
Edmund Puzdrowski 

Bursztynowe drzewo baśnie kaszubskie

Bartkowi
O złotym ptaku, 
który nie chciał śpiewać
W królestwie ani dużym, ani małym zdarzyło się wielkie nieszczęście. Gdy król 
wraz z 
dworem wyruszył w doroczną podróż po królestwie – w czasie której miały się 
odbyć przepi- 
sane prawem sądy – w pałacu królewskim zaczęły się dziać rzeczy tak dziwne, iż 
słudzy, 
rozleniwieni ciszą, zaczęli szeptać sobie, że musiało się zdarzyć jakieś wielkie 
nieszczęście.
To samo z siebie, bez żadnej przyczyny pękło kryształowe lustro wiszące w 
królewskiej 
bawialni, to znowu przedziwne drzewo cytryny zaczęło z dnia na dzień tracić 
swoje liście. 
Prawdziwa trwoga ogarnęła jednak wszystkich w pałacu wtedy, gdy królewski 
półzegar sam 
od siebie stanął, a nikt nie mógł go poruszyć.
Rzeczywiście, nie minęły cztery dni od chwili wyjazdu dworu, gdy na spienionych 
koniach 
pojawili się posłańcy, polecając przygotować królewskie komnaty. W ślad za nimi 
pojawił się 
cały orszak królewski. Król zachorował.
Choroba, która wybuchła prawie w chwili wyjazdu, pogłębiała się z każdym dniem. 
Nic 
więc dziwnego, że cały orszak, zachowując największą ostrożność, powrócił do 
królewskiego 
grodu. Trzej synowie wnieśli króla do komnaty.
Przyboczny lekarz, który od wielu już lat opiekował się królem, używał 
wszystkich zna- 
nych sobie lekarstw. Okadzał króla bursztynem, poił nalewką z różnych ziół 
zbieranych o 
tajemnych porach – lecz żaden z tych środków królowi nie pomógł.
Gdy wiadomość o chorobie króla rozeszła się wśród ludu, w całym kraju zapanował 
wielki 
smutek. Próżno oczekiwali na króla wszyscy ci, którzy pokładali ufność w 
królewskiej spra- 
wiedliwości. Królewskiego sądu nie będzie. Nie minęły dwa dni, a wszyscy 
obywatele pań- 
stwa wiedzieli o tym, że król jest nieuleczalnie chory.
Tymczasem z królewskiego pałacu dniem i nocą wyjeżdżali posłańcy. Z całego 
świata za- 
częli przybywać znani lekarze, lecz żaden z nich nie mógł wskazać lekarstwa ani 
przyczyny 
choroby. Lekarzom płacono najczystszym złotem, a byli i tacy, którzy kazali 
sobie płacić 
wielkimi bursztynowymi bułami, w których zamknięte były gałązki tui i sosny, czy 
też deli- 
katne muszki. Jeden ze szczególnie słynnych lekarzy zgodził się przyjechać pod 
tym tylko 
warunkiem, iż otrzyma jako honorarium najcenniejszy skarb królestwa – wielką 
bryłę zielo- 
nego bursztynu z zamkniętą w nim jaszczurką. Ale i ten medyk okazał się 
bezradny.
Mijał dzień za dniem, a los dobrego króla zdawał się być już przesądzony. Dawno 
opuścili 
królewski pałac słynni medycy. Tylko nadworny lekarz czytał stare księgi, mając 
nadzieję, iż 
w pisanych inkaustem pergaminach znajdzie opis podobnej choroby. Ale i to na nic 
się zdało. 
Nic dziwnego, że gdy pewnego dnia do furty w obronnym murze zastukał siwy jak 
gołąbek 
starzec, z brodą do pasa, mówiąc, że zna lekarstwo na królewską chorobę, czym 
prędzej za- 
prowadzono go do komnaty, w której leżał stary król. Wraz z nim oczekiwali 
starca królew- 
scy synowie i nadworny medyk.
Starzec wszedłszy do komnaty pokłonił się nisko i rzekł:
– Królu, wszyscy wiedzą o tym, iż jesteś człowiekiem dobrego serca, ale wokół 
ciebie peł- 
no jest fałszu i zła. Zło zupełnie zagłuszyło dobro i dlatego nie słyszysz. 
Powrócisz do zdro- 
wia, gdy usłyszysz głos złotego ptaka.
– Gdzie można go kupić? – zapytał najstarszy syn królewski.
– Cały skarbiec będzie twój, jeżeli król powróci do zdrowia – rzekł syn średni.
5
– Słyszałeś, co rzekli synowie? – zapytał medyk. – Możesz być pewien wspaniałej 
nagro- 
dy, jeżeli przyniesiesz tego złotego ptaka.
– O, nie! – powiedział starzec. – Nie ja mam tego ptaka i nie wiem, gdzie się 
znajduje. 
Może go zdobyć rycerz odważny i prawego serca, a tych – mam nadzieję – jest na 
królew- 
skim dworze niemało.
Król, widząc starca, lecz nie słysząc, co mówił, napisał czerwonym woskiem na 
złotej ta- 
bliczce kilka słów. Medyk przeczytał je, ujął laseczkę wosku w swoje ręce i pod 
słowami 
królewskimi napisał kilka innych. Tak trwała ta milcząca rozmowa, a starzec 
rozglądał się 
wokoło, jak gdyby szukał wśród obecnych tego rycerza, który przyniesie złotego 
ptaka na 
królewski dwór.
O świcie następnego dnia najstarszy syn królewski wyruszył na poszukiwanie 
złotego pta- 
ka. Droga królewskiego syna wiodła w stronę południową, w której rozciągały się 
wielkie 
bory. Na północy o zimny i piaszczysty brzeg biły fale groźnego morza i tam 
ptaka być nie 
mogło.
Minął dzień, drugi, a borom nie widać było końca. Wreszcie pojaśniało za 
sędziwymi 
drzewami, ale to tylko polana, nie zwiastująca nawet krańca lasu. Na tej polanie 
zobaczył 
królewicz białego wilka, chwycił więc łuk i naciągnąwszy cięciwę – wypuścił 
strzałę. Nie 
powstrzymały go słowa, które wilk wypowiedział ludzkim głosem. Strzała nawet nie 
musnęła 
wilka, a szmer liści świadczył, iż opadła ona gdzieś pośród rozłożystych buków. 
Wilk zniknął 
w gęstwinie boru.
Królewicz jechał wciąż dalej i dalej, aż wreszcie bór się zakończył. Nie minęło 
wiele 
chwil, gdy zobaczył karczmę stojącą na rozstaju dróg. Do niej skierował 
królewicz swojego 
konia, mając nadzieję, że nie tylko wierzchowiec, lecz i on sam odpoczną po 
trudach podróży. 
Wieczorem pojawili się w karczmie muzykanci i grali tak, że głosy skrzypiec i 
basów sły- 
chać było w pokoju, w którym odpoczywał królewicz. W kilka chwil później 
królewicz usły- 
szał pukanie do drzwi. To karczmarz zapraszał swojego gościa, aby i on się 
zabawił, a wkrót-
ce przeminą wszelkie smutki i strapienia.
Królewicz zszedł na dół. Bawiąc się wraz z innymi i pijąc białe wino, stracił 
wkrótce rachu- 
bę czasu, a jeszcze wcześniej cały mieszek pieniędzy. Karczmarz tak długo 
dolewał mu wina, 
dopóki i koń nie stał się jego własnością. Gdy to się stało, wydał go zbójcom, 
którzy obłupiw- 
szy królewicza ze wszystkiego, co jeszcze mu pozostało, zamknęli go w ciemnej 
piwnicy.
Mijał dzień za dniem, a na królewskim zamku nie wiedziano, co się stało z 
najstarszym 
królewiczem. Gdy minął rok, w drogę wyruszył średni syn. I on spotkał na swojej 
drodze wil- 
ka, do którego wypuścił strzałę z łuku. Królewicz cieszył się na samą myśl o 
tym, jaki wzbu- 
dzi podziw, gdy przywiezie nie tylko złotego ptaka, ale i skórę białego wilka. 
Strzała jednak 
chybiła, a wilk zniknął w gęstych zaroślach.
Minęło kilka dni dalszych, gdy na drodze średniego syna pojawiła się znana nam 
karczma. 
Już z daleka dolatywał jękliwy dźwięk skrzypiec i gruby głos basetli. Gdy 
królewicz przejeż- 
dżał obok karczmy, wyszedł mu naprzeciw karczmarz, pytając:
– Dokąd jedziesz, panie?
– Szukam złotego ptaka – odpowiedział rycerz. 
Zaśmiał się karczmarz i rzekł:
– Wiele lat mija od chwili, gdy na tym rozdrożu wybudowałem karczmę, lecz po raz 
pierwszy słyszę o złotym ptaku. Czy nie jesteś jednym z tych błędnych rycerzy, 
którzy we 
mgle nocy i przywidzeń szukają rzeczy i zjawisk, których nie ma? Lepiej wejdź do 
karczmy. 
Tam się ogrzejesz i zgubisz troskę, którą widzę na twym czole.
Nie minęło wiele chwil, gdy karczmarz wprowadził nowego gościa do karczmy. Białe 
wi- 
no lało się strugą z solidnie okutych beczek. Nim nastał świt, i średni syn 
królewski znalazł 
się w mocy zbójców. Ograbionego z cenniejszych rzeczy zamknęli w piwnicy, w 
której spo- 
tkał starszego brata.
6
Gdy minął rok, a średni syn nie powrócił, stary król pogodził się z tym, że musi 
umrzeć. 
Przekonany, że dwaj starsi synowie zginęli, nie zgodził się, aby i najmłodszy 
wyruszył w 
drogę, na której czekała go niechybna zguba. Najmłodszy syn długo prosił ojca, 
nim ten ze- 
zwolił mu wyruszyć na poszukiwanie złotego ptaka. Jedzie królewicz dzień, drugi 
– aż wresz- 
cie zobaczył białego wilka. Zobaczywszy go, zdumiał się bardzo, gdyż nigdy 
jeszcze wilka o 
takiej maści nie widział. Zdumienie to powiększyło się wtedy, gdy usłyszał, że 
zwierzę mówi 
do niego ludzkim głosem.
– Nie bój się, wilku – odpowiedział królewicz. – Nie zrobię tobie żadnej 
krzywdy. Dziwię 
się tylko maści twojej skóry, gdyż takiej jeszcze nie widziałem.
– Wiem – odpowiedział wilk – że szukasz złotego ptaka. Nie znajdziesz go, jeżeli 
ja tobie 
nie pomogę. Pozostaw tutaj swojego konia i siądź na mnie. Zaniosę ciebie do tego 
pałacu, w 
którym jest złoty ptak.
Królewicz uczynił tak, jak powiedział wilk. Zdjąwszy nogi ze strzemion zeskoczył 
na zie- 
mię. Koń nie chciał odejść od swojego pana, lecz gdy ten kilka razy powtórzył 
polecenie, 
najpierw kłusem, a później galopem ruszył w drogę powrotną.
W pełni słońca do królewskich stajen przybiegł okryty pianą koń najmłodszego 
królewi- 
cza. Masztalerze pobiegli po koniuszego, a gdy ten przyszedł i zobaczył konia, 
ścisnęło mu 
się serce. Sam od najmłodszych lat uczył królewicza sztuki jeździeckiej. Powrót 
konia bez 
jeźdźca mógł oznaczać to jedynie, że królewicz nie żyje. To samo myśleli wszyscy 
dworza- 
nie, lecz nikt nie odważył się zakomunikować tej smutnej wiadomości królowi. 
Minęło kilka 
dni, nim król dowiedział się o tym, iż wierzchowiec najmłodszego syna powrócił 
bez jeźdźca. 
Od tej chwili król zupełnie zobojętniał na to, co działo się wokół niego. Całymi 
dniami nie 
odrywał się od pisania traktatu o prawie i królewskiej sprawiedliwości. Pracował 
gorączkowo,
jak gdyby przeczuwając, iż los nie pozwoli mu zakończyć tego dzieła.
Tymczasem najmłodszy syn, ani przypuszczając o jaką boleść przyprawił swojego 
ojca, 
wtulony w sierść białego wilka pędził do złotego pałacu, w którym znajdował się 
ptak o zło- 
tych piórach. Wilk pędził tak, że strzała przez kogokolwiek wypuszczona, że 
głosy przez ko- 
gokolwiek wypowiedziane nie mogły ich dogonić.
Gdy na widnokręgu zajaśniały złote banie pałacowych wież, wilk stanął i rzekł:
– Idź teraz do złotego pałacu, lecz uważaj, aby twoich oczu nie spaliły 
promienie słońca odbite 
od złotych blach. Gdy wejdziesz do pałacu, zabierz klatkę ze złotym ptakiem, 
lecz niczego nie ru- 
szaj. Gdybyś zrobił inaczej, będzie źle, a ja nawet nie wiem, czy będę mógł 
tobie pomóc.
Królewicz poszedł w stronę pałacu, a gdy był już zupełnie blisko, zamknął oczy, 
ale i tak 
dobrze widział, gdyż promienie słońca, odbijając się od złotych kopuł, 
prześwietlały jego po- 
wieki. Zdziwiło go to jedynie, że idąc nie spotkał wokół pałacu nikogo z ludzi. 
Nie był to 
jednak pałac przez ludzi opuszczony. Wszyscy jego mieszkańcy spali snem tak 
głębokim, że 
nie słyszeli królewicza przechodzącego z komnaty do komnaty. Wreszcie doszedł do 
tej, w 
której zobaczył złotego ptaka zamkniętego w drewnianej klatce, gdy tuż obok 
stała otwarta 
klatka złota.
Królewicz widząc to pomyślał, iż złoty ptak powinien znajdować się w złotej 
klatce i za- 
pominając o słowach wilka pochwycił złotą klatkę. Gdy tylko dotknął złotej 
klatki ręką – ptak 
się odezwał, a w tym samym momencie obudzili się mieszkańcy pałacu.
Nie minęło wiele chwil, gdy do komnaty, w której znajdował się królewicz, 
wbiegła straż i 
zaprowadziła go przed oblicze swojego pana. Ten, patrząc na królewicza, rzekł:
– Chciałeś okraść mój pałac i zgodnie z prawami, które tutaj obowiązują, 
powinieneś być 
powieszony. Żal mi jednak ciebie, twojego młodego wieku. Daruję tobie życie, 
jeżeli dasz 
słowo, że przyprowadzisz mi złotego konia.
Królewicz podziękował za okazaną łaskę i przyrzekł, że przyprowadzi złotego 
konia. 
Strażnicy, na dany przez pana znak, puścili go wolno. Królewicz wyszedł z 
pałacu, a nie mi- 
nęło wiele chwil, gdy spotkał białego wilka.
7
– Źle tobie szło, gdyż nie słuchałeś mnie – powiedział wilk. – Siądź na mnie, a 
zaniosę 
ciebie tam, gdzie znajdziesz złotego konia.
Wkrótce królewicz zobaczył pałac bursztynowy. Jego ściany były zupełnie 
przezroczyste, 
tak że widać było przez nie wszystko to, co znajdowało się w komnatach. I tutaj 
ludzie spali 
ciężkim, kamiennym snem.
– Pamiętaj – powiedział wilk – nie dotykaj niczego poza złotym koniem!
Królewicz poszedł do pałacu. Potrzebował wiele czasu, aby znaleźć stajnie, lecz 
gdy tam 
wszedł, zobaczył, że pomiędzy wielu końmi stoi jeden cały złoty. Każde drgnięcie 
skóry ko- 
nia miotało snop iskier – to światło odbijające się od złotej sierści rzucało 
takie promienie. 
Koń był okulbaczony, lecz zdziwił się królewicz, gdy zobaczył na nim drewniane 
siodło, gdy 
tuż obok wisiał cały rząd złoty, inkrustowany bursztynowymi guzami. Zapominając 
o prze- 
strodze wilka rozkulbaczył konia, lecz gdy chciał nałożyć na niego złote siodło, 
koń zarżał, a 
w tejże chwili przebudzili się stajenni i wszyscy mieszkańcy pałacu. Królewicza 
poprowa- 
dzono przed oblicze pana mieszkającego w bursztynowym pałacu.
Ten, groźnie spoglądając na niego, rzekł:
– Powinienem ciebie srogo ukarać, ale żal mi twojego młodego życia. Daruję ci 
je, a także 
złotego konia, gdy przyprowadzisz królewiankę, którą zły czarnoksiężnik 
zaczarował i za- 
mknął w diamentowym pałacu.
Gdy królewicz przyrzekł, że odnajdzie królewiankę, nie uczyniono mu nic złego i 
pusz- 
czono wolno. Nie minęło wiele chwil, jak spotkał wilka, który obiecał 
królewiczowi po raz 
trzeci pomoc.
Nim zaszło słońce, wilk zatrzymał się przed pałacem diamentowym, którego ściany 
były 
tak przezroczyste jak morska toń albo jak zimowe powietrze. Poza chłodnymi 
ścianami widać 
było piękną królewiankę, uśpioną jak wszyscy ludzie w pałacu.
– Idź do pałacu – powiedział wilk – a gdy dotrzesz do królewianki, pocałuj ją, a 
ona zaraz 
się ocknie. Nie czekając na nic, wyprowadź królewiankę z pałacu. Nie pozwól, aby 
pożegnała 
się z zaklętymi przez czarownika rodzicami.
Poszedł królewicz do diamentowego pałacu i minął wiele komnat, nim znalazł tę, w 
której 
spała królewianka o tak cudownej urodzie, że przez chwilę stał, patrząc na nią z 
podziwem, 
nim wreszcie podszedł do niej i pocałował. W tym momencie gdy jego usta dotknęły 
króle- 
wianki, ta się ocknęła i podziękowała za wybawienie. Gdy królewicz chciał ją 
wyprowadzić z 
pałacu, prosiła go o to, aby mogła pożegnać się ze swoimi rodzicami. Królewicz, 
pamiętając 
słowa wilka, nie chciał się zgodzić na to. Królewna jednak prosiła tak gorąco, 
tak przekony- 
wała, że wreszcie podążył za nią do tej komnaty, w której czarownik uśpił jej 
rodziców. Kró- 
lewianka, prowadząc królewicza, weszła do komnaty, pochyliła się nad ojcem i 
pocałowała 
go. W tej samej chwili ocknął się król, a w ślad za nim wszyscy słudzy. Ci 
podbiegli i króle- 
wicza skrępowali.
Król rzekł.
– Ponieważ chciałeś porwać moją córkę, powinieneś być ścięty. Jednocześnie 
jednak 
zdjąłeś z nas czar rzucony przez człowieka o złej mocy, który będzie nad nami 
tak długo pa- 
nował, dopóki nie zginie góra, zasłaniająca pałac przed słońcem. Jeżeli 
zniesiesz ją i promie- 
nie słońca będą mogły budzić nas ze snu, daruję tobie życie i będziesz mógł 
zabrać moją cór- 
kę.
Królewicz, powtarzając przestrogę wilka, obiecywał sobie, że będzie go już 
zawsze słu- 
chał: nie był jednak pewien, czy ten zechce mu po raz czwarty pomóc. Pomimo tej 
niepewno- 
ści przyrzekł królowi, iż zniesie górę, a w moment później mógł wolny opuścić 
diamentowy 
pałac.
Czując się winnym, królewicz nie poszedł w tę stronę, gdzie czekał na niego 
wilk. Ruszył 
na wschód, aby jak najszybciej dojść na wierzchołek góry. Im dłużej szedł, tym 
góra wyda- 
wała mu się większa. Dopiero gdy zaszedł na jej szczyt, przekonał się o wysiłku, 
jaki go czekał.
8
– Nie – pomyślał – tej góry jeden człowiek nie jest w stanie przenieść nawet, 
gdyby miał 
niejedno życie, ale trzydzieści.
Pamiętał jednak o słowie rycerza, nie minęło wiec wiele chwil, gdy zabrał się do 
pracy. W 
pierwszej chwili głazy turkotały w powietrzu, ale nie minęło kilka godzin, gdy 
zmęczył się tak 
bardzo, że położywszy się na stoku góry, odpoczywał. Wtedy pojawił się wilk, 
który rzekł:
– Po trzykroć nie spełniłeś tego, co tobie nakazałem; powinienem więc ciebie 
opuścić. Po- 
nieważ jednak podjąłeś się olbrzymiej pracy i rozpocząłeś ją sam, nie szukając 
pomocy u 
mnie – i tym razem tobie pomogę. Zejdź niżej i odpocznij.
Zmęczony wielkim wysiłkiem królewicz zasnął, a gdy się obudził, nie zobaczył już 
góry. 
Także i król mieszkający w diamentowym pałacu po raz pierwszy mógł przez 
diamentowe 
szyby oglądać wschód słońca. Cały pałac błyszczał tęczowymi kolorami w 
pierwszych pro- 
mieniach słońca, a w tej samej chwili czarownik stracił moc czynienia zła 
wszystkim jego 
mieszkańcom.
Królewicz poszedł do pałacu diamentowego i otrzymał – zgodnie z obietnicą – 
królewską córkę. 
Biały wilk przyniósł ich przed pałac bursztynowy i rzekł do królewicza:
– Gdy otrzymasz złotego konia, siądź na niego. Żegnaj się ze wszystkimi po 
kolei, a na 
końcu pożegnaj królewiankę. Gdy podasz jej rękę, wciągnij ją na konia, a nikt 
was nie dogo- 
ni, gdyż nie ma szybszego konia od tego.
I tak się stało.
Gdy królewicz przybył przed pałac złoty, wilk czekał już na nich, mówiąc:
– Pozostaw królewiankę przy mnie, a sam idź do pałacu. Gdy dadzą tobie klatkę ze 
złotym 
ptakiem, wskocz szybko na konia, a nikt was nie dogoni, gdyż i tutaj nie ma 
szybszego konia 
od twego.
Królewicz pilnie spełnił słowa wilka. Nie minęło wiele chwil, jak powrócił na 
złotym ko- 
niu, trzymając w ręku klatkę z ptakiem o złotych piórach.
– Zdobyłeś nie tylko złotego ptaka, który uleczy twojego ojca – powiedział wilk. 
– Dzięki 
mojej pomocy otrzymałeś rękę najpiękniejszej w świecie królewianki i dosiadasz 
najszybsze- 
go w świecie konia. Teraz nadszedł czas, abyś i ty mi pomógł.
– Tyle dla mnie uczyniłeś – powiedział królewicz – że jestem na twoje rozkazy. 
Jedź ze 
mną, a będzie tobie dobrze na dworze mojego ojca.
– Nie o taką pomoc proszę – rzekł wilk. – Weź swoją szablę i utnij mi głowę! 
Królewicz zasmucił się i powiedział:
– Tyle dla mojego ojca i dla mnie uczyniłeś dobrego, więc jakże możesz prosić o 
to, abym ja 
był sprawcą twojego nieszczęścia? Stałeś się moim przyjacielem, któremu po 
trzykroć zawdzię- 
czam życie. Nie możesz żądać ode mnie tego, abym odebrał twoje życie błyskiem 
miecza.
– Pomagałem tobie zawsze – rzekł wilk. – Teraz, gdy ty mogłeś mi pomóc, nie 
chciałeś te- 
go uczynić. Muszę ciebie opuścić, lecz pamiętaj – to ostatnie rady dla ciebie: 
nie wykupuj 
nikogo spod szubienicy ani nie siadaj na studni.
Gdy wilk wypowiedział te słowa, opuścił królewicza. Ten jeszcze długo patrzył za 
nim, 
rozważając słowa, które słyszał, a których sensu nie rozumiał. Po chwili 
wyruszył w drogę 
powrotną. Powracał radosny do swojego królestwa. Złoty ptak cały czas cudownie 
śpiewał, a 
wtórowała mu królewianka.
Złoty koń galopował bez przerwy. Migotały przydrożne drzewa i ani królewicz się 
spodział, 
gdy znalazł się blisko granic swojego królestwa. Przy karczmie stojącej na 
rozstaju wznoszono 
szubienicę, na której miano powiesić dwóch mężczyzn oddających się zbójeckiemu 
rzemiosłu. 
Królewicz, który w skazańcach rozpoznał braci, rozpaczał i szukał dla nich 
ratunku. Rozmawiając 
z dowódcą straży dowiedział się, iż dwaj skazańcy, przehulawszy w bandyckiej 
karczmie wszyst- 
kie swoje pieniądze i zamknięci przez zbójców w ciemnicy, przystali do nich.
Królewicz zasmucił się jeszcze bardziej, lecz nie dając poznać, iż dwaj skazańcy 
to króle- 
wscy synowie, zapytał, co trzeba uczynić, aby uwolnić ich od strasznej śmierci. 
Gdy usłyszał,
9
że można ich wykupić, płacąc za każdego po tysiąc talarów, wyciągnął z kiesy 
żądaną sumę i 
zapłacił. Kupiwszy im odzież i konie, pozostawił ich swojemu losowi.
Bracia jednak podążali za nim. Mając serca zupełnie zniszczone zbójeckim 
rzemiosłem, 
zmawiali się przeciw niemu, przewidywali bowiem, że skoro on przywiezie złotego 
ptaka, 
niechybnie zostanie dziedzicem tronu. Jadąc w ślad za młodszym bratem dogonili 
go, gdy ten 
zrobił popas, nie tylko po to, aby koń mógł odpocząć, gdyż po nim zmęczenia nie 
było widać, 
lecz aby królewianka nabrała sił przed ostatnim odcinkiem drogi.
– Może byś i nas przyjął na odpoczynek – powiedzieli starsi bracia i zsiadając z 
koni sta- 
nęli koło studni.
Gdy najmłodszy z braci usiadł w czasie rozmowy na cembrowinie, starsi zepchnęli 
go na 
dół. Zabrawszy konia, królewiankę i złotego ptaka powrócili do samotnego ojca. 
Lecz złoty 
ptak nie chciał śpiewać, a choroba ojca nie opuszczała. Królewianka była smutna 
i całymi 
dniami wyglądała przez okno. Koń nie chciał rżeć i pomimo że podkładano mu 
najlepsze sia- 
no, ani go ruszył.
Dwaj bracia, dokonawszy zbrodniczego zamachu, nie byli jednak pewni tego, czy 
ich 
młodszy brat utonął w studni. Dlatego postawili na granicy straże, które miały 
go zabić, gdy- 
by wkroczył na ziemie swojego ojca.
Najmłodszy brat nie utopił się, gdyż studnia ta była studnią bez dna i nie było 
w niej wody. 
A i tutaj nie zawiódł go biały wilk, który opuściwszy do studni srebrny ogon 
zawołał, aby 
królewicz mocno się go chwycił. Gdy królewicz to uczynił, wilk wyciągnął go ze 
studni.
Biały wilk powtórzył swoją prośbę. Królewicz wyjął tym razem miecz, a gdy ciął 
nim 
przez głowę wilka - zobaczył przed sobą królewicza pięknej urody, który został 
przez złego 
czarownika zaklęty w białego wilka. Dwaj królewicze rzucili się sobie w objęcia 
i całując się 
przyrzekli sobie wieczną, prawdziwie braterską pamięć.
Gdy się żegnali, zaklęty królewicz przestrzegł jeszcze swojego przyjaciela przed 
stojącymi 
na granicy strażami, które mają go z rozkazu braci zgładzić. Podziękował 
najmłodszy syn 
chorego ojca i za tę przestrogę i wyruszył w drogę.
Idąc przez las zobaczył staruszka zbierającego chrust, który chętnie przystał na 
zapropo- 
nowaną mu zamianę odzieży. Gdy królewicz przebrał się i ruszył w dalszą drogę, 
nie poznał 
go nikt na granicy, a gdy tylko granicę przekroczył – koń zaczął rżeć, ptak 
śpiewał i króle- 
wianka nie była już smutna, mimo iż w dalszym ciągu wyglądała przez okna 
komnaty, jak 
gdyby czekała na przyjście kogoś bliskiego.
W tym momencie, gdy ptak zaczął śpiewać, król poczuł się lepiej, z każdym dniem 
odcho- 
dziła od niego choroba, aż wreszcie zupełnie wyzdrowiał.
Bracia nie wiedzieli, co się stało, ale przypadkowo jeden z nich usłyszał, jak 
królewianka 
mówiła do siebie:
– Ptak zaczął śpiewać, a ja jestem radosna – mój ulubieniec jest w pobliżu.
Przerazili się bracia, gdy jeden drugiemu przekazał tę wiadomość. Nie pozostało 
im nic in- 
nego, jak tylko siąść na konie i uciekać z królestwa. Byli przekonani, że z 
chwilą powrotu 
młodszego brata nie tylko dawne zbrodnie wyjdą na jaw, ale i ostatnie oszustwo, 
a znając 
prawość swojego ojca liczyli się z ciężką karą.
Jeszcze teraz, gdy do ziemi ucho przyłożyć – można usłyszeć głuchy tętent koni. 
To ucie- 
kają wciąż dwaj bracia, którzy nie mogą znaleźć dla siebie takiego zakątka 
ziemi, w którym 
czuliby się bezpieczni.
Nie minęło wiele dni, gdy najmłodszy z synów pokłonił się swojemu ojcu. Król, 
słysząc o 
wszystkich jego przygodach, mianował go następcą tronu. Wesele królewicza z 
królewianką 
było tak wspaniałe, że jeszcze dzisiaj opowiadają o nim w długie jesienne 
wieczory swoim 
wnukom babcie, które same tę opowieść słyszały, gdy nie mogły zasnąć.
Królewna i królewicz żyli szczęśliwie przez długie lata i żyją zapewne jeszcze 
teraz, jeżeli 
wczoraj nie umarli.
10
O siedmiu krukach 
i ich wiernej siostrze
W pięknym pałacu nad samym brzegiem groźnego morza żyła szczęśliwa rodzina 
królew- 
ska. Król, nazywany Mężnym, opiewany w wielu pieśniach, był najlepszym ojcem dla 
sied- 
miu swoich synów i jednej córki – pięknej królewianki. Szczęśliwe dni 
królewskiej rodziny 
nie trwały jednak długo. Pewnej nocy okrutna śmierć zabrała królową. W zamku 
zapanował 
smutek, który trwał dłużej niż żałobne uroczystości.
Nie minęło wiele miesięcy, gdy wici rozpalone u zachodnich granic państwa 
obwieściły, 
że wikingowie ogniem i mieczem niszczą sioła i miasta. Król wraz z rycerzami 
opuścił stoli- 
cę. Nim jednak to uczynił – mniemając, że kraj jego, podobnie jak i dzieci, 
powinny znać 
czułą rękę królowej – ożenił się po raz wtóry. Smętnym tonem żegnały króla 
bazuny i cytry. 
Wiatr północny, dmący od płaskości morza, roznosił ich przejmujący głos po całym 
króle- 
stwie.
W zamku zapanowała cisza. Dzieci królewskie nie mogły się przyzwyczaić do nowej 
mat- 
ki ani do jej córki. Macocha stroiła ją w najpiękniejsze suknie i wywyższała 
ponad dzieci 
króla, które musiały jej służyć. Nie minęło wiele dni, gdy macocha, pragnąc 
zachować tron 
dla swojej córki, wypędziła dzieci króla Mężnego z zamku. Wśród służby 
rozpuściła jedno- 
cześnie wieść, że podążyły one na spotkanie swojego ojca.
Dzieci królewskie wędrowały po świecie, aż przyszedł taki dzień, że nie znalazły 
już po- 
żywienia w podróżnych sakwach, a wokół nie było żadnej chaty, gdzie mogłyby 
otrzymać 
posiłek.
Idąc ścieżką ledwo widoczną wśród traw, napotkały drzewo, na którym wśród 
zielonych 
liści czerwieniło się osiem dorodnych jabłek. Dzieci nie wiedziały, do kogo te 
jabłka należą, 
ale ponieważ doskwierał im głód, postanowiły je zerwać, aby głód przynajmniej 
załagodzić. 
Piękna królewianka błagała i prosiła braci, aby nie czynili tego, jednak prośby 
jej nie na 
wiele się zdały. Bracia zerwali siedem jabłek, a gdy je zjedli, przemienili się 
w kruki i z cięż-
kim łopotem skrzydeł wzbili się w błękitne niebo, ginąc wkrótce za widnokresem.
Siostra pozostała przy jabłoni. Łzy zaperliły się w jej oczach. Przez chwilę 
jeszcze wołała 
w ślad za odlatującymi braćmi, ale odpowiedziało jej jedynie echo, a po nim 
milczenie. Kró- 
lewianka kochała braci. Postanowiła więc ich odszukać, chociażby zły los zesłał 
ich na kra- 
niec świata.
Od tej chwili wędrowała samotnie po całej krainie, szukając, gdzie mogliby 
przebywać jej 
bracia, ale nikt z napotkanych ludzi nie potrafił na to pytanie odpowiedzieć. 
Wreszcie, gdy 
minęło już kilka miesięcy, postanowiła zapytać Słońca, czy nie widziało siedmiu 
jej braci 
zamienionych w kruki.
Szła nie odpoczywając ani przez chwilę. Mijała coraz wyższe góry, coraz gęstsze 
lasy. 
Trawy wyrastające z ziemi zaczęły mienić się złotem – niechybny to znak, że 
zbliżała się do 
siedziby Słońca.
Minęło dni mało-niemało, w sam raz tyle, ile minąć miało, nim królewna przybyła 
przed 
pałac Słońca, mieniący się złotem i diamentami. Królewna stała przed pałacem, 
nie mogąc
11
patrzeć w okna mieniące się barwami tęczy, gdyż te raniły jej oczy. Czekała, aż 
Słońce po- 
wróci ze swojej codziennej wędrówki po sklepieniu nieba.
Gdy słońce przybyło na nocny odpoczynek, królewna, zakrywając swoje oczy białymi 
dłońmi, podeszła do Słońca mówiąc:
Słońce złote,
oko dnia białego, 
szukam moich braci, 
ich skrzydła czarnego. 
Powiedz mi słońce,
które światłem płoniesz,
w jakiej krainie mam szukać 
ich cienia czarnego?
Zasmuciło się Słońce, ponieważ nie widziało braci – kruków czarnych. Aby 
załagodzić ból 
królewianki, Słońce podarowało jej złotą suknię, którą z najpiękniejszych 
promieni przez całe 
lato przędły skowronki. Zasmucona królewianka podziękowała pięknie Słońcu, 
włożyła suk- 
nię do sakwy i wyruszyła w świat daleki, aby dalej szukać braci.
Idąc przed siebie pomyślała o Księżycu, który nocą błądzi. Może on gdzieś 
widział sied- 
miu jej braci, siedmiu junaków przemienionych w kruki? Postanowiła więc 
odwiedzić Księ- 
życ w jego dworze.
Minął tydzień. Minął miesiąc. Na porannej rosie rozeszły się chodaki, które dała 
jej maco- 
cha na drogę, a dworu Księżyca nie było widać. Wreszcie zobaczyła srebrną łunę, 
to biły 
światła z okien dworu, w którym mieszkał Księżyc. Królewianka przyśpieszyła 
jeszcze kroku, 
tak że za chwil parę wprowadzono ją przed oblicze Księżyca, który odpoczywał po 
nocnych 
trudach.
Gdy podeszła bliżej do Księżyca, odezwała się mówiąc:
Księżycu biały, 
srebrna szablo nieba,
poratuj mnie w mej biedzie 
i powiedz, co trzeba, 
Miałam siedmiu braci,
w mleku wykapanych, 
spotkał ich los ciężki, 
zesłał czary na nich.
Z siedmiu braci białych 
ni jednego stało –
siedem kruków czarnych 
w niebo odleciało.
Królewianka, wypowiedziawszy te słowa, skłoniła się najpiękniejszym dygiem 
dworskim i 
skromnie czekała na odpowiedź. Księżyc wysłuchał tych słów, nie mógł jednak 
pocieszyć 
królewianki ani jednym słowem. W swojej wędrówce po nocnym niebie nie widział 
siedmiu 
jej braci, siedem kruków czarnych.
Gdy królewianka dowiedziała się o tym, oczy zaszkliły się jej łzami, a w każdej 
z nich po 
tysiąc Księżyców się odbijało. Zobaczył te łzy księżyc i podarował jej suknię 
srebrną.
Królewianka włożyła suknię do sakwy, pożegnała się z Księżycem, ale nie poddała 
się lo- 
sowi. Postanowiła dalej szukać swoich braci. Idąc przez coraz ciemniejsze bory, 
przez coraz 
wyższe góry przypomniała sobie, jak matka mówiła jej niegdyś o siedmiu gwiazdach 
błęd-
12
nych. Postanowiła zajść na ich dwór. Królewianka miała nadzieję, że któraś z 
gwiazd, błądząc 
po niebie, mogła widzieć jej braci.
I nie omyliła się. Na dworze siedmiu gwiazd błędnych dowiedziała się, iż bracia 
jej miesz- 
kają w warownym zamku, wzniesionym na złotej górze. Wejść do zamku może ten 
jedynie, 
kto posiada czarodziejski klucz.
Królewianka zasmuciła się, ponieważ nie miała czarodziejskiego klucza i nie 
wiedziała, 
gdzie mogłaby go zdobyć. Wtem odezwała się najstarsza z siedmiu gwiazd błędnych 
mówiąc, 
że przed wieloma laty zimowy wiatr złożył w ich dworze czarodziejski klucz na 
przechowa- 
nie. Gdy usłyszały to gwiazdy młodsze, pobiegły zaraz do tajemnej skrytki, skąd 
przyniosły 
puzderko wykładane bursztynami, w którym spoczywał czarodziejski klucz, tak mały 
jak ser- 
deczny palec królewianki.
Gwiazdy błędne podarowały ten klucz królewiance, a także błękitną suknię, którą 
z noc- 
nych mgieł splotły śpiewające w gaju słowiki.
Bez chwili wytchnienia biegła królewianka do złotej góry. Wędrowała śpiesznie 
przez bo- 
ry i lasy, brnęła przez rzeki i lodowate strumienie, aby jak najszybciej 
zobaczyć się ze swoimi 
braćmi. Śpiesząc i biegnąc nawet nie zauważyła, gdy bursztynowe puzderko 
otworzyło się i 
czarodziejski klucz wypadł do strumienia.
Wreszcie przybiegła królewianka pod stoki złotej góry, opasanej potężnym murem, 
lecz 
gdy otworzyła puzderko, nie było w nim czarodziejskiego klucza. Nie wiedziała, 
co teraz po- 
cznie. Próbowała przebyć mur, ale gdy tylko dotknęła go ręką, ten stawał się 
jeszcze wyższy. 
Próbowała przejść korytem strumienia, który toczył swoje wody ze złotej góry, 
ale jego dno 
było tak śliskie, że nawet nie mogła postawić w nim stopy. Królewianka zaklinała 
wiatry i 
ptaki, ale te nie przybyły jej z pomocą.
Wreszcie, po tylu daremnych wysiłkach, podjęła ostatnią próbę. Przypomniała 
sobie, że 
czarodziejski klucz był wielkości jej serdecznego palca.
– Może więc serdecznym palcem otworzę bramy tego muru? – pomyślała królewna.
Wyjęła z sakwy złotą suknię i jednym promieniem odcięła serdeczny palec, który 
otworzył 
jej bramy warownego muru.
Królewianka wchodziła coraz wyżej i wyżej. Szła wśród cudownych drzew, których 
jesz- 
cze nigdy nie widziała, wśród szemrzących wodospadów, grających cudowną melodię, 
aż 
wreszcie doszła do szczerozłotego pałacu, w którym mieszkali jej bracia.
Gdy minęła siedem komnat, w ósmej zobaczyła siedem nakryć na stole. Nakryć 
szczero- 
złotych, a na każdym posiłek dla jednego brata. Królewianka była głodna, więc z 
każdego 
talerza uszczknęła nieco dla siebie, a gdy to uczyniła, usłyszała głośny szum w 
powietrzu. Jej 
bracia powracali z dalekiej wyprawy.
Królewianka schowała się za wielką szafę, która stała w rogu komnaty. Przez 
otwarte okno 
wleciało siedem czarnych kruków. Gdy znalazły się w komnacie, opadły z nich 
czarne skrzy- 
dła. Przed królewianką stało siedmiu jej braci, siedmiu królewiczów. Wyszła na 
środek kom- 
naty i pięknie braci powitała, aby w chwilę potem paść w ich objęcia.
Bracia gościli siostrę w pałacu przez kilka dni, aż wreszcie nastał dzień 
ostatni, dzień po- 
żegnania. Bracia musieli włożyć tego dnia swoje skrzydła krucze i szybować w 
powietrzu. 
Królewianka wiele razy prosiła ich, aby powiedzieli jej, w jaki sposób może z 
nich zdjąć za- 
klęcie, ale bracia milczeli. Dopiero w chwili pożegnania, gdy raz jeszcze 
powtórzyła to pyta- 
nie, a w jej oczach pokazały się łzy – bracia powiedzieli siostrze, że jedynie 
ona może zdjąć z 
nich zaklęcie.
Jeżeli królewianka będzie przez siedem lat milczeć, bracia jej na zawszę pozbędą 
się czar- 
nych skrzydeł i powrócą między ludzi. Gdyby jednak odezwała się w tym czasie do 
kogokol- 
wiek, czy nawet do siebie, bracia jej na zawsze już pozostaną czarnymi krukami.
Gdy królewianka usłyszała te słowa, pożegnała się z braćmi i ruszyła w drogę. 
Gdy weszła 
w gęsty las, zboczyła z wydeptanych ścieżek i weszła w takie ostępy, którymi nie 
podążała
13
nawet zwierzyna. Szła borem przez wiele dni, aby jak najdalej odejść od ludzi. 
Królewianka 
spotkała na swej drodze olbrzymie drzewo z dziuplą i w tej dziupli zamieszkała. 
Ponieważ 
zbliżała się już zima, zbierała jagody i grzyby, aby mieć w zimie zapas 
pożywienia. Dziupla 
była tak obszerna, że z łatwością pomieściła w niej wszystkie zapasy.
Minął rok, drugi i trzeci. Nadeszła ponownie zima i gałęzie drzew pokryły się 
sadzią, a 
wiatr grał na nich jak na najpiękniejszych fletach. Tę delikatną muzykę 
zagłuszył pewnego 
dnia potężny głos rogu.
To król tego państwa, który wraz ze świtą wyruszył na zimowe polowanie, zwoływał 
swoich towarzyszy. Nikt jednak się nie odezwał. Zbyt daleko odjechał król w głąb 
borów, aby 
ktokolwiek z jego towarzyszy mógł go usłyszeć.
Królewianka wiedziała, co znaczył głos rogu. Nieraz rozmawiała na dworze ojca z 
łow- 
czym, który uczył ją sztuki strzelania z łuku. Wiedziała, co znaczył głos rogu, 
ale nie mogła 
podejść do króla, aby wskazać mu drogę. To silniej, to słabiej słyszała 
królewianka głos rogu, 
aż wreszcie zupełnie zanikł. Widocznie król zmęczony polowaniem zasnął. Las 
milczał.
Królewianka przypomniała sobie o srebrnej sukni. Wyjęła ją z sakwy i wyniosła 
przed 
dziuplę. Od sukni roztoczył się blask tak silny, jak gdyby w tym miejscu 
rozpalono wielkie 
ognisko i blask ten odbijany w kryształkach śniegu i lodu dotarł do króla. Król 
ocknął się, a 
gdy zobaczył srebrną łunę, podążył w jej stronę.
Zdziwił się król, gdy zobaczył w głębi boru tak piękną dziewczynę. Próbował 
podzięko- 
wać jej za wskazanie drogi, ale królewianka milczała. Nie odpowiedziała na żadne 
z posta- 
wionych jej pytań. Król postanowił zabrać ją do swojego pałacu i ożenić się z 
nią. Wkrótce 
wyjechali na bity trakt i podążając nim dotarli do pałacu, w którym król 
mieszkał razem ze 
swą matką.
Nie minęło wiele dni, a heroldowie obwieścili w cztery strony świata, że król 
pojął za żonę 
piękną i młodą dziewczynę.
Minął rok następny, a królewna przez cały czas milczała. W pałacu nie urządzano 
przyjęć i 
dworskich zabaw, w których królewna i tak nie mogła uczestniczyć. Król kochał 
swoją żonę 
coraz mocniej, natomiast jego matka z każdym dniem mocniej nienawidziła synowej.
Matka króla, przyzwyczajona do przyjęć i dworskich zabaw, nie mogła pogodzić się 
z tą 
ciszą, która od chwili ślubu syna zapanowała na królewskim dworze.
Wybuchła wojna. Król wraz z całym wojskiem podążył ku granicom, aby w ciężkich 
wal- 
kach bronić niepodległości królestwa. Żona króla pozostała w opuszczonym pałacu. 
W czasie 
nieobecności króla została matką. Gdy to się stało, matka króla wezwała swoje 
służebnice i 
rozkazała im, aby nocą porwały jej wnuka i zabiły w lesie.
Siostra siedmiu kruków z niecierpliwością oczekiwała na powrót męża. Chciała mu 
poka- 
zać następcę tronu. Nie podejrzewając nic złego, położyła się spać. Nocą weszły 
do komnaty 
służebnice teściowej i wyniosły chłopca do lasu.
Stojąc wśród leśnej gęstwiny mówiły do siebie:
– Wykradłyśmy dziecko z pałacu, ale nie splamimy rąk naszych jego niewinną 
krwią. Zo- 
stawmy je tutaj.
Jak powiedziały, tak zrobiły, mówiąc swojej pani, że wypełniły otrzymane 
polecenie. 
Królowa wysłała do syna posła z wiadomością, iż jego żona jest dzieciobójczynią. 
Król,
znając niechęć swojej matki do żony, powrócił jak najśpieszniej do stolicy. 
Przybywszy na 
zamek wezwał matkę, by poparła tak straszne oskarżenie dowodami. Jego matka nie 
potrafiła 
tego uczynić. Król wezwał również żonę, ale ta milczała.
W rok po tych wydarzeniach u granic wybuchła nowa wojna. Król wiedząc, że jego 
żona 
ma stać się matką – pożegnał ją czule. Minął miesiąc od chwili wyjazdu króla, 
gdy narodził 
się piękny syn. Żona króla dbała o niego, czule go pielęgnowała, ale matka króla 
postanowiła i 
tego wnuka zgładzić.
14
Służebnice matki króla wykradły dziecko nocą i wyniosły do lasu. Nie miały 
jednak odwa- 
gi pozbawić je życia. Gdy służebnice wyniosły już wnuka, do komnaty weszła matka 
króla i 
pomazała kołyskę dziecka krwią. Rankiem, gdy do komnaty królewicza weszła mamka, 
zoba- 
czyła kołyskę pomazaną krwią i podniosła krzyk. Cała służba widziała tę kołyskę, 
a matka 
króla zażądała od tych ludzi, aby dali świadectwo prawdzie.
Młoda i piękna żona króla była smutna. Mimo iż na jej obliczu widoczne było 
cierpienie, 
nikt nie usłyszał jednak ani słowa skargi.
Po skończonej wojnie król podążał śpiesznie do stolicy. Chciał jak najszybciej 
zobaczyć 
żonę i dziecko. Matka króla postarała się jednak o to, aby wiadomość o śmierci 
królewicza 
dotarła do niego, gdy był jeszcze daleko od stolicy.
Król przyjechał smutny, a gdy słudzy wprowadzeni przez matkę potwierdzili, iż 
widzieli 
kołyskę zbroczoną krwią – uwierzył w to, że jego żona jest dzieciobójczynią.
Rada królewska postanowiła, aby kat spalił królową na stosie, a nim to się 
stanie, ma cze- 
kać na spełnienie wyroku w ciemnych zamkowych lochach. Zbrojni pachołkowie 
zabrali 
królową i pełnili przy niej straż dniem i nocą. Król zamknął się w swoich 
komnatach i nie 
spotykał się z ludźmi.
Nadszedł wreszcie dzień, w którym kat miał wymierzyć sprawiedliwość królewskiej 
żonie. 
Król łudził się jeszcze, że zdarzy się coś, co odwróci wyrok. Mógł mocą swojego 
królewskie- 
go słowa zmienić wyrok ciążący na żonie, ale szanując prawo nie chciał i nie 
mógł tego uczy- 
nić. Był już teraz, podobnie jak i jego żona, poddany konieczności – kat musiał 
spełnić swoje 
dzieło.
Pośrodku największego placu stolicy wzniesiono wielki stos, wokół stał tłum 
czekający na 
przybycie królowej. Wreszcie podniósł się groźny krzyk, zauważono pomocników 
kata pro- 
wadzących dzieciobójczynię.
Szła powoli, miała spuszczone oczy. Obojętnie mijała gawiedź, która śmiało 
podnosiła 
dzisiaj rękę na tę, którą jeszcze przed paroma dniami czcili jako swoją królową. 
Królowa szła 
powoli, nie zważając na okrzyki tłumu. Błękitna suknia, którą otrzymała od 
siedmiu gwiazd 
błędnych, falowała w powiewach wiatru.
Pachołkowie stanęli przy stosie. Karetami nadjeżdżali znaczniejsi panowie. 
Najwcześniej 
przyjechała matka króla, sprawczyni jej nieszczęścia. Wszyscy czekali na króla, 
a król się nie 
pojawiał.
Już minęła godzina, w której miano wykonać wyrok, a króla nie było. Z tłumu 
zaczęły się 
wznosić coraz groźniejsze okrzyki, które nagle zamilkły. Pojawił się król.
Przyjechał, samotnie. Czarny koń przykryty był srebrną derką. Pomocnicy kata 
przymo- 
cowali królową do stosu. Kat stał obok, trzymając w ręku zapalone łuczywo.
W nagłym milczeniu zabrzmiały słowa:
– Kacie, czyń swoją powinność!
W głębokiej ciszy, spotęgowanej rozkazem, zabrzmiał jak gdyby głuchy szloch. 
Król opu- 
ścił głowę.
Kat podniósł wyżej łuczywo. Jeszcze trzy, dwa kroki – a stos zapłonie. W dymie i 
ogniu 
zniknie twarz młodej królowej. Lecz co to? – stos zapłonął, lecz zaraz zgasł! 
Zgasło również 
katowskie łuczywo. Tłum odstąpił o krok. Bał się.
A to błękitna suknia, spleciona z mgły nocnej – którą królowa otrzymała od 
siedmiu 
gwiazd błędnych – zagasiła ogień.
Kat zapalił łuczywo, po raz drugi zbliżył się do stosu, już miał go zapalić, gdy 
w powietrzu 
rozległ się gwałtowny szum. Nadleciało siedem czarnych kruków. Siedem kruków 
okrążyło 
stos, a gdy dotknęły ziemi, zdumieni ludzie zobaczyli siedmiu wspaniałych 
królewiczów. 
Tłum odstąpił ponownie o krok. W pustce koła, które powstało pomiędzy gawiedzią 
a stosem, 
pozostali jedynie król i jego matka.
Najstarszy z królewiczów rzekł do króla:
15
– Królu, straszną byś popełnił zbrodnię, co zaświadczamy my, bracia tej 
przywiązanej do 
stosu królewianki, których złe zaklęcie przemieniło w kruki. By klątwa mogła być 
z nas 
zdjęta, nie wolno było siostrze naszej przez siedem lat odezwać się słowem. 
Dzisiaj minął 
ostatni dzień siódmego roku. Siostro – jesteśmy już wolni. Siostro – jesteś już 
wolna.
Młodsi bracia przystąpili do stosu, przecięli sznury, które krępowały ich 
siostrę, a ona sta- 
nęła pomiędzy nimi. Najstarszy z siedmiu królewiczów mówił dalej:
– Królu, straszną byś popełnił zbrodnię, gdyż siostra nasza jest najwierniejszą 
żoną i nie- 
winna jest zbrodni, którą przypisała jej twoja matka, królu, a za nią sąd 
koronny.
Gdy królewicz wypowiedział te słowa, matka króla zniknęła w tłumie i nim 
ktokolwiek 
zdążył się spostrzec, odjechała swoją karetą.
Najstarszy królewicz mówił dalej:
– Królu, straszną byś popełnił zbrodnię, gdyż dzieci twoje żyją, a na śmierć 
skazała je 
twoja matka. Służebnice z rozkazu twojej matki wyniosły dzieci do lasu i tam 
pozostawiły, 
nie mając odwagi chłopców pozbawić życia. Żyją, królu, twoje dzieci, będziesz je 
widział. 
Wzniosły się wiwaty. To tłum jeszcze tak wrogi przed chwilą, wiwatował na cześć 
pary 
królewskiej. Nie minęło wiele chwil, a młodsi bracia, wysłani wraz z rycerzami 
do lasu, po-
wrócili z królewskimi dziećmi.
Radość królewska nie znała granic i od tej pory wszyscy żyli szczęśliwie, bracia 
z siostrą 
swoją i jej mężem. Królowa matka sama wymierzyła sobie sprawiedliwość, a nikt po 
niej nie 
płakał.
16
O leśniczym
i jego cudownym piórze
W głębokich borach żył leśniczy, który rzadko widział ludzi i nie mając z kim 
rozmawiać, 
nauczył się mowy ptaków i zwierząt. Gdy przebywał już tak długo w lasach, że 
wydawało mu 
się, iż zapomina ludzkiej mowy, postanowił wybrać się do dużego miasta, aby tam, 
spotkaw- 
szy się przy winie czy piwie z ludźmi, pogadać nieco i wywiedzieć się, co się 
dzieje na szero- 
kim świecie.
Jak postanowił, tak i zrobił.
Te same pnie potężnych sosen, te same buki rozłożyste, które otaczały jego 
chatę, towa- 
rzyszyły leśniczemu w drodze, jakby i one chciały zobaczyć to dalekie i 
tajemnicze miasto.
Wreszcie któregoś dnia za rozłożystymi pniami drzew i nisko strzelającymi 
krzewami le- 
śniczy zobaczył błękitną plamę nieba. Nie minęło wiele chwil, a leśniczy kroczył 
już po zie- 
lonych niwach łąk, aby za chwilę wejść na trakt prowadzący prosto do miasta.
Na rozstajnych drogach spotkał leśniczy starą kobietę, nie ociągał się więc ze 
wsparciem. 
Sięgnął do kalety, ale w niej przecież nie było pieniędzy. W lesie pieniądze są 
niepotrzebne. 
Podał więc leśniczy kobiecie nie pieniądze, nie srebrny grosz, ale małe 
zawiniątko z jedze- 
niem. Kobiecina podziękowała, a gdy leśniczy już odchodził, poprosiła go, aby 
strzelił do 
ptaków na najbliższym drzewie.
– To, co ustrzelisz – powiedziała kobiecina – będzie twoim prawdziwym 
szczęściem.
Nim przyszło południe, leśniczy zobaczył drzewo, a na nim siedzące ptaki. 
Pamiętając 
słowa staruszki, zdjął łuk i naciągnąwszy cięciwę wypuścił strzałę. Powietrze 
zadrżało, kilka 
ptaków uleciało, a spośród liści – powoli wirując, okręcając się – spadało małe 
piórko.
Leśniczy w pierwszej chwili był zły na siebie, że tak niecnie chybił, iż 
ustrzelił tylko ptasie 
pióro. Podniósł z ziemi białe piórko i włożył je do kalety. Wszak staruszka 
powiedziała wy- 
raźnie, że to będzie jego szczęściem, co ustrzeli.
Leśniczy ledwo zdążył pod miejskie bramy. Był ostatnim, którego tego dnia 
wpuszczono 
do miasta. Za nim opadła ciężka brona. Gdyby nie przyśpieszył kroku, musiałby 
całą noc 
przedrzemać pod murami miasta. Nie minęło wiele chwil, gdy odszukał znaną sobie 
karczmę, 
w której za zimową skórkę lisa wynajął izbę, a za drugą dostał wolny stół.
Pozostawiwszy łuk i resztę dobytku w izbie, oporządził się i zszedł na dół. Tam 
czekała 
już na niego wieczerza i wcale wdzięczny dzban piwa. Zjadł, rozejrzał się po 
karczmie, ale 
zmorzony długą drogą wrócił do izby, gdzie rychło zasnął.
Gdy zaświecił pierwszy promień słońca, leśniczy już nie spał. Sięgnął do kalety 
i zobaczył 
w niej złoty karbowany pieniądz. Zdziwił się, ale ponieważ powtarzało się to 
każdego ranka, 
uznał, iż to jest widocznie to przepowiedziane mu przez staruszkę szczęście.
Nic dziwnego, że leśniczy przedłużył swój pobyt w tym zacnym mieście, słynącym 
nie 
tylko z dobrego piwa, ale i najlepszych składów, w których można było kupić 
towary z całego 
świata.
Siedząc pewnego wieczoru pośród zacnej kompanii, usłyszał, iż w sąsiednim 
królestwie 
ma mieszkać w pięknym pałacu królewianka, której pilnuje zła macocha.
17
Istniała przepowiednia mówiąca, że gdy królewianka wyjdzie za mąż, jej ojciec 
przekaże 
zięciowi tron i królestwo. Macocha namówiła króla, aby wysiedlił córkę ze 
stolicy. Król, ko- 
chając córkę, ale będąc także pod wpływem żony, mógł uczynić tylko tyle, że 
daleko od stoli- 
cy wybudował królewiance wspaniały pałac. Macocha, nie ufając służbie, a tym 
bardziej pa- 
sierbicy, udała się na dobrowolne wygnanie i zamieszkała razem z królewną. 
Macocha pilno- 
wała pasierbicy na każdym kroku, nie chcąc dopuścić do tego, aby mogła się 
spełnić przepo- 
wiednia.
Gdy leśniczy usłyszał tę opowieść, był pewien, że tam – w drugim królestwie – 
kryje się 
jego prawdziwe szczęście.
Leśniczy był już bogatym człowiekiem i mógłby się nie tylko pięknie przyodziać, 
ale na- 
wet kupić konia. Nie był jednak pewien, czy dopuści go wtedy służba macochy do 
pałacu. 
Mogą go nawet wtrącić do ciemnicy, przypuszczając, że może być tym, który chce 
poślubić 
królewiankę.
– Jeżeli pojawię się tak, jak jestem, w najskromniejszym stroju – pomyślał 
leśniczy – może 
uda mi się w pałacu znaleźć jakąś pracę? A skoro już tam będę, lepiej zorientuję 
się w sytu- 
acji.
Minęło kilka dni, nim zobaczył pałac, w którym macocha więziła królewiankę. Jego 
plan 
się powiódł.
Mieszkał w służbówce. Co drugi dzień ochmistrzyni posyłała dziewczynę, która 
sprzątała 
jego skromny pokoik. On sam natomiast przez cały czas dzielnie pracował. 
Zajmował się nie 
tylko lasem i zwierzyną, ale za wyraźnym zezwoleniem macochy zakładał pałacowy 
park. 
Pewnego dnia, gdy leśniczy był w lesie, dziewczyna przysłana przez ochmistrzynię 
znala- zła 
jego kaletę pełną złotych pieniędzy. Ochmistrzyni zaniosła wieść o odkryciu w 
izdebce 
leśniczego do macochy. Królowa kazała przynieść kaletę, a na widok tylu złotych 
pieniędzy
zupełnie zapomniała o przepowiedni.
Złote monety złożono do skarbca, a kaleta wraz z piórkiem znalazła się w 
komodzie kró- 
lowej.
Gdy leśniczy powrócił wieczorem do swojego pokoiku, nie znalazł ani kalety, ani 
pienię- 
dzy. Obawiając się o swój los, zbiegł do ciemnego lasu.
Rankiem królowa zajrzała raz jeszcze do kalety, a w niej był jeszcze jeden 
karbowaniec. 
Złocił się na samym dnie kalety. Pieniądz złożono w skarbcu, ale sam fakt nie 
dawał królowej 
spokoju. Sen jej był ciężki, a gdy się przebudziła, najpierw zajrzała do kalety 
– znowu na jej 
dnie złocił się pieniądz.
Od tej pory każdego ranka odnosiła królowa do skarbca jeden złoty pieniądz, aż 
wreszcie 
bojąc się, że ktoś może przeniknąć tajemnicę kalety, zamknęła ją także w 
skarbcu.
Po tych wszystkich faktach przypomniała sobie dopiero o leśniczym i poleciła, 
aby straż 
przyprowadziła go przed jej oblicze. Izdebka leśniczego była pusta. Nie widziano 
go już 
zresztą od kilku dni.
Leśniczy ukrywał się w lesie. Był już bardzo głodny, więc ucieszył się, gdy 
zobaczył na 
polanie leśną kapustę. Urwał liść i zjadł. W tej samej chwili spostrzegł, że 
jego ręce pokryły 
się sierścią, a gdy przejrzał się w napotkanej kałuży – zobaczył w niej osła.
Leśniczy schował się w głębokim borze. Obawiał się już jeść cokolwiek, ale jego 
głód był 
coraz większy. Gdy zobaczył na polanie szczaw, począł go skubać, a po chwili 
przekonał się, 
że na powrót zmienił swoją postać. Stał się znowu człowiekiem. Nazbierawszy 
szczawiu, 
odszukał to miejsce, w którym rosła kapusta i narwawszy sporo liści postanowił 
powrócić do 
pałacu.
Tymczasem królowa coraz więcej czasu spędzała w skarbcu, radowała się i cieszyła 
zło- 
tym potokiem monet. Każdego dnia pojawiała się w kalecie nowa, błyszcząca 
najprawdziw- 
szym złotem moneta.
18
Gdy macocha w skarbcu przeliczała monety i liczyła, ile ich będzie za rok, za 
dwa, za lat 
dziewięć? – królewianka, korzystając ze swobody, chodziła nie tylko po komnatach 
pałacu, 
ale najwięcej czasu spędzała w pałacowym parku.
Skradający się do pałacu leśniczy zobaczył królewiankę w pałacowym ogrodzie i 
zakochał 
się w niej od pierwszego wejrzenia. Patrząc na królewiankę przekonał się, iż w 
słyszanej 
opowieści nie było żadnej przesady. Piękniejszej panny nie mogło być na całym 
świecie.
Po chwili leśniczy ocknął się z zamyślenia i ostrożnie, prawie nie dotykając 
ziemi, ruszył 
w dalszą drogę. Doszedłszy do pałacowej kuchni, nastawił gar z gorącą wodą i 
zaczął goto- 
wać kapustę. Cudowny zapach kapusty rozszedł się po całym pałacu. Nie minęło 
wiele chwil, 
gdy jej zapach poczuła powracająca do pałacu królewianka.
Leśniczy, ukryty za drzwiami, widział, jak królewianka zanurzyła w garze 
gotującej się 
kapusty łyżkę. W tej chwili, gdy królewianka dotknęła ustami łyżki, przemieniła 
się w brzyd- 
kiego osła.
Do kuchni weszła macocha, która poczuła zapach gotującej się kapusty po wyjściu 
ze 
skarbca. Wypędziła z kuchni brzydkiego osła, a później zanurzyła łyżkę w garze z 
kapustą. W 
momencie gdy dotknęła ustami łyżki, przemieniła się również w osła.
Leśniczy, który widząc wchodzącą do kuchni królową jeszcze mocniej ukrył się za 
drzwiami, wyszedł teraz i zaprowadził osły do stajni. Przymocowawszy królewnę i 
macochę 
przemienione w osły do żłobu, oczekiwał, co będzie dalej. Stara oślica odezwała 
się do młod- 
szej mówiąc, że teraz już na pewno wróżba się nie spełni.
– Nawet najbrudniejszy rycerz nie pojmie za żonę osła, nawet gdyby ten był 
królewianką. 
Leśniczy, słysząc, co mówiła królowa, milczał, pomimo iż znając mowę wszystkich 
zwie-
rząt mógł się odezwać.
Stara oślica odezwała się po raz drugi mówiąc, że pomimo wszystko jest 
szczęśliwa.
– Każdego dnia kaleta leśniczego schowana w skarbcu przynosi jeden złoty 
pieniądz.
Gdy leśniczy to usłyszał, podszedł do królewianki i podał jej na dłoni szczawiu. 
Króle- 
wianka zjadła jeden listek i przemieniła swą postać. Przed leśniczym stała 
piękna córka stare- 
go króla.
Za trzy niedziele rojnie i gwarno było na królewskim zamku. Jedyna córka króla 
wycho- 
dziła za mąż za pięknego leśniczego, a gdy śluby się dopełniły, król przekazał 
im władzę nad 
królestwem.
Tak spełniła się przepowiednia.
A co się stało z macochą? Leśniczy przywrócił ją do dawnej postaci, ale ona – 
jak gdyby 
zdając sobie sprawę z tego, iż nie może już zmienić wyroków losu – wyłączyła się 
zupełnie z 
życia dworu.
Zamknąwszy się w swojej komnacie, przekładała – jak opowiadały między sobą 
służebne
– z miejsca na miejsce stos złotych monet.
Królewianka i młody król żyli długo i szczęśliwie, a wraz z nimi długich lat 
dożył stary 
król, który nigdy zresztą nie przestał żałować tego, że w przeszłości zgodził 
się na to, aby 
jego ukochana córka przebywała daleko od niego, w pałacu-więzieniu.
19
O szwedzkich królewiankach 
w łabędzie przemienionych
Wiele mil od morskiego brzegu, gdzie nie słychać już przyboju morza, pośród 
brzóz, któ- 
rych kora bielsza jest od śniegu, błyszczy małe jeziorko. Woda mieni się, gdy 
słońce płonie 
nisko nad ziemią, a gdy się podnosi wyżej – cała jego korona odbija się złotem w 
uspokojo- 
nych wodach. Ludzie nazywają to jeziorko Słonecznym Okiem. Mówią, że gdy 
spojrzeć w 
jego przezroczystą toń, można zobaczyć wszystko to, co widziało słońce 
ogrzewając ziemię z 
wysokiego firmamentu.
Przed wielu, wielu laty – których nikt zliczyć nie potrafi, tyle już wody 
przepłynęło w 
strumieniach, tyle już liści postrącał jesienią wiatr – przyleciało do wód tego 
jeziorka siedem 
białych łabędzi. Biel ich skrzydeł ledwo odbijała od brzegu, gdyż był to 
wiosenny dzień 
zrównania nocy z dniem. Dzień, w którym słońce wyszło zza piór czarnego gryfa, 
więc jesz- 
cze płaty śniegu leżały na caliźnie ziemi.
Łabędzie przylatywały tutaj od lat, aby przynajmniej przez chwilę, w pierwszy 
dzień wio- 
sny, nacieszyć się swoją wolnością. Siedem łabędzi to siedem szwedzkich 
królewianek, za- 
klętych niegdyś przez złego czarownika.
Krótka jest chwila swobody, nawet gdyby miała trwać najdłużej. Po jednym dniu 
wolności 
łabędzie musiały przez cały rok przebywać wśród polarnych śniegów.
Tego wiosennego dnia jednak, gdy tylko białym skrzydłem dotykały zimnej wody 
jezior- 
ka, opadały z nich najbielsze pióra, a spośród nich wyjawiało się siedem 
najpiękniejszych 
królewianek świata. Zanurzały się w wodzie jeziora, które mimo iż zimne jeszcze, 
przyjmo- 
wało je do siebie, zmywając z nich uderzenia północnych wichrów, tnących 
śniegiem i mro- 
zem.
Nikt nie zakłócał tej kąpieli, aż zdarzyło się raz, iż młody leśniczy, który 
zawędrował w 
okoliczne bory, aby dobrze poznać stan książęcych lasów, usłyszał dziewczęcy 
głos. I nie 
wiadomo, kto w większym trwał zdumieniu – on czy las, który po raz pierwszy 
widział męż- 
czyznę, przez lata otaczając dobrą opieką łabędzie.
Gdy minęło zaskoczenie, młody leśniczy ruszył najcichszym krokiem przed siebie, 
tak jak 
czynił to podchodząc zwierzynę w lesie, że ani gałąź zmurszała nie zdradzała 
jego kroków, 
ani oddech nie mącił ciszy powietrza.
Siedem królewianek, nie podejrzewając żadnego niebezpieczeństwa, kąpało się w 
wodzie, 
bijącej srebrnymi dzwonkami pod uderzeniem ich rąk.
Minęło wiele chwil, nim skradający się leśniczy doszedł do brzóz, pod którymi 
królewian- 
ki złożyły swoje łabędzie skrzydła. Patrząc, zobaczył pomiędzy nimi parę 
najbielszych, naj- 
delikatniejszych – wybrał je spomiędzy innych i podszedł bliżej wody. Ta się 
nagle zmąciła, 
jak gdyby chciała ostrzec królewianki, i ukryć je przed okiem intruza, a one 
spłoszone, nie 
wiedząc, kto by ośmielił się je niepokoić, rozglądały się długo wokół, nim 
zobaczyły leśni- 
czego.
Wybiegły z wody, a ślad ich ucieczki znaczyła struga srebrnej wody, spływającej 
na po- 
wrót w spienione fale jeziora. Za chwilę podniósł się w powietrzu szum, ciężki 
łopot białych 
skrzydeł – to sześć łabędzi wzniosło się w powietrze.
20
Pod brzozami stała jedynie ta królewianka, dla której zabrakło skrzydeł. Młody 
leśniczy 
podszedł do niej, a gdy zbliżył się onieśmielony – gdyż tak pięknej dziewczyny 
jeszcze w 
swoim życiu nie widział – ta powiedziała:
– Dobry człowieku, mogłeś okazać nam wiele serca, zdejmując z nas klątwę, którą 
rzucił 
zły człowiek. Stałoby się to wtedy, gdybyś zabrał skrzydła najstarszej siostry. 
Gdybyś tak 
uczynił, zostałybyśmy przy tobie, a nasz ojciec, król, sowicie by ciebie 
nagrodził. Ponieważ 
zabrałeś moje skrzydła, najmłodszej z królewianek, będziemy się jak dawniej 
tułać po świecie i 
jak dawniej lodowce będą dla nas domem, a zaspy śniegu ciepłą pierzyną.
W tej chwili raz jeszcze pojawiło się na niebie sześć łabędzi, a najmłodsza 
królewianka 
patrząc za nimi, powiedziała:
– Oddaj mi moje skrzydła, siostry czekają na mnie. Muszę lecieć, aby dzielić ich 
los. 
Leśniczy przez cały czas nie poruszył się ani o krok, lecz w tym momencie 
podszedł do
niej i powiedział:
– Piękna pani, nie znajduję słów, aby wypowiedzieć moje oczarowanie. Znam mowę 
lasu i 
ptaków, znam mowę jezior i gwiazd, ale w żadnej z nich nie mogę wypowiedzieć 
tego, co do 
ciebie czuję. Zostań moją żoną!
Łabędzie zatoczyły po raz ostatni krąg na niebie. Przez powietrze dobiegł ich 
pożegnalny 
krzyk, a na długich rzęsach królewianki zalśniły dwie krople łez.
Myśliwy, trzymając w ręku białe skrzydła, ruszył w głęboki bór, a za nim 
podążała piękna 
królewianka.
– Tu wybuduję swój dom – pomyślał leśniczy, widząc malowniczą polankę, przez 
którą 
przepływał niewielki strumień.
Dniem i nocą, pod parzącym słońcem i przy świetle gwiazd, budował chałupę z 
modrze- 
wiowych pni. Nie minęło wiele czasu, a mogli już w niej zamieszkać, nie 
obawiając się ani 
dzikich zwierząt, ani chłodu czy deszczu.
W całym domu królewianka była panią, tylko do jednej izby nie mogła zachodzić. 
Drzwi 
do izby były zamknięte, a klucz od nich nosił mąż przy sobie. Nie było tam 
żadnych innych 
sprzętów oprócz prostej drewnianej skrzyni, w której leżały białe łabędzie 
skrzydła.
Nastała jesień, po której przyszła ostra zima. Przez małe okienka widać było 
oślepiającą w 
słońcu biel śniegu, gdy narodził im się syn. W domu stało się jaśniej, płonęły 
najlepsze łu- 
czywa, których blask mienił się w zastygłych kroplach modrzewiowej żywicy. 
Królewna nie 
śpiewała już smętnych piosenek o dalekim kraju śpiącym pod pierzyną śniegu. Nie 
śpiewała 
już piosenek o lodowcach, które jak okręty płynęły przez morze. Kołysząc i tuląc 
syna do snu 
śpiewała o nadchodzącej wiośnie. O słońcu, które wtoczy się wysoko na błękitne 
niebo, o 
trawie i zieleni drzew, które szumią wiosną najpiękniejszą pieśń – pieśń wiosny 
i życia.
Tylko jednego dnia, a był to pierwszy dzień wiosny, królewna była smutna. O 
świcie, gdy 
tylko Słońce wytoczyło się na niebo, usłyszała ostry głos łabędzi. Wyszła z 
synem przed 
chałupę i zobaczyła nisko krążące łabędzie. To sześć sióstr królewianki 
przyniosło pozdro- 
wienia z dalekiego lodowego kraju.
Chłopczyk rozpłakał się, a królewianka tuląc go do siebie zaczęła śpiewać pieśń 
wiosny. 
Łabędzie, przelatując ponad nimi, obsypały ich puchem tak, że polana wyglądała 
jak gdyby 
śnieg ponownie począł padać. Roześmiał się mały, gdy zobaczył tak ciepły śnieg.
Matka pozbierała puch, z którego zrobiła synowi królewską poduszeczkę. Gdy syn 
króle- 
wianki przyłożył do niej główkę, natychmiast zasypiał, słysząc pieśń północnego 
wiatru szu- 
miącego w lodowych rozpadlinach.
Mijał rok za rokiem. Pierwszego dnia wiosny zawsze przylatywały nad polanę 
łabędzie. Po 
roku czy dwóch mąż królewianki wychodził tego dnia do lasu, nie wracając 
wcześniej aż 
późnym wieczorem.
Syn, na którego czole widniał guz, znak królewskiego rodu, podobny do tego, jaki 
noszą 
łabędzie, spędzał pierwszy dzień wiosny na polanie. Razem z matką witał o 
świcie, a żegnał
21
przy krwawo zachodzącym słońcu białe łabędzie. Nie rozumiał jednak, dlaczego 
matka jest 
tego dnia smutna. Dlaczego w jej oczach pojawiały się tego dnia łzy.
Minęło sześć lat, a gdy jak co roku odleciały łabędzie, matka powiedziała synowi 
prawdę. 
Syn postanowił wyjąć łabędzie skrzydła i oddać je matce.
Nadchodziła kolejna wiosna. Syn królewianki miał już siedem lat i był po trosze 
gospoda- 
rzem domu i najbliższego lasu. Znał w nim wszystkie ścieżki i poznał jego mowę, 
a także 
mowę ptaków, gwiazd i bystrego strumienia.
Pierwszego dnia wiosny syn królewianki wstał wcześniej i pod głowę ojca podłożył 
po- 
duszkę z miękkich piór łabędzi. Ojciec usłyszał powiew lodowatych wichrów; to 
wiatr świstał i 
dął przez lodowe rozpadliny, sypiąc śnieżnym kurzem. W głosie wichury słychać 
było ci- 
chy, coraz to słabszy głos łabędzi – to sześć sióstr śpiewało pieśń tęsknoty za 
wiosną i za jed- 
ną spośród nich, osamotnioną w dalekim, zamorskim kraju.
Gdy leśniczy usłyszał tę pieśń – zasnął. Zasnął tak głęboko, że nie obudził go 
promień 
słońca wpadający przez okno zasłonięte sarnim pęcherzem, że nie obudził go głos 
łabędzi, 
które jak co roku zataczały krąg nad polaną.
Syn odszukał klucz, wszedł do izby i wyjął ze skrzyni łabędzie skrzydła. Matka 
stała na 
polanie. Wsłuchała się w głos swoich sióstr, które wołały ją do siebie. Syn 
podszedł do matki, 
dotknął najdelikatniej jej białej ręki. Podał białe łabędzie skrzydła. Spojrzała 
na nie, a gdy to 
uczyniła, stała się pięknym, najpiękniejszym białym łabędziem i podążyła śladem 
swoich 
sióstr.
Syn stał długo wpatrzony w niebo, szybko jednak spływające z oczu łzy 
przesłoniły mu 
obraz białych łabędzi. Wszedł do chałupy, zbudził ojca i powiedział, co uczynił. 
Może to 
pieśń wiatru północnego, ta pieśń nadziei i tęsknoty, którą ojciec odczytał w 
głosie łabędzi 
sprawiła, że nic nie powiedział. Położył rękę na głowie syna i tak połączeni 
wyszli na polanę. 
Gdy zachodziło słońce, w jego ostatnich promieniach zalśniły łabędzie pióra, 
zabrzmiał
donośny i żałosny krzyk. Łabędzie zniknęły.
Co roku powracały jednak i krążyły tak długo nad polaną, dopóki nie zobaczyły 
syna z oj- 
cem. I co roku jeszcze, aż do dzisiaj dnia, siedem łabędzi kąpie się pierwszego 
dnia wiosny w 
Słonecznym Oku.
22
O Musolfie, przyjaźni i 
ptaku gryfie
Niejeden dzień przepłakała mieszkająca pod lasem gospodyni; tak mało im do 
pełnego 
szczęścia brakowało, a jednocześnie tak wiele.
Od chwili ślubu czekała wraz z mężem na syna, lecz mijał rok po roku, a dziedzic 
się nie 
pojawiał. Gospodarz z gospodynią pytali siebie nieraz, po co i dla kogo tak 
ciężko pracują? 
Komu zostawią, gdy nie mają nikogo z bliskiej rodziny, swoje gospodarstwo, swoją 
krwawi- 
znę?
Od tej chwili, gdy zadali sobie to pytanie, zaczęli życzliwym okiem patrzeć na 
wszystkich 
tych, których spotkała bieda. Na wszystkich pokrzywdzonych przez los, którzy 
nieraz zacho- 
dzili do nich, prosząc o wsparcie czy pomoc w nagłej potrzebie. Do imienia 
dobrych gospoda- 
rzy, które w przeszłości niejeden zawistny chciał im odebrać – jak gdyby 
zapominając o ich 
ciężkim trudzie, o ich krwawym pocie – dołączyli sąsiedzi sławę dobrych ludzi, 
która rozeszła 
się daleko w całej okolicy.
Pewnego dnia, gdy miało się już pod wieczór, gdy pierwsze gwiazdy nieśmiało 
zaczęły się 
już pojawiać na niebie, mimo że słońce niezupełnie jeszcze utonęło za Sycową 
Górą – przy- 
szła do gospodyni kobieta. Ot, niepozorna, spracowana starowina.
– Taka, jaką i ja będę – pomyślała sobie gospodyni – gdy przyjdzie późny wiek.
Gospodyni troskliwie zajęła się starowinką. Usadziła ją na pięknie rzezanym i 
malowanym 
zydlu. Postawiła przed nią zacierkę w glinianym polewanym talerzu, który kupiła 
na Domini- 
ka w Gdańsku, i radowała się widząc, jak starowina, chwaląc jej serce, zabrała 
się do jedze- 
nia. Nie minęły dwa pacierze, gdy i mąż gospodyni powrócił z pola. A po 
wieczerzy, jako że 
człowiek zawsze jest ciekaw wiadomości z szerokiego świata, pogwarzono o tym i 
owym.
Później, jak to zwykle bywa, rozmowa zeszła na różne dziwy. Gospodarz zażył 
tabaki z 
pięknie odrobionego rożka, popijał podpiwek i tylko przytakiwał gadającym bez 
umiaru ko- 
bietom. A one snuły opowieści o Turkach, którzy niegdyś aż w te strony się 
zapuścili, a to o 
skarbach zakopanych, czy o złotych wrotach w chmielińskim jeziorze.
Ale wreszcie przyszła czarna noc i trzeba było kłaść się spać. Rankiem, gdy 
gospodarz już 
wyjechał w pole, dwie kobiety zostały same w domu. Staruszka chciała się jakoś 
przysłużyć 
gospodyni, ale doprawdy niewiele mogła zrobić, gdyż izby były czyste i zadbane.
– Widzę, że radosna i robotna z was kobieta – powiedziała staruszka – a i chłop 
wasz nie 
gorszego jest serca. Dobrze wam musi być ze sobą.
– Cóż mam narzekać – powiedziała kobieta. – Tylko czasem człowiek sam siebie 
pyta, po 
co to wszystko? Czy dlatego, żeby ziemia nie zarosła chwastem? Już sama nie 
wiem, po co i 
dlaczego tak ciężko pracujemy? Byłoby zupełnie inaczej, gdyby był jakiś 
dziedzic!
– Chciałam się wam przysłużyć – powiedziała staruszka – a nie wiedziałam, jak. 
Macie 
tutaj pas pleciony, złotą sprzączką okuwany. A jak pas jest, to i dziedzic 
będzie. Pamiętajcie 
tylko, aby Musolf – bo takie imię będzie miał wasz syn – nosił ten pas od 
siódmego roku ży- 
cia.
23
Nim gospodyni ochłonęła ze zdumienia, staruszki już nie było. Gdyby nie pas 
cudownej 
roboty, który trzymała w ręku, łatwo byłoby jej pomyśleć, że przyśniła wszystko 
to, co zda- 
rzyło się przed chwilą.
– Omam jakiś czy co? – pomyślała gospodyni. – Ale pas przekonywał ją, że to nie 
omam. W 
pierwszej chwili chciała nawet pobiec do męża, który pracował dzisiaj przy 
torfie, ale 
rychło się opamiętała. Żywina jeszcze dzisiaj nie oprzątnięta, a przyjdzie chłop 
na obiad, to 
zdąży mu przecież wszystko rozpowiedzieć.
Gospodyni nie była jednak spokojna. Niesporo układała się jej także praca i ta w 
domu, i ta 
w obejściu. Gdy chłop powrócił z pola, zjadł obiad i zażył tabaki, kobieta 
opowiedziała mu 
wszystko to, co stało się rankiem po jego wyjściu z chałupy. Na stole zalśnił 
misternie sple- 
ciony pas. Chłop milczał, po chwili spojrzał na żonę.
– Jak się stanie, tak i niech będzie – powiedział.
Po jakimś czasie wielka radość zapanowała w ich chałupie. Gospodarzom urodził 
się daw- 
no wyczekiwany syn, któremu dali na imię Musolf.
Mijał rok po roku, a syn rósł im nadzwyczajnie. Nie miał jeszcze sześciu 
miesięcy, a już 
mówił. Gdy miał rok – wyglądał na trzy, a gdy miał trzy – wyglądał na siedem. 
Wreszcie gdy 
nadszedł siódmy rok, matka wyjęła piękny pas ze skrzyni i zapinając go synowi na 
biodrach, 
przykazała, aby nigdy z nim się nie rozstawał.
Gdy minęło kilka lat następnych, Musolf postanowił wyruszyć w świat. Matka 
przepłakała 
całą noc, ale rankiem poszła do kołodzieja, aby ten przygotował dla Musolfa kij 
podróżny. 
Kołodziej zwołał czeladników, a znając moc Musolfa, ściął piękny dąb. Czeladnicy 
przez trzy 
dni i trzy noce toczyli kij podróżny. Trzeciego dnia pod wieczór na podwórze 
gospodarzy 
zajechał drabiniasty wóz, na którym kołodziej przywiózł podróżny kij dla 
Musolfa.
Musolf wyszedł na dziedziniec i chwyciwszy jedną ręką kij, któremu i trzech 
czeladników 
nie mogło poradzić, rzucił go w górę z taką siłą, że ten zafurkotał. Gdy kij 
spadał, Musolf 
pochwycił go szybko ręką i uderzywszy o kolano – przełamał na pół. Nie, to nie 
był kij po- 
dróżny dla Musolfa.
Następnego dnia matka poszła do kowala prosząc, aby ten zrobił kij podróżny dla 
Musolfa. 
Kowal również znał moc Musolfa, a że słyszał już o tym, co zdarzyło się z kijem 
zrobionym 
przez kołodzieja, wysłał zaraz siedem furmanek po wielkie żelazne buły do 
Gdańska. Nim 
zapadła noc, mógł wraz z czeladnikiem zabrać się do roboty.
Kuli przez sześć dni i sześć nocy. Taki blask rozchodził się od kowalskich 
pieców, że 
pierwszej nocy myślano w okolicy, iż to wieś się pali. Rankiem rozeszła się już 
wieść, że ko- 
wal kuje kij podróżny dla Musolfa, i ognie z kowalskich pieców przestały ludzi 
niepokoić. 
Siódmego dnia przed obejście gospodarzy zajechał wóz, do którego kowal 
zaprzęgnął dwana- 
ście tęgich wołów. Na wozie leżał wielki stalowy kij, wyższy od niejednego 
masztu, jakie 
gospodarze widzieli w Gdańsku na szkutach.
Musolf podszedł, chwycił drąg, a gdy postawił go na dziedzińcu, aż zadrżała 
ziemia.
– Tak, matko, z takim kijem mogę iść w świat – powiedział Musolf.
Pożegnawszy się z rodzicami, jeszcze tej samej nocy wyruszył Musolf w świat. 
Ziemia 
drżała, jak kijem o nią uderzał, a w miejscu, gdzie kij postawił, zaraz zbierała 
się woda i w 
księżycowych promieniach błyszczało jeziorko. Minęła noc, a gdy różowa jutrzenka 
wypły- 
nęła na niebo, Musolf znalazł się w gęstym borze. Idąc drogą wśród boru ujrzał, 
jak jakiś 
człowiek drzewa wyrywa z korzeniami i idzie prostą ścieżką w las.
– Hej, człowieku! – krzyczy Musolf. – A cóż tobie bór szkodzi, że z głupoty 
wyrywasz te 
drzewa?
– Nic tobie do tego! – odpowiada tamten. – Po co mam krętą drogą chodzić, gdy 
mogę so- 
bie prostą ścieżkę przez las wykarczować!
– Może i masz rację! – zawołał Musolf. – Myślę, że byłbyś dobrym towarzyszem w 
mojej 
wędrówce. Czy nie chciałbyś razem ze mną iść w szeroki świat?
24
– Ha – zaśmiał się ten, który wyrywał drzewa – mogę iść w świat tylko z równym 
sobie. 
Jeżeli chcesz, możemy się zmierzyć.
– No to zmierzmy się – powiedział Musolf.
Odłożył na bok żelazną maczugę i chwycili się za barki. Las jęczał i drżał. 
Ziemia falowa- 
ła. Zadął wiatr, który uniósł z ziemi chmurę liści i kurzu. Zrobiło się ciemno. 
W całkowitym 
milczeniu toczył się pojedynek pomiędzy Musolfem a nieznajomym. Nie widać było, 
aby 
którykolwiek z mocujących się uzyskał przewagę. Wreszcie przerwali zapasy i 
podawszy 
sobie ręce ruszyli razem w dalszą drogę.
Szli bez chwili wytchnienia dzień cały i noc, a rankiem zobaczyli przed sobą 
olbrzymie 
góry. Szli i szli coraz wyżej, gdy zerwała się wielka wichura, niosąca tumany 
piasku i ol- 
brzymie głazy, które odbijały się od nich jak kamyki. Gdy wreszcie wyszli na 
wierzchołek 
największego wzgórza, Musolf zobaczył olbrzyma, który stojąc z drugiej strony 
gór, dmuchał 
na nie, znosząc górę po górze z powierzchni ziemi.
– Hej, człowieku! – zawołał Musolf. – Czemu to podróżnym szkodzisz, dmuchając im 
pia- 
skiem w oczy. Cóż tobie szkodzą góry?
– A cóż tobie do tego, człowieku? Nie chce mi się chodzić po górach i dlatego 
muszę je 
wyrównać, aby mieć płaską drogę dla siebie.
– Coś mi się wydaje – zawołał Musolf – że i ty przydałbyś się w naszej kompanii. 
Zawsze 
to trzem raźniej w drodze. Ja jestem Musolf, a ten drugi – drzewa wyrywa, jakby 
to były kępy 
zeschłej trawy. Chodź i ty z nami.
– Nie, Musolfie! Ja tylko z równymi sobie mogę iść w świat. Jeżeli chcesz, abym 
poszedł z 
wami – musimy się zmierzyć.
Musolf po raz drugi odłożył swoją maczugę i chwycił się za barki z tym, który 
przesypy- 
wał góry.
Jeszcze mocniej zadrżała ziemia. Fale morza wdarły się w ląd, już po kolana w 
wodzie to- 
czyli zacięty bój – ale nie widać było, aby którykolwiek z nich miał przewagę. 
Dwaj mocarze 
stali nieporuszeni w miejscu.
– Dobrze, Musolfie, jesteśmy sobie równi. Mogę iść z wami w świat – powiedział 
ten, któ- 
ry przesypywał góry.
Szli jeszcze cały dzień, aż pod wieczór poczuli się na tyle zmęczeni, że 
postanowili poszu- 
kać jakiegoś schronienia. Musieliby i tę noc spędzić pod gołym niebem, gdyby nie 
to, że Mu- 
solf zauważył pustą chatę, stojącą na leśnej polanie.
Zmęczeni drogą położyli się spać. Rankiem obudzili się z pierwszymi promieniami 
słońca 
i zabrali się do pracy. Musolf i jego towarzysze postanowili zostać w tej 
okolicy na zawsze. 
Co prawda Musolfowi wydawało się, że w nocy słyszał jakiś rumor, ale ponieważ 
jego towa- 
rzysze nic nie słyszeli, przestał się tym przejmować.
W chacie został tylko ten, który przesypywał góry, a Musolf z drugim towarzyszem 
zaczęli 
karczować las. Karczują, wyrywają drzewa z korzeniami, dawno słońce przetoczyło 
się przez 
południe, a ich towarzysz obiadu jak nie niesie, tak nie niesie. Wreszcie, gdy 
głód zaczął im 
zbyt mocno doskwierać, postanowili wrócić do chałupy. Szli pełni niepokoju, nie 
wiedząc, co 
mogło stać się z ich towarzyszem.
W pierwszej chwili, gdy weszli do chałupy, nikogo nie zobaczyli. Musolf zajrzał 
do garn- 
ków, które stały na piecu, ale te były puste. Lśniły tak, jak gdyby ktoś je 
wypolerował. Nagle 
zwrócił ich uwagę jęk. Spojrzeli ku górze, a tam pod powałą na wielkim haku 
wisiał ich towa- 
rzysz.
Zdjęli go, opatrzyli, ale gdy zapytali, co się w chałupie stało – uparcie 
milczał. Pożywiw- 
szy się suchą strawą położyli się spać. Gdy wstał ranek, ich towarzysz czuł się 
już na tyle do- 
brze, że mógł razem z Musolfem karczować las. W chałupie został ten, który 
wyrywał drzewa 
jak zeschnięte kępy traw.
25
Ale i tego dnia minęła pora południa, a obiadu nie widać. Wieczór zaczął zapadać 
szybciej, 
gdyż od zachodu pojawiły się na niebie czarne gradowiny – a obiadu jak nie 
widać, tak nie 
widać.
Zaniepokojony Musolf pozostawił towarzysza na karczowisku, a sam poszedł do 
chałupy. 
Garnki były puste, a wysoko pod powałą wisiał ten, który wyrywał drzewa jak 
perz. Ale i od 
niego nie dowiedział się Musolf, co się stało w chacie, gdy on był na 
karczowisku.
Gdy wstał poranek trzeciego dnia, Musolf został w chałupie, a dwaj jego 
towarzysze poszli 
karczować las. Musolf rozpalił ogień, przyniósł wody ze źródła i nastawił trzy 
sagany. Dokła- 
dał do ognia i tak mijała godzina za godziną. Blisko południa do chaty zaszedł 
niski, pokracz- 
ny chłop z brodą długą na metr, pytając Musolfa, czy mógłby się trochę ogrzać, a 
przy okazji 
i posilić.
Musolfowi wydało się dziwne, że ktoś w taką letnią spiekotę chce się jeszcze 
grzać, ale nic 
nie mówiąc, pomógł starcowi wejść na ciepły piec. Niemniej miał się na 
baczności. Nalał do 
talerza zupy i podał ją na piec. Gdy podawał łyżkę, starzec tak niezręcznie ją 
chwycił, że spa- 
dła na podłogę.
– Podaj mi tę łyżkę, młody człowieku – powiedział drżącym głosem piecuch. – 
Zejść mi 
po nią ciężko, a i schylać się niesporo.
W tym momencie, gdy Musolf schylił się po łyżkę, zauważył, jak starzec skoczył z 
pieca 
prosto na jego plecy. W ostatnim momencie uchylił się i złapali się wpół.
Drzazgi leciały z chałupy. Dachu już dawno nie było. Ściany łamały się, a Musolf 
walczył i 
walczył z tym, w którym musiały widocznie skupić się wszystkie złe moce, aż 
wreszcie go 
zwyciężył. Staruch stał się na powrót mizerny, drżący i słabym głosem prosił 
Musolfa o zmi- 
łowanie.
– Już ja ci dam zmiłowanie – pomyślał Musolf. – To on widocznie tak sromotnie 
oporzą- 
dził moich towarzyszy, że ci ze wstydu nie chcieli mi o tym opowiedzieć. Pomógł 
mi ten cu- 
downy pas i to, że piecuch nie podjadł nic z tej strawy, którą mu podałem.
Musolf, rozglądając się dookoła, zobaczył dwa olbrzymie pnie drzewa. Przyniósł 
je, pod- 
niósł jeden z nich do góry i, wsadziwszy pomiędzy nie koniec długiej brody 
starucha, za- 
kleszczył je na powrót.
– Już ty nam nie uciekniesz – powiedział Musolf. – Idę teraz na karczowisko z 
obiadem 
dla druhów, ale wieczorem porozmawiamy.
Musolf zabrał sagany z obiadem i poszedł do lasu. Jego towarzysze zdziwili się, 
widząc
Musolfa, ale nie powiedzieli ani słowa. 
Gdy dobrze już podjedli, Musolf rzekł:
– Teraz chodźmy do domu. Musimy porozmawiać z tym, który chciał nam napędzić 
stra- 
chu.
Ale piecucha już nie było. Nie było również dwóch olbrzymich pni drzewa, 
pomiędzy któ- 
rymi Musolf zakleszczył jego brodę. Tylko ślad wyorany w ziemi i zwalone pnie 
drzew 
wskazywały drogę jego ucieczki.
Trzej towarzysze, nie czekając ani chwili, wyruszyli za tak wyraźnymi śladami. 
Szli już 
bardzo długo – a końca wędrówki nie widać. Wreszcie, gdy miało się już pod 
wieczór, zoba- 
czyli dwa pnie, a pomiędzy nimi brodę, lecz piecucha nie było. Pod pniami widać 
było czar- 
ną, głęboką dziurę.
– Poczekajmy do ranka – powiedział Musolf. – Prześpimy się tu, a rankiem 
spuszczę się na 
dół. Tam pogadam z tym przegrzechą tak, że on już na zawsze nas zapamięta.
Położyli się spać. Rankiem, gdy tylko pierwsza rosa okryła trawę i zrobiło się 
zimniej, 
trzej towarzysze przebudzili się. Musolf położył swoją maczugę obok dziury, 
przewiązał się 
liną i spuścił na dół. Im głębiej się spuszczał, tym było ciemniej i straszniej. 
Wreszcie poczuł 
pod nogami twardą ziemię i ruszył przed siebie. Nie zaszedł daleko, gdy usłyszał 
jęk. Pod 
ścianą komnaty siedział piecuch, ogrzewając nikłym płomieniem lampki zgrabiałe 
ręce.
26
Gdy piecuch zobaczył Musolfa, cofnął się, jak gdyby próbując ucieczki, ale wydał 
tylko głuchy jęk.
– Panie, wyświadcz mi łaskę – powiedział do Musolfa – a i ja tobie ją 
wyświadczę. Jestem 
władcą tych podziemi. Zakląłem zamek, który zapadł się wraz z trzema 
królewiankami pod 
ziemię. Najmłodsza z nich przeznaczona jest dla Musolfa. Powiedz mi, panie, czy 
to nie ty 
jesteś Musolfem, przed którym drżę już od setek lat?
– Tak. Wołają na mnie Musolf.
– Panie, gdybym to wiedział, nigdy nie zaszedłbym do waszej chałupy. Poczułem 
ciepło, 
gdy chodząc podziemnymi korytarzami przechodziłem pod waszą chałupą. Tyle lat 
nie ja- 
dłem ciepłej strawy ani nie grzałem się przy prawdziwym ogniu, że musiałem wyjść 
do was. 
Towarzyszy twoich zwyciężyłem, ale tobie nie poradziłem. Strzeż się ich jednak. 
Pamiętaj o 
tym, co mówię, i strzeż się ich.
– Nie gadaj tyle, przegrzecho. Ja im wierzę – rzekł Musolf. – Jestem im równy, a 
skoro 
wierzę sobie, muszę wierzyć i im.
– Jak uważasz – powiedział starzec i klasnął w ręce.
Otworzyła się jedna ze ścian komnaty, skąd wyszły trzy czarne królewianki w 
złotych ko- 
ronach.
– Wołałeś nas, panie? – zapytała najstarsza z nich.
– Oto Musolf – powiedział piecuch – który przyszedł was wybawić. Moje zaklęcie 
straciło 
już moc, a gdy przy świetle słońca pocałują was przeznaczeni wam kawalerowie, 
zniknie i 
czerń z waszego oblicza.
Musolf przewiązał najstarszą z królewianek sznurem, pociągnął trzy razy – i w 
mig króle- 
wianka znalazła się na ziemi, pod światłem słońca. A gdy to się stało, z ziemi 
wynurzył się, 
po szczerozłoty dach, pałac, jakiego nikt jeszcze nie widział.
Do królewianki zbliżył się ten, który wyrywał drzewa, a gdy pocałował ją – jej 
cera stała 
się bielsza od najbielszego płótna.
Gdy pojawiła się na ziemi druga królewianka, wybrał ją na żonę ten, który góry 
przesypy- 
wał. Pałac wynurzył się aż po diamentami wykładane okna i balkony.
Musolf po raz trzeci dał sygnał, a jego towarzysze, ciągnąc ostatnią 
królewiankę, mówili 
pomiędzy sobą:
– Na cóż nam teraz potrzebny jest Musolf? Wyciągniemy na ziemię jeszcze tę 
królewian- 
kę, aby wynurzył się cały pałac. Ta trzecia królewianka będzie nam służyć, a 
Musolf niech 
zostanie na zawsze pod ziemią.
Gdy sznur opadł po raz czwarty do podziemi, piecuch odezwał się raz jeszcze:
– Wierz mi, Musolfie, że niewiele mam chwil życia przed sobą. Życia, w którym 
nic do- 
brego nie zrobiłem. Jeżeli mnie posłuchasz i nie przewiążesz się teraz sznurem, 
spełnię pierw- 
szy dobry uczynek w moim życiu. Twoi przyjaciele przetną linę, gdy będziesz już 
wysoko. 
Nie jesteś im już potrzebny. Mają pałac i piękne żony.
– Musolf milczał, zastanawiał się, a w tym czasie piecuch mówił dalej:
– Jeżeli nie wierzysz mi, owiąż liną głaz i daj sygnał swoim towarzyszom. 
Zobaczymy, co 
się stanie.
Musolf uczynił tak, jak poradził starzec. Gdy głaz znalazł się już z trzysta 
metrów w górze 
i ledwo go było widać na jasnym tle nieba, rozległ się głuchy huk—głaz obijając 
się o ściany 
spadał na dół. Dwaj towarzysze, którym tak wierzył, przecięli linię.
– Musolfie – mówił starzec – niewiele życia mam przed sobą. I ciebie niewiele go 
czeka, 
chyba że wejdziesz w srebrne lustro. To jest drugie wyjście na ziemię. Inaczej 
nigdy już na 
ziemię nie wrócisz. A teraz żegnaj, nie mogę iść z tobą. Jestem zbyt słaby. Zbyt 
małą mam 
moc, abym mógł ciebie prowadzić.
Musolf wzruszył się. Podziękował temu, który cale życie zło czyniąc teraz 
zatroszczył się 
o niego, i ruszył w drogę.
Mijał dzień za dniem, miesiąc za miesiącem, a Musolf nie mógł znaleźć srebrnego 
lustra.
27
Tymczasem dwaj jego towarzysze zupełnie o nim zapomnieli. Byli zresztą 
przekonani, że 
Musolf zginął, gdy przecięli linę. Oddawali się próżniactwu, a ich żony nie były 
nic lepsze od 
nich, żądając nieustannych posług od czarnej siostry. Jedynie ona pamiętała o 
Musolfie. 
Opłakiwała go, ale były to łzy smutku, a nie łzy nadziei. Także i ona była 
przekonana, że Mu- 
solf nie żyje.
Pewnego dnia – zresztą Musolf nie wiedział, czy to był dzień, czy noc, ponieważ 
w pod- 
ziemiach było zawsze ciemno – wydało mu się, że zobaczył jakiś błysk. Tak, to 
było srebrne 
lustro. Musolf próbował je odsunąć, szukając za nim jakiegoś tajemnego 
korytarza, ale próby 
te były bezowocne. Wreszcie, po którejś nieudanej próbie, przypomniał sobie 
dokładnie sło- 
wa starca: „I ciebie niewiele życia czeka, chyba że wejdziesz w srebrne lustro”.
– Wejść w lustro, tak powiedział – myślał Musolf. – Wejść w lustro.
Musolf zbliżył się do lustra, dał krok – myśląc pomimo wszystko, że napotka 
zimną ścianę
– ale lustro samo się odchyliło i na powrót za nim zamknęło.
Musolf znalazł się w jasnym korytarzu, którego ściany pokryte były olbrzymimi 
burszty- 
nami. Wkrótce był już na ziemi. W pierwszej chwili poraziło go słońce, nie 
widział zupełnie 
nic, ale gdy po pewnym czasie otworzył oczy, uradował się, ujrzawszy błękit 
nieba i zieloną 
trawę.
Osłabiony nie wiadomo jak długim pobytem w podziemiach, postanowił jednak 
wyruszyć 
natychmiast w drogę, aby odnaleźć tych, którzy tak niecnie go zdradzili. 
Podniósł się i szedł 
śpiesznie, ale cóż z tego, gdy z każdej strony spotykał morze. Musolf znajdował 
się na ziemi 
otoczonej ze wszystkich stron morzem.
– Tak – myślał Musolf – tutaj już chyba pozostanę. Ale, co też opowiadała mi 
matka, gdy 
byłem jeszcze mały? Zaraz, tak, mówiła mi przecież o wyspie, która rodzi 
bursztyn. Czyżbym 
znajdował się na bursztynowej wyspie? A jeżeli tak, muszą mieć na niej swoje 
gniazdo gryfy, 
które nieraz przylatywały po żer w nasze strony. Rankiem – postanowił Musolf – 
muszę od- 
szukać gniazdo gryfów.
Świt był zimny. Znad morza podniosła się mgła, tak że o krok nie było nic widać. 
Zerwał 
się jednak wiatr, mgła ustąpiła i Musolf poszedł szukać gniazda gryfów. Gdy był 
już blisko 
trzech wysokich skrzyżowanych sosen, zobaczył olbrzymią czarną chmurę. Chmura 
zbliżała 
się gwałtownie do wyspy. Do Musolfa dotarło kwilenie przerażonych gryfiąt. Z 
nieba padał 
grad tak wielki, jak dynie. Musolf, nie namyślając się, przygiął sosny do ziemi. 
Wyjął z 
gniazda trzy gryfięta i, włożywszy je za pazuchę, skrył się pod wielką skałą, 
gdzie grad nie 
mógł im nic zrobić.
Burza przeszła tak szybko, jak gwałtownie przyszła. Ledwo Musolf zdążył umieścić 
gry- 
fięta w gnieździe, gdy znowu pojawiła się ciemna chmura, wielki cień. Ale nie 
była to chmu- 
ra, lecz cień olbrzymich skrzydeł gryfa, który powracał z pokarmem z dalekiej 
wyprawy. Pi- 
sklęta powiedziały gryfowi, że olbrzymi człowiek uratował je od niechybnej 
śmierci. Gryf 
nakarmił je, po czym odezwał się do Musolfa pytając, czego szuka na bursztynowej 
wyspie?
– Nie szukam na niej niczego. Dostałem się tutaj złym zrządzeniem losu i przez 
zdradę 
moich przyjaciół, którzy pozostawili mnie w podziemiach, licząc na moją pewną 
śmierć.
– Jesteś zapewne Musolfem, o którym tyle słyszałem na ziemi za wodą?
– Jestem nim i chciałbym się właśnie dostać na tę, jak mówisz, ziemię za wodą.
– To będzie trudne, ale jeżeli chcesz, możemy spróbować. Poświęciłeś się dla 
mnie, więc i 
ja mogę poświęcić się dla ciebie. Pamiętaj jednak, że jeżeli ja zginę, to i ty 
zginąć musisz. Nie 
uratuje ciebie, Musolfie, nawet ten cudowny pas, który jest źródłem twojej mocy.
– Zgadzam się na wszystko – powiedział Musolf.
– Siądź na moim grzbiecie i trzymaj się mocno piór. Zabierz również tego wołu, 
którego 
nie zjadły gryfięta, abym mógł się pożywić w czasie lotu.
Musolf uczynił tak, jak powiedział gryf. Lecieli już dzień, noc całą, a gdy 
tylko gryf prze- 
chylił głowę – Musolf karmił go, aby nie opadł z sił. Wiatr świszczał. Jak 
łupinki wyglądały z
28
góry wielkie fregaty, a ziemi jeszcze nie było widać. Gryf odwrócił głowę do 
Musolfa, ale ten 
już nie miał go czym karmić. Opadali coraz niżej, coraz wyraźniej widać było 
grzywy fal. 
Gryf nie miał już sił.
Musolf odciął swoją łydkę i gdy gryf odwrócił głowę, nakarmił go. Ten wzbił się 
wyżej, a 
gdy odwrócił znowu głowę – Musolf odciął drugą łydkę.
Mocne uderzenia skrzydeł gryfa coraz bardziej zbliżały Musolfa do ziemi. Już 
widać 
brzeg. Już widać biały kołnierz fal rozbijających się na strądzie. Gryf złożył 
skrzydła i szy- 
bował w stronę ziemi. Gdzieś daleko błysnęło jaskrawe światło. To promienie 
słoneczne od- 
bite od złotych blach pałacu wskazywały Musolfowi, gdzie znajdzie tych, którzy 
go zdradzili. 
Nie minęło wiele chwil, gdy gryf wylądował w pobliżu pałacu. Musolf zsunął się 
na zie- 
mię, ale nie mógł się podnieść. Nie miał sił. Tylko iskierka życia tliła się w 
tym potężnym 
człowieku. Gryf zbliżył się do Musolfa, otworzył ostry dziób i delikatnie otarł 
krwawiące 
rany. W kilka chwil krew przestała płynąć. W kilka dalszych Musolf mógł się już 
podnieść, a
gdy i następne minęły – nie widać było żadnych ran na jego ciele.
Gryf wzbił się w powietrze i odleciał na wyspę, która rodzi bursztyny.
Tymczasem Musolf, idąc w stronę pałacu, zobaczył swoją leżącą na ziemi 
zardzewiałą 
maczugę. Podniósł maczugę, uderzył o ziemię, aż zadrżały ściany pałacu, a w 
powietrzu unio- 
sła się chmura rdzawego pyłu, tak że wydawało się krwawe.
– Musolf żyje – krzyknął ten, który przesuwał góry.
– Musolf idzie. Musimy uciekać – krzyknął ten, który wyrywał drzewa, jak 
zeschnięte tra- 
wy.
A pałac trząsł się coraz mocniej. Dwie królewianki, bojąc się zemsty Musolfa, 
także opu- 
ściły pałac.
Gdy Musolf wszedł na dziedziniec pałacu, przywitała go tylko jedna osoba, ta 
trzecia kró- 
lewianka – jemu przeznaczona. A gdy Musolf pocałował ją w blasku światła, stała 
się naj- 
piękniejszą królewianką świata. Od tej pory Musolf żył szczęśliwie wraz ze swoją 
żoną, a gdy 
urodził im się syn, sprowadził swoich rodziców, którzy na starość bawili wnuka.
Wszyscy żyli w tym pałacu długo i szczęśliwie. Tylko zdradzieccy przyjaciele 
Musolfa 
błąkają się do dzisiaj wraz ze swymi żonami, szukając po całym świecie 
przyjaźni, którą 
zdradzili, a której nie mogą odnaleźć.
29
O głupim królewiczu
i jego mądrych braciach
Król mając trzech synów nie wiedział, któremu z nich pozostawić królestwo. 
Poprosił o 
radę wszystkich panów, ale ponieważ każdy z nich miał jakiś interes w tym, aby 
jego kandy- 
dat został królem, nie mógł się z nimi zgodzić. Narady trwały dłuższy czas, aż 
wreszcie król, 
który nie chciał bez wyznaczenia następcy odchodzić z tego świata, poprosił na 
swój dwór 
najstarszego człowieka w królestwie.
Dwaj starsi synowie królewscy szukali stronników wśród możnych panów, którzy 
mieli 
poprzeć ich wybór na króla. Jedynie najmłodszy syn królewski nie zabiegał o 
zwolenników. Z 
tej racji bracia wykluczyli go zupełnie z pretendowania do tronu, nazywając go 
pomiędzy 
sobą – głupim. Ta wieść – umiejętnie podsycana przez dwóch starszych braci – 
bardzo szybko 
rozeszła się po całym królestwie. Od tej pory inaczej nie mówiono o królewskich 
synach, jak 
o dwóch mądrych, a jednym głupim.
Słudzy królewscy szukali najstarszego człowieka w królestwie, a gdy spotkali 
starca, który 
tak długo żył, że już sam zapomniał, kiedy się urodził, przyprowadzili go do 
króla.
Starzec, pomimo iż pierwszy raz znalazł się w królewskim pałacu i pierwszy raz 
widział 
króla, nie bał się tego spotkania i ze spokojem wysłuchał królewskich słów, a 
później posie- 
dział:
– Panie królu, pytasz o radę mnie, prostego chłopa, a cóż ja mogę tobie 
powiedzieć? Masz 
na swoim dworze uczonych mężów, mężów możnych, którzy byli posłami i 
najdzielniejszymi 
wojownikami – oni powinni doradzić tobie, którego ze swoich synów powinieneś 
wybrać na 
króla.
– Jest na moim dworze zastęp panów możnych i uczonych – powiedział król – lecz 
cóż z 
tego, gdy nie możemy dojść do porozumienia. Nie wiadomo, którego z moich synów 
trzeba 
nam wybrać, aby był królem nie tylko panów, ale wszystkich ludzi w królestwie, 
także i 
twoim.
– Skoro tak mówisz, panie, myślę, że królem powinien być ten, który spełni 
wyznaczone 
przez ciebie zadania. Od spraw dużych ma doradców, dowódców i uczonych, którzy 
łatwo 
naprowadzą go na dobre tory. Ale w tych małych sprawach, które król zwykle 
samodzielnie 
spełnia – może przynieść najwięcej szkody swoim poddanym. Wyznacz więc takie 
zadania, 
jakie przystoją królewskim synom, a który najlepiej je spełni, niech zostanie 
naszym królem. 
Zastanowił się król nad tymi słowami, a później suto wynagrodziwszy starca 
przywołał
swoich synów i rzekł:
– Coraz mniej dni pozostaje dla mnie. Zegar wieczności, co wyznaczył mi czas 
wielkich 
czynów, o których śpiewają pieśni, i małych spraw, których nikt być może już nie 
pamięta – 
wkrótce przestanie dla mnie bić. Przedtem jednak, abyście nie zatracili w waśni 
królestwa, 
które zbudowałem, chcę wyznaczyć sukcesję tronu. Moim następcą zostanie ten 
spośród was, 
który spełni trzy zadania. Jak postanowiłem, tak będzie.
Królewscy synowie skłonili się i w milczeniu czekali na pierwsze zadanie. 
Król, zamilkłszy na chwilę, powiedział:
– Niech każdy z was przyprowadzi konia, czyj będzie lepszy i szlachetniejszy, 
ten zwycięży.
30
Królewscy synowie dosiedli swoich koni i wyruszyli w świat. Po drodze najstarszy 
syn 
spotkał starą kobietę, która zapytała go, gdzie tak śpiesznie jedzie?
– Cóż ci do tego, babo – rzekł najstarszy – gdzie jedzie królewski syn? Raczej 
byś oddała 
pokłon twojemu przyszłemu panu! – Co powiedziawszy, odepchnął kobietę i pojechał 
dalej, 
nie troszcząc się o jej los.
Zupełnie podobnie postąpił drugi syn. Nie minęło wiele chwil jednak, jak 
nadjechał trzeci, 
zwany głupkiem, który widząc leżącą w pyle drogi kobietę zatrzymał się i pomógł 
jej wstać.
Kobieta zapytała go, podobnie jak starszych braci, o cel podróży. Najmłodszy 
królewicz 
odpowiedział, że wraz z braćmi jedzie wypełnić jedno z trzech zadań, które 
naznaczył im 
król, szukający pomiędzy synami godnego następcy tronu.
– A jakie jest to pierwsze zadanie? – zapytała kobieta.
– Mam znaleźć najlepszego i najszlachetniejszego konia. Kto takiego przyprowadzi 
– po- 
wiedział królewicz – wygra pierwszą próbę.
– Gdybyś posadził mnie za siodłem – powiedziała kobieta – rychło dojechalibyśmy 
do 
mojej chaty, gdzie mam konia, jakiego tobie potrzeba.
Królewicz posadził kobietę za siodłem i pojechał w stronę jej chaty. Tam kobieta 
wypro- 
wadziła ze stajni kulejącą szkapę i podając mu postronek, opasujący szyję konia, 
powiedziała:
– To jest koń, któremu nie ma równych.
Królewicz widząc szkapę nic nie powiedział, lecz chwyciwszy za postronek 
zawrócił i 
pojechał na szeroki gościniec.
Na gościńcu królewicz spotkał starszych braci, z których każdy prowadził 
pięknego konia. 
Najstarszy prowadził konia białego jak kołp, nawet jego szyja przypominała 
giętką szyję ła- 
będzia, a brat średni prowadził konia karego, którego oczy lśniły jak gwiazdy 
pośród czarnej 
nocy. Bracia, zobaczywszy szpotawego konia, którego prowadził na postronku 
najmłodszy 
królewicz, głośno się roześmieli i popędziwszy swoje konie, wkrótce pozostawili 
go daleko 
poza sobą.
Gdy jednak najmłodszy z braci wjechał na dziedziniec– w koniu, którego 
prowadził, zaszła 
dziwna zmiana. Nikt nie poznałby w tym rumaku szkapy, która nie tak dawno 
jeszcze podą- 
żała kulejąc za swoim panem. Jego skóra lśniła jak toczone diamenty, a pyszny 
ogon skrywał 
pęciny zgrabnych nóg.
Każdy, kto tylko zobaczył tego konia, musiał się nim zachwycać. Jedynie bracia, 
widząc 
pięknego rumaka, złorzeczyli i z niepokojem czekali na ojcowski werdykt, którego 
wynik był 
jednak z góry do przewidzenia.
I stało się tak, że pierwszą próbę wygrał ten spośród królewskich braci, którego 
nazywano 
głupkiem, a przez którego dwóm starszym braciom wymykała się teraz z rąk 
upragniona ko- 
rona. No, ale na całe szczęście pozostały jeszcze dwie próby.
– W drugiej – powiedział król – zwycięży ten, kto przyniesie najpiękniejszy 
pierścień. Starsi 
bracia pobiegli zaraz do skarbca, skąd zabrali tyle złota, że mogliby za nie 
niejeden
pierścień kupić, ale tysiąc. Najmłodszy z braci nie pobiegł do skarbca. Dosiadł 
zwycięskiego 
konia i nie śpiesząc się wyruszył w drogę.
Starsi bracia widząc, że najmłodszy z nich już odjechał i bojąc się, aby ten nie 
kupił u złot- 
nika najpiękniejszego pierścienia, popędzili konie tak, że aż piana spadała z 
mokrych grzbie- 
tów koni i wkrótce minęli spokojnie jadącego głupka. Starsi bracia, galopując 
mimo niego, 
nie zwolnili biegu swoich koni.
Dojechawszy do miasta, udali się do najsłynniejszych złotników, a ci przez dzień 
i noc 
pracowali, aby sprostać zamówieniom.
Piękne mieli pierścienie dwaj starsi bracia, błyszczące kamieniami i perłami. 
Jadąc do 
królewskiego zamku byli pewni, że tę próbę na pewno wygra któryś z nich. 
Zapłacili przecież 
złotnikom nie tylko za te pierścienie, które od nich zabrali, ale także i za to, 
aby dla najmłod- 
szego brata wykonali pierścień najlichszy, jaki tylko mogą zrobić.
31
Tymczasem najmłodszy królewicz spotkał kobietę, która zapytała go, po co tym 
razem 
zmierza w szeroki świat? Gdy królewicz powiedział, jakiej teraz próbie zostali 
poddani – 
zdjęła z ręki żelazny pierścień i podała mu, mówiąc:
– Jedź do ojca. Na tym pierścieniu się nie zawiedziesz.
Królewicz nie przejechał nawet mili, gdy dogonili go powracający z miasta bracia 
i ścią- 
gnąwszy cugle, że aż konie zaryły kopytami, stanęli koło niego.
– Cóż to, bracie, zrezygnowałeś z próby i nie pojechałeś do złotników po 
pierścień? – za- 
pytał jeden z nich.
– Jakże pokażesz się ojcu bez pierścienia? – powiedział drugi.
– Po cóż mi do złotników jechać – odrzekł najmłodszy królewicz – gdy nie mam 
pieniędzy 
ani złota? Ale rozkaz ojca spełniam. Mam, jak i wy, swój pierścień.
– Toś go chyba w piachu znalazł – roześmieli się bracia. – Jako żywo, nikt 
jeszcze nie wi- 
dział złotnika w lesie.
– W piachu, nie w piachu, ale solidnej roboty.
To powiedziawszy, pokazał braciom leżący na otwartej dłoni żelazny pierścień. 
Znowu 
zabrzmiał głośny śmiech pomiędzy wiekowymi dębami. Za chwilę tylko głuchy tętent 
świad- 
czył o tym, że jacyś jeźdźcy śpiesznie podążali tym traktem. W wiszącym długo 
tumanie ku- 
rzu widać było sylwetkę najmłodszego królewicza, który nie śpiesząc się podążał 
na zamko- 
wy dziedziniec.
Na balkonie czekał już król w otoczeniu świty.
Gdy najstarszy z braci pokazał pierścień spleciony misternie na kształt węża, w 
którego 
paszczy błyszczała perła, a łuski wysadzane były diamentami – rozległo się 
głośne wes- 
tchnienie. Podobnie stało się, gdy i średni brat okazał pierścień. Przyszła 
wreszcie kolej na 
najmłodszego, ten wyciągnął rękę, ale nie było na niej pierścienia żelaznego.
Zapadła cisza.
Na otwartej dłoni najmłodszego królewicza widać było pierścień, jaki wszyscy 
widzieli po 
raz pierwszy. Wydawało się, iż spleciony jest ze słonecznych promieni, 
drgających i rozsie- 
wających ciepło, a pomiędzy nimi drżały srebrne kropelki wody, rozsiewające 
blask tęczy. 
Cudowny to był pierścień i nic dziwnego, że i drugą próbę wygrał najmłodszy z 
królewskich 
braci.
Gdy król obwieścił werdykt, cały dziedziniec zabrzmiał gromkimi oklaskami 
zgromadzo- 
nych panów i dworzan. Najgłośniej klaskały jednak księżniczki i hrabianki, z 
których niejed- 
na miała nadzieję zobaczyć ten klejnot na swoim palcu.
Król przerwał wrzawę skinieniem ręki. Trzecią próbę miał wygrać ten, kto 
przywiezie do 
pałacu najpiękniejszą żonę.
Ucieszyli się dwaj bracia, teraz byli już zupełnie pewni zwycięstwa. Przecież 
nic innego 
nie robili, jak tylko bawili się na dworskich zabawach. Znali wszystkie 
królewianki i księż- 
niczki w okolicznych królestwach. Najmłodszego brata zabawy nigdy nie 
interesowały, nie 
wiedział więc nawet, w których królestwach mógłby szukać księżniczki godnej 
siebie.
Starsi bracia, rozjeżdżając się w różne strony, prowadzili ze sobą bogate poczty 
rycerzy, a 
także tabory, gdzie złożyli bogate dary, którymi mieli nadzieję zjednać sobie 
serca księżni- 
czek. Najmłodszy królewicz wyruszał samotnie, a jedynym klejnotem, który ze sobą 
zabrał, 
był lśniący na jego ręku cudowny pierścień.
Najstarsi bracia znaleźli żony dla siebie i powracali z nimi przed oblicze 
króla, gdy już bli- 
sko zamku spotkali głupka, który wiózł ze sobą starowinę.
– Ten to wiezie godną siebie żonę – mówił jeden do drugiego. – Dwa razy mogło 
się głu- 
piemu zdarzyć szczęście, ale po raz trzeci stać się już tak nie może.
Swoim panom nie ustępowali słudzy i rycerze, którzy nie zważając na pochodzenie 
ani nie 
bacząc na rycerski honor, drwili za ich przykładem z najmłodszego królewicza i 
jego przy-
32
szłej żony. Na szczęście orszaki starszych braci szybko wyprzedziły królewicza z 
jego wy- 
branką, a oni mogli spokojnie podróżować dalej.
I oto po raz trzeci nastąpiła dziwna przemiana.
Gdy już najstarszy i średni syn okazali ojcu swoje przyszłe żony, wszedł ze 
swoją wybraną 
najmłodszy syn królewski.
Lecz cóż to? Gdzie podziała się starowinka?
Przed królem stała najpiękniejsza w świecie królewianka: z oczyma jak błyski 
bursztynu, 
w sukniach zmiennych jak morska fala, z kosami białymi jak wyprażony w słońcu 
len, a kibi- 
cią tak delikatną, iż nie można jej było z niczym przyrównać, z głosem jak 
dźwięk srebrnych 
dzwonków, na które opadają krople rosy.
Na jej serdecznym palcu lśnił ten sam pierścień, który nosił królewicz. Wszyscy 
oniemieli. 
Nawet król. Gdy minęła dłuższa chwila – król podniósł się z tronu. Zbliżył się 
do, ostatniej 
pary i pochwyciwszy ręce młodych podprowadził ich w stronę tronu, mówiąc:
– Oto król i królowa, macie im być wierni. 
A do siedzących na tronie powiedział:
– Oto wasi poddani. Rządźcie tak, aby wasze imię na zawsze pozostało w ich 
dobrej pa- 
mięci.
Zdjąwszy koronę, włożył ją na głowę syna. Głos dzwonów i armatnie wystrzały 
oznajmiły 
wszystkim poddanym, iż od tej chwili panuje nowy król. Przez trzy niedziele 
trwały zabawy i 
uciechy, a potem każdy przystąpił do swojej pracy.
Ponieważ król rządził sprawiedliwie, a jego żona odznaczała się wielkim sercem – 
wszyst- 
kim poddanym żyło się w tym królestwie dobrze i szczęśliwie.
33
O chłopie,
który znalazł świętojański korzeń
W noc przed świętym Janem kwitnie w pewnych miejscach ziele. Ludzie nazywają je 
świętojańskim korzeniem. Każdego roku kwitnie w innym miejscu, ale tylko tam, 
gdzie zapa- 
dły się pod ziemię zaklęte zamki. Niektórzy mówią, że kwitnie także na krzywych 
drogach. 
Ludzie, którzy znajdą takie ziele, są szczęśliwi, ale tylko wtedy, gdy zaniosą 
je do domu w 
jedwabnej chustce. Gdyby ktokolwiek ujął kwiat gołą ręką, kwiat zniknie zaraz i 
nie można
go już odnaleźć.
Wielu ludzi szukało świętojańskiego korzenia, ale mało kto go znalazł. Człowiek, 
który 
znajdzie kwiat i potrafi się z nim należycie obejść, nie musi się już martwić o 
swoją przy- 
szłość. Rozumie mowę ptaków, widzi pieniądze zakopane w ziemi, a także jest 
zdrowy do 
późnej starości.
W pewnym lesie żył ubogi osadnik. Dopiero trzeci rok mijał od chwili, gdy osiadł 
w tych 
stronach. Pomimo iż od świtu do nocy, a nawet dłużej, pracował – mało jeszcze 
wykarczował 
pni i ledwo na maleńkim kawałku roli zieleniło się żyto i owies.
W całym dobytku miał tylko czarnobestrą. Krowę, która od rana do nocy pasła się 
w lesie, 
a na noc zamykał ją osadnik w oborze. Krowa mogłaby i całą noc chodzić po lesie, 
ale poja- 
wiły się wilki, i osadnik bał się, że może krowę stracić.
Jednego dnia, a było to właśnie w noc przed świętym Janem, chłop nie mógł 
odnaleźć 
swojej krowy. Nigdzie nie słyszał dzwonka, który zawieszony na szyi 
czarnobestrej glinkotał, 
dając osadnikowi znać, na jakiej polanie czy uroczysku krowa się pasie. Nie 
słysząc nigdzie 
glinkotania dzwonka martwił się, że jego czarnobestra już przepadła. Już ją tam 
gdzieś na 
pewno dopadły wilki.
Chłop chodził po lesie, wołał, ale krowy nie mógł znaleźć. Przedzierał się przez 
krzewy i 
gąszcze, gałęzie chlastały go po twarzy, a ktoś nie przyzwyczajony mógł się 
przestraszyć 
miękkiego lotu sów.
Od tego chodzenia rozbolała go noga, siadł więc na jakimś zwalonym pniu i 
przewiązał ją 
sobie chustką. Była to jedwabna chustka, przed laty kupiona na jarmarku, na 
którym sprzedał 
kilku kubełków żywicy utoczonej z wiekowych sosen.
Gdy chłop podniósł się z pnia i przeszedł kilka kroków, nie mógł uwierzyć swoim 
oczom. 
Cały las się rozjarzył. Tam widział garnczek pieniędzy odbijający księżycowe 
promienie, 
ówdzie lśniły srebrne talary. Było tyle tego co krok, że gdyby wszystko to 
pozbierał, mógłby 
pewnie kupić całe królestwo.
W tym miejscu musiał stać niegdyś zamek rozbójników, który zapadł się pod 
ziemię, a 
wraz z nim wszystkie zrabowane przez nich skarby.
Chłop, idąc coraz głębiej w las, słyszał także mowę ptaków i już wiedział, że 
czarnobestra 
zaplątała się w krzaki, ale natychmiast o niej zapomniał. Złoto, tyle złota – 
tylko o tym mógł 
myśleć. Zaczął gorączkowo rozgarniać ziemię rękoma, próbował i tu, i tam, ale 
splątane ko- 
rzenie drzew i krzewów przerastające ziemię nie pozwalały na wydobycie żadnego 
ze skar- 
bów.
– Nie ma rady – pomyślał – muszę iść do domu po motykę.
Pobiegł najszybciej, jak tylko mógł, i nim jeszcze zorza pojawiła się na niebie, 
powrócił na 
zaklęte miejsce z motyką.
34
Biegnąc z powrotem, słyszał, jak nocne ptaki mówiły pomiędzy sobą, że wilki 
grasują po 
lesie, ale on ani pomyślał o czarnobestrej. Zmęczony drogą usiadł na pniu, a że 
noga dalej go 
uwierała, zdjął buty i jeszcze raz przewinął chustkę. W tym momencie, gdy to 
uczynił, złoto 
zniknęło sprzed jego oczu i przestał rozumieć mowę ptaków. Czerwony kwiat 
świętojańskie- 
go korzenia wypadł z jedwabnej chustki i zniknął.
Przez drzewa zaczęły się przedzierać pierwsze promienie słońca. Z głębi parowów 
podnio- 
sła się gęsta mgła. Najbliższe drzewa zniknęły w jej omamiającym dymie, a chłop 
nie ruszał 
się z pnia. Upłynęło wiele czasu, nim wreszcie podniósł się i ruszył na 
poszukiwanie czarno- 
bestrej. Niestety, krowy już nie znalazł.
Przez kilka dni chałupa osadnika wyglądała jak wymarła. Z komina nie unosiła się 
nawet 
najmniejsza smużka dymu, ale gdy mocniej przypiekło słońce i zaczęły żółcić się 
kłosy zbo- 
ża, chrzęst żętego pokosu niósł się przez uspokojony upałem las.
Gdy zboże przeschło, z klepiska dobiegł głuchy łomot cepa. A gdy nadeszła 
jesień, zboże 
na strychu mieniło się złotem prawdziwie wydartym ziemi.
35
O tym, jak purtk 
przegrał z żołnierzami zakład
Przed wielu, wielu laty trwała na lądzie wielka wojna. Ponieważ nie było widać 
jej końca, 
z krajów objętych wojną uciekał, kto tylko mógł. Nawet krośnięta, które 
zamieszkiwały bli- 
sko ludzi, odeszły wraz z nimi, wybierając jako miejsce swojego schronienia sam 
cypel Helu, 
gdyż tam jeszcze wojna nie dotarła.
Wśród żołnierzy szerzyła się dezercja. Mając dosyć tej pańskiej wojny, jak 
mówili, ucie- 
kali, gdzie ich oczy poniosły, byle dalej od tego krwawego teatru.
Ciemnym borem szli trzej żołnierze, którzy jeszcze poprzedniego dnia czuwali na 
szań- 
cach, a teraz nie wiedzieli, gdzie się podzieją i gdzie znajdą pomoc. Cały kraj 
był opustoszały. 
W dalekich miastach, do których wojna jeszcze nie dotarła, nie mieli czego 
szukać, ponieważ 
byli goli jak polne myszy.
Pod wieczór, gdy idąc zastanawiali się nad swoim niewesołym losem, spotkał ich 
tajemni- 
czy człowiek. W pierwszym momencie wydał się zaskoczony nie mniej od nich, ale 
po chwili 
powiedział:
– Ja wiem, dzielni żołnierze, czego wam brakuje.
– Ciekawi jesteśmy posłuchać, panie! A może jeszcze powiecie, skąd my i po co 
my? – 
zapytał jeden z nich, chcąc wybadać, czy nieznajomy uważa ich za dezerterów.
– Skąd wy i po co wy – wiecie! Tego wam mówić nie muszę. Ale mogę powiedzieć to, 
czego nie wiecie. Mogę wam dać tyle pieniędzy, że nigdy nie będzie ich za mało. 
Za siedem 
lat zgłoszę się do was i zapytam o trzy rzeczy. Jeżeli nie powiecie prawdy – 
będziecie musieli 
wiecznie mi służyć.
– Dobrze – odpowiedzieli żołnierze.
– Siedem lat to wiele czasu. Może się tyle jeszcze zdarzyć, że przystajemy na 
taką umowę.
– Macie moją laskę – powiedział nieznajomy – a skoro nią w ziemię po trzykroć 
uderzycie, 
będziecie mieli tyle pieniędzy, ile wam potrzeba.
Żołnierze uderzyli laską o ziemię, a za każdym razem pojawiała się gromadka 
złotych pie- 
niędzy. Gdy napełnili swoje kieszenie, chcieli podziękować nieznajomemu, ale 
tego już nie 
było. Rozglądali się wokół, wołali nawet za nim, ale nigdzie go nie widzieli.
Jeden z nich przeraził się i rzekł do towarzyszy:
– A co zrobimy, jeżeli to był purtk?
– Co ty mówisz? – powiedział drugi. – A gdyby nawet, będziemy się martwili za 
siedem 
lat, a nie teraz.
Trzej żołnierze przez siedem lat żyli bardzo wesoło. Dobrze mieli z nimi również 
wszyscy 
ci, którzy się z nimi spotkali. Żołnierze nie trzymali pieniędzy, które tak 
łatwo przychodziły, 
tylko dla siebie, lecz rozdawali je wszystkim biednym i potrzebującym, których w 
tym czasie 
nie było mało.
Mijał rok za rokiem, aż wreszcie nadszedł rok siódmy. Dni mijały tak szybko, że 
trzej żoł- 
nierze stracili ich rachubę, ale z każdym nowym dniem byli coraz bardziej 
smutni.
Opuścili wesołe miasta i wędrowali przez kraj, jak gdyby chcieli nacieszyć się 
widokiem 
jezior i lasów, których za niedługi czas nie będą już być może mogli oglądać.
36
– Całe szczęście – mówił ten, który kompanów ostrzegał przed purtkiem – że nie 
mam żo- 
ny ani dzieci. Inaczej z żalu pękłoby mi serce.
Idąc przez las spotkali staruszkę, która poprosiła ich o wsparcie. Żołnierze 
wyjęli po garści 
złotych monet i dali je staruszce. Ta ucieszyła się bardzo, lecz później 
zapytała, dlaczego 
mając tyle pieniędzy są smutni?
– Gdybyśmy to wiedzieli, co dziś wiemy, na pewno nie mielibyśmy pieniędzy, ale 
nie by- 
libyśmy smutni. Same pieniądze szczęścia nie dają. Tej prawdy trzeba się uczyć. 
Niektórzy 
uczą się jej przez całe życie, a my uczyliśmy się jej przez siedem lat.
Drugi z żołnierzy opowiedział staruszce wszystko, co im się zdarzyło od chwili 
ucieczki z 
wojska.
– Nie martwcie się za szybko – powiedziała kobieta. – Widzę, że pieniądze nie 
zniszczyły 
waszych serc. Skoro pomogliście mnie i ja dam wam dobrą radę. Siedem mil stąd, 
za wysoką 
górą i jeszcze większym jeziorem, które ciemno świeci, jest wielki kamień. Przy 
nim zawsze 
spotykają się purtki, aby radzić nad poczynaniami następnego dnia. Jeżeli tam 
zajdziecie, mo- 
że uda się wam usłyszeć, jakie też zagadki szykują diabły na waszą zgubę.
Żołnierze ucieszyli się, podziękowali pięknie i ruszyli śpiesznie w drogę. Mieli 
mało cza- 
su, gdyż za dwa dni mijał naznaczony im termin siedmiu lat.
Pod wieczór żołnierze doszli do ciemnego jeziora, a przy nim zobaczyli wielki 
kamień – 
wszystko było tak, jak mówiła staruszka. Naradziwszy się pomiędzy sobą, 
zostawili jednego 
spośród siebie pod kamieniem, a dwaj pozostali ruszyli do pobliskiej karczmy.
Im głębiej zapadała noc, tym straszniej robiło się żołnierzowi pozostawionemu 
przy ka- 
mieniu. Księżyc zniknął zupełnie za czarnymi chmurami. Ani jedna gwiazda nie 
świeciła na 
niebie, a od jeziora słychać było bełtanie fal, które nieprzyzwyczajonego mogło 
przyprawić o 
drżenie serca. Po chwili jednak żołnierz otrząsnął się z tego nastroju i, 
znalazłszy rękoma 
większą kępę mchu, wyścielił sobie swój schowek, gdyż nie wiedział, jak długo 
przyjdzie mu 
czuwać pod tym kamieniem.
Minęło kilka godzin, nim usłyszał głos kruków, a w tej samej chwili zamilkły 
wszystkie 
odgłosy lasu i jeziora, które przyprawiały go o strach. Lecz od tych kruczych 
głosów zrobiło 
mu się jeszcze straszniej. Usłyszał szum wiatru, poczuł pęd powietrza – to 
purtki przemienio- 
ne w kruki zlatywały na naradę i siadały na czarnym kamieniu. Żołnierz skurczył 
się zupełnie, 
wstrzymał oddech, aby słyszeć dokładnie wszystko to, o czym purtki będą mówiły 
na dzisiej- 
szej naradzie.
Kruki rozmawiały już przez dłuższą chwilę, ale żołnierz nie usłyszał nic, co 
mogłoby go 
bardziej zainteresować. Tak trwało do chwili, nim w powietrzu nie rozległo się 
jeszcze potęż- 
niejsze krakanie i zimny pęd powietrza, który owiał czoło żołnierza, nie 
zasygnalizował mu, 
że na naradę przyleciał spóźniony purtk.
Przyleciał najpotężniejszy z wszystkich purtków, gdyż tamte zamilkły, jak gdyby 
czekając, 
co teraz usłyszą.
Po chwili żołnierz usłyszał, jak jeden z nich rzekł:
– Od jutra będę miał na służbie trzech żołnierzy. Mija siedem lat od chwili, gdy 
zawarli ze 
mną umowę, a wierzę, że nie rozwiążą żadnej zagadki. Zresztą gdyby nawet jedną 
zgadli, to 
na pozostałe nie odpowiedzą.
– Ciekaw jestem, jakie dasz im zagadki? – zapytał najstarszy purtk.
– Gdy będziemy w karczmie, dam im pieczeń z konia, wina utoczę z czarnych jagód, 
a na 
stole będzie serweta z wyplecionej skóry konia. Tego nie zgadną.
– Masz rację – powiedział inny z purtków.
Szum w powietrzu i ponure krakanie oznajmiło żołnierzowi, że narada się 
skończyła. Pod- 
niósł się więc i pomimo nocy ruszył w stronę karczmy, w której miał się spotkać 
ze swoimi 
kompanami. Obudził ich i rzekł, co usłyszał pod kamieniem. Żołnierze ucieszyli 
się bardzo z 
tej wiadomości i mimo czekającej ich próby zasnęli spokojnym snem.
37
Rankiem, gdy zeszli do karczmy i jedli śniadanie, pojawił się ich znajomy sprzed 
siedmiu 
lat. Podszedł do nich i rzekł
– Czyż tak pożywiają się ci, którym pieniędzy nie brakuje? Poznajcie moje serce 
– co po- 
wiedziawszy klasnął w ręce.
Sługa przyniósł półmiski z pieczenią i dzban wina, a nieznajomy rozłożył na 
stole piękną 
serwetę, na której postawiono zastawę. Gdy wszyscy pożywili się, nieznajomy 
rzekł:
– Teraz, zgodnie z umową, musicie rozwiązać trzy zagadki. Abyście po raz trzeci 
mogli 
poznać moje dobre serce i to, że nie jestem złym człowiekiem, zadam wam zagadki 
najprost- 
sze z możliwych. Jeżeli odpowiecie mi, jaką jedliście pieczeń, jakie piliście 
wino i z czego 
zrobiona jest serweta na stole – wygraliście. Jeżeli jednak nie potraficie na te 
pytania odpo- 
wiedzieć, będziecie musieli wiernie mi służyć.
– Nasz dobrodzieju – powiedział jeden z żołnierzy, nie dając poznać po sobie, iż 
dawno 
już wie, kto jest ich fałszywym dobroczyńcą – te zagadki są zbyt łatwe dla mnie. 
Mam już 
swój wiek, siwe włosy pokryły moją głowę. Niech odpowie najmłodszy spośród nas, 
gdyż i 
dla niego te zagadki nie powinny być zbyt trudne.
Purtk spojrzał zaniepokojony. Jego rozbiegane oczy spoglądały to tu, to tam – 
lecz nic nie 
odpowiedział, a odezwał się najmłodszy z żołnierzy.
– Jedliśmy, panie, pieczeń z konia. Piliśmy wino z czarnych jagód, a serweta 
leżąca na 
stole to wygarbowana skóra konia.
Gdy najmłodszy z żołnierzy powiedział te słowa, nieznajomy zniknął. Wraz z nim 
zniknął 
suto zastawiony stół i tylko przez chwilę słychać było jeszcze gwizd w 
powietrzu. Nazajutrz 
opowiadali ludzie, że aż do czarnego kamienia drzewa są poprzewracane, jak gdyby 
sam 
purtk zakręcił wiatrem i drzewa ze złości wyłamał.
Żołnierze tego samego dnia wyprawili ucztę w karczmie, na którą zaprosili 
wszystkich, 
którzy mieszkali w wiosce.
A ponieważ i ja, mimo przechodząc, słyszałem muzykę, zaszedłem do karczmy. Razem 
z 
wszystkimi piłem białe wino, a gdy nastał świt, najstarszy z żołnierzy 
opowiedział całą przy- 
godę, którą wiernie spisałem.
38
O jantarze i słonym morzu
W głębi boru, tak daleko od wszelkich siedzib ludzkich, że nawet najmocniej 
wiejący wiatr 
nie przynosił ze sobą w tę stronę echa ludzkiego śmiechu – stała mała chatka. 
Lata poczerniły 
gonty, chroniące gospodarzy przed słońcem i deszczem, a że i drewniana 
konstrukcja zupeł- 
nie zsiniała, chatka ta była prawie niewidoczna na tle ciemnych, wysmukłych 
drzew. W cha- 
cie mieszkał młody Bork ze swoją piękną żoną Dobrostą, sprowadzoną tu z okolic 
ludniej- 
szych i bogatszych, przez które przeciągały karawany kupców z bogactwami i 
szumne poczty 
rycerskie.
Przez wiele lat, aż do chwili, gdy udał się w okolice zamieszkałe, Bork nie 
zdawał sobie 
sprawy ze swojego ubóstwa. Nie znał nawet słowa ubóstwo. Dobrze mu było z tym, 
co miał, 
z tym, do czego przyzwyczaił go jego ojciec. Dopiero tam, w ludnym mieście, skąd 
wziął 
sobie kochającą go żonę, uświadomił sobie, czym jest złoto i co można za nie 
otrzymać.
Tak, jak do tej pory Bork był szczęśliwy, tak od chwili, gdy zobaczył wielkie 
miasto, coraz 
bardziej markotniał, coraz częściej wsłuchiwał się w jakiś tajemniczy głos, 
niepokojący go 
wprawdzie, ale jeszcze na tyle niezrozumiały, że nawet sam nie zdawał sobie 
sprawy z jego 
znaczenia.
Dobrosta jednak, która umiłowała Borka od pierwszego wejrzenia, smutniała coraz 
bar- 
dziej. Przypisywała zmianę w jego charakterze drobnym niepowodzeniom: a to temu, 
ze sidła 
zastawione na zające były znowu puste, a to temu, że pole, które z takim trudem 
wykarczo- 
wali, nie będzie i w tym roku plonowało. Ponad calizną ziemi sterczały rzadkie, 
suche pędy 
żyta. Zupełnie spaliły je promienie słońca.
Początkowo myślała nawet, że budzący ją czasami w nocy głos Borka, drżący i 
niepokoją- 
cy, był niczym innym jak wypowiadanymi we śnie zaklęciami o deszcz, dobry 
deszcz. Ale 
gdy pośród wielu niezrozumiałych słów zaczęła rozróżniać jedno, powtarzające się 
coraz czę- 
ściej – złoto, złoto, złoto – zaniepokoiła się bardzo i po kilku dniach zapytała 
Borka, dlaczego 
jest taki markotny. Ten nic nie odrzekł, odwrócił się i poszedł do swojej 
roboty. Smutno się 
zrobiło żonie. Tym smutniej, że do tej pory nie mieli przed sobą żadnych 
tajemnic. Nie po- 
wiedziawszy jednak nic więcej, przeszła do czarnej izby, gdzie stukanie garnków 
mogło je- 
dynie sygnalizować to, iż była niezwyczajnie przejęta.
Nie mówili nic do siebie przez cały dzień, ale gdy skończyli wieczerzę i Bork, 
jak miał we 
zwyczaju, zażył tabaki, usłyszała, że powiedział do siebie – złoto.
I zaraz dodał:
– Wiesz, gdybyśmy mieli złoto, wtedy dopiero bylibyśmy szczęśliwi. Nasz los 
zupełnie by 
się odmienił. Nie musielibyśmy już pracować, inni pracowaliby za złoto na nas.
Spojrzał na nią bacznie, ale nie aż tak chyba, żeby zaobserwować zmianę na jej 
twarzy. 
Biła się ze swymi myślami. Nie wiedziała, co odpowiedzieć ukochanemu Borkowi, z 
którym 
było jej do tej pory tak dobrze, że nie myślała o żadnej odmianie swojego losu. 
Przecież pra- 
cować to jest również szczęście. Szczęściem jest – widzieć, jak wszystko, czego 
dotkną się 
nasze ręce, zmienia się, staje się lepsze. Szczęściem jest widzieć, jak czerwone 
kiełki zboża, 
przebijające gruzły ziemi, przemieniają się w zieloną ruń i rosną do słońca. 
Szczęściem jest to 
przecież, że są razem z Borkiem. Szczęściem jest słońce. Szczęściem jest deszcz. 
Nawet moł-
39
nia, rozpalająca w letnie, upalne dni pół nieba, której początkowo tak się bała 
– nawet ona jest 
szczęściem. Przecież nie potrzeba im złota. Po co im złoto?
– Jak to jest, gdy ktoś na ciebie pracuje? – myślała żona Borka i była coraz 
bardziej nie- 
spokojna. Tym bardziej, im częściej myślała o sprawach i rzeczach, o których 
przedtem w 
ogóle nie musiała myśleć.
W tym zamyśleniu, w tej ciszy, która zapadła w izbie, doszła do jednego 
niewątpliwego 
wniosku: Bork już jej nie kocha. Nie jest mu z nią dobrze. To właśnie, po chwili 
– patrząc na 
jego twarz niknącą w mroku – wypowiedziała cichymi, prawie niedosłyszalnymi 
słowami. 
Zauważyła błysk jego oczu, rozjarzonych, jak gdyby zapalonych ostatnimi 
promieniami 
krwawo zachodzącego słońca, a później usłyszała zaprzeczenie, któremu musiała 
uwierzyć.
Bork ją kochał!
– Nawet nie wiesz – mówił – że wyprawę, którą dałem twoim rodzicom, kupiłem za 
złoto. 
Przecież z tego biednego spłachcia ziemi nie mógłbym uzbierać tyle, aby dać 
tobie i rodzinie 
godny podarunek.
Raz do roku, tej nocy gdy w najgłębszym borze pali się kwiat świętojański, 
przylatują na 
nasze jezioro trzy łabędzie. Są na nim tylko przez noc i odlatują, gdy pierwszy 
promień słońca 
dotknie lustra wody. Nikt z moich bliskich, ani matka, ani ojciec – kiedy 
jeszcze żyli – nie 
wiedzieli, od kiedy łabędzie te przylatują na to jezioro. Fakt ten zaginął w 
niepamięci czasów, 
jak i w niepamięci ginie moment, w którym ktoś zauważył po raz pierwszy na 
pokrytej rosą 
trawie – złote listki. Kilka złotych blaszek odbijających do słońca wysyłane 
przez nie promie- 
nie.
Nie mówiliśmy o tym nikomu. Ani ojciec, ani jego przodkowie, ani ja – ty jesteś 
pierwsza, 
której to mówię.
Bork przerwał opowieść i zażył z dużego twardego rogu niuch tabaki ukręconej 
zimą, gdy 
jest więcej czasu i nie trzeba się śpieszyć z gospodarskimi pracami.
– Myślę – mówił Bork dalej – że te listki przynoszą ze sobą łabędzie. Gdyby tak 
dojść, 
skąd one do nas przylatują, mielibyśmy złota tyle, ile chcemy. Mówił mi dziad 
mój, że dale- 
ko, gdzie jeszcze żaden z ludzi nie był, jest złote jezioro tak wielkie, że nie 
obejdzie go nikt, 
chociażby dniem i nocą miał iść. Jezioro tak olbrzymie, że słońce przez cały 
dzień musi to- 
czyć się po niebie, aby je od końca do końca oświetlić. To stamtąd widocznie, z 
tego złotego 
jeziora, przylatują do nas raz do roku łabędzie, przynosząc wraz z sobą 
zaczepione w piórach 
płatki złota. Musimy tam pójść – powiedział Bork do żony, a ona milcząco skinęła 
głową.
Nie była przekonana o tym, iż rzeczywiście muszą szukać złotego jeziora, ale 
kochała
Borka i była mu posłuszna.
Mijały dni. Nadeszły żniwa i okazało się, że plony były mizerne. Może ten fakt 
przekonał 
Dobrostę najbardziej. Przekonała ją ciągła niepewność losu. Widząc przygotowania 
Borka, 
nic już nie mówiła. Przez długą jesień i surową zimę przygotowywali się do 
wyprawy. Bork 
zrobił sobie mocny łuk z cisowego drzewa, rosnącego pośród gęstego boru tak, jak 
gdyby 
inne drzewa od siebie odganiało.
Gdy nastała kolejna wiosna, nie pracowali już na roli. Bór powoli wkraczał na 
odebrane 
przez człowieka ziemie. Bork chodził na polowania, a jego żona łowiła kaszorkiem 
ryby w 
jeziorze. Ryby i zwierzynę zawieszali na rozynkach i wędzili w jałowcowym dymie 
albo po 
prostu suszyli w gorących promieniach słońca.
Coraz bliżej była świętojańska noc, i Bork zaczął pleść klepce, sidła na 
łabędzie. Które 
miały wskazać im drogę, gdy zabłądzą.
W wigilię nocy rychło zrobiło się ciemno, raz po raz widzieli wieczne światło 
mołni roz- 
palające bezgłośnie niebo. Gdy mołnia schowała się za ciemną ścianą lasu, z 
nieba zaczęły 
spadać gwiazdy, na których tle widać było niebieską drogę – drogę mleczną.
Bork z żoną odpoczywali tej ostatniej przed wyprawą nocy. Nie mogli zasnąć, 
niepokojąc 
się, czy klepce są dobrze zastawione i co o świtaniu w nich znajdą.
40
Dzień wstał gwałtownie. Bork z Dobrostą zebrali się i poszli do jeziora. W 
klepcach były 
dwa łabędzie. Ostrożnie rozplątali sidła, spętali łabędziom nogi i skrzydła i 
przenieśli je do 
dwóch koszy plecionych z mocnego korzenia jałowca. Powróciwszy do domu, 
zapakowali do 
identycznych koszy uwędzone i suszone ryby. Nim jeszcze słońce stanęło w pełnym 
połu- 
dniu, ciężko objuczeni wyruszyli na północ. Tam, gdzie co roku ginęły w swoim 
locie ptaki.
Szli dniem i nocą. Często musieli zmieniać kierunek marszu, ponieważ drogę 
zagradzały 
im rozległe trzęsawiska. Płoszył ich nagły łopot skrzydeł sowich, ciężki tętent 
łosia, niosący 
się daleko przez sprężyste torfowiska. Szli dniami i nocami, prawie nie 
odpoczywając. Szli i 
szli, a końca wędrówki nie było widać. Żaden znak nie wskazywał im, że są już 
blisko złotego 
jeziora.
Gdy już nie mieli pewności co do obranego kierunku, przystanęli na dłużej i 
wyjęli z kosza 
jednego łabędzia. Ten, początkowo niepewnie oddalił się od nich, a później wzbił 
się, ciężko 
łopocząc skrzydłami, ponad czarny las, ponad sine jezioro, przy którego brzegach 
odpoczy- 
wali.
Bork z żoną podążyli w tym kierunku, w którym odleciał łabędź.
Dobrosta nieraz prosiła Borka, aby wrócili, aby cofnęli się z tej drogi, której 
końca nie wi- 
dać. Przypominała mu dom rodzinny, który stał gdzieś w borze zupełnie 
opuszczony, ale 
Bork uparł się i szli wciąż dalej. Przyszedł jednak taki dzień, kiedy i Bork 
stracił nadzieję. 
Gdy przystanęli przed kolejną rzeką, zagradzającą im drogę, powiedział, że jutro 
wypuszczą 
łabędzia, a gdy rychło nie znajdą złotego jeziora – zawrócą do osamotnionego w 
głębi boru 
domu.
Dobrosta nic nie odpowiedziała, ale bała się tego powrotu; tak jak przedtem 
prosiła o to – 
teraz się bała. Od kilku dni nie mieli już żadnych zapasów. Żywili się tylko 
trawami i rybami, 
które Bork łapał w strumieniach. Jeszcze bardziej niż głodu zaczęła się obawiać 
powrotnego 
marszu. Nie wiedziała, gdzie są. Nie wiedziała, czy zdołają odnaleźć swoją 
opuszczoną chatę. 
O świcie wypuścili ostatniego łabędzia. Ten niezdarnym, kołyszącym krokiem 
podszedł do 
rzeki, zesunął się do niej, a później poderwał się i przez chwilę rozbijając 
lustro wody mach-
nięciami olbrzymich skrzydeł – pofrunął w sobie tylko znanym kierunku.
Bork i Dobrosta, nie mówiąc już nic do siebie, poszli w tym samym kierunku. 
Jeszcze dłu- 
gi czas szli przez lasy, gdy te nagle się skończyły. Przed nimi, jak okiem 
sięgnąć, widać było 
suche, wypalone słońcem wzgórza. Trasę ich wędrówki znaczył wzbijający się w 
powietrze 
kurz. Nie mówiąc w dalszym ciągu do siebie ani słowa szli, szli wciąż dalej.
Ich droga nie miała kresu. Wspinali się po to na łyse garby wzgórz, aby zaraz z 
nich zejść. 
I tak bez przerwy. Nie mieli w co nabrać wody. Ich usta były spieczone. Oczy 
wypatrywały 
najmniejszego źródła. Daremnie.
Nadchodziła noc. Słońce opuszczało się już po nieboskłonie. Na niebie pojawił 
się księżyc, 
jak gdyby czekając tylko na tę chwilę, gdy słońce zupełnie zniknie. Lecz co to – 
gdy weszli 
na garb kolejnego Wzgórza, ich oczy poraził blask. Złoty blask jeziora, którego 
brzegów nie 
było widać. Przed nimi płonęło złote jezioro. Cel ich wędrówki.
Bork, chociaż przed chwilą jeszcze zdawało się Dobroście, że sił w nim prawie 
nie ma, 
zbiegł na złoty brzeg. Nie czekając, aż ona dobiegnie do niego, zanurzył ręce w 
wodach jezio- 
ra i wydobył pełną garść złotego żwiru. Nie mówił nic, lecz w ostatnich 
promieniach słońca 
wyjmował garść po garści złoty żwir, który usypywał złotym kopcem na brzegu.
Gdy nastała noc, obydwoje zapadli w kamienny sen. We śnie Dobrosta zobaczyła 
złotą sy- 
renę, która jak gdyby wołała ją do siebie. Dobrosta nie wiedziała, czy to we 
śnie, czy na jawie 
czyni, ale poszła za nią, a ta wskazała jej złote posągi stojące nad samym 
brzegiem jeziora i 
powiedziała:
– To są tacy sami śmiałkowie, jak twój mąż. I oni niegdyś przyszli po złoto. Nie 
znali jed- 
nak umiaru, za co musiała spotkać ich kara – sami przemienili się w złoto. 
Rankiem musicie 
odejść, zabierzcie to, co do tej pory mąż wydobył, lecz odejdźcie, aby i was nie 
spotkał ten sam los.
41
Dobrosta trapiona snem, obudziła się, ale nikogo oprócz śpiącego Borka nie 
zobaczyła. 
Spała więc dalej. Gdy ponownie otworzyła oczy, jej mąż stał już w płytkiej 
wodzie złotego 
jeziora i wydobywał złoto. Przypomniawszy sobie sen, zaczęła prosić męża, aby 
mając już 
tyle złota, powrócili do domu. Ten jednak nie chciał jej słuchać.
Dobrosta tłumaczyła, że już dosyć złota wydobył, że nie zdołają nawet zabrać go 
do domu. 
Lecz Bork nie słuchał. Teraz, stojąc pochylony nad wodą, nie wybierał już 
złotego żwiru, lecz 
wypatrywał ciężkich złotych głazów, które z wielkim wysiłkiem wytaczał następnie 
na brzeg 
jeziora.
Dobrosta zaczęła płakać, ale ten płacz nie dotarł do serca Borka. Było tak, jak 
gdyby prze- 
stała dla niego istnieć, a istniało tylko złoto, tylko ono i nic więcej.
Wreszcie koło południa Bork wyszedł na brzeg, aby nieco odpocząć po męczącej 
pracy i 
posilić się tym, co jeszcze wczoraj nazbierali na wypalonych słońcem wzgórzach. 
Gdy otwie- 
rał kosz, Dobrosta spojrzała na jego ręce. Tak, nie myliła się – kosz otwierały 
złote ręce!
Dobrosta przypomniała sobie sen i trwoga ogarnęła jej serce. Drżącym od płaczu 
głosem 
opowiedziała Borkowi, co widziała we śnie. Ten roześmiał się najpierw, ale widać 
po chwili 
zaniepokoił się, gdyż podniósł się, chwycił garść piachu i zaczął nim szorować 
ręce. Złoto 
jednak nie chciało z nich zejść. Bork szorował aż do bólu, który czuł jeszcze 
przez moment, 
aż do krwi, która przez moment jeszcze lśniła czerwienią, ale i ona powoli 
zmieniała swój 
kolor.
Dobrosta oddalała od siebie przeczucie, jak gdyby jeszcze nie chcąc wierzyć w 
to, co wi- 
działa. Nabrawszy garść piasku, zaczęła trzeć ręce Borka, ale te stawały się 
coraz twardsze, 
coraz zimniejsze. Na jej ręce spadła gorąca kropla. Bork płakał. Jeszcze mógł 
płakać. Jednak 
z każdą chwilą stawał się coraz bardziej złoty. Coraz bardziej był podobny do 
złotych pomni- 
ków tych śmiałków, którzy przybywszy nad brzeg złotego jeziora, mieli już na nim 
pozostać 
na zawsze.
Dobrosta wstała, przytuliła się do męża. Coraz mocniej przenikał przez jej ciało 
chłód, tyl- 
ko policzek omywały gorące słone łzy.
Odeszła o kilka kroków i widziała, jak łzy toczące się z twarzy Borka spływają 
do złotego 
jeziora. Woda w tym miejscu burzyła się, bieliła, coraz dalej rozchodził się 
biały krąg na zło- 
tej tafli jeziora. Nim nastała noc, złote jezioro przestało być złotym – stało 
się słonym, gorz- 
kim.
Bork milczał, jak milczały widziane przez nią we śnie złote pomniki junaków.
Gdy słońce zaszło, Dobrosta przytuliła się do zimnych nóg Borka, lecz nie 
widziała niko- 
go, kto mógłby ją pocieszyć. Zmorzył ją sen. We śnie po raz wtóry pokazała się 
jej syrena 
mówiąc, że jezioro to będzie odtąd słonym i gorzkim morzem.
– Twojego męża i wcześniejszych śmiałków przykryje lotny, złocisty piach – 
mówiła sy- 
rena – lecz ty, jeżeli kochasz go jeszcze i jeżeli kochać go nie przestaniesz, 
możesz zaklęcie 
odwrócić. Patrz – mówiła dalej syrena – to jest twoja łza, która opadła w 
gorzkie wody morza.
– To mówiąc, pokazała jej złocisty jantar. – Jeżeli wypłaczesz tyle łez, że całe 
to morze stanie 
się morzem jantarowym, minie czas zaklęcia.
Syrena zniknęła.
Jeżeli ktoś wybierze się nocą na złote, nadmorskie wydmy, spotka Dobrostę, 
której łzy 
spływając do morza zamieniają się w złociste bryłki bursztynu.
42
O tym, jak krawiec stolema zwyciężył
W dawnych czasach, gdy czeladnicy jeszcze z miasta do miasta chodząc uczyli się 
rzemio- 
sła, zdarzyło się, że jeden z nich, krawczyk, będąc bardzo głodny zaszedł do 
ogrodu. Tyle tam 
drzew rosło – jabłoni, gruszek i śliw – że tych kilka owoców, które sobie weźmie 
– pomyślał 
krawczyk – nie powinno dla nikogo stanowić straty. Myśląc tak, ani przypuszczał, 
że ten 
wielki sad należy do stolema – olbrzyma, który potrafi jedną ręką ogromne głazy 
pchnąć w 
powietrze tak, że przez trzy dni lecą, nim spadną na ziemię.
Krawczyk położył na ziemi tornister, w którym miał cały swój majątek, i wszedł 
na ja- 
błonkę. Narwał sobie pięknych czerwonych jabłek. Kilka zresztą zjadł od razu na 
drzewie, a 
resztę schował do tornistra. Musiał przy tym bardzo uważać, gdyż trzymał w 
tornistrze także 
mysikrólika, którego znalazł na drodze z przetrąconym skrzydłem i od kilku 
tygodni nim się 
opiekował.
Później wszedł krawczyk na gruszę, a że najadł się już przedtem, zerwał tylko 
kilka gru- 
szek, aby mieć na drogę. Gdy szedł do tornistra, zauważył ziemniak, którego ktoś 
musiał zgu- 
bić. Marny on był, uwiędnięty, ale krawczyk i tym się ucieszył, gdyż mógł go 
przypiec w 
popiele, bo nie można przecież żyć samymi tylko, choćby najlepszymi jabłkami. 
Schował 
gruszki do tornistra, a ponieważ nie było w nim wiele miejsca, ziemniak włożył 
do kieszeni, a 
mysikrólika ukrył za pazuchą.
Już krawczyk wziął tornister w ręce, już chciał narzucić go sobie na plecy, gdy 
poczuł 
strach. Ziemia zaczęła się trząść. Głos jak grzmot rozległ się w powietrzu, a w 
chwilę później 
krawczyk zobaczył przy sobie olbrzyma, jakiego nigdy jeszcze w życiu nie 
widział. Tym ol- 
brzymem był stolem.
Co ty robisz w moim ogrodzie? – zapytał stolem krawczyka.
Przerażony krawczyk najpierw milczał, ale z każdą chwilą jego strach robił się 
coraz 
mniejszy. Patrzy, toć to też człowiek – tyle że większy od największych ludzi – 
a człowieka 
nie musiał się obawiać. Gdy to pomyślał, roześmiał się głośno i odzyskał humor.
Stolem patrzy na niego, patrzy, a potem mówi:
– Nie dość, że jesteś w moim ogrodzie, to jeszcze się śmiejesz ze mnie? Widać, 
nie musisz 
się mnie bać – dodał po chwili.
– Nie boję się – powiedział krawczyk. – Jak chcesz, możemy się zmierzyć.
– No to zmierzmy się – powiedział stolem. – Zobaczymy, kto z nas mocniej ściśnie 
ka- 
mień.
Co powiedziawszy, podniósł kamień, ścisnął go w ręku tak, aż zagrzechotało. Na 
otwartej 
dłoni stolema leżał kamienny pył, a z kamienia nie było ani śladu.
– Hm, krucho ze mną – pomyślał krawczyk. – Muszę coś wymyśleć.
W tym momencie przypomniał sobie, że w kieszeni ma znaleziony wcześniej w 
ogrodzie 
ziemniak.
– To żadna sztuka zgnieść kamień – powiedział krawczyk. – To potrafi byle 
dziecko, ale 
zgnieść kamień tak, aby z niego poleciała woda, to jest godne mężczyzny.
– Nie – powiedział stolem – tego nie widziałem. Jeżeli tego dokonasz, wygrałeś 
pierwszą 
próbę. Ale pamiętaj, że czeka nas jeszcze druga próba.
– Dobrze – odpowiedział krawczyk.
43
Nachyliwszy się udał, jak gdyby szukał kamienia, a tymczasem zacisnął w ręce 
wyjęty z 
kieszeni ziemniak. Patrzy stolem, a spomiędzy palców krawczyka rzeczywiście 
cieknie woda. 
Nikt jeszcze tak nie ścisnął kamienia. Pierwszą próbę wygrał krawczyk.
Gdy obydwaj trochę odpoczęli, odezwał się krawczyk:
– Pierwszą próbę ty dyktowałeś. Pozwól, że drugą ja podyktuję. Tylko pamiętaj, 
stolemie, 
że ten z nas kto przegra – nie tylko że będzie musiał opuścić ten ogród, który 
do ciebie nale- 
ży, ale także całą ziemię, którą można objąć stąd oczyma.
– Dobrze – odpowiedział stolem – pewny swego zwycięstwa.
– Raz mogło mi się nie udać – myśli stolem – ale za drugim razem na pewno 
zwyciężę te- 
go przybłędę, który nie tylko że jadł owoce z moich drzew, ale jeszcze ośmielił 
się ze mną 
wygrać.
– No to zgoda – powiedział krawczyk. – Drugą próbę wygra ten, kto wyżej rzuci 
kamie- 
niem.
– Głupi człowiek – pomyślał stolem. – On chyba nigdy nie słyszał o stolemach, 
gdyż ina- 
czej nie zadawałby mi takiej próby.
Rozejrzał się stolem dookoła i – wypatrzywszy poręczny kamień – rzucił go tak, 
że przez 
powietrze przeszedł gwizd.
Stolem z krawczykiem czekają i czekają. Mija dzień za dniem, a kamienia jeszcze 
nie wi- 
dać. Krawczyk zdążył już zjeść wszystkie owoce, które miał w tornistrze, a bał 
się zrywać 
nowe z drzew. Minął dzień czwarty, piąty – aż wreszcie, gdy minął tydzień, 
kamień spadł z 
nieba, zarył się głęboko w ziemię, a do dołu napłynęła woda i powstało głębokie 
jezioro.
– No dobrze – powiedział krawczyk – teraz zobaczymy, jak wysoko poleci mój 
kamień. Sięgnął 
za pazuchę, wziął mysikrólika w garść i zamachnąwszy ręką – wypuścił w powie- 
trze. 
Stolem zobaczył, że jakiś ciemny kształt wzbił się w powietrze wysoko, aż 
zniknął im z
oczu.
Mija dzień, mija trzeci, minął tydzień pierwszy i drugi, a kamień nie spadł. 
Zaniepokojony 
stolem, patrząc na krawczyka dziwił się, gdzie też jest schowana jego moc. W 
końcu musiał 
przyznać się do swojej porażki i pozostawiwszy krawczykowi ogród, opuścił 
zupełnie te stro- 
ny.
Od tej pory nikt z ludzi nie widział już stolemów, a krawczyk był ostatnim 
człowiekiem, 
który nie tylko widział, ale i zwyciężył prawdziwego stolema.
44
Jan i Marcin – dwaj królewscy synowie
Król pewnego państwa po świetnym zwycięstwie nad swoim wrogiem postanowił, dla 
upamiętnienia tej chwili, wybudować nowy zamek, który miał się stać symbolem 
królewskiej 
dzielności i potęgi państwa. Przez wiele lat pracowali najtężsi budowniczowie, 
aby nadać 
materialny kształt królewskiej myśli. Wreszcie stanął zamek, z którym żaden inny 
nie mógł 
się równać; był tak piękny, a jednocześnie tak przemyślnie zbudowany, że wydawał 
się zam- 
kiem nie do zdobycia.
Król zamieszkał w zamku wraz ze swymi dwoma synami – Janem i Marcinem. Król nie 
czuł się jednak w tym zamku dobrze. Komnaty, pomimo jego zewnętrznej piękności, 
były 
zimne, martwe. Gdy więc do królestwa przybył słynący w świecie sztuki malarz, 
król zlecił 
mu dekorację zamku.
Praca postępowała powoli, ale król czuł się coraz lepiej; komnaty nie były już 
tak martwe. 
Malarz potrafił swoją sztuką tchnąć w nie życie. Szczególne zainteresowanie 
wszystkich 
wzbudzał wykonany w jednej z komnat portret pięknej kobiety, którą malarz nazwał 
Elżbietą. 
Geniusz malarza był tak wielki, że synowie króla zakochali się w tym wizerunku. 
Gdy do- 
wiedzieli się od malarza, iż Elżbieta rzeczywiście żyje gdzieś na świecie, 
postanowili ją od- 
szukać. Mieli nadzieję, że Elżbieta wybierze któregoś z nich na męża.
Jan i Marcin opuścili zamek swojego ojca. Śpiesznie podążając w północne strony, 
dotarli 
przed nocą do pałacu, wokół którego nie widać było ani śladu życia. Zdziwieni 
tym wprowa- 
dzili swoje konie do stajni, a sami udali się do komnat. Gdy weszli do jednej z 
nich, zastali 
olbrzymi kamień, a tuż koło niego obficie zastawiony stół z nakryciami na dwie 
osoby. Roz- 
glądali się dookoła, wołali – mając nadzieję, iż ktoś ich usłyszy – lecz 
odpowiedziało im mil- 
czenie. Zasiedli za stołem. Gdy nasycili swój głód, przeszli przez pozostałe 
komnaty, lecz 
nigdzie nie zauważyli najmniejszego śladu żywej istoty.
Nie mówiąc nic do siebie, wyszli z pałacu i udali się do stajni, gdzie postawili 
swoje konie. 
Ledwo tam weszli, zobaczyli, iż konie miały nałożone siano i najlepszy owies. 
Przekonani, że 
to jakieś dobre siły sprawują nad nimi opiekę, powrócili do pałacu, aby udać się 
na spoczy- 
nek.
Wszedłszy do komnaty, w której wcześniej spożywali posiłek, zobaczyli, że stół 
zniknął, a 
zamiast niego stały dwa łoża z puchową pościelą. Utrudzeni drogą zdjęli swoje 
suknie i udali 
się na spoczynek. Marcina zmorzył zaraz sen, lecz Jan, którego zauważone 
zjawiska mocno 
dziwiły, postanowił czuwać.
Gdy zegar, znajdujący się w jakiejś odległej komnacie, wydzwonił północ, przez 
otwarte 
okno wleciał biały gołąbek. Obleciał komnatę dookoła i siadł koło kamienia. Jan 
szybko za- 
krył oczy powiekami, gdyż bał się, iż może się wydawać, że nie śpi.
– Dobry wieczór, matko – powiedział gołąb.
– Dziękuję ci, córko – odpowiedział kamień.
– Czy coś się zdarzyło? – zapytał gołąb.
– Przybyli dwaj królewicze – odpowiedział kamień – którzy szukają pięknej 
Elżbiety. 
Królewicz Jan stłumił oddech, aby nie uronić ani słówka z tej tajemniczej 
rozmowy.
45
– Znajdą piękną Elżbietę – odpowiedział gołąb – jeżeli będą mądrzy. W naszej 
stajni stoją 
dwa konie: brązowy i biały. Książę Marcin musi dosiąść brązowego, a książę Jan 
białego. Te 
konie przeniosą ich przez Północne Morze wprost do pałacu Elżbiety. Skoro 
Elżbieta dosią- 
dzie konia, muszą zaraz uciekać. Inaczej żmija, która strzeże Elżbiety, obudzi 
się i ich zabije.
– Dziękuję ci, córko – powiedział kamień.
– Gdyby ktokolwiek rozgłosił to, co mówiliśmy – rzekł gołąb – stanie się 
kamieniem aż do 
piersi.
Gołąb odleciał przez otwarte okno. Królewicz Jan zasnął.
Rankiem obudziło ich słońce i niosący się przez otwarte okno cudowny zapach 
kwitnących 
kwiatów. Koło kamienia stał nakryty, podobnie jak wieczorem, stół. Gdy Marcin i 
Jan zjedli 
śniadanie, udali się do stajni. Marcin chciał już siodłać swojego konia, ale Jan 
– pamiętający 
nocną rozmowę – wskazał na konia brązowego, a sam osiodłał białego.
Wyprowadziwszy konie przed stajnię, wsiedli na nie, a te w mig przeniosły ich do 
pałacu, 
w którym uwięziona przez żmiję mieszkała piękna Elżbieta. Marcin zabrał Elżbietę 
na swego 
konia i w tej samej chwili wzbili się w powietrze. Żmija, trzy razy owinięta 
wokół pałacu, w 
którym uwięziona była Elżbieta, nawet nie drgnęła. Nim słońce zaszło, powrócili 
do pałacu, 
w którym nocowali już poprzedniej nocy.
Koło kamienia stał stół nakryty tym razem na trzy osoby. Po kolacji zaszli do 
stajni, gdzie 
podobnie jak i wczorajszego dnia ktoś nałożył już do żłobu przedniego obroku. 
Gdy powrócili 
do pałacu, koło kamienia stały już trzy łoża. Marcin i piękna Elżbieta rychło 
zasnęli, ale kró- 
lewicz Jan czuwał.
Gdy w dalekiej komnacie odezwał się zegar, wybijając północ, przez okno wleciał 
biały 
gołąb i przywitał się z kamieniem mówiąc:
– Królewicze szczęśliwie porwali piękną Elżbietę, ale żmija już się przebudziła. 
Nie miną 
trzy noce, jak przybędzie do królewskiego zamku, a jeżeli ktoś jej nie pobije, 
to zginą nie tyl- 
ko królewicze, ale i stary król. Piękną Elżbietę żmija znowu uwięzi w pałacu za 
Północnym 
Morzem.
Kamień usłyszawszy te słowa rzekł:
– Ktokolwiek by powtórzył to, co słyszał tej nocy w komnacie, cały przemieni się 
w ka- 
mień.
Zadrżał książę Jan, gdy usłyszał te słowa, ale znowu natężył słuch, gdyż dobiegł 
go głos 
gołębia:
– Matko, czy nie możemy być wybawione?
– Tak – odpowiedział kamień. – Gdyby ktokolwiek kopał najstarszą i najlichszą 
łopatą 
koło progu, znajdzie w tym miejscu siekierę. Jeżeli wypije butelkę wina, która 
stoi w tej 
komnacie, zyska siłę stolema i będzie mógł siekierą rozwalić bramę, która 
prowadzi do pała- 
cu, a gdy to się stanie, spadnie z nas zaklęcie.
Gdy kamień wypowiedział te słowa, gołąb pożegnał się i wyleciał przez otwarte 
okno z 
komnaty. Jan zasnął.
Rankiem czekał już stół nakryty na trzy osoby. Po śniadaniu królewicz wraz z 
piękną Elż- 
bietą opuścili pałac i udali się do stajni. Wierzchowce były już nakarmione, nic 
więc nie stało 
na przeszkodzie, aby udać się w drogę do zamku, gdzie czekał na nich stary król. 
Następnego 
dnia królewicz Marcin poślubił piękną Elżbietę.
Trzeciego dnia królewicz Jan zabrał swój miecz i gdy tylko wszyscy posnęli, udał 
się – 
pamiętając rozmowę gołębia z kamieniem – do komnaty, w której spoczywali 
królewicz 
Marcin i piękna Elżbieta. Otworzywszy okno postanowił czekać na straszną żmiję.
Rzeczywiście, nie minęło wiele chwil, gdy przez okno zaczął się wsuwać ohydny 
łeb żmii. 
Królewicz Jan pochwycił ciężki miecz oburącz i ciął z wielką siłą. Żmija 
strasznie zaryczała. 
Miecz pękł. Narobił się rumor i zamieszanie, a żmija uciekła.
46
Królewicza Jana, schwytanego w komnacie, posądzono o to, że godził na życie 
królewicza 
Marcina i pięknej Elżbiety. Próżne były zaklęcia królewicza Jana, który 
pamiętając przestrogę 
gołębia nie mógł wyjawić, co słyszał w komnacie zaklętego pałacu. Groziła mu 
niechybna 
śmierć za zamiar bratobójstwa.
Wyrok króla był surowy i Jana wtrącono do ciemnicy. O zmroku, gdy prowadzono go 
już 
na ścięcie, zatrzymał się i powiedział to, co słyszał pierwszej nocy. Gdy 
wypowiedział ostat- 
nie słowo, stał się kamieniem do piersi. Gdy król i królewicz Marcin zauważyli, 
co się stało, 
prosili o przebaczenie i o to, aby Jan nic więcej nie mówił. Królewicz Jan 
powiedział jednak i 
to, co usłyszał drugiej nocy. A gdy to się stało – przemienił się zupełnie w 
kamień.
Król i królewicz Marcin wyrzucali sobie, że nie wierzyli zaklęciom Jana, lecz 
najmocniej 
rozpaczała piękna Elżbieta, uważając, że ona jest przyczyną całego nieszczęścia.
Gdy minął czas naznaczony, król doczekał się wnuka. Którejś nocy zarówno 
królewiczowi 
Marcinowi, jak i pięknej Elżbiecie przyśniło się, iż jeżeli zetną głowę synowi i 
posmarują 
kamień jego krwią – królewicz Jan ożyje.
Rankiem królewicz Marcin nie mógł spojrzeć w oczy księżnej. Nurtował go jeszcze 
senny 
obraz. To samo czuła piękna księżna. Ból ranił ich serca. Około południa Marcin 
wziął szablę i 
odciął synowi głowę. Gdy kamień posmarowano krwią – królewicz Jan ożył. A gdy to 
się 
stało, głowa królewskiego wnuka zrosła się cudownie z ciałem i jedynie krwawa 
pręga na szyi 
świadczyła o całym wydarzeniu.
Wszyscy byli szczęśliwi, tylko książę Jan nie mógł zapomnieć o matce i córce 
przebywa- 
jących w zaklętym pałacu.
Nie minęło wiele dni, jak otrzymawszy błogosławieństwo ojca udał się na wiernym 
koniu 
do zaklętego pałacu. Gdy zardzewiałą łopatą zaczął kopać pod progiem, znalazł 
srebrną sie- 
kierę. Trzymając ją w ręku wszedł do znanej sobie komnaty, gdzie na stole stała 
tylko jedna 
omszała butelka wina. Wypił ją i poczuł w sobie moc stolemową. Nie minęło wiele 
chwil, jak 
uderzeniami srebrnej siekiery rozbił pałacową bramę. Gdy skończywszy swoją pracę 
otarł 
ręką pot z czoła, zobaczył, jak z pałacu wychodzą wybawiona przez niego matka i 
jej piękna 
córka.
Na zamku ojcowskim już z daleka wieszczono ich powrót. Nie minęło wiele dni, jak 
kró- 
lewicz Jan ożenił się z wybawioną przez siebie księżniczką.
Stary król czując się zmęczony długimi rządami, podzielił królestwo pomiędzy 
swoich sy- 
nów, a oni rządzili długo i sprawiedliwie.
47
O tym, jak jeden chłop
w świecie mądrości się uczył
Pewnego roku żyto na nadmorskich piaskach tak słabo obrodziło, że dwaj bracia, 
którzy po 
śmierci ojca wspólnie na ziemi gospodarzyli, nie wiedzieli, jak przeżyją do 
przyszłych żniw. Gdy 
wszystkie prace w polu zostały zakończone, bracia nieraz radzili nad tym, co 
mogliby
zrobić, aby im było lepiej.
Gdy już zima była blisko, jeden z nich powiedział:
– Wiesz co, bracie? Ty jesteś starszy i musisz na starkowej roli zostać, ale nie 
ma na niej 
miejsca dla dwóch. Ja muszę iść w świat uczyć się mądrości. Jak dobrze pójdzie, 
to nie tylko 
sam mądrych rzeczy się nauczę, ale i ciebie wspomogę.
Pożegnali się dwaj bracia, a jeden z nich wyruszył w świat. Szedł dzień, dwa – a 
ludziom, 
którzy go pytali, dokąd idzie, odpowiadał, że idzie w świat uczyć się mądrości.
Ta wieść wyprzedzała biednego chłopa i wcześniej od niego dobiegła do stolicy. 
Gdy król 
jak każdego ranka pytał, co nowego mówią ludzie w państwie – usłyszał, że do 
stolicy zbliża 
się chłop, który mądrości się uczy. Zastanawiał się król, przez chwilę milczał, 
a później po- 
wiedział:
– Jak tylko chłop przyjdzie do stolicy, przyprowadźcie go do mnie. Muszę z nim 
poroz- 
mawiać.
I rzeczywiście, gdy tylko chłop, który szedł uczyć się mądrości, zawitał do 
stolicy – kró- 
lewscy słudzy zaprowadzili go do pałacu swojego pana.
Chłop, który nigdy jeszcze króla nie widział, pięknie się pokłonił i milczał, 
czekając, co 
powie król.
Milczał również król, lecz po chwili zapytał chłopa, czy prawdą jest to, co 
opowiadają lu- 
dzie, iż idzie w świat uczyć się mądrości.
– Prawda to, królu panie – odpowiedział chłop. – Ziemia nasza, na której 
gospodarzyliśmy 
z bratem, jest zbyt uboga, abym i ja mógł się z niej wyżywić. Może w dalekim 
świecie wy- 
uczę się takich mądrości, które przydadzą się ludziom.
– Chłopie – powiedział król – gdybyś tę mądrość zdobył i mógł mi powiedzieć, co 
się stało 
z moją córką i ją odnalazł – dałbym ją tobie za żonę.
– Dobrze, królu – odpowiedział chłop. – Będę szukał takiej mądrości, abym mógł 
powie- 
dzieć tobie, gdzie jest twoja córka.
Król kazał chłopa dobrze nakarmić, a gdy ten się wyspał, ruszył w dalszą drogę. 
Tymczasem 
stał się już sławny na całym świecie. Kupcy roznieśli szeroko wiadomość o
tym, że jest taki chłop, który ruszył w świat uczyć się mądrości.
Gdy przyszedł do drugiego państwa, i tam królewscy ludzie zaprowadzili go przed 
oblicze 
swojego pana. Chłop równie grzecznie się ukłonił i pozdrowił króla, a ten 
zapytał go, czy 
prawdą jest to, co mówią ludzie?
– Prawda to – odpowiedział chłop. – Już jeden król prosił – mówił dalej – abym 
takiej mą- 
drości się wyuczył, żebym mógł powiedzieć jemu, co się stało z jego córką, która 
wyszła do 
ogrodu i od tej pory zaginęła.
48
– Skoro tak – powiedział król – to może byś się i tej mądrości nauczył, dzięki 
której mógł- 
byś mi wyjaśnić tajemnicę moich drzew. Jeżeli będziesz w stanie to uczynić, dam 
tobie pełen 
wóz złota.
Król zaprowadził chłopa do królewskiego ogrodu, który był tak duży, że nie widać 
było 
ani jego początku, ani końca, a tak piękny, że chłop przez chwilę myślał, iż 
znalazł się w naj- 
prawdziwszym raju. Król podszedł z nim do trzech drzew. Jedno z nich miało 
liście złote, 
drugie srebrne a trzecie przezroczyste jak woda. Gdy chłop zobaczył te drzewa, 
król zapewnił 
go raz jeszcze, że za wyjaśnienie tajemnicy tych drzew da mu pełen wóz złota.
Król rozkazał dobrze ugościć chłopa, który już następnego ranka wyruszył w 
drogę.
Mijał dzień za dniem. Krajobraz stawał się coraz bardziej dziki. Chłop nie 
spotykał nikogo na 
swojej drodze, aż raz, gdy szukał brodu, którym mógłby przejść przez rzekę, 
usłyszał okrzyk:
– Chłopie, stój!
Odwrócił się, rozejrzał – a ku niemu szedł uzbrojony żołnierz z brodą do pasa.
– To jest granica – powiedział żołnierz – której ja pilnuję i nikt przez nią nie 
może przejść. 
Chłop zaczął prosić żołnierza, aby ten go przepuścił, lecz żołnierz ani chciał o 
tym słyszeć. 
Dopiero, gdy chłop powiedział, że idzie w świat uczyć się mądrości i już dwóch 
królów
prosiło go o to, aby znalazł w świecie mądre rady i dla nich, zastanowił się 
żołnierz i rzekł:
– Dobrze, przepuszczę ciebie przez granicę, ale musisz i dla mnie zyskać 
mądrość. Stoję 
już na tej warcie wiele lat, a nie wiem, jak długo jeszcze mam stać. Mieli mnie 
zwolnić, ale 
nikt na moje miejsce nie przychodzi. Czuję, że do końca życia będę musiał tutaj 
stać, jeżeli ty 
mi nie pomożesz.
– Dobrze – powiedział chłop – będę szukał i tej mądrości, która nam powie, jak 
długo 
jeszcze masz stać na tej warcie.
Żołnierz nie czynił mu już żadnych przeszkód, gdy brodem przechodził przez 
rzekę.
Chłop szedł coraz dalej i dalej. Wszedł w wysokie góry, gdzie słońce tylko przez 
krótką 
chwilę dnia świeciło, aż zobaczył na polanie mały domek. Nie śpiesząc się, 
zbliżył się do nie- 
go i, zapukawszy do drzwi, otworzył je.
Na powitanie wyszła mu dziewczyna, której urody nie mógł z niczym ani z nikim 
porów- 
nać. Tak pięknej dziewczyny po prostu jeszcze nigdy nie widział. Zdziwił się 
chłop, ale nic 
nie powiedział, tylko grzecznie się ukłonił i przyniósł pozdrowienia z 
szerokiego świata.
Dziewczyna, zamiast ucieszyć się z tego spotkania, załamała ręce mówiąc, że 
czeka go 
niechybna zguba, gdyż to jest dom ptaka feniksa, który lada moment powróci z 
dalekiej wy- 
prawy. Chłop odpowiedział, że ruszył w świat, aby nauczyć się mądrości, a mimo 
iż już cały 
świat przeszedł, jeszcze jej nie znalazł.
– Coś mi mówi – dodał – że właśnie tutaj ją znajdę. Zaledwie powtórzył 
dziewczynie to, 
co usłyszał od królów i żołnierza, a daleki łopot skrzydeł i zapadający 
gwałtownie cień zapo- 
wiedziały, że nadlatuje z dalekiej wyprawy straszny ptak feniks.
Ledwo chłop zdążył schować się pod łóżkiem, gdy do chałupy wszedł ptak feniks.
– Czuję tu zapach człowieka – powiedział. Dziewczyna przekonała go, iż zapach 
ten przy- 
niósł z sobą z dalekiej wyprawy, gdy przelatywał nad ludnymi miastami.
Feniks dał się przekonać i nie minęło wiele chwil, jak zmęczony daleką drogą – 
zasnął. 
Dziewczyna, gładząc ptaka po lśniących piórach skrzydeł, zaczęła mówić, że 
podczas jego
nieobecności miała trzy sny, które nie dają jej spokoju, gdyż nie potrafi ich 
sobie wytłumaczyć.
– Opowiedz mi swoje sny – odrzekł feniks – a być może uda mi się je wytłumaczyć.
– W pierwszym śnie – mówiła dziewczyna – widziałam żołnierza stojącego nad 
daleką 
rzeką. Żołnierz wołał do mnie, abym mu powiedziała, kiedy zejdzie z warty. Broda 
jego się- 
gała aż do pasa, a taki był groźny, że przestraszyłam się i przebudziłam, i 
przez resztę nocy 
nie mogłam spać.
– Znam tego żołnierza – powiedział feniks. – Nieraz go widziałem, jak pilnuje 
brodu. 
Wszyscy już o nim zapomnieli i dlatego tak długo będzie stał na warcie, dopóki 
nie zatrzyma
49
kogoś, kto przechodzi przez granicę i nie powie: „Stój! Zmiana warty!” Jeżeli te 
słowa wy- 
powie, będzie zwolniony, a od tej pory ten drugi będzie musiał pilnować granicy.
Dziewczyna, gładząc dalej pióra feniksa, powiedziała:
– Drugi sen był jeszcze dziwniejszy. Widziałam wielki ogród, w którym rosły 
najcudow- 
niejsze drzewa. W samym środku ogrodu rosły trzy jabłonie. Jedna miała liście 
złote, druga – 
srebrne, a trzecia – przezroczyste. Nie wiem niestety, co by to mogło znaczyć.
– Pod każdym z tych drzew zakopane są skarby – powiedział feniks. – Jeżeli ktoś 
będzie 
kopał pod drzewem złotym, znajdzie same dukaty. Pod drzewem srebrnym leżą 
talary, a pod 
tym, którego liście są przezroczyste – leżą same diamenty. Żeby król był 
mądrzejszy i miał 
dobrego ogrodnika, dawno by już te skarby wykopał.
– Trzeci sen był najgorszy – powiedziała dziewczyna. – Nie mogłam po nim spać 
przez 
trzy noce. Śniło mi się, że w dalekim kraju jest król, od wielu już lat 
opłakujący swoją córkę, 
która wyszła do ogrodu i zaginęła. Nie wiem, co by to mogło znaczyć.
– Ty jesteś tą królewską córką – powiedział feniks. – Byłaś zupełnie mała, gdy 
wyszłaś do 
ogrodu, a ja porwałem ciebie, żebyś mi służyła. Ale nigdy już tam nie powrócisz. 
Mógłby 
ciebie uwolnić, tylko ten, kto przyszedłby do mojej chałupy, ale na to nikt się 
nie odważy.
Gdy dziewczyna usłyszała te słowa, nic nie odpowiedziała.
Za chwilę poczuła na swojej dłoni rękę chłopa, który pochwycił ją za serdeczny 
palec i 
wyprowadził z chałupy feniksa.
Chłop z królewską córką śpiesznie oddalali się od chałupy. Byli już blisko 
rzeki, nad którą 
wartę pełnił żołnierz, gdy usłyszeli złowrogi szum skrzydeł. To feniks, który po 
przebudzeniu 
nie zastał dziewczyny, ruszył za nimi w pogoń.
Ledwo chłop z królewianką przeszli przez rzekę, ledwo powiedzieli żołnierzowi co 
powi- 
nien uczynić, aby zwolnić się z warty, gdy nad rzeką pojawił się feniks.
Żołnierz krzyknął tubalnym głosem :
– Stój! Zmiana warty!
W tym samym momencie feniks opadł na ziemię, znieruchomiał i stanął na warcie. 
Żoł- 
nierz dołączył szybko do chłopa i królewianki. We troje podążali do króla, w 
którego ogro- 
dzie rosły tajemnicze drzewa.
Gdy zawiadomiono króla, że powrócił chłop, który uczy się mądrości, ten 
przywołał go za- 
raz do siebie.
Przez trzy dni kopali królewscy słudzy pod trzema drzewami, aż trzeciego dnia 
odkryli pod 
nimi dukaty, talary i diamenty. Słudzy złożyli wszystkie skarby na dziewięć 
wozów, a jeden z 
nich król podarował chłopu. Po kolejnych trzech dniach chłop pożegnał się z 
żołnierzem i 
wyruszył wraz z królewianką w dalszą drogę.
Minęło wiele dni, nim przybyli na dwór pierwszego króla. Chłop, przywołany przed 
jego 
oblicze, nie poszedł sam, lecz zabrał ze sobą królewiankę, którą zastał w 
chałupie feniksa. 
Gdy zbliżyli się do króla, chłop powiedział:
– Królu, oto twoja córka!
Król ucieszył się, ale powiedział, że jego córka miała na szyi fioletowe znamię 
w kształcie gwiazdy.
– Jeżeli mówisz, chłopie, że to moja córka – powiedział król – musi mieć to 
znamię.
Co powiedziawszy król zeszedł z tronu, podszedł do dziewczyny i nachyliwszy się, 
zoba- 
czył na jej szyi fioletowe znamię w kształcie gwiazdy.
Odnalazła się zagubiona córka królewska.
Nie minęło wiele dni, a chłop poślubił królewnę. Przez cały tydzień nie było 
końca zaba- 
wom i muzyce, a razem z królem radowali się wszyscy mieszczanie, którym 
wytoczono na 
rynek stolicy wiele beczek z piwem i syconym miodem.
Od tej pory wszyscy żyli szczęśliwie, tylko ptak feniks jeszcze po dziś dzień 
pełni wartę na 
granicy.
50
O muzykującym koniu
Gospodarze mieszkający pod lasem żegnali dzisiaj swojego syna. Matka 
przygotowała na 
drogę węzełek z chlebem, gomółkę sera i płacząc podała zawiniątko synowi. Ten, 
ukrywszy 
wzruszenie, które go ogarnęło, pożegnał się z wszystkimi i ruszył w daleką 
drogę.
Minął tak dobrze sobie znany strumień, w którym nieraz łowił mintusy, jeszcze 
odwrócił 
twarz. Matka zaszlochała i skryła się w ciemnej izbie. Ojciec patrzył przez 
długi czas za od- 
dalającym się synem, lecz wkrótce jego postać skryła się za pagórkiem 
zasłaniającym zakręt 
drogi.
Słońce stało jeszcze zupełnie nisko. Smutno było młodemu chłopcu, lecz wiedział, 
że nic 
tu po nim. Marzył mu się daleki świat. Wyśniony wtedy, gdy pasąc krowy grał 
sobie na 
skrzypcach, które sam w ciemne zimowe noce zbudował z jodłowego drewna. Te 
skrzypce 
miały być jego jedyną bronią, jego jedyną pomocą w tym szerokim świecie, który 
się przed 
nim otwierał.
Nie spotkał nikogo na swojej drodze, a ponieważ nigdy jeszcze do tej pory nie 
oddalał się 
poza swoją chałupę dalej niż na pół dnia drogi – nie wiedział wieczorem, gdy już 
słońce kryło 
się za drzewem, w jakiej znajduje się stronie, ani jak daleko ma jeszcze do 
jakiejkolwiek osa- 
dy.
Gdy zrobiło się już tak ciemno, że w blado świecącym miesiączku nie widział 
dalszej dro- 
gi stanął pod szarym bukiem, który rósł akurat tutaj i położył się do snu. 
Przedtem jednak, 
nim zasnął, wziął w swoje ręce skrzypce, które milczały od rana, i zagrał na 
nich smętną me- 
lodię, dośpiewując sobie słowa ledwo słyszalne w uspokojonym powietrzu. Pomiędzy 
drze- 
wami, zasłuchanymi w zamierający wiew wiatru, niósł się smętny i tęskny śpiew:
Rosną kwiatki niezabudki
Na zielonej łące.
Rosną kwiatki niezabudki
W mego serca kącie. 
Któż ich nie zna,
Nie rozpozna,
Kiedy łzami zroszę?
Kiedy dla niej, tylko dla niej
Niezabudki znoszę.
Ostatnie słowa rozpłynęły się pomiędzy drzewami. Utonęły, jak tonie pomiędzy 
nimi naj- 
większy wiew wiatru. Utonęły, jak tonie ostatni oddech sztormu biegnący znad 
brzegu morza, 
by zgubić się w drzewach i pomiędzy obłymi pagórkami.
Zapadła czarna noc. Blady księżyc schował się zupełnie za chmurami. Jeszcze 
widać było 
nikły poblask, jak gdyby siostry zarzyce wyszły na niebo, aby oświetlić uśpioną 
połać ziemi, 
ale i to światło rozpłynęło się w nocnej czerni.
Gdy tylko słońce wytoczyło się na niebo, ożył uspokojony las. Odezwały się 
ptaki, ukryte 
do tej pory w tajnych gniazdach. Nie minęło wiele chwil, gdy i nasz podróżnik 
przetarł oczy,
51
podniósł się, jak gdyby wypatrując, gdzie też się znalazł, zaniepokojony tym, iż 
nie widzi 
wokół siebie zapewniających spokój i bezpieczeństwo ścian domu.
Ale to zapewne było pierwsze wrażenie. Po chwili zerwał się i rozejrzał bystro 
po okolicy. 
Uśmiechnął się nawet, gdy w kotlinie zobaczył świeżą ruń trawy. Nieomylny znak, 
że z ziemi 
musi wypływać źródło z krystaliczną, chłodną wodą. Zabrał swój węzełek i wkrótce 
już spo- 
żywał śniadanie; przegryzając chleb serem popijał źródlaną wodę, którą czerpał z 
pulsującego 
źródła zagiętą dłonią. Gdy już się posilił, zaczerpnął wody raz jeszcze i obmył 
sobie twarz. Za 
chwilę opuścił to gościnne miejsce. Ruszył w dalszą, nieznaną sobie drogę.
Tak wędrował wiele dni. Zatrzymywał się tylko na noc, aby znaleźć mniej czy 
bardziej 
godziwy nocleg. Ludziom, którzy chętnie go przyjmowali, odpłacał pięknym graniem 
na 
skrzypcach. Wiedział jednak, że nie może pozostać w tych okolicach dłużej. Do 
tej pory nie 
znalazł jeszcze dla siebie żadnej pracy.
Słuchając z zaciekawieniem opowieści ludzi o poznanych przez nich miastach i 
stolicach, 
postanowił – wierząc, że tam pracę dla siebie znajdzie – udać się do stolicy. 
Szedł jeszcze 
parę dni, nim wreszcie z daleka zobaczył połyskujące w słońcu wieżyce i dachy. 
Zatrzymał 
się, westchnął – prosząc daleko pozostawioną matkę, aby zawsze nad nim czuwała – 
i ruszył 
w dalszą drogę.
Przed nim była stolica. Nim zapadł wieczór, przeszedł przez jej ciężkie, warowne 
bramy. 
Wbrew nadziejom nie mógł i tutaj znaleźć nigdzie zajęcia. Był już kilka dni w 
stolicy, już 
dawno wyczerpał swoje zapasy, które dali mu dobrzy ludzie, a żadnej pracy nie 
znalazł. 
Aż wreszcie dowiedział się, od jednego z takich jak on, że można wstąpić do 
królewskiego 
woj-
ska, a po pięciu latach służby otrzymać sowite wynagrodzenie.
Nie czekając ani chwili udał się na królewski zamek i tego samego dnia dostał 
wojskową 
kwaterę i pierwszy żołd. Polubili go wszyscy, a szczególnie starsi żołnierze, 
którym przy wie- 
czornym ognisku, grając na skrzypcach, przypominał dawno już zapomniane pieśni i 
melodie. 
Szczęściło się naszemu żołnierzowi, gdyż w czasie, na który podpisał kontrakt, 
nie było ani 
jednej bitwy, ani jednej wojny. Żołnierze, grając w kości i patyki, gnuśnieli na 
kwaterach. 
Nasz żołnierz kupił sobie piękne skrzypce z górskiego drewna i jeszcze 
wspanialej grał nie 
tylko przy żołnierskich ogniskach, ale i w oberżach, gdzie żołnierze spędzali 
znaczną część
swojego czasu.
Zdarzyło się pewnego razu, że mając wartę przy królewskim zamku, zobaczył 
królewian- 
kę, jedyną córkę króla. Zachwycił się i zakochał w niej od pierwszego wejrzenia. 
Grał teraz 
pieśni smętne, których nie chciano już słuchać w oberży; a nikt nie wiedział, 
dlaczego nastą- 
piła taka przemiana w wesołym zazwyczaj żołnierzu.
Od tej pory żołnierz zgłaszał się ochotniczo do pełnienia warty, co wzbudziło 
nawet pewne 
podejrzenia, ale nikt nie znał prawdziwej przyczyny. Nigdy więcej nie miał 
jednak żołnierz 
królewianki zobaczyć. Na żołnierskich kwaterach zaczęto natomiast coraz głośniej 
opowia- 
dać, iż stary król zamknął swoją córkę w wieży, przy której pełnili wartę ci 
żołnierze, którzy 
podpisali kontrakt na cale życie. Podobno jakiś wróż miał przepowiedzieć 
królowi, że jego 
jedyna córka wyjdzie za mąż za prostego żołnierza. Przeląkł się król tej 
przepowiedni i dlate- 
go zamknął córkę w wieży.
Żołnierz grający na skrzypcach do ostatniego dnia swojej służby miał nadzieję, 
że przy- 
najmniej raz jeszcze zobaczy królewską córkę, ale tak się nie stało. Gdy minął 
ostatni dzień 
kontraktu, zdał broń, pobrał żołd za cały czas służby, pożegnał się ze swoimi 
kamratami i 
ruszył w powrotną drogę do mieszkających pod dalekim borem rodziców. Wierne 
skrzypce, 
które towarzyszyły mu przez cały czas żołnierskiej służby, zabrał ze sobą.
Mijał dzień za dniem; żołnierz oddalał się coraz bardziej od królewskiego Zamku. 
Im bli- 
żej domu, tym większa stawała się jego tęsknota za tylko raz widzianą 
królewianką. Pewnego 
dnia, gdy żołnierz zbliżył się do rozstaju dróg, spotkał starca, który poprosił 
go o wsparcie.
52
Mówił, że przez wiele lat wiernie służył swojemu królowi, a teraz gdy nadeszła 
starość, ten, 
nie mając względu na jego wiek, wymówił mu służbę, a jego słudzy wygonili go w 
szeroki świat. 
Żołnierz wyjął z węzełka kilka monet i podał staruszkowi. Rozłożywszy też na 
trawie ser- 
wetę, złożył na niej swoje zapasy i zaprosił staruszka, aby jemu towarzyszył. 
Zaczęli się 
wspólnie posilać. Gdy skończyli jeść, staruszek pięknie podziękował żołnierzowi, 
a później
patrząc uważnie na niego poprosił, aby mu wyznał, co go trapi.
– Jesteś młody, mój żołnierzu – powiedział starzec – jeszcze całe życie przed 
tobą, ale pa- 
trzę i widzę, że oczy twoje są smutne, a całe oblicze masz strapione.
Żołnierz opowiedział staruszkowi o raz widzianej przez siebie królewnie. 
Wspomniał o 
swoim uczuciu, a także i o tym, że król zamknął swoją córkę, gdy przepowiedziano 
jej, że 
zostanie żoną prostego żołnierza.
Staruszek się zamyślił, a później powiedział:
– Nie martw się. Pomogłeś mnie, więc i ja tobie pomogę. Zagraj tylko na tych 
skrzypcach, 
które u ciebie widzę, a ja w tym czasie pomyślę nad tym, co nam czynić przystoi.
Żołnierz wziął skrzypce, zagrał, a dookoła nich rozległa się smętna pieśń o 
kwiatkach nie- 
zabudkach. Nim pieśń się skończyła, starzec przerwał żołnierzowi i powiedział:
– Zbudujemy muzykującego konia, w którym ty się schowasz, a na dany przeze mnie 
znak 
zagrasz najpiękniej, jak tylko potrafisz. Ja będę zbierał datki i za to będziemy 
żyć. Jedno jest 
pewne – wieść o cudownym koniu rozniesie się daleko po całej dziedzinie, a 
królewscy 
urzędnicy na pewno doniosą o nim królowi. Da los, że będziesz mógł zobaczyć się 
z królew- 
ną, a reszta już nie w mojej mocy.
Żołnierz słuchał najpierw z niedowierzaniem, lecz wyraźnie ucieszył się, gdy 
usłyszał, iż 
być może, dzięki temu podstępowi, zobaczy królewiankę.
Przystąpili raźnie do dzieła, ale czy przez to, iż żołnierz dawno już nie miał 
topora w ręku, 
czy z innych powodów – dość że staruszek poprosił, aby grał mu na skrzypcach, a 
on już sam 
całą robotę wykona. Nie minął tydzień, gdy po pracy od świtu do zmroku dnia 
stanął na leśnej 
polanie pięknie wyciosany koń, a urządzony tak zmyślnie, że mógł się sam 
poruszać po dro- 
gach.
Wieczorem żołnierz schował się w brzuchu konia, a gdy staruszek pociągnął za 
koński 
ogon, dając tym samym znak do gry, rozległ się smętny głos skrzypiec.
Rankiem koń, wraz z ukrytym w jego brzuchu żołnierzem, wyruszył w drogę. Gdy 
przy- 
stanęli na placu pierwszego miasteczka, w mig zebrało się koło konia wielu 
mieszczan, wśród 
których rozeszła się już wieść o cudownym koniu. Starzec pociągnął za ogon, 
dając tym sa- 
mym znak żołnierzowi ukrytemu w brzuchu konia, a ten zaczął pięknie grać na 
skrzypcach. 
Ludzie słysząc to szeptali pomiędzy sobą, że nigdy jeszcze nie słyszeli tak 
cudownego ko- nia, 
który by potrafił muzykować. Nic więc dziwnego, że gdy żołnierz przestał grać, 
każdy z nich 
rzucił staruszkowi co tam miał: ten grosza miedzianego, ów serek, po który 
pobiegł do
domu. Staruszek pożegnał się z mieszczanami, a za nim ruszył wierny koń.
Wieść o cudownym koniu rozeszła się po całym kraju. Już kuchty w królewskiej 
kuchni 
rozprawiały o tym głośno. Już panny służebne przekazywały sobie na ucho plotkę, 
mówiąc 
jedna do drugiej, że rade byłyby, gdyby mogły tego cudownie grającego konia 
zobaczyć.
Nic więc dziwnego, że wieść o muzykującym koniu dotarła wkrótce do samego króla.
Za kilka niedziel, gdy staruszek przybył wraz z koniem do królewskiego grodu, 
rozeszła 
się szeroko wieść, że i do nich przybył cudownie muzykujący koń. Poniektórzy z 
królewskich 
sług mieli już to szczęście, że słyszeli na rynku jego grę.
Gdy doniesiono królowi, że cudowny koń pojawił się w stolicy, polecił swoim 
sługom, aby 
sprowadzono go na królewski dziedziniec. Tak się stało. Na galeriach zamku 
rozsiadł się król 
w otoczeniu towarzyszącej mu świty. Na dziedzińcu natomiast stał koń, a obok 
niego staru- 
szek czekający na królewski znak. Gdy król skinął ręką, staruszek zbliżył się do 
konia, szep- 
nął coś – co widzieli wszyscy siedzący bliżej – i pociągnął za koński ogon.
53
Rozległa się muzyka. Cały dziedziniec królewskiego zamku wypełnił się pięknymi 
tonami 
skrzypiec. Mijała chwila za chwilą, a muzyce nie było końca. Zasłuchał się król, 
jego dwór – 
a w okienku samotnej wieży pojawiła się twarz, której nikt nie zauważył. To 
królewianka, 
usłyszawszy tony skrzypiec, zaciekawiona rozglądała się po okolicy, ale nie 
mogła zauważyć 
tego, który tak cudownie grał na skrzypcach.
Wreszcie muzyka umilkła. Król przywołał ochmistrza i polecił mu zakupić 
cudownego 
konia. Staruszek nie chciał jednak ani słyszeć o tym, aby miał konia sprzedać. 
Tłumaczył, iż 
ten koń jest jedynym oparciem jego późnej starości, dzięki niemu nie musi się 
obawiać ani 
głodu, ani chłodu. Wreszcie, gdy ochmistrz zaproponował tysiąc dukatów, co 
stanowiło sumę 
olbrzymią, i najpiękniejszego konia z królewskiej stajni – staruszek zgodził się 
i sprzedał mu- 
zykującego konia.
Gdy król, jak co wieczór, udał się do królewianki, zabrał konia ze sobą. 
Znalazłszy się w jej 
komnacie, pociągnął za ogon muzykującego konia, a cudowne tony skrzypiec, które 
królewianka 
już raz słyszała, wypełniły całą wieżę. Mijała chwila za chwilą, a koń grał. 
Wartownicy przysta- 
nęli zasłuchani, nie mogąc się uwolnić od zniewalającej muzyki czarodziejskiego 
konia.
Król pożegnał się z królewianką, ale muzykujący koń pozostał w wieży. Gdy 
nadeszła noc, 
a królewianka zasnęła – otworzyły się tajemne drzwi cudownego konia. Żołnierz 
rozejrzał się 
po komnacie, a gdy zobaczył śpiącą królewiankę, powróciło do niego dawne 
uczucie. Położył 
się na kamiennej posadzce i zasnął. Obudził się, gdy tylko nadszedł świt, i z 
niepokojem 
oczekiwał chwili, w której obudzi się królewianka.
Ta chwila nadeszła. Królewianka podeszła do cudownego konia, ale ten nie chciał 
grać. 
Żołnierz, widząc jej daremne usiłowania, wyszedł z kryjącego go cienia. 
Królewianka prze- 
straszyła się, ale nim zdążyła cokolwiek powiedzieć, rozległy się cudowne tony 
skrzypiec. 
Stanęła i patrzyła na żołnierza, który grał i grał jedną pieśń, pieśń o 
niezabudkach.
Żołnierze, słudzy królewscy, wszyscy, do których doleciała pieśń, stali 
zasłuchani, podob- 
nie jak i królewianka. Gdy pieśń urwała się, wszyscy przez chwilę jeszcze 
oczekiwali następ- 
nej, aby odejść po chwili do swoich prac.
Królewianka również przez chwilę jeszcze trwała w zasłuchaniu, a później 
poprosiła żoł- 
nierza, aby zdradził tajemnicę muzykującego konia. Żołnierz wyjawił królewiance 
nie tylko 
tajemnicę muzykującego konia, ale zdradził się także z uczuciem, które do niej 
żywił. Powie- 
dziawszy to, z niepokojem czekał na jej odpowiedź. Bał się, że królewianka się 
rozgniewa, że 
zaalarmuje straże – ale nic z tego nie nastąpiło. Minęło kilka chwil, nim 
odezwała się prosząc, 
aby zagrał dla niej najpiękniejsze melodie, jakie zna.
– Już zbyt długo byłam zamknięta w tej wieży – powiedziała królewianka – abym 
mogła 
jeszcze dłużej w niej siedzieć, odcinając się od świata.
Król, słysząc dobiegające do zamku tony skrzypiec, gratulował sobie kupna konia, 
który 
cudowną grą rozweselał samotność jego córki.
Nadszedł wieczór i król jak zwykle udał się do samotnej wieży. Gdy przywitał się 
z córką, 
ta, prosząc o błogosławieństwo, wyjawiła, że zamierza poślubić pewnego pięknego 
młodzień- 
ca, który musiał przebyć wiele przeszkód, nim mógł poprosić o jej rękę.
Król, poznawszy w młodzieńcu jednego ze swoich żołnierzy, przeraził się. Już 
chciał wo- 
łać straże, ale królewianka, jak gdyby przeczuwając to, rzuciła się ojcu na 
szyję i raz jeszcze 
powtórzyła prośbę o błogosławieństwo. Król zrozumiał, że takie widocznie było 
przeznacze- 
nie, które musi się spełnić. Nachyliwszy się nad córką, pocałował ją.
Od tego wieczoru królewianka nie mieszkała już na wieży, a nie minęły dwie 
niedziele, jak 
spełniła się przepowiednia. Królewianka została żoną prostego żołnierza.
W rok później stary król, zmęczony obowiązkami, przekazał tron swojej córce, a 
razem z 
nią panował jej mąż.
Żyli długo i szczęśliwie, nie mając wrogów, a sława ich królestwa rozeszła się 
daleko po 
świecie.
54
O kowalu, śmierci i diable
Raz do kowala przyszedł chłop prosząc go, aby podkuł konia, który gdzieś po 
drodze zgu- 
bił podkowę. Kowal, który mocno się nudził, gdyż ostatnio nie miał żadnej pracy 
– zabrał się 
do niej ochoczo i nie minęło wiele chwil, jak konia podkuł. Gdy chłop zapytał 
kowala, ile jest 
winien za wykonaną pracę, ten odpowiedział, że nic.
– Siedzę sam w tej kuźni, nikt do mnie jeszcze dziś nie zawitał. Rad jestem 
tobie, żeś przy- 
szedł – mówił kowal do chłopa – i że mogłem co nieco rozruszać moje kości.
– Tak nie może być – odpowiedział chłop. – Skoro nie chcesz zapłaty, wypowiedz 
trzy 
rzeczy, które chcesz, aby się tobie spełniły.
Przyjrzał się kowal chłopu, a wierząc i nie wierząc jemu jednocześnie, bo nie 
wyglądał na 
takiego, który by mógł zaklęcia czynić, rzekł:
– Mam gruszę, która na tej tłustej glinie rośnie, ale mało co z niej zbieram. 
Jeszcze gruszki 
nie dojrzeją, a już mi ktoś owoce obrywa. Życzę sobie, aby ten ktoś, kto na nią 
wejdzie, nie 
mógł z niej bez mojej zgody zejść.
– Dobrze, niech będzie, jak sobie życzysz – powiedział chłop.
– Druga prośba jest poważniejsza – powiedział kowal. – Nie zawsze jest tak, jak 
dziś. By- 
wa, że od roboty nie mogę się opędzić, a tu gospodarze jeden za drugim 
przychodzą. Na po- 
gwarki przychodzą. Nie mam czasu na to. Życzę więc sobie, żeby nikt nie mógł 
przyjść do 
mnie wtedy, gdy tego nie chcę – chyba że dziurką od klucza.
– Dobrze – odpowiedział chłop – niech tak się stanie.
– Ostatnia moja prośba jest taka – powiedział kowal – chciałbym, aby dobrze mi 
wciąż 
szło, a nikt nie mógł mnie wygonić z tego, co do mnie należy.
– I to się spełni – powiedział chłop. 
Pożegnał się z kowalem i odjechał.
Kowal przez chwilę jeszcze patrzył za nim, a gdy ten zniknął z oczu, powrócił do 
kuźni i 
tam przez długi czas myślał nad tym, co mu chłop powiedział. Aż wreszcie, widać 
zniecier- 
pliwiony, zerwał się z zydla i zaczął kuć rozgrzany kawał stali, aż się echo 
niosło.
Od tej pory kowalowi szło zawsze dobrze, z całej okolicy przychodzili do niego 
ludzie z 
robotą. Ale kowal sam nieraz zastanawiał się nad tym, ile było w tym jego 
zasług, a ile chło- 
pa, któremu niegdyś podkuł konia. Aż raz wychodzi kowal z kuźni i widzi, że ktoś 
siedząc na 
drzewie obtrząsa jego gruszę. Nie zastanawiając się chwycił kija i z głośnym 
krzykiem po- 
biegł do drzewa. I o dziwo, gdy tak biegł, spostrzegł, że ów ktoś chce z drzewa 
zejść, a nie 
może.
Kowal ściągnął hultaja z drzewa, kilka razy kijaszkiem dobrze przyłożył i 
puścił. Od tej 
chwili rozeszła się wieść, że na kowalową gruszę nie ma co wchodzić, gdyż nie 
można z niej 
zejść. Miał więc kowal co roku dobre gruszki.
Mijał rok za rokiem, aż wreszcie przypomniała sobie o kowalu śmierć. Daleko jej 
było do 
tej kuźni za wsią i niezbyt chętnie szła do kowala, ale już tyle lat o nim 
zapominała – posta- 
nowiła koniecznie zabrać go ze sobą.
Kowal był w kuźni, a ponieważ było mu gorąco, wrota pozostawił szeroko otwarte. 
Wtem 
spostrzegł, że przez wrota wchodzi śmierć. Przestraszył się, ale nie dał nic po 
sobie poznać,
55
tylko jeszcze mocniej kuł na kowadle. Taki huk się rozchodził, że śmierć musiała 
zakryć 
uszy, a kowal nie słyszał, co śmierć do niego mówiła.
Gdy na chwilę przerwał pracę, usłyszał, jak powiedziała drżącym głosem:
– No, kowalu, szykujcie się w drogę. Pora wam iść ze mną.
Kowal, jak gdyby dopiero teraz ją zauważył, spojrzał na nią uważnie i rzekł:
– Wymawiać się nie będę, mam już piękne lata, ale, widzicie, zgrzałem się przy 
tej robocie 
i nie będę mógł szybko za wami iść. W ogrodzie rośnie grusza, idźcie no i 
przynieście mi kil- 
ka gruszek, żebym mógł pragnienie zaspokoić, a w tym czasie i ja nieco ochłonę. 
Aha, nie 
zapomnijcie jeno, że wyżej na drzewie są gruszki bardziej dojrzałe i więcej w 
nich soku – 
tych przynieście, a ja tu na was będę czekał.
Zastanowiła się śmierć nad słowami kowala i widocznie przyznając mu, że nie 
będzie 
mógł szybko za nią iść, pobiegła do ogrodu i w mig wspięła się na gruszę. 
Narwała kilka 
owoców w białą płachtę, chce schodzić na dół, a nie może. Pomyślała w pierwszej 
chwili, że 
to sęk jakiś rozdarł jej suknię i zaczepiwszy nie puszcza, ale gdzie tam. Nie 
może z tej gruszy 
zejść i basta.
Kowal, który patrzył uważnie za śmiercią, sam nie był pewien, czy śmierć zejdzie 
z gru- 
szy, czy też nie. Przekonawszy się, że zejść nie może, przystąpił do przerwanej 
pracy. Gdy 
zaszło słońce, zamknął kuźnię i poszedł do domu. Słyszał śmierć proszącą o 
uwolnienie z 
gruszy, ale kowal przeszedł mimo, jak gdyby nic nie słyszał.
Gdy rankiem szedł do kuźni, zobaczył, że na drzewie nie było połowy gruszek. 
Zjadła je 
widocznie wygłodniała śmierć. Wracając wieczorem do domu spostrzegł, że na 
drzewie nie 
było już ani jednej gruszki. Za każdym razem śmierć wołała za nim prosząc, aby 
ją uwolnił, 
ale on, jak gdyby nie słysząc, przechodził obok. Tak minęły trzy dni.
Śmierć nie miała już widać siły. Była osłabiona tak, że gdy rankiem kowal obok 
niej prze- 
chodził, usłyszał tylko szept. Wieczorem, gdy powracał do chałupy, śmierć 
przyrzekła kowa- 
lowi, że nigdy już do niego nie przyjdzie, chyba że sam ją zawoła.
Zatrzymał się kowal, zastanowił, podszedł do drzewa i uwolnił ją. Śmierć chciała 
jak naj- 
prędzej uciec z tego miejsca, ale była tak osłabiona, że plątały się jej nogi i 
jeszcze długo przy 
świecącym księżycu widział ją kowal na drodze.
Mijał dzień za dniem, ale pomimo tego, iż nic szczególnego się nie wydarzyło, 
kowal 
uważnie przypatrywał się okolicy.
– Zbyt mocno – myślał sobie – ta śmierć była zagniewana na mnie, aby dała mi 
spokój.
A śmierć uciekała, gdzie ją oczy poniosą, cały czas myśląc o tym, jak zemści się 
na ko- 
walu, który tak niecnie ją okpił. Ale cóż? – dała słowo i sama nie mogła do 
niego powrócić. 
Pewnego dnia jednak, pod sam wieczór, spotkała smętka, diabła, którego zły los 
pędził po 
świecie. Ucieszyła się śmierć i za chwilę, już w najlepszej z nim komitywie, 
zaczęła diabłu 
wykładać, co i jak ma zrobić, aby zabrać duszę kowala. Nie chciała się przed nim 
przyznać, 
że sama jak niepyszna wraca ze spotkania z kowalem, więc nie przestrzegła diabła 
przed ko- 
walową gruszą.
– A nuż – pomyślała sobie – przestraszy się diabeł i nie będzie chciał iść. 
Lepiej mu nic nie 
mówić.
Gdy nadszedł świt, diabeł wyruszył po duszę kowala i już przed południem zaszedł 
pod 
kuźnię. Kowal, który po przygodzie ze śmiercią baczył jednak, kto wchodzi na 
dziedziniec, 
zobaczył diabła z daleka i zamknął wrota kuźni. Chwycił szybko wór, przymocował 
go zręcz- 
nie do dziurki od klucza i czekał.
Diabeł patrzy, wierzeje zamknięte, ale od czego jest dziurka od klucza? Nie 
minęła sekun- 
da, a zrobił się tak mały jak szpilka i dalejże przez dziurkę pchać się do 
kuźni. A kowal tylko 
na to czekał. Gdy wyczuł, że diabeł wszedł już do worka, szybko przewiązał go 
rzemieniem, 
rzucił na kowadło i zaczął walić młotem.
56
W kuźni rozległ się straszny ryk. Jak gdyby najsilniejsza wichura łamała bory i 
lasy, jak 
gdyby morze szło zatapiając doliny – tak ryczał diabeł, ale kowal nie miał dla 
niego litości. 
Dopiero gdy usłyszał, jak ten wyznał jęcząc, że to śmierć przysłała go po 
kowalową duszę, 
dał mu chwilę odetchnąć, ale pomimo zaklęć, nie wypuścił z worka. Gdy diabeł 
usłyszał, że 
kowal znowu podejmuje swój ciężki młot, zaczął go zaklinać, aby go wypuścił, a w 
te strony 
już nigdy nie przyjdzie.
– Dobrze – odpowiedział kowal – wypuszczę ciebie, ale biada, żebyś mi tu 
kiedykolwiek 
przychodził.
Kowal wyniósł worek przed kuźnię i potrząsnął nim, a obolały diabeł wytoczył się 
na 
dziedziniec i kulejąc zmykał czym prędzej, aż się za nim niosła kurzawa.
Tak mijał rok za rokiem, ale kowal czuł się coraz starszy. Już nie żył nikt z 
jego bliskich, 
gdy postanowił przywołać śmierć. Ta przyszła, zabrała go i zaprowadziła do 
nieba.
Śmierć zastukała w bramy nieba i odeszła.
Stoi kowal przed bramą i widzi, jak się odrobinę rozchyla, ale tak, że 
przecisnąć się przez 
nią nie można.
– Hm – myśli sobie – co to będzie?
A tu już słyszy głos świętego Piotra, który poznał kowala i mówi:
– Niestety, niebo jest przed tobą, kowalu, zamknięte! Prosiłeś o trzy rzeczy i 
te się spełni- 
ły, ale o niebie nic nie mówiłeś.
Brama nieba się zatrzasnęła, a kowal stoi pod nią i nie wie, co ma robić. Mijała 
chwila za 
chwilą, miało się już na noc, a biedny kowal nie wiedział nawet, gdzie tej nocy 
będzie spał. –
– Ha – pomyślał kowal – widać się pośpieszyłem, lepiej by mi teraz było w 
chałupie za 
piecem albo przy kowadle.
Ale widać nowy pomysł mu zaświtał, bo jeszcze raz puka twardą pięścią do bram 
nieba. 
Puka tak, jak gdyby grzmot się przetaczał. Nie minęła chwila, gdy znowu pokazał 
się Piotr, a 
kowal rzekł do niego, żeby tylko na tyle bram uchylił, aby on mógł przynajmniej 
zobaczyć, 
jak to niebo wygląda.
– Dobrze – powiedział święty Piotr – na tyle mogę bramy uchylić.
Kowal podszedł do bramy, zdjął osmoloną i zakopconą czapę baranią z głowy, a gdy 
bra- 
ma się rozchyliła, rzucił ją do nieba.
– Kowalu! – krzyknął święty Piotr – czy nie nazbyt wiele sobie pozwalasz? 
Zabieraj twoją 
zasmoloną czapę i czym prędzej wynoś się z nieba.
Kowal jak gdyby na to czekał. Gdy brama się rozchyliła, pobiegł do czapy, ale 
zamiast ją z 
ziemi podnieść, siadł na niej i rzekł:
– Teraz, święty Piotrze, ja zostanę tu. W niebie. Czapa jest moja, a powiedziane 
było, że 
nikt mnie nie może wypędzić z tego, co do mnie należy.
I rzeczywiście, od tej pory kowal jest w niebie, a nikt go z niego wypędzić nie 
może.
57
O Bugdale i Bugdałowym koniu
Gdy Hel nie był jeszcze Helem, ostro oddzielającym Małe Morze od Bołtu, a tylko 
zbio- 
rem wysp rzuconych w morze – na jednej z nich mieszkał biedny rybak. Kilka razy 
płynął na 
Kępę Oksywską po glinę, nim wybudował sobie na wyspie maleńką chałupę. Checz 
wyda- 
wała się krucha, ale nie groziło jej żadne niebezpieczeństwo. Wzburzone morze 
załamywało 
się na trzech rewach, które piaszczystymi łachami ciągnęły się wzdłuż wyspy. 
Piasek na wy- 
spie był tak czerwony, jak gdyby przepalił go purtk. Piasek ten był jednocześnie 
największym 
bogactwem biednego rybaka. Była w nim moc bursztynów i gdy głód zaglądał do 
checzy, 
rybak za bursztyn mógł otrzymać na lądzie żywność.
Głód zaglądał do samotnej checzy często. Nie wiodło się rybakowi w swoim 
rzemiośle. 
Pomimo to, gdy rybakowi urodził się syn – radość zapanowała w małej chacie. Trzy 
okna 
wielkiej izby rozjarzone były długo w noc, a w szum wiatru i przyboju fal 
wplatał się chłopię- 
cy płacz.
Raźnie zrobiło się od tej pory rybakowi. Nawet jak gdyby odwrócił się zły los, 
gdyż nad- 
zwyczaj udały się rybakowi lipcowe połowy na stornie, wielkie płaskie flądry, 
które niegdyś 
los pokarał, przekrzywiając im głowy za to, że chciały się wywyższyć ponad 
wszystkie ryby. 
Nie ma jednak radości bez kłopotu. Gdy nadszedł już czas odpowiedni na to, aby 
postrzyc 
chłopca, biedny rybak nie mógł znaleźć nikogo, kto chciałby razem z nimi 
świętować ten uro- 
czysty dzień. Mijał dzień za dniem, a na wyspę nikt nie przypływał. Pewnego 
razu, gdy zno-
wu udał się połów, rybak wyprawił się na ląd, aby oddać daninę na książęcy stół.
Gdy wracał do swojej łodzi, przymocowanej obok smukłych okrętów księcia, zapytał 
go 
ktoś, czemu jest smutny. Ponieważ słońce kryło się już w stronie morza, rybak 
nie dojrzał 
twarzy pytającego. Jednak nie widział w zadanym pytaniu nic złego, wyznał więc 
nieznajo- 
memu przyczynę swojego smutku. Na to nieznajomy rzekł, że gdyby rybak zezwolił – 
poje- 
dzie z nim na wyspę, aby wspólnie się radować z postrzyżyn syna. Rybak ucieszył 
się, weszli 
do łodzi i szybko powiosłowali w stronę osamotnionej wśród wody wyspy.
Nazajutrz, gdy tylko obudził się dzień, odbyły się postrzyżyny. Radował się 
rybak i jego 
żona, radował się tajemniczy nieznajomy. Najbardziej radował się syn rybaka, 
który na po- 
strzyżynach otrzymał imię Bugdał. Nigdy nie widział konia i dlatego tak się 
dziwił misternie 
wyrzezanemu w drzewie zwierzęciu, które otrzymał od nieznajomego w darze. Gdy 
nadszedł 
wieczór, nieznajomy zniknął, a rybak wołał za nim i szukał po całej wyspie, lecz 
nie mógł go 
znaleźć.
Żona rybaka powiedziała, że zniknięcie nieznajomego jest złym znakiem dla 
Bugdała. Ry- 
bak odrzekł jednak, aby zbyt wcześnie się nie martwiła – przyszły czas pokaże, 
czy martwić 
się trzeba, czy też radować.
Od tej pory dobrze się wiodło rybakowi. Miał dobrego pomocnika w swoim synu. 
Nigdy 
już głód nie zajrzał do ich checzy. Zabawka, którą otrzymał niegdyś od 
nieznajomego, leżała 
w skrzyni i wszyscy o niej zapomnieli.
Bugdał najpierw z ojcem, a później sam pływał na łodzi. To zaniósł daninę 
księciu, to kup- 
com, którzy przyjechali na ładownych wozach, sprzedał bryłę bursztynu za żelazo 
lub narzę- 
dzia.
58
Mijał rok za rokiem. Bugdał rósł, mężniał. Z rozmów, które prowadził z kupcami, 
wiedział 
coraz więcej o świecie. Słyszał o potężnych miastach i królestwach, o dziwnych 
krainach. 
Wszystko, co słyszał, urzekło go tak, że postanowił opuścić swoich rodziców, aby 
w innych 
krainach znaleźć dla nich i dla siebie większe szczęście.
Matka wierząc, iż musi spełnić się przeznaczenie, jakie by ono nie było, nie 
powiedziała 
ani słowa, tylko przyniosła leżącą w skrzyni zabawkę Bugdała.
Bugdał spojrzał na nią, dotknął jej, jak gdyby przypominając sobie chłopięce 
zabawy, a w 
tym samym momencie stanął przed nim bogato przyodziany skrzydlaty rumak. Gdy to 
się 
działo, matka westchnęła i zakryła oczy, nie mogła poznać syna – zamiast Bugdała 
stał przed 
nią rycerz okryty zbroją, której blask raził oczy. Rodzice pobłogosławili 
Bugdała, a ten lekko 
wskoczył na konia i spiąwszy go ostrogami wzbił się w powietrze.
Sam Bugdał nie mógł uwierzyć w tę przemianę, ale uspokoił się, gdy usłyszał głos 
konia:
– Moja moc – mówił koń – pochodzi od słońca, dopóki ono świeci, możesz się 
niczego nie 
bać. Wierz mi i bądź moim bratem.
Nie wiedział Bugdał, jak można być bratem konia, ale już tyle dziwów widział w 
ciągu 
jednego dnia, że zmilczał, dopóki nie stanęli na ziemi.
Przed nimi jaśniało wielkie miasto ogrodzone potężnym murem. W zachodzącym 
słońcu 
płonęły krwistą czerwienią złote dachy wspaniałych pałaców i zamków. Gdy 
zbliżyli się do 
bram miasta, podnoszono już zwodzone mosty, ale straż obwoławszy Bugdała 
opuściła most 
na powrót i Bugdał wjechał do miasta.
Pośród wielu pięknych budowli wznosiła się najpiękniejsza, której nie mógł 
dorównać 
wspaniałością żaden inny budynek. Bugdał stanął przed królewskim zamkiem. Równie 
jak 
miasto otoczony murem i głęboką fosą, był zamkiem nie do zdobycia. Oprócz 
zewnętrznych 
murów broniły go jeszcze wewnętrzne dziedzińce, z których każdy opasany był 
murem wy- 
sokim na trzech ludzi.
Ten zamek, który mógł się bronić przed wszystkimi, nie obronił się przed jednym 
ryce- 
rzem. Jeszcze tej nocy Bugdał stanął na zamku, a straże królewskie nic o tym nie 
wiedziały.
Od chwili, gdy Bugdał pojawił się na zamku, minęło kilka dni. Na wewnętrznym 
ganku 
zamku odbywał się turniej, w którym wzięli udział najznakomitsi rycerze. Bugdał 
dopiero w 
czasie pierwszych walk zobaczył, jak wygląda rycerski turniej, ale nie 
przeszkadzało to w 
tym, że został jego zwycięzcą. Staremu królowi, który wraz z dworem obserwował 
turniejowe 
walki, bardzo podobał się ten nie znany, a dzielny rycerz. Po turnieju Bugdał 
został mianowa- 
ny przez króla towarzyszem królewskiego syna.
Bugdał nie był zadowolony ze swojego losu. Królewicz, o gwałtownym charakterze, 
po- 
rywczy i niesprawiedliwy, był zupełnym przeciwstawieniem Bugdała. Pomimo to 
Bugdał 
dzielnie trwał na swoim stanowisku, nie chcąc przeciwstawiać się rozkazom 
starego króla. 
Król, dobrze znając charakter swojego syna, miał nadzieję, że Bugdał poskromi 
swoją łagod- 
nością obyczaje królewicza. Król był przecież stary, wyczekiwał już dnia, w 
którym przyjdzie 
mu się pożegnać ze światem. Bał się, że gdy pozostawi tron swojemu synowi – 
rychła zguba 
będzie czekać nie tylko jego, ale i to świetne królestwo.
Nic więc dziwnego, że król, traktując Bugdała na równi ze swoim synem, zaczął go 
do- 
puszczać do największych tajemnic, w nadziei, że Bugdał będzie zawsze dobrym 
towarzy- 
szem i doradcą królewicza. Nieraz nawet myślał stary król, że lepiej gdyby 
Bugdał był jego 
synem – ale co prędzej odpędzał te złe myśli od siebie. Cóż z tego jednak, skoro 
one coraz 
częściej, coraz uporczywiej powracały.
Gorzej, że na Bugdała źle zaczęła patrzeć Rada Starszych. Z chwilą gdy on się 
pojawił, 
król odsunął ich od władzy, mniej się radził i mniej ich słuchał. Członkowie 
Rady nieraz już 
pomiędzy sobą mówili, że w złą godzinę musiał się pojawić ten rycerz, którego 
ród nie znany, 
a godła nikt nie widział.
59
Zdarzyło się, że tak szczęśliwe królestwo zostało nawiedzone przez tabun dzikich 
koni, 
które pustoszyły żyzne krainy i więcej wyrządzały szkód, niż niejeden 
nieprzyjaciel. Żaden 
śmiałek spośród wielu rycerzy, którzy wyprawiali się, aby poskromić dzikie 
konie, nie po- 
wrócił. Karawany wschodnich kupców, które tak licznie przybywały w przeszłości, 
omijały 
teraz królestwo z daleka. Król wielekroć radził z Radą Starszych, ale nie 
potrafiono znaleźć 
żadnego sposobu na uwolnienie królestwa od dzikich koni. Wreszcie ktoś z Rady, 
fałszywie 
wysławiając zalety charakteru Bugdała i jego męstwo – poradził staremu królowi, 
aby właśnie 
Bugdał poskromił tabun dzikich koni. Zasmucił się król, gdy to usłyszał, a byłby 
jeszcze 
smutniejszy, gdyby przejrzał całą podstępność planu. Rada Starszych miała 
nadzieję, że Bug- 
dał – podobnie jak wielu rycerzy przed nim – nie powróci z wyprawy. Król wezwał 
Bugdała i 
rzekł:
– Wiesz o tym, dzielny rycerzu, że miłuję ciebie jak syna. Boli moje serce, gdy 
proszę cie- 
bie – a nie rozkazuję – byś zwyciężył tabun dzikich koni pustoszących nasze 
świetne króle- 
stwo. Boli tym więcej, iż wiem, że wielu dzielnych rycerzy, którzy chcieli 
zdobyć sławę, nie 
powróciło i nie powróci nigdy z wyprawy przeciwko temu tabunowi. Bugdale, proszę 
ciebie o 
to, gdyż wiem, że nie ma w tym królestwie dzielniejszego od ciebie rycerza.
Pierwszy raz ogarnął Bugdała strach, ale zaraz stłumił go w sobie, jako 
nieprzystojny ryce- 
rzowi. Pożegnał się z królem, nielicznymi przyjaciółmi i wyjechał na swym koniu 
poza mury 
stolicy, które gromadnie obiegli ci wszyscy, którzy ratując mienie i życie 
schronili się w niej 
przed tabunem dzikich koni.
Jadąc widział Bugdał zupełnie opuszczoną krainę. Domy stały puste, a na drogach 
nie wi- 
dać było żadnego podróżnego. Wszyscy bali się dzikich koni. Nie minęło wiele 
chwil, gdy 
koń Bugdała odezwał się, mówiąc:
– Zostałeś wysłany za podpuszczeniem Rady Starszych na niechybną zgubę. Nie w 
smak 
jej łaska króla, którą się cieszysz, ale nie martw się, powrócisz do stolicy.
Gdy już wiele mil przebyli, odezwał się koń po raz drugi:
– Gdy tylko zarżę, odezwie się przywódca tego stada i zbliży się do nas. Gdy 
będzie już w 
zasięgu twoich rąk, chwyć go za grzywę i podążajmy spokojnie do zamku. Za nim, 
jako za 
przywódcą, podąży cały tabun dzikich koni.
I tak się stało. Jeszcze tego samego dnia straże obwieściły powrót Bugdała, a 
gawiedź 
miejska biegła obok niego, krzycząc:
– Bugdał oswoił dzikie konie!
– Chwała Bugdałowi!
– Niech żyje Bugdał! – wołali inni.
Okrzyki doleciały na wysoki zamek, tak że sam król powitał Bugdała i w nagrodę 
polecił 
mu, aby wybrał sobie najpiękniejszego konia spośród tych, które przyprowadził. 
Bugdał, pa- 
miętając o swoim, podziękował za królewską łaskę. Król, chcąc jednak upamiętnić 
ten dzień, 
zdjął z szyi wielki, kuty w złocie łańcuch i powiesił go na szyi Bugdała. Tego 
samego wie- 
czoru śpiewano już między rycerstwem pieśni o Bugdale, który zwyciężył dzikie 
konie.
W niewiele dni potem stary król zmarł, przekazując tron synowi. Przed śmiercią 
napominał 
go, aby zmienił swój charakter, a we wszystkich sprawach wątpliwych radził się 
Bugdała.
Gdy minął czas żałoby, tłumnie stało się na królewskim zamku. Każdego dnia 
toczyły się 
turnieje, a do miasta coraz liczniej zaczęli napływać kupcy ze wschodu i 
południa. Każdy z 
nich rozkładał swoje towary przed królem, aby ten mógł jako pierwszy wybrać 
wszystko to, 
co przeznaczone być miało na potrzeby dworu.
Pewnego dnia pojawił się na dworze kupiec, któremu nie było równych. W 
skrzyniach, 
bogato obitych miedzią i tak kunsztownej roboty, że same mogły być przedmiotem 
targu, 
znajdowały się najróżniejsze i najpiękniejsze przedmioty. Oczy ćmiły się od 
blasku broni, 
złotem przetykanych opon, a miękka purpura uginała się pod dotykiem dłoni. Ze 
skrzyni san-
60
dałowej roznosił się mocny zapach wschodnich przypraw. Kupiec rozłożył przed 
królem 
wszystkie skarby, tylko jednej skrzyni – najpiękniejszej, chociaż najmniejszej – 
nie roztworzył.
Na zapytanie króla, co w niej trzyma, odpowiedział, że skarb sobie najdroższy.
– Skarb, którego nikt nie może kupić – dodał kupiec.
Król prosił kupca, aby i tę skrzynkę otworzył, lecz kupiec nie chciał tego, 
pomimo pona- 
wianych próśb, uczynić. Gdy król zagroził kupcowi wtrąceniem do lochu, ten chcąc 
nie 
chcąc, otworzył srebrne zatrzaski zamykające safianowe pudełko.
W płaskiej skrzynce znajdowało się tylko kryształowe lustro, w którym kunsztowną 
robotą 
oddano wizerunek kobiety, jakiej jeszcze oko ludzkie nie widziało. Tak była 
piękna. Król 
zakochał się w wizerunku pięknej kobiety, a gdy dowiedział się od kupca, że 
kobieta ta żyje i 
jest królewną w pewnym zamorskim państwie, przywołał Bugdała i rozkazał mu 
sprowadzić 
królewnę na jego dwór.
Na próżno Bugdał odwodził młodego króla od tego zamysłu. Gdy nastał świt, Bugdał 
był 
już daleko od zamku. Gdy minęła noc następna, głośny szum zwiastował Bugdałowi, 
iż znaj- 
dował się blisko morskiego brzegu. Na strądzie Bugdał zobaczył łososia, który 
zbyt mocno 
zbliżył się do brzegu, a odpływ fali pozostawił go na piasku.
– Wrzuć mnie do morza – usłyszał Bugdał głos łososia – a gdy mnie kiedykolwiek 
we- 
zwiesz, świecąc moją łuską w morze, przybędę tobie na pomoc.
Wypełnił Bugdał prośbę łososia, a w jego rękach pozostała piękna łososiowa 
łuska. Pomimo 
tego, że Bugdał stał długo z wiernym koniem na brzegu morza, nie wiedział, co
ma czynić dalej. Nie widział żadnego okrętu, który by mógł ich zabrać. Martwił 
się także, 
ponieważ nie wiedział, w jaki sposób wypełnić królewski rozkaz. Wtem odezwał się 
wierny 
koń, pytając Bugdała o przyczynę jego troski. Bugdał użalił się nad swoim losem 
i losem 
królestwa, oddanego we władztwo tak nieroztropnego króla.
Po dłuższym milczeniu koń rzekł:
– Wyrwij włosie z mojej grzywy i wrzuć do morza.
Gdy Bugdał nie chciał tego uczynić, koń raz jeszcze powtórzył to, co rzekł przed 
chwilą, 
dodając:
– Śpiesz się, gdyż wiatry się zmieniają i nie znajdziemy wyspy, na której jest 
poszukiwana 
przez ciebie królewianka. Kupiec o tym nie wiedział, że gdy zmarł ojciec 
królewianki, zły 
brat wypędził ją z królewskiego pałacu i zamknął w wieży na maleńkiej wyspie.
Bugdał nie zastanawiał się więcej, uchwyciwszy grzywę wyrwał z niej parę włosów 
i 
wrzucił w morskie fale. Przy brzegu stanął piękny olbrzymi żaglowiec, jakiego 
nikt jeszcze 
nie widział. W tym samym momencie gdy pojawił się okręt, zniknął wierny koń 
Bugdałowy. 
Bugdał wszedł na okręt, podniósł żagle i wypłynął w morze. Nie wiedział, dokąd 
ma że- 
glować, gdyż nikt nie powiedział mu, w której stronie znajduje się samotna 
wyspa. Żeglował 
długo, poddając się zmiennym wiatrom. Im dłużej płynął, tym większą znajdował w 
tym 
przyjemność i coraz częściej wspominał opuszczonych rodziców. W ciemne noce 
przygrywał 
sobie na cytrze, którą znalazł na okręcie, a wtórowały mu syreny i wiatr, daleko 
niosąc jego 
smętny śpiew. Śpiewał o swoim dalekim domu, o wiernym koniu i mądrym królu. 
Śpiewał o
słońcu i gwiazdach, i pyzatym księżycu, który rozświetlał czarną nocą morze.
Gdy księżyc po raz drugi się zmienił, o świcie Bugdał zobaczył za gładzią morza 
czernie- 
jący ląd. Pożeglował w tę stronę, a ląd olbrzymiał, rósł, aż w pewnej chwili 
Bugdał zoriento- 
wał się, że na samym jego skraju wznosi się olbrzymia wieża.
Bugdał nie był pewien, czy to właśnie jest ta wyspa, na której uwięziona jest 
królewianka, 
ale zbliżył się do niej ostrożnie i zacumował w jednej z zatok. A że nastał już 
zmrok, nie wy- 
chodził na ląd, tylko jak zwykle nocą chwycił cytrę i, wtórując sobie na niej, 
śpiewał o dale- 
kiej wyspie, na której zostawił rodziców, i o swoim przyjacielu – koniu. Gdy 
przerwał pieśń, 
jeszcze inna trwała w powietrzu – pieśń smętna, śpiewana kobiecym głosem, ale i 
ta rychło 
zamilkła.
61
Gdy wstał świt, królewianka z kryształowego lustra wyjrzała przez okno wieży i 
zobaczyła 
wielki biały żaglowiec. Dawno nikogo nie widząc, zaciekawiła się bardzo tym, co 
zobaczyła. 
Ciekawość jej była tym większa, iż nikt nie pokazywał się na pokładzie okrętu. 
Królewna 
wezwała służebnicę i poleciła jej, aby udała się na okręt i zobaczyła, po co, 
czy z czym, przy- 
bywa.
Służebnica, której kroki królewianka śledziła z wysokiej wieży, weszła na okręt 
i długo nie 
wracała. Już królewianka zaczęła się niepokoić o nią myśląc, że nieroztropnie 
było wysyłać ją 
na nieznany okręt, gdy tuż przed zachodem słońca służebnica zeszła z okrętu i 
śpiesznie zdą- 
żała w kierunku samotnej wieży.
Zdyszana przybiegła do swojej pani i najpierw prosząc o wybaczenie, że tak długo 
bawiła 
na okręcie, zaczęła opowiadać, jakich tam doświadczyła dziwów. Najpierw więc 
mówiła, iż 
na całym okręcie sam jeden marynarz tylko się znajduje, nadzwyczaj przy tym 
młody, a w 
ładowniach okrętu są same skarby.
– Pierścienie bursztynowe, na kamieniach toczone zausznice, a łańcuchy jakie 
cudne, mie- 
niące się wszystkimi barwami tęczy. Musisz to, pani, koniecznie zobaczyć. Idźmy, 
póki okręt 
jeszcze stoi u brzegów wyspy.
Królewianka zaciekawiła się tą opowieścią i podążyła w ślad za służebnicą na 
okręt. Słoń- 
ce już zaszło, ale pokład rozjarzył się łuczywami, które przydawały tyle blasku, 
że morze było 
rozświetlone na kilkadziesiąt stóp od okrętu.
Bugdał czekał przed okrętem i dwornym ukłonem przywitał królewiankę. W blasku 
łu- 
czywa rozpoznał te same rysy, które widział w kryształowym lustrze kupca ze 
wschodu. 
Królewianka weszła na pokład i zaczęła podziwiać skarby rozłożone w ładowniach. 
Przymie- 
rzała na sobie łańcuchy bursztynów i pierścienie. Bawiła się jak dziecko, gdyż 
dawno już po- 
zbawiono ją wszelkiej radości. Bugdał podniósł tymczasem kotwicę i okręt płynął 
już od 
wielu godzin pod pełnymi żaglami.
Gdy królewianka nacieszyła się już skarbami i wyszła na pokład, Bugdał usłyszał 
głos 
przerażenia; wyspa zniknęła już w nocnej ćmie. Na próżno pocieszała ją 
służebnica, na próż- 
no pocieszał ją Bugdał – królewianka była niepocieszona. Wkrótce jednak, 
zmęczona przeży- 
ciami dnia, zasnęła. Biały okręt oddalał się tymczasem coraz bardziej od brzegów 
samotnej 
wyspy.
Bugdał wyrzucał sobie porwanie królewianki, ale cóż mógł uczynić, skoro taki był 
królew- 
ski rozkaz. Miał nadzieję, że nim dopłyną do brzegów królestwa, w którym młody 
król czeka 
na piękną królewiankę, ta wybaczy jemu porwanie. Gdy wstał dzień, królewianka 
była smut- 
na. Nie bawiły ją skarby znajdujące się na okręcie. Nie bawiły ją pieśni 
śpiewane przez słu- 
żebnicę. Nie cieszyła się zręcznymi mewami, które jeszcze polatywały nad 
okrętem. Patrzyła 
w tę stronę, gdzie za mgłą zginęła wyspa.
Po kilku dniach królewianka odezwała się po raz pierwszy do Bugdała, a ten 
ucieszony ra- 
dosną zmianą zaczął jej opowiadać o tym, dokąd płyną i kto na nią czeka. 
Wychwalając uroki 
królestwa i jego bogactwo, jak też piękność królewicza, wypatrywał uśmiechu na 
jej twarzy, 
ale nie doczekał się tego.
Gdy Bugdał skończył swoją opowieść, królewianka powiedziała:
– Czymże, mój rycerzu, różni się to więzienie od tego, które cierpiałam na 
wyspie? Po- 
rwałeś mnie wbrew mojej woli, ani nie pytając, czy zgodzę się zostać żoną 
twojego pana? 
Tam, na wyspie, znany był mi mój los, a teraz jestem pełna lęku i niepewności co 
do przy- 
szłych losów.
Bugdał milczał, przyznając jak gdyby tym milczeniem rację królewiance. Pytając 
siebie, 
co mógłby teraz uczynić dla królewianki, nie znajdował innej odpowiedzi ponad 
tę, aby speł- 
niło się jej przeznaczenie.
Ponieważ wiały pomyślne wiatry, okręt szybko zbliżał się do brzegów królestwa. 
Jeszcze 
szybciej jednak dojrzewało w sercu królewianki uczucie. Nie minęło wiele dni, 
gdy poko-
62
chała Bugdała, a ten pokochał ją z równą mocą, lecz nie mógł tego wypowiedzieć. 
Zbyt moc- 
no wiązała go powinność względem swojego króla. Już od kilku dni ponad masztami 
żaglow- 
ca przelatywały zwiastujące bliski brzeg rybitwy. Gdy okręt zbliżał się do 
brzegu, królewian- 
ka zdjęła z palca złoty pierścień i wrzuciła go w fale morza, przysięgając 
sobie, że nikt inny, 
tylko Bugdał zostanie jej mężem.
Bugdał rzucił kotwicę, po czym przeniósł królewiankę i jej służebnicę na strąd. 
W tym sa- 
mym momencie okręt zniknął, a przed Bugdałem stanął wierny koń. Nie namyślając 
się wie- 
le, rycerz posadził królewiankę i jej służebnicę na konia, a sam pobiegł obok, 
zdążając 
śpiesznie do królewskiego zamku.
Minęło kilka dni, nim zobaczyli złote dachy miasta. Królewscy heroldowie 
donośnym gło- 
sem trąb obwieścili powrót rycerza z dalekiej wyprawy. Na ich przywitanie 
wyszedł król, 
który od razu zauważył to, czego Bugdał zauważyć nie mógł, czy nie chciał. 
Królewianka 
zakochała się w Bugdale.
Nazajutrz rozpoczęły się w zamku zabawy i turnieje rycerskie. Naznaczono też 
dzień, w 
którym królewianka miała stać się żoną króla. Ale gdy królewianka dowiedziała 
się o tym, 
odpowiedziała, iż nie odda swojej ręki królowi. Król, przypuszczając, że powodem 
tej decyzji 
jest uczucie królewianki do Bugdała, szukał sposobu, w jaki mógłby raz na zawsze 
odprawić 
go ze swego dworu.
Okazji do pozbycia się rycerza dostarczyła mu sama królewianka. Gdy król począł 
pewne- 
go dnia jak zwykle nalegać, aby oddała mu swoją rękę, ta odpowiedziała:
– Królu, widzisz wszak, iż nie mam pierścienia, który zgubiłam w morzu. Zostanę 
twoją 
żoną, gdy odnajdziesz mój pierścień.
Król znalazł dobrą sposobność, aby pozbyć się Bugdała. Wezwawszy go do siebie, 
polecił 
mu odszukać zagubiony w morzu pierścień królewianki. Bugdał, wysłuchawszy 
rozkazu, 
wsiadł na wiernego konia i ruszył w stronę morza.
Król wiedział, iż niepodobieństwem jest odnaleźć drobny pierścień w olbrzymim 
morzu. 
Długo więc, a może nawet całe życie, będzie Bugdał szukał tego pierścienia, a w 
tym czasie 
on poślubi królewiankę.
– Gdyby jednak udało się Bugdałowi odnaleźć pierścień – myślał król – można 
łatwo 
oskarżyć go o czarnoksięstwo i wydać katu pod topór.
Bugdał przypomniał sobie o łusce łososia i gdy przybył na brzeg morza, wyjął ją 
i w nad- 
biegające na ląd fale odbił promień słońca. Morze się wzburzyło, a Bugdał 
usłyszał głos:
– Rycerzu Bugdale, powiedz, co sprowadza ciebie na brzeg morza?
Bugdał przedstawił swoją prośbę, a nie minęła chwila, gdy w płytkiej 
przybrzeżnej wodzie 
pojawiła się flądra ze złotym pierścieniem. Bugdał wszedł kilka kroków w morze, 
wziął pier- 
ścień i podążył w powrotną drogę.
Nie minęły nawet trzy dni, gdy w zamku obwieszczono powrót Bugdała. Rycerz udał 
się 
do króla i wręczył mu złoty pierścień królewianki. Król postanowił spełnić swój 
wcześniejszy 
zamysł. Wezwawszy straż, polecił Bugdała uwięzić, a następnego dnia o świcie 
ściąć na bło- 
niu. Spojrzenie Bugdała było pełne smutku, ale nic nie powiedział. Wypełniał 
swoją powin- 
ność do końca. Serce królewianki ścięło się bólem, zamknęła się w swoich 
komnatach i nie 
chciała widzieć nawet swojej wiernej służebnicy.
O świcie wyruszył z zamku ponury korowód. Na przedzie szedł kat z pomocnikami, a 
z 
tyłu prowadzono spętanego Bugdała. Gawiedź patrzyła na ten korowód ze smutkiem, 
gdyż 
wszyscy polubili dzielnego rycerza. Gdy milczący pochód przybył na błonia, kat 
przystąpił do 
swoich czynności. Król zapytał Bugdała o ostatnie życzenie. Ten, patrząc na 
wstające słońce, 
odpowiedział, że chciałby, aby był przy nim wierny koń. Życzenie to spełniono.
Przygotowano pień, serca wszystkich zamarły. Tylko król cieszył się z tego, że 
wreszcie 
pozbędzie się Bugdała. Lecz gdy kat podniósł miecz, aby ciąć – Bugdałowy koń 
położył
63
swoją głowę pod miecz katowski. Daleko w piach potoczyła się głowa wiernego 
konia. Ry- 
cerz żył. Gniew targnął królem. Wszyscy zadrżeli, gdy usłyszeli jego straszny 
głos:
– Kacie! Stój!
Król zeszedł z konia, podprowadził go pod katowski pień, sam złożył na nim 
głowę, chcąc 
okazać, iż również jego koń jest mu tak wierny jak koń Bugdała.
– Kacie, tnij! – usłyszeli wszyscy rozkaz króla.
Kat wzniósł ręce do góry, ciężki obosieczny miecz drżał w jego rękach. Błysk 
stali przeciął 
powietrze. Daleko w piasek potoczyła się królewska głowa.
– Wiwat, król Bugdał! – zakrzyknęli wszyscy zgromadzeni na błoniach.
W tym momencie tułów wiernego Bugdałowego konia połączył się z głową, a 
następnie 
przemienił się w pięknego rycerza. Rycerz podszedł do Bugdała i powiedział, że 
skończył się 
już czas zaklęcia, które rzucił na niego zły czarownik.
– Jestem wolny – rzekł – ale chciałbym tobie dalej wiernie służyć.
Królewianka słysząc okrzyki dolatujące z błonia i przypuszczając, iż oznaczają 
one śmierć 
Bugdała, zalała się łzami. Nie wierzyła oczom, gdy przez okno komnaty zobaczyła 
powraca- 
jącego rycerza, w którym rozpoznała swego ukochanego. Wybiegła z komnaty i 
spotkawszy 
Bugdała na dziedzińcu, rzuciła się w jego objęcia, a dookoła słychać było 
okrzyki:
– Wiwat król i królowa!
– Wiwat Bugdał!
Rycerze, wysłani przez Bugdała, sprowadzili na królewski zamek jego rodziców, 
którzy 
nie mogli w pierwszej chwili rozpoznać w tym wspaniałym królu swojego syna.
Nie minęło wiele niedziel, jak Bugdał poślubił królewiankę.
W państwie zapanował ład i dostatek, na zamku zgoda i miłość, a serce matki 
rozpoznało 
syna po jego czynach.
64
O królewnie, która miała 
zostać żoną niedźwiedzia
Gdzieś w ostępach puszczy, za jelenimi babrzyskami wyjechał na małą polanę 
myśliwy. I 
rząd konia, i kusza pięknie wykładana perłową macicą, i cały strój świadczyły o 
wysokiej 
pozycji jeźdźca. Puszcza stała w ciszy. Jedynie sroki jeszcze przez chwilę 
obwieszczały po- 
jawienie się obcego, ale i one zamilkły. Gdzieś pomiędzy pradawnymi dębami i 
ciemnymi 
sosnami zaginął bałuch nagonki.
Myśliwy stanął na chwilę, podjął zawieszony na piersi róg bawoli, zadął, aż 
zadrżały poru- 
szone liście – lecz głos rogu roztopił się w puszczy. Nikt na zew nie 
odpowiedział.
Spięty ostrogą koń ruszył w ciemny las. Raz po raz rozlegał się głos rogu, lecz 
odpowia- 
dała mu cisza. Pod wieczór, gdy pojawił się zaćmiony jeszcze przez słońce pieróg 
księżyca, 
zerwał się wiatr, który zupełnie przytłumił samotny głos rogu. Zaczęła zapadać 
ciężka noc, 
myśliwy stanął więc na popas. Zwolnił popręg konia i puściwszy go samopas 
rozłożył się pod 
wykrotem. Wyjąwszy z sakwy krzemień, rozpalił płomień w suchym mchu i igliwiu, 
przez 
chwilę się weń wpatrywał, jak gdyby chciał w płomieniu odkryć zagubioną drogę, 
lecz w 
moment później skłonił głowę. Zasnął.
Gdy nastał świt, okulbaczył konia, puścił wodze i ruszył tam, gdzie prowadził 
koń. Prze- 
dzierali się przez chaszcze i przez napięte gałęzie, tnące twarz myśliwego. 
Błądzili po pusz- 
czy, lecz nie mogli znaleźć z niej wyjścia. Żaden ludzki głos nie zabrzmiał w 
tej pradawnej 
kniei, w której stały jeszcze święte posągi czczone niegdyś przez Pomorzan.
Głód doskwierał myśliwemu. Jadł zajęczy szczaw, który napotkali po drodze, ale 
tym 
przecież nie pożywi się żaden mężczyzna. Myśliwy uradował się więc, gdy koń 
wyprowadził 
go na większą polanę, na której skraju rosła dorodna jabłoń z równie dorodnymi 
owocami. Aż 
dziw, że taka jabłoń mogła się zachować pośród puszczy, ale nad tym już myśliwy 
się nie 
zastanawiał.
Uwolnił konia, a sam zerwał jabłko i zjadł je. Nim ostrzegło go rżenie konia, 
zobaczył 
przed sobą wielkiego burego niedźwiedzia. Pochwycił kuszę przewieszoną przez 
plecy, lecz 
usłyszał głos i powstrzymał rękę wpół ruchu.
– Królu – bo królem był ten, który zabłądził w czasie polowania – królu, czemuś 
nie pyta- 
jąc o przyzwolenie zerwał moje jabłko?
Król, zaskoczony widokiem mówiącego niedźwiedzia, nie wiedział w pierwszej 
chwili, co 
ma odpowiedzieć. Przecież najwięksi gęślarze, którzy na jego dworze śpiewali 
pieśni o syre- 
nach i o złotej Venecie, nie wspominali nigdy o mówiącym misiu.
– Za to, królu, że bez przyzwolenia naruszyłeś cudzą włość, nie bacząc na moje 
prawa, po- 
niesiesz karę, na jaką według praw twojego kraju zasługujesz. Karę taką, jaką w 
twoim króle- 
stwie kat czyni złodziejom i oszustom – karę obcięcia prawicy!
Król, słysząc te słowa, przeraził się. Nie otaczał go zastęp wiernych sług i 
wiedział, że jest 
skazany na łaskę i litość niedźwiedzia.
Mówił więc:
– Spotykając jabłoń w głębi puszczy, która jest w moim królestwie, nie 
spodziewałem się, 
aby ktokolwiek mógł mieć prawo do tego drzewa. Jeżeli już, to ja jedynie – jako 
pan i władca
65
ziemi! Skoro, jak mówisz, jest inaczej – żądaj nagrody, jakiej pragniesz. 
Spełnię twoje życze- 
nie, gdy wskażesz mi drogę, która zaprowadzi mnie do zamku.
– Dobrze – odpowiedział niedźwiedź – przyjmuję słowo rycerza. Jedynie wtedy 
będziesz 
wolny od kary, gdy przekażesz mi to, którego głos przywita ciebie jako pierwszy 
w domu.
Zastanowił się król, gdyż słowa misia były tajemnicze. Ale któż mógł go jako 
pierwszy 
przywitać głosem, jak nie sfora psów – a tych miał dosyć. Cóż mu szkodzi jednego 
z nich 
oddać niedźwiedziowi. Wyraził więc zgodę.
Niedźwiedź rzekł:
– Królu, pamiętaj o swoim słowie. Za trzy dni przyjdę i upomnę się o moje.
Niedźwiedź wyprowadził króla na trakt biegnący wprost do zamku, gdzie się 
pożegnali. 
Nim zapaliła się krwawa planeta, król stanął przed zamkiem. Lecz tu zaskoczyła 
go nadzwy- 
czajna cisza i zmrok w oknach zwykle jaśniejącego blaskiem zamku. Tylko komnata 
królowej 
była oświetlona, a przeczucie boleśnie ukłuło króla w serce. Czyżby?
Pobiegł, a ciemne korytarze odbijały jego pośpieszny krok. Stanął i zamarło w 
nim serce. 
Zdawało mu się – ale to przecież nieprawda! – że usłyszał kwilenie dziecka. 
Zamarł, gdy 
przypomniał sobie obietnicę daną niedźwiedziowi. Przywoławszy zwyczajny wyraz 
twarzy 
wszedł do komnaty. Tak, usłyszał płacz swojej córki!
Królowa powitała go radośnie, lecz król, patrząc na córkę leżącą w małej 
kołysce, nie po- 
trafił przywołać na twarz radosnego uśmiechu. Stał jeszcze chwilę nad kołyską, 
nim zbliżył 
się do królowej. Wywołał na twarzy blady uśmiech, który niknął w miarę, jak snuł 
swoją 
opowieść o spotkaniu z niedźwiedziem. Królowa nie potrafiła męża pocieszyć. Nie 
takiego 
losu spodziewała się dla królewskiej córki, dla swojej córki.
Mijał trzeci dzień. Pomimo iż służba i rycerze wiedzieli o tym, że król się 
odnalazł – życie 
na zamku nie powróciło do dawnego stanu. Wszyscy wiedzieli o królewskim słowie i 
chociaż 
poniektórzy z rycerzy, a szczególnie ciury, snując opowieści, przyrzekali sobie, 
iż dobrze 
byłoby zgładzić niedźwiedzia, w którym zapewne musi być zaklęta tajemna moc, 
skoro ludz- 
kim językiem gada – nikt nie ośmielił się wypowiedzieć tych słów przy królu.
Rycerskie słowo – słowo święte! Musiało się spełnić to, co król przyrzekł!
Gdy zapadł pierwszy zmrok, u bram zamku rozległ się stukot. Otworzono je 
śpiesznie, a na 
zamek wszedł niedźwiedź. Król z królową, jak gdyby czekając na ten moment, 
wynieśli nie- 
mowlę na dziedziniec.
Niedźwiedź rzekł:
– Królu, widzę, że spełniasz dane słowo! 
I mówił dalej:
– Królowo-Matko! Wiem, że nie chcesz, abym zabierał twoją córkę. Zapewne twoje 
serce 
krwawi, lecz bólu po sobie nie okazujesz. Pozostawiam wam córkę do czternastu 
lat, abyście 
mogli ją wychować według należnego jej stanu.
To powiedziawszy – zniknął.
Ucieszyli się dworzanie, którzy byli świadkami tej sceny. Ucieszyli się królowa 
z królem, 
jeszcze czternaście lat córka będzie z nimi.
Cały dwór opiekował się małą królewianką. Każdy, pamiętając jak gdyby, co ją 
czeka, 
okazywał jej tyle serca, że bez żadnych przykrości dorastała swoich lat. Jak 
przystało na jej 
pochodzenie, uczono ją gry na różnych instrumentach, a także prac, których 
znajomość przy- 
stoi królewiance.
Mijały lata, aż nadszedł rok czternasty. Rok, w którym niedźwiedź miał się 
zgłosić po 
królewiankę. Rodzice do ostatniej chwili odwlekali rozmowę z córką. W wigilię 
dnia, gdy 
ogień przygasł już na kominku, król opowiedział córce o czekającym ją 
przeznaczeniu. Kró- 
lewianka przyjęła wiadomość spokojnie. Nie szlochała. Zgodziła się ze swoim 
losem.
66
Gdy minęło czternaście lat, niedźwiedź zapukał znowu do bram zamku. Od tej 
chwili słuch 
po nich zaginął. Nikt z rycerzy ani myśliwych nie spotkał na swojej drodze 
niedźwiedzia z 
księżniczką.
Oni tymczasem udali się w głąb ciemnej puszczy, gdzie niedźwiedź miał swoją 
chatę. Po 
roku ogarnął królewiankę żal za rodzicami. Było jej coraz smutniej, poprosiła 
więc niedźwie- 
dzia, aby zezwolił jej odwiedzić swoich rodziców.
– Jeżeli przyrzekniesz – powiedział niedźwiedź – iż za trzy dni o tej samej 
porze powró- 
cisz, możesz jechać.
Królewianka przyrzekła.
Radość zapanowała na zamku. Król urządził następnego dnia po jej przyjeździe 
ucztę, w 
czasie której gęślarze śpiewali pieśń o przygodzie króla, niedźwiedziu i pięknej 
księżniczce. 
Czas mijał szybko na dworskich zabawach. Nadszedł trzeci dzień. Król i królowa 
prosili 
księżniczkę, aby przez dzień jeszcze została na zamku.
– Skoro niedźwiedź jest tak dobry, jak mówisz – powiedziała królowa – wybaczy 
tobie 
dzień zwłoki.
Księżniczka uległa namowom i dopiero czwartego dnia powróciła do ciemnej 
puszczy. W
chatce przywitał królewiankę smutny niedźwiedź i rzekł do niej:
– Piękna królewianko! Gdybyś powróciła trzeciego dnia, byłbym już dzisiaj wolny. 
Po- 
nieważ złamałaś dane mi słowo, muszę jeszcze przez siedem lat tułać się po 
świecie, nim 
straci swoją moc zaklęcie. Przez siedem lat będę się tułał jako biały gołąbek, a 
ty będziesz 
musiała podążać za mną. Abyś nie zabłądziła, będę co siedem kroków opuszczał 
białe pióro.
To powiedziawszy, dał jej piękny pierścień, a sam zamienił się w białego gołębia 
i uleciał. 
Królewianka ruszyła w ślad za nim, znajdując co siedem kroków białe pióro. Szła 
przez lasy. 
Brodziła w strumieniach, idąc w ślad za białym gołąbkiem. Tylko nocą mogła na 
chwilę skło- 
nić głowę, aby o pierwszym świtaniu ruszyć dalej w drogę.
Gdy mijał siódmy rok, zerwał się gwałtowny wiatr. Sosny gięły się do ziemi i 
pękały jak 
zbyt mocno napięte łuki. Bór szumiał jak morze, a fala morska wdarła się daleko 
w ląd, zata- 
piając napotkane sadyby i zabierając daninę krwi.
Niebo rozjaśnione mołniami przyprawiało królewiankę o drżenie serca, ale szła 
nieustę- 
pliwie tak długo, dopóki widziała białe pióra. Gdy jednak wyszła z boru na 
otwartą prze- 
strzeń, nie zobaczyła już ani jednego – wiatr rozwiał wszystkie. Królewianka nie 
wiedziała, w 
którą stronę powinna pójść, aby spotkać zaklętego gołębia.
Błąkając się to tu, to tam, szukała przez kilka dni najmniejszego śladu, 
jakiegokolwiek 
piórka – ale żadnego nie znalazła. Siadła więc nad brzegiem strumienia i 
rozszlochała się. 
Serce jej było przepełnione takim żalem, iż nie mogła się przed płaczem 
powstrzymać.
Wtem poczuła delikatne dotknięcie, a gdy uniosła twarz, zobaczyła starowinkę 
pytającą, 
czemu tak rozpaczliwie szlocha? Królewianka opowiedziała wszystko, a gdy 
skończyła swoją 
opowieść, usłyszała, że skończył się już czas zaklęcia. Minęło już siedem lat i 
biały gołąbek 
przestał być już białym gołąbkiem. Do swojego zamku powrócił królewicz, który 
poszukiwał 
teraz godnej niego królewianki, którą mógłby poślubić.
Ucieszyło się serce królewianki, a jednocześnie odezwało się w niej nie znane 
dotąd uczu- 
cie, którego jednak nie ośmieliła się nazwać słowem.
– Z całego świata – mówiła starowinka – zjeżdżają karoce z księżniczkami, lecz 
spośród 
tych wszystkich tylko ta będzie wybrana, która ma czarodziejski pierścień.
Księżniczka spojrzała na serdeczny palec, na którym lśnił złotem pierścień, lecz 
nie wie- 
działa, czy to właśnie jest ten czarodziejski pierścień. Wstała i poprosiwszy 
staruszkę o wska- 
zanie kierunku, w którym znajdował się pałac królewicza, ruszyła w drogę.
Jeszcze długo musiała wędrować, nim na wyniosłym wzgórzu zobaczyła zamek 
otoczony 
głębokimi fosami, do którego prowadziła tylko jedna droga przez zwodzony most. 
Gdy pode-
67
szła bliżej, straże zagrodziły jej drogę. Ale gdy tylko gest ręką uczyniła, jak 
gdyby chcąc pro- 
sić o wolną drogę – straż opuściła halabardy. Królewianka mogła wejść na 
dziedziniec zamku.
W całym zamku zajaśniały światła, gdy królewianka weszła na dziedziniec. Tak, na 
ser- 
decznym palcu królewianki błyszczał czarodziejski pierścień. Królewicz 
rozpoznał, iż mu- 
siała pojawić się ta, która była przeznaczona dla niego. Wybiegł więc ze swojej 
komnaty i 
zbiegł na dziedziniec, gdzie zobaczył tę, którą pożegnał przed siedmioma laty.
Nazajutrz królewicz, zaklęty niegdyś w niedźwiedzia, udał się z królewianką do 
jej rodzi- 
ców. Oni, widząc córkę z pięknym królewiczem, ucieszyli się bardzo i rychło 
wyprawili im 
wspaniałe wesele, o którym po dziś dzień stary świerszcz baje w kominie.
68
O tym Czorlińskim, który został zbójcą
Stary Czorliński miał dwóch synów, ale żadnego majątku. Martwił się, czym też 
synów 
wyposaży, ale gdy ci dorośli, zawołał ich pewnego dnia do siebie i rzekł:
– Nie licząc tych pajęczyn w izbach, zostały mi tylko szabla i strzelba, weźcie 
je i idźcie w 
świat, a niech każdy radzi sobie tak, jak mu rozum każe.
Młodszy z synów wziął dubeltówkę i poszedł w świat uczyć się na leśnego, a 
starszy 
przywiązał łykiem szablę do boku i poszedł służyć zbójcom.
Drugiego dnia pod wieczór stanął starszy Czorliński pod borem. Niebo się 
uspokoiło, zza 
chmur wyszedł księżyc, oświetlając białym światłem roztaczający się przed 
Czorlińskim bór.
– No tak, ale jak teraz szukać herszta? Przez te bory i miesiąc mogę chodzić, a 
zbójców nie 
znajdę – myślał Czorliński.
Zbójcy, nie chcąc wystawiać na noc warty, przeciągnęli od drzewa do drzewa 
cienki je- 
dwabny sznur. Czorliński trącił nogą nisko rozciągnięty sznur, a w kwaterze 
zbójców za- 
dzwoniły srebrne dzwoneczki. Nie minęła chwila, gdy Czorlińskiego otoczyło 
jedenastu zbój- 
ców, prowadząc go do swojej kwatery. Herszt zbójców, biorąc Czorlińskiego za 
szpiega, roz- 
kazał, aby go zaraz ścięto.
– Jakże to może być – powiedział Czorliński – że posła, który niesie dobrą dla 
was wia- 
domość, chcecie ścinać? Nie tak mi mówił o was ten, który ma przystąpić do was 
na służbę.
– A któż to taki? – zapytał herszt.
– To Czorliński, który mówił, że chętnie do was przystanie, lecz nie może was 
znaleźć.
– Tego byśmy chętnie przyjęli – powiedział herszt – byleby do nas przystał.
– Tak i jestem – powiedział Czorliński.
Nie minęło wiele dni, a herszt zwołał wszystkich zbójców, pomiędzy nimi i 
Czorlińskiego, 
i rzekł do nich:
– O świtaniu pójdziecie na leśną drogę. Kupcom, którzy we dwanaście wozów z 
towarami 
jadą, macie wszystko zabrać i odprowadzić na znane miejsce.
Jeszcze słońce nie wzeszło, a już zbójcy zasadzili się na leśnej drodze, 
czekając na kupiec- 
kie wozy. Nie minęły trzy pacierze, jak posłyszeli parskanie koni i skrzyp kół, 
a w chwilę 
potem zobaczyli suto wyładowane wozy. Zadźwięczały bełty strzał i zaraz straszny 
ryk roz- 
legł się ze wszystkich zbójeckich gardeł. Nie minęło kilka chwil, a wszystkie 
wozy stały się 
łupem zbójców.
Gdy zbójcy zdawali raport z wyprawy, powiedzieli hersztowi, że Czorliński nie 
nadaje się 
jednak do nich. Gdy oni walczyli z czeladzią, ten stał sobie najspokojniej z 
boku.
Herszt bardzo się rozzłościł i przywołał Czorlińskiego do siebie.
– To nie jest żadna sztuka – powiedział Czorliński – mordować i rabować. Nie 
tego chcia- 
łem się u was nauczyć, a tego, jak zabierać bogatym całe bogactwo, nie 
zabierając im życia.
– To jest niemożliwe – powiedział herszt. – Żaden bogaty nie odda tobie swojego 
bogac- 
twa tak długo, dopóki żyje. Zresztą jutro będzie jechał przez las bogaty 
lichwiarz. Skoro jesteś 
taki mądry, pokaż, co potrafisz. Masz mu zabrać konia, mieszek ze złotem i 
przyodziewek, a 
jeżeli tego nie zrobisz, zawiśniesz na tej sośnie.
– Dobrze, zrobię to – powiedział Czorliński – bylebyście mi nie przeszkadzali.
69
Rankiem Czorliński opuścił kryjówkę zbójców. Przez bór szedł pewien siebie, znał 
już w 
nim każdą ścieżkę. Przed wyjściem na drogę rozejrzał się, czy nie widać niczego 
podejrzane- 
go, a później jak gdyby nigdy nic wyszedł na trakt. Ktoś, kto by go dopiero 
teraz zobaczył, 
mógłby mniemać, że to jakiś zagubiony ciura, który śpiesznie podąża za swoim 
panem.
Czorliński przeszedł kawałek drogą w jedną i drugą stronę, aż wreszcie – 
wybrawszy wi- 
docznie odpowiednie miejsce – wyjął szablę z pochwy, którą położył pośrodku 
drogi. Samą 
szablę położył kilkaset metrów dalej. Jej lśniący brzeszczot odbijał słoneczne 
promienie tak, 
że nie sposób było jej nie zauważyć.
Nie minęło wiele chwil, gdy Czorliński usłyszał rżenie konia, który wyczuł 
świeży chłód 
boru. Wkrótce zobaczył jeźdźca na koniu. W miejscu gdzie Czorliński położył 
pochwę szabli, 
koń zatrzymał się, ale zaraz ruszył dalej. Do leżącego za dębem Czorlińskiego 
doleciał słaby 
śpiew, widocznie spragniony i zmęczony upałem podróżny musiał pociągnąć co nieco 
wina z 
podróżnego bukłaka.
– Widocznie śpieszy się bardzo za jakimś interesem – pomyślał Czorliński – skoro 
nawet 
w tej spiekocie nie przerywa podróży. No, zobaczymy, co będzie dalej.
Czorliński pobiegł w ślad za oddalającym się jeźdźcem. Krył się za drzewami tak 
umiejęt- 
nie, że lichwiarz ani podejrzewał, że jest przez kogoś śledzony. W pewnej chwili 
Czorliński 
gwałtownie się zatrzymał. Koń jeźdźca, ściągnięty cuglami, drobił przez chwilę w 
miejscu.
– Co za dziwy – myślał lichwiarz – tutaj leży zupełnie dobra szabla, a niedawno 
widziałem 
przecież zupełnie niezłą pochwę. Dałby los, aby do siebie pasowały. Szkoda że 
nie zabrałem 
pochwy, ale nic straconego. Zostawię tu konia, aby nieco odpoczął, a i mnie taki 
spacer do- 
brze zrobi.
Co pomyślawszy, jeździec zeskoczył z konia. Rozkulbaczył go i puścił swobodnie 
na cie- 
nistą polanę, a sam zawrócił po pochwę szabli.
Na to tylko czekał Czorliński. Gdy lichwiarz zginął za zakrętem drogi, wyskoczył 
z ukry- 
cia, okulbaczył konia, wprowadził w las i sprytnie ukrył się pośród gęstwiny. 
Sam podążył w 
kierunku trzęsawiska i zaczął rżeć, naśladując głos konia, jak gdyby zwierzę 
znajdowało się w 
strasznym niebezpieczeństwie.
Lichwiarz uradowany tym, że szabla świetnie pasuje do pochwy, zmartwił się, gdy 
nie zo- 
baczył konia. Ale w tej samej chwili usłyszał rżenie konia i poszedł w głąb 
boru. Odszedł już 
daleko od drogi i zaczął się niepokoić, gdyż grunt robił się coraz bardziej 
grząski. Coraz wię- 
cej oczek pojawiało się pomiędzy kępami trawy, które falowały pod jego stopami.
– Nie ma rady – myślał lichwiarz – koń zaszedł na trzęsawisko i jeżeli chcę go 
uratować, 
muszę podążyć za nim, ale przedtem trzeba się na wszelki wypadek rozebrać.
Położywszy na trawie szablę, mieszek i odzienie, ruszył tam, skąd usłyszał po 
raz ostatni 
rżenie konia.
Czorliński obserwujący go tajemnie, sobie tylko znanymi ścieżkami obszedł 
trzęsawisko. 
Zabrał wszystkie rzeczy, które lichwiarz złożył na trawie, dosiadł konia i 
podążył do kryjówki 
zbójców.
Najstarszy ze zbójców pochwalił Czorlińskiego i rzekł:
– Wydaje mi się, że jesteś lepszym złodziejem, niż się spodziewałem. Zobaczymy, 
jak po- 
piszesz się jutro. Masz tutaj dwadzieścia talarów. Pójdziesz do miasta i 
przywieziesz za dwa- 
dzieścia talarów chleba, za dwadzieścia talarów mięsa i za dwadzieścia talarów 
piwa, ale pa- 
miętaj, że talary, które tobie daję, masz przywieźć z powrotem.
Czorliński wysłuchał tego, zdziwił się najpierw, ale po chwili rzekł, że da 
sobie radę. 
Rankiem Czorliński poszedł do miasta. Dwadzieścia talarów, które otrzymał od 
herszta,
zawinął w chustkę i schował w kieszeni, aby ich nie zgubić. Idąc, rozmyślał nad 
tym, jak wy- 
kona polecenie herszta. Niewiele miał jednak czasu na rozmyślanie, gdyż z tyłu 
dobiegł go 
turkot wozu. Odwrócił się i zobaczył chłopa, który jechał na jarmark nowym 
wozem. Czorliń- 
ski zatrzymał chłopa i zapytał, czy nie chciałby sprzedać konia z wozem za 
dwadzieścia tala-
70
rów. Cena zaproponowana przez Czorlińskiego wiele razy przewyższała wartość 
wozu, nic 
więc dziwnego, że chłop odpowiedział:
– Dlaczego nie? Wóz i konie są już twoje. Ja mogę iść do miasta pieszo.
– No to dobrze – powiedział Czorliński. – W mieście zgłosisz się do balwierza, a 
on już 
wypłaci tobie tyle, ile się należy.
W mieście Czorliński zajechał wprost przed piekarnię, a przywoławszy piekarza, 
kazał mu 
nałożyć na wóz chleba za dwadzieścia talarów. Zapłatę miał otrzymać u balwierza.
Gdy chleba było już dosyć, Czorliński podjechał do rzeźnika, gdzie nabrał mięsa 
za dwa- 
dzieścia talarów. Na końcu zajechał do karczmarza, a gdy ten piwo już na wóz 
załadował i 
żądał zapłaty, Czorliński rzekł, że musi najpierw piwo posmakować.
Co powiedziawszy, wziął świder, wyborował w beczce dziury na palec grube i rzekł 
do 
karczmarza:
– Wiecie co, wydaje mi się, że to piwo ma trzy smaki, co wy na to?
Piwo lało się, pieniło, karczmarz zatykał dziury palcami, a Czorliński siadł na 
wóz i tyle go 
widzieli.
Tymczasem chłop zaszedł do miasta i zgłosił się u balwierza, czekając na 
zapłatę. Bal- 
wierz kazał siąść chłopu na krześle i ogolił go do białej skóry.
Jeszcze chłop lamentował, a balwierz przygadywał mu, że takiej głowie, w której 
rozumu 
nie ma, i włosy są zbędne, gdy przyszedł piekarz. Balwierz wysłuchał go, a 
później kazał mu 
siąść na krześle. Piekarz tłumaczył, że przyszedł tylko po talary, ale balwierz 
odpowiedział, 
że on już sam najlepiej wie, jaką ma dać mu zapłatę. Piekarz, słysząc lament 
chłopa, zorien- 
tował się, że dali się okrutnie oszukać, nie czekał więc ani chwili, tylko 
uciekał tak, aż się za 
nim kurzyło.
Tymczasem Czorliński zajechał przed kryjówkę zbójców. Herszt pochwalił go za to, 
że 
przywiózł wszystko, jak należy. Ale pomimo tego, że zbójcom na niczym nie 
zbywało, cho- 
dzili dalej na rabunek.
Czorliński miał już dosyć tej zbójeckiej kompanii i postanowił od nich odejść. 
Pewnej no- 
cy, gdy wszyscy zbójcy spali, wziął swoją szablę i ruszył w świat. Nie minęło 
wiele czasu, jak 
zobaczył mury stolicy, a gdy do niej wszedł, dowiedział się, że król wyznaczył 
wielką nagro- 
dę dla tego, kto złapie zbójców i przywiedzie przed królewski sąd. Czorliński 
zgłosił się do 
króla i obiecał, że przywiezie zbójców, jeżeli król okaże mu niezbędną pomoc.
Rankiem Czorliński przebrał się, nałożył perukę, wąsy i we dwa żniwne wozy 
wyjechali z 
przydanym sługą do boru, w którym zbójcy mieli swoją kryjówkę. Na żniwnych 
wozach stało 
dwanaście beczek z winem, po jednej dla każdego ze zbójców.
Ledwo Czorliński wjechał do boru, a już ich zbójcy opadli. Zbójcy ucieszyli się, 
widząc 
tak zacny ładunek, i niewiele bacząc, zaprowadzili wozy do swojej kryjówki. 
Ledwo zdążyli 
przyjechać, a już każdy z nich beczkę sobie wytoczył i zaczęli pić wino. Nim 
wzeszedł księ- 
życ, wszyscy zbójcy byli na tyle pijani, że Czorliński wraz z przydanym 
pomocnikiem zupeł- 
nie łatwo powiązali ich sznurami, złożyli na wozach i ruszyli do stolicy.
Gdy wjechali już w bramy miasta, Czorliński nakazał pomocnikowi odwieźć zbójców 
na 
zamek, a sam zniknął, gdyż obawiał się, że zbójcy go rozpoznają, a wtedy nie 
minie go słusz- 
na kara.
Prawo w tamtych czasach było okrutne, przewidując dla zbójców karę gardła lub 
wyłupa- 
nia oczu. Wszystkich zbójców król kazał powiesić, a hersztowi wyłupano oczy.
Gdy to się stało, herszt zbójców rzekł:
– Miałem siebie za najmądrzejszego ze zbójców, ale dopiero teraz wiem, jak byłem 
głupi. 
Był jednak zbójca mądrzejszy ode mnie. O nim jeszcze, królu, usłyszysz.
Gdy zaciekawiony król zaczął wypytywać herszta o szczegóły, ten opowiedział mu 
wszystko, co wiedział o Czorlińskim.
71
Ten tymczasem ukrywał się, a po kilku miesiącach zgłosił się na służbę u 
pastora, gdzie 
pracował jako zwyczajny parobek. Pewnego wieczoru, gdy wracali razem z pastorem 
z łąk, a 
na uspokojonym niebie łagodnie świecił księżyc, Czorliński rzekł:
– Dobrze byłoby kraść teraz pieniądze.
Pastor w pierwszej chwili nic nie odrzekł, nawet jak gdyby przyśpieszył kroku, 
chcąc jak 
najszybciej pozostawić poza sobą słowa, które przed chwilą słyszał, ale po 
chwili powiedział:
– A gdzie też chciałbyś je kraść?
– Tam gdzie jest ich najwięcej!
– Na królewskim zamku?
Nie minęło wiele chwil, gdy Czorliński z pastorem znaleźli się na dziedzińcu 
zamku. Mi- 
nęło kilka chwil dalszych, nim Czorliński wszedł przez okno do królewskiego 
skarbca. Cięż- 
kie dukaty i talary zaczęły spadać na zieloną murawę.
Rankiem, gdy król wszedł do skarbca, zauważył, że brak było wielu pieniędzy. 
Przywoła- 
ny herszt zbójców powiedział, że to niewątpliwie sprawka Czorlińskiego.
Król przywołał strażników i rozkazał im szukać Czorlińskiego, lecz herszt 
powiedział, że 
to nie da żadnego rezultatu.
– Trzeba zamurować okno do skarbca tak – powiedział herszt – aby mieściła się w 
nim 
tylko głowa. W skarbcu trzeba postawić strażnika. Gdy w oknie pojawi się głowa, 
strażnik ma 
ciąć mieczem, a sprawca zostanie raz na zawsze ukarany.
Tymczasem Czorliński dalej pracował u pastora. Ten ostatni wyraźnie rozsmakował 
się w 
złodziejskim procederze i wiele razy namawiał Czorlińskiego, aby ponownie 
wybrali się do 
królewskiego skarbca. Czorliński nie chciał jednak na to przystać, przewidując, 
że spotka ich 
przykra niespodzianka.
Zniecierpliwiony pastor postanowił sam wyruszyć do królewskiego skarbca. Ledwo 
włożył 
głowę do ciasnego okna, dziwiąc się, jak mógł przejść przez nie Czorliński, gdy 
żołnierz sto- 
jący na warcie ciął mieczem. Głowa pastora stoczyła się do głębokiego dołu, z 
którego nie 
można już było jej wydobyć.
Rankiem zawiadomiono króla. Ten zabrał ze sobą herszta zbójców, który jednak nie 
był w sta- 
nie powiedzieć, czy ukarany został Czorliński, czy też ktoś inny, łakomy 
królewskiego złota.
– Nie widzę innego wyjścia – powiedział herszt – jak tylko zabrać ciało 
złodzieja i ob- 
wieźć po mieście. Jeżeli miał żonę, ta niewątpliwie rozpozna ciało męża. 
Żołnierze niech pa- 
trzą bacznie na oblicza kobiet – a na którym pojawią się łzy, tę kobietę mają 
aresztować.
Tak się i stało. Żona pastora rozpoznała w ukaranym złodzieju swojego męża. Na 
jej twa- 
rzy pokazały się łzy. Żołnierze przystąpili do niej, co widząc Czorliński 
skaleczył się szybko 
w palec, podszedł do nich i powiedział:
Co też chcecie od tej biednej kobiety? Czy nie widzicie, że płacze dlatego, iż 
widoku krwi 
znieść nie może, a ja jestem szewcem i skaleczyłem się szydłem w palec.
Żołnierze uwierzyli w to, co powiedział Czorliński i powrócili z niczym do 
króla. 
Ponownie przywołany herszt udzielił królowi takiej rady:
– Trudno będzie, królu, złapać Czorlińskiego, ale wywieźcie zwłoki tego 
złodzieja za miasto, a 
przydajcie solidną straż. Jeżeli był to kompan Czorlińskiego, ten niewątpliwie 
się tam zjawi, aby 
sprawić mu ludzki pogrzeb. Jeżeli straż będzie bacznie uważała, złapie 
Czorlińskiego.
Król posłuchał rady herszta zbójców. Żołnierze czuwali przy pozostawionych za 
miastem 
zwłokach.
Gdy dowiedział się o tym Czorliński, przebrał się w kobiece suknie, wziął ze 
sobą butel- 
czynę wina przyprawioną proszkami na sen, a na samym dnie kosza ukrył biskupie 
szaty.
Miało się pod wieczór, gdy koło straży pojawiła się drżąca od zimna, skurczona 
kobiecina. 
Na kobietę, która przystąpiła do nich, strażnicy nie zwrócili nawet uwagi, 
wypatrując bacznie 
Czorlińskiego. Nie mieli także nic przeciwko temu, aby kobieta ogrzała się nieco 
przy rozpa- 
lonym ogniu.
72
Kobiecina, siedząc już przy ognisku, sięgnęła do kosza, wyciągnęła wino, mówiąc, 
że na 
taką pogodę nie masz to, jak napić się kieliszeczek dobrego, starego wina. 
Żołnierze chętnie 
zgodzili się na poczęstunek. Skoro wypili po kusztyczku, natychmiast zasnęli.
Gdy to się stało, kobieta zdjęła z siebie niewieście stroje, w których czuła się 
nadzwyczaj 
niewygodnie. Pomiędzy śpiącymi żołnierzami stanął Czorliński. Wyjął z kosza 
biskupie stroje 
i ubrał w nie żołnierzy. Zabrał ciało pastora, pochował je dobrze, aby nikt nie 
mógł naruszyć 
jego spokoju, a gdy to uczynił, śpiesznie powrócił do miasta.
Rankiem, gdy żołnierze przebudzili się, zobaczyli, że nie ma już ani kobiety, 
ani, co gor- 
sza, ciała pastora. Przelękli się bardzo i, nie patrząc wiele na siebie, ruszyli 
ze spuszczonymi 
głowami do króla, spodziewając się słusznej kary.
Król, trefiąc rankiem włosy, patrzył przez okno na dziedziniec pałacu. Zły był 
na ochmi- 
strza, który zapomniał widocznie zawiadomić go o wizycie sześciu biskupów, 
których w tej 
chwili zobaczył na dziedzińcu pałacu. Włożył szybko koronę na głowę i poszedł 
śpiesznie 
przywitać tak dostojnych gości. Gdy podszedł do nich, zobaczył, że to nie 
biskupi, ale po- 
przebierani w ich szaty strażnicy, których pozostawił wczoraj poza miastem. Król 
jeszcze 
bardziej rozdrażniony tym, co od nich usłyszał, rozkazał zamknąć wszystkich w 
lochach.
– To mógł zrobić tylko Czorliński – powiedział herszt. – Nikt inny nie 
wymyśliłby takiego 
podstępu.
Widząc bezcelowość dotychczasowych wysiłków, król zwołał radę królewską, która 
przez 
cały dzień radziła nad tym, jak ująć Czorlińskiego. Ostatecznie wszyscy zgodzili 
się z propo- 
zycją herszta zbójców, który radził, aby żołnierze królewscy otoczyli całe 
miasto, tak by nikt 
nie mógł go opuścić. A jednocześnie obwieszczono wszystkim mężczyznom, że każdy 
z nich 
musi udać się na zamek i powiedzieć swoje nazwisko.
Żołnierze otoczyli miasto, a na zamek przyszedł pierwszy mężczyzna, mówiąc, że 
nazywa 
się Czorliński. Król rozkazał go zaraz przywołać, ale w tej samej chwili 
przybiegł sługa mó- 
wiąc, że zgłosiło się od razu dziesięciu Czorlińskich. Nie minęło i pół godziny, 
a na zamku 
było ponad stu Czorlińskich.
Gdy o królewskim planie dowiedział się prawdziwy Czorliński, zabrał resztę 
pieniędzy z 
królewskiego skarbca, które mu jeszcze pozostały, i rozdając je mężczyznom 
prosił, aby każ- 
dy z nich mówił, że nazywa się Czorliński. Stąd tak wielu Czorlińskich pojawiło 
się na kró- 
lewskim zamku.
Pod wieczór na dziedzińcu królewskim stali sami Czorlińscy. Król wyszedł do nich 
i rzekł:
– Jeżeli jest pomiędzy wami prawdziwy Czorliński – niech wystąpi. Gdy to się 
stanie, da- 
ruję mu wszystkie przewiny, aby mógł po mojej śmierci rządzić tym królestwem, w 
którym 
nie ma mądrzejszego człowieka od niego. A za żonę dostanie moją jedyną córkę.
Czorliński, usłyszawszy to, wystąpił przed tłum i rzekł:
– Jestem Czorliński.
Nie minęły dwie niedziele, jak odbyło się wesele Czorlińskiego z królewską 
córką. A gdy 
stary król zmarł, Czorliński długo i dobrze rządził królestwem, gdyż nie znalazł 
się taki, który 
mógłby go oszukać.
73
Proście, a będzie wam dane
Chłop, który przeczytał w książce, że kto prosi – temu będzie danej, kto kołacze 
– temu 
otworzą, a kto szuka – ten znajdzie, postanowił sprawdzić, czy tak jest 
istotnie.
Zamknął się w swojej izbie i myśli jeden dzień, drugi, u kogo mógłby sprawdzić 
słuszność 
tych słów. U kupca – nie, u szlachcica – nie, ale jeżeli sprawdzą się u króla, 
myśli chłop, wte- 
dy słuszne będą w całym jego królestwie.
Chłop kołacze do pałacu, w którym mieszka król, drzwi się otworzyły i słudzy 
wprowa- 
dzili chłopa na królewskie komnaty.
– Ha, jedno już sprawdziłem – pomyślał chłop. – Muszę sprawdzić słowa następne.
Już z daleka zobaczył króla siedzącego w złotej koronie, na rzeźbionym tronie. 
Pokłonił 
się w pas i powiedział:
– Królu, słyszałem wiele o urodzie waszej córki, księżniczki pięknej jak kwiat, 
i proszę 
was, abyście dali mi ją za żonę.
Król popatrzył na niego, nie wiedząc, czy chłop żartuje, czy też nie. Nie dość, 
że przecież 
nie równego z nim stanu, to i daleko w latach był posunięty, gdy tymczasem 
królewianka 
miała dopiero szesnastą wiosnę.
– Oddałbym tobie moją córkę – odrzekł król – ale nic o tobie nie wiem. Nie znam 
ani 
twoich zasług, ani twoich umiejętności. Umówmy się więc, że jeżeli przyniesiesz 
bryłę 
bursztynu tak wielką, jak cielęca głowa – dostaniesz moją córkę za żonę.
Podrapał się chłop po głowie, ale cóż innego mógł uczynić, jak tylko podziękować 
królowi i 
pocieszać się tym, że kto szuka – ten znajdzie.
Widział już przecież wiele bursztynów, nawet w czasie wiosennej orki niejeden 
sam wy- 
orał ze swego pola, ale gdzie im do takiej wielkości? Największy z nich był jak 
śliwka duży, 
no – może jak niedojrzałe jabłko, a król chce mieć bursztyn wielki jak cielęca 
głowa.
Idzie chłop przed siebie, zmierza, gdzie go oczy poniosą, ale jakby samochcąc 
wybrał dro- 
gę w stronę morza, gdzie ludzie znajdują najwięcej bursztynów. Ucieszył się 
chłop, gdy w 
oddali zobaczył las. Słońce coraz wyżej wspinało się po nieboskłonie i za 
niewiele godzin 
będzie parzyło z najwyższego punktu swojej drogi. Nim nastało południe, chłop 
wszedł w 
cienisty gąszcz lasu. Idąc cieszył się tym, że znalazł takie cudowne schronienie 
przed palącym 
słońcem. Ptaki dźwięcznie śpiewały. Przelatywały przez drogę, skrząc się 
kolorowymi pióra- 
mi w ciemnej gęstwinie liści i słonecznych smugach promieni.
Chłop szedł nie śpiesząc się, jak gdyby chciał przedłużyć chwile spędzone w 
uspokojonym 
lesie. W pewnej chwili jednak, przechodząc obok obwieszonej orzechami leszczyny, 
usłyszał 
jakiś głos. Obejrzał się, spojrzał poza siebie, ale nikogo nie zobaczył.
– Ki licho – myśli sobie. – Cóż mnie tu prześladuje?
Już zamierzał iść dalej, gdy usłyszał ponownie głos jakiś zduszony, jak gdyby 
dobywał się 
z zamknięcia. Rozejrzał się jeszcze uważniej – a tu na gałązce leszczyny wisi 
malutka bute- 
leczka, w której coś niby to się czerni, niby lśni.
Nachylił się, spojrzał uważniej, a w środku widać małego diabełka. Diabełek 
skurczony, 
zgruźlony, niemożliwie jęczy, prosząc, aby chłop się zlitował nad nim i wypuścił 
go w świat. 
Trzymał chłop butelkę w ręku i zastanawiał się nad tym, co ma teraz uczynić. 
Wypuścić? –
niedobrze, ale w tej samej chwili pomyślał sobie: a może przyniesie mi bursztyn?
74
– Dobrze – rzekł chłop – wypuszczę ciebie na świat, ale musisz przynieść mi duży 
bursz- 
tyn, a nawet większy od cielęcej głowy.
– Zgoda, chłopie, mogę tobie przynieść nie bursztyn, a głowę złota, za którą 
więcej otrzy- 
masz pieniędzy.
– Nie – powiedział chłop – złota mi nie trzeba, lecz głowy bursztynu.
– Skoro tak chcesz – zgodził się diabeł – niech będzie i bursztyn, byłeś później 
nie żało- 
wał.
Gdy chłop wyjął korek zamykający butelkę, diabeł wyskoczył na ziemię, zaczął się 
wygi- 
nać, aż wszystkie kości poczęły mu trzeszczeć, jak gdyby łamano zeschłe gałęzie, 
lecz nie 
minęła chwila, jak puścił się, smyrgnął i już go nie było. Tylko bijące przez 
chwilę witki 
świadczyły o tym, że musiał przez nie ktoś przebiegać. Nie minął ani kwadrans, 
gdy diabeł 
był już z powrotem, dźwigając głowę bursztynu wielką jak pół cielęcia, a nie 
jego głowa.
Tymczasem, gdy diabła nie było, chłop zastanawiał się cały czas nad tym, co 
uczynił. 
Przecież to grzech – myślał – wypuszczać diabła na świat! Jak ja teraz naprawię 
swój błąd?
Nie było czasu, aby się głębiej nad tym zastanowić. Spojrzał chłop na piękną 
bryłę bursz- 
tynu i powiedział:
– Nie chce mi się wierzyć, że to ty jesteś tym diabłem, którego wypuściłem z 
butelki. 
Tamten był mały, pokurczony, zupełnie niepodobny do ciebie. Rozumiem wszystko, 
ale 
oszustwa nie znoszę. Bursztyn miał przynieść ten diabeł, którego wypuściłem z 
butelki, a nie 
jakiś diabli przybłęda, którego pierwszy raz widzę.
– Ależ, chłopie – oburzył się diabeł – to ja jestem tym, którego wypuściłeś z 
butelki. Skoro 
mi nie wierzysz, zrobię się mniejszy i pokażę tobie, że mieszczę się w tej 
butelce.
– Jeżeli tak, to coś innego. Pokaż no, co potrafisz.
Gdy chłop powiedział te słowa, diabeł zaczął się robić coraz mniejszy i 
mniejszy, aż stał 
się mały jak mucha i wskoczył przez otwór do butelki. Na to tylko czekał chłop, 
zamknął bu- 
telkę korkiem i położył ją z powrotem koło leszczyny.
Gdy diabeł zaczął prosić, aby go wypuścił, chłop powiedział:
– Głupi diabeł jest gorszy od diabła mądrego. Jeżeli nic ciebie nie nauczyło, 
siedź tak dłu- 
go w tej butelce, aż ktoś głupszy ciebie nie uwolni.
Stęknął chłop, gdy podniósł bryłę bursztynu, ale dzielnie zaniósł ją do 
królewskiego pała- 
cu. Zakołatał u drzwi i słudzy wprowadzili go do tronowej komnaty, gdzie czekał 
już na niego 
król. Złota bryła bursztynu wniosła tyle światła do królewskiego pałacu, że 
wszystkie kom- 
naty pojaśniały, jak gdyby paliło się w nich tysiące świec.
– Dobrze, chłopie – powiedział król. – Spełniłeś swoje zadanie, więc i ja swoje 
słowa mu- 
szę wypełnić. Chociażby jutro możesz się żenić z moją córką.
– Nie, królu! Nie zrozum mnie źle, ale nie chcę twojej córki za żonę. Nie byłbym 
dla niej 
zapewne dobrym mężem.
Chłop, nie dając sobie przerwać, mówił dalej:
– Czytałem pewną książkę, w której napisano: kto kołacze – temu będzie 
otworzone, kto 
prosi – ten dostanie, a kto szuka – ten znajdzie. Chciałem tylko sprawdzić 
słuszność tych 
słów. Kołatałem – a otworzono mi, szukałem – a znalazłem bursztyn duży jak pół 
cielęcia, 
który przed wami, królu, złożyłem. Prosiłem – i oto chcecie mi, królu, oddać 
swoją córkę za 
żonę.
Król słuchał, a gdy chłop skończył, rzekł:
– Wiele już przeżyłem, ale nie spotkałem jeszcze nikogo, kto szukałby tylko 
prawdy, nie 
szukając dla siebie korzyści. Zostań na moim dworze, bądź mi pomocny w radzie, a 
krzywdy 
mieć nie będziesz.
I tak się stało. Chłop mądrze radził nie tylko królowi, ale i jego córce, gdy ta 
stała się kró- 
lową, a wszyscy mieli go w wielkim poważaniu.
75
O bursztynowym drzewie, 
księżniczce i czarnym gryfie
Nad samym brzegiem morza leżała kraina sławna na całym świecie. Ze wszystkich 
stron 
przyjeżdżali na dwór księcia kupcy, przywożąc najcenniejsze tkaniny, miecze 
cudownie kute 
z wielu stalowych drutów, zbroje pozłociste i korzenie, a także najpiękniejsze 
zwierciadła, 
mające moc odbijania słonecznych promieni i powtarzania ludzkich twarzy. Za te 
wszystkie 
bogactwa, zapełniające komory księcia i wielkich panów, kupcy zabierali jeden 
jedyny skarb 
tej ziemi – światłem prześwietlony bursztyn.
Niedaleko pałacu księcia, nad samym brzegiem morza rosło bursztynowe drzewo. 
Drzewo 
było tak grube, że dwudziestu ludzi trzymając się za ręce ledwo mogło je objąć, 
a tak wyso- 
kie, że czub jego ginął w śnieżnobiałych chmurach napływających z morza.
Trzy razy do roku pojawiały się na drzewie owoce – bursztyny wielkie jak głowy – 
ale gdy 
gwałtowny wiatr bił z morza w strąd, na ziemię opadały owoce jeszcze 
niedojrzałe, maleńkie, 
z których zręczne ręce kobiet robiły zausznice i piękne bursztynowe wisiory. 
Czasem, gdy 
morze długo biło w strąd, wybierając z niego piasek i kamienie, odsłaniały się 
grube korzenie 
bursztynowego drzewa, sięgające złocistymi żyłami daleko w głąb morza.
Książę, panujący nad bursztynowym krajem, miał piękną córkę, która często 
chodziła pod 
bursztynowe drzewo, wypatrując najpiękniejszych bursztynów. Zbierała je na posag 
dla sie- 
bie. Pewnego dnia w całym księstwie zapanował wielki smutek – księżniczka 
zniknęła. Wy- 
szła jak zwykle z pierwszymi promieniami słońca, rozpalającymi gładź morza, na 
spacer, lecz 
ze spaceru nie powróciła. Jedna ze służebnic widziała ją, jak szła w stronę 
bursztynowego 
drzewa, ale pomimo poszukiwań nikt nie mógł księżniczki odnaleźć.
Książę rozesłał posłańców we wszystkie strony swojego księstwa. Szukano 
księżniczki w 
najgłębszych borach, pytano ludzi – ale nikt jej nie widział. Mijał dzień za 
dniem, miesiąc za 
miesiącem, a księżniczka nie wracała. Książę chodził smutny. Nie potrafili go 
rozweselić 
grający na cytrach bajarze. Nie znajdował spokoju w dyskusjach z uczonymi 
mężami- 
filozofami, z którymi rozprawiał o porządku rzeczy i świata.
Jak gdyby nie dość było tego jednego nieszczęścia, wkrótce bursztynowe drzewo 
przestało 
rodzić owoce. Widać było, to prawda, wielkie głowy bursztynów wyrastające pośród 
burszty- 
nowych liści, ale te nocą znikały. Straże rozstawione dookoła drzewa nikogo nie 
zauważyły. 
Jedynie pewnej nocy, gdy księżyc jaśniej niż zwykle oświetlał ziemię, wydawało 
się strażni- 
kom, że olbrzymi cień spłynął z chmur na bursztynowe drzewo i połykał wielkie 
bursztyny. 
Książę zwołał wszystkich uczonych mężów. Radzono dwa dni i dwie noce, ale nie 
wyja- 
śniono tajemnicy bursztynowego drzewa ani tajemnicy zaginionej księżniczki. W 
dwa dni 
później w kancelarii księcia do późnych godzin nocnych płonęły smolne żywice. 
Posłańcy 
księcia roznieśli listy po wszystkich ziemiach i odczytali je na rynkach miast. 
Książę odda 
swoje państwo temu, kto wyjaśni tajemnicę bursztynowego drzewa i odnajdzie 
księżniczkę.
Z wszystkich stron świata zaczęli przyjeżdżać rycerze. Przyjechał ten, który w 
dalekiej 
puszczy zabił smoka o siedmiu głowach i ognistym języku; także ten, który 
obłaskawił stado 
dzikich świń i ten, który tabun dzikich koni o złotych podkowach zaprowadził do 
królewskich 
stajen, a pomiędzy nimi wielu innych, słynących z męstwa i cnoty. Gdy wszyscy 
oni pytali 
76

księcia o to, gdzie jest wróg, gdzie jest ten, z którym trzeba walczyć – książę 
nie potrafił 
wskazać im przeciwnika. Rycerze czekali, czekali, mając nadzieję, że wróg sam 
się im poka- 
że, ale to się nie stało.
– Nie możemy przecież walczyć z czymś, czego nie widać – mówił jeden do 
drugiego, i 
wkrótce rycerze zaczęli opuszczać pałac księcia.
Książę został sam ze swymi sługami, a bursztyny znikały tak, jak znikały.
Pewnego dnia do bram pałacu księcia zapukał marynarz, który dowiedział się w 
porcie, iż 
książę przeznaczył wielką nagrodę dla tego, kto odnajdzie księżniczkę i uwolni 
księstwo od 
złodzieja bursztynów. Książę przyjął marynarza godnie i opowiedział o tym, co 
zdarzyło się 
w księstwie. Marynarz wysłuchał księcia, a później poprosił, aby pozwolono mu 
stanąć przez 
trzy noce na warcie koło bursztynowego drzewa. I tak się stało.
Gdy minęła trzecia noc, marynarz przyszedł do księcia prosząc, aby zabito 
największego 
wołu, a z jego skóry uszyto dla niego pięć mocnych kaftanów. Przez dwa dni i 
dwie noce 
szyto kaftany, aż wreszcie trzeciego dnia marynarz nałożywszy jeden kaftan na 
drugi wyru- 
szył na niebezpieczną wyprawę.
Wziął ze sobą linę plecioną z najlepszego jedwabnego włókna i wyrzuciwszy ją w 
górę, 
zaczepił na konarze bursztynowego drzewa. Dookoła zebrała się wielka gromada 
ludzi. Nie 
tylko książę z dworzanami, ale wszyscy słudzy i kupcy, którzy w tym czasie 
bawili na dworze 
księcia, byli świadkami wyprawy. Jeszcze przez chwilę było widać marynarza, 
wspinającego 
się po linie, ale wkrótce zniknął pomiędzy bursztynowymi liśćmi i tyle go 
wszyscy widzieli. 
Marynarz tymczasem wspinał się coraz wyżej i wyżej, z gałęzi na gałąź, z konaru 
na ko- nar, 
a te były coraz grubsze, coraz większe. Bursztynowe liście były tak wielkie jak 
łąka, jak oczka 
jezior – tylko z odległości, z ziemi wydawały się małe. Na bursztynowych 
liściach pa- sły się 
najprawdziwsze trzody, których pilnowali pasterze. Im wyżej się marynarz 
wspinał, tym 
więcej ich było. Pasterze pilnujący trzód mówili w niezrozumiałym dla niego 
języku, tak
że nie mógł się dowiedzieć, do kogo te trzody należały.
Mijał dzień za dniem, zdarł się już jeden kaftan, marynarz wspinał się coraz 
wyżej, a końca 
tej wspinaczki nie widać. Zdarł się już drugi kaftan, trzeci i czwarty, wreszcie 
gdy zdarł się 
już i piąty – stanął marynarz na samym szczycie bursztynowego drzewa.
W pierwszej chwili poraził go blask słońca bijący na czystym ciemnogranatowym 
niebie; 
chmury zostały daleko pod nim – z wysokości przypominały stado białych baranków 
lub 
grzywacze fal bijących w czasie sztormu o ostry brzeg morza. Promienie słoneczne 
rozpalały 
piękny bursztynowy pałac, widoczny na samym szczycie drzewa.
Marynarz, stojąc na bursztynowym dziedzińcu, śmiało zapukał do pałacowych bram. 
Led- 
wo zdążył to uczynić, a drzwi uchyliły się, jak gdyby zapraszając go, lecz za 
drzwiami nikogo 
nie było. Komnaty były puste, olbrzymie. Rozświetlone blaskiem słońca prowadziły 
w jakąś 
słoneczną dal. Marynarz szedł i szedł, aż wreszcie w jednej komnacie zobaczył 
gryfa siedzą- 
cego na bursztynowym tronie. Koło niego stała piękna dziewczyna w książęcej 
koronie na 
głowie i czyściła czarne gryfowe skrzydła.
Marynarz struchlał, gdy usłyszał głos gryfa, od którego zatrzęsły się ściany 
pałacu. Głos, 
przypominający ryk morskiej nawałnicy. Może przypomnienie żywiołu morskiego, z 
którym 
niejedną przecież walkę stoczył, ośmieliło marynarza, gdyż odezwał się, mówiąc:
– Wielki panie, przyszedłem tutaj, szukając służby. Nie mogłem jej znaleźć na 
ziemi, mam 
nadzieję, że znajdę ją u ciebie.
Gryf przywołał marynarza do siebie, wstał z tronu i zaprowadził go do ostatniej, 
z naj- 
ciemniejszego bursztynu zrobionej komnaty. W komnacie tej przytwierdzony złotym 
łańcu- 
chem do ściany stał biały koń.
– Jeżeli będziesz – mówił gryf – dbał o tego konia, karmiąc go sianem i owsem, 
nie minie 
ciebie wielka nagroda. Jeżeli złamiesz ten rozkaz, spotka ciebie straszna kara.
77
Marynarz zgodził się na postawione przez gryfa warunki. Karmił białego konia 
owsem i 
sianem. Tak minęło kilka dni. Pewnego dnia, gdy marynarz przyniósł jak zwykle 
siano, koń 
odezwał się do niego ludzkim głosem:
– Byłem księciem tego bursztynowego królestwa. Te wszystkie trzody, które – 
wspinając 
się po drzewie – widziałeś, należały do mnie. Moje były również bursztyny, lecz 
miałem ich 
tak wiele, że mogłem nimi darzyć również księcia na ziemi. Pewnego dnia przybył 
jednak z 
dalekiej północy gryf, wypędzony przez swych braci z bursztynowej wyspy. 
Zakląwszy mnie 
w konia, objął panowanie nad tym bursztynowym królestwem. Bursztyny zanosi na 
burszty- 
nową wyspę, gdyż ma nadzieję, że zmaże nimi swoje przewiny wobec braci. Rabuje 
nie tylko 
bursztyny, ale porwał także córkę ziemskiego księcia, która od tej chwili musi 
mu służyć. 
Jeżeli chcesz uwolnić księżniczkę i pomóc mi, musisz mnie karmić gorącym żarem, 
a poić 
płomieniami. Gdy przyjdzie czas, bądź gotów i spełniaj moje rozkazy.
Marynarz wysłuchał tego, co powiedział biały koń, i zaczął karmić go gorącym 
żarem. 
Gdy minęło kilka dni dalszych, koń odezwał się mówiąc:
– Możemy się już zmierzyć z gryfem. Gdy tylko zaśnie, idź do słonecznej komnaty, 
zdej- 
mij ze ściany siodło, wędzidło i miecz szczerozłoty, lecz niczego poza tym nie 
ruszaj. Idź po 
księżniczkę, a gdy ją przyprowadzisz – siądźcie na mnie i nie oglądajcie się.
Marynarz wypełnił wszystko tak, jak koń rozkazał, lecz nie mógł powstrzymać się 
przed 
tym, aby nie zabrać również ze słonecznej komnaty pięknego bursztynu z zamkniętą 
w środku 
złotą żyłą słońca.
Koń uderzeniem kopyt rozbił bursztynową ścianę, wzbił się w powietrze i nie 
minęło wiele 
chwil, gdy marynarz zobaczył zbliżającą się gwałtownie ziemię. Już widać było 
drzewa na 
niej, już widać było trzody i pasterzy – gdy okrył ich najpierw czarny olbrzymi 
cień, a w 
chwilę później usłyszeli głośny szum skrzydeł. Gryf obudził się i ruszył za nimi 
w pogoń.
– Nie spełniłeś mojego polecenia – rzekł biały koń. – Miałeś zabrać tylko 
siodło, wędzidło i 
miecz. Nie uda się ucieczka. Nie broń się, nie wyciągaj miecza. Nie nadszedł 
jeszcze wi- 
docznie czas wyzwolenia.
W moment później dogonił ich gryf. Pochwycił w swoje straszne szpony i poniósł z 
po- 
wrotem na szczyt bursztynowego drzewa.
Minęło kilka dni. Na morzu zerwała się burza. Z bursztynowego drzewa widać było 
ol- 
brzymie, wzburzone morze. Białe, spienione fale biły z taką siłą w brzeg, że 
bursztynowe 
drzewo drżało. Z widnokresu słonego morza dryfował niesiony uderzeniem fal i 
wiatru biały 
żaglowiec. Marynarz, stojący na szczycie bursztynowego drzewa, widział, jak 
statek uderzył 
o podwodną rewę i w mgnieniu oka rozpadł się. Aż na szczyt drzewa dobiegł 
straszny zgrzyt 
rozdzieranego poszycia żaglowca. W rym samym momencie korona bursztynowego 
drzewa 
zachwiała się, w powietrze wzbił się potężny gryf, lecąc prosto w kierunku 
rozbitego żaglow- 
ca. Nie minęło kilka chwil, gdy gryf powrócił do bursztynowego pałacu, trzymając 
w szpo- 
nach beczułkę białego słodkiego wina.
Marynarz, przywołany przez gryfa, wybił korek w beczce, napełnił olbrzymi 
bursztynowy 
puchar malagą i podał gryfowi. Ten widocznie zasmakował w winie, gdyż nie minęła 
chwila, 
a beczułka była pusta. W moment później gryf zasnął.
Marynarz poszedł szybko do słonecznej komnaty. Zdjął ze ściany wędzidło, siodło 
i złoty 
miecz, które zaniósł do komnaty białego konia. Po drodze ujął żaru, nakarmiwszy 
konia i na- 
poiwszy go płomieniami podążył szybko po księżniczkę. Po chwili biały koń 
ponownie rozbił 
uderzeniem kopyt ścianę bursztynowego pałacu i wzbił się w powietrze.
Już widać było niebieskie oczka jezior, powiększające się gwałtownie, już w 
borach można 
było odróżnić czuby wyniosłych drzew, już biały koń dotykał kopytami ziemi, gdy 
przysłonił 
ich wielki cień gryfa. Marynarz zeskoczył z białego konia, wyciągnął złoty miecz 
i czekał. 
Ledwo gryf dotknął ziemi, przemienił się w olbrzymiego stalowego dzika z wielkim 
rogiem 
na środku czoła.
78
Dzik parsknął, zadrgała ziemia pod uderzeniem jego racic. Marynarz ujął silniej 
miecz, 
podniósł go, aż złota błyskawica przekreśliła powietrze. Miecz uderzył w pancerz 
dzika, za- 
chrzęściła gięta stalowa blacha, a z wnętrza dzika wyskoczył złocisty lis. 
Marynarz ciął raz 
jeszcze, złota błyskawica przekreśliła powietrze i poraziła lisa, z którego 
wypadła bursztyno- 
wa szkatułka. I tę rozbił marynarz, dusząc rój os, który wzbił się z niej w 
powietrze.
Księżniczka była wolna. Zły gryf, wypędzony przez swych braci z bursztynowej 
wyspy, 
już nie żył. Marynarz wsiadł na białego konia i udał się z księżniczką do pałacu 
ziemskiego 
księcia. Książę przywitał ich godnie, objął córkę, a nie minęły nawet trzy 
godziny, jak herol- 
dowie obwieścili, że za trzy niedziele odbędzie się ślub księżniczki z dzielnym 
marynarzem. 
Nim odbył się ślub, biały koń poprosił marynarza, aby ściął mu głowę. Marynarz 
ujął złoty 
miecz i po raz trzeci złota błyskawica przekreśliła powietrze, a gdy to się 
stało – przed mary-
narzem stanął książę bursztynowego drzewa, zaklęty przez gryfa w białego konia.
I nie jeden ślub odbył się w pałacu księcia na ziemi, lecz dwa: książę 
bursztynowego 
drzewa zakochał się w pięknej druhnie księżniczki i dwie pary ślubowały sobie 
wierność na 
wszystkie przyszłe dni.
79
O tym, jak Marysia została królewną
W domu za dziewiątą rzeką było tak smutno, że nawet tęcza, która z połyskliwej 
wody piła 
swoje kolory, odeszła niebieską drogą, aby nie ranić serca małej Marysi. Słychać 
było śpiew 
dziewczęcy, ale ten był przepojony takim smutkiem, że nie mogły mu zawtórować 
ptaki. Nie 
taka była niegdyś Marysia, ale wszystko się odmieniło z chwilą, gdy zmarła jej 
matka, a oj- 
ciec po raz drugi się ożenił. Od tej pory musiała wykonywać najcięższe prace, 
nie znajdując 
dla siebie ani chwili odpoczynku.
Marysia nie miała ani czasu, ani ochoty, aby pogwarzyć jak niegdyś ze 
strumieniem, który 
opowiadał jej szemrząc o różnych dziwach, jakie sam widział lub o jakich mówiły 
mu dzikie 
kaczki i łabędzie, szukające odpoczynku na jego białej wodzie. Mimo że już dawno 
Marysia 
nie wychodziła nad jego brzeg, pamiętała jedną z opowieści o pięknym królewiczu, 
żyjącym 
w dalekim zamku na szklanej górze.
Mijał tydzień za tygodniem, a nic w życiu Marysi się nie zmieniało. Dnie 
przechodziły po 
dniach. Słońce zachodziło za złotym wzgórzem, promienie gwiazd oświetlały jak 
zawsze ta- 
jemniczo ziemię.
Macocha stroiła swoją córkę. Kupowała dla niej najpiękniejsze suknie, jakie 
można było 
nabyć na kramach. Matka z córką przeglądały się dzień po dniu w kryształowych 
lustrach, 
podczas gdy Marysia nie miała czasu przejrzeć się nawet w srebrzystej tafli 
strumienia.
Pewnego dnia, gdy Marysia miała nanieść źródlanej wody do kuchni, jedno wiadro, 
nie- 
szczęśliwie trącone przy mocowaniu na kołowrocie, zachybotało się i poleciało w 
ciemną 
głębię studni.
Marysia struchlała. Wiedziała o tym, że wiadro jest drogie i już wyobrażała 
sobie, co spo- 
tka ją po powrocie do domu. Nie namyślając się więc wiele, obwiązała się 
powrozem, którym 
wyciągała wiadra, i opuściła się na dno studni. Straszno jej było, gdy 
opuszczając się w dół 
dotykała czarnych, wypolerowanych przez wodę ścian studni. W studni było coraz 
ciemniej, a 
gdy opadła na samo dno, widziała nad sobą tylko daleki krążek jasnego nieba. 
Zatrzymała go 
w swoich oczach, gdy po omacku zaczęła szukać wiadra na dnie, lecz pomimo 
największych 
wysiłków nie mogła tego wiadra odnaleźć.
Szukając po omacku rękoma, gdyż nie starczyło już tego zapamiętanego błękitu 
nieba, aby 
rozświetlić mrok studni, poruszyła jakiś przedmiot, który metalicznie brzęknął. 
Myśląc, że to 
wiadro, które zakleszczyło się gdzieś pomiędzy omszałymi kamieniami – szarpnęła 
mocniej. 
Gdzieś z boku zaskrzypiały zardzewiałe wierzeje, a Marysia cofnęła się tak 
gwałtownie przed 
blaskiem, który roztoczył się przed jej oczyma, że uderzywszy o kamienie 
straciła przytom- 
ność.
Mijały chwile; gdy wreszcie poruszyła powiekami, zobaczyła, że leży na 
prześlicznej zie- 
lonej łące. Wysoko na dalekim niebie świeciło najwspanialej słońce, a dookoła 
niej, przelatu- 
jąc z kwiata na kwiat, krążyły burczące trzmiele i zygotliwe ważki. Podniosła 
się Marysia z 
trawy, omyła swoją twarz w pobliskim źródle i poszła przed siebie, ciekawa, 
dokąd też los ją 
zaprowadzi.
Idąc przed siebie zobaczyła sad, w którym rosły najpiękniejsze jabłonie. 
Widocznie nie 
miał jednak kto dbać o nie, gdyż nikt nie zerwał do tej pory dorodnych, 
dojrzałych jabłek.
80
Marysia zatrzymała się, zerwała owoce i złożyła je pieczołowicie w trawie. 
Dopiero wtedy, 
gdy to uczyniła, ruszyła dalej.
Idąc dalej, poczuła zapach świeżego pieczonego chleba. I rzeczywiście, nie 
daleko – nie 
blisko, na rzut oka od małej chałupki zobaczyła duży wydrążony w ziemi piec 
chlebowy. Po- 
deszła bliżej. Piec, w którym leżały najpiękniej wypieczone duże bochny chleba, 
był tak roz- 
grzany żarem, że jeszcze chwila a wypieczony chleb spali się zupełnie. Marysia 
zerwała z 
pobliskiej grządki kilka liści kapusty i położyła je na ławie. A później, nie 
namyślając się 
wiele, zaczęła składać na nie parzące palce, gorące, bochny chleba. Zrobiła tak, 
jak robiła to 
zawsze jej matka, a później ona sama, usługując macosze i jej córce.
Wykonawszy tę pracę, pośpieszyła do widocznego niedaleko domku. Cały czas 
dziwiła się 
jednak, że ktoś mógł pozostawić w zapomnieniu piec chlebowy z tyloma pięknymi 
chlebami. 
W pewnej chwili pomyślała sobie, że może ten ktoś, mieszkający zapewne w 
pobliskiej cha- 
łupce, nagle zachorował, przyśpieszyła więc kroku, prawie biegła, tak że na 
progu chałupki 
stanęła zdyszana, nie mogąc wypowiedzieć ani słowa. Na jej spotkanie wyszła 
staruszka, wi- 
tając ją głosem tak miłym, jakiego dziewczyna nie słyszała jeszcze w życiu. 
Marysia odpo- 
wiedziała pozdrowieniem, dopiero gdy nieco ochłonęła. Staruszka, skarżąc się na 
swoje cho- 
roby, zapytała, czy Marysia nie zechciałaby u niej służyć przez jeden rok.
– Jestem już stara – mówiła – i dlatego nie prowadzę dużego gospodarstwa, ale i 
tak nie 
mogę podołać wszystkim obowiązkom. Jeszcze nie zebrałam jabłek, dzisiaj 
natomiast rozpa- 
liłam w chlebowym piecu, ale nie mogę się ruszyć, a chleb na pewno się już 
spiekł. Sama nie 
podołam wszystkim pracom.
Marysia powiedziała staruszce, że może się nie martwić. Jabłka zerwała i złożyła 
ostrożnie 
w trawie, a chleb wyjęty z pieca stygnie teraz na kapuścianych liściach.
– Najpiękniej wypieczony chleb, jaki kiedykolwiek widziałam – mówiła Marysia. 
Oblicze staruszki zajaśniało w dobrym, mimowolnym zapewne uśmiechu.
Marysia przyjęła zaproszenie staruszki i weszła głębiej do skromnej chaty, o 
wiele skrom- 
niejszej od tej, w której do tej pory mieszkała. To porównanie przypomniało jej 
macochę, 
która złorzecząc na pewno już jej poszukuje. Chciała się zerwać i biec z 
powrotem, ale nie 
dawała jej spokoju prośba tajemniczej staruszki. Ta siedziała, podobnie jak i 
ona, na zydlu. 
Wreszcie, po chwili głębszego zastanowienia, Marysia zgodziła się na to, aby 
przez rok pra- 
cować u biednie wyglądającej samotnej staruszki.
Mijał dzień za dniem. Marysia była coraz weselsza, a w coraz radośniejszych 
pieśniach 
słyszała wtórujący jej głos staruszki. Czuła się u niej dobrze, pracy miała 
znacznie mniej niż 
kiedykolwiek. Zresztą nie pracowała sama. Staruszka pomagała Marysi, ile tylko 
mogła.
Nic więc dziwnego, że dni mijały niepostrzeżenie. Nastał ostatni dzień roku. Gdy 
staruszka 
oznajmiła, że kończy się już ich umowa, Marysi zrobiło się, nie wiadomo 
dlaczego, smutno. 
Smutno było również i staruszce, ale musiały się pożegnać. Przy pożegnaniu 
staruszka nało- 
żyła na serdeczny palec Marysi żelazny, prosty pierścień, prosząc ją, aby pomimo 
jego pro- 
stoty nosiła go na pamiątkę pobytu u niej.
Staruszka wyprowadziła Marysię na drogę, wskazując kierunek, w którym znajdzie 
swój 
dom. Odprowadzając Marysię doszła z nią aż do ogrodzenia, gdzie się pożegnały. 
Gdy Mary- 
sia przechodziła pod bramą, spadły na nią najcudowniejsze łańcuchy i 
złotogłowia. Staruszka 
zawołała, że pierścień żelazny to dar jej serca, a to złoto jest wynagrodzeniem 
za pracę.
Po wielu dniach Marysia doszła do domu, w którym czekała na nią macocha. Marysia 
bała 
się tego spotkania, ale gdy macocha zobaczyła u pasierbicy tyle złota, 
przywitała ją łaskawie, 
wypytując, gdzie była i skąd dostała tyle kosztowności. Wkrótce wszystko 
potoczyło się jak 
dawniej. Macocha zabrała złote łańcuchy i piękne suknie, strojąc w nie swoją 
córkę, a Mary- 
sia od świtu do późnej nocy ciężko pracowała.
Minęło jeszcze dni niewiele, gdy macocha zawołała pasierbicę, aby dokładnie 
powtórzyła 
raz jeszcze całą swoją przygodę, gdyż jej córka postanowiła również wyruszyć na 
poszukiwa-
81
nie staruszki. Marysia opowiedziała, jak wiadro spadło do studni, jak bojąc się, 
opuściła się 
na jej dno i jak spotkała staruszkę.
O świtaniu macocha ubrała swoją córkę w najgorsze suknie pasierbicy. Córka 
pochwyciła 
wiadro i wrzuciła je do studni. Trapiona niecierpliwością nie spuściła się 
powoli na dno stud- 
ni, lecz wskoczyła w ślad za wiadrem. Gdy odzyskała przytomność i zobaczyła, że 
spoczywa 
na zielonej łące, wstała i zaraz udała się na poszukiwanie staruszki. Chcąc jak 
najprędzej ją 
odszukać, nie zwróciła uwagi na sad ani na piec chlebowy. Gdy zobaczyła chatkę, 
pobiegła co 
żywo i spotkawszy staruszkę nawet nie przywitała się z nią, lecz powiedziała, że 
przyszła, aby 
rok u niej służyć. Staruszka wyraziła zgodę, ale już po paru dniach musiała 
odprawić nową 
służącą. Córka macochy nie dość, że nie chciała pracować, sama jeszcze żądała 
posługi.
Staruszka pożegnała służącą i wskazała jej drogę, którą dojdzie do swojego domu. 
Córka 
macochy zobaczyła już z daleka bramę i cieszyła się na myśl o tym, iż za chwilę 
spadnie na 
nią deszcz złotych klejnotów. Pomyślała sobie nawet, że warto będzie pod bramą 
przystanąć, 
aby kosztowności spadały na nią dłużej.
– Nie zrobię tak – pomyślała sobie – jak ta głupia Marysia, która przeszła pod 
bramą, za- 
miast się pod nią dłużej zatrzymać, dzięki czemu przyniosłaby do domu więcej 
klejnotów.
Lecz gdy córka macochy przechodziła pod bramą, nie zatrzymała się ani na chwilę. 
Wręcz 
przeciwnie, jeszcze bardziej przyśpieszyła kroku. Z bramy polał się na nią 
strumień smoły. 
Dobiegający z daleka głos staruszki przypominał, że to kara za jej lenistwo.
Gdy doszła do pierwszego strumienia i przejrzała się w nim, przeraziła się 
widokiem, który 
zobaczyła. W wodzie widziała jakąś maszkarę, a nie wypielęgnowaną twarzyczkę 
jedynej 
córeczki matki – macochy. Wstydząc się swojego wyglądu postanowiła od tej pory 
wędrować 
nocą.
Macocha zobaczywszy swoją córkę, załamała ręce. Nakazała rozpalić Marysi w dużym 
piecu i nanieść wody do ciężkich żeliwnych garów. Niestety, nawet najdłuższa 
kąpiel nie po- 
magała – córka macochy miała aż do śmierci pozostać czarna. Cała wina spadła na 
Marysię. 
Nazajutrz macocha wypędziła ją z domu mówiąc, aby więcej już doń nie wracała.
Marysia poszła w świat. Szła dniem i nocą, wstając o pierwszym promieniu, a 
kładąc się 
po zachodzie słońca. Pewnej nocy, gdy spała nad brzegiem szemrzącego strumienia, 
usłyszała 
znaną już sobie opowieść o pięknym królewiczu, który mieszka w dalekim zamku na 
szklanej 
górze. Postanowiła szukać pięknego królewicza. Minęło dni mało – niemało, gdy 
doszła do 
wielkiego miasta, w którym na wyniosłej górze wznosił się błyszczący w słońcu 
zamek. W 
tym zamku mieszkał królewicz, o którym tyle razy mówił Marysi szemrzący 
strumień.
Marysia zatrzymała się w bogatym mieście. Miała nadzieję, że znajdzie w nim 
pracę, gdyż 
macocha, wypędzając ją z domu, nie dała jej żadnych pieniędzy. Chodziła od domu 
do domu 
pytając, a wreszcie prosząc o pracę, ale nikt nie chciał jej przyjąć. W pewnym 
domu, w któ- 
rym mieszkał zapewne jakiś dworski urzędnik, powiedziano jej, że powinna pójść 
na zamek, 
gdzie pracę na pewno znajdzie, gdyż król przygotowuje wielki bal.
Poszła więc Marysia na zamek i otrzymała pracę w kuchni. Tutaj, jak to było we 
zwyczaju, 
powtarzano wszelkie plotki dworskie, więc rychło dowiedziała się, jaki to 
wspaniały bal 
przygotowuje królewicz. Miały być na nim wszystkie księżniczki, spośród których 
królewicz 
wybierze przyszłą żonę. Nasłuchała się Marysia tych opowieści tyle, że zaczęła 
marzyć o 
tym, co wydawało się niemożliwe. Przecież ona, zwykła kuchta, nie mogła 
porównywać się z 
księżniczkami. Nie miała prawa wstępu na balowe sale.
Marysia zmęczona ciężką pracą, zasnęła szybko w swojej izdebce, a w nocy 
przyśniła się 
jej staruszka, u której niegdyś pracowała. Staruszka nic się nie zmieniła. Była 
łagodnie 
uśmiechnięta, gdy mówiła do niej:
– Przekręć pierścień, a spełni się wszystko to, co pomyślisz!
Gdy słońce weszło przez gomółki szyb do izdebki, Marysia zerwała się z posłania, 
omyła 
twarz w miednicy, ubrała się i pośpieszyła na zamek. Idąc już krużgankami zamku 
przypo-
82
mniała sobie sen. Jak gdyby wierząc i nie wierząc jednocześnie w to, co 
usłyszała, pomyślała 
sobie, że dobrze byłoby mieć piękny strój, aby raz jeden zobaczyć królewicza. To 
myśląc 
przekręciła żelazny pierścień. W okienku rozświetlającym korytarz zobaczyła 
odbicie wspa- 
niałej, strojnej damy.
Zobaczyła oblicze swoje i nie swoje jednocześnie. Swoje, gdyż widziała te same 
co zawsze 
oczy, usta, ten sam uśmiech, ale nie swoje, gdyż włosy miała objęte pięknej 
roboty perłowym 
diademem. Pośród włosów połyskiwały matowym światłem jantarowe zausznice. Pod 
ręką 
wyczuła mięsistą materię bogato haftowanej sukni.
Marysia przekręciła pierścień i ujrzała siebie sprzed chwili. Przekręciła raz 
jeszcze i znowu 
widziała siebie pięknie ubraną. Przekręcając pierścień bawiła się – widząc raz 
piękną panią, a 
tuż po niej kuchtę. Przestała się jednak bawić, gdy usłyszała w korytarzu odgłos 
kroków. 
Zbiegła szybko na dół, gdzie przywitał ją gniewny głos kucharza. Nie miała czasu 
na nic, 
pracowała jeszcze pilniej niż wczoraj i przedwczoraj, myśląc przez cały czas, że 
musi ko- 
niecznie zobaczyć królewicza.
Minęło kilka dni. Kucharz srożył się i krzyczał co chwila, jeszcze nie wszystkie 
potrawy 
były przygotowane, a już jutro, już dzisiaj – ma się przecież odbyć bal. Aż do 
kuchni dolaty- 
wały odgłosy strojonych instrumentów, grających to cienko, to grubo. Na bruku 
dziedzińca 
rozlegał się odgłos końskich kopyt i żelazem kutych kół karoc, z których 
wysiadały najpięk- 
niejsze księżniczki. Każdą witał królewicz, wypatrując pośród nich tej, która 
zostanie jego 
żoną.
Zagrały fanfary. Rozpoczął się bal. Dźwięki orkiestry dobiegały do kuchni. W 
kącie tego 
rozległego pomieszczenia tańczyło kilka kucht, dopóki nie rozgonił ich kucharz. 
Marysia 
ostrożnie wyszła z kuchni, podążając coraz bliżej sali, w której odbywał się 
bal. Gdy zoba- 
czyła łuczywa, palące się w pięknie kutych w miedzi uchwytach, przekręciła 
pierścień, a w 
srebrnym lustrze wiszącym na ścianie zobaczyła piękną panią.
– Tak – pomyślała – mogę zobaczyć królewicza.
Idąc, odbierała pokłony panów, którzy pytali pomiędzy sobą, kim jest ta 
tajemnicza pięk- 
ność?
Królewicz opuścił otaczające go księżniczki, podszedł do niej i poprosił do 
tańca. Gdy za- 
częli tańczyć, cała sala oniemiała – nikt jeszcze tak cudownie na tym balu nie 
tańczył. Króle- 
wicz nie opuszczał już Marysi. Tańczył z nią taniec po tańcu, do chwili gdy 
Marysia zauwa- 
żyła złe spojrzenia księżniczek, które zapewne nie mogły wybaczyć jej 
uwielbienia, jakim 
darzył ją królewicz. Marysia postanowiła opuścić bal. Tańcząc po raz ostatni, 
zobaczyła, jak 
królewicz zdejmuje swój pierścień i wkłada go na jej palec. Spłoniła się. Nic 
nie odrzekła. 
Orkiestra wkrótce przestała grać, przeprosiła więc królewicza i wyszła z sali. 
Idąc śpiesznie 
zamkowym korytarzem przekręciła za najbliższym załomem muru pierścień; cudowne 
stroje 
zniknęły. Zbiegła szybko do kuchni i zabrała się do swojej pracy, gorliwością 
jak gdyby 
chcąc wyrównać czas spędzony na balowej sali.
Nazajutrz nawet w kuchni opowiadano o tajemniczej księżniczce, która otrzymawszy 
pier- 
ścień królewicza opuściła bal.
Po balu zwolniono wiele sług, które przyjęto tylko na ten okres, ale Marysia w 
dalszym 
ciągu pracowała w kuchni. Zaczęto opowiadać, że królewicz zachorował z tęsknoty 
za nie- 
znaną księżniczką. Wyznaczono nagrodę dla tego, kto odnajdzie lub wskaże miejsce 
pobytu 
tajemniczej księżniczki.
Mijał dzień za dniem, nim Marysia uzyskała pewność, iż królewicz zapałał do niej 
praw- 
dziwym uczuciem. Pewnego dnia upuściła do zastawy, z której korzystał królewicz, 
piękny, 
otrzymany od niego pierścień. W chwilę potem, gdy zastawę wniesiono na 
królewskie pokoje, 
w kuchni pojawił się ochmistrz, pytając, czy ktokolwiek widział osobę, która 
wrzuciła pier- 
ścień do królewskiej zastawy. Gdy odpowiedziało mu milczenie, ochmistrz 
śpiesznie wy-
83
szedł, a królewicz zarządził, aby przed jego oblicze sprowadzono wszystkie 
niewiasty znaj- 
dujące się w zamku.
W olbrzymiej komnacie, obficie rozjarzonej świecami płonącymi w wielkich 
kandela- 
brach, stały, niespokojnie szepcząc, wszystkie niewiasty znajdujące się na 
zamku. Wiele z 
nich niepokoiło się, gdyż nie wiedziały, dlaczego tak nagle i wbrew zwyczajowi 
poproszono 
je na królewskie pokoje.
Tymczasem królewicz przechadzał się po komnacie, wypatrując bacznie tej, którą 
wybrał 
na balu za towarzyszkę życia. Przypatrywał się uważnie każdej twarzy, ale nie 
znalazł tej, 
której szukał, ani wśród dam, ani wśród pokojowych. Wreszcie, gdy podszedł do 
kucht, Ma- 
rysia przekręciła pierścień.
W komnacie rozległo się głośne westchnienie, a królewicz, uklęknąwszy, poprosił 
Marysię 
o jej rękę. Za niewiele niedziel ognie rozpalone w całym mieście, głosy dzwonów 
i dźwięki 
instrumentów wieściły, że odbywa się ślub królewicza z piękną Marysią.
I ja tam byłem, miód kaszubski piłem, a kto nie wierzy, niech skoczy z wieży na 
samo dno 
nieba, gdzie ryba śpiewa, a gwiazdy się toczą w rozświetlone okna, które noc 
zasłoni i bajkę 
przegoni.
84
O niesprawiedliwej godzinie
Pewien kupiec, handlujący z bogatym miastem Gdańskiem, często przemierzał 
pomorskie 
lasy, nocując niejeden raz u biednego karczmarza w głębi ciemnych, gęstych 
borów. Pewnego 
razu, gdy kupiec jak zwykle podążał z towarem do Gdańska, zrobiło się ciemno. 
Znad morza 
wytoczyły się czarne niskie chmury, zerwał się wiatr. Drzewa zaczęły głucho 
gadać do siebie, 
jęczeć i postękiwać. Zrobiło się strasznie. Ciągnące wóz konie niespokojnie 
strzygły uszami. 
Niespodziewanie zamrugało światełko. To karczmarz rozpalił ogień na kominku 
najpięk- 
niejszej izby, spodziewając się, że ta nagła zmiana pogody może sprowadzić do 
niego jakie- 
goś niespodziewanego gościa. Konie, jak gdyby wyczuwając, że niedaleko znajduje 
się 
schronienie, przyśpieszyły tak, że nie minęło wiele chwil, jak stały już w 
zaciszu stajni. 
Karczmarz poznawszy kupca przywitał go i sam czynił honory domu, gdyż jego żona 
zanie-
mogła i leżała na górce.
Kupiec był już po sutej kolacji i gwarzył z karczmarzem przy ciepłym kominku, 
gdy do 
karczmy wszedł nowy gość. Był to starzec z długą siwą brodą, który posilał się 
milcząc. Gdy 
starzec skończył posiłek, karczmarz zaczął pytać go, co też sprowadziło go w te 
strony. Sta- 
rzec niewiele jednak chciał mówić; rzekł tylko, że tej nocy narodzi się 
karczmarzowi syn, a 
kupcowi córka – a gdy przyjdzie czas, stanie się ona żoną karczmarzowego syna.
Wiatr się odmienił, uspokoił. Przez szyby karczmy widać było wesoło mrugające na 
gra- 
natowym niebie gwiazdy. Starzec wziął w rękę podróżny kij, podziękował za 
gościnę i wy- 
szedł.
Karczmarz i kupiec w milczeniu rozważali to, co powiedział starzec.
– Czy to może być – myślał karczmarz – aby mój syn stał się zięciem tak bogatego 
kupca?
– Syn tego biedaka – myślał kupiec – ma być mężem mojej jedynaczki? Nigdy tak 
się nie 
stanie! Niedoczekanie ich! Poczekajmy jednak do pełnego dnia, zobaczymy, co 
przyniesie 
świt.
Jeszcze tej samej nocy urodził się karczmarzowi syn. Gdy kupiec dowiedział się o 
tym, 
przeląkł się, lecz ukrywając swoje myśli, powiedział do karczmarza:
– Słyszałeś, że syn twój jest przeznaczony mojej córce. Skoro tak ma się stać, 
nie może on 
pozostać przy tobie. Powierz go mi, abym mógł go wyuczyć tak, żeby mógł mnie 
zastąpić na 
stare lata.
Karczmarz nie chciał zgodzić się na to, aby oddać swojego syna kupcowi. Ale 
kupiec nie 
opuszczał karczmy i wciąż ponawiał swoje propozycje. Wreszcie któregoś dnia 
przyjechał do 
karczmy posłaniec, który już od kilku dni poszukiwał kupca. Posłaniec przyniósł 
wiadomość, 
że tej samej nocy, gdy w samotnej karczmie urodził się chłopiec, żona kupca 
powiła córkę.
Kupiec powtórzył tę wiadomość karczmarzowi, dodając:
– Widzisz, skoro spełniła się pierwsza część przepowiedni brodatego starca, to i 
wszystko 
się spełni. Twój syn zostanie mężem mojej córki, pozwól więc zabrać go, abym 
mógł go 
kształcić jak przystoi kupcowi.
Karczmarz, słysząc z dnia na dzień nalegania kupca, uległ i oddał mu swojego 
syna, aby 
dbał o niego i jego wychowanie tak, żeby ten nie przyniósł wstydu kupieckiemu 
stanowi.
85
Ledwo kupiec wyjechał na leśną drogę i samotna karczma zniknęła za jej zakrętem, 
przy- 
wołał pachołków i rzekł do nich:
– Weźcie to niemowlę, które leży w kołysce, zanieście je głęboko do lasu i tam 
zabijcie! 
Słudzy wyjęli chłopca z kołyski i podążyli z nim w głąb ciemnego lasu. Idąc 
mówili do
siebie, że nie wypełnią rozkazu kupca.
– Przecież ta krew niewinna – mówił jeden – zbroczy nasze sumienia!
– To największa zbrodnia zgładzić to niewiniątko – mówił drugi.
– Zostawmy je więc w lesie w jakiejś dziupli, a może dobry los mu sprzyja i od 
zguby 
ocali.
Na polanie rósł wielki samotny dąb o szerokich rozłożystych konarach i olbrzymim 
pniu, 
w którego dziupli mógłby się schować nawet rosły jeździec na koniu. Słudzy kupca 
położyli 
chłopca w tej dziupli i odeszli. Gdy dogonili tabor wozów, kupiec sięgnął do 
kalety i dał każ- 
demu z nich po dukacie, mówiąc jednocześnie, aby nie ważyli się wspominać nikomu 
o tym, 
co przed chwilą się stało.
Słudzy przyrzekli, że będą milczeć.
Nie minął nawet dzień, jeszcze słońce stało wysoko na niebie, gdy pod dąb 
stojący w lesie 
przybyli trzej drwale, których gajowy wysłał, aby dąb ścięli i rozłupali, 
zaopatrując gajówkę 
w opał na zimę. Gdy pierwszy z drwali uderzył toporem w korę drzewa, z głębi 
dobiegł płacz 
dziecka. Topór, wzniesiony już do następnego ciosu, opadł i drwal wszedł do 
czerniejącej 
dziupli, skąd wyniósł niemowlę.
– A coście tam, kumie, znaleźli? – zawołał drugi drwal, lecz zamilkł, gdy 
usłyszał płacz 
dziecka.
– Dziwy czy co, żeby w dziupli starego dębu niemowlęta znajdować? – zdziwił się 
drwal 
trzeci.
– Idźmy do gajowego – powiedział ten, który znalazł niemowlę w dziupli.
Gajowy rozwinął pieluchy, w które zawinięty był chłopiec, ale nie znalazł żadnej 
kartki, 
mówiącej o urodzeniu dziecka czy jego rodzicach. Przywoławszy żonę, pokazał jej 
niemowlę, 
mówiąc:
– Przyjdzie, nam, żono, wziąć je do siebie. 
Żona uderzyła w płacz:
– Czy nie nazbyt wiele mamy już gąb do żywienia?
– Przy naszych dziesięciu – powiedział gajowy – i to jedno się uchowa. Nie 
płacz, kobieto. 
Cóż innego możemy zrobić? Przecież nie zostawimy go na pewną zgubę w głębi lasu!
Mijał rok za rokiem. Znajda rosła, nie wiedząc, że nie jest bratem tych 
dziewcząt i chłop- 
ców, którzy wraz z nim uganiali się po leśnych polanach i zagrodzie.
Pewnego dnia chłopcy złapali małego zajączka i wszyscy chcieli się nim bawić. 
Wszyscy, 
jak ich było jedenaścioro. Chłopcy pokłócili się pomiędzy sobą. Któryś z nich 
schował zająca 
za pazuchę i powiedział, że znajdzie zająca nie da. Tego dnia syn karczmarza 
dowiedział się, 
że gajowy i jego żona nie są jego rodzicami. Dowiedział się o tym, że znaleziono 
go w dziupli 
starego dębu. Uciekł do lasu. Błąkał się w nim przez kilka dni, nim wyszedł na 
drogę, którą 
przejeżdżał znany nam już kupiec.
Chłopiec ucieszył się, gdy zobaczył tylu ludzi. Dołączył do kupieckich wozów, a 
wkrótce 
wiadomość o nim dotarła do samego kupca. Chłopiec opowiedział mu to, co sam 
wiedział o 
sobie. Niewiele wiedział, ale kupiec od razu rozpoznał w nim syna karczmarza, 
którego już 
dawno przecież rozkazał zgładzić. Przestraszył się, ale na szczęście już dawno 
pozbył się tych 
sług, którzy w przeszłości zanieśli niemowlę do lasu. Gdyby tak nie było i oni 
mogliby roz- 
poznać w chłopcu syna karczmarza, a wtedy nawet złoto nie potrafiłoby uratować 
kupca 
przed katem.
Gdy chłopiec skończył swoją opowieść, kupiec niby to szczerze współczuł jemu, 
ale w 
skrytości już gotował dla niego zgubę. Gdy chłopiec oddalił się, kupiec rozkazał 
sługom, aby
86
utopili go w czasie przeprawy przez rzekę. Cała karawana przeprawiła się już 
przez bród, a 
słudzy wraz z chłopcem pozostali na brzegu. Żal im się jednak zrobiło chłopca, 
nie utopili go, 
lecz przywiązawszy do belki puścili z biegiem rzeki. Sami dogonili kupca, od 
którego otrzy- 
mali po dziesięć dukatów. Uspokojony kupiec wyruszył w dalszą drogę.
Chłopiec popłynął wodą. Zbliżał się wieczór i z młyna, który stał nad rzeką, 
wyszedł mły- 
narz, aby podnieść stawidła. Młynarz patrzy, a tu coś płynie wodą. Przyciągnął 
belkę do brze- 
gu i odwiązał od niej chłopca.
Minęło wiele lat. Chłopiec dzielnie pracował u młynarza, myśląc przez cały czas, 
że jest 
młynarczykiem. Synem młynarza. Gdy stał się już młodzieńcem, młynarz powiedział 
mu, że 
nie jest jego ojcem. Chłopiec zaczął tęsknić, myśleć o swoich rodzicach. 
Wypytywał wszyst- 
kich napotkanych ludzi, czy nie słyszeli o kimś, kto poszukuje zaginionego syna. 
Nikt jednak, 
z tych których pytał, nie słyszał, by poszukiwano zaginionego syna.
Gdy tylko mniej było pracy w młynie, chłopiec dosiadał konia i wyjeżdżał do 
lasu. Pewne- 
go dnia, gdy jak zwykle wyjechał do lasu, napotkał na leśnym trakcie tabory 
bogatego kupca. 
Chłopiec, ciekaw bardzo ludzi i dalekiego świata, o którym tyle opowieści 
słyszał z ust mły- 
narza, ale nigdy go jeszcze nie widział – zatrzymał się przy taborze. Nie poznał 
kupca, ale 
temu wydawało się, że zna go przecież.
– Tak – myślał gorączkowo kupiec – przecież to jest syn karczmarza!
Kupiec, upewniony w swoich podejrzeniach przez chłopca, przeraził się. Nie dając 
nic 
znać po sobie, powiedział, że być może łatwiej znajdzie swych rodziców, gdy 
razem z nim 
podąży w świat. Młynarz, zapytany przez kupca, zgodził się z tym, że chłopiec 
powinien po- 
jechać w świat. Ledwo tylko kupiec odjechał na dwie mile od młyna, przywołał 
chłopca do 
siebie, dał mu zapieczętowany list i polecił zawieźć go do miasta i oddać jego 
żonie.
Chłopiec śpiesznie podążył z listem do miasta, nie wiedząc, że kupiec napisał w 
nim, aby 
jego oddawcę niezwłocznie zgładzono. Przeprawiając się przez rzekę o mało co nie 
stracił 
życia. Konia zabrał bystry prąd wody, a sam ledwo wydostał się na brzeg. 
Zmęczony walką z 
nurtem rzeki położył się na brzegu i zasnął.
W tym czasie, gdy chłopiec spał, obok niego przechodzili dwaj skłonni do żartów 
żacy. 
Zobaczywszy młodzieńca śpiącego na murawie, przeszukali jego torbę, a znalazłszy 
w niej 
list, rozłamali pieczęć i list przeczytali.
Jeden z nich wyjął z sakwy inkaust, ostre pióro i świetnie naśladując pismo 
kupca wygo- 
tował list drugi, w którym kupiec nakazywał żonie swojej wydać córkę za 
posłańca. List kup- 
ca żacy zniszczyli i śpiesznie oddalili się swoją drogą.
Młodzieniec obudziwszy się, podążył do miasta. Po drodze zatrzymał się na chwilę 
w 
karczmie swoich rodziców, ale oni go nie poznali. Gdy kupcowa przeczytała list, 
srodze się 
zdziwiła. Wypytywała młodzieńca o szczegóły, ale nie potrafił nic dodać do 
treści listu mó- 
wiąc, że kupiec polecił oddać list swojej żonie. Chcąc, nie chcąc – posłuszna 
mężowi – wy- 
prawiła jak najśpieszniej wesele. Tak spełniła się przepowiednia siwobrodego 
starca.
Kupiec ponad rok bawił w szerokim świecie. Z Gdańska popłynął do mglistej 
Anglii, a 
stamtąd jeszcze dalej – aż do czarnej Afryki. Gdy powrócił wreszcie do miasta, 
na powitanie 
wyszła mu nie tylko żona, ale i córka, trzymając na ręku wnuka.
Kupiec wybuchnął gniewem. Oskarżył żonę o to, że nie spełnia mężowskich 
rozkazów, 
lecz gdy żona pokazała mu list, który przyniósł obecny mąż ich córki – zamilkł. 
Zamknąwszy 
się w gabinecie myślał nad tym, jak raz na zawsze pozbyć się swojego zięcia. 
Wreszcie przy- 
wołał go do siebie, a uderzywszy w ucho rzekł, aby poszedł w świat i dowiedział 
się, jaka jest 
niesprawiedliwa godzina.
– Jeżeli się tego nie dowiesz – mówił kupiec – ten dom jest zawsze dla ciebie 
zamknięty! 
Młodzieniec wiedział, że słowa te nie były pustą groźbą. Kupiec stał się w 
ostatnim czasie 
najpotężniejszym obywatelem miasta i na pewno mógłby się pozbyć niewygodnego dla 
siebie człowieka, nawet gdyby ten był jego zięciem. Pożegnał się z żoną i synem. 
Kupiec, widząc
87
scenę pożegnania przez okno, cieszył się już z tego, że nigdy nie zobaczy 
swojego – jak mó- 
wił – oszukanego zięcia.
– Niech no tylko trochę o nim zapomną, a stanie się tak, jak chciałem – myślał 
kupiec. – 
Połączę dzięki córce dwie najpotężniejsze fortuny miasta.
– Pieniądz wszystko może – mówił sam do siebie, uśmiechając się, kupiec. – Tym 
bardziej 
najprawdziwszy złoty kruszec. Złoto zamknie wszystkim usta. Wszyscy zapomną o 
moim 
pierwszym zięciu. Zapomną o tym, że moja córka nie jest już panną.
Mijał miesiąc za miesiącem. Kupiec myślał, że córka zapomniała już o swoim mężu, 
ale 
srodze się mylił. Całe wieczory spędzała w komnacie, opowiadając synowi o ojcu, 
który po- 
szedł w świat dowiedzieć się, jaka jest niesprawiedliwa godzina.
Tymczasem syn karczmarza szedł od królestwa do królestwa, pytając wszystkich o 
to, jaka 
jest niesprawiedliwa godzina. Nikt jednak nie potrafił na to pytanie 
odpowiedzieć.
W pierwszym królestwie wezwał go do siebie król i rzekł:
– Skoro chodzisz po świecie i pytasz o swoje sprawy, może dowiesz się o mojej 
córce, któ- 
ra przepadła bez śladu. W drugim królestwie przywołał go król do siebie i rzekł:
– Skoro chodzisz po świecie, może dowiesz się, dlaczego moja jabłoń nie rodzi 
złotych ja- 
błek. Skarb jest już prawie pusty, a jabłonka schnie i nie wydaje żadnego owocu.
W trzecim królestwie zawołał go król i rzekł:
– Skoro już chodzisz po świecie, może dowiesz się, gdzie są moi ojciec i matka, 
którzy 
zniknęli, gdy byłem jeszcze niemowlęciem. Od wielu lat szukają ich moi posłańcy, 
lecz nig- 
dzie znaleźć nie mogą.
Syn karczmarza przyrzekł, że będzie pamiętał i o tych prośbach w czasie swojej 
wędrówki. 
Po długich miesiącach doszedł do brzegów olbrzymiego jeziora, na którym z daleka 
już 
widać było wspaniały zamek stojący na samotnej wyspie. Młodzieniec postanowił 
przeprawić się na wyspę, ale nie wiedział, jak to uczynić. Pewnego dnia fale 
jeziora 
przypędziły do brze- gów łódź, w której młodzieniec znalazł śpiącą kobietę. 
Pomimo tego, 
że długo ją budził – nie mógł jej przebudzić. Zdziwił się, ale wsiadł do łodzi i 
chwyciwszy wiosło przepłynął na wy-
spę.
Idąc przez komnaty zamku dziwił się temu, kto mógł sobie postawić taki zamek na 
samot- 
nej wyspie. W pewnej chwili zobaczył czarną dziewczynę która krzyknęła widząc 
go, a wy- 
słuchawszy przestrzegała przed strasznym niebezpieczeństwem. W tym zamku 
mieszkał zło- 
toczuby gryf. Ledwo młodzieniec zdążył się schować w skrzyni, gdy szum skrzydeł 
w po- 
wietrzu obwieścił, że do zamku zbliża się jego pan i władca, wielki czarny gryf.
Zmęczony długim lotem położył się na puchowym łożu i zasnął. Czarna dziewczyna, 
sie- 
dząc przy śpiącym gryfie, zadała mu najpierw trzy pytania, które młodzieńcowi 
przekazali 
królowie, a gryf na nie odpowiedział.
– Tą dziewczyną, która zginęła królowi - jesteś ty. Zabrałem ciebie przed 
wieloma laty, 
abyś mi służyła, gdyż nie miałem nikogo na tej wyspie, kto mógłby dbać o mnie.
– Aby jabłoń rodziła złote jabłka, trzeba wyjąć ją z ziemi, oczyścić korzenie i 
podlać wodą 
z tego jeziora.
– Ojciec króla zaklęty jest w kamień, jego matka jest tą śpiącą kobietą, która 
płynie po wo- 
dach jeziora. Nic się w ich losach zmienić nie może, chyba że znajdzie się jakiś 
śmiałek, który 
dotrze na moją wyspę, wyjmie mi złote pióro z czuba i to pióro spali. Kamień 
ożyje, kobieta 
się obudzi i przypłynie do wyspy, z ciebie spadnie czarna skóra, a ja nie będę 
miał mocy, aby 
za wami polecieć.
Gdy gryf odpowiedział na te trzy pytania, zadała mu królewna pytanie o 
niesprawiedliwej godzinie.
– Niesprawiedliwą godziną była ta, w której syn karczmarza został wypędzony z 
domu 
kupca.
88
Młodzieniec, usłyszawszy te słowa, uchylił ostrożnie wieka skrzyni, podszedł do 
gryfa i 
wyrwał mu złote pióro z czuba, które natychmiast spalił. Gdy to się stało, czerń 
opadła z kró- 
lewianki. Gryf ciężko westchnął, ale się nie przebudził.
Syn karczmarza pochwycił rękę królewianki i szybko zbiegli na brzeg jeziora, 
gdzie w ło- 
dzi czekała już na nich królewska matka. Nie minęło wiele chwil, gdy łódź, sama 
płynąc, do- 
biła do przeciwległego brzegu. We troje zmierzali do królestwa tego króla, 
któremu zginęli 
rodzice. Na granicy spotkali ich wysłannicy królewscy mówiąc, że ojciec króla 
już się odna- 
lazł. Nie było końca radości, gdy syn karczmarza przyprowadził królowi także 
jego matkę. W 
nagrodę otrzymał kilka wozów złota, które podążały za nim.
W następnym królestwie polecił, aby wyjęto z ziemi jabłoń, której korzenie 
okazały się 
zupełnie czarne. Gdy ogrodnik ostrożnie oskrobał je i zakopał ponownie w ziemi, 
podlewając 
wodą z jeziora – jabłoń zaczęła rodzić złote owoce. I w tym królestwie syn 
karczmarza 
otrzymał kilka wozów złota.
Wreszcie młodzieniec przyjechał do trzeciego króla, któremu zginęła córka. Gdy 
król 
dziękując powiedział, że odda mu rękę swojej córki – odpowiedział, że jest już 
żonaty i teraz 
śpiesznie mu podążać do swojej żony.
– Jeżeli chcesz, królu, wyrządzić mi przysługę – powiedział – oddaj mi swoje 
wojsko, któ- 
re później odeślę do ciebie.
Syn karczmarza powracał do miasta na czele wielkiego wojska. Gdy mieszczanie 
dowie- 
dzieli się o tym, że na miasto następuje potężny nieprzyjaciel, zamknęli bramy 
miasta, stając 
dzielnie w jego obronie. Ale nie minęło wiele dni, gdy wojsko zdobyło miasto i 
wkroczyło do 
niego, rozkładając się na kwatery w mieszczańskich domach. Szczególnie wielu 
żołnierzy 
kwaterowało u kupca, który wygonił swojego zięcia w świat. Gdy minęło kilka 
tygodni, ku- 
piec był już bliski bankructwa i udał się do kwatery dowódcy, prosząc o 
zmiłowanie.
Gdy kupiec prosił o zmiłowanie, narzekając, że tak liczny oddział wojska 
niechybnie do- 
prowadzi go do ruiny, syn karczmarza podszedł do niego i zdzielił kupca przez 
ucho, mówiąc:
– Teraz jest ta niesprawiedliwa godzina. Kupiec poznał syna karczmarza i po raz 
drugi 
wyprawił wesele.
Nie minęły nawet trzy dni, gdy zamknęły się za mną drzwi kupieckiego domu, bo i 
ja na 
weselu byłem, miód i wino piłem. Było tam wszystkiego wiele, groch prażony i 
malowane 
ciele. Darowali mi płaszcz z pajęczyny, szklane buty i kapelusz z masła. I 
jeszcze ta baśń za 
mną przyszła, najprawdziwsza baśń z nie istniejącego już miasta.
89
O tym czwartym synu królewskim 
i jego braciach
Wśród zamkowych murów rozlegał się głos cytry potrącanej rękoma starca. Jej głos 
niósł 
się poza ciężkie warowne mury i żelazem okute bramy na zielone nadrzeczne łąki. 
Nastała 
wiosna, a król mieszkający w zamku, władca potężnej dziedziny, nie mógł swoim 
okiem spoj- 
rzeć na rozwijającą się zieleń, gdyż od czterech wiosen nie widział. Siedząc w 
zamkowej 
komnacie słuchał głosu cytry i wędrownego grajka, który nie wiadomo skąd 
przybywał i nie 
wiadomo dokąd zaprowadzą go splątane drogi, ulewne deszcze czy przyszła 
spiekota:
Wszyscy trwali w zasłuchaniu, gdyż nie tylko król, ale także czterej jego 
synowie słuchali 
gry starca i jego śpiewu.
A starzec grał: to struna drżała najśpiewniej, jak strumień przepływający przez 
kamienie, 
to nagłym szarpnięciem zajęczał wicher pośród kniei, wyrywając i łamiąc drzewa i 
gałęzie. 
To znowu dźwięk nowy się budził, ostry i jazgotliwy brzęk skrzyżowanych mieczy, 
chrapli- 
wy kwik koni.
Wreszcie, gdy zdawało się, że po raz ostatni zabrzęczała struna cytry, że po raz 
ostatni 
usłyszeli drżący głos starca, potoczyła się opowieść o cudownym źródle, którego 
kropla wy- 
starcza, aby przywrócić wzrok niewidzącym.
Wielu było śmiałków, którzy szukali źródła, mniej tych, którzy źródło to 
znaleźli, a nie 
było jeszcze nikogo, kto by ze źródlaną wodą powrócił do swojej ziemi – 
zakończył starzec 
swoją opowieść.
Gdy w zamkowej komnacie rozlegała się opowieść o cudownym źródle, synowie 
zwrócili 
oczy na swojego ojca, który wsłuchany w dźwięki cytry milczał. Milczeli więc i 
oni, a nim 
podnieśli się z tego zasłuchania, starzec wyszedł z komnaty i zniknął.
Minął dzień, drugi, a życie w zamku toczyło się ustalonym torem. Trzeciego dnia 
najstar- 
szy syn poprosił ojca o posłuchanie i rzekł:
– Królu ojcze, czwartą wiosnę nie widzisz ani ludzi, ani swego kraju. Pozwól 
nam, twoim 
synom, odjechać, abyśmy mogli przynieść czystej wody, która przywróci tobie 
wzrok.
Co powiedziawszy, skłonił się i czekał na słowa króla.
Ojciec spojrzał niewidzącym wzrokiem w stronę, z której dobiegły go słowa syna i 
rzekł:
– Synu, jestem nie tylko ojcem, ale i królem! Wy jesteście nie tylko moimi 
synami, ale i 
królewiczami! Muszę pamiętać o dobrym losie państwa! O tym, kto po mnie osiądzie 
na tro- 
nie. A któż mógłby to uczynić, jeżeli nie ty, synu?
Co powiedziawszy przerwał, lecz za chwilę, jak gdyby powracając do myśli 
niedopowie- 
dzianej, rzekł jeszcze:
– Prawem i tradycją, która staje się prawem, ty masz być moim następcą. Gdyby 
ciebie nie 
było; będą nimi twoi młodsi bracia. Jestem już stary. Nie wiem, ile jeszcze dni 
mam przed 
sobą, nie mogę więc zezwolić, abyście poszukując cudownej wody opuścili mnie, 
zamek, kraj 
swój rodzinny!
Zamilkł po raz drugi, ale jak gdyby przypominając sobie dalekie słowa, 
odpowiedział:
– Sami słyszeliście przecież, co mówił grajek; nikt jeszcze nie powrócił z 
wyprawy po cu- 
downą wodę.
90
Minęło kilka dni, a każdego z nich królewscy synowie ponawiali prośbę, lecz 
odpowiedź 
ojca była wciąż taka sama. Gdy królewicze wciąż jednak nie przestawali prosić, 
król wyraził 
zgodę, aby trzej starsi bracia wyruszyli po cudowną wodę. Najmłodszy, czwarty 
syn królew- 
ski, miał pozostać w zamku.
Nastał dzień odjazdu. Gdy świt zajrzał na zamkowy dziedziniec, królewicze 
pożegnali się 
z ojcem i najmłodszym bratem. Podniesiono bramy zamku i opuszczono zwodzony 
most. 
Jeszcze przez chwilę słychać było głuchy tętent koni na dębowych balach 
zwodzonego mostu, 
ale wkrótce i on zaniknął. Trzej bracia wyruszyli po cudowną wodę.
W zamku nastała cisza.
Najmłodszy syn królewski pamiętał, iż przed odjazdem, gdy spotkał się na 
osobności z 
braćmi i czule, niezwyczajnie jak na mężczyzn i rycerzy, żegnał się z nimi, 
bracia powiedzieli 
mu, iż na pierwszych rozstajach wbiją w pień rosnącej tam krzywej wierzby swoje 
sztylety. 
Ich barwa nie zmieni się tak długo, dopóki królewiczów nie spotka nic złego. 
Gdyby jednak 
któregokolwiek z nich miało spotkać nieszczęście, jego sztylet pokryje się rdzą.
Bracia dojechali do rozstajów, z których drogi prowadziły w cztery strony 
świata, i tam – 
jak przyrzekli – wbili swoje sztylety w pień pochylonej wierzby, która wypuściła 
żywe soki. 
Z czterech dróg jedną już przebyli, wybrali więc dla siebie trzy drogi 
pozostałe, pożegnali się 
i każdy wyruszył w swoją stronę.
Jedzie brat najstarszy, już niejedną noc przebył w głuchym borze, a końca drogi 
nie widać. 
Gdy jechał pomiędzy wyniosłym dębami, z lasu wyszedł starzec, pytając:
– Dokąd, rycerzu, jedziesz?
Najstarszy brat powstrzymał konia i rzekł:
– Jest w jednym kraju, którego nazwy nie znam ani nie wiem, gdzie leży, ogród, w 
którym 
bije cudowne źródło. Kropla wody z tego źródła przywraca wzrok niewidzącym. Jadę 
tam, 
aby przynieść wody mojemu ojcu, który od czterech lat nie widzi i nie jest 
świadkiem urody 
tego kraju, w którym jest królem.
Gdy starzec wysłuchał tych słów, powiedział:
– Jedź drogą, a nie zbaczaj. Na końcu drogi, który nie jest znany nikomu, 
zobaczysz wy- 
niosły mur, a w nim bramę. To brama ogrodu, którego szukasz. Gdy uwiążesz przy 
niej konia, 
sama się otworzy, a wtedy wejdziesz do środka. W ogrodzie tym rosną 
najpiękniejsze jabłonie i 
grusze, lecz nie dotykaj ich. W ogrodzie tym znajdziesz wspaniałe fontanny, ale 
nie nabieraj z 
nich wody. Pomiędzy nimi bije skromne źródło, którego szukasz. Nabierz z niego 
wody tak, 
abyś jej nie zamącił, i śpiesznie wracaj do swojej ojczyzny. Gdy to spełnisz – 
mówił starzec – 
powrócisz w zdrowiu i przyniesiesz ojcu słońce, a gdybyś tej umowy dotrzymać nie 
potrafił, 
czeka ciebie kara, której nawet ja nie znam.
Gdy starzec wypowiedział te słowa, królewicz pięknie mu podziękował i pojechał 
dalej. 
Jedzie brat drugi. Już niejedną noc przebył wśród smagających go wiatrów, a 
końca drogi
nie widać. Wtem, gdy wjechał pomiędzy wysokie świece jałowców, na drogę wyszedł 
siwy 
starzec, pytając:
– Powiedz, rycerzu, dokąd jedziesz?
A brat drugi odpowiedział tak, jak rzekł najstarszy z królewiczów i taką jak 
tamten otrzy- 
mał odpowiedź. Ruszył więc dalej w drogę.
Podobnie stało się i z trzecim bratem, który również na swojej drodze spotkał 
starca. 
Tymczasem w zamku życie płynęło ustalonym torem. Król wsłuchiwał się czasem w 
szum
wiatru, jak gdyby miał nadzieję, iż doniesie do niego tętent nadjeżdżającego 
wierzchowca. 
Minęło wiele dni.
Najstarszy syn królewski zobaczył, że drogę, którą jedzie, zagradza olbrzymi 
mur. Za- 
trzymał konia, przywiązał go przy bramie, a ta otworzyła się i królewicz wszedł 
do tajemni- 
czego ogrodu. Gdy zobaczył jabłonie, czerwieniące się dorodnym owocem, ręka sama 
wycią-
91
gnęła się w ich stronę, zerwał jabłko i zjadł je, zapominając o przestrodze 
starca. W tym sa- 
mym momencie stał się niedźwiedziem, a jakaś siła wyrzuciła go poza bramy 
ogrodu.
Także brat trzeci zobaczył mur i bramę, jak zapowiedział furtę, przy której 
pozostawił ko- 
nia. Wiatr i słońce tak go wysuszyły, że gdy zobaczył fontanny, nachylił się do 
nich, ale led- 
wo zmoczył w wodzie wargi, stał się wielką rybą i popłynął strumieniem.
Także brat trzeci zobaczył mur i bramę, tak jak zapowiedział starzec. Pozostawił 
konia pod 
furtą, a sam wszedł do ogrodu. Przez całą drogę walczył z dzikimi zwierzętami i 
był bardzo 
zmęczony, gdy więc zobaczył świeżą zieleń murawy, położył się na niej, aby we 
śnie odzy- 
skać nadwerężone siły. Ledwo to uczynił, stał się orłem i wzbił się w niebo, 
płosząc skrzy- 
dłami konia, który pobiegł w ciemny las.
Minęły niedziele i miesiące, a bracia nie wracali. Król nie wsłuchiwał się już w 
głos wia- 
tru, a najmłodszy z braci nie zapewniał już ojca, że skoro nie dzisiaj to na 
pewno jutrzejszym 
świtaniem wejdą do zamkowych komnat trzej bracia z dzbanem cudownej wody.
Przetoczyły się pory roku, nastała piąta wiosna, a bracia nie wracali. 
Najmłodszy syn króla 
milczał, gdyż nie chciał przedwcześnie ranić ojcowskiego serca, ale 
przygotowywał się pota- 
jemnie do wyprawy. Wreszcie pewnego dnia odezwał się do ojca, zapytując, czy i 
on nie 
mógłby opuścić królestwa, a na pewno odnajdzie źródło i swoich trzech braci.
Zasmucony król, pamiętając o obowiązkach względem tronu, nie odpowiedział ani 
słowa. 
Pamiętając o obowiązkach braterskich, wyraził skinieniem głowy zgodę na wyjazd 
najmłod- 
szego syna. Gdy na dębowym moście przebrzmiał odgłos końskich kopyt, król 
rozkazał za- 
wrzeć ciężkie okiennice. Królewska komnata stała się ciemna i głucha.
Najmłodszy królewicz przybył do rozstajnych dróg i zobaczył w wierzbie trzy 
zardzewiałe 
sztylety. Z trzech dróg, które otwierały się przed nim, wybrał tę, którą 
wcześniej podążał jego 
najstarszy brat.
Jedzie najmłodszy brat, już niejedną noc przebył w głuchym borze, a krańca drogi 
nie wi- 
dać. Spomiędzy olbrzymich dębów wyszedł starzec, pytając:
– Dokąd, rycerzu, jedziesz?
Gdy królewicz odpowiedział na to pytanie, otrzymał odpowiedź taką, jak i jego 
starsi bra- 
cia. Starzec pożegnał się z królewiczem, który ruszył w dalszą drogę.
Nie minęła noc, a koń królewicza stał się bardzo niespokojny. Z lasu wybiegł 
niedźwiedź, 
lecz nim roztrzaskał wzniesioną w górę łapą łeb konia, stanął i rzekł:
– Dobrze, że nie zaszedł ostatni księżyc, mój najmłodszy bracie, jedynie dzięki 
temu ciebie 
rozpoznałem. Wiem, że możesz mnie wybawić, ale nie znam zaklęcia. Weź jednak 
trzy włosy 
z mojej sierści, a gdy je na ziemię rzucisz, przybędę tobie z pomocą.
Wyrzekłszy te słowa niedźwiedź schował się w głębokim cieniu lasu, a najmłodszy 
brat 
pojechał dalej.
O świcie wyjechał na obszerną polanę i usłyszał wielki szum w powietrzu, a gdy 
uniósł 
twarz, zobaczył wielkiego orła. Skłonił szybko głowę, ale zaraz podniósł ją, 
gdyż usłyszał 
szum jeszcze większy – to orzeł w ostatniej chwili rozpostarł skrzydła i wzniósł 
się w powie- 
trze.
– Dobrze, że podniosłeś oczy w słońce, mój najmłodszy bracie – mówił orzeł – 
dzięki te- 
mu rozpoznałem ciebie. Wiem, że możesz zdjąć zaklęcie ze mnie, ale nie wiem jak. 
Weź jed- 
nak trzy pióra z mego skrzydła, a gdy rzucisz je w powietrze, przybędę tobie na 
pomoc.
Gdy orzeł wypowiedział te słowa, obniżył lot – brat najmłodszy wyjął trzy pióra 
ze skrzy- 
dła, a orzeł zniknął w wysokim niebie. Brat najmłodszy pojechał dalej.
W pewnej chwili musiał jednak zsiąść z konia. Przed nim rozciągało się jezioro 
tak ol- 
brzymie, że nie widział ani jego początku, ani końca.
Przez wiele dni pracował w pocie czoła, budując tratwę. Drzewa, ścięte mieczem, 
wiązał 
łozą, a gdy już dosyć ich związał, spuścił tratwę na wodę i popłynął przed 
siebie. Był na środ-
92
ku jeziora, gdy przed tratwą wynurzyła się ryba tak wielka, jakiej jeszcze nie 
widział. Fala 
zalała tratwę, ale ryba odezwała się, mówiąc:
– Dobrze, że rozpoznałem ciebie, mój najmłodszy bracie. Wiem, że możesz mnie 
uwolnić 
od tej rybiej łuski, ale nie znam zaklęcia. Weź jednak trzy łuski, a gdy rzucisz 
je do wody – 
przybędę tobie z pomocą.
Dopłynąwszy do brzegu najmłodszy brat zobaczył wysoki mur, przy którym stał lew. 
Królewicz nie wiedział, jak zwycięży lwa, gdyż miecz stępił przy budowie tratwy. 
Wyjął 
miecz, lecz gdy uderzył nim na lwa – miecz pękł, bo lew był miedziany.
Przypomniał sobie słowa najstarszego brata, wyjął trzy włosy i rzucił na ziemię. 
W tej sa- 
mej chwili przed lwem stanął niedźwiedź, który lwa zwyciężył. Gdy to się stało, 
zaklęcie mi- 
nęło, a dwaj bracia rzucili się sobie w objęcia i uścisnęli.
Ale z miedzianego lwa wyleciała kaczka, trzymająca w dziobie wielkie jajo. 
Przypomniał 
sobie najmłodszy brat o królewiczu-orle i rzucił w powietrze trzy pióra z jego 
skrzydła. Orzeł 
pojawił się natychmiast i rzucił się na kaczkę. Ta upuściła jajo w wody jeziora, 
ale najmłod- 
szy brat rzucił do wody trzy łuski i ryba podpłynęła z jajem do brzegu.
Dwaj bracia, orzeł i ryba, zrzucili pierze i łuski – minął czas zaklęcia. Bracia 
przywitali się 
serdecznie, ale nie wiedzieli, jak otworzą bramy ogrodu. Najmłodszy z braci 
przypomniał 
sobie o porzuconym jaju, rozbił je, a w słońcu zajaśniał złoty klucz.
Trzej starsi bracia pozostali przy murze, a najmłodszy królewicz otworzył furtę 
i wszedł do 
ogrodu. Postępując, jak nakazał starzec, podszedł do źródła i napełnił dzban 
wodą.
Królewscy synowie dopiero po wielu dniach weszli w granice swojego królestwa. 
Wiele 
razy odbyło swoją wędrówkę słońce na niebie, wiele razy rozświetlał noc biały 
księżyc, nim 
stanęli na ojczystej ziemi.
Gdy wiadomość o powrocie synów dotarła do starego króla, rozkazał otworzyć 
zamknięte 
okiennice i wyszedł na ich powitanie. Nim wiatr wysuszył łzy na ich twarzach, 
najmłodszy z 
synów namaścił kroplą cudownej wody oczy króla, a te przejrzały. I od tej pory 
nie było 
krańca radości na dworze króla, trwa ona jeszcze do dziś i będzie trwać dalej.
93
O mocnym Reszku, 
zbójcach i pięknej królewnie
Reszk wraz ze swoją siostrą Subisławą przemierzyli już wiele dróg. Poznali słotę 
i sło- 
neczny żar, spotkali różnych ludzi na swej drodze, ale nie spotkali jeszcze 
takich, u których 
mogliby dłużej pozostać.
Wędrowali już od wiosny, i gdy z nastaniem lata byli jeszcze dobrej myśli, teraz 
z coraz 
większym niepokojem patrzył Reszk na swoją siostrę. Gdy on w czasie tej wędrówki 
zmęż- 
niał, wydoroślał – Subisława zmizerniała, jej cera stała się zupełnie blada.
– Co to będzie – myślał Reszk – gdy nastanie zima, a my nie znajdziemy żadnego 
schro- 
nienia?
Subisława coraz częściej powracała we wspomnieniach do zagubionej gdzieś daleko 
chaty, 
w której byli tak długo szczęśliwi, dopóki nie pomarli rodzice, a zły sąsiad nie 
wypędził ich, 
zabierając ziemię wraz z całym dobytkiem. Tylko miecz, który miał Reszk, i 
bursztynowe 
korale, które zawiesiła na szyi Subisława – były jedynym przypomnieniem domu.
Robiło się coraz ciemniej. Słońce skryło się już w czerwieni zachodu, a Reszk z 
Subisławą 
wędrowali ciemnym borem. Gdy oboje już myśleli, że przyjdzie im i tę noc spędzić 
w borze, 
Reszk zobaczył, jak spoza drzew rozbłysło światło.
– Subisławo, patrz! Światło.
– Jak to dobrze – powiedziała Subisława. – Boję się tego boru. Chodźmy tam 
szybko, a 
być może pozwolą nam przenocować. Może i jakąś pracę tam znajdziemy?
Reszk wraz z siostrą pośpieszyli w stronę widocznego światła. Reszk myślał, że 
widzieli 
światło z chaty jakiegoś pustelnika, ale im bliżej podchodzili, tym większa 
jasność stawała 
przed ich oczyma. Nie, to nie mogła być chata pustelnika. Gdy weszli na wielką 
polanę, 
Reszk zobaczył przed sobą olbrzymi rozświetlony zamek. Zdziwił się Reszk, że w 
takiej głu- 
szy stoi tak potężny zamek, którego nikt nie broni, ale nie powiedziawszy nic, 
pośpieszył 
szybko w stronę bramy.
Subisława podbiegając pochwyciła olbrzymią kołatkę i kilka razy zastukała o 
wielkie mo- 
siężne guzy, którymi były nabite grube, drewniane bale. Rozległ się głuchy 
łomot, a w chwilę 
później brama się otworzyła i Reszk z Subisławą weszli na rozjarzony światłem 
dziedziniec.
W pierwszej chwili Reszk nie zobaczył nikogo, lecz przeraził się, gdy usłyszał 
skrzeczący 
głos:
– A któż to ludzi po nocy niepokoi?
Subisława zadrżała, przytuliła się do Reszka, a ten zobaczył staruchę podobną do 
czarow- 
nicy, trzymającą w dłoni kaganek.
Reszk zdumiewał się coraz bardziej – raczej rycerza jakiegoś spodziewał się 
tutaj spotkać, 
zbójców nawet, niż staruszkę – ale nie okazując zdziwienia rzekł:
– Jestem Reszk. Wraz ze swoją siostrą Subisławą szukamy na dzisiejszą noc 
schronienia, i 
gdyby nie ten zamek wspaniały musielibyśmy go szukać na jakiejś leśnej polanie.
– Spać przez tę noc możecie – powiedziała starucha. – Synowie moi dopiero za 
kilka dni 
powrócą, a gdybyś mi pomógł, dzielny rycerzu, gdyż niełatwo samej koło tego 
zamku cho- 
dzić, to i nagrodę jakąś dostaniesz, a może i na zawsze u nas zostaniesz?!
94
Ucieszył się Reszk, ucieszyła się Subisława i niewiele mówiąc podążyli za 
gospodynią 
zamku, która prowadząc ich przez komnaty, wskazała dwie przeznaczone dla nich 
izby.
Gdy nadszedł świt. Reszk wyszedł ze swojej izby i zaraz w pierwszej komnacie 
zobaczył 
nakryty stół. Zjadł, a nie widząc nigdzie wczorajszej gospodyni, zaczął się 
pilnie rozglądać po 
komnacie. Nie zobaczywszy w niej nic ciekawego, ruszył przed siebie, aż w jednym 
koryta- 
rzu zobaczył staruszkę zamykającą drzwi tak śpiesznie, jak gdyby nie chciała, 
aby Reszk zo- 
baczył, co się za nimi kryje.
– Wyspałem się – powiedział Reszk – i rad bym coś zrobić, za gościnę się 
odwdzięczyć.
– Jest tam na dziedzińcu wiele zwalonych drzew. Nie mieli czasu synowie ich 
uprzątnąć, 
na zimę przygotować. To będzie dla ciebie robota.
Reszk zeszedł na dziedziniec i zobaczył olbrzymie dęby i buki, zwalone w 
nieładzie. Nic 
nie mówiąc, chwycił za topór i zabrał się do dzieła, a tylko drzazgi w powietrzu 
furkotały.
Gdy już pracował długi czas, podeszła do niego Subisława.
– Boję się tej kobiety – powiedziała do Reszka. – Tak dziwnie patrzy na mnie.
– Nic się nie bój. Przecież jesteś ze mną, zresztą musimy tutaj trochę odpocząć. 
Poczekaj- 
my, aż przyjdą jej synowie, a wtedy zobaczymy.
Subisława uspokoiła się i powróciła do zamku, gdzie staruszka dała jej igły i 
złotą nić. Tak 
upływał dzień za dniem. Reszk rąbał olbrzymie drzewa, a Subisława haftowała. Ich 
gospody- 
ni znikała na całe dnie za tajemniczymi drzwiami, w których zobaczył ją Reszk 
pierwszego 
dnia.
Minął tydzień, dwa tygodnie, a nic w ich życiu się nie zmieniało. Reszk zapytał 
staruchę, 
kiedy spodziewa się swoich synów.
– Jak przyjdą – usłyszał – to przyjdą. Tobie nic do tego. Reszk już o nic nie 
pytał. Cieszył 
się tylko z tego, że Subisława pomimo żmudnej pracy stawała się z dnia na dzień 
coraz żyw- 
sza, coraz chętniej śpiewała dawne piosenki, których nauczyła ją niegdyś matka.
Pewnego wieczoru jednak, gdy Reszk wraz z Subisławą zamknęli się już na noc w 
swoich 
izbach, obudził ich nadzwyczajny gwar. Reszk wsłuchiwał się najpierw, a później 
ubrał się i 
wyszedł do komnaty. Przy olbrzymim dębowym stole siedziało trzynastu rycerzy, 
trzynastu 
synów gospodyni. Ta musiała opowiedzieć już synom o swoich gościach, gdyż ci 
nawet nie 
przerwali później wieczerzy, każdy z nich tylko spojrzał na niego i powrócił do 
posiłku.
Reszk, zaskoczony takim przyjęciem, nie wiedział, jak się zachować, ukłonił się 
więc, ale 
odpowiedziało mu milczenie. Nie, nie milczenie – przecież opowiadali sobie coś, 
przekrzy- 
kując siebie nawzajem, ale ani jedno ze stów nie było przeznaczone dla niego. 
Widząc, że jest 
zbyteczny, powrócił do swojej izby. Nie minęło wiele chwil, a zasnął po raz 
wtóry.
Rankiem wyszedł ze swojej izby, posilił się i ruszył do roboty. Tego dnia miał 
nadzieję po- 
rąbać resztę drewna. Nim minęło południe, całe drewno było porąbane. W wielkiej 
komnacie 
zastał nie tylko rycerzy i ich matkę, ale także siostrę Subisławę. Staruszka 
zaprosiła i jego do 
stołu. Pożywiając się, patrzył na otaczających go ludzi, którzy od czasu do 
czasu zadawali mu 
pytania, skąd jest, kim jest i dokąd zmierza. Reszk opowiedział im to samo, co 
mówił już go- 
spodyni, gdy ta pamiętnej nocy wpuściła ich do zamku. Nim skończyła się 
wieczerza, najstar- 
szy z nich zaproponował jemu, aby pozostali wśród nich na zawsze.
– Nie będzie tutaj źle ani tobie, ani Subisławie. Często wyjeżdżamy, a nie 
chcielibyśmy już 
naszej matki pozostawiać samej w zamku.
– Dobrze – odpowiedział Reszk, nie śmiejąc zapytać, dlaczego wcześniej nie 
najęli sobie 
służby godnej tak wielkiego zamku.
Mijał dzień po dniu, a rycerze nie odjeżdżali. Reszk zrobił, co do niego 
należało, i coraz 
więcej czasu spędzał w komnacie, gdzie rycerze pili gęste wino. Słuchając ich 
rozmów Reszk 
wkrótce zorientował się, że znalazł się wraz z Subisławą w prawdziwie zbójeckiej 
siedzibie. 
Ci, których on w myślach nazywał rycerzami, nie byli nikim innym, jak tylko 
zbójcami.
95
O swoim spostrzeżeniu nie mówił jednak siostrze, mając nadzieję, że gdy tylko 
przyjdzie 
wiosna, wyruszą dalej – a teraz nie ma potrzeby jej niepokoić. Pewnego wieczoru 
jednak, gdy 
Subisława poszła już do swojej izby, a on wyszedł na dziedziniec sprawdzić, czy 
bramy są 
dobrze zabezpieczone, wracając posłyszał, że zbójcy rozmawiają o nich. Zatrzymał 
się w pół 
kroku. Wino lało się strumieniami, gwar panował taki, że gdyby nawet ktoś teraz 
dobijał się 
do bramy, nikt ze zbójców by tego nie słyszał. Z rozmowy Reszk dowiedział się, 
że nie miał 
doczekać wiosny. Jutro po śniadaniu zbójcy go zgładzą, a Subisławę zamkną już na 
zawsze w 
tym zamku, aby im wiecznie służyła.
Zadrżał Reszk, bojąc się o swoją siostrę, więc przed snem jeszcze zastukał do 
jej izby, a 
gdy Subisława otworzyła drzwi, rzekł:
– Rankiem nie wychodź, dopóki po ciebie nie przyjdę. Nie jesteś potrzebna 
gospodyni, a 
rozdarło się moje odzienie, i nim wyjdziesz, chcę, abyś je naprawiła.
Reszk pożegnał się z siostrą i powrócił do swojej izby. Rankiem, nim wyszedł z 
izby, 
przypasał do boku miecz. Wchodząc do komnaty, w której siedziało trzynastu 
zbójców, rzekł:
– W nocy, zamykając bramy, widziałem ślady niedźwiedzia. Wybiorę się na niego, 
skoro 
tylko zjem posiłek.
Siadłszy przy stole posilił się, jak należało, lecz gdy chciał odejść, zbójcy 
rzucili się na 
niego. Reszk, jak gdyby nie poczuł tego, skurczył się, a zbójcy upadli pod stół. 
Lecz napierali 
na niego już inni, wziął miecz i ciął tak strasznie, aż zaświstało powietrze, 
jak gdyby iskra 
pioruna przeszyła blade niebo. Potoczyły się głowy zbójców. Dwóch pozostałych 
przy życiu 
przycisnął ciężkim stołem do ściany.
Matka zbójców, widząc to wszystko, zaczęła płakać i prosić Reszka o litość. 
Darował jej 
życie, lecz zamknął z pozostałymi zbójcami w piwnicy. Matka zbójców prosiła, aby 
Reszk 
zezwolił zabrać jej również synów, którzy stracili życie. Reszk przyzwolił i na 
to.
Zamknąwszy dobrze drzwi do piwnicy Reszk poszedł do Subisławy i opowiedział jej 
wszystko, co się stało. Subisława przeraziła się najpierw, ale później była 
rada, że ominęło ich 
wielkie niebezpieczeństwo.
Od tej pory Reszk wraz z Subisławą panowali na zamku. Zbójcy uwięzieni w piwnicy 
nie 
dawali znaku życia. Nadeszła wiosna. Reszk zaczął wyprawiać się do lasu na 
polowania, po- 
zostawiając Subisławę w zamku i przykazując jej, aby nie otwierała drzwi 
prowadzących do 
piwnicy. Tymczasem matka zbójców dniem i nocą warzyła z rozmaitych ziół 
tajemniczą po- 
lewkę, aż wreszcie pewnego dnia posmarowała nią tych spośród synów, których 
dotknął 
miecz Reszka, a oni stali się żywi. O tym jednak Reszk nic nie wiedział.
Gdy Subisława została jak zwykle w domu, usłyszała matkę zbójców wołającą ją 
spoza 
zamkniętych drzwi piwnicy.
– Powiedz nam, Subisławo, gdzie kryje się siła twojego brata, a uczynimy ciebie 
szczęśli- 
wą po wszystkie twoje dni.
Subisława nic nie odpowiedziała, ale i Reszkowi też nic nie rzekła.
Pytania te powtarzały się każdego dnia, jak tylko Reszk wychodził do lasu. 
Wreszcie, gdy 
któregoś dnia powrócił do domu, Subisława poprosiła go, aby powiedział jej, 
gdzie kryje się 
jego siła. Reszk spojrzał na nią i odrzekł, że nic o tym nie wie. Po prostu raz 
jest silny, raz nie. 
Gdy Subisława powtórzyła to, co usłyszała od brata, przed drzwiami piwnicy, 
starucha 
przesunęła pod nimi sieć tak cienką, jak pajęczyna, a tak mocną, że trzynastu 
zbójców nie 
mogło jej zerwać, i poprosiła Subisławę, aby rozwiesiła ją ponad bratem w czasie 
jego snu.
– Gdy Reszk zaplącze się i nie będzie mógł się z niej wydostać, zawołaj nas, a 
my przyj- 
dziemy i uwolnimy ciebie od brata tyrana.
Subisława wzięła sieć i ukryła ją, a gdy brat po powrocie z lasu położył się 
spać, zawiesiła 
ją nad nim i czuwała, kiedy się w nią zaplącze. Minęło kilka godzin, Reszk się 
obudził, wstał
– a sieć popękała. Subisława przeraziła się i gdy tylko brat wyszedł, 
powiedziała wszystko 
przed drzwiami, za którymi byli zamknięci zbójcy.
96
– Widzisz, Subisławo, jakiego masz brata – powiedziała starucha. – Nawet przed 
tobą ma 
jakieś tajemnice. Nie wiadomo, czy teraz nie knuje czegoś na twoją zgubę. Jeżeli 
nie dowiesz 
się, gdzie kryje się jego siła, nie wiadomo, co się z tobą stanie.
Tymczasem Reszk, nie wiedząc nic o tym, co się dzieje w zamku, nie podejrzewając 
na- 
wet, że jego siostra może być w zmowie ze zbójcami, ruszył jak zwykle na 
polowanie. Idąc 
przez polanę zobaczył bielaka, który krył się w zieleni liści. Już Reszk 
wyciągnął łuk, gdy 
usłyszał, jak ten zawołał do niego:
– Daruj mi życie, a być może będę tobie potrzebny. 
Reszk się zdziwił, ale schował strzały do kołczana.
Zając pokicał na dziedziniec zamku i schował się w wielkiej pustej szopie.
Nim Reszk przeszedł kilka kroków, zobaczył na wielkiej sośnie olbrzymiego gryfa. 
Już 
wyciągnął największą strzałę z kołczana, gdy usłyszał, jak gryf woła do niego:
– Daruj mi życie, a być może i ja będę tobie potrzebny. Zdziwił się po raz drugi 
Reszk, ale 
schował strzały, mówiąc:
– Podarowałem życie bielakowi, dlaczego nie miałbym go darować i gryfowi? 
Gryf poderwał się do lotu i schował się w tej samej szopie, co i zając.
Ponieważ zbliżało się południe, Reszk postanowił powrócić do zamku. Przed samą 
bramą 
zobaczył leżącą fujarkę, podniósł ją i zabrał ze sobą. Gdy zjedli obiad, który 
przygotowała 
Subisława, położył się jak zwykle, aby nieco odpocząć po porannych trudach. 
Subisława sie- 
dząc koło niego prosiła go, aby zdradził jej, gdzie kryje się jego siła, bo 
przecież niemożliwe 
jest, aby poradził sam jeden tylu zbójcom.
Reszk słuchał tego, co mówiła Subisława, nie podejrzewając żadnej zdrady. Komu 
miałby 
wierzyć, jak nie jej?
– Subisławo, jestem silniejszy od innych dzięki temu tylko, że mam ciemny kosmyk 
we 
włosach. Jeżeli go stracę, stanę się słabszy od innych ludzi.
Gdy Reszk zasnął, Subisława pobiegła pod piwnicę i powiedziała zbójcom, co przed 
chwilą usłyszała od brata. Zbójcy chwilę naradzali się pomiędzy sobą, a później 
najstarszy z 
nich rzekł do Subisławy:
– Wytnij uważnie bratu ten kosmyk, a gdy to się stanie, owiń go liną, tak, aby 
nie mógł się 
ruszyć. To uczyniwszy przyjdź po nas.
Tak się stało.
Tymczasem Reszkowi śniło się, że gdy spotka go jakieś niebezpieczeństwo, 
powinien ko- 
niecznie zagrać na fujarce, a wszystko się odmieni. Minęło kilka godzin. Reszk 
się obudził. 
Chciał wstać, ale nie mógł tego uczynić. Subisława, bacznie obserwując brata, 
pobiegła zaraz 
do piwnicy i wypuściła zbójców.
Reszk poznał zdradę swojej siostry, gdy zobaczył ją pomiędzy zbójcami. Nic nie 
powie- 
dział, lecz gdy zbójcy zapytali, jakie jest jego ostatnie życzenie przed 
śmiercią, odpowiedział, 
że chciałby zagrać na tej fujarce, którą dzisiaj znalazł, a której jeszcze nie 
zdążył wypróbo- 
wać.
Roześmieli się zbójcy, a wraz z nimi i Subisława. Smutno się zrobiło Reszkowi, 
ale nic nie 
powiedział do siostry. Zapomniał o tym, że kiedykolwiek miał siostrę. Od tej 
chwili był sam 
tylko na świecie. Jeden ze zbójców podał Reszkowi fujarkę. Ten przytknął ją do 
ust i w po- 
wietrze poleciały słodkie, delikatne dźwięki.
W tym samym momencie usłyszeli je zając i gryf.
– Nasz wybawca jest w niebezpieczeństwie – powiedział gryf i wzbił się w 
powietrze.
Nie minęły nawet sekundy, jak ciemna chmura przysłoniła okna komnaty, w której 
oto- 
czony przez zbójców stał Reszk. Zbójców ogarnęła trwoga, gdy zobaczyli 
olbrzymiego czar- 
nego gryfa. Jeden po drugim ginęli pod ciosami jego potężnego dzioba. Gdy miał 
uderzyć 
Subisławę, usłyszał głos Reszka, który prosił gryfa, aby tego nie czynił.
– Jak każesz, panie – powiedział gryf i nie uczynił Subisławie żadnej krzywdy.
97
Ta jednak, nie wiedząc, czy nie spotka jej sroższa zemsta brata, czy też bojąc 
się wyrzutów 
sumienia, nie czekała, aż gryf uwolni Reszka z więzów, lecz uciekła z zamku.
Reszk z gryfem i zającem mieszkali jeszcze przez pół roku w zamku, dopóki 
Reszkowi nie 
odrósł kosmyk włosów, w którym kryła się jego siła. Gdy to się stało, Reszk 
postanowił jak 
najszybciej opuścić przeklęty zamek. Zając schował się za pazuchą Reszka, który 
chwycił się 
skrzydeł gryfa. Gryf wzbił się w powietrze, wysoko ponad chmury, i w mgnieniu 
oka znaleźli 
się w innym królestwie. Tutaj gryf i bielak pożegnali się z Reszkiem, mówiąc, że 
muszą iść w 
inne strony. Gryf wzbił się w powietrze i odleciał, zając pokicał w pobliskie 
pole.
Smutno się zrobiło Reszkowi, gdy pożegnał swoich przyjaciół. Nie minęło wiele 
dni, gdy 
zaszedł do stolicy tego królestwa. Ludzie, których spotykał, byli zasmuceni. 
Wiele młodych 
kobiet chodziło w czarnych strojach. Reszk, nie wiedząc, co się stało, 
postanowił zapytać o to 
w oberży.
– Widać, panie – powiedział oberżysta – że przybywasz do naszej stolicy z 
dalekiego 
świata. Od wielu lat gnębi nasze królestwo straszliwy smok. Każdego roku 
oddajemy mu na 
zgubę jedną z naszych panien, a jutro rankiem oddamy mu na pożarcie jedyną córkę 
naszego 
króla.
– Jak to? – zapytał w uniesieniu Reszk. – Mówicie, iż od wielu już lat znosicie 
cierpliwie 
tego smoka, a czyżby królestwo nie miało żadnego rycerza, który by zechciał to 
zło wygubić, 
zyskując powód do nieśmiertelnej chwały?
– Panie – mówił oberżysta – niejeden rycerz, żegnany czule, wyprawiał się, aby 
zwyciężyć 
smoka, lecz żaden z nich nie powrócił. Wielu przybyło z obcych krajów, gdy 
dowiedzieli się, iż 
król odda temu, który zwycięży smoka, swoją jedyną córkę – ale i z nich żaden 
nie powrócił.
– Mówicie, że córka królewska stanie się żoną tego, który zwycięży smoka?
– Tak, panie.
Zamilkł Reszk. Milczał oberżysta i tych kilku gości, którzy tego wieczoru 
przybyli do oberży.
– Obudźcie mnie przed świtaniem – powiedział Reszk do oberżysty – i wskażcie 
drogę, 
abym mógł trafić do tego smoka.
Nim słońce wzeszło, oberżysta obudził Reszka i powiedział mu, jak ma trafić do 
smoka. 
Gdy Reszk przybył do bramy stolicy, ta była jeszcze zamknięta, a straż nie 
chciała jej otwo- 
rzyć.
– Panie, nie wychodź teraz z miasta – powiedział dowódca straży. – Lada chwila 
zbudzi 
się smok. Bramy miasta są dzisiaj dla wszystkich zamknięte. Tylko jedna 
królewska córka 
przez nią przejdzie.
Reszk, widząc, że nie doczeka się, aby otworzono mu bramę, wyjął swój olbrzymi 
miecz, 
ułapił go w dwie dłonie i ciął w potężną, żelazem okutą bramę trzy razy. 
Wydąwszy dla siebie 
przejście, wyszedł na błonia przed stolicą. Straż stojąca przy bramach ani 
ośmieliła się udać 
za nim w pogoń, już to z racji olbrzymiej siły Reszka, już to z obawy przed 
smokiem.
Tymczasem Reszk zaszedł tam, gdzie według wskazówek oberżysty mógł spotkać 
smoka. 
Po drodze spotykał obielone w słońcu kości, zardzewiałe miecze i błyszczące we 
wstającym 
słońcu srebrne zbroje, jedyne ślady po dzielnych rycerzach, którzy ulegli 
smokowi. Wreszcie, 
gdy słońce zupełnie wytoczyło się znad widnokręgu, zobaczył Reszk smoka o 
trzynastu gło- 
wach, niecierpliwie czekającego na kolejną ofiarę.
Reszk wyjął miecz i zbliżał się ostrożnie do smoka, a gdy był już zupełnie 
blisko niego, 
ciął gwałtownie przez smocze łby, aż popłynęła czarna jak smoła krew smocza, 
parząca 
wszystko, co napotkała na swojej drodze. Ale to jeszcze nie koniec walki. 
Straszliwy ryk 
rozległ się w powietrzu. To ryczało osiem pozostałych smoczych głów. Smok 
sprężył się i 
runął w kierunku Reszka, ale ten trzymał miecz w pogotowiu i mając przed sobą 
wszystkie 
głowy – ciął raz jeszcze, a miecz przeszył powietrze z takim furkotem, jak gdyby 
rzeka prze- 
łamała tamy i wylewała się na niziny – osiem martwych głów smoczych potoczyło 
się pomię- 
dzy kamienie.
98
Cielsko smoka upadło na ziemię, w kałużę smoczej krwi, i zaczęło płonąć. Nie 
minęło 
wiele chwil, jak zniknęło zupełnie. Gdyby nie straszne smocze głowy, można 
byłoby przy- 
puszczać, że nic się tutaj nie zdarzyło.
Gdy Reszk po raz drugi podniósł miecz w górę, aby ciąć przez smocze łby, 
fujarka, którą 
trzymał za pazuchą, wysunęła się i upadła na ziemię. Pomimo tego, że walka 
trwała bardzo 
krótko, Reszk był tak zmęczony, że zdołał tylko jeszcze pozbierać głowy smocze i 
wyciąć z 
nich języki. Gdy schował je w swojej torbie, położył się pod kamieniem i zasnął.
Tymczasem w stolicy żegnano królewnę, która miała stać się kolejną ofiarą smoka, 
za- 
pewniając miastu i ludziom spokój do następnego roku. Król i dworzanie pożegnali 
królewnę 
poza murami, a kareta, którą powoził tylko jeden woźnica, ruszyła w drogę. Gdy 
już znalazła 
się w pobliżu smoczej jamy, królewianka pieszo wyruszyła w dalszą drogę. 
Stangret oczeki- 
wał, aż rozlegnie się straszny ryk, zwiastujący, iż smok przyjął kolejną ofiarę.
Królewianka szła i szła, coraz wolniej, coraz bardziej opadała z sił i gdyby nie 
świado- 
mość, że na jej ofiarę czeka cały naród, nie byłaby w stanie uczynić ani kroku 
dalej.
W pewnej chwili opuściły ją jednak wszystkie siły. Stało się to wtedy, gdy 
zobaczyła zło- 
żone jedna na drugą smocze głowy, a obok nich śpiącego jasnowłosego młodzieńca z 
kosmy- 
kiem ciemnych włosów. Królewna omdlała.
Tymczasem woźnica czekał i czekał, aż wreszcie zszedł z kozła karety i ostrożnie 
ruszył w 
drogę, którą wcześniej wybrała królewna. Szedł coraz śmielej, do chwili gdy 
zobaczył leżącą 
królewnę, obok niej śpiącego Reszka i trzynaście odrąbanych głów.
W tym samym momencie postanowił, że przywłaszczy sobie zasługi Reszka. Wziął 
ostrożnie królewiankę na ręce i zaniósł ją do karety. Potem powrócił co rychlej 
do śpiącego 
Reszka, podniósł miecz, który leżał obok niego i zamknąwszy oczy odrąbał mu 
głowę.
Cofając się jeszcze z zamkniętymi oczyma, pośliznął się na fujarce. Podniósł ją 
do ust i 
zagwizdał, lecz zaraz ją odrzucił, zbierając pośpiesznie martwe głowy smoka.
Tymczasem głos fujarki doleciał do zająca i gryfa, którzy byli za trzecią górą i 
dziewiątą 
rzeką. Gryf najdelikatniej jak tylko mógł pochwycił zająca w swoje szpony i 
wzbiwszy się 
prawie pod samo słońce, wypatrywał, gdzie też znajduje się Reszk, czekający na 
ich pomoc. 
Zobaczywszy swoimi przenikliwymi oczyma martwego Reszka, poleciał w jego stronę. 
Po 
chwili gryf i zając byli już koło niego.
Tymczasem do stolicy wjeżdżała kareta, w której leżała nieprzytomna królewianka. 
We- 
zwani medycy otrzeźwili ją solami, a król wysłuchawszy woźnicę i obejrzawszy 
smocze gło- 
wy, nakazał czynić przygotowania do wesela.
Zającowi przypomniało się, że w piwnicy zamku znajduje się płyn, którym matka 
zbójców 
przywróciła swoich synów do życia. Gryf ponownie wzbił się w powietrze i nie 
minęło wiele 
chwil, jak był z powrotem – trzymając w pazurach buteleczkę z czarodziejskim 
wywarem.
Zając polał kilka kropel płynu na swoją łapę, przetarł nią szyję Reszka, a gdy 
przyłożyli do 
niej głowę – Reszk westchnął, otworzył oczy i wstał.
Uradował się bardzo Reszk, gdy zobaczył obok siebie wiernych przyjaciół, ale gdy 
ci po- 
prosili go, aby im opowiedział, co się zdarzyło – nie potrafił im nic 
powiedzieć. Reszk nie 
pamiętał nic z tego, co się z nim działo.
Gryf pożegnał się, a Reszk z zającem wyruszyli przed siebie. Szli i szli tak 
długo, dopóki 
nie zobaczyli karczmy. Reszk poczuł głód, a ponieważ i zając wygłodniał przez 
drogę, posta- 
nowili wejść do karczmy, aby się dobrze przed dalszą drogą posilić. Idąc mijali 
po drodze 
wielkie zgromadzenie wozów, chłopskie banderie i poczty rycerzy, zmierzające w 
jednym i 
tym samym kierunku. Na wietrze furkotały proporce i sztandary, lecz Reszk nie 
pytał o nic, 
wędrując swoją drogą.
W karczmie, gdy najedli się i chcieli płacić, karczmarz nie przyjął od nich 
zapłaty, mó- 
wiąc, że dzisiaj w całym kraju wszyscy mogą jeść i pić za darmo.
– A cóż to się stało, miły gospodarzu? – zapytał Reszk.
99
– Jak to, panie, nie wiecie, że dzisiaj jest ślub naszej królewny z dzielnym 
woźnicą, który 
wybawił nasz kraj od smoka? – powiedział, srodze się dziwiąc, karczmarz.
Reszkowi wszystko się przypomniało. Poprosił o papier i atrament, skreślił kilka 
słów, 
kartkę przymocował pod zajęczą szyją i poprosił przyjaciela, aby ile sił ma w 
nogach podążył 
z listem do stolicy, do samego króla. Zając biegł, ile miał sił, tymczasem Reszk 
kupił u 
karczmarza konia i za chwilę tylko tętent świadczył o obecności dziwnego gościa 
w karczmie. 
Na królewskim zamku wszyscy czekali na ukazanie się młodej pary. Król się już 
niecier-
pliwił, zbliżała się chwila błogosławieństwa, a młodej pary jeszcze nie było.
Królewna, zamknięta w swojej komnacie, gotowała się do uroczystości. Bała się 
coraz 
bardziej. Przypominała sobie coś niejasno, aż w pewnym momencie jak zza mgły 
ukazał jej 
się obraz, który nie tak dawno widziała. Stos smoczych głów, a obok nich śpiący 
jasnowłosy 
młodzieniec z ciemnym kosmykiem włosów.
– Królewna omdlała – rozległ się krzyk.
Medycy pośpieszyli z trzeźwiącymi solami, sam król pobiegł do jej komnaty.
Król już chciał odwołać uroczystość, ale jego przyszły zięć, a były woźnica, 
nalegał bar- 
dzo, aby odbyła się ona jak najszybciej, gdy tylko królewna odzyska przytomność.
– Przecież, panie królu, cały lud czeka na tę chwilę! Gdy przyszły zięć mówił te 
słowa, aż 
do zamku doleciał potężny krzyk:
– Wiwat królewna!
– Niech żyje królewna! – Widocznie i do tłumu dotarła wieść o tym, że królewna 
omdlała.
– Dobrze, niech tak będzie – powiedział król.
– Czekam na was w sali tronowej.
Gdy król szedł powoli do komnaty tronowej, zobaczył na swojej drodze białego 
zająca. 
Zdziwił się bardzo, ponieważ jednak zając nie uciekał przed nim, pochwycił go w 
swe ręce, a 
uczyniwszy to, zobaczył zapisaną kartkę papieru. Rozwinął ją śpiesznie i gdy 
zaczął czytać, z 
każdą chwilą coraz mocniej marszczyło się jego czoło.
– Nie, to niemożliwe! – mówił sam do siebie.
– Nie, zbrodniarz mężem mojej córki?!
– Nie, nie, po trzykroć nie! Muszę uczynić wszystko, aby do tego nie doszło.
Tymczasem Reszk wyprzedzał poczet za pocztem. Piana opadała z jego konia, a on 
pędził 
i pędził. Już widać wieże stolicy, już widać mury, już brama stoi otworem. Już 
zamek, już 
płyty dziedzińca odbijają galop jego konia. Reszk zeskoczył z konia, rzucił 
lejce stajennym, a 
sam zakurzony wszedł do zamku. Król już czekał na niego.
Królewianki ze swoim przyszłym mężem nie było.
Reszk raz jeszcze opowiedział królowi wszystko to, co wcześniej napisał na 
kartce. Gdy 
skończył opowieść, otworzył torbę i pokazał królowi trzynaście czarnych, 
spieczonych smo- 
czych języków.
Król wysłał posłańca po smocze głowy. Żadna z głów nie miała języka.
Wtem rozległ się głos fanfar. Królewianka wraz z woźnicą, który jako jej mąż 
będzie pa- 
nował nad całym królestwem, zbliżali się do sali tronowej po królewskie 
błogosławieństwo.
Weszli już i kroczyli po czerwonym dywanie. Powstał stary król, lecz co to? 
Królewna 
znowu zasłabła.
– Jawa to czy sen – myślała królewna. – Czy ten jasnowłosy okryty kurzem 
młodzieniec 
nie jest tym, który uratował mi życie? Tak, ten kosmyk ciemnych włosów.
Medycy podbiegli do królewny. Hałas, zamieszanie ucichły jednak gwałtownie, bo 
oto 
król podniósł rękę. Szeptem niosła się wieść:
– Król chce przemówić.
– Powiedz mi, przyszły mój zięciu, czy to ty zabiłeś smoka?
– Tak, królu panie, a mój przyszły ojcze, ja zabiłem smoka.
– Niech żyje nasz wybawca!
100
– Niech żyje ten, który zabił smoka – rozległ się powtarzany przez zamkowe mury 
okrzyk.
– Tak, niech żyje nasz wybawca! – powiedział król.
– Lecz powiedz mi, mój przyszły zięciu, jak to się stało, że żadna ze smoczych 
głów, które 
ty przyniosłeś, nie ma języka?
Ci, którzy bliżej stali, mogli zauważyć, że twarz stangreta stała się najpierw 
szkarłatna, a 
później zbielała. Wzrok jego błądził gorączkowo po sali, jak gdyby szukając 
kogoś, kto 
mógłby mu pomóc, lecz oto zatrzymał się na chwilę – i woźnica zobaczył 
prawdziwego zwy- 
cięzcę smoka. Zobaczył Reszka, zobaczył tego, który przecież nie żyje!
– Medyka! – krzyknął ktoś. 
Lecz znowu zapanowała cisza.
– Popełnilibyśmy straszną pomyłkę – mówił król – nagradzając niegodnego, 
zbrodniarza, 
ręką mojej córki. Oto nasz prawdziwy zbawca. Wyjdź, Reszku, niech zobaczą ciebie 
panowie i 
lud, aby poznali swojego przyszłego władcę.
Zgromadzeni podnieśli krzyk radości, który podjęty przez tłumy na dziedzińcu i w 
mieście 
trwał i trwał.
– Niech żyje Reszk!
– Wiwat Reszk!
Jeszcze tego samego dnia odbyło się wesele, o jakim nikt do tej pory nie 
słyszał. Trzysta 
beczek miodu wytoczono na ulice miasta, tysiąc wołów piekło się na rożnach, 
beczek piwa 
nikt by zliczyć nie mógł, a dukaty, które gawiedzi rzucał Reszk wraz z 
poślubioną żoną, lśniły 
w świetle ognisk jak najprawdziwsze gwiazdy.
I ja tam byłem. Miód przedni piłem, a tak się najadłem, że w sadło przytyłem. 
Toczyłem 
się jak groszek, a toczyć się przestanę, gdy bajka się skończy.
Skończyła się bajka? 
Skończyła.
101
SPIS TREŚCI
O złotym ptaku, który nie chciał śpiewać 
O siedmiu krukach i ich wiernej siostrze 
O leśniczym i jego cudownym piórze
O szwedzkich królewiankach w łabędzie przemienionych
O Musolfie, przyjaźni i ptaku gryfie
O głupim królewiczu i jego mądrych braciach
O chłopie, który znalazł świętojański korzeń
O tym, jak purtk przegrał z żołnierzami zakład
O jantarze i słonym morzu
O tym, jak krawiec stolema zwyciężył
Jan i Marcin – dwaj królewscy synowie
O tym, jak jeden chłop w świecie mądrości się uczył
O muzykującym koniu
O kowalu, śmierci i diable
O Bugdale i Bugdałowym koniu
O królewnie, która miała zostać żoną niedźwiedzia
O tym Czorlińskim, który został zbójcą
Proście, a będzie wam dane
O bursztynowym drzewie, księżniczce i czarnym gryfie
O tym, jak Marysia została królewną
O niesprawiedliwej godzinie
O tym czwartym synu królewskim i jego braciach
O mocnym Reszku, zbójcach i pięknej królewnie
102