© Michał Choromański

Makumba

Zacznę od drzew. Czy słyszał kto o mówiących drzewach? Ręczę, że nie. A tam są! 
I są — nie 
tylko takie wynaturzenia. Opowiadali mi ludzie, godni całkowitego zaufania, że 
pod Kurytybą rosło 
drzewo, które mówiło nawet po polsku, mazurząc. Za czasów prezydenta Yargasa, 
który miał dziwną 
ansę do Polaków i, zdaniem moim, był po trochu dyktatorem, wkroczyła w to 
policja. Było to przed 
wojną, kiedy legioniści z Pierwszej Brygady obsadzili w Paranie kluczowe 
stanowiska kierowników szkól 
polskich, polskich spółdzielni, a nawet nie zawahali się opanować pewnego 
warsztatu kilimarskiego, do 
którego niebawem powrócę. Pobrzękiwali szabelką i chodziły słuchy o tym, że 
nasze kontrtorpedowce i 
niektóre statki Żeglugowych Linii Gdynia—Ameryka zamierzają dokonać na wybrzeżu 
desantu.
Obecnie brzmi to nieprzekonywująco. Czują się głupio i mogę wyglądać 
niepoważnie, ale 
proszę zajrzeć do podręczników historii międzywojennej: czy chcieliśmy kolonii, 
czy nie?! Mimo 
arystokratycznego pochodzenia, nie jestem błahym sobie człowiekiem i nie rzucam 
słów na wiatr. O 
niektórych rzeczach jednak w towarzystwie przestałem już opowiadać. 
Zrezygnowałem. Niezależnie od 
tego, jakim tonem mówię, wszyscy patrzą na mnie z tym samym obrażającym wyrazem 
twarzy: że 
niby — hrabia błaznuje! Ale proszę się we mnie wczuć. Co mam robić? Są przeklęte 
prawdy, 
wywołujące nieufność, bo w naturze swojej mają coś lekkomyślnego. Doświadczyłem 
tego na sobie. 
Więc na skutek projektowanego desantu zaczęły się w Paranie polakożercze 
nastroje. Ya r g a s n i e m i 
a ł p o c z u c i a h u m o r u z a g r o s z i pomysł przyłączenia Kurytyby do 
macierzy nie wywołał na jego 
wargach nawet uśmiechu. Z miejsca zamknięto polski teatr. W warsztacie 
kilimarskim kazano 
zamiast łowickich pasów i krakowskich kogucików trzymać się motywów 
portugalskich. Na ulicach nie 
wolno było rozmawiać po polsku. Wyszło nawet rozporządzenie, żeby na cmentarzu 
miejskim napisy 
na nagrobkach przetłumaczono na portugalski język. Śmieszne? Proszę pojechać i 
zapytać starych 
wychodźców. Znajdą tam państwo prochy nie tyle pana Władysława Kowalca, co 
senhora Ladislau 
Covalez.
Drzewo, o którym pisałem na początku, ścięto w tym samym okresie prześladowań. 
Swą 
polszczyzną zanadto zawadzało władzom. Po prostu pewnego rana znaleziono po nim 
tylko pniak. 
Policja wywiozła je w nieznanym kierunku. Tak mi przynajmniej opowiadano, bo 
wtedy tam jeszcze 
nie byłem. Ale w mówiące drzewa nie wątpię. Znalazłem się kiedyś pod wieczór na 
skraju puszczy, i 
sam słyszałem, jak ktoś powiedział: Pardon. W puszczy dzieje się straszliwy 
harmider. Coś jęczy, stęka, 
wyje — na wszystkie sposoby i głosy. Jednak obok mnie nie było ani ptaków, ani 
gadów — stało tylko 
drzewo, jeżeli to paskudztwo można tak nazwać. Więc kto powiedział: Pardon?
Co prawda potrąciłem o pień łokciem, ale w takim razie to ja raczej powinienem 
był 
przeprosić? Włosy stanęły mi dęba. To paskudztwo z zewnątrz zupełnie nie 
wyglądało uprzejmie. 
Było od stóp do głów porosłe brodami. Teraz, kiedy brody zwycięsko powracają do 
mody męskiej, 
wydałoby się to mniej niepokojące. Ale wtedy wszyscy się jeszcze golili, z 
wyjątkiem nielicznych 
literatów. Właśnie o n i ! P r o s z ę s o b i e w yo b ra z i ć , ż e u p a ń s 
t wa w podwórku na drzewie zamiast liści 
rośnie coś, co przypomina Bernarda Shawa lub Hemingwaya. Każda gałązka 
obwieszona brodami! Ty l k o 
f r y z j e r m ó g ł b y s i ę n i e p r z e s t ra s z y ć . I właśnie to 
brodate paskudztwo powiedziało wyraźnie: Pardon. 
Zawróciłem i, z maczetą w ręku. rzuciłem się do ucieczki. Nie pamiętam, jak 
dobiegiem do szakary, 
czyli po naszemu - - małego dworku, który sobie nabyłem za parukaratowy brylant 
oraz pewne 
renesansowe kolczyki z ametystami. Do kolczyków tych też niebawem powrócę.
Mulat Petroniusz, zatrudniony u mnie w charakterze kuchcika (bo słowo gosposia 
było wówczas 
jeszcze nie znane), stat właśnie na ganku i, zobaczywszy mój roztrzęsiony 
wygląd, uśmiechnął się 
łagodnym, biorącym za serce uśmiechem. Nikt nie umie się tak kojąco uśmiechać, 
jak kolorowi. 
Zrozumiał od razu, że spotkało mnie coś raczej przykrego, lecz pomyślał, że to 
policja.
— Policja? — spytał po portugalsku.
Całe życie władałem biegle czterema językami i nauczenie się piątego nie 
sprawiło mi 
trudności. Kiedy, zdyszany, opowiedziałem mu o drzewie, nie okazał najmniejszego 
zdziwienia. 
Uśmiechnął się, tym razem ze znawstwem. Pois no? Certa! — rzekł współczująco. — 
A dlaczego by nie? 
Jasne, że mówiło!
Miał życzliwe, na poły czarne serce. Wygrzebał coś z kieszeni portek i wyciągnął 
dłoń. Zobaczyłem 
na niej kawałek drewna w kształcie malutkiej ludzkiej rączki. Kciuk rączki 
włożony był między 
wskazujący a średni palec.
— Przecież to figa? — spytałem niedowierzająco.
? Niech senhor nigdy się z nią nie rozstaje! Zawsze nosi przy sobie!
Podziękowałem	nieufnie	—	ale	nie	chciałem go obrazić. Stawiałem w 
Paranie dopiero 
pierwsze kroki. Byłem niedowiarkiem. Schowałem amulet lekceważącym ruchem do 
spodni i wszedłem 
do dworku. Dyszałem. Ręce miałem podrapane, w bąblach. Włosów moich i koszuli 
czepiały się 
zielska. Chciałem się umyć. Był jeszcze jasny dzień, kiedy wszedłem do łazienki. 
Atoli noc w tamtych 
stronach zapada tak gwałtownie, że kiedy zbliżyłem się do zlewu, w łazience 
zrobiło się już czarno. Po 
omacku otworzyłem kran.
Trzeba wiedzieć, że takie codzienne zjawisko, jak zimna woda, w Brazylii po 
prostu nie zachodzi. 
Nikt o niej nawet nie słyszał. Wszystko, co cieknie, co płynne — jest ciepłe. 
Byłem więc przygotowany, że 
z kranu poleje się wstrętna rozgrzana ciecz. Jakież było moje zdumienie i ulga, 
kiedy w zlewie pod 
palcami uczułem coś zimnego. Zamarłem z rozkoszy, chłodząc zbolałe ręce. Wtem 
zrozumiałem pewną 
rzecz, która wydała mi się zaskakująca. To nie woda była zimna — to, co mnie 
chłodziło, było twarde, 
okrągłe i leżało na dnie zlewu. Przypominało kiełbasę. Pomacałem ją palcami. 
Oburzyłem się i zawołałem 
na cały głos: Petroniuszu!
Miałem zawsze z nim kłopoty, i minęło sporo czasu, zanim przyzwyczaiłem go do 
gospodarskiej 
solidności, Gdy się pojawił w drzwiach oświetlonego sąsiedniego pokoju, 
wytłumaczyłem mu, że 
prowianty trzeba trzymać w spiżarni, a nie \v łazience. Owszem, kiełbasa w tym 
klimacie łatwo się 
psuje, ale to nie znaczy, że ma ją chować w porcelanowym zlewie. A propos, w 
jaki sposób i dlaczego 
jest zimna? Jak to możliwe?
? Jaka kiełbasa? — spytał i zapalił światło.
? A ta! — odpowiedziałem, wciąż macając palcami. Byłem tak pewien swej racji, że 
z 
początku nie spojrzałem w dół. Wiedziałem na
wet, jaki to był gatunek. Krakowska — bo polska masarnia w Kurytybie słynęła z 
niej.
To nie była ani krakowska, ani polędwicowa, moi państwo. To była żararaka. 
Dwumetrowy, 
p o w i e d z i a ł b y m w y p a s i e my o k a z . Zw i n i ę t a w kłębek 
patrzyła na mnie niemal po ludzku, z 
pretensją człowieka, którego nagle wyrwano z d r z e m k i . Po n a d t o m i a 
ł a w s o b i e c o ś , c o w 
ogóle cechuje trujące węże i jest odpychające. Dwuznaczny, niesympatyczny 
magnes. Odpychała i 
przyciągała zarazem. Nigdy nie zapomnę tego wahadłowego uczucia, które mnie 
ogarnęło. Patrzyliśmy 
sobie w oczy z tym wzajemnym niesmakiem i szokiem, jakiego w towarzystwie 
doznaje przy 
poznaniu się dwoje ludzi o różnych poglądach politycznych. Takie rzeczy od razu 
się czuje. Jestem 
przekonany, że jej się nie podobałem, a co najdziwniejsza -— uczułem z tego 
powodu zawód. Bo 
nie wstydzę się dodać — byłem już w niej trochę zakochany. Nie mogę tego ująć 
inaczej. Czułem, że 
wzbiera we mnie jeżeli nie określony sentyment, to rodzaj ciągoty miłosnej — un 
faible, jak do 
młodej kobiety, o której instynkt podpowiada, że jest naszym typem w sensie 
doboru seksualnego. 
Przypuszczałem, że jeżeli nie ugryzła mnie, to tylko dlatego, że wciąż jeszcze 
była nie bardzo 
obudzona. Jednak Petroniusz zapewniał potem, że mnie uratował amulet. Ta figa. W 
tamtych czasach w 
takie rzeczy jeszcze nie wierzyłem.
Ale wracając do drzew. Jeżeli państwa nie przekonałem, to powiem, że tam nie 
tylko na ziemi 
rosną i dzieją się rzeczy zaskakujące, lecz i na niebie. Na ma zwykłych obłoków! 
Możecie godzinami 
patrzeć, a nie zobaczą państwo ani curnulusów, ani altostratusów. Niebo tam po 
prostu niczego 
porządnego nie przypomina. Cholera wie, dlaczego tam się tak dzieje. Szedłem 
kiedyś ulicą z młodym 
księciem Do-bieslawem K. W pewnej chwili podniósł oczy, nie podejrzewając, co go 
tam, w niebie 
czeka — i wzdrygnął się.
? Wszelki	duch	Pana	Boga	chwali! krzyknął.
Nad naszymi głowami rozpościerało się fiołkowe niebo w regularne białe groszki. 
Zupełnie jak 
perkal. Aż nas zatkało.
Młody książę Dobiesław pochodził z gorszej gałęzi K., z tych kołomyjskich. Na 
domiar mówiono o nim, 
a właściwie o jego matce, że zapatrzyła się w swego domowego lekarza. Dobiesław 
rzeczywiście był 
hipochondrykiem, zawsze łapał się za puls i nosił przy sobie moc różnych 
pigułek. Nie wiem, czy 
się na tym znał, ale miał słabość do lekarstw. Poza tym uchodził za wyjątkowego 
szczęściarza, i w 
pokera waliły mu co najmniej sarnę fulle. We Wrześniu opuścił swą willę na 
Saskiej Kępie, akurat w
momencie, gdy do jego sypialni trafił pocisk. Przeniósł się do hotelu, a kiedy 
Niemcy wchodzili, żeby go 
aresztować — weszli przez omyłkę do sąsiedniego numeru! Ze wszystkimi się mijał 
i wszystko go 
omijało. Nie imały się go nawet kule. Gdy przechodził nielegalnie węgierską 
granice,, byt obstrzeliwany z 
tylu, z tym jeno skutkiem, że wytrącono mu z ręki tobołek z piżamą i 
kosztownościami. To właśnie 
razem z nim, poprzez Węgry, Włochy i Irlandię, przyjechałem do południowej 
Brazylii. Dlaczego o tym 
wspominam? Bo „kiedy przystanęliśmy na ulicy, patrząc w to wysoce niestosowne 
niebo — spadł na 
niego mamon.
Mamon	zupełnie	niesłusznie	uważa	się	za owoc. Przypomina co prawda dynię, 
ale 
czy w przeciętnym europejskim społeczeństwie dynie rosną na czubkach drzew? Tam 
rosną. Książę 
Dobiesław mógł się o tym przekonać. Trzeba dodać, że taka dynia po rozcięciu nie 
ma
w sobie nic normalnego. Ma w środku czarne pestki, które — jak wykazuje analiza 
— są w 
rzeczywistości tabletkami skondensowanej pepsyny. Czy jedlibyśmy nasze kawony, 
gdyby zamiast 
nasion zawierały preparaty farmaceutyczne? Tam wszystko jest możliwe. Wnętrze 
mamonu
	jest	pomarańczowej	barwy,	kiedy jednak człowiek pochyla się nad 
nim z
widelcem, straszliwy odór wyzwala mu się wprost w twarz.	Nie	znam się na 
małpach, 
ale w Paranie zapewniano mnie, że tak pachną pawiany. Trudno naprawdę zrozumieć, 
jak mogą 
wszyscy bez wyjątku tubylcy zajadać się tą potwornością co rano na czczo. Lecz i 
tutaj zetknąłem się 
z dwuznaczną właściwością tropików. Tutaj znowu występowało wahadłowe prawo. Po 
miesiącu 
ciągnęło mnie do mamonów, jak gdybym był narkomanem. Czułem się wobec nich 
bezbronny, i nic nie 
pomogła mi świadomość, że pepsyna na ogół nie wytwarza szkodliwego nawyku.
Był to oczywisty nonsens — nie po to się uniknęło gestapo, przetrwało 
bombardowanie itp., 
żeby oberwać po głowie wielokilowym ciężarem zwyrodniałego frukta. Dobek — bo 
tak w naszych 
kołach nazywano księcia — nie zdążył nawet dokończyć zdania. Bez szemrania runął 
do moich nóg. 
Dopiero po kilku miesiącach dowiedziałem się, o co szło, i że Dobek... obraził 
naszych gospodarzy — to 
znaczy Brazylij-czyków, Jaki to ma związek z rnamonem?
A ma! Dobeb kiedyś miał nieostrożność wyrazić się w rozmowie z pewnym fidalgo, 
że pogoda 
jest po prostu do niczego. Taka krytyka autochtonów nad wyraz boli. A Dobkowi 
ona się wyrwała
— nie zważając na guwernantki, które miał w dzieciństwie, a także na to, że 
nigdy przedtem nie 
uchybiał savoir vivre’u.
Brazylijczycy to przemili ludzie. Nie raz i nie dwa wydawali mi się 
sympatyczniejsi od nas. Ich 
wierność w przyjaźni jest przysłowiowa, a miłość do kobiet nie pozostawia nic do 
życzenia. Nasze 
Kasie i Jasie powinny zazdrościć Gloriom i Aurorom, chociaż wiem, że imiona te 
mogą je razić. Tam 
nie rażą. Znałem starą chłopkę spod Kurytyby, której na imię było nawet Petunia. 
I nic. Nikt nie 
zwracał na to uwagi. Opowiadano mi też o małżeńskim nieporozumieniu, które dla 
lepszej ilustracji 
tamecznych stosunków zaraz przytoczę.
G d z i e ś w g ł ę b i k ra j u , n a f a ze n d z i e , c z y l i w swym 
majątku, zazdrosny mąż przyłapał 
kochanka żony. Zabił go w krzakach kawy, w których się ten schował, uciekając. 
Nie byłoby w 
tym nic szczególnego, gdyby mąż nie kazał go potem w kuchni usmażyć. Dokładnie 
nie wiem, ale 
prawdopodobnie wykroił nożem najlepsze kawałki i przyniósł nieświadomej ku 
charce. Brazylijska 
kuchnia w ogóle odznacza s i ę s w y m i p o t ra wa m i a l a b r o c h e , k t 
ó r e s i ę u nich nazywają szurasko. 
Nie znaczy to jednak, że tam panuje kanibalizm.
Oczywiście w czasie posiłku mąż nic nie wspomniał o dokonanym przez siebie 
geście. Całe clou 
polegać miało na niespodziance, na końcowym efekcie. Kiedy na drugie 
przyniesiono coś w rodzaju 
szaszłyka — nie tknąwszy pieczeni osobiście, jął ją wychwalać, mlaszcząc 
językiem. Nie tylko namawiał 
małżonkę, żeby jeszcze i jeszcze jadja, ale wciąż zapytywał: jak smakuje? 
Dopiero przy kawie wyznał 
prawdę. Nie potrafimy chyba uplastycznić sobie zdziwienia niewiernej kobiety, 
kiedy dowiedziała się, 
kogo właściwie zjadła. Co przy tym czuła? Wypadek ten zdarzył się co prawda 
przed w i e l u , w i e l u l a t y, a 
l e s i ę z d a r z y ł . Za z d r o ś ć i zemsta rosną pod zwrotnikami na 
każdym kroku, jak bananowce lub 
inne kaktusy. Klimat robi cuda.
Myślą państwo, że tam po prostu panuje upał? Naiwność! Pewien inżynier rolny 
przed 
wyjazdem do Brazylii przesiadywał całymi dniami w inspektach poznańskiego ogrodu 
botanicznego. 
Jak to poznaniak, miał dobrze we łbie i chciał się z góry przyzwyczaić do 
temperatury 45 stopni w 
cieniu i wyżej. Może też nakłoniły go do tego władze. Znowu obawiam się, że 
wyglądam niepoważnie, 
atoli był to fakt, o którym wiem z całą pewnością, bo znałem inżyniera 
osobiście. Fakt zaistniał przed 
wojną, więc chyba nie obeszło się bez wpływów ów czesnego MSZ, z którego 
ramienia inżynier 
wyjeżdżał. Ponoć miał zbadać, czy można nad Amazonką uprawiać hreczychę.
Proszę mieć na uwadze te lata! Narzekano podówczas, że tak zwane wychodźcze fale 
rozbijają 
się raz po raz o rzeczywistość, do której nie były przygotowane! Ze nasi chłopi, 
po wylądowaniu w 
tej łaźni, całkiem tracą głowy! Jeżeli w istocie chciano temu zaradzić, i próby 
inżyniera rolnego 
miały utorować innym drog ę , t o t r z e b a p r z y z n a ć , ż e ś w i a d c 
z y ł y o n e o sanacyjnym MSZ raczej 
dodatnio. Mimo to. jest coś śmiesznego w przesiadywaniu w inspektach, nie mówiąc 
o tym - - jak się to 
żałośnie skończyło. Zahartowany zdawałoby się inżynier, po opuszczeniu statku w 
Santos, doznał 
natychmiast poparzeń drugiego i trzeciego f.topnia!
To nie jest upał! To nie jest łaźnia! W warszawskich zakładach kąpielowych nie 
tylko szorujący się 
by walce, lecz nawet kąpielowi mogą przetrwać, i żyć. Tam nikt żyć nie może, do 
czego przyznają się 
sami gospodarze.
Zastanawiające jednak, że nie lubią, kiedy ini klimat wypominają. Przeżywają to 
niemal, jak 
śmiertelną obrazę osobistą.
Toteż krytyczna uwaga księcia Dobka, że pogoda jest do niczego — była nie tylko 
nietaktem. 
Mogła wywołać, i wywołała — dla nas niezrozumiałe, ciemne chęci. Państwo mogą mi 
przerwać i 
sceptycznie spytać: Dobrze, tylko co to wspólnego ma z mamonem? W jaki sposób 
mógł spaść? Czy 
pan przypuszcza, że było to z góry ukartowanym aktem zemsty? — Na to mogę ii ę 
jeno uśmiechnąć 
pobłażliwie. Proszę poczekać i czytać dalej.
Kupiłem swój dworek niemal od razu po przyjeździe, ponieważ wychwalano mi pogodę 
w 
Paranie:, wyróżniającą się swym względnym chłodem. Był ładnie, skądinąd 
korzystnie położony na 
skiaju miasta, akurat w pobliżu kurytybskiego kasyna, czego me mim zamiaru taić. 
Sąsiedztwo było 
takie intymne, że przy mocniejszym podmuchu wiatru na werandę dolatywały stówa 
krupiera: rien ne 
va plus.
Dopiero po kupnie szakary zorientowałem się., jaką właściwie ma nazwę — stara 
wywieszka przy bramie była nieczytelna. Otóż poprzedni właściciele nazywali 
dworek Laguną 
Zapomnienia. Domyślałem się, że byli emigrantami włoskiego pochodzenia, ponieważ 
ściany 
werandy zdobił fresk domowej roboty, wyobrażający zatokę Neapolu. Dodam, że 
wykonanie było 
partackie i po czasie kazałem go przemalować kurytybskiemu malarzowi pokojowemu 
— rodakowi 
z kaszubskich okolic. Byliśmy w rozgwarze wojny i nic mogłam pozwolić, żeby u 
mnie na ścianie
widniało coś faszystowskiego. Malarz pozostawił zatokę nie tkniętą, ale 
domalował do niej parę 
naszych rybackich kutrów, powiewających banderami, oraz przerobił domki tak, że 
Neapol w rzeczy 
samej zaczął przypominać Jastarnię. Miałem z tego powodu potem przykrości, bo 
posądzono mnie, że 
jestem kontynuatorem naszej zaborczej ekspansji morskiej. Na razie jeszcze nic 0 
tym nie 
wiedziałem, a że wille w Kurytybie często zdobią malowidła, nie przypuszczałem,
że to się rzuca komukolwiek w oczy.
Pewnego ranka przyszedł policjant. Cały oblany potem -- byłem tylko w 
kąpielówkach,
za co go przeprosiłem. Miałem jednak wrażenie, że patrzy na mój tors nie tak, 
jak trzeba. Raczej 
podejrzliwie. Wytłumaczył swą wczesną wizytę przypadkiem. Miał interes do 
dawniejszych właścicieli, i 
nie wiedział, że już się wyprowadzili. Lecz mimo tego nieporozumienia, nie 
odchodził. Przeciwnie, 
zajrzał na werandę i zawołał z udanym zaciekawieniem:
? A co to takiego? Que e isto?
— To morski widoczek z moich ojczystych stron.
Patrzył na zamalowaną ścianę nad wyraz przenikliwie, ale trudno było zrozumieć, 
co myśli.
? A to? — Wskazał palcem szkuner z proporcem.
? Rybacka łódeczka.
? A tu obok?
— To zdaje się wiosło.
? A nie armata?...
Cisza, która zapadła, bardzo mi się nie podobała. Nie wiedziałem, gdzie patrzeć. 
Jestem w 
ogóle nerwowy, ale kiedy czuję na sobie nieufne, a tym bardziej niezasłużone 
spojrzenia, robię się 
jeszcze nerwowszy. Odruchowo zaczynam niecodziennie się zachowywać. Spojrzenie 
policjanta było 
bardzo niestosowne. Czego ode mnie chciał? Co ja mu takiego zrobiłem....