Jak ludzie przestają wierzyć w możliwość raju na 
Ziemi, to im się 
nijako robi, bo nie życzą sobie czekać, aż dopiero w dolinie Jozafata zostanie 
im 
zagwarantowana komunia z zaświatem; chcą mieć raj już, zaraz, możliwe szybko i 
możliwie 
małym kosztem. Tymczasem jest raczej odwrotnie — raju nie widać, a świat zdaje 
się 
pogrążać w chaosie.
Kilkanaście lat temu umarł futurolog, którego nazywano moją „bete noire”, pan 
Herman 
Kahn. Był miedzy innymi autorem książki zatytułowanej The Next 200 Years; muszę 
powiedzieć, że z tego, co napisał, dokładnie nic się nie spełniło… Nadzwyczajna 
jest 
umiejętność chybiania rzeczywistości przez futurologiczne wysiłki. Nic to jednak 
instytucjom 
takim jak Rand Corporation nie szkodzi; instytucje, jak wiadomo, nie są tak 
śmiertelne jak 
jednostki, które je zakładały, instytucje mają bardzo twarde życie, ponieważ 
szkielet 
biurokratyczny podtrzymuje ich wegetację, a subwencje i dotacje rządowe dalej 
płyną. 
Futurolodzy zmieniają po prostu kurs, choć mało kto już daje im wiarę, a pełne 
optymizmu 
obrazy przyszłości jakoś osłabły. Ktoś słusznie powiedział, że nic się tak 
szybko nie zmienia 
jak przyszłość…
ZABAWA W SMOKI
Chcę raz jeszcze wrócić do Internetu, a raczej do jego wykorzystywania dla celów 
szeroko 
rozumianej rozrywki. W ramach tak zwanych gier interakcyjnych — gier, w których 
może 
brać udział dowolna liczba osób równocześnie — można tam przeżywać rozmaite 
scenariusze, do których się dodaje swój własny wkład. Można awansować 
zwyczajnego 
człowieka na księcia albo księżniczkę, można zostać magiem albo czarodziejem i 
tak dalej. 
Gdy przeglądałem przysłany mi katalog tych gier, uderzył mnie przede wszystkim 
ich 
infantylizm. Naiwne marzenia, jakim się normalny człowiek oddaje co najwyżej 
wstydliwie 
przed snem, ulegają niejako spotęgowaniu i upowszechnieniu. Realizuje się je nie 
tylko 
werbalnie, poprzez napisy pojawiające się na ekranie monitora, ale też możliwa 
jest pewnego 
rodzaju animacja, choć bardzo jeszcze niedoskonała. O tym, by w pełni 
zrealizować moje 
dawno wyśnione projekty fantomatyzacji, czyli prawdziwej wirtualnej 
rzeczywistości, jeszcze 
właściwie nie ma mowy.
Pewien czynnik okazał się na tej drodze szkopułem — powiedziałbym, że bardzo 
szczęśliwie. Komunikacja z monitora do monitora bardzo niewiele już dziś 
kosztuje, 
natomiast sprokurowanie aparatury naprawdę fantomatyzującej rzeczywistość, 
programów, 
które nie pozostawiałyby nas za szybą ekranu, ale oddziaływały na większość 
naszych 
zmysłów, jest trudno osiągalne, niezmiernie skomplikowane i kosztowne. Dlatego 
wielkie 
pieniądze, które zainwestowano w sieci Internetu i Euronetu, popłynęły z wodą 
tymi 
korytami, które łatwiej przyjmują bieg strumieni, i wszystko się skoncentrowało 
w łączności. 
System jest przecież całkowicie bierny i podległy tylko działalności i 
pomysłowości 
imaginacyjnej poszczególnych ludzi.
Popularność tych gier bardzo mnie zastanawia. Przypomina mi to zjawisko, którego 
świadkiem raczej niż uczestnikiem stałem się w latach 60. Próbowano mnie wtedy 
wciągnąć 
w krąg korespondencyjny rozmaitych młodych ludzi, którzy zajmowali się 
wytwarzaniem 
tekstów tzw. fantasy, czyli nie fikcji naukowej, science–fiction, a fikcji po 
prostu: a więc 
gryfy, smoki, czary, mary, rozmaite magie białe, czarne, zielone i w ogóle 
diabli wiedzą co, 
pod hasłem New Age wszystko to się zresztą dziś odradza. W moim poczuciu jedno i 
drugie 
stanowi zwyczajny eskapizm. Od trywialnej rzeczywistości, od biurek i biurowych 
komputerów, od stanowisk sprzedawców, akwizytorów czy modystek ludzie uciekają w 
wyimaginowaną przestrzeń gier — niestety, bardzo tandetną. Interakcyjność polega 
bowiem 
na przykład na tym — to jest drastyczny dość przypadek — że jakaś dziewczyna 
wprowadza 
w sieć swoje alter ego i to alter ego staje się — bo ona sama by tego pragnęła! 
— 
księżniczką. Tymczasem księżniczkę ktoś kusi do podziemi i tam znieważa, a może 
i gwałci. 
To rodzaj szoku per procura; dziewczyna osobiście pozostaje nietknięta, ale jej 
twór 
wyimaginowany, który się częściowo urzeczywistnił, ulega profanacji. Takie 
przypadki, 
pomnożone przez dziesiątki tysięcy ludzi — na szczęście, trzeba znać angielski, 
co tę liczbę 
trochę ogranicza — są moim zdaniem zwiastunami sytuacji prawdziwie groźnej.
Pisząc trzydzieści lat temu o fantomatyce, starałem się — nie całkiem świadomie 
— 
ograniczać wizje indywidualne, choć jeśli człowiek chciałby być przez pewien 
czas na 
przykład orłem albo krokodylem, dałoby się to zrobić przez podłączenie zmysłów 
do 
odpowiedniego programu. Teraz czytam, że byłoby jeszcze ciekawiej, gdyby ludzie 
w 
wirtualnym świecie mogli się spotykać i podejmować wewnątrz niego rozmaite role: 
na 
przykład ktoś mógłby być smokiem i pozostałym uczestnikom gry jawiłby się jako 
smok, a 
znów ktoś inny jako rycerz sans peur et sans reproche, bez lęku i skazy. Tu się 
zaczyna 
rysować poważne niebezpieczeństwo, mianowicie rosnące zacieranie granicy 
pomiędzy 
normalną rzeczywistością a tym światem sennej mary, przeżywanej na jawie. Jeżeli 
człowiek 
przebywa na prawdziwej jawie, to za swoje uczynki i słowa odpowiada, przede 
wszystkim 
jako istota społeczna, bo znajduje się pod kontrolą — otoczenia, bliskich, 
znajomych, 
przyjaciół, krewnych. W wyimaginowanym przestworzu gier interakcyjnych nie 
odpowiada 
za nic. Są tacy, którzy twierdzą, że można w ten sposób wyładować, uzewnętrznić 
w sposób 
nieszkodliwy skłonności nie całkiem społecznie aprobowane. Nikt zwyczajnie na 
jawie nie 
zachowuje się jak smok pożerający dziewice. Ja jednak obawiam się skutków braku 
odpowiedzialności; człowiek łatwo się może do tego przyzwyczaić.
Ubiegłej nocy miałem sen przerażający, nie wiem, skąd mi się wziął. Oprawcy — 
chyba 
Sowieci, bo ofiarami byli w tym śnie Niemcy, schwytani członkowie jakiegoś 
batalionu 
śmierci — kazali ofiarom poklękać. Pomiędzy klęczącymi ułożone były w kupkach 
ich 
mundury i tylko od dowódcy zależało, czy strzelać będzie w głowę ludziom, czy 
też odda 
strzał do munduru. Zbudziłem się dosyć przestraszony i pomyślałem, że chęć, by 
taki czy 
podobny sen się ziścił, chociażby tylko w rzeczywistości wirtualnej, wydaje się 
jednak 
naganna. A wszystko tu jest uzależnione tylko od potencji i wydolności 
imaginacyjnej. 
Istniejące dziś gry internetowe dlatego nie bardzo są szkodliwe, bo nie powstają 
z intencji 
osób obdarzonych rzeczywiście bogatą i bujną wyobraźnią. Nawet i satanizm, który 
tam się 
pojawia, jest raczej rynsztokowo–podwórkowy. Powszechne dziś ubóstwo wyobraźni 
każdy 
może spostrzec i bez Internetu, oglądając programy satelitarne — w nich też się 
na ogół nic 
nie dzieje poza zabawą w żandarmów i zbójców. Co najwyżej znajdziemy Tarzana, 
Ben Hura, 
King–Konga, którego zresztą jestem admiratorem — już się ze mnie w domu śmieją, 
że taki 
jestem chciwy małpy sześciopiętrowej — albo Trzech Muszkieterów.
Nad tym wszystkim — i nad grami internetowymi, i nad historiami, które nam 
telewizja 
pokazuje — widzę pustą, nie wykorzystaną i nie zaludnioną przez nikogo, 
olbrzymią krainę 
możliwych i naprawdę widzów wzbogacających widowisk, w których by pokazywano to, 
co 
było w Rashomonie czy innych filmach Kurosawy albo u Bufiuela: problematykę nie 
tykaną 
dziś, jakby była nietykalna, autentyczną problematykę sensu bytu i egzystencji. 
Tymczasem 
dają nam biedną monetę, jakbyśmy wszyscy byli ogłupionymi dziećmi, które w 
dodatku są 
trochę znieprawione i które należy dodatkowo znieprawić. Nie mówię tego w 
kategoriach 
moralizatorskich i nie chodzi mi o to, by w telewizji czy Internecie pokazywać 
same anioły. 
Dostojewski też się zajmuje zbrodnią i w ogóle ciemnymi stronami ludzkiej 
natury, ale sięga 
zawsze głębin. Te schematy i sposoby zachowania się marionetkowe, ta drabina, na 
której u 
dołu jest wicehrabia (zapewne de Bragelonne), potem hrabia, książę, sługus 
królowej, aż 
wreszcie zasiąść można na tronie, wzbudziły we mnie ogromną niechęć i tak mnie 
zniesmaczyły, że nie tylko nie dam się w internetowe igraszki wciągnąć, ale 
nawet nie chciało 
mi się przejrzeć do końca ich katalogu.
NAPOLEON Z GAŚNICĄ
Rozbawił mnie w pierwszej chwili felieton w „Heraldzie” o nowym typie reklam w 
telewizji amerykańskiej, pod tytułem „Napoleon jako spec od reklamy”. Pokazał 
się już tam 
Fred Astaire, który tańczył, trzymając w objęciach najnowszy model odkurzacza. 
Astaire, 
przypominam, nie żyje od dłuższego już czasu, podobnie jak inny znany artysta, 
John Wayne, 
który występował w westernach, a teraz pośmiertnie reklamuje piwo. Autor 
felietonu, Russell 
Baker, pyta, co dalej, i przypuszcza, że niedługo i Al Jolson — odtwórca głównej 
roli w 
jednym z pierwszych filmów dźwiękowych, dla mnie postać z pradawnej przeszłości 
— też 
zatańczy i zaśpiewa, jednym słowem — że nastąpi masowa rezurekcja nieboszczyków 
w 
celach reklamowych, zupełnie bezkarna, ponieważ kodeksy nie przewidują w tym 
przypadku 
żadnych sankcji. Baker kpi, wyobrażając sobie reklamę, w której Napoleon 
Bonaparte na tle 
płonącej Moskwy trzyma gaśnicę i proponuje ją carowi, zapewniając, że gdyby ten 
jej użył, to 
do spalenia miasta by nie doszło.
Porzucając domenę pikantnie niesmacznego procederu, jakim jest wyciąganie 
czcigodnie 
zmarłych osób z mogiły, wrócić chciałem na chwilę do Internetu. Niezwykła jego 
kariera 
bierze się stąd, że nie powstały żadne pierwociny sztucznej inteligencji. Mamy 
za to bierną 
technologię łączności i tę technologię wciska się na zasadach podaży 
publiczności, stwarzając 
rzeczywiście dosyć żwawy popyt. Wystarczy sobie jednak wyobrazić, co będzie, gdy 
to, co ja 
nazywałem fantomatyzacją, a co powszechnie się nazywa wirtualną rzeczywistością, 
stanie 
się coraz bardziej dostępne.
Głównym czynnikiem, utrudniającym obrócenie fantomatyzacji w produkt rynkowy, są 
jej 
koszty. Kilkuminutowy bieg dinozaurów w Parku jurajskim kosztował kilka tygodni 
wytężonej, mrówczej pracy programistów. Gdyby się natomiast okazało, że można 
programować życzenia klientów mniej zamożnych niż Spielberg i jego producenci, 
to się 
otwiera, trzeba niestety powiedzieć, piekło możliwości. Każdy, komu przyjdzie do 
głowy 
najbrzydsza myśl, poczynając skromnie od wirtualnych lupanarów, a kończąc na 
wirtualnych 
rajach czy piekłach, może sobie jej realizację zafundować. A ponieważ nullum 
crimen sine 
lege, więc gdyby kto chciał pokazać na ekranie jakieś osoby zmarłe w 
drastycznych czy 
fałszywych sytuacjach, to pozostanie bezkarny.
Zanurzanie klientów w programach sztucznej inteligencji wydaje mi się naprawdę 
niebezpieczne. Wtedy „hulaj dusza bez kontusza”, można robić, co się chce, bez 
żadnych 
ograniczeń. Producenci powiedzą: przecież to nikomu nie szkodzi!
— ale to Jest mniemanie fałszywe, ponieważ fala zbrodni, zwłaszcza młodocianych, 
która 
się rozlewa i rozprzestrzenia po świecie, łączy się w dużej mierze z 
umasowieniem telewizji. 
Wyobrażam sobie, że w przyszłości pojawią się — od siekiery tak to można 
podzielić — dwa 
rodzaje programów fantomatyzacyjnych. Najpierw — stereotypowe programy dla 
każdego. 
Chcesz się znaleźć na Akropolu, zwiedzić kanion Colorado albo spędzić parę 
godzin w 
starożytnym Rzymie — wszystko to da się dość łatwo zrobić, bo szczególne 
właściwości 
danej, konkretnej osoby nie muszą być przez program uwzględniane. Gdyby 
natomiast ktoś 
zgłosił specjalne życzenie, by na przykład zostać kochankiem królowej Kleopatry 
albo 
wystąpić w roli Cezara — co prawda, mówiąc po polsku albo po angielsku — wtedy 
zapłaci 
znacznie więcej.
Możliwości, jakie otworzy w niewiadomej przyszłości wirtualna rzeczywistość, 
powinny 
zostać jakoś ograniczone prawem stanowionym, zanim jeszcze do ich realizacji 
dojdzie. To 
nie jest całkiem szalone. Dam przykład z osobistej dziedziny: sprzedałem w 
Ameryce prawa 
do wydawania mojej Cyberiady, ale w umowie zawartej dwadzieścia kilka lat temu 
nie było 
nic o kwestii przenoszenia tej książki na tzw. CD–ROM–y, mimo niezwykłej 
skrupulatności 
Amerykanów w wymienianiu, klasyfikowaniu i wyszczególnianiu wszelkich możliwych 
praw. Mój amerykański agent zauważył tę lukę i prawa do Cyberiady na CD–ROM–ie 
udało 
się wydrzeć. Przykład ten wskazuje, że prawodawcy powinni patrzeć w przyszłość. 
To się 
oczywiście nie bardzo odnosi do naszego kraju, ze względu na nasze 
technologiczne 
zapóźnienie, ale w skali światowej ograniczenia i regulacje są potrzebne. Jak 
sobie wyobrazić 
te armie nieboszczyków, które zaczną reklamować podpaski higieniczne, mydło czy 
proszki 
na ból głowy, to się włosy na głowie podnoszą.
Inny felietonista, też w „Heraldzie”, rozpisał ankietę, by się dowiedzieć, jak 
Amerykanie 
odnoszą się do reklam telewizyjnych. I z zaskoczeniem stwierdził, że te reklamy 
w znacznej 
części telewidzów budzą — podobnie jak u mnie — wściekłość. W jednej z nich, nie 
pamiętam już, o jaki środek chodzi, pokazuje się duży wypchany niedźwiadek — 
jedna z 
uczestniczek ankiety napisała, że ona by tego niedźwiadka rozszarpała na 
strzępy! Dawniej 
kryłem się z moją nienawiścią, uważając ją za osobistą idiosynkrazję — ale nie, 
uczucia takie 
okazują się pospolite. Reklamy irytują ludzi między innymi dlatego, że przerywa 
się nimi 
akcję filmu w chwili największego napięcia. Ja na przykład wstaję wtedy i chodzę 
po pokoju 
tak długo, aż reklama się skończy. Nieraz myślałem nawet o sporządzeniu spisu 
obiektów 
reklamowanych, by ich potem unikać jak zarazy. Nie zrobiłem tego z lenistwa, ale 
kto wie, 
czy gra nie jest warta świeczki, choć oczywiście rozumiem, że chodzi o podporę 
materialną 
umożliwiającą produkcję nie kodowanych filmów i widowisk. Wyjścia nie widać, bo 
dosyć 
mnie irytujący Francis Fukuyama ma rację, że rynek obejmuje dziś cały świat.
Przyszłość, która się przed nami otwiera, wymaga regulacji z zakresu prawa 
stanowionego 
takich, jakich jeszcze nie było, dotychczas bowiem najpierw pojawiały się, 
mówiąc militarnie, 
szpice, czyli oddziały czołowe nowych technologii, a prawo wlokło się w ogonie 
za nimi. I 
rzecz jest poważniejsza niż ów Napoleon, proponujący carowi gaśnicę.
INFORMATYCZNA WOJNA
Jestem szczerze zaniepokojony tym, że tak dużo sprawdza się pomysłów przeze mnie 
kiedyś opisanych. Całkiem niedawno pojawiły się wiadomości — podawał je „Time” i 
„Spiegel” — że technologia komputerowa zrewolucjonizuje teorię konfliktów i 
wojen, że 
Pentagon całą mocą naprzód rozpoczyna urzeczywistnianie tzw. Info–War 
Technology, czyli 
technologii wojny informacyjnej. Kiedy czytałem te artykuły, miałem le sentiment 
de deja vu, 
wrażenie czegoś już znanego. Myślę sobie — psia noga, to nie jest mi całkiem 
obce — i nagle 
sobie przypomniałem, że sam coś takiego w 1975 roku opublikowałem w tomie Maska, 
w 
Opowieści drugiego Odmrożeńca.
Umieściłem tam wizję wojny nowego typu — całkowicie bezkrwawej. „Wojna światowa 
(…) w niczym nie przypominała wojen dawniejszych. Obie strony, mogąc się 
unicestwić 
nawzajem w ciągu sekund, przez to właśnie ani się tknęły fizycznie, walcząc na 
informację. 
Szło o to, kto przywali kogo łgarnkami sfałszowanych bitów, zdzieli blagą przez 
łeb, wedrze 
się do myśli jak do twierdzy i poprzestawia w nich wszystkie sztabowe molekuły 
wroga na 
opak, żeby go tknął informatyczny paralusz”. Informowano fałszywie „o dyslokacji 
wojsk, 
zapasów, statków, rakiet, proszków na ból głowy, przeinaczając nawet liczbę 
ćwieków w 
podeszwach butów intendentury, by oceaniczną nadmiarowością kłamstw porazić 
wszelki 
kontratak”. I tak dalej. Oczywiście opis mój ma posmak pewnej bufonady, bo 
przecież był to 
utwór fantastyczny i kiedy go pisałem, nie przychodziło mi na myśl, że jakaś 
wojna 
informatyczna jest w ogóle możliwa.
Jednakże w pomyśle takiej wojny ukrywa się pewien paradoks. Stroną bardziej 
narażoną 
jest mianowicie ta, która technologicznie wysforowała się do przodu; jeśli jakiś 
partyzant z 
nożem w zębach rzuci się na przeciwnika, to żadne informatyczne wirusy nic mu 
złego nie 
zrobią. Nie boi się wirusów, bo nie ma komputerowej sieci, nie ma Internetu, nie 
ma nic. 
Dopiero jak się to wszystko posiądzie, niebezpieczeństwo informatycznego ataku 
staje się 
możliwe.
Jak zwykle w Ameryce, w ślad za pomysłem idą natychmiast całe zastępy 
inwestorów, 
tymczasem rzecz cała ma pokrój dosyć lichej science–fiction i życzeniowego 
myślenia: 
świetnie, teraz już bezkrwawo zakończymy każdy konflikt. Zachód dotknięty jest 
schorzeniem, które Kisiel nazwał „zanikiem ducha wojownika”, i wszyscy z 
najwyższym 
przerażeniem myślą o tym, że jakiś żołnierz mógłby zginąć na froncie. Nie znaczy 
to, że 
skłonny byłbym osobiście składać w ofierze bogu wojny Marsowi żołnierzy 
UNPROFOR–u, 
czuję się jednak wychowankiem epoki II wojny.
Niemcy zdobyli podczas tej wojny Kretę spadochronowymi zrzutami. Straty były 
kolosalne, ale generał Student — cytuję z wielkiego albumu Wehrmachtu z tamtej 
epoki, bo 
podobne wydawnictwa w swoim czasie zbierałem — oświadczył: Es wird weiter 
gesprungen! 
Dalej będzie się skakać! Bardzo mało liczono się wtedy w sztabach, nie tylko 
sowieckich, z 
życiem żołnierza. Powiedzenie austriackiego generała znane z Haszkowskiego 
Szwejka — 
Der Soldat muss sowieso krepieren, żołnierz musi tak czy owak skonać — 
traktowano 
właściwie jako truizm. Dziś, kiedy zastanawiano się nad skierowaniem niemieckich 
samolotów Tornado do Bośni, cały Bundestag drżał: bo przecież coś się może komuś 
stać, 
wbije mu się drzazga w duży palec od nogi, a może nawet jakaś kula go rani…
Dochodzi jeszcze aspekt komercyjny, powracające pytanie: czy to się opłaca? 
Kiedy w 
1939 roku stanęliśmy w obliczu niemieckiego zagrożenia i postanowiliśmy się 
bronić, od 
nikogo ani przedtem, ani potem, gdyśmy już strasznie dostali w skórę, nigdy nie 
usłyszałem, 
że się to nie opłacało. Nieszczęściem wielkim było, żeśmy przegrali, ale nie to, 
że nie 
poddaliśmy się od razu, wychodząc z założenia, że się to nam nie kalkuluje. 
Tymczasem od 
zakończenia wojny w Zatoce Perskiej trwają na temat jej kosztów nieustające 
dyskusje.
Życie ludzkie stanowi wartość oczywistą, ale tak już jest, że żołnierze bronić 
muszą kraju, 
gdy koniecznie potrzeba.
Rozumiem naiwnie fantasmagoryczną motywację tych, co powiadają, że będą 
powstawały 
całe kohorty wirusów, wprowadzanych następnie do sieci łączności, że będzie się 
produkowało tak doskonałe falsyfikaty rozmaitych dokumentów sztabowych, by 
przeciwnik 
całkiem stracił głowę i nie potrafił odróżnić rzeczywistości wirtualnej, którą 
mu się pod nos 
podsuwa, od rzeczywistości rzeczywistej. Wszystko to razem wydaje się jednak na 
kolosalny 
wyrost projektowane; nie będzie nigdy tak, by wojna mogła być prowadzona 
sposobem 
całkowicie bezkrwawym. Utopią zdaje mi się przekonanie, że poszczególne elementy 
informatyczne, usamodzielniwszy się niejako, zrobią za stronę wojującą wszystko, 
co na polu 
bitwy zrobić należy.
BAŚŃ O ŻELAZNYM WILKU?
Pomysł informatycznej wojny bardzo się najwyraźniej podoba: czytam, że Stany 
Zjednoczone „zaczęły kierować komputery na drogę interkontynentalnej broni 
destrukcyjnej”. 
Myślę, że to gruba przesada. Zwyczajnym młotkiem można skutecznie rozwalić 
komputer 
choćby i w Sztabie Generalnym, byle się tam dostać, i gdyby się pojawił jakiś 
kapitan Kloss, 
który by to zrobić potrafił, byłoby świetnie — ale czy to się przy pomocy 
wirusów uda?
Poszczególne elementy tej na poły fantastycznej historii pojawiły się już dawno. 
Kiedy na 
poligonach Nevady robiono próby nuklearne — podobne do tych, których teraz 
Francuzi 
dokonują na Mururoa, tyle że naziemne — uczeni przybywali do centrum dowodzenia 
rozmaitymi samochodami. W jednych znajdowały się zwykłe mechaniczne urządzenia 
zapłonowe, jak Pan Bóg przykazał, w innych zamontowano już zapłon elektroniczny. 
Po serii 
wybuchów okazało się, że ruszyć z miejsca mogą tylko ci, którzy mieli stare 
przerywacze, bo 
fala elektromagnetycznego udaru te drugie, nowocześniejsze skutecznie porażała. 
Dziś 
podobne zjawisko opakowano w smakowitszą formę: ktoś przyjeżdża do miasta wroga 
z 
niewielką walizką, a w niej ma bombę elektromagnetyczną, która całą sieć 
łączności porazi.
Zapyta ktoś, czemu tak specjalistyczno–militarne tematy na szacownych 
katolickich 
łamach poruszam. Uważam, że trzeba o tym w „Tygodniku” pisać, bo jest to 
nieodjemna 
część przyszłości, do której wchodzimy, chcemy czy nie chcemy. Gdy się czyta o 
nowych 
rodzajach broni, widać, że jesteśmy coraz bardziej pod względem obronności 
zapóźnieni. 
Czuję się osobiście obrażony i zgorszony tym, że generalicja nasza,
która w większości przypadków kończyła sowiecką Akademię Sztabu Generalnego, 
uważa 
się teraz powołana do pouczania nas w dziedzinie patriotyzmu, religijności i 
spraw 
podobnych. Powinna się raczej z wszystkich sił starać, by narybek, jaki się w 
armii pojawia, 
nie tylko pod względem ideologicznym lepiej był dozbrojony.
Zadzwonił do mnie dziennikarz z BBC, prosząc o wypowiedź na temat ustawy o 
przeszczepach, a gdy jej udzieliłem, wyraził zdziwienie, że tak optymistycznie 
zapatruję się 
na możliwości transplantatów, podczas gdy felietony moje w „Tygodniku” są 
przeważnie 
niezmiernie ponure. To mnie, przyznaję, zaskoczyło — zawsze staram się mówić po 
prostu, 
jak jest. Nie ja wynalazłem wojnę polsko—bolszewicką, nie zmyśliłem też naszego 
geopolitycznego położenia. To raczej sprawa pewnego realizmu. Nikt nam nie da za 
darmo 
pokoju, jeśli nie będziemy mieć odpowiedniej siły obronnej i uderzeniowej. 
Tymczasem 
awantury polityczne przesłoniły nam wszystkie ważniejsze horyzonty, więc rzeczy 
w rodzaju 
Cyber–wars mają dla nas posmak bajki o żelaznym wilku. Kołakowski znów by pewno 
powiedział, że Lem jest technokratą — niech będzie, ale wojny nie można wygrać 
ani ataku 
odeprzeć kijem. Jedyną naszą mocną stronę stanowi to, że łączność mamy kiepską i 
przestarzałą, komputery zdobią przeważnie domy prywatne, a wojsko ma ich jak 
najmniej — 
wirusy nam więc niestraszne.
Kiedy za Niemców pracowałem we Lwowie jako mechanik samochodowy i robiłem to, co 
uważałem za wskazane, wsypując do karterów niemieckich silników niedobre 
proszki, które 
przyspieszyć miały zużycie łożysk, od czasu do czasu wożony byłem do tzw. 
Beutepark der 
Luftwaffe, czyli składowiska zdobycznej sowieckiej broni na terenach dawnych 
Targów 
Wschodnich. Wynosiłem stamtąd nieco broni, materiałów wybuchowych, a ponadto — o 
co 
mnie już nikt nie prosił — małe czołgowe radia sowieckie. Gdy je naszemu 
podziemiu 
zaproponowałem, powiedziano mi, bym się nie fatygował, bo nic z nimi nie poczną 
— rzecz 
jest nadto technologicznie zaawansowana. W naiwności swej przypominałem owego 
sowieckiego wojaka, który w Berlinie wykręcał żarówki z niemieckich lamp, 
przekonany, że 
u niego w kołchozie, gdzie nie było żadnej elektryczności, zapłonie światło 
elektryczne, gdy 
on żarówkę przyniesie. Byłem podobnym analfabetą technicznym i nie zdawałem 
sobie 
sprawy z tego, jaka otchłań dzieli moją ówczesną wiedzę o militariach od 
rzeczywistości.
Byłoby dobrze, gdybyśmy mieli prawdziwe wojsko i prawdziwą generalicję. 
Generałowie 
carscy, którzy po 1918 roku znaleźli się w naszej armii, nieraz ledwo po polsku 
mówiący, byli 
prawdziwymi polskimi patriotami, podczas gdy Rokossowski i jemu podobni wiernie 
służyli 
Krajowi Rad. Indoktrynacyjna skuteczność sowieckiej ideologii okazała się 
znacznie większa. 
Nie mam bladego pojęcia, jak dziś wygląda szkolenie i kształcenie wojska i czy 
przypadkiem 
to, co czytam w zachodnich pismach, nie ma dla naszych specjalistów posmaku 
fantastycznych opowieści. Myślę, że warto by na to pytanie poszukać odpowiedzi.
III 
ZANIK DZIECIŃSTWA
ZANIK DZIECIŃSTWA
Zajmuje mnie wciąż kwestia dogłębnych zmian cywilizacyjnych, które, jak się 
obawiać 
należy, są jeszcze w toku, a wyszły bodaj ze Stanów Zjednoczonych po zakończeniu 
II wojny 
światowej, kiedy się upowszechniła telewizja, aczkolwiek nie jest ona wyłącznym 
ich 
czynnikiem sprawczym. Myślę o osłabieniu więzi generacyjnej pomiędzy pokoleniem 
starszym a młodszym, czyli dziećmi po prostu. Nowe czasy wymagały niejako nowych 
sprawności, nowej orientacji i starsi nie bardzo umieli przekazać młodszym 
tradycyjnie 
utrwalone cele, poczucie sensu życia i tak dalej.
W latach 80. zaczęły się pojawiać książki takie jak Neila Postmana Zanik 
dzieciństwa. 
Uważam diagnozę, zawartą przez autora w tytule, za zasadną, aczkolwiek nie 
ogarnia ona 
całego zjawiska. Postman pisze — powtarzam za nim, bo się na historii nie znam — 
że był 
taki czas, na pewno do XIV, XV wieku, a i później jeszcze, kiedy dzieciństwo 
jako osobna 
kategoria społeczna w ogóle nie istniało. Dzieci to byli tacy starzy maleńcy, 
widać to zresztą 
na dawnych portretach, przedstawiających rozmaite dwory: dziecko ubrane jest 
podobnie jak 
dorośli, tyle że jest biologicznie mniejsze. Nie było osobnych strojów, przymusu 
szkolnego 
ani egzaminu dojrzałości; nie było żadnych wyróżników, które by kategorialnie 
hierarchizowały postępy rozwojowe ku dorosłości. Zjawisko wyodrębniania tego 
okresu 
ludzkiego życia pojawiło się w wieku XVI, nasiliło w XIX, a w naszych czasach 
zaczęło 
znów zanikać. Rozpad ów wywołany został przede wszystkim erozją rodziny. Postman 
zorientowany jest przede wszystkim na Amerykę, jego przykłady i statystyki 
stamtąd głównie 
pochodzą, amerykanizacja Europy wciąż jednak postępuje, więc rzecz jest i dla 
nas aktualna.
Czynników, które złożyły się na tę zmianę, mającą charakter zniwelizowania 
społeczeństwa, było bardzo wiele. Okoliczność bardzo istotną stanowił fakt, że 
tzw. galaktyka 
Gutenberga, jak to McLuhan powiadał, zaczęła zmierzchać i przyszła epoka 
telewizji. 
Telewizja w całości swojej, bez względu na to, jaki jest kaliber poszczególnych 
programów, 
apeluje do czysto wizualnych, odbiorczych zdolności i utrwala postawę bierną, 
wymaga 
znacznie mniej wysiłku umysłowego dla percepcji: nie trzeba się uczyć czytać ani 
pisać, ani 
gramatyki, ani języka, niczego właściwie nie trzeba umieć. Można nie wiedzieć, 
co to były 
wojny punickie ani kto to był Cezar, a mimo to oglądać seriale, które w tamtej 
epoce się 
dzieją.
Powstał rodzaj Molocha, którego wpływ na dzieci ograniczyć bardzo trudno. 
Książkę nie 
nadającą się dla dzieci można schować; .telewizora schować się nie da. Próby 
utrudniania doń 
dzieciom dostępu, podejmowane np. w Szwecji, okazują się raczej nieskuteczne. 
Przenoszenie bardziej drastycznych programów na późne godziny nocne też nie 
bardzo 
skutkuje, ponieważ nie wszyscy rodzice dysponują dość autorytatywną mocą, by 
dziecko 
skłonić do pójścia spać z kurami.
Media wizualne podają wiadomości na zasadzie kaszy, wszystko idzie jedno za 
drugim: 
tutaj wsadzono ministra, który coś ukradł, tu Andreotti kuma się z mafią, tu 
trzęsienie ziemi, a 
obok zaraz masowy grób, bo Serbowie kogoś zamordowali. Dzieci na to patrzą i 
zostają w ten 
sposób wprowadzone w świat dorosłych. Postman powiada — nie chciałbym sobie 
przywłaszczyć jego centralnych koncepcji — że istotą dzieciństwa jest tajemnica, 
że ochrania 
się je przed bardziej ponurymi stronami życia ludzi dorosłych: przestępczością, 
gwałtem, 
obrazami przemocy. Sam podobnej ochrony doświadczyłem jako dziecko i później 
wydawało 
mi się, że przyszła jakaś radykalna zmiana. Tymczasem to nie świat się zmienił, 
tylko 
nastąpiło umasowienie informacji.
Dzieciństwo więc zanika i dochodzi do pewnego rodzaju uniformizacji: wszyscy na 
przykład noszą dżinsy, można je nosić, mając osiem i sześćdziesiąt lat. Wszyscy 
ubierają się 
mniej więcej podobnie, nie ma wyraźnego rozdziału na poszczególne warstwy 
wiekowe i nie 
ma też owego wtajemniczenia w dorosłość, które było czymś w rodzaju ochronnych 
zastrzyków. Im bardziej społeczeństwo jest zamerykanizowane i zaawansowane 
cywilizacyjnie, tym dalej poszedł ten proces. Chłopak siedemnastoletni ma już 
pierwszy 
samochód; dziedzin, w których następuje tego rodzaju wczesne doroślenie — 
przybywa. Z 
drugiej strony bezradność wychowawcza generacji starszej jakby narasta, co wiąże 
się z 
rozpadem więzi rodzinnych. Rodzina, w której zasiadało się do wspólnego posiłku, 
tu ojciec, 
tu matka, tu dzieci, a tu dziadkowie, i w dodatku — zgodnie ze znanym 
porzekadłem — 
dzieci i ryby nie miały głosu, już nie istnieje. Przede wszystkim dzieci mają 
głos!
NOWA ERA
Następuje dziś z wolna erozja zakazów i detabuizacja. Ja tego w tej chwili nie 
wartościuję, 
próbuję jedynie toczący się proces opisać. W niektórych krajach, zwłaszcza tych, 
które się 
wyzwoliły z jarzma sowieckiego, traktowany on jest jako choroba cywilizacyjna, 
podczas 
kiedy chodzi raczej o stan destabilizacji, wywołany napływem wartości 
amerykańskich, tak 
bardzo odmiennych od naszych. Wchodzimy po prostu w nową epokę. Stan ów, opisany 
przez Neila Postmana radykalną formułą „zaniku dzieciństwa”, sprzyja 
kryminalizacji. 
Statystyki w jego książce cytowane wskazują, że z roku na rok powiększa się 
liczba 
przestępstw dokonywanych przez nieletnich obojga płci, choć — jak to zwykle bywa 
— przez 
chłopców raczej. Umasowienie tych objawów nie we wszystkich krajach w równym 
stopniu 
nastąpiło, bo to się po prostu na pozaamerykańskim gruncie niejednakowo 
zaszczepia.
Wiąże się to z procesami czysto biologicznymi; jak twierdzi Postman, w ciągu 
ostatnich 
mniej więcej czterdziestu kilku lat wiek dojrzewania u dziewcząt tak się 
zmienił, że 
dziewczynki, które miały pierwszą miesiączkę w piętnastym roku życia, mają ją 
teraz w 
dwunastym. Skutkiem jest przyspieszenie zainteresowań sferą płci, a 
społeczeństwo, które się 
w całości stało przyzwalające, nie potrafi się temu przeciwstawić i stąd 
nieszczęście w postaci 
dzieci, które rodzą dzieci. Skutek ten ma niejako charakter kołowy, bo jest 
równocześnie i 
przyczyną: dorośli także zaczynają się bardziej interesować dziećmi jako, 
brzydko mówiąc, 
potencjalnymi obiektami seksualnymi, stąd fala rozmaitych praktyk pedofilskich 
czy 
kazirodczych.
Niedawno żona dała mi do czytania książkę socjologa, pani Teresy Hołówki, która 
przez 
trzydzieści miesięcy mieszkała w USA jako żona profesora uniwersytetu. Książka 
nazywa się 
Delicje ciotki Dee; przeczytałem ją ze zgrozą, choć nie jest pomyślana wcale 
jako paszkwil na 
Amerykę. Przeraziła mnie jednak dziwaczność tamtejszego życia, jego 
stereotypizacja, 
uniformizacja, pustka intelektualna. To właśnie książka pani Hołówki skłoniła 
mnie, by 
sięgnąć po Postmana, którego od dawna miałem na półce; stwierdziłem, że praca 
jego, 
napisana w pierwszej połowie lat 80., nie tylko nie straciła aktualności, ale 
wraz z postępem 
ery informatycznej jeszcze na niej zyskała. Myślę tu np. o wielkim rynku gier 
komputerowych. Co charakterystyczne, nie są one wcale zróżnicowane wedle wieku: 
nie ma 
Jasia i Małgosi czy Królewny Śnieżki dla dzieci, a Sherlocka Holmesa dla 
dorosłych, 
wszystkie są uniwersalne i także przyczyniają się do zatarcia granic 
oddzielających 
dzieciństwo od dorosłości.
Dochodzi do tego obniżenie poziomu intelektualnego społeczeństwa, co zwłaszcza w 
Stanach Zjednoczonych widać. Teraz dopiero dochodzą do głosu późne skutki 
głoszonej w 
latach 70. przez Ivana Illicha deskolaryzacji. Zwyczajnie mówiąc, nie tylko 
autorytet szkoły 
upadł w wielu krajach, ale też jakość nauczania na psy zeszła. Amerykanie bardzo 
się na to 
skarżą; republikański speaker Kongresu, gruby Newton, czyli Newt Gingrich, 
twierdzi, że 
właściwie można skończyć college, nie umiejąc czytać ani pisać. Coś w tym jest, 
zwłaszcza 
jak się dobrze gra w baseball. Zanik dzieciństwa paradoksalnie łączy się ze 
społeczną 
infantylizacją. Postman cytuje Jeffersona, jednego z amerykańskich Ojców 
Założycieli; widać 
z jego wypowiedzi, że milczącym założeniem była wtedy stroma hierarchizacja 
społeczna z 
elitą, która jest specjalnie wykształcona.
Wszystko to są objawy nowej ery cywilizacyjnej. Naturalnie, można ją w całości 
albo 
częściowo przekląć, ale chodzi raczej o to, żeby zrozumieć, co jest objawem, co 
skutkiem, a 
co przyczyną. Trzeba się starać wychwycić wszystkie dopływy kauzalne, a nie 
tylko 
koncentrować na jednej przyczynie. Mamy tu bowiem ciasno spleciony warkocz 
różnych 
czynników łącznie oddziałujących, nie da się wypreparować jednego — na przykład 
kwestii 
antykoncepcji. Bitwy wokół podręcznika wychowania seksualnego dla młodzieży, 
jakie u nas 
niedawno toczono, przede wszystkim nie są skuteczne; sprawa cała łączy się z 
przemianami 
w innych dziedzinach, a poza tym mechanicznie wprowadzane zakazy budzą z reguły 
chęć 
skosztowania owocu zakazanego.
BEZ GORSETU
Opisany tu poprzednio proces zaniku dzieciństwa i społecznej niwelizacji — 
inspirację do 
jego analizy dała mi książka Neila Postmana — toczy się w wieku komputerowym i w 
stuleciu informatycznym. Wciąż nam mówią, jakie to ważne, że błyskawicznie 
będziemy się 
teraz porozumiewać na ogromne odległości, ale, jak już wielokrotnie pisałem, nie 
budzi to 
mego entuzjazmu, bo jakoś nie mogę się dowiedzieć, co za nowe treści będą w ten 
sposób 
przekazywane. Nie odczuwam też najmniejszej satysfakcji z tego powodu, że 
tradycyjny druk 
może zostać wyparty przez komputerowe dyskietki i spotka nas los bohatera mojego 
Powrotu 
z gwiazd, który wróciwszy po stu kilkudziesięciu latach na Ziemię, z największym 
smutkiem 
stwierdza, że książek już nie ma, są tylko kryształki z zakodowaną w nich 
informacją.
Pospolita jest dziś koncepcja, wedle której komputer przejąć ma funkcje 
nauczycielskie. 
Nauczanie bezosobowe, które nie daje wzorów osobowych, nie wydaje mi się godne 
szczególnego zachwytu. I nie jest dla mnie atrakcyjna myśl, że miałbym się 
otoczyć kokonem 
drutów i komunikować z innymi ludźmi jedynie drogą łącz internetowych.
Rodzice nie są już, jak to było w pradawnych czasach, źródłem informacji o 
świecie i 
życiu, szkoła także straciła w dużej mierze swój autorytet, a część tego 
autorytetu przejęta 
została przez telewizję. Równocześnie telewizja podaje informacje w sposób 
anonimowy — 
my przecież na ogół nie wiemy, jacy redaktorzy je opracowują, widzimy tylko 
prezentera albo 
prezenterkę. Wiemy jedno — że prezenter nie może być starym dziadem, a 
prezenterka nie 
może mieć 65 lat. To się nie zdarza: musi być młoda dziewczyna, z tym, że teraz 
dokonuje się 
wyboru bardzo akuratnie, tak by kandydatka nie była jednak zbyt atrakcyjna w 
sensie 
seksualnym, bo wówczas mogłaby uwagę widza od przekazywanych przez siebie 
wiadomości 
skutecznie odwrócić.
Na pytanie, czy w telewizji zupełnie już zanikły informacje pozytywne, McLuhan 
odpowiedział kiedyś: one są, ale skupione zostały wyłącznie w tak zwanych 
odcinkach 
reklamowych. I rzeczywiście — tam wszystko jest cudowne, można nawet mówić o 
błazeńskim naśladowaniu religijnych schematów. Najpierw mamy stan grzechu: 
suknia jest 
splamiona, proszek do prania nie chce działać, garnek się przypalił. Potem 
przychodzi anioł 
czy nawet archanioł pod postacią dobrego pana albo pani, która mówi, co robić, 
jakiego 
środka użyć, jaką zupę z kluskami jeść, i tak dalej, i na samym końcu widać 
rozanielone 
twarze, pseudoreligijny zachwyt, niemal ekstazę, bo jednak się udało. Schemat 
ten, zwłaszcza 
w zagranicznych reklamówkach, konsekwentnie się powtarza, co mogę z całą 
odpowiedzialnością potwierdzić, boje mimo woli czasem oglądam, chociaż staram 
się wtedy 
raczej chodzić po pokoju, nie patrząc na ekran telewizora.
Telewizja nie tylko przekazuje wiadomości, ale też stwarza pewne wydarzenia, 
które bez 
niej wcale by nie zaistniały. Lata III Rzeszy to epoka, w której jako środek 
łączności 
królowało radio i ono przyczynić się miało do sukcesu Hitlera, bo jego ochrypłe 
wrzaski były 
podobno Niemcom szczególnie miłe. Nie wiem, czy to prawda; słyszałem Hitlera 
przemawiającego i nie powiem, by mi był specjalnie sympatyczny, faktem jest 
jednak, że czar 
bijący od jego wąsika, butów i kosmyka na czole tkwił niejako w pewnej 
abstrakcji, 
konkretnie zaś ludzie słyszeli ów wrzaskliwy, ochrypły głos. Postman twierdzi, 
że dzisiaj, gdy 
wizualne środki przekazu mają tak duże znaczenie społeczne, dobór polityków w 
wysokiej 
mierze zależy od tego, jaki jest ich telewizyjny image — jak się poruszają, jaką 
aurę wokół 
siebie wytwarzają. Sympatyczne wrażenie sprawiał np. Reagan, bo był przedtem 
aktorem i 
dobrze wiedział, że nie wystarczy być prezydentem, ale trzeba go też umieć grać. 
Telewizja w 
dużej mierze przesądza o wyniku politycznych konkurencji i współzawodnictw. 
Zatarto więc 
granice między dzieciństwem a światem dorosłych, dzieci wcześnie się do niego 
pakują, nie 
potrafią jednak podjąć odpowiedzialności, jaka się z tym łączy, ani zrozumieć 
rozmaitych 
skomplikowanych uwikłań, w jakie dorośli są z reguły wplątani. Szory, cugle i 
kategorie, w 
których byliśmy wychowywani, jakoś nas wspierały; nie były to tylko okrutne 
sznurówkowe 
gorsety, ale rodzaj przydatnych życiowych wytycznych. Kierunku zachodzących 
przemian nie 
potrafimy przewidzieć; nie wiemy, czy one się zatrzymają, czy przyjdzie teraz 
stabilizacja w 
nowej postaci, czy dzieciństwo kiedyś jeszcze odzyskamy…
ROZRYWKA ROZRYWAJĄCA
Zastanawiałem się, czym można by zastąpić nieustający przybór pełnych krwi i 
mordu 
widowisk telewizyjnych. Kilka tematów wprawdzie wybrałem, ale potem przyszło mi 
do 
głowy, że tak jak całkowitym fiaskiem zakończyły się wysiłki propagandowe rządów 
totalitarnych, które usiłowały nakłonić ludzi do czytania powieści w rodzaju Jak 
hartowała 
się stal albo oglądania filmów takich jak Jasne łany, podobnie i z tego, że ja 
tematy jakieś 
ciekawe telewizji zaproponuję, nie wynika wcale, że ludzie będą chcieli to 
oglądać. Mimo to 
spróbować trzeba.
Myślałem konkretnie o dłuższej serii, animowanej komputerowo, poświęconej 
ewolucji 
życia na Ziemi. Teraz mniej więcej wiemy, w jaki sposób z najprostszych form 
bakteryjnych 
wyrosło olbrzymie Linneuszowe drzewo gatunków i jak kolejne katastrofy 
odrąbywały jego 
konary. Ostatnio modne się stały dinozaury i ich zagłada, za sprawą filmu o 
Jurajskim Parku. 
To było 60 milionów lat temu, ale znacznie wcześniej, przed 250 milionami lat, w 
epoce 
permu, nastąpiła katastrofa jeszcze straszliwsza, o przyczynach raczej nie 
znanych — istnieją 
hipotezy, ale wzajem sprzeczne — i dziewięćdziesiąt kilka procent gatunków istot 
żywych 
wyginęło. Jednym słowem, ten nieszczęśliwy biedak Stanisław Lem, który napisał w 
cyklu 
Biblioteki XXI wieku, że w, historii element stwórczy funkcjonuje poprzez 
katastrofy, nie 
całkiem nie miał racji. Jeszcze zresztą w ubiegłym wieku Cuvier stworzył teorię 
katastrof, 
którą potem jako teorię rozwoju życia zarzucono, ale teraz jak wańka–wstańka 
powraca do 
bytu.
Równocześnie ładnie by się dało wizualnie pokazać, jak poszczególne zwierzęta 
przekształcają się ewolucyjnie i jak w ewolucji pojawiają się elementy tego, co 
nazywam 
modą kształtującą gatunki. W okresie kredy, a właściwie wcześniej, już w 
karbonie, przyszła 
moda na dwunożność. Olbrzymie gady zaczęły chodzić na dwóch nogach: iguanodony, 
struthiomimy, co udają strusie — one właśnie w Parku Jurajskim biegają, a ich 
kilkuminutowa obecność na ekranie kosztowała kilka tygodni pracy programistów 
komputerowych. Wielki kilkutonowy potwór miał przy tym kończyny przednie silnie 
podległe zanikowi, niewiele większe od ludzkich — nie mógł się nimi nawet 
podeprzeć, 
kiedy kładł się spać, i stworzono całą teorię na temat tego, jak się z ziemi 
podnosił. 
Towarzyszyła temu moda na pancerze: stegozaury, olbrzymie triceratopsy, które 
miały na 
karku trzy rogi, a w dodatku kołnierz kostny dookoła głowy… Potem ewolucja 
zrezygnowała 
z tych straszliwych pancerzy na rzecz zwinności czwororękiej, pojawiły się 
małpy, pośród 
nich istoty człekokształtne, i w końcu wychynął z nich człowiek. Jest to obraz, 
który w 
europejskim kręgu kultury, pod egidą czy słońcem chrześcijaństwa, przyjmujemy 
dziś 
powszechnie do wiadomości, choć fundamentaliści go sobie nie życzą.
Przyszedł mi też na myśl inny temat. Historię rozpatruje się na ogół jako dzieje 
rozmaitych 
królów, mocarstw, wojen, wiar wschodzących czy wypraw krzyżowych. A można by 
zupełnie 
inaczej: zaczął to, choć niestety z wychyleniem utopijnym, Marks, mówiąc o 
narzędziach 
wytwórczych, ja bym rzecz nazwał ewolucją technologii. Kolejne technologie 
powstawały na 
ogół jako wojenne — a więc taran z łbem barana, hulaj–horodyny, rozmaite 
miotacze, atak i 
obrona — równocześnie jednak trwało cywilne ich użytkowanie, i poszczególne 
epoki można 
wedle technologicznych nowinek podzielić. Każdej z tych er technologicznych 
przyporządkować można właściwy jej rodzaj zagrożeń. Epoka żeglugi, której piewcą 
był 
Conrad, niosła rozliczne niebezpieczeństwa i katastrofy, którym przeciwstawiał 
się heroizm 
żeglarzy — szydził z niego Jan Kott, pisząc, że była to w istocie wierność 
kapitalistycznym 
armatorom, nakazująca ratować ładunek z opresji tajfunu. Nowy rodzaj heroizmu 
wiąże się z 
epoką lotnictwa — i ono rzucało rozliczne wyzwania. Każda technologia zresztą, 
zanim się 
rozwinie, jest dosyć zawodna i ta jej zawodność stanowi czynnik śmiercionośny. 
Potem zaś, 
kiedy się już wydoskonali i jednym samolotem przewieźć można dwadzieścia razy 
więcej 
ludzi, niż przewoził z Niemiec do Ameryki zeppelin, pojawiają się terroryści, 
którzy owe 
prawie że niezawodne technologie zamieniają na powrót w śmiercionośny oręż. 
Rywalizacja 
potęg imperialnych w Kosmosie także pociągnęła za sobą ofiary, a w dodatku po 
tym, gdy 
Amerykanie wylądowali już na Księżycu, okazała się kolosalna tymczasowa zbędność 
całego 
przedsięwzięcia.
Rozmaite rodzaje heroizmu stają się w ten sposób kolejnymi rozdziałami historii 
człowieka. Obecnie wchodzimy w erę, w której tworzywem technologii i masą, oby 
nie 
upadłościową, ma być informacja. Pisałem już tutaj, pod hasłem Cave Internetum, 
jakie 
okropne możliwości czają się w globalizacyjnym przedsięwzięciu krótkiego zwarcia 
informacyjnego kuli ziemskiej — a przecież era informacyjna będzie na pewno 
nosicielką 
niewiadomych i nieznanych jeszcze wstrząsów.
Te sprawy wydają mi się warte wizualizacji, zamiast nieustannej zabawy w 
żandarmów i 
bandytów, na której opiera się 90 procent roboty telewizji. Ma ona ogromną, nie 
wykorzystaną szansę edukacyjną. Tymczasem człowiek jest spychany na pozycję 
bierną 
wobec wyzwań rzucanych mu przez cywilizację, a technologia, która ma go zabawić, 
okazuje 
się czasem technologią rozrywającą jak bomba. To gra słów, ale język polski na 
nią zezwala. 
Piętno pierworodnego grzechu — że się wyjątkowo tak teologicznie wyrażę — ciąży 
na nas, 
wyprowadzając zło z tego, co miało być pierwotnie dobre.
POKUSY WIAR FAŁSZYWYCH
Dowiedziałem się z listu od czytelnika, że w „Rzeczypospolitej” był o mnie 
artykuł pod 
mało przyjemnym tytułem Pisarz bez wiary. Oczywiście jest rzeczą niemożliwą nie 
dysponować żadną wiarą. Kiedy przyszli do mnie panowie z telewizji, 
przygotowujący 
audycję na temat „wiedza a wiara”, powiedziałem tak: są pewne rzeczy, o których 
wiem, i są 
inne, w które wierzę — myślę cały czas tylko o płaszczyźnie doczesnej. Wiem na 
pewno, że 
żyję w Polsce i mówię językiem polskim, że jestem polskim pisarzem i tak dalej, 
i tak dalej, 
łącznie z realnością krzesła, na którym siedzę. Istnieje natomiast stan 
pośredni: nigdy nie 
widziałem bieguna południowego ani północnego, ale jestem przekonany, że one 
istnieją, 
choć na nich nie byłem ani nie będę. Jest to wiara oparta na wiedzy, 
zapośredniczona 
wiadomościami z dziedziny geografii. Kiedy się zastanowić, to zobaczymy, że 
ogromna 
większość rzeczy, które wiemy o doczesnym bycie, opiera się na wierze albo w 
autorytety, 
albo w to, co przeczytaliśmy w książkach.
Są też wiary zupełnie irracjonalne. Mnie na przykład obraża stała obecność 
astrologii w 
telewizji niemieckiej. Jest specjalna godzina, kiedy się wali horoskopy, kiedy 
się pokazuje 
planety i zodiaki; urodziłeś się pod Skorpionem, to musisz być taki, a nie inny. 
Zupełnie 
jakbyś był koniem i potrzebował koniecznie szorów, popręgu, lejc i dyszla oraz w 
gębie 
kantaru. Potrzeba taka bardzo mnie intryguje; człowiek powinien bardziej 
samodzielnie 
dysponować swoim życiem.
Ostatnio wyjątkowo rozsądny artykuł na temat uporczywie, od dziesiątków lat 
wracającej 
sprawy talerzy latających, zamieścił „Spiegel”, a jeszcze lepszy tekst na ten 
temat 
opublikowała rosyjska „Priroda”. Okazało się, że tory rakiet w pewnych 
oświetleniach, 
zwłaszcza kiedy słońce znajduje się nisko na horyzoncie, niesłychanie 
przypominają coś w 
rodzaju dysku i można taki dysk sfilmować. Znalazłem nawet teoretyczne 
wyliczenie, w jaki 
sposób strugi gazów z dysz tworzą dość stabilne zawirowania — coś jak piorun 
kulisty, który 
jest oczywiście zjawiskiem z zupełnie innej dziedziny. Dokładna analiza wykazuje 
więc, że 
nie ma żadnych autentycznych śladów talerzy latających, ale zapotrzebowanie na 
nie jest 
zdumiewająco trwałe, podobnie jak zapotrzebowanie na wszelkie czary. W różnych 
epokach 
rodziły się rozmaite rodzaje fałszywych wierzeń i wizyty zielonych ludzików są 
tylko jedną z 
ich odmian. Był taki Amerykanin o polskim nazwisku, który na pokłady latających 
talerzy 
wyjątkowo często był zabierany i ze wspomnianymi ludzikami toczył długie 
rozmowy.
Że wśród ludzi kręci się sporo wariatów — to sprawa osobna, ale chyba nie warto 
poświęcać zbyt wiele czasu i miejsca analizie ich przeświadczeń. Racjonalna 
analiza 
fałszywych wiar czasem jednak jest potrzebna. Słynny kiedyś Uri Geller, który 
aktami woli 
zginał widelce, występował ze mną w telewizji wiedeńskiej i nie wygiął wtedy 
żadnego 
widelca ani o włos; powiedział, że ze mnie wypływa ku niemu fala aktywnej 
niechęci, która 
tworzy porażające go pole. Lem wytwarza pole, co prostuje zgięte widelce… Zawsze 
powtarzałem jak uparty muł: weźcie galwanometr, w którym na cieniutkiej nici 
wisi 
malusieńkie jak groszek lusterko. Jeśli to urządzenie poddać działaniu pola 
elektrycznego, to 
światło odbite od lusterka na ekranie zaczyna się poruszać. Aby zagwarantować 
całkowitą 
izolację galwanometru, wystarczy nałożyć nań kołpak szklany jak od sera i 
hermetycznie go 
zamknąć — i proszę, niech dywizja psychokinetycznych atletów ruszy plamkę 
świetlną 
choćby o jeden milimetr! Jeszcze się taki nie znalazł, zaczynają wtedy robić 
rozmaite sztuki i 
gniewać się na tych, którzy ich porażają, tak jak ja poraziłem Uri Gellera. 
Geller był zresztą, 
jak się potem dowiedziałem, nie tylko podoficerem armii izraelskiej, ale i 
zawodowym 
prestidigitatorem. Najwyraźniej zorientował się, że jako prestidigitator zarabia 
śmieszne 
grosze, a jako ten, co włada psychokinetycznymi mocami, zbudował sobie domostwo 
w 
Anglii.
Trzeba robić bardzo wiele, żeby ludzie przestali wierzyć w głupstwa. W wieku 
potężnych 
oligopoli medialnych powstaje sytuacja dziwaczna: im wyższy poziom 
technologicznego 
przekazu, tym łatwiej rozpowszechniać brednie, a ludzie brednie niestety lubią. 
Pytałem 
kiedyś ludzi z niemieckiej telewizji: dlaczego nie pokazujecie wartościowych, 
cennych 
filmów, przecież tyle się ich nagromadziło i one giną jak zeschłe zeszłoroczne 
liście. Na to 
usłyszałem: nikt nie chce ich oglądać, a my zależymy od tak zwanych 
Einschaltquoten. Są 
takie aparaciki, które na koszt telewizji wkręca się wybranym grupom odbiorców w 
ich 
aparaty i dzięki temu dokładnie się dowiadujemy, ilu ludzi poszczególne programy 
oglądało. I 
okazuje się, że najbardziej wszystkich ciekawi rozwód księcia Karola z księżną 
Dianą…
IV 
ZŁO, CNOTA I PRZYMUS
LUDZIE I GORYLE
Niemiecka telewizja przedstawiła mi niedawno cały szereg pytań, wśród nich 
takie: czy 
technologia genowa nam zagraża, czy jest raczej naszym ratunkiem? 
Odpowiedziałem, że 
oczywiście i zagraża, i ratunkiem też jest, bo każda technologia ma dobrą i złą 
stronę, a 
użytek, jaki ludzie robią z owoców poznania, zależy od nich samych. Jakeśmy 
wyszli z 
wojny, to wydawało mi się, prawdopodobnie z powodów socjopsychologicznych, że 
nic mnie 
już nie przestraszy i że światu nic bardziej okropnego nie grozi. Nie byłem w 
tym nadto 
oryginalny; grubo później, po upadku Sowietów, mister Fukuyama też mówił, że 
odtąd będzie 
bardzo nudno, bo bardzo przyjemny pokój zapanuje. Zaraz więc wybuchła wojna w 
Jugosławii, potem w Czeczenii, a teraz Amerykanie z rozkazu Clintona 
ostrzeliwują 
bezludnymi rakietami Irak, który przedtem znowu zaatakował Kurdów.
W Niemczech liczba rozbojów się zwiększa, rośnie też ich okrucieństwo. Pan z 
programu 
Arte, który ze mną wywiad przeprowadzał, twierdził, że działają tam grupy 
rumuńskie, 
chorwackie, albańskie, mafia rosyjska, a i o Polakach wspomniał. Cała zbrodnicza 
śmietanka 
Europy panoszy się podobno w Niemczech. Wygląda więc, że jest coraz straszniej, 
ale być 
może do pewnego stopnia wynika to ze wzmożonej sprawności przesyłania 
informacji, które 
jeśli są dobrymi informacjami, nie są żadnym news’em — im straszniejsze, tym 
lepsze. Jak z 
dna oceanu podnoszono teraz kawałek „Titanica”, to nie była ciekawa wiadomość, 
ale kiedy z 
powodu burzliwej pogody ten kawałek kadłuba z powrotem zatonął — to już był 
news. 
Potrzebne są niezmiernie katastrofy. Napisałem kiedyś opowiadanie, w którym 
występowała 
Najwyższa Izba Klęsk, produkująca katastrofy, aby wzmóc powszechną dzielność i 
poczucie 
solidaryzmu społecznego.
Telewizja pokazywała ostatnio taką oto historię: mały, kilkuletni chłopczyk 
przechylił się 
zanadto przez barierę i z wysokości kilku metrów spadł do zwierzyńca, w którym 
żyją goryle. 
Wszyscy byli przekonani, że te goryle rozszarpią go na drobne kawałki. Ja byłem 
pewien, że 
nic mu nie zrobią: i rzeczywiście, nie tylko nic mu nie zrobiły, ale 
siedmioletnia gorylica 
podniosła go jak własne dziecko. To myśmy zrobili, z goryla potwora; oczywiście 
zdarzają 
się walki między tymi zwierzętami, ale nie znaczy to, że są one z reguły złe. 
Chęć do 
zadawania bezinteresownego zła jest niewątpliwie jednym z najbardziej 
charakterystycznych 
rysów wyróżniających człowieka i nie sposób tego czymkolwiek wytłumaczyć. Lwy 
nigdy 
nie zabijają, gdy są najedzone. My natomiast jesteśmy w bardzo dziwnym sensie 
mieszkaniami niecnych i dobrych intencji.
Czasem się zastanawiam, w jakiej mierze troski moje i zmartwienia światem są 
wynikiem 
mojej starości, w jakiej zaś są obiektywnie uwarunkowane pogarszającą się 
sytuacją. Trudno 
odpowiedzieć na to pytanie, zwłaszcza że dostępność informacji nie jest 
doskonała. Czynniki 
polityczne też na nią wpływają, dowodem ostatni skandal w Ameryce, gdzie 
najbliższy 
współpracownik prezydenta Clintona w jakąś haniebną sprawę z prostytutką okazał 
się 
wplątany i rzekomo zupełnie koincydentalna jest okoliczność, że rzecz ujawniono 
w chwili, 
gdy prezydent wygłaszał swe wyborcze przemówienia…
Spraw wesołych i pogodnych wydaje się jednak dziwnie mało. Technologia owocuje 
dość 
okropnymi rezultatami. Na przykład semtex, taka wybuchająca plastelina, którą 
bardzo łatwo 
można podlepić wszędzie i prawie niemożliwa jest do wykrycia. Maszyna, która 
potrafi to 
zrobić, kosztuje około miliona dolarów i skuteczna jest tylko w 60 procentach. 
Teraz się 
mówi o psach–labradorach, ale i one nie zawsze są skuteczne. Zaczynamy się 
zbliżać do 
epoki, w której lot samolotem może przypominać zabawę w rosyjską ruletkę.
Z niechęcią i niepokojem przyglądam się więc temu światu i nie wiem, w jaki 
sposób 
mógłbym urobić swoją psychikę, by mi się zaczęło bardziej podobać wszystko, co 
się na nim 
dzieje. Nie dzielę świata na kawałki ani podług polityki, ani podług formy 
ustrojowej, ani 
podług naczelnych religijnych wyznań w danym kraju — to po prostu ludzkość, 
ludzie, w 
dodatku dobijamy już do sześciu miliardów. A spotykałem się już z twierdzeniami, 
że 
wszystko jest względne; jeśli na jakiejś wysepce mieszka czterech ludzi i jeden 
umrze, to 
oznacza, że ludność zmniejszyła się o jedną czwartą, natomiast utonięcie 
trzydziestu tysięcy 
Chińczyków stanowi fakt niezauważalny, jak kropla w morzu, innymi słowy, wartość 
życia 
ludzkiego zależy od liczby żyjących ludzi. Takie myślenie wydaje mi się 
koszmarne. 
Etnocentryzm jest zresztą powszechny i gdy się pojawia jakiś szaleniec, który 
chce mówić o 
wartościach ogólnoludzkich, wszystkim wydaje się to dziwaczne. A przecież na 
tych łamach 
wypada chyba o nich mówić, katolikos to znaczy powszechny i słowo „katolicki” 
nie odnosi 
się do żadnej nacji, odnosi się do wszystkich ludzkich istnień.
ROZDROŻA
Ludzie młodzi są zwykle ufni i przyjmują rzeczywistość taką, jaka ona jest. 
Przed wojną 
funkcjonowała w Polsce Liga Morska i Kolonialna, myśmy wtedy uznawali samych 
siebie za 
mocarstwo, któremu się kolonie należą. I jako chłopiec uważałem to żądanie za 
całkiem 
normalne, wcale nie wydawało mi się ono śmieszne i nie na czasie. Działała też 
Liga Obrony 
Powietrznej i Przeciwgazowej, LOPP, a w modzie były takie grube rolki papieru — 
paski 
tego papieru na krzyż przyklejane do wszystkich szkieł i szyb miały 
przeciwdziałać ich 
pękaniu i wypadaniu w razie nalotów. Jakoś nikt nie myślał o tym, że gdy bomba 
spadnie, to 
stanie się coś znacznie gorszego niż pęknięcie szyby. Bezpośredni styk z 
nieszczęściem, 
niekoniecznie wojennym, był wtedy rzeczą rzadką.
Niedawno przyjąłem u siebie ośmioro młodych ludzi z Katowic, przywiezionych 
przez 
pewną panią — nazwiska nie podaję, bo ona nie życzy sobie reklamy, zresztą 
pisano już o 
niej w „Tygodniku”. Niezmierny zauważyłem rozrzut może nie fachów, ale 
zainteresowań: 
byli tam uczniowie najwyższych klas licealnych, była dziewczyna studiująca 
chemię jądrową, 
był matematyk, był medyk, wszyscy zahaczeni trochę o literaturę. Wszyscy też 
potrzebują 
duchowego czy moralnego wsparcia. Bardzo mnie to skłopotało, bo wprawdzie ktoś 
napisał, 
że jestem człowiekiem—instytucją, ale to nieprawda. Jeżeli nie potrafię ściągnąć 
do domu 
rzemieślnika, który by naprawił hydrofor albo zalepił dach cieknący, to co tu 
opowiadać o 
jakichś moich nadzwyczajnych możliwościach… Mogę co najwyżej otworzyć gębę i 
gadać. 
Nie ukrywam, że to właśnie i tym razem zrobiłem.
Powiedziałem, że człowiek u startu swej drogi życiowej, jeżeli w ogóle ma jakieś 
uzdolnienia, przeważnie o nich sam dobrze nie wie i trzeba ich szukać, trzeba 
metodą prób i 
błędów starać się odnaleźć w sobie to, w czym się celuje i co daje najlepsze 
rezultaty osobiste 
i społeczne. I ten proces trwa nieraz długo. Powiedziałem także, że literatura 
przypomina — 
mnie przynajmniej — bieg maratoński z kolejnymi okrążeniami. Jak ktoś długo 
biegnie, to 
inni odpadają — po prostu śmierć ich zabiera. Mówi się, że nowa teoria zwycięża 
starą, kiedy 
zwolennicy starej powymierają. Jeszcze Tomasz Mann powiedział, że wytrwałość 
czysto 
biologiczna organizmu nie jest osobniczą zasługą. Za zasługę poczytać 
człowiekowi można, 
gdy zrobi coś dobrego przeciwko własnym mniej zacnym a bardziej niecnym chętkom.
Pojawia się tu ciekawe i trudne do definitywnego rozstrzygnięcia rozdroże. Po 
pierwsze: 
modnie jest teraz mówić dużo o genach. Tłumaczy się, że ktoś musiał zrobić to, 
co zrobił, bo 
taką ma naturę, daną mu przez geny. Jednym słowem, nikt za nic nie odpowiada, a 
poczucie 
wolnej woli okazuje się czysto subiektywne. Mniej więcej tak jak z tramwajem: 
gdy doń 
wsiadamy, wiemy, dokąd szyny nas poprowadzą, gdyby jednak tramwaj miał 
świadomość, 
mogłoby mu się wydawać, że sam sobie życzy jechać w taką, a nie inną stronę. Po 
drugie: 
Priebke i inni starcy, w których czas obrócił SS–manów, tłumaczą, że działali 
pod przymusem 
rozkazów i odparcie tego przymusu wymagało nadzwyczajnej odwagi cywilnej i chęci 
wystawienia się na straszliwe ryzyko. Praktyka wskazuje, że wcale tak nie było. 
W Sowietach 
owszem, wystarczyło coś brzydkiego napisać o towarzyszu Stalinie, ażeby zejść z 
tego 
świata, natomiast w Niemczech hitlerowskich np. lekarze, którzy nie chcieli 
chorych 
umysłowo zabijać, nie ponosili żadnych konsekwencji. Dlatego, moim subiektywnym 
zdaniem, składanie odpowiedzialności na jakieś geny, na jakieś rozkazy, to jest 
po prostu 
próba mniej lub bardziej niecnego wymigiwania się od wszelkiej moralnej, ale 
także i 
kryminalnej odpowiedzialności. Przecież tak nie można!
Nie wiem też, czy stosowane dziś kary są dostateczne. Dutroux, ten belgijski 
morderca 
dzieci, jeśli nawet skazany zostanie na dziesięć czy więcej lat, to będzie sobie 
mieszkał w 
więzieniu, które stałoby się marzeniem milionów nieszczęśników gdzieś w Bombaju 
czy 
Kalkucie, co całe życie spędzają na ulicy albo z głodu giną. Dowiedziałem się 
zresztą z 
telewizji, że kiedy policja belgijska odwiedziła przed kilku miesiącami dom 
Dutroux i 
próbowała zaginione dziewczynki odnaleźć, słyszała krzyki, ale on wytłumaczył, 
że to 
krzyczą jego własne dzieci, a policjanci nie sprawdzili nawet, czy on w ogóle 
jakieś dzieci 
ma… Historia ta wskazuje, że niedbalstwo nie jest specyficzną cechą Polaków, ale 
że stanowi 
ono cechę powszechną. Stara maksyma głosi wprawdzie: In dubio pro reo, ale w tym 
przypadku należało jednak szukać dokładniej. Stąd dziś wściekłość Belgów i 
naciski na 
najwyższe władze, by przywrócić karę śmierci. Nie jestem od tego, by uważać, że 
są 
wypadki, w których kara taka powinna być stosowana. Ale znowu kryminologowie, 
czyli 
fachowcy, twierdzą stanowczo, że wzmożona srogość kar nie wpływa hamująco i nie 
redukuje liczby przestępstw.
Powtórzę na koniec, co poprzednio napisałem: jesteśmy w dziwnym sensie 
mieszkaniami 
dobrych i złych intencji. Widać to w sytuacjach krytycznych: zwykli, prości i 
niewykształceni 
ludzie potrafią się zachować wtedy bardzo bohatersko. Polacy, którzy mają swoje 
drzewka w 
jerozolimskim instytucie Yad Vashem, rekrutowali się z najrozmaitszych warstw 
społecznych. Nie jest wcale tak, że dopóki panuje spokój i ogólna łagodność, 
można z 
łatwością ocenić: ten się w trudnej chwili tak i tak zachowa, a ten zupełnie 
inaczej. To są 
sprawy daleko wykraczające poza naszą codzienną, obiegową wiedzę psychologiczną. 
Bardzo 
jeszcze wiele musimy się dowiedzieć o człowieku po prostu…
PORNOGRAFIA I DEMOKRACJA
Demokracja wprowadza na scenę społeczną zarówno zjawiska dobre, jak złe, a 
dzieje się 
tak, ponieważ znacznemu poszerzeniu ulega obszar wolności osobistej i zbiorowej. 
Wskutek 
tego staje się możliwe nie tylko publikowanie tekstów cennych, ale także 
oszczerstw 
wymierzonych w ludzi, którzy walcząc o odzyskanie wolności, tracili w 
więzieniach zdrowie, 
a bywało, że i życie. Staje się też możliwe drukowanie pism porażających 
wybranych przez 
społeczeństwo ludzi władzy bezczelnością oraz ostrzeliwanie ich hańbiącymi 
pomówieniami 
(dzieje się tak nie tylko w Polsce, ale we wszystkich krajach demokratycznych). 
Teoretycznie 
można wtedy wzywać prawo dla obrony dóbr osobistych, ale winno to stanowić 
ostateczność. 
Staje się możliwe szerzenie w rozmaitych środkach przekazu informacji 
fałszywych, kłamstw 
i wymyśleń, a nawet grożenie społeczeństwu niebezpieczeństwami urojonymi, przy 
równoczesnym lekceważeniu takich zagrożeń, które idąc na przykład spoza granic 
Polski, nie 
tylko są możliwymi, lecz dla trzeźwego spojrzenia w przyszłość całkowicie 
realnymi. Staje 
się możliwe dowolne mącenie w głowach, np. sekciarskie, jak również powielanie 
partii 
politycznych ponad wszelką miarę potrzeb rozumnego zarządzania państwem. Staje 
się 
możliwe wygrywanie partykularnych interesów egoistycznych zrzeszeń bojowego 
syndyka—
lizmu przeciwko pracodawcy, także państwowemu, a nawet szantaż, który zmusza 
rząd do 
uległości, często szkodliwej dla reszty społeczeństwa (jak ostatnie blokady 
całej Francji przez 
kierowców tysięcy ciężarówek). Zarazem ochrona grup słabszych, jak pracownicy 
oświaty 
albo ludzie kultury, staje się coraz trudniejsza. Pogarsza się sytuacja 
wszystkich wyzbytych 
szansy przystawiania pistoletu strajkowego do głowy władzy. Staje się możliwe 
lekceważenie 
przez mniejszość uchwał i ustaw pobranych przez większość. Okazuje się, że 
wszyscy są 
równi, ale ci, którzy dysponują odpowiednimi środkami, potrafią okazać się 
równiejsi. Zresztą 
pobieraliśmy te bolesne nauki już w Polsce Ludowej, kiedy była pod protektoratem 
sowieckim.
Obawiam się, czy nie nadchodzi kres mej współpracy z „Tygodnikiem Powszechnym” 
jako wypadkowa nasilających się procesów, których wspólnym mianownikiem jest 
antydemokratyczne wspieranie cnoty przymusem. Pornografia może być odnajdywana 
prawie 
„wszędzie”, np. w wielkich dziełach sztuki, w Biblii, Anglicy zaś powiadają, że 
pornografia 
powstaje „in the eye of the beholder”. Kiedy byłem położnikiem i jako absolwent 
medycyny 
badałem nagie kobiety, nie mogłoby mi przyjść do głowy, że to może być poczytane 
za 
seksualne molestowanie i tym samym przynależy do sfery pornografii. Nie wspomnę 
nawet o 
plażach, na których roi się od obupłciowej nagości.
Poza tym wszystkim czai się w moich oczach następujące niebezpieczeństwo 
społeczne. 
Zaczyna się od mniejszych wyskoków, od pikietowania jakichś kiosków, w których 
jako 
żywo w Krakowie żadnej pornografii nie widziałem, a nie widziałem jej, PONIEWAŻ 
NIGDZIE JEJ NIE SZUKAŁEM, i wydaje mi się, iż jeśli gdzieś tkwiła, to schowana. 
Mimo 
to zjawiają się próby uchronienia przed rozwiązłym widokiem, czyli przed 
grzesznością, na 
siłę. Siła cnoty jest to siła płynąca z sumienia, a nie siła strachu przed 
pikietami, policją albo 
sądem. W dziedzinie obyczajowości nie może demokracja tworzyć ani zakazów 
wymuszanych strachem przed karą lub jakimś podpaleniem, ani przed możliwością 
grzechu 
bronić siłą. Cnota wymuszona siłą nie jest żadną cnotą, jest jedynie efektem 
strachu.
Zresztą pornografii, podobnie jak dużo od niej gorszych narkotyków, nie znajdzie 
ten, kto 
ich nie szuka, tak samo jak ten, kto oboje pomija. Przed kilkudziesięciu laty 
byłem poddany 
pod kontrolą lekarską działaniu halucynogenu psylocybiny i przeżyłem dziwaczne a 
zarazem 
nieszkodliwe halucynacje. Odmówiłem jednak powtórzenia tego eksperymentu, jak
też włożyłem przywiezione mi papierosy z marihuaną do pudełka (i leżały w nim, 
aż się 
nietknięte rozpadły w proch), ponieważ ja sobie nie życzę, by jakaś substancja 
chemiczna 
wyprawiała dziwactwa z moją świadomością. Nikt mi jednak niczego nie zakazywał. 
Uważam, że jestem w prawie publikowania np. w niemieckim „Playboyu”, co 
uczyniłem w 
październikowym numerze tego miesięcznika (napisałem satyrę na Internet, w 
której „już 
można telefonicznie zapładniać kobiety”). Uważam, że jako człowiek żyjący w 
wolnej Polsce 
mam do takich postępków prawo, ponieważ to, co napiszę i ogłoszę, już nie 
znajduje się pod 
kontrolą cenzury czy policji, lecz TYLKO mojego sumienia. Uważam też, że jestem 
w prawie 
ogłaszania prognoz takich zjawisk, których niedobre pojawienie się w polskiej 
rzeczywistości 
mam za prawdopodobne, a prognozować zamierzam bez względu na to, czy się to 
komuś 
będzie podobać, czy nie i czy będzie to poczytane za objaw posępnego 
czarnowidztwa (jak 
np. to wszystko, czym grozi populacyjny wzrost na Ziemi zwany „bombą 
demograficzną”). 
Uważam bowiem, że przed tym, co może nadejść jako zagrażające ludziom, 
przestrzegać 
należy koniecznie.
Oczywiście i w tej dziedzinie, jak w każdej, możliwe są nonsensowne przerosty: 
ostatnio 
modne stało się na Zachodzie częste przez sensacyjność prawienie o meteorze, 
który w 
zderzeniu z Ziemią może zniszczyć życie. Trzeźwa kalkulacja czyni 10 000 razy 
bardziej 
prawdopodobnym wielokrotne zdobycie głównych wygranych na wszystkich loteriach 
świata 
naraz.
Nie zgadzam się z satysfakcją bardzo szanowanej przez mnie pani Józefy 
Hennelowej, 
wyrażającej się z aprobatą o „oddolnie społecznej” antypornograficznej 
działalności. 
Oczywiście, należy dzieci chronić przed pornografią ze szczególną dbałością. 
Zresztą 
pornografia jest jedną z plag najmniej szkodliwych. W Europie Zachodniej (i 
niestety u nas) 
ostatnim czasem zaroiło się od skandalicznych procesów, wywołanych wciąganiem 
dzieci do 
grup aktywnych zboczeńczo (seksualnie). To są przestępstwa koniecznie wymagające 
ścigania i karania, ponieważ zawsze jest KTOŚ, kto ponosi szkodę, może i na całe 
życie: 
DZIECI tak zwabione i tak wykorzystywane. Natomiast z pornografią ograniczoną do 
ukazywania ludzkiej nagości, bez niczyjej szkody, jest dla mnie tak samo jak w 
dialogu, może 
i fikcyjnym, prowadzonym w tolerancyjnie panującej demokracji: „nie zgadzam się 
z tym, co 
głosisz ani trochę, lecz jestem gotów walczyć o to, abyś nadal miał swobodę 
TAKŻE I 
TAKICH wypowiedzi”. Uważam, że szantażowe albo siłowe powstrzymywanie od aktów 
rozwiązłych jest pierwszym krokiem na drodze do fundamentalizmu, do dyktatury, 
do 
cenzury, do pokolejnego obcinania indywidualnych swobód, aż przychodzi czas 
czadorów, 
kamienowania i podkładania ognia, ponieważ, jak zostało powiedziane, tam gdzie 
pierwej 
palą książki, potem palą ludzi. Pornografia pochodzi od greckiego słowa 
oznaczającego 
nierządnicę. Pornografią pozaseksualną są dla mnie takie listy jak np. pana 
Wrzodaka: w tym 
liście wyraża on wdzięczność za szkalowanie człowieka, który trzecią część życia 
w PRL–u 
przesiedział w więzieniu za to, że sprzeciwiał się narzuconej Polsce niewoli, i 
za taki 
sprzeciw pragnie go teraz oblać błotem, co jest możliwe i nie wymaga żadnej 
odwagi, skoro 
„mamy zupełną swobodę wypowiedzi”. Istotnie, mamy ją i możemy ją zniszczyć. Nie 
życząc 
sobie tego, proszę uprzejmie zważyć, że ani trochę nie zamierzam równać kroku z 
takimi 
poczynaniami.
Pisane w grudniu 1996
KREW I SOS POMIDOROWY
Wrócić wypada znów do sprawy wolności słowa. Otóż „International Herald Tribune” 
dalej zamieszcza całostronicowe ogłoszenia sekty Scientology. Jedna strona 
reklamy kosztuje 
w tym piśmie 62 tysiące dolarów; zauważyłem już siedem takich ogłoszeń, czyli że 
sekta 
wyłożyła na nie prawie pół miliona. Teraz zaś znalazła sobie grupę obrońców, 
którzy — 
twierdząc, że nie są jej członkami — umieścili w prasie pasztet, skierowany do 
kanclerza 
Kohla, porównując rzekome prześladowania scjentologów w Niemczech do 
prześladowań 
Żydów za nazizmu. Kohl powiedział dziennikarzom, że nie zamierza odpowiadać na 
tego 
rodzaju interpelacje, a w listach do redakcji „Heralda” napisano, moim zdaniem 
najsłuszniej 
w świecie, że ktoś, kto zestawia na jednej płaszczyźnie wytykanie przywar tak 
zwanym 
sekciarzom z tym, co Niemcy zrobili z Żydami, ma nie całkiem w porządku w głowie 
— 
tymczasem pod protestem podpisała się śmietanka Hollywoodu, aktorzy, 
scenarzyści, 
reżyserzy, jacyś też literaci.
Akcja reklamowa w „Heraldzie” wyreżyserowana jest starannie: za każdym razem 
jakaś 
osoba, a najlepiej rodzina słodko uśmiechnięta daje się sfotografować na 
wielkość stronicy, z 
informacją, że dzięki scjentologii stali się szczęśliwi i zachwyceni, i tak 
dalej. Na górze 
napisane jest oczywiście „advertisement”, czyli reklama — czy jednak istnieją (a 
jeśli tak, to 
gdzie przebiegają) granice wolności słowa, jeśli idzie o publikacje tego typu? W 
rocznicę 
śmierci szacha jego brat, który — zapewne pod ciężką ochroną — mieszka pod 
Paryżem, wali 
rok w rok w „Heraldzie” opłacony artykuł o tym, jakim to świetlanym i wspaniałym 
człowiekiem był Reza Pahlawi i jaki straszny jest obecny reżim mułłów w 
Teheranie. Brat ten 
nie jest, jak sądzę, osobą ubogą, rodzina szacha wywiozła to i owo za granicę, 
ale ogłoszenie 
nie przekracza połowy kolumny.
Byłem ciekaw, co scjentologia właściwie głosi. Zajrzałem do mojej ulubionej 
sześciotomowej powszechnej encyklopedii pod „scjentologia” — nie ma takiego 
hasła. 
Szukałem następnie pod „dianetyka” — nie ma. Pod „Ron L. Hubbard” — też nic nie 
ma. 
Więc sięgnąłem do jednotomowej encyklopedii Hutchinsona i tam oczywiście hasło 
„Scientology” znalazłem; można w nim przeczytać, jak bardzo wątpliwe są metody 
rekrutacji 
członków, które ta sekta stosuje. W moim starym Meyerze — starym, bo ma już 
jedenaście 
lat — też są stosowne informacje. Nie chcę być zanadto złośliwy, ale z haseł, 
których w 
naszej najnowszej encyklopedii brakuje, można by już ułożyć osobny tomik…
Wracając do spraw etyki — gdzie się kończą granice publikowalności tekstu, nawet 
jeśli 
ktoś jest gotów na to wyłożyć dziesiątki tysięcy dolarów? Mam nadzieję, że 
„Herald” nie 
wydrukowałby manifestu na przykład satanistów, wzywającego do modłów do 
Belzebuba, 
aczkolwiek pewności nie mam, bo Amerykanie są, jak wiadomo, szalenie wrażliwi, 
gdy 
chodzi o tzw. Pierwszą Poprawkę do Konstytucji i wolność słowa. Trudno sobie 
wyobrazić 
anons typu: „Handlarz żywym towarem, zajmujący się wywozem nieletnich dzieci do 
krajów 
ościennych, uprzejmie zaprasza do swojego biura”, ale podobną treść można 
przecież osłonić. 
Problem wykracza poza reguły rynkowej gospodarki, obejmuje np. pytanie, czy 
należy 
zamieszczać teksty w oczywisty sposób kłamliwe, które obiecują złote góry za 
spożywanie 
jakichś bezwartościowych ziół, albo reklamy tak zwanych po niemiecku 
„Heilpraktiker”, 
czyli po prostu znachorów, którzy mogą czasem odwieść, choćby i niechcący, 
potrzebujących 
pomocy od prawdziwych lekarzy i prawdziwej medycyny.
Zdaje mi się, że granice przebiegać powinny zasadniczo w sumieniu redaktorów, 
zakładając, że mają sumienie — bo nie każdy człowiek je ma, sądząc po tym, co 
się ostatnio 
dzieje. Ot, dwóch chłopców zamordowało mężczyznę, bo się chcieli przekonać, 
który z nich 
pierwszy jest gotów to zrobić. Włos po prostu bieleje. Niedawno odwoływałem się 
do 
sumienia w dziedzinie obyczajowej — chodziło o pornografię — ale nie może być 
tak, że 
wszystko zostaje puszczone zupełnie na leseferyzm: róbcie sobie, co chcecie, 
działajcie jak 
chcecie. Ludzie nie są przygotowani do tego, ażeby spokojnie, i godnie. 
wykorzystywać 
wielką, bezgraniczną sferę wolności wypowiedzi. Inna rzecz, że wymyślić środki 
przeciwdziałania — bardzo trudno.
Jednym słowem, dziedzina ogłoszeń w mediach, brzydko zwanych publikatorami, 
powinna 
się znajdować pod nadzorem. Oglądałem niedawno w telewizji niemieckiej dość 
przerażający 
reportaż z jakiejś strasznej katastrofy, nagle przerwa i ciepły głos zaczyna 
opowiadać, że 
krewetki posmarowane sosem pomidorowym są pyszne, a na ekranie, gdzie przed 
sekundą 
była krew, leje się ten pomidorowy sos. Ludzie, którzy nad programem sprawują 
pieczę, 
najwidoczniej zatracili poczucie, co się godzi, a co nie. Nazwałbym to 
zeskorupieniem, 
zgrubieniem skóry; rosnące zobojętnienie sprawia, że niemal wszystko można 
pokazać, byle 
zachować minimum pseudoprzyzwoitości.
Rzecz oczywista, że trudno mi się kompetentnie wypowiadać co do meritum zarzutów 
wobec scjentologów, zauważyć chcę tylko jedno (bardzo to będzie gruba ocena): ta 
sekta ma 
jakoś za dużo pieniędzy. Jak ktoś wydaje pół miliona dolarów, by zapewnić o 
swoim 
anielstwie i jeszcze instyguje przedstawicieli tzw. elity, by pisali otwarte 
listy, to jest 
podejrzane. Nie wiem, w jakim stopniu scjentologia ma już u nas swoje przerzuty, 
sparafrazowałbym jednak rzymskie powiedzenie: Niech zważają konsulowie, bo 
republika 
jest, jeśli nie w niebezpieczeństwie, to w każdym razie w zagrożeniu.
WYZNANIE HIPOKRYTY
Czas jakiś temu pani Hennelowa ustawiła w swym felietonie mały pręgierzyk, a pod 
nim 
— pewną niewiastę dość młodą, która napisała pewną książkę skandaliczną oraz 
scenariusz 
równie skandalicznego filmu. Chętnie bym zaproponował, by w takich przypadkach 
nie 
używać nazwisk. Ja sam nie jestem bez winy, bo też tę niewiastę po imieniu i po 
nazwisku 
trochę szkalowałem, ale po namyśle doszedłem do przekonania, że najlepszym 
sposobem na 
podobne zjawiska jest kompletne ich ignorowanie.
Okropnych książek i filmów pojawia się sporo i poważne pismo, takie jak 
„Tygodnik”, 
powinno ich po prostu nie dostrzegać. Z chwilą gdy się je dostrzeże, robi się 
rzecz stojącą 
niejako na głowie, mianowicie oddaje się im niechcący przysługę: ludzie 
rozciekawieni 
zaczynają się wtedy interesować tym, co w innych okolicznościach w ogóle by do 
nich jako 
informacja nie dotarło. Zdrożna ludzka ciekawość jest jednym z powodów, dla 
których 
straszliwy organ Jerzego Urbana cieszy się wielkimi nakładami: stamtąd można się 
dowiedzieć rozmaitych okropnych rzeczy, na przykład o pewnym Marszałku pewnej 
Wysokiej Izby. Prawdopodobnie redakcja tego organu ma do pomocy prawników, 
którzy 
mówią: oczywiście, że po iluś tam latach kara jest zatarta, ale napisać o tym, 
że ona zatarta 
została, i dokładnie przy tym wyjaśnić, za co ją wymierzono — można, i nie 
będzie się wtedy 
ściganym za naruszenie dóbr osobistych.
Na całym świecie niestety większość pism, powiadamiając o rzeczach 
skandalicznych i 
obrzydliwych, podkreśla swoje do nich obrzydzenie — ale równocześnie szczegóły 
podaje. 
Mamy kodeks etyki medialnej i dziennikarskiej, ale tak naprawdę reguły dyktuje 
przemożna 
ludzka ciekawość. Jest tu zresztą jakaś szczególna dialektyka. Kiedy jedna osoba 
— bez 
względu na płeć! — skandalizuje straszliwie w literaturze, może zwrócić na 
siebie uwagę, ale 
kiedy skandalistów pojawia się więcej, rozpoczyna się inflacja, i gdy dojdzie 
ona do szczytu, 
wtedy już nikt na tych, co skandalizują, uwagi nie zwraca. Ja osobiście jestem 
jak najbardziej 
za tym, by przechodzić nad ich postępkami w milczeniu pogardliwym bądź 
neutralizującym. 
Mówię oczywiście z pozycji felietonisty, który równocześnie oglądając 
rzeczywistość, 
dochodzi do przekonania, że olbrzymia większość ludzkości, narodów i 
społeczeństw nic nie 
czyta, najwyżej ogląda telewizję, i oczekuje wyłącznie tego, co Rzymianie 
nazywali 
circenses. Igrzyska, igrzyska i jeszcze raz igrzyska, a reszta? Mój Boże…
Ja też nie jestem bez grzechu, na co dać mogę mały przykład. Niedawno 
przypadkowo 
trafiłem w telewizji na film fabularny o pożarze w 130–piętrowym amerykańskim 
wieżowcu. 
Historia zmyślona, lecz pokazana iście przerażająco, co jakiś czas odchodziłem 
od telewizora, 
bo mi się robiło nie tak jak trzeba, poza tym wpadła w to wszystko kolacja — ale 
jednak 
wracałem. Rodzina osądzała mnie dość srogo, wołając: Jak ci się nie podoba, to 
nie oglądaj, 
nikt cię przecież nie zmusza! Dobrze był ten pożar zrobiony i było w nim coś 
przyciągającego: płomienie, krzyki rozpaczy, spuszczanie na linach, helikoptery 
i liczne 
straże pożarne… Rozumiałem, że oto w niegodziwy sposób wykorzystuje się słabe i 
sensacją 
targane strony natury ludzkiej — a mimo to oglądałem, by się na końcu przekonać, 
że 
wyratowano niemal wszystkich bohaterów, i tylko fikcyjne szczątki tych, którym 
się nie 
udało, ponurym szeregiem wynoszono.
Rodzina uświadamiała mi, że zachowuję się niewłaściwie, bo trzeba było telewizor 
wyłączyć, i chętnie przyznaję: tak jest, zrobiłem źle, ale obejrzałem tę okropną 
rzecz, choć we 
fragmentach, do końca. Tego rodzaju filmy mają zresztą jedyną dobrą i przez 
widownię 
oczekiwaną stronę: nie kończą się totalną katastrofą, prawdopodobnie dlatego, że 
wtedy 
ludzie odczuwaliby rodzaj wyrzutów sumienia. Nie dotyczy to może tylko 
trzęsienia ziemi, 
które jest zjawiskiem natury, i nie ma się wtedy przeciw komu zbuntować. 
Upodobanie, jakie 
w takich filmach znajdujemy, nie jest jednak całkiem w porządku, ja sam się 
nieraz 
oburzałem, ale widocznie odrobineczka hipokryzji musi być składnikiem także i 
mojej osoby. 
Wypada to powiedzieć, bo wypada mówić prawdę: prawda jest w naszej kulturze 
wartością 
naczelną i trzeba się przyznawać do czynów nie tylko ładnych, ale zwłaszcza 
wstydliwych. 
Oto jest więc moje przyznanie się.

GUTENBERG I IGRZYSKA
Niedawno był w „Tygodniku” artykuł pana Witolda Bobińskiego na temat ministra 
Wiatra 
i oświaty, także seksualnej. To, co powiem, zabrzmi może trywialnie, będę też 
trochę kluczył, 
ale trudno. Zacznę od tego, że status młodzieży — przynajmniej w promieniu 
mojego 
postrzegania — bardzo się od czasów przedwojennych podniósł. Przed wojną na 
przykład 
marzeniem dzieci było posiadanie hulajnogi; dzisiaj hulajnoga jest w takiej 
pogardzie, że nikt 
jej nie produkuje, rower musi się mieć co najmniej, jeśli nie motocykl.
Młodzież posiada też kolorowe spraye. Na wybetonowanych ścieżkach pięknego 
zieleńca 
w naszym osiedlu Kliny można znaleźć masę ogromnych i bardzo sprośnych napisów, 
które 
młodzież metrowymi literami wykonuje. Zacytuję jeden, bardzo straszny etycznie, 
a najmniej 
sprośny: Niech Żydzi zapłacą nam za gaz. To zresztą, historycznie rzecz biorąc, 
nie jest 
zupełnym wymysłem: kiedy Słowacja za księdza Tiso była satelitarnie podwładna 
Rzeszy 
Niemieckiej, wtedy Słowacy, wysyłając Żydów na Ostateczne Rozwiązanie, brali od 
nich 
pieniądze za przejazd — nie wiem jednak, skąd by o tym mogli usłyszeć ci młodzi 
ludzie. Jest 
oczywiście na tych ścieżkach wymalowana duża liczba narządów rodnych i tak 
dalej; niektóre 
napisy już dwie zimy przetrwały, tak odporne i zapewne kosztowne były użyte do 
nich farby.
Otóż, jak sądzę, rodzice w najmniejszej mierze nie mają wpływu na to, co ich 
dzieci na 
betonie wypisują. Problematyczną wydała mi się też zawarta w artykule pana 
Bobińskiego 
teza, że najwłaściwszą instancją, by wprowadzać dzieci i młodzież w sprawy 
seksualne, są 
rodzice właśnie. Wykwalifikowany nauczyciel, powiedzmy, biologii, lepiej się na 
rzeczy zna. 
Co prawda, ja, ukończywszy przedwojenną szkołę i gimnazjum, nie usłyszałem 
jednego 
słowa o seksie na żadnych lekcjach przeze mnie pobieranych i tak doszedłem do 
matury. 
Potem studiowałem medycynę, a trudno tam o sprawy seksu się nie otrzeć, 
zwłaszcza że, już 
jako absolwent, przez szereg tygodni pełniłem funkcje ginekologa i położnika. 
Modne 
obecnie pouczanie czy uświadamianie wydaje mi się mieć zarówno jaśniejsze, jak i 
ciemniejsze strony. Przyjrzałem się jednak temu, co mówił pan Wiatr, i nie 
wydało mi się, by 
miał on zamiar zachęcać nauczycieli do szerzenia w szkołach instruktażu 
rozpusty. Próbował 
raczej lać oliwę na wzburzone fale i maleńki ogarek zapalić diabłu, a większą 
nieco świecę — 
choć nie aż gromnicę! — drugiej stronie.
Na całym świecie rzecz jest dziś zresztą pospolita, a Polska, jak mi się zdaje, 
nie mieści się 
ani na odwrotnej stronie Księżyca, ani na wyspie pośrodku oceanu. Jesteśmy nie 
tylko z 
Zachodu zalewani falą permisywnej rozwiązłości, ale i ze Wschodu trochę też. 
Zacząłem 
ostatnio kupować „Litieraturną Gazietę”, żeby się dowiedzieć, co się dzieje w 
Rosji: otóż 
narzekania na amerykanizację i na rozpustę są tam bardzo pospolite. Narzekają 
głównie elity; 
społeczeństwo zachowuje się biernie i bardzo niestety podobnie jak społeczeństwo 
starożytnego Rzymu: panem et circenses, przy czym panis powinien być nie tylko 
bene 
merentium, ale się należy wszystkim i wszyscy chcą się przy tym porządnie 
zabawić.
Początkowo wydawało mi się na przykład, że sieci światowej łączności 
wykorzystywane 
będą przez wielkie instytucje, rozmaite redakcje, agencje reklamowe i tak dalej. 
Nic 
podobnego: wielcy inwestorzy zapowiadają, że wszystko to będzie służyć przede 
wszystkim 
rozrywce. Z interakcyjnej telewizji będzie można sobie wybierać dowolne 
programy. 
Oczywiście, standard masowej kultury obniży się pewnie jeszcze bardziej… Z tego 
wynika, 
krótko mówiąc, że okrzyk panem et circenses żarzy się w umysłach i duszach 
ogromnej 
większości ludzi, zwłaszcza tam gdzie panuje dobrobyt.
Jest rzeczą aż do banału charakterystyczną, że bardzo łatwo jest dać komuś 
przywileje, ale 
gdy przychodzą cięższe czasy, jak na przykład w Niemczech, gdzie koalicja 
rządząca domaga 
się oszczędności, ponieważ podnoszenie z upadku nowychwschodnich landów bardzo 
naruszyło potencjał gospodarczy RFN, wówczas beneficjenci bronią się strajkami, 
kiedy się 
ich chce przekonać, by trochę zacisnęli pasa. Nikt przystać na to nie chce i 
ogólny krzyk jest 
taki: zacisnąć owszem, ale niech zaciskają inni!
Sytuacja nasza jest miniaturą tamtej: u nas wielki państwu — czyli nam wszystkim 
— 
deficyt przynoszące tłumy górników i w ogóle klasy robotniczej mogą wywrzeć 
skuteczny 
nacisk na rząd, natomiast literaci i wydawcy, jednym słowem: ludzie pracy 
umysłowej, nie 
mają prawie żadnej siły przebicia. Teraz na przykład zagraża nam wprowadzenie na 
książki i 
czasopisma tak zwanego VAT–u, czyli podatku od wartości dodanej, co byłoby 
naprawdę 
ponure, zważywszy, że kultura nasza dosyć jest już rozpłaszczona i przydeptana. 
Ale z tym 
się ludzie biernie i obojętnie godzą. Żyjemy w kraju, który ma prawie 40 
milionów 
mieszkańców, tymczasem gdy jakiś poważniejszy organ uzyskuje kilkadziesiąt 
tysięcy 
nakładu, to już jest sporo, a gdy książka sięgnie dziesięciu tysięcy — no, to 
jest bardzo 
wybitna pozycja, która się za bestseller liczy! Ogromna większość społeczeństwa 
pozostaje 
wobec galaktyki Gutenberga i jej zalet całkowicie obojętna.
Nachodzą mnie ponure myśli, że przypomina to sytuację, w jakiej znajdował się 
pewien 
wybitny działacz antyalkoholiczny, doktor Marcinkowski. Choćby łamy 
antyalkoholowego 
pisma zionęły na alkoholików najsprawiedliwszym ogniem, to przecież oni go i tak 
czytać nie 
będą; czytają je ludzie, którzy i tak nie piją, i pragną się utwierdzić w 
przekonaniu, że są lepsi. 
Większość nie czyta, ale za to pije. Brzmi to może trochę cynicznie, ale taki 
jest stan 
społecznych rzeczy.
GRUBOSKÓRCE I NIECZYSTE SUMIENIE
Opowiedziano mi właśnie o wędrującym po Polsce czeskim cyrku, w którym w 
ciasnych 
klatkach, ginące niemal z głodu, trzymane są zwierzęta: lew, pantera, która 
odgryzła sobie już 
kawałek łapy, jakaś małpka. Sprawa domaga się interwencji, zwłaszcza że ów cyrk 
przed 
wszelkimi kontrolami nadzwyczaj sprawnie umyka. Mówiąc zaś szerzej: im starszy 
jestem, 
tym bardziej mi się zwierząt żal robi, zwłaszcza że my je na świecie z życiowych 
nisz 
okrutnie wypieramy.
Nawet w rezerwatach afrykańskich za 15 tysięcy dolarów można ustrzelić 
wspaniałego 
słonia. Widziałem, nawiasem mówiąc, zdjęcie niemal niewiarygodne, mianowicie 
słonia, 
który miał już wyłamane oba kły — są to zresztą tak naprawdę nie kły, tylko 
siekacze — i do 
zdjęć filmowych zdejmowanych przez jakąś ekipę z Europy wstawiono mu protezy… 
Przedmiotem pożądania jest nie tylko kość słoniowa; wschodnio–azjatyckie czy 
południowoafrykańskie obyczaje przypisują rogom nosorożca wartość afrodyzjaku, 
więc się 
tym nieszczęsnym nosorożcom rogi odpiłowuje, co i tak nie zawsze ratuje je przed 
kłusownikami.
Muszę powiedzieć z satysfakcją, która ma charakter czysto platoniczny, że w 
naszym 
ogrodzie obserwujemy rozmaite maleństwa z zakresu zoologii: a więc mamy 
dzięcioły, 
oczywiście kawki i wrony, wróble podkarmiam przez całą zimę na balkonie — trzeba 
się 
teraz postarać o worek pszenicy — żona moja wywiesza na sznurku słoninę 
sikorkom. Co się 
da, to się robi; jedynie myszy nie cieszą się naszą szczególną sympatią, no i 
nietoperz, który 
wpadł kiedyś do pokoju, też nie wzbudził nadmiernego zachwytu.
Jednym z najbardziej pozytywnych dla mnie skutków motoryzacji jest zniknięcie z 
ulic 
polskich miast ciężkich fur zaprzężonych w konie. Nie były to wspaniałe araby, 
jakie 
zobaczyć można na rozmaitych wyścigach, ale biedne chabety. Podobno zresztą w 
Czechach 
urządza ktoś wyścigi konne z przeszkodami tak trudnymi, że ledwie połowa koni 
kończy bieg 
o całych nogach. Konie należały w historii do szczególnie nieszczęśliwych istot, 
jako 
niezawinione a niezliczone ofiary rozmaitych batalii.
Nie bardzo wiem dlaczego, ale tak już jest, że szczególnie lubię ładne konie, 
mam również 
wielką słabość do gruboskórców, czyli słoni. To jest rodzina Proboscidea; 
zajmowałem się 
kiedyś — bo wszystkim się zajmuję po trosze — paleontologią i stąd wiem, że 
Proboscidea 
to ssaki, które ładnych parę milionów lat żyją na Ziemi. My, ludzie, jako 
potomkowie 
poprzednich pokoleń, wobec nich także mamy nieczyste sumienie, ponieważ mamuty 
zostały 
wytępione przez przodków naszych, sześć–osiem tysięcy lat temu, a z mamucich 
kłów 
budowano nawet szkielety szałasów.
Akcje niszczenia futer damskich, organizowane przez obrońców zwierząt, choć 
troszeczkę 
zalatują terrorem, odbieram bardzo ambiwalentnie. Z jednej strony, nie będę 
kłamał: mam 
kołnierz futrzany, więc nie jestem bez grzechu, a gdyby się dobrze przyjrzeć, to 
i skóra 
naszych bucików z jakichś zwierząt została zdjęta. Tak wiele jednak zadajemy 
zwierzętom 
tortur, że te ruchy, co się na Zachodzie znacznie silniej niż u nas rozwijają, 
uważam na ogół 
za godne pochwały. Do pewnej granicy: mianowicie wysadzanie laboratoriów 
farmakologicznych wraz z pracownikami, ażeby się przeciwstawić używaniu zwierząt 
doświadczalnych do wypróbowywania nowych leków, wydaje mi się niedostatecznie 
uzasadnione miłością do zwierząt. Mimo wszystko człowiek na ochronę też 
zasługuje i 
towarzystwa opieki nad ludźmi też się powinny krzewić.
Wrażliwość na krzywdę zwierząt jest dla mnie wielką pociechą, choć także i w tej 
dziedzinie panować powinna równowaga. Kilkanaście lat temu w Niemczech wiele 
mówiono 
o drążeniu tunelików pod autostradami, by przemieszczające się masowo w okresie 
godowym 
żaby nie były rozjeżdżane przez auta. Gwałtowna przemiana usposobienia Niemców 
wydała 
mi się o tyle zastanawiająca, że kilkadziesiąt lat wcześniej, jak wiadomo, parę 
milionów ludzi, 
w tym dzieci, z ich ręki zginęło, teraz zaś gorliwie troszczyć się zaczęli o 
żaby z ropuchami 
na czele. Napisałem o tym w liście do niemieckiej prasy i niektórzy humaniści 
niemieccy 
spostrzeżenie moje podchwycili; uznając się za osobiście niewinnych, dostrzegli 
w tym 
problem. Nieboszczyk Hitler miał zresztą sukę Blondie — był to owczarek alzacki 
Bogu 
ducha winny, którego on otruł, względnie kazał otruć, zanim wraz ze swoją damą 
popełnił w 
podziemnym bunkrze Reichskanzlei samobójstwo. Muszę powiedzieć, że podczas gdy 
nie 
odczuwałem specjalnego żalu z powodu tak nagłej śmierci Hitlera, to żałowałem 
jeszcze 
jednej niewinnej ofiary ogromnego nieszczęścia, jakim była wojna światowa. 
Jestem 
przekonany, że nikt by owej Blondie przed Trybunałem Norymberskim nie postawił…
Wróćmy jednak do rzeczy. Podobno w Sejmie ma być dyskutowana sprawa ochrony 
zwierząt: uważam, że powinno się wprowadzić wysokie kary za ich dręczenie i 
męczenie. To, 
co się czasem słyszy o stosunku ludzi do tych istot, jest po prostu straszne, 
jeśli więc z łamów 
„Tygodnika” można apelować o prawne zabezpieczenie ich egzystencji — niniejszym 
to 
czynię. Nie chcę zakończyć głupimi żartami o umieszczaniu w Tatrach tablic z 
zakazem 
wykręcania łap niedźwiedziom, odwołam się więc do świętego Franciszka, który do 
zwierząt 
odczuwał, jak się zdaje, wielką sympatię. Ja ją podzielam i mam nadzieję, że nie 
jest to 
wołanie na puszczy.
V 
POWTÓRKA Z HISTORII
REPETYCJA
Nie jest całkiem prawdziwa teza Marksa, że historia powtarza się tylko jako 
farsa. 
Owszem, niekiedy tak bywa; teraz jednak na przykład uzmysłowiłem sobie, że 
istnieje pewne, 
choć może naciągnięte podobieństwo między tym, co się działo między Niemcami a 
Europą i 
światem podczas II wojny światowej, i tym, co się dzieje w ciągu ostatnich lat 
na Bałkanach.
Niemcy napadli najpierw na Polskę, a gdy dali jej radę, wykończyli całą 
zachodnią Europę, 
po czym rzucili się na Rosję, co było zresztą jednym z głównych zamiarów Hitlera 
— na 
koniec zaś wszyscy ci, którzy przez nich byli dręczeni i bici, z walną pomocą 
Ameryki 
spuścili swym prześladowcom ogromne cięgi. Czytałem w którymś „Tygodniku” 
artykuł 
Holzera o przesiedleńcach, Vertriebene: rzeczywiście, prawie zawsze się pamięta 
tylko jedną 
część historii, własne siniaki i rany, tak jest też z nami i z Niemcami, tyle że 
to oni zaczęli…
Głównym hasłem prowadzonej przez Niemców wojny było zdobycie przestrzeni 
życiowej, 
Lebensraumu, i stworzenie Wielkich Niemiec, Grossdeutschland. Podobne hasło — 
Wielkiej 
Serbii — patronowało Serbom. I znów najpierw oni atakowali, Zachód tylko się 
przyglądał, 
groził i przestrzegał, ale Serbowie skutecznie młócili nieszczęsnych Bośniaków i 
zdawało się, 
że cel osiągną. W telewizji wciąż oglądaliśmy olbrzymie masy uchodźców z Bośni i 
Hercegowiny. Potem, kiedy rozpoczęła się wielka ofensywa Chorwatów w Krajinie, a 
następnie bombardowanie serbskich pozycji przez siły NATO i kontratak wojsk 
bośniackich, 
ujrzeliśmy kolejne tłumy uciekinierów — tym razem serbskich. Na marginesie: 
kiedy 
patrzyłem na te wielotysięczne tłumy, uzmysłowiłem sobie, że Jugosławia, którą 
poznawaliśmy, jeżdżąc na adriatyckie wybrzeża, to był tylko rodzaj forniru czy 
może 
mydlanej pianki, przysposobionej dla turystów i kryjącej rzeczywistość całkiem 
inną. Obrazy 
teraz oglądane przypomniały mi raczej przedwojenną polską wieś: wymęczone 
chabety 
ciągnące furmanki z dobytkiem, podróż rzemiennym dyszlem po zakurzonej drodze.
Zamiar stworzenia Wielkiej Serbii runął właściwie na naszych oczach i wygląda na 
to, że 
jesteśmy blisko wypalenia się tej wojny. Powtórzył się więc, niejako w 
pomniejszeniu, tamten 
schemat, ale też, jak wtedy, widać głupotę, która ludziom rozpętującym wojny 
przyświeca. 
Niemcy, dzięki serii początkowych sukcesów, uwierzyli w swą niezwyciężoną siłę, 
Serbowie 
też uważali, że nikt im nie zagrozi. Zachód nie jest oczywiście bez winy: 
zwlekał zbyt długo, 
naloty można było rozpocząć przed trzema laty i uratowałoby się przez to zapewne 
wiele 
niewinnych istnień. Jak się tylko ta wojna zaczęła, mówiłem, że jedyny na nią 
sposób to 
zbombardować Belgrad. Nie był to zresztą mój pomysł, tylko pewnego angielskiego 
polityka, 
który pragnął zachować anonimowość. Cyniczni amerykańscy obserwatorzy twierdzą, 
że 
przedsięwzięta ostatnio interwencja Holbrooke’a spowodowana jest w gruncie 
rzeczy 
perspektywą mających się za rok odbyć prezydenckich wyborów; Ciinton nie chce 
zmarnować szansy swej reelekcji.
Pozostaje pytanie najbardziej prymitywne: po co to było? Zupełna zbędność tej 
wojny jest 
porażająca. Nie wdaję się już w kwestie moralne, ale nawet w clausewitzowskich 
kategoriach 
zdobywczej imprezy jako formy polityki rzecz cała wydaje się całkowicie 
pozbawiona sensu. 
Setki tysięcy ofiar, zrujnowane miasta, jak Dubrownik — kto widział, ten wie 
jaki cudowny 
— czy zdumiewające, wśród gór położone Sarajewo… Prosta nauka, której ludzie nie 
chcą 
przyjąć do wiadomości, choć się mówi, że historia est magistra vitae: skłonność 
do bijatyki, 
która najwidoczniej tkwi w ludzkich genach, nikomu w ostatecznym rachunku na 
zdrowie nie 
wychodzi. Wszyscy dostają lanie, tyle że ci, którzy dostali je na końcu, 
podnoszą największy 
krzyk.
Doszedłem więc do ponurej i dość trywialnej historiozoficznej refleksji: młócka 
wzajemna 
powtarza się w ludzkich dziejach od czasów prehistorycznych i jedynym, co się z 
upływem 
wieków doskonali, są środki zagłady. Zauważono zresztą złośliwie, że gdy 
Amerykanie 
decydują się dziś wejść w wojenną grę, to głównie po to, by wypróbowywać nowe 
techniki 
bojowe — rozmaite Tomahawki, laserowe bomby i tym podobne. Wojenny teatr bowiem 
podszyty jest od strony słabych wielkim, krwawym nieszczęściem, a od strony 
wielkich i 
mocnych — zwyczajnym cynizmem.
TRAGICZNE AKROBACJE
Poszczególnym, odmiennym bardzo narodom czy społecznościom marksizm nadawał 
podobne rysy. Kagańce, jakie się rozmaitych ras psom nakłada, mają zbliżoną 
konstrukcję — 
podobnie owo marksistowskie zrównanie było upodabnianiem na siłę, poprzez 
przykrawanie 
do pewnego modelu historii, który, jak już wiemy, nie odpowiada jej 
rzeczywistemu 
przebiegowi. Wielki eksperyment społeczny, wysiłek straszliwy, który kosztował 
wedle 
jednych sześćdziesiąt milionów trupów, wedle innych więcej nawet — okazał się 
daremny. 
Młodzi ludzie, którzy nie pamiętają tamtych czasów i nie żyli w kraju takim jak 
PRL albo 
NRD, często traktują to jak bajkę o żelaznym wilku, zbyt szalone były działania 
tych, którzy 
chcieli narzucić nam ziemską ideokrację, próbując zrównać człowieka z Bogiem, a 
raczej 
postawić na miejscu Boga — człowieka.
Dwie książki, które ostatnio czytałem, pozwalają ukazać dwojakie widzenie 
ówczesnej 
rzeczywistości. Pierwsza to nowe wydanie powojennych dzienników Marii 
Dąbrowskiej. Nie 
była ona wcale taką oportunistką, jak się sądziło, kiedy wyszło tych dzienników 
pierwsze, 
ocenzurowane wydanie. Te same czasy opisywał matematyk Hugo Steinhaus, przy czym 
był 
on w analizie swojej bezwzględniejszy. Dąbrowskiej bardziej doskwierały 
niedogodności w 
sferze kultury i w sferze codziennego bytu, podczas gdy Steinhaus bezlitośnie 
obnażał tanie, 
zdeptane człowieczeństwo znamienne dla tamtego okresu. Mieliśmy, jednym słowem, 
do 
czynienia z przeistoczeniem marzeń o uporządkowanym i zgodnie żyjącym 
społeczeństwie w 
ponurą fikcję.
Co zaś się tyczy hitleryzmu — Daniel Goldhagen, młody człowiek, który na 
Harvardzie 
jest profesorem, syn żydowskiego uciekiniera z Europy, napisał książkę, winą za 
Holocaust 
obarczając w niej wszystkich Niemców — wszystkich bez wyjątku. „Spiegel” 
obszernie tę 
pozycję omawia; wydawca „Spiegla”, Augstein, w tym akurat punkcie swojej 
działalności 
publicystycznej starał się zwykle być — powiedziałbym — prawie dostatecznie 
surowy 
wobec rodaków. Są tam zdjęcia najbardziej potworne, jak tylko można sobie 
wyobrazić, 
gromady żydowskich nędzarzy pędzonych na śmierć, a także historia batalionu 
policji 
niemieckiej, złożonego przeważnie z czterdziestolatków, ojców rodzin, który 
skierowano w 
okolice Bełżca, by je odżydzić i uczynić z nich prawie całkowite bezludzie, bo 
miała się tam 
mieścić fabryka śmierci. Dowódca batalionu zebrał tych policjantów i powiedział 
im — 
płacząc! — że przyjechali, by rozstrzelać Żydów, a następnie wezwał wszystkich, 
którzy nie 
są w stanie w takiej egzekucji uczestniczyć, by wystąpili z szeregu. Wystąpiło 
dwunastu — i 
nie ponieśli żadnych konsekwencji ani karnych, ani służbowych, tyle że pozostali 
z nich 
szydzili…
Książka wspomniana nie ukazała się jeszcze po niemiecku, ale narobiła już bardzo 
wiele 
szumu w Ameryce i w Niemczech jest z wyprzedzeniem omawiana. Niemcy składają się 
dziś 
zresztą głównie z ludzi, o których kanclerz Kohl powiedział, że obdarzeni 
zostali łaską 
późnych narodzin. Przedstawicieli mojej generacji, co pamiętają wojnę i 
wiedzieli, co się w 
Generalgouvernement, czyli Generalnej Guberni, dzieje, pozostało w RFN niewielu. 
Dodam, 
że młody filozof niemiecki, który pracę — a właściwie dwie — o mnie napisał i z 
którym 
pozostaję w korespondencji, dostrzegłszy w jednym z moich listów litery GG, 
pytał, co one 
znaczą, choć przecież zna mniej więcej historię najnowszą i powinien był 
wiedzieć, że Polska 
pod okupacją się znajdowała. Tymczasem nic podobnego… Ernst Nolte, który w 
latach 80. 
rozpoczął znany „spór historyków” o to, w jakiej mierze Hitler był zwykłym 
ludobójcą, a w 
jakiej — mężem dla Niemiec opatrznościowym, uważał zresztą napaść na Polskę w 
1939 
roku za wydarzenie mało istotne, właściwy początek wielkich zmagań widząc w 
inwazji na 
Związek Sowiecki.
Przyszło mi niedawno do głowy, że chyba więcej niż połowa fizyków, którzy dla 
Amerykanów zbudowali stos z pierwszą reakcją samopodtrzymującego się rozpadu 
uranowego, a potem bombę atomową, wywodziła się spośród uciekinierów z Niemiec 
hitlerowskich albo z krajów z nimi sprzymierzonych, np. z Węgier, jak John von 
Neumann, 
jeden z najgenialniejszych uczonych naszej epoki. Gdyby Hitler nie był 
wprowadził ustaw 
norymberskich i ci fizycy w Europie pozostali, wówczas biada nam — nie daj Bóg, 
hitlerowskie Niemcy, mając pierwszeństwo w uzyskaniu broni atomowej, mogłyby 
Sowiety 
pokonać i Polsce przynieść zagładę zupełną. Historia wykonuje paradoksalne, 
akrobatyczne i 
przerażająco tragiczne zwroty i figury: akt wypędzenia Żydów, a także i tak 
zwanych białych 
Żydów, czyli najczystszych Aryjczyków, którzy się jednak do przeciwników Hitlera 
zaliczali, 
okazał się dla nas zbawienny. Puszczanie się na gdybologiczne rozważania jest 
zawsze bardzo 
ryzykowne, widać jednak, od jak wielu koincydencji zależy bieg historii. Mylili 
się 
zwolennicy Marksa, twierdząc, że od jednostek i zajść jednostkowych nie zależy 
on w ogóle. 
Są okoliczności, w których i jednostki mogą na historię wpłynąć.
RADIOAKTYWNE WINO
Kiedy armia amerykańska po szczęśliwie dokonanej operacji „Overlord” stworzyła 
drugi 
front na zachodzie Europy i wtargnęła do Niemiec, po stronie amerykańskiej 
pojawiła się 
niebawem niezmiernie tajna, zakryptografowana i zaszyfrowana grupa specjalna, na 
której 
czele stanął holenderski fizyk Samuel Goudsmit. Goudsmit był pochodzenia 
żydowskiego i 
zdołał uciec do Ameryki, czy też może wojna go tam zastała, rodzice jego 
natomiast zginęli w 
niemieckiej komorze gazowej. Zadaniem grupy było stwierdzić, jakie postępy 
uczyniła fizyka 
niemiecka na drodze do bomby atomowej, strach przed niemieckim sukcesem napędzał 
bowiem uczonych, zgromadzonych w Ameryce — wspominałem o nich w poprzednim 
felietonie — umysłami i rękami których bomba owa została ostatecznie 
sporządzona.
Alianci powychwytywali wszystkich rozsypanych po Niemczech wskutek zupełnego 
załamania Rzeszy fizyków niemieckich z Heisenbergiem na czele i internowali ich 
na wyspie 
brytyjskiej. Pozwolono im się gromadzić pospólnie w jednym dużym pokoju owego 
internatu, 
zaopatrzonym oczywiście w urządzenia podsłuchowe. W książce, którą Goudsmit 
napisał po 
latach o swej tropicielskiej wyprawie, dawał do zrozumienia to, co teraz okazało 
się już 
niewątpliwe, gdy odtajniono dokumenty wspomnianych podsłuchów i nasłuchów. Idzie 
o 
legendę stworzoną przez fizyków pracujących w Rzeszy, jakoby oni wprawdzie 
mogliby byli 
kontynuować prace nad rozszczepieniem jądra, rozpoczęte przez Hahna i Lisę 
Meitner, która 
opuścić musiała kraj z powodu niearyjskiego pochodzenia, ale nie chcieli dać 
Hitlerowi do 
ręki broni, która by się stała najbardziej śmiercionośnym atutem w jego ręku.
Tymczasem z odtajnionych danych wynika, że Heisenberg, co poszukiwaniom tym 
przewodził, najwybitniejszy z pozostałych podczas wojny w Niemczech fizyków, 
fałszywie 
obliczył rozmiary masy krytycznej uranu: wypadło mu, że ma to być co najmniej 
kilkudziesięciotonowa kula, podczas gdy w rzeczywistości wystarczą kilogramy. 
Trudność w 
sporządzeniu takiego giganta, który i tak nie mógłby służyć do operacji 
powietrznych ani w 
ogóle nie nadawałby się do transportowania na terytorium wroga, spowodowała 
zastopowanie 
badań.
Cała więc rzecz, rzekomo mająca podłoże antyhitlerowsko–humanitarne, okazała się 
w 
istocie skutkiem matematycznej pomyłki, fałszywego zestawienia pewnych 
parametrów, 
które fizykom zgromadzonym w Ameryce prawidłowo zestawić się udało. Jest to o 
tyle 
istotne, że Heisenberg zszedł do grobu w glorii chwalebnej legendy i Niemcy 
dosyć się nawet 
chlubili tym, że ich fizyka nie ugięła się wobec światoburczych żądań Hitlera. 
Niemcy zresztą 
bardzo wtedy opustoszały nie tylko z fizyków, ale i w ogóle z wybitnych umysłów, 
cała 
szkoła Einsteina — bo przecież Einstein miał w Berlinie swoją świtę — wyniosła 
się za 
ocean, nikt nie ważył się z Heisenbergiem wejść w spór, nawet jeśli miał jakieś 
wątpliwości, i 
taka rzecz singularna, jak omyłka jednego uczonego, mogła sprawić, że Niemcy nie 
ruszyły 
szerokim frontem…
Nawiasem mówiąc — to już zabawna anegdota — w jednym z opuszczonych w panice 
biurowców na terenie Niemiec odnaleziono arkusz listowego papieru z nadrukiem 
„Reichsmarschall für Nuklearphysik”, co by znaczyło, że Rzesza miała specjalnego 
marszałka do spraw bomby atomowej. Znalezisko wzbudziło wśród Amerykanów wielki 
popłoch, ale potem się okazało, że chodzi tylko o typowy dla Niemców gest 
nadęcia się i 
wydęcia. A drugi, także bardzo zabawny i anegdotyczny moment wziął się stąd, że 
Amerykanie w swych niezmiernie skrupulatnych poszukiwaniach wszelkich śladów 
roboty 
nad bombą pobierali próbki wody z Renu, by sprawdzić, czy nie ma tam 
radioizotopów, które 
by świadczyły, że gdzieś w dorzeczu ochładza się wodą stos atomowy. Do próbki 
członkowie 
tajnej grupy dołączyli butelkę wina z Szampanii i okazało się, że wprawdzie Ren 
radioaktywny nie jest, za to wino z Szampanii zawiera nikłe ilości izotopów, i 
zaraz przyszły 
ze Stanów Zjednoczonych, z kwatery głównej strasznie pilne szyfrogramy, by 
natychmiast 
dostarczyć większy wina transport, bo rzecz wydaje się podejrzana. Tymczasem po 
prostu 
grunt, na jakim winnice założono, zawierał naturalne izotopy ziem rzadkich, ale 
z bombą 
atomową nic to wspólnego nie miało…
KRWAWY POCHÓD
Prawda nie od razu, a raczej pomału na wierzch wypływa. Ledwie ten Amerykanin 
żydowskiego, zdaje się, pochodzenia, Daniel Goldhagen, napisał książkę, która 
przedstawia 
Niemców czasów nazizmu jako powszechnych, by tak rzec, żydobójców — ona jest 
zresztą w 
Niemczech bestsellerem — a już w „International Herald Tribune” pojawia się nowa 
z tej 
dziedziny wiadomość. Nieprawdą jest — czytam — że masowe mordowanie na terenie 
ZSRS 
Żydów, komisarzy sowieckich i w ogóle kogo się da, było dziełem tylko 
specjalnych 
formacji. Rozpoczęła je armia, czyli Wehrmacht, zaraz po ataku na Związek 
Sowiecki w 1941 
roku. Wiadomości o tym dostały się od razu drogami agenturalnymi do Anglii i do 
sztabów 
alianckich, ale schowano je głęboko pod suknem. Oficjalna wersja prawie do 
ostatka głosiła, 
że te mordy wykonywane były wyłącznie przez wyosobnione SS–Einsatzgruppen. 
Nieprawda: mordował i Wehrmacht, i żandarmeria polowa, którą ze Lwowa pamiętam — 
żandarmi mieli na piersiach zawieszone na łańcuszku blachy w formie półksiężyca 
— i 
policja; prawdę powiedziawszy — kto tylko mundur nosił, był tym zajęty. Niemcy, 
jak to u 
nich w zwyczaju, bardzo dokładnie podawali idące w dziesiątki tysięcy liczby 
osób 
rozstrzeliwanych na miejscu, nie chodzi tu bowiem o Żydów, których kierowano 
pociągami 
do obozów zagłady (to był już niemal luksus!), ale o tych, których rozwalano od 
razu, w 
żadne ceregiele się nie bawiąc, w Babim Jarze na przykład. Teraz amerykańscy 
historycy 
twierdzą, że już nie sześć, ale siedem milionów ofiar, przede wszystkim 
„niearyjskich”, choć 
nie tylko, obciąża niemieckie konto.
Charakterystyczne i może trochę pocieszające, że tak strasznych rzeczy nie można 
ukryć, 
zbrodnie zarówno niemieckie, jak i sowieckie prędzej czy później na światło 
dzienne 
wychodzą. Przy tej okazji jednak dziennikarze amerykańscy z niemałą złośliwością 
zauważają, że patrząc na los Karadzicia, Mladicia i Milosevicia, wypada uznać, 
iż gdyby 
obecnie doszło do pokonania Trzeciej Rzeszy, to Hitler z kolegami popijaliby 
kawę z pianką 
na rogu Kurfürstendamm w jakiejś luksusowej kawiarni, humanizm zabrania bowiem 
stosowania kary śmierci, a może i w ogóle rozliczeń… Mladič został jakoby 
zwolniony z 
najwyższych stanowisk w armii bośniackich Serbów, ale wiadomość ta spoczywa we 
mgle 
niedomówień.
Ludobójstwo, które zdarzało się od wojny, było zrazu silnie wyblendowane czy 
przemilczane i nosiło rozmaite przezwiska fałszywe, jak etniczne czyszczenie. 
Nie da się też 
wszystkiego skutkami wojny wytłumaczyć: Argentyna nie była przecież żadnym 
frontem 
wojennym, a opozycjonistów wywożono tam samolotami nad Atlantyk i z pokładu 
strącano 
do wody. Światowe środki masowego przekazu przyzwyczajają nas — niechcący może — 
do 
tego, że morderstwa i masowe rzezie są właściwie konstytutywną składową częścią 
pochodu 
cywilizacji ziemskiej. Raz się morduje tych, a kiedy indziej tamtych; właściwie 
nie jest 
istotne, kto kogo, ważne, że ludzie mordują ludzi. Media nie czynią tego, moim 
zdaniem, z 
roz—mysłu ani wyłącznie z pogoni za sensacją; wypływają przecież wciąż nowe 
dokumenty, 
pojawiają się nieznane relacje. Ten nierozmyślnie wywołany krwawy potop musi 
jednak na 
ludzi, zwłaszcza młodych, wpływać niekorzystnie, sprawia bowiem wrażenie, że 
chodzi o 
rzecz zwyczajną. W ogóle zabójstwo pojedyncze i zbiorowe okazuje się w telewizji 
czynnością bardzo prostą — wystarczy pociągnąć za cyngiel.
Jeśli patrzeć od tej strony na historyczny pochód ludzkości, to trudno dostrzec 
postępujące 
jej umoralnienie, choć nie ma może dziś takiej ostentacji jak w starożytności, 
gdy wozy 
zapełnione odciętymi członkami pokonanych wieziono w orszakach triumfalnych. 
Kiedy się 
jednak widzi buldożery, które spychają ogromne masy zwłok do zbiorowych grobów, 
trzeba 
dojść do przekonania, że zmieniła się jedynie technologia zbrodni. Jest to 
konstatacja 
prawdziwie ponura.
Równocześnie przypadek Schindlera, o którym Spielberg zrobił film, nie był 
zupełnym 
wyjątkiem, byli i inni Niemcy, którzy z powodów po części pekuniarnych, 
interesownych, 
„swoich” Żydów starali się zachować. Za niemieckiej okupacji Lwowa zatrudniony 
byłem w 
warsztatach samochodowych i pamiętam, że kierownictwo warsztatów podejmowało 
próby, 
by Żydów, którzy tam pracowali, uratować — nie z jakichś wyższych humanitarnych 
pobudek, ale ze względu na dobro firmy. Później jednak SS–owiec o pięknym 
nazwisku 
Tannhauser wytłumaczył właścicielowi, że polityka ma pierwszeństwo przed 
gospodarką. 
Różne więc tu motywy działały.
Czytałem o demonstracjach polskich skinów, którym się ciągle wydaje, że Żydzi i 
Niemcy 
to nasi główni wrogowie. Żydów na pewno nie musimy się. bać, jeśli zaś chodzi o 
Niemców, 
to mniej bym się ich obawiał aniżeli nieobliczalności losu Federacji Rosyjskiej. 
Nie 
podejrzewam wcale, by Rosja chciała nas napaść, ale znajduje się ona w stanie 
daleko 
posuniętej nierównowagi i wszystko ma rzekomo zależeć od tego, czy tych pięć by–
passów 
Jelcyna dobrze się przyjmie. Polityczny los ogromnego kraju naprawdę nie tylko i 
nie 
głównie od tego zależy. My zaś powinniśmy możliwie najlepiej orientować się w 
tym świecie 
i próbować rozpoznać autentycznych, nie zmyślonych wrogów.
IRYTACJE I SATYSFAKCJE
Nabyłem w księgarni Znaku książkę zmarłego już byłego feldmarszałka Rzeszy 
Alberta 
Kesselringa Żołnierz do końca i czytałem ją z rosnącą irytacją, wywołaną 
nadzwyczajnym 
jego zadowoleniem z honorowej postawy niepokalanego Wehrmachtu. Kesselring stał 
najpierw na czele floty powietrznej, która m.in. zaatakowała Polskę i niszczyła 
Warszawę, 
następnie działał na froncie włoskim, gdzie bardzo surowo rozprawiał się z tak 
zwanymi 
bandytami — Niemcy inaczej nie nazywali partyzantów. Potem Niemcy poniekąd 
przegrali 
wojnę i wtedy on się dostał w łapy humanistów, jakimi się okazali alianci 
zachodni.
Wehrmacht, cofając się przed nawałą rosyjsko—sowiecką, rozpaczliwie usiłował 
przedostać się poza linię Łaby, żeby pójść do luksusowej, wybornej i smakowicie 
zaprawionej wszelkimi rozkoszami, także żywnościowymi, niewoli amerykańskiej. 
Była to 
ucieczka przed zemstą, co tu dużo gadać, bo niezależnie od tego, jak przykry był 
dla ludów 
pod władzą sowiecką tak zwany socjalizm, zbrodnie niemieckie w Rosji pozostają 
strasznym 
faktem. A Kesselring miał doskonałe samopoczucie i dosyć go oburzało, że jeden z 
oficerów 
amerykańskich, prawdopodobnie pochodzenia żydowskiego, nie odnosił się do niego 
z 
należytym szacunkiem, nie walił w dach i nie szanował go tak, jak on by sobie 
tego życzył.
Równocześnie czytałem o wystawie „Wojna totalna. Zbrodnie Wehrmachtu 1941–1944”, 
która teraz porusza się po Niemczech. Objechała już 16 większych miast, ale 
dopiero w 
Monachium rozpoczęły się poważne utarczki z konceptualną i rzeczową jej 
zawartością. 
Wymowa całości jest jednoznaczna: powiększone gigantyczne fotografie pokazują 
żołnierzy 
Wehrmachtu — doskonale widać, że to nie żadne SS ani nawet żandarmeria polowa, 
tylko 
najzwyczajniejsi piechurzy — jak rozstrzeliwują albo wieszają masowo ludność 
krajów 
okupowanych, głównie Żydów, ale nie tylko. Protestowanie przeciw publikacji 
faktów — na 
przykład, że stół ma cztery nogi, a Wehrmacht rozstrzeliwał ludność cywilną — 
wydaje mi 
się niewłaściwe; zawsze sądziłem, że dżentelmeni nie dyskutują z faktami. 
Niemiecki instytut 
badania opinii publicznej stwierdził, że starsze roczniki są wspomnianej 
wystawie bardziej 
przeciwne, roczniki młodsze chcą ją obejrzeć, bo chcą wiedzieć, co robili 
podczas wojny 
dziadek, tatuś, wujcio i stryjek. Tych roczników nie można przecież obarczać 
jakąkolwiek 
odpowiedzialnością, należy natomiast uszanować ich naturalną chęć poznania 
najnowszej 
historii Niemiec.
Niesamowita była zawsze dla mnie chyżość, z jaką naród niemiecki przejął od 
aliantów 
wszystkie wytyczne co do tworzenia demokracji i do dziś je pielęgnuje. Czasem 
tylko 
pojawiają się neonazistowskie wybryki, trochę jak w tak zwanej zdrapce — gdy się 
warstwę 
wierzchnią zeskrobie, to pod spodem ukazują się litery krwawe: mane, thekel, 
upharsim…
Rozumiem i podzielam, ze względu na wolność słowa, stanowisko wydawcy, który 
opublikował Kesselringa. Rozumiem też skwapliwość w wydawaniu u nas tego rodzaju 
książek. Dysponowaliśmy dotąd znaczną liczbą pozycji z dziedziny militariów, 
które były 
summis auspiciis sowieckiego stanowiska publikowane w PRL, i z całokształtu tych 
lektur 
uzyskuje się cokolwiek skrzywiony obraz przeszłości. Nie należy jednak popadać w 
drugą 
skrajność: w „Tygodniku” pan Pilch napisał już o Davidzie Irvingu, którego ja 
uważam za 
dziwne monstrum na niwie hitlerologii, zwłaszcza że literatura z tej dziedziny — 
Haffner, 
Fest, Bullock — to jest ogromna biblioteka. A pamiętnikom Kesselringa należał 
się aneks w 
postaci posłowia jakiegoś polskiego historyka, znawcy militariów, żeby postawić 
rozmaite 
kropki nad „i”. Podobne rzeczy nie powinny iść tak zupełnie bez komentarza, bo 
potem się 
okazuje, że w AK byliśmy bandytami. Mnie to osobiście obraża. Nie ma zwyczaju, 
by 
uchodziło bezkarnie nazywanie bandytami na przykład francuskiego ruchu oporu.
Niedawno toczył się w Niemczech spór, w którym starli się historycy, jak Ernst 
Nolte, z 
innymi historykami i niehistorykami, jak Jurgen Habermas. Nolte był wyrazicielem 
koncepcji 
dosyć rozplenionej, wedle której wojna Hitlera na Wschodzie miała charakter 
prewencyjny i 
zaledwie o kilka tygodni wyprzedziła planowaną napaść Sowietów na Niemcy. 
Zauważyłem 
wtedy, że obie strony sporu — i zwolennicy teorii wojny prewencyjnej, i ci, 
którzy mówili, że 
była to zwykła i niczym nie usprawiedliwiona napaść na Sowiety uznawane za 
kolosa na 
glinianych nogach — w ogóle nie wspominają jednym choćby słowem o wcześniejszej 
kampanii polskiej, a o tym, by Polska szykowała się do napaści na Niemcy, tylko 
chory 
umysłowo mógł roić. Zmiecenie Polski z mapy Europy było dla uczestników sporu 
czymś w 
rodzaju strząśnięcia okruszków ze stołu. Nie uważam Polski za pępek świata, ale 
podobne 
stanowisko nadzwyczaj mnie wzburzyło.
In merito samego sporu ja się wypowiadać nie zamierzam, jest to rzecz na solidną 
rozprawę. Wiem tyle, że w Galicji Wschodniej, w okolicy Lwowa, na samym początku 
wojny 
nastąpiła rzeczywiście duża koncentracja sowieckich jednostek zmotoryzowanych i 
pancernych i dlatego może w 1941 roku kotłowanina wojenna trwała tam stosunkowo 
długo 
jak na impet niemieckiego natarcia. Wydaje się jednak wątpliwe, by strona 
sowiecka 
szykowała się do ataku, bo, jak wiadomo, Stalin niemiecką napaścią został 
kompletnie 
zaskoczony i w pierwszych dniach kampanii właściwie załamał się psychicznie. 
Mnie ta 
historia ciekawi niejako osobiście, jako że życiorysowo zostałem w nią wmieszany 
i zawsze 
zbierałem ile tylko mogłem na jej temat materiałów, co jakiś czas do problemu 
wracając. A 
czytając o tak pięknie przez Irvinga opiewanym Hitlerze, jak siedział w bunkrze 
Kancelarii 
Rzeszy pod gradem piguł, z pewnym zadowoleniem — wiem, że to brzydko z mojej 
strony — 
myślałem o tym, że jakaś polska jednostka bojowa też się tam wtedy znalazła i 
trochę 
Niemcom przyłożyła.
PLAMY NA KAMIZELCE
Były takie piękne czasy, kiedy uważało się powszechnie, że do najzacniejszych i 
najuczciwszych państw na naszym globie należą Szwajcaria i Szwecja, które od 
bardzo 
dawna nie miały żadnych wojowniczych zapędów i rządziły się pokojowo. Mówiono 
nawet, 
że w Szwecji można zostawić na kolejowym peronie walizkę, a po powrocie podjąć 
ją bez 
szwanku. A tu naraz się „okazuje, że Szwajcaria, a po części też i Szwecja 
korzystały w 
koszmarny sposób ze złota, ukradzionego przez hitlerowców albo złożonego w 
bankach przez 
ofiary nazizmu. W „Spieglu” zreprodukowano ogłoszenie z jednego ze szwajcarskich 
pism: 
„Jeśli boli cię ząb z hitlerowskiego złota, połknij pastylkę”, widziałem też 
fotografię dwóch 
ogromnych skrzyń wypełnionych ślubnymi obrączkami ludzi zamordowanych w obozach 
zagłady.
Szwajcarzy ze zrozumiałych względów bronią swej bezkarności rękami i nogami. 
Ambasador szwajcarski w Stanach Zjednoczonych zmuszony był jednak złożyć urząd 
po 
bardzo długim stażu dyplomatycznym, bo nastąpił przeciek jego poufnej i 
skandalicznie 
brzmiącej opinii przesłanej do kraju. Jakiś też pracownik szwajcarskiego banku 
odnalazł 
większą ilość papierów, związanych ze starymi operacjami finansowymi i 
przeznaczonych do 
przemiału, co być może zahacza o wspomniane konta. Krótko mówiąc: nie wiem, czy 
w tym 
przypadku sprawdza się znane powiedzenie, że Pan Bóg nierychliwy, ale 
sprawiedliwy, czy 
też wystarczy sięgnąć po porzekadło bardziej świeckie, że prawda jak oliwa… 
Czasem mija 
dziesięć, dwadzieścia lat albo nawet pół wieku, ale w końcu ta prawda, 
pokonawszy wszelkie 
mozoły, wypływa na wierzch.
Chodzi nie tylko o depozyty ofiar Holocaustu, których Szwajcarzy nigdy 
spadkobiercom 
nie oddali. Łupów wojennych, rabowanych we wszystkich niemal okupowanych krajach 
— 
tylko Polacy zdołali wywieźć większą część swego skarbu — hitlerowcy używali do 
finansowania wszechstronnej i wielostronnej ekspansji wojennej, i do tego 
właśnie 
zamieszana została Szwecja. Niemcy skrwawionym złotem płacili za rudę szwedzką i 
ktoś 
wyliczył, że gdyby Szwecja zastopowała ten handel, wtedy Niemcy już w 1943 roku 
znalazłyby się w niezmiernie ciężkiej sytuacji bez odpowiednich dostaw 
surowcowych.
Przykładanie miar wyłącznie moralnych wydaje się niewystarczające. Władysław 
Bartoszewski bierze udział w komisji, która ma sprawę złota w Szwajcarii badać. 
Przeczytałem już także, że prezydent Izraela Weizmann odwołał wizytę w 
Szwajcarii i że nie 
ma to ze wspomnianym skandalem najmniejszego związku. W znanym żargonie 
dyplomatycznym tak kategoryczne zapieranie się, że coś z czymś nie ma nic 
wspólnego, 
oznacza zazwyczaj, że ma wspólnego bardzo wiele… Tak czy inaczej, sprawa cuchnie 
i rzuca 
ponury cień na kraje uważane dotąd za nadzwyczaj zacne. Muszę powiedzieć, że i 
dla mojej 
prywatnej osoby było to nieprzyjemne doświadczenie, choć nie jestem kontami 
bezpośrednio 
zainteresowany, bo to, co mojej czy mojej żony rodzinie podczas wojny zostało 
zagrabione, 
na pewno się do Szwajcarii nie dostało.
Trwają teraz szalone targi: organizacje żydowskie, a także amerykański senator 
D’Amato 
twierdzą, że chodzi o około siedmiu miliardów dolarów, Szwajcarzy przyznają się 
do 
piętnastej czy dwudziestej cząstki tej sumy. Nie jestem ekonomistą, na historii 
się nie znam, 
więc nie wiem, czy prawdą jest to, co mi ktoś powiedział: że Szwajcaria w 
okresie 
międzywojennym miała wprawdzie rozwiniętą bankowość, ale nie należała do 
czołówki 
państw szczególnie bogatych, natomiast na straszliwych zmaganiach wojennych i 
także na 
Holocauście znacznie się wzbogaciła. Jej karta wojenna już i przedtem zresztą 
była 
niechlubna: władze szwajcarskie starały się nie wpuszczać do kraju uchodźców, 
robiąc im 
najróżniejsze wstręty.
Pomyślałem sobie, że i ludzie, którzy — zwłaszcza we Francji — starali się 
wmówić 
światu i sobie samym, że lepiej jest gdzie indziej, że sprawiedliwość oraz 
szlachetna 
uczciwość społeczna panują na przykład w Chinach Mao Tse–tunga, nie byli 
motywowani 
wyłącznie obłąkańczymi i szalonymi koncepcjami. Chcieli tylko bardzo, by gdzieś 
na kuli 
ziemskiej znaleźć miejsce zacne, sprawiedliwe i uczciwe, a ponieważ u nich w 
domu było 
inaczej, umieścili swój kraj marzeń jak najdalej, nie zauważając, że panuje tam 
okrutna 
dyktatura. Jeszcze Sartre twierdził, że może i istnieją w Rosji jakieś obozy 
koncentracyjne, 
ale lepiej o nich nie mówić, bo to zabójcze dla wzniosłej idei ulepszonego 
świata ludzkiego.
Wszystkie bańki mydlane, koniec końców, pękają — morał wskazujący na to, że 
Włodzimierz Uljanow, zwany pospolicie, nie wiem czemu, Leninem, miał rację 
mówiąc, że 
należy ufać, ale też i kontrolować. Duch bogini sprawiedliwości powienien się 
unosić nad 
absolutnie wszystkimi państwami tego świata. A poza tym zawszeć to jednak lepiej 
być w 
sytuacji ograbionego niż grabiącego, ponieważ ograbiony ma przynajmniej, jak to 
Niemcy 
mówią, czystą kamizelkę, a grabiący prędzej czy później dowiaduje się, że na 
jego pięknej 
szacie widać plamy, czasami nawet krwawe.
ETYCZNE DYLEMATY
Chyba ze dwadzieścia lat temu znalazłem w niemieckich periodykach wiadomość, że 
podczas II wojny światowej, w latach największych zwycięstw i osiągnięć 
wojennych 
Wehrmachtu, pewien chłop w katolickiej Bawarii, kiedy przyszła na niego kolej 
poboru, 
odmówił włożenia na siebie munduru, a jako motywację podał, że uważa Wehrmacht 
za 
organizację zbrodniczą. Po łagodniejszych reprymendach i represjach wsadzono go 
do 
więzienia i wymierzono karę najwyższą — ścięcie toporem. Nie tylko otoczenie, 
nie tylko 
rodzina i najbliżsi, ale nawet jego proboszcz tłumaczyli mu, że nie może 
postępować tak, jak 
nikt z jego rodaków nie postępuje, że przecież obowiązany jest jako Niemiec 
służyć w armii, 
on jednak okazał zdumiewającą odporność na wszystkie argumenty i przypłacił to 
śmiercią.
Zastanawiałem się wtedy, jak należy takiego szaleńca Bożego oceniać, jak tego 
rodzaju 
heroiczną manifestację kwalifikować — manifestację, którą wtedy oczywiście 
całkowicie 
przemilczano i dopiero dziesiątki lat później ujawniono. Jak ją etycznie 
wartościować? To nie 
jest prosta sprawa. A przypomniałem sobie tamte lektury, ponieważ przeczytałem w 
„Heraldzie” o sprawie innej, również bardzo trudno poddającej się etycznym 
osądom. Pewien 
Amerykanin niemieckiego pochodzenia był pół–Żydem, a równocześnie podczas wojny 
służył w Wehrmachcie. Autor, który tę historię odkrył, tak się nią zafascynował, 
że udał się w 
podróż do Niemiec i tam zebrał dokumentację, którą wydaje w książce, obejmującą 
niewiarygodną liczbę około czterech tysięcy Żydów, pół–Żydów i ćwierć–Żydów, 
którzy 
także w Wehrmachcie służyli.
Znajdowali się wśród nich oficerowie, nawet generałowie, wielokrotnie 
odznaczani; jeden 
z najwyższych dowódców lotnictwa niemieckiego, Milch, miał ojca Żyda i sytuacja 
jego była 
z tego tytułu bardzo delikatna, ale pomógł mu Goering, fałszując jego papiery w 
punkcie 
dotyczącym pochodzenia. Mówiło się, że i Heydrich był pochodzenia żydowskiego i 
że w 
pojedynczych przypadkach, jeśli dany człowiek był szczególnie użyteczny, władze 
hitlerowskie okazywały swoistą tolerancję, a nawet w pewnym sensie to lubiły, bo 
niewłaściwe pochodzenie tworzyło rodzaj skrytej dźwigni, którą można było ofiarę 
przymuszać do posłuszeństwa, gdyby objawiła skłonność do politycznej dewiacji…
Sprawę niearyjskich bojowników w Wehrmachcie przedstawiono potem pewnemu 
mądremu rabinowi w Stanach Zjednoczonych, by się wypowiedział co do etycznych 
aspektów sytuacji, która dla tych ludzi bywała przeraźliwa. Oni bowiem 
znajdowali się na 
frontach, a ich rodziny w tym samym czasie jechały do obozów zagłady, na śmierć 
w 
komorach gazowych. Wspomniany rabin miał się w ten sposób wypowiedzieć: jeśli 
ktoś w 
takiej sytuacji działał tak, jak działał, ażeby uratować swoje życie, bo 
ujawnienie pochodzenia 
groziło mu śmiercią — wtedy jego postępowanie jest wybaczalne. Gdyby natomiast 
czerpał z 
tego jakiekolwiek dodatkowe korzyści, ponad ocalenie nagiej egzystencji — rzecz 
byłaby 
naganna, ale wyrok w każdym przypadku musiałby zapadać indywidualnie.
Praktyczna etyka zostaje tu poddana testom na jednostkową sprawność działania, 
chodzi 
bowiem o przypadki nadzwyczaj kontrowersyjne. Kiedy sobie wyobrażę, że ktoś może 
walczyć za i o sprawę Hitlera, podczas kiedy jego rodzina równocześnie jest 
mordowana — 
to mi się wydaje bardziej niż dziwaczne, to jest po prostu makabryczne. Nie tak 
dawno 
pokazywano film Agnieszki Holland o młodym Żydzie, który, ukrywając swą 
prawdziwą 
tożsamość, walczy w Wehrmachcie i uczy się w szkole Hitlerjugend. Myślałem 
zrazu, że 
chodzi o postać całkowicie wymyśloną, i ze zdumieniem się dowiedziałem, że jest 
inaczej, 
nadal jednak sądziłem, że to przypadek wyjątkowy. Dlatego artykuł w „Heraldzie” 
tak mnie 
zaskoczył, a przedstawione w nim fakty wydały mi się warte uwagi z etycznego 
punktu 
widzenia. Sam zresztą bohaterów owej historii ani nie pochwalam, ani nie 
potępiam — relata 
refero.
SPODECZKI I FILIŻANKI
Włączyłem kiedyś telewizor, niemieckiego telesatelitę, i patrzę, a tu różni 
ludzie 
opowiadają o wygnaniu Niemców z naszych obecnie Prus Wschodnich. Okazuje się, że 
w 
Niemczech — nie wiem dokładnie gdzie, bo wpadłem w środek tego programu — jest 
Ostpreussisches Museum, a w nim obejrzeć można nie tylko okazy tamtejszej 
zwierzyny, lecz 
także postacie mężczyzn, kobiet i dzieci w strojach tradycyjnych, olbrzymie 
fotografie 
długich kolumn uciekinierów, zimą z ‘44 na ‘45, są nawet stare pudła i walizki, 
rozmaite 
zaświadczenia, czyli tak zwane Urkunden, filiżanki i miski porcelanowe, i 
obrazki ze ściany 
zdjęte — ale Hitlera na żadnym obrazku nie zobaczyłem… W projekcję wcięty został 
obraz 
żywego i znanego mi osobiście, bardzo przyzwoitego niemieckiego pisarza 
Siegfrieda Lenza, 
który opowiadał o ucieczce i wypędzeniu, i o tym — znam to z doświadczenia — że 
ludzie w 
panice bardzo często zabierali rzeczy najniepotrzebniejsze.
Telewizyjny ów program skojarzył mi się nawet nie tyle z moim własnym losem, 
choć 
dostatecznie koszmarnym tak za Sowietów, jak za Niemców (rodzice moi stracili 
wtedy 
absolutnie wszystko i musieliśmy w Krakowie zaczynać od zera), ile z wojennymi 
opowieściami mojej żony i jej siostry. Ojciec ich był dyrektorem dóbr 
Lanckorońskich w 
Jagielnicy, na wschodzie, i by uniknąć wywiezienia na Sybir, cała rodzina 
uciekła. Matka 
weszła do pokoju i powiedziała, że każda z nich może wziąć sobie jedną zabawkę, 
po czym, 
tak jak stali, opuścili dom. Przeszli na stronę niemiecką, tam zaś ciepłym i 
ogrzanym 
pociągiem zawieziono ich wprost do obozu, w którym szalały rozmaite epidemie — 
szkarlatyny, cholery i nie wiadomo jeszcze jakie. Szwagierka moja, mająca wtedy 
bodaj 
dziesięć lat, trafiła do niemieckiego szpitala i gdyby jej ojciec stamtąd nie 
wyniósł, 
przekupiwszy niemieckich lekarzy, to by wkrótce umarła. Trupy dzieci polskich 
układano tam 
w wysokie stosy, wokół których kręcili się rodzice, wypatrując, czy własnych 
dzieci nie 
znajdą. Kiedy zaś z obozu wyjść się im udało i ojciec wziął niewielki majątek w 
dzierżawę, 
przyszedł wkrótce front sowiecki i trzeba było uciekać raz jeszcze.
Podziwiając pieczołowitość, z jaką we Wschodniopruskim Muzeum rozmaite 
spodeczki, 
miseczki, lalki i wózki przechowano — w osobnej sali jest nawet tusza dzika, 
jest biały lis, 
jest żubr, są łosie — pomyślałem, że Niemcy, mając odpowiednie środki, starają 
się 
zagospodarować przynajmniej pamięć młodych pokoleń. Całe klasy szkolne 
prowadzone są 
do tego muzeum, aby obejrzeć mogły dawną niemiecką ziemię — choć na razie nikt 
im 
jeszcze nie mówi, że my, Niemcy, na te tereny wrócimy. Robi się to w sposób, 
powiedziałbym, przemyślny i łagodny — o Krzyżakach na przykład niewiele się 
mówi, 
ziemia była niemiecka i koniec, słowo takie jak Drang nach Osten nie pada. 
Chodzi jednak o 
to, żeby wiedzieć i pamiętać — podczas kiedy nic mi nie wiadomo o analogicznych 
muzeach 
przedstawiających długie wieki polskiego Wilna, polskiego Lwowa i całych w ogóle 
obszarów poza tak zwaną linią Curzona u wschodniej ściany. Mamy, owszem, 
Towarzystwo 
Przyjaciół Lwowa, ale ono, po pierwsze, nie ma pieniędzy, po drugie, nie ma 
pieniędzy i, po 
trzecie — też nie ma pieniędzy.
Muszę zresztą przyznać, że część tylko wspomnianego . programu obejrzałem; po 
jakimś 
czasie, gdy wszystko nadto już stało się pieczołowite i ugłaskane, zwłaszcza w 
zestawieniu ze 
wspomnieniami kobiecej części mej rodziny, diabli mnie wzięli na koszmarną 
niemiecką 
jednostronność. Nasze polskie tułania się wydają mi się nieporównywalne, choć 
oczywiście 
licytowanie się nieszczęściami jest moralnie nieco wątpliwe, a nawet naganne. 
Trzeba jednak 
przypomnieć, że to Niemcy sami odepchnęli żelazną kulę historycznego wahadła 
daleko na 
wschód, aż do Stalingradu i Moskwy, i później ona, wracając, łomotała ich i 
zmuszała do 
ucieczki. To naprawdę nie jest obojętne, kto zaczął… Tymczasem słuchając 
niemieckich 
żalów, mógłby ktoś pomyśleć, że naród ten uciekał przed najazdem Marsjan, którzy 
napadli 
nań zupełnie bez dania racji. A przecież była to wypadkowa zmagania dwóch 
potężnych 
bloków i jeden z nich przegrał. Vae victis, niestety — zawsze tak było.
Głosy panów takich jak Hupka, Czaja czy Koschyk, co wyciągali rozmaite 
niemieckie do 
nas pretensje, trochę zresztą przycichły, Niemcy bardziej mają dziś na pieńku z 
Czechami w 
kwestii Sudetów. Te sprawy znajdują się jednak wciąż w fazie, powiedziałbym, 
tlenia się, jak 
to się czasem dzieje na torfowiskach, gdzie ogień ukryty przerzuca się pod 
powierzchnią o 
setki metrów i bardzo trudno doczekać całkowitego spopielenia i wygaśnięcia 
rozpalonego 
raz ogniska.
Zarzewie istnieje, aczkolwiek utajone, i byłem zdziwiony, że gdy na łamach 
„Wyborczej” 
Jan Nowak–Jeziorański dyskutował z Giedroyciem, a potem ze Szczypiorskim i 
Marcinem 
Królem, wszyscy mówili tylko o niebezpieczeństwie rosyjskim, podczas kiedy ja 
uważam, że 
wyborne stosunki z Niemcami będziemy mieli tak długo, jak długo Kohl pozostanie 
kanclerzem. To jest wytrawny polityk, nie powiem, że nadto rozkochany w Polsce, 
ale 
rozumiejący, że lepiej dla Niemiec, by to Polska raczej była przedmurzem Paktu 
Północnoatlantyckiego na wschodzie. Co jednak stanie się po jego odejściu — nie 
wiadomo. 
Zmiany w polityce zachodzą czasem nagle, o czym najlepiej świadczą ostatnie 
wypadki w 
Izraelu, gdzie po Rabinie i Peresie pojawił się Beniamin Netanjahu, człowiek o 
zupełnie innej 
orientacji, do którego nikt wśród Arabów nie ma specjalnego zaufania. Kolumniści 
amerykańscy twierdzą nawet, że nie tylko obóz pokojowy w Izraelu przegrał, ale i 
nadwerężone zostało przymierze izraelsko–amerykańskie. Ja zresztą, jako 
czarnowidz, w 
trwały pokój ani na Bliskim Wschodzie, ani na Bałkanach, ani w Czeczenii 
niestety nie 
wierzę.
JUBILEUSZ I SPRAWY PUBLICZNE
Chciałbym za pośrednictwem „Tygodnika” wyrazić podziękowanie za rozmaite dary i 
pisma, związane z moimi siedemdziesiątymi piątymi urodzinami. Wyliczenie 
dokładniejsze 
nie jest możliwe, bo było tego bardzo wiele: także od władz państwowych Polski, 
Niemiec, 
ale i Rosji. Dziękuję panu Leszkowi Balcerowiczowi, przewodniczącemu Unii 
Wolności; 
mito mi było, że pamiętała o mnie Politechnika Wrocławska, która mi kiedyś 
nadała doktorat 
honoris causa. Szczególnie dziękuję wymierającym już niestety lwowiakom; 
dostałem od 
nich kilka cennych w sensie moralnym pamiątek, takich jak na przykład brązowy 
herb 
Lwowa z napisem znanym, „Leopolis semper fidelis”, albo przedwojenne — i to 
sprzed 
pierwszej wojny światowej! — kolorowe fotografie Lwowa. Jest na nich plac Ducha 
Świętego, gdzie jeszcze wtedy nie stał kiosk Kawurasa, w którym chałwę kupowałem 
po 
drodze do II Gimnazjum, i plac Mariacki… Odezwała się także polska redakcja 
radia we 
Lwowie, dziś ukraińskim.
Dodać tu muszę, że kiedy oglądałem poświęcony mi program, który się zaczynał we 
Lwowie, a kończył w Krakowie, z przerwą wiedeńską, to przy porównaniu widoku 
obecnego 
obu miast ogarnęło mnie uczucie zgrozy. Kraków stał się teraz małym Wiedniem, a 
Lwów — 
garnizonową mieściną imperium, położoną gdzieś, gdzie diabeł dobranoc mówi. Te 
bruki, te 
ulice, te mury — przeżycie było właściwie bolesne, choć oczywiście i 
wzruszające, ponieważ 
ekipa filmująca dostała się nawet do mieszkania moich rodziców przy 
Brajerowskiej 4 na 
drugim piętrze. Mieszkanie sześciopokojowe podzielono na tak zwane kwartiry. Pan 
w 
pomarańczowej koszuli, który po kamienicy ekipę oprowadzał, mówił po
rosyjsku; rzecz dla mnie zdumiewająca, jako że Lwów za mej pamięci stanowił 
siedzibę 
bardzo silnej reprezentacji ukraińskiego ruchu nacjonalistycznego i trzeba było 
sześćdziesięciu lat sowieckiej władzy, by to przydławić.
Nigdy dawniej nie przypuszczałem, że dożyję takiego jubileuszu. Kiedy człowiek 
jest 
młody, nigdy o swej starości nie myśli i wyobrazić jej sobie nie potrafi. 
Czytałem, co Jerzy 
Jarzębski napisał niedawno w „Odrze” o pierwszej, brulionowej wersji Operetki 
Gombrowicza. Dziwne odkrycie Gombrowicza tak bym złośliwie streścił: człowiek 
najpierw 
jest młody, a potem stary — nigdy na odwrót! — i duch jego, zamieszkały w 
starzejącym się 
ciele, przeciw temu starzeniu buntuje się, nie życzy go sobie i jak może, tak 
się stara 
sprzeciwiać, co daje nikłe rezultaty.
Z jubileuszowej okazji było wielu chętnych rozmowy ze mną, zwłaszcza z obszaru 
Niemiec. Wśród telewizyjnych zespołów zapowiedział się też zespół telewizji 
„Spiegla” i 
prosił o rozmowę o wypędzonych, „Vertriebene”. Powiedziałem, że ja też zostałem 
z mojego 
miasta wypędzony, i po kilku dniach oni z rozmowy zrezygnowali; być może, 
zrównanie 
statusu wypędzonego Polaka z wypędzonym Niemcem nie bardzo im odpowiadało. 
Widziałem niedawno spotkanie prezydenta Herzoga z Niemcami z Sudetów i z naszych 
obecnie Prus Wschodnich i Ziem Zachodnich. Kiedy Herzog mówił o nienaruszalności 
granicy na Odrze i Nysie, rozległy się buczenia i wrzaski. Herzog, który jest 
bardzo 
przyzwoitym i stanowczym człowiekiem, zdenerwował się i zaczął z tymi 
krzykaczami 
polemizować, a pierwsze rzędy, gdzie siedzieli zaproszeni goście, ich 
zaklaskały. Pomyślałem 
sobie jednak wtedy, że ani Herzog, ani Kohl, ani cała ta ekipa, która z nami 
zawierała układ o 
przyjaźni, nie są wieczni i że my musimy interesować się bardziej tym, co się 
wokół dzieje i 
dbać o naszą suwerenność, nie tylko w gębie, ale naprawdę. Powiedziałem to 
pewnej pani z 
programu III Polskiego Radia, która przyszła do mnie w urodziny: wydawało mi się 
ważniejsze mówić o sprawach publicznych niż o sobie, bo ja w końcu nie jestem 
taki 
strasznie ważny.
Sprawa jest delikatna i trudna. Dążymy i do NATO, i do Unii Europejskiej; 
nabyłem 
jednak ostatni, wrześniowo–październikowy numer miesięcznika „Foreign Affairs” i 
tam 
znalazłem artykuły ludzi kompetentnych — w przeciwieństwie do mnie — w 
problematyce 
ekonomicznej, które zmniejszyły moje parcie, by się do Unii włączyć. Chodzi 
zwłaszcza o 
unię monetarną. Zarówno George Soros, jak i pan Dornbusch bardzo krytycznie 
odnieśli się 
do tego pomysłu. Życzą go sobie biurokraci w Maastricht, jako tako godzą się nań 
Niemcy z 
Francuzami, ale inne narody Europy Zachodniej — już nie bardzo. Wszystko na to 
wskazuje, 
że nawet jeśli wprowadzi się jedną walutę, to wcale nie będzie ona miała 
jednakowej siły 
kupna we wszystkich krajach. Powstać może w ten sposób fikcja, która stanie się 
przeszkodą 
w skutecznym funkcjonowaniu całej Unii.
Obaj autorzy napisali i to, co ja sobie już od dłuższego czasu myślałem — że 
NATO 
strasznie się skompromitowała w konflikcie jugosłowiańskim. Jest rzeczą fatalną, 
że 
zbrodniarze., tacy jak Ratko Mladič, jak Karadžič, a nawet i sam Milošević, 
wychodzą z 
wojny z nie skrzywionym włosem na głowie, mimo całego tupania i krzyków 
międzynarodowej opinii. Teraz też okazało się, że z chwilą, kiedy trzeba coś 
robić nie na 
papierze i Clinton zdecydował, że Stany Zjednoczone odpowiedzą na ogień Saddama 
Husajna 
ogniem Tomahawków, to Francja zaraz się odłączyła, choć Anglia stanęła po 
stronie Ameryki 
— taka ta Unia krucha.
Nie całkiem jest niestety tak, że pacta sunt servanda i że jak się już zawrze 
unię, to 
gwoździami na wieki do ustabilizowanej Europy Zachodniej będziemy przybici. 
Wszystko 
jest chybotliwe i potrafi się niespodzianie gibać. Dla Polski wypływa z tego 
sumaryczna 
nauka, że trzeba patrzeć na to, co się dzieje w krajach ościennych, nie tylko za 
wschodnią 
granicą, bo nigdy do końca nie wiadomo, skąd przyjdzie zagrożenie. Jedno też dla 
mnie 
wątpliwości nie ulega — że z Ukrainą koniecznie powinniśmy utrzymywać dobre 
stosunki, na 
tyle, na ile się da. Taka jest wypadkowa dziejów, taka jest konieczność i za 
istotną chlubę 
marszałka Piłsudskiego uznać trzeba, że on to zrozumiał już w latach 
dwudziestych.
VI 
BURZLIWA POGODA
BEZBRONNI I BEZWOLNI
Uderza mnie wciąż na nowo bezbronność ziemskiej cywilizacji wobec przerozmaitych 
klęsk żywiołowych. Z jednej strony jesteśmy niezwykle rozpędzeni technologicznie 
— 
Niemcy wymyślają jakieś magnetyczne pojazdy na szynach, wszyscy wybierają się do 
Kosmosu (co prawda, statki kosmiczne przewracają się przy okazji i to kosztuje 
towarzystwa 
ubezpieczeniowe setki milionów dolarów), wysyła się rakiety, które mają dotrzeć 
do 
szczeliny Cassiniego w pierścieniach Saturna, sonda Galileusz doleciała do 
Jowisza, ale z 
drugiej strony jesteśmy my, ludzie, całkowicie bezbronni, jeśli chodzi o kwestie 
klimatyczne 
czy żywioły takie jak trzęsienia ziemi. Znajdujemy się na cienkiej skorupie kuli 
ognistej, 
której energie starczyłyby na dziesiątki tysięcy, a nawet miliony lat 
funkcjonowania 
cywilizacji, ale nic z tego nie mamy, bo nie umiemy się do tych energii dobrać.
Dziwi właściwie bierna akceptacja tego kolosalnego rozziewu. Bezradnie oblicza 
się, jaka 
liczba ludzi zginie, gdy poziom oceanów się podniesie, bo w natłoku panującym na 
ziemi 
nieszczęśnicy mieszkający np. w Bangladeszu nie mają się dokąd wycofać. Dawno 
podejrzewałem, że Niemcy staną się wyspą dobrobytu obleganą przez nędzarzy i tak 
już dziś 
jest, a tych, którzy się na wyspę wślizgnęli, gospodarze wyrzucają.
Niepodobna oczywiście obliczyć, ile nieszczęść ma charakter czysto losowy i 
niezależny 
od działalności człowieka, jak wybuch Etny i Krakatau czy fale podmorskich 
trzęsień ziemi 
tsunami, ile zaś wywołują ludzie. W naszych latach załamała się optymistyczna, a 
nawet 
powiedziałbym — niemal o raj zatrącająca wizja, że mianowicie Shoah był tylko 
koszmarnym wyjątkiem od reguły, który wykracza poza ludzką historię i już się 
nie powtórzy. 
Cały szereg wypadków, które potem zaszły na świecie, ujawnił prawidłowość, 
dającą się w 
sposób zwięzły i okrutny tak wyrazić: im więcej nieszczęścia, im więcej trupów, 
im więcej 
biedy ludzie ludziom wyrządzą, tym bardziej sprawcy okazują się bezkarni. Tak 
jest przecież 
teraz na Bałkanach i wszyscy się z tym już pogodzili. Trybunał w Hadze siedzi 
wprawdzie i 
radzi, ale w gruncie rzeczy to niewiele pomaga.
Drugą sprawą piekącą, która wiąże się z powyższym w sposób bardziej luźny, jest 
oburzająca i bardzo naszą moralność — jeśli taką posiadamy — piekąca, cicha i 
bierna zgoda 
wielkich połaci społeczeństwa (nie tylko polskiego) na zniewolenie. Jeśli do 
zniewolenia 
dochodzi i jeśli nie przybiera ono tak straszliwych i ludobójczych form jak za 
hitleryzmu — 
większość się z nim godzi, a nawet potrafi później tęsknić za czasami, w których 
każdy 
poruszał się jak na szynach, kierując się zakazami i nakazami. Jednym słowem, 
powszechna 
ucieczka od wolności, od inicjatywy.
Ludzie bardzo nie lubią, choć może nie zdają sobie z tego sprawy, kiedy wolności 
jest za 
dużo. Próby implantowania demokracji w krajach, które jej nie znały, kończą się 
z reguły 
fatalnie. Przeszczep się nie przyjmuje, obywatele nie chcą się sami rządzić — 
starczy 
popatrzeć na Rosję, a właściwie, strach powiedzieć, starczy popatrzeć na Polskę. 
Tam zaś, 
gdzie się system demokratyczny przyjął — Anglia, Francja, Stany Zjednoczone — 
odnosi się 
z lektury miejscowej prasy wrażenie, że wprawdzie obywatele wkorzenili się w ten 
system i 
uważają, że jest dobry, ale równocześnie tkwi w nich półświadoma chęć 
odnalezienia silnego 
człowieka, który robiłby porządek. Na czym owa siła ma polegać i co ma być tym 
porządkiem — jest w najwyższym stopniu niejasne. Buchanan w Stanach wraz z jego 
okropną retoryką to przecież okropna taniocha. W porównaniu z mistrzostwem myśli 
poznawczej i naukowej, oparta na brutalnej walce polityka jest dziedziną 
wyjątkowej tandety.
KLIMATYCZNA RULETKA
Klimat dzisiejszy zaskakuje tych, co słyszeli o cieplarnianym efekcie — z jednej 
strony 
mamy ocieplenie, a z drugiej, oziębienie. W opowiadaniu, które niedawno w 
Niemczech 
wydrukowałem, pewien dobry człowiek tłumaczy, że im jest cieplej, tym jest 
zimniej… I to 
nie jest takie zupełnie szalone. 70 proc. powierzchni kuli ziemskiej zajmuje 
ocean, a tylko 30 
proc. lądy. Na półkuli północnej Prąd Zatokowy, czyli Golfsztrom, płynie od 
pomostu 
łączącego obie Ameryki, od Jukatanu, dochodzi na północ w okolice Islandii i 
Grenlandii, by 
tam się pogrążyć, i on właśnie utrzymuje na naszym półwyspie — bo Europa jest z 
punktu 
widzenia geograficznego półwyspem ogromnego eurazjatyckiego kontynentu — 
podwyższoną temperaturę. Zimne, suche masy powietrzne znad Syberii, wyże 
syberyjskie, są 
zatrzymywane przez przychodzące systemem antycyklonowym niże znad Atlantyku. Gdy 
się 
ten system ogrzewczy natury załamuje czy słabnie, wtedy cieplejsze niże nie mają 
szans 
przedostania się nad nasz kontynent, no i mamy śnieg na Akropolu, na Sycylii i 
Korsyce, nie 
mówiąc o północnych portach basenu śródziemnomorskiego i o setkach ludzi 
zamarzniętych 
na śmierć. System prądów w światowym oceanie jest w ogóle bardzo skomplikowany, 
a kiedy 
lodowce i tak zwane lądolody grenlandzkie czy antarktyczne topnieją, to się 
wyzwala duża 
ilość wody słodkiej. Woda słona jako cięższa opada na dno, ruch taśmociągu, 
czyli konwejera 
Golfsztromu, który daje ciepło Europie, zostaje zaburzony i wtedy właśnie 
spotykają nas 
rozmaite nieprzyjemności.
Czy to jest wahnięcie, które się w nadchodzących latach odwróci, czy też 
początek 
dłuższego trendu? W tej mierze, jak to zwykle bywa wśród naukowców, zdania są 
podzielone. Kłopot sprawia między innymi to, że oziębienie występuje na całej 
północnej 
półkuli, a na kontynencie amerykańskim nie tylko w obrębie Wielkich Jezior 
Kanadyjskich, 
ale nawet na Florydzie, do której bardzo rzadko dochodzą chłody i mrozy. Wielkie 
opady w 
Kalifornii spowodowały z kolei ogromne straty, rzędu 3–4 miliardów dolarów, a 
jeszcze do 
tego wszystkiego roczna liczba huraganów w Stanach Zjednoczonych wyraźnie się 
wzmogła. 
Silna perturbacja atmosferyczna ogarnia więc całą półkulę.
Na półkuli południowej wygląda to trochę inaczej. Od lądolodu antarktycznego 
odłączyła 
się kra o powierzchni wielu tysięcy kilometrów kwadratowych. Uczeni przyjmują, 
że gdyby 
lądolód ów miał się stopić — co zajmie oczywiście wiele lat — to poziom oceanów 
podniósłby się o sześć metrów, przynosząc wielkie niebezpieczeństwo dla całej 
linii 
brzegowej zarówno subkontynentu indyjskiego, zwłaszcza Bangladeszu, jak i Europy 
oraz 
wschodniego wybrzeża USA. Ale to są oczywiście tylko supozycje i domniemania.
Spotkałem się teraz z wynikami dosyć precyzyjnych badań, dotyczących historii 
klimatu 
na Ziemi na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu milionów lat; w badaniach tych 
uczestniczyli zarówno amerykańscy, jak i rosyjscy uczeni. Wychodzi na to mniej 
więcej, że 
wahania klimatyczne są natury stochastycznej, to znaczy odbywają się w pewnym 
przedziale 
zmienności, ale na podstawie tego, co było, nie można przewidzieć tego, co 
będzie. Mniej 
więcej jak w rulecie w Monte Carlo: oczywiście, wiemy, że nie może wygrać numer 
czterdzieści, bo takiego w ogóle nie ma, mamy tylko numery od zera do 
trzydziestu sześciu. 
Podobnie w przypadku klimatu: jest pewna strefa zmienności, wywołana olbrzymią 
liczbą 
współdziałających, a nieraz sprzecznych czynników. Na przykład w 1995 roku 
insolacja, 
czyli nasłonecznienie, gruntów ziemskich na kontynentach było wyższe o 0,4 
stopni Celsjusza 
rocznie od przeciętnej, natomiast w stratosferze było chłodniej niż normalnie. 
Są też 
zaburzenia występujące z częstotliwością rzędu stu i sześćdziesięciu tysięcy 
lat, wywołane z 
jednej strony tym, że orbita Ziemi nie tworzy idealnego koła, tylko jest 
troszeczkę eliptyczna, 
z drugiej tak zwaną precesją — Ziemia zachowuje się jak bąk pochylony osią w 
stosunku do 
ekliptyki ruchu, ale kąt nachylenia nie jest idealnie stały na przestrzeni 
milionoleci. Dlatego 
był czas, kiedy na Grenlandii rosły palmy — w epoce dinozaurów, które były 
nagoskórymi 
gadami i wymarły między innymi także i dlatego, że się zrobiło zimniej. Wciąż 
przemieszczają się płyty tektoniczne kontynentów; na przykład Australia, wedle 
satelitarnych 
pomiarów nadzwyczaj dokładnych, wędruje na północny wschód z prędkością sześciu 
centymetrów w roku. Dla nas, istot krótko żyjących, oczywiście nie jest to dużo. 
Ja jednak 
zawsze miałem skłonność do takiej kosmiczno—kosmologicznej perspektywy, z której 
wszystko, co się wokół dzieje, oglądamy jako chwilę na filmie dziejów 
przeraźliwie 
wydłużonym.
Na pytanie, jakie przed synoptykami–teoretykami stoi — czy obserwowane teraz 
zmiany 
są ciągiem pewnej serii postępującej, wzrastającej albo malejącej, czy też 
przypominają raczej 
ruchy wahadła — właściwie nie ma odpowiedzi, podobnie jak nie ma żadnego systemu 
przewidywania wygranych na rulecie w Monte Carlo. Są to ruchy typowo 
stochastyczno–
losowe. Ja osobiście mam już zupełnie dosyć zimna i wolałbym, żeby było ciepło. 
Uważałem 
kiedyś, że Prasłowianie powinni się byli osiedlić tam, gdzie obecnie siedzą 
Serbowie, dziś 
jednak przeszła mi ta chętka zupełnie… W świecie dzisiejszym miejsc 
uprzywilejowanych 
właściwie już nie ma.
BIEGANINA W PUSTCE
Spore wrażenie — nie wiem, czy słuszne i zasadne — zrobił na mnie artykuł 
zmarłego w 
listopadzie 1995 roku antropologa i filozofa angielskiego Ernesta Gellnera, 
wydrukowany na 
pierwszej stronie naszego „Forum”. Wedle Gellnera, świat był utrzymywany w 
minionych 
latach w równowadze, bo się wydawało, że istnieje dla liberalnego kapitalizmu 
jakaś 
alternatywa na Wschodzie, którą Marks z kolegami wymyślił. Gellner — przyznający 
się 
otwarcie do antykomunizmu — uważa, że ta alternatywa, właściwie fikcyjna, 
zwłaszcza teraz, 
po pogrzebie światowym marksizmu, nosiła jednak pozór rzeczywistego, odmiennego 
ustroju.
Nieosobiste zaznajomienie się tego inteligentnego skądinąd niewątpliwie i 
bystrego 
człowieka z życiem pod władzą mandelsztamowskich „gumanistow” sprawiło, że z 
marksowskimi pomysłami obszedł się zbyt miękko. Ale z drugiej strony Gellner 
twierdzi — i 
tu dużo racji mu przyznać muszę — że świat, który nie ma nie tyle nawet 
alternatywy, ile 
wroga, jawi się jako okropna pustka, obszar bezładnej i szalonej bieganiny w 
najrozmaitszych 
kierunkach. Wydaje mi się — chodzi o rzecz dla mnie jako dla pisarza istotną — 
że to 
właśnie jest powód milczenia o współczesności młodych literatur, nie tylko 
polskiej. W nowej 
sytuacji światowej rzeczywiście bardzo trudno znaleźć w kanwie wydarzeń jakieś 
przewodnie 
wątki, bardzo więc trudno działać tradycyjną pisarską metodą, fabularyzując 
wycinek 
rzeczywistości i historię jednostek czy niewielkich grup. Jedni biegną w stronę 
sekt, inni w 
stronę buddyzmu, uciekają z Kościołów, równocześnie goniąc za brakującą 
powszechnie i 
nieuchwytną dla . nich transcendencją.
Pogoń ta przybiera dziwne formy. Dostałem niedawno w upominku od pewnego wydawcy 
z północnej części Polski cały szereg pięknie oprawnych książek, które zajmują 
się głównie 
atakami na Kościół czy może raczej na rozmaite przypory i pobocza wiary. 
Dzwoniono do 
mnie pytając, czy przesyłka doszła, i przy okazji dowiedziałem się, że niektóre 
z tych pozycji 
miały już po pięć wydań. To mnie okropnie zdziwiło. Rozumiem, że można być 
ateuszem, ale 
ateista na ogół nie zajmuje się tym na przykład, w jakiej mierze nie zgadzają 
się z sobą 
ewangelie, i w ogóle nie powinien sukni duchownej nadmiernie szarpać. Powinien 
się 
zajmować swoimi sprawami — sprawami doczesności.
W tym rozbieganiu i chwytaniu się za wiary egzotyczne albo udawaniu się w 
kierunku sekt 
samobójczych — to jest fenomen nowy i najbardziej skrajna forma eschatologicznej 
czy 
apokaliptycznej rozpaczy — widzę jedną ze współczesnych bied. Jeśli się nie dba 
zanadto o 
gromadzenie pieniędzy, ponieważ ma się ich już dosyć, jeśli można już być 
podłączonym do 
Internetu i uzyskiwać tą drogą wszelkie informacje, o jakich dusza zamarzy — 
szuka się 
czegoś nowego Człowiek, będący stuprocentowym konsumentem, znajduje się 
najwyraźniej 
w sytuacji dość fatalnej, bo spostrzega, że żyć jest mu bardzo łatwo, ale nie 
bardzo wiadomo, 
po co. Ta okoliczność tłumaczyć może powstanie ogólnoświatowej, pełnej 
konfliktów i 
zapalnych ognisk próżni, którą zmarły antropolog angielski trafnie moim zdaniem 
nazwał.
Gellner napisał też, co mi się bardzo wydało słuszne, że nie mniej zjadliwym 
członem 
alternatywy, wobec której postawiona została ziemska cywilizacja w XX wieku, był 
odwrót 
od tak zwanego naukowego socjalizmu ku archaicznej, hierarchicznej i 
zbarbaryzowanej 
formie ustrojowej, jaką był hitleryzm; nie starczyło wojny zimnej, potrzebna 
była gorąca, 
żeby ten szalony ruch zniszczyć. W tym miejscu mam moje prywatne porachunki z 
Heideggerem, filozofem tak bardzo znanym i raczej wysoką mającym rangę. A 
dlatego mam 
z nim na pieńku, że on dostrzegł w próbie podporządkowania ludzi społecznym 
technikom 
coś, co go urzekło. Nie idzie o jego sprzeciw wobec technologii — sprzeciw 
daremny, bo 
pochód technologiczny jest samonapędzającą się lawiną — ale 133 o to, że 
szczerze umiłował 
ruch socjalistyczno–narodowy i widział w nim jakąkolwiek sensowną alternatywę 
dla naszej 
cywilizacji.
Jesteśmy więc zagubieni. Jeżeli odrzucamy — a musimy! — zarówno utopię 
marksistowską, jak i hitlerowską (pierwsza odrąbywała człowiekowi duże fragmenty 
ciała, 
druga obcinała mu głowę), z drugiej strony zagraża nam pustka wypełniona 
dziwaczną 
jałowością wysiłków ludzkich. Jakiś czas temu pewien klub myślicieli postulował 
stworzenie 
dla Zachodu tak zwanego ideału prometejskiego na dwadzieścia albo i pięćdziesiąt 
lat 
naprzód. Miał to być zespół wartości i celów, jednoczących ludzkość — chodziło o 
badania 
Kosmosu i tym podobne sprawy, które odciągnęłyby ludzi od wzajemnego mordowania 
się 
dla niejasnych powodów. Widzę w tym niestety próbę naiwną i bardzo skądinąd 
piękną 
fikcję.
NAIWNE GDYBANIA
George Soros, jeden z bardzo nielicznych w naszym świecie benefaktorów, który w 
ubiegłym tylko roku przeznaczył połowę swoich wpływów, 335 milionów dolarów, na 
subwencjonowanie instytucji kulturalnych w Europie Wschodniej i Środkowej, nagle 
wali w 
miesięczniku „Atlantic” artykuł, w którym wyraża się jak najgorzej o systemie 
kapitalistycznym. Wzbudziło to duże zdziwienie: jak to, on, multimiliarder i 
kapitalista, 
zaczyna piłować gałąź, na której wraz ze swymi miliardami siedzi? Przeczytałem 
najpierw 
sprawozdanie na pierwszej stronie „Heralda”, potem całość w naszym „Forum”.
Soros pisze, że uczynienie najwyższej wartości z pieniądza, utowarowienie nawet 
i spraw 
nauki jest wysoce szkodliwe, powoduje bowiem, że takie koncepcje, programy i 
plany, 
którym nie przyświeca bezpośrednia perspektywa zysków, są traktowane niechętnie 
i często 
po prostu torpedowane, i ta monomania w końcu stulecia ulega zaostrzeniu. 
Istnieje co 
prawda koncepcja tzw. sieci bezpieczeństwa — Wohlfahrts — albo Sicherheitsnetz, 
jak to 
Niemcy nazywają, socjalnego rynku, który zajmuje się redystrybucją dochodów. 
Ale, jak 
wykazują znający rzecz z autopsji autorzy amerykańscy, mimo wszystkich prób 
korekty 
systemu dzieje się tak, że bogaci są coraz bogatsi, a biedni coraz biedniejsi.
Nie trzeba jako terapeutów wzywać marksistów, ponieważ skutki terapii, którą oni 
stosowali, są nam dobrze znane i opłakane. Wyłania się w związku z tym — nie 
chciałbym 
powiedzieć aż: widmo, ale hipoteza jakiejś drogi trzeciej, by kapitalizm nie był 
tym jedynym 
wzorcem, który wszyscy mają naśladować i realizować. Francis Fukuyama jest to 
amerykański Japończyk uparty; wydał teraz książkę, w której wyjaśnia, że mówiąc 
o końcu 
historii, nie rozumiał tego dosłownie jako końca wszystkich konfliktów i sporów, 
chodziło 
mu o wyraźną supremację mechanizmów rynkowych nad gospodarką nakazowo–
rozdzielczą. 
I rzeczywiście — niemożliwe, by ta gospodarka mogła gdziekolwiek wytrwać i 
zwyciężyć. 
Śmieszne byłoby, gdybym ja, który się nie znam na ekonomii w ogóle, ni stąd, ni 
zowąd, 
wymyślił jakiś zbawienny system, co miałby zastąpić kapitalizm, ale myślę, że 
rozmaite 
korekty można by wprowadzić.
Nie ulega wątpliwości, że jednym z istotnych mankamentów systemu, w którym 
żyjemy, 
jest okoliczność, że ostatnią instancję, decydującą o być albo nie być 
rozmaitych projektów 
ustaw, subwencji itd., stanowi elektorat. Nieraz przychodziła mi do głowy myśl 
obrazoburcza, 
wręcz bluźniercza w stosunku do demokratycznych ideałów: a co by było, gdyby 
większość 
elektoratu opowiedziała się za czymś, co w naszych odczuciach uchodzi za zło? 
Gdyby na 
przykład poparła rasistów albo dyskryminację jakiegokolwiek rodzaju, czy i wtedy 
mamy się 
pokłonić przed Baalem większości? Wydaje mi się to problematyczne, a wiara w vox 
populi, 
vox Dei — ryzykowna, zwłaszcza że w naszych czasach panuje zobojętnienie wobec 
gier 
politycznych i polityki. Gdy w jakimś demokratycznym kraju 50 albo 60 procent 
uprawnionych do głosowania chce w ogóle brać udział w wyborach — wszyscy są 
bardzo 
zadowoleni. Tymczasem wynik taki oznacza, że istnieje poważna mniejszość, która 
sądzi, że 
spraw polityki dotykać w ogóle nie warto, chociażby tylko przez głosowanie. I to 
także jest 
poważny problem.
Historia przeprowadziła mnie przez rozmaite obieże, mogłem na własnej skórze 
boleśnie 
wypróbować radykalnie się od siebie różniące i często okrutne ustroje. Jako 
chłopiec 
mieszkałem w kraju niepodległym, choć ubogim, potem przyszła pierwsza okupacja 
sowiecka 
— to był rzeczywiście wstrząs! — potem niemiecka, potem drugi raz sowiecka, 
potem Polska 
Ludowa, a teraz mamy dzisiejszą rzeczywistość. Muszę powiedzieć, że właściwie 
żaden z 
tych ustrojów nie wydał mi się zachwycający, aczkolwiek nie ulega wątpliwości, 
że jedne 
były zdecydowanie lepsze, a inne — zdecydowanie gorsze.
Sąd, wedle którego historia jest magistra vitae, w odniesieniu do narodów nie 
bardzo się 
sprawdza.
Kiedyś w jednym z opowiadań włożyłem w usta pewnego mizantropa twierdzenie, że 
dzieje ludzkie są jednym pasmem nieustających błędów i pomyłek, polegających na 
tym, że 
się potencjalnych sojuszników brało za wrogów, i odwrotnie, ciągiem 
bezsensownych wojen, 
od punickiej poczynając — ceterum censeo Carthaginem delendam esse, czego nas 
uczyli w 
gimnazjum — poprzez stuletnią, trzydziestoletnią, dwie światowe i tak dalej, i 
tak dalej, i tak 
dalej… Głównym przeciwnikiem ludzkości byli właściwie ludzie, a wzniosłe idee — 
falansterów, utopijnego socjalizmu — źle się kończyły. Naiwne pomysły, które 
nawiedzają 
moją nieszczęsną głowę — na przykład żeby rządzących pozbawić możliwości 
wysysania 
korzyści ze swojego uprzywilejowanego stanowiska — to także najczystsza utopia. 
Dziwna 
rzecz — z politykami jest trochę jak z cmentarzem. Jak wiadomo, widuje się tam 
wyłącznie 
nagrobki ludzi szlachetnych, prawych, zacnych, uczciwych, dobrych i 
nieodżałowanych. 
Sama tylko śmietanka ludzkości spoczywa na cmentarzach świata, podobnie jak 
nigdzie nie 
napotkasz proszków do prania drugiej klasy — wszystkie są najlepsze! W życiu 
natomiast, 
zwłaszcza gdy się żyje długo, to się spotyka niestety często osobniki ludzkiego 
gatunku zgoła 
odmienne.
JESZCZE JEDEN DYLEMAT
Szykuje się przejście Europejczyków na jednolitą walutę, euro. Jednak nawet w 
krajach, 
które mają być lokomotywami Unii, to znaczy w Niemczech i Francji, narody 
przeciw temu 
się burzą. W jednym z ostatnich numerów „Heralda” wybitny ekonomista Samuelson 
napisał 
— powtarzam na jego odpowiedzialność — że byłaby to zguba i że pomysł jest 
szalony. Że u 
kołyski tego konceptu zabrakło dalekowzrocznych znawców ekonomii i że wymyślili 
go 
biurokraci z Maastricht.
Zdaniem Samuelsona, sztywne sprzężenie tak rozmaitych struktur gospodarczych, 
jak 
niemiecka, francuska, portugalska, grecka, włoska i tak dalej, może prowadzić 
tylko do 
kolosalnych napięć. Rzeczywista siła kupna jedynego euro w różnych krajach 
będzie w 
dalszym ciągu różna, bowiem jako odrębne państwa pozostaną one do pewnego 
stopnia 
uniezależnione od siebie: będą miały własne rządy i nie nastąpi zrównanie takie 
jak w 
Stanach Zjednoczonych Ameryki, gdzie jest jeden rząd federalny. Jednym słowem: 
autor 
rysuje wprowadzenie jednolitej waluty jako, łagodnie mówiąc, zejście do piekieł 
ekonomicznych. A to ma się stać już za dwa lata! Pytałem o euro w banku PKO, w 
którym 
mam rachunek walutowy — powiedziano mi, że jeśli do unii walutowej dojdzie, to 
wkłady w 
obcych walutach też oczywiście trzeba będzie w przyszłości na euro konwertować.
Chodzi więc o bardzo subtelną i delikatną operację, którą rządy państw Unii 
pragną, jeśli 
nie za wszelką, to za ogromną cenę przeprowadzić, nawet — jak powiedział Kohl — 
wbrew 
woli większości społeczeństwa, co mnie już zdziwiło. Kohl wyjaśnił to tak: mamy 
demokrację typu przedstawicielskiego, to znaczy jest parlament wyłoniony w 
demokratycznych większościowych wyborach i rząd koalicyjny. Rząd (w którym 
zresztą mała 
partia liberałów przeciw euro się buntuje) podjął decyzję i będzie ją wprowadzać 
w życie bez 
względu na opinię publiczną. Z tego jednak wynika, że także większościowa 
formuła 
działania demokratycznego nie oznacza całkowicie oddania głosu społeczeństwu. 
Dajmy na 
to, że — nie daj Boże — euro rzeczywiście przyniesie złe skutki, to kto za nie 
odpowie? 
Obawiam się, że będzie trochę jak z prezydentem Ignacym Mościckim, który wedle 
konstytucji kwietniowej odpowiadał „przed Bogiem i historią”. Pomysły i 
koncepcje 
rządzących, w tym przypadku ekonomiczne, są właściwie de facto bezkarne.
To się zresztą wiąże z inną, też właściwie nierozwiązywalną kwestią. Wciąż jest 
po sądach 
ciągany były najwyższy szef wywiadu enerdowskiego, Markus Wolf, ale niemiecki 
Sąd 
Najwyższy już go raz od odpowiedzialności zwolnił i teraz odpowiada z wolnej 
stopy; broni 
się skutecznie, argumentując, że pracował dla suwerennego państwa, należącego do 
ONZ. 
Szeregowi żołnierze Nationale Volksarmee, którzy pod berlińskim Murem zabijali 
kandydatów na uciekinierów, postawieni zostali przed sądem, a ci, którzy im 
strzelać kazali, 
nie zostali ukarani, ponieważ się powoływali na działanie zgodne z prawem 
ustanowionym w 
NRD. To jest rzeczywisty dylemat.
Amerykanie popierają dziś w Serbii opozycję przeciw Miloseviciowi, rozlegają się 
przy 
tym głosy, także z bardzo wysoka, że jako zbrodniarz wojenny on nie powinien 
ujść 
bezkarnie, ale tylko się o tym pisze i pisze, i pisze, i nie ma to żadnego 
przełożenia na 
efektywne działania mające charakter wykonawczy. Cytowałem już jakiegoś 
amerykańskiego 
komentatora: gdyby proces norymberski toczył się obecnie, to Hitler i jego 
kompanioni 
siedzieliby spokojnie w jakiejś kawiarni na Kurfürstendamm i pili sobie kawkę ze 
śmietanką.
Są więc takie problemy, z którymi świat współczesny nie może się uporać, albo 
dotyczące 
międzypaństwowych relacji, albo nawet wewnątrzpaństwowe — nie wiadomo, czy i 
gdzie 
można położyć granice dowolnego postępowania rządom. Zainteresowało mnie pytanie 
czysto akademickie: a jeżeli większość jakiegoś narodu w demokratycznym 
głosowaniu 
uchwali, że należy pewną mniejszość zamordować — to się dziś nazywa „czyszczenie 
etniczne” — albo w inny sposób wytępić, to co? Czy należy milcząco zgodzić się, 
w myśl 
zasady „kto jest bez winy, niech pierwszy rzuci kamieniem”, i nic nie robić? ONZ 
będzie 
najwyżej kiwać palcem w bucie. Kontyngenty wojsk, także i naszych, w byłej 
Jugosławii nie 
są oczywiście laniem oliwy do ognia, ale nie oznaczają też gaszenia ogniska 
silnym 
strumieniem specjalnej piany. Wspomniana dziedzina pozostaje wciąż w niejasnym 
zawieszeniu graniczącym z bezprawiem. Można do niej z powodzeniem odnieść 
powiedzenie, 
dość cyniczne, że Pan Bóg stoi zawsze po stronie silniejszych batalionów.
VII 
W ŻYWIOLE SŁOWA
POWRÓT DO LEŚMIANA
Jestem w końcu pisarzem i powinienem się od czasu do czasu wypowiadać także w 
sprawach sztuki, tymczasem zrobiłem się ostatnio politycznym komentatorem, co 
wydaje mi 
się niewłaściwe. Moim najbardziej ukochanym poetą, jeszcze od czasów 
gimnazjalnych, był 
Bolesław Leśmian. Kiedy mieszkaliśmy w latach 80. w Wiedniu, nie mieliśmy 
polskiej 
biblioteki i długo szukałem jakichś jego wierszy; w końcu kupiłem w Księgarni 
Polskiej przy 
Burggasse tomik, wydany w 1947 roku w Londynie przez emigracyjne Stowarzyszenie 
Pisarzy Polskich, fotograficzne odbicie pierwszego wydania Łąki. W kraju Poezje 
zebrane 
opublikował najpierw PAX; miałem je, ale albo ktoś mi je ściągnął, albo utonęły 
w debrach 
mojej biblioteki, dosyć że ich znaleźć nie potrafię. Potem zdobyłem jeszcze 
wybór z 
Leśmiana w ossolińskiej Bibliotece Narodowej, ale niektórych najbardziej przeze 
mnie 
ukochanych wierszy tam nie było. On zresztą nieraz pisał rzeczy dość 
makabryczne, umiał je 
jednak tak schować pod grubą powłoką wspaniałości leksykograficznej, że tego nie 
widać. A 
teraz w księgarni Znaku kupiłem wielki i doskonały zbiór wierszy Leśmiana; są 
tam nawet 
rosyjskie jego utwory z lat najwcześniejszych.
Zupełnie się zgadzam z Jarosławem Markiem Rymkiewiczem, który powiedział, że 
cała 
literatura polska XX wieku domaga się nowych ocen. Z pewnością możemy powiedzieć 
tylko, że w XX wieku mieliśmy jednego wielkiego poetę: Bolesława Leśmiana. 
Reszta jest 
niepewna; ja osobiście dodałbym Miłosza, ale tego wcześniejszego. Próba 
mijającego czasu 
jest próbą najwyższej surowości. Zadziwiało mnie jeszcze jako młodego człowieka, 
że bardzo 
znany krytyk, Karol Wiktor Zawodziński — co prawda, był to rotmistrz, ale nic 
nie szkodzi, 
bo i rotmistrz może się zajmować krytyką poetycką — Leśmiana całkowicie 
lekceważył, i to 
wcale nie z powodów rasistowskich (a były i takie ataki, że niby Leśmian z 
Lesmanów). 
Tuwim za to całował go na przywitanie w rękę, krążyły też o nim rozmaite 
anegdoty, jak ta 
Franca Fiszera: „Zajechała pusta dorożka, z której wysiadł Leśmian”. Awans jego 
w opinii 
publicznej wiązał się z wyborem do Polskiej Akademii Literatury, ale ku mojemu 
zdumieniu 
nie cieszył się on wcale należną sławą. I Szymborska w „Tygodniku” to zauważyła; 
dla niej 
także Leśmian jest największą naszą poetycką armatą.
Polska w ogóle zawsze była szczególnie silna poezją, od Kochanowskiego 
poczynając. 
Kiedy nas nie było na mapie, Mickiewicz czy Słowacki zastępowali jakby nie 
istniejącą 
państwowość, choć to nie jest do udźwignięcia przez poetę; ale i poetyckie 
tłumaczenia 
ówczesne, jak choćby Paszkowski z Szekspira, to dla mnie też wielka klasa.
Ten dziwny Leśmian ma jedną szczególną właściwość: nadzwyczaj głębokie 
wkorzenienie 
w polszczyznę. Leśmianizmy, czyli Leśmianowskie neologizmy, dialektyczne 
niezwykłości, 
otchłanna, słownikowa niemal znajomość regionalizmów, które z upodobaniem 
wskrzeszał — 
wszystko to sprawia, że tłumaczenie tych wierszy jest zajęciem karkołomnym, a 
obawiam się, 
że w ogóle niemożliwym. Od siekiery można podzielić poezję na taką, która się 
daje 
przekładać, i taką, która się temu silnie opiera. Konieczne wówczas wgłębienie 
się w ducha 
innego języka jest rzeczą dla mnie niezwykłą. Na przykład pan Feliks Przybylak — 
to jest 
mąż pani Urszuli Kozioł — Paula Celana z niemieckiego tłumaczył, uważam, bardzo 
udatnie. 
Poetę tego czytałem najpierw po niemiecku i wydawał mi się, prawdę mówiąc, 
zupełnie 
nieprzetłumaczalny. Natomiast Rainer Maria Rilke brzmi dla mnie po polsku 
niedobrze. 
Istnieją oczywiście liczne jego przekłady, ale dają one nie znającemu 
niemieckiego polskiemu 
czytelnikowi wrażenie, że jest to taki sobie rymotwórca, który dość grubo słowa 
ciosał i 
lubował się w asonansach. Nie chciałbym wymieniać nazwisk, ale jak się nie 
potrafi Rilkego 
po polsku oddać wersyfikacją szczelnie przylegającą do oryginału, to nie trzeba 
się do niego 
zabierać w ogóle.
Jak to się dzieje, że dzieło takie jak Leśmiana przyjmowane bywa przez 
współczesnych — 
myślę o kręgu fachowców, o krytykach, jak Zawodziński — dosyć obojętnie? To 
jakby 
utwory z opóźnionym zapłonem. Im bardziej czas powiększa dzielący je od nas 
dystans, tym 
wydają się doskonalsze i stają się, parafrazując Wata, już nie bardzo ciemnym 
świecidłem. 
Frapującej tej zagadki rozgryźć nie potrafię. Wydawałoby się, że dzieło powinno 
przemawiać 
do czytelników albo od razu, albo wcale, tymczasem potrzebny jest niekiedy 
dziwny okres 
jakiegoś utajenia czy latencji, by ono w pełni zajaśniało.
Czasem jest na odwrót. Nomina sunt zasadniczo odiosa, byli jednak tacy poeci jak 
Tuwim, 
najzupełniej pewni swojej olbrzymiej kiedyś sławy. „A kiedy kształt żywego ciała 
/ / W 
nieład rozpadnie się plugawy, / Ta strofa, zwarta, zwięzła, cała / Nieporuszona 
będzie stała / 
W zimnym, okrutnym blasku sławy”. To właśnie Tuwim napisał — tymczasem niestety 
on 
już jest troszeczkę passę. Wielu mistrzów krytyki koronowało go na jednego z 
najpierwszych, 
ale dla mnie nie da się go porównać z Leśmianem. Nawiasem mówiąc, Miłosz też był 
długo 
trzymany gdzieś w garderobie…
Tłumaczy się to oczywiście istnieniem grup czy nawet klik: tu skamandryci, tam 
awangarda albo „Prosto z Mostu”. Bywają też poeci osobni, tacy jak Gałczyński, 
który trochę 
z Villona miał w sobie, rymotwórca zresztą z Bożej łaski bardzo wybitny. Myślę 
sobie 
jednak, że jeszcze dużo wody w Wiśle upłynie, a Leśmian będzie trwał. Ten 
ogromny tom, 
przyzwoicie wydany przez nie znaną mi oficynę Algo, to świeży łup, dziś zdobyty, 
i z wielką 
przyjemnością zabieram się do jego przeglądania. A że oderwie mnie on od 
współczesnej 
polityki — satysfakcja jest podwójna.
BUTELKA I GĄSIOREK
Wiele się teraz mówi o inwazji obcych, przede wszystkim angielskich słów na nasz 
język, 
w związku z lawinowo postępującym rozwojem technologii. „Gazeta Wyborcza” 
proponuje 
nawet czytelnikom, by wymyślali polskie odpowiedniki dla terminów w rodzaju 
walkie–
talkie. Patrzę na to z ciekawością, ale i sceptycyzmem.
Nie bardzo wiadomo, kiedy jakiś nowotwór językowy się przyjmie, a kiedy nie. 
Jeśli się 
przyjrzeć chłodnym okiem, w stosunku do języka polskiego niejako zewnętrznym, 
takiemu 
prostemu słowu jak „samochód”, to dojdziemy do wniosku, że powinien się on 
raczej 
nazywać „samojazd” — on przecież nie chodzi, on jeździ! Ale „samochód” w 
polszczyznę 
wrósł i nie ma na to żadnej siły. Język nie jest racjonalnym tworem, język 
powstaje w 
społeczeństwie i ono ostatecznie decyduje o losach słów. Przed wojną próbowano 
tak zwane 
„autożyro” nazwać „wiatrakowcem”; poloniści byli z pomysłu dość zadowoleni, ale 
cóż z 
tego, skoro się nie przyjął, być może częściowo dlatego, że to całe autożyro 
także śmiercią 
technologiczną wkrótce zmarło. Na medycynie miałem profesora — nomina sunt 
odiosa 
naturalnie, zresztą on dawno nie żyje — który maniakalnie wszystko spolszczał, 
na przykład 
kalorie nazywały się u niego „ciepłostki”. Przed egzaminem poszedłem więc do 
biblioteki, 
znalazłem mocno zakurzone odbitki prac tego profesora i wynotowałem kilkanaście 
jego 
słowotworów. Egzamin zdałem od razu, bo egzaminator był cały rozpromieniony, 
słysząc z 
moich ust własne wynalazki.
Z jednej strony poszukiwania podobne tym, jakie „Wyborcza” prowadzi, są 
potrzebne. Z 
drugiej: trudno słowo takie jak „interface” tłumaczyć jako „międzymordzie” — to 
naturalnie 
żart — albo „media” jako „przekaziory”; „media” się zresztą, prawdę 
powiedziawszy, 
przyjęły i nie ma z nimi wielkiego kłopotu. Mamy dalej „serwery”, „prowidery”, 
„komputery”. Kiedy się na horyzoncie pojawił komputer, proponowałem nazwę 
„kalkulator”, 
bo słowa „kalkulacja” i „kalkulować” już wcześniej się u nas mocno wkorzeniły, 
no ale 
„komputer” także się zadomowił, a „kalkulator” trochę co innego zaczął znaczyć. 
W tym 
punkcie odpór prawdziwy angielszczyźnie dali tylko Francuzi, nazywając komputer 
słowem 
„ordinateur” i konsekwentnie się tego trzymając. Od słowa tego można tworzyć tak 
zwane 
brzydko derywaty, na przykład „desordinateur”; „ordinateur” pochodzi od „ordre”, 
a 
właściwie od łacińskiego „ordo, ordinis”, „desordre” zaś to nieporządek…
Duże kłopoty mieli często moi tłumacze, którzy starali się oddać 
nieprzetłumaczalną 
właściwie, niezmierną gibkość leksykograficzną polskiego języka jako 
słowiańskiego w 
stosunku do języków zachodnich. Mogę się orientować, jak wyglądają przekłady 
rozmaitych 
moich akrobacji i neologizmów w językach znanych mi — niemieckim, francuskim, 
rosyjskim, angielskim. Teraz jednak na przykład pojawili się na scenie Turcy i 
będą wydawać 
moje dzieła wybrane; muszę powiedzieć, że dla mojego ucha — to zabrzmi 
nieładnie! — 
turecki jest językiem, którego nie powinno być. Równie straszne, choć zupełnie 
odmienne, 
wydają mi się fiński i węgierski. Języki Dalekiego Wschodu, japoński czy 
chiński, są już tak 
obce, że mnie nie rażą; słuchając ich, nie potrafię oddzielić poszczególnych 
słów ani zdań, 
zlewają się w jedną niezrozumiałą melodię. Równie deprymujące jest dowiedzieć 
się — a 
trzeba! — że nasz alfabet łaciński stanowi w świecie alfabetów skromną 
mniejszość. Niektóre 
wyglądają jak sejsmograficzny zapis trzęsienia ziemi i oko europejskie jest nimi 
zrazu 
całkiem porażone.
Wracając jednak do słowotwórstwa — nieraz próbowałem sobie wyobrazić, w jakich 
okolicznościach język może zasymilować, zaabsorbować i wchłonąć nowe słowa. Nie 
jest to 
sprawa prosta. W XIX wieku mieliśmy bez przesady genialnych słowotwórców na 
przykład w 
dziedzinie chemii, zawdzięczamy im „tlen” i „wodór”, twory słowne nadzwyczaj 
udane, 
podczas kiedy Niemcy używają niezgrabnych terminów „Sauerstoff” i „Wasserstoff”, 
a 
Rosjanie — „kisłorod” i „wodorod”. Sam jednak z najmłodszych lat pamiętam polską 
książkę, gdzie się pojawiał „kwasoród” i „wodoród”, widocznie „tlen” i „wodór” 
nie były 
jeszcze tak powszechnie przyjęte.
Każdy język podlega umiędzynarodowiającemu wpływowi, radio niemal wszędzie 
nazywa 
się tak samo, są jednak i tacy, co się bronią; w niemieckim wymyślono dla radia 
„Funk” i 
„Rundfunk”, co po polsku brzmi całkiem bez sensu — „iskra na okrągło”? Trudno tu 
o 
racjonalne wyjaśnienia. Jeśli chodzi o poziom leksykograficzny, a więc 
słownictwo, 
polszczyzna jest dość silnie przeniknięta przez język niemiecki — tak to bywa, 
gdy przyjmuje 
się cywilizację wyższą, a do nas przyszła ona z Zachodu. Niedawno ktoś się w 
jakiejś gazecie 
gniewał, że „flaszka” to germanizm, na to mu odpowiedziano, że „butelka”, za 
którą się 
opowiada, to z kolei francuska „la bouteille”, czyli że naprawdę nasz byłby 
tylko „gąsiorek”. 
Jest zresztą rzeczą fascynującą brać na kolana jeden z siedmiu tomów tak zwanego 
słownika 
warszawskiego i dowiadywać się, jak słabo znam własny język, zwłaszcza ten 
odchodzący 
już w przeszłość…
NA RUBIEŻACH JĘZYKA
Języki są tworami żywymi, zmieniają się i ewoluują. Z przykrością to stwierdzam, 
ilekroć 
sięgam po jeden z czterech tomów Wielkiego słownika polsko–niemieckiego i 
niemiecko–
polskiego, bo zwykle tego, czego szukam, znaleźć nie mogę. Tak było ostatnio z 
terminem 
„Leitplanke” — chodzi o poręcze biegnące wzdłuż dróg i autostrad — nie ma go w 
tym 
słowniku w ogóle, nawet w suplemencie. A już jak chodzi o świat komputerów, to 
czytając 
„PC Magazine”, w którym umieszczam swe eseje, albo fachowe magazyny techniczne, 
natykam się nieustannie na terminy zupełnie nowe i dla laika nie do 
rozgryzienia. Podobnie w 
polskiej wersji „British Medical Journal”, którą prenumeruję.
Męki tłumaczy i redaktorów do pewnego stopnia rozumiem. „Randomizacja” pochodzi 
od 
random, co znaczy „losowy, przypadkowy” — i teoretycznie można by to określenie 
spolszczyć, ale „ulosowienie” brzmiałoby okropnie. „Redundancja” daje się już 
moim 
zdaniem zastąpić „nadmiarowością”, chodzi naprawdę o to samo i obcojęzyczny 
wtręt jest 
niepotrzebny. Granica pozostaje płynna: jeśli coś można sensownie spolszczyć, 
należy to 
zrobić, ale nie powinno się nigdy popadać w przesadę, bo wtedy utrudnia się 
dostęp do 
regionalnych publikacji. Trwa przecież straszliwy nacisk wywołany rozwojem sieci 
internetowych, globalizacja postępuje.
Różne języki mają różną odporność w stosunku do innowacji. Szczególnie podatny 
na 
innowację wydaje mi się język angielski. Na przykład „lecieć za pomocą 
automatycznego 
pilota” to jest ,fly by wire”, czyli dosłownie „lecieć drutem”. Tłumaczenie 
dosłowne brzmi 
dla naszego ucha strasznie prymitywnie, ale im to w zupełności wystarcza. I 
podobnych 
zwrotów jest w angielszczyźnie bardzo wiele. Najlepiej byłoby nie tyle na siłę 
wymyślać 
słowa in abstracto, ile stwarzać pewne konteksty, żeby się przekonać, jak dany 
neologizm czy 
nowotwór siedzi w polszczyźnie. Trzeba ostrożnie sprawdzać, czy on nas nie 
drażni i nie 
wywołuje efektu humorystycznego. W jednym z moich opowiadań mówi się — 
naturalnie, 
rozmyślnie — o jakimś człowieku: „ten klęczyciel nosaty”, co ma po prostu 
znaczyć, że facet 
jest na klęczkach i ma duży nos. Oczywiście, zwyczajnie tak powiedzieć nie 
można, ale 
artykulacja fabularnej prozy na to zezwala. Kołakowski w swym filozoficznym 
dyskursie 
chętnie się wspina na językowe koturny, z lubością używa słowa „tedy”, stwarza 
też wielkie 
konstrukcje, przypominające trochę mosty łukowe albo nawet zwodzone. Zdaniami 
równie 
długimi posługiwał się w swojej niemczyźnie sam Tomasz Mann, amerykańscy krytycy 
irytowali go, mówiąc, że używa pompatycznie ciężkiej mowy. To jest zreszfą 
charakterystyczne nie tyle nawet dla literatów, ile dla filozofów niemieckich. 
Są tu przypadki 
skrajne, jak Heidegger, którego tłumaczenie ma charakter wyższej akrobacji 
językowej i 
właściwie powinno się go poznawać w oryginale, choć przyjemność z tego 
niewielka. Bardzo 
za to lubię czytać Schopenhauera, bo jego pokryta patyną niemczyzna 
charakteryzuje się 
wyjątkowo pięknym stylem.
Warstwie językowej wypowiedzi poświęca się u nas zbyt mało uwagi. Jest na 
przykład 
taka konstrukcja, charakterystyczna dla polszczyzny i w ogóle języków 
słowiańskich: mówi 
się „piję kawę”, ale — „nie piję kawy”. Otóż, im odleglejsze jest orzeczenie od 
podmiotu, 
tym słabiej widać przyczynę, dla której biernik zmienia się w dopełniacz. 
Zapominanie o tym 
dosyć mnie razi, a przykłady mógłbym wskazać choćby w tekstach filozofów, którzy 
powinni 
dbać o to, by w ich polszczyźnie nie czuło się żadnych wybojów. Dowiadujemy się 
równocześnie nie bez zgrozy, jak słabo rodacy znają swój język — nie rozumieją 
wypowiedzi 
polityków ani komunikatów meteorologicznych.
Mój przyjaciel, profesor Błoński, pochodzi z rodziny niemal dwujęzycznej, 
francusko—
polskiej, Francuzi biorą go za Belga — ucho ich odczuwa bowiem jakąś 
mikroskopijną 
różnicę, ale jego francuszczyzna jest nadzwyczaj biegła. Kiedy jednak oprowadzał 
jakąś 
francuską wycieczkę po Wawelu, w zbrojowni stracił język, nie znał bowiem całej 
tej 
nomenklatury odnoszącej się do pancerzy i przyłbic. Ogromna liczba wyrazów 
pojawia się 
wraz z pewną epoką cywilizacyjną, a potem odchodzi w niebyt. Są też liczne nazwy 
w 
dziedzinie botaniki i zoologii — motyle, arachnologia, czyli nauka o pająkach, i 
tak dalej — 
które tylko dla fachowca są dobrymi spolszczeniami terminów łacińskich. Ja, 
który się tak 
miotam po wszystkich po trosze sektorach wiedzy, od czasu do czasu natykam się 
na 
wyrażenie całkowicie dla mnie niezrozumiałe. Wpadła mi kiedyś w ręce praca prof. 
Fijałkowskiego o ewolucji gatunków sympatrycznych. Nie wiedziałem, co to znaczy 
„sympatryczny”; musiałem dopiero przeczytać, że „allopatryczne” gatunki ewoluują 
rozdzielone geograficznie, a więc gatunki „sympatryczne” to takie, które się 
różnicują 
gatunkowo, pomimo że się znajdują na tym samym obszarze. Dojść znaczenia na 
podstawie 
samego słowa było raczej trudno.
W chwili cywilizacyjnej, w jakiej się znajdujemy, zmiany językowe wyraźnie 
przyspieszają. Równocześnie sposób, w jaki słowa wynikają z siebie i pojawiają 
się w języku, 
nie da się ściśle opisać — właściwie nie wiadomo, jak to się dzieje. Stąd kłopot 
z 
zawłaszczaniem czy asymilowaniem obcych terminów, od czego moje rozważania 
zacząłem. 
Nie wystarczy usiąść, wymyślić nowy termin i wydrukować go w gazecie.
JĘZYK I POLITYKA
Nie wszystkie języki nadają się w równym stopniu do wysłowienia myśli, które 
krążą już 
pod pułapem ludzkiego rozumienia. Wysiłek artykulacyjny powinien być skierowany 
na to, 
żeby myślom było swobodnie, a słowom — to już niekoniecznie. Pamiętam z któregoś 
z 
dawniejszych pontyfikatów — chyba Piusa XII — wypowiedź papieską o telewizji. 
Zdawałoby się, że powiedzieć coś o telewizji po łacinie jest bardzo trudno — ale 
nie! 
Telewizja to „transmissio imaginorum per undas electricas”. Są oczywiście 
rozmaite łaciny 
— łacina Cycerona i łacina średniowiecznych mnichów. Nie wiem, w jakim stopniu 
nauka 
tego języka nadal do seminaryjnego wykształcenia przyszłych księży należy, ale 
mnie się 
wydaje potrzebna. Czytałem kiedyś powieść, której bohater trafia do zapadłej 
dziury w 
Irlandii, gdzie wszyscy używają gaelickiego, nie angielskiego, i tam psuje mu 
się samochód. 
Pojawia się ksiądz — na co bohater, wiedziony szczęśliwą myślą, mówi: Pater 
meus, 
vehiculum meum fractum est. Ksiądz się uśmiecha i prowadzi go wprost do 
warsztatu. Bez 
łaciny ani rusz! Ja osobiście uważam łacinę klasyczną za jeden z piękniejszych 
języków. 
Oczywiście, nie te okropne okresy, które nie wiem, czy wymyślił, czy tylko 
cytował 
Gombrowicz w Ferdydurke — jest tam straszliwe zdanie z wieloma pobocznymi, które 
zdaje 
się nie mieć końca ani początku.
Oddziaływania między sąsiadującymi językami mają na ogół charakter osmozy. 
Zawsze 
uważałem za wysoce niewłaściwe, by używać słowa „wiodący” w znaczeniu „naczelny” 
czy 
„przodujący”. To jest przecież rusycyzm, po polsku coś może być tylko „dokądś 
wiodące”. W 
latach powojennych — latach może nie rusyfikacji, bo prawdziwej rusyfikacji u 
nas nie było, 
ale silnych wpływów sowieckiego języka — czułem silny opór, jaki moja 
performatywność 
lingwistyczna temu stawiała. Teraz widzę, że walka przegrana, „wiodący” wszędzie 
się już 
usadowił i nie ma na to siły. Pani prof. Kurzowa napisała książkę o lwowskiej 
polszczyźnie, 
bardzo cenną także ze względu na to, że język ten zaczyna się pomału roztapiać. 
Ja, który już 
tyle lat temu opuściłem okolice Lwowa, wyzbyłem się części typowo lwowskich 
wyrażeń, 
zwłaszcza tych, co się zaczynały od słynnego „ta joj”, mającego zresztą źródło w 
ukraińskim. 
I tutaj w moich luźnych uwagach językowych pojawia się element polityczny. Kiedy 
byłem 
chłopcem, miałem świadomość, choć nie nazbyt silną, że Lwów to wyspa polskości w 
morzu 
ukraińskim. Ukraińcy, którzy dookoła nas mieszkali, uważali, że Polska ich 
przygniata, że 
trwa silny polonizacyjny nacisk, chociaż mieli swoje, bardzo zresztą sprawnie 
działające 
organizacje, takie jak Masłosojuz od nabiału, w którego zapleczu siedziało 
gdzieś OUN. I 
teraz proszę pomyśleć — Polska przez 20 lat starała się osłabić parcie 
ukraińskiego poczucia 
narodowego, ale skutki były odwrotne do zamierzonych, nacjonalizm bardziej 
jeszcze tężał. 
Natomiast pod rządami Związku Sowieckiego cała Ukraina, a zwłaszcza wschodnia, z 
taką 
siłą była rusyfikowana, że dziennikarka kijowska, która do mnie przyjechała na 
samym 
początku głasnosti gorbaczowowskiej, opowiadała mi, kiedy już wyłączyła 
magnetofon, że 
sąsiedzi uważają ją za wariatkę, ponieważ posyła dzieci do szkoły z ukraińskim 
językiem 
nauczania. Taka szkoła wprawdzie działała, ale powszechnie sądzono, że posyłanie 
tam dzieci 
zamyka im drogę do wyższych szczebli kariery.
Teraz czytam z pewnym zadowoleniem, że w niepodległej Ukrainie sytuacja się 
poprawia. 
Ukraińcy świadomi rzeczy muszą swoich zrusyfikowanych rodaków niejako na powrót 
uczyć 
ich języka. Na Białorusi jest jeszcze gorzej; posiedzenia gremiów sprawujących 
władzę 
odbywają się po rosyjsku. Jeden z moich tłumaczy na rosyjski, z narodowości 
Litwin, mówił 
mi, że my w PRL–u nie zdajemy sobie sprawy, jaką niezwykłą korzyść odnosimy z 
tego, że 
nie stanowimy siedemnastej republiki. Owszem, wprowadzono powszechne nauczanie 
rosyjskiego, ale uczniowie stawiali równie powszechny opór temu językowi, który 
ja 
osobiście uważam za ładny, a Puszkina za bardzo wielkiego poetę. Mój syn na 
przykład 
skończył dziesięć klas szkoły z rosyjskim, a potem nie bardzo nawet potrafił 
przeczytać 
zdanie bukwami napisane, czego zresztą wcale nie pochwalam.
Był taki ukraiński poeta, Pawło Tyczyna — zdolny był to facet! — wydał świetny 
tom 
Soniaszni klarnety, ale po jakimś czasie zaczął pisać panegiryki o Armii 
Czerwonej, a potem 
jeszcze też „wsich paniw do dnoj jamy, burżuiw za burżujamy budem, budem bit…” 
Pewien 
dziennikarz i literat rosyjski, kiedy się o tym zgadało, wytłumaczył mi: 
„Różnica między 
wczesnymi a późniejszymi wierszami Tyczy ny polega na tym — czego Pan może nie 
wie — 
że pośrodku uwięziono go i straszliwie bito. Ledwie żywy z łap NKWD wyszedł i 
lekcja 
rosyjskiego udzielona w tej postaci zmieniła mu całkowicie światopogląd, ale i 
złamała jako 
poetę”. Te sprawy nie powinny całkowicie ulec zapomnieniu, mimo że mało 
interesują żyjące 
obecnie pokolenie.
PROZA GĘSTO TKANA
Do powieści Stefana Chwina Hanemann zabierałem się nie bez oporów, nie mogąc 
jakoś 
wtargnąć przez pierwsze strony. Wydała mi się zrazu dziergana jak koronki na 
bębenku, 
nazbyt mozolna i żmudna, żona jednak przekonywała mnie do jej znakomitości, 
postanowiłem więc włamać się od razu do środka. Uczyniwszy to — rozsmakowałem 
się i 
stwierdziłem, że jest to proza rzeczywiście wybitna. Może najwybitniejsza z 
tych, jakie się 
ostatnio ukazały.
Książka Chwina zasługuje na to, żeby o niej pisano; brak dostatecznego odzewu i 
dyskusji 
uświadamia raz jeszcze stan roztrzaskania kultury literackiej w Polsce. Nie 
zbiera się żadne 
intelektualne gremium, w telewizji nie ma rozmów o literaturze, najwyżej, jak 
się to zdarzyło 
niedawno, jakiś Lem mówi pięć minut o swojej książeczce wydanej w Znaku. Brak 
punktów 
stycznych, wszyscy się rozłażą jak pędy dziko rosnącego krzewu. Ta krzaczastość 
jest 
drażniąca, bo utrudnia poważną debatę nad książkami, które wymagają czegoś 
więcej niż 
„bruLion” czy Kabaret metafizyczny pewnej młodej pani. Chwin wydaje mi się — 
powtarzam 
— niedoceniony, a przyczyny upatruję w braku autonomii życia literackiego, 
układu, który 
pewne tytuły słusznie na forum publiczne wynosi i czyni z nich ognisko 
zainteresowania 
społecznego. Rzecz nie tylko w niskich nakładach, ale i w braku promocji. 
Stosunek do 
młodszych autorów jest okropny, nihilistyczny właściwie; nie znajdzie się ich 
książek na 
wystawach, a często i wewnątrz księgarni. Ja już kończę swą pisarską karierę, 
nie zazdroszczę 
jednak tym, którym dziś przyszło debiutować.
Hanemann opowiada, jak życie ociera się o śmierć, i ten motyw, jak motyw losu w 
„Piątej” Beethovena, powtarza się w nim i nasila. Mamy Gdańsk i Niemców, którzy 
zostają z 
niego wyparci, wiemy przecież przez kogo — przez sowiecką ofensywę, ale ta 
ofensywa jawi 
się jako rodzaj żywiołu kosmicznego, ani jednego sowieckiego żołnierza na 
kartach powieści 
Chwina nie spotkamy, co jest — uważam — dobre. Anonimowa siła wypędza ludzi z 
ich 
miasta, udają się wszyscy na pokłady statków, i później z daleka już tylko 
dowiadujemy się, 
że znaleźli śmierć w lodowatym Bałtyku. To rodzaj psychospołecznej eschatologii 
— Chwin 
przejmująco maluje ponurą łatwość, z jaką wszystko co ludzkie ulega zniszczeniu, 
destrukcji, 
zmiażdżeniu; ukazuje rzeczy dobrze znane ze świeżością pełną okrucieństwa. 
Książka 
dopracowana jest do najmniejszego szczegółu, na końcu znajdziemy nawet 
słowniczek 
niemieckich nazw ulic, ale równocześnie trudno w niej znaleźć ślad choćby 
ustroju, który w 
Niemczech wtedy panował, nie ma gauleiterów czy innych bonzów, którzy gdańszczan 
na 
pokłady bałtyckich statków pędzili. Wszystko dzieje się w ustrojowo–socjalnej 
próżni. To nie 
jest zarzut; chodzi, myślę, o świadomy zabieg autorski.
Pochwycone tu zostało zjawisko, które zawsze mnie bardzo frapowało, bo 
przeżywałem je 
kilkakrotnie we Lwowie: chwila, gdy ustrój panujący i tradycyjna hierarchia 
ludzkich spraw, 
cały fundament bytu ulegają strzaskaniu. Jedna armia uchodzi, druga jeszcze nie 
nadeszła, 
następuje rozziew, przerwa w historii, a po ludziach pozostają tylko rzeczy. 
Powie ktoś, że 
Chwin nadmierną wagę przywiązuje do tego, co jest tylko osnową życia, do 
przedmiotów i 
materii. Ironizował przecież Miłosz: „Niczego mi proszę pana / tak nie żal jak 
porcelany”. 
Faktem jest jednak, że Hanemann to książka w sposób nierozkładalny na 
poszczególne 
elementy budowlane dobra, a nawet bardzo dobra, gęściej tkana i bardziej dla 
mnie 
poruszająca niż na przykład proza, na której wypłynął za granicą Szczypiorski.
Bardzo bym ją też chciał widzieć wyprowadzoną z Polski na przestwór 
międzynarodowy; 
wypada zwłaszcza, by ją w Niemczech wydano. Sprawa jest delikatna — gdybyśmy 
tkwili w 
czasach, gdy Żukrowski gromił Białoszewskiego za Pamiętnik z Powstania 
Warszawskiego, 
zaraz by się usłyszało: dlaczego on poświęca tyle uwagi jakimś gdańskim Niemcom, 
a nie 
pisze, jak się należy, hymnu o pięknie nie tylko duchowym Polaków. Uważam 
oczywiście, że 
autor jest w prawie wybrać sobie temat, choć równocześnie zastanawia mnie, że 
tak często 
akurat Gdańsk się w młodej literaturze pojawia — najpierw Huelle, teraz Chwin. 
Lwowa na 
przykład próżno szukać — mówię to pro domo sua i pewnie niesłuszne mam 
pretensje, ale 
przemawia przeze mnie patriotyzm lokalny…
KLIMAT PRZESZŁOŚCI I SMAK RZECZY
Zachęcony lekturą Hanemanna sięgnąłem po wcześniejszą powieść Stefana Chwina 
Krótka historia pewnego żartu. Oczywiście, nie było mowy, by ją kupić czy 
pożyczyć, ale 
podarowano mi egzemplarz i chciałbym tu dla komparatystyki zestawić książkę 
Chwina z 
moją powieścią, która zresztą powieścią żadną nie jest, ale tak została nazwana, 
mianowicie z 
Wysokim Zamkiem.
W Wysokim Zamku opisałem własne dzieciństwo i pierwsze lata nauki; wszystko to 
prawda, co się tam znajduje. Przekonany jestem, że mimo bardzo zręcznej 
artystycznej 
kompozycji Chwin też prawdę napisał, taką zwyczajną — o tym, jak dziecko wrasta 
w świat, 
nad którym przeszła burza hitlerowska, a teraz nastała najbardziej sroga i 
mroźna faza 
stalinizmu.
Oczywiście, są to dzieciństwa z dwóch bardzo różnych czasów i miejsc — jedno z 
przedwojennego Lwowa, drugie z Gdańska czasu przemiany. Wysoki Zamek opowiada o 
międzywojennej Polsce, w której żyło mi się nieźle, a spokój umożliwiał mi 
zajmowanie się 
wymyśloną legitymacjonistyką, wynalazkami, lekturami; opowiada o ówczesnej 
subkulturze 
gimnazjalnej. Bohater Krótkiej historii wchodzi w świat wstrząśnięty, połamany, 
rozbity, z 
którego jedna moc, hitlerowska, odeszła, pozostawiając ruiny w ludzkich głowach, 
na to 
miejsce jednak pojawia się inna. Chłopak jest jeszcze niedostatecznie bystry i 
zorientowany, 
żeby to rozumieć, ale przyjmując tak naiwny i dziecinny punkt widzenia, Chwin 
potrafi 
ożywić obrazy i sytuacje, strasznie zbanalizowane przez wielość informacji.
Chłopiec, trzymany za rękę przez matkę, ogląda wystawę, gdzie pokazane zostały 
rozmaite 
okropieństwa z obozów. Są tam fotografie ofiar operacji, które robił doktor 
Mengele — jego 
nazwisko oczywiście nie pada — nogi kobiet, poryte ranami i bliznami, ale 
chłopcu kojarzą 
się one ze szwami, które nosiły wtedy dziewczęta na pończochach. Są też sceny 
oczekiwania 
na śmierć w komorze gazowej — ale oglądający mówi o „domu z cegły”. Narrator 
notuje 
rozmowę ojca z jakimś panem P., który powiada: Żydzi amerykańscy kazali Niemcom 
wymordować Żydów w Polsce. Obserwuje, nie komentując ich, chwyty ówczesnej 
propagandy, razem z wąsami towarzysza Stalina, albo pochód pierwszomajowy, na 
który 
zabiera go ojciec, choć idą jakby trochę osobno. Nigdzie wprost nie ocenia, nie 
pisze, że coś 
było strasznie złe; zapisuje, konkretyzuje i uprzytamnia. Zabiegiem tym Chwin 
odświeżył 
rzeczywistość tamtego czasu, zwerbalizował ją na nowo, zdzierając zastygły 
werniks 
publicystycznego banału, co samo w sobie jest osiągnięciem, i potrafił 
dyskretnie przedstawić 
pierwsze narastające w dziecku wątpliwości.
Chwin wydaje mi się — podobnie jak ja, choć na zupełnie inny sposób — 
wielbicielem 
rzeczy. W moim Wysokim Zamku przedmioty pełniły zupełnie inną rolę: to były 
maszyny 
elektrostatyczne, które z trudem konstruowałem, albo fikcyjne legitymacje, 
których 
rysowaniem się trudniłem. Miałem stąd satysfakcję, że stwarzam światy — 
oczywiście 
dziecinne, bo też i byłem dzieckiem, ale jednak. U Chwina pojawiają się 
natomiast z miłością 
opisywane sprzęty kuchenne i filigranowe zastawy. Stosuje przy tym metodę 
wyszukanej i 
delikatnie zawieszonej w powietrzu peryfrazy. Nie powie, że niemieckie domy 
budowano 
solidnie, a w nowych blokach polskiego socjalizmu z dokładnością było gorzej, 
ale opisze, 
jak stał przy oknie podczas deszczu, a woda wyciekała spod okiennej ramy.
Krótka historia pewnego żartu jest książką bardzo dobrą, ale, co 
charakterystyczne, nie 
spotkała się ona z burzą entuzjazmu ani szerokimi omówieniami. Nie ma u nas 
ośrodków 
zainteresowania literaturą zwróconą ku pewnym zjawiskom historycznym, wszystko 
się 
rozsypuje jak worek trocin rzucony na fale. To bardzo niedobrze, że Chwin pisze 
w naszych 
akurat czasach. Ja się nie lituję nad nim, tylko symboliczne łzy wylewam nad 
kulturą polską. 
Już tu pisałem i jeszcze raz powtórzę, że najlepszym określeniem dla sytuacji 
współczesnej 
kultury jest miazga, że obojętność elit w Polsce jest właściwie zdumiewająca i 
głęboko mnie 
ona jako Polaka zawstydza. Ja wiem, że kultura zawsze była dla skromnej 
mniejszości i 
garstki snobów, ale jednak — wedle stawu grobla. Jeżeli Niemcy, Anglicy i 
Amerykanie 
mimo wszystko coś tam czytają, powinniśmy starać się nie być gorsi.
OBRONA SIENKIEWICZA
Wiem, że mnie już nie wolno w maniakalny sposób wracać do Ogniem i mieczem, ale 
muszę powiedzieć, że powolna i uważna lektura tej powieści otwiera zupełnie nowe 
pole 
obserwacji. Im bardziej się w nią po raz nie wiem który zagłębiałem, tym większą 
miałem 
ochotę napisać pamflet pod tytułem Gombrowicz, jako odpowiedź na jego 
Sienkiewicza. 
Chciałem zdyskwalifikować słowa Gombrowicza o „magiku”, „uwodzicielu”, 
„kucharzu, 
który gotuje zupę z samych blasków”, jego zarzuty, że wszystkie krwawe 
okropieństwa w 
Trylogii są tylko sokiem porzeczkowym czy malinowym, jego ironiczne pytania, 
dlaczego 
skromne dziewice nie mdleją przy tak strasznej lekturze.
Jak się czyta Sienkiewicza uważnie, zarzuty powyższe tracą wagę. Są oczywiście w 
Ogniem i mieczem miejsca przeciągnięte — choćby rozmowa Skrzetuskiego z 
Chmielnickim 
— ale z tej książki można łatwo wybrać cytaty, które się złożą na straszliwą 
krytykę stanu 
społeczeństwa szlacheckiego, i takie, które malują ponury obraz ukraińskiej 
„czerni”. Zawarł 
tam bowiem Sienkiewicz, moim skromnym zdaniem, prawdę historyczną, rozumianą w 
pewnym wyższym sensie. Nie polega ona na tym, że się docieka, ile było wojska 
pod 
Piławcami, czym była jazda spod lekkiego, a czym spod ciężkiego znaku i czy 
Zagłoba mógł 
ocalić Helenę, lecz na odtworzeniu aury, klimatu panującego w Rzeczypospolitej 
na wiek 
przed jej rozpadem. To wcale nie jest system dzieł napisanych dla pokrzepienia 
serc, tylko dla 
ich przerażenia, wbrew temu, co twierdził sam Sienkiewicz i jego badacze, i 
dziwi właściwie, 
czemu Polacy z taką satysfakcją je tyle lat czytają. Szweykowski napisał o 
Trylogii, że to baśń 
— jaka tam baśń? Historia okrutna i ponura.
Jedno natomiast powiedzieć trzeba: próbę czasu Trylogia przetrwała, a co do 
Gombrowicza, to jeszcze się pokaże. Już teraz pewne partie Ferdydurke brzmią 
głucho dla 
młodszego pokolenia. Nie chcę też wybrzydzać, ale Trans–Atlantyk nie ma 
zakończenia. To, 
co Gombrowicz tam zrobił, jest swego rodzaju unikiem. A już Pornografia mnie 
właściwie 
obraziła, choć naturalnie nie cała. Fryderyk, który za pomocą podwijania nogawki 
parę 
młodych ludzi erotycznie sprzęga, i do tego ta wymyślona okupacja… Wedle Jerzego 
Jarzębskiego, nic nie szkodzi, że to nie jest ta okupacja, której powietrze 
znamy, i że trup, 
który na kartach Pornografii się pojawia, został w powieść wrzucony, jak się 
wrzuca kawałek 
dobrego mięsa do rosołu, by go uczynić smaczniejszym. Jestem widocznie bardzo 
tradycjonalistycznie nastawionym facetem, ale mnie się to po prostu nie podoba, 
a 
posługiwanie się tego typu metodą i argumentacją uważam za w najwyższym stopniu 
naganne.
Irytuje mnie też zwyczaj, maniakalnie stosowany w naszej epoce, by rezygnować z 
odrębnego, semantycznie nacechowanego tytułu: operetka niech się nazywa 
Operetka, 
pornografia niech się nazywa Pornografia, kosmos niech się nazywa Kosmos. Jest 
to próba, 
może nie zawsze rozmyślna, uczynienia z książki końca pewnej drogi; dalej nie 
będzie można 
już postąpić. Podejrzewam tu autorską pychę, która potencjalnym następcom 
szlaban chce 
położyć.
VIII 
AWANTURY
SZCZĘŚLIWE ZAKOŃCZENIE?
Strasznie się wszyscy podenerwowali i zirytowali wynikiem prezydenckich wyborów 
— 
po części słusznie. Zanim się ten mój przyczynek ukaże, upłynie sporo wody w 
Wiśle, 
powtórzę jednak, co powiedziałem rosyjskiemu radiu: pomiędzy legislatywą a 
egzekutywą 
powinna być równowaga. Nie jest dobrze, kiedy zarówno legislatywa, jak i 
egzekutywa 
znajdą się w rękach jednej partii. Także wtedy, gdyby chodziło o partię 
prawicową, bo 
zakłócone zostają podstawowe elementy, bez których demokracja nie może dobrze 
funkcjonować. Mówimy oczywiście o modelu europejskim; w Ameryce istnieją 
wprawdzie 
dwie partie, trudno jednak w nich widzieć lewicę i prawicę. Owszem, republikanie 
skłaniają 
się bardziej na prawo, ale spektra poglądów są w obu partiach szerokie. Choć i u 
Amerykanów, kiedy prezydentem jest demokrata, a w Kongresie dominują 
republikanie, 
zdrowo to wpływa na obie strony, bo stale muszą się ścierać. Lepiej, gdy jedna 
strona nie ma 
zbyt wiele do gadania.
Zdenerwowania było jednak chyba o wiele za dużo; zdenerwowania i pieklenia się, 
w 
które nawet Jasna Góra się włączyła. Wszystko razem było na pewno szalenie 
polskie, tak 
polskie, że trudno bardziej. Co dwa lata mniej więcej robię sobie rekolekcje nad 
Trylogią i 
teraz znów ją czytam. Sejmikowania i hałłakowania wracają — dawaj go sam, 
będziemy 
bigosować i tak dalej. Dziwna rzecz, ale sarmacka tradycja przenika wszystkie 
klasy 
społeczne i nadal w mentalności naszej trwa. Nie wiedzieć, co z nami zrobią — a 
to zostaje. 
Coś z sarmackiego ducha — zaciętość, zaciekłość i w gruncie rzeczy, powiedzmy 
sobie 
szczerze, dość nikłe rozmiłowanie w klasycznych procedurach demokratycznych. W 
Szwajcarii np., gdy się mówi o społeczeństwie czy narodzie, używa się słowa 
„suweren” — w 
poczuciu, że tu, na ziemi, nie ma innego odwołania.
Trzeba uważnie obserwować, co się stanie w ciągu najbliższych tygodni i 
miesięcy. Ani z 
góry nie rozpaczać i nie kląć, ani się z góry nie cieszyć, bo nie ma powodu. Tak 
też i 
powiedziałem Rosjanom, dodając — bo wypadało — że tak czy owak, oni znajdują się 
w 
stanie większego rozwichrzenia niż my i mniej niż my wiedzą, co z sobą (to 
znaczy z Rosją) 
zrobić. Zakończyłem optymistycznie, mówiąc, że i Polska, i Rosja nie są na rok 
ani na pięć 
lat, tylko na wieki, a na wypadki bieżące patrzeć należy w perspektywie 
historycznej.
Co będzie z Polską? Mam nadzieję, że nic takiego strasznego się nie stanie. Masa 
krytyczna naszego rynkowego systemu kapitalistycznego powiększyła się już i 
rozpędziła 
nieodwracalnie. Teraz rzecz się musi pomału przedestylować, przetrzeć i może z 
tej miazgi 
wynikną na przykład jakieś partie z prawdziwego zdarzenia, bo ich dotąd nie 
mamy. 
Mnożenie partii kanapowych powinno być konstytucyjnie zakazane! To oczywiście 
żart, ale 
w przedkładaniu ambicji polityków nad rację stanu jest coś okrutnie niemądrego.
Życzyłbym sobie, byśmy weszli do Unii Europejskiej, i wydaje mi się to 
ważniejsze od 
wejścia do NATO. Nie jestem entuzjastą NATO, zwłaszcza odkąd dotychczasowy 
sekretarz 
generalny ustąpił z powodu skandalu i okazało się, że nowego w żaden sposób 
wyznaczyć nie 
można. Co się znalazł jakiś kandydat, to zaraz któreś państwo przeciw niemu 
protestowało. 
Skoro sami z sobą nie mogą dojść do ładu, cóż dopiero będzie po poszerzeniu 
Paktu…
Galimatias panuje dziś powszechny i nieszczęście to nie tylko nas dotknęło. W 
Niemczech 
rozpoczęła się walka przeciw walucie europejskiej; trudno się dziwić, skoro w 
jej skład wejść 
mają waluty tak niepewne jak włoska czy portugalska. Oskar Lafontaine, który 
zmienił 
Scharpinga w przywództwie niemieckich socjaldemokratów, usiłuje partię swoją 
przeciwstawić wszelkiej interwencji w sprawy jugosłowiańskie, zwłaszcza wysłaniu 
na 
Bałkany Bundeswehry. Francja z jednej strony ma w domu bombowe terroryzmy, z 
drugiej
— Chirac pielęgnuje bzika, by kraj swój zmienić w prawdziwe mocarstwo atomowe. 
Anglicy zajmują się perypetiami Lady Di…
Kiedy oglądałem skupienie najnowocześniejszych kamer i anten wokół budynku, w 
którym toczył się proces Simpsona, rozziew między znakomitością techniki, jaką 
dysponują 
media, a nikczemnością przekazywanych przez nie treści wydał mi się żenujący. 
Człowiek 
przestaje się martwić tym, że nie jest szczęśliwym Polakiem, zaczyna się 
martwić, że jest w 
ogóle człowiekiem. Należeć do tego gatunku to satysfakcja wątpliwa i honor 
umiarkowany.
APOKALIPSA I KRZEPIENIE SERC
Wedle badań socjologicznych, opinia publiczna ani nie jest szczególnie 
zafrapowana 
sprawą byłego premiera Oleksego, ani nie nastąpił znaczny spadek jego 
popularności. Jakby 
nic takiego się nie stało. Zjawisko to wydaje mi się znacznie straszniejsze niż 
fakt, że 
człowiek, który akurat dochrapał się premierostwa, coś robił dla Rosjan. 
Tymczasem Rosja 
sterowana przez Jelcyna okazała się w Pierwomajskim okropnym potworem. Mimo woli 
narzuca mi się podobieństwo — oczywiście, nie tożsamość — losów Czeczeńców i 
Polaków. 
My też byliśmy pod zaborem, wierzgaliśmy przeciw ościeniowi i dawano nam szkołę. 
Skądinąd Tadeusz Chrzanowski napisał niedawno, że jak było powstanie styczniowe, 
to brał 
w nim udział jeden procent ludności; nie jest to liczba, która mogłaby człowieka 
obalić.
Rosjanom brak dziś na szczęście siły. Szczypiorski powiedział w wywiadzie dla 
„Spiegla”, 
że imperium zawsze pozostaje imperium. Z punktu widzenia samoświadomości 
rosyjskiej 
wierchuszki to na pewno prawda, ale gdy spojrzeć na realny układ sił — z 
imperium jest 
kiepsko. Niemiecka telewizja rozmawiała z oficerami rosyjskich sił specjalnych, 
pacyfikujących Pierwomajskoje; twierdzili, że armia nie będzie już taka jak 
dawniej, bo bez 
przygotowania rzucono ją w bój, zupełnie jakby chodziło o jakąś karczemną burdę. 
A 
„Herald” dodaje, że wszystkie te mordy i bombardowania oraz próba likwidacji 
bojowników 
czeczeńskich wraz z zakładnikami miały pokazać zdecydowanie Jelcyna, by wzmóc 
jego 
popularność i ułatwić ponowny wybór. Jeśli takimi metodami zwiększa się dziś 
prezydenckie 
szansę kandydata, to istotnie żyjemy w najgorszym z istniejących światów.
Nie jestem święty i toleruję wiele ludzkich przypadłości, ale stosunek Rosjan do 
Czeczenii 
wydaje mi się haniebny. A tymczasem sekretarz obrony Stanów Zjednoczonych, 
William 
Perry, Jelcyna usprawiedliwia, jakby rosyjski prezydent potrzebował nakładania 
rąk 
amerykańskich. On rozumie, on właściwie podziela stanowisko Jelcyna, wszystko 
jest w 
porządku, a że trochę ludzi poginęło — to trudno. Łatwo tak mówić, kiedy się nie 
było wśród 
tych, co trafili pod ostrzał. Rosjanie wprowadzili do akcji nowe miotacze 
rakiet, tzw. „grady” 
— to jakby następne pokolenie po katiuszach. Amerykańscy eksperci twierdzą, że 
„grady” są 
równie niecelne jak katiusze i podobnie jak one niosą śmierć i zniszczenie w 
dużym 
promieniu.
Czytam wypowiedź głównego finansowego rzecznika wojska polskiego: mówi, że 
powinno się w Polsce wydawać na uzbrojenie ciężkie miliardy dolarów, ale nas na 
to nie stać. 
To prawdziwe nieszczęście; dziś nie wystarczy, by ktoś pobiegł do domu, zdjął ze 
ściany 
halabardę lub koncerz, jak to się dzieje w Trylogii, potem hajda na kulbakę i 
prędko, galopem 
do chorągwi poważnego znaku. Koszt uzbrojenia rośnie tymczasem wykładnikowo i za 
pół 
wieku nawet takie państwo jak Francja stać będzie najwyżej na 50 samolotów 
najnowszej 
generacji. Chyba że spełni się moje rojenie o mikrominiaturyzacji armii, o 
żołnierzach 
mniejszych od mrówek i całkiem mechanicznych, którzy przeciwnika oblezą i 
unieszkodliwią. Taka wizja przyszłego wojennego theatrum wygląda dość utopijnie, 
najczęściej jednak zdarzają się rzeczy w najwyższym stopniu nieprawdopodobne. 
Wszystko 
właściwie, co teraz się na świecie dzieje, 30 czy 25 lat temu wydawało się 
nieprawdopodobne 
zupełnie, zawsze jest inaczej, jak mówił Gołubiew, więc kto wie, co się w 
przyszłości stanie?
Jeszcze jedna wiadomość mnie ostatnio zmartwiła, ta mianowicie, że w 1994 roku 
przyrost 
naturalny wyniósł równo 100 milionów. Ponieważ w tej chwili żyje na Ziemi około 
5 
miliardów 600 milionów ludzi, więc do roku 2000 liczba ta znacznie przekroczy 6 
miliardów 
— i nie ma na to rady. Niektórzy twierdzą, że następuje już wyhamowanie 
przyrostu, ale 
należy się obawiać, że się raczej mylą. W krajach rozwiniętych, owszem tak, ale 
w Trzecim 
Świecie toczą się inne procesy i to na rozmaite dziedziny wywiera wpływ. 
„Tygodnik” 
drukował bardzo interesujący reportaż Jana Józefa Szczepańskiego z podróży do 
Islamabadu. 
W Pakistanie, gdzie mieszka około 100 milionów ludzi, książki wydaje się w 
nakładzie 
tysiąca egzemplarzy. Trzeba spojrzeć czasem w tamtą stronę, a nie porównywać 
ciągle 
sytuacji naszej z Niemcami.
Recenzenci moich felietonów, zebranych w Lubych czasach, pisali, że wieszczę w 
nich 
apokalipsę. Jaka tam apokalipsa! Kiedy niedawno znów czytałem Trylogię, 
najbardziej mnie 
w niej uderzyły nie odstępstwa od prawdy historycznej, ale zakończenie, w którym 
Sienkiewicz twierdzi, że dzieło swe pisał dla pokrzepienia serc. Jakie tam 
pokrzepienie serc, 
dlaboga? Kamieniec wylatuje w powietrze i oddany zostaje na wieczne władanie 
Turkom, pan 
Wołodyjowski wylatuje w powietrze razem z Kamieńcem, Ogniem i mieczem zamyka 
fraza o 
nienawiści, co zatruła krew pobratymczą… A że to się świetnie czyta, to już inna 
historia.
PRZYĆMIONA DZIEDZINA
Kiedyś Leszek Kołakowski rozpoczął jedno ze swoich rozważań stwierdzeniem, że 
każdy 
człowiek, już przez to, że żyje i tym samym godzi się na istnienie, ponosi 
cząstkę 
odpowiedzialności za wszystko, co się dzieje na kuli ziemskiej. To jest 
oczywiście kolosalna 
przesada, takiej odpowiedzialności nie sposób sobie przedstawić, zwłaszcza przy 
istniejącym 
obecnie na świecie chaosie. Ale z drugiej strony trudno się niektórymi sprawami 
nie 
zajmować, choćby się na nie żadnego wpływu nie miało. Byłoby też rzeczą 
niewłaściwą, a 
może nawet niegodziwą, gdyby moje stanowisko, jakie próbuję uzasadnić i 
rozpowszechnić, 
drukując co miesiąc „Rozważania sylwiczne” w „Odrze”, w jakiś istotny sposób 
kłóciło się i 
sprzeczało z tym, co pisuję w „Tygodniku Powszechnym”. W pewnym sensie — si 
parva 
magnis comparare licet — felietonem moim zastępuję tam świętej pamięci Kisiela, 
który też 
nie zawsze był w zupełnej zgodzie z głównym tenorem opinii publikowanych w 
„Tygodniku”, dlatego napisać poniższe postanowiłem.
Redaktor Turowicz kilkakrotnie ostatnio stwierdzał — i w „Tygodniku”, i w 
„Gazecie 
Wyborczej” — że istniejąca koalicja, a w szczególności jej postkomunistyczna 
część, ma 
wprawdzie z tytułu zwycięstwa w demokratycznych wyborach prawo rządzenia Polską, 
ale 
odmawiał tejże koalicji legitymacji moralnej. Ja to sobie w głowie trochę 
przewróciłem, 
rozszerzyłem i zastanawiać się zacząłem, komu spośród rządzących dziś na kuli 
ziemskiej 
można by legitymację moralną w tym wyższym sensie przyznać. Podczas kiedy u nas 
winy 
koalicjantów postkomunistycznych mają raczej posmak polityczny i totalitarny, to 
na 
przykład w Stanach Zjednoczonych republikanie, większość mający w Kongresie, 
odmawiają 
moralnej legitymacji prezydentowi Clintonowi i jego żonie, na podstawie zarzutów 
właściwie 
kryminalnych — chodzi o aferę Whitewater. Ogień polityków i publicystów, 
kierowany na 
prezydenta, na panią Hillary, zwaną w szkole jakoby Lodówką, i na ich otoczenie 
jest bardzo 
srogi.
Musiałem więc Clintona skreślić z listy moralnych przedstawicieli narodów. 
Równocześnie zauważyłem, że republikanie wcale nie biorą się do tego, by 
przeprowadzić 
akcję na rzecz tak zwanego impeachment, procedury konstytucyjnej, którą 
storpedowany 
został kiedyś prezydent Nixon. Nie biorą się dlatego, że przy wszystkich 
przewinach Clintona 
— wiele o nich pisano, choćby o tym, jak umknął do Wielkiej Brytanii, ażeby ujść 
poborowi 
w czasie wojny wietnamskiej — większość opinii publicznej jest za jego ponownym 
wyborem: ponad pięćdziesiąt kilka procent! Z tego wynika, że — przynajmniej w 
Stanach 
Zjednoczonych — takie zarzuty pozostawiają ludzi obojętnymi. We Włoszech z 
kolei, jak 
wiadomo, rządzący byli przez długi czas powiązani z mafią, co jest przecież 
rzeczą dość 
okropną. We Francji, choć de mortuis nil nisi bene, ale na temat prezydenta 
Mitterranda też 
krążyły rozmaite pogłoski, które aż do Internetu wlazły. No i tak chodząc po 
świecie, można 
się przekonać, że ktoś taki jak prezydent Havel jest właściwie chlubnym 
wyjątkiem.
Mówiąc krótko, społeczeństwo nie ocenia z reguły w wyborach polityków pod 
względem 
moralnym; albo zwraca uwagę na obietnice, które są mu rzucane, co się pospolicie 
nazywa 
kiełbasą wyborczą, albo na sprawność działania (jeśli idzie o sprawność 
działania typu 
policyjnego, to na pewno postkomuniści dzierżą prym…). Demokracja rozumiana jako 
rządy 
wyłonione wolą większości nie ma niestety nazbyt wiele wspólnego z moralnością: 
moralność 
sobie, a te zbiorowe moce, które wyprowadzają człowieka na najwyższy 
przedstawicielski 
urząd w państwie — sobie.
Oczywiście, można wiele z tego, co się w naszej części Europy dzieje, tłumaczyć 
długotrwałym przebywaniem w totalitaryzmie. Jak się przez pięćdziesiąt lat 
tłukło tak zwane 
inne klasy społeczne, a nawet i ludzi z własnych szeregów, trudno potem o 
polityczne elity i 
polityczne rozeznanie mas. Masy zachowują się często w specyficzny sposób. 
Kisielewski 
powiedział kiedyś o „rządach ciemniaków”, ale to określenie nie odnosi się 
wyłącznie do 
układów typu totalitarnego, rządy ciemniaków mogą zostać wyłonione także i w 
powszechnym głosowaniu. Tak już w historii bywało i można się tylko zastanawiać, 
co robić, 
gdy większość społeczeństwa głosuje na przykład na faszystów albo na brunatno—
czerwonych, jak to niedawno groziło w Rosji. Tam zresztą, jak widać z ostatnich 
wydarzeń, 
Jelcyn okazał się nadzwyczaj zręcznym politykiem, wbrew dotychczasowym 
mniemaniom o 
jego nieodpowiedzialności. Znienacka zaczął tańczyć rock and rolla z 
dziewczętami, 
obiecywać złote góry, a przestraszeni możliwością pojawienia się u władzy 
komunisty 
Ziuganowa zachodni bankierzy miliardy przeznaczyli na rzecz Rosji.
Społeczeństwo można jeśli nie kupić, to przynajmniej przekonać środkami, które 
także 
stuprocentowo moralne nie są. Umiejętność wypychania siebie na najwyższe 
stanowiska nie 
ma związku ze świadectwem nieposzlakowanej moralności. Prawdopodobnie stąd się 
bierze 
ogólne przekonanie, że polityka to proceder dość brudnawy. Z drugiej strony 
oczywiście nie 
należy popadać w skrajność. Uważam za przesadne mniemania tych, którzy 
powiadają, że 
osoby tak nadzwyczaj sprawne i sprytne w dziedzinie finansowej jak pan Bagsik, 
który siedzi 
obecnie w kryminale, najlepiej się nadają na urząd ministra finansów. Tak daleko 
bym nie 
szedł, podobnie jak nie sądzę, by najlepszym kontrkandydatem dla ministra 
Podkańskiego był 
pan Jerzy Urban.
Dziedzina polityki jest jednak dziwnie przyćmiona, a optowanie na rzecz ludzi 
szlachetnych i prawych bywa ryzykowne. Po tym, jak pan Michał Zieliński 
przedstawił w 
„Tygodniku” miażdżącą po prostu krytykę programu mecenasa Olszewskiego, 
wszystkie 
włosy stanęły mi na głowie, gdy przeczytałem, że ROP ma 16 procent społeczeństwa 
za sobą. 
Przecież gdyby to, co Zieliński skrytykował, próbowano wcielić w życie, 
okazałoby się, że 
wszystkie koła powinny być kwadratowe a z nieba powinien spadać nieustannie 
deszcz 
złotych dukatów. Każdy by oczywiście chciał, i ja także, by władza znajdowała 
się w rękach 
ludzi, którzy są zarazem bardzo sprawni, bardzo mądrzy i absolutnie nieskalani, 
ale to się na 
świecie niezmiernie rzadko zdarza.
MNIEJSZE ZŁO
Odwiedziłem niedawno nowy krakowski supermarket austriackiej sieci Billa. Nie 
mogłem 
go najpierw znaleźć, bo ulicy Józefa Mackiewicza, przy której go zbudowano, nie 
było na 
moim planie — okazało się, że przedtem nosiła imię Ignacego Fika, lewicowego 
krytyka 
zamordowanego przez Niemców. Gorliwość, z jaką nasi rodacy przemianowują ulice i 
place, 
burzą pomniki i ekshumują nieboszczyków, głównie pochodzenia sowieckiego i 
żołnierskiego, nie ma sobie równej. Jest w tym dla mnie coś okropnie 
neofickiego. Kiedy 
przed laty odwiedziłem po raz pierwszy Berlin Zachodni, znalazłem — a istniały 
przecież 
wtedy Sowiety i NRD! — ulicę Karola Marksa. Na moje zdziwione pytanie 
odpowiedziano 
mi: oczywiście, przecież on był nie tylko twórcą utopii dość złowrogiej, ale i 
znacznym 
filozofem, więc jako Niemcowi należy mu się ulica. U nas za to nie nadąża się z 
drukiem 
nowych planów miejskich.
Są oczywiście w tych zmianach rzeczy korzystne, ale przesadzać, uważam, nie 
należy. Na 
przykład wyrywanie tablicy ku czci pisarza Hołuja ze ściany domu przy Rynku nie 
bardzo mi 
się podoba. Nie lubowałem się w czytaniu książek Hołuja, a właściwie — przyznam 
po cichu 
— wcale ich nie czytałem, ale nie byłbym tak radykalny, choćby ze względu na 
jego rodzinę; 
w końcu co komu taka tablica szkodzi. Nigdy nie byłem miłośnikiem panów 
Marchlewskiego 
et consortes, którzy — jak to Żeromski opisał — w 1920 roku na plebanii w 
Wyszkowie się 
zgromadzili i stworzyli prowizoryczny rząd, by go w Warszawie osadzić, do czego 
nie 
dopuścił, świeć Panie nad jego duszą, Piłsudski, ale niektóre działania 
tępicieli materialnych 
resztek PRL–u zakrawają na manię.
Wracając zaś do wizyty w Billi — parcie podobnych do niej super— czy 
hipermarketów 
budzi u nas opór, wywołany obawą wyrugowania przez nie drobnego handlu. 
Tymczasem jest 
to proces, który zachodzi w skali europejskiej. Może się nie podobać i na pewno 
się nie 
podoba nieszczęsnym właścicielom małych sklepów spożywczych naprzeciw tego 
supermarketu na osiedlu Prądnik, z parkingiem na 280 samochodów, ale nie ma na 
to rady. 
Albo się kupuje kapitalizm z wszystkimi jego właściwościami i przywarami, albo 
się jest 
zwolennikiem gospodarki ręcznie sterowanej, która doznała już straszliwych 
krachów. Łatwo 
sobie wyobrazić, co się działo przed wojną, gdy dorożki konne były wypierane z 
ruchu 
miejskiego przez taksówki. Nie mogło to przecież budzić zachwytu w dorożkarzach! 
Teraz 
dorożki stały się pewnego rodzaju reliktem, specjalnie hodowanym. W Wiedniu koło 
katedry 
św. Szczepana, znajduje się ich postój i można sobie po mieście pojeździć 
dwukonką z 
dorożkarzem w eleganckim meloniku. W Krakowie, który — jak powszechnie wiadomo — 
jest małym Wiedniem, też takie dorożki można na Rynku znaleźć. Mnie to nawet 
wzrusza. 
Nie czuję się tak zwanym konsumerystą — jest podobno takie słowo — i nie 
zachwycam się 
olbrzymimi ilościami wszelkiego jadła i napoju, ale muszę powiedzieć, że 
zupełnie 
bezinteresownie oglądane stany daleko idącego nasycenia towarami uważam za 
właściwe i 
wskazane; nie widzę powodu, dla którego Polacy nie mieliby ich doświadczać.
Jednym słowem, zalety i wady rodaków są dość odmiennie rozłożone, niż by się 
chciało — 
choć o zaletach zapomnieć trudno. Dawniej się mówiło, że Żydzi mają niesłychane 
zdolności 
i umiejętności handlowe. Napisałem kiedyś w „Odrze”: niech się schowają Żydzi 
wobec tego, 
jak Polacy potrafili od korzeni odbudować handel i produkcję. Dlatego uważam — i 
tu się 
ośmielę trochę sprzeciwić redaktorowi Turowiczowi, którego bardzo szanuję — że 
masa 
nieupadłościowa, którą wytworzyła prężność narodu polskiego, jest już tak duża, 
że żadne 
postkomuny nas z drogi nie zawrócą, mogą najwyżej trochę przyhamować i zwolnić. 
Bardziej 
się obawiam szaleńczych programów ekonomicznych autorstwa zwolenników mecenasa 
Olszewskiego.
Wtrąciłbym tu, że błądzą ci, którzy — pisząc o moim dziele — głosy moich postaci 
literackich utożsamiają z głosem autora. Wymyśliłem w powieści Fiasko postać 
dominikanina, ojca Arago, który powiada, że w jego etyce nie ma „mniejszego zła” 
— zło jest 
zawsze złem takim samym. Otóż w mojej praktycznej etyce mniejsze zło istnieje i 
uważam, 
że w przymusowej sytuacji trzeba je wybierać. Gdyby mi dziś dano przewrócić do 
góry 
nogami rządy postkomuny, ale jedyną alternatywą okazała się kolejna „wojna na 
górze”, 
prowadzor na z jednej strony przez ROP, a z drugiej przez „Solidarność”, Ruch 
Stu i tak 
dalej, i zaczęło się do sejmikowania podobne odrastanie złotej wolności 
szlacheckiej — nie 
byłbym wcale zachwycony.
CO TO JEST ELEKTORAT?
Przysłano mi niedawno numer poznańskiego pisma „Arkusz Poetycki”, a w nim 
znalazłem 
artykuł socjologa Bogdana Walczaka, który omawia pracę swej uczennicy, pani 
Doroty 
Gromady, uczenie zatytułowaną Stopień rozumienia słownictwa społeczno–
politycznego i 
ekonomicznego w środowisku wiejskim. Pani Gromada zajmowała się tym, w jakiej 
mierze 
inteligencja wiejska, rolnicy i wiejska młodzież rozumieją to, o czym się pisze 
w gazetach, 
mówi w radiu i telewizji. Wyniki są przerażające i zrobiły na mnie bardzo 
przygnębiające 
wrażenie. Zacytuję parę przykładów, by nie być gołosłownym. Zastrzegam, że nie 
są to żarty.
Elektorat? A, to coś z elektrycznością ma wspólnego. Tak, słyszałem coś o 
elektoracie. 
Chyba na uniwersytecie lubelskim jest taki elektorat i on pisze listy, co to 
ksiądz czyta na 
kazaniu potem. Elektorat? To jest ksiądz. To taki ksiądz, co się mówi na 
biskupa. 
Dekomunizacja? To coś związanego z dojazdami, to jest taka komunikacja. 
Konkordat? Coś 
mi się kojarzy. To jest, jak kobieta jest w ciąży. To taki zakaz, żeby tej ciąży 
nie mogła 
usunąć. Konkordat? A to jest głowa Kościoła, to taki biskup. Konsulting? 
Konsultacja z 
lekarzem. Lustracja? A, lustracja to taka ilustracja podwójna, jedna normalna, a 
druga w 
lustrze odbita. Makler? A to ryba, ryba. Nacjonalizm co to jest? Jak z 
prywatnego na 
państwowe robią. Co to jest nomenklatura? To taki człowiek, co się z niego 
wyśmiewają, 
narysują na niego coś. Ordynacja? Taki człowiek, co się ordynarnie odnosi do 
innych. 
Referendum? Na tych zebraniach robią, to chyba jak dzieci w szkole piszą 
referenda. I tak to 
leci całymi stronami. Jest i antysemityzm — to rasizm, do Murzynów na przykład. 
A co to 
jest budżet?
Budżet? Budżet to budżet. Inflacja to jest, jak ktoś zbankrutuje. A czy ja wiem, 
co to 
znaczy opozycja? To w sejmie taka jakaś opozycja jest, ale co oni tam robią? Nie 
wiem. Na 
koniec czytamy: „Z przebadanej listy słów inteligencja wiejska nie rozumie 
trzydziestu 
czterech procent wyrazów. Rolnicy nie rozumieją sześćdziesięciu ośmiu procent, a 
uczniowie 
szkół ponadpodstawowych — aż siedemdziesięciu siedmiu”. Wśród odpowiedzi wciąż 
powraca refren: „A czy ja wiem, co to znaczy?” Wypada się zgodzić z konkluzją 
autorki: 
„Choć każdego dnia polskie społeczeństwo jest bombardowane tysiącami 
różnorodnych 
informacji, w dużej mierze jest to społeczeństwo niedoinformowane. Jest to kilka 
milionów 
Polaków, którzy siedzą przed telewizorami, patrzą i nic nie rozumieją”.
To już po prostu zgroza. Czy jednak ci ludzie są winni temu, że tak nic nie 
wiedzą? A skąd 
się mieli dowiedzieć? Nasza klasa polityczna o edukację społeczeństwa nie bardzo 
dbała, 
sporami we własnym gronie zajęta. Z mediami nie lepiej. Przecież ja też 
powinienem się do 
opisanej wyżej grupy analfabetów zapisać. Na ostatnich stronach „Gazety 
Wyborczej” jest 
dużo o ekonomii, o procentach, o refundowaniu. Ja tego wszystkiego nie rozumiem! 
Nigdy 
się przecież ekonomii nie uczyłem — dlaczego tam nie ma jakiegoś słowniczka? 
Rozumiem, 
że nie można go drukować codziennie, ale od czasu do czasu, przynajmniej 
podstawowe 
hasła, żeby wyjaśnić, na czym polegają najbardziej elementarne mechanizmy, 
jakimi się 
posługuje minister finansów.
To niedobrze, kiedy człowiek, uważający siebie za wykształconego — ja mam 
wprawdzie 
niepełne wykształcenie wyższe, bo bez dyplomu, ale jednak — nie rozumie, co to 
wszystko 
znaczy. Cóż się dziwić biedakom wpłacającym pieniądze i produkującym jakieś 
serki dla 
firmy, która się później okazuje najczystszym oszustwem. Kiedy ludzie nie są 
wyuczeni, na 
czym polega gospodarka rynkowa i jak łatwo być oszukanym, wtedy się dają 
nabierać. Kiedy 
społeczeństwo nie rozumie pojęć, na których funkcjonowanie demokratycznych 
mechanizmów się opiera, trudno odeń potem wymagać rozsądnych wyborów.
ELEGIA NA ŚMIERĆ KSIĘGARNI
Kilka dni temu odwiedziliśmy z żoną dom towarowy „Jubilat”. Obok niego przez 
lata 
znajdowała się duża księgarnia, której okna wychodziły na Zwierzyniecką i na 
plac Kossaka. 
Dziś jest tam sklep z telefonami, a szczątki księgarni trafiły na antresolę 
trzeciego piętra 
„Jubilata”. Znajoma sprzedawczyni ze łzami niemal opowiadała nam, że nowy 
właściciel 
kamienicy tak im podkręcił czynsze, że nie byli w stanie ich zapłacić.
Dystrybucja książki nie jest w końcu czymś ostatnim w randze spraw państwowych i 
puszczenie jej bez reszty na rynkowy żywioł wydaje mi się szkodliwe. 
Przeczytałem 
niedawno w „Heraldzie” wywiad z młodym, dwudziestodziewięcioletnim rosyjskim 
pisarzem. Mówi oczywiście, że w Rosji żyć z pisania się dziś nie da, ale przy 
sposobności 
uświadomił mi rzecz, o której nie wiedziałem. Otóż tak zwane tołstyje żurnały, 
pisma 
literacko—społeczne o długiej tradycji, które dzięki memu moskiewskiemu agentowi 
regularnie czytuję — „Nowyj Mir”, „Znamja”, „Oktiabr’” — miały przedtem 
milionowe 
nakłady, a teraz drukuje się ich od trzydziestu do trzydziestu pięciu tysięcy. 
Przetrwały dzięki 
węgiersko–amerykańskiemu milionerowi Sorosowi, temu od naszej Fundacji Batorego, 
który 
ładuje w nie ogromne sumy.
Dobrze by było, gdyby tacy Sorosowie na kamieniu się rodzili, ale niestety 
trudno sobie 
wyobrazić, by teksańscy na przykład miliarderzy nagle zaczęli wspierać polską, 
ukraińską czy 
inną kulturę — a miliarderów własnych zbyt wielu nie mamy… Los naszej 
literatury, 
zwłaszcza zaś pisarzy już nieżyjących, zdany jest dziś na pomysłowość, nadzieję 
zysków albo 
też niezwykły zgoła altruizm prywatnych wydawców. Kiedy oficyna BGW proponowała 
mi 
wydawanie moich książek, jej wysłannicy przywieźli mi niesłychanie monumentalną 
i 
ozdobną edycję Pana Tadeusza, powtórzoną za przedwojennym Altenbergiem. To nie 
powinny być jednak sporadyczne zjawiska i dobrze by było, gdyby Polacy 
zatroszczyli się 
trochę o własną tradycję. Mam na przykład wrażenie, że dziewięćdziesiąt procent 
tego, co 
pisano w dwudziestoleciu, zmarło w zapomnieniu — choćby Sieroszewski, a nawet 
Nałkowska. To tylko przykład, nie mówię, że trzeba koniecznie wznowić całego 
Sieroszewskiego, ale pamiętać, że ktoś taki był, warto. Podobnie z literaturą 
dawniejszą — 
zawsze ktoś oczywiście wyda Trylogię, Lalkę czy Faraona, ale z innymi 
powieściami już 
gorzej. Osobnym problemem są księgarnie: czytam wciąż pochwały zalążków nowej 
polskiej 
literatury, ale dotrzeć do chwalonych przez krytyków dzieł niesłychanie trudno! 
Za stary już 
jestem, by po całym mieście za książkami młodych biegać, a chciałbym się czasem 
przekonać, co oni takiego piszą.
Główny mój wydawca niemiecki, Suhrkamp, otworzył osobną serię narodowej klasyki 
z 
tak zwanymi rozumowanymi komentarzami. Przepowiadano mu z tego powodu plajtę, 
ale 
udało mu się zobligować do zakupu wszystkie uniwersyteckie biblioteki — a 
uniwersytetów 
jest w Niemczech bardzo dużo. U nas zawsze w takiej chwili słyszy się zdanie, na 
które tak 
zżymał się Żychiewicz: nas na to nie stać. To po prostu nieprawda, pieniądze są, 
chodzi 
przecież o kwoty stosunkowo nieduże i próbujmy je uruchamiać.
Patronat wyższych, rządowych instancji jest także ważny: skoro peerelowski sejm 
mógł się 
zdobyć na uchwałę w sprawie wydania dzieł Mickiewicza, nie powinniśmy być gorsi. 
Należałoby powołać do życia fundusz, który służyłby wyłącznie klasyce polskiej. 
Trzeba 
naturalnie zrobić rozsądny wybór tytułów, od tego są odpowiednie gremia, ale 
książki to 
jednak nie majtki i nie można w ich przypadku zdawać się wyłącznie na rynkowe 
reguły. Nie 
robi się tego zresztą i na Zachodzie; wspominałem już o Niemczech, nie wiem, jak 
to wygląda 
w Hiszpanii czy Portugalii, ale np. w Ameryce wydawnictwa uniwersyteckie 
dysponują 
mnóstwem rozmaitych grantów. Sytuacja ekonomiczna Polski jest wprawdzie 
nieporównywalnie gorsza, ale tradycja państwowości naszej, o blisko osiemset lat 
dłuższa od 
amerykańskiej, do czegoś przecież zobowiązuje…
Czynnik porządkujący czy organizujący bardzo by się tu czasem przydał; w końcu i 
ruchem miejskim też się jakoś dyryguje. Po ludziach siedzących w obecnym 
parlamencie nie 
spodziewałbym się zbytniego zainteresowania kulturą. Pojedynczy głos, taki jak 
mój, brzmi 
niestety jak pisk myszy, trzeba jednak wciąż dłubać i wiercić — chodzi przecież 
także o 
element polskiej racji stanu.
ENCYKLOPEDYŚCI
W czasach, kiedy jako repatriant ze Lwowa mieszkałem przy ulicy Śląskiej 3 
mieszkanie 
2, w jednym pokoju razem z rodzicami — miałem tam taką niszę, dwa metry na dwa — 
prenumerowałem dzieło, które się nazywało Bolszaja Sowietskaja Enciklopiedia. 
Byłem 
zawsze bardzo chciwy naukowych informacji, a ich strumyczek u schyłku panowania 
Stalina 
stał się nadzwyczaj wąski i szczupły, tak że wszystko było dla mnie dobre, nawet 
Sowiecka 
Encyklopedia — zresztą ogromna, rozmiarami podobna do Brytyjskiej.
Aż tu pewnego dnia przyszedł do mnie specjalny list polecony prosto z Moskwy. 
Otwieram go, a tam napisano tak: z tomu pod literą B mam wyciąć cały artykuł pod 
tytułem 
„Beria Ławrentij Pawłowicz” i na to miejsce wkleić przysłany mi arkusz — 
dokładnie 
odpowiadający rozmiarami temu, co zostało wycięte — pod tytułem „Beringów 
Zaliw”, czyli 
„Cieśnina Beringa”… No, wtedy bez chwili wahania poszedłem do naszego dozorcy, 
pożyczyłem od niego dwukołowy wózek, załadowałem nań encyklopedię i zawiozłem do 
antykwariatu na rogu Tomasza i Sławkowskiej. Wyszedłem z roztropnego założenia: 
jak 
chcecie, żebym ja redagował wam encyklopedię, to ją sobie sami redagujcie, ja z 
nią nie chcę 
mieć nic wspólnego.
Zabawny ten epizod przyszedł mi do głowy, ponieważ pojawiła się obecnie w handlu 
nowa 
Encyklopedia Powszechna PWN — z planowanych sześciu dostałem na razie, nie wiem 
czemu, tomy pierwszy i czwarty. Encyklopedii się naturalnie nie czyta, tylko się 
do niej 
zagląda, i ja zaglądałem do mego nabytku tu i tam. Byłem ciekaw, co napisano o 
periodyku, 
który ma tak wysoki nakład, że aż „New Yorker” specjalny artykuł o jego 
redaktorze 
naczelnym, Urbanie Jerzym, ogłosił — co napisano o „Nie”. Otóż metodą 
najzupełniej 
radziecką „Nie” nie istnieje jako pismo. Znalazłem dużo pism 
dziewiętnastowiecznych i inne 
bardzo egzotyczne rzeczy, ale „Nie” nie ma. Uważam, że aczkolwiek nie należy być 
szczególnie pochlebnego zdania o „Nie”, tak samo jak o karakonach albo 
pluskwach, ale z 
tego nie wynika, że w encyklopedii powinny się znaleźć wyłącznie opisy pięknych 
motyli, jak 
na przykład paź królowej, natomiast owady brzydkie albo obrzydliwe pismo takie 
jak „Nie” 
mają być z jej kart wygnane. Metoda i zasada jest, powiedziałbym, cokolwiek 
totalitarna — 
to, co nie nazwane, nie istnieje.
Był u nas za PRL–u okres, kiedy tak zwanych encyklopedystów atakowano. Niektórzy 
musieli nawet do Szwecji pouciekać, bo się upierali przy tym — co jest prawdą! — 
że istniały 
dwa rodzaje obozów niemieckich: obozy pracy i obozy zniszczenia, Arbeitslager i 
Vernichtungslager, i że w tych drugich głównie Żydów mordowano. Teza okazała się 
dla 
władzy ówczesnej tak niesłychana i sprośna, że jej autorów wygoniono. W związku 
z tym 
powstał, jak mi się zdaje, w szeregach encyklopedystów deficyt tak znaczny, że 
mniej więcej 
osiemdziesiąt procent — nie liczyłem dokładnie — całego zespołu redakcyjnego 
stanowią 
dziś niewiasty i nowe dzieło mogłoby się zwać encyklopedią niewieścią.
Historia z opuszczeniem „Nie” dlatego tak mi się nie podoba, że ja nie wiem, 
jakie inne 
jeszcze mogły być ewentualne hasła, których ta encyklopedia nie zawiera, 
albowiem to, co 
nie zostało w niej umieszczone, przestaje tym samym istnieć. Nie chodzi mi 
przecież o to, by 
nowa encyklopedia stała się heroldem opiewającym „Nie” na świat cały, powiedzmy 
sobie, że 
periodyk ten jest plamą na honorze polskiego piśmiennictwa, ale i wtedy, gdy 
gniazdo jest 
kalane, należy pokazać, kto i w którym miejscu je pokalał. Brak ów uważam więc 
za duży 
błąd i poważnie się nawet zastanawiałem, czy tych dwóch tomów do księgarni nie 
odnieść, 
jak to przed laty uczyniłem z tamtą encyklopedią. Wszelki cień, pojawiający się 
w związku z 
encyklopediami, budzi moje poważne zaniepokojenie i niezdrowe podejrzenia.
ENCYKLOPEDIA I WYBOJE
Nie było moim zamiarem zajmować się ze szczególną dokładnością nową Encyklopedią 
Powszechną, aczkolwiek mam sentyment do encyklopedii w ogóle. Kiedy byłem 
uczniem 
pierwszej gimnazjalnej, wuj pozwolił mi pożyczać po jednym tomie wielkiego 
Brockhausa z 
1890 roku. Po niemiecku nie umiałem wcale; fascynowało mnie to, że w 
encyklopedii jest 
cały świat, obok siebie cesarze, królowie i lokomotywy. Potem ojciec kupił mi 
encyklopedię 
Trzaski, Everta i Michalskiego, pięć tomów w szarozielonym płótnie — wojna je 
pochłonęła. 
A przed samym 1939 rokiem wyszła encyklopedia „Wiedza i Życie” — w granatowym 
płótnie, też bardzo przyjemna — która i po wojnie cieszyła się powodzeniem, bo 
było w niej 
wprawdzie niewiele haseł, ale za to opracowanych bardzo solidnie.
Kiedy jednak „Tygodnik” opublikował list od redaktora nowej Encyklopedii, będący 
odpowiedzią na mój felieton Encyklopedyści, postanowiłem nieco dokładniej 
przekartkować 
niektóre jej tomy; dysponuję pierwszym, drugim i czwartym. Jak to bywa, zacząłem 
od 
rodziny i bliskich. Znalazłem Olgierda Czernera, architekta i profesora 
politechniki, który 
podnosił Wrocław z gruzów — nie znalazłem natomiast niestety Franciszka Gila, 
dziennikarza i mojego — mogę tak powiedzieć — przyjaciela. Gil zmarł młodo w 
1960 roku, 
a wsławił się tym, że przed wojną, kiedy na Uniwersytecie Jana Kazimierza 
szalały bojówki 
endeckie z pałkami i żyletkami, opublikował w „Sygnałach” lwowskich Karola 
Kuryluka 
podanie o pozwolenie na broń palną, ponieważ wybiera się na studia 
uniwersyteckie. Po 
wojnie mieszkał w Szczecinie i ogłosił sporo reportaży, był także bliskim 
znajomym innej 
barwnej postaci — Jana Papugi, marynarza i pisarza. Czy Papuga w encyklopedii 
będzie — 
nie wiem, bo tomu na „P” jeszcze nie mam, Gila natomiast zlikwidowano.
Za źródło porównawcze wziąłem dwutomowy przewodnik encyklopedyczny po 
literaturze 
polskiej, wydany także przez PWN, jeszcze za PRL–u. Brak tam wprawdzie wielu 
znakomitych postaci, jak choćby redaktora Giedroycia, ale za to ci, co są, 
omówieni zostali 
dokładnie i dla Gila miejsce się znalazło. Nawiasem mówiąc, autorzy Literatury 
polskiej 
bawili się w przemytnictwo i prof. Sławiński, pragnąc wbrew cenzurze uwzględnić 
„Kulturę” 
paryską, wsadził ją do artykułu pod zupełnie innym tytułem. Takie rzeczy musiało 
się wtedy 
robić — dziś jednak panuje wolność i w tej wolności zespół redaktorów poczyna 
sobie 
dziwnie swobodnie. Bo i Himilsbacha na przykład nie ma, a było to na horyzoncie 
literatury 
powojennej bardzo osobne zjawisko.
Stwierdziłem też z niepokojem, że podczas gdy uprzednio wydana jednotomowa 
encyklopedia, też PWN–u, uwzględniała Mirosława Hermaszewskiego, jedynego 
Polaka, 
który był w kosmosie, to z nowej wersji zniknął — prawdopodobnie dlatego, że na 
orbitę 
wyniosła go sowiecka rakieta. Uważam, że to autorom wystawia złe świadectwo, 
przecież 
Hermaszewski jako kosmonauta nie był — jak to w liście swym pisze o Urbanie 
redaktor 
NEP — ani pro–, ani antyklerykalny! Jeszcze większe moje zdziwienie wywołał 
fakt, że hasło 
takie jak „hipnoza” w ogóle nie istnieje, „hipnotyzer” także nie. Niezręcznie i 
nudno byłoby 
tak wyliczać, wspomnę więc tylko, że np. tam, gdzie mowa o teorii grafów, jest 
strzałka, która 
oznacza „szukaj pod hasłem graf” — ale takiego hasła nie ma.
Osobną sprawą, która nie nadaje się do szerszego rozwijania na łamach 
„Tygodnika”, jest 
sposób potraktowania pewnych operatorów z dziedziny matematyki, jak 
hamiltoniany, 
lagranżjany i laplasjany. Posługiwano się przy ich opisie dobrymi niewątpliwie 
fachowcami, 
kiedy jednak porównać odnośne hasła z tymi, które się znalazły w 24–tomowym 
niemieckim 
Meyerze, widać duży wysiłek włożony przez niemieckich autorów w to, by trudne 
terminy 
przystępnie objaśnić. Zdrowy rozsądek wskazuje, że matematyk ani fizyk 
teoretyczny nie 
będą szukać wiadomości o hamiltonianach w encyklopedii — sięgnie po nią raczej 
ktoś 
nieprzygotowany, kto usłyszał, że coś takiego istnieje. Szeregi wzorów, całek i 
tak dalej, 
które w polskiej encyklopedii znajdzie, zrozumieniu rzeczy nie sprzyjają. Chodzi 
o to, by 
informować, a nie o popisy erudycyjno–fachowe.
Poszukałem potem popularnego terminu „czarna dziura” i znalazłem z kolei hasło 
niezmiernie ubogie — ani słowa choćby o niemieckim astronomie nazwiskiem 
Schwarzschild, który teoretyczną możliwość takich obiektów niepostrzegalnych 
sformułował. 
Dla zwyczajnego mieszkańca Ziemi może też być ważne, czy nasze Słońce nie stanie 
się 
kiedyś czarną dziurą: odpowiem za encyklopedię, że nie, bo tylko gwiazdy o masie 
kilkakrotnie większej mogą się grawitacyjnie zapaść. Uznałem też za 
prawdopodobne, że 
wielu potencjalnych właścicieli encyklopedii chciałoby się czegoś dowiedzieć o 
chorobie tak 
częstej jak cukrzyca — ale wiadomości są tu, w przeciwieństwie do encyklopedii 
niemieckiej, 
bardzo niedokładne. Tak jakby konsultanci od matematyki byli bardziej erudycyjni 
i dokładni 
od tych, którzy zajmowali się astrofizyką i patologią.
Dokonałem następnie znacznego odskoku, by dowiedzieć się czegoś ciekawego o pani 
Marii Modzelewskiej, znanej aktorce scen polskich, o której Antoni Słonimski w 
swoich 
wspomnieniach sporo pisał — nie ma jej w ogóle. Przy doborze nazwisk zawsze 
panuje 
pewna dowolność: może decyzję o tym, czy jakieś nazwisko uwzględnić, czy nie, 
podejmuje 
się przez głosowanie, a w przypadkach wątpliwych rzuca monetą? W przypadku 
Hermaszewskiego domyślam się, że poszło o tę sowiecką rakietę, Himilsbach był 
może za 
mało doniosły, brak hasła „hipnoza” nie ma żadnego usprawiedliwienia.
Każda encyklopedia, wychodząc w określonym kraju, musi być po trosze 
etnocentryczna, i 
dlatego upominam się o Gila czy Modzelewską. Z drugiej strony są pewne rzeczy, 
do obcych 
się odnoszące, których pomijać nie można. Popatrzyłem pod „Heine”: Henryk Heine 
jako 
poeta oczywiście figuruje, ale ani słowa o tym, że był on żydowskiego 
pochodzenia. 
Tymczasem przez to właśnie pochodzenie był on długo jakby obcym ciałem w poezji 
niemieckiej i odmawiano mu miejsca w wielkiej triadzie obok Goethego i 
Schillera.
Encyklopedia jest tu zresztą niekonsekwentna: jednym przyłbicę zdejmuje, 
informując na 
przykład, i słusznie, że Mieczysław Moczar naprawdę nazywał się Demko, innym 
pseudonimów nie rozszyfrowuje ani o pochodzeniu nie wspomina.
Podtrzymuję więc, co przedtem napisałem. Wolałbym, by ta encyklopedia nie była 
tak 
bardzo wyboista; wyboistość w moim rozumieniu polega na daleko posuniętej 
nierówności 
poziomu poszczególnych haseł. Tyle ognia dział burtowych chyba wystarczy, ale 
gdyby sobie 
redakcja NEP życzyła, mogę dopisać jeszcze kilka paszkwilowatych i najeżonych 
złośliwościami uwag.
TEOLOGIA, PYTON I BRZYTWA
Niedawno w tygodniku „Der Spiegel” wystąpił nie znany mi bliżej profesor 
teologii — 
protestant, który chce być, zdaje się, dla swoich tym, czym Küng, a bardziej 
może jeszcze 
Drewermann dla Watykanu. W długim wywiadzie opowiada rozmaite rzeczy: Jezus nie 
był 
Synem Bożym, wszystkie prawdy wiary zakwestionowane, jednym słowem, z całej 
Ewangelii 
zostają — jak mówią Rosjanie — „rożki da nóżki”. Ów teolog rozbija wszystko w 
proch i w 
pył i jest z tego szalenie zadowolony, ponieważ uzyskuje, nie powiem — sławę, 
ale 
popularność, przejściową zapewne i przemijającą. Przyznam, że tego bardzo nie 
lubię. Jak 
ktoś jest agnostykiem, to niech on będzie agnostykiem do końca, jak ktoś jest 
ateistą — niech 
będzie do końca ateistą i niech nie mówi, że Bóg wprawdzie jest, ale ma tylko 
jedną rękę i 
jedną nogę. Nie jest to w porządku i nie chodzi tylko o kwestie teologiczne; to 
jest dla mnie, 
jak mówił Herbert, kwestia smaku.
Oczywiście, że Ewangelie powstawały w różnych czasach, że są w nich rozmaite 
warstwy 
i bibliści wiele na ten temat napisali. Nie powiem, bo się na tym nie znam, czy 
wszystko, co 
mówi ów teolog, jest nieprawdą, ale uwaga, jaką poświęca mu „Der Spiegel”, 
niewątpliwie 
wiąże się z faktem, że pismo to, czy może raczej jego wydawca Rudolf Augstein, z 
lubością 
rozhuśtuje taran, walący we wszystko, co nosi miano sacrum albo transcendencji. 
On znajduje 
w tym taką samą przewrotną przyjemność jak Urban, kiedy pisze swoje paskudne 
rzeczy w 
„Nie”. On tym po prostu żyje.
Argumenty, które atakują wiarę ze względu na niedokładność relacji 
poszczególnych 
ewangelistów, są w moim odczuciu niepoważne. To nie jest proces — w sensie 
jurydycznym 
— toczony przed trybunałem. Widzę tu dziwaczne połączenie ludzkich ambicji i 
chęci 
imponowania z jakąś dezynwolturą. Ja wam powiem prawdę o tym, kim był Jezus, kim 
była 
Matka Boska, ja wam powiem to, ja wam powiem tamto… Nawet prowadzący rozmowę 
redaktorzy nie zdają się nadmiernie szczęśliwi, bo ich rozmówca nie dostarcza im 
zbyt wielu 
argumentów czysto rzeczowych, tylko po prostu mówi, jak się sprawa przedstawia 
według 
niego. Jezus powiedział to, ale on mówi owo — tak nie można! To nawet nie jest 
ateizm — 
określiłbym to jako agnostycyzm porcjowany, podany w kawałkach. Najpierw 
odkręcimy z 
Ewangelii jedno, potem drugie… Tymczasem mnie wcale nie interesuje, czy 
rzeczywiście 
sam święty Paweł tak dokładnie powiedział, jak czytamy w Liście do Koryntian — 
„gdybym 
mówił językami ludzi i aniołów…” — ważne, że te słowa są wspaniałe! Jak spojrzeć 
od tej 
strony, problem w ogóle znika.
Oczywiście — ludzi jest dziś tak wielu na świecie, że każdy może sobie gadać co 
chce i 
wygrywa ten, co wszystkich przekrzyczy. W Austrii odbywają się zjazdy młodych 
pisarzy. 
Kilkanaście lat temu — było to za stanu wojennego, mieszkałem wtedy w Wiedniu — 
podczas takiego zjazdu pewien młody człowiek przeciął sobie najpierw brzytwą 
czoło i 
zalany krwią odczytywał swój poemat czy kawałek prozy. Dowiedziałem się o tym z 
prasy, a 
wkrótce potem przyjechał do Wiednia mój niemiecki wydawca. Jedliśmy w 
Intercontinentalu 
obiad — tak zwany Tafelspitz, bardzo dobre mięsko wołowe ze szpinakiem i z 
chrzanem — i 
opowiadam całą historię, a wydawca na to: Tak, on już jest autorem naszego 
wydawnictwa. 
Zapytałem: Czy to są argumenty? Czy cięcie brzytwą pomagać ma w literackim 
starcie? 
Usłyszałem w odpowiedzi, że wszystkie sposoby są dobre, by uzyskać rozgłos. 
Wynika stąd, 
że najlepiej rozebrać się do goła, zjeść pytona (gdy pyton zje człowieka, to nie 
jest żadna 
sensacja, ale gdy człowiek pytona — owszem) i chodzić dumnie po ulicy. Mnie się 
to wydaje 
wysoce niewłaściwym, tanim reklamiarstwem — podobnie jak produkcje owego teologa 
czy 
raczej antyteologa na łamach „Spiegla”.
OGÓLNA TEORIA DZIUR
Na szerokim świecie, zwłaszcza amerykańskim, uważany jestem za bardzo ważną 
osobę, i 
choć nie mam nawet dyplomu lekarskiego — mimo że studiowałem medycynę — tytułują 
mnie profesorem. Instytucja zwana Massachusetts Institute of Technology napisała 
niedawno 
do mnie jako do profesora Lema, abym się krytycznie wypowiedział na temat pracy 
pewnego 
pana, który zajmuje się symulacyjnym komputerowym modelowaniem sztucznych 
kultur. Ten 
pan już ze mną korespondował i pracę swoją przysłał. Odpowiedziałem mu, że rzecz 
całą 
uważam za zupełny nonsens: z faktu, że pisałem w swoim czasie science–fiction 
nie wynika 
wcale, że jestem skłonny dawać wiarę rozmaitym fantasmagoriom.
Teraz razem z listem otrzymałem katalog wydawnictwa Instytutu, MIT–Press, a w 
nim 
kartę, na której mogłem zaznaczyć, jakie książki przez nich wydane życzę sobie 
otrzymać 
jako honorarium. Odpowiedziałem tak: gratis stwierdzić mogę, że praca tego pana 
nie ma 
żadnej wartości, a przy sposobności pozwalam sobie wyrazić ubolewanie, że 
przysłany mi 
katalog jest kolejnym dowodem upadku cywilizacji zachodniej.
Zawsze miałem kolosalny szacunek dla amerykańskich uniwersyteckich wydawnictw, 
tymczasem dziś, przeglądając tę broszurę, nic dla siebie nie znajduję. Znajduję 
natomiast — 
to dla przykładu — książkę dwóch facetów (jeden jest research fellow w Centre 
National de 
Recherches Scientifiąues w Aix–en–Provence, drugi pracuje w Columbia University) 
zatytułowaną „Ogólna teoria dziur”. Po prostu dziur! Chodzi o wyjaśnienie, czym 
są dziury 
— dziura w obwarzanku, dziura w swetrze, dziura na łokciu, dziura w murze. Czy 
chodzi o to 
samo, czy też są to różne rodzaje dziur? Czy dziurowatość jako zjawisko jest 
esencją czy 
egzystencją? Mam wrażenie, że nawet scholastycy w najgorszym swym okresie nie 
zajmowali się podobnymi zagadnieniami. Ale MIT to wydał! I czytam w reklamowej 
nocie, 
że to „fascynująca inwestygacja”, „metafizyka dziur”, dzieło, które odpowiada na 
pytanie, czy 
dziury istnieją naprawdę i czym są, jeśli rzeczywiście istnieją. „Przyziemny 
filozof nie potrafi 
się ustosunkować należycie do ontologicznej koncepcji dziury” — zapewnia nas 
wydawca.
Inne pozycje — „Komputery i myśl” czy „Architektura jako metafora” — mogą być 
nie 
najgorsze, ale „Teorii dziur” to raczej nie dotyczy. Kiedy pokazałem żonie mój 
list do pani, 
która w tym wydawnictwie jest Senior—Editor, usłyszałem, że adresatka będzie 
ciężko 
obrażona, bo imputuję jej, że publikuje nonsensy. Nic na to jednak nie poradzę: 
tak po prostu 
myślę!
Wolałbym już, żeby oni wydawali jakieś ciekawe książki kucharskie, na przykład 
podręcznik sztuki kulinarnej kanibalów — będzie to okropne, ale przynajmniej nie 
nonsensowne. I mam nadzieję, że moja odpowiedź przetnie definitywnie nić tej 
dyskusji. 
Mam jednak ogólniejsze wrażenie, że żyjemy dziś w epoce upadku nauki. Wokół 
nauki 
powstaje takie „halo” jak wokół księżyca, kiedy ten wieści niepogodę; 
przyczepiają się do 
pojęcia naukowości ludzie, którzy wypisują rozmaite banialuki. Trochę podobnie 
ze 
współczesną sztuką: nikt nie potrafi powiedzieć, że król jest nagi. Bardzo 
wybitny polski 
artysta plastyk demonstruje w Stanach Zjednoczonych półotwarte szafy. Najpierw 
myślałem, 
że chodzi o kabiny Dla Panów i Dla Pań, gdzie się, za przeproszeniem, siusia — 
okazuje się 
jednak, że owe szafy same w sobie to bezinteresowne dzieła sztuki. Autor ich 
porównywany 
jest do Josepha Beuysa, znacznie słynniejszego, nieżyjącego już szaleńca, który 
pakował 
wiadra towotu na stare drewniane krzesła, i zaraz znajdowali się Niemcy, którzy 
dawali po 
pięćdziesiąt tysięcy marek za krzesło tak natłuszczone.
Granica między rozsądnymi dociekaniami a tak zwaną mętnologią prawie zupełnie 
się w 
naszych czasach zatarła i to mnie nadzwyczaj przygnębia. MIT należy przecież do 
czołowych 
uczelni amerykańskich, zawsze słyszałem o niej najlepsze rzeczy, dysponuje w 
dodatku 
sporymi funduszami. Widać jednak tempora mutantur et nos mutamur in illis; 
również tam 
zdarzać się poczęły rzeczy, które kiedyś uważalibyśmy za niewiarygodne.