ISAAC ASIMOV

BÓG, CZARNE DZIURY 

I ZIELONE LUDZIKI
Zapiski błądzącego umysłu
TYTUŁ ORYGINAŁU: THE ROUING MIND
PRZEŁOŻYŁ MAREK PRZYGOCKI
Mądrym ludziom
z Komitetu d/s Naukowego Badania
Twierdzeń o Zdarzeniach Paranormalnych
stanowiącego wyspę rozsądku
na oceanie nonsensu
OD REDAKCJI
Nauka, pseudonauka, szarlataneria to seria wydawnicza poświęcona problematyce 
pogranicza nauki, obejmującego zbiór kontrowersyjnych zagadnień uważanych przez 
jednych 
za odkrywcze, przez innych zaś za manowce wiedzy. Do zagadnień tych należą 
zjawiska 
parapsychiczne, UFO, interpretacje spod znaku Ericha von Danikena, astrologia, 
sprawa 
Trójkąta Bermudzkiego, Całunu Turyńskiego, tajemnice piramid i zaginionych 
kontynentów, 
cuda i objawienia, płaczące obrazy i stygmaty, bezkrwawe operacje chirurgów 
filipińskich, 
przepowiednie Nostradamusa, zagadkowe znaleziska, doniesienia o pojawianiu się 
istot i 
zwierząt nie znanych nauce, relacje o tzw. samozapaleniach się ludzi, 
doniesienia o dziwnych 
rzeczach spadających z nieba i wiele, wiele innych. Co ciekawe, niektórzy 
zaliczają do nich 
także pewne nadzwyczajne teorie i hipotezy formułowane przez ekscentrycznych 
uczonych 
wyłamujących się z głównego nurtu nauki. Jako przykład niechaj posłuży teoria 
Gai J. 
Lovelocka, hipoteza pola morfogenetycznego R. Sheldrake’a, bulwersująca hipoteza 
samolubnego genu R. Dawkinsa, czy porażająca wizja kosmologiczna Omega Point F. 
Tiplera. Co z tego okaże się prawdą, a co iluzją, co półprawdą, a co 
mistyfikacją — pokaże 
przyszłość, choć jest możliwe, że niektóre rzeczy umrą śmiercią naturalną bez 
ostatecznego 
rozstrzygnięcia.
Nauka, pseudonauka, szarlataneria jest zbiorem prac pisanych przez naukowców i 
badaczy skupionych wokół kwartalnika „Skeptical Inąuirer” („Dociekliwy Sceptyk”) 
wydawanego przez Komitet ds. Naukowego Badania Twierdzeń o Zdarzeniach 
Paranormalnych (Committee for the Scientific Investigation of Claims of the 
Paranormal) z 
siedzibą w Buffalo, w stanie Nowy Jork. Należą doń takie sławy, jak Isaak 
Asimov, Martin 
Gardner, Carl Sagan, Joe Nickell — prywatny detektyw z doktoratem, czy 
specjalizujący się 
w demaskowaniu rzekomych parapsychików światowej sławy iluzjonista James Randi.
Seria adresowana jest do miłośników zagadkowych zjawisk i tajemnic, ale zarazem 
do 
czytelnika bardziej wymagającego, ceniącego sobie zdolność myślenia krytycznego 
i 
gustującego w książkach popularnonaukowych.
PRZEDMOWA
Posiadam błądzący umysł, kiedy myślę o tytule i o tym, że trzeba usiąść do 
maszyny (czy 
uruchomić edytor tekstów). Wydawcy dobrze o tym wiedzą. Pozostawiono mi więc 
wolną 
rękę, ale chociaż zajmuję się wieloma różnymi zagadnieniami, tym razem będę 
musiał jeszcze 
bardziej poszerzyć pole mojej działalności publicystycznej o kwestie sugerowane 
przez tych 
sympatycznych ludzi, na tyle miłych, że chcą zapełniać łamy swoich magazynów 
artykułami, 
które w ich opinii są zdolne wzbudzić zainteresowanie czytelników.
Mógłbym oczywiście ze srogą miną odmówić i czynić tylko to, do czego mnie nikt 
nie 
przymusza. Niestety, istnieją dwa powody, dlaczego tak nie mogę robić.
Po pierwsze jestem najbardziej łatwowiernym człowiekiem na świecie, którego 
zawsze i 
wszędzie bez żadnego umiaru wykorzystują. Odrobina pochlebstwa, parę słów 
rzuconych 
mimochodem, że jestem jedynym tak zdolnym i wykształconym człowiekiem, że 
jedynie ja 
mogę zająć się danym problemem, a już gotowy jestem przystać na wszystko. A 
jeśli na 
dodatek pada wzmianka o godziwym wynagrodzeniu, giną wszelkie opory. (Oczywiście 
wznoszę się ponad wszystkie sprawy tyczące finansów, ale na świecie mnóstwo jest 
tępych i 
pospolitych ludzi, którzy w zamian za swoje towary i usługi oczekują pieniędzy, 
a ich 
rachunki spokojnie, regularnie i punktualnie wpadają do mojej skrzynki na listy. 
Jedynie 
przez wzgląd na nich, a nie na siebie, wyrażam zgodę, aby kiedykolwiek 
podnoszono sprawę 
wynagrodzenia.)
Po drugie: mogę zgodzić się co prawda z twierdzeniem, że „robię przecież to, do 
czego 
mnie nikt nie zmusza”, nigdy jednak nie przypuszczałem, co to mogłoby być. 
Rozważyłem 
grę w golfa, podróże,
oglądanie telewizji, wylegiwanie się na słońcu, bywanie na przyjęciach i różne 
inne 
tamtym podobne, możliwe zajęcia, ale okazało się, że wszystko to mnie nudzi. 
Jedyną rzeczą, 
której naprawdę pragnę, to usiąść do maszyny (lub do komputera z edytorem 
tekstu) i snuć 
swoje rozważania. Z tego powodu chciałbym wyrazić głęboką wdzięczność wydawcom, 
którzy skłonili mnie do tego i uczynili to zajęcie znośniejszym.
Jedną z moich rozlicznych sympatycznych cech pisarskich jest zamiłowanie do 
gromadzenia różnych dotyczących jednego problemu artykułów, publikowanych tu i 
ówdzie, 
i naleganie później na wydawcę, żeby złożył książkę z wyborem moich esejów. Jest 
to w tych 
czasach raczej staromodny zwyczaj i niewiele ukazuje się książek tego rodzaju. 
Jednak 
widocznie moja siła perswazji jest wielka, bo dotychczas doprowadziłem do druku 
dwudziestu ośmiu książek ze zbiorem moich esejów. Kto wie czy dzięki temu nie 
stanę się 
najbardziej płodnym w dziejach eseistą.
Można by dojść do przekonania, że posunąłem się w tym procederze nieco za 
daleko, i z 
tym się zgadzam — ale to nie moja wina. Jak już mówiłem, wina w zupełności ciąży 
na 
wydawcach. Widzę, całkowicie zbity z tropu, że obok dwudziestu ośmiu zbiorów już 
wydanych, zawierających blisko pięćset różnych artykułów, te przeklęte eseje 
gromadzą się, 
pod naciskiem wydawców, szybciej niż jestem w stanie upchać je do książek.
W ten sposób dotarliśmy do tej publikacji.
Victor Gulotta z wydawnictwa Prometheus Books przysłał mi schlebiający list, w 
którym 
pyta, czy nie mógłbym zebrać dla niego kolekcji esejów.
Oczywiście! Na to czekałem!
Natychmiast znalazłem trzydzieści siedem, z których prawie wszystkie publikowane 
były 
w ostatnich kilku latach, i które nie były włączane do żadnego wydanego dotąd 
zbioru. Kilka 
z nich w ogóle nie ukazało się, ponieważ, mimo to, że były zamówione przez 
wydawcę, nie 
pasowały później do jego polityki wydawniczej — albo dlatego, że nie byłem 
wystarczająco 
dobry, albo dlatego, że polityka wydawnicza była fatalnie zła (bez wątpienia 
chodziło tutaj o 
ten drugi przypadek).
Te trzydzieści siedem esejów stanowi oczywiście niezłą mieszaninę tekstów o 
różnej 
formie — od polemiki do perswazji, od czystej spekulacji do twardego realizmu.
Muszę tutaj wspomnieć o możliwych powtórzeniach. Ponieważ pisałem te eseje dla 
różnych czasopism i kierowałem je do różnych czytelników, zmuszony byłem 
wielokrotnie 
przedstawiać swoje poglądy w różnym świetle i dlatego pewne powtórzenia 
czytelnik może 
znaleźć także i w tej książce. W kilku przypadkach można nawet natknąć się na 
to, że 
zaprzeczam sam sobie. Proszę wybaczyć mi te potknięcia, których w tego rodzaju 
pozycjach 
wydawniczych nie da się jednak uniknąć.
Drogi czytelniku, jeżeli miałoby Ci to sprawić jakąkolwiek przyjemność, pamiętaj 
proszę, 
że zawsze możesz wysłać do mnie pełen elokwencji list, w którym, okazując się 
tym samym 
niesłychanym dziwakiem, wyrazisz swoją całkowitą dezaprobatę dla prezentowanych 
tutaj 
poglądów, wykażesz błędność wielu faktów naukowych i wyszydzisz każdy 
stylistyczny 
wybryk czy niedociągnięcie, które, zapewne z zupełnie dla mnie niezrozumiałych 
powodów, 
wydadzą Ci się nie do przyjęcia. Nie posunę się tak daleko, aby zapewniać, że 
listy tego 
rodzaju ucieszą mnie, ale z pewnością je przeczytam, a nawet jeśli czas pozwoli, 
na niektóre 
odpiszę.
Nadszedł czas, bym pozwolił wreszcie czytelnikowi zajrzeć do książki — ale nie 
mogę nie 
dać ostrzeżenia.
Jeżeli przeczytawszy wstęp, zdecydowałeś, że jestem sympatyczny, dobroduszny i 
miły (a 
w tym masz akurat całkowitą rację), pozwól się ostrzec, że pierwszy artykuł, 
który 
przeczytasz, nie będzie miał nic wspólnego z tymi cechami mojego charakteru.
Weź więc głęboki oddech i do dzieła!
CZĘŚĆ I 
RADYKAŁOWIE RELIGII
ARMIA MROKU
Naukowcy sądzą, że to wszystko jest już ustalone i oczywiste. Wszechświat, jak 
zdecydowali, ma około piętnastu miliardów lat, a nasza Ziemia liczy sobie około 
pięciu 
miliardów. Przed około trzema miliardami proste formy życia spontanicznie 
wyłoniły się z 
nieożywionej materii. W wyniku powolnych procesów ewolucyjnych stawały się coraz 
bardziej złożone, aż przed ponad czterema milionami lat pojawiła się pierwsza 
istota 
człekokształtna. Sam Homo sapiens, współczesny gatunek ludzi podobnych do nas, 
chodzi po 
Ziemi od co najmniej 50 000 lat.
Jednak okazuje się, że ustalenia te nie dotyczą wszystkiego i wszystkich. Jest 
wielu 
Amerykanów wierzących, że Ziemia ma co najwyżej 10 000 lat; że istoty ludzkie 
wraz z 
innymi gatunkami zostały powołane przez Wszechmocnego Stwórcę jako zupełnie 
odrębne 
gatunki; że nigdy nie zachodziły ani nie zachodzą żadne procesy ewolucyjne. Są 
to 
kreacjoniści lub jak sami siebie lubią nazywać: „naukowi” kreacjoniści.
W Ameryce kreacjoniści rosną w siłę tak, iż zaczynają już wysuwać żądania, aby 
obowiązkowo nauczano ich poglądów w szkołach. Politycy poszczególnych stanów, 
zdając 
sobie sprawę z wagi ich głosów wyborczych, wydają się coraz bardziej ulegli. W 
takich 
stanach jak Arkansas, Iowa i Kalifornia powstały już silne ruchy społeczne 
domagające się 
legalizacji szkolnego nauczania kreacjonizmu.
Czy rzeczywiście istnieją powody do obaw? Z pewnością tylko niewielka część 
społeczeństwa to kreacjoniści — nie jest to jednak tak zupełnie nic nieznacząca 
część. 
Szacuje się, że same audycje telewizyjne Jerrego Falwella przyciągają do 
odbiorników około 
piętnastu milionów widzów, z których większa część rekrutuje się z kreacjonistów 
zwanych 
przez samych siebie — „Rycerzami Biblii” (Bible Belt).
Utworzyli już oni grupy gorliwych wyznawców przekonanych bez wyjątku o swojej 
racji i 
słuszności, zdolnych swoim nieudawanym konserwatyzmem i narodowymi sloganami 
uwodzić patriotów, którzy nie są jeszcze bezpośrednio zainteresowani poglądami 
kreacjonizmu. Historii znane są przypadki upadku całych narodów, kiedy w 
społecznościach 
władzę przejmowały mniejsze grupy fanatyków, podczas gdy większość wykazywała 
apatię i 
fałszywe poczucie bezpieczeństwa.
Dla tych, którzy zetknęli się z prawdziwą nauką, kreacjonizm wydaje się złym 
snem, 
nagłym powrotem do życia w koszmarze, nowym marszem Armii Mroku stanowiącym 
wyzwanie dla wolnej myśli i oświecenia.
Naukowe świadectwa przekonujące o wieku Ziemi i procesach ewolucyjnych są dla 
naukowców oczywiste i miażdżące. Jakim sposobem ktokolwiek może w nie wątpić? 
Jakich 
wobec tego argumentów używają kreacjoniści? Jaka to „nauka”, która miałaby 
czynić ich 
poglądy „naukowymi”? Oto kilka ich argumentów:
1. Argument z analogii. Aby mógł zaistnieć zegarek, musi być zegarmistrz. Jeżeli 
bowiem 
ktoś, z dala od ludzkich osiedli, powiedzmy na środku pustyni, znajdzie pięknie 
wykończony 
zegarek, to dojdzie z pewnością do całkowicie słusznego wniosku, że ktoś go 
musiał kiedyś 
wykonać, a ktoś inny zostawić na tym pustkowiu. Z całą więc wiarygodnością, 
wprost z 
piasku pustyni, wynikają pewne przekonania.
Poprzez analogię więc, jeżeli rozważymy istnienie ludzkości, życia i całego 
wszechświata, 
dużo przecież bardziej skomplikowanych niż najbardziej nawet wycyzelowany 
zegarek, to 
będziemy znacznie mniej skłonni uwierzyć, że to wszystko powstało „samo przez 
się”. Zatem 
także tutaj czyjeś ręce tego musiały dokonać, i to ręce bardziej zdolne od rąk 
człowieka; 
krótko mówiąc — musi to być dziełem Wszechmogącego Stwórcy. Argument ten wydaje 
się 
nie do zbicia, a wykorzystywano go (nawet jeśli nie wyrażono go tak dosłownie) 
od 
początków świata wiary w porządek ustanowiony przez bogów i demony.
Tak więc — aby podlać kwiaty potrzeba konewki; dlatego deszcz zraszający ziemię 
spływać musi z naczynia trzymanego rękami boga; a spowodować go lub wstrzymać 
może 
tylko boska moc.
Aby ochłodzić łyżkę owsianki niesioną właśnie do ust, trzeba ludzkich płuc; 
dlatego wiatr 
dmie z płuc boga.
Aby wybrać się w długą podróż, potrzeba koni, powozu no i kogoś, kto trzyma 
lejce; 
dlatego słońce podróżujące po niebie domaga się ognistego rumaka oraz 
trzymającego lejce 
boga.
Można tak ciągnąć tego typu racje bez końca. Dla ludzi sprzed ery naukowej 
całkowicie 
nie do przyjęcia była myśl, by słońce, wiatr i deszcz wynikały jedynie z 
następstwa praw 
ślepej natury, bez uczestnictwa sprawczego rozumu. W rzeczywistości twierdząc 
inaczej, 
można było narazić się na ukamienowanie za bluźnierstwa.
Tego typu argumenty redukują Boga do kilkusylabowego substytutu, znaczącego po 
prostu 
„Nie wiem”.
Wiele jeszcze jest tajemnic wszechświata, na które nauka nie może udzielić 
zadawalającej 
odpowiedzi; lecz niewiedza nie będzie trwała wiecznie. Dać się pokonać przez 
niewiedzę czy 
wręcz nieuctwo, a później nazwać przeciwnika Bogiem — to był zawsze symptom 
niedojrzałości i takim pozostaje dzisiaj.
Reasumując: złożoność wszechświata i brak możliwości pełnego wyjaśnienia go nie 
stanowią same w sobie argumentów przemawiających za istnieniem Wielkiego 
Stwórcy.
2. Argument z powszechności wiary. Wielu kreacjonistów wskazuje, że wiara w 
Stwórcę 
jest powszechna wśród wszystkich społeczeństw i kultur. Jednomyślność taka 
świadczy z 
pewnością o istnieniu tej wielkiej Prawdy. Nie byłoby przecież takiej zgodności 
w wierze w 
kłamstwo.
Powszechność wiary nie jest jednakże niczym zaskakującym. Z argumentów 
powołujących 
się na analogię widać, że każdy człowiek, każda społeczność zastanawiająca się 
nad światem, 
musiała przyjąć, że został on stworzony przez boga czy bogów, tak samo jak 
istota ludzka 
musiała samodzielnie wykonać włócznie do polowania czy wyroby garncarskie. 
Naturalnie 
każda kultura wykształciła swoiste własne religie i nie ma w zasadzie dwóch, 
które byłyby do 
siebie podobne. Starożytni Grecy, Wikingowie, Japończycy, Hindusi czy Indianie 
Amerykańscy, żeby nie wymieniać dalej, mieli swoje własne podania i mity, które 
uważali za 
swoje własne i jedyne, a teraz są odczytywane przez Amerykanów, judeochrześcijan 
(i nie 
tylko) jako tylko „mity” właśnie.
Starożytni Żydzi mieli również swoją opowieść o stworzeniu — a tak naprawdę to 
nawet 
dwie. Widzimy tam pierwotne opowiadanie o Adamie i Ewie w raju. Bóg stworzył w 
nim 
najpierw mężczyznę, później zwierzęta a na koniec kobietę. Jest również bardziej 
poetycko 
brzmiąca opowieść o stworzeniu świata przez Boga w ciągu sześciu dni — tutaj 
zwierzęta 
poprzedzały mężczyznę, przy czym został on powołany do życia prawie w tym samym 
czasie 
co kobieta.
Podania żydowskie nie są w widoczny sposób bardziej wiarygodne od jakichkolwiek 
innych, ale są one naszymi jedynymi podaniami. Tymi opowieściami interesują się 
kreacjoniści, a jedynie o nich właśnie (w większości przypadków) w ogóle 
słyszeli i tylko je 
w związku z tym chcieliby propagować.
Naturalnie jeśli powszechność wiary w stworzenie świata ma być dowodem istnienia 
Boga, to całkowita niezgodność w opisie samego aktu stworzenia w różnych 
religiach jest 
powodem co najmniej dużych wątpliwości.
Jeżeli więc dojdziemy do wniosku, że powszechność wierzeń nie udowadnia niczego, 
to w 
następnym kroku same wierzenia mogą okazać się również czymś złudnym. Błędne i 
ogólnie 
przyjęte przekonanie, panujące przez całe tysiąclecia, o płaskości Ziemi, nie 
spłaszczyło jej 
kulistego kształtu nawet o milimetr.
3. Argumentacja przez bagatelizowanie. Kreacjoniści często podkreślają, że 
ewolucja jest 
Jedynie teorią”. Ma to sprawiać wrażenie, iż teoria ta jest tylko bezzasadnym 
domysłem. 
Ironizują, że przecież pewnego ranka jakiś nie mający akurat nic lepszego do 
roboty 
naukowiec może dojść do wniosku, że Księżyc wykonany jest z sera Roquefort, i 
stworzy 
natychmiast nową, bardzo mądrą teorię Sera Roquefort.
Świadczy to oczywiście jedynie o czystej naiwności kreacjonistów. Teoria (w myśl 
rozumienia naukowców) jest to szczegółowy opis jakiejś dziedziny czy obszaru 
wszechświata, powstający na podstawie długotrwałych obserwacji i, jeśli to tylko 
możliwe, 
potwierdzony eksperymentami. Jest rezultatem bardzo starannego rozważenia 
wyników tych 
obserwacji i doświadczeń oraz poddawana krytycznemu osądowi całej społeczności 
naukowców.
Uznajemy więc za prawdziwą teorię komórkowej budowy żywych organizmów, teorię 
grawitacji jako wzajemnego przyciągania się mas, teorię kwantową, mówiącą o 
przekazywaniu energii w określonych porcjach, teorię względności, która 
twierdzi, że światło 
w próżni porusza się zawsze z taką samą, dającą się zmierzyć prędkością, i tak 
dalej.
Wszystko to są teorie. Wszystkie są solidnie uzasadnione, wszystkie uznane, jako 
prawdziwy opis tego czy innego przejawu rzeczywistości. Nie są one domysłami czy 
kretyńskimi spekulacjami. A być może żadna teoria nie jest lepiej zbadana, 
solidniej 
przeegzaminowana, krytyczniej przeanalizowana i powszechniej akceptowana niż 
teoria 
ewolucji. Jeżeli jednak jest to jedynie „teoria”, to właśnie tak to ma być.
W przeciwieństwie do niej kreacjonizm nie jest teorią. Z punktu widzenia nauki 
nie ma 
żadnego świadectwa, które by go wspierało — najmniejszego strzępu. Kreacjonizm 
albo 
przynajmniej ta jego szczególna część, która jest przyjęta przez wielu 
Amerykanów, jest 
jedynie wiarą w stare legendy Bliskiego Wschodu. Można go opisać, gdyby chcieć 
umniejszyć znaczenie tego zjawiska, jako „tylko mit”. Jednak nie jest to 
bagatelizowanie 
kwestii — określenie „tylko mit” oddaje dokładnie istotę zjawiska.
4. Argument z niedoskonałości. W ostatnich latach kreacjoniści kładą nacisk na 
„naukowe” 
uzasadnienia swoich przekonań. Wskazują, że jest wielu „naukowców”, którzy 
publikują 
książki i artykuły zawierające ich przemyślenia, a opierających swoje 
kreacjonistyczne 
wierzenia na solidnych studiach w dziedzinie geologii, paleontologii czy 
biologii.
Jednakże cała armia „naukowego” kreacjonizmu zgodna jest co do jednego — 
wykazuje 
rzekomą niedoskonałość teorii ewolucji. Twierdzą, iż ewolucjoniści nie są w 
stanie na 
podstawie żadnych skamieniałości wskazać stadium pośredniego pomiędzy gatunkami, 
że 
datowanie za pomocą pomiarów radioaktywności jest niepewne, że możliwe są inne 
wyjaśnienia tego czy innego faktu, i tak dalej.
Ponieważ teoria ewolucji nie jest doskonała w każdym szczególe i jest jeszcze 
wiele 
kontrowersji pomiędzy samymi naukowcami, kreacjoniści argumentują, iż cała 
teoria musi 
być z gruntu fałszywa i że naukowcy popierający ewolucję opierają swoje poglądy 
na ślepej 
wierze i dogmatyzmie. (Trzeba tu wspomnieć, że kreacjoniści są tutaj na swoim 
gruncie. Żyli 
przecież w ślepej wierze i dogmatyzmie od urodzenia i miło jest widzieć, jak 
łatwo 
rozpoznają go jako szatana.)
Do pewnego stopnia mają w tym rację. Szczegóły procesów ewolucji nie są do końca 
poznane. Odkąd Darwin w 1859 roku opublikował swoją teorię powstawania gatunków 
na 
drodze selekcji naturalnej, naukowcy ciągle ją poprawiają i modyfikują. Poza tym 
w 
poprzednim i bieżącym stuleciu dokonano tylu nowych odkryć w paleontologii, 
fizjologii, 
mikrobiologii, biochemii, etologii i innych dziedzinach nauki, iż możemy 
oczekiwać 
udoskonalenia teorii Darwina. W istocie już ją udoskonaliliśmy.
Ale przecież proces ten się nie zakończył. I nigdy się nie zakończy, dopóki 
ludzie będą 
zadawali pytania i oczekiwali lepszych na nie odpowiedzi.
Szczegóły teorii ewolucji są ciągle przedmiotem dyskusji i sporów, dlatego 
właśnie, że 
naukowcy nie są zaślepieni ani dogmatyczni. Nie akceptują poglądów, nawet tak 
wielkiego 
myśliciela, jakim był Darwin, bez ich weryfikacji ani nie wahają się poprawiać 
go, ani nie 
akceptują żadnej nowej idei bez wszechstronnego zbadania przemawiających za nią 
argumentów. A nawet wtedy, kiedy idea jest już powszechnie uznawana, gotowi są w 
każdej 
chwili ją odrzucić, gdy pojawią się nowe fakty, które by ją podważały.
Jeżeli jednak uznamy, iż teoria nie jest całkowicie doskonała i zawiera jakieś 
wątpliwe 
szczegóły, czy oznacza to, że mamy odrzucić ją w całości?
Rozważmy następujący przypadek. Ja prowadzę samochód i ty go prowadzisz. Ja nie 
orientuję się dokładnie w szczegółach funkcjonowania silnika. Ty być może 
również. I może 
się zdarzyć, że nasze mgliste i przybliżone wyobrażenia o pracy samochodu będą 
ze sobą 
sprzeczne. Ale przecież nie musimy chyba z tego powodu dojść do przekonania, że 
samochód 
nie jedzie, czy że w ogóle nie istnieje? Albo jeśli nawet nasze zmysły zmusiłyby 
nas do 
wiary, że samochód naprawdę istnieje i mimo wszystko jedzie, to mielibyśmy, z 
powodu zbyt 
wątłej naszej wiedzy o pracy mechanizmów, dojść także i do przekonania, iż auto 
jest 
napędzane przez niewidzialne konie?
A większość naukowców przyznaje, że mają odmienne zdania o pewnych szczegółach 
teorii ewolucji albo że inaczej interpretują, z konieczności niedoskonałe, 
skamieliny. Tym 
niemniej całkowicie akceptują samo istnienie procesu ewolucji.
Nikt z nich również nie uważa, że niedoskonałość tej teorii, czy może nawet 
samych jej 
twórców, powinna prowadzić do obdarowania kreacjonizmu wiarygodnością.
Przypuśćmy, że pewna grupa ludzi dając wiarę swoim zmysłom utrzymuje, że Empire 
State Building jest drapaczem chmur, podczas gdy inni, powołując się na 
osiemnastowieczne 
opisy tych okolic, twierdzą, iż jest to Wielka Chałupa wiejska pomalowana w 
biało–
niebieskie pasy. Jeżeli na dodatek okaże się, że ci pierwsi wcale nie są pewni 
czy drapacz ma 
widokowy taras, to nie będą mieli szansy przekonać ani siebie ani oponentów: 
może 
rzeczywiście przypadkiem jest to chałupa?
5. Argument z przeinaczeń i fałszerstw nauki. Kreacjoniści przyswoili sobie 
wystarczający 
zasób słownictwa naukowego, aby ich próby zdyskredytowania ewolucji ubrać w 
naukowe 
szaty. Robią to na różne sposoby, lecz najpowszechniejszym przykładem, z którym 
sam mam 
wielokrotnie do czynienia przy okazji czytania nadesłanych mi listów, jest ich 
racja, że druga 
zasada termodynamiki wyklucza całkowicie procesy ewolucji.
Druga zasada termodynamiki stwierdza (wyrażając to językiem dziatwy 
przedszkolnej), że 
wszelkie procesy mogą przebiegać jedynie w kierunku powiększania nieporządku lub 
chaosu. 
Nie ma możliwości, by w jakimkolwiek procesie budowało się spontanicznie coś 
bardziej 
złożonego od użytych składników. Wyrażając się więc jasno: złożone formy życia, 
jak to 
widać z argumentacji kreacjonistów, nie mogą powstać w żadnym procesie 
ewolucyjnym, z 
czego wniosek, że to właśnie oni są w posiadaniu prawdy.
Ten rodzaj argumentacji wymaga, aby błąd, widoczny jak na dłoni przez 
wszystkich, był, 
jakimś szczególnie złośliwym trafem, zupełnie niedostrzegalny dla naukowców, 
którzy w ten 
sposób oczywiście gwałcą drugą zasadę termodynamiki.
Ale naukowcy przecież nie są ślepi i doprawdy — znają termodynamikę. Z tego 
wszystkiego wynika, że argumenty sformułowane w przedszkolnej terminologii, jak 
to w 
wielu przypadkach ma miejsce w dyskusjach kreacjonistów, nadają się jedynie do 
przedszkoli 
właśnie.
Uzasadnieniem użycia porównania do poziomu przedszkola w odniesieniu do 
argumentów 
wynikających z drugiej zasady termodynamiki jest fakt, że dotyczy ona tylko tak 
zwanych 
„układów zamkniętych”, to znaczy takich, do których nie dociera energia z 
zewnątrz i które 
żadnej energii nie oddają. Jedynym, jaki zna współczesna nauka, naprawdę 
zamkniętym 
układem jest sam wszechświat jako całość.
W obrębie układu zamkniętego istnieją podukłady, które mogą spontanicznie zyskać 
na 
złożoności, zakładając oczywiście, że w innym miejscu całego układu złożoność 
zmaleje. 
Całkowitą zmianą będzie więc zwiększenie chaosu i nieuporządkowania, i o tym 
mówi druga 
zasada.
Procesy ewolucji mogą więc budować bardziej złożone formy z prostszych, w niczym 
nie 
naruszając praw termodynamiki, dopóki inna część systemu — w naszym wypadku 
Słońce 
nieustannie dostarczające energii — zmniejsza swój stan uporządkowania (i tak 
właśnie się 
dzieje) w dużo szybszym tempie niż postępuje ewolucja.
Gdyby Słońce przestało świecić, ustałyby wszelkie procesy ewolucji, a wraz z 
nimi 
wszystkie procesy życiowe.
Na nieszczęście druga zasada jest tak subtelną ideą, że większość ludzi nie ma 
zwyczaju na 
co dzień rozważać jej konsekwencji i dlatego nie ma szansy dostrzec błędów w 
zniekształconym rozumowaniu kreacjonistów. Błędy staną się być może bardziej 
widoczne, 
jeśli rozpatrzymy analogię do innej teorii.
Teoria grawitacji głosi, wyrażając ją językiem przedszkola, że wszystkie 
przedmioty w 
sąsiedztwie Ziemi są przez nią przyciągane i dlatego spadają na jej 
powierzchnię. 
Konsekwencją tego musiałaby być niemożliwość zbudowania ani balonów, ani 
samolotów, 
ani tym bardziej rakiet.
Jeśli na tę konsekwencję się nie godzimy, to nie musimy również zauważać 
naiwnego 
poglądu kreacjonistów w odniesieniu do termodynamiki.
Kreacjoniści podnoszą wiele innych „naukowych” argumentów, z których liczne dość 
sprytnie wykorzystują współczesne kontrowersje panujące w środowisku 
ewolucjonistów. 
Lecz niestety każdy z nich jest równie fałszywy jak ten dotyczący drugiej 
zasady.
Te naukowe” racje zebrane są w wielu specjalistycznych publikacjach 
kreacjonistów. 
Stwarzając pozory rzetelnej wiedzy, są narzędziem nacisku na system edukacyjny.
Pisane są przez ludzi, którzy nie mają za sobą najmniejszego dorobku naukowego, 
a 
rozprawiają rezolutnie o geologii, paleontologii czy biologii, używając przy tym 
prawidłowej 
terminologii naukowej. Cały ich wysiłek skierowany jest niemal wyłącznie na 
szerzenie 
wątpliwości w wiarygodność dowodów oraz na podważanie myślenia w kategoriach 
ewolucyjnych. Milczącym założeniem tej działalności jest to, iż zachowa ona idee 
kreacjonizmu jako jedyną możliwość.
Oczywiście w tej chwili nie ma żadnych dowodów przemawiających za kreacjonizmem 
poza świadectwem Biblii, przy czym aktualna strategia jego wyznawców polega na 
tym, by 
się na nią nie powoływać.
6. Argument — przekonanie. Wielu kreacjonistów uważa, że wszystkie sprawy i 
dowody 
związane z nauką nie mają właściwie nic wspólnego z ich przekonaniami. Bóg, 
mówią, 
stworzył świat około dziesięciu tysięcy lat temu takim jakim jest, od razu ze 
wszystkimi 
świadectwami o trwających całe ery procesach ewolucyjnych. Skamieniałości, czas 
połowicznego rozpadu i wynikające z niego pomiary oraz oddalające się galaktyki 
zostały 
stworzone w tej właśnie obecnej postaci, a wszystko inne jest iluzją.
W istocie argument ten nie ma nic wspólnego z przedmiotem sporu, jako że sam w 
sobie 
nie da się ani udowodnić, ani obalić. W rzeczywistości nie jest to żaden 
argument, a 
przekonanie. Mogę przecież powiedzieć, że cały wszechświat stworzony został dwie 
minuty 
temu wraz ze wszystkimi książkami historycznymi opisującymi szczegółowo 
przeszłość, z 
całą pamięcią każdego żyjącego współcześnie człowieka; czytelnik czytający tę 
książkę, 
znajdujący się właśnie w jej połowie, został po prostu momentalnie wyposażony w 
pamięć o 
jej początku, którego przecież jeszcze nie czytał.
Tego również nie da się ani udowodnić, ani obalić.
Należało by jedynie zapytać, po co Stwórca miałby stwarzać wszechświat 
wypełniony taką 
masą powikłanych iluzji.
Oznaczałoby to, że Stwórca zbudował wszechświat zaludniony istotami ludzkimi 
obdarzonymi ciekawością i zdolnością do rozumowania oraz wyciągania wniosków, 
dostarczając przy tym owym istotom niezwykłą ilość subtelnych i zmyślnie 
wzajemnie 
zgodnych ze sobą przeróżnych świadectw i dowodów po to tylko, aby zwieść tę 
ciekawość i 
zdolność do myślenia oraz wzbudzić w nich przekonanie, że wszechświat powstał 
jakieś 
piętnaście miliardów lat temu i przekształcał się w procesach ewolucyjnych, 
które objęły 
swoim zasięgiem również powstanie życia na Ziemi.
Dlaczego?
Czy Stwórcy sprawia przyjemność wprowadzanie nas w błąd? Czy bawi Go, że gonimy 
w 
piętkę? Czy jest to częścią jakiegoś testu mającego sprawdzić, czy istoty 
ludzkie postradają 
swoje zmysły i swoją świadomość na tyle, aby uwierzyć w mity? Czy ma to dać Mu 
usprawiedliwienie dla posłania wszystkich do piekła tylko dlatego, że nie 
postradaliśmy 
zmysłów i zdolności do myślenia?
Miałby Stwórca być tak okrutnym i złośliwym kawalarzem ze zjadliwym i 
jednocześnie 
niedojrzałym poczuciem humoru?
Jeśli tak, to kreacjoniści mają zapewne rację.
7. Argument z powagi autorytetu. Biblia mówi, że Bóg stworzył świat w sześć dni, 
a Biblia 
to słowo inspirowane przez samego Boga.
Dla przeciętnego kreacjonisty to jest wszystko, co ma naprawdę jakiekolwiek 
znaczenie. 
Wszystkie argumenty, które temu zaprzeczają są jedynie żałosną próbą siania 
propagandy 
przez jakichś tam przemądrzałych humanistów, agnostyków i ateistów, których nie 
zadowala 
jasne i wyraźne słowo Pana.
Należy tu podkreślić, że liderzy kreacjonizmu skrzętnie unikają powoływania się 
na ten 
argument, bo wykorzystując go przyznawaliby tym samym, iż jest to jedynie ich 
religijny 
punkt widzenia i jako taki nie byłby przydatny w walce o wprowadzenie ich nauk 
do 
oficjalnego systemu szkolnictwa. Zmuszeni są przywdziewać szaty nauki bez 
względu na to, 
jak bardzo są niedopasowane i jak groteskowo w nich wyglądają — jednak w innym 
przypadku nie mogliby nazywać się „naukowymi” kreacjonistami. Muszą również 
uważać, by 
mówić tylko o „Stwórcy”, nigdy nie dając najmniejszego powodu do przypuszczeń, 
że chodzi 
o Stwórcę biblijnego. Pozostawiają przy tym wrażenie, iż może to być (dla tych, 
którzy 
wiedzą, kto to jest) na przykład Moloch czy Chemosz lub jakakolwiek inna 
pogańska 
szkarada, o której wspomina Biblia.
Nie wolno nam jednak brać tej owczej skóry na serio. Niezależnie od tego jak 
mocno 
pracowaliby liderzy kreacjonizmu nad swoimi „naukowymi” i „filozoficznymi” 
dowodami, 
pozostaliby zupełnie bezradni i jedynie śmieszni, gdyby to było wszystko, czym 
rozporządzają.
To religia, autentyczna żarliwość średniowiecznej pobożności, przysparza im 
zwolenników 
i wyznawców. Dziesiątki milionów Amerykanów, którzy nigdy nawet nie słyszeli i 
nie 
myśleli o argumentach czy nawet przeciw ewolucji, maszeruje w szeregach Armii 
Mroku 
Bibliami trzymanymi wysoko nad głową. I stanowią oni potężną i przerażającą 
siłę, głuchą na 
argumenty i zabezpieczoną dobrze zbroją przed słabymi włóczniami czystego 
racjonalizmu.
Idźmy jednak dalej. Choćbym nawet miał rację i pozycja ewolucjonistów byłaby 
bardzo 
mocna, i nawet gdyby nie było kreacjonistów, niezależnie od bezsensowności ich 
poglądów, 
czy oznacza to, że nie powinienem o tym mówić?
Jeżeli ich przypadek jest bez znaczenia, czy nie jest bardziej roztropnie 
dyskutować o nim, 
zanim bezsensowność ich poglądów stanie się widoczna? Czy nie byłoby najlepiej 
dyskutować o nim, po to właśnie, aby wykazać bezsensowność ich poglądów?
Dlaczego zatem ewolucjoniści są tak niechętni temu, by w publicznych szkołach 
poglądy 
kreacjonistów były traktowane na równi z ich poglądami? Czy nie jest może tak, 
że 
ewolucjoniści wcale nie są tak bardzo pewni swoich racji jak starają się udawać? 
Czy czasem 
nie obawiają się, by młodzież nie dokonała swojego własnego wyboru?
W tym miejscu należy uczynić dwie uwagi.
Po pierwsze kreacjoniści są cokolwiek mniej uczciwi w swoich żądaniach równych 
praw 
do czasu lekcyjnego. Bowiem to nie oni są represjonowani, gdyż szkoła nie jest 
jedynym 
terenem, na którym ścierają się oba poglądy.
Istnieje wiele kościołów na przykład, które wywierają poważniejszy wpływ na 
Amerykanów niż jakakolwiek szkoła. Przyznać trzeba, że jest również wiele dość 
liberalnych 
kościołów, które pogodziły się z postępami nauki — nawet z ewolucją. Jednak 
wiele z tych 
mniej popularnych kościołów na prowincji to bastiony kreacjonizmu.
Daje się oczywiście zauważyć wpływ tych kościołów zarówno na dom, jak i na 
gazety czy 
na całą otaczającą społeczność. Daje się on zaobserwować w społeczeństwie jako 
całości, 
nawet w tradycyjnie tolerancyjnych pod względem religijnym regionach i wyraża 
się na 
tysiące subtelnych sposobów, choćby w naturze świąt czy wyrażaniu nastrojów 
patriotycznych, nie mających z tym na pozór nic wspólnego. I tak w 1968 roku 
astronautom 
krążącym wokół Księżyca nakazano przeczytać kilka wersetów Genesis, tak jakby 
NASA 
pragnęła w ten sposób uspokoić opinię publiczną, że odważyła się pogwałcić 
firmament 
niebieski. To jeszcze jedno potwierdzenie mojej tezy. Kiedy pisałem tę książkę 
nawet 
prezydent Stanów Zjednoczonych wyrażał swoją sympatię dla kreacjonistów.
Jedynie w szkołach amerykańskich młodzież ma bardzo ograniczony dostęp do 
poglądów 
ewolucjonistów. Mogą się z nimi zetknąć w książkach, a nawet okazjonalnie w 
telewizji. 
Jednak kościół i rodzice mogą swobodnie cenzurować książki i programy 
telewizyjne, a tym 
samym jedynie szkoła może wymknąć się ich kontroli.
Niestety — tylko w bardzo ograniczonym stopniu. Bowiem jeśli nawet szkołom 
zezwala 
się obecnie na nauczanie teorii ewolucji, to nauczyciele są i tak skrępowani, 
wiedząc 
wystarczająco dobrze, że ich praca jest w rękach członków komitetu szkolnego, 
którzy, jak 
wiadomo, nie są zazwyczaj nastawieni na rozwój intelektualny czy na poszerzanie 
horyzontów umysłowych uczniów.
Sami uczniowie nie są zobowiązywani do wierzenia w to, o czym się uczą na temat 
ewolucji. Rzadko również zdarza się by zagadnienie to można było znaleźć w 
pytaniach 
egzaminacyjnych. A jeśli nawet, to jedyną karą jest groźba utraty kilku punktów.
Natomiast w kościołach kongregacji kreacjonistów wymaga się kategorycznie wiary 
pod 
groźbą ognia piekielnego. Wrażliwi młodzi ludzie nauczeni, że czeka ich Piekło, 
gdy będą 
słuchać o teorii ewolucji, czynią to bardzo niechętnie, a jeśli już się na to 
zdecydują, to trudno 
im w nią uwierzyć.
Kreacjoniści zatem, kontrolujący kościół i społeczeństwo, w którym żyją i którzy 
za 
„przeciwnika” mają jedynie szkoły publiczne o bardzo okrojonym programie w 
zakresie 
ewolucji, nie mogą zdzierżyć nawet tej nikłej konkurencji i domagają się 
„równego czasu 
nauczania”.
Czy możemy się spodziewać z ich strony takiej samej „uczciwości”, czy mamy 
oczekiwać 
zatem równego czasu nauczania ewolucji w ich kościołach? Bardzo wątpliwe. Co 
jest twoje, 
to jest i moje, ale od mojego wara.
Po drugie wreszcie, prawdziwym niebezpieczeństwem jest sposób, w jaki 
kreacjoniści 
domagają się „równego czasu”.
W świecie nauki istnieje wolna, niczym nie skrępowana konkurencja idei i nawet 
naukowiec, którego sugestie nie są akceptowane przez ogół, nigdy nie zostaje 
pozbawiony 
możliwości dalszego propagowania swoich poglądów.
Na tym rynku wolnej konkurencji idei kreacjonizm przegrał z kretesem. Przegrywał 
w 
istocie przez ostatnie trzysta pięćdziesiąt lat — od czasów Kopernika.
Kreacjonizm nie chce pogodzić się z przegraną i lokując mit ponad rozumem, 
odwołuje się 
teraz do władzy rządowej. Domaga się od rządu, by siłą ustaw wprowadził te idee 
do szkół, 
mimo werdyktu, jaki zapadł a rynku idei. Nauczyciele mają zostać zmuszeni do 
prezentacji 
tych oglądów, jak gdyby miały one rangę intelektualną równą teorii ewolucji.
Cóż za precedens!
Jeżeli rząd zdecyduje się użyć swojej policji i swoich więzień, aby zapewnić, że 
nauczyciele poświęcą tyle samo uwagi kreacjonizmowi co ewolucji, to w następnej 
chwili 
może okazać się, że ta sama siła zostanie użyta do całkowitej eliminacji teorii 
ewolucji ze 
szkolnego nauczania.
Innymi słowy, położymy w ten sposób fundament pod renesans barbarzyństwa, pod 
legalnie kontrolowane i siłą wprowadzane nieuctwo, i w końcu pod totalitarną 
kontrolę myśli 
i sumień.
A co się stanie jeśli kreacjoniści wygrają? Wiadomo że mając do wyboru Biblię i 
naukę, 
wybiorą Biblię, odrzucając całkowicie naukę, mimo licznych dowodów i świadectw.
Nie dzieje się tak jedynie z uwagi na tradycyjną i bezmyślną cześć dla 
literalnego sensu 
Biblii; dzieje się tak również z powodu rozprzestrzeniającego się niepokoju, czy 
może nawet 
strachu przed nauką, pchającego w objęcia kreacjonistów nawet tych, którzy nie 
przejmują się 
zanadto religią.
Pod jednym względem nauka nie daje pewności. Teorie poddawane są nieustannej 
weryfikacji, obserwacje mogą być w różny sposób interpretowane, a sami naukowcy 
spierają 
się między sobą. Rozczarowuje to tych, którzy nie są przyzwyczajeni do naukowych 
metod i 
ci wolą zwrócić się do pewności, jaką daje Biblia — szczególnie w komentarzach 
jej 
najbardziej hałaśliwych wyznawców. Niezwykle wygodnie jest posiadać ustalone 
poglądy i 
oszczędzać sobie tym samym bólu samodzielnego myślenia.
Po drugie: nauka zniechęca swoją złożonością. Język matematyki, który jest 
językiem 
nauki, zrozumiały jest przez bardzo nielicznych. Wizje świata, jakie prezentuje 
są 
przerażające — obezwładniająco ogromny wszechświat powstały przez przypadek, bez 
żadnej znanej ludziom przyczyny, pusty i porzucony, niepojęty i powodujący zamęt 
myśli. 
Jak miło natomiast zwrócić się ku małemu światu, mającemu zaledwie kilka tysięcy 
lat, 
otoczonemu nieustanną boską opieką; ku światu, w którym jest się przedmiotem 
Jego 
szczególnego zainteresowania i w którym On nie skaże na piekło pod warunkiem, że 
przestrzega się każdego słowa zawartego w Biblii interpretowanej przez 
telewizyjnego 
kaznodzieję.
Po trzecie nauka jest niebezpieczna. Nie ma żadnej wątpliwości, że to właśnie 
przez nią 
powstały gazy trujące, broń nuklearna czy elektrownie atomowe oraz inżynieria 
genetyczna, a 
to wszystko czyni ją przerażającą. Być może cywilizacja właśnie upada i jesteśmy 
blisko 
końca tego świata, jaki znamy. W takim razie, dlaczego nie zwrócić się do 
religii i nie 
oczekiwać dnia Sądu Ostatecznego, kiedy to wraz z współwyznawcami wyniesieni 
zostaniemy do wieczystej niebiańskiej szczęśliwości, mając przy tym dodatkową 
satysfakcję, 
gdy patrzeć będziemy na prześmiewców i niedowiarków wijących się w wieczystych 
mękach.
Dlaczego więc kreacjoniści mieliby przegrać?
Hiszpania dominowała w Europie i na świecie przez cały XVI wiek, ale najpierw 
opanowana była przez ortodoksję właśnie, a każda niezależna myśl była tam 
bezlitośnie 
tłumiona. W rezultacie kraj ten pochłonęły wkrótce ciemności, uniemożliwiające 
jakikolwiek 
postęp naukowy, technologiczny i dostęp do właśnie rozwijającego się gwałtownie 
handlu w 
Zachodniej Europie. Pozostała w takiej zapaści intelektualnej przez całe wieki.
Pod koniec XVII wieku Francja w imię ortodoksji odwołała tolerancyjny Edykt 
Nantejski i 
wyrzuciła za granicę wiele tysięcy Hugenotów, którzy obdarowali swoimi 
intelektualnymi 
zdolnościami kraje uchodźstwa takie jak Wielka Brytania, Holandia i Prusy, 
podczas gdy 
sama Francja została osłabiona na długi czas.
Bardzo niedawno Niemcy zaszczuli żydowskich naukowców w całej Europie. Ci po 
dotarciu do Stanów Zjednoczonych przysporzyli temu krajowi korzyści naukowych 
nie do 
oszacowania, podczas gdy Niemcy ponieśli tak ciężkie straty, że trudno nawet 
powiedzieć, ile 
czasu upłynie zanim powrócą do swojej poprzedniej potęgi w nauce. Związek 
Radziecki 
zafascynowany Łysenką zniszczył całą genetykę cofając postępy nauk biologicznych 
o całe 
dziesięciolecia. Chiny podczas „rewolucji kulturalnej” odrzuciły całkowicie 
postęp naukowy 
Zachodu i w rezultacie ciężko teraz pracują, by odbudować to, co pozostało po 
tej dewastacji.
Czy teraz my, mając przed oczami wszystkie poprzednie przykłady, mamy ulec 
samozagładzie pod tym samym obdartym sztandarem ortodoksji? Uprawomocniwszy 
działania kreacjonistów, nauka amerykańska uschnie i wychowamy pokolenia 
ignorantów nie 
przygotowanych do kierowania przemysłem jutra, a co gorsza — zupełnie 
niezdolnych do 
postępu przygotowującego dzień pojutrzejszy.
Nieuchronnie wycofamy się do zaułka cywilizacji, a te narody, które pozostawią 
naukę 
nieskrępowaną, obejmą przywództwo i staną się źródłem postępu cywilizacyjnego w 
skali 
światowej.
Nie sugeruję tutaj i nie przypuszczam, aby kreacjoniści naprawdę planowali 
upadek 
Stanów Zjednoczonych, lecz ich głośno wyrażany patriotyzm jest równie naiwny, co 
ich 
„nauka”, a jeżeli wygrają, w swoim szaleństwie osiągną skutki dokładnie odwrotne 
do 
zamierzonych.
Uzupełnienie: W następnym eseju znajdą się te same tezy wyłożone bardziej 
przejrzyście i 
krótko, ponieważ był on przeznaczony raczej dla „Penthouse’a”, a nie jak ten dla 
„New York 
Timesa”. Jeżeli czytelnika zainteresuje, w jaki sposób potraktowałem ten sam 
temat w nieco 
inny sposób, może go przeczytać również, jeśli nie, może bez zwłoki przejść do 
następnego. 
Proszę czytać dalej, moje uczucia tak czy inaczej nie zostaną zranione.
KREACJONIZM A SZKOŁY
Niedawno przez cały kraj przeszedł krzyk oburzenia wywołany wypowiedzią jednego 
z 
liderów radykalnej prawicy, który stwierdził, że coś, co oni nazywają 
„kreacjonizmem”, 
planuje się wprowadzić do nauczania w opłacanych przez podatników szkołach 
publicznych. 
Chcą, aby idee te były prezentowane na takich samych co teoria ewolucji prawach, 
jako że 
obydwa poglądy w różny sposób wyjaśniają powstanie wszechświata, narodziny życia 
i 
samego człowieka.
To wydaje się uczciwe. Dlaczego obydwie strony nie miałyby mieć równych szans? 
Dlaczego ewolucjoniści mieliby sprzeciwiać się nauczaniu kreacjonizmu?
Niestety żądania równego czasu nauczania obydwu poglądów nie są uczciwe. I są to 
żądania zgubne.
Idee teorii ewolucji i kreacjonizmu nie są równorzędne. Teorię ewolucji, 
mozolnie 
budowaną i rozwijaną przez ponad dwa stulecia w oparciu o badania naukowe, 
wspiera 
niezwykła ilość dowodów i argumentów. Wszyscy biolodzy bez wyjątku, niezależnie 
zupełnie od swoich pozycji, akceptują oczywistą prawdę, iż żyjące dzisiaj 
gatunki rozwinęły 
się z prostszych form, że podstawowa jednostka organizmów żywych — komórka 
powstała z 
przedkomórkowych okruchów życia, i wreszcie, że one same powstały z materii 
nieożywionej 
w wyniku kolejnych przemian zgodnych z prawami natury w ciągu niewyobrażalnie 
długiego 
czasu kilku miliardów lat.
Dokładny mechanizm ewolucji, jego szczegóły, są przedmiotem nieustającej 
dyskusji, 
gdyż proces odkrywania nie został jeszcze zakończony — i być może nigdy 
właściwie takim 
nie będzie. Jednakże nawet ci, którzy najbardziej kłócą się o szczegóły, nie 
podważają samej 
idei ewolucji.
Kreacjoniści, dla kontrastu, nie przedstawiają żadnych dowodów na poparcie 
swoich 
poglądów. Ich argumentacja jest jedynie negacją. Utrzymują, że jeżeli teoria 
ewolucji nie 
wyjaśnia wyczerpująco wszystkiego, jest to powód wystarczający do przyjęcia 
kreacjonizmu.
Domagają się zatem przyjęcia poglądu, że teoria ewolucji nie sprawdziła się. 
Wyłapują 
niedokładności, sprzeczności i luki w argumentacji przemawiającej za ewolucją i 
wykrzykują 
triumfalnie — „Wprowadzajmy zatem kreacjonizm!”.
A przecież, po pierwsze, niedokładności przedstawiają bardzo często w 
przekręcony, 
uproszczony i całkowicie błędny sposób. Po drugie parę tych nieścisłości jest 
rzeczywiście 
przedmiotem niezdecydowania biologów, lecz wpływają one w bardzo niewielki 
sposób na 
obraz całości funkcjonowania mechanizmu ewolucji.
I w końcu po trzecie, jeżeli idea ewolucji byłaby rzeczywiście nieodpowiednia, 
nie 
dawałoby to mimo wszystko żadnych podstaw do przyjęcia poglądu, że każdy 
oddzielny 
gatunek został stworzony przez „Stwórcę”. Może istnieje faktycznie jakaś 
alternatywa, lecz 
wybór winien zależeć od faktów i dowodów. Przecież jeśli po dokładnych badaniach 
okazałoby się, że nasza fizjologia reprodukcji nie jest całkowicie słuszna, nie 
znaczyłoby to 
jeszcze wcale, że dzieci przynoszone są przez bociany. Równie dobrze mogą być 
przecież 
znajdywane w główkach kapusty lub przynoszone w czarnej lekarskiej torbie.
Chcąc ustanowić kreacjonizm jako racjonalny pogląd na świat, kreacjoniści 
musieliby 
znaleźć ważne naukowo świadectwa wspierające ich wierzenia, a nie jedynie szukać 
dziury w 
całym w poglądach innych. Nie mogą po prostu kwestionować wieku wszechświata 
szacowanego na piętnaście miliardów lat tylko dlatego, że wartość stałej 
Hubble’a nie jest 
znana zbyt dokładnie. Muszą przedstawić istotne fakty, że wszechświat 
rzeczywiście ma 
dziesięć tysięcy lat (czy ile tam ktoś chce). Nie trzeba tu mówić, że tego nigdy 
nie będą w 
stanie dokonać.
Z tych to właśnie powodów kreacjonizm nigdy nie zadomowi się na wolnym rynku 
idei 
naukowych — w jedynym miejscu, które naprawdę ma znaczenie.
Nauka to samokorygujący się proces, a naukowcy rzeczywiście zmieniają swoje 
poglądy. 
Robią to jednak jedynie w oparciu o nowe fakty lub nowy i przekonujący sposób 
rozumowania. Naukowcy długo nie chcieli zaakceptować teorii dryfujących 
kontynentów, 
nawet w oparciu o przesłanki przedstawione w 1913 roku i jeszcze później, lecz 
nowe 
dowody zaprezentowane w 1960 roku oraz skorygowana i ulepszona wersja teorii 
doprowadziły zdumiewająco szybko do powszechnej zgody.
Może nadejdzie taki dzień, w którym przekonamy się, iż teoria ewolucji okazała 
się 
nieprawidłowa i kiedy nowe fakty przemawiające za kreacjonizmem wymuszą zmianę 
poglądów, ale on jeszcze nie nadszedł. Nic z tego, co mówią kreacjoniści, nie 
nosi śladów 
obietnicy, że kiedykolwiek taki dzień nadejdzie i dlatego z punktu widzenia 
nauki nie można 
obecnie domagać się nauczania kreacjonizmu w szkołach jako alternatywy dla 
teorii ewolucji.
Fakt, że wielu ludzi żarliwie wierzy w kreacjonizm, jest z gruntu nieracjonalny. 
Sama 
wiara może stać się uzasadnionym przedmiotem zainteresowania na zajęciach z 
historii, 
socjologii i psychologii i tam może być omawiana szczegółowo, jednakże nigdy nie 
będzie 
gałęzią nauki.
Załóżmy jednak, że zamierzamy nauczyć kreacjonizmu. Co będzie przedmiotem 
nauczania? Jedynie to, że Stwórca powołał do istnienia gotowy wszechświat i 
wszystkie 
gatunki? Tylko tyle? Nic więcej? Żadnych szczegółów?
Wydaje się, że kreacjoniści amerykańscy akceptują biblijną opowieść o 
stworzeniu, lecz 
czy to jest jedyny możliwy sposób stworzenia? Miliony ludzi na świecie, którzy 
także wierzą 
w jakiegoś rodzaju wszechmogącego stwórcę, wcale nie akceptuje Biblii jako 
księgi świętej.
W istocie wielu ludzi czytających Biblię nie zgadza się ze sposobem 
interpretacji aktu 
stworzenia. Mogą to jedynie przyjmować jako poetycki opis, jako alegorię, jako 
symboliczny 
obraz, mogą widzieć w niej głębokie znaczenie etyczne i moralne — lecz nie 
traktują tego 
literalnie jako opisu sposobu powstania wszechświata.
Czego zatem zamierzamy uczyć na lekcjach kreacjonizmu? Który punkt widzenia 
przyjmiemy? Spróbujemy wybrać któryś z nich na podstawie faktów naukowych? 
Jeżeli 
kreacjoniści wymagają, by nauczać dosłownie słów Biblii, to wydaje się to mocno 
nieuczciwe 
w stosunku do wszystkich innych.
Można sobie wyobrazić argumentację, że jeżeli kreacjonizm jest tak bardzo 
pozbawiony 
wszelkiej treści i tak zdecydowanie nienaukowy, to nie ma żadnego powodu, by nie 
proponować go w formie alternatywy. Z pewnością nikt się na to nie zgodzi. Wielu 
ludzi 
twierdzi nawet, że jeżeli naukowcy sprzeciwiają się „równemu czasowi 
lekcyjnemu”, oznacza 
to zapewne, że coś jest nie w porządku z ich poglądami.
Ale przecież „równy czas” to nie jest to, o co chodzi kreacjonistom. Propagując 
ten slogan, 
przebierają się jedynie w owcze skóry.
Szkoła nie jest jedynym miejscem, gdzie rozprawia się o początkach wszechświata 
i życia. 
Są również kościoły (nie wszystkie oczywiście), w których głosi się poglądy 
kreacjonistyczne. W tych kościołach naucza się jedynie tego sposobu patrzenia. 
Nie ma tam 
mowy o żadnym „równym czasie”. Dzieciom przedstawia się tam przez wiele lat, 
zanim w 
szkole w ogóle dowiedzą się o ewolucji, tylko te poglądy, przy czym edukacja 
kontynuowana 
jest w domu. I są w dodatku od małego straszeni piekłem, jeśli tylko odważą się 
zwątpić. 
Gdzie tu miejsce na „równy czas”?
Nauczanie ewolucji w szkołach amerykańskich rozpoczęło się bardzo niedawno temu. 
Nie 
upłynęło nawet kilkadziesiąt lat od czasu, gdy w okręgach o silnych wpływach 
kreacjonistów, 
nauczanie ewolucji było zabronione. Był przecież słynny „małpi proces” Scopesa. 
Spróbował 
on wspomnieć w klasie o ewolucji i został skazany. Czy mówiło się wtedy o 
„równym 
czasie”? Nawet teraz nauczanie teorii ewolucji w szkołach publicznych nie jest 
zbyt silną 
stroną naszej edukacji. W wielu regionach Ameryki ludzie o poglądach 
kreacjonistycznych 
wymuszają na radzie szkolnej, władzach szkolnych i na nauczycielach, by kiedy 
nadchodzi 
moment zgodnego z programem przedstawiania teorii ewolucji, nie wspominać o niej 
wcale 
lub jedynie szeptem. Zdarzały się również gromadne ataki na biblioteki w celu 
wyciągnięcia z 
nich książek nie po myśli kreacjonistów.
I oni żądają „równego czasu”? Nie oszukujmy się. Pragną czasu całego. Łatwo 
można 
zauważyć dlaczego. Ich argumenty są tak kiepskiej natury, że w rzeczywistości 
trudno w 
ogóle je dostrzec i jedynym wyjściem jest taki układ, w którym ich dzieci nigdy 
nie usłyszą o 
czymkolwiek innym.
Na dodatek wszystko, co do tej pory powiedziałem, nie oddaje sedna sprawy. 
Przede 
wszystkim poglądy kreacjonistów ciągle nie istnieją na rynku idei naukowych. Nie 
będzie to 
możliwe dotąd, dopóki ich idee są tak bardzo pozbawione jakiejkolwiek treści.
A więc ruszyli do ataku na rząd. Wymuszają i żądają od prawników i urzędników 
ustaw 
ściśle definiujących, co jest dokładnie zgodne z nauką i co powinno być 
nauczane.
Co to za niebezpieczny precedens! Jeżeli Sąd Najwyższy ustanowi takie sprawy 
konstytucyjnie, oznaczać to będzie koniec pluralizmu oraz wolnego nauczania w 
tym kraju. 
Staniemy na drodze prowadzącej do ustanowienia kościelnej i biurokratycznej 
ortodoksji.
Wszystkie precedensy historyczne wskazują, że wprowadzenie cenzury i wymuszanie 
ortodoksji jest bezgraniczną rozkoszą. Dzisiaj „równy czas”, jutro cały świat. 
Dzisiaj poglądy 
naukowe, jutro sposób, w jaki się ubierasz, mówisz i zachowujesz.
To nie tylko idee kreacjonizmu są tutaj przeciwnikiem, z którym podejmujemy 
walkę. Za 
nimi stoją starzy wrogowie — bigoteria i ciemnota, i nie wolno nam zaprzestać 
tej 
niekończącej się batalii. Ceną wolności — powiedział Jefferson — jest bezustanna 
czujność.
DOKTRYNA REAGANA
W czasie swojej prezydentury Ronald Reagan powiedział pewnego razu, iż nie można 
wierzyć sowieckiemu rządowi, ponieważ Sowieci nie wierzą w Boga i w życie 
pozagrobowe i 
dlatego nie mają żadnych powodów, by zachowywać się uczciwie, lecz będą kłamać i 
oszukiwać oraz dokonywać wszelkich niegodziwości, które będą im akurat 
odpowiadać.
Naturalnie wierzę szczerze, że prezydent Stanów Zjednoczonych wie o czym mówi i 
dlatego wysiliłem się na ile tylko mogłem, żeby dociec znaczenia tego 
stwierdzenia.
Pozwolę sobie zacząć od zaprezentowania owej „doktryny Reagana” (z całym 
oczywiście 
szacunkiem dla osoby prezydenta): „Nikt, kto nie wierzy w Boga lub życie 
pozagrobowe, nie 
jest godzien zaufania”.
Jeżeli jest to w istocie prawda (a musi być, jeżeli prezydent tak twierdzi), 
oznacza to, że 
ludzie są z założenia nieuczciwi i oszukańczy oraz zepsuci do szpiku kości. 
Ażeby zatem 
powstrzymać ich od kłamstwa i oszustwa za każdym razem, gdy tylko otworzą usta, 
należy 
ich przekupić albo nastraszyć. Należy im powiedzieć (i spowodować, by w to 
uwierzyli), że 
jeśli będą mówić prawdę i robić tylko właściwe rzeczy oraz w ogólności 
zachowywać się 
przyzwoicie, to pójdą do nieba, gdzie będą mogli pobrzdąkać sobie na harfie i 
gdzie dostaną 
najpiękniejsze aureole. Należy im również powiedzieć i spowodować, by w to 
uwierzyli, że 
jeśli będą kłamać i kraść oraz uprawiać niedozwolony seks, pójdą do piekła i 
będą smażyć się 
przez całą wieczność w ogniu.
Wygląda to dość przygnębiająco, jeśli już dojdzie się do tego wniosku. W świetle 
doktryny 
Reagana nie uświadczy się już człowieka, który trzyma swój język na wodzy 
jedynie dlatego, 
że ma poczucie honoru. Nikt nie mówi prawdy tylko dlatego, że po prostu uważa to 
za 
przyzwoitość. Nikt nie będzie uprzejmy jedynie z sympatii do innych, ani też 
nikt nie 
potraktuje innych przyzwoicie z tej prostej przyczyny, że uważa przyzwoitość za 
wartość 
samą w sobie.
Zamiast tego zgodnie z doktryną Reagana kiedykolwiek dostrzeżemy jakiegoś 
człowieka 
oddającego swoje długi albo rzucającego grosz żebrakowi, albo zatrzymującego się 
w biegu, 
by pomóc przejść ślepcowi przez ulicę, czy wreszcie mówiącego prawdę — znaczy to 
po 
prostu, że wyrabia on sobie przepustkę do nieba lub odkupuje stare grzeszki, 
które mogłyby 
posłać go do piekła. Jest to sprawa dobrze pojętego interesu, sprawa ciągnięcia 
zysków 
duchowych i rozważnego reagowania na duchowy szantaż.
Osobiście nie sądzę, by ktokolwiek z nas — ja, ty czy nawet Prezydent Reagan — 
skopał 
staruszkę lub ukradł jej portmonetkę przy pierwszej nadarzającej się okazji, 
gdyby poczuł 
brak paru groszy, jeśli miałby już zapewnione miejsce w niebie lub gdyby był 
pewien, że nie 
pójdzie smażyć się do piekła. Ale według doktryny Reagana, jeżeli nie wierzymy w 
Boga i w 
życie pozagrobowe, nic nie mogłoby nas powstrzymać, a więc zgaduję, że my 
wszyscy 
bylibyśmy jednak zdolni do tych okropieństw.
Rozpatrzmy jednakże odwrotność doktryny Reagana. Jeżeli nie można ufać nikomu, 
kto 
nie wierzy w Boga i w życie pozagrobowe, oznacza to, że ci, co naprawdę wierzą w 
Boga i w 
życie pozagrobowe są godni zaufania.
Ponieważ rząd Stanów Zjednoczonych składa się z bogobojnych i wierzących w życie 
pozagrobowe ludzi, wydaje się sprawą ogromnej wagi to, że Sowieci mimo wszystko 
ufali 
nam chyba bardziej, bo nie wystrzelili jak dotąd swoich rakiet 
międzykontynentalnych. 
Ponieważ Sowieci są niewolnikami komunizmu, uważają naturalnie wszystkich innych 
za 
takich samych szatanów. W konsekwencji, zgodnie z doktryną Reagana, Związek 
Sowiecki 
nie może nam oczywiście ufać.
Pozostało jeszcze parę zagadek. Rozważmy przypadek Iranu. Irańczycy są ludźmi 
bogobojnymi i wierzącymi w życie pozagrobowe i dotyczy to z pewnością mułłów i 
ajatollahów zasiadających w rządzie. Mimo to jednak nie cieszą się naszym 
zaufaniem. Sam 
prezydent Reagan nazwał ich przywódców „barbarzyńcami”.
Rzecz zastanawiająca, ale również Irańczycy wcale nie są skłonni nam ufać. 
Nazwali 
byłego prezydenta (zapomniałem jego nazwiska, ponieważ ono już nigdy nie 
pojawiło się w 
mediach) „Wielkim Szatanem”, a przecież wszyscy doskonale wiemy, że był on 
nawróconym 
chrześcijaninem.
Coś tu wyraźnie nie pasuje. Bogobojni Amerykanie nie ufają bogobojnym Irańczykom 
i 
obrzucają się wzajemnie niewybrednymi przezwiskami. Jak to przystaje do doktryny 
Reagana?
Musimy sobie oczywiście zdawać sprawę, że Bóg, w którego wierzą Irańczycy jest 
niezupełnie tym samym Bogiem, w którego my wierzymy, a ich życie pozagrobowe 
różni się 
od naszego. Choćby tym, że w naszym niebie nie ma niestety hurys. My nazywamy 
nasz 
system religijny chrześcijaństwem, a Irańczycy nazywają swój Islamem; i pomyśleć 
tylko, że 
przez blisko dwanaście stuleci dobrzy z natury chrześcijanie wierzyli, że Islam 
jest 
wynalazkiem diabła, a jego wyznawcy (muzułmanie) uprzejmie zmienili te dowody 
sympatii 
w taki sposób, że przez cały prawie ten czas panowała między nimi nieustająca 
wojna. 
Obydwie strony poczytywały ją za świętą i uważały, że najpewniejszą drogą 
osiągnięcia nieba 
jest unicestwienie tego drugiego niewiernego. I co więcej, nie trzeba tego było 
czynić ani w 
honorowy, ani w uczciwy sposób. Taki specjalny odpust: masakra!
Dręczy mnie to odrobinę. Doktryna Reagana nie wspomina nic o różnorodności 
postaci 
Boga ani o związanych z tym różnych możliwościach egzystencji na drugim świecie. 
Nie 
wskazuje wyraźnie, co rozumieć pod nazwą Boga — Allaha, Wisznu, Buddę, Zeusa, a 
może 
Isztar? Nie mogę uwierzyć, że Prezydent pomyślał choćby o tym, że muzułmanie 
mieliby nie 
ufać wyznawcom sintoizmu albo buddyści wyznawcom parsyzmu. Sądzę, że odnosiło 
się to 
jedynie do bezbożnych Sowietów.
Być może nie wspomniał ostrożnie o różnorodnych bóstwach jedynie dlatego, że nie 
ma to 
żadnego znaczenia. Lecz mimo to pozostaje nierozwiązany pewien problem.
Na przykład zarówno Irańczycy jak i Irakijczycy są muzułmanami. Obydwie strony 
uważają, że nie ma innego boga nad Allaha i że Mahomet jest jego jedynym 
prorokiem i 
wierzą w to całym sercem. A przecież Irak i Iran sobie nie wierzą nawet na jotę. 
W istocie 
Iran jest przekonany, że Irak jest na żołdzie diabła (nie wspominając już o 
bogobojnej 
Ameryce), na co Irak odpowiada dokładnie tym samym. Ciekawostką jest, iż żadna 
ze stron 
nie oskarża o nic Sowietów.
Irakijczycy i Irańczycy są co prawda muzułmanami i być może dlatego nie 
potrafimy ich 
dokładnie zrozumieć. Mogę wyobrazić sobie, że Reagan nie wymienił ich z nazwy, 
bo byłoby 
to dla Prezydenta niezbyt politycznie rozsądne, obrażać miliardy ludzi, którzy 
są przecież 
głęboko religijni, a jedynie przypadkowo, przez brak dobrego smaku nie są 
chrześcijaninami. 
Mówiąc tak po cichu, między nami, może tylko dobrzy chrześcijanie są tak 
naprawdę godni 
zaufania? Lecz nawet takie podejście rodzi wątpliwości.
Nie sądzę na przykład, żeby ktokolwiek miał ochotę twierdzić, iż Irlandczycy nie 
są 
bogobojnymi ludźmi, nie mającymi z pewnością najmniejszych wątpliwości o 
istnieniu życia 
pozagrobowego. Część z nich jest katolikami, część protestantami, lecz zarówno 
jedni jak i 
drudzy są chrześcijaninami, którzy wierzą w Biblię oraz w Boga, w Jezusa, piekło 
i niebo. 
Dlatego w myśl doktryny Reagana mieszkańcy Irlandii powinni sobie nawzajem ufać.
Dziwne, że tak się nie dzieje. Północna Irlandia jest ogniskiem obustronnego 
terroryzmu, 
trwającego już całe lata i nie widać żadnych oznak, by miało się to kiedyś 
skończyć. Katolicy 
i protestanci przy każdej nadążającej się okazji wysadzają się nawzajem w 
powietrze i nie 
widać, aby jedna strona ufała choć odrobinę drugiej.
Lecz jak o tym pomyślimy, to uświadamiamy sobie, że katolicy i protestanci mieli 
ze sobą 
na pieńku od wieków. Zabijali się nawzajem, masakrowali i palili się wzajemnie 
na stosie. I 
nie było mowy o jakimś dżentelmeńskim, uczciwym sposobie prowadzenia walki. 
Zawsze 
kiedy zwalczamy heretyków lub bałwochwalców (czy jakiegokolwiek byśmy tu użyli 
obraźliwego dla przeciwnej strony określenia), próbujemy ich za wszelką cenę 
„wykiwać”, bo 
daje nam to przecież przepustkę do nieba.
Możemy jednak wykazać prawdziwy sens doktryny Reagana nawet tutaj, w Stanach 
Zjednoczonych. Pomyślmy o Ku–Klux–Klanie. Nie darzą oni sympatią ani Żydów, ani 
katolików tylko dlatego, że pierwsi nie akceptują Jezusa, drudzy zaś akceptują 
papieża; i już 
te subtelne różnice usprawiedliwiają w ich oczach, bez wątpienia, zastosowanie 
doktryny 
Reagana. Protestancki Ku — Klux — Klan może tolerować jedynie protestantów.
Czarni jednakże są w znakomitej większości protestantami, jako że ich południowi 
byli 
właściciele takiej właśnie religii ich nauczyli. Członkowie Klanu i czarni 
wyznają więc tę 
samą religię i nawet przy najwęższej interpretacji doktryny Reagana powinni 
sobie ufać. 
Trudno doprawdy zrozumieć, dlaczego tak się nie dzieje.
A co jeśli chodzi o „Większość Moralną”? (Można o tej sekcie poczytać w 
następnym 
artykule) Oni są już absolutnymi profesjonalistami, gdy chodzi o wypełnienie 
wszystkiego 
treścią bożą. Praktykują to naturalnie na co dzień. Są przy tym co najmniej 
dziwaczni. Jeden z 
nich powiedział, że Bóg nie słucha modlitw Żydów. Wielu z nich nie jest nawet za 
bardzo 
zainteresowana sprawami religii, raczej skłaniają się ku polityce.
Mówią, że nie można być jednocześnie liberałem i dobrym chrześcijaninem; a więc 
jeżeli 
nie będzie się prawidłowo głosować, to jest się skazanym na piekło, niezależnie 
od 
wyznawanej religii.
Być może zatem nie powinniśmy zanadto zagłębiać się w szczegóły. Najważniejsze, 
że 
Związek Sowiecki jest bezbożny i dlatego podstępny, zdradziecki, oszukańczy, 
zakłamany, 
nieuczciwy i niegodny zaufania oraz walczący o swoje własne racje każdą dostępną 
metodą. 
Stany Zjednoczone są natomiast bogobojne i dlatego prawe, szczere, uczciwe, 
rzetelne, 
przyzwoite i godne zaufania, gotowe bardziej do poniesienia strat niż do 
zachowania 
mogącego budzić jakiekolwiek zastrzeżenia co do przyzwoitości.
Zaczyna mnie martwić, że na całym świecie po przewrotach rządowych, 
organizowanych 
rękoma CIA między innymi w Chile, Gwatemalii i Iranie, po próbach obalenia rządu 
kubańskiego na drodze ekonomicznej, politycznej czy nawet militarnej, i po 
innych tego typu 
działaniach, tamci mogą myśleć odrobinę inaczej. W każdym kraju można znaleźć 
wielu 
takich, którzy twierdzą, że Stany Zjednoczone prowadziły okrutną i 
niesprawiedliwą wojnę w 
Wietnamie, i że są one jednym z najbardziej przestępczych krajów na świecie.
Ludzie ci nie wydają się być pod wrażeniem faktu, że jesteśmy bogobojni.
Powiedzieliby pewnie również, że prezydent Reagan (tak bardzo amerykański, czyli 
nasz) 
nie wiedział co mówi.
ŚLEPI PRZEWODNICY
W 1980 roku na powierzchni życia publicznego Stanów Zjednoczonych ukazało się 
bardzo 
stare zjawisko. Jest to głos obłudnej, faryzeuszowskiej, niby–wszystkowiedzącej 
a 
wykazującej znaczne ograniczenie umysłowe „religii”, która tym razem przybrała 
kształt 
samozwańczej „Moralnej Większości” („Morał Majority” — M. M.). Jej celem i 
powołaniem 
jest karanie polityków nie stosujących się do zasad wyznaczonych przez samą 
„Moralną 
Większość” oraz dyktowanie wszystkim Amerykanom, co mają czytać, myśleć i w co 
wierzyć.
Moralna Większość przemawia głosem absolutnego autorytetu. I nie jest to rodzaj 
autorytetu obowiązujący w nauce, która może tylko twierdzić, że ma nadzieję, iż 
jej 
twierdzenia są poprawne, ale jedynie dopóty, dopóki nie pojawią się nowe fakty. 
Najwięksi 
naukowcy mylili się w tym czy innym względzie — Newton w sądach o naturze 
światła, 
Einstein o zasadzie nieoznaczoności — ale to w żadnej mierze nie umniejszyło 
znaczenia ich 
osiągnięć. Naukowcy spodziewają się, że ich poglądy będą korygowane i 
udoskonalane; mają 
nawet taką nadzieję. Nauka ma swój „autorytet”, ale to autorytet otwarty i 
nieautorytarny.
Moralna Większość przemawia jednak, jak się wydaje, głosem samego Boga. Skąd o 
tym 
wiemy? Gdyż sami tak właśnie twierdzą, a że przemawiają głosem Boga, ich 
twierdzenia są 
niepodważalne. Q.E.D* Skoro zatem głos Boga nigdy się nie myli i nie może się 
mylić 
(przynajmniej tak twierdzą członkowie Moralnej Większości, przemawiający tym 
głosem), 
każdy kaznodzieja z kręgu M. M. również nigdy się nie myli i mylić nie może.
Innymi słowy Moralna Większość jest zamkniętym systemem intelektualnym, bez 
możliwości wystąpienia jakiegokolwiek błędu i bez potrzeby korygowania 
czegokolwiek. 
Upierają się, że wszystkie odpowiedzi istnieją i istniały od początku, ponieważ 
Bóg zapisał je 
w Biblii, a nam pozostaje tylko stosować się do jej zapisów co do jednej litery.
Z pewnością kładzie to na zawsze kres jakiejkolwiek nadziei na rozwój społeczny 
czy 
intelektualny czy na możliwość racjonalnego przystosowania się do zmieniających 
warunków. Biblia nadaremnie upomina: „[…] litera bowiem zabija, Duch zaś ożywia” 
(2 Kor 
3,6).
Mamy tysiące lat doświadczeń z tego rodzaju samo wyświęcającym się autorytetem, 
który 
przyjmowany jest przez małych ludzi i nazywany „religią”. Widzieliśmy na 
przestrzeni wielu 
wieków narody chrześcijańskie zwalczające się nawzajem, przy czym każdy z nich 
uważał, że 
jest pod specjalną boską opieką i domagał się uznania, że właśnie to, w co on 
wierzy, ma 
wartość absolutną. Każdy z nich modli się oddzielnie, prosząc o zniszczenie 
przeciwnika i 
składa modły dziękczynne za pomoc bożą przy sprowadzeniu śmierci i nieszczęścia 
na 
innych, chociaż najprawdopodobniej wszyscy są dziećmi tego samego Boga.
Nawiasem mówiąc dotyczy to oczywiście nie tylko chrześcijan. Widzieliśmy 
muzułmański 
Irak walczący z muzułmańskim Iranem i każda strona upierała się, że to właśnie 
jej pomaga 
Allah, podczas gdy drugiej stronie pomagają wyłącznie Stany Zjednoczone.
Można jedynie wyciągnąć z tego wniosek, że „religioniści” (dla odróżnienia od 
mądrze, 
etycznie i uniwersalnie religijnych) są przekonani, iż Bóg jest członkiem 
właśnie ich narodu i 
na dodatek chełpią się tym.
Przypuszczam z dużą dozą pewności, że Amerykanie z Moralnej Większości przyjmują 
jako rzecz zrozumiałą samą przez się, iż Bóg jest amerykańskim obywatelem (do 
tego 
oczywiście naturalizowanym), ponadto jest członkiem konserwatywnego skrzydła 
Partii 
Republikańskiej, a głosował za Ronaldem Reaganem.
Co więcej, faceci z Moralnej Większości przekonani są, że Bóg nieustannie 
ingeruje w 
bieżące ludzkie sprawy, okazując swój gniew, który na szczęście nie jest zbyt 
stanowczy. 
Grzeszników może ukarać na przykład suszą; ale jeżeli wszyscy się modlą, błagają 
o 
przebaczenie i okazują skruchę, On powie — „No dobra” — i ześle deszcz.
A jeżeli zdarzy się gdzieś trzęsienie ziemi, zginie tysiące ludzi i spod ruin 
uratuje się jeden 
człowiek, ci faceci padną na kolana z wdzięczności, krzycząc — „Cud!” Ale te 
tysiące, które 
zginęły — rzeczywiście konieczne, aby przeistoczyć jednego ocalonego w cud — co 
z nimi?
Nie ma się czym zadręczać. Jeżeli zdarzy się coś naprawdę niewytłumaczalnego, 
należy 
jedynie przypomnieć każdemu, że rozum ludzki nie jest w stanie dociec wszystkich 
ukrytych i 
tajemniczych zamierzeń Boga. Oczywiście z wyjątkiem Moralnej Większości, która 
zawsze 
zna te cele, zwłaszcza kiedy zechce dręczyć i batożyć pozostałych.
Moralna Większość czuje się absolutnie bezpieczna pod opieką konserwatywnego 
Boga 
amerykańskich republikanów. Pomimo to jednak — jako uzupełnienia — potrzebują 
silnej 
obrony narodowej. Bóg z pewnością zniszczy bezbożnych Sowietów, ale będzie do 
tego 
potrzebował wielkiej ilości nowoczesnych bombowców, rakiet i bomb nuklearnych. 
(Dla 
Moralnej Większości naukowcy są doskonale moralni, dopóki projektują doskonałą 
pod 
względem technicznym broń, pozwalającą rozwiązać problemy przeludnienia za 
pomocą 
zwiększenia liczby zgonów — w przeciwieństwie do jakichś diabelskich prób 
kontroli 
urodzeń.)
Na dodatek faceci z Moralnej Większości nie muszą studiować ani rozważać 
obserwacji i 
wniosków nauki — oni od razu wiedzą, które obserwacje są mylące a które wnioski 
są nie 
tylko błędne, ale również głęboko grzeszne. M.M. ma swój własny zestaw tekstów z 
zakresu 
biologii, astronomii i kosmogonii w postaci Biblii, kolekcji napisanej dwa i pół 
tysiąca lat 
temu przez prowincjonalnych pisarzy plemiennych nie posiadających najmniejszej 
wiedzy z 
zakresu tych nauk.
Biblia z całą pewnością zawiera słowa bezpośrednio przekazane przez Boga. Skąd 
możemy o tym wiedzieć? Moralna Większość tak twierdzi. Skąd oni mogą o tym 
wiedzieć? 
Oni mówią, że wiedzą i czyjakolwiek wątpliwość, czyni z niego narzędzie szatana 
lub, co 
gorsza, liberalnego pejsatego demokraty.
A o czym traktuje tekst biblijny? No cóż, między innymi o tym, że Ziemia 
stworzona 
została w 4004 r. p.n.e. (liczby takiej na próżno szukać w Biblii, ale przywódca 
Moralnej 
Większości tak wyliczył, a jego słowo jest również uznane za święte.) Słońce 
zostało 
stworzone trzy dni później. Pierwszy mężczyzna został ulepiony z pyłu, a 
pierwsza kobieta 
powstała jakiś czas później z żebra wyjętego z mężczyzny.
Jeżeli chodzi o koniec wszechświata, to Apokalipsa (6,13–14) mówi: „I gwiazdy 
spadły z 
nieba na ziemię, podobnie jak drzewo figowe wstrząsane silnym wiatrem, zrzuca na 
ziemię 
swe niedojrzałe owoce. Niebo zostało usunięte jak księga, którą się zwija, a 
każda góra i 
wyspy z miejsc swych poruszone.”
Tekst biblijny stwierdza więc, że niebo jest cienką powłoką i że może zostać 
zwinięte na 
podobieństwo rolki papieru, a gwiazdy są małymi plamkami światła, które można 
strząsnąć z 
tej rolki i pozwolić, aby spadły na Ziemię.
Wyobraźmy sobie ludzi, którzy wierzą w takie rzeczy i którzy nie czują się przy 
tym 
zażenowani; że całkowicie ignorują wszystkie najbardziej doniosłe odkrycia 
ludzkiego 
rozumu dokonane na przestrzeni wszystkich stuleci odkąd napisano Biblię.
I właśnie ci ignoranci, najbardziej nie wykształceni, pozbawieni wyobraźni i 
najmniej 
myślący ludzie spośród nas czynią siebie samych naszymi przewodnikami i 
przywódcami. 
Chcą nachodzić nasze szkoły, biblioteki i domy, aby nakazać nam, które książki 
powinniśmy 
czytać, a których nie, jak myśleć, i co jest zabronione, jakie wnioski są do 
przyjęcia, a które 
są nieakceptowalne.
A co mówi Biblia? „Lecz jeśli ślepy ślepego prowadzi, obaj w dół wpadną” (Mat 
15,14).
PEŁZAJĄCA CENZURA
Żądania, aby każdy człowiek miał prawo swobodnie się wypowiadać w mowie i w 
piśmie, 
niezależnie od treści zawartych w owych wypowiedziach, wydają się zapewniać 
poczucie 
bezpieczeństwa. To poczucie bezpieczeństwa może wypływać z przekonania, że w 
wolnej 
wymianie idei zwycięża prawda i rozsądek, nawet jeśliby to miało zająć trochę 
czasu, lub, 
kiedy z abstrakcyjnej dewocji przeniesiemy się w obszary wolnej myśli, rezultat 
jest 
nieprzewidywalny.
Problem tkwi w tym, że tylko niewielu ludzi może zachować te przekonania, jeżeli 
na 
horyzoncie pojawiają się poglądy, które wydają się im niebezpieczne dla ich 
wiary. Z tych 
właśnie powodów, powstający nawet u szlachetnych i uczciwych ludzi impuls do 
cenzurowania wydaje się, przynajmniej na początku, bez zarzutu.
Ludzie obdarzeni pewnym poczuciem przyzwoitości uważają ostrą pornografię za 
nieprzyjemną, a nawet wstrętną, i obawiają się jej wpływu na młodzież, ludzi 
niewykształconych i psychicznie niedojrzałych. Ludzi z wiarą w tradycyjne 
wartości martwią 
wygłaszane z elokwencją i przekonaniem obrazoburcze poglądy. Ludzie, którzy 
uważają się 
za uciskanych, obawiają się poglądów, które w ich oczach objawią się jako ucisk 
wzmożony.
W każdym z takich przypadków wydaje się, że rozsądnie byłoby powstrzymać lub 
choćby 
ograniczyć swobodne wyrażanie takich idei; i dla wielu jest to, w imię 
abstrakcyjnej 
wolności, skrajnie niewykonalne, aby pozwolić na przedstawianie rażącej 
perwersji 
seksualnej lub bronić praw do wyrażania poglądów, które mogą być określone 
jedynie jako 
okrutna i ignorancka bigoteria.
A jednak niezależnie od tego, jak godne pochwały i szacunku wydawałyby się 
pierwsze 
kroki w stronę cenzurowania, należy patrzeć na nie z troską i obawą. Cenzura 
żywi się 
bowiem sobą. Jeżeli raz się ją ustanowi jako oficjalną działalność rządową, to 
już bez ustanku 
później ze wszystkich stron występować będą naciski, aby jej zakres poszerzyć. 
Wymazując 
na przykład coraz to szersze zakresy twardej pornografii, to co pozostanie 
niektórym będzie 
się wydawać jeszcze gorsze niż tamto i rozlegnie się przeciwko temu znowu 
powszechny 
krzyk oburzenia. A jeżeli zabroni się już wszystkiego, rozpocznie się dyskusja, 
co jest 
pornografią, jedynie przez skojarzenia, bo nic tu przecież nie jest z góry 
wiadome; i pojawi 
się tendencja do zabraniania wszystkiego, co ma jakikolwiek związek z tematem — 
a potem 
następna dyskusja, gdzie leży nowa linia graniczna, i tak bez końca.
Wszystko to dotyczy w równym stopniu cenzury w imię tradycyjnych wartości, jak i 
w 
imię bezpieczeństwa narodowego. Im bardziej się do cenzury przywyka, tym 
bardziej 
podejrzliwie szuka się tego, co jeszcze przeoczono. Im bardziej pomija się 
różnice zdań, tym 
bardziej wyraźny stanie się pogląd, że naród i moralność są w niebezpieczeństwie 
(dlaczego 
więc to ukrywać) i tym bardziej godne szacunku i patriotyczne będzie 
rozszerzanie zakresu 
wykreśleń.
Pamiętajmy również, że muszą istnieć jakieś instancje decydujące o tym, co 
należy 
cenzurować, a co nie. Jeżeli zdecydują się ocenzurować zbyt wiele, to sami 
narażą swój byt 
na niebezpieczeństwo, ponieważ wszystko, co będzie ocenzurowane, zostanie ukryte 
przed 
opinią publiczną i nikt nie będzie sobie zdawał nawet sprawy z ich istnienia. 
Jeżeli jednak 
ocenzurują zbyt mało, nieocenzurowany materiał pozostanie na widoku i skrajnie 
szacowne 
oraz patriotyczne gremia podniosą krzyk oburzenia, który może znów narazić 
cenzora na 
niebezpieczeństwo utraty pracy — a nawet i życia. Jest więc zatem prawie pewne, 
że cenzor 
uczyni raczej więcej niż mniej i że cenzura będzie się rozprzestrzeniać jak 
zakaźna choroba.
Widzimy obecnie w naszym społeczeństwie początki tego procesu. Siłą wiodącą jest 
radykalna prawica, samoustanowieni strażnicy atakujący szkoły i biblioteki, by 
usunąć z 
półek pewne książki — ponieważ zawierają nieprzyzwoite wyrazy lub idee, albo po 
prostu 
dlatego, że sprzeciwiają się pewnym wierzeniom samych strażników. Jeżeli ci cen 
— zorzy 
— amatorzy posuną się na tej drodze dalej, to gdy nie będą lubić jakiejś książki 
(takiej na 
przykład jak Huckleberry Finn, która w powszechnym odczuciu jest jedną z 
najwybitniejszych powieści amerykańskich), to najpierw nie pozwoli się jej 
przeczytać 
dziecku w szkole, później, jestem pewien, żadne dziecko w żadnej szkole nie 
będzie mogło jej 
przeczytać, aż w końcu, znów jestem pewien, żaden człowiek w jakimkolwiek wieku, 
kiedykolwiek i gdziekolwiek nie będzie już mógł jej przeczytać.
A od książek przejdą do piosenek, przemówień, myśli i stworzą (jeżeli będą 
mogli) 
Amerykę swoich marzeń.
Wyobraźmy sobie Amerykę zgodną z tymi marzeniami, marzeniami skrajnie 
patriotycznej 
i godnej szacunku Moralnej Większości — z bardzo ograniczoną liczbą poglądów 
uznanych 
za godne szacunku bądź patriotyczne. Wyobraźmy sobie to szare, smutne 
społeczeństwo, nie 
różniące się żadnym poglądem od morza do morza. Wyobraźmy sobie tę ograniczoną 
Amerykę — z ciasnymi, jednostronnymi poglądami, pełną ignorancji. W historii 
było już 
wiele takich społeczeństw.
Czy nas to czeka? Z pewnością nie, jeżeli ruch ten zostanie powstrzymany; im 
dalej się 
posuną, tym trudniej będzie ich powstrzymać, a najlepszym momentem jest sam 
początek — 
teraz!
DAREMNE DYSPUTY
Od czasu do czasu zdarza się, że naukowcy wyznający pogląd, że wszechświat, 
życie i 
istoty ludzkie powstawały na przestrzeni miliardów lat w powolnych procesach 
ewolucji 
wpadają w pułapkę dyskusji z „kreacjonistami”, którzy upierają się, że 
wszechświat, życie i 
istoty ludzkie zostały powołane do istnienia w obecnym kształcie zaledwie przed 
paru 
tysiącami lat w wyniku działania nadnaturalnych sił.
Poważnym badaczom wydawać by się mogło, że naukowcy muszą taką debatę wygrać. 
Przecież za nimi przemawia ogromna ilość różnego rodzaju obserwacji, nie 
wspominając o 
rozważnej argumentacji i nienagannej logice. Z punktu widzenia nauki, po stronie 
kreacjonistów nie ma dokładnie nic.
A jednak mimo to w takich dyskusjach kreacjoniści zdobywają jakimś przedziwnym 
sposobem przewagę, a naukowcy zepchnięci zostają do defensywy. Dlaczego tak się 
dzieje?
Nie ma w tym żadnej tajemnicy! Naukowcy spędzają całe swoje życie naukowe na 
debatach z innymi naukowcami. Narzędziem walki w takich sporach jest fakt i 
logiczne 
rozumowanie. Punkt widzenia oponenta rozpatruje się bez emocji a wszyscy 
uczestnicy 
dyskusji przestrzegają naukowych metod. Jeżeli nawet zdarzy się, że jeden z 
uczestników nie 
jest zbyt dobrym mówcą, nie ma to wielkiego wpływu na przebieg i wynik debaty. 
Liczy się 
treść.
Jednakże kreacjonista to często showman i zwykle dobry mówca. Nie dba o fakty 
naukowe 
i logikę rozumowania, a znajduje się na scenie po to, aby wygrać przed 
publicznością. 
Wypada więc w tych okolicznościach oczywiście znacznie lepiej od naukowca. 
Wszystko co 
mówi nie jest nic warte, ale niezmiennie brzmi to dobrze. Naukowiec zwykle nie 
jest 
przygotowany na taką taktykę showmana i nie potrafi reagować właściwie.
Co więcej naukowiec zmuszony jest, przez naturę swojej działalności, do wyznania 
swojej 
niepewności lub niepełnej wiedzy. Stanowi to istotną część nauki. Dlatego atak 
kreacjonistów 
kieruje się właśnie w tę stronę. Wskazuje na te miejsca w teorii ewolucji, które 
podszyte są 
jeszcze wątpliwościami i pewnym nieładem, a naukowiec z konieczności musi się z 
tym 
zgodzić. Tym samym zmuszany jest do obrony i do niekończących się wyjaśnień.
W istocie naukowiec raz wymanewrowany na pozycje obronne nigdy nie potrafi już 
przejść z powrotem do ataku. Nigdy nie domaga się rzeczywistych faktów 
wskazujących, że 
stworzenie wszechświata miało miejsce przed kilkoma tysiącami lat. Kreacjonista 
nigdy nie 
jest zmuszany na przykład do odpowiadania na pytania typu: czy wtedy została 
stworzona 
jedna para ludzka, czy też wielu ludzi naraz; czy stworzono obydwie płcie, czy 
też najpierw 
mężczyznę, a później kobietę; i czy diabły potrafiły kiedykolwiek mówić.
Co więcej, prawie zawsze próbuje się stworzyć wśród publiczności odpowiedni 
nastrój. 
Debata organizowana jest zwykle dla ludzi słabo, jeżeli w ogóle, przygotowanych 
pod 
względem naukowym, mających automatycznie wielką cześć dla Biblii w jej 
dosłownym 
brzmieniu.
Kreacjoniści wydają się więc stać po stronie Biblii i religii (oraz mamy, 
baseballu i 
szarlotki), podczas gdy naukowców łatwo przedstawić jako przeciwników tych 
rzeczy. 
Dlatego publiczność skłania się ku kreacjonistom, co tym bardziej wprawia w 
zakłopotanie 
naukowców.
Jak zatem naukowiec powinien się zachowywać?
Wydaje mi się, że powinien unikać debaty prowadzonej na warunkach tych 
showmanów, 
chyba że ma talent do słownej bijatyki. Jeżeli tak, to nie powinien się zbytnio 
przejmować 
obroną teorii ewolucji, a raczej zmuszać oponenta do przedstawienia faktów 
świadczących za 
kreacjonizmem. Ponieważ takowych nie ma, rezultat może być zabawny.
CZĘŚĆ II 
INNE ABERRACJE
PLONY INTELIGENCJI
Założono bank spermy. Sperma mężczyzn o renomowanej doskonałości (na przykład 
laureatów nagrody Nobla) zostaje zamrożona i przechowywana jest, w oczekiwaniu 
na 
kobietę o udowodnionej doskonałości, która zdecyduje się na sztuczne 
zapłodnienie tą 
superspermą, aby spłodzić niezwykłe dziecko o podwójnej doskonałości.
Jeżeli znajdzie się wystarczająca liczba mężczyzn i kobiet kwalifikujących się 
do tego 
programu, wkrótce będziemy mieli do czynienia z całą grupą ludzi o podwójnej 
doskonałości 
— z grupą, o której można by sądzić, iż gatunek ludzki bardzo jej potrzebuje.
W istocie jedynym powodem, dla którego, jak sądzę, warto kontynuować ten 
eksperyment 
i doprowadzić go do urzeczywistnienia jest możliwość wykazania, że takie 
eksperymenty nie 
udają się.
Mózg ludzki jest najbardziej skomplikowanym kawałkiem materii jaki znamy w całym 
wszechświecie; niewiarygodnie bardziej skomplikowanym niż na przykład gwiazda. I 
to jest 
właśnie przyczyna, iż wiemy wiele więcej o gwiazdach, aniżeli o budowie 
ludzkiego mózgu.
A najbardziej złożonym zagadnieniem związanym z mózgiem jest inteligencja; tak 
że nie 
powinno nikogo zaskoczyć, iż wiemy o niej mniej niż nic. Nie jesteśmy nawet 
pewni, czy 
wiemy, co mierzymy, gdy mówimy, że dokonujemy pomiaru „ilorazu inteligencji”.
Znamy zasady dziedziczenia w ich prostszych aspektach. Wiemy trochę o genach i 
możemy doszukać się dość dalekich zależności pomiędzy poszczególnymi genami a 
charakterem dziedziczenia w bardzo prostych układach. Znamy zasady dziedziczenia 
długości 
łodygi roślin, okrywy nasion, oraz koloru oczu owadów, koloru oczu u ludzi i 
aglutynogenów 
ludzkiej krwi, żeby wymienić kilka.
Nie znamy jednakże zależności pomiędzy genami a inteligencją. Nie wiemy, ile 
genów 
uczestniczy w rozwoju inteligencji, w jaki sposób rozkłada się ich wzajemna 
relacja; nie 
znamy natury procesów chemicznych, które one kontrolują, ani czegokolwiek 
innego. Nie 
mamy dlatego żadnego sposobu, żeby przewidzieć, czy potomstwo dwojga 
inteligentnych 
rodziców będzie równie inteligentne jak oni, w taki sposób, jak możemy 
przewidywać, iż 
potomstwo dwojga niebieskookich rodziców będzie miało również niebieskie oczy.
Wszystko czego możemy dokonać w tym zakresie to przeprowadzenie badań 
statystycznych ilorazu inteligencji rodziców i dzieci. Problem w tym, że wcale 
nie wiemy jaką 
wartość posiadają testy ilorazu inteligencji i czy posiadają ją w ogóle. Nie 
mamy rozsądnej 
pewności. Nie wiemy również jaki jest wpływ przypadku i oddziaływań pochodzenia 
niegenetycznego.
Teoretycznie wszystkie komórki spermy danego mężczyzny powinny zawierać taki sam 
zestaw genów, lecz zupełnie możliwe, że żadne dwie nie są identyczne. Przy 
tworzeniu się 
milionów różnych komórek spermy, geny nie zawsze powielają się identycznie w 
procesie 
duplikacji. W konkretnym czasie sperma pojedynczego mężczyzny może obejmować 
cały 
zakres różnych jakości i jest jedynie kwestią przypadku, który plemnik zapłodni 
konkretne 
jajo, a to przecież także może się różnić w zależności od czasu, w którym 
wytwarza je 
organizm kobiety. I prawdopodobnie tak właśnie się dzieje.
Jeśli sprawa dotyczy koloru oczu, wszystko jest proste i niewielkie wariacje 
genetyczne nie 
mają wpływu. Gdy mamy jednak do czynienia z inteligencją, kwestia przypadku może 
mieć 
znaczenie rozstrzygające.
Poza tym wziąć należy pod uwagę wpływ fizjologii i procesów chemicznych 
zachodzących w organizmie matki w ciągu dziewięciu miesięcy rozwoju płodu. Jest 
on wtedy 
odżywiany i chroniony przez krew i łożysko matki. Niekorzystne warunki domowe 
(to chyba 
już wystarczy) mogą niekorzystnie wpłynąć na rozwój płodu, a nawet tak delikatne 
i 
nieznaczne zakłócenia, że czasami niedostrzegalne, mogą mieć wpływ na tak 
subtelny obiekt, 
jakim jest inteligencja. Pamiętajmy również, że bardzo inteligentna i ceniąca 
się kobieta może 
nigdy nie zgodzić się spełniać funkcji inkubatora. Dwa zestawy zdolności nie 
muszą się ze 
sobą spotkać.
A środowisko po urodzeniu? Wpływ różnego rodzaju mleka matki czy niewielkich 
różnic 
w składzie chemicznym wody stosowanej do przyrządzania kaszki manny? Czynniki 
psychologiczne wzajemnych oddziaływań z matką, ojcem, dziadkami, rodzeństwem i 
rówieśnikami? Jaki jest wpływ dostępności książek lub zabaw z rywalizacją? Nie 
znamy 
odpowiedzi na żadne z tych pytań.
Tym niemniej istnieją ludzie, którzy badali ilorazy inteligencji rodziców i ich 
dzieci i 
którzy są przekonani, że istnieje silna zależność inteligencji od czynnika 
dziedziczności i 
poprzez zasadę eugeniczną (kojarzenie „wybitnych” rodziców) można wytworzyć rasę 
„wybitnych” istot ludzkich.
Jednym z tych, którzy najwyraźniej w to wierzą, jest laureat nagrody Nobla 
William 
B.Shockley, który przyznaje, że ma swój udział w banku spermy. Ma teraz ponad 
siedemdziesiąt lat. Czy sperma, którą teraz wytwarza, jest równie świetna jak 
pół wieku temu, 
oczywiście nie wiemy.
Poza tym zdarzają się również rozgarnięci ludzie z nie za bardzo rozgarniętymi 
dzieciakami i vice versa.
Cała ta sprawa dotyczy również mnie. Panuje dość powszechna opinia, że należę do 
tych 
bardziej rozgarniętych. Jak dotychczas napisałem 216 książek, z których jedne 
należą do 
fantastyki naukowej, inne nie, niektóre są dla dzieci, niektóre dla dorosłych, 
pewne dotyczą 
każdej gałęzi nauki, inne są na temat literatury, historii, część ma charakter 
humorystyczny i 
tak dalej. Poza tym jestem jednym z najlepiej opłacanych wykładowców w USA, a 
wszystkie 
moje spotkania mają charakter otwartych bijatyk słownych, niezależnie od stawki, 
którą mi 
akurat płacą. Szczytem wszystkiego jest to, że jestem Honorowym 
Wiceprzewodniczącym 
MENSA, organizacji skupiającej ludzi o najwyższych ilorazach inteligencji. 
Wywołuje to u 
mnie wrażenie, że jestem niezwykle inteligentny, a muszę dodać, iż nie uczynię 
nic, aby 
osłabić to wyobrażenie.
Załóżmy zatem, że ktoś zechce mnie wyprodukować. Jakich rodziców wybierze?
Jestem pewien, że nigdy nie wybrałby moich własnych. Byli miłymi, ciepłymi i 
kochającymi rodzicami o inteligencji w rozsądnych granicach — ale tylko 
rozsądnych.
Miałem po prostu szczęście. Ta konkretna kombinacja genów wraz z tym, co działo 
się ze 
mną po urodzeniu, w moim przypadku doprowadziła do niezłego rezultatu.
Inteligentni rodzice mogą mieć oczywiście inteligentne dzieci trochę częściej 
niż to się 
zdarza ludziom nieinteligentnym, ale moim zdaniem szansę nie są o tyle większe, 
aby 
usprawiedliwić prowadzenie tego eugenicznego eksperymentu.
A naprawdę wyrządzić może krzywdę. Załóżmy, że udało nam się w ten sposób 
spłodzić 
kilkoro dzieci, które z racji swojej wyjątkowości wychowywane są z wyjątkową 
czułością i 
oddaną troską o właściwą edukację. Przebywają w cieple przyjaznych książek i w 
atmosferze 
zabaw intelektualnych oraz pobudzających konwersacji.
Naturalnie, zbliżą się one do swoich pełnych możliwości intelektualnych 
bardziej, niż 
wtedy, gdyby zostały pozostawione swojemu własnemu losowi w grupie dzieci i 
nauczycieli 
spotykanych powszechnie. Wydawać się będzie, że są pod każdym względem lepsze i 
staniemy na najlepszej drodze do spreparowania filozofii rasistowskiej, tego 
rodzaju 
przekonania, że istnieje wiele podgatunków istot ludzkich, które albo już żyją, 
albo mogą być 
powołane do życia i które niezmiennie różnią się między sobą inteligencją.
Wtedy będziemy kontynuować nasze sukcesy i wytworzymy, albo spróbujemy 
wytworzyć, 
albo przekonamy sami siebie, że już naprawdę wytworzyliśmy rządzącą klasę 
czystych 
intelektualistów, klasę średnią szanowanych, lecz niższych ludzi; i klasę niższą 
chamów i 
świń (nie będzie się ich tak nazywać) nadających się do zniewolenia.
Byłby to straszny świat. Istniały podobne światy w przeszłości i dotąd walczymy 
z każdą 
oznaką niesprawiedliwości i okrucieństwa, które za sobą pozostawiły.
Co zatem powinniśmy robić?
Czy nie powinniśmy rozważyć tego, że w jakichkolwiek czasach na całym świecie 
rodzi 
się wielu osobników o potencjalnie wysokiej inteligencji? Może tak być, że w 
jakimś miejscu 
procent takich urodzeń jest wyższy niż w innym a może się on zmieniać w różnych 
grupach 
istot ludzkich — ale nie ma to znaczenia. Nigdzie procent ten nie jest równy 
zeru.
Jeżeli zatem spróbujemy zbudować społeczeństwo, w którym ciężarna kobieta będzie 
otoczona opieką, a niemowlęta będą wszędzie właściwie pielęgnowane, jeśli 
warunki 
środowiskowe i psychologiczne będą wszędzie zdrowe i stworzymy system edukacji 
wszędzie pobudzający rozwój intelektualny, i jeżeli wreszcie nie będziemy 
wytwarzać 
sztucznych podziałów według wyglądu, języka czy sposobu życia — jeżeli, w 
skrócie, 
zbudujemy mądre i sprawiedliwe społeczeństwo — znajdziemy się w sytuacji 
zbierającego 
plony. Plony w postaci wysoce inteligentnych dzieci, rodzących się na całym 
świecie byłyby 
żniwem wartym dużo więcej dla gatunku ludzkiego aniżeli cokolwiek innego.
A te plony liczyłyby się na pewno w milionach, podczas gdy bank spermy dostarczy 
ich co 
najwyżej w dziesiątkach.
Lecz jak pokierować rozwojem spraw, aby zbudować owo utopijne społeczeństwo, w 
którym moglibyśmy zbierać plony w postaci inteligencji?
Uwzględniwszy korzyści, które wchodzą tu w grę, dlaczego nie spróbować? Jeżeli 
na 
drodze postępu posuniemy się chociaż kawałek, to i tak zebrane plony będą 
wyższe, niż 
można by tego oczekiwać po banku spermy. A dodatkowa ilość inteligentnych ludzi, 
która 
weszłaby do naszego społeczeństwa, z pewnością mogłaby pomóc nam zrealizować 
jeszcze 
więcej — i tak dalej.
Moglibyśmy spróbować. Na tym etapie historii nie ma nic do stracenia.
STARODAWNA PRZEMOC
Przemoc jest tak przyrodzona ludziom, jak to, że mają oni po pięć palców u 
każdej 
kończyny. A towarzyszy nam od wieków. Oto Herodot (około 445 r. p.n.e.) mówi w 
swoich 
Dziejach o królu Gigesie, panującym w Lidii: „Już po dojściu do władzy urządził 
wyprawę na 
Milet i Smyrnę i zdobył część miasta Kolofonu. Skoro jednak żadnego innego 
wielkiego 
czynu za swych trzydziestoośmioletnich czadów nie dokonał, wystarcza o nim ta 
wzmianka.”*
Herodot z pewnością nie zamierzał tracić czasu na tak niegodną uwagi rzecz jak 
38 — 
letnie pomyślne i pokojowe panowanie władcy. Uwagę przyciągała jedynie wojna i 
przemoc.
Również czytając Homera (około 800 r. p.n.e.) spotykamy w jego Iliadzie 
drobiazgowe 
opisy tego, gdzie weszła jego włócznia i którędy wyszła. Wielkiemu Achillesowi 
dano wybór 
pomiędzy długim i niegodnym życiem (to znaczy jako ciężko pracującego rolnika 
lub 
pasterza, pomagającego wyżywić społeczeństwo), a krótkim życiem pełnym 
nieetycznej 
chwały (jako rzeźnika zabijającego masowo słabszych od siebie). Achilles wybrał 
chwałę, a 
opowiadający tę historię oczekuje, że będziemy go za to podziwiać, co też 
wszyscy skrzętnie 
czynimy.
Jeśli chodzi o przemoc, to nic się od owych czasów nie zmieniło; używamy tylko 
innych 
słów. Czytamy o „chwale”, „waleczności”, „czynach bohaterskich”, „czynach 
rycerskich”, 
„czynach szlachetnych”, „patriotycznym męstwie”, a wszystko streszcza się do 
przemocy, 
niezależnie od tego, jakiego zestawu błyszczących dźwięków użyto.
Ale dlaczego? Być może istnieje wiele psychologicznych powodów, lecz na razie to 
zostawmy. Faktem jest, że opowiadania tego rodzaju służyły praktycznemu, a nawet 
podstawowemu celowi.
Rodzaj ludzki żył dzięki przemocy przez wiele tysięcy lat, zanim zaczęła się 
historia. Istota 
ludzka przez całe epoki musiała (jeśli potrafiła) zabijać zwierzęta dla 
pożywienia. Czasami 
były to duże zwierzęta, które stawiały skuteczny opór.
Mali wobec tych zwierząt ludzie doprowadzali mastodonty i mamuty do wyczerpania 
i 
śmierci pod wpływem gradu ręcznie rzucanych włóczni, bo przecież nie mieli do 
dyspozycji 
nic bardziej skutecznego. Czy ktokolwiek z nich zechciałby ponosić ryzyko 
rozgniewania 
całych ton mięśni i kości, jeśliby uprzednio nie był uodporniony okrutnymi 
opowiadaniami o 
wielkich myśliwych stających twarzą w twarz z szalejącą bestią?
Wtedy nadszedł czas, kiedy istota ludzka opuściła królestwo zwierząt raz na 
zawsze. 
Dzięki wynalazkowi ognia i broni dalekiego zasięgu w postaci łuku i strzał, 
żadne zwierzę, 
nawet najsilniejszy i najniebezpieczniejszy drapieżnik, nie mogło przeciwstawić 
się 
gwałtownemu atakowi człowieka.
Nie oznaczało to jednakowoż, że nie będzie konieczności korzystania z opowieści 
o 
heroizmie, gdyż teraz, kiedy nadszedł czas walki człowieka przeciw człowiekowi, 
należało 
odpowiednio przygotować umysł i broń. Umiejętność i motywacja emocjonalna, 
nabyte w 
ciągu wieków dopingowania swojej niemocy przeciwko kłom, zębom, szczękom, rogom 
i 
przeważającej sile, zostały teraz użyte przez człowieka do walki na śmierć i 
życie w wojnie 
przeciwko innemu człowiekowi, co trwa do dziś.
Od prawieków do dnia dzisiejszego po zajęciu miasta zawsze zabijano jego 
mieszkańców 
albo brano ich jako niewolników. Oczywiście kobiety były najpierw gwałcone. 
Nawet Biblia 
zaleca masową rzeź jako jedno z rutynowych działań wojennych (zob. np. Pwt, 20, 
15–17).
W takich okolicznościach należało walczyć aż do śmierci, ponieważ w przypadku 
przegranej tak czy owak było się skazanym na umieranie lub na jeszcze gorszy 
los. Tak więc 
ludzie, a przynajmniej klasa wojowników, byli bezustannie karmieni specjalnymi 
opowieściami o przemocy; o herosach, którzy walczyli z przeważającymi siłami; o 
Hektorze 
stającym przeciwko Achillesowi, podczas gdy wszyscy Trojańczycy uciekli; o 
Rolandzie 
walczącym z hordami Saracenów i wzgardzającym wołaniami o pomoc; o Rycerzach 
Okrągłego Stołu podejmujących każde wyzwanie.
Młodzież musiała przyzwyczajać się do przemocy, musiała hartować swoje serca i 
umysły. 
Musiało się w nich wytworzyć poczucie chwały za walkę przeciw innym i gotowość 
umierania za swoje plemię, miasto, naród, króla, ojczyznę, wiarę i co tam 
jeszcze.
Ale to się już definitywnie skończyło! Starodawna przemoc, która do tej pory na 
nas 
oddziaływała, musi się skończyć!
Nie dlatego, że człowiek stał się lepszy, łagodniejszy i delikatniejszy! Nie 
dlatego, że 
telewizja czyni przemoc jeszcze bardziej bezpośrednią, dodając obraz do dźwięku!
Wcale nie dlatego! Musimy pozbyć się przemocy z naszego życia z tej prostej 
przyczyny, 
że niczemu ona już nie służy, a wszystko wskazuje na to, że człowiek nie będzie 
już dłużej 
głównym wrogiem w walce o panowanie nad światem.
Nowi wrogowie dnia dzisiejszego — przeludnienie, głód, zanieczyszczenia, 
niedobór 
surowców — nie mogą zostać pokonani przez przemoc. Nie ma sposobu zmiażdżenia 
tych 
wrogów, ani zarąbania, ani też odparowania.
Aby ich pokonać w ich obecnym wcieleniu, które przeraża cały świat i całą 
ludzkość, a nie 
tylko jedno plemię, czy jeden region, wymagane jest współdziałanie i 
determinacja ludzi na 
całym świecie. I właśnie to jest rzecz, którą jak najszybciej powinniśmy 
wyćwiczyć. Lepiej 
więc wychowujmy nasze dzieci na czytankach o braterstwie i współpracy.
Jeżeli wybierzemy inaczej, jeżeli nadal interesować nas będzie przemoc z tej 
jedynie 
przyczyny, że tak było przez tysiące lat, wtedy wrogowie, którzy nie mogą być 
pokonani 
przez przemoc, pokonają nas — i będzie po wszystkim.
Są w końcu te małe zielone ludziki czy nie?
Kiedy ktoś mówi o latających talerzach lub, jak chcą niektórzy, bardziej 
uczenie, o 
„Niezidentyfikowanych Obiektach Latających” (Unidentified Flying Objects — UFO), 
mają 
na myśli statki kosmiczne docierające do nas spoza Ziemi a kierowane przez 
pozaziemskie 
istoty rozumne.
Czy istnieje na to jakakolwiek szansa? Czy naprawdę „zielone ludziki” istnieją? 
Są 
argumenty za i przeciw, pro i kontra.
Pro: Wedle najlepszej wiedzy współczesnych astronomów, istnieje duża szansa na 
to, że 
życie jest czymś powszechnym we wszechświecie. Nasza własna galaktyka jest chyba 
tylko 
jedną ze 100 miliardów, przy czym składa się ona z ponad 100 miliardów gwiazd.
Współczesne teorie formowania się gwiazd czynią jednoczesne powstawanie planet 
wielce 
prawdopodobnym — zatem każda gwiazda może posiadać krążące wokół niej planety. Z 
pewnością wiele z tych planet musi być podobne składem chemicznym i temperaturą 
do 
naszej Ziemi.
Współczesne teorie dotyczące powstawania życia wydają się wskazywać, że na 
każdej 
planecie, która miałaby warunki podobne ziemskim, musi z pewnością rozwinąć się 
życie. 
Jedno z rozsądnych obliczeń przeprowadzonych przez astronomów wskazuje, że tylko 
w 
naszej galaktyce może być około 640 milionów planet podobnych do Ziemi, na 
których 
narodziło się życie.
Na ilu z nich jednak zamieszkują istoty rozumne? Nie da się powiedzieć, ale 
załóżmy, że 
tylko jedna na milion z planet noszących życie rozwinęła formy rozumne, a z 
kolei tylko 
jedna z nich na dziesięć osiągnęła stan cywilizacji technicznej wyższy od 
naszej. Oznaczałoby 
to, że w naszej galaktyce znajduje się około sto różnych rozwiniętych 
cywilizacji i być może 
po sto w każdej innej galaktyce. Dlaczego więc żadna z nich do nas nie dotarła?
Kontra: Przy założeniu, że w naszej własnej galaktyce znajduje się sto 
rozwiniętych 
cywilizacji i jeżeli są one równomiernie rozmieszczone w przestrzeni, oznacza 
to, że 
najbliższa z nich musiałaby się znajdować w odległości około 10 000 lat 
świetlnych. Wiemy 
że, niezależnie od sposobów, aby pokonać tę odległość potrzeba co najmniej 10 
000 lat, jeśli 
nie dużo więcej. Któż zechciałby czynić takie długie podróże po to tylko, aby 
się tutaj 
uprzejmie pokręcić?
Pro: Próby oszacowania dystansu dzielącego nas od rozwiniętej cywilizacji, jak i 
motywacji jej działania, nie są właściwe. Może się zdarzyć, że najbliższa 
rozwinięta 
cywilizacja znajduje się nie w odległości 10 000, a na przykład tylko 100 lat 
świetlnych.
Co więcej, to, że my nie znamy praktycznych sposobów podróżowania z prędkościami 
przekraczającymi prędkość światła, wcale nie znaczy, że bardziej rozwinięta 
cywilizacja nie 
zna ich również. Może się okazać, iż dla jakiejś cywilizacji odległość 100 a 
nawet 10 000 lat 
świetlnych nie jest niczym wielkim. Jej mieszkańcy mogą być zachwyceni 
możliwością 
badania obszarów na wielkich dystansach.
Kontra: Jeśli nawet byłoby tak, czy byłby jakikolwiek sens w wysyłaniu takiej 
ilości 
statków kosmicznych i z taką częstotliwością, jak to wynika z relacji o 
spotkaniach z UFO. 
Nie jesteśmy znowuż tak bardzo interesujący. Z pewnością.
Jeżeli natomiast jesteśmy, to dlaczego nie lądują i nie witają się z nami? Albo 
dlaczego nie 
nawiążą z nami kontaktu choćby bez lądowania. Nie potrzebują się nas obawiać, 
ponieważ 
ich technologie są daleko bardziej zaawansowane niż nasze, mogliby się więc z 
pewnością 
obronić przed każdymi, słabymi ciosami, które moglibyśmy zadać.
Z drugiej jednak strony, jeśli chcą się ograniczyć jedynie do obserwacji, nie 
chcąc w żaden 
sposób mieszać się do rozwoju naszej cywilizacji, to powinni z pewnością tak 
prowadzić 
swoje obserwacje, abyśmy nie mogli być przez cały czas świadomi ich obecności.
Pro: Nie jesteśmy w stanie nawet próbować odgadnąć jakie są ich motywacje do 
prowadzenia badań. Coś, co nam może wydawać się logiczne, nie musi być wcale 
logiczne 
dla nich. Może im zupełnie nie zależeć na tym, czy ich widzimy i może nie dbają 
o to, aby 
nam powiedzieć „cześć”. Poza tym istnieje wiele relacji ludzi, którzy widzieli 
statki 
kosmiczne i którzy byli nawet na ich pokładzie. Z pewnością coś w tych relacjach 
musi być.
Kontra: Relacje naocznych świadków o rzeczywistych statkach kosmicznych i o 
pozaziemskich przybyszach są całkowicie niewiarygodne. Istnieje niezliczona 
ilość relacji o 
wszystkim, czego najbardziej rozumni ludzie nigdy nie przyjmą do wiadomości — o 
duchach, 
aniołach, lewitacji, bogach–wężach (zombi), wilkołakach i tak dalej.
Czego byśmy naprawdę domagali się w tym przypadku, to jakiegoś obiektu lub 
sztucznie 
wykonanego przedmiotu, czegoś materialnego, co wyraźnie nie byłoby wykonane 
przez 
człowieka i nie było ziemskie. Ci ludzie, którzy twierdzą, że widzieli statek 
kosmiczny albo 
nawet byli w jego wnętrzu, nigdy nie udokumentowali tego żadnym guzikiem, 
strzępkiem 
materiału, kawałkiem papieru lub jakimkolwiek innym przedmiotem, który 
uwiarygodniłby 
ich opowieści.
Pro: Lecz w jaki jeszcze inny sposób można by rozpatrywać te wszystkie relacje o 
UFO. 
Nawet jeśli wykluczy się te, które są niekompletne lub pomyłkowe i te będące 
trikami czy 
dowcipami, to jednak wciąż jeszcze mamy do czynienia z wielką liczbą obserwacji, 
których 
nie udaje się wyjaśnić naukowcom w ramach obecnego stanu wiedzy. Czy wtedy nie 
jesteśmy 
zmuszeni przyznać, że obserwowane zjawiska to pozaziemskie statki kosmiczne?
Kontra: Nie, ponieważ nie jesteśmy w posiadaniu żadnego rzetelnego sposobu 
ustalenia, że 
statki kosmiczne to jedyne wyjaśnienie, jakie nam pozostaje. Jeśli nie możemy 
wymyślić 
innego, wypływa to być może po prostu z braku naszej wyobraźni lub odpowiedniej 
wiedzy. 
Uchwycenie się najłatwiejszego a jednocześnie najbardziej dramatycznego 
wyjaśnienia, jako 
jedynego, które pozostaje, wydaje się całkowicie głupim rozwiązaniem. Jeżeli 
odpowiedź nie 
jest znana, to po prostu jest nieznana. Niezidentyfikowany Obiekt Latający jest 
— 
niezidentyfikowany właśnie.
Najbardziej poważnym i rozsądnym badaczem UFO, jakiego znam, jest J. Allen 
Hynek*, 
astronom przekonany, że relacje o UFO (a przynajmniej kilka z nich) warte są 
dokładnego 
przebadania. On nie sądzi, aby opisywały one pozaziemskie statki kosmiczne, lecz 
sugeruje, 
że opisują zjawiska, które leżą poza obszarem obecnej nauki i dlatego ich 
zrozumienie 
pomoże nam poszerzyć naszą wiedzę i rozwinąć w dotychczas niespotykany sposób 
naszą 
naukę.
Sądzi nawet, że postępy uczynione dzięki rozwiązaniu zagadki UFO mogą być tak 
niezwykłe, że stanowić będą nowy „skok kwantowy” w jakimś zupełnie 
niespodziewanym 
kierunku.
No cóż, być może; lecz jest to jedynie przedmiot jego wiary. Jak dotąd nie ma on 
żadnych 
poważnych argumentów uzasadniających jego wiarę. Trudnością jest to, że 
czymkolwiek 
UFO by było, pokazuje się i znika niespodzianie. Nie ma sposobu, aby badać to 
zjawisko 
systematycznie. Przy lada okazji wpada na któregoś z nas i przypadkowo widziane, 
występuje 
później w relacjach, mniej lub bardziej dokładnych. Jesteśmy ciągle uzależnieni 
od 
anegdotycznych jedynie opowieści.
Dr Hynek jak dotąd, po ćwierćwieczu swoich pełnych poświęcenia i rzetelności 
badań, nie 
osiągnął niczego. Nie tylko nie ma rozwiązania, ale również nie ma najmniejszego 
pojęcia, 
jakie to rozwiązanie mogłoby być. Pozostaje mu jedynie jego wiara, że gdy 
znajdzie się 
rozwiązanie, to będzie ono wielkiej wagi.
Może mieć rację, ale równie dobrze może się okazać, że rozwiązania nie 
znajdziemy 
nigdy, a jeśli nawet je znajdziemy, może okazać się zupełnie bez znaczenia.
Nie wierzy pan?
Jednym z przekleństw tego, że jest się powszechnie znanym pisarzem science–
fiction, jest 
założenie robione przez pewnych niezbyt wykształconych ludzi, że cierpi się na 
lekkie 
rozmiękczenie mózgu. Przychodzą szukać ucieczki od twardego i sceptycznego 
świata.
„Nie wierzy pan w latające talerze?” — pytają mnie. „Nie wierzy pan w telepatię? 
— w 
astronautów w starożytności? — w trójkąt bermudzki? — w życie pozagrobowe?”
„Nie” — odpowiadam. „Nie, nie, nie, nie, i jeszcze raz nie.”
Niedawno jeden człowiek, doprowadzony do rozpaczy całą litanią zaprzeczeń, 
wybuchnął 
— „Nie wierzy pan w nic?”
„Tak” — odpowiadam. „Wierzę jedynie w fakty. Wierzę obserwacjom, pomiarom, 
rozumowaniu potwierdzonemu przez niezależnych obserwatorów. Uwierzę we wszystko, 
niechby to było dziwne czy nawet śmieszne, ale muszą za tym przemawiać dowody. 
Ale im 
coś jest dziwniejszego i śmieszniejszego, tym rzetelniejsze i solidniejsze muszą 
być dowody.”
Jakie jest na przykład moje stanowisko wobec telepatii, którą uważam za jedną z 
mniej 
szalonych propozycji z pogranicza nauki?
Nie sądzę, aby telepatia była niemożliwa z jakiś zasadniczych względów. Przecież 
mózg 
wytwarza niewielkie pole elektromagnetyczne, którego natężenie zmienia się, 
opadając i 
wzrastając, w nieregularny sposób, ale z dającą się jednak zauważyć 
periodycznością. Te 
„fale mózgowe” daje się zaobserwować i są obserwowane, a daje się je zmierzyć 
przyrządem 
zwanym encefalografem.
Żeby uniknąć wieloznaczności: fale mózgowe są produktem finalnym powstałym w 
wyniku działalności około dziesięciu miliardów neuronów, a więc próba ich 
zrozumienia daje 
się porównać do próby zrozumienia całej populacji ludzkiej mówiącej jednocześnie 
we 
wszystkich swoich językach.
Kiedy słucha się hałasu całej populacji, można wyróżnić pełen jego zakres: od 
obszarów 
wyciszenia do łagodnego, sennego pomruku, gdy jakiś region pokrywa noc, albo też 
wzrost 
do głośnego harmidru, gdy zbliża się katastrofa. W przypadku encefalografii mamy 
także do 
czynienia ze zmianami, które dadzą się mierzyć, towarzyszącymi przejściu od snu 
do 
czuwania i na odwrót. Przy okazji można również wykryć guz rakowy czy atak 
epilepsji.
Ale chcemy przecież czegoś więcej; chcemy czegoś, co byłoby analogiczne do 
słuchania 
zgiełku głosów całego świata i pragniemy możliwości wyboru jednej konkretnej 
rozmowy.
Czy jakieś konkretne myśli mogłyby zmieniać ogólny wzór fal mózgowych? Być może 
ruch fal mózgowych oddziałuje wtedy na mózg sąsiedni i wywołuje w nim takie same 
myśli.
Jest do pomyślenia, że to mogłoby się zdarzać, ale czy naprawdę się zdarza? Czy 
rzeczywiście można odczytać czyjeś myśli?
Oczywiście możemy odczytywać myśli pośrednio. Czasami z tonu głosu, z wyrazu 
twarzy, 
z pewnych nieświadomych odruchów, możemy powiedzieć, że dana osoba kłamie. Może 
nawet udać się nam sprytnie odgadnąć, co myśli. Im bardzie jesteśmy doświadczeni 
i im 
lepiej znamy osobę, którą badamy, tym więcej mamy szans na odgadnięcie jej 
myśli.
Lecz nie jest to zjawisko nazywane telepatią. Czy jedna osoba może wyczuć myśli 
innej 
osoby bezpośrednio?
No cóż, spróbujmy się nad tym zastanowić. Jeżeli ktoś urodziłby się ze 
zdolnością 
odczytywania myśli innych, dawałoby mu to znaczną przewagę. Możliwość wyczuwania 
tego, o czym inni nie wiedzą, że jest już znane, znajomość z góry intencji 
innych sprawia, że 
nie da się przed taką osobą ukryć żadnej tajemnicy — zwiększa to z pewnością jej 
bezpieczeństwo w sposób znaczący.
Wydaje mi się więc, że zdolności telepatyczne mają wielkie znaczenie dla 
przeżycia, i 
nawet jeśli byłyby one bardzo ograniczone i szczątkowe, miałyby ogromną wartość. 
Telepaci 
lepiej radziliby sobie, żyliby dłużej i mieliby więcej dzieci (które byłyby 
najprawdopodobniej 
również telepatami). Wydaje się, że prawa naturalnej selekcji doprowadziłyby do 
tego, iż 
coraz więcej ludzi miałoby w miarę upływu czasu coraz to większe zdolności 
telepatyczne.
W istocie można by porównać telepatię do widzenia. Zdolność wyczuwania światła i 
analizowania go w celu otrzymania informacji o otaczającym środowisku daje tak 
zasadnicze 
korzyści, że prawie wszystkie formy życia, nawet te całkiem prymitywne, 
wyposażone są
w takiego czy innego rodzaju oczy. Bardzo sprawne narządy wzroku powstały na 
długo 
przed samym człowiekiem.
Dlatego sam fakt, że teraz usiłujemy dowiedzieć się, czy telepatia istnieje, że 
są w ogóle 
jakiekolwiek wątpliwości co do tego, jest sam w sobie bardzo mocnym argumentem, 
że jej 
nie ma. Jeżeliby bowiem istniała, byłaby teraz tak bardzo przeważającą 
zdolnością, iż 
przyjmowalibyśmy ją jako rzecz zrozumiałą samą przez się.
Zaraz, zaraz, może posunąłem się zbyt daleko. Zwierzęta spędzające całe swoje 
życie w 
ciemnościach najczęściej nie mają oczu. Może być tak, że telepatia nigdy się na 
Ziemi nie 
wykształciła, ponieważ nigdy nie było na niej wystarczająco złożonego mózgu, 
zdolnego do 
wykrywania mózgowych fal. Może właśnie dopiero teraz, gdy pojawił się „Homo 
sapiens” 
powstały sprzyjające warunki i owe fale stały się dostrzegalne. Dlatego jesteśmy 
dopiero na 
początku wykształcania się zdolności telepatii, a jej bardzo prymitywne objawy 
daje się 
zaobserwować u niewielu jeszcze ludzi.
Trudno mi się z tym zgodzić. Nawet nieskomplikowane mózgi posiadają myśli, które 
mogłyby mieć wystarczającą moc i warte byłyby poznania. Drapieżnik skradający 
się do 
swojej zdobyczy musi myśleć co najmniej o jakimś odpowiedniku słów Jedzenie — 
jedzenie 
— jedzenie”.
Jeżeli ofiary widzą, słyszą i wietrzą skradającego się drapieżnika, wystarcza to 
w jednym 
przypadku, nie stanowi jednak dostatecznego zabezpieczenia w innym. Drapieżnik 
może być 
ukryty, poruszać się bezszelestnie i pod wiatr. Czy możliwość wykrycia 
pulsującego w mózgu 
wyrazu Jedzenie” nie byłaby bardzo użyteczna dla ofiary?
Doceniam wartość telepatii, jej wartość umożliwiającą przeżycie i dlatego 
uważam, że 
rozwinęłaby się już w organizmach z dużo prostszymi mózgami, a nie dopiero z 
takimi, które 
zdolne są formułować złożone myśli. Równie dobrze moglibyśmy argumentować, że 
wszystkie zwierzęta, oprócz ludzi, powinny być głuche, bo żadne z nich nie 
posiada 
wystarczająco złożonego mózgu, aby móc rozmawiać; albo ślepe, bo żadne z nich 
nie posiada 
wystarczająco złożonego mózgu, aby móc czytać. Słuch i wzrok ma inne, i to 
bardziej 
fundamentalne funkcje niż mówienie i czytanie, a telepatia mogłaby mieć z kolei 
inne 
funkcje, a nie tylko transmitowanie abstrakcyjnej rozmowy.
Może jednak się mylę. Być może telepatia wymaga bardziej złożonego mózgu niż 
tylko 
takiego, który byłby zdolny do słyszenia i widzenia, i żadna potrzeba 
wszechświata nie 
wymusi jej powstania, dopóki mózg nie osiągnie pewnego poziomu rozwoju. Być może 
to 
właśnie jest powodem, że dopiero teraz zaczynamy wykrywać pewne szczątkowe jej 
przejawy.
Jeżeli tak właśnie jest, to czy ma sens przypuszczenie, że powinna najpierw 
zamanifestować się u ludzi posiadających szczególnie sprawne i złożone mózgi? 
Tak, 
pamiętam o „wyuczonych idiotach” potrafiących robić zadziwiające rzeczy, ale 
jeśli telepatia 
miałaby się rozwinąć w mózgach naszych przodków, musielibyśmy powrócić 
natychmiast do 
kwestii, dlaczego nie wykształciła się już u niższych zwierząt.
Jeżeli telepatia wymaga zaawansowanych w rozwoju mózgów, to wydaje mi się, że 
wystąpiłaby przede wszystkim u osobników szczególnie inteligentnych, 
przenikliwych i 
obdarzonych charyzmą. Co więcej, dawałoby im to z pewnością, nawet jeśli jest 
tylko w 
szczątkowej jeszcze formie, silną przewagę nad innymi.
A więc czy przypadkiem nie jest tak, że moc telepatyczna wyjaśnia, w jaki sposób 
wielcy 
ludzie polityki, interesów, religii, nauki i tym podobnych, stają się wielkimi? 
Czyżby 
muśnięcie telepatii było tego przyczyną?
Mógłbym w to uwierzyć, gdyby nie to, że wiodący w wielu dziedzinach ludzie 
wykazywali 
zawsze doskonałą podatność na ogłupianie, kłamstwo i zdradę. Juliusz Cezar nie 
wiedział z 
pewnością, co się kryje w mózgu Brutusa. Jestem pewien, że Napoleon nie 
podejrzewał, że 
jego minister spraw zagranicznych Talleyrand był przez całe lata podwójnym 
agentem. 20 
lipca 1944 roku Hitler nie podejrzewał zapewne, że parę metrów od niego 
umieszczono 
bombę.
Innymi słowy, jakąkolwiek sytuację byśmy rozważyli z punktu widzenia biologii 
czy 
historii, widzimy, że świat po prostu traci sens, gdy przyjmie się istnienie 
telepatii.
Dochodzę więc do wniosku, że szansę na istnienie telepatii są niezwykle małe.
Abym mógł uwierzyć w istnienie telepatii, pomimo to, że fakty z otaczającego 
świata zdają 
się temu przeczyć, potrzebowałbym bardzo mocnych i naocznych dowodów, których po 
prostu nie ma.
Wszystko, co proponują zwolennicy jej istnienia, to anegdotyczne świadectwa i 
pewien 
rodzaj zgadywanek statystycznych, które zwykle prezentuje J. B. Khine. W tych 
przypadkach 
możliwości kłamstw, oszustw lub choćby uczciwych zniekształceń czy myślenia 
życzeniowego są tak duże, że zmniejszają ich znaczenie w świetle przeważających 
argumentów, których świat nam dostarcza.
Nie oznacza to wcale, że telepatia miałaby być czymś niemożliwym w przyszłości. 
Można 
sobie wyobrazić, że coś przypominającego telepatię może jeszcze powstać w 
procesie 
ewolucji, w miarę jak nasze mózgi będą stawać się coraz bardziej złożone.
Jednak według mnie dużo bardziej prawdopodobne jest, że nauczymy się tak 
wzmacniać, 
analizować i interpretować fale mózgowe, że będziemy zdolni „czytać umysły” za 
pomocą 
przyrządów. Mogę sobie nawet wyobrazić ludzi wyposażonych w zestaw wzmacniająco–
analizujący, umocowany dyskretnie za uchem i podłączony przewodami z 
odpowiednimi 
punktami na czaszce, pozwalający na nadawanie i odbiór myśli.
To jednakże nie byłaby już telepatia, w którą niedouczeni ludzie każą mi 
„wierzyć”, a 
zaawansowana technologia.
OTWARTY UMYSŁ?
Modne jest dzisiaj oskarżanie naukowców o dogmatyzm. Jeżeli naukowiec wyraża 
zaufanie do jakiejś teorii naukowej, a na dodatek zachowuje się tak, jak gdyby 
uważał, że 
pogląd oponenta jest po prostu błędny, opozycja bezzwłocznie zadeklaruje, że nie 
ma on 
otwartego umysłu.
Opozycja jest oczywiście fanatycznie przekonana o słuszności swoich poglądów i w 
żadnych okolicznościach ich nie zmieni i ani odrobinę nie zmodyfikuje, ale oni 
przecież nie 
są naukowcami, a to właśnie ci są zobowiązani posiadać otwarte umysły.
W wyniku tego wielu naukowców obawia się atakować różnego rodzaju nonsensy 
zalewające współczesne społeczeństwo amerykańskie ze strachu przed postawieniem 
siebie w 
złym świetle, jako kogoś dogmatycznego i ograniczonego. Usiłują zatem zachować 
spokój, 
stojąc w obliczu astrologicznych fantazji, bajeczek o piramidach, mitach o 
trójkącie 
bermudzkim, UFO–manii, bajań Velikovskiego, obłąkania kreacjonistów i czego tam 
jeszcze.
Ponieważ ja sam należę do tych naukowców, którzy atakują nonsensy bez zawahania, 
i to 
tak silnie jak to jest tylko możliwe, jestem czasami oskarżany o przesadę. Moją 
zwykłą 
odpowiedzią dla tych tchórzy jest pytanie, czy mają odwagę powiedzieć to samo 
opozycji.
Nie spodziewam się ani przez chwilę, że moja obrona racjonalizmu znajdzie 
zrozumienie u 
wielu niedouczonych ludzi, których bawi wiara w nonsensy, które słyszą i o 
których czytają, 
ludzi, którzy nie potrafią odróżnić głupoty od rozsądku, ale doprawdy — muszę 
bronić 
szacunku dla siebie samego. Niezależnie od tego jak bardzo beznadziejna miałaby 
być to 
walka, po prostu nie mogę się poddać.
Spójrzcie! Ziemia nie jest jednak płaska! Jest to wniosek naukowy oparty o 
staranne 
obserwacje i rozumowanie, a starszy od Arystotelesa. Od jego czasów wyciśnięto 
ze 
wszechświata mnóstwo dodatkowych informacji i wszystkie one potwierdziły, że 
faktycznie 
Ziemia nie jest płaska, lecz okrągła.
Aby się upewnić, staranne obserwacje uściśliły ten wniosek. Ziemia nie jest 
doskonałą 
matematycznie kulą. Z powodu swojej rotacji jest spłaszczoną sferoidą, ale tak 
nieznacznie, 
że różnica w stosunku do doskonałej kulistości jest niezauważalna, jeżeli 
oglądamy ją z 
przestrzeni kosmicznej nieuzbrojonym okiem.
Nie jest również doskonale spłaszczoną sferoidą. Obserwacje satelitarne 
wyznaczyły 
niewielkie odchyłki od tego teoretycznego kształtu, no i są oczywiście góry i 
doliny.
Jednakowoż niewielkie odchylenia od doskonałej kulistości nie zmuszą mnie 
przecież do 
uznania, że Ziemia jest płaska. Mimo wszystko są przecież ludzie, którzy wierzą, 
że Ziemia 
jest płaska. Nie myślę tutaj o członkach prymitywnych plemion, przyjmujących bez 
namysłu 
fakty, które docierają do oczu. Mam tu na myśli jakoś tam wykształconych 
Amerykanów i 
Europejczyków, którzy utrzymują, wyznając to z rozbrajającą szczerością, że 
wszystkie 
argumenty świadczące jakoby o sferyczności są albo błędne, albo wynikają z 
nieporozumienia, a naoczne obserwacje astronautów i zdjęcia filmowe zostały 
„sfabrykowane”.
Jak mogę traktować takich ludzi? Z szacunkiem? Powinienem zaproponować 
kompromis? 
Czy też powinienem powiedzieć: No dobrze, naukowa obiektywność zmusza mnie do 
zgodzenia się na to, że Ziemia może być płaska lub co najmniej częściowo płaska? 
Czy to jest 
jedyny sposób uniknięcia przesady?
Nigdy!
I tak samo wygląda odpowiedź na inne nonsensy. Jeżeli uważam, że pewne poglądy 
są 
wariactwem, to zamierzam tak właśnie je określać.
ROLA HERETYKA
Co należy zrobić z heretykiem? Znamy odpowiedź ludzi odwołujących się do swojej 
potężnej religijnej ortodoksji. Heretyka należy spalić na stosie.
Ktoś silnie motywowany ortodoksją polityczną powie, że heretyka należy posłać do 
obozu 
koncentracyjnego.
Jeżeli ktoś jest pod wpływem silnej ortodoksji socjaldemokratycznej, powie, że 
heretykowi 
należy uniemożliwić zarabianie na życie. A cp w przypadku ortodoksji naukowej?
W tym przypadku można zrobić bardzo niewiele, ponieważ nawet silna ortodoksja 
jeżeli 
jest naukowa, to nie jest już tak bardzo potężna. Jedno jest pewne, jeżeli 
heretyk sam jest 
naukowcem i jest uzależniony od pracy naukowej, jeżeli chce zarobić na życie i 
pragnie 
zachować dobre imię, sytuacja może stać się dla niego dość trudna. Można go 
pozbawić 
subwencji rządowych, stanowisk związanych z prestiżem czy dostępu do znanych 
dziennikarzy.
Już to samo mogłoby z pewnością wystarczyć i trudno byłoby przejść nad tym do 
porządku dziennego, ale wszystko to jest pestką w porównaniu do kar, które mogą 
być, i 
czasami zresztą są, nakładane na heretyków przez inne ortodoksje.
Religijne, polityczne i socjaldemokratyczne ortodoksje są uniwersalne również 
pod 
względem mocy oddziaływania. Religijna, w swoim pełnym blasku, nie ogranicza się 
do 
karania jedynie księży, polityczna nie ogranicza się do polityków a 
sojaldemokratyczna do 
przywódców ruchów społecznych. Żadna z nich nie może powstrzymać się w swoim 
gniewie.
Ortodoksja naukowa jest jednakże kompletnie bezradna w przypadku, gdy heretyk 
nie jest 
profesjonalnym naukowcem — jeśli nie jest zależny od subwencji lub stanowiska i 
jeśli 
wygłasza swoje poglądy za pomocą mediów, na które nie mają wpływu znani 
dziennikarze.
Jeżeli mówimy o heretykach naukowych musimy zrozumieć, że występują dwie ich 
odmiany różniące się siłą i odpornością.
Rozważmy te dwa rodzaje heretyków naukowych:
1. Istnieją tacy, którzy rekrutują się z profesjonalnego świata nauki i którzy 
są wrażliwi na 
kary ortodoksji. Moglibyśmy nazwać ich „endoheretykami”.
2. Istnieją także inni, rekrutujący się spoza profesjonalnego świata nauki. Ci 
są odporni na 
kary ortodoksji. Moglibyśmy nazwać ich „egzoheretykami”.
Z tych dwu, endoheretecy są daleko mniej znani szerokiej publiczności. 
Przemawiają tym 
samym językiem co ortodoksja i obydwa poglądy, zarówno endoheretyków jak i 
ortodoksji, 
są równie niejasne dla nienaukowców, którzy, mówiąc oględnie, nie rozumieją ani 
jednych, 
ani drugich, ani konfliktu pomiędzy nimi.
Jeżeli przypatrzymy się wielkim endoheretykom przeszłości, zobaczymy, że opinia 
publiczna nie była zwykle uwikłana w spory. W tych nielicznych przypadkach, gdy 
była, 
stawała zawsze po stronie ortodoksji.
Galileusz, święty patron wszystkich naukowych heretyków, był oczywiście 
endoheretykiem. Znał równie dobrze fizykę Arystotelesa i astronomię Ptolemeusza, 
które 
zdetronizował, jak jego oponenci.
A ponieważ w owych czasach ortodoksja naukowa i religijna była tym samym, 
Galileusz 
ponosił dużo większe ryzyko niż późniejsi endoheretycy. Mając do czynienia z 
inkwizycją, 
musiał uwzględnić możliwość nie tyle utraty subwencji, ale i możliwość 
fizycznych tortur.
Nie było również mowy o jakimś powszechnym krzyku oburzenia opinii publicznej w 
obronie buntownika. Nie była ona zaangażowana w spór, a nawet nie zdawała sobie 
w ogóle 
sprawy z jego istnienia. Jeżeli zresztą uświadomiłaby go sobie, z pewnością 
stanęłaby po 
stronie ortodoksji.
Po Galileuszu następnym wielkim endoheretykiem był Karol Darwin, którego poglądy 
na 
ewolucję gatunków, podległą ślepemu przypadkowi i doborowi naturalnemu, 
przewróciły 
biologię do góry nogami. W tym przypadku opinia publiczna wiedziała o sporze i 
dała wyraz 
swoim, wynikającym z ciemnoty, przekonaniom. Stanęła twardo po stronie 
ortodoksji.
W zasadzie opinia publiczna pozostała antyewolucyjna do dziś. Obecnie nauka 
akceptuje 
Darwina bez większych zastrzeżeń. Kościoły bliżej związane z nauką i z dniem 
dzisiejszym 
nie toczą już więcej publicznych sporów z teorią ewolucji. Jednak społeczeństwo 
w swojej 
większości, jeżeli uwzględnilibyśmy podział wynikający na przykład z głosowania, 
uparcie 
obstaje przy przegranych i martwych dogmatach sprzed ponad stulecia.
Galileusz i Darwin wygrali. Sporo endoheretyków wygrało. Nigdy jednakże w wyniku 
nacisków ze strony opinii publicznej. Nigdy większością głosów społeczeństwa. 
Wygrali, 
ponieważ nauka jest strukturą samokorygującą się i ponieważ obserwacje, 
eksperymenty i 
rozumowanie wsparły ostatecznie tych heretyków, którzy przedstawili 
dokładniejszy obraz 
wszechświata i pogrążyli te ortodoksyjne poglądy, które były kiedyś wiodące.
W całym tym procesie ortodoksja nie wypada najlepiej. Patrząc wstecz na historię 
nauki 
można zauważyć, że endoheretycy mieli zawsze rację, że wszyscy bohatersko 
musieli 
walczyć z fatalną i krótkowzroczną ortodoksją.
Obraz przedstawia nam się takim tylko dlatego, że historia nauki jest w sposób 
naturalny 
selektywna. W historii zaznaczyli się tylko ci endoheretycy, których ostateczne 
racje okazały 
się w końcu prawidłowe. Dla wszystkich tych, którzy mylili się i których poglądy 
są 
zapomniane, powiedzmy, że było ich pięćdziesięciu, nie ma miejsca w książkach 
historycznych — nawet w przypisach.
Co zatem ma robić ortodoksja? Czy lepiej odrzucić wszystko i mylić się raz na 
pięćdziesiąt 
przypadków — czy też akceptować wszystko i mylić się czterdzieści dziewięć razy 
na 
pięćdziesiąt i w wyniku tego wprowadzić naukę w niekończącą się ślepą uliczkę?
Najlepiej oczywiście nie robić ani jednego, ani drugiego. Najlepiej odrzucić 
czterdzieści 
dziewięć błędnych rozwiązań, a zaakceptować i pieścić to jedno prawidłowe.
Na nieszczęście dzień, w którym endoheretycka perła świeci tak jasno, że może 
być łatwo 
zauważona wśród endoheretyckich śmieci, zdarza się raz na tysiąc lat. Niestety 
nie ma 
łatwego sposobu odróżnienia przebłysku intuicyjnego geniuszu od przebłysku 
totalnej 
głupoty. W rzeczywistości przypadki całkowicie nonsensowne wydają się nieść 
więcej treści 
prawdziwych niż te, które są naprawdę genialne.
Nie ma więc innego sposobu postępowania z endoherezjami, jak tylko pozostawanie 
w 
uczciwej (nie ślepej czy zawziętej) opozycji. Każda musi być najpierw poddana 
surowej 
krytyce, która jako jedyna może je dokładnie zweryfikować.
I takie postępowanie sprawdza się. Często mogą zdarzać się przez to opóźnienia i 
chwile 
załamania, ale to działa. Żeby nie wiedzieć jak wolno i kulawo postępował proces 
samokorygowanego postępu nauki,
to fakt, że taki proces w ogóle istnieje jest powodem dumy naukowców. Nauka 
pozostaje 
jedyną gałęzią ludzkiej działalności intelektualnej, która jest całkowicie 
poddana 
samokontroli i samokorekcie.
Problem endoherezji nie jest zatem naprawdę istotny dla nauki (chociaż w 
indywidualnych 
przypadkach, jak wszyscy wiemy, może się takim stać) i nie ma mowy, aby jakieś 
zagadnienie musiało być dyskutowane publicznie.
A co jeśli chodzi o egzoherezję?
Lepiej będzie, jeśli najpierw ustalimy, co rozumiemy przez termin egzoherezja. 
Nauka 
dzieli się bez końca na specjalizacje i jakiś niepewny siebie specjalista o 
ciasnym umyśle 
może widzieć laika w każdym, kto nie siedzi głęboko w tematyce związanej z daną 
specjalnością.
Robet Mayer był lekarzem a James P. Joule piwowarem, który bawił się fizyką. 
Żaden z 
nich nie miał dyplomów akademickich i fakt, że obydwaj dostrzegli istnienie 
zasady 
zachowania energii, przeszedł bez echa. Żaden nie mógł przekonać środowiska 
naukowego do 
przyjęcia ich koncepcji.
Trzeci w kolejce był Hermann Helmholtz i dopiero on, jako pełnoprawny akademik, 
zyskał 
sobie zaufanie. Kiedy Jacobus van’t Hoff opracował model czterowartościowgo 
atomu węgla, 
ortodoksyjny chemik Adolf Kolbe zaatakował koncepcję bez żadnego umiaru i z 
pogardą 
przytaczał fakt, że van’t Hoff był nauczycielem w szkole weterynaryjnej.
My jednak nie możemy naśladować takiego postępowania. Jeżeli chcielibyśmy być 
wystarczająco dokładni i skrupulatni, wszyscy heretycy z punktu widzenia 
odpowiednio 
ortodoksyjnego naukowca są egzoheretykami i termin staje się bezużyteczny. Nie 
powinniśmy również przyczepiać etykiety egzoheretyków tym, którzy nie posiadają 
formalnego wykształcenia, ale dzięki własnej pracy osiągnęli pułap 
profesjonalnej 
doskonałości.
Zamiast tego postarajmy się rozumieć wyraz egzoheretyczny, jako odnoszący się 
jedynie 
do tych, którzy są naprawdę laikami, którzy nie pojmują mozolnego trudu 
budowania gmachu 
nauki i którzy właśnie dlatego atakują bez opamiętania.
Typowy egzoheretyk tak bardzo nie zdaje sobie sprawy z subtelnej struktury 
nauki, z 
metod i filozofii wykorzystywanych w nauce, z języka nauki, że jego poglądy są 
zupełnie 
niezrozumiałe z punktu widzenia naukowego. W konsekwecji jego poglądy są 
całkowicie 
ignorowane Przez naukowców. Jeżeli poglądy egzoheretyczne narzuca się naukowcom 
siłą, 
odpowiedzią musi być zakłopotanie, rozbawienie lub lekceważenie — jeżeli nie 
pogarda. Jak 
by na to nie spojrzeć, rzadko się zdarza, by egzoherezja warta była 
jakiegokolwiek 
komentarza.
Egzoheretyk, odtrącony przez naukę, będąc w stanie frustracji, może próbować 
odwoływać 
się bezpośrednio, ponad głowami naukowców, do opinii publicznej. Może nawet 
osiągnąć na 
tym polu sukcesy, ponieważ to, że nie potrafi mówić językiem nauki wcale nie 
przeszkadza 
umiejętności przemawiania językiem szerokiej publiczności.
Z naukowego punktu widzenia sąd opinii publicznej nie ma żadnej wartości. Pomimo 
wszystko przecież odkryć naukowych nie można unieważnić lub odwrócić na drodze 
głosowania czy dekretu rządowego. A gdyby nawet każdy rząd na świecie ogłosił 
oficjalnie, 
że Ziemia jest płaska i zabroniłby naukowcom propagować inne poglądy, to i tak 
Ziemia 
pozostanie kulista, a każdy strzęp dowodu to poświadczy.
Tym niemniej odwołanie się do opinii publicznej skutkuje, tyle że inaczej, nie 
uzyskaniem 
dowodu naukowego.
1. Jeżeli oddźwięk publiczności jest przychylny, osiąga się pewien rodzaj 
satysfakcji 
duchowej. Egzoheretyk łatwo przekonuje siebie samego, że łatwość z jaką stał się 
ośrodkiem 
kultu świadczy o wartości jego poglądów. Łatwo potrafi wmówić sobie, że ludzie 
nie 
garnęliby się przecież do nonsensów, chociaż cała historia uczy czegoś wręcz 
przeciwnego.
2. Jeżeli oddźwięk publiczności jest przychylny, można uzyskać niezłe dochody. 
Dobrze 
wiadomo, że książki i wykłady traktujące przychylnie jakiś przedmiot kultu 
sprzedają się 
dużo lepiej niż książki i wykłady, które go demaskują. Nie zmienia tego nawet 
fakt, że książki 
propagujące kult mogą być kiepsko napisane i mogą wykazywać luki w poprawnym 
rozumowaniu, podczas gdy edycje anty — kultowe mogą być wzorem przejrzystości i 
racjonalności.
3. Jeżeli oddźwięk publiczności jest przychylny, naukowcy mogą zostać zagnani na 
pozycje skrajnie opozycyjne i może się zdarzyć, że zaczną z niepotrzebnym 
naciskiem 
wygłaszać swoje opinie o oczywistej nonsensowności poglądów egzoheretyckich. Ta 
silna 
opozycja mimowolnie czyni z egzoheretyków męczenników i tym samym zwiększa dwie 
pierwsze korzyści.
Niemniej pozostaje faktem, że w zasadzie nigdy nie zdarzyło się, z poparciem 
publicznym 
czy bez, aby egzoheretycy udowodnili swoją rację. (Jak mogłoby to być możliwe, 
jeśli oni, 
dosłownie niemal, nie wiedzą o czym mówią.) Oczywiście, mogą czasem udowodnić, 
że w 
potoku swoich słów coś gdzieś tam powiedzieli, co nosiło pewne znamiona 
podobieństwa do 
czegoś, co później okazało się prawdą, a tę przypadkową zbieżność słów i faktów 
można 
pokazać jako dowód reszty całego zbioru ich idei. Ma to jednakże jedynie wartość 
kultową.
Widzimy więc następujące różnice pomiędzy endoheretykami a egzoheretykami:
la. Opinia publicza w zasadzie nie interesuje się endoheretykiem, a jeśli nawet 
zdaje sobie 
w ogóle sprawę z jego istnienia, jest mu wroga. Dlatego endoheretyk rzadko 
osiąga jakieś 
wymierne korzyści materialne ze swojej herezji. (Muszę tu nieco złagodzić te 
uogólnienia, 
gdyż zdarzają się oczywiście wyjątki. Edward Jenner, który rozwinął 
endoheretycką technikę 
szczepień przeciwko ospie, został z entuzjazmem zaakceptowany przez opinię 
publiczną, co 
w rezultacie przyniosło mu znaczące korzyści.)
lb. Szeroka publiczność może jednakże okazać swoje wielkie zainteresowanie 
egzoheretykiem i może wspierać go z iście gorącym, a nawet religijnym zapałem, w 
taki 
sposób, że egzoheretyk może czerpać ze swojej herezji bardzo wymierne materialne 
korzyści.
2a. Endoheretycy mają czasami rację i, jako że wszystkie naukowe przełomy miały 
zwykle 
swój początek jako herezje, wiele największych nazwisk w nauce to endoheretycy.
2b. Z drugiej strony jednak egzoheretycy nie mają prawie nigdy racji i w 
historii nauki nie 
odnotowano, o ile wiem, żadnego większego odkrycia zainicjowanego przez 
egzoheretyka.
Ktoś mógłby zestawić te uogólnienia i, wyciągając wnioski z przeszłości, 
stwierdzić, że 
gdy jakiś pogląd jest odrzucony przez naukowców, natomiast zyskuje popularność 
wśród 
szerokiej publiczności, to fakt tej popularności stanowi już sam w sobie silny 
dowód na to, że 
dany pogląd nie posiada żadnej wartości.
To właśnie na podstawie popularności poszczególnych wierzeń, czuję się 
bezpieczny, gdy, 
nawet bez dociekania samodzielnie prawdy, podchodzę z nastawieniem skrajnie 
sceptycznym 
do astronautów w starożytności, współczesnych astronautów na pokładzie UFO, 
wpływu 
muzyki na rośliny, spirytualizmu czy astrologii. (Mógłbym oczywiście wykorzystać 
tę linię 
rozumowania także do wykazania mojego poczucia bezpieczeństwa, wynikłego ze 
sceptycyzmu wobec szczepień przeciwko ospie, ale w tym przypadku fakty zmieniły 
moje 
zapatrywania.)
I to wszystko doprowadziło nas w końcu do „velikovskanizmu”. Spośród wszystkich 
egzoheretyków Velikovsky był najbliższy zbicia nauki z tropu. Atakował ją i z 
dużym 
powodzeniem zmusił innych, by traktowali go serio. Dlaczego? No cóż…
1. Velikovsky był psychiatrą i jako taki był w tej specjalności dobrze 
przygotowany 
naukowo — nie był więc skrajnym egzoheretykiem. Na dodatek posiadał zdolność 
przedstawiania swoich poglądów w taki sposób, że sprawiał wrażenie, jakby 
naprawdę 
wiedział o czym mówi, gdy wkraczał na obszary astronomii. Nie robił wielu 
elementarnych 
błędów i potrafił używać odpowiedniego języka nauki na tyle dobrze, że mógł 
wywrzeć 
pewne wrażenie na laikach.
2. Był interesującym pisarzem. Czytanie jego księżek przynosi wiele uciechy. 
Przeczytałem wszystkie wydane jego książki. Chociaż nie uwiódł mnie na tyle, bym 
zaakceptował jego poglądy, to jednak pozwoliło mi to na zrozumienie, w jaki 
sposób 
Velikovsky postępował z bardziej uległymi.
3. Poglądy prezentowane przez Velikovsky’ego w Światach w zderzeniu mają 
wykazać, że 
w Biblii znajduje się sporo dosłownej prawdy; że cudowne wydarzenia opisywane w 
Starym 
Testamencie wydarzyły się naprawdę dokładnie tak, jak to opisano. Wprawdzie 
Velikovsky 
rezygnuje z hipotezy, że cuda były spowodowane boską ingerencją i zastępuje ją 
inną, mniej 
emocjonalną hipotezą o planetarnym ping–pongu, nie«zmienia to jednak faktu, że w 
naszym 
teistycznym społeczeństwie jakiekolwiek odkrycia potwierdzające prawdziwość słów 
Biblii 
przyjmowane są z powszechną aprobatą.
Te trzy punkty wyjaśniają w zasadzie popularność Velikovsky’ego. Otrzymujemy coś 
interesującego, brzmiącego uczenie i wspierającego naszą wiarę — czego trzeba 
więcej? 
Erich von Daniken wraz ze swoją idiotyczną teorią o astronautach pojawiających 
się w 
starożytności zdobył popularność w oparciu o nic innego, nawet jeśli jego 
książki były mniej 
zajmujące, brzmiały mniej uczenie i wspierały coś mniej banalnego niż wiara w 
Biblię.
Velikovsky miał jednak szczęście natrafić na dodatkowe, sprzyjające 
okoliczności. W 
momencie ukazania się jego książki panowało ogromne zainteresowanie astronomią. 
Po raz 
pierwszy swoje poglądy przedstawił szerokiej publiczności na łamach „Harpera”, 
którego 
redakcja, chcąc rozdmuchać znaczenie artykułu, sprowokowała naukowców do prób 
wprowadzenia cenzury. Aby sparafrazować Foucheta, było to bardziej niż 
nieetyczne; to był 
błąd. Velikovsky żył z tego przez ćwierć wieku.
Fakt, że Velikovsky potrafił przedstawić siebie jako szykanowaną ofiarę rzucił 
galileuszowy blask na jego dokonania i udaremnił wszelkie próby astronomów, aby 
wyraźnie 
i beznamiętnie wykazać błędy zawarte w jego poglądach. Każda próba uczyniona w 
tym 
kierunku mogła być (i była) poczytywana jako prześladowanie.
Blasku heroizmu dodało to także następcom Velikovsky’ego. Mogli teraz bez 
ograniczeń 
atakować rzekomą ortodoksję, co zwykle traktuje się jako objaw odwagi, i robić 
to w 
poczuciu całkowitego bezpieczeństwa, ponieważ w tej konkretnej sytuacji (jako 
opozycja 
wobec fantazji Velikovsky’ego) rzeczywista opozycja nie oddawała, i w istocie 
nie mogła 
oddawać, ciosów.
„Velikovskanizm” nie jest zatem z punktu widzenia nauki niczym więcej, jak tylko 
powodem do irytacji i stratą czasu? Niezupełnie. Przyniósł nauce niezwykłe 
korzyści. Z 
jednego choćby powodu „velikovskanizm”, jak zresztą każdy egzoheretycki pogląd, 
który 
staje się na tyle wpływowy, by mógł zmusić naukę do rewizji swoich poglądów i do 
wytrącenia jej z poczucia samozadowolenia, wart jest życzliwego traktowania.
Egzoherezja może spowodować, że naukowcy ruszą do wnikliwej weryfikacji podstaw 
swoich przekonań, choćby tylko po to, aby zgromadzić silne i logiczne argumenty 
dla 
obalenia egzoherezji — i to jest również pozytywny fakt.
Aktywność naukowa sprowokowana przez egzoherezję może przypadkowo doprowadzić 
do wartościowych odkryć, nie mających zresztą nic wspólnego z samą egzoherezja — 
i jeśli 
tak się zdarzy, można się jedynie cieszyć.
Mam nadzieję, że naukowa ortodoksja nigdy nie zazna spokoju. Nauka znajduje się 
w 
znacznie większym niebezpieczeństwie wtedy, kiedy nie jest zmuszana do 
podejmowania 
wyzwań, aniżeli wtedy, gdy jest uwikłana nawet w najbardziej absurdalne spory. 
Nauka nie 
pobudzana wyzwaniami może ulec artretyzmowi i uwiądowi starczemu, podczas gdy 
najbardziej nawet nonsensowne prowokacje mogą rozruszać jej krew i napiąć jej 
mięśnie.
Dlatego dobrze się stało, że dano Velikovsky’emu możliwość występowania z 
wykładami 
na oficjalnych spotkaniach „Towarzystwa Astronomicznego”. Chociaż od samego 
początku 
wiadomo było, że nic, co powiedzą naukowcy, nie poruszy jego wyznawców i żadna 
porcja 
czystej logiki nie zachwieje ich wiarą, to mimo wszystko dobrze się stało — dla 
nauki.
Mamy jeszcze jeden powód do zadowolenia. Egzoherezja, która błądzi, nie jest w 
stanie 
dopasować wszechświata do swoich wyobrażeń. Choćby była niezwykle popularna i 
irytująco 
odporna na próby jej obalenia, jej fałsz obróci ją w końcu w nicość.
CZĘŚĆ III 
POPULACJA
NASZA DOBRA ZIEMIA UMIERA
Ilu ludzi może wyżywić Ziemia? Postawione w takiej postaci pytanie wymaga 
uzupełnienia. Można zapytać dalej: przy jakim poziomie techniki? I jeszcze 
dalej: na jakim 
poziomie ludzkiej godności?
Jeśli chodzi o technikę, to być może powinniśmy zakładać najlepszą z możliwych. 
Można 
powiedzieć, że im bardziej zaawansowana technologia, tym więcej ludzi może 
utrzymać 
Ziemia, a więc nie żałujmy sobie w tym zakresie. Jakby na to nie spojrzeć, to 
właśnie 
technika umożliwiła nam zbudowanie bomby atomowej i lot człowieka na Księżyc i 
dlatego 
nie powinniśmy nakładać na jej rozwój żadnych ograniczeń.
Przyjmijmy więc za rzeczywiste marzenie, że rozwój techniki trwać będzie bez 
końca. Ilu 
ludzi może zatem wyżywić Ziemia przy założeniu, że technika może rozwiązać 
wszystkie 
sensowne problemy?
Zacznijmy od tego, że na Ziemi znajduje się, według szacunków, około dwadzieścia 
trylionów (milionów milionów) ton materii żywej, z czego dziesięć procent czyli 
dwa tryliony 
ton stanowi masa zwierząt. W pierwszym przybliżeniu można to uważać za maksimum, 
ponieważ rośliny nie mogą zwiększyć swojej całkowitej masy bez wzrostu 
intensywności 
promieniowania słonecznego, bądź też wzrostu swojej własnej sprawności jego 
syntetyzowania. Całkowita masa zwierząt nie może ulec zwiększeniu bez wzrostu 
masy 
roślinnej, ponieważ rośliny stanowią ostateczne ogniwo w łańcuchu pokarmowym.
Całkowita masa ludzi na przestrzeni dziejów zwiększała się i stale się zwiększa, 
ale 
odbywa się to kosztem innych form zwierzęcych. Każdy dodatkowy kilogram 
ludzkości 
oznacza w rezultacie jeden kilogram mniej w świecie zwierząt. Można by zatem 
stwierdzić, iż 
Ziemia jest w stanie utrzymać przy życiu maksymalną masę ludzi równą obecnej 
całkowitej 
masie zwierząt. W takim momencie liczba ludzi na Ziemi wynosiłaby czterdzieści 
trylionów 
lub, inaczej mówiąc, jedenaście tysięcy razy więcej niż obecnie. Nie istniałby 
wtedy żaden 
inny gatunek zwierząt.
Jaki z tego wniosek? Całkowita powierzchnia Ziemi wynosi pięćset dwadzieścia 
milionów 
kilometrów kwadratowych, a więc kiedy populacja osiągnie swoją graniczną 
wartość, 
przeciętna gęstość zaludnienia wynosić będzie osiemdziesiąt tysięcy osobników na 
kilometr 
kwadratowy — co jest dwa razy większą gęstością niż teraźniejsza gęstość na 
Manhattanie w 
Nowym Jorku. Wyobraźmy sobie takie zagęszczenie wszędzie przy założeniu, że 
będzie ono 
rozłożone równomiernie na całej Ziemi — uwzględniwszy obszary podbiegunowe, 
pustynie i 
oceany.
Czy jesteśmy w stanie wyobrazić sobie ogromny kompleks wyniesionych wysoko 
(ponad 
powierzchnię ziemi i oceanów) budynków, przeznaczonych na mieszkania, biura i 
przemysł? 
Dachy tego kompleksu będą całkowicie przeznaczone na uprawę roślin albo glonów, 
które są 
całkowicie jadalne, albo wyższych roślin, które muszą być tak uprawiane, by 
wszystkie ich 
części były jadalne.
W rytmicznych odstępach przebiegać będą pionowe kanały, którymi przepływać 
będzie 
woda i produkty roślinne. Te ostatnie będą nitrowane, suszone, przerabiane i 
uzdatniane do 
spożycia, podczas gdy woda powróci do górnych zbiorników. Inne przewody 
doprowadzać 
będą potrzebne do wzrostu roślin surowce, na które składać się będą odpadki i 
odchody 
ludzkie (i co tam jeszcze) oraz pokawałkowane ludzkie ciała. I w tym momencie 
oczywiście 
niemożliwy już będzie dalszy wzrost populacji. Planowanie rodziny będzie tak 
kategorycznym wymaganiem jak nigdy dotąd.
Lecz jeśli taka liczba ludzi zgodna jest z teorią, to czy jest ona zgodna z 
poczuciem 
ludzkiej godności — każdy z nas powinien się nad tym zastanowić.
Czy możemy zyskać na przestrzeni i czasie przenosząc część ludzi na Księżyc? A 
może na 
Marsa?
Zastanówmy się teraz, ile czasu potrzeba, aby ludzkość osiągnęła tę graniczną 
liczbę, przy 
założeniu niezmiennych warunków wzrostu? Teraz na Ziemi jest ponad pięć 
miliardów ludzi. 
Liczba ta się podwaja co trzydzieści pięć lat. Przy założeniu niezmiennego tempa 
wzrostu 
graniczna liczba czterdziestu trylionów zostanie osiągnięta w ciągu 442 lat, to 
jest w 2436 
roku.
Jak myślicie, ilu ludzi uda się do tego czasu wyekspediować na Księżyc, Marsa 
czy 
gdziekolwiek indziej, stwarzając im przy tym warunki umożliwiające przeżycie? 
Bądźmy 
rozsądni. Odejmijmy przypuszczalną liczbę od czterdziestu trylionów i zastanówmy 
się na ile 
udział innych światów może być znaczący.
Czy możemy zyskać na czasie wychodząc poza układ słoneczny? Czy : jesteśmy w 
stanie 
opanować energię fuzji wodoru do naświetlania roślin? Albo czy możemy wytwarzać 
żywność w laboratorium, w sztucznie wykonanych systemach i ze sztuczną katalizą, 
po czym 
obwieścić, że jesteśmy całkowicie uniezależnieni od świata roślinnego?
Wszystko to wymaga jednak energii i tym samym dochodzimy do innej kwestii. 
Słońce 
przekazuje na dzienną stronę Ziemi w ciągu doby około piętnaście tysięcy więcej 
energii, niż 
aktualnie człowiek może zużywać. Jeżeli ma utrzymywać się stała przeciętna 
temperatura 
Ziemi, nocna strona planety musi wypromieniowywać w przestrzeń dokładnie taką 
samą ilość 
energii. Jeżeli ludzkość doda do tego ciepło spalania węgla, to ta dodatkowa 
energia musi być 
również wypromieniowana w przestrzeń; w wyniku czego przeciętna temperatura na 
Ziemi 
musi nieznacznie wzrosnąć.
W chwili obecnej energia produkowana przez człowieka, sumująca się z energią 
słoneczną 
powoduje pomijalnie mały wzrost ziemskiej temperatury; dodatek ten podwaja się 
co 
dwadzieścia lat. Jeżeli tempo to utrzyma się, w ciągu najbliższych stu 
sześćdziesięciu pięciu 
lat (do roku 2136) udział człowieka w wytwarzaniu ciepła, które musi być 
wypromieniowane, 
sięgnie jednego procenta ciepła dostarczanego przez Słońce, a to spowoduje 
początek zmian 
klimatu Ziemi.
Tak więc bezradni wobec znacznie większych potrzeb energetycznych świata w roku 
2436 
musimy przynajmniej pogodzić się z ograniczeniami energii całe trzy wieki 
wcześniej, gdy 
populacja ludzka stanowić będzie dopiero jedną pięćsetną tej granicznej 
wartości. 
Moglibyśmy znacznie poprawić sytuację zwiększając sprawność, z którą 
wykorzystujemy 
energię, ale sprawność nie może przecież przekroczyć stu procent, co i tak nie 
stanowi 
znaczącego wzrostu w relacji do obecnie osiąganych wartości.
Ale, a tym razem jest to wielkie „ale”, czy aby dokonać koniecznego postępu 
prowadzącego do oszczędności energetycznych za półtora wieku, naprawdę musimy 
polegać 
jedynie na technice? Wtedy populacja, przy utrzymującym się na tym samym 
poziomie 
tempie wzrostu, będzie dwadzieścia razy większa niż obecnie, a chcąc doprowadzić 
wyżywienie człowieka do zadawalającego poziomu, będziemy potrzebowali 
czterdzieści razy 
więcej żywności. Powinniśmy również zwrócić się do techniki po pomoc nie tylko w 
umożliwieniu, w ciągu półtora wieku, produkcji energii, która będzie sto 
pięćdziesiąt razy 
większa od obecnie wytwarzanej, ale także o rozwiązanie problemu zanieczyszczeń 
i 
odpadów poprodukcyjnych wszelkiego rodzaju, których będzie prawdopodobnie sto 
pięćdziesiąt razy więcej.
Jak to jest obecnie? Technika przejmowania i obróbki odpadów w widoczny sposób 
nie 
nadąża za wzrostem ludności. Czy globalne nasycenie Ziemi ludnością może być 
prawdziwą 
wizją przyszłości, gdy obecne warunki mieszkaniowe stale się pogarszają, i to 
nawet w 
najbogatszych krajach? W jaki sposób mamy wyprodukować te ogromne ilości 
energii, gdy 
już teraz Nowy Jork odnotowuje co roku coraz większy jej deficyt? Całkiem 
niedawno trzech 
lądujących na Księżycu mężczyzn spowodowało taki wzrost oglądalności telewizji, 
że 
zaowocowało to natychmiastowym spadkiem napięcia w sieci elektrycznej.
W 2000 roku będzie na Ziemi prawdopodobnie sześć miliardów ludzi. Czy technika 
zaspokoi ich potrzeby, choćby na takim jak obecnie, wielce niezadawalającym 
poziomie? Czy 
da się pogodzić godność ludzką z takim zaludnieniem (pozostawmy na razie na 
uboczu te 
czterdzieści trylionów), gdy w naszych miastach już dzisiaj poszanowanie 
godności ludzkiej 
jest rzadkim zjawiskiem i gdy w największych miastach najbardziej rozwiniętego 
kraju na 
świecie nie można czuć się bezpiecznie na nocnym (często zresztą i dziennym) 
spacerze.
Nie patrzmy więc w przyszłość wcale. Zajmijmy się wszystkim znaną 
teraźniejszością. 
Stany Zjednoczone są najbogatszym krajem świata a wszystkie inne kraje chciałyby 
być co 
najmniej równie bogate. Lecz Stany Zjednoczone mogą żyć na tym poziomie tylko 
dlatego, że 
zużywają w celach konsumpcyjnych nieco ponad połowę energii produkowanej na 
Ziemi — 
posiadając zaledwie jedną szesnastą część ludności świata. Co by się zatem 
stało, gdyby jakiś 
czarownik machnął swoją różdżką i stworzył Ziemię, na której wszyscy mieszkańcy 
żyliby na 
poziomie Amerykanów? Wtedy natychmiast ośmiokrotnie wzrosłoby zużycie energii i 
nieuchronnie, w takim samy stopniu, zanieczyszczenie odpadami — wszystko to bez 
żadnego 
wzrostu liczby ludności.
A czy dzisiejsze technologie umożliwiają aż ośmiokrotny wzrost zapotrzebowania 
na 
energię i przyjęcie ośmiokrotnego wzrostu zanieczyszczeń, gdy bardzo im trudno 
spełnić 
dzisiejsze w tym względzie wymagania? Moglibyśmy zapytać, ile czasu potrzeba, 
aby 
technika zaspokoiła ośmiokrotne zwiększenie naszych potrzeb. Ale cóż z tego, 
jeśli w tym 
samym czasie ludność wzrośnie także i to z pewnością więcej niż ośmiokrotnie.
Mówiąc zatem krótko, uściślając pytanie — ilu ludzi może utrzymać Ziemia na 
zadawalającym poziomie techniki i godności? — Odpowiedź na nie jest krótka i 
przerażająca:
Mniej niż obecnie! Ziemia nie jest w stanie utrzymać swojej obecnej Populacji na 
poziomie amerykańskiego standardu. Być może w tym momencie mogłaby utrzymać na 
tym 
poziomie pięć miliardów ludzi. A i technika nie jest w stanie poprawić swoich 
osiągnięć na 
tyle, aby zaspokoić palące potrzeby i aby stawić czoło rosnącej w zastraszającym 
tempie 
populacji. Cóż zatem się zdarzy? Jeżeli sytuacja będzie rozwijać się nadal w ten 
sam sposób, 
samopoczucie poszczególnych istot ludzkich nieustannie będzie się pogarszało. 
Zmniejszy się 
ilość przypadających na głowę kalorii, skurczy ] się dostępna przestrzeń 
życiowa, obniży 
osiągalny poziom komfortu. Co więcej: desperacko próbując odwrócić te tendencje, 
człowiek 
postawi na dziki rozwój techniki, ze wszystkimi wypływającymi z tego skutkami w 
postaci 
postępującego zanieczyszczenia środowiska i zmniejszającej się troski o wsparcie 
rozwoju 
rodzaju ludzkiego. Jeśli weźmiemy to wszystko pod uwagę, musimy przypuścić, że 
człowiek 
zwróci się przeciwko człowiekowi, próbując uchwycić jak największy kawałek z 
kurczącej 
się przestrzeni życiowej i w naszych miastach, ośrodkach cywilizacji, nie będzie 
miejsca na 
wzajemną pomoc — wyrośnie za to dżungla ludzkich charakterów.
Po pewnym czasie wzrost liczby ludności przyhamuje, ale z najgorszego możliwego 
powodu — nastąpi gwałtowny wzrost śmiertelności. Nadejdzie głód, zaatakują 
epidemie, 
wzmogą się napięcia wewnętrzne i gdzieś blisko , 2000 roku może się znaleźć 
przywódca 
jakiegoś rządu, który będzie na tyle zdesperowany, iż naciśnie guzik nuklearny.
W jaki sposób więc temu zapobiec? Musimy zaprzestać żyć według wzorców 
zaczerpniętych z przeszłości. Na przestrzeni dziejów ukształtowaliśmy taki 
sposób życia, 
który pasuje do pustej planety i krótkiej egzystencji wyznaczonej wysoką 
śmiertelnością 
niemowląt i przewidywanym krótkim czasem trwania życia. W takim świecie zaletami 
były: 
gromada dzieci w rodzinie, starania o siłę i liczebność, ekspansja w niekończącą 
się 
przestrzeń, powiązanie z jakąś niewielką częścią ludzkości, która byłaby w 
stanie wytworzyć 
żywotne społeczeństwo.
Lecz to wszystko przestanie być za niedługo istotne. W chwili obecnej 
umieralność 
niemowląt jest stosunkowo niska, przewidywana długość życia duża, Ziemia 
zapełniona. Nie 
ma wolnych przestrzeni o jakiejś wartości, a człowiek stał się tak niezależny, 
że aby czuć się 
bezpiecznie, nie musi wiązać się z jakąś konkretną częścią ludzkości.
Jaki byłby sens istnienia świata, który teraz, w całkowicie zmienionych 
okolicznościach 
stał się tylko mitem — i to mitem samobójczym. W naszym przeludnionym świecie 
nie 
możemy zachowywać się dłużej tak, jakby jedyną rolą życiową kobiety była rola 
maszynki do 
rodzenia dzieci. Nie możemy dłużej wierzyć, że największym błogosławieństwem dla 
człowieka jest posiadanie licznego potomstwa.
Macierzyństwo jest przywilejem, który musimy formalnie racjonować, ponieważ 
dzieci 
płodzone bez zastanowienia staną się przyczyną śmierci rasy ludzkiej, a każda 
kobieta 
posiadająca więcej niż dwoje dzieci popełnia zbrodnię przeciw ludzkości.
Musimy również zmienić nasze nastawienie do seksu. W całej historii człowieka 
koniecznością było posiadanie jak największej ilości dzieci i seks był 
całkowicie 
podporządkowany temu wymaganiu. Mężczyźni i kobiety przekonani byli, że jedyną 
funkcją 
seksu jest płodzenie dzieci i że w innym przypadku jest on wyrazem 
zezwierzęcenia i 
grzechu. Mężczyźni i kobiety sądzili, iż na tolerancję zasługują tylko takie 
formy seksu, w 
których możliwe jest zapłodnienie a wszystko inne jest perwersyjne, nienaturalne 
i naganne.
Nie możemy dłużej podzielać takich poglądów. Skoro nie można seksu stłumić, 
należy 
oddzielić go od zapłodnienia. Kontrola urodzeń musi stać się obowiązującą normą, 
a sam seks 
— raczej wyrazem relacji społecznych i międzyludzkich, a nie czynnością 
skoncentrowaną na 
płodzeniu dzieci.
Musimy również zmienić nasze nastawienie do rozwoju. Poczucie bycia „większym i 
lepszym”, które wypełniało ludzkość na tej planecie przez tysiąclecia, musi 
zniknąć. 
Osiągnęliśmy takie stadium, gdy większy wcale nie znaczy lepszy. Chociaż aż do 
tego 
pokolenia panowało zgodne z modą przekonanie, że im więcej ludzi, większe plony, 
więcej 
maszyn, więcej towarów — więcej, więcej, więcej — tym lepiej. Teraz musi się ono 
zmienić. 
Jeżeli nadal będziemy próbowali wymuszać takie postępowanie, doprowadzi nas to 
raczej do 
szybkiej śmierci.
W tym naszym nowym i ograniczonym świecie, po raz pierwszy w historii dotarliśmy 
albo 
właśnie docieramy do pewnych granic i musimy uwzględnić fakt, że granice te 
istnieją. 
Musimy ograniczyć liczebność naszej populacji, musimy ograniczyć wydobycie 
surowców, 
ograniczyć ilość zanieczyszczeń, które wytwarzamy i ilość energii, którą 
zużywamy. Musimy 
wziąć siebie samych pod ochronę. Musimy chronić środowisko, chronić inne formy 
życia 
mające wpływ na strukturę i zdolności życiowe biosfery, chronić piękno i wygodę. 
I jeżeli 
naprawdę ograniczymy się i skupimy na ochronie, wtedy dopiero będziemy mieli 
możliwość 
rozwoju wiedzy, mądrości i wzajemnego poważania.
Powinniśmy również zmienić nasze nastawienie do patriotyzmu lokalnego. Nie 
możemy 
dłużej oczekiwać korzyści wypływających z czyjegoś niepowodzenia. Nie możemy 
rozwiązywać sporów jak do tej pory przy pomocy masowych morderstw. Cena 
osiągnęła 
poziom nie do przyjęcia. Druga wojna światowa była ostatnią wojną, którą wielkie 
mocarstwa 
mogły prowadzić z maksymalną mocą. Od 1945 roku do pomyślenia są jedynie wojny 
na 
małą skalę a nawet te są monumentalną głupotą, co było wyraźnie widać w świetle 
wydarzeń 
w Południowej Azji i na Buskim Wschodzie.
Świat jest już za mały na ten rodzaj patriotyzmu, który prowadzi jedynie do 
wojen. 
Posiadamy jakieś specjalne poczucie dumy z naszego kraju, naszego języka, naszej 
literatury, 
naszych zwyczajów oraz kultury i tradycji, ale musi ona ograniczyć się do dumy z 
drużyny 
piłkarskiej lub z lokalnej uczelni — a nie wspierać się siłą armii.
Regionalizm nie przynosi żadnych korzyści w czasach pokoju. Dzisiejsze problemy 
mają 
zasięg światowy. Żaden pojedynczy naród, choćby tak bogaty jak Stany 
Zjednoczone, tak 
scentralizowany jak były Związek i Radziecki, czy tak liczny jak Chiny, nie jest 
w stanie dziś 
rozwiązać samodzielnie swoich istotnych problemów. Nie ma znaczenia, jak jakiś 
naród 
stabilizuje liczebność ludności w obszarze swoich granic, nie jest istotne, jak 
chroni swoje 
własne środowisko — wszystko’ to pójdzie na marne, jeśli pozostała część świata 
będzie 
kontynuować do woli swoje szczurze rozmnażanie i zatruwanie środowiska.
Nawet jeśli każdy naród z osobna podejmie szczere wysiłki, aby opanować 
sytuację, 
rozwiązania osiągnięte w jednym z nich wcale nie muszą zadawalać sąsiada i 
wszystko razem 
może zakończyć się klęską.
Mówiąc bez osłonek, problemy planetarne wymagają planetarnego programu i 
planetarnych rozwiązań, a to oznacza kooperację między narodami, prawdziwą 
kooperację. 
Mówiąc bardziej dobitnie, potrzebujemy rządu światowego, który potrafiłby 
podejmować 
logiczne i humanitarne decyzje i który byłby w stanie wprowadzić je w czyn.
Nie oznacza to wcale, że rząd światowy miałby wymuszać zgodność we wszystkich 
sprawach. Różnorodność kultur ludzkich jest jedną z najwartościowszych cech i 
należy ją 
chronić — ale nie wtedy gdy grozi to samobójstwem całego gatunku.
Wszystkie te argumenty rozbijają się o mur sprzeciwu. Któż naprawdę chciałby 
zdegradować macierzyństwo i uważać dzieci za wrogów? Kto J czuje się dobrze z 
myślą o 
rozdzieleniu seksu od rodzicielstwa? Kto jest gotów przekładać efektywny rząd 
światowy nad 
dumę narodową? Któż chciałby zrezygnować z prób wyciśnięcia ze świata 
wszystkiego, co 
tylko ] możliwe i chciałby zamiast tego ograniczyć wydobycie surowców?
Pomimo to logika wydarzeń zmusza nas obecnie do posuwania się w tym kierunku, 
czy 
chcemy tego czy nie. W tych krajach, w których ; istnieje dostęp do środków 
antykoncepcyjnych, wskaźnik narodzin maleje. Tradycyjne zwyczaje seksualne stają 
się 
wszędzie bardziej swobodne. Ludzie coraz bardziej zaniepokojeni są stanem 
środowiska i 
domagają : się z dnia na dzień czystszej wody, czystszego powietrza i czystszej 
gleby.
A co najważniejsze i co podnosi na duchu, to fakt, że patriotyzm lokalny zanika. 
Zwiększa 
się zakres współpracy pomiędzy sąsiadującymi krajami; powstają regiony 
gospodarcze. Co 
ważniejsze, wzrasta świadomość, że większa wojna pomiędzy supermocarstwami, a w 
szczególności pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Rosją, jest już nie do 
pomyślenia. Te dwa 
kraje wielokrotnie znajdowały się w stanie konfrontacji o różnym nasileniu, co 
do 1930 roku 
mogło w każdej chwili prowadzić do otwartej wojny — teraz spory nie prowadzą 
nawet do 
zrywania stosunków dyplomatycznych. Kraje te nie tylko nie mogą ze sobą walczyć, 
ale nie 
wolno im nawet wzajemnie się obrażać.
Jednak te skierowane we właściwym kierunku posunięcia nie wydają się sprawą 
wyboru. 
To raczej nieustępliwy nacisk wywierany przez ludzkość nie znajdującą już w 
danych 
okolicznościach innego wyjścia spowodował te korzystne zmiany.
Wszystkie te ruchy nie są jednak dość szybkie. Następuje ciągły wzrost ludności 
wyprzedzający edukację w dziedzinie antykoncepcji, środowisko degeneruje się 
szybciej nim 
będziemy w stanie podjąć skuteczne środki zaradcze i, co gorsza, poszczególne 
narody nie 
przestają się uparcie się spierać, nadal przekładając dumę narodową nad życie i 
śmierć 
gatunku.
Nie tylko musimy zmienić nasze myślenie o macierzyństwie, seksie, rozwoju i 
patriotyzmie, jak to już zaczęliśmy po trosze robić. Musimy robić to znacznie 
szybciej. Nasze 
społeczeństwo może nie przeżyć następnego pokolenia, będąc narażone na ciągle 
zwiększające się stresy. Jeżeli będziemy postępować tak nadal, nie 
intensyfikując 
przeobrażeń, wtedy około 2000 roku struktura technologiczna społeczności 
ludzkiej zostanie 
prawie na pewno zniszczona. Ludzkość zredukowana do barbarzyństwa może znaleźć 
się na 
prostej drodze do zagłady. Sama planeta może podtrzymywać życie jedynie oparte 
na 
kompromisie.
Dobra Ziemia umiera. W imię ludzkości ruszmy się. Podejmijmy trudne, lecz 
konieczne 
decyzje. Zróbmy to szybko. Zróbmy to natychmiast.
FEMINIZM — CENA NASZEGO PRZETRWANIA
Głównym niebezpieczeństwem, przed którym stoi dzisiejsza cywilizacja, jest 
przeludnienie. Populacja ziemska przekracza obecnie pięć miliardów ludzi. Co 
roku 
przybywa następne sto milionów.
Interesujesz się głodem panującym na świecie? Mamy kłopoty z wykarmieniem pięciu 
miliardów ludzi. Trudno tego dokonać teraz, a co będzie w przyszłym roku, gdy 
będzie ich o 
sto milionów więcej? A co w następnym, kiedy znów dojdzie sto milionów? W 2010 
roku, 
gdyby tempo wzrostu ludności utrzymało się, będzie nas osiem miliardów i 
corocznie 
liczebność populacji będzie zwiększać się o sto sześćdziesiąt milionów.
Martwisz się inflacją? Recesją? Jeżeli coraz więcej ludzi domaga się coraz 
większej ilości 
dóbr bez zwiększającego się nieustannie zaopatrzenia, dobra te muszą podlegać 
reglamentacji. Jeśli nie, powstanie inflacja, ponieważ ona również jest pewnego 
rodzaju 
reglamentacją — kosztem ubogich. I, jeżeli dostawy maleją, a koszty robocizny 
rosną, 
przemysł musi się kurczyć i zwiększa się bezrobocie.
Martwisz się zmniejszaniem się zasobów naturalnych i degradacją środowiska? 
Jeżeli 
próbuje się dostarczać co roku towarów i usług dla coraz to większej liczby 
ludzi, zasoby 
surowcowe wyczerpują się coraz szybciej, podczas gdy w tym samym czasie rosną 
góry 
zanieczyszczeń, szpecąc i zatruwając środowisko.
Obawiasz się wojny? Wzrostu terroryzmu? Zwiększającej się alienacji? Jeżeli 
pracujemy 
coraz ciężej dla coraz większej liczby ludzi, dostarczając im towarów, których 
potrzebują dla 
swojego ciała i przestrzeni, której z kolei potrzebują dla swej duszy, musimy 
poczuć rosnące 
wyobcowanie — a konflikty, a przemoc, a terroryzm? A jest przecież także do 
dyspozycji 
guzik atomowy.
Zbliżamy się do krytycznego punktu przeludnienia, i albo przez głód, albo w 
wyniku 
nuklearnego holokaustu, czy po prostu z powodu informacyjnego bałaganu, nasza 
cywilizacja 
techniczna nie przetrwa. Może nie przetrwać nawet naszego stulecia.
Czy mamy machnąć ręką na naszą cywilizację i powiedzieć, że świat będzie lepszy 
bez 
niej, gdy dojdzie już do tego, że pozostanie jedynie pastuch doglądający swojego 
stada i chłop 
ręcznie obsiewający na wiosnę w poczuciu sielankowego szczęścia swoje poletko? 
Niestety 
nie możemy. Świat chłopów i pasterzy nie jest w stanie wyżywić, w najlepszym 
przypadku, 
więcej niż miliard ludzi — być może znacznie mniej w świecie, który pozostanie 
po 
rozdarciach powstałych podczas prób ratowania głodujących miliardów. I co 
zrobimy ze 
wszystkimi tymi miliardami, jeśli zniknie kompleks technologiczny dotychczas je 
(choćby 
niezbyt skutecznie) wspierający?
Nie widać żadnego wyjścia. Jeżeli mimo wszystko uda nam się wkroczyć w 
dwudziesty 
pierwszy wiek z nadzieją, że unikniemy największej katastrofy w historii 
ludzkości, będzie to 
zasługa tylko tego, że nasza technika jeszcze działała. I może również dlatego, 
że uporano się 
z problemem kontroli urodzeń. Musimy być zdolni widzieć XXI wiek z populacją 
najpierw 
przyhamowaną w swoim wzroście, a następnie zmniejszającą się aż do poziomu, na 
którym 
Ziemia nieźle sobie poradzi. Nie twierdzę, że człowiek potrafi tego dokonać, być 
może nie 
potrafi. Tym niemniej, jeżeli tego nie dokona, cywilizacja nie potrwa długo i w 
następnym 
stuleciu wydarzy się przeraźliwa katastrofa. Ujemny przyrost naturalny w 
pierwszych 
dziesięcioleciach następnego stulecia jest ceną przeżycia.
Ale może potrafimy tego dokonać. Przyrost naturalny znajduje się pod całkowitą 
kontrolą 
w Stanach Zjednoczonych i w kilku innych rozwiniętych krajach. (Sama kontrola 
nie 
zagwarantuje przeżycia, gdy reszta świata się zawali. Ponieważ liczba ludności 
zwiększa się 
w zasadzie na całym świecie, kryzys żywnościowy, energetyczny i surowcowy będzie 
coraz 
gwałtowniejszy w swym rozwoju. I ponieważ jesteśmy uzależnieni od dostaw wielu 
surowców, doświadczymy skutków tego kryzysu również.)
Niebezpieczeństwo nieograniczonego wzrostu ludności staje się coraz bardziej 
dostrzegalne przez coraz więcej krajów i być może świat pójdzie śladem 
Amerykanów i 
zapłaci tę cenę przeżycia.
Lecz jeśli zapłaci, czego będziemy żądać od dwudziestego pierwszego wieku? Do 
czego 
świat będzie podobny w warunkach ujemnego przyrostu naturalnego?
Zauważmy najpierw, że istnieją jedynie dwie drogi doprowadzenia do ujemnego 
przyrostu. 
Możemy zwiększyć umieralność, skracając długość życia, albo pozostawić długie 
życie, a 
zmniejszyć liczbę narodzin.
Wybierając jedno z tych rozwiązań, zastanówmy się, w jaki sposób moglibyśmy 
zwiększyć 
umieralność. Czy mamy ograniczyć żywność i pozwolić umrzeć z głodu większej 
liczbie 
ludzi? Czy mamy rozsiać jakąś epidemię? Zarządzić masowe egzekucje? Nie ma 
humanitarnych i przyzwoitych metod zezwalających na wzrost umieralności, a 
cywilizacja z 
pewnością nie zaakceptuje polityki selektywnych morderstw. Jeżeli ludzkość ma 
naprawdę 
jakiś wybór, to z pewnością jedynym wyjściem pozostaje zmniejszenie przyrostu 
naturalnego.
W wiek XXI musimy więc wejść po zapłaceniu ceny przeżycia, którą stanowić będzie 
ujemny przyrost naturalny osiągnięty dzięki kontrolowaniu narodzin.
A jak będzie wyglądał świat z niskim przyrostem naturalnym? Jeżeli mamy 
trudności w 
wyobrażeniu sobie takiej sytuacji, możemy najpierw zapytać siebie samych, jak 
wygląda 
świat z wysokim przyrostem naturalnym. Przynajmniej tego już doświadczyliśmy.
Na przestrzeni całych dziejów wysoki przyrost naturalny był konieczny dla 
przetrwania. 
Bez naszych dzisiejszych naukowych i technicznych osiągnięć umieralność była 
wysoka. 
Głód i niedostatek były powszechne, choroby i zarazy miały charakter endemiczny. 
Przyrost 
ludności wynikający z narodzin dzieci równoważony był huraganami śmierci, które 
nieustannie zmiatały całe rzesze ludzi.
To oczywiście kobieta musi urodzić te dzieci, nosząc uprzednio przez dziewięć 
miesięcy 
płód, następnie trzymać je przy piersi przez rok czy dłużej, a później (co 
zależy już od niej 
samej i wynika z więzów uczuciowych) troszczy się o nie przez kilka kolejnych 
lat. (Zgadzam 
się, że mężczyzna odgrywa w tym wszystkim zasadniczą rolę, jednak rola ta 
zabiera mu 
średnio tylko kilka minut na dziecko.)
Każda kobieta, która rodzi wiele dzieci w prymitywnych warunkach ma bardzo 
niewiele 
czasu na cokolwiek innego. Faktycznie ceną przeżycia w takich warunkach jest to, 
by 
kobiecie nie dawano nic innego do roboty; mają one wykonywać jedynie swoje 
zadania 
maszyny do rodzenia oraz harować przy pracach domowych. Tylko w ten sposób można 
było 
zapewnić, że ilość potomstwa będzie na tyle duża, aby zapobiec kurczeniu się 
populacji.
Ponieważ zadania związane z wypełnianiem funkcji maszyny do rodzenia dzieci oraz 
harówka domowa nie stanowiły wielkiej atrakcji, szerzono wśród kobiet 
przekonanie, że taka 
właśnie jest ich rola.
Prawdopodobnie najdłużej trwającą kampanią propagandową w historii była kampania 
wykorzystana do przekonania kobiety, iż macierzyństwo i dom jest tym, w czym 
całkowicie 
się ona spełnia, że nie ma szlachetniejszej misji niż huśtanie kołyski, 
natomiast jakakolwiek 
próba wkroczenia w świat zewnętrzny pozbawi ją czegoś, co nazwano drogocenną 
„kobiecością”. Te dwie rzeczy są ze sobą ściśle związane. Wysoki przyrost 
naturalny oznacza 
podległość kobiety. Bez służalczości kobiet nie bylibyśmy w stanie utrzymać 
wysokiego 
przyrostu naturalnego na świecie.
Jak więc będzie wyglądał świat z niskim przyrostem naturalnym? Czy w takim 
świecie 
kobiety wyzwolą się? Wszystko na to wskazuje. To nawet nie jest kwestia wyboru. 
One 
muszą się wyzwolić.
Rozważmy dokładniej tę kwestię. Na świecie z kilkoma miliardami mieszkańców, 
kiedy w 
imię przetrwania trzeba dość gwałtownie zmniejszyć liczebność populacji, 
kobiecie nie wolno 
posiadać dużej liczby dzieci. Z pewnością nie może mieć ich więcej niż dwoje. A 
jeżeli 
zechce mieć tylko jedno lub wcale, tym lepiej. (Nie ma żadnego niebezpieczeństwa 
samounicestwienia się gatunku. Jeżeli w jakimś momencie wydawać się będzie, że 
populacja 
jest zbyt mała, można ją bardzo szybko i bez kłopotów podwoić w ciągu zaledwie 
trzydziestu 
pięciu lat albo i szybciej.)
Lecz z pewnością nie wystarczy powiedzieć kobietom: „Nie rodźcie dzieci!” 
Posiadanie 
dzieci zabiera kobietom czas zarówno przed jak i po urodzeniu, a ich brak 
pozostawia w ich 
życiu dużo czasu, który należy wypełnić czymś innym. Zatem posiadanie dzieci ma 
swoje 
pozytywne aspekty, proces ich wychowywania jest wzbogacającym osobowość kobiety 
doświadczeniem. Poza tym dzieci są kochane, a ich brak pozostawia w życiu 
emocjonalnym 
kobiety wielką pustkę, którą należy czymś wypełnić. Jeżeli się jej niczym nie 
wypełni, 
kobiety będą pragnęły dzieci i zrobią wszystko, aby marzenia swoje spełnić.
Czy mamy zatem rozpoczęć nową kampanię propagandową, mającą przekonać kobiety, 
że 
puste życie jest najwyższym ideałem, do którego powinna dążyć? Mamy im 
powiedzieć, iż 
rola pozostającej w cieniu mężczyzny żony, zaspakajającej wszystkie jego 
zachcianki, 
wystarczy im do szczęścia?
Nie byłoby to najlepsze rozwiązanie, tak jak i doprowadzenie do obecnego stanu 
rzeczy i 
bagatelizowanie go. Istotnym faktem jest, że nigdy nie uda się tego 
przeprowadzić.
Jeżeli chcemy w XXI wieku trzymać kobietę z dala od pokoju dziecinnego, musimy 
zastąpić jej to innym rodzajem życia. Nie możemy nie dać niczego w zamian. A co 
miałoby 
być tym substytutem? W dziejach ludzkości wykształciły się dwa sposoby życia, 
tradycyjne 
— prowadzone przez mężczyzn (zwrócone na zewnątrz, otwarte na środowisko i 
świat) oraz 
tradycyjne — dla kobiet (zwrócone do wewnątrz, na dom i rodzinę).
Jeżeli kobietę pozbawimy tego ostatniego, co możemy jej zaproponować? Nic 
szczególnego.
Krótko mówiąc, w XXI wieku kobiety należy dopuścić, na zasadzie równych szans z 
mężczyzną, do wszystkich gałęzi przemysłu, polityki, religii, nauki czy sztuki, 
w których ona 
sama wyrazi życzenie działać. Należy zapewnić kobietom takie same jak mężczyznom 
możliwości wykształcenia oraz takie same warunki ekonomiczne i socjalne. Musi to 
być 
świat, w którym kobieta będzie mogła żyć swoim własnym życiem.
A jeżeli zdarzy się, że kobieta będzie miała dziecko (albo i dwoje), nie powinna 
być za to 
w żaden sposób karana. Nie wolno zmuszać jej do wycofania się ze świata 
zewnętrznego i 
zaakceptowania zmiany swoich warunków materialnych. Na świecie o niskim 
przyroście 
naturalnym dzieci, jako że będzie ich niewiele, będą szczególną wartością. Staną 
się głównym 
bogactwem naturalnym świata i najważniejszym ośrodkiem zainteresowania 
społeczeństwa.
Jeżeli matka będzie chciała poświęcić się całkowicie wychowaniu dziecka, to z 
uwagi na 
to, że będzie wykonywać bardzo pożyteczne i ważne ze społecznego punktu widzenia 
obowiązki, musi być dobrze wynagradzana. Należy stworzyć odpowiednie warunki 
socjalne 
pozwalające na kontynuację jej pracy we wszystkich tych przypadkach, kiedy 
będzie do tego 
zmuszona (albo będzie tak chciała).
Wszystko to nie oznacza wcale wyrugowania mężczyzny na margines naszych 
rozważań. 
Jeżeli pozostawia się kobiecie wolny wybór sposobu życia, mężczyźni mogą również 
swobodnie decydować i wybierać, na przykład życie domowe.
W jakimkolwiek związku dwojga ludzi, każde z nich może wykonywać tę część prac, 
których jedno czy drugie pragnie, ale oczywiście tę część prac, która nie budzi 
zainteresowania żadnego z nich, należy odpowiednio pomiędzy nich podzielić, jako 
że nie 
będą już istniały pojęcia „męskiej” i „kobiecej pracy”, z wyjątkiem różnicy w 
tych 
obowiązkach wynikających z niesymetrycznego podziału pomiędzy nich łona i 
piersi.
Pisząc to wszystko, nie mam tutaj na myśli świata całkowitego równouprawnienia 
kobiet 
jako świata wyszarpanego przez wojujące kobiety od niechętnych temu mężczyzn, 
ani też 
świata jako daru bezinteresownych mężczyzn dla przepełnionych wdzięcznością 
kobiet.
Wprost przeciwnie. Świat z równouprawnieniem kobiet stanie się takim w prostej 
konsekwencji struktur społecznych, jakie powstaną w wyniku niskiego przyrostu 
naturalnego. 
I ponieważ w oczywisty sposób świat niskiego przyrostu naturalnego jest ceną 
przetrwania 
naszej cywilizacji, to akceptacja idei równouprawnienia kobiet stanowi również 
tę cenę.
W istocie musimy posunąć się odrobinę dalej. Zakładając, że obydwa aspekty 
przyszłego 
świata są równie ważne, który powinien urzeczywistnić się jako pierwszy? Czy 
powinniśmy 
czekać, aż powstanie świat o niskim przyroście naturalnym i dopiero wtedy 
budować świat 
równouprawnienia kobiet, czy też odwrotnie?
Przypuśćmy, że skupiliśmy się najpierw na niskim przyroście naturalnym. Czy to w 
ogóle 
jest możliwe w warunkach nierównych szans kobiet? Mamy spróbować przekonywać 
kobiety 
do rezygnacji z dzieci, nie dając im nic w zamian? A nawet jeśli one na to 
przystaną i 
doprowadzimy do małego przyrostu naturalnego, to czy dopiero wtedy mamy powoli 
wprowadzać równouprawnienie, podczas gdy kobiety nie powinny robić niczego 
innego 
oprócz wychowywania dzieci?
Może istnieje inna droga? Czy nie należałoby już teraz zwiększyć wysiłków 
mających na 
celu społeczne umiejscowienie kobiet na właściwej im pozycji, zanim osiągniemy 
niski 
przyrost naturalny? Czy nie należy zachęcać kobiet, aby chciały stać się czymś 
więcej, aniżeli 
tylko maszyną do rodzenia dzieci? Aby zechciały dostrzec w ideach świata o 
niskim 
przyroście naturalnym również szansę dla swojej samorealizacji? A jeżeli już 
jest za późno 
dla nich samych, to może dla ich córek? (Przyjmujemy jako oczywistość, że 
mężczyźni 
gotowi są wiele ścierpieć w imię lepszego świata swoich synów. Dlaczego więc 
kobiety nie 
miałyby tego samego uczynić dla swoich córek?)
A jeżeli kobiety będą na tyle światłe, że same podejmą decyzje prowadzące do 
zmniejszenia przyrostu naturalnego? I jeżeli to one będą tego chciały, czy 
mężczyźni będą w 
stanie przeciwstawić się?
Wydaje mi się zupełnie oczywiste, że jeżeli zaczniemy od przyrostu naturalnego, 
a dopiero 
później zajmiemy się równouprawnieniem kobiet, to nie osiągniemy ani jednego, 
ani 
drugiego; jeśli zaś najpierw spróbujemy wprowadzić całkowite uprawnienie, niski 
przyrost 
naturalny uzyskamy automatycznie.
Właśnie to stanowi konkluzję ostateczną i nieuchronną. Ponieważ nie mamy już 
zbyt wiele 
czasu, ceną przeżycia jest jak najszybsze równouprawnienie kobiet — nawet od 
zaraz.
Uzupełnienie. Kiedy mężczyzna pisze podobny artykuł, wśród czytelników 
niewątpliwie 
rozchodzą się cyniczne pomruki w rodzaju: „Ciekawe, co też robi jego żona?” No 
cóż, moja 
żona jest lekarzem i zajmuje odpowiedzialne stanowisko w jednym z ważniejszych 
instytutów 
psychiatrycznych. Jej praca wymaga wyższych kwalifikacji i jest trudniejsza od 
mojej.
LIST DO NOWORODKA
Witaj dziecinko w naszej gromadce pięciu miliardów! Właśnie tyle nas jest na tej 
planecie 
— ponad pięć miliardów.
Nie zawsze tylu nas było. Zaledwie przed sześćdziesięciu laty, gdy się rodziłem, 
na 
świecie było tylko dwa miliardy ludzi. Od tego czasu populacja zwiększyła się 
ponad 
dwukrotnie i nadal się powiększa w jeszcze szybszym tempie. W tym roku urodziło 
się sto 
dwadzieścia milionów ludzi i ty jesteś jednym z nich. W tym roku zmarło około 
czterdziestu 
milionów ludzi, co oznacza, że liczba ludzi na Ziemi zwiększyła się o 
osiemdziesiąt 
milionów. W przyszłym roku zwiększy się o następne osiemdziesiąt milionów i w 
następnym 
o kolejne osiemdziesiąt milionów. Co roku przybywa dodatkowa liczba ludzi.
Gdy będziesz miał trzydzieści pięć lat, na Ziemi będzie około dziesięciu 
miliardów ludzi 
— chyba, że wydarzy się coś, co ten wzrost powstrzyma.
Jedyną rzeczą, która może się zdarzyć jest wzrost umieralności. Może się tak 
stać, gdyż 
człowiek, chcąc zaspokoić ciągle zwiększające się w wyniku wzrostu ludności 
potrzeby, 
zniszczył dość dokładnie swoje środowisko. Splądrował Ziemię w poszukiwaniu 
pożywienia, 
niszcząc jej naturalną dziewiczość i wybijając dzikie zwierzęta. Stworzył w ten 
sposób 
miejsce dla swoich stad i zasiewów. Ograbił Ziemię z jej zasobów naturalnych, 
aby 
wyprodukować energię, metale, nawozy sztuczne i inne wszelkiego rodzaju 
materiały, 
pozwalające mu utrzymać zwiększającą się gwałtownie liczbę ludności.
Dotychczas dotrzymywaliśmy kroku wzrostowi populacji. Faktycznie te pięć 
miliardów 
żyje przeciętnie w lepszych warunkach niż dwa miliardy w chwili mojego urodzenia 
— lecz 
nie wydaje się, by udało się nadal nadążać za wzrostem populacji. Być może 
udałoby się, ale 
musiałoby to być kosztem dalszej dewastacji żywiącego nas środowiska.
Doświadczamy obecnie kryzysu energetycznego. Trudno jest wytwarzać energię w 
takiej 
ilości, aby wszystko poruszało się coraz szybciej, szybciej i szybciej. Trudno 
jest utrzymać 
wszystkie maszyny rolnicze w ruchu i trudno wytworzyć nawozy sztuczne na tyle 
tanio, by 
biedne kraje mogły je stosować.
Klimat również się pogarsza. Nasza cywilizacja techniczna wyrzuca do atmosfery 
coraz 
więcej pyłów, które odbijają z powrotem w przestrzeń coraz więcej energii 
słonecznej. 
Dlatego Ziemia w okresie minionych trzydziestu pięciu lat oziębiła się*. 
Niewiele, ale jednak 
o tyle, że wystarczyło to na skrócenie okresu wegetacji roślin oraz na zmianę 
szlaków, po 
których przemieszczają się huragany. Doczekaliśmy się przez to susz, a plony nie 
są już tak 
wysokie jak przedtem.
Co więcej, nasza cywilizacja techniczna wytwarza tyle zanieczyszczeń wszelkiego 
rodzaju, 
że rujnuje to środowisko, zatruwa glebę i morza oraz zabija po trochu żywe 
stworzenia, dzięki 
którym żyjemy.
Oznacza to, że prawdopodobnie nie będziemy w stanie zwiększyć w nadchodzących 
latach 
produkcji żywności, a przecież populacja nieustannie rośnie. Jako że już teraz 
mamy 
trudności z wykarmieniem wszystkich ludzi na świecie, można mieć pewność, że w 
przyszłości będziemy mieli do czynienia z głodem na wielkich obszarach naszej 
planety.
Pierwsze ucierpią na tym kraje, które już obecnie odczuwają niedostatek żywności 
— i w 
tych właśnie krajach ludność zwiększa się najszybciej. Z prawdopodobieństwem 
wynoszącym 
około 85 procent urodziłeś się w biednym kraju — w Bangladeszu, Indiach, 
Indonezji, 
Nigerii, Paragwaju czy na Haiti. Oznacza to, że umrzesz prawdopodobnie w ciągu 
kilku lat. 
Nawet jeśli przeżyjesz dzieciństwo, będziesz głodował przez resztę swojego życia 
na tej 
planecie.
I w tym wzajemnym rozdrapywaniu sobie żywności, te pięć miliardów ludzi jeszcze 
bardziej zdewastuje świat, w którym żyje i zacznie walczyć ze sobą o jego 
resztki. W miarę 
pogarszania się sytuacji, umieralność znacznie wzrośnie i cywilizacja może 
upaść. Oznacza 
to, że zanim osiągniesz wiek średni, odkryjesz, że świat to okrutne miejsce, w 
którym ty i te 
parę milionów, które zostaną, żyjecie wśród ruin minionej, bogatszej epoki.
Czy można coś zrobić, aby temu zapobiec?
Jesteś słodkim i kochanym dzieckiem, jak wszystkie dzieci zresztą, ale jest was 
za dużo. 
Musi was być o wiele mniej.
Przyrost naturalny może zmaleć, gdy ludzie zrozumieją, jakie, w wyniku dalszego 
zwiększania się populacji, czeka ich śmiertelne i bliskie niebezpieczeństwo. W 
biednych 
krajach przyrost naturalny może się zmniejszyć, pod warunkiem, że da się 
odczuwalnie 
podnieść standardy życia. (Z tego choćby powodu bogate kraje powinny pomagać 
biednym 
— dla ich własnego egoistycznego dobra.)
Jeżeli spadnie przyrost naturalny, jeśli populacja przestanie rosnąć, a może 
nawet zacznie 
się zmniejszać i jeżeli uda się utrzymać świat bez wojen i irracjonalnych 
konfliktów, wtedy 
istoty ludzkie będą być może w stanie wykorzystać swą olbrzymią wiedzę do 
rozwiązania 
tych niezwykłych problemów, które same sobie stworzyły.
Wiele problemów stworzyła nowoczesna technika, którą sami rozwinęliśmy, a potem 
niemądrze wykorzystywaliśmy, lecz być może wyciągniemy naukę z tej bolesnej 
lekcji.
Stosowana mądrze, jeszcze lepiej rozwinięta technika może zabezpieczyć nas przed 
zanieczyszczeniami i zmniejszyć ich ilość, może wytworzyć przemysł nie 
zanieczyszczający 
środowiska, ochronić piękno natury oraz czystość powietrza, wody i gleby. Możemy 
nauczyć 
się, jak zachować szczupłe zasoby naturalne i rozdzielać je uczciwiej, tak aby 
jak największa 
ilość ludzi mogła cieszyć się życiem w komforcie i w poczuciu bezpieczeństwa. W 
takim 
lepszym świecie może zniknąć strach przed wojną nuklearną i mogą powstać nowe 
źródła 
energii, które usuną obawy przed radioaktywnym skażeniem.
Koniec końców to może być lepszy świat — jeżeli nie dla ciebie to dla dzieci 
twoich 
dzieci. A przy odrobinie szczęścia, po osiągnięciu wieku dojrzałego, będziesz 
jednym z tych, 
którzy przyczynią się do budowy lepszego świata. My, którzy odeszliśmy zanim się 
urodziłeś, 
pozostawiliśmy środowisko w gorszym stanie niż je zastaliśmy, lecz być może ty i 
urodzeni 
wraz z tobą, pozostawicie je w lepszym od tego jaki znaleźliście stanie, tak że 
gatunek ludzki 
i świat, w którym on żyje może zostać uratowany.
A więc jeśli tak jest, witam cię tym bardziej. Z wielką nadzieją.
CZĘŚĆ IV 
NAUKA — OPINIE
KOMPUTERY I TECHNOFOBIA
Jest wiele przyczyn tego, że ludzie cierpią na technofobię — to znaczy, 
odczuwają 
chorobliwy strach przed postępami techniki. Wiele z tych powodów nie ma żadnego 
związku 
z samą techniką, lecz co najwyżej z jakimiś nieprzyjemnymi konsekwencjami 
wynikającymi 
z zastosowań techniki. Jednakże równie dobrze mogą one wynikać z innych zjawisk.
Wielu ludzi na przykład obawia się określonego kierunku postępu technicznego, 
gdyż 
postrzegają go jako możliwe zagrożenie swoich posad. Jest to racjonalny strach, 
a w 
społeczeństwie, które nie jest obojętne na kłopoty związane z bezrobociem, jest 
on nawet 
uzasadniony.
Takie samo poczucie zagrożenia może wywoływać, i faktycznie wywołuje, strach 
przed 
konkurencją obcokrajowców lub przed nieograniczoną przepisami imigracją czy też 
tendencją 
do zatrudniania tych mniejszości, które dotychczas nie miały dostępu do rynku 
pracy. W 
każdym takim przypadku istnieje prawdopodobieństwo, że ryzykujący utratą pracy 
będą 
dążyć do powstania odpowiednich barier, kontyngentów czy innych przejawów 
nietolerancji 
— nie w oparciu o teorie ekonomiczne czy rasowe, a w wyniku zrozumiałego lęku 
przed 
bezrobociem i niedostatkiem.
Leczenie tej postaci technofobii wymaga, aby społeczeństwo uświadomiło sobie, że 
należy 
stworzyć, między innymi, możliwości kształcenia i zmiany kwalifikacji, ponieważ 
pewne 
grupy zawodowe kurczą się w miarę wzrostu postępu technicznego, jednak nigdy nie 
wszystkie naraz.
Drugim powodem powstawania technofobii jest żywotna obawa przed 
niebezpieczeństwami towarzyszącymi postępowi technicznemu: przed ryzykiem 
promieniowania, gdy wybudowano elektrownie atomowe; ryzykiem trujących odpadów, 
gdy 
namnożyło się fabryk wszelkiego rodzaju; ryzykiem zanieczyszczeń i śmierci po 
przekształceniu się społeczeństwa w „samochodowe”, to znaczy takie, które 
znaczną część 
swojego życia spędza w samochodach. Wszystko to brzmi dość rozsądnie, choć 
zwykle 
sprowadza się do silnego podkreślania wad, nie uwzględniając w wystarczającym 
stopniu 
zalet towarzyszących technicznemu postępowi. Jedną z oczywistych metod 
zwalczania tej 
postaci technofobii jest stała i dostrzegalna troska ze strony ludzi związanych 
z techniką o 
kontrolę nad tymi niebezpieczeństwami oraz troska o ochronę środowiska.
Żadna z tych postaci technofobii nie jest jednak przedmiotem mojego 
zainteresowania w 
niniejszym artykule. Niepokoi mnie raczej bardziej wyrafinowana i trudniej 
zrozumiała 
postać, która dotyczy strachu przed nowymi rozwiązaniami technicznymi tych 
ludzi, których 
kariera zawodowa jest ściśle związana z techniką i którzy czerpią oczywiste 
korzyści z jej 
rozwoju.
Konkretnie mówiąc, wkroczyliśmy właśnie w wiek komputerów i istnieje wiele 
urządzeń, 
które dzięki wykorzystaniu komputerów osiągnęły możliwości dotychczas im 
niedostępne. 
Ludzie dzięki komputerom mają możliwość dużo sprawniejszej obsługi telefonów, 
korespondencji, zbioru danych oraz prowadzenia biura, niż mogło to być do 
pomyślenia 
dziesięć lat temu.
Komputeryzacja może być jedynie pomocą dla użytkownika, zwiększając jego 
możliwości 
w każdej prawie dziedzinie i powodując, że w oczach swojego szefa staje się 
coraz bardziej 
wartościowym pracownikiem. Wydaje się, że nie można by doszukać się w tym 
żadnych 
ujemnych stron. Mimo to wielu ludzi nie chce przyjąć nowoczesnego wyposażenia, a 
jeśli są 
do tego tak czy inaczej zmuszani, odmawiają później jego wykorzystywania.
Nie znam tej sytuacji jedynie ze słyszenia. Sam jestem pierwszą ofiarą tej 
postaci 
technofobii a w moim przypadku jest to bardziej żenujące (i przynoszące więcej 
wstydu) niż 
w przypadku innych.
Poza tym, nic nie wskazuje, żebym, w wyniku tych zmian, miał od razu osiągnąć 
jakieś 
wymierne korzyści. Chociaż w rzeczywistości jestem ich niezmordowanym 
propagatorem. 
Napisałem na przykład mnóstwo artykułów, w których wychwalałem nadchodzący świat 
komputerów i automatów. Doceniłem wartość tego postępu i przekonywałem o 
konieczności 
jego przyspieszenia za pomocą każdych dostępnych środków. Wielokrotnie 
wskazywałem 
sposób, w jaki postęp techniczny może pomóc w rozwiązaniu wielu poważnych 
problemów, 
przed którymi stoi obecnie świat.
Dlatego można by pomyśleć, że powinienem znaleźć się na czele tych przemian, że 
będę 
zawsze gotowy do akceptacji tego postępu w moim życiu zawodowym i osobistym. 
Jednak 
nie!
Jestem pisarzem, i to raczej dość płodnym. Przez ponad czterdzieści lat używałem 
maszyny do pisania takiego czy innego typu. Dookoła mnie wszyscy koledzy po 
piórze 
przestawili się na komputerowe edytory tekstu. Cały czas słyszałem o ich 
zaletach, ale 
pozostawałem odporny na pokusy. Przywiązałem się do swojej maszyny do pisania.
Stać mnie na komputer z edytorem tekstu, jednak go nie kupiłem. Nawet nie 
rozejrzałem 
się, jaka jest sytuacja na rynku. Nie uczyniłem żadnego wysiłku, aby przekonać 
się, jak 
wygląda, jak działa i co robi edytor tekstu. Wolałem udawać, że takie coś w 
ogóle nie istnieje 
i dalej uparcie stukałem w klawisze konwencjonalnej maszyny do pisania.
Nadszedł wreszcie dzień, w którym mój wydawca poprosił mnie o napisanie artykułu 
o 
moich doświadczeniach z komputerowym edytorem tekstu. (Zakładał oczywiście, że 
posiadam komputer i intensywnie go wykorzystuję.) Zmuszony byłem wyznać, że go 
nie 
mam.
Wydawca zaczął natychmiast działać. Uzyskał pomoc redakcji „Radia Shack” i w 
bardzo 
krótkim czasie dostarczono mi mikrokomputer TRS–80 Model II wraz programem 
„Scripsit”. 
Spodziewano się, że zainstaluję edytor, że nauczę się na nim pracować i wtedy 
napiszę o tym 
artykuł.
Wszystko to wydawało się dość proste, ale byłem opanowany strachem nie do 
przezwyciężenia.
Ludzie z „Radia Shack” robili co mogli. Spędzili u mnie całe godziny 
konfigurując sprzęt i 
ucząc mnie jego użytkowania, lecz ja reagowałem na to tak, jakbym siedział na 
fotelu 
dentystycznym. Jedynie wstyd powstrzymywał mnie dziesiątki razy od wycofania się 
z całego 
przedsięwzięcia i ostatecznie zmuszony byłem nauczyć się używania tej maszyny. 
Odtąd 
wykorzystuję ją stale i esej ten piszę właśnie przy pomocy edytora.
Ale pytam sam siebie, dlaczego tak bardzo broniłem się przed czymś, co z 
pewnością 
miało mi pomóc (pomaga!) i co nawet nie pociągało za sobą jakichkolwiek kosztów?
Pierwszym moim argumentem było to, że kocham swoją maszynę do pisania i nie chcę 
z 
niej zrezygnować.
Było to wierutne kłamstwo. W ciągu czterdziestu lat, kiedy używałem maszyn do 
pisania, 
bez trudu przestawiłem się z maszyny ręcznej na elektryczną, a z maszyny o 
ruchomym 
wałku — na maszynę z ruchomą głowicą, i to wprost z rozkoszą. Nigdy nie 
cierpiałem, 
rozstając się ze starą wysłużoną maszyną. Dlaczego miałbym jej żałować teraz? A 
tak 
naprawdę, to przecież nie pozbyłem się jej. Ciągle jej używam, gdy czuję taką 
potrzebę. 
Używam jej rano do pisania listów. Zapomnijmy zatem o sentymentach.
Bardziej racjonalnym argumentem, którego zwykłem używać, było to, że wyrobiłem 
sobie 
automatyczne ruchy pozwalające mi pisać przez długie godziny bez troszczenia się 
o 
szczegóły. Dlaczego miałbym zmieniać tę sytuację?
Tutaj być może miałem trochę racji. Nie chciałem rezygnować z czegoś, czego się 
mozolnie nauczyłem i zacząć od początku uczenia się z trudem czegoś nowego. Z 
pewnością 
przeceniłem trudności. Kiedy pracuję z edytorem tekstu, ciągle wykorzystuję te 
same 
automatyczne ruchy, ponieważ pod palcami mam także klawiaturę. Jednakże są to 
klawisze 
nowe, których sekretów musiałem się nauczyć. Okazało się jednak, że nie jest to 
trudne i teraz 
mogę bez żadnego problemu zmieniać (co zresztą często robię) komputer na maszynę 
do 
pisania, lecz mój strach przed koniecznością ponownej nauki wart jest wnikliwego 
rozważenia.
Istoty4udzkie w ciągu swojego życia uczą się sposobu obsługiwania wielu 
skomplikowanych urządzeń. Nauka nie zawsze przychodzi łatwo, lecz gdy już raz 
nauczymy 
się wykonywania skomplikowanych ruchów — jeżeli nauczymy się ich prawidłowo — 
wykonujemy je później automatycznie. Myśl o rezygnacji z tego i o nauce czegoś 
zupełnie 
nowego oraz o pokonywaniu tej drogi jeszcze raz, jest przerażająca.
Na przykład układ jednostek powszechnie stosowanych na obszarze Stanów 
Zjednoczonych — cale, stopy, jardy, mile czy uncje, funty, półkwarty, kwarty i 
galony — jest 
niewiarygodnie skomplikowaną i nonsensowną mieszaniną jednostek. Cała reszta 
świata 
stosuje układ metryczny, który w porównaniu z tamtym jest wzorem prostoty. 
Stosowanie 
układu metrycznego oszczędziłoby wielu godzin niepotrzebnej nauki naszym 
dzieciakom i 
byłoby niesłychanie korzystne dla całego przemysłu. Początkowo należałoby 
ponieść koszty 
tej zmiany, lecz z pewnością szybko by się one zwróciły wraz z uzyskanymi 
oszczędnościami.
Jednocześnie nie ma żadnych wątpliwości, że Amerykanie boją się układu 
metrycznego i, 
gdyby to od nich zależało, stosowaliby ten obecny w nieskończoność. I wcale nie 
dlatego, że 
poruszają się wśród tych jednostek z wielką swobodą. Bardzo niewielu Amerykanów 
czuje 
się z nimi swobodnie i niewielu wie na poczekaniu ile garnców ma buszel, ile 
stóp 
kwadratowych jest w akrze albo ile cali ma mila. Pomimo to nie przechodzimy na 
układ 
metryczny, którego każde dziecko może się nauczyć w jeden dzień i pamiętać przez 
całe 
życie. Aby uniknąć zmiany wymyślamy mnóstwo powodów, lecz prawdziwym powodem 
jest 
nasze przerażenie procesem reedukacji.
To samo przerażenie powstrzymuje świat przed przyjęciem rozsądnego kalendarza w 
miejsce tego, który posiadamy teraz, albo przed uproszczeniem pisowni wielu 
angielskich 
słów. Upieramy się przy lutym z dwudziestoma ośmioma dniami, przy pisowni 
„nite”, „night” 
(noc), tylko dlatego, że znamy już nonsens, a sensu musielibyśmy się dopiero 
uczyć.
Z tej to właśnie przyczyny wielu ludzi nauczyło się szybkiego pisania na 
standardowej 
klawiaturze, której układ opracowany przez jej wynalazcę nie wydaje się 
rozsądny. Dziś 
można by skonstruować klawiaturę z tak rozmieszczonymi znakami, iż prędkość 
pisania 
zwiększyłaby się o co najmniej 10 procent, tylko w wyniku tego, że obydwie ręce 
byłyby 
bardziej równomiernie obciążone, przy zachowaniu większej proporcji 
„przełączania się” z 
jednej ręki do drugiej i z powrotem. Jednakże nowa klawiatura nie zyskałaby z 
pewnością 
powszechnej aprobaty. Są przecież miliony ludzi, którzy zainwestowali w naukę 
szybkiego i 
automatycznego pisania na standardowej i pozbawionej sensu klawiaturze.
Oto właśnie technofobia. Także twoja, czytelniku. Strach przed reedukacją. 
Zdolni wyżsi 
urzędnicy, wykształceni i inteligentni, bardziej są skłonni ulegać mu niż inni. 
Dzieje się tak 
dlatego, że oni mają znacznie więcej niż niżsi stanowiskiem urzędnicy starych 
obciążeń, które 
zmuszeni byliby odrzucić. Nie jest przyjemnie zaczynać od nowa cały proces 
edukacji, gdy 
sądziło się, że to na zawsze pozostało za nami. Nie łatwo też samemu pozbawiać 
się 
wyższości w tak mozolnie osiągniętej hierarchii zawodowej.
Co zatem robi człowiek, przed którym staje taki problem? Byłby śmieszny, gdyby 
nie 
skorzystał z nowej techniki przynoszącej korzyści nam wszystkim. Jeżeli nie 
wykorzystamy 
szansy na skomputeryzowanie społeczeństwa, tak jak odrzuciliśmy układ metryczny, 
postawimy nasz kraj w bardzo niekorzystnej sytuacji wobec tych, którzy zdecydują 
się ciężko 
wypracowywać sobie przyszłość. Już teraz zawstydzają nas Japończycy dbający o 
rzeczywisty postęp techniczny, którzy doszli już do etapu wykorzystywania 
robotów 
przemysłowych.
W jaki więc sposób pokonać technofobię? Sądzę, że reedukację należy uważać za 
bardzo 
trudny i (nawet jeszcze bardziej) kłopotliwy proces. W moim przypadku 
technofobia 
odnosząca się do pracy na komputerze pokonana została dzięki temu, że ludzie z 
„Radia 
Shack” przyszli do domu i szkolili mnie w jego zaciszu, bez zbytniego rozgłosu. 
Z pewnością 
było to dość trudne i dość żenujące, lecz nigdy na to nie byłbym się zdobył, 
gdyby dookoła 
byli inni ludzie znający już pracę z edytorami i którzy patrzyliby na mnie i od 
samego 
początku robiliby zamieszanie. Zamiast doświadczać wstydu, wyrzuciłbym komputer 
przez 
okno trzydziestego trzeciego piętra i zapłaciłbym chętnie za szkody.
Dlatego sugerowałbym, aby osoba, od której wymaga się stosowania jakiegoś nowego 
urządzenia, miała możliwość zapoznania się z jego obsługą w zaciszu i bez 
nadmiernego 
pośpiechu. Nigdy nie powinny dziwić trudności w nauce, ani nie należy też czynić 
uwag w 
rodzaju: „Doprawdy ten proces jest strasznie prosty”. Proces może być faktycznie 
prosty, lecz 
psychologiczne opory związane z porzuceniem starego i rozpoczęciem wszystkiego 
od 
początku są tak duże, iż powinny być przyjmowane z pobłażaniem i sympatią.
Jeżeli reedukacja prowadzona na osobności i ze zrozumieniem jest tu przysłowiową 
marchewką, musimy mieć również jakiś kij do dyspozycji. Młodzi ludzie nie mają 
trudności z 
przyswojeniem sobie nowych metod. Nie wynika to z faktu, że młodzież szkolna 
jest 
bystrzejsza od dorosłych? lub że z wiekiem arterie w mózgu ulegają stwardnieniu. 
Absolutnie 
nie! Młodzież nie zdążyła jeszcze zgromadzić ogromnych zasobów wiedzy i 
doświadczenia, 
które dorosły musi w bólach odrzucać. Pisanie wypracowania na czystych kartkach 
papieru 
zabiera znacznie mniej czasu niż pisanie na kartkach, z których najpierw trzeba 
usunąć 
istniejące uprzednio wypracowanie (napisane mniej lub bardziej odpornym na 
zmazanie 
atramentem).
Tym niemniej, młodzi ludzie wkraczający na teren zakładów przemysłowych, 
potrafią 
uczyć się wykorzystywania nowych technik szybciej niż dorośli (którzy pod każdym 
względem górują, gdy w grę wchodzi doświadczenie czy zdrowy rozsądek). Starszy 
pracownik nie ma chęci pozbywać się swojego doświadczenia i rozsądku, a 
zwierzchnicy 
dający mu szansę poznania nowatorskich technik wiedzą, że jeśli zawiedzie, mają 
do 
dyspozycji tych ambitnych, młodych ludzi czekających tylko, aby wspiąć się wyżej 
w 
hierarchii.
Nie miałem na przykład okazji słyszeć o strachu innych pisarzy wykorzystujących 
edytory. 
Od strony mechanicznej pisanie w edytorze staje się prostsze i postępuje 
znacznie szybciej, 
lecz nie ma żadnego bezpośredniego wpływu na jakość. Dopóki uważam moje 
materiały za 
dobre, niezależnie od tego jaką staroświecką metodą powstały, troszczę się 
jedynie o ich 
sprzedanie i o uzyskanie środków do życia. Lecz przypuśćmy, że pewnego dnia 
dochodzę do 
wniosku, iż jednym z istotnych powodów podtrzymywania ze mną współpracy przez 
wydawcę jest to, że potrafię sprawnie i szybko wprowadzić korekty i zmiany w 
dostarczanych 
tekstach oraz że dotrzymuję terminów (co jest prawdą). Mogę w rezultacie zacząć 
obawiać się 
prześcignięcia przez innych pisarzy, pracujących na komputerach — wydawca może 
być 
coraz mniej zainteresowany współpracą ze mną. W takim przypadku przestawiłbym 
się na 
pracę z komputerowymi edytorami dużo wcześniej i z większą determinacją 
stanąłbym przed 
zadaniem mozolnej nauki. Marchewka i kij!
Konieczność reedukacji nie jest jedyną przeszkodą stającą na drodze do życzliwej 
akceptacji nowatorskich technik.
Komputeryzacja eliminuje w jakimś stopniu pracowników średniego szczebla. 
Właściwie 
zaprogramowany komputer przejmuje wiele obowiązków, które uprzednio należały do 
sekretarki, maszynistki czy archiwistki. Jednakże w całej historii ludzkości, 
status człowieka 
mierzy się (przynajmniej częściowo) ilością ludzi podległych jego rozkazom. 
Dlatego istnieje 
tendencja — zawsze, gdy postęp techniczny eliminuje potrzebę zatrudniania 
podwładnych — 
do zatrudniania ich mimo wszystko.
Na przykład telefon eliminuje konieczność wysyłania gońca. Należy jedynie 
podnieść 
słuchawkę i wykręcić numer, by można było rozmawiać bezpośrednio. Nie stanowi to 
żadnego utrudnienia, a jednak sam fakt, że trzeba zrobić to samemu, umniejsza 
jak gdyby 
wartość danej osoby w świetle dotychczasowych przyzwyczajeń. Dlatego wydaje się 
wskazane wydać polecenie sekretarce, aby to ona wykręciła numer. Jeżeli zdarzy 
się, że 
telefon odbierze inna sekretarka, banalna rozmowa telefoniczna może stać się 
pojedynkiem, w 
którym na autorytecie traci ta strona, która pierwsza podejdzie do telefonu.
W takich okolicznościach trudno się spodziewać, że zwierzchnik zdecyduje się 
korzystać z 
nowoczesnego sprzętu, narażając się przy tym na utratę swojej pozycji. Uderzanie 
w klawisze 
klawiatury jest zaięciem dla sekretarki, nawet wtedy, gdy klawiatura połączona 
jest z 
rozbudowanym systemem komputerowym. Naturalnie im wyższa pozycja w hierarchii, 
tym 
większa obawa przed utratą autorytetu i tym większa niechęć do korzystania z 
nowoczesnego 
sprzętu. Powstaje zatem tendencja do zatrudniania pracowników średniego szczebla 
— 
techników, których zadaniem jest wprowadzanie poleceń na komputer. Zwiększa to 
oczywiście koszty, a zmniejsza sprawność.
W jakiż sposób można by temu przeciwdziałać? Jednym wyjściem mogłaby być próba 
szacowania pozycji ludzi według innych kryteriów. Pieniądze!
W społeczeństwie skomputeryzowanym ci, którzy potrafią na bieżąco posługiwać się 
komputerem, powinni być odpowiednio wynagradzani. Rozsądne wydaje się założenie, 
iż 
jeśli kierownik decydujący się na samodzielną pracę na komputerze zostaje 
nagrodzony 
odpowiednio wyższą pensją, to będzie miał dużo większą motywację do zmiany 
sposobu 
wykonywania swojej roboty, już bez zatrudniania przy niej dodatkowych 
pracowników 
pomocniczych. Co więcej: jeżeli ceni sobie bardziej większą liczbę podwładnych 
od radości z 
posiadania pieniędzy i zadowala się niższą pensją, to może dojść do zabawnej 
sytuacji, w 
której podwładni, obsługujący komputery o największym znaczeniu, sami mogą 
osiągać 
kierownicze pensje. Trudno jest doświadczać prawdziwego uczucia zadowolenia ze 
zwierzchnictwa nad innymi, gdy ci zarabiają te same pieniądze.
Ale nie wszystko tu jest takie proste. Próby zmniejszania znaczenia 
abstrakcyjnego 
prestiżu za pomocą pieniędzy mogą nie zawsze okazać się skuteczne. W jakimś 
społeczeństwie posiadającym klasowy charakter mogą panować przesądy, tak że 
pozycja 
„dżentelmena”, choćby niezmiernie ubogiego, może cieszyć się większym poważaniem 
niż 
pozycja najbardziej nawet zamożnego „handlarza”.
Na szczęście istnieje jeszcze jeden sposób rozwiązania tego problemu. W ciągu 
ostatnich 
pięćdziesięciu lat w konstrukcji komputerów dokonano zaskakujących postępów. 
Nawet 
najbardziej twórczy pisarz z dziedziny fantastyki naukowej nie ważył się w 1942 
roku opisać 
systemy komputerowe istniejące obecnie.
Możemy śmiało wyrazić przypuszczenie, że komputery nadal będą bardzo szybko 
udoskonalane.
Głównym kierunkiem ich rozwoju będzie zapewne zwiększanie stopnia ich 
„przyjazności” 
— co znaczy, że będą udoskonalane w taki sposób, aby coraz bardziej ułatwiać ich 
obsługę. 
Ostatecznym celem jest zbudowanie takiego systemu, z którym można by się było 
porozumieć za pomocą mowy.
Zasadniczą różnicą pomiędzy podwładnym a jakimkolwiek innym urządzeniem mogącym 
również wykonać polecenia zwierzchnika jest to, że istota ludzka może to zrobić 
po wydaniu 
takiego polecenia w formie słownej. W pozostałych przypadkach zwierzchnik musi 
nacisnąć 
przycisk, wykręcić numer, włożyć dysk — czy zrobić coś innego oprócz 
wypowiedzenia 
rozkazu.
Jeżeli zatem kierownik potrzebujący jakiejś informacji będzie mógł powiedzieć — 
„Daj mi 
to i to” — i informację tę uzyska, wtedy nie będzie miało znaczenia czy 
urządzenie 
wykonujące polecenie będzie
istotą z krwi i kości, która położy kartkę z danymi na biurku, czy też 
przyrządem 
elektrycznym wykonanym z metalu, który wyświetli tę samą informację na ekranie. 
Oczywiście byłoby wskazane, aby komputer powiedział, — „Oto informacja, o którą 
pan 
prosił!” — w chwili gdy zaświeci się ekran. Jeszcze bardziej byłoby wskazane, 
aby właściwe 
oprogramowanie zapewniało pełen szacunku ton głosu.
W takich okolicznościach użytkownik komputera prawdopodobnie nie poczułby dużej, 
jeśli w ogóle, utraty swojego prestiżu.
Wszystko to wkrótce tak właśnie będzie wyglądać. Jeżeli coraz bardziej 
rozwijająca się 
cywilizacja ma dalej funkcjonować, to musi zostać skomputeryzowana i nie można 
zezwolić, 
aby technofobia stanęła na drodze postępu. Dlatego musimy zrozumieć przyczyny 
kryjące się 
za oporem przed zmianami i przedsięwziąć takie kroki, które te przyczyny 
wykluczą albo 
przynajmniej zminimalizują.
CO OSTATNIO DLA NAS ZROBIŁAŚ?
Technika stała się ostatnio ulubionym chłopcem do bicia i wielu z tych, którzy 
korzystają z 
jej dobrodziejstw dołącza się do tego całego wrzasku, w żadnym jednak momencie 
nie 
rezygnując z korzyści dostarczanych przez technikę.
Musimy zrozumieć, co mamy na myśli mówiąc o technice. Odkąd istota ludzka 
spróbowała przekształcić swoje otoczenie w celu zwiększenia wygody czy 
przyjemności a 
wykorzystała do tego coś innego własnego ciała, mamy do czynienia z techniką. 
Wykorzystanie ognia stanowiło znaczny postęp techniczny. To samo dotyczy ubrań 
oraz 
najprostszych narzędzi drewnianych i kamiennych. Dźwignia, koło, podkowa końska, 
kompas 
magnetyczny, prasa drukarska czy zegar są już przykładami triumfu techniki.
„W porządku — mówią cierpiący na technofobię (nienawidzący i bojący się postępu 
technicznego) — nikt się na to nie uskarża. Nikt nie pragnie chodzić nago po 
świecie i 
walczyć o przetrwanie gołymi rękoma. Lecz czego dokonała technika ostatnio?”
Powiedzmy, w ciągu ostatnich dwustu lat?
Nadejście „rewolucji przemysłowej” zdjęło z ramion człowieka brzemię pracy 
fizycznej. 
W przedindustrialnym świecie 95 procent ludzi spędzało swoje krótkie życie na 
niekończącym się kopaniu, ciągnięciu pchaniu, podnoszeniu — życie niewiele 
różniące się od 
życia zwierząt domowych, z którymi człowiek pracował.
Z kolei metody masowej produkcji umożliwiły tak duże zaopatrzenie, że użyteczne 
dobra 
materialne służące wygodzie i rozrywce, w postaci domów, mebli, naczyń 
kuchennych, 
narzędzi i zabawek, mogły już otrzymać ogromne rzesze ludzi.
W sferze dóbr niematerialnych rozwijająca się technika umożliwiła produkcję tylu 
zadrukowanych stronic, że literatura masowa zaczęła mieć sens i po raz pierwszy 
ogromna 
ilość ludzi miała możliwość uczestniczenia w intelektualnym życiu społeczeństwa. 
Za 
pomocą różnych sposobów wynalezionych przez technikę, teatr, muzyka i sztuka 
zbliżyły się 
do ludzi, którym uprzednio, zanim nastała epoka przemysłowa, nawet się o tym nie 
śniło.
Postępy medycyny, niemożliwe bez pomocy techniki, uwolniły ludzkość od strachu 
przed 
epidemiami, wyeliminowały osłabienia wywołane niedostatkiem witamin i 
nierównowagą 
hormonalną, zakończyły męczarnie towarzyszące operacjom chirurgicznym 
prowadzonym 
bez znieczulenia; słowem: podwoiły długość życia oraz stukrotnie zwiększyły 
poczucie 
bezpieczeństwa i komfortu.
Któż pragnąłby z tego wszystkiego zrezygnować?
No tak — mówią okaleczeni przez technofobię — spójrzmy jednak dokładniej na tak 
zwane dobrodziejstwa. Spójrzmy na tę tandetę schodzącą z taśm fabrycznych i 
porównajmy ją 
z pięknymi wyrobami wyczarowanymi niegdyś rękami rzemieślnika. Spójrzmy na 
szmirowate książki, komiksy, prymitywne zespoły rockowe, które wyparły wielką 
literaturę, 
piękne wzory, wspaniałą kulturę epoki przedindustrialnej.
Łatwo robić takie porównania, biorąc wszystko, co najgorsze z naszych czasów, 
przeciwstawiając to wszystko najlepszym zjawiskom (często wyidealizowanym i 
nieistniejącym) z przeszłości. Faktem, jest, że kiedyś wyprodukowano również 
mnóstwo 
rupieci, zarówno gdy idzie o wartość materialną jak i intelektualną. Dla 
większości z nich 
szczęściem jest, że w ogóle przetrwały, a te, które przetrwały są idealizowane 
przez różnych 
krytyków na tej zwykłej zasadzie, że co dawne to godne zachwytu.
Poza tym, kunsztowne wyroby, wielkie dzieła sztuki oraz inne luksusowe 
przedmioty 
wykonywane były dla cienkiej warstwy arystokracji, która unosiła się na ogromnym 
morzu 
nędznych istot ludzkich, dla których wszystko to było zupełnie niedostępne — 
wprost nie 
istniało. Jeżeli powrócimy do pieczołowitej ręcznej roboty, to powrócimy do 
sztuki 
przeznaczonej dla nielicznych i na dodatek wszyscy pozostali nie dostaną nic. 
Ile może być 
zręcznych rąk i ile te ręce mogą zrobić?
Czy teraz produkujemy tandetę i szmirę? Oczywiście — lecz jesteśmy w stanie ją 
uszlachetniać. I z pewnością jest ona lepsza niż owo nic epoki 
przedindustrialnej.
Nawet jeżeli to wszystko prawda — argumentują przeciwnicy techniki — jak długo 
to 
potrwa? Co teraz zawdzięczamy technice?
Mogą powiedzieć, że rozwijaliśmy się na oślep, nie troszcząc się o nic, 
prowadząc 
rabunkową eksploatację surowców naturalnych i zanieczyszczając do granic 
możliwości 
środowisko naturalne. Stworzyliśmy potęgę materialną nie stając się 
mądrzejszymi, tak że 
teraz możemy zniszczyć wszystko w wyniku wojny nuklearnej lub załamania się 
przeciążonych i scentralizowanych struktur tej wychwalanej techniki.
Do pewnego stopnia jest to prawda. Ale przecież nawet róża ma kolce, więc nie 
powinno 
być niespodzianką, że postęp techniczny wytwarza sobie właściwe problemy.
Problemy są po to, aby je rozwiązywać i podczas gdy technika nie ma monopolu na 
stwarzanie problemów, to jednak ma niemal monopolistyczną pozycję, gdy 
przychodzi do ich 
rozwiązywania. Przynajmniej w przeszłości prawie zawsze to właśnie technika 
rozwiązywała 
te problemy w taki czy inny sposób. Oczywiście znalezione rozwiązania 
dostarczały z kolei 
nowych problemów, i z tym faktem musimy się pogodzić, nie zaprzestając 
poszukiwania 
nowych rozwiązań.
Czego na przykład dokonaliśmy w dziedzinie produkcji energii?
Technofobia narzuciłaby nam rozwiązanie polegające na demontażu elektrowni 
atomowych i powrocie do elektrowni opalanych węglem. Ale przecież górnictwo 
węglowe 
stwarza wiele zagrożeń i niszczy glebę. Transport węgla jest bardzo uciążliwy, a 
jego spalanie 
zanieczyszcza powietrze, zabija więcej ludzi niż promieniowanie. Jeśli węgiel ma 
być 
podstawowym surowcem energetycznym, to jego spalanie spowoduje, że do atmosfery 
dostaną się ogromne masy dwutlenku węgla, większe nawet niż w przypadku 
stosowania ropy 
— mogą katastrofalnie zmienić klimat całego świata.
Innym rozwiązaniem dyktowanym przez technofobię jest rezygnacja także i z węgla 
— 
przejście na źródła odnawialne: drewno, wiatr, rzeki.
Niestety to nie wystarczy. W takim przypadku zanikną wszystkie energochłonne 
gałęzie 
przemysłu.
Można w wyniku technofobii pogodzić się ze zniknięciem takich przemysłów. Można 
powiedzieć, że nasi przodkowie mogli się bez nich obejść i powodziło się im 
lepiej.
Lecz w 1780 roku, to znaczy przez rewolucją przemysłową, na Ziemi było zaledwie 
900 
milionów naszych przodków, i liczba ta w zasadzie pozostawała w zgodzie z 
możliwościami 
wyżywienia. Obecnie jest nas ponad pięć miliardów — około sześć razy więcej. Nie 
możemy 
z łatwością cofnąć się do roku 1800, jeżeli nie zdecydujemy się na drastyczną 
redukcję 
ludności o ponad 85 procent. W jaki sposób mielibyśmy tego dokonać bez 
katastrofy, jeśli 
nikt nie zamierza odchodzić z tego świata na ochotnika?
Gdzie zatem leży rozwiązanie? Jednym mógłby być rozwój zdrowych technologii 
wytwarzania energii. Fuzja jądrowa! Energia słoneczna!
Jeżeli myślimy o oszczędzaniu energii (nie zaszkodziłoby), prawidłowym 
rozwiązaniem 
byłoby zwiększenie sprawności urządzeń odbiorczych oraz całej sieci dystrybucji 
— dzięki 
technice.
Jeżeli decydujemy się położyć nacisk na źródła odnawialne, musimy w tym celu 
zaprojektować i wykonać nowe urządzenia albo znacznie zwiększyć sprawność już 
istniejących, a najprawdopodobniej wykorzystać obydwie możliwości — dzięki 
technice.
Jeżeli postanawiamy, że pewne źródła energii stwarzają zagrożenia, a nie można 
ich 
jeszcze zdemontować, musimy w jakiś sposób uczynić je bezpieczniejszymi — dzięki 
technice.
Jeżeli decydujemy o demontażu zcentralizowanego przemysłu, mając na uwadze, że 
małe 
jest piękne, musimy robić to wyważonymi etapami, stopniowo, aby nie doprowadzić 
świata 
do nieszczęścia i chaosu. A w jaki sposób moglibyśmy tego dokonać, jeśli nie — 
dzięki 
technice?
W istocie, uwzględniwszy to wszystko, o czym chcemy przekonać? Nie możemy wybrać 
rozwiązania polegającego na rezygnacji z techniki. Po prostu to nie byłby 
rozumny wybór. 
Nawet tacy orędownicy średniowiecza, jakimi są irańscy ajatollahowie, którzy 
pragnęliby 
widzieć cały świat, jako świat Islamu w jego średniowiecznej postaci, szerzą 
swoje słowo za 
pośrednictwem telewizji i bronią swoich granic za pomocą odrzutowców i 
nowoczesnej 
artylerii.
Wszystko, co potrafią robić chorzy na technofobię, to przeszkadzać, zniechęcać 
oraz 
utrudniać nam poszukiwanie prawidłowych rozwiązań zaistniałych już problemów i 
stać na 
drodze wiodącej do lepszej przyszłości.
Oczywiście mogą sardonicznie zapytać, czy ta przyszłość w ogóle istnieje, czy 
nasze 
problemy nie staną się przypadkiem nierozwiązywalne.
No cóż, może nie uda się znaleźć rozwiązania tych problemów. Wynikać to może z 
różnorodnych słabości natury ludzkiej, wśród których niepoślednie miejsce 
zajmuje 
technofobia. Tym niemniej nie wydaje się, aby miały one być nierozwiązywalne z 
zasady — 
przez ciągle doskonalącą się technikę.
Coraz więcej jest komputerów, które stają się coraz doskonalsze. Mogą pomóc nam 
opanować świat, który stał się już za duży i za bardzo złożony, by można było go 
ogarnąć bez 
nich. Mogą pomóc rozwiązać problemy już za bardzo subtelne i skomplikowane, aby 
próbować rozwiązywać je inaczej oraz wykonać robotę, która nie mogłaby być 
wykonana 
dokładniej i szybciej przy pomocy żadnych innych narzędzi.
Rozszerzył się również zakres naszych możliwości. Osiągnęliśmy poziom techniczny 
pozwalający wyruszyć w przestrzeń kosmiczną.
Możemy tam korzystać z energii słonecznej w dużo większym stopniu aniżeli na 
Ziemi. 
Na Księżycu i asteroidach możemy znaleźć nowe, nienaruszone zasoby surowców 
naturalnych. Możemy, aby zbudować nowe laboratoria i nowe fabryki, wykorzystać 
tam 
własności próżni, braku grawitacji, skrajnie wysokich i niskich temperatur oraz 
intensywnego 
promieniowania. Będziemy mieli wystarczająco dużo miejsca, aby przetransportować 
tam 
większość uciążliwych gałęzi przemysłu, tak że zanieczyszczenia, których się nie 
da uniknąć, 
mogą być rozproszone w przestrzeni, do czego przyczyni się oddziaływanie wiatru 
słonecznego. Wszystkie pozostałe działania człowieka, które stwarzają zagrożenia 
dla Ziemi, 
można będzie także wynieść daleko w przestrzeń, oddzielając od nich ludzkość 
tysiącami 
kilometrów próżni. Być może powstaną tam nowe siedliska dla człowieka.
Sprowadzi to na nas oczywiście nowe problemy. Ale wszędzie tam, gdzie rodzi się 
problem, odpowiedzią może być tylko albo skuteczne rozwiązanie, albo katastrofa. 
Jeżeli 
wybierzemy rozwiązanie, to może nim być jedynie albo technika, albo przegrana.
Osobiście wybrałem rozwiązanie i wybieram technikę.
ROLA SPEKULACJI
Zadaniem nauki jest spekulowanie, wysuwanie hipotez, rozważanie możliwych 
wyjaśnień 
— jeśli nie publiczne, to prywatne, we własnym umyśle. W rzeczywistości 
naukowiec nie 
może się od tego powstrzymać, bardziej nawet niż pisarz, któremu ciągle 
przebiegają przez 
myśli fragmenty akcji czy strzępy dialogu, albo muzyk słyszący w wyobraźni nuty 
ułożone w 
tematy i wariacje.
Jeżeli jednak ze spekulacjami naukowymi nie styka się naukowiec, a zwykły 
śmiertelnik, 
to jakim sposobem może on rozstrzygnąć, czy jest w nich coś rozsądnego i 
możliwego, czy 
też są one jedynie stekiem nonsensów?
Najbardziej prawdopodobne jest to, że nie będzie w stanie tego rozstrzygnąć, 
choćby 
dlatego, że nie posiada koniecznego przygotowania, wiedzy i doświadczenia. 
Zupełnie tak 
samo, jak nie miałby szans powiedzieć czy jakaś próba literacka lub muzyczna 
nosi znamiona 
talentu czy nie, jeśli nie posiada uzdolnień literackich czy muzycznych. Może 
wiedzieć, czy 
tekst lub muzyka brzmi dobrze i czy mu się podoba, lecz jego osobiste upodobania 
i smak nie 
mają w tym przypadku żadnego znaczenia. Ja na przykład lubię bardzo powieści 
Agaty 
Christie, a mimo to mocno podejrzewam, że nie należą one do prozy z gatunku 
nieśmiertelnych.
Na tej samej zasadzie teoria naukowa może podobać się i może wydawać się zgodna 
z 
naszymi własnymi odczuciami i wierzeniami, jednak nasza przyjemność nie stanowi 
żadnego 
dowodu jej słuszności.
Jak zatem powinniśmy postępować?
Po pierwsze musimy dobrze rozpoznać źródło. Uznany naukowiec ma o wiele większe 
szansę na spłodzenie jakiejś genialnej myśli od nikomu nieznanego czy wręcz 
amatora. Tak 
więc Francis Crick spekulował, że życie na Ziemi powstało w wyniku wysiania 
(zamierzonego lub nie) zarodków życiotwórczych przez pozaziemskich podróżników; 
a Fred 
Hoyle wysuwał hipotezę, że życie może ewoluować w międzygwiezdnych obłokach 
pyłowych lub na kometach, że to one właśnie są zarodkiem ziemskich pandemii.
Żadna z tych spekulacji nie ma, moim zdaniem, dużych szans na to, by mogła stać 
się do 
czegoś przydatna. Ponieważ jednak Crick i Hoyle są naukowcami pierwszej klasy, 
nie można 
tak od ręki odrzucić tego, co mówią. Jest zupełnie nieprawdopodobne, aby oni 
zignorowali 
oczywiste sprzeczności, czy też nie zdawali sobie sprawy z argumentów, jakie 
mogą zostać 
wytoczone przeciw ich poglądom. Uwzględniając ewentualne repliki, przedstawiają 
swoje 
hipotezy w postaci uniemożliwiającej łatwe ich obalenie.
Hipotezy prezentowane przez nieznanych naukowców nie są z zasady brane tak 
poważnie, 
lecz zasada ta nie jest uniwersalna. Wielu młodych ludzi nienaznaczonych jeszcze 
sławą 
występowało z czymś, co w końcu czyniło ich nazwiska głośnymi na całym świecie 
(czasem 
dopiero po dziesiątkach lat). Albert Einstein, kiedy w 1905 roku przedstawiał 
swoją teorię 
względności był zupełnie nieznanym 26–letnim człowiekiem i wielu naukowców 
początkowo 
nie traktowało go poważnie?
Tym niemniej szansę, czy spekulacje nieznanego nikomu naukowca mogą okazać się 
owocne, można przynajmniej do pewnego stopnia ocenić na podstawie samej ich 
natury. 
Powinno się dostrzegać w nich przesłanki tego, że przedstawiający swoje 
spekulacje 
naukowiec, chociaż być może młody i nieznany, jest dokładnie zorientowany w 
dziedzinie, w 
której zabiera głos — czy będzie to matematyka, fizyka, chemia, medycyna, czy 
cokolwiek 
innego — i wie, czego już na tym polu dokonano.
Wielcy reformatorzy nauki przeszłości zawsze rozumieli w zupełności wszystkie 
aspekty 
nauki, którą kwestionowali. Kopernik był wykształcony na astronomii Ptolemeusza, 
Galileusz 
znał fizykę Arystotelesa z każdej możliwej strony, Vesalius posiadał kompletną 
wiedzę na 
temat medycyny Galena, a Einstein rozumiał fizykę Newtona do ostatniego 
szczegółu. Jest 
kompletnym nieprawdopodobieństwem, aby ktoś bez całkowitego i pełnego 
zrozumienia 
nauki swoich czasów mógł przedstawić hipotezę, która okazałaby się prawdziwie 
nowatorska.
Lecz kto ma wiarygodnie oceniać przygotowanie naukowe tego człowieka? Znowu 
pozostają naukowcy, którzy jako jedyni nadają się na obiektywnych sędziów.
Jeżeli spekulacje noszą znamiona przydatności, z uwagi na to, że prezentujący je 
naukowiec jest dobrze zorientowany w danej dziedzinie, a jeszcze lepiej, jeśli 
wykaże, że jego 
wiedza poparta jest odpowiednią pozycją w nauce, wtedy możemy nazwać spekulację 
hipotezą, lecz nie wniesie to jeszcze niczego nowego. Terminy „hipoteza”, 
„spekulacja” i 
„myśl” oznaczają w zasadzie to samo, przy czym pierwszy wywodzi się z greki, a 
drugi z 
łaciny, a ich prestiżowy sens wynika z „naukowej” natury języka, z którego się 
wywodzą. 
Termin „hipoteza” jest na tyle grecki, że wystarczy, aby myśl wyrażona w ten 
sposób 
uzyskała automatycznie wydźwięk naukowy, przynajmniej zdaniem myśliciela, który 
myśl tę 
przedstawia.
Jeżeli hipoteza nie oferuje żadnych sposobów jej weryfikacji w oparciu o fakty, 
które 
mogą ją albo poprzeć, albo obalić, nie ma przed sobą żadnej przyszłości. Może 
być 
intelektualnie zajmująca, a nawet stymulująca, jednakowoż nigdy nie stanie się 
przydatna 
nauce.
Jeżeli uda się ją poddać procesowi weryfikacji, lub jeszcze lepiej, jeśli można 
w oparciu o 
nią czynić przewidywania, o których nikt nie pomyślałby uprzednio i jeżeli w 
wyniku tego 
można lepiej zrozumieć wiele obserwacji, a szczególnie obserwacji, które 
przedtem nikomu 
nie przyszły na myśl, wtedy hipoteza staje się „teorią”. (Zauważmy, że teoria 
nie jest ,jedynie 
przypuszczeniem”. Stanowi już dobrze potwierdzony, przetestowany i zaakceptowany 
system 
myślowy, który, po przyjęciu go przez całe środowisko naukowe, staje się „prawem 
przyrodniczym”.)
Poznawszy wymagania, jakie musi spełniać prawdziwa spekulacja naukowa, można 
popatrzeć na drugą stronę medalu.
Oznaki tego, że dana spekulacje lub ludzie ją prezentujący nie zasługują na 
uwagę, są 
następujące:
Nie popierają ich ludzie o wyrobionej pozycji w danej dziedzinie oraz wykazują 
niedostatek znajomości pracy wykonanej dotychczas.
Nie używają standardowej terminologii, ale tworzą swoje własne terminy, które 
nie są 
wystarczająco zdefiniowane oraz nie wykorzystują symboli matematycznych w 
miejscach, 
gdzie należałoby się tego spodziewać (matematyki nie sposób prawie oszukać, 
chyba że jest 
się w niej doskonałym).
Nie podaje się jakiejkolwiek metody weryfikacji twierdzeń i nie czyni się 
żadnych 
przewidywań. Dla tych, którzy posiadają wykształcenie w tej dziedzinie, 
argumenty 
prezentują się blado lub niejasno.
Mają skłonność do polemiki oraz przyjmują pozycje obronne. Myśliciel taki, nie 
posiadając wiedzy pozwalającej na wprowadzenie do swoich spekulacji 
zabezpieczeń, które 
chroniłyby go przed prawdziwymi i dającymi się przewidzieć zastrzeżeniami i 
które 
stwarzałyby mu poczucie bezpieczeństwa, jest skłonny do gniewnej reakcji na 
nieprzewidziane zarzuty (weźmy choćby tylko pod uwagę zdecydowane odrzucenie 
spekulacji). Często jest tak emocjonalnie przywiązany do swojego sposobu 
myślenia, że 
podejrzewa spisek prześladowczy ze strony „konserwy”. Jest on często tak dalece 
o tym 
przekonany, że jego kolejne wystąpienia zawierają więcej ataków na „konserwę” 
aniżeli 
rozumnej prezentacji swoich poglądów.
Oczywiście nikt nie jest idealny. Oliver Heaviside wprowadził swoją własną 
terminologię 
matematyczną, a Nikola Tesla był polemistą ze skłonnościami do paranoi, lecz 
obydwaj byli 
wielkimi naukowcami. Stosując podane kryteria można poza wyjątkami wykryć, które 
spekulacje są błędne.
Niesłuszne i bezużyteczne spekulacje, powstałe na bazie ignorancji, są 
przykładami 
„pseudonauki”. „Pseudo” wywodzi się z greki i znaczy „fałszywy” lub „zwodniczy”. 
Pseudonauka to fałszywa nauka. Nic dziwnego, że może ona wprowadzić w błąd i 
zwieść 
ludzi niewykształconych. Przejawia ona bowiem pewne cechy dostojeństwa nauki, 
ponieważ 
używa języka podobnego do języka naukowego, zajmując się pewnymi aspektami z 
obszaru 
zainteresowań nauki i ponieważ sama siebie nazywa nauką.
Pseudonaukowcy nie mając żadnych związków z rzeczywistą nauką (czy nie potrafiąc 
takich związków sformułować z braku wiedzy i doświadczenia), mają tendencję do 
czerpania 
satysfakcji z faktu, że są oklaskiwani jako nienaukowcy i to stanowi dla nich 
rekompensatę 
braku uznania ze strony naukowców. Umyślnie albo nieświadomie mają skłonność do 
formułowania swoich myśli w taki sposób, aby podkreślić te oklaski i w 
rezultacie 
pseudonauka często staje się faktycznie bardzo popularna w pewnych kręgach 
społecznych.
Ponieważ ludzie ci stanowią w sensie czysto ilościowym większość społeczeństwa, 
pseudonauka w rodzaju astrologii jest zdecydowanie bardziej popularna niż 
prawdziwa nauka, 
jaką jest astronomia. Nawet najbardziej szamańsko brzmiące przekonania w rodzaju 
przeświadczenia o mocy piramid czy pożytku wynikającego z rozmów z roślinami 
szybko 
zyskują sobie uznanie u pospólstwa. W istocie niemal pewne jest dokonanie oceny 
wartości (a 
właściwie braku jakiejkolwiek wartości) spekulacji naukowej tylko na podstawie 
uznania, 
jakim się ona cieszy w oczach opinii publicznej.
Chociaż pseudonauka jest fałszywą nauką, to jednak jeśli podejdziemy do niej z 
punktu 
widzenia genezy, nie możemy powiedzieć, że jest ona rozmyślnie fałszywa.
Niejeden twórca spekulacji, które prawdziwi naukowcy specjalizujący się w danej 
dziedzinie prawie jednomyślnie uznają za zupełne nonsensy, jest mimo to uczciwy 
i 
całkowicie szczery w swoich przekonaniach. Owa szczerość sama w sobie nie 
świadczy o 
wartości idei bardziej aniżeli popularność u publiczności. Tym niemniej, 
szczerość taka 
wymaga szacunku.
Pamiętajmy również o tym, że pseudonauka może skutecznie pobudzać badania i myśl 
naukową, która rozwija się choćby po to, aby sformułować argumenty zwalczające i 
obalające 
owe nonsensy. Wysiłek, którego w innym przypadku być może by nie podjęto, staje 
się 
pożytecznym efektem ubocznym pseudonauki i choćby za to powinniśmy być jej 
wdzięczni.
Lecz jak traktować tych, którzy szerzą pseudonaukowe idee z pełną świadomością o 
ich 
kompletnej nonsensowności? Jeżeli robią to jedynie dla pieniędzy lub władzy, 
bądź płatają po 
prostu figla, bądź czerpią złośliwą uciechę z wyprowadzanie innych w pole? Dla 
takich celów 
gotowi są nawet sfabrykować lub podrobić dowody i stwarzać pozory ich 
autentyczności.
W takich przypadkach mamy do czynienia z „oszustwami”, z którymi spotykamy się 
zawsze, czy to w formie żartów, złośliwości czy cwaniactwa, a przed nimi musimy 
się 
chronić.
A jak do tego wszystkiego przystaje moja własna specjalność — fantastyka 
naukowa? 
Pojęcie fantastyki naukowej bywa czasem używane jako synonim pseudonauki, co 
jest 
zupełnie błędne. Podczas gdy pseudonauka uchodzi, chociaż błędnie, za naukę, to 
fantastyka 
nie rości sobie do tego żadnych pretensji. Otwarcie mówi, że nie jest niczym 
innym jak tylko 
wytworem wyobraźni i czerpie z nauki tylko tyle, ile musi. I ponieważ jest to 
uczciwe 
stawianie sprawy, nie stanowi tym samym oszustwa.
Pisarze science–fiction spekulują swobodnie na tematy naukowe, nie troszcząc się 
o 
znalezienie jakiejś prawdy, a jedynie o znalezienie dramatycznego zakończenia. 
Jeżeli jednak 
pisarz taki ma doświadczenie naukowe, to szybko odkryje, że jego wyobraźnia jest 
zdyscyplinowana na tyle, aby nie przekraczać granic, w których nie opłaca się 
już 
prezentować poglądów bezwartościowych.
Tak więc (biorąc mnie samego jako przykład) moje opowiadania o robotach, pisane 
w 
latach czterdziestych, były nienaukowe w wielu aspektach, a mimo to zawierały 
tyle treści, że 
zainspirowały innych, którzy poświęcili się temu tematowi całkowicie, i którzy 
pomogli 
skonstruować roboty przemysłowe dnia dzisiejszego.
CZY POSTĘPUJEMY MĄDRZE PRÓBUJĄC 
NAWIĄZAĆ KONTAKT Z POZAZIEMSKĄ CYWILIZACJĄ?
Co za przyjemność, gdy spotyka się ludzi poszukujących mądrości. Jak miło jest 
usłyszeć 
pytanie rozpoczynające się od słów: „Czy to mądrze…”, zamiast „Jakie to 
przyniesie 
korzyści…” lub „Czy to jest pożyteczne…”, bądź „Czy to jest bezpieczne…”.
Mimo wszystko korzyść, pożytek i bezpieczeństwo muszą zawsze być brane pod 
uwagę, 
gdy mówimy o mądrości jakiegoś działania. Dlatego pytamy tak:
1. Czy kontakt z wysoko rozwiniętą, pozaziemską cywilizacją przyniesie nam 
jakieś 
korzyści?
W pierwszej chwili przychodzi na myśl jedyna odpowiedź — Nie.
Przecież samo ziszczenie się czegoś podobnego projektu „Cyclops” [„Project 
Cyclops”] — 
zestawu ponad tysiąca stumetrowych radioteleskopów — pochłonie góry pieniędzy. 
To nie 
tylko pieniądze na materiały potrzebne do budowy oraz koszty samej budowy, ale 
również 
wydatki związane z utrzymaniem i pensjami wielu ludzi, którzy będą zaangażowani 
do 
projektu być może na wiele lat.
W grę wchodzą miliardy dolarów.
W dodatku istnieją duże szansę, że w zamian za miliardy dolarów nie uzyskamy 
absolutnie 
niczego, przynajmniej jeśli chodzi o kontakty z wysoko rozwiniętą cywilizacją.
To prawda, chociaż większość astronomów jest przekonanych, że wiele jest 
przesłanek 
przemawiających za istnieniem takiej cywilizacji, być może jest ich nawet bardzo 
dużo. Poza 
tym:
a) Astronomowie mogą się mylić. W tym czy innym ogniwie ich logicznego łańcucha 
może tkwić błąd i może jesteśmy jedyną cywilizacją istniejącą we wszechświecie,
b) Nawet jeśli istnieją, to przez głupi przypadek żadna może nie znajdować się 
na tyle 
blisko, aby można się było z nią skontaktować,
c) Nawet jeśli istnieją jakieś sąsiednie cywilizacje, to może nikt nie znajdzie 
powodów na 
wydatkowanie olbrzymiego wysiłku i energii po to tylko, aby wysłać strumień 
informacji w 
przypadkowo wybranym kierunku kosmosu. Z pewnością nie widzieliby żadnych 
powodów, 
by wysiłek ten i energię wydawać akurat na przesłanie sygnałów właśnie nam,
d) Nawet jeśli cywilizacja jest na tyle rozwinięta, że wysłanie sygnału jest dla 
nich 
zupełnie prostym zadaniem, może okazać się, że brak nam wiedzy, by odebrać 
sygnał takiego 
typu, który oni ze swoją zaawansowaną techniką wyślą,
e) Nawet jeśli odbierzemy ich sygnał, wcale nie jest pewne, czy będziemy 
potrafili go 
odczytać.
Mówiąc w skrócie, aby nawiązać kontakt z jakąś rozwiniętą cywilizacją, w pobliżu 
musi 
się znajdować co najmniej jedna taka, która potrafi wysyłać sygnały i decyduje 
się to zrobić, 
która faktycznie wysyła rozpoznawalne sygnały skierowane przypadkowo bądź 
rozmyślnie w 
naszym kierunku, a my potrafimy sygnały te rozpoznać i odczytać. Z pewnością 
szansę na to, 
aby spełniły się wszystkie te warunki wydają się tak nikłe, że wydatek miliardów 
dolarów na 
taką próbę jest dziką i głupią ekstrawagancją.
Nasuwa się jednakże zastrzeżenie — nauka nie daje się zaszufladkować. Wybór nie 
ogranicza się do alternatywy: albo nawiązanie kontaktu, albo nic. Może nie udać 
się nawiązać 
kontaktu, a mimo wszystko może to nie zakończyć się niczym.
Po pierwsze każda próba skonstruowania koniecznego wyposażenia dla 
przedsięwzięcia 
podobnego do „Projektu Cyclops” przyniesie korzyść w postaci rozwoju wiedzy o 
radioteleskopach.
Po drugie, wydaje się zupełnie nieprawdopodobne, aby przeszukiwania nieba nowymi 
przyrządami z niespotykaną dotąd dokładnością, przy wykorzystaniu większych mocy 
i z 
większą wytrwałością, nie doprowadziły do wielkiej liczby odkryć nowych zjawisk 
i 
obiektów we wszechświecie nie mających nic wspólnego z innymi cywilizacjami, 
których 
sygnały w końcu wykryjemy lub nie.
Nie jesteśmy w stanie powiedzieć, jakiego rodzaju będą to odkrycia, co nowego 
nam 
przyniosą i na ile okażą się dla nas przydatne. Jednakże wiedza, mądrze 
wykorzystywana, 
zawsze w przeszłości była użyteczna i z pewnością taką pozostanie w przyszłości.
Musimy zatem skonkludować, że próba skontaktowania się z rozwiniętą cywilizacją 
przyniesie z pewnością wymierne korzyści.
2. Czy próby nawiązania kontaktu z rozwiniętą cywilizacją są pożyteczne dla nas?
Jeżeli korzyścią wyniesioną z badań mają być przypadkowe odkrycia dokonane przy 
ślepym przeszukiwaniu nieba bez troski o to, czy znajdziemy rozwiniętą 
cywilizację czy nie, 
to dlaczego w ogóle zawracamy sobie głowę tymi innymi cywilizacjami? Czy próba 
ich 
znalezienia nie odciąga przypadkiem naszej uwagi od istotnych zadań polegających 
na 
gromadzeniu wiedzy?
Ostatecznie, nawet jeżeli sygnały nadejdą, to efekty mogą być następujące:
a) Jak już powiedziano wyżej, bardzo trudne lub wręcz niemożliwe będzie ich 
prawidłowe 
zrozumienie. Poza tym na ile prawdopodobne jest, abyśmy potrafili zrozumieć 
sposób 
myślenia obcego umysłu, kiedy istota ludzka napotyka takie trudności przy 
próbach 
zrozumienia drugiej, takiej jak ona sama istoty?
b) Nawet jeżeli uda się odczytać sygnały, może się okazać, że ich treść jest 
trywialna, że 
prawdopodobnie zostały wysłane tylko w celu zwrócenia uwagi czy też aby 
poinformować 
odbiorcę, że ma do czynienia z inteligentnym nadawcą. Całą korzyścią uzyskaną na 
koniec 
może być przekaz, że 1 + 1 = 2, a2 + 2 = 4. Interesujące, ale odkrywcze nie 
bardzo,
c. Nawet jeśli, z jakichś powodów, sygnały niosące informacje można będzie 
odczytać i 
okaże się, że są one dla nas interesujące, to i tak nie będziemy mogli rozpocząć 
dialogu. 
Należy się spodziewać, że rozwinięta cywilizacja znajduje się w dużej odległości 
— 
powiedzmy pięćdziesięciu lat świetlnych, co jest dość sensownym i raczej 
optymistycznym 
przypuszczeniem. Oznacza to, że odpowiedź na jakieś wysłane pytanie nadejdzie po 
upływie 
stu lat.
Czy odpowiedź może mieć wtedy jakiekolwiek znaczenie? No dobrze, ale jeśli 
potrafimy 
wysłać pytanie, rozwinięta cywilizacja otrzymując je i wiedząc, że na drugim 
końcu na 
odpowiedź oczekują istoty inteligentne, zacznie chyba poważnie myśleć o 
odpowiedzi. Może 
upłynąć następne sto lat, zanim oni zaczną tę odpowiedź nadawać i wtedy możemy 
otrzymać 
niezły groch z kapustą, oddający pewne aspekty obcej cywilizacji, lecz być może 
niewiele nas 
interesujący.
Ale co za różnica? Czy my w ogóle jesteśmy w stanie pojąć to, co otrzymamy?
Z pewnością kwestia zrozumienia nie jest aż tak istotna. Zadanie rozkodowania 
obcych 
sygnałów byłoby interesujące, wyzywające i samo w sobie pouczające. Moglibyśmy 
wejrzeć 
w psychologię Innych. Wtedy
nawet najmniejsze sukcesy w przełamaniu ich kodu byłyby już zajmujące. Załóżmy, 
że 
wszystko czego potrafimy dokonać sprowadza się do jakiejś wzmianki, która 
okazałaby się 
jednak pomocna w rozwiązaniu konkretnego zagadnienia z dziedziny fizyki. 
Pojedyncze 
odkrycie nie pozostaje jednak w próżni. Możemy wykorzystać je do dalszej, już 
samodzielnej 
pracy badawczej.
A jeśli nawet nigdy nie zrozumiemy niczego z tego co nam przekazali — nawet 
jednego 
słowa — samo otrzymanie sygnałów byłoby wydarzeniem wielkiej wagi, ponieważ 
potwierdziłoby, że wysoko rozwinięta cywilizacja faktycznie istnieje. Wiele 
przyczyn składa 
się na naszą ciekawość, czy cywilizacja jest z natury samoograniczająca się, czy 
każdy 
gatunek obdarzony inteligencją jest zmuszony najpierw uczyć się jak władać 
siłami natury, a 
dopiero później jest w stanie zgromadzić tyle wiedzy i mądrości, aby robić to 
inteligentnie, co 
skazuje go tym samym na samounicestwienie.
Niestety wydaje się, że znajdujemy się właśnie w trakcie dochodzenia do etapu 
samodestrukcji, i są momenty, w których wielu z nas musi mieć wrażenie, że 
proces ten jest 
nieunikniony i że nie można go ani odwrócić, ani zatrzymać, że wisi nad nami 
wyrok śmierci.
Jeśli nie odkryjemy żadnej cywilizacji, nie będzie to jeszcze oznaczać, że 
wszystkie się 
same zniszczyły, ponieważ może być całe mnóstwo innych powodów 
uniemożliwiających ich 
wykrycie.
Jednakże jeżeli rzeczywiście odkryjemy jakąś wysoko rozwiniętą cywilizację, to 
będziemy 
od razu wiedzieli, że co najmniej jednemu gatunkowi udało się. A jeśli im się 
udało, to 
dlaczego nam ma się nie udać? Jeżeli wykryjemy co najmniej jeden sygnał wysłany 
przez 
inną cywilizację — nawet jeśli nie będziemy w stanie odszyfrować ani jednego 
bitu 
informacji — posiądziemy jednak świadomość, że przetrwanie jest możliwe i 
dlatego my 
mamy również szansę przeżyć.
Jeżeli wszystko inne zawiedzie, wtedy znaczenie psychologiczne kontaktu będzie 
bardzo 
ważne, a może się okazać nawet rozstrzygające dla przeżycia, będąc pomocą 
przeciwko 
rozpaczy.
Wyraźnie zatem widać, że kontakt z wysoko rozwiniętą cywilizacją nie może nic 
zmienić, 
ale mimo to może być niezwykle pożyteczny.
3. Czy kontakt z wysoko rozwiniętą cywilizacją jest bezpieczny?
Czy w końcu nie jesteśmy bardziej bezpieczni w izolacji? Czy to mądrze 
przyciągać uwagę 
innych? Czy jakaś rozwinięta cywilizacja, dowiadując się o naszym istnieniu, nie 
zechce 
wysłać swoich statków w celu podbicia, wykorzystania, zniewolenia czy starcia 
nas z 
powierzchni Ziemi?
Jeżeli obawiamy się tego, to musimy sobie uświadomić, że tak czy owak nie 
znajdujemy 
się już w izolacji i że jest już za późno, aby unikać zwracania uwagi innych. 
Odkąd ludzkość 
wykorzystuje na szeroką skalę fale radiowe, rozbiegają się one z prędkością 
światła we 
wszystkich kierunkach wszechświata ze stale zwiększającą się mocą. Jakaś 
rozwinięta 
cywilizacja może je odebrać i, nawet jeśli nie będzie w stanie odczytać 
szczegółów, to będzie 
jednak już wiedziała, że tu jesteśmy.
Wprawdzie mimowolnie wysyłane wiadomości są wyjątkowo słabe i w odległościach 
nawet najbliższej cywilizacji mogą okazać się zbyt słabe, aby można je było 
wykryć. Czy 
mamy pogarszać jeszcze sytuację, wysyłając umyślne sygnały?
W tym momencie sprawa nie jest jeszcze aktualna.. Wszystko, co teraz zamierzamy 
robić 
ogranicza się do odbierania sygnałów, do nasłuchu. Mamy swobodę wyboru, czy 
odpowiadać 
na jakieś sygnały, czy nie.
Lecz jeśli zdecydujemy się na odpowiedź, czy będzie to dla nas bezpieczne?
Zastanówmy się nad tym, biorąc pod uwagę fakt, że jeśli we wszechświecie 
istnieją 
rozwinięte cywilizacje, to niektóre z nich muszą być bardzo stare. Wszechświat i 
nasza 
własna galaktyka są już tak stare, że mogą w nim zamieszkiwać cywilizacje 
trwające nawet 
dziesięć miliardów lat. W przeciągu dziesięciu miliardów lat cywilizacje takie z 
pewnością 
były w stanie przebadać dokładnie całą naszą galaktykę, odnotować każdą planetę 
zdolną do 
utrzymywania życia oraz, jeśli zdecydowałyby się na to, skolonizować każdą z 
nich.
Sam fakt istnienia ludzkości na naszej planecie i to, że życie, o ile wiemy, 
rozwijało się bez 
zakłóceń przez ponad trzy miliardy lat, wskazują, iż taka wojownicza cywilizacja 
galaktyczna 
nie istnieje.
Dlaczego nie? Może być tak, że (a) cywilizacje niezależnie od ich wieku nie są w 
stanie 
opuścić swoich macierzystych planet, (b) mogą to zrobić, lecz się na to nie 
decydują, (c) 
mogą wyruszyć w przestrzeń, lecz pozwalają, aby planety, na których powstało 
życie, 
rozwinęły swoją własną formę rozumności bez ingerencji z zewnątrz.
Najbardziej prawdopodobnym powodem tego, że cywilizacja nie jest w stanie 
opuścić 
swojej macierzystej planety, jest ograniczenie prędkości lotu statków 
kosmicznych do 
nieprzekraczalnej prędkości światła. Jeżeli faktycznie nie ma sposobów, aby 
ominąć tę 
barierę, trzeba setek czy nawet tysięcy lat, by dotrzeć do innego zamieszkałego 
świata, co 
atrakcyjną perspektywą na pewno nie jest. Każda cywilizacja zmuszona byłaby 
wtedy 
ograniczać ekspansję tylko do obszaru leżącego w bezpośredniej bliskości swojej 
planety. W 
istocie sam fakt wysłania sygnałów przez jakąś cywilizację wskazywałby, że czuje 
się ona 
przygwożdżona do miejsca i że ma jedną tylko możliwość komunikacji z dalszymi 
regionami 
wszechświata — jest nią promieniowanie rozchodzące się z prędkością światła.
Nawet jeśli prędkość światła nie stanowi absolutnej granicy prędkości we 
wszechświecie i 
jeśli istnieją sposoby umożliwiające jej przekroczenie, to trudności z tym 
związane mogą być 
tak poważne, że nie pozwalają na jakiś rodzaj masowej migracji, koniecznej, jak 
się wydaje, 
do ewentualnego podboju i kolonizacji. Może być i tak, że cywilizacja 
wykorzystuje tę 
możliwość tylko do wysyłania zwiadowczych statków badawczych dostarczających 
wiedzy o 
wszechświecie. Takie statki mogły odnotować istnienie Ziemi na tysiące lat przed 
pojawieniem się na niej cywilizacji. Możemy być postrzegani nie jako cel 
kolonizacji, a 
jedynie jako obiekt interesującej obserwacji. A jeżeli odbierzemy sygnały, które 
będą 
wyglądały na przeznaczone specjalnie dla nas, oznaczać to będzie, że był jakiś 
ku temu 
powód.
W końcu jeżeli nawet jakaś rozwinięta cywilizacja znajdzie sposób podróżowania 
między 
gwiazdami, równie prosty jak nasze podróże między ziemskimi miastami, to wcale 
nie byłoby 
to równoznaczne z zamiarami podbicia nas.
Wiemy z własnego doświadczenia, jak bardzo kłótliwi potrafią być przedstawiciele 
naszego obdarzonego rozumem gatunku. Zdajemy sobie również sprawę, jak trudno 
jest 
dokonać znaczących postępów, wymaganych przecież w przypadku podboju kosmosu, 
podczas gdy ludzkość trwoni prawie cały swój czas, pieniądze i energię na 
wzajemne swary. 
W istocie nie wydaje się prawdopodobne, by ludzie mogli wyruszyć w kosmos, jeśli 
nie 
zrezygnują z wojen i nie zgodzą się na rozwój w autentycznym współdziałaniu. 
Podbój 
kosmosu dotyczy całej planety i może zakończyć się powodzeniem jedynie wtedy, 
gdy cała 
planeta włączy się do współpracy. Możemy więc być przekonani, że jakakolwiek 
cywilizacja, 
która nie potrafi opanować własnej kłótliwości, zniszczy siebie sama, zanim 
wyruszy w 
kosmos (dokładnie tak jak my sami). Z drugiej strony, jeżeli jakiś obdarzony 
rozumem 
gatunek z powodzeniem wyruszył na podbój kosmosu, to znaczy, że kłótliwość nie 
objawiała 
się już na jego macierzystej planecie, albo że nauczył się nad nią panować. 
Dlatego bardziej 
prawdopodobne jest znalezienie Ligi Cywilizacji Galaktycznych niż prób podboju.
Wszystkie te powody — ponieważ rozwinięte cywilizacje nie są w stanie do nas 
dotrzeć; 
ponieważ, nawet jeżeli mogą, to są nastawione pokojowo; ponieważ jeżeli mogą 
dotrzeć i nie 
są pokojowo nastawione, jakoś mimo wszystko udało nam się przetrwać — wydają się 
wskazywać, że nie zmniejszymy swojego poczucia bezpieczeństwa (albo przynajmniej 
nie 
zwiększymy ryzyka), jeżeli nawiążemy kontakt z inną cywilizacją.
Ostatecznie, ponieważ kontakt z rozwiniętą cywilizacją jest korzystny, 
pożyteczny i 
bezpieczny, nie można dojść do innego wniosku niż do takiego, że roztropnie 
byłoby czynić 
próby nawiązania tego kontaktu.
W istocie, byłoby niemądrze, gdybyśmy nie próbowali.
NAUKA CZYSTA I NIECZYSTA
Łatwo jest wyróżnić w naturze ludzkiej umysł i ciało oraz (jeżeli jesteśmy 
intelektualistami) przyporządkować umysłowi większe znaczenie i poważanie. Co 
prawda 
filozofowie muszą jeść, ale może to być widziane jako godna pożałowania 
konieczność, którą 
podczas obiadu należy neutralizować budującą konwersacją.
Podobnie wytwory ludzkiego umysłu da się podzielić na dwie klasy: na te, które 
służą jego 
rozwojowi i na te, które służą zaspokojeniu potrzeb ciała. Te pierwsze nazwano 
„sztukami 
wyzwolonymi”, te drugie „sztukami mechanicznymi”.
Sztuki wyzwolone to taki rodzaj działalności, który jest odpowiedni dla 
człowieka 
wolnego, znajdującego się w położeniu pozwalającym mu czerpać korzyści z pracy 
innych, 
podczas gdy on nie jest zmuszany do pracy własnymi rękami. Sztuki wyzwolone 
zajmują się 
„wiedzą czystą”, a uważa się je za coś bardziej wzniosłego.
Inne umiejętności, służące potrzebom rolnictwa, handlu czy przemysłu są 
oczywiście 
również przydatne. Jednak dopóki są w posiadaniu niewolników, poddanych, chłopów 
i 
innych niższych klas, dopóty wykształceni, niepracujący dżentelmeni mogą się 
spokojnie bez 
nich obejść.
Wśród sztuk wyzwolonych daje się dostrzec pewne aspekty nauki. Z pewnością 
badanie 
złożonego oddziaływania, które rządzi prawami ruchu ciał materialnych oraz 
badanie 
własności figur geometrycznych czy kosmosu należą do takich szlachetnych zajęć*.
W miarę upływu czasu jednak nauka nabawiła się poniżającego zwyczaju pomagania w 
rozwiązywaniu doczesnych problemów tego świata, w wyniku czego ci, których 
obszar 
zainteresowań ograniczał się do sztuk wyzwolonych, (wyłączając naukę) zaczęli 
widzieć 
naukowców jako ludzi stwarzających niebezpieczeństwo powalania sobie rąk.
Naukowcy ze swojej strony mają również skłonność do naśladowania tego 
odziedziczonego po starożytnych Grekach snobizmu. Podzielili oni naukę na dwa 
rodzaje. 
Jeden z nich zajmuje się wyłącznie zagadnieniami trudnymi, głębokimi, 
fundamentalnymi i o 
pierwszorzędnym znaczeniu — jest innymi słowy, „czystą nauką”, prawdziwie 
wyzwoloną 
sztuką.
Oczywiste jest, że jakakolwiek nauka, która zniża się do poziomu takich godnych 
lekceważenia przedmiotów jak medycyna, rolnictwo czy przemysł, staje się 
dziedziną 
pospolitą.
Przymiotnik „pospolity” ma w tym kontekście wydźwięk raczej pejoratywny. 
Powszechniej używa się określeń „nauka podstawowa” i „nauka stosowana”.
Z drugiej strony wyróżnienie jedynie za pomocą przymiotnika może wydawać,, się 
jeszcze 
niewystarczające. Użycie tego samego rzeczownika dla określenia obydwu, czyni z 
wyższej 
podejrzaną, a niższej przydaje nazbyt wiele poważania. Dlatego coraz bardziej 
staje się 
zauważalna tendencja do określania nauki stosowanej terminem „technika”.
Dlatego mówimy o „nauce” i „technice” i bardzo dobrze wiemy, która z nich jest 
bardziej 
wzniosła, godna, bardziej arystokratyczna i (już szeptem) szlachetniejsza.
Taki arbitralny podział jest dziełem człowieka i nie ma nic wspólnego z 
rzeczywistością. 
Postępy w stanie wiedzy o fizyce wszechświata uzależnione są całkowicie od nauki 
i techniki, 
a żadna z nich nie może się prawidłowo rozwijać bez drugiej.
W rzeczywistości technika jest starsza od nauki. Na długo wcześniej zanim istota 
ludzka 
była w stanie zainteresować się mglistymi spekulacjami o wszechświecie, 
homoidalni 
przodkowie współczesnych ludzi rozłupywali już kamienie, aby uzyskać ostrza, 
które stały się 
zalążkiem technicznych osiągnięć dnia dzisiejszego.
Dalsze postępy, osiągane na drodze prób i błędów zdanych na przypadek, były 
oczywiście 
powolne, a wynikało to z braku zrozumienia podstawowych zasad, które mogłyby 
pozwolić 
ludziom związanym z techniką na wykorzystanie wszystkich możliwości.
Nauka, różna od techniki, sięga swoimi korzeniami aż do starożytnych Greków, 
którzy 
przyczynili się bardzo do rozwoju pięknych
i zawiłych spekulacji. Spekulacje w miarę upływu czasu stawały się coraz 
piękniejsze oraz 
z pewnością coraz bardziej skomplikowane, lecz nie było żadnej możliwości, by 
stały się 
bardziej przystające do rzeczywistości. Niestety, Grecy snuli swoje spekulacje 
jedynie w 
oparciu o dedukcję, której prawa uważali za najważniejsze a odrzucali 
zdecydowanie każdą 
myśl o porównywaniu swoich konkluzji z otaczającym ich światem.
Dopiero kiedy naukowcy zaczęli obserwować rzeczywisty świat i zaczęli przejawiać 
odwagę manipulowania nim, mogła narodzić się „nauka doświadczalna”. Stało się to 
w XVI 
stuleciu. Najzdolniejszym z pierwszych naukowców — praktyków był Galileo Galilei 
(1564–
1642), który rozpoczął swoje prace badawcze pod koniec tego wieku. Tak zaczęła 
się 
„rewolucja naukowa”.
W XVIII wieku, kiedy naukowcy uświadomili sobie odpowiedzialność wobec techniki, 
miała miejsce „rewolucja przemysłowa” i ona odmieniła radykalnie ludzkie życie.
Nastawienie psychologiczne naszych umysłów, aby rozdzielać naukę na czystą i 
nieczystą, 
podstawową i stosowaną, bezużyteczną i użyteczną, intelektualną i związaną z 
przemysłem, 
jest tak mocne, że nawet dzisiaj trudno jest ludziom zrozumieć, jak silny 
istnieje związek 
pomiędzy tymi dwoma rodzajami nauki i pojąć częste i konieczne ich 
współdziałanie.
Rozważmy przypadek pierwszego wielkiego technika ery nowożytnej, szkockiego 
inżyniera Jamesa Watta (1736–1819). Chociaż nie uważa się go za wynalazcę 
silnika 
parowego, to jednak on zbudował pierwszy taki silnik, wyposażony w komorę 
skraplacza i 
jako pierwszy zbudował mechanizm przekształcający ruchy posuwisto — zwrotne 
tłoka na 
ruch obrotowy wału. On również jako pierwszy skonstruował regulator działający w 
oparciu o 
zasadę sprzężenia zwrotnego, sterujący dopływem pary do silnika. Mówiąc w 
skrócie, w 1769 
roku wynalazł pierwsze rzeczywiście działające i uniwersalne urządzenie 
zamieniające ciepło 
na pracę i od tego zaczęła się rewolucja przemysłowa.
Lecz czy Watt był myślicielem? Czy też był technikiem i niczym więcej?
W tym samym czasie żył szkocki chemik Joseph Black (1728–1799), który w 1764 
roku, 
podczas badań naukowych nad ciepłem, zmierzył ilość ciepła potrzebną do 
zagotowania 
wody. W miarę dostarczania ciepła wodzie, jej temperatura wzrastała bardzo 
szybko. Kiedy 
woda zaczęła się gotować, pochłaniała nadal ciepło, ale już bez wzrostu swojej 
temperatury. 
Ciepło zużywane było całkowicie na przemianę cieczy w parę i to jest „utajone 
ciepło 
parowania”. W wyniku czego para posiada znacznie więcej energii od gorącej woda 
o tej 
samej temperaturze.
Znający J. Blacka Watt, dowiedział się o „utajonym cieple” i zapoznał się z 
prawem, które 
tym procesem rządziło. Prawo to naprowadziło go na udoskonalenia już 
istniejących silników 
parowych. Black z kolei, będąc pod wrażeniem wywołującego podziw zastosowania 
swojego 
odkrycia, pożyczył Wattowi sporą sumę, aby wesprzeć go w jego pracach.
Rewolucja przemysłowa była zatem wynikiem połączenia wysiłków nauki i techniki.
Przepływ wiedzy nie zachodzi tylko w jednym kierunku — od nauki do techniki. 
Podczas 
gdy wielu ludzi (nawet nienaukowców) może się już obecnie zgodzić, że badania i 
odkrycia 
naukowe, choćby wydawały się czyste i bezużyteczne, mogą znaleźć bardzo 
pospolite i 
praktyczne zastosowania, to jednak niewielu ludzi (nawet spośród naukowców) 
przyznaje, że 
przepływ wiedzy jest silniejszy w przeciwnym kierunku. Natomiast faktem jest, że 
rozwój 
nauki zostałby całkowicie zatrzymany bez techniki.
W 1581 roku Galileusz, mając zaledwie siedemnaście lat, odkrył prawo rządzące 
ruchem 
wahadła. W latach dziewięćdziesiątych tego wieku badał zachowanie spadających 
ciał i 
bardzo mu przeszkadzał brak jakiegokolwiek przyrządu dokładnie mierzącego małe 
przedziały czasowe. Nie istniał wtedy żaden taki przyrząd.
Pierwszy dobry zegar został skonstruowany w 1656 roku przez holenderskiego 
naukowca 
Christiana Huygensa (1629–1695), który wykorzystał zasadę ruchu wahadła 
opracowaną 
przez Galileusza i skonstruował zegar, który moglibyśmy nazwać dzisiaj „zegarem 
dziadka”. 
Zasada ruchu wahadła sama w sobie nie stanowiła znaczącego osiągnięcia 
naukowego. 
Natomiast jej wykorzystanie wraz z postępem technologicznym w budowie zegarów, 
umożliwiło naukowcom dokonywanie takich obserwacji, które uprzednio były nie do 
pomyślenia, tak że nauka nawet najbardziej czysta mogła odtąd posuwać się w 
swoim 
rozwoju wielkimi krokami.
Podobnie astronomia nie mogłaby się prawdopodobnie tak dynamicznie rozwijać po 
odkryciu Kopernika, gdyby nie pomoc techniki. W rzeczywistości bez jej wsparcia 
heliocentryczny system Kopernika nigdy nie zostałby powszechnie przyjęty zamiast 
geocentrycznego systemu Ptolemeusza.
Przełomowy moment w rozwoju astronomii nastąpił za sprawą wytwórców okularów, 
prostych rzemieślników szlifujących soczewki, a szczególnie pewnego młodego, 
nudzącego 
się terminatora, który
bawiąc się soczewkami, odkrył zasadę działania teleskopu. Galileusz wykorzystał 
ją i 
zbudował pierwszy teleskop, który natychmiast skierował na niebo, po czym, w 
ciągu 
sekundy obserwacji Księżyca, na powierzchni którego zobaczył góry, nastąpiła 
największa 
rewolucja w historii nauki.
Historia nowoczesnej nauki w istocie jest historią rozwoju, przy wykorzystaniu 
techniki i 
przyrządów, będących jej narzędziami.
Nie jest to jedyne oddziaływanie techniki. Jej wytwory prowokują do wkraczania 
na nowe 
obszary spekulacji naukowej.
Mimo że na przykład Watt zwiększył znacznie sprawność silnika parowego, to jej 
wartość 
pozostawała nadal bardzo niska. Straty sięgały 95 procent energii cieplnej 
zużywanego 
paliwa. Tylko 5 procent tej energii zamieniało się na użyteczną pracę.
Zagadnieniem tym zajął się francuski fizyk Nicolas Carnot (1796–1832). Angażując 
się w 
coś tak bardzo przyziemnego jak silnik parowy, zaczął od analizy przepływu 
ciepła od ciała 
gorącego do zimnego, a zakończył na położeniu w 1824 roku podwalin pod nową 
naukę — 
termodynamikę (nazwa wywodzi się z greki i znaczy „ruch ciepła”). W 
rzeczywistości, 
przedstawił wariant, jak ją teraz nazywamy, „drugiej zasady termodynamiki”, 
jednego z 
największych sukcesów czystej nauki — narodził się on z pospolitej nauki 
zajmującej się 
silnikiem parowym.
Nauka i technika oddziaływały na siebie nie tylko w przeszłości. To wzajemne 
oddziaływanie z biegiem czasu stawało się coraz silniejsze i nigdy te dwie 
gałęzie ludzkiej 
działalności umysłowej nie były tak bardzo ze sobą splecione jak obecnie.
Przez przypadek rok 1979 stał się znaczący dla dwóch wielkich ludzi, z których 
jeden 
wydaje się uosobieniem najczystszej nauki, a drugi najbardziej praktycznej 
techniki — dla 
Alberta Einstina (1879–1955), największego naukowca od czasów Newtona i dla 
Thomasa 
Alvy Edisona (1847–1931), największego wynalazcy wszechczasów. W jakim miejscu 
moglibyśmy znaleźć ich współzależność?
Z pewnością teoria względności Einsteina jest najczystszym przykładem nauki, 
jaki można 
sobie wyobrazić. Określenie „praktyczna” w odniesieniu do niej wydaje się być 
bluźnierstwem.
Jedynie teoria względności opisuje między innymi ruch ciał z prędkościami 
zbliżonymi do 
prędkości światła. Z prędkościami takimi poruszają się cząstki subatomowe, które 
nie mogą 
być badane prawidłowo bez uwzględnienia ich „relatywistycznych prędkości”.
Oznacza to, że bez uwzględnienia teorii Einsteina nie istniałyby nowoczesne 
akceleratory 
cząstek, a wszystkie współczesne zastosowania rezultatów pracy tych 
akceleratorów 
zostałyby wyrzucone za burtę. Nie mielibyśmy na przykład izotopów, 
wykorzystywanych na 
szeroką skalę w medycynie, przemyśle i chemii — i nie moglibyśmy ich oczywiście 
wykorzystywać w czystej nauce jako wyrafinowanych narzędzi badawczych.
Z teorii względności daje się wysnuć wniosek, że materia i energia są wzajemnie 
związane 
w pewien szczególny sposób (słynne równanie: e = mc2). Niegdyś panowało 
przekonanie, że 
materia i energia są niezależnymi od siebie wielkościami fizycznymi.
Równanie to stało się impulsem do wzrostu zainteresowania badaczy energetycznymi 
aspektami cząstek elementarnych, a w końcu umożliwiło skonstruowanie bomby 
atomowej i 
wybudowanie wielu elektrowni nuklearnych.
Zainteresowania naukowe Einsteina nie ograniczały się jedynie do teorii 
względności. W 
1917 roku wykazał, że jeżeli jakaś cząstka, znajdująca się na wysokim poziomie 
energetycznym (termin zaczerpnięty z czysto naukowej teorii kwantów, która 
powstała w 
1900 roku), zderzy się z fotonem (jednostką energii promieniowania) o 
odpowiedniej 
częstotliwości, spadnie ona na niższy poziom energetyczny. Stanie się tak w 
wyniku tego, że 
cząstka odda część swojej energii w postaci fotonu o ściśle określonej 
częstotliwości i 
poruszającego się dokładnie w tym samym kierunku, jaki miał foton pierwotny.
Trzydzieści sześć lat później, w 1953 roku, Charles Hard Townes (ur. 1915) 
wykorzystał 
teoretyczny wywód Einsteina i wynalazł „maser”, który w oparciu o tę zasadę miał 
możliwość wzmacniania wiązki fotonów krótkich fal radiowych („mikrofal”). W 1960 
roku 
Theodore Harold Mainman (ur. 1927) rozszerzył tę zasadę na fotony o jeszcze 
większej 
częstotliwości (jeszcze krótsze fale), na fotony z zakresu światła widzialnego i 
skonstruował 
pierwszy „laser”.
Laser, zbudowany w oparciu o skomplikowane rozumowanie Einsteina sprzed 
czterdziestu 
lat, ma niezliczone zastosowania, począwszy od chirurgii, a na wojsku 
skończywszy. Znalazł 
także zastosowanie w sferze czystej nauki, skąd się wywodzi jego idea, ponieważ 
może być 
wykorzystywany do niewiarygodnie subtelnych doświadczeń służących weryfikacji 
teorii 
względności.
Jaki to ma związek z Edisonem?
Ostatecznym rezultatem jego inwencji stało się rozpowszechnienie na całym 
świecie 
elektryczności, znaczne zwiększenie możliwości jej wytwarzania i transportu oraz 
zwiększenie znaczenia jakiegokolwiek urządzenia, które mogłoby poprawić 
sprawność oraz 
opłacalność produkcji i przesyłania energii elektrycznej. Mówiąc krótko, Edison 
przeprowadził czysto naukowe badania przepływu i zachowania się prądu 
elektrycznego — 
bardzo ważnego obszaru zainteresowań badawczych.
Charles Proteus Steinmetz (1865–1923) był z całą pewnością technikiem. Pracował 
dla 
„General Electric”i miał na swoim koncie dwieście patentów. Oprócz tego 
rozwiązał, 
uwzględniając wszystkie matematyczne subtelności, skomplikowane problemy obwodów 
prądu przemiennego, co stanowiło szczytowe osiągnięcie czystej nauki. Podobną 
pracę 
wykonał Oliver Heavside (1850–1925).
Jeśli zaś chodzi o Edisona, to jego prace nad oświetleniem elektrycznym 
zaprowadziły go 
niechcący na obszary czystej nauki. Po wynalezieniu pierwowzoru żarówki przez 
wiele lat 
pracował nad jej ulepszeniem, szczególnie nad przedłużeniem żywotności włókna 
żarowego, 
które początkowo przepalało się zbyt szybko. Jak to było w jego zwyczaju, 
próbował 
wszystkiego, co mu tylko przyszło na myśl. Jednym z takich prowadzonych na 
„chybił–trafił” 
doświadczeń było umieszczenie we wnętrzu żarówki, z której wypompowano 
powietrze, 
metalowej siatki i zamocowanie jej w pobliżu włókna żarowego w taki sposób, by 
go nie 
dotykała. Te dwa elementy były oddzielone od siebie wąską przestrzenią próżni.
Wtedy Edison włączył prąd, aby zobaczyć, czy obecność siatki metalowej będzie 
miała 
jakiś istotny wpływ na żywotność żarzącego się włókna. Okazało się, że nie, i 
Edison 
zrezygnował z takiego rozwiązania. Jednakże w trakcie doświadczeń zauważył, że 
prąd 
elektryczny płynie od włókna do siatki, mimo panującej tam próżni.
Cała ogromna wiedza praktyczna Edisona była bezużyteczna, nie dając mu 
wyjaśnienia 
tego zjawiska. Zanotował swoje spostrzeżenie, a później je opatentował. Zjawisko 
nazwano 
„efektem Edisona”. Stało się ono jedynym jego odkryciem w sferze czystej nauki — 
lecz 
miało ścisły związek z pracami Edisona w sferze techniki.
Czy to przypadkowe spostrzeżenie doprowadziło do czegokolwiek? No cóż, okazało 
się, że 
przepływowi prądu elektrycznego towarzyszy przepływ materii o szczególnie 
subtelnej 
naturze — materii, która ostatecznie została rozpoznana jako elektrony — 
pierwsze poznane 
cząstki elementarne. Kiedy już uświadomiono sobie istnienie elektronów, 
następnym krokiem 
było wynalezienie metod pozwalających wzmacniać lub modyfikować ich przepływ w 
próżni, 
to znaczy umożliwiających sterowanie prądem elektrycznym z dużo większą 
dokładnością niż 
tylko poprzez załączanie i wyłączanie styków. Efekt Edisona stał się zalążkiem 
olbrzymiej 
dziedziny — elektroniki.
Można znaleźć inne przykłady. Prowadzone przez nauki techniczne poszukiwania 
sposobów eliminowania atmosferycznych zakłóceń w połączeniach 
radiotelefonicznych 
posłużyły za podstawę do rozwoju radioastronomii i doprowadziły w końcu do 
takich odkryć 
czystej nauki jak: kwazary, pulsary i teoria wielkiego wybuchu [big bang].
Rozwój technologii wytwarzania tranzystorów doprowadził do sprawniejszego 
manipulowania i sterowania prądami elektrycznymi, a w końcu do powszechnej 
automatyzacji i komputeryzacji. Komputery stały się podstawowymi narzędziami 
pracy 
zarówno w nauce, jak i technice. Komputer stał się przydatny nawet w rozwiązaniu 
jednego z 
najsłynniejszych problemów czystej matematyki — problemu czterech kolorów.
Technologiczny rozwój rakiet na paliwo ciekłe doprowadził do czysto naukowego 
osiągnięcia astronomicznego, jakim stało się sporządzenie dokładnych map Marsa 
oraz 
zbadanie jego gleby.
Staje się oczywiste, że nauka i technika to jedno!
Podziały na rasy, kultury i narody zostały sztucznie stworzone przez człowieka, 
a 
zaciemniają tylko fundamentalną prawdę, że na Ziemi istnieje tylko jeden gatunek 
ludzi. 
Podziały na dyscypliny naukowe i na poziomy czystości naukowej zostały także 
stworzone 
przez człowieka i również zaciemniają fundamentalną prawdę, że istnieje na Ziemi 
tylko 
jeden cel nauki — poszukiwanie wiedzy i zrozumienie otaczającego nas świata.
CZY POWINNIŚMY STEROWAĆ NAUKĄ?
W ostatnich latach daje się zaobserwować dążenia pewnych środowisk do uzyskania 
wpływu na kierunki badań naukowych. Potrzebę tę uzasadnia się tym, że nauka może 
narazić 
albo naraża ludzkość na poważne niebezpieczeństwo.
Któż zresztą czułby się dobrze, słysząc jak naukowcy coraz intensywniej 
interesują się 
gazami paraliżującymi, nowoczesnym uzbrojeniem kosmicznym czy inżynierią 
genetyczną? 
Kogo mogłyby zadawalać hałdy odpadów radioaktywnych, perspektywy jeszcze 
bardziej 
morderczych wojen, możliwości modyfikacji budowy i zachowania się człowieka?
Dlaczego nie mielibyśmy powołać specjalnego komitetu nadzorującego drogi, wzdłuż 
których rozwijają się badania naukowe — spowalniając je tu, przyspieszając 
ówdzie, 
zmieniając je w tym czy innym miejscu, a czasami wstrzymując jakieś ruchy w 
zupełności?
Nie jest to jednak takie proste. Ciekawość ludzkiego umysłu jest nieopanowana a 
badania 
przerwane w jednym miejscu mogą być podjęte gdzie indziej. W 1847 roku włoski 
chemik, 
Ascanio Sobero, odkrył nitroglicerynę i (co było nie do uniknięcia) poznał jej 
własności 
wybuchowe. Przerażony jej możliwymi, łatwymi do przewidzenia zastosowaniami 
niszczącymi, wstrzymał wszystkie badania z tym związane.
Na nic się to nie zdało. Inni doszli do takich samych odkryć, ale nie zatrzymali 
się.
Czy zatem badania te należało wstrzymać? Naturalny rozwój wiedzy o materiałach 
wybuchowych umożliwił powstanie pod koniec tego wieku nowych, bardziej 
śmiercionośnych rodzajów broni. Poza tym, Alfred Nobel obłaskawił nitroglicerynę 
i 
wyprodukował dynamit, a nie ma tu potrzeby zgłębiać dalej wszystkich 
konstruktywnych 
zastosowań silnych materiałów wybuchowych.
Innymi słowy: musimy odróżniać samą wiedzę od jej zastosowań.
Prawie każdą cząstkę wiedzy można wykorzystać zarówno do celów konstruktywnych, 
jak 
i do czegoś, co może wydawać się destrukcyjne, i to nie jest nic nowego. W 
czasach 
prehistorycznych kamienne topory i włócznie z kamiennymi grotami umożliwiały 
istotom 
ludzkim walkę twarzą w twarz z wielkimi drapieżnikami o znacznie większych 
szansach na 
przeżycie. Ale one również umożliwiały istocie ludzkiej łatwe okaleczenie czy 
zabicie drugiej 
istoty ludzkiej. Umiejętność rozpalania ognia w dowolnej chwili dała ludziom 
korzyści w 
postaci możliwości gotowania potraw, wypalania garnków, topienia szkła oraz 
metali — ale i 
stwarzała niebezpieczeństwo przypadkowych pożarów i podpaleń.
Nawet narodziny mowy, obok oczywistych korzyści, doprowadziło do powstania nowej 
i 
bardziej wyrafinowanej skali kłamstw i oszustw.
Nie ma zatem żadnych wątpliwości, że ludzkość ciągle musi kwestionować i 
nadzorować 
zastosowania wiedzy i w rzeczywistości robi się to także dziś. Od 
najdawniejszych czasów 
głównym zadaniem rządu było sterowanie aktywnością ludzi w taki sposób, aby 
ograniczyć 
do minimum ewentualne szkody. Jeżeli nie zawsze działanie takie było skuteczne, 
to w 
rezultacie braku dostatecznej informacji oraz ludzkiej namiętności, zachłanności 
i nienawiści, 
które zawsze były powodem krzywdy ludzi uznanych za wrogów — albo za po prostu 
innych.
Nasza zdolność w obecnych czasach do wyrządzania krzywdy innym znacznie wzrosła. 
Uświadomiliśmy sobie także, że nawet najbardziej celowe i konstruktywne 
zastosowania 
mogą posiadać niespodziewane, szkodliwe efekty uboczne. Cała ludzkość stała się 
tak bardzo 
od siebie wzajemnie uzależniona, że dawne pojęcia „wróg” i „obcy” straciły swoje 
pierwotne 
znaczenie. I dlatego właśnie skazani jesteśmy na uporczywą walkę o stworzenie 
narzędzi 
pozwalających przewidywać niebezpieczeństwa i im zapobiegać.
Z tego wszystkiego nie wynika jednak, że rozwój wiedzy może lub powinien być 
sterowany, nadzorowany czy wręcz wstrzymywany. Wiedza powiększa sferę wolnego 
wyboru, oferując dodatkowe możliwości przekształcania wszechświata na lepszy lub 
gorszy, 
a jeśli dokonamy mądrego wyboru, to będziemy mieli wielką szansę uczynić go 
lepszym.
Zdajemy sobie sprawę z roli witamin jako składnika pożywienia, ale wiemy również 
o 
ryzyku ich przedawkowania. Możemy mu zapobiec poprzez rozwój wiedzy o samych 
witaminach jak również o niebezpieczeństwach wynikających z przedawkowania. 
Możemy 
również wybrać inne rozwiązanie: zamiast zdobywać wiedzę o wpływie witamin na 
nasze 
zdrowie, możemy w ogóle z nich zrezygnować i narazić się na awitaminozę, a w 
konsekwencji na szkorbut, krzywicę i pelagrę, a nawet gruźlicę. Historia podsuwa 
nam 
właściwy i rozsądny wybór. Możemy przekonywać, że w przypadku witamin faktycznie 
wiedza ma istotne znaczenie. Inaczej wygląda sprawa, gdy rozważamy zastosowanie 
energii 
nuklearnej. Z całą pewnością nasze coraz większe możliwości wykorzystania 
reakcji 
nuklearnych doprowadziły do otrzymania izotopów promieniotwórczych, tak 
potrzebnych w 
badaniach biochemicznych oraz w analizach radioimmunologicznych wykorzystywanych 
w 
celach diagnostycznych, ale doprowadziły one również do powstania bomby atomowej 
i gór 
odpadów radioaktywnych. Czy nie utracilibyśmy bezmyślnie wszystkich korzyści, 
jeżeli 
doszlibyśmy do wniosku, że nie musimy bać się zagrożeń? Czy brak wiedzy nie 
byłby w tym 
przypadku szczęściem?
Być może. Nawet wtedy, gdy nowa wiedza oferuje mało dobra, a dużo zła, czy nie 
moglibyśmy wybrać tego wszystkiego, co dobre, a odrzucić całe zło? Czy ludzkość, 
w 
wyniku jakiejś niebywałej głupoty, na tyle zdecydowana jest wybierać zło, że 
kompletny brak 
wiedzy pozostaje jedynym wyjściem?
Jeżeli odpowiedź na ostatnie pytanie brzmi „tak”, to nic już nas nie uratuje. 
Jeżeli człowiek 
zamierza celowo zniszczyć całą swoją cywilizację i jeśli ma taką możliwość, to 
będzie szukał 
takiej sposobności aż do skutku i nie ma już wtedy miejsca na dalsze argumenty. 
Nasz los jest 
przesądzony.
Lecz jeśli jesteśmy zdolni dokonać inteligentnego wyboru, to dokonajmy go w 
oparciu o 
stale zwiększającą się wiedzę o sposobach uniknięcia potencjalnych zagrożeń.
Czy lepiej byłoby chronić dziecko przed jakąkolwiek krzywdą, trzymając je pod 
kluczem 
w pokoju dziecinnym ze ścianami szczelnie wyłożonymi poduszkami, czy też 
wypuszczając 
je na szeroki świat, uczyć je rozpoznawania niebezpieczeństw i sposobów ich 
unikania?
Zwróćmy uwagę na jeszcze jedno — wszystkie postępy medycyny spotykają się z 
niemal 
powszechną aprobatą. Któż na przykład sprzeciwiałby się leczeniu raka?
Najbardziej doniosłym, pojedynczym osiągnięciem w naukach medycznych było 
powstanie bakteryjnej teorii chorób, stworzonej przez Louisa Pasteura w latach 
sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Dzięki niej opanowano choroby zakaźne, tak że 
w końcu 
epidemie, zagrażające ludzkości na przestrzeni całych jej dziejów, powoli 
zanikają. Długość 
życia ludzkiego podwoiła się i wzrosła z 35 lat do 70 — i któż mógłby narzekać z 
tego 
powodu?
Z drugiej jednak strony musimy pamiętać, że spowodowało to spadek śmiertelności 
i 
eksplozję populacji, która zwiększyła się czterokrotnie od czasów Pasteura. 
Teraz wszystkich 
nas przeraża ciągły wzrost liczby ludzi na Ziemi, grożący zagładą całego 
gatunku. Sytuację 
pogarszają jeszcze wszystkie dolegliwości, których obecnie doświadczamy — 
zmniejszające 
się zasoby naturalne, zwiększające się zanieczyszczenie środowiska, alienacja, 
przestępczość, 
terroryzm i wojny.
Powinniśmy zatem powstrzymać wtedy Pasteura? Powinniśmy zabronić prac nad teorią 
bakterii, która okazała się tak groźną dziedziną wiedzy, że może zniszczyć 
cywilizację w 
ciągu półtora stulecia odkąd powstała?
Czy też powinniśmy wtedy powiedzieć uczonym, aby kontynuowali swoje badania, 
umożliwiając podniesienie jakości indywidualnego życia, i pracowali jednocześnie 
nad 
metodami kontroli urodzeń prowadzącymi do zmniejszenia przyrostu naturalnego?
DLA ZROZUMIENIA NAUKI PRZEZ OPINIĘ PUBLICZNĄ
Leon E. Trachtman w swoim niedawno opublikowanym eseju zakwestionował 
powszechnie wyrażane przekonanie, że w społeczeństwie demokratycznym opinia 
publiczna 
powinna być na bieżąco informowana o stanie nauki. Wymienia następujące powody, 
które 
mają uzasadniać to przekonanie:
1. Wiedza stanowi dobro samo w sobie.
2. Ludzie będą zdolni do podejmowania bardziej rozsądnych, osobistych decyzji, 
jeżeli 
będą lepiej zorientowani, co dzieje się w pracowniach badaczy i laboratoriach 
techników.
3. Cała struktura społeczeństwa demokratycznego uzależniona jest od tego, 
czyjego 
obywatele posiadają wystarczający zasób wiedzy. Zachowanie się obywateli podczas 
wyborów, ich oddziaływanie na wybranych czy etatowych urzędników państwowych 
oraz ich 
zaangażowanie w sprawy polityczne i społeczne będzie tym bardziej konstruktywne 
im lepiej 
będą rozumieli, co dzieje się w nauce.
Trachtman rozwija pierwszy punkt, mówiąc: „Nie mam zastrzeżeń do takiej 
konstatacji, 
lecz jest ona niezbyt wystarczającym uzasadnieniem dla wydatków sięgających 
setek tysięcy 
dolarów rocznie, które stanowią część rozważnej polityki informowania opinii 
publicznej o 
postępach w nauce.”
W kraju, w którym główny organ wykonawczy ustanowił właśnie budżet, w którym 
jednego tylko roku przeznacza się ćwierć biliona dolarów na zbrojenia, te marne 
dwieście 
pięćdziesiąt tysięcy dolarów wydaje się błahostką, szczególnie, jeśli dwa 
pozostałe punkty 
mają jakieś znaczenie. Ale każdy ma swoje własne priorytety i waham się, czy 
mogę 
oczekiwać, by pokryły się one z moimi.
Co się tyczy punktu drugiego, Trachtman wyczuwa, że ilość informacji wypluwanych 
przez media, informacji często sprzecznych, powoduje, że ludzie tracą orientację 
i w końcu 
zupełnie nie mają pojęcia, co kupić i jak w ogóle żyć. O obywatelu mówi: „Jeżeli 
byłby 
kompletnie niedoinformowany i stosował się po prostu do zaleceń swojego lekarza 
czy 
odpowiedniej agencji rządowej i jadał lekkostrawne potrawy w umiarkowanej 
ilości, czułby 
się z pewnością wspaniale.”
Być może! Na dodatek po raz pierwszy w historii zdarzyło się, że zmniejsza się 
liczba 
osób palących papierosy. Prawo stosowane z całą surowością w czasach prohibicji 
nie 
doprowadziło do zmniejszenia spożycia alkoholu — raczej wprost przeciwnie — 
podczas gdy 
raporty o niewątpliwej zależności pomiędzy paleniem a rakiem płuc i chorobami 
serca 
odnoszą rzeczywisty skutek. Wraz z publikacjami o cholesterolu, doprowadziło to 
do 
zmniejszania się w ostatnich latach umieralności z powodu sercowych chorób 
układu 
naczyniowego.
Uratowano z pewnością życie tysięcy ludzi, lecz czy to warte wydatków rzędu 
setek 
tysięcy dolarów, jest już jedynie kwestią priorytetów, Przynajmniej ja tak 
sądzę.
W punkcie trzecim Trachtman daje wyraz swoim przekonaniom, iż zdezorientowani 
obywatele nie stworzą prawdopodobnie społeczeństwa aktywnego, a jeżeli nawet 
wykażą 
zaangażowanie, to będą z irytującą głupotą bronić złej sprawy. Co więcej, 
popularne 
podejście do materiałów naukowych, zwykle w pogoni za sensacją upraszczające 
zagadnienie, nie doprowadzi do zrozumienia metod naukowych, zwiększy oczekiwania 
i 
będzie powodem wielu innych nieprawidłowości.
Wynika z tego, że jedynym rodzajem informacji o nauce, jaką opinia publiczna 
powinna 
otrzymywać, będzie informacja dostarczana przez ludzi, którzy są w zasadzie tak 
samo 
ciemni jak ci, do których ma ona dotrzeć. To na co uskarża się Trachtman nie 
jest wynikiem 
edukacji, lecz rezultatem jej braku. Celem nauk zajmujących się sposobami 
komunikacji jest 
(lub przynajmniej powinno być) kształcenie nie tyle opinii publicznej, a przede 
wszystkim 
tych, którzy omawiają w mediach osiągnięcia nauki. I to właśnie jest powód, dla 
którego 
powołano komitet pod nazwą „Nauka w Służbie Społeczeństwa” (Science in the 
Public 
Interest — SIPI).
Czy te trzy powody wymienione przez Trachtmana są jedynymi, które miałyby 
racjonalnie 
uzasadniać konieczność edukacji naukowej społeczeństwa?
Oczywiście nie! Poprzestając jedynie na tych trzech powodach, milcząco 
zakładamy, że 
edukacja naukowa ma służyć jedynie dobru szerokich kręgów społeczeństwa. Dzieje 
się 
jednakże tak, że powszechna edukacja służy również dobru nauki oraz samym 
naukowcom, i 
mając to na uwadze przedstawiam poniżej dalsze trzy, moje własne argumenty:
4. Nauka i naukowcy potrzebują przychylności opinii publicznej. Przypuśćmy, że 
naukowcy zajmą następujące stanowisko: Jesteśmy naukową elitą społeczeństwa, a 
wy 
ignoranci możecie dalej pozostać ignorantami, ponieważ nie chcecie nas słuchać, 
a jeśli nawet 
słuchacie, to i tak nic nie rozumiecie.
W takim przypadku, naukowcy upodobnią się do kałpanów, a opinia publiczna (wcale 
nie 
tak ciemna i tak głupia jak sądziliby członkowie tej elity) będzie się ich bać i 
jednocześnie 
nienawidzić — i pewnie będzie miała ku temu powody. Naukowcy, którzy nie 
zatroszczą się 
o przedstawienie swoich badań, którzy nie wyjaśnią swoich odkryć i nie okażą 
przyzwoitego i 
dostrzegalnego zainteresowania opinią publiczną, spotykają się z powszechnym 
potępieniem i 
szykanowaniem. Szkody, jakich doznała technologia nuklearna w ciągu ostatnich 
lat są tego 
najlepszym przykładem.
5. Nauka i naukowcy potrzebują wsparcia finansowego od ogółu społeczeństwa.
Byłoby całkiem nieźle, gdyby wszyscy naukowcy mogli finansować swoją pracę z 
własnych dochodów — niestety nie mogą. Wszyscy właściwie potrzbują wsparcia 
instytucji 
akademickich, prywatnych korporacji czy rządu. Uczelnie rzadko posiadają dość 
pieniądzy, a 
prywatne korporacje w sposób naturalny interesują się rozwiązaniami tylko 
niektórych 
zagadnień. Pozostaje więc tylko rząd. Jest on w stanie wspierać te dziedziny 
nauki, które choć 
mają żywotne znaczenie, nie obiecują w najbliższej przyszłości żadnych 
materialnych 
korzyści.
Rządowe pieniądze pochodzą z kieszeni podatników i jeżeli społeczeństwo nie jest 
informowane na bieżąco o postępach nauki, nie dostrzega ich wartości i nie jest 
pod 
wrażeniem motywów, którymi kierują się naukowcy, społeczne kieszenie zapną się 
na ostatni 
guzik. Już teraz senator Proxmire zbija niezły kapitał polityczny na wyszydzaniu 
i 
napastowaniu nie rozumianej przez siebie nauki. W końcu narodzą się miliony 
ludzi 
podobnych do senatora Proxmire’a, jeśli naukowcy wycofają się wyniośle do swoich 
wieży z 
kości słoniowej.
6. Nauka i naukowcy potrzebują nowych ludzi werbowanych spośród społeczeństwa.
Naukowcy nie rozmnażają się przez podział. Nie dają również życia jedynie takim 
dzieciom, które już od urodzenia stworzone są na naukowców. Mój ojciec nie był z 
całą 
pewnością żadnym naukowcem; ani zresztą żaden z moich przodków, o ile mogę 
odtworzyć 
historię rodziny. Zostałem zwerbowany do nauki, ponieważ zafascynowały mnie 
książki, 
które czytałem w młodości, a obecnie dostaję niezliczoną ilość listów od ludzi, 
którzy piszą, 
że wpadli w sidła nauki po przeczytaniu którejś z moich książek przeznaczonych 
dla 
przeciętnie wykształconego czytelnika. Samo to wystarczyłoby już, gdyby tylko do 
tego typu 
działań miałaby się edukacja ograniczać. Pozwalając jednak na całkowite 
odizolowanie się 
naukowców, doprowadzimy do tego, że brak będzie nowych adeptów nauki, a sama 
nauka w 
końcu szybko zaniknie.
Prawdą jest, że sama popularyzacja nauki jest trudna. Wystarczające trudności 
sprawia już 
przekazywanie wiedzy studentom, a co dopiero mówić o ludziach, którzy nigdy nie 
zetknęli 
się z myślą naukową. Stawka jest jednak bardzo wysoka i nie mamy żadnego innego 
wyboru, 
musimy próbować — i jeśli już się na to zdecydujemy, musimy usilnie starać się 
doskonalić 
proces nauczania — i nie bać się przegranej.
Istnieje możliwość ostatecznej przegranej. Możemy w końcu nie uczynić nic, by 
świat 
zdawał sobie sprawę z dokonań nauki. Możemy (jak to ponuro widzi Tratchman) 
mieszać 
jedynie ludziom w głowach za cenę wydawanych corocznie setek tysięcy dolarów 
(pół ceny 
nowoczesnego samolotu wojskowego).
Czy istnieje jednak jakaś alternatywa? Zrezygnować z walki? Trzymać wysoko 
strzępy 
sztandaru klęski? Pozostawić świat w rękach czasopism w rodzaju „National 
Enąuirer”, 
astrologów i kreacjonistów? Mamy maszerować ku ciemnocie krzyczeć głośno — 
„Poddajemy się. Przecież oni są takimi ciemniakami. Zaoszczędzimy sobie 
przynajmniej 
mnóstwo pieniędzy i za dwa lata będzie nas stać na nowy samolot bojowy”.
Nigdy! Jeśli chodzi o mnie, to mogę w końcu zostać pokonany, lecz mimo to 
zamierzam 
walczyć do końca. Nie poddam się, nie padnę w objęcia ignorancji i ciemnoty, i 
nie ucałuję 
jej odrażającego oblicza.
KORPUS NAUKI
Japonia posiadająca dwa razy mniej ludności niż Stany Zjednoczone szkoli co roku 
pięć 
razy więcej inżynierów. Na każdego amerykańskiego studenta, który zetknął się z 
analizą 
matematyczną, przypada pięćdziesięciu rosyjskich studentów, którzy mieli z nią 
coś do 
czynienia.
Świat posuwa się ku przyszłości o wysoko rozwiniętej technice, nie zważając na 
to, że w 
tym samym czasie Stany Zjednoczone cofają się ku wtórnemu analfabetyzmowi. 
Kurczące się 
elity naukowe będą czyniły starania, by Stany Zjednoczone nie wypadły z tego 
wyścigu 
technologii, w miarę jak inne kraje będą je wyprzedzać.
Co mamy robić? Upadku nauki nie da się odwrócić z dnia na dzień. Może udałoby 
się 
rozwiązać pewne problemy (takie jak niedostateczne wyposażenie szkół), 
wykładając na to 
dodatkowe pieniądze, ale naród nie jest w nastroju do wydawania pieniędzy na 
cokolwiek 
innego niż na „obronę” i nie chce dostrzec, że wykształcone społeczeństwo 
stanowi 
zasadniczą część tego systemu obrony.
Możemy zmienić to nastawienie ludzi, wyjaśnić potrzebę podjęcia kluczowych 
decyzji, 
jeśli będzie powszechne zrozumienie zagadnień naukowych, które mają wpływ na 
rozwój 
energetyki, produkcję żywności, poziom zanieczyszczeń, równowagę ekologiczną 
itp.
Wymaga to czasu, lecz bez względu na to, ile czasu miałoby to zająć, środowisko 
naukowe 
Ameryki musi uczynić wszystko w tym kierunku. Musimy nauczyć się, jak rozmawiać 
z 
ludźmi, jak przedstawiać problemy, jak uwydatnić znaczenia nauki dla każdej 
dziedziny życia 
narodu. Musimy uświadomić prywatnym przedsiębiorcom jaką wagę ma wykształcenie, 
jeśli 
rząd jest zbyt ślepy, żeby to dostrzec, musimy szukać dróg ścisłej kooperacji 
pomiędzy 
laboratoriami przemysłowymi i akademickimi, musimy sami docierać zarówno do 
szkół 
wyższych, jak i do szkół powszechnych. Dokonawszy tego, co możemy jeszcze 
uczynić?
Możemy zaproponować nową ideę. Ponad trzydzieści lat temu ustanowiliśmy „Korpus 
Pokoju”*, zrzeszający ludzi skłonnych pracować dla polepszenia warunków życia w 
krajach 
rozwijających się. Czy nie moglibyśmy teraz wystąpić z pomysłem utworzenia 
„Korpusu 
Nauki”, zrzeszającego ludzi, którzy ofiarowaliby swoje mózgi i ręce, pomagając 
nauce?
Co najmniej jedna dziedzina nauki, astronomia, ma już długą tradycję współpracy 
z 
amatorami. To oni właśnie omiatają swoimi teleskopami gwiazdy w poszukiwaniu 
komet i 
asteroid, to ich zdjęcia mają czasem największą wartość i to oni pracują w 
nudnych, niższych 
obszarach nauki, pozwalając profesjonalistom zajmować się obszarami leżącymi na 
skraju 
nieznanego.
Czy nie byłoby możliwości, aby tego typu działania podjąć również w dziedzinie 
fizyki, 
chemii, biologii czy geologii? W szkołach średnich, a nawet podstawowych, można 
znaleźć 
mnóstwo młodych ludzi, samouków posiadających wiedzę wykraczającą znacznie poza 
program szkolny, którzy z radością powitaliby szansę pracy na jakimkolwiek z 
setek pól 
nauki, gdzie pracując pod kierunkiem doświadczonych naukowców uzyskaliby w 
zamian 
dodatkowe wykształcenie i dostąpiliby zaszczytu uczestniczenia w tego typu 
przedsięwzięciach.
Jest wielu ludzi w średnim wieku pracujących w jednym z tysięcy nienaukowych 
zawodów 
a posiadających w tej lub innej dziedzinie ogromną wiedzę naukową, osiągniętą na 
drodze 
samokształcenia. Wiedza ta może być niekompletna, lecz czy nie zechcieliby oni 
zainwestować jej w coś, co dałoby im dreszczyk emocji z samego tylko 
uczestnictwa w 
prawdziwych badaniach naukowych?
Członkowie „Korpusu Nauki” nie tylko wykonywaliby bardzo użyteczną pracę, 
umożliwiając tym samym formalnie wykształconym członkom społeczności naukowej 
skoncentrowanie się na trudniejszych zadaniach i na podejmowaniu zasadniczych 
decyzji, ale 
staliby się również znaczącą siłą szerzącą wiedzę w szerokich kręgach 
społeczeństwa. Nie 
byliby częścią jakiejś podejrzanej klasy niedostępnych „kapłanów”; byliby 
zwykłymi 
członkami społeczeństwa i sama ich obecność przybliżyłaby naukę ludziom.
Ich własny entuzjazm, świeższy i mniej jeszcze wyeksploatowany niż u 
profesjonalnych 
naukowców, byłby zaraźliwy dla innych. W czasie
wizyt w szkołach zachowywaliby się mniej protekcjonalnie wykazywaliby więcej 
zaangażowania, dlatego byliby słuchani z większą ochotą. Młodzi ludzie, nie 
dowierzając 
swoim zdolnościom (i pragnieniom), by kiedykolwiek mogli się stać nudnymi 
profesorami, 
dużo łatwiej identyfikowaliby się z kimś ze swojego środowiska.
Mogłoby się to stać zalążkiem bardzo korzystnego cyklu wzajemnego oddziaływania. 
Im 
nauka będzie stawać się bardziej popularna (i przystępna), tym bardziej 
społeczeństwo 
skłonne będzie do udzielenia jej poparcia. Im bardziej nauka stanie się, rękoma 
chętnych 
naukowców — amatorów, bardziej wydajna i mniej kosztowna, tym bardziej będzie 
postrzegana jako czysty interes, przynoszący więcej zysków niż strat, i znów tym 
bardziej 
społeczeństwo skłonne będzie do udzielenia jej poparcia.
Im bardziej społeczeństwo będzie się interesować osiągnięciami nauki, tym 
bardziej rząd 
będzie skłonny wyłożyć na nią publiczne pieniądze, ponieważ nie będzie obawiał 
się 
sprzeciwów ze strony elektoratu. A w miarę napływu pieniędzy, nauka będzie 
rozwijać się i 
zdrowieć. Stan edukacji ogólnej poprawi się, a studenci będą mieli więcej chęci 
i możliwości, 
aby wybrać studia naukowe. Mogą zasilić szeregi „Korpusu Nauki”, a jeśli 
zjawisko to 
rozszerzy się na cały świat, marsz planety w przyszłość supertechniki komputerów 
i kosmosu 
stanie się dużo łatwiejszy.
NAUKA A PIĘKNO
Oto jeden z najlepiej znanych wierszy Walta Whitmana:
Kiedy słuchałem uczonego astronoma,
Kiedy liczby i fakty rzucono mi na stół,
Kiedy pokazano mi arkusze wykresów, sum i ilorazów,
Kiedy słuchałem uczonego astronoma oklaskiwanego gorąco na sali wykładowej,
Jak niespodziewanie szybko mnie to zmęczyło i znudziło,
Aż wznosząc się i szybując sam się wymknąłem,
W tajemnicę spowitej mgłą nocy, by od czasu do czasu,
Spojrzeć w doskonalą ciszę gwiazd.
Wyobrażam sobie, że wielu ludzi czytając te strofy mówi do siebie, nie 
posiadając się z 
radości, — „Ileż w tym prawdy! Nauka każdą rzecz pozbawia piękna, sprowadzając 
wszystko 
do liczb, tabel i pomiarów! W imię czego mam się uczyć wszystkich tych ramot, 
kiedy mogę 
po prostu wyjść i popatrzeć w gwiazdy?”
To bardzo wygodny punkt widzenia, z którego postrzega się tę całą zagmatwaną 
miazgę 
naukową nie tylko jako trudno zrozumiałą, ale jeszcze jako coś estetycznie 
odpychającego. 
Zamiast tego można przecież spojrzeć w wieczorne niebo, łyknąć jego piękna i 
pójść do 
nocnego klubu.
Kłopot w tym, że Whitman plecie głupstwa, ale biedaczyna nie zna niczego 
lepszego.
Nie zaprzeczam, że niebo jest piękne — sam spędzam mnóstwo czasu siedząc na 
wzgórzu, 
patrząc w gwiazdy i zachwycając się ich pięknem (kąsany zresztą przez komary — a 
ślady 
ukąszeń znikają dopiero po kilku tygodniach).
Lecz to, co wtedy dostrzegam — te niczym niezmącone migające punkty światła — 
nie 
jest pięknem całym, które tam można znaleźć. Czy mógłbym z uwielbieniem patrzeć 
na 
pojedynczy liść nie myśląc o lesie? Czy mógłbym patrzeć na pojedynczy kamyk 
połyskujący 
w słońcu, gardząc wiedzą o całej plaży?
Te błyszczące plamki na niebie, które nazywamy planetami, są całymi światami. Są 
światami z gęstą atmosferą dwutlenku węgla i kwasu siarkowego — światami 
rozpalonej do 
czerwoności cieczy z huraganami, które mogłyby pochłonąć całą Ziemię — wymarłymi 
światami pokrytymi ospowatymi kraterami — światami wydmuchującymi w próżnię 
pióropusze pyłów — światami czerwonych i niegościnnych pustyń — światami o 
niesamowitym i nieziemskim pięknie, które sprowadza się do zwykłej plamki 
światła, 
podziwianej właśnie na wieczornym niebie.
Inne jasne plamki, nie będące planetami, a raczej gwiazdami, w rzeczywistości są 
słońcami. Niektóre z nich są nieporównywalnie większe od naszego Słońca i świecą 
tysiące 
razy mocniej. Niektóre są jedynie rozżarzonymi do czerwoności bryłami węgla, 
emitującymi 
nieznaczną ilość energii. Inne są bardzo gęstymi ciałami o masie porównywalnej z 
masą 
Słońca, a cała ich materia jest ściśnięta w obszarze kuli o rozmiarach 
mniejszych od Ziemi. 
Jeszcze inne są zgniecione jeszcze bardziej, tak że cała materia skupiona jest 
do obszaru o 
objętości małej planetoidy. Istnieją też gwiazdy tak ściśnięte, że ich masa 
kurczy się do 
zerowej objętości, do takiego stanu, w którym ich obecność manifestuje się 
właściwie jedynie 
silnym polem grawitacyjnym, połykającym wszystko, co znajdzie się w ich pobliżu 
i nie 
dającym nic w zamian — materia spada w bezkresną otchłań wydając przedśmiertelny 
krzyk 
w postaci promieniowania rentgenowskiego.
Istnieją gwiazdy, które pulsują w jakimś niekończącym się rytmie kosmicznego 
oddechu. 
Są i inne, które, wyczerpawszy swoje paliwo jądrowe, wybuchają, a później 
czerwienieją i 
połykają swoje planety — jeżeli je mają (pewnego dnia, za miliardy lat, 
wybuchnie także 
Słońce, a Ziemia usmaży się albo spiecze, albo odparuje nie pozostawiając 
żadnych śladów 
istniejącego kiedyś życia). Pewne gwiazdy eksplodują w ogromnym kataklizmie, 
którego 
straszliwy podmuch promieniowania, rozprzestrzeniający się początkowo z 
prędkością bliską 
prędkości światła na przestrzenie ogarniające tysiące lat świetlnych, dociera 
także na Ziemię, 
stając się siłą napędową ewolucji — powoduje bowiem mutacje genetyczne.
Ta marna garstka gwiazd, które dostrzegamy patrząc na spokojne niebo (nie więcej 
niż 
jakieś 2 500 gwiazd nawet podczas najciemniejszej i najbardziej bezchmurnej 
nocy), jest 
niczym w porównaniu z mrowiem gwiazd, których nie widzimy — w samym tylko 
ogromnym fajerwerku Drogi Mlecznej jest ich około trzysta miliardów. Obszar ten 
jest tak 
rozległy, że światło biegnąc z prędkością 300 000 km na sekundę, potrzebuje sto 
tysięcy lat, 
by przelecieć z jednego krańca na drugi; Galaktyka obraca się wokół swojego 
środka masy i 
jeden całkowity obrót trwa dwieście milionów lat — w ruchu tym bierze udział i 
Słońce, i 
Ziemia, i my sami.
Poza naszą Drogą Mleczną znajdują się inne galaktyki, z których około dwudziestu 
jest 
zgrupowanych w naszej gromadzie galaktyk, przy czym większość z nich to małe 
galaktyki 
składające się z nie więcej jak kilku miliardów gwiazd. Z jednym wyjątkiem, 
galaktyką 
Andromedy, która jest dwa razy większa od naszej.
Poza naszą gromadą galaktyk istnieją inne galaktyki i inne gromady, a niektóre z 
nich 
składają się z tysięcy galaktyk. Rozciągają się na ogromnych przestrzeniach i 
najlepsze 
teleskopy nie znalazły jakiegokolwiek śladu ich końca. Być może jest ich nawet 
ze sto 
miliardów.
W centrach coraz większej ilości galaktyk odkrywamy olbrzymie kataklizmy — 
wielkie 
eksplozje i potoki promieniowania oznaczające być może śmierć milionów gwiazd. 
Nawet w 
środku naszej galaktyki panuje niewiarogodna burza, ukryta przed Układem 
Słonecznym na 
obrzeżach niezwykle wielkich chmur pyłu i gazu, które rozciągają się pomiędzy 
nami a 
sercem tego orkanu.
Niektóre centra galaktyk są tak jasne, że można je dostrzec z odległości 
miliardów lat 
świetlnych, z odległości, w której niedostrzegalne są same galaktyki, a widać 
jedynie ich 
jasne, podobne do gwiazd obszary centralne — wielkie spektakle mocy — kwazary. 
Niektóre 
z nich odkryto w odległościach przekraczających dziesięć miliardów lat 
świetlnych.
Wszystkie galaktyki oddalają się od siebie w wielkiej kosmicznej ekspansji, 
rozpoczętej 
przed piętnastoma miliardami lat, kiedy cała materia wszechświata była skupiona 
w objętości 
malutkiej kuleczki, eksplodującej w niewyobrażalnym rozprysku. Z niej później 
utworzyły się 
galaktyki.
Wszechświat może rozszerzać się bez końca, ale może też nadejść dzień, gdy 
ekspansja 
ulegnie spowolnieniu i odwróci swój kierunek, a następujące potem kurczenie się 
doprowadzi 
znowu wszechświat do formy małej kuleczki i zabawa zacznie się od nowa, tak 
jakby cały 
wszechświat wykonywał oddechy trwające być może biliony lat.
Wszystkie te wizje — przekraczające możliwości ludzkiej wyobraźni — były możliwe 
dzięki pracy setek „uczonych” astronomów. Wszystko to, dosłownie wszystko, 
zostało 
odkryte już po śmierci Whitmana w 1892 roku, a większość odkryć dokonano w 
ostatnim 
ćwierćwieczu, tak że biedny poeta nigdy nie miał okazji dowiedzieć się jak 
śmiesznie małą i 
ograniczoną część piękna mógł obserwować, kiedy „patrzył w doskonałą ciszę 
gwiazd”.
My sami obecnie nie jesteśmy w stanie wyobrazić sobie tego nieskończonego 
piękna, które 
może być jeszcze odkryte w przyszłości — dzięki nauce.
SZTUKA A NAUKA
Wiedza jest niepodzielna. Gdy ludzie stają się mądrzejsi w jednej dziedzinie, 
łatwiej jest 
im z pewnością rozumieć inne. Z drugiej strony, jeśli dzielą wiedzę, 
koncentrując się na 
swojej własnej specjalności oraz lekceważą i ignorują inne dziedziny, wtedy 
stają się mniej 
mądrzy, nawet we własnej specjalności.
Ludziom zdarza się często mówić o nauce i sztuce, jakby to były dwa różne 
zjawiska bez 
żadnych współzależności. Uważają, że artysta kieruje się jedynie uczuciami i 
intuicją — 
dostrzega wszystko natychmiast i nie musi dowodzić swoich racji. Sądzą, że 
naukowiec jest 
zimny i kieruje się jedynie rozumem, a dowodzi swoich racji rozważnie, krok po 
kroku i nie 
musi mieć wyobraźni.
Wszystko to jest nieprawdą. Prawdziwy artysta kieruje się tak samo rozumem jak i 
wyobraźnią i wie, co robi. A jeśli nie — cierpi na tym jego sztuka. Prawdziwy 
naukowiec 
posiada tyle samo wyobraźni co i rozumu, a czasem dochodzi do jakiegoś 
rozwiązania 
błyskawicznie w jednej chwili, zaś rozum musi dopiero za tym wolno podążać, 
jeśli nie — 
jego nauka doznaje uszczerbku.
Jeżeli prześledzimy historię rozwoju ludzkości, dojdziemy do przekonania, że w 
wielu 
przypadkach sztuka i nauka przenikały się wzajemnie oraz iż postęp w jednej z 
nich nie byłby 
możliwy bez rozwoju drugiej.
We wczesnej nowożytności na przykład artyści próbowali wypracować środki, które 
pozwoliłyby na rysowanie scen w taki sposób, aby były bardziej podobne do 
świata, który 
chcieli przedstawiać. Malowali płaskie obrazy, ale pragnęli, aby wyglądały jak 
gdyby 
posiadały głębię i perspektywę.
Aby to osiągnąć, zmuszeni byli zmniejszać niektóre elementy obrazu według bardzo 
pieczołowicie opracowanych reguł. Włoski artysta Leone Battista Alberti 
opublikował w 
1434 roku książkę, w której pokazał, jak we właściwy sposób osiągnąć 
perspektywę. Aby 
jednak mogło do tego dojść, musiał wykorzystać narzędzia matematyki. Okazało 
się, że 
Alberti, przy pracy nad czysto artystycznym zagadnieniem, stworzył początki 
bardzo ważnej 
gałęzi matematyki, zwanej geometrią rzutową.
W średniowieczu natomiast, z uwagi na to, że przeprowadzanie sekcji zwłok było 
surowo 
zabronione, znajomość anatomii ciała ludzkiego była bardzo ograniczona. Ponieważ 
miało to 
zasadnicze znaczenie dla rozwoju medycyny, nie czyniła ona żadnych postępów 
przez całe 
stulecia.
Znajomość anatomii jednak ważna jest także i w sztuce. Włoski artysta Leonardo 
da Vinci 
pragnął malować postacie ludzkie, które wyglądałyby realistycznie i dlatego 
musiał 
dowiedzieć się, jak rozmieszczone są wewnątrz ciała ludzkiego kości i mięśnie. 
Około 1500 
roku przeprowadził blisko trzydzieści sekcji zwłok, przestudiował dokładnie 
budowę mięśni i 
kości. Dzięki temu sporządził wspaniałe rysunki anatomiczne. Studiował również 
budowę 
serca, co pozwoliło mu wyrobić sobie pojęcie o krążeniu krwi.
Oczywiście istniało również oddziaływanie w odwrotnym kierunku. Pół stulecia 
później 
belgijski lekarz dokonujący sekcji zwłok — Andreas Vesalius, opublikował w 1543 
roku 
książkę z tej dziedziny O budowie ciała ludzkiego.
Stanowi ona podwaliny nowoczesnej anatomii i tym samym medycyny nowoczesnej. 
Vesalius nie był jednakże jedynym lekarzem dokonującym sekcji zwłok. Inni 
również je 
robili i również publikowali księżki na ten temat. Co było przyczyną tego, że 
Vesalius 
uważany jest za największego z nich?
Sztuka!
Vesalius zdecydował, aby ilustracje do jego książki wykonał holenderski malarz 
Jan 
Stevenszoon van Kalkar (uczeń wielkiego weneckiego artysty Tycjana). Żadne słowa 
nie 
oddadzą budowy anatomicznej tak dobrze, jak wspaniale namalowany obraz i właśnie 
te 
ilustracje, a nie słowa, uczyniły Vesaliusa „ojcem anatomii”.
W późniejszych czasach nadal istniało powiązanie między sztuką i nauką. W 1801 
roku 
niemiecki uczony Johann Wilhelm Ritter odkrył, że światło słoneczne rozkłada 
biały związek 
chemiczny o nazwie chlorek srebra na drobne czarne ziarna metalicznego srebra.
A więc światło słoneczne zmienia białe w czarne. Czy można wykorzystać promienie 
słoneczne do malowania obrazów? Naukowcy nie chcieli ścierać się z tym 
problemem, artyści 
jednak podjęli rzuconą rękawicę. Pewien Francuz o nazwisku Louis Jacques Mande 
Daguerre 
zajmował się malowaniem dekoracji scenicznych. Zastanawiał się, czy nie dało by 
się 
wykonać tych dekoracji w taki sposób, by wyglądały one bardziej realistycznie. 
Rozważał, 
czy nie można by wykorzystać do tego celu światła słonecznego, które 
mechanicznie 
odwzorowałoby dokładnie rzeczywisty widok. W ten sposób, w latach trzydzietych 
ubiegłego 
wieku, powstały pierwsze prymitywne fotografie.
Jak mogłaby obecnie funkcjonować nauka, pozbawiona możliwości wykonywania zdjęć? 
Astronomia, nie mogąc fotografować nieba, umarłaby śmiercią naturalną. A w jakim 
miejscu 
znajdowałaby się medycyna bez zdjęć rentgenowskich?
Fotografika stała się piękną dziedziną sztuki dzięki swoim własnym zaletom, ale 
wszystkie 
gałęzie wiedzy mają jej wiele do zawdzięczenia. Związki chemiczne reagujące 
bardzo 
gwałtownie pod wpływem światła umożliwiły wykonywanie zdjęć przy krótkim czasie 
naświetlenia. Nowe urządzenia mechaniczne umożliwiły wykonywanie filmów.
Nieustannie powtarza się ten sam scenariusz wydarzeń, w którym współcześni 
naukowcy 
przyczyniają się do skokowego postępu nauki tylko dlatego, że patrzą na świat 
oczami 
artysty. Nie znajdują innego wyjścia jak tylko założyć, że wszechświat 
funkcjonuje 
harmonicznie, że jego maszyneria jest uporządkowana i piękna oraz 
nieskomplikowana. 
Wierzą, że rozwiązanie, w którym można dostrzec artystyczne piękno, 
prawdopodobnie 
dokładniej opisuje wszechświat. Idee, w których tkwi artystyczne piękno, 
nazywają 
„eleganckimi”, a wszyscy naukowcy nie ustają w poszukiwaniu elegancji.
Na przykład szkocki naukowiec James Clerk Maxwell w 1879 roku sformułował cztery 
równania, które można było zapisać prosto i zgrabnie, i które były ze sobą 
wzajemnie 
powiązane harmonijnym pięknem. Były eleganckie. Opisywały wszystkie obserwowane 
wtedy zjawiska mające związek z elektrycznością, magnetyzmem i światłem. 
Przekonało to 
naukowców o ich prawdziwości i użyteczności dla nauki, w czym znacząco pomogła 
również 
ich elegancja.
Od tego czasu inne wielkie teorie naukowe przyciągają uwagę świata, ponieważ ich 
najważniejsze wnioski są wyrażane za pomocą nieskomplikowanych symboli i wzorów. 
Główna myśl teorii kwantowej wyrażona jest za pomocą wzoru e = hn, a 
najważniejszy 
wniosek wypływający z teorii względności wyraża równanie e = mc2.
Ogólna teoria względności sformułowana przez Alberta Einsteina w 1916 roku nie 
jest 
jeszcze powszechnie uznana. Istnieją alternatywne teorie opracowane przez innych 
naukowców. Bardzo trudno jest dokonać koniecznych obserwacji, które umożliwiłyby 
naukowcom wybranie spomiędzy nich tej prawidłowej. Z wszystkich jednak teorii 
wersja 
Einsteina jest najprostsza i najzgrabniejsza — najbardziej elegancka po prostu. 
Wielu fizyków 
jest przekonanych o jej prawdziwości, bo widać w niej najwięcej artyzmu.
W 1874 roku holenderski chemik Jacobus Henricus van’t Hoff opracował teorię, 
która w 
końcu wyjaśniała wiele problemów dotyczących złożonych cząsteczek żywych tkanek. 
Każdy 
atom węgla może połączyć się czterema wiązaniami z czteroma innymi atomami i 
van’t Hoff 
stworzył model takiego czterowartościowego atomu węgla. W modelu tym cztery 
wiązania 
reprezentowane były przez cztery wierzchołki wyimaginowanego czworościanu 
otaczającego 
atom węgla.
Był to bardzo elegancki sposób wyjaśnienia wielu problemów. Co więcej, 
cząsteczki 
można było narysować w trzech wymiarach i ich układ przestrzenny tworzył formę 
artystyczną niezależnie od faktów naukowych. Ostatecznie w 1953 roku James 
Watson i 
Francis Crick odkryli strukturę kwasów nukleinowych, których budowa przypomina 
powiązane ze sobą dwie linie śrubowe. Odkrycie kwasów nukleinowych, podstawowych 
cząsteczek żywych organizmów, było następstwem obserwacji wykazujących, że 
związki te 
charakteryzują się pewną daleko posuniętą regularnością.
Każdego roku McGraw — Hill Yearbook of Science and Technology (rocznik zajmujący 
się problemami nauki i techniki) publikuje wybór najciekawszych fotografii roku 
wykonanych dla celów naukowych, takich fotografii, które oprócz swojej wartości 
czysto 
naukowej charakteryzują się swoistym artystycznym pięknem. Jeżeli spojrzymy na 
zdjęcie, 
wykonane za pomocą mikroskopu elektronowego, przedstawiające wybuch na słońcu 
lub 
dwuatomową cząsteczkę (obydwa można znaleźć w roczniku z 1977 roku) nie wiadomo, 
czy 
mamy podziwiać je jako wytwory nauki, czy jako dzieła sztuki. Ale to nie ma 
znaczenia — 
obydwie są tym samym.
FASCYNACJA NAUKĄ
Kosmos, serial telewizyjny Carla Sagana, oferuje coś zupełnie niezwykłego — 
obraz nauki 
rozciągający się od myśli najbardziej starożytnej, jaką znamy, do najnowszych 
dokonanych 
już przez nas odkryć — a wykorzystuje najnowsze osiągnięcia techniki, aby 
zachęcić nas do 
oglądania ze zrozumieniem.
Daje nam coś jeszcze bardziej niezwykłego — widownię milionów ludzi, którzy z 
entuzjazmem będą oglądać — jeszcze nie rozwodniony — obraz nauki.
Produktem ubocznym serialu telewizyjnego będzie Kosmos Sagana, książka, której 
treść 
ograniczy się do przedstawienia w druku słów, obrazów i akcji serialu. Pierwsze 
wydanie ma 
nakład 150 000 i nie ma wątpliwości, że będzie wielokrotnie powtarzane.
Przyznać trzeba, iż Sagan jest interesującym i cieszącym się poważaniem wybitnym 
człowiekiem. To profesjonalny astronom odznaczający się wyobraźnią, zdolnościami 
i sławą. 
Jest także bardzo dobrym pisarzem — ktoś mógłby pomyśleć, iż publiczność ogląda 
serial i 
czyta książki nie o nauce, lecz o nim samym.
Można by z tego wyciągnąć budujący wniosek, gdyby nie fakt, że obserwujemy 
obecnie 
prawdziwą eksplozję magazynów naukowych — magazynów zajmujących się rzetelną 
wiedzą i w większości opierających się pokusie pogrążenia się w oparach 
mistycyzmu i 
baśniowej mitologii.
Obserwujemy również stały wzrost popularności fantastyki naukowej. Odnosi się to 
do 
wydawnictw książkowych, gdzie w poprzednich dziesięcioleciach fantastyka naukowa 
miała 
najmniejsze wzięcie spośród wszystkich gatunków fantastyki. Obecnie daje się 
zauważyć 
stały wzrost zainteresowania nią, podczas gdy inne odmiany fantastyki zanikają. 
Szczególnie 
widać to w mediach wizualnych, w których wielkimi przegranymi są „opery 
kosmiczne”, a 
film The Empire Strikes Back (Imperium kontratakuje) rozśmieszał do łez nawet 
najbardziej 
zblazowanych widzów.
Rzeczywiście, jeśli mogę (odrobinę wszakże zażenowany) przytoczyć mój własny 
przypadek, wśród 218 moich książek wydanych w ciągu ostatnich trzydziestu lat, 
50 książek 
należy do fantastyki naukowej, a 120 to literatura faktu, również związana z 
nauką. Uważam, 
że tego typu literatura, w miarę jak rosną rzesze czytelników, będzie miała 
wzrastające 
powodzenie.
Skąd takie zainteresowanie nauką szerokich kręgów społeczeństwa? I dlaczego 
akurat 
teraz?
Trzeba przyznać, iż zawsze byli ludzie zafascynowani nauką, nawet do tego 
stopnia, iż 
uważali to za największą wartość swojego życia. Ale też zawsze było ich 
niewielu, zarówno 
w liczbach bezwzględnych, jak i procentowo w stosunku do całej populacji. 
Jednakże teraz 
ich liczba zwiększa się znacząco i gwałtownie, a sama nauka staje się zajęciem 
prawie 
powszechnym.
Dlaczego teraz — pytam z uporem?
Świadomie używam tu wyrazu „fascynacja”. Wywodzi się on z łacińskiego 
„fascinare”, 
oznaczającego — „czarować”, „rzucać urok”. Coś jest fascynujące, gdy wydaje się, 
że 
absorbuje nas swoją nienaturalnością, czym się zachwycamy i co pozbawia nas 
zdolności, 
albo woli, albo chęci ucieczki od tego czegoś. Używamy tego wyrazu zwykle w 
pozytywnym 
sensie. Można się fascynować pięknem, wdziękiem, inteligencją, malowniczością.
Wyraz ten nie zawsze ma jednak dodatni wydźwięk. Wśród naszych archaicznych 
wyobrażeń jest na przykład takie, które mówi o fascynacji myszy lśniącymi oczami 
węża, 
myszy skulonej ze strachu i czekającej bezradnie na chwilę, kiedy zostanie 
zjedzona. 
Możemy być zatem zafascynowani również złem i niebezpieczeństwem — niezdolni do 
ucieczki, nim będzie za późno.
Obydwa znaczenia fascynacji łączą naukę i szeroką opinię publiczną. Nie zawsze 
tak było. 
Europejczycy i Amerykanie żyjący w erze przemysłowej XIX stulecia mieli mgliste 
pojęcie o 
istnieniu nauki, mniej więcej takie jak o istnieniu Chin. Tym co naprawdę miało 
wpływ na ich 
codzienne życie i co budziło ich najżywsze zainteresowanie były wynalazki.
Doskonale zdawali sobie sprawę ze zmian zachodzących w ich codziennym życiu w 
wyniku takich osiągnięć, jak statek parowy, lokomotywa, telegraf, telefon, 
światło 
elektryczne czy maszyna do szycia. Nie były to w zasadzie osiągnięcia nauki, 
lecz 
pomysłowości zdolnych ludzi, którzy nie byli postrzegani jako naukowcy (i w 
ścisłym sensie 
tego słowa naukowcami nie byli).
A przecież już byli wtedy naukowcy klasy Andre Marie Ampere’a, który stworzył 
cały 
aparat matematyczny elektrodynamiki na całe pokolenie przed Thomasem Alva 
Edisonem, 
który wykorzystał owe prawa elektrodynamiki do wielu swoich wynalazków. Można 
sobie 
jednak wyobrazić, że na każdą osobę, która słyszała o Amperze, przypadało 100 
000 osób 
znających nazwisko Edisona. Co więcej, spośród tych, którzy słyszeli o Edisonie, 
tylko 
bardzo niewielu zdawało sobie sprawę ze związku, jaki zachodzi pomiędzy nim a 
Amperem 
lub dostrzegało, że Amper poprzedzał Edisona, ponieważ to właśnie ten pierwszy 
umożliwił 
w ogóle zaistnienie drugiego prawa w świecie elektrodynamiki technicznej.
Powszechne zrozumienie, że nauka, choć niekoniecznie tylko ona, to matka 
wynalazków, 
jest niewątpliwie zjawiskiem typowym dopiero dla XX wieku, tak jak i to, że ta 
sama nauka 
może być narzędziem zniszczenia i stać się przyczyną upadku równie dobrze, jak 
motorem 
postępu i rozwoju.
Wydaje się, że w oczach szerokiej opinii publicznej pierwszy przebłysk 
zrozumienia 
znaczenia i potencjału nauki (w odróżnieniu od „wynalazczości”) można zauważyć w 
1915 
roku, podczas pierwszej wojny światowej, gdy użyto gazów trujących. Było to 
wyraźne 
osiągnięcie naukowe czystej chemii. I stało się to strasznym odkryciem dla 
społeczeństwa, ale 
bez żadnej w końcu wartości, nawet dla wojska, bo nie stało się powodem 
zwycięstwa żadnej 
ze stron. Zanim skończył się 1915 rok, obydwie strony konfliktu zdążyły 
zastosować gazy 
bojowe, lecz nie dało to żadnej z nich najmniejszej przewagi nad przeciwnikiem. 
Jedynym 
skutkiem było spotęgowanie strachu i zwielokrotnienie cierpień żołnierzy po 
obydwu 
stronach frontu.
Nie zapomniano o tym panicznym strachu. Gazów trujących nie użyto podczas 
drugiej 
wojny światowej, ponieważ nie można było nic dzięki nim osiągnąć, może poza 
ewentualnością odwetu. Mimo to, struktury obrony cywilnej były przygotowane na 
ich 
użycie. Stąd powszechna i niezbędna obecność maski przeciwgazowej.
Gdyby nawet zapomniano o strachu, to druga wojna światowa przypomniała o nim 
użyciem bomby atomowej w 1945 roku. Choć gazy trujące przestały już być 
postrachem 
ludzkości, to bomba atomowa, której samo istnienie wprawiało w paraliżujące 
przerażenie, 
była już wyraźnie produktem czystej nauki.
Od czasów drugiej wojny światowej nauka nieustannie zadziwiała świat swoimi 
cudami (i 
horrorami). Telewizja i samolot mogą być jeszcze uważane za wynalazki w ich 
dziewiętnastowiecznym sensie, ale już elektronika czy pojazdy kosmiczne są 
osiągnięciami 
nauki i opinia publiczna zdaje sobie jasno sprawę z tych związków.
Rozwój fizyki ciała stałego doprowadził do skonstruowania tranzystora i 
wszystkich jego 
subminiaturowych następców. Teraz oddaje w nasze ręce coraz to nowsze generacje 
komputerów, i to coraz mniejsze, coraz tańsze i bardziej wszechstronne. A tylko 
ktoś skrajnie 
nierozgarnięty mógłby sądzić, że komputery są jedynie wytworem jakiegoś 
pomysłowego 
wynalazcy.
Nikomu nie uda się również pomniejszyć znaczenie podboju kosmosu poprzez 
wygłaszanie opinii, że rakiety są wynalazkiem średniowiecznych Chińczyków i 
niczym 
więcej. Rakieta, nie ważne jak duża i potężna, byłaby jedynie pociskiem, który 
można 
wystrzelić, ale bez żadnej gwarancji, że kiedykolwiek doczekamy się na jego 
powrót. W 
samej rakiecie liczą się tak naprawdę jedynie jej zdalnie sterowane i 
transmitujące dane 
przyrządy pomiarowe oraz baterie słoneczne, bo tylko te urządzenia umożliwiają 
przekazywanie poleceń na satelity i sondy.
Szeroka opinia publiczna nie ma również żadnych wątpliwości, że jeśli jakieś 
problemy w 
ogóle daje się rozwiązać (lub uczynić jeszcze bardziej złożonymi), to można tego 
dokonać 
jedynie za pomocą narzędzi, których dostarcza nauka i technika. Świadomość tego 
jest 
powszechna i nikt nie poddaje tych faktów w wątpliwość, niezależnie od tego czy 
jest za, czy 
przeciw rozwojowi techniki, chyba że jest kompletnym fantastą.
Jeżeli kryzys energetyczny ma być rozwiązany dzięki odkryciom i wykorzystaniu 
nowych 
źródeł energii (synteza jądrowa? elektrownie słoneczne w przestrzeni kosmicznej? 
energia 
geotermiczna? biomasa?), będzie to zasługą nauki, która to umożliwi i wprowadzi 
w życie.
Jeżeli kryzys energetyczny ma być przezwyciężony z pominięciem „wielkiej nauki”, 
a w 
wyniku powstania, jakimś cudem, „nauki ludowej”, albo pewnego rodzaju plecaków 
osobistych, albo indywidualnych baterii słonecznych, albo podwórkowych walcowni 
stali, 
albo pieczołowicie opracowanego odzysku odpadów, to i tak na świecie pozostanie 
sześć 
miliardów ludzi, którzy nie dadzą się zagłodzić przez jakieś marne kilkaset 
milionów — jeśli 
w ogóle cywilizacja ma przetrwać. Odejście od stereotypowego nastawienia — 
„wielkie to 
wydajne” i wyznanie — „małe jest piękne” wymagają znaczącego postępu we 
wszystkich 
dziedzinach nauki i techniki.
Amerykańskie społeczeństwo zdaje sobie sprawę, że jednym z czynników 
warunkujących 
potęgę ich kraju jest światowe przewodnictwo w nauce i technice — w postaci 
komputerów, 
mikroelektroniki, fizyki atomowej, laserów itp — nie tylko jako narzędzi walki w 
ewentualnych wojnach, ale przede wszystkim jako podstawa rozwoju nowoczesnego i 
wydajnego przemysłu. Zdaje sobie ono również sprawę, że dostrzegalne 
zmniejszenie się 
amerykańskiej potęgi, przynajmniej w pewnych dziedzinach, spowodowane zostało 
przez 
utratę statusu lidera światowej nauki.
Krótko mówiąc, zmienił się obraz nauki w oczach szerokich kręgów społeczeństwa. 
Nauka 
nie jest już postrzegana jako jakaś kompletnie abstrakcyjna działalność, 
prowadzona jedynie 
przez postrzelonych profesorów i długowłosych dziwaków, którzy przemawiają 
językiem 
zrozumiałym jedynie dla nich samych. Konkluzje, do których dochodzą, choćby 
częściowo 
zrozumiałe, nie są traktowane jakby nie miały żadnego znaczenia w porównaniu z 
wynikiem 
jutrzejszego meczu piłkarskiego.
Zamiast tego nauka coraz częściej postrzegana jest przez każdego z nas jako 
kwestia życia 
i śmierci, a w naukowcach upatruje się zbawicieli bądź dewastatorów, których 
dobrze byłoby 
jednakże choć trochę rozumieć i których należy wyprowadzić na widok publiczny, 
aby zdali 
sprawę z tego, co właśnie robią i co zamierzają robić w najbliższej przyszłości.
Francuski polityk Georges Clemenceau w jednym z najczęściej powtarzanych swoich 
powiedzeń stwierdził: „Wojna to zbyt ważna rzecz, by pozostawić ją generałom.” 
Można by 
je sparafrazować: „Jakakolwiek specjalność, jeśli tylko jest ważna — staje się 
zbyt ważna, 
aby pozostawiać ją specjalistom.”
Specjalista nie może przecież funkcjonować, jeśli nie skoncentruje się mniej lub 
bardziej 
na swojej specjalności; a jeżeli na to się zdecyduje, będzie ignorował cały 
ogromny 
wszechświat leżący poza obszarem jego zainteresowań. W ten sposób nie dostrzeże 
istotnych 
jego składników, pomocnych mu do formułowania swoich poglądów. Dlatego ciągle 
potrzebuje pomocy niespecjalistów, którzy, mając zaufanie do kluczowych 
informacji 
dostarczanych przez specjalistę, są w stanie wypracować poglądy uwzględniające 
szerszy 
horyzont — — zakładając, że niespecjalista jest najpierw w stanie pojąć 
specjalistyczny punkt 
widzenia.
Dlatego właśnie nauka to zbyt poważna sprawa, aby pozostawiać ją specjalistom. 
Naukowcy muszą być poddani kontroli sprawnie funkcjonującego społeczeństwa, 
które 
wspiera się dobrze poinformowaną opinią publiczną.
Każdy z nas na śmierć i życie związany jest z nauką. Każdy z nas ma możliwość, 
ale i 
obowiązek udzielania pomocy przy podejmowaniu decyzji, jakimi zagadnieniami 
powinna 
zajmować się nauka, jakie powinna podjąć środki ostrożności, jak, w jaki sposób 
i gdzie 
powinny znaleźć zastosowanie nowe odkrycia naukowe, a gdzie stosować ich nie 
należy. I 
żadna z tych powinności nie może wynikać z ignorancji czy własnych uprzedzeń, a 
jedynie ze 
zrozumienia przedmiotu i z mądrości.
Czy można osiągnąć takie powszechne zrozumienie i mądrość? I czy można to 
wykorzystać? Z pewnością nie jest to łatwe. Jednak oczywisty jest pierwszy krok 
do 
zrobienia: zdobyć możliwie najwięcej informacji o stanie współczesnej nauki. 
Spodziewam 
się, że coraz więcej ludzi zaczyna myśleć podobnie.
Właśnie to jest chyba powodem zwiększonego zainteresowania ludzi oglądaniem 
programów i czytaniem książek omawiających postępy nauki — prawdziwej nauki — o 
której mówią specjaliści używając języka i terminów zrozumiałych dla 
niespecjalistów.
Jaki jest związek tego wszystkiego z opowiadaniami science fiction? Przede 
wszystkim 
musimy pamiętać, że fantastyka naukowa nie jest w żadnej mierze nauką. W 
najlepszym 
przypadku zajmuje się rezultatami i wnioskami wynikającymi z nauki. Tym samym 
przedstawia tylko bardzo ogólny i niekompletny jej obraz, ponieważ treść 
opowiadań tego 
typu jest skoncentrowana w zasadzie na bohaterach akcji — na ich wyczynach i 
odczuciach.
Tak więc nauka przedstawiana w opowiadaniach fantastyczno–naukowych bywa zwykle 
upraszczana, nieco modyfikowana czy nawet zniekształcana dla potrzeb intrygi. Z 
tego 
powodu nauka może być prezentowana (niestety — w grę wchodzą ludzkie słabości) 
całkowicie błędnie, gdyż autor może okazać się nieukiem — a rzadko się zdarza, 
by był 
naukowcem.
Może zatem i tak być, że fantastyka naukowa zdobywa sobie popularność z powodów 
zupełnie różnych od tych, które powodują popularność specjalnego gatunku 
literatury 
przeznaczonej dla kompletnych ignorantów.
Początkowo z pewnością tak było.
Zauważmy, że wszystkie zasadnicze zmiany społeczne są zawsze spowodowane 
postępami 
nauki i techniki. Innego typu zmiany — zgony władców, upadki dynastii, podbój 
kraju czy 
zarazy — nabierają dużego znaczenia dla bezpośredniej współczesności, lecz po 
ustaleniu się 
tych zmian i po zniknięciu przyczyn, które je wywołały, wszystko wraca do normy 
i ludzie 
żyją jak dawniej. Z tego powodu autor biblijnej Księgi Koheleta czyli 
Eklezjastesa jest 
usprawiedliwiony, gdy głosi: „Nie ma nic nowego pod Słońcem”.
Porównajmy jednak banalne i chwilowe zmiany z trwałym oddziaływaniem na każdą 
dziedzinę ludzkiego życia takich wydarzeń jak opanowanie ognia, powstanie 
rolnictwa, 
wynalezienie pisma, wprowadzenie do użytku ceramiki i metali, wynalazek kompasu 
magnetycznego czy druku lub — całkiem już współczesnych — skonstruowanie silnika 
parowego, samochodu, telewizji, odrzutowca czy wreszcie komputera.
Postęp w nauce i postęp w technice kumulują się i wzajemnie wzmacniają. Każdy 
dokonany już krok ułatwia dalsze i staje się punktem wyjścia dla jeszcze 
znaczniejszego 
postępu.
Początkowo tempo zmian wywołanych postępem naukowo–technicznym było tak 
powolne, że z punktu widzenia życia pojedynczego człowieka, zmiany były 
niewielkie, aż 
niezauważalne; a więc w tym kontekście wypowiedź Koheleta może brzmieć jak 
oczywista 
prawda.
Jednak w miarę upływu stuleci tempo postępu zwiększało się i to koło zamachowe 
wszelkich zmian zaczęło się obracać coraz prędzej. Ostatecznie około 1800 roku, 
tempo to 
stało się tak duże, przynajmniej w tych częściach świata, gdzie nauka i technika 
rozwijały się 
najszybciej, iż dało się dostrzec w czasie trwania życia jednego człowieka.
Ludzie poczęli dostrzegać zmiany zachodzące w ich własnym życiu, spowodowane na 
przykład wprowadzeniem parowego silnika czy oświetlenia elektrycznego.
W wyniku tego narodziły się spekulacje nowego rodzaju: być może jedyny raz w 
historii 
człowieka obudziła się w nim tego typu ciekawość — „Jak będzie wyglądać życie po 
mojej 
śmierci?”
Zanim nastał wiek XIX, nikt nie śnił nawet o zadawaniu pytań tego typu, bo jak 
daleko 
ludzie mogli sięgnąć wzrokiem, życie w przyszłości mogło się w nieistotnych 
tylko 
szczegółach różnić od życia niegdysiejszego.
W XIX wieku pytanie jednak nabrało sensu. Jakie wynalazki mogą się pojawić? Co 
nowego odkryje nauka? Jakie będą zasadnicze zmiany stylu życia?
Odpowiedzią na pytania tego rodzaju były narodziny się science fiction. Jeżeli 
nie można 
było doświadczyć przyszłości, tym samym zaspokoić ciekawości, to można było 
chociaż ją 
sobie wyobrażać. Ci którzy potrafili fantazjować najlepiej, najbardziej 
elokwentnie i 
najbardziej przekonująco, robili to profesjonalnie dla tych, którzy nie 
potrafili.
Pierwszym prawdziwym pisarzem z science fiction — to znaczy, pierwszym, który 
się z 
tego utrzymywał — był Jules Verne. W ciągu stuleci, które upłynęło od jego 
pierwszej 
książki, następcy konkurowali z nim w przewidywaniu przyszłych odkryć i zmian.
W miarę upływu czasu, po przełomie wieków i po wkroczeniu wieku XIX w ostatnie 
swoje dekady, tempo postępu naukowo — technicznego coraz bardziej się 
zwiększało. Każda 
zasadnicza zmiana następowała coraz boleśniej na pięty poprzedniej. Teraz wydaje 
nam się, 
że nie jesteśmy w stanie zasymilować wszystkich tych zmian. Narasta permanentny 
zasadniczy kryzys naszych czasów, polegający na braku możliwości zrozumienia i 
zaakceptowania zachodzących na bieżąco przemian.
Na nieszczęście, zmiany są zawsze trudne do zaakceptowania. Dorastamy w 
otoczeniu 
pewnych standardów. Niezależnie od ich ulotności i małej wagi, gdy stajemy się 
dorośli, 
odruchowo sprzeciwiamy się wszelkim nowym standardom „normalności”, „dobra”, 
„rytmu” 
oraz wszelakim odchyleniom od nich (zarówno najbardziej koniecznym jak i 
najbardziej 
szkodliwym).
Mimo wszystko, nawet jeśli zmiana jest niezbyt mile widziana i natrafia na opór, 
to i tak 
nadejdzie. A jeżeli będziemy ją uparcie ignorować, zmiażdży nas.
Czy będzie nam się to podobać, czy nie, musimy uwzględnić zmiany w naszych 
kalkulacjach, z czego szczególnie młodzi ludzie zaczynają zdawać sobie sprawę.
Być może to jest przyczyna, że w głównym nurcie „realistycznej” fantastyki dnia 
dzisiejszego widać oznaki uwiądu. Dopóki fantastyka zajmuje się sprawami, które 
dzieją się 
tu i teraz, młodzi ludzi nie dostrzegają w niej nic oprócz ciekawostki. Być może 
dlatego 
większość form fantastyki tego rodzaju ma mniejszą popularność u tego pokolenia. 
I dlatego 
jest jej tak niewiele w popularnych czasopismach, a krótkie opowiadania we 
wszystkich 
swoich odmianach są takie bez wyrazu. Dlatego dużo trudniej wydać teraz nowe 
opowiadanie 
tego typu niż kiedykolwiek do tej pory.
Nie wydaje się, aby powodem była telewizja, ponieważ w tym samym okresie 
fantastyka 
naukowa (w formie drukowanej) ciągle się rozwija — zarówno w postaci opowiadań, 
jak i 
powieści.
A przecież fantastyka naukowa nie przepowiada dokładnie przyszłości.
Zdolności prorocze pisarzy zajmujących się tą dziedziną literatury, chociaż z 
pewnością 
lepsze niż kogokolwiek innego, są mimo wszystko nie nazbyt imponujące. Tym 
niemniej, 
jedna rzecz w każdym opowiadaniu fantastyczno — naukowy jest przyjmowana jako 
pewnik 
— przyszłość będzie różnić się od teraźniejszości. I przynajmniej ta 
przepowiednia jest na 
pewno prawdziwa.
To podstawowe założenie wyróżnia fantastykę naukową i zwiększa siłę jej 
oddziaływania.
Oczywiście nie dzieje się to tak, że czytelnicy przywiązani do gatunku stali się 
tylko 
dlatego miłośnikami fantastyki naukowej, iż doszli do tego na drodze długich 
rozważań.
Jednak widocznie teraz w powietrzu musi wisieć jakiś niepokój, który nosi piętno 
„nieuchronnych i ciągłych zmian”. Ludzie widocznie czują, że to jest znak 
naszych czasów, 
nawet jeśli o tym nie myślą i tego głośno nie wypowiadają. I dlatego pociąga ich 
literatura 
nosząca taki sam znak.
Można zatem wyciągnąć wniosek, że zwiększające się zainteresowanie 
rzeczywistością 
naukową oraz fantastyką naukową jest w istocie częścią tego samego — 
pragnieniem, aby to 
wszystko zrozumieć i zaakceptować, a tym samym być może wpływać na zachodzące 
zmiany, zarówno rozumem (rzeczywistość naukowa) jak i sercem (fantastyka 
naukowa).
Lecz czy naprawdę wszystko to może nam pomóc w opanowaniu zachodzących zmian? 
Czy nauczy nas sposobu przezwyciężenia przeraźliwego kryzysu naszych czasów?
Być może nie, ale na pewno nie zaszkodzi!
SHERLOCK HOLMES JAKO CHEMIK
Wszyscy wiemy, że Sherlock Holmes był pierwszym detektywem literackim 
prowadzącym 
swój interes przy wykorzystaniu ścisłych metod naukowych. Wszyscy wiemy o nim 
przynajmniej to. Arthur Conan Doyle napisał o tym mistrzu 60 powieści i 
opowiadań z taką 
siłą sugestii, że udało mu się przekonać czytelników o jego rzeczywistym 
istnieniu.
Niestety przeświadczenie to jest iluzją. Conan Doyle był zaskakująco słaby na 
niwie nauki 
i dlatego jego Sherlock Holmes nie wypadł najlepiej jako detektyw–naukowiec.
Ograniczenia autora w tej dziedzinie widać wyraźnie, kiedy na przykład próbuje 
opisywać 
gruntowną wiedzę naukową arcyłotra Jamesa Moriarty.
W Ostatecznym problemie Holmes opisuje Moriarty’ego słowami: „W wieku dwudziestu 
jeden lat napisał rozprawę na temat twierdzenia dwumianowego, które zyskało 
sobie wtedy 
sławę w całej Europie.”
Moriarty w 1865 roku miał (jak obliczono) 21 lat, lecz już czterdzieści lat 
wcześniej 
norweski matematyk Niels Henrik Abel w najdrobniejszych matematycznych 
szczegółach 
rozstrzygnął problem znany pod nazwą „twierdzenia dwumianowego”, nie 
pozostawiając już 
nic do roboty owemu bohaterowi powieści. Problem został całkowicie rozwiązany i 
od 
czasów Abela nikt do dzisiaj nie wniósł do tego zagadnienia niczego nowego.
Powtórnie charakteryzując Moriarty’ego w Dolinie trwogi Holmes opisuje go tak: 
„Czyż 
nie jest on tym sławnym autorem «Dynamiki planetoidy» — książki, która wspięła 
się na tak 
niedostępne szczyty czystej matematyki, że żadna redakcja pism naukowych nie 
podjęła się 
jej recenzować?”
Dlaczego dynamika pojedynczej planetoidy, kiedy w tych czasach znano ich już 
setki? Z 
punktu widzenia fizyki Newtona analiza ruchu planetoid została wyczerpana po 
tym, jak w 
1825 roku francuski astronom Pierre Simon de Laplace wydał swoją książkę 
Celestial 
Mechanics (Mechanika gwiazd).
Mógł przecież Moriarty wyprzedzić teorię względności Einsteina czy rozwiązać 
„problem 
trzech ciał”, który nie doczekał się rozwiązania do dzisiaj. W każdym jednak 
przypadku 
odnosiłoby się to do wszystkich poruszających się ciał, a nie tylko do 
„planetoidy”.
Pomińmy jednak matematykę i astronomię, która, jak przypuszczamy, nie była 
najsilniejszą stroną Conan Doyle’a. Zajmijmy się natomiast chemią. Conan Doyle 
był 
lekarzem, a nikt nie mógłby nim zostać, nawet sto lat temu, bez podstawowej 
choćby wiedzy 
o prawach chemii.
I właśnie chemia dostarcza nam prawdziwego testu; ponieważ Conan Doyle 
przedstawia 
Sherlocka Holmesa jako ni mniej, ni więcej tylko genialnego detektywa i chemika. 
Nie jest to 
pozbawione sensu, gdyż chemia ma istotne znaczenie nie tylko w medycynie 
sądowej, ale i 
dla detektywa pracującego w sposób naukowy.
Studium, w szkarłacie to pierwsze opowiadanie serii, w której opisane jest 
spotkanie 
Holmesa z doktorem Johnem H. Watsonem, od tej pory zawsze już wiernym i uczynnym 
przyjacielem. Z utworu dowiadujemy się o osiągnięciach intelektualnych głównego 
bohatera. 
Watson wymienia je wszystkie i robi to bez litości.
Określa znajomość literatury u Holmesa jako „zerową” i używa tego samego wyrazu 
dla 
określenia jego znajomości zarówno filozofii jak i astronomii. Holmes na 
polityce zna się 
„słabo”, na botanice „różnie”. Jego wiedza z anatomii jest 
„nieusystematyzowana”, a na temat 
geologii „ograniczona”. Jednak kiedy dr Watson dociera do chemii, charakteryzuje 
wiedzę 
Holmesa w tym zakresie jako „gruntowną”. Jesteśmy więc usprawiedliwieni, gdy 
wierzymy, 
że Holmes jest ekspertem w dziedzinie chemii i że Conan Doyle uczyni wszystko, 
aby takim 
go zaprezentować.
Pomimo to, chociaż autor w wielu opowiadaniach obowiązkowo wspomina o 
doświadczeniach chemicznych Holmesa, w końcu okazuje się, że myli ten czy inny 
szczegół 
w prawie każdym przypadku.
Na przykład w opowiadaniu Przypadek Shoscombe’a Holmes mówiąc o policji 
stwierdza: 
„Ponieważ wytropiłem tego fałszerza poprzez zbadanie drobin cynku i miedzi 
znajdujących 
się w szwie jego mankietu, zaczęli doceniać znaczenie mikroskopu.”
Wydaje się więc, że Holmes zbadał za pomocą mikroskopu kurz zebrany w szwie i 
wykrył 
metaliczne cząstki, które zidentyfikował jako cynk i miedź. Podczas gdy łatwo 
jest zauważyć, 
że jeśli jakiś pył składa się z cząstek metalu, to próba określenia tylko „na 
oko”, że to jest 
właśnie ten a nie inny metal, jest dużo większą sztuką. Żaden chemik nie 
zadowoli się w 
takim przypadku jedynie świadectwem zmysłu, a już na pewno nie sąd. W tym 
konkretnym 
przypadku nawet niewielkie ilości miedzi czy cynku można zidentyfikować na 
drodze 
chemicznej, a przecież w tym czasie dostępne już były także badania 
spektroskopowe, które 
mogłyby rozstrzygnąć sprawę bez żadnej wątpliwości. Jednak Holmes nie wspomina o 
takich 
badaniach.
Nawet gdyby była taka możliwość, że w rzeczywistości badania chemiczne albo 
spektroskopowe były wcześniej zrobione, a później się o nich nie wspomina, to 
pozostaje 
faktem, że parę stron wcześniej Holmes dokonuje innego rodzaju identyfikacji 
jedynie za 
pomocą mikroskopu. Tak mówi o czymś, co właśnie bada: „Te włosy są nitkami z 
tweedowego płaszcza. Nieregularna szara masa to kurz. Oto po lewej stronie łuski 
naskórka. 
A te brązowe kropelki w środku to niewątpliwie klej.” I właśnie ten klej stanowi 
klucz 
zagadki.
To cudowne. Zdolność odróżnienia wyglądu drobnych kropelek bezpostaciowej 
substancji 
organicznej wśród wielu innych możliwych bezpostaciowych substancji organicznych 
świadczy o szczególnie przeszywającym wzroku. Holmes przedkłada to jako dowód 
winy 
mężczyzny oskarżonego o popełnienie morderstwa. Jeśli sąd miałby uznawać takie 
dowody, 
to my wszyscy nie powinniśmy czuć się zbyt bezpiecznie.
Jakby tego było mało, okazuje się, że oczy Holmesa są tak doskonałe, że może on, 
jak sam 
wyjaśnia w Studium w szkarłacie, „rozróżnić na pierwszy rzut oka popiół z cygar 
lub 
papierosów jakiejkolwiek znanej marki.” Jeżeli rzeczywiście może, to jest jedyną 
istotą 
ludzką na Ziemi, która to potrafi lub potrafiła.
Watson pierwszy raz zwrócił oczy na Holmesa w „Studium w szkarłacie”, gdzie 
Holmes 
pracuje w laboratorium chemicznym i dokonuje właśnie ważnego odkrycia. Krzyczy 
wtedy: 
„Odkryłem odczynnik, który jest wytrącany przez hemoglobinę i przez nic innego.”
Ani w tym opowiadaniu, ani w żadnym z 59 po nim następujących nie wspomina się 
nigdy 
o tym teście, ale musimy przyjąć pewną rozsądną dozę tolerancji dla wyobraźni. 
Trudno 
jednak zaakceptować to, co dzieje się dalej.
Holmes demonstruje nowy test: nakłuwając sobie palec „szpilką do włosów”, 
wyciska 
kilka kropli krwi. Strząsa ją do „litra wody”. Następnie przeprowadza test, 
który wykazuje 
obecność niewielkiej ilości krwi w dużej objętości wody. (Aby poznać wartość 
takiego testu, 
należałoby wykazać, że odczynnik nie reaguje z innymi substancjami podobnymi do 
krwi. 
Pozostawmy jednak tę kwestię na uboczu.)
Przyjmuje się zwykle, że kropla wody ma objętość około 1/20 mililitra. Krew, 
mając 
większą lepkość, tworzy prawdopodobnie większe krople. Lecz załóżmy, że Holmes 
wyciska 
tylko odrobinę krwi, a nie całą kroplę, powiedzmy — dodaje do wody zaledwie 1/50 
mililitra.
Jeden mililitr to 1/1000 litra, więc 1/50 mililitra odpowiada 1/50 000 litra. 
Dodając krew 
do wody w takiej proporcji otrzymujemy roztwór, w którym jest 1 część krwi na 50 
000 
części wody, a przecież Holmes mówi: „Stosunek krwi do wody nie może być większy 
niż 
jeden do miliona”.
Nie możemy przystać na to, aby wpływ entuzjazmu i zapału mógł mieć takie 
znaczenie. 
Osoba, której znajomość chemii jest „dogłębna”, nie powinna robić takich 
pomyłek. Powinna 
lepiej znać’ mechanikę roztworu, by zbliżyć się nieco bardziej do prawdy.
Chemiczna nomenklatura, w którą wyposażył Doyle Holmesa, jest przestarzała i 
obecnie 
po prostu niepoprawna.
W opowiadaniu Sprawa tożsamości Watson zadaje Holmesowi pytanie odnośnie jakiejś 
zaginionej osoby: „Znalazłeś odpowiedź?” — Holmes zajęty doświadczeniem 
chemicznym, 
które właśnie przeprowadza, odpowiada — „Tak. To wodorosiarczan barytu.”
Chemik powiedziałby jednak „wodorosiarczan baru” lub nawet „kwaśny siarczan 
baru”. 
Związek ten, o wzorze chemicznym Ba(HSO4)2, nie ma szerokiego zastosowania. 
Tylko 
czasami wymieniany jest w podręcznikach chemicznych i nie jest trudną substancją 
do 
analizy. Badając go Holmes ani na krok nie zbliżyłby się do rozwiązania 
tajemnicy ludzkości.
W opowiadaniu Przygoda w Copper Beeches konieczność przeprowadzenia śledztwa 
naprawdę stała na przeszkodzie badaniom chemicznym Holmesa. Dowiadując się, że 
musi 
zdążyć na pociąg odchodzący o określonej godzinie, Holmes mówi: — „Muszę chyba 
przełożyć prace nad analizą acetonów…”
Co miał na myśli? Aceton jest konkretnym związkiem chemicznym, o wzorze 
CH3COCH3, 
i jego nazwa nie powinna być używana w liczbie mnogiej tak, jakby to była jakaś 
klasa 
związków. Dla jasności jest najbardziej znanym przedstawicielem klasy nazywanej 
„ketonami”, a termin ten pochodzi od niemieckiej nazwy acetonu. Amator właśnie 
dlatego 
mógłby pomylić ketony z acetonami, ale przecież nie Holmes, mający reputację 
znakomitego 
chemika.
W opowiadaniu Przypadek kciuka inżyniera wspomina się o fałszerzach 
produkujących 
monety półkoronowe z jakiegoś metalu o mniejszej wartości niż srebro. Holmes tak 
to 
komentuje: — „Oni są fałszerzami na dużą skalę i wykorzystują maszynę 
wytwarzającą 
amalgamat, służący im zamiast srebra.”
Znowu natrafiamy na błąd. To co ma zastępować srebro jest „stopem” — termin 
odnoszący się do jakiejkolwiek mieszanki metali. Kiedy spłonęła kryjówka 
fałszerzy „w 
szopie odkryto magazyn wielkiej ilości niklu i cyny”. Wynikać ma z tego, że 
metalem 
wykorzystywanym do fałszowania monet był stop niklowo–cynowy.
Czy można użyć zamiennie wyrazu „amalgamat” jako synonimu „stopu”, tak jak 
zrobił to 
Holmes? Z pewnością można użyć terminu amalgamat dla określenia nie tylko 
mieszanki 
metali, ale jakiejkolwiek mieszanki, jednak tylko niechemik mogły się na to 
zdecydować. Dla 
chemika, takiego jakim był Holmes, amalgamat oznacza nie tylko stop, ale jeden 
szczególny 
rodzaj stopu. Jest to bowiem mieszanka rtęci z jakimś innym metalem. Żaden 
prawdziwy 
chemik nie użyłby terminu „amalgamat” w odniesieniu do stopu, który nie zawiera 
rtęci.
Zajmijmy się teraz opowiadaniem Przypadek niebieskiego rubinu.
Rubin jest kamieniem szlachetnym, odmianą korundu, a pod względem chemicznym 
jest to 
krzemian aluminiowo–żelazowy. Ma kolor głębokiej czerwieni i stąd pochodzi jego 
nazwa, 
ponieważ w łacinie „rubinus” znaczy „czerwony”. Istnieje wiele odmian korundów 
różniących się kolorami, lecz właśnie tylko jedna z nich nazwana jest rubinem. 
Dlatego 
„niebieski rubin” jest terminem sprzecznym.
W dalszej części opowiadania Holmes mówi: — „Z powodu tego dwugramowego kawałka 
skrystalizowanego węgla drzewnego miały miejsce dwa morderstwa, oblanie kwasem 
siarkowym, samobójstwo i kilka rabunków.”
Pomińmy już to, że wagę kamieni szlachetnych wyrażamy raczej w karatach, a nie w 
gramach, a więc Holmes powinien określić kamień jako „kawałek 
trzynastokaratowy”.
Dużo ważniejszy jest fakt, że rubin nie jest żadnym skrystalizowanym węglem 
drzewnym. 
Jest związkiem żelaza, glinu, krzemu i tlenu. Natomiast węgiel drzewny jest 
substancją o 
zawartości węgla wynoszącej co najmniej 90 procent.
Holmes oczywiście myli rubin z diamentem. Diament to w istocie czysty węgiel i 
można 
go uważać za „skrystalizowany węgiel drzewny”, chociaż dobry chemik powiedziałby 
najprawdopodobniej „skrystalizowany grafit” czy „skrystalizowany węgiel”. 
Prawdziwy 
chemik nigdy nie popełniłby takiej pomyłki.
W końcu, w opowiadaniu Znak czwórki następuje chwila, kiedy Holmes mając dość 
śledztwa zamierza spędzić trochę czasu na wykonywaniu doświadczeń chemicznych. 
Mówi: 
— „Wrócę do przypadku Sholtosa, kiedy uda mi się rozpuścić jeden z węglowodorów, 
nad 
którym pracuję…”.
Węglowodory są związkami składającymi się z cząsteczek atomów węgla i wodoru. Te 
związki, zbudowane z dużych cząsteczek, są w temperaturach pokojowych miękkimi 
ciałami 
stałymi (smoła, pak, asfalt). Te, które zbudowane są z małych cząsteczek są 
cieczami (nafta, 
benzyna, ciężka benzyna).
Węglowodory bardzo dobrze się w sobie rozpuszczają. Jeżeli umieścimy stały 
węglowodór 
w ciekłym, bardzo łatwo się on rozpuści. To co nazywamy „praniem na sucho” jest 
właśnie 
tego przykładem. Pewne ciekłe węglowodory (lub inne substancje o podobnej 
budowie 
chemicznej) z powodzeniem wywabiają plamy z tkanin, ponieważ zwykle takie plamy 
powstają w wyniku zabrudzenia jakimś substancjami, które mają podobną budowę do 
węglowodorów. Dlatego są łatwo rozpuszczalne.
A więc tak naprawdę Holmes ma na myśli rozpuszczanie węglowodoru, mówi więc 
jakby: 
— „Jak tylko uporam się z tą plamą…”. Ten szczególny problem nie powinien 
absorbować 
jego umysłu dłużej niż czterdzieści pięć sekund.
Cóż można więc powiedzieć w obronie naszego autora? Czyżby Conan Doyłe nigdy nie 
popisał się swoją wiedzą, choćby nawet przez przypadek?
A jednak się to zdarzyło. W opowiadaniu Przypadek stopy diabla umieścił godny 
uwagi 
ustęp. Wprowadza w nim fikcyjny korzeń („korzeń diabelskiej stopy”), pochodzący 
z Afryki 
Zachodniej. Gdy zmieli się go na proszek i proszek ten wsypie do ognia, to 
wytwarza się 
trujący dym, który doprowadza do szaleństwa i śmierci.
Wykazując więcej odwagi niż rozsądku, Holmes próbuje działania substancji na 
sobie i na 
zawsze wiernym Watsonie. Oto jak Watson opisuje skutki eksperymentu:
„Siedziałem już głęboko w fotelu, kiedy poczułem wyraźny zapach piżma, 
delikatny, a jednocześnie przyprawiający o mdłości. Momentalnie też poczułem, że 
tracę kontrolę nad zmysłami. Przed oczami zawirował mi jakiś czarny obłok, a 
rozum 
podpowiedział mi, że z tego obłoku, choć na razie jeszcze tego nie widać, 
wyskoczy 
za chwilę naprzeciw moim porażonym zmysłom, wszystko co najstraszniejsze, 
najpotworniejsze i ukryte dotąd gdzieś w niepojętych czeluściach wszechświata. 
Jakieś dziwne kształty skręciły się i wypłynęły spomiędzy boków obłoku, grożąc i 
ostrzegając, że coś nadchodzi, że jakiś ohydny przybysz jest na progu, i jego 
cień 
padnie na mą duszę. Opanowała mnie mrożąca krew w żyłach trwoga. Czułem jak 
włosy stają mi dęba, jak oczy wychodzą mi z orbit, usta otwierają się, a język 
robi się 
jak podeszwa. W głowie mi się tak gotowało, że czułem jak za chwilę coś tam 
pęknie. 
Próbowałem krzyczeć, i niejasno zdałem sobie sprawę z jakiegoś ochrypłego 
skrzeku, 
który niby był moim własnym głosem, lecz jakimś odległym i jak gdyby ze mną nie 
związanym.”
Pół stulecia później odkryto fizjologiczne oddziaływanie dwuetyloamidu kwasu 
lizergowego (ang. lysergic acid diethylamide), znanego pod nazwą LSD — co prawda 
nie 
wytwarzanego z korzenia pochodzącego z Afryki — a jego działanie nie różni się 
bardzo od 
tego, które opisał Watson. Wydaje się więc, że Holmes i Watson doznali czegoś w 
rodzaju 
„wzlotu” na długo przed innymi.
Jest to godny wzmianki kawałek fantastyki naukowej z dziedziny chemii, który 
okazał się 
prawdą, a dla mnie stanowi rekompensatę za wszystkie kawałki żenującej chemii 
Conan 
Doyle’a zawarte w jego opowiadaniach.
CZĘŚĆ V 
NAUKA — ROZWINIĘCIA
KONTYNENTALNE PUZZLE
Podejrzewam, że wielu uczniów, podczas ślęczenia nad mapami świata na lekcji 
geografii, 
dawno już zauważyło, że kontur wschodnich wybrzeży Ameryki Południowej jest 
podobny 
do zarysu zachodnich wybrzeży Afryki. Nie sądzę, aby wielu uczniów faktycznie 
zniszczyło 
mapy w celu sprawdzenia, czy tak jest w istocie, lecz jeśli się już na to 
zdecydowały i wycięły 
zarówno Południową Amerykę jak i Afrykę, to odkryły, że wybrzuszenie Brazylii 
pasuje tak 
dokładnie do linii brzegowej Kamerunu jak elementy układanki.
W rzeczywistości tę zgodność kształtów zauważono wtedy, gdy wykonano pierwsze z 
zadawalającą dokładnością mapy linii brzegowych. Angielski nauczyciel Francis 
Bacon 
zwrócił na nią uwagę już w 1620 roku.
Czy byłby to tylko zbieg okoliczności? Czy też może Afryka i Ameryka Południowa 
były 
kiedyś złączone, a później rozdzieliły się wzdłuż dzisiejszych linii brzegowych 
i odpłynęły od 
siebie?
Pierwszą osobą, która poważnie zainteresowała się koncepcją „dryfu kontynentów” 
był 
niemiecki geolog Alfred Lothar Wegener. Jego pasją życiową było badanie 
Grenlandii. W 
1912 roku napisał książkę The Origin of Continents and Oceans (O pochodzeniu 
kontynentów 
i oceanów), w której postawił tezę, że kontynenty płyną powoli po powierzchni 
Ziemi.
Kontynenty, zbudowane głównie z granitu, są mniej zwarte niż skały dna 
oceanicznego, 
zbudowanego głównie z bazaltu. To właśnie dlatego bloki kontynentów wypłynęły 
wysoko i 
wydźwignęły się ponad poziom morza. Wegener twierdził, że ten powolny proces 
trwa nadal.
Uważał także, iż początkowo wszystkie kontynenty stanowiły jeden ogromny blok 
lądu 
osadzony w jednym ogromnym oceanie. Ten superkontynent nazwał „Pangeą” (od 
greckich 
słów oznaczających „całą ziemię”.) Nieznane przyczyny spowodowały, że Pangea 
pękła na 
kawałki, a te kawałki zaczęły dryfować, odsuwając się od siebie i tworząc 
dzisiejsze masy 
lądowe na podobieństwo oddzielnych części globalnej układanki.
Hipoteza wstrząsnęła światem naukowym. Wszystko wskazywało faktycznie na to, że 
kontynenty pasują do siebie, szczególnie jeśli porównywało się zarysy ich 
szelfów, a nie tylko 
linię brzegową. Zgodność ta dotyczyła nie tylko samych kształtów — budowa 
geologiczna 
skał nabrzeżnych również potwierdzała tezę.
Co więcej dryf kontynentalny mógł stanowić rozwiązanie innej biologicznej 
łamigłówki. 
W bardzo oddalonych od siebie częściach świata występują podobne gatunki roślin 
i zwierząt; 
części te oddzielone są od siebie oceanem, przez który te rośliny i zwierzęta 
nie miały szans 
się przedostać.
W 1880 roku austriacki naukowiec Edward Seuss tłumaczył to zakładając, że kiedyś 
istniały mosty lądowe, łączące kontynenty. Twierdził, że wielkie drogi lądowe 
zapadały się i 
wynosiły, spełniając funkcję mostów w jednej epoce i tworząc szlaki na dnie 
morskim w 
innej.
Założenie, że rośliny i zwierzęta ewoluowały oraz rozprzestrzeniły się na całym 
obszarze 
Pangei, a także, iż ten superkontynent podzielił się, a poszczególne jego części 
odpłynęły od 
siebie, wydaje się dużo bardziej pociągające. W takim przypadku podobne gatunki 
fauny i 
flory na dryfujących częściach byłyby coraz bardziej od siebie izolowane 
tysiącami mil 
oceanu.
Na dodatek, podczas gdy skamieniałości żywych organizmów znajdowane w 
kontynentalnych skałach osadowych miały najwyżej 600 milionów lat, 
skamieniałości z dna 
Atlantyku były dużo młodsze — tak, jakby sam Ocean Atlantycki był dużo młodszy 
od 
przylegających do niego kontynentów.
Pomimo to, żaden z tych argumentów nie przekonał geologów do teorii Wegenera. 
Była 
ona wyśmiewana przez jednych i ignorowana przez innych, a sam Wegener zimą 1930 
roku 
zamarzł na śmierć w czasie swojej czwartej ekspedycji na Grenlandię i na wyspy 
Arktyki, 
pozostawiając swoje sugestie, które wydawały się pozbawione jakiejkolwiek 
naukowej 
wartości.
Nie oznaczało to wcale, że geolodzy mieli ograniczone umysły lub że złośliwie 
nie chcieli 
dostrzec oczywistości. Szczególnie nie potrafili pogodzić się z myślą o dryfie 
kontynentów. 
Wydawało się, że bazalt, po którym kontynenty miały płynąć, jest na to za 
sztywny i za 
bardzo zwarty.
Ostateczny argument związany z tą teorią pojawił się w 1958 roku, kiedy na 
orbicie 
umieszczono pierwszego satelitę amerykańskiego Vanguarda I. Pomiary dokonane z 
jego 
pokładu wykazały, że kształt Ziemi jest nieco nieregularny, wybrzuszając się w 
jednym 
miejscu i zapadając gdzie indziej. Jeżeli te nierówności miałyby się zachować 
mimo siły 
ciężkości, skały znajdujące się bezpośrednio poniżej musiałyby mieć sztywność 
większą niż 
stal.
Wydawało się więc, że jest zupełnie niemożliwe, aby kontynenty mogły płynąć. I 
dlatego, 
mimo że była elegancka i tak prosto wyjaśniała dziesiątki zagadek i 
przypadkowych jakoby 
zbieżności, teoria Wegenera nie mogła zostać zaakceptowana. Dlatego więc gdy w 
1960 roku 
opublikowałem pierwsze wydanie mojej książki The Intelligent Man’s Guide to 
Science 
(Przewodnik po nauce dla inteligentnych), poświęciłem teorii Wegenera zaledwie 
jeden 
paragraf konkludując: „Teoria ostatecznie załamała się pod naporem twardych 
faktów”.
Ale gdy już pogodzono się z „twardymi faktami”, odkryto całą masę nowych, 
jeszcze 
bardziej „twardych faktów”.
Kiedy Wegener pisał swoją książkę, budowa dna oceanicznego pozostawała w 
zasadzie 
całkowicie nieznana. Parę pomiarów głębokości dokonanych gdzieniegdzie za pomocą 
prymitywnej sondy linowej nie miało naprawdę żadnego znaczenia.
Podczas drugiej wojny światowej francuski fizyk Paul Langevin wynalazł jednak 
metodę 
określania odległości za pomocą echa powstającego przy odbiciu fal 
ultradźwiękowych od 
zanurzonych w wodzie obiektów (jak to nazywamy obecnie: za pomocą echosondy albo 
sonaru). W latach 20–tych niemiecki statek oceanograficzny zaczął na Oceanie 
Atlantyckim 
dokonywać pomiarów sonarem i w 1925 roku okazało się, że wzdłuż całej długości 
centralnej 
części dna oceanicznego wypiętrza się ogromny łańcuch górski. W końcu odkryto, 
że 
podobne łańcuchy przebiegają przez dna innych oceanów i w rzeczywistości opasują 
cały 
glob w postaci długiej serpentyny — grzbietu środkowooceanicznego.
Po drugiej wojnie światowej amerykańscy goelodzy William Maurice Ewing i Bruce 
Charles Heezen powrócili do sprawy i około 1953 roku mogli już wykazać, że 
wzdłuż całej 
długości tego grzbietu rozciąga się głęboki rów. Ostatecznie ustalono, że rów 
taki, zwany 
czasem globalną szczeliną tektoniczną, występuje tuż obok wszystkich odcinków 
grzbietu 
środkowooceanicznego.
Szczelina ta dzieli skorupę ziemską na wielkie płyty, o wymiarach sięgających 
tysięcy 
kilometrów. Nazywa sieje „płytami tektonicznymi”, od greckiego określenia 
„tektonikós” 
oznaczającego „budowniczego”, gdyż pasują do siebie jak elementy konstrukcji 
budowlanej.
Szczeliny pomiędzy płytami nie zawsze są położone w obszarach 
środkowooceanicznych. 
Jedna z nich przekracza granice Pacyfiku i przecina zachodnie wybrzeże 
Kaliforii. Słynny 
uskok San Andreas jest częścią tej szczeliny. Inna przebiega przez Wschodnią 
Afrykę wzdłuż 
długich, wąskich jezior tego regionu, a następnie poprzez Morze Czerwone do 
doliny rzeki 
Jordan.
Daje się zauważyć ścisły związek pomiędzy lokalizycją szczelin a tendencją do 
trzęsień 
ziemi i wybuchów wulkanicznych nawiedzających pewne obszary. Rejony położone 
blisko 
szczelin nie należą na pewno do najspokojniejszych miejsc na Ziemi.
Co więcej, okazało się, że wielki rów tektoniczny jest również rejonem o dużej 
aktywności 
wulkanicznej. W 1960 roku, zaledwie dwa lata po tym, kiedy wydawało się już, że 
Vanguard 
I na zawsze wykluczył dryf kontynentów, amerykański geolog Harry Hammond Hess 
przedstawił nowe argumenty świadczące o „rozsuwaniu się dna oceanicznego”. 
Gorące 
stopione skały powoli wydostają się z głębin Ziemi do rowu atlantyckiego i tam 
krzepną. 
Wydostające się na zewnątrz, krzepnące skały napierają na płyty i rozsuwają je. 
W miarę jak 
płyty oddalają się od siebie, oddalają się również od siebie kontynenty Ameryki 
i Afryki.
Innymi słowy, można powiedzieć, że kontynenty nie płyną, a są rozpychane.
Nowe informacje spowodowały, że nie byłem już tak pewien tego, iż kontynenty nie 
zmieniają swojego położenia. W drugim wydaniu mojego Przewodnika po nauce dla 
inteligentnych (Guide to Science…) opublikowanego w 1965 roku nie napisałem już, 
że teoria 
dryfu kontynentów „ostatecznie załamała się pod naporem twardych faktów”, a 
zamiast tego 
wyraziłem już tę myśl bardziej powściągliwie — że stoimy przed twardymi faktami.
Argumenty przemawiające za rozsuwaniem się dna oceanicznego szybko stawały się 
coraz 
bardziej przekonujące. Jeżeli miałyby one być prawdziwe, to dno Atlantyku 
powinno być 
najstarsze na krawędziach płyty najbardziej oddalonych od Rowu Atlantyckiego. 
Wszystkie 
pomiary wieku skał dennych, przeprowadzone wieloma metodami, potwierdziły te 
przypuszczenia.
Wszystko wskazuje na to, że kierunek ziemskiego pola magnetycznego zmienia się 
okresowo i że w skałach dna Atlantyku zachowane zostały ślady tych zmian, które 
można 
wykryć, posuwając się symetrycznie w obydwie strony od Rowu Atlantyckiego.
W końcu lat 60–tych rozsuwanie się dna oceanicznego stało się niekwestionowanym 
faktem. Nie był to powrót do teorii dryfu kontynentów Wegenera, ponieważ dryf 
jako taki był 
w dalszym ciągu niewyobrażalny. Okazało się, iż przesuwanie się płyt było 
wynikiem innego 
mechanizmu, ale wszystkie wnioski wypływające z teorii Wegenera zachowały swoją 
ważność.
Opozycja naukowa od razu ucichła, czego, wobec niezbitych argumentów, można się 
było 
spodziewać. Przesuwanie się kontynentów, istnienie przed 225 milionami lat 
Pangei i jej 
podział — wszystko to zostało bez zastrzeżeń zaakceptowane z taką gorliwością, z 
jaką 
przedtem było nieustępliwie kwestionowane. W istocie teoria tak elegancko 
tłumaczyła 
powstawanie wulkanów, trzęsień ziemi, łańcuchów wysp, głębi oceanicznych, 
łańcuchów 
górskich i wielu faktów świadczących o ewolucji skorupy ziemskiej, że szybko 
stała się 
głównym dogmatem geologii.
W trzecim wydaniu Przewodnika… opublikowanym w 1970 roku, opisałem już teorię 
„płyt tektonicznych”, jak ona nazywa się obecnie, w najdrobniejszych szczegółach 
i 
nawiązałem z desperacją do odpowiedniego paragrafu pierwszego wydania sprzed 
dziesięciu 
lat. Wszystko stanowi znakomity przykład tego, jak nauka zdolna jest nie tylko 
rozwijać się, 
ale również, w miarę jak czyni postępy, zmieniać radykalnie swoje teorie.
NIEPEWNE SŁOŃCE
Żyjemy dzięki Słońcu. Całe życie na Ziemi jest darem Słońca. Żadna to tajemnica. 
Istoty 
ludzkie wiedziały o tym, zanim powstały struktury społeczne zwane dzisiaj 
cywilizacją. W 
północnych, umiarkowanych szerokościach geograficznych spoglądano na Słońce z 
troską, 
nie tylko dlatego, że wraz ze swoim wschodem przynosiło ludziom światło i choć 
odrobinę 
ciepła po długiej, chłodnej i ciemnej nocy, lecz także dlatego, iż podczas 
miesięcy coraz 
krótszej swojej obecności na niebie zwiastowało nieuchronne nadejście zimy.
Przez całe lato i jesień, przez wszystkie coraz chłodniejsze dni, Słońce w 
południe 
znajdowało się coraz niżej na niebie. Każdego dnia dostarczało coraz mniej 
ciepła i ludzie 
musieli żywić obawy, chociaż nie zdarzyło się to w poprzednim roku, że być może 
właśnie 
tego roku Słońce zajdzie na czas nieokreślony, że zniknie za południowym 
horyzontem i 
pozostawi świat ciemnościom, zimnu i śmierci.
Nie zdarzyło się tak nigdy. Punkt, w którym Słońce znajdowało się każdego dnia w 
południe, obniżał się coraz wolniej, aż wreszcie nadchodził dzień, w którym 
osiągał swoje 
najniższe położenie. Nazywamy to „przesileniem dnia z nocą” lub „przesileniem 
zimowym”. 
Jak wiemy, przypada ono na 21 grudnia, i chociaż przed nami jeszcze najsroższa 
zima, Słońce 
w południe wspina się na coraz wyższą wysokość, zwiastując nadejście wiosny i 
odrodzenie 
się życia.
Słońce nie wznosi się tak jednak bez końca, owocowałoby to bowiem coraz 
większymi 
upałami i suszą, uniemożliwiającymi życie. Zawsze Jest jakaś graniczna pozycja 
Słońca, 
„przesilenie letnie”, które, jak wiemy, przypada na 21 czerwca.
W starożytności ludy całej Ziemi wiedziały, na długo przed wynalzieniem pisma 
lub 
najprostszych choćby narzędzi technicznych, w jaki sposób śledzić zmiany 
położenia Słońca. 
Stonehenge w południowej Walii — krąg wielkich kamieni, jest najlepiej znanym 
starożytnym „obserwatorium”, w którym podczas każdego przesilenia można było 
wyznaczać 
pozycje Słońca poprzez porównanie z położeniem konkretnego kamienia 
odpowiadającego 
chwili wschodu Słońca. Tam też można było sprawdzić początek okresu opadania czy 
wznoszenia punktu dziennego górowania Słońca.
Odpowiednie, zgodne z przewidywaniami zachowanie się Słońca, przynosiło ulgę i 
dawało 
okazję do radosnego świętowania — szczególnie podczas zimowego przesilenia, 
kiedy śmierć 
wydawała się bliska, co nie mijało się z prawdą.
Rzymianie świętowali przez cały tydzień Saturnalia (Saturn był bogiem rolnictwa, 
i 
nadejście przesilenia oznaczało, że doczekają się dojrzewania zbóż.). Był to 
czas rozrywek, 
zabawy, radości, biesiadowania, picia i dawania prezentów, czas wychwalania 
braterstwa 
ludzi. Punkt kulminacyjny uroczystości nadchodził 25 grudnia. W okresie 
wczesnego 
imperium wyznawcy Mitry święcili ten dzień jako „dzień Słońca”.
Był to najszczęśliwszy okres roku i pierwsi chrześcijanie, bezsilni wobec tych 
pozostałości 
pogaństwa, zaadoptowali ów zwyczaj. W IV wieku ustanowili dzień 25 grudnia 
rocznicą 
narodzin Jezusa, choć Biblia nie zawiera na ten temat najmniejszej wzmianki. I 
do dzisiaj 
obchodzimy przesilenie zimowe jako „dzień Słońca” i w jakimś sensie są to nadal 
Saturnalia.
Budząca przerażenie śmierć Słońca i jego rzeczywiste powtórne narodzenie z 
równoczesną 
śmiercią roślin zimą i ich odrodzeniem się na wiosnę dało początek mitom o 
śmierci i 
zmartwychwstaniu bogów — Ozyrysa wśród Egipcjan, Adonisa lub Tammuza na Bliskim 
Wschodzie czy Persefony wśród Greków. Coś z tego pozostało do dzisiaj w kręgu 
kultury 
zachodniej w postaci świętowania Wielkiego Piątku i Wielkanocy jako dni 
upamiętniających 
śmierć i zmartwychwstanie. Wszystkie te mity obiecują pośrednio, że śmierć 
człowieka jest 
również niczym innym jak tylko przemijającym epizodem i że po niej nastąpi 
zmartwychwstanie w lepszym świecie.
W ten sposób, zmieniające się i niestałe Słońce dostarczyło rozumowi wczesnych 
ludzi 
silnego bodźca, popychając myślicieli w kierunku astronomii, matematyki, czy 
mówiąc 
najogólniej — nauki, jak i w stronę religii.
Wraz z pojawieniem się cywilizacji posiadającej zdolność pisania i 
przechowywania 
spisanych wiadomości, Słońce zostało jak gdyby
bardziej oswojone. Jego tajemnicze wędrówki po niebiosach, w górę i w dół, nie 
były już 
dłużej uzależnione od czyjejś woli czy od przypadku, a zaczęto je postrzegać 
jako 
niekończący się, mechaniczny i automatyczny cykl.
Sumerowie zamieszkujący niegdyś obszary dzisiejszego Iraku, którzy jako pierwsi 
wynaleźli pismo, wykreślili drogi Słońca wśród konstelacji zodiaku, a w 
następnych 
stuleciach pokolenia astronomów dopracowały szczegóły tego ruchu, nie 
zapominając przy 
okazji o Ziemi i jasnych planetach.
Niebo przestało budzić strach, przynajmniej w oczach wykształconych, a Słońce 
zaczęło 
sprawiać wrażenie czegoś godnego zaufania i dobroczynnego. Dla średniowiecznych 
chrześcijan Słońce nie było niczym innym, jak tylko zbiornikiem niematerialnego 
światła, 
którego promienie nieustannie oświetlały i ogrzewały Ziemię. Jego ruchy, 
kierowane ręką 
Bożą, miały jedynie na celu zmiany pór roku oraz umożliwienie ludziom 
wynalezienie 
kalendarza, z którego już bez żadnych trudności mogli się dowiedzieć o nadejściu 
dni 
świątecznych. Powszechne było mniemanie, że Słońce będzie bez żadnej zmiany 
nadal 
spełniać swoje funkcje aż po dzień Sądu Ostatecznego, kiedy to łaskawy Bóg 
położy kres 
jego istnieniu — wraz z całym światem zresztą.
W świetle tego oraz oczywistej zależności całego życia od Słońca, łatwo 
zrozumieć, że 
uważano Słońce za symbol samego Pana Boga. Było okrągłe, olśniewające, 
dobroczynne, 
niezawodne oraz pod każdym innym względem doskonałe.
W 1609 roku nadszedł jednakże cios, który położył koniec wygodnemu 
średniowiecznemu 
obrazowi wszechświata. W tym to właśnie roku włoski uczony Galileo Galilei 
skonstruował 
teleskop i wycelował go w niebo. Odkrył w Drodze Mlecznej niezliczoną ilość 
gwiazd, góry 
na Księżycu, cztery satelity Jowisza itp.
W końcu dostrzegliśmy nawet niedoskonałość w nieskazitelnej piękności Słońca — 
odkryliśmy plamy na jego powierzchni. Wiadomo, że okazjonalnie plamy na Słońcu 
widywano już wcześniej. Kiedy zachodzi, jego blask jest na tyle przyćmiony, że 
nie razi 
wzroku i można wtedy na nie patrzeć. Przy takich okazjach udawało się dostrzec 
jedną czy 
dwie plamy na powierzchni Słońca, ponieważ naprawdę duże plamy widoczne są bez 
użycia 
teleskopu.
Sporadyczne relacje ludzi, którzy dostrzegali plamy, można było jednak przypisać 
złudzeniom optycznym.
Jednakże Galileusz widział liczne plamy, badał je dokładnie i na podstawie 
swoich 
obserwacji wykonał rysunki. Śledził plamy z dnia na dzień, widząc jak się one 
przesuwają w 
poprzek tarczy słonecznej i jak przy jej brzegach, wskutek skrótu 
perspektywicznego, stają się 
coraz węższe. Doszedł do wniosku, że stanowią one elementy budowy 
powierzchniowej 
Słońca i wykazał, że ich ruch wskazuje na wirowanie Słońca wokół własnej osi. 
Słońce 
wykonuje jeden taki obrót w ciągu 27 dni. Inni, którzy również zbudowali własne 
teleskopy, 
biorąc pod uwagę wskazówki Galileusza, potwierdzili te odkrycia w każdym 
szczególe. 
Oficjalne czynniki Kościoła po wstępnych oporach zmuszone były pogodzić się z 
niezbitymi 
faktami świadczącymi o niedoskonałości Słońca.
Już sam fakt, że plamy ukazywały się, jak można było przypuszczać, w sposób 
zupełnie 
przypadkowy, wskazywał, że Słońce nie jest doskonałe.
W 1825 roku niemiecki aptekarz Heinrich Samuel Schwabe, interesujący się 
amatorsko 
astronomią, zajął się obserwacją Słońca, jako że wymogi jego zawodu nie 
pozwalały mu na 
patrzenie na niebo nocą. Przez 17 lat (!) każdego dnia, przy odpowiedniej 
pogodzie, 
obserwował Słońce za pomocą małego pięćdziesięciomilimetrowego teleskopu i 
szkicował 
plamy, które udało mu się dostrzec.
W1843 roku mógł już oznajmić, że liczebność plam na Słońcu zmienia się w sposób 
regularny, najpierw zwiększając się do pewnego maksimum, a później, po jego 
osiągnięciu, 
zmniejszając się aż do momentu, gdy Słońce jest prawie zupełnie ich pozbawione. 
Wtedy 
cykl powtarza się od nowa. Autor obserwacji wykazał, iż cykl ten trwa 
przeciętnie 10,7 roku.
Początkowo nikt nie zwracał uwagi na rewelacje Schwabe’a (jakiegoś amatora), 
lecz w 
1851 roku uznany naukowiec Friedrich Wilchelm von Humbolt wspomniał o Schwabe’ie 
i 
jego pierwszych odkryciach w encyklopedycznym wydaniu omawiającym aktualne 
osiągnięcia nauki i od tego zaczęła się nowa era w astronomii.
Ale jakie w rzeczywistości miało to znaczenie, czy na Słońcu są plamy, czy nie? 
Z 
wyjątkiem paru rzadkich okazji tylko astronomowie byli w stanie dostrzec te 
plamy, które, jak 
się wydawało, nie mają żadnego wpływu na stałą siłę blasku Słońca czy też ilość 
wypromieniowanego przez nie światła i ciepła. Jeżeli plamy nie miały żadnego 
wpływu na 
Ziemię i jej mieszkańców, któż miałby się nimi przejmować? (Wyjąwszy oczywiście 
astronomów, ale któż z kolei przejmował się nimi).
Pomimo wszystko jednak plamy mają znaczenie — dla wszystkich ludzi na Ziemi!
Ziemia posiada pole magnetyczne. Wiadomo o tym było od 1600 roku i z tej wiedzy 
robiliśmy użytek. Działanie kompasów nawigacyjnych, bez których długie podróże 
morskie 
byłyby nie do pomyślenia, uzależnione jest całkowicie od pola magnetycznego. W 
1952 roku 
brytyjski naukowiec Sir Edward Sabine wykazał, że ziemskie pole magnetyczne na 
przestrzeni wielu lat zmienia swoje natężenie w bardzo regularny sposób, 
zwiększając się, 
następnie zmniejszając, później znowu zwiększając się.
Ponieważ wiadomo już było o cyklu plam słonecznych, wydawało się rozsądne 
spróbować 
porównać wahania natężenia pola magnetycznego z wahaniami liczebności plam — i 
oto 
okazało się, że do siebie pasują.
Odtąd cykl plam słonecznych stał się bardzo popularnym sposobem wyjaśniania 
wszelkich 
cykli na Ziemi. Ludzie zaczęli dopasowywać do cyklu słonecznego intensywność 
opadów 
deszczu, a co za tym idzie, również wszystko inne. Od liczebności plam na Słońcu 
zależał 
naturalnie cykl dobrych lub złych zbiorów, pomyślność lub depresja, 
biesiadowanie lub 
głodowanie, optymizm albo myśli o samobójstwie.
Skłonność do doszukiwania się wszędzie cykliczności posunęła się zbyt daleko, 
jednak 
nasuwa się w związku z tym pytanie: W jaki sposób wahania liczebności plam na 
Słońcu 
mogą wpływać jakkolwiek na Ziemię — nawet jedynie w postaci powszechnie już 
uznanych 
oddziaływań na ziemskie pole magnetyczne i na zorze w rejonach polarnych?
Tymczasem wykorzystanie spektroskopii (dokładnej analizy światła słonecznego 
oraz 
obserwacji, które długości fał odpowiadają maksymalnej emisji światła) 
umożliwiło 
precyzyjny pomiar temperatury powierzchni Słońca. Nie pokryte plamami obszary 
mają 
temperaturę rzędu 6000°C, podczas gdy w obszarach samych plam temperatura wynosi 
zaledwie 4000°C. (Plamy wydają się ciemne, ponieważ są zimniejsze od 
otaczających je 
gorętszych obszarów.)
Czy to możliwe, aby przeciętna temperatura powierzchni Słońca była niższa wtedy, 
gdy 
jest ona pokryta plamami i czy to mogłoby mieć jakiś wpływ na Ziemię? Czy to 
możliwe, aby 
Słońce nie było stałe i niezmienne i czy Ziemia narażona jest na powolne i słabe 
wahania 
gorąca i zimna?
Wydaje się, że odpowiedź powinna brzmieć tak, lecz, co jest dość dziwne, plamy 
nie 
powodują zmniejszenia się ilości wydzielanego przez Słońce ciepła. Wszystko na 
to 
wskazuje, że Słońce pokryte plamami silniej oddziałuje na Ziemię. W jaki sposób 
chłodne 
plamy mogą powodować, że Słońce jest gorętsze jako całość?
Pierwsza cząstkowa odpowiedź pojawiła się w 1859 roku, kiedy angielski astronom 
Richard Christopher Carrington zauważył podobny do gwiazdy punkt świetlny, który 
wystrzelił z powierzchni Słońca i po pięciu minutach opadł z powrotem. Był to 
pierwszy 
przypadek zaobserwowania „rozbłysku słoneczny”. Jest on w pewnym sensie 
przeciwieństwem plamy. Podczas gdy plama jest obszarem, w którym przez dłuższy 
czas 
utrzymuje się niższa od przeciętnej na całej powierzchni temperatura, rozbłysk 
jest 
zjawiskiem krótkotrwałym i ma temperatury wyższe od przeciętnej.
Rozbłyski są w jakiś sposób związane z plamami. (Nie wiemy jeszcze dokładnie jak 
— ale 
nie wiemy także dokładnie, co powoduje powstawanie plam, ani dlaczego podlegają 
one 
cykliczności.) Im więcej plam na Słońcu, tym większe prawdopodobieństwo 
pojawienia się 
rozbłysków, które, jak się wydaje, mają największy wpływ na Ziemię.
Dlatego, kiedy na Słońcu pojawia się dużo plam mówimy o „wzmożonej aktywności 
Słońca”; a zupełnie niedawno owa aktywność słoneczna stała się bezpośrednią 
przyczyną 
wielu niezwykłych zjawisk na Ziemi.
W 1973 roku Stany Zjednoczone umieściły na orbicie stację kosmiczną zwaną 
„Skylab”. 
Była trzykrotnie wykorzystywana przez trzy różne zespoły astronautów i sądzono, 
że 
pozostanie ona na orbicie przez następne dziesięć lat. Do tego czasu zamierzano 
zbudować 
już wahadłowiec, za pomocą którego stacja miała być wyniesiona na wyższą orbitę, 
na której 
pozostałaby już na wieki.
Na nieszczęście cykl plam słonecznych osiągnął swoje maksimum wcześniej i był 
silniejszy niż się spodziewano. Słońce wykazywało naprawdę bardzo dużą aktywność 
w 
wyniku licznych rozbłysków i innych turbulencji na powierzchni. Skutkiem czego 
do górnych 
warstw atmosfery ziemskiej dotarło znacznie więcej energii.
Spowodowało to rozszerzenie się gazów w tych warstwach — rozdęły się tak, że 
„Skylab” 
krążący na okołoziemskiej orbicie przechodził przez warstwy gazu, które nie były 
tak 
rozrzedzone jak zakładano. Tracił swoją energię kinetyczną szybciej niż 
wynikałoby to z 
założeń i mógł spaść na Ziemię już po sześciu latach. Na nieszczęście liczne 
opóźnienia w 
realizacji programu uniemożliwiły wprowadzenie do eksploatacji wahadłowca na 
czas i nie 
pozostało nic innego jak pogodzić się ze spadkiem „Skylaba”. Próba sprowadzenia 
go na 
Ziemię mogła skończyć się niepowodzeniem, lecz na szczęście Ziemia stanowi 
wystarczająco 
duży cel, aby w niego trafić i resztki, które przetrwały przejście przez 
atmosferę opadły w 
lipcu 1979 roku na Oceanie Indyjskim i w Zachodniej Australii. Nie odnotowano 
żadnych 
poważniejszych uszkodzeń, które, jeśliby już miały miejsce, byłyby skutkiem 
wzmożonej 
aktywności Słońca.
W jaki sposób objawia się oddziaływanie Słońca na Ziemię? Czy jedynymi 
postaciami 
tego oddziaływania są światło i ciepło? W jaki sposób z kolei światło i ciepło 
jest w stanie 
wpływać na ziemskie pole magnetyczne i na wygląd zórz polarnych?
W rzeczywistości mamy do czynienia z jeszcze innymi zjawiskami. Ciepło Słońca i 
silne 
turbulencje wyrzucają materię w gigantycznych, podobnych do trąb powietrznych 
burzach. Są 
to protuberancje, ogromne kłęby rozżarzonego do białości wodoru, wyniesione jak 
gigantyczne wieże, dostrzegalne podczas całkowitych zaćmień Słońca, a nawet w 
normalnych 
warunkach, jeśli używa się specjalnych przyrządów. W wyniku tego Słońce traci 
część swojej 
masy, która rozprzestrzenia się po całym układzie słonecznym w formie cienkich 
strug gazu. 
Temperatura tego gazu sięga 1 000 000°C i więcej, a tak gorące atomy są już 
pozbawione 
swoich elektronowych powłok. Ponieważ gaz składa się głównie z wodoru, to w 
istocie mamy 
do czynienia z jądrami wodoru czyli protonami.
Wynika z tego zatem, że strumienie masy wyrzucane ze Słońca na wszystkie możliwe 
strony są w rzeczywistości deszczem elektronów (posiadających ujemny ładunek 
elektryczny) 
i protonów (posiadających ładunek dodatni). Już w 1920 roku brytyjski fizyk 
Arthur Milne 
przewidywał, że takie strugi materii są możliwe. Wkrótce po drugiej wojnie 
światowej, 
eksperymenty prowadzone przy pomocy rakiet przez włosko–amerykańskiego fizyka 
Bruno 
Benedetto Rossi’ego wykazały, że takie strugi rzeczywiście istnieją. W 1962 roku 
amerykański fizyk Eugene Newman Parker nazwał je „wiatrem słonecznym”.
Wiatr słoneczny rozprzestrzenia się wokół Słońca i sięga orbity Ziemi, a także 
dużo dalej. 
Innymi słowy można by przyjąć, iż w rzeczywistości Ziemia w swoim ruchu wokół 
Słońca 
porusza się w obrębie najbardziej zewnętrznych krańców atmosfery słonecznej.
Wiatr słoneczny nie dociera do powierzchni Ziemi. Jego naładowane elektrycznie 
cząstki 
są „odchylane” przez ziemskie pole magnetyczne. Poruszają się wzdłuż linii sił 
tego pola, 
tworząc olbrzymią powłokę.
Odkryto to w 1958 roku dzięki doświadczeniom wykonanym przy pomocy rakiet przez 
amerykańskiego fizyka Jamesa Van Allena. I dlatego te strefy podwyższonej 
radiacji 
nazwano początkowo „pasami Van Allena”. Obecnie w odniesieniu do tego obszaru 
używamy nazwy „magnetosfera”.
Linie sił ziemskiego pola magnetycznego ulegają zakrzywieniu ponad biegunami, a 
magnetosfera zakrzywia się zgodnie z nimi. W tych punktach do atmosfery 
ziemskiej wlewają 
się potoki naładowanych cząstek. Zderzają się tam z atomami górnych warstw 
atmosfery, a 
energia zderzeń przekształca się w energię świetlną. W wyniku tego powstają 
zorze, które w 
rejonach polarnych dostrzegalne są niemal bez przerwy.
Wysokoenergetyczne protuberancje słoneczne o bardzo wysokiej temperaturze, 
wyrzucają 
materię w znacznie większych ilościach niż normalna powierzchnia Słońca. W 
zasadzie 
wybuchy na Słońcu nie zwiększają natężenia wiatru słonecznego, ale wytwarzają 
bezpośrednio ponad sobą lokalne „zamiecie”, jeśli tak można było by je nazwać.
Takie intensywne strumienie w zasadzie omijają Ziemię, lecz za każdym razem, gdy 
wybuch na słońcu wysyła strugę cząstek w kierunku Ziemi, po dwóch dniach lub 
nieco 
później dosięga ona magneto — sfery. Ześlizgując się po niej, dociera całą masą 
do regionów 
podbiegunowych, gdzie powoduje powstawanie zorzy, które wtedy mogą być 
dostrzegalne 
nawet na dużo mniejszych niż zwykle szerokościach geograficznych.
Potoki naładowanych cząstek powodują „burze magnetyczne”, które nie oddziałują 
co 
prawda na ludzi, ale powodują zakłócenia w pracy nowoczesnych urządzeń 
elektronicznych.
Przykładem może być zdarzenie, które miało miejsce w 1944 roku, kiedy „siadła” 
cała sieć 
radarowa Wielkiej Brytanii. Przez przerażająco długą chwilę Brytyjczycy i ich 
alianci 
myśleli, że Niemcy znaleźli sposób na obronę radarową. Później okazało się, że 
wszystkiemu 
winien był potężny wybuch na Słońcu. Stopniowo naładowane cząsteczki rozproszyły 
się i 
urządzenia radarowe powróciły do normalnej pracy.
W dzisiejszych czasach, nasze rosnące uzależnienie od wszelkiego rodzaju 
elektronicznych 
środków łączności spowodowało, że staliśmy się bardziej wrażliwi na zakłócenia 
spowodowane wydarzeniami na odległym o 150 milionów kilometrów Słońcu. 
Zakłócenia 
tego typu mogą na przykład nawet obezwładnić nasze skomplikowane systemy 
sterowania 
rakietami albo naszą zdolność wykrywania i odpowiadania na atak przeciwnika. 
(Faktem jest, 
że przeciwnik może być również unieszkodliwiony.) Niebezpieczeństwa te — nie 
możemy 
zapominać o ryzyku większego napromieniowania astronautów znajdujących się wtedy 
w 
przestrzeni kosmicznej — są tym bardziej groźne, im liczniejsze są plamy na 
Słońcu. Tak 
więc mamy wszelkie powodu ku temu, aby w czasie wzmożonej aktywności Słońca 
zachować 
większe środki ostrożności.
Z tego oczywiście wynika, że musimy poświęcić więcej uwagi obserwacjom Słońca. 
Jakkolwiek bowiem wydaje się, że ilość wypromieniowywanego przez nie ciepła i 
światła 
pozostaje stała, to jednak jego aktywność zmienia się w nieprzewidywalny sposób, 
co może 
prowadzić do groźnych skutków. Można odnieść wrażenie, że cykl plam słonecznych 
jest 
zjawiskiem regularnym, ale nie jest to zupełną prawdą. Punkty maksymalnej 
aktywności 
mogą przypadać co 7 lat albo wydłużyć się nawet do 17, a jedno maksimum może być 
dwu 
— lub trzykrotnie większe od innego.
W istocie sytuacja może się przedstawiać jeszcze gorzej. W 1893 roku brytyjski 
astronom 
Edward Walter Maunder, sprawdzając wcześniejsze relacje, w celu zebrania danych 
o 
plamach na Słońcu, które występowały zanim Schwabe rozpoczął swoje obserwacje, 
był 
zaskoczony odkryciem, że w zasadzie w okresie pomiędzy 1645 a 1715 rokiem nie 
pojawiają 
się żadne doniesienia o plamach słonecznych.
Pomiędzy 1609 a 1645 rokiem Galileusz i inni astronomowie donosili o licznych 
plamach, 
później jednak relacje urwały się. Powodem tego nie było to, że nikt nie patrzył 
w niebo. W 
późniejszych latach XVII wieku było wielu doświadczonych i kompetentnych 
astronomów 
oraz uważnych obserwatorów mówiących o usilnych poszukiwaniach plam, których 
jednakowoż nie znaleźli.
Mauner opublikował swoje odkrycia w 1894 oraz w 1922 roku — nikt nie zwrócił na 
niego 
uwagi. W tym czasie cykl plam na Słońcu miał już swoje ugruntowane miejsce w 
nauce i 
naukowcy równie niechętnie uwierzyliby w to, że w XX wieku nie ma plam na 
Słońcu, jak w 
to, że w wieku XVII ich nie było.
Wtedy jednak w 70–tych latach amerykański astronom John Eddy natrafił na prace 
Maundera i zdecydował sieje sprawdzić. Ku swojemu własnemu zaskoczeniu odkrył, 
że 
relacje są ścisłe. Eddy posunął się nawet dalej niż Maunder i cofnął się aż do 
IV wieku przed 
Ch., przeglądając relacje o plamach na Słońcu widzianych gołym okiem. Odkrył, że 
od czasu 
do czasu następowały trwające przez wiele dziesięcioleci okresy, w których nie 
widziano 
żadnych plam na Słońcu. Widocznie w każdym z takich okresów Słońce przechodziło 
przez 
minimum Maundera, kiedy nie pokrywało się plamami przez dłuższy czas, po czym 
powracało do zwykłego cyklu aktywności. Okres pomiędzy 1645 a 1715 był widocznie 
ostatnim, jaki się wydarzył dotychczas.
Eddy nie poprzestał na tym. Zbadał całe zagadnienie dogłębniej, czego, z powodu 
braku 
wystarczającej ilości informacji, nie mógł zrobić Maunder. Eddy wiedział, że w 
okresach 
wysokiej aktywności Słońca zorze pojawiały się częściej i były silniejsze oraz 
że jedynie 
wtedy można je było dostrzec na szerokościach geograficznych Londynu czy Paryża.
Nie widziano ich tam natomiast w okresach minimum Maundera. Istniało wiele 
relacji o 
zorzach po 1715 roku, nieliczne sprzed 1645 roku — z lat 1645–1715 nie było 
żadnych.
Korona słoneczna widziana podczas całkowitego zaćmienia ma inny kształt, kiedy 
Słońce 
jest aktywne i inny, gdy nie wykazuje aktywności. W okresie minimum Maundera 
wszystkie 
opisy korony wskazywały na brak aktywności Słońca.
W końcu promienie słoneczne wpadające do atmosfery ziemskiej wytwarzają w 
niewielkich ilościach (możliwych jednak do wykrycia) radioaktywny węgiel C. Jest 
on 
absorbowany przez rośliny i można go znaleźć w drewnie. W czasie wysokiej 
aktywności 
Słońca, jego pole magnetyczne zwiększa swój zasięg i do pewnego stopnia chroni 
Ziemię 
przed promieniami kosmicznymi, w wyniku czego powstaje mniej węgla 
radioaktywnego. 
Podczas minimum Maundera, taka osłona nie istnieje przez dłuższy okres i 
wytwarza się go 
więcej. Badając przyrosty roczne miazgi drzew (słoje), w oparciu o analizę 
zawartości węgla 
I4C, dochodzimy do przekonania, że w latach minimum Maundera odkłada się dużo 
więcej 
radioaktywnego węgla.
Wydaje się więc, że natura Słońca jest bez wątpienia bardziej skomplikowana niż 
sądziliśmy. Cykl plam słonecznych jest częścią większego cyklu, w obrębie 
którego ten 
pierwszy na przemian pojawia się i zanika. Minimum Maundera trwa od 50 do 200 
lat. Przed 
ostatnim, o którym wyżej mówiliśmy, poprzednie przypadało na lata 1400–1510, 
jeszcze 
wcześniejsze na lata 1100–1300. Niewiele natomiast możemy powiedzieć o czasach 
bardziej 
odległych. Sądzi się, że w całej historii cywilizacji odnotowano dwanaście 
minimów 
Maundera.
Dlaczego Słońce zachowuje się tak dziwnie? Nikt nie ma pojęcia. Kiedy wystąpi 
następne 
minimum Maundera? Nikt nie potrafi powiedzieć.
Czy minima Maundera mają jakiś wpływ na Ziemię i na ludzkość? Być może. Słońce 
pozbawione plam dostarcza Ziemi nieco mniej energii. Ziemia może wtedy nieco 
oziębiać się. 
Jednak okres taki nie trwa zbyt długo. Zaczyna się nowy cykl, więc oziębienie ma 
charakter 
krótkotrwały i jest nieistotne — z wyjątkiem lat, w których występuje minimum 
Maundera. 
W takich okresach zjawiska towarzyszące ochłodzeniu kumulują się i po 
kilkudziesięciu 
latach mogą być dostrzegalne.
To wszystko wcale nie jest zabawne. Ludziom wcale nie musi przeszkadzać mniejszy 
dopływ energii cieplnej, ale ogólne oziębienie klimatu powoduje skrócenie okresu 
wegetacyjnego roślin o kilka dni, a nawet kilka tygodni, czego rezultatem są 
mniejsze zbiory i 
nastepująca po tym groźba głodu. W istocie, lata 1645–1715 przez historyków 
nazywane są 
niekiedy „małą epoką lodowcową”. Były to bardzo ciężkie i trudne lata — lata 
panowania 
głodu w całej Europie. Podczas zimy na przełomie 1709 i 1710 roku (trwała wtedy 
wojna o 
tron hiszpański) padły rekordy zimna, a we Francji, która przegrywała wojnę, 
straty były 
ogromne.
Podczas wcześniejszego minimum Maundera, w latach 1400–1510 położenie 
mieszkańców 
Grenlandii, niezbyt korzystne nawet w najlepszych czasach, stało się jeszcze 
gorsze. Osady 
Wikingów, które przetrwały tam z uporem przez cztery i pół wieku, zostały w 
końcu 
zmiecione z powierzchni ziemi, częściowo dlatego, że niemożliwa stała się uprawa 
zbóż.
Mając to na uwadze, pytanie kiedy nastąpi kolejne minimum Maundera nabiera 
nowego 
sensu; a fakt, że nie znamy na nie odpowiedzi, powoduje nowe poczucie 
zagrożenia.
Doświadczaliśmy w naszej historii prawdziwych epok lodowcowych, kiedy lodowce 
zsuwały się tak daleko, że sięgały szerokości geograficznej Nowego Jorku. Takie 
okresy 
globalnego oziębienia klimatu zdarzają się dlatego, że orbita Ziemi wokół Słońca 
nie jest 
stała. Jej mimośrodowość staje się w pewnych okresach większa lub mniejsza. 
Zmienia się 
również nachylenie osi. Kierunek osi ziemskiej zakreśla powoli cały stożek. 
Kiedy wszystkie 
te zmiany kumulują się i osiągają pewną krytyczną wartość, Ziemia otrzymuje od 
Słońca z 
roku na rok coraz mniej energii, co owocuje wzrostem lodowców.
Załóżmy, że do tej krytycznej wartości niewiele już brakuje. Pojawienie się w 
takiej chwili 
minimum Maundera może sytuację pogorszyć i zapoczątkować procesy lodowacenia. 
Nie 
mamy co do tego żadnej pewności, nie mamy wystarczającej wiedzy, ale być może…
Stopień naszej niepewności jest nawet większy. Ziemskie pole magnetyczne odchyla 
kierunek wiatru słonecznego i kieruje go do atmosfery w rejonach podbiegunowych 
zamieszkiwanych jak dotąd przez bardzo niewielki procent populacji.
Pole magnetyczne jednak w pewnych okresach zanika zupełnie, by po jakimś czasie 
znów 
powoli rosnąć w przeciwnym kierunku. Takie „zmiany kierunku pola magnetycznego” 
miały 
miejsce w dziejach Ziemi dziesiątki razy. Obecnie pole magnetyczne zanika w 
takim tempie, 
że za jakieś 1500 lat wartość jego natężenia spadnie do zera. Przez kilkaset lat 
będzie miało 
bardzo niewielką wartość, po czym powstaną takie warunki, że igła kompasu 
zacznie 
wskazywać południe.
Jak będzie wtedy wyglądało życie? Wiatr słoneczny będzie docierał do wszystkich 
zakątków Ziemi mniej lub bardziej równomiernie. Czy oznacza to, że na wszystkich 
szerokościach geograficznych można będzie przed wschodem lub po zachodzie Słońca 
zobaczyć zorzę, a gdy na Słońcu będzie przypadkiem eksplozja, to zorze te będą 
bardzo 
intensywne? Czy oznacza to, że burze magnetyczne i zakłócenia w łączności będą 
zjawiskami 
codziennymi? Czy wnikanie do naszej atmosfery naładowanych cząstek wiatru 
słonecznego 
będzie miało jakiś wpływ na nasz klimat?
Nie da się przewidzieć. Takie rzeczy nie zdarzały się dotąd w historii gatunku 
Homo 
sapiens, i nie posiadamy żadnych danych, aby dojść do jakichś konstruktywnych 
wniosków.
Inną tajemnicę, nawet jeszcze bardziej zagadkową, stanowią pewne maleńkie, 
prawie 
niewykrywalne cząstki, zwane „neutrinami”.
Obszarem Słońca o największym znaczeniu jest jego jądro. Tam właśnie temperatura 
dochodzi do 15 000 000°C, a wartości ciśnienia są równie niewyobrażalnie 
wielkie. To tam 
właśnie w warunkach niezwykłych temperatur i ciśnień zachodzą reakcje syntezy 
jądrowej 
wodoru, w trakcie których wydziela się energia podtrzymująca wszystkie procesy, 
pozwalające Słońcu świecić nieprzerwanie przez 4,6 miliarda lat.
Jak wyglądają szczegóły procesów podtrzymujących syntezę jądrową wewnątrz 
złożonej 
struktury jądra słonecznego? W jaki sposób procesy te mogłyby tłumaczyć 
niezmienność 
intensywności promieniowania, cykle pojawiania się plam, zanikanie tych cykli w 
okresach 
minimów Maundera, wybuchy itp.?
Astrofizycy próbowali i próbują dociec, co dzieje się w jądrze Słońca. W oparciu 
o badania 
laboratoryjne procesów subatomowych mających podobny albo identyczny charakter, 
rozwijają teorie mogące tłumaczyć te procesy, lecz w jaki sposób mają wejrzeć do 
wnętrza 
jądra, aby zweryfikować swoje wnioski?
Wydaje się, że istnieje tylko jeden sposób. Jeden z procesów, który, jak się 
sądzi, zachodzi 
w jądrze, powoduje powstawanie neutrin. Neutrina tym się różnią od wszystkich 
innych 
cząstek, że przenikają z łatwością przez materię. Każde neutrino powstałe w 
jądrze 
słonecznym wylatuje stamtąd z prędkością światła, docierając do powierzchni 
Słońca w 
niespełna 3 sekundy i dobiega do Ziemi (jeżeli akurat podąża w jej kierunku) po 
upływie 8 
minut.
Neutrina są trudne do wykrycia, ponieważ tylko bardzo niewiele z nich oddziałuje 
z 
materią — a jeżeli tych oddziaływań nie ma — są w ogóle nie do wykrycia. 
Jednakże jakieś 
badania można, mimo olbrzymich trudności, prowadzić i naukowcy robią to przy 
pomocy 
olbrzymich detektorów umieszczanych głęboko w kopalnianych szybach, gdzie nie 
może już 
przeniknąć żadna inna postać promieniowania.
I tu zaczynają się problemy. Ilość neutrin wykrywana podczas tych badań jest 
znacznie 
mniejsza niż wynikałoby to z teorii. W przeważającej liczbie przypadków, ilość 
neutrin 
docierających do nas z wnętrza jądra słonecznego stanowi zaledwie jedną trzecią 
ilości, której 
moglibyśmy oczekiwać. Sprawdzono detektory i wydaje się, że można na nich 
polegać; 
zweryfikowano teorie astronomiczne i te też wydają się być nie do podważenia. 
Jednak coś 
przecież musi być nie w porządku.
Istnieją jednakowoż co najmniej trzy różne rodzaje neutrin, a detektory są w 
stanie wykryć 
tylko jeden z nich — ten, który, jak się spodziewamy, powstaje wewnątrz Słońca. 
Istnieje 
pewne prawdopodobieństwo, iż neutrina potrafią zmieniać swoją tożsamość i że w 
czasie 
drogi ze Słońca na Ziemię przekształcają się w mieszaninę wszystkich trzech 
rodzajów, tak że 
w końcu wykrywamy tylko jedną trzecią ich początkowej ilości. Wszystko to jednak 
nie jest 
niczym innym, jak tylko pewną szansą.
Jeżeli jednak takie zjawiska nie zachodzą, wtedy pozostaje jedyna możliwość — 
naukowcy nie mają pojęcie jakie procesy zachodzą we wnętrzu jądra słonecznego — 
wydaje 
się bowiem, że nie ma już żadnej innej możliwości.
Naukowcy rozważyli dotąd wiele różnych, najbardziej dziwacznych hipotez, 
próbując 
wyjaśnić „zagadkę brakujących neutrin”. Być może jednym z najdziwaczniejszych 
jest 
przypuszczenie, że procesy, jakiegokolwiek rodzaju, będące źródłem energii, w 
pewnych 
okresach życia Słońca ulegają, z tego czy innego powodu, zahamowaniu i że teraz 
właśnie 
jest okres, kiedy Słońce wchodzi w taką fazę. Energia wytworzona w jądrze Słońca 
potrzebuje milionów lat, aby wydostać się na zewnątrz. Ale ponoć właśnie teraz 
ekspandująca 
powłoka mniejszej energii przedziera się ku powierzchni. Za jakiś czas Słońce 
więc 
przygaśnie i „wyłączy się” nie wiadomo na jak długo — i cała Ziemia zamarznie — 
ostatecznie i „na śmierć”.
To wszystko jest zupełnie nieprawdopodobne, ale jest to przykład podany po to, 
by dać 
czytelnikowi pojęcie, do jakiej desperacji muszą być doprowadzeni naukowcy, że 
wymyślają 
podobne rzeczy. Niewątpliwie tajemnica wyjaśni się w jakiś prostszy sposób, lecz 
wymagać 
to będzie dalszych badań neutrin słonecznych — przy pomocy lepszych instrumentów 
i być 
może na drodze dalszych postępów fizyki jądrowej.
Tym samym jednak nie zbliżyliśmy się jeszcze do rozwiązania zagadki.
John Eddy, astronom, który potwierdził występowanie minimów Maundera, 
przeszukiwał 
zachowane relacje mówiące o rozmiarach tarczy słonecznej i doszedł do 
przekonania, że 
Słońce z pewnością coraz bardziej się kurczy. Jeśli to prawda, oznacza to, że 
Słońce powoli 
zapada się i jego średnica zmniejsza się w tempie 1400 kilometrów na stulecie.
Jeżeli miałoby się kurczyć nadal z tą samą prędkością, to w ciągu 100 000 lat 
skurczy się 
do zera.
Oczywiście nie ma żadnych szans na to, by miało się kurczyć w nieskończoność (w 
rzeczywistości kilku astronomów badających inne relacje twierdzi, że nie ma mowy 
o żadnym 
kurczeniu się Słońca). Istnieje natomiast duże prawdopodobieństwo, że Słońce 
podlega 
powolnym pulsacjom — ograniczonym skurczom, po których następuje wzrost 
objętości, itd.
Jeżeli istotnie takie procesy zachodzą, bylibyśmy ciekawi, jak mocno kurczy i 
rozszerza 
się, jak długo trwa cały cykl oraz jaki to ma wpływ na Ziemię. Oczywiście nie 
wiemy.
Może mieć wpływ bardzo niewielki albo żaden. Stopień kurczenia się i 
rozszerzania może 
być nieznaczny. Faktem jest, że mniejsze Słońce ma mniejszą powierzchnię 
emitującą ciepło. 
Ale za to sam skurcz powoduje wzrost temperatury, a więc każda jednostka 
powierzchni 
dostarcza więcej ciepła, co z kolei neutralizuje zmniejszenie się powierzchni. 
Podobnego 
argumentu, tyle że na odwrót, użyć by należało dla przypadku ekspansji. Jak na 
razie niewiele 
wiemy naprawdę.
Podsumowując zatem: możemy stwierdzić, że ludzkość jest całkowicie uzależniona 
od 
pewności działania tego gigantycznego zakładu energetycznego, jakim jest Słońce. 
Nawet 
najmniejsze zakłócenie (na skalę słoneczną) — niewielka nieregularność 
promieniowania, 
mały jego wzrost lub spadek, niewielkie odstępstwa od normalnego przebiegu cyklu 
plam 
słonecznych lub jakiekolwiek inne zaburzenia w pracy machiny słonecznej — mogą 
prowadzić do tragicznych dla ludzkości skutków.
W ostatnich latach dowiedzieliśmy się, że Słońce jest dużo bardziej złożoną 
maszyną 
cieplną niż sądziliśmy, jeszcze bardziej, niż mogliśmy w ogóle przypuszczać i że 
istnieje dużo 
większe prawdopodobieństwo wystąpienia nieregularności, o których nawet nie 
śniliśmy.
To chyba wystarczy, by nas odrobinę zdenerwować!
NIEBO KSIĘŻYCÓW JOWISZA
Dzięki sondom typu Voyager dowiedzieliśmy się wiele nowego o czterech dużych 
galileuszowskich księżycach Jowisza: o wulkanicznym Io, o lodowcu pokrywającym 
Europę, 
o zimnych kraterach Ganimedesa i Callisto*.
Jeśli moglibyśmy sobie wyobrazić, że znajdujemy się na powierzchni 
któregokolwiek z 
tych ciał i bylibyśmy w jakiś sposób zabezpieczeni przed surowymi warunkami, 
jakie tam 
panują, prawdopodobnie nie powierzchnia tych globów zwróciłaby naszą największą 
uwagę, 
ani wulkany, ani kratery, ani lodowce. Uwagę naszą zagarnęłoby z pewnością 
niebo.
Przyjrzyjmy się najpierw satelicie Callisto, oddalonemu o 1 885 000 km od środka 
Jowisza. W wyniku efektów pływowych Callisto jest, jak wszystkie księżyce 
Galileusza, 
zawsze zwrócony jedną stroną w kierunku Jowisza, podobnie do Księżyca, który 
również 
pokazuje nam zawsze tylko jedną stronę. Oznacza to, że Callisto obraca się (w 
stosunku do 
układu związanego z wszechświatem) wokół swojej osi z prędkością odpowiadającą 
obiegowi 
wokół Jowisza, to znaczy wykonuje jeden obrót na 16,69 dnia.
Stojąc na Callisto, widzielibyśmy Słońce zakreślające całą swoją drogę na 
niebie, ale 
poruszałoby się tam ono dużo wolniej niż na naszym niebie. Na tym księżycu okres 
od 
wschodu do zachodu Słońca wynosiłby blisko 200, a nie 12 godzin, w czasie 
których 
pozostaje ono na niebie ziemskim.
Trzy inne galileuszowskie satelity obiegają Jowisza szybciej i dlatego obracają 
się również 
z większą prędkością, a więc Słońce szybciej wędruje na ich niebie. Na 
Ganimedesie Słońce 
pozostaje na niebie przez 84 godziny; na Europie 42,7 godziny; na Io 21,2 
godziny. Jednakże 
nawet na tym ostatnim, najbliższym Jowisza księżycu, Słońce wędruje po niebie 
prawie dwa 
razy wolniej niż na Ziemi.
Widzielibyśmy stamtąd Słońce o dużo mniejszych rozmiarach niż z Ziemi — miałoby 
wielkość 6 minut kątowych, podczas gdy z Ziemi widzimy je jako tarczę o 
rozmiarach 32 
minut. Jeżeli przyćmilibyśmy jego blask na tyle, by można było gołym okiem 
patrzeć na nie 
swobodnie z powierzchni Callisto, ledwie dostrzeglibyśmy, iż ma ono postać 
tarczy, a nie jest 
świetlnym punktem. Taki sam widok przedstawiałby się nam z innych księżyców, jak 
i z 
samego Jowisza. Całkowita ilość energii świetlnej i cieplnej docierającej do 
układu Jowisza 
jest 25 razy mniejsza od tej docierającej na Ziemię.
Podczas gdy Słońce, skurczone i małe, nie zajmuje na niebie Callisto zbyt wiele 
miejsca, to 
jest na nim coś jeszcze — Jowisz.
Ponieważ Callisto jest nieustannie zwrócony tylko jedną stroną ku Jowiszowi, w 
istocie nie 
obraca się w układzie z nim związanym i planeta nie wędruje po niebie. Jeżeli 
znaleźlibyśmy 
się na tej stronie Callisto, która cały czas zwrócona jest ku Jowiszowi, to 
byłby on widziany 
jako tarcza wisząca nieruchomo na niebie i pozostająca tam niezmiennie w tym 
samym 
miejscu, dzień po dniu i rok po roku.
Jeśli znajdowalibyśmy się w samym środku powierzchni zwróconej ku Jowiszowi, to 
wisiałby on na niebie dokładnie nad naszymi głowami. Jeżeli przesunęlibyśmy się 
ze środka, 
to Jowisz przesunąłby się na niebie w odwrotnym kierunku. Jeżeli 
powędrowalibyśmy dość 
daleko, to dotarłby on do horyzontu, a w końcu mógłby za nim zniknąć. 
Oznaczałoby to, że 
przeszliśmy na drugą, odwróconą od Jowisza stronę.
Jeżeli znajdowalibyśmy się gdziekolwiek na tej stronie, to nigdy nie 
ujrzelibyśmy Jowisza 
na niebie. Mamy więc sytuację, w której funkcjonuje zasada „wszystko albo nic” — 
Jowisz 
zawsze na niebie albo nigdy — i dotyczy to wszystkich galileuszowych satelitów.
Callisto krąży wokół Jowisza w cztery razy większej odległości niż Księżyc wokół 
Ziemi. 
Musimy jednak pamiętać o ogromnych rozmiarach Jowisza — wzdłuż jego średnicy 
zmieściłoby się 41 Księżyców. W konsekwencji, mimo większej odległości, Jowisz 
na niebie 
Callisto jest znacznie większy od Księżyca na naszym niebie. Wielkość pozorna 
Jowisza na 
niebie Callisto wynosi 4,3 stopnia i jest 8,3 razy większa od rozmiarów Księżyca 
na niebie 
ziemskim.
Nie powinniśmy porównywać wielkości Jowisza uwzględniając jedynie jego jeden 
wymiar. Przecież Jowisz jest większy od Księżyca nie tylko z lewej na prawą, ale 
i z góry na 
dół. Dlatego powierzchnia Jowisza widziana z Callisto jest 70 razy większa od 
powierzchni 
tarczy Księżyca widzianego z Ziemi.
Trzy pozostałe księżyce Galileusza znajdują się w mniejszej odległości od 
Jowisza i 
dlatego planeta zajmuje większe obszary na ich niebie. Na niebie Ganimedesa ma 
powierzchnię blisko 200 razy większą od tarczy Księżyca; na niebie Europy około 
625 razy 
większą; na niebie Io blisko 1500 razy większą.
Sam rozmiar Jowisza oglądanego na niebie Callisto sprawiałby niewiarygodne 
wrażenie, 
nie mówiąc już o niebie oglądanym z innych księżyców Galileusza, lecz nie ten 
obiekt byśmy 
tam podziwiali.
Nasz Księżyc jest po prostu tarczą o słabej srebrzystej poświacie, pokrytą 
kilkoma 
cieniami, które nigdy nie zmieniają swojego wyglądu. Cała tarcza Jowisza pokryta 
jest 
natomiast pomarańczowymi, żółtymi i brązowymi pasami i powoli zmienia swój 
wygląd w 
miarę, jak po jej powierzchni przesuwają się „czerwona plama” i inne mniejsze 
obiekty w 
pięciogodzinnym nieustającym cyklu.
Te pasy i zachodzące na powierzchni Jowisza zmiany trudno byłoby dostrzec z 
Callisto 
gołym okiem, ale z każdego bliższego satelity byłyby one bardziej wyraźne i 
lepiej widoczne. 
Ogromny glob Jowisza oglądany z Io byłby kalejdoskopem nieustannie zmieniających 
się 
obrazów towarzyszących dostrzegalnemu stąd wirowaniu planety.
Jowisz byłby także bardzo jasny, jaśniejszy od tego Księżyca, jakim go widzimy. 
Chociaż, 
mimo wszystko, nie wydawałby się tak jasny, jak moglibyśmy się spodziewać, 
biorąc pod 
uwagę tylko jego pozorną wielkość, gdyż docierają do niego o wiele słabsze 
promienie 
słoneczne niż do Księżyca. Z drugiej strony jasne chmury Jowisza odbijają 7 razy 
więcej 
światła słonecznego niż ciemna, skalista powierzchnie Księżyca.
Jeśli weźmiemy to wszystko pod uwagę, Jowisz w pełni świeci na niebie Callisto 
12,5 raza 
jaśniej niż Księżyc w pełni na ziemskim niebie; na niebie Europy 85 razy; na 
niebie Io 220 
razy jaśniej.
Któż miałby ochotę patrzeć na coś innego niż na Jowisza, nawet na niebie 
Callisto, nie 
mówiąc już o niebie Io?
A jednak nie powinniśmy dojść do przekonania, że Jowisz swoim blaskiem 
przyćmiewa 
wszystko inne. Przecież to Słońce, chociaż skurczone i nikłe, przynajmniej 
według ziemskich 
standardów, mimo wszystko ciągle jeszcze nadaje blasku rozdętemu Jowiszowi. 
Kiedy 
znajduje się na niebie Callisto, świeci 1360 razy jaśniej od Jowisza w jego 
największym 
blasku. Nawet na niebie Io, Słońce świeci 77 razy jaśniej od tej wielkiej 
planety.
Jowisz, podobnie jak nasz Księżyc, świeci jedynie światłem odbitym. Oczywiście 
tylko 
połowa globu Jowisza jest oświetlana przez Słońce, i w zależności od tego jaka 
jest wzajemna 
konfiguracja Słońca, Jowisza i naszego własnego położenia, możemy widzieć jego 
całą 
tarczę, pół, albo nie widzieć jej wcale.
Innymi słowy, patrząc na Jowisza z jego księżyców, widzimy go we wszystkich 
fazach, tak 
jak widzimy Księżyc z Ziemi (i oczywiście Ziemię z Księżyca).
Księżyc przechodzi przez wszystkie swoje fazy w okresie równym czasowi obiegu 
wokół 
Ziemi, czyli w ciągu 29,5 dnia. Satelity Galileusza obiegają Jowisza dużo 
szybciej, ponieważ 
jego pole grawitacyjne jest znacznie silniejsze od ziemskiego. Dlatego, widziany 
z Callisto 
przechodzi przez wszystkie swoje fazy w ciągu 16,7 dnia, z Ganimedesa w ciągu 
7,16 dnia, z 
Europy w ciągu 3,55 dnia, a oglądany z Io dopełnia całego cyklu w ciągu 1,7? 
dnia.
Kiedy na którymkolwiek z tych księżyców wschodzi Słońce, to Jowisz (jeżeli 
wyobrazimy 
go sobie w zenicie, prosto nad naszymi głowami) jest półkolem oświetlonym po 
wschodniej 
stronie. Zachodnia strona, do której światło słoneczne nie dociera, jest ciemna. 
W miarę jak 
Słońce wznosi się na niebie, oświetlona część Jowisza kurczy się do kształtu 
grubego rogala, 
by następnie zmniejszyć się do cienkiego rogalika. Kiedy wreszcie Słońce 
znajduje się 
wysoko na niebie, światło słoneczne dociera do drugiej strony planety, do tej, 
która jest przed 
nami ukryta, a Jowisz staje się tylko ciemną tarczą.
W miarę jak Słońce zbliża się ku zachodowi, Jowisz zaczyna świecić po zachodniej 
stronie, najpierw jako cienki rogalik, później pogrubiając się, by wreszcie, 
zachodząc, 
przybrać kształt świetlistego półkola po przeciwnej stronie.
Po zachodzie Słońca Jowisz staje się dużo jaśniejszy przez sam fakt, że na 
niebie nie ma 
już świecącego silniejszym blaskiem Słońca. Co więcej, po zachodzie Jowisz jest 
w dalszym 
ciągu oświetlany światłem słonecznym, a o północy jest w fazie pełni. Prezentuje 
się wtedy 
najwspanialej — jako pasiasta jasna tarcza na tle czarnego nieba. (W tym 
pozbawionym 
powietrza świecie niebo w ciągu dnia jest również czarne.)
Lecz czas nie zatrzymuje się. Po północy ciemności znowu zaczynają wkraczać 
coraz 
głębiej na zachodnie obszary tarczy Jowisza, aż źródłem poświaty jest znów 
jedynie 
wschodnia półkula — a później Słońce wschodzi ponownie. (Naturalnie, jeśli 
obserwowalibyśmy Słońce z innych miejsc powierzchni satelity, obraz różniłby 
się. Jeżeli 
patrzylibyśmy z miejsca, z którego widać tarczę Jowisza zawieszoną tuż nad 
horyzontem, to 
byłaby ona w pełni przy wschodzie Słońca, natomiast w południe widoczna byłaby 
połowa 
tarczy, itd.)
Kiedy na niebie któregokolwiek z satelitów Słońce mija Jowisza, to przechodzi za 
nim i 
jest wtedy przez niego przesłaniane — następuje zaćmienie Słońca. Ponieważ oś 
obrotu 
Jowisza jest tylko nieznacznie przechylona, a satelity krążą w płaszczyźnie 
równikowej 
planety, zaćmienie zdarza się przy każdym przejściu Słońca, przynajmniej jeśli 
chodzi o Io, 
Europę i Ganimedesa. Patrząc na niebo z Callisto, Jowisz jest stosunkowo mały i 
Słońce 
czasami mija glob planety, przechodząc poniżej lub powyżej niego, nie powodując 
zaćmienia.
Zaćmienie Słońca na Ziemi trwa co najwyżej 7 minut. Na satelitach Galileusza, 
tarcza 
słoneczna jest tak mała, a Jowisza tak duża, że zaćmienie może trwać nawet 
całymi 
godzinami.
Na Io, najbliższym satelicie, zaćmienie może trwać nawet 2,2 godziny. W miarę 
jak 
oddalamy się od Jowisza, tarcza planety na niebie staje się coraz mniejsza, ale 
za to Słońce 
przesuwa się wolniej po nieboskłonie. W konsekwencji zaćmienia stają się coraz 
dłuższe. Na 
Europie mogą trwać nawet 2,8 godziny, na Ganimedesie 3,5 godziny, a na Callisto 
nawet 4,6 
godziny.
Zaćmienie Słońca przez Jowisza nie ma tego samego charakteru, co zaćmienie na 
Ziemi. 
Tarcza Jowisza jest dużo większa od tarczy Słońca, a więc korona słoneczna jest 
całkowicie 
zasłonięta. Jeśliby nawet nie była zasłonięta, to i tak miałaby rozmiary i 
jasność 25 razy 
mniejsze niż korona widziana z Ziemi.
Jednakże sam Jowisz rysuje się przed nami jako imponujący widok. W czasie 
zaćmienia 
jego tarcza staje się czarnym kołem na niebie. Oczywiście jest to czarna tarcza 
na czarnym 
niebie, lecz mimo to jest ona dostrzegalna, ponieważ przesłania sobą gwiazdy. 
Satelity 
Galileusza pozbawione są atmosfery, nic więc nie pochłania światła gwiazd i z 
ich 
powierzchni można prawdopodobnie widzieć ich dwa razy więcej niż z powierzchni 
Ziemi. 
(Układają się w znane nam konstelacje, co sprawia, że czulibyśmy się tam prawie 
jak w 
domu. Gwiazdy są bowiem tak daleko, że zmiana naszego położenia z Ziemi na 
Callisto nie 
wprowadza żadnych różnic i widzimy je pod tym samym kątem niezależnie od punktu 
obserwacji — ogranicza się to oczywiście jedynie do punktów leżących w naszym 
układzie 
słonecznym.)
Co więcej, gwiazdy widziane stamtąd rysują się ostrzej i nie migoczą. Gdy Słońce 
skrywa 
się za czarnym Jowiszem, wszystkie te punkciki świetlne pokrywają gęsto niebo i 
tylko w 
obszarze tarczy Jowisza nie widać żadnego.
Ale to nie wszystko, co moglibyśmy podziwiać. Promienie słoneczne, przechodząc 
przez 
zewnętrzne warstwy atmosfery Jowisza, są tam rozpraszane, w wyniku czego wokół 
ciemnej 
tarczy planety widać czerwono–pomarańczowy pierścień. (W rzeczywistości, z 
powodu dużej 
prędkości wirowania Jowisza, atmosfera w rejonach równikowych wybrzusza się, i 
jej zarys 
nie jest idealnym kołem, lecz raczej elipsą.)
Jeżeli Słońce znajduje się dokładnie na linii środka planety, poświata atmosfery 
Jowisza 
tworzy regularny pierścień. Jeżeli natomiast Słońce przesunie się nieco z tej 
linii albo 
znajdzie się w położeniu bezpośrednio poprzedzającym zaćmienie lub tuż po 
zaćmieniu, 
wtedy świetlny pierścień ma różną jasność po obu stronach ciemnej tarczy 
Jowisza.
Na wszystkich satelitach możemy być świadkami takiego efektownego widoku.
Na Callisto zaćmienie może trwać najdłużej, lecz na Io, gdzie trwa ono o połowę 
krócej, 
ciemna tarcza planety przesłania 18 razy większą powierzchnię nieba.
Na niebie wszystkich satelitów Galileusza, oprócz Słońca i Jowisza, widoczne są 
oczywiście jeszcze trzy pozostałe księżyce. Wszystkie różnią się wyglądem i 
jasnością, w 
zależności od położenia, jakie aktualnie zajmują na orbicie. Mogą przechodzić za 
Jowiszem 
lub wchodzić w jego cień albo przesłoni je tarcza planety.
Patrząc z Callisto, trzy inne satelity znajdujące się bliżej Jowisza wydają się 
być do niego 
uwiązane. Patrząc na nie z takiego miejsca na powierzchni Callisto, z którego 
widać Jowisza 
wysoko na niebie, widać jak te trzy księżyce nieustannie przesuwają się w tę i z 
powrotem po 
tarczy planety, przy czym każdy z nich porusza się z inną prędkością, nigdy nie 
znikając za 
horyzontem. Wszystko to stwarza ciągle zmieniający się obraz, który musiałby 
wywierać 
hipnotyczny wpływ na ewentualnego obserwatora.
Jeżeli ktoś stanąłby w takim punkcie na powierzchni Callisto, gdzie Jowisz 
znajdowałby 
się akurat po drugiej stronie globu (można by powiedzieć — dokładnie pod 
nogami), to nie 
miałby szans zobaczyć kiedykolwiek również żadnego z trzech pozostałych 
księżyców — 
cały czas widziałby jedynie gwiazdy, a przez połowę czasu świeciłoby mu Słońce. 
Jeśliby 
przesunął się do takiego miejsca, gdzie Jowisz znajdowałby się tuż poniżej 
wschodniego czy 
zachodniego horyzontu, sam Jowisz mógłby się wtedy wcale nie ukazywać. Mogłyby 
natomiast wschodzić pozostałe księżyce, unosząc się na pewną wysokość na niebie, 
a 
następnie zachodząc w pobliżu miejsca, gdzie się ukazały.
Na innych satelitach obraz jest inny. Na przykład trzy inne satelity (wszystkie 
w dalszej 
odległości od Jowisza) oglądane z Io najpierw wschodzą, potem przesuwają się za 
Jowiszem i 
zachodzą, a następnie okrążają Io i znowu wschodzą. Z jakiegoś punktu 
powierzchni Io, z 
którego nigdy nie widać Jowisza na niebie, widać jednak zawsze pozostałe 
księżyce jak 
wschodzą, przesuwają się po niebie i zachodzą po przeciwnej stronie.
Patrząc z Europy, Io wydaje się związany z Jowiszem, Ganimedes i Callisto 
natomiast 
zataczają pełne kręgi na niebie. Z Ganimedesa, Io i Europa związane są z 
Jowiszem i tylko 
Callisto zatacza pełne kręgi.
Panorama nieba widoczna z każdego księżyca Jowisza jest tak niezwykłym i 
fascynującym 
swoją różnorodnością widokiem, że powrót do opasłego i gnuśnego Słońca i jednego 
bladego 
księżyca na ziemskim niebie, może wydawać się nieznośną i nie dającą się niczym 
powetować stratą.
NIESPODZIANKI PLUTONA
Odkąd odkryto Plutona zawsze uważano go za najbardziej oddaloną od Słońca 
planetę. 
Jego orbita zatacza tak olbrzymią przestrzeń, że Pluton potrzebuje aż 248 lat 
żeby obiec 
dookoła Słońca, podczas gdy Ziemi zajmuje to na jej małej orbicie tylko jeden 
rok.
Jednak orbita Plutona ma wyraźny kształt elipsy, w której jednym ognisku 
znajduje się 
Słońce. Kiedy znajduje się w punkcie najbardziej oddalonym od Słońca, odległość 
do niego 
wynosi 7,4 miliarda km, to znaczy znajduje się 1,7 razy dalej od Słońca niż 
Neptun, kolejna z 
najdalszych planet.
Ale co 248 lat Pluton przechodzi przez tę część orbity, która jest najbliższa 
Słońcu. 
Znajduje się wtedy od niego w odległości zaledwie 4,3 miliarda km. Zaskakujące, 
ale jest 
wtedy odrobinę bliżej Słońca niż Neptun. Porusza się po tej części orbity, 
bliższej Słońca niż 
orbita Neptuna, przez dwadzieścia lat. Później wybiega poza nią i rozpoczyna 
swoją długą 
wędrówkę w odległe przestrzenie.
W styczniu 1979 roku Pluton przeciął orbitę Neptuna. Dlatego właśnie teraz 
Pluton nie jest 
najodleglejszą planetą; jest nią Neptun, będzie nią aż do 1999 roku, kiedy znowu 
Pluton 
obejmie pozycję najdalszej planety i będzie ją utrzymywał aż po 2227 rok.
Odkryto Plutona dzięki temu, że w ruchu planet zewnętrznych Urana i Neptuna 
zauważono 
pewne zakłócenia, które nie zgadzały się dokładnie z przewidywaniami, jakich 
dokonywano 
zgodnie z prawami grawitacji. Różnice są znikome, ale kilku naukowców 
zastanawiało się, 
czy mogą one być spowodowane przyciąganiem grawitacyjnym innej planety krążącej 
na 
orbicie dalszej niż orbita Neptuna. Jeżeli by uwzględnić przyciąganie innej 
planety, mogłoby 
to wyjaśnić niezgodności występujące w ruchu Urana i Neptuna.
Około 1900 roku astronom Percival Lowell wyliczył, gdzie powinna znajdować się 
planeta 
odpowiedzialna za te zakłócenia, po czym zaczął jej w owym „wyliczonym” miejscu 
szukać. 
Nie było to zadanie łatwe. Odległa tak bardzo planeta musiała bardzo słabo 
świecić i przy tym 
być zagubiona wśród masy innych, równie słabo świecących punktów gwiezdnych. 
Lowellowi aż do śmierci w 1916 roku nie udało się jej odnaleźć. Jego 
obserwatorium 
kontynuowało poszukiwania i wreszcie w 1930 roku młody astronom Clyde William 
Tombaugh zlokalizował tę planetę.
Nazwał ją Plutonem, od imienia boga podziemnego świata, gdyż była tak bardzo 
oddalona 
od światła słonecznego — i ponieważ pierwsze dwie litery odpowiadały inicjałom 
Percivala 
Lowella.
Lecz natrafiono przy tym na sporą niespodziankę. Pluton był znacznie mniejszy 
niż się 
spodziewano. Oczekiwano, że będzie większy od Ziemi, porównywalny rozmiarami do 
Urana 
i Neptuna, zamiast tego okazało się, dorównuje co najwyżej Ziemi. Było to 
odrobinę 
kłopotliwe, gdyż jeśli miałby być tak mały, to jego siła grawitacyjna nie byłaby 
wystarczająca 
do wywołania takich zakłóceń ruchów Urana i Neptuna.
Pluton był tak daleko, że nie można było zmierzyć jego rozmiaru metodami 
bezpośrednimi. Wydawało się, że wyniku otrzymanego na podstawie jego małej 
jasności nie 
można jeszcze uważać za ostateczny.
28 kwietnia 1965 roku Pluton miał przechodzić bardzo blisko pewnej słabej 
gwiazdy. Tor 
środka planety, dający się wyznaczyć z wielką dokładnością, mijał tę gwiazdę w 
bardzo małej 
odległości. Jeżeli Pluton miałby średnicę porównywalną ze średnicą Ziemi, to 
jego wielkość 
byłaby na tyle duża, że w chwili przejścia przesłoniłby gwiazdę. Dodatkowo — im 
większy 
byłby Pluton, tym dłużej gwiazda byłaby przesłonięta.
Skierowano więc na Plutona cały tuzin doskonałych teleskopów i odnotowano 
zaskakujący 
fakt.
Pluton zbliżył się do gwiazdy dokładnie zgodnie z przewidywaniami, ale minął ją 
obojętnie, nie zasłaniając jej nawet na ułamek sekundy.
Widocznie Pluton był tak mały, że jego powierzchnia nie była dość daleko od jego 
środka, 
by sięgnąć gwiazdy. Wynikało z tego, że średnica Plutona musi być mniejsza niż 
6800 km. 
Pluton nie był nawet tak duży jak Ziemia; dorównywał co najwyżej Marsowi, 
planecie o 
średnicy równej połowie ziemskiej i o masie nie przekraczającej jednej 
dziesiątej masy Ziemi.
Ale to nie koniec całej historii. Ponieważ obecnie Pluton znajduje się w 
najbliższej 
odległości od Słońca (a więc i od Ziemi), bardzo często kieruje się w jego 
kierunku teleskopy. 
22 czerwca 1978 roku astronom James W. Christy badał wykonane przez siebie 
zdjęcia 
Plutona i zauważył wybrzuszenie po jednej stronie planety. Przejrzał wtedy inne 
zdjęcia i 
odkrył, że widać na nich takie samo wybrzuszenie. Co więcej, jego położenie było 
inne.
Wydawało się, że Pluton posiada satelitę, mniejsze ciało krążące wokół niego. 
Christy 
nazwał je Charon, od imienia przewoźnika przewożącego zmarłych do podziemnego 
królestwa Plutona.
Odległość pomiędzy Charonem a Plutonem wynosi zaledwie 20 000 km, co stanowi 
około 
jednej dwudziestej odległości Księżyca od Ziemi. Charon potrzebuje tylko 6,39 
dnia na pełne 
okrążenie Plutona.
Jeżeli mamy do czynienia z dwoma ciałami krążącymi wokół siebie z określonym 
czasem 
obiegu i w określonej odległości od siebie, możemy obliczyć całkowitą masę 
obydwu. 
Uwzględniając ich względne jasności, możemy następnie określić masę każdego z 
nich.
W wyniku tego, wydaje się, że znamy teraz rzeczywisty rozmiar Plutona. Nie 
dorównuje 
on rozmiarowi Ziemi — nie dorównuje nawet rozmiarowi Marsa. W istocie największą 
niespodzianką jest to, że Pluton jest mniejszy nawet od Księżyca. Średnica 
Plutona wynosi 
zaledwie około 3000 km, co wobec średnicy naszego Księżyca wynoszącej 3500 km 
jest 
niezbyt imponującą wielkością. I ponieważ najprawdopodobniej Pluton zbudowany 
jest z 
lżejszych materiałów, astronomowie szacują, że jego masa stanowi zaledwie jedną 
ósmą masy 
Księżyca.
Z wielką trudnością jedynie można zatem zaliczyć Plutona do planet; raczej można 
go 
traktować jako dużą planetoidę.
Charon jest oczywiście jeszcze mniejszy. Jego średnica wynosi tylko około 1200 
km i ma 
masę jednej dziesiątej masy Plutona.
Pamiętajmy jednak, że Lowell wskazał przybliżone miejsce, w którym Pluton 
powinien się 
znajdować, jedynie w oparciu o obliczenia wynikające z oddziaływania Plutona na 
inne 
planety. Okazało się jednak, że Pluton jest za mały , by mógł wywierać 
jakikolwiek 
zauważalny wpływ na ruch innych planet. Fakt, że znaleziono Plutona w miejscu 
wskazanym 
przez Lowella jest po prostu niezwykłym zbiegiem okoliczności.
Pozostaje więc nierozstrzygnięte pytanie, czy Pluton oddziałuje na inne planety 
zewnętrzne, czy nie? Czy istnieje gdzieś dalej jakaś inna, większa planeta, 
której dotąd nie 
odkryliśmy?
GWIAZDY NEUTRONOWE
Gwiazdy, jak my sami, zbudowane są z atomów, a atomy są w zasadzie pustymi 
przestrzeniami. W środku każdego atomu znajduje się maleńkie jądro, a na 
zewnątrz bardzo 
lekkie elektrony. Jądro posiada dodatni ładunek elektryczny, elektrony ujemny.
Jeżeli jakakolwiek siła zacznie zgniatać atomy, wpychając elektrony na jądra, 
wtedy 
przeciwne ładunki elektryczne zniosą się wzajemnie. Całe atomy przemienia się w 
nienaładowane maleńkie neutrony.
Jeżeli wszystkie atomy całej Ziemi przekształciłyby się w neutrony, cała materia 
takiej 
zapadniętej w siebie planety zajmowałaby objętość kuli o promieniu zaledwie 40 
m. Jeżeli 
atomy Słońca zapadłyby się do postaci neutronów, powstałaby kula o średnicy 
zaledwie 13 
km.
Jedyną siłą, która mogłaby spowodować taką katastrofę gwiazdy, jest potężna siła 
grawitacji jej masy. Tym, co jedynie powstrzymuje Słońce przed kurczeniem się 
pod 
wpływem grawitacji, jest ciepło wytwarzane w reakcjach nuklearnych zachodzących 
w jego 
wnętrzu.
W rekcjach nuklearnych zużywany jest wodór. Po miliardach lat istnienia Słońca i 
po 
wyczerpaniu się zapasów wodoru, Słońce zapadnie się. Nie zapadnie się zupełnie 
do postaci 
neutronów, ponieważ nie jest dość duże, a jego siła grawitacji nie jest 
wystarczająco wielka. 
Jednakże gwiazdy większe od Słońca mogą zapaść się do postaci maleńkich gwiazd 
neutronowych.
Teoria gwiazd neutronowych powstała w latach 30–tych naszego stulecia, lecz czy 
teoria ta 
jest prawidłowa? W jaki sposób można byłoby je wykryć, wiedząc, że ich średnica 
wynosi 
zaledwie kilkanaście kilometrów i że znajdują się w odległościach miliardów 
miliardów 
kilometrów? Wyglądało na to, że gwiazdy neutronowe pozostaną na zawsze jedynie 
czystą 
spekulacją,
W latach 50–tych i 60–tych astronomowie bardzo pieczołowicie badali fale radiowe 
nadchodzące z różnych obszarów nieba. Wydawało się im, że pewne fale zmieniają 
gwałtownie swoje natężenie zupełnie tak, jakby migotały w zakresie fal 
radiowych.
Anthony Hewish z Obserwatorium Uniwersytetu w Cambridge zaprojektował specjalny 
„radioteleskop” do obserwacji tego migotania. Tego samego roku jego student 
Jocelyn Bell 
wykrył w pewnym obszarze nieba bardzo silne impulsy fal radiowych. Nadchodziły 
one z 
niesłychaną regularnością w odstępie 1,33730109 sekundy.
Hewish nazwał to źródło „gwiazdą pulsującą”, co zostało bardzo szybko skrócone 
do 
nazwy „pulsar”. W późniejszych latach wykryto inne pulsary, a obecnie znamy ich 
całe setki.
Zastanawiano się, co może być źródłem impulsów wysyłanych z taką regularnością. 
Obiekty wysyłające takie wysokoenergetyczne impulsy musiałyby być niezwykle 
masywne, a 
żeby wysyłać sygnały co sekundę, musiałyby bardzo szybko wirować. Zwykłe gwiazdy 
posiadały co prawda wystarczającą masę, lecz były zbyt wielkie, by mogły wirować 
z taką 
prędkością. W wyniku działania siły odśrodkowej natychmiast rozleciałyby się.
Jednakże gwiazda neutronowa, posiadająca średnicę zaledwie kilkunastu 
kilometrów, 
mogłaby wirować z prędkością kilkuset obrotów na sekundę. Astronomowie doszli do 
przekonania, że pulsary muszą być gwiazdami neutronowymi. Nic innego nie pasuje.
Najszybciej zmieniające się impulsy odkryto w obłoku gazowym zwanym „Mgławicą 
Raka”. Obłok ten jest pozostałością po niezwykłym wybuchu gwiezdnym, który miał 
miejsce 
około 1000 lat temu. Tego typu wybuchy są dokładnie tym, czego moglibyśmy się 
spodziewać w przypadku zapadnięcia się grawitacyjnego zwykłej wielkiej gwiazdy 
zmieniającej się w maleńką gwiazdę neutronową.
W Mgławicy Raka znajduje się pulsar wysyłający impulsy co jedną trzydziestą 
sekundy, i 
punkt ten pokrywa się dokładnie z miejscem, gdzie znajduje się jakaś gwiazda o 
małej 
jasności. W styczniu 1969 roku gwiazdę tę sfotografowano w bardzo krótkich 
odstępach 
czasu i odkryto, że rozbłyskuje ona trzydzieści razy na sekundę. Okazało się, że 
nawet fale 
świetlne nadchodzą z tą samą częstotliwością — zobaczyliśmy więc na własne oczy 
gwiazdę 
neutronową!
CZARNE DZIURY
Ze wszystkich dziwnych stworów w astronomicznym zoo najdziwniejsze są „czarne 
dziury”. Aby zrozumieć czym one są w istocie, musimy najpierw skoncentrować się 
chwilę 
na grawitacji.
Każda odrobina materii wytwarza pole grawitacyjne. Im większa jest masa, tym 
większe 
pole. Co więcej, natężenie pola wzrasta w miarę jak zbliżamy się do środka tego 
kawałka 
materii. Jeżeli duży obiekt wtłoczy się do mniejszej objętości, jego 
powierzchnia znajdzie się 
bliżej środka i dlatego siła grawitacji na powierzchni tego ciała będzie 
większa.
Wszystko co jest na powierzchni jakiegoś ciała mającego znaczącą masę znajduje 
się w 
uścisku grawitacji. Chcąc się z niej uwolnić musi poruszać się z wystarczająco 
dużą 
prędkością. Jeżeli prędkość będzie na tyle duża, że uciekające ciało oddali się 
wystarczająco 
daleko (mimo stałego oddziaływania siły ciężkości, która opóźnia ten ruch), to 
siła ta już 
nigdy nie spowolni go aż do zera.
Minimalna prędkość wymagana dla osiągnięcia tego celu nazywa się „prędkością 
ucieczki”. Na powierzchni Ziemi prędkość ucieczki wynosi 11,3 km na sekundę. 
Prędkość 
ucieczki z większego Jowisza wynosi 60,5 km na sekundę. Ze Słońca, które jest 
jeszcze 
większe, prędkość ta wynosi 616,5 km na sekundę.
Wyobraźmy sobie, że cała materia Słońca (kuli gorącego gazu posiadającej 
średnicę 1390 
000 km) została bardzo silnie ściśnięta. Wyobraźmy sobie tak silny skurcz, że 
wszystkie 
atomy rozlatują się i całe Słońce staje się jedną wielką kulą o średnicy 
zaledwie 48 000 km, 
zbudowaną z jąder atomowych i swobodnych elektronów. Słońce byłoby wtedy czymś, 
co 
nazywamy „białym karłem”. Jego powierzchnia znajdowałaby się wtedy bliżej 
środka, siła 
ciężkości na powierzchni byłaby znacznie większa, a prędkość ucieczki wynosiłaby 
wtedy 
3400 km na sekundę.
Ściśnijmy Słońce jeszcze bardziej, aż do fazy „wtopienia się” elektronów w 
jądra. Wtedy 
nie będzie już nic, z wyjątkiem maleńkich neutronów, które znowu zaczną się do 
siebie 
zbliżać, aż się zetkną. Słońce miałoby wtedy średnicę zaledwie 15 km i stałoby 
się „gwiazdą 
neutronową”. Prędkość ucieczki wynosiłaby 190 000 km na sekundę.
Bardzo niewiele cząstek materialnych mogłoby się oderwać od gwiazdy neutronowej, 
lecz 
światło mogłoby, ponieważ jego prędkość wynosi 300 000 km na sekundę.
Wyobraźmy sobie, że Słońce kurczy się nadal i neutrony rozlatują się oraz 
zapadają. 
Wówczas Słońce ma już średnicę 6 km, prędkość ucieczki przekracza prędkość 
światła, które 
nie może już się stamtąd wydostać. Ponieważ nic nie może poruszać się z 
prędkością większą 
od prędkości światła, nic też nie może stamtąd uciec.
W obręb takiego skurczonego Słońca wszystko może spaść, lecz nic nie może się 
stamtąd 
wydostać. Dotyczy to nawet światła, tak więc Słońce jest wtedy doskonale czarne 
— jest 
„czarną dziurą”.
Pierwsze prace teoretyczne na temat czarnych dziur opublikował po raz pierwszy w 
1939 
roku J. Robert Oppenheimer, który wykorzystał przy tym prawa najnowszej fizyki. 
Odtąd 
astronomowie zaczęli zastanawiać się, czy czarne dziury istnieją w 
rzeczywistości czy są 
tylko produktem teorii.
W jaki sposób miałyby się tworzyć? Gwiazdy zapadałyby się pod wpływem swojej 
niezwykłej grawitacji, gdyby nie wydzielane ogromne ilości ciepła, które 
utrzymują je w 
stanie rozszerzonym. Jednakże ciepło wytwarza się w wyniku fuzji jąder wodoru, a 
gdy 
zapasy wodoru znikną, gwiazdy zapadają się w grawitacyjnym „końcu świata”.
Gwiazdy podobne do naszego Słońca w końcu zupełnie spokojnie skurczą się do 
postaci 
białych karłów. Masywniejsze gwiazdy wybuchną przed zapadnięciem się w siebie, 
odrzucając przy tym część swojej masy. Jeżeli masa, która wybucha i zapada się 
jest większa 
niż 1,4 masy Słońca, to zapadnie się z pewnością do postaci gwiazdy neutronowej. 
Jeżeli 
przekracza 3,2 masy Słońca, musi zapaść się do postaci czarnej dziury.
Ponieważ gwiazdy o wielkiej masie rzeczywiście istnieją, na pewno wiele z nich 
przekształciło się dotychczas w czarne dziury. Pozostaje pytanie, w jaki sposób 
moglibyśmy 
je wykryć. Przecież mają one średnicę zaledwie kilku kilometrów, nie emitują 
żadnego 
promieniowania i znajdują się w odległościach bilionów kilometrów.
Jest tylko jeden sposób. Podczas spadania materii na czarną dziurę, wytwarza się 
promieniowanie rentgenowskie. Jeżeli procesami tymi objęte są wielkie ilości 
materii, wtedy 
wytwarzane promienie rentgenowskie mogą mieć takie natężenie, że moglibyśmy je 
wykryć, 
tu na Ziemi.
Załóżmy, że dwie masywne gwiazdy są związane ze sobą w ciasnym układzie 
podwójnym. 
Jedna gwiazda eksploduje i staje się czarną dziurą. Dwa obiekty nadal wokół 
siebie krążą. 
Jeżeli gwiazdy znajdują się wystarczająco blisko siebie, część materii drugiej 
gwiazdy jest 
prze — chwytywana przez czarną dziurę i wtedy wytwarza się promieniowanie 
rentgenowskie o wielkim natężeniu.
W 1965 roku w konstelacji Łabędzia wykryto źródło promieniowania rentgenowskiego 
nazwane „Cygnus X–l”. Ostatecznie położenie źródła zostało precyzyjnie ustalone 
i okazało 
się, że znajduje się w pobliżu słabej gwiazdy HD–226868, która tylko dlatego 
słabo świeci na 
naszym niebie, że widzimy ją z odległości 10 000 lat świetlnych. W 
rzeczywistości jest to 
ogromna gwiazda o masie 30 mas Słońca.
Gwiazda ta jest jedną z dwóch gwiazd krążących wokół siebie z czasem obiegu 
wokół 
wspólnego środka wynoszącym 5,6 dnia. Promieniowanie rentgenowskie emitowane 
jest 
przez drugą gwiazdę, towarzysza gwiazdy HD–226868. Towarzyszem tym jest Cygnus 
X–l. 
Analizując ruch HD — 226868 udało się ustalić, że masa Cygnusa X–l równa jest 5 
do 8 mas 
Słońca.
Gwiazda o takiej masie powinna być z tej odległości widoczna z Ziemi, lecz za 
pomocą 
żadnego teleskopu nie udało się znaleźć śladu żadnej gwiazdy w miejscu, skąd 
wydobywają 
się promienie rentgenowskie. Stąd wniosek, że Cygnus X–l musi być gwiazdą, która 
zapadła 
się grawitacyjnie. Ponieważ jednocześnie ma ona masę co najmniej pięciokrotnie 
większą od 
masy Słońca, jest zbyt masywna, aby być białym karłem, a nawet aby być gwiazdą 
neutronową.
Musi być zatem czarną dziurą — pierwszą, jaką odkryto.
SZYBCIEJ OD ŚWIATŁA?
W 1905 roku Albert Einstein opracował szczególną teorię względności. Jedną z 
głównych 
konsekwencji tej teorii jest to, że prędkość światła w próżni jest absolutnie 
graniczną 
prędkością jakiegokolwiek obiektu posiadającego masę. Dotyczy to oczywiście 
zarówno nas 
samych, jak i naszych statków kosmicznych.
Czy teoria Einsteina może być błędna? Jest to bardzo nieprawdopodobne. Upłynął 
już 
prawie wiek od jej opublikowania i w tym czasie dokonano wielu pomiarów i wielu 
doświadczeń. Okazało się, że wszystkie one potwierdzają słuszność teorii 
względności. Cały 
wszechświat zachowuje się zgodnie z przewidywaniami tej teorii, a graniczna 
natura 
prędkości światła wydaje się tak solidna jak Ziemia, na której stoimy.
Problem w tym, że prędkość światła jest bardzo mała. Wydaje się wielka dla nas — 
w 
ziemskiej skali. Cokolwiek poruszającego się z prędkością 300 000 km na sekundę 
może 
pokonać drogę z San Francisco do Nowego Jorku w niespełna jedną sześćdziesiątą 
sekundy, a 
na obiegnięcie całego globu potrzebuje zaledwie jedną siódmą sekundy. 
Jakikolwiek obiekt 
poruszający się z prędkością światła może dostać się z Ziemi na Księżyc w ciągu 
jednej i 
jednej czwartej sekundy, a na Słońce w ciągu 8 minut.
Ale zostawmy na boku Ziemię i jej sąsiadów. Niewielka wielkość szybkości światła 
staje 
się wtedy od razu widoczna. Obiekt poruszający się z szybkością światła dotrze 
na najbliższą 
gwiazdę Alfa Centaurii po 4,3 roku; trzeba 540 lat by dostać się na Rigel, jasną 
gwiazdę 
leżącą w konstelacji Oriona; 30 000, aby dotrzeć do centrum Galaktyki; 80 000 do 
jej 
krańców; 2,3 miliona lat, by dotrzeć do galaktyki Andromedy; a ponad 10 
miliardów lat by 
dostać się najdalszego znanego kwazara.
Gdzie miejsce zatem dla pisarzy science–fiction, którzy chcą mówić o Imperium 
Galaktycznym z milionami gwiazd tworzącym wielką wspólnotę istot rozumnych? 
Gdzie jest 
miejsce dla „Gwiezdnego Wędrowca” (Star Trek), z jego wielkim statkiem gwiezdnym 
„Enterprise”, tułającym się wśród gwiazd, aby ustanawiać prawo i zwalczać 
nikczemność?
Nigdzie! Nie ma dla nich miejsca. Nie ma mowy o żadnej rzeczywistej wspólnocie, 
jeżeli 
podróż z jednej jej części do drugiej zabiera tysiące lat. Kapitan Kirk i Mr 
Spock musieliby 
poprzestać na kilku gwiazdach z najbliższego sąsiedztwa, bo na tyle starczyłoby 
ich życia.
W jaki sposób pisarze science–fiction omijają tę przeszkodę? Jeżeli naprawdę nie 
mają 
pojęcia o prawdziwej nauce, wtedy mają proste zadanie — ignorują po prostu 
ograniczenia 
prędkości, jako że o nich nigdy nie słyszeli.
Lepsi, obeznani ze sprawą pisarze próbują obejść te trudności zakładając, że w 
przyszłości 
powstaną zupełnie nowe możliwości technologiczne. Mówią zatem o poruszaniu się w 
„nadprzestrzeni” czy „podprzestrzeni”; zakładają wykorzystanie „napędu eterem 
wypełniającym przestrzeń międzygwiezdną” czy „zakrzywienie przestrzeni”.
Są to oczywiście jedynie uniki. Żaden z nich nie usiłuje nawet dokładnie 
opisywać takich 
pomysłów czy urządzeń i w jaki sposób miałyby one funkcjonować. W fantastyce nie 
ma to 
jednak wielkiego znaczenia. Podejście takie wykazuje przynajmniej, że autor jest 
odpowiedzialnym rzemieślnikiem, który rozumie prawa wszechświata zgodnie z 
twierdzeniami nauki, co pozwala mu później wprowadzać do swoich opowiadań statki 
kosmiczne, a nawet i Galaktyczne Imperia.
Czy sama nauka jednak nie żywi nadziei, że może nadejść taki dzień, w którym 
będzie 
można ominąć graniczną prędkość światła?
Tak, ale nadzieje te są bardzo nikłe.
Na przykład: wspominałem już, że wszystko co posiada masę może poruszać się z 
prędkościami nie przekraczającymi prędkości światła — ale przecież nie wszystko 
posiada 
masę. Pewne cząstki, takie jak „fotony”, z których składa się światło, 
promieniowanie 
rentgenowskie, fale radiowe itp, mają tak zwaną „zerową masę spoczynkową”. 
Wszystko co 
posiada zerową masę spoczynkową musi się poruszać w próżni dokładnie z 
prędkością 
światła, ani odrobinę szybciej czy wolniej.
Kilku naukowców rozważało możliwość istnienia cząstek posiadających inny rodzaj 
masy, 
który mógłby być wyrażany przez — jak nazywają je matematycy — „liczby urojone”. 
Jeżeli 
takie masy podstawiłoby się do równań Einsteina, to okazałoby się, że 
opisywałyby one 
obiekty, które mogłyby się poruszać wyłącznie szybciej od prędkości światła. Nie 
zachowywałyby się przy tym jak normalne obiekty. Im więcej posiadałyby energii, 
tym 
szybciej poruszałyby się, aż do momentu, gdy ich energia zmalałaby do zera, a 
ich prędkość 
wzrosła do nieskończoności. Im więcej posiadałyby energii, tym poruszałyby się 
wolniej, aż, 
przy nieskończonej energii, zwolniłyby do prędkości światła.
Takie szybsze od światła obiekty nazywane są „tachionami” od greckiego słowa 
„szybki”.
Czy tachiony rzeczywiście istnieją? Wiele argumentów za tym przemawia, jedynym 
jednak sposobem udowodnienia ich istnienia jest wykrycie chociaż jednego. 
Mogłoby to 
nastręczać poważnych trudności, ponieważ tachion mijałby nas prawdopodobnie w 
ciągu 
bilionowych części sekundy albo i jeszcze szybciej — wykrycie go byłoby zupełnie 
niemożliwe.
Przynajmniej jak dotąd nie odkryto żadnego tachionu.
Przyjmijmy jednak, że tachiony zostały już odkryte. W jaki sposób odkrycie to 
mogłoby 
nam pomóc w osiągnięciu prędkości większych od prędkości światła?
No cóż, można przecież zmienić jedną cząstkę elementarną w inną (nie naruszając 
przy 
tym praw wszechświata), a więc możemy zmienić cząstkę posiadającą masę w cząstkę 
pozbawioną masy. Jeżeli doprowadzimy do spotkania elektronu i pozytonu, obydwie 
cząstki 
znikną. W ich miejsce pojawią się fotony. Elektron i pozyton mogły poruszać się 
jedynie z 
ograniczonymi i raczej niewielkimi prędkościami, lecz powstałe fotony wylatują z 
miejsca 
spotkania natychmiast z prędkością światła.
Przypuśćmy, że istnieje sposób, aby zmienić zwykłe cząstki w cząstki tachionowe. 
Tak jak 
zwykłe cząstki poruszają się ze zwykłymi prędkościami, tak cząstki tachionowe 
poruszałyby 
się z prędkościami nad — świetlnymi, być może z prędkościami miliony razy 
większymi od 
prędkości światła. Później te tachionowe cząstki byłyby przemieniane znowu w 
zwykłe, 
poruszające się ze zwykłymi prędkościami; wtedy jednak mogłyby już być w 
odległościach 
setek lat świetlnych, po dostaniu się tam w ułamkach sekundy.
Czy jest zatem możliwe, że pewnego dnia doczekamy się „tachionowego napędu” 
pozwalającego nam osiągnąć wszystko, co obiecywała „nadprzestrzeń” z opowiadań 
science–
fiction? Czy przyszły kapitan Kirk przestawi po prostu napęd w swoich statkach 
ze zwykłego 
na tachionowy i przeleci takimi statkami przez całą galaktykę, a później 
przestawi z 
powrotem napęd na zwykły?
Miło sobie pomarzyć, ale na drodze do realizacji takich marzeń stoi mnóstwo 
trudności.
Jeśli nawet tachiony istnieją, nikt nie ma najmniejszego pojęcia, co to za 
obiekty miałyby 
być. Moglibyśmy przyjąć, że na każdą cząstkę składającą się na nasz wszechświat 
przypada 
jedna cząstka tachionowa w tachionowym wszechświecie. Odpowiednikiem każdego 
protonu, 
elektronu i neutronu tutaj byłby tachio–proton, tachio–elektron i tachio–neutron 
tam. Zwykłe 
cząstki tworzyłyby obiekty tutaj; tachio–cząstki tworzyłyby obiekty tam.
Jeżeli nawet byłoby to możliwe, to nie mamy najmniejszego choćby pojęcia, jak 
można by 
zmieniać cząstki w tachio–cząstki i na odwrót.
A gdybyśmy nawet mieli, to i tak musielibyśmy pamiętać, żeby zmieniać wszystkie 
cząstki 
jednocześnie. Aby zmienić statek kosmiczny „Enterprise” na „Tachio–Enterprise”, 
każda 
cząstka elementarna składająca się na statek, ładunek i załogę musiałaby być 
zamieniona 
dokładnie w tym samym momencie. Jeżeli zmienimy jedne o milionową część sekundy 
wcześniej od innych, to, przy prędkościach tachionowych, zostanie wystarczająco 
dużo czasu, 
na to, aby statek kosmiczny zdążył się rozlecieć na obszarach miliardów 
kilometrów. A kiedy 
powrócilibyśmy do stanu wyjściowego, pozostałaby nam jedynie garstka proszku, 
być może 
nawet z jakimiś większymi grudkami materii — lecz nie byłby to z pewnością 
statek z żywą 
załogą.
Równie dobrze może być tak, że te wszystkie trudności wynikają jedynie z naszej 
obecnej 
niewiedzy. Jeżeli kiedyś odkryjemy tachiony i dowiemy się o nich wystarczająco 
wiele, może 
się okazać, że wykonanie napędu tachionowego zgodnego z jakimiś prawami 
fizycznymi, 
których nie mogę sobie nawet w tej chwili wyobrazić, jest niezmiernie proste.
Cóż można by do tego dodać?
Powiedziałem na wstępie, że wszystkie obserwacje prowadzone przez ostatnie 
stulecie 
potwierdziły słuszność teorii Einsteina i granicznej natury prędkości światła. 
Obserwacje te 
dostosowane są do naszych ograniczonych możliwości technicznych. Pewnych 
obserwacji nie 
jesteśmy w stanie dokonać. Nie możemy obserwować zjawisk i procesów zachodzących 
we 
wnętrzu gwiazd czy kwazarów i nie możemy robić precyzyjnych pomiarów z 
odległości 12 
miliardów lat świetlnych. Czy mogą istnieć jakieś miejsca i warunki, gdzie 
granica prędkości 
światła nie obowiązuje?
Co wiemy o czarnych dziurach?
Czarne dziury powstają wtedy, gdy materia zostanie tak bardzo ściśnięta w bardzo 
małej 
objętości, że natężenie pola grawitacyjnego uniemożliwia wydostanie się z jej 
sąsiedztwa 
jakiejkolwiek postaci materii czy promieniowania. To właśnie czyni z niej 
„dziurę”. Nawet 
światło nie może się z niej wydostać i dlatego nazywamy ją dziurą „czarną”.
Cóż zatem wiemy o prawach fizyki rządzących we wnętrzu czarnej dziury? Czy 
obowiązują tam te same prawa, czy też jakieś odmienione?
Któż mógłby cokolwiek powiedzieć? Astronomowie nie mają możliwości badania 
czarnych dziur. Nie są nawet pewni, czy jakąkolwiek w ogóle znaleźli, a te 
obiekty, które 
wydają się być czarnymi dziurami oddalone są o tysiące lat świetlnych.
Wszystko, co naukowcy mogą zrobić, ogranicza się do prób znalezienia rządzących 
we 
wszechświecie praw, na tyle ogólnych, aby mogły mieć zastosowanie również w 
przypadku 
czarnych dziur. Wykorzystują przy tym podstawowe równania teorii względności, 
teorii 
kwantowej itp.
Istnieją jednak naukowcy, którzy sugerują, że w pewnych warunkach wszystko, co 
wpadnie do czarnej dziury, może pojawić się w innym miejscu we wszechświecie i 
miało by 
się to dziać prawie natychmiast. Innymi słowy, przechodząc przez czarną dziurę 
można 
osiągnąć prędkości przekraczające prędkość światła.
Kłopot w tym, że nie będzie można dojechać tam, gdzie by się chciało. Należy 
bowiem 
dostać się do jednego brzegu czarnej dziury, niezależnie od tego, gdzie miałby 
on się 
znajdować, i pojawić się na nowo w jakimś innym miejscu, które również nie 
miałoby 
określonej lokalizacji. Można by wyobrazić sobie wszechświat jako obszar, w 
którym istnieje 
niezliczona liczba superekspresowych, „podziemnych” linii komunikacyjnych, 
łączących 
określone punkty, ale bez możliwości przesiadek z jednej linii na drugą.
Być może na „Enterprise” znajdowałby się komplet map z siecią połączeń, 
umożliwiającą 
panu Spockowi podjęcie decyzji, którą linię wybrać i dokąd nią jechać, aby 
dostać się z 
Deneb na Betelguese.
Nawet jeśli to wszystko miałoby jednak funkcjonować, pozostałaby jeszcze jedna 
zasadnicza trudność.
Zbliżanie się do czarnej dziury powodowałoby tak silne efekty związane z 
oddziaływaniem 
grawitacyjnym, że każda forma materii zostałaby starta na proszek, a nie 
istnieją żadne znane 
sposoby zabezpieczania się przed efektami tego typu. W jaki sposób ktoś lub coś 
mogłoby 
skorzystać z takiej komunikacji, unikając przy tym całkowitego zniszczenia w 
procesach, 
których nie potrafimy sobie jeszcze nawet wyobrazić?
W takim właśnie punkcie się znajdujemy. Szybciej od światła? Być może.
Patrząc jednak z miejsca, w którym się znajdujemy, jest to bardzo, bardzo słabe 
„być 
może”.
HIPERPRZESTRZEŃ
We współczesnych opowiadaniach science–fiction zachodzi często potrzeba 
podróżowania 
po wielkich przestrzeniach Galaktyki. Zwykłe prędkości osiągane zwykłymi 
metodami nie są 
w tym przypadku wystarczające. Potrzebny jest jakiś nadzwyczajny środek, który 
umożliwiłby statkowi kosmicznemu przejście przez coś, co nazwano 
„hiperprzestrzenią” i 
pozwalający jednocześnie dostać się w mgnieniu oka — no, czasami w kilka mgnień 
— w 
sąsiedztwo gwiazd oddalonych o dziesiątki lat świetlnych od Słońca.
Lecz cóż to takiego ta hiperprzestrzeń? Czy to jest jakiś termin, który pisarze 
science–
fiction wzięli sobie z sufitu?
No cóż, załóżmy, iż znajdujemy się w pojeździe, który może poruszać się jedynie 
wzdłuż 
linii prostej i nie może zboczyć z tego kierunku. Można sobie wyobrazić na 
przykład pociąg 
poruszający się wzdłuż torów nie posiadających rozjazdów. Można po nim poruszać 
się 
zarówno w przód jak i w tył, ale nie można nigdzie skręcić. Innym przykładem 
może być 
winda poruszająca się jedynie w górę i w dół.
Jeśli pojazd pozostaje w bezruchu i chce się zlokalizować jego położenie, 
potrzeba tylko 
jednej liczby. Jeżeli powiemy, że winda znajduje się 27 m ponad powierzchnią 
ziemi, to 
dokładnie wiemy, gdzie ona jest. Jeżeli powiemy, że pociąg znajduje się na 175 
kilometrze od 
wschodniej stacji końcowej, to dokładnie wiemy, gdzie on jest.
Dlatego ruch, który ogranicza się do przemieszczania wzdłuż prostej, pozwalający 
zlokalizować obiekt przez podanie tylko jednej liczby, nazywamy ruchem 
prostoliniowym lub 
jednowymiarowym.
Załóżmy jednak, że błąkamy się po dużym, płaskim polu. Możemy iść wzdłuż linii 
północ 
— południe lub wschód — zachód albo wzdłuż jakiejkolwiek innej leżącej pomiędzy 
nimi. 
Możemy bez ograniczeń zmieniać kierunek według naszego uznania. To samo dotyczy 
statku 
płynącego po bezkresnym oceanie.
W takich przypadkach nie daje się określić położenia obiektu przez podanie tylko 
jednej 
liczby.
Załóżmy, że pewnego dnia wyszliśmy na spacer z domu znajdującego się w 
określonym 
miejscu i zabłądziliśmy. Sięgamy po pierwszy lepszy telefon i dzwonimy do domu, 
by ktoś z 
domowników przyjechał i nas zabrał. Pytają, gdzie jesteśmy, a my odpowiadamy — 
„Jestem 
dokładnie 3,58 kilometra od domu”.
To na pewno nie wystarczy. Ktoś z domu zapytałby nas wtedy, chyba poirytowanym 
głosem — „No dobrze, ale w którym kierunku?”
W takiej sytuacji potrzeba dwóch liczb. Moglibyśmy odpowiedzieć — „Jestem 2,12 
kilometra na północ od domu i 2,885 kilometra na zachód.”
Po takiej odpowiedzi, ktoś może teraz jechać 2,12 km na północ, później 2,885 km 
na 
zachód, a my będziemy już tam na niego czekali. Mógłby też ten ktoś pojechać 
bezpośrednio 
wzdłuż przekątnej, w kierunku nieco na zachód od północnego zachodu. Aby 
wyznaczyć ten 
kierunek dokładnie, należało by znać dokładnie (lub wyliczyć) kąt zawarty 
pomiędzy tym 
kierunkiem a linią północ — południe albo wschód — zachód.
Mówiąc przez telefon, moglibyśmy powiedzieć — „Jestem dokładnie 3,58 kilometra 
od 
domu w kierunku północno–zachodnim, który jest nachylony pod kątem 52,75° do 
linii 
północ–południe.” Znów pojawiłyby się dwie liczby, tym razem odległość i 
kierunek, które 
również umożliwiłyby nasze odnalezienie.
Każda część powierzchni Ziemi, albo nawet cała jej powierzchnia, może być 
odwzorowana 
na mapie. Na mapie widać dwa zbiory linii przecinających się pod kątem prostym — 
równoleżnikowe odpowiadające szerokości geograficznej i południkowe 
odpowiadające 
długości. W każdym zbiorze jednej linii przyporządkowane jest zero, a pozostałe 
oznaczone 
są wzrastającymi liczbami określającymi kąt. Wykonawszy taką siatkę 
geograficzną, można 
określić położenie każdego punktu na Ziemi, podając jego długość i szerokość.
A zatem, jeśli ktoś pojedzie do miejsca określonego przez 48,08° szerokości 
północnej i 
11,35° długości wschodniej, to znajdzie się w Monachium. Te dwie liczby to 
wszystko, czego 
potrzebujemy.
Powierzchnia, na której możemy zlokalizować każdy punkt przez podanie dwóch 
liczb jest 
„dwuwymiarowa”.
Nietrudno sobie wyobrazić trzeci główny kierunek. Oprócz kierunków północ — 
południe 
i wschód — zachód istnieje przecież kierunek góra–dół. Tak jesteśmy związani z 
powierzchnią Ziemi, że przy określaniu położenia często zapominamy o wysokości. 
Przypuśćmy jednak, że mamy spróbować określić w jakiejś konkretnej chwili 
położenie 
muchy latającej po pokoju albo samolotu znajdującego się gdzieś w powietrzu, 
albo satelity 
zawieszonego na orbicie.
Nie wystarczy wtedy podać jedynie dwóch wymiarów. Można by powiedzieć — „Samolot 
znajduje się nad powierzchnią ziemi, w punkcie o współrzędnych: 2,55° szerokości 
północnej 
i 121,43° długości zachodniej.”
Usłyszelibyśmy wtedy poirytowany głos — „No dobra, dobra, ale na jakiej 
wysokości nad 
poziomem morza?”
Potrzebujemy trzeciej liczby.
Przy pomocy trzeciej liczby możemy zlokalizować każdy punkt w pokoju, nie tylko 
w 
dwóch kierunkach, ale i w stosunku do podłogi czy sufitu. Możemy również 
określić 
położenie jakiegokolwiek punktu na Ziemi, znajdującego się nie tylko na jej 
powierzchni, ale 
także gdziekolwiek w atmosferze czy w głębinach oceanu, czy we wnętrzu samego 
globu.
W rzeczywistości, za pomocą trzech liczb, możemy zlokalizować każdy punkt w 
przestrzeni, poczynając od najbliższego otoczenia, a na najdalszych galaktykach 
kończąc, pod 
warunkiem, że ustalimy jakiś punkt, który będziemy traktować jako początek 
naszego układu.
Tak rozumiana przestrzeń jest trójwymiarowa.
Czy kiedykolwiek zdarza się, że potrzebujemy czterech liczb? Oczywiście. Jeżeli 
określamy położenie muchy w pokoju czy samolotu w powietrzu albo satelity na 
orbicie, 
podanie trzech liczb zadowoli nas tylko wtedy, gdy rozpatrywać będziemy ich 
lokalizację w 
ściśle o — kreślonej chwili. Jeżeli tego nie uwzględnimy, to zanim otrzymamy 
współrzędne, 
zanim poszukamy miejsca, w którym powinien znajdować się szukany obiekt, jego 
już tam 
nie będzie. Przesunie się w inne miejsce. Potrzebujemy zatem czwartej liczby 
precyzującej 
dokładny czas, w którym współrzędne przestrzenne są aktualne.
W tym sensie czas staje się czwartym wymiarem i zgodnie z obrazem wszechświata 
zarysowanym przez Einsteina czas jest integralną częścią przestrzeni — mówimy 
dlatego o 
czterowymiarowej czasoprzestrzeni.
Jednakże czas różni się w sposób zasadniczy od pozostałych trzech wymiarów.
Wymiary w kierunkach północ–południe, wschód–zachód i góra–dół są wzajemnie 
zamienne. Załóżmy, że w sześciennym pudełku chcemy określić położenie jakiegoś 
punktu. 
Nie musimy trzymać pudełka w jakiejś ustalonej pozycji. Możemy nim poruszać tak, 
że 
kierunek północ — południe stanie się kierunkiem wschód–zachód i vice versa; to 
samo 
dotyczy pozostałych dwóch kierunków.
W tym przypadku można ustalić trzy osie arbitralnie — przyjąć jakiekolwiek dwie 
proste 
przecinające się pod kątem prostym, a następnie trzecią prostopadłą do dwóch 
pozostałych. 
Nie ma zupełnie żadnego znaczenia, że wszystkie trzy proste nie wyznaczają 
dokładnie 
kierunków wschód–zachód, północ–południe i góra–dół. Zorientowanie sześcianu w 
ten 
sposób, nie przeszkadza ani trochę w określeniu trzech liczb precyzyjnie 
lokalizujących jakiś 
punkt.
Z wymiarem czasu nie możemy przeprowadzać takich manipulacji. Żebyśmy nie wiem 
jak 
obracali sześcian, nigdy kierunek wschód–zachód nie stanie się kierunkiem 
wczoraj–dzisiaj i 
vice versa. Nigdy również kierunek północ–południe czy góra–dół nie stanie się 
prostą 
wyznaczającą kierunek wczoraj–dzisiaj.
Poza tym, jeśli nie chcemy, to nie musimy poruszać się w jakimkolwiek kierunku 
na 
wschód, południe czy w górę. Możemy pozostać w spoczynku w relacji do tych 
prostych. 
Możemy również poruszać się wzdłuż tych osi szybko lub wolno — zależy to tylko 
od naszej 
woli.
W odniesieniu do czasu nie możemy jednakże pozostawać w spoczynku; nie możemy 
pozostawać w ustalonym według niego punkcie. Posuwamy się zawsze od wczoraj w 
kierunku jutra — wszyscy i wszystko — i jak się wydaje, z ustaloną prędkością.
W konsekwencji możemy powiedzieć, że czas jest czymś innym niż pozostałe trzy 
wymiary. Możemy stwierdzić, iż czterowymiarowa czasoprzestrzeń zawiera czas i 
trzy 
„wymiary przestrzenne”.
Spróbujmy się zatem zastanowić, czy istnieje lub czy istnieć może czwarty, 
przestrzenny 
wymiar. Czy zachodzi kiedykolwiek potrzeba podania czterech liczb w celu 
określenia 
położenia obiektu w przestrzeni w jakiejś konkretnej chwili?
Nikt nigdy nie zetknął się z takim przypadkiem, jeżeli nie brać pod uwagę czasu.
Jednakże matematycy zajmują się wyimaginowanymi obiektami, w przypadku których 
dla 
określenia położenia każdego punktu wymaga się podania czterech, pięciu, 
pięćdziesięciu 
pięciu, czy nawet milionów liczb.
Wyobraźmy sobie na przykład sześcian, który z lewa na prawo ma dziesięć 
centymetrów, z 
przodu do tyłu również dziesięć oraz z góry na dół też dziesięć centymetrów. 
Wiemy, że ma 
on sześć ścian, dwanaście krawędzi na przecięciu się tych ścian oraz osiem 
wierzchołków na 
przecięciu się krawędzi. Potrafimy obliczyć powierzchnie jego ścian i jego 
objętość.
Wyobraźmy sobie teraz, że sześcian ma jeszcze jeden wymiar; nie tylko prawy i 
lewy, 
przód i tył, górę i dół, ale także, jeśli można go na przykład tak nazwać, „tu i 
tam”.
Nie potrafimy ani opisać tego nowego kierunku, ani zbudować jakiegoś modelu, na 
którym 
można by było go wskazać, lecz przyjmijmy, że istnieje. Mając sześcian 
potrzebujemy 
czterech liczb, by określić położenie punktu w danej chwili. Taki wyimaginowany 
obiekt 
posiadałby więc cztery wymiary przestrzenne.
Matematycy z łatwością potrafią wykazać, że taki czterowymiarowy obiekt posiada 
cztery 
„krawędzie”, którymi są zwykłe trójwymiarowe sześciany. Potrafią również 
wyliczyć liczbę 
ścian, krawędzi i wierzchołków oraz różne długości, powierzchnie i objętości.
Czterowymiarowy obiekt, który powyżej opisałem, nazywany jest „hipersześcianem”, 
przy 
czym „hiper” wzięte jest z greki i oznacza „ponad”. Jego objętość całkowita 
nazywana jest 
„hiperobjętością”. Możemy zatem mówić o jednowymiarowej linii, dwuwymiarowej 
powierzchni, trójwymiarowym sześcianie i czterowymiarowym hipersześcianie.
W taki sam sposób możemy mówić o jednowymiarowym łuku, dwuwymiarowym kole, 
trójwymiarowej kuli i czterowymiarowej „hiperkuli”.
Sześciany, kule i inne trójwymiarowe bryły istnieją w trójwymiarowej 
przestrzeni, w której 
trzy liczby (i czwarta określająca czas) wyznaczają położenie każdego punktu. 
Jasnym więc 
jest, że hipersześciany, hiperkule i inne czterowymiarowe bryły istnieją w 
czterowymiarowej 
„hiperprzestrzeni”, w której, dla określenia położenia jakiegoś punktu należy 
podać cztery 
liczby (i piątą dla czasu).
Teraz, kiedy już wiemy, co to jest hiperprzestrzeń, możemy zapytać jaki jest 
powód tego, 
że pisarze science–fiction tak często używają tego pojęcia.
Nieszczęciem dla tych pisarzy żyjących i piszących po 1905 roku, którzy 
zorientowani są 
w stanie nauki, jest to, że muszą snuć wątki swoich opowiadań skrępowani bardzo 
poważnym 
ograniczeniem. W tym to bowiem roku Einstein wykazał w swojej szczególnej teorii 
względności, że prędkość światła jest prędkością graniczną i nieprzekraczalną 
dla każdego 
znanego obiektu czy zdarzenia.
Prędkość światła według ziemskich standardów jest wielka. Jej wartość, wynosząca 
300 
000 km na sekundę, wydaje się jednak w porównaniu z ogromem wszechświata 
prędkością 
pełzania.
Przy tej prędkości, światło potrzebuje 4,3 roku, by dotrzeć do najbliższej 
gwiazdy Alfa 
Centauri; 430 lat, by dotrzeć do najjaśniejszej gwiazdy w konstelacji Łabędzia, 
do Deneb; 300 
00 lat, by dotrzeć do centrum Galaktyki; 100 000 lat, aby przejść z jednego 
krańca Galaktyki 
na drugi; 2,3 milionów lat, by dotrzeć do galaktyki Andromedy, najbliżej 
położonej innej 
galaktyki; miliard lat, by dotrzeć do najbliższego kwazara; a ponad 10 
miliardów, aby dotrzeć 
do najdalej położonego kwazara.
Można oczywiście napisać opowiadanie, w którym głównym wątkiem będą dłużące się 
podróże z gwiazdy na gwiazdę, ale w większości przypadków autorzy nie chcą, aby 
ich 
bohaterowie spędzali większość swojego czasu w podróży. Wolą, aby wycieczki z 
gwiazdy 
na gwiazdę zajmowały im co najwyżej kilka tygodni — lecz teoria względności na 
to nie 
pozwala.
A zatem może jest to tylko sprawa wymiarów przestrzeni?
Załóżmy na przykład, że pływamy statkiem w górę i w dół rzeki. Mamy wtedy do 
czynienia z podróżą w jednym wymiarze; przepłynięcie z miasta A do miasta B 
oznacza 
stukilometrową podróż.
Rzeka jednak może płynąć meandrami. Być może pomiędzy miastami A i B zatacza 
wielki 
łuk. Jeżeli można by było wysiąść ze statku w mieście A i przejść na przełaj 
lądem, 
moglibyśmy się dostać do miasta B po przejściu zaledwie 10 kilometrów. W takim 
przypadku 
wyjście z jednowymiarowej przestrzeni związanej z rzeką i wejście do 
dwuwymiarowej 
przestrzeni, spowodowałoby znaczne skrócenie czasu podróży.
Załóżmy dalej, że podróżujemy w dwuwymiarowej przestrzeni lądem bądź wodą. 
Statek 
musi pokonywać drogę w lepkim środowisku wody, którą trudno rozpychać na boki. 
Powierzchnia lądu jest wyboista i nierówna. Osiągnięcie prędkości 50 km na 
godzinę w 
wodzie jest już nie lada sukcesem, a 200 km na godzinę po lądzie to już bardzo 
duża 
prędkość. Możemy dojść do wniosku, że dalsze zwiększanie prędkości jest już 
niemożliwe, 
przynajmniej ze względu na opłacalność.
Przenosząc się jednak do przestrzeni trójwymiarowej i poruszając się w 
powietrzu, 
udostępniamy sobie natychmiast większe prędkości. Samolot ponaddźwiękowy może 
lecieć z 
prędkością 3000 km na godzinę. A więc znowu przenosząc się w inną przestrzeń 
docieramy 
do celu dużo szybciej.
Być może analogia ta będzie również aktualna, jeżeli posuniemy się o krok dalej. 
Być 
może prawa wynikające z teorii względności mają zastosowanie tylko w przestrzeni 
trójwymiarowej, a w hiperprzestrzeni możliwa jest każda prędkość. Pisarze 
science–fiction 
przynajmniej udają, że tak jest w istocie i mogą już bez przeszkód snuć wątek 
swoich 
opowiadań.
Wiedząc już teraz, co to takiego hiperprzestrzeń i dlaczego pisarze science–
fiction tak 
chętnie wprowadzają ją do swoich opowiadań, stajemy przed następnym pytaniem. — 
Czy 
hiperprzestrzeń istnieje w rzeczywistości?
Niestety, o ile wiemy, nie istnieje.
Matematycy mogą wyobrażać sobie hiperprzestrzeń i mogą badać w odosobnieniu jej 
własności geometryczne. Pisarze science–fiction mogą sobie ją wyobrażać również 
i mogą 
nawet tworzyć, bez żadnych skrupułów, pasujące do konkretnej fabuły jej 
własności fizyczne. 
Nie ma jednak żadnych oznak, by hiperprzestrzeń istniała poza wyobraźnią 
matematyków i 
pisarzy. Nie ma żadnego śladu jej istnienia, nawet najmniejszego — przynajmniej 
jak dotąd.
POZA GRANICE WSZECHŚWIATA
Ciekawość to rzecz ludzka. To takie ludzkie, dać się zawładnąć żądzy poznania, 
pragnieniu 
osiągnięcia wiedzy, co znajduje się „tam” — poza zasięgiem tego, co już znamy.
Co jest po drugiej stronie wzgórza?
Co leży za oceanem?
Co znajduje się na odległej, ukrytej stronie Księżyca?
Przez wszystkie stulecia przekraczaliśmy, każdy wzgórek na Ziemi i każdy ocean. 
Wysłaliśmy nasze kamery na drugą stronę Księżyca, a później jeszcze dalej. 
Wykonaliśmy z 
bliska zdjęcia odległego Saturna.
Nasze olbrzymie teleskopy optyczne i radioteleskopy przebadały obszary położone 
w 
odległości miliardów lat świetlnych, aż sięgnęliśmy (mocno w to wierzymy) do 
najdalszych 
krańców widzialnego wszechświata.
Wierzymy zatem, innymi słowy, że wszechświat jest skończony, że ma jakieś 
granice. A 
jeśli tak naprawdę jest, to nieuchronnie nasuwa się pytanie: Co znajduje się 
poza tym 
wszechświatem?
Odpowiedź jest prosta: „Nie wiemy”. I byłby to koniec tego rozdziału.
Jakże jednak mało satysfakcjonująca byłaby taka odpowiedź. Możemy mimo wszystko 
poświęcić zagadnieniu chwilę uwagi i spróbować je przemyśleć. Jeśli i tak 
zakończy się to 
stwierdzeniem „Nie wiemy”, będziemy mieli chociaż korzyść w postaci umieszczenia 
go we 
właściwych proporcjach. Może uda nam się zakończyć dyskusję ze świadomością, że 
wiemy 
trochę więcej o przyczynach tego, że nie wiemy.
Możemy przynajmniej próbować.
Jedną z istotnych trudności, jakie napotykamy próbując dociec, co znajduje się 
poza 
granicami wszechświata, jest to, że jest on tak wielki.
Najbardziej odległe, odkryte do tej pory obiekty leżą w odległościach 
przekraczających 10 
miliardów lat świetlnych, a kraniec wszechświata — i wszystko, co znajduje się 
poza nim — 
musi być jeszcze dalej, jest więc niedostępny naszym badaniom.
Co zmieniłoby się jednak, gdyby wszechświat był mniejszy — nawet dużo mniejszy? 
Czy 
byłoby wtedy łatwiej odkryć jego krańce i spojrzeć w przestrzenie poza nimi?
W rzeczywistości wszechświat był kiedyś mniejszy, nawet dużo mniejszy od tego 
teraz.
Wyobraźmy sobie, że właśnie teraz wszystkie gromady galaktyk oddalają się od 
siebie i 
wszechświat rozszerza się jako całość. Rozszerza się już w ten sposób przez 
miliardy lat, i 
będzie się nadal rozszerzał przez następne miliardy.
Jeżeli wszechświat rozszerzał się, rozszerza i będzie się ciągle rozszerzał, to 
znaczy, że 
obecnie jest większy niż był wczoraj; a wczoraj był większy niż przedwczoraj 
itd.
Jeżeli wyobrazimy sobie, że podróżujemy wstecz w czasie, to możemy zobaczyć 
wszechświat nieustannie coraz bardziej się kurczący. Jeśli cofniemy się w czasie 
wystarczająco daleko, to wszechświat skurczy się do zupełnie małej objętości, 
być może tak 
małej, że stanie się porównywalny do koniuszka szpilki.
Wszystkie fakty wydają się wskazywać, że tak właśnie było; 10 miliardów lat 
temu, lub 
nieco wcześniej, cała materia i energia wszechświata skoncentrowana była w małym 
obiekcie, 
który eksplodował z niewyobrażalnym wybuchem energii, przy niewiarygodnie 
wysokich 
temperaturach — proces ten nazywamy „wielkim wybuchem” (big bang). Po „wielkim 
wybuchu” temperatura wszechświata gwałtownie spadła i w oceanie pierwotnej 
energii 
zaczęły się tworzyć okruchy materii. Materia łączyła się w galaktyki, w których 
gęstniały 
miliardy gwiazd. W końcu powstał wszechświat taki, jaki znamy obecnie — ciągle 
rozszerzający się i stygnący przez miliardy lat. Dziś jest już bardzo wielki, 
dość chłodny i 
ciągle ekspandujący.
Czy nie czulibyśmy się znacznie lepiej, żyjąc przed miliardami lat, w czasach, 
kiedy 
moglibyśmy z łatwością wykorzystać nasze przyrządy do zbadania bliskich obrzeży 
lilipuciego wszechświata i zobaczyć, co znajduje się poza nim?
Nie, ponieważ byłoby to wtedy równie trudne jak jest teraz, mimo to, że 
wszechświat był 
tak mały. Aby lepiej to zrozumieć, przeanalizujmy pewną prostą analogię do 
modelu 
rozszerzającego się wszechświata.
Wyobraźmy sobie balon, do którego wtłaczamy powietrze i który staje się coraz 
większy. 
Możemy założyć, że na początku był on bardzo mały i że może zwiększać swoje 
rozmiary 
bez obawy pęknięcia. Dalej możemy przyjąć, że na niewielkim obszarze powłoki 
balonu 
zamieszkują inteligentne istoty, które są na zawsze związane z powierzchnią 
powłoki.
Wyobraźmy sobie, że istoty te mogą swobodnie poruszać się po powierzchni balonu, 
ale 
nigdy nie są w stanie oderwać się od niej ani w głąb balonu, ani na zewnątrz. Co 
więcej, 
jedynymi zjawiskami, które mogą obserwować, czy to przy pomocy swoich zmysłów, 
czy też 
przy pomocy przyrządów, są zjawiska związane z powierzchnią powłoki balonu. 
Promienie 
świetlne, które obserwują mogą się na przykład rozchodzić jedynie wzdłuż linii 
leżących na 
powłoce.
Całym wszechświatem tych stworzeń jest powłoka balonu.
Jeśli balon jest wystarczająco duży, a istoty te mają mikroskopijne rozmiary i 
mogą się 
poruszać tylko z ograniczonymi prędkościami, to ich możliwości poznawcze 
ograniczają się 
jedynie do bardzo niewielkiego fragmentu powierzchni powłoki i dlatego można ich 
zrozumieć, że uważają ją za płaską. Na niewielkim skrawku powierzchni, na którym 
żyją, jest 
ona prawie płaska.
Wyobraźmy sobie teraz, że na powłoce występują jakieś niewielkie nierówności, 
takiego 
czy innego rodzaju. W miarę jak te istoty zdobywają coraz więcej wiedzy, 
nabywają 
umiejętności budowy przyrządów, które są w stanie wykryć te nierówności w coraz 
to 
większych odległościach (olbrzymich odległościach w porównaniu do tego wycinka, 
który 
mogli obserwować nieuzbrojonymi w przyrządy zmysłami). Po dojściu do tego etapu 
swojego 
rozwoju, mogą odkryć pewne subtelne efekty, które naprowadzą ich na myśl, że 
powłoka 
balonu jest zakrzywiona.
Później, badając bardzo odległe nierówności, dochodzą do przekonania, że każda 
taka 
nierówność oddala się od nich coraz bardziej. Im bardziej jest odległa tym 
szybkość oddalania 
się jest większa. Prawdę mówiąc, wszystkie te nierówności oddalają się wzajemnie 
od siebie.
Dochodzą wtedy do wniosku, że ich wszechświat rozszerza się.
Zauważmy przy tym, że oni niekoniecznie muszą dojść do wniosku, że stanowią 
część 
jakiegoś balonu, który właśnie jest nadmuchiwany i staje się coraz większy. Nie 
zdają sobie w 
ogóle sprawy z istnienia jakiegoś balonu. Ich świadomość i poznanie ogranicza 
się jedynie do 
powierzchni powłoki. Lecz przecież w miarę jak nadmuchujemy balon, jego 
powierzchnia 
zwiększa się i obejmuje sobą coraz większą objętość. Nasze rozumne istoty są w 
stanie 
zauważyć jedynie rozszerzanie się powłoki balonu.
Przyjmijmy, że w jakiejś określonej chwili obwód balonu wynosi dwa metry. 
Wyimaginowane przez nas istoty widzą jednak, że wszystkie nierówności jakie 
dostrzegają są 
oddalone od nich o co najwyżej jeden metr. Ich wszechświat wydaje się im dlatego 
skończony 
i zaczynają się zastanawiać: „Jeżeli wszechświat jest skończony, to co znajduje 
się poza jego 
krańcami?”
Warunki wstępne, którymi obwarowaliśmy nasze założenia, wykluczają możliwość, 
aby 
kiedykolwiek miały szansę uzyskać na to pytanie rozsądną odpowiedź. Jeżeli będą 
już w 
stanie zbudować przyrządy, za pomocą których będą mogły odkryć obiekty leżące w 
odległości jednego metra, to ujrzą wtedy te, które leżą dokładnie po przeciwnej 
stronie 
balonu. Wszystko, co jest położone dalej od punktu obserwacji, patrząc w jakimś 
określonym 
kierunku, byłoby w rzeczywistości bliżej, jeżeli patrzyłoby się w kierunku 
przeciwnym. Jeżeli 
wykryto by coś znajdującego się w danym kierunku w odległości dwóch metrów, to 
oznaczałaby to, że światło wysłane przez ten obiekt przebyło drogę wokół całego 
balonu. 
Jeżeli obserwator odwróciłby się w kierunku przeciwnym, ujrzałby ten obiekt w 
zasięgu ręki.
Ponadto, jeżeli istoty te wynalazłyby jakiś pojazd umożliwiający im 
nieograniczone 
podróże po powierzchni powłoki z wielkimi według ich wyobrażeń prędkościami, 
mogłyby 
udawać się w coraz dalsze regiony, aż dostałyby się do punktu, oddalonego o 
jeden metr od 
domu, leżącego dokładnie po przeciwnej stronie balonu — na antypodach. Jeżeli z 
tego 
punktu będą posuwać się dalej, wzdłuż, jak im się będzie wydawało, tej samej 
prostej (tak 
naprawdę, to mogłyby się posuwać wzdłuż jakiejkolwiek prostej), odkryją, że 
zbliżają się do 
domu. Podróż na odległość dwu metrów wzdłuż, według ich mniemania, linii prostej 
doprowadzi ich z powrotem do domu.
Jak więc widać mogą tak podróżować przez całe wieki, cały czas okrążając balon, 
nigdy 
nie docierając do żadnych krańców swojego wszechświata, pomimo to, iż mają rację 
sądząc, 
że ich wszechświat ma skończone rozmiary. Nigdy nie będą wiedzieć, co znajduje 
się poza 
krańcami wszechświata, nie docierając do nich nigdy i nigdy ich nie znajdując.
Wszystko to na dodatek byłoby również prawdą, jeśliby balon nie był nawet 
rozdęty do tak 
wielkich rozmiarów — nawet wtedy, gdyby był bardzo mały. Dla tych, którzy 
związani są 
jedynie z powierzchnią powłoki, nigdy nie będzie żadnych krańców, niezależnie od 
tego jak 
mała byłaby powierzchnia kuli.
Z powierzchnią Ziemi jest całkiem podobnie.
Wyobraźmy sobie, że ludzie są całkowicie związani z powierzchnią Ziemi; mogą 
poruszać 
się swobodnie w jakimkolwiek kierunku, ale nie mogą unieść się w górę ani 
zagłębić się do 
wnętrza; niedostępne są dla nich informacje, co znajduje się powyżej lub pod ich 
stopami.
Jeżeli ich doświadczenia ograniczają się jedynie do małych obszarów wokół nich, 
wydawać im się będzie, że powierzchnia Ziemi jest płaska i że gdzieś istnieć 
muszą jej 
krańce. W pełni uzasadniona byłaby wtedy ich ciekawość, co znajduje się poza 
tymi 
krańcami. (W istocie dawniej takie właśnie były poglądy ludzi.)
Zrozumienie prawdziwej natury powierzchni Ziemi w oparciu jedynie o obserwacje 
samej 
powierzchni było możliwe dopiero wtedy, gdy zauważono, że statki znikają za 
horyzontem. 
Ludzie mogli uświadomić sobie w całej rozciągłości, iż powierzchnia Ziemi jest 
kulista, 
dopiero gdy podróże oceaniczne stały się czymś zwykłym, to znaczy po 1400 roku, 
i gdy 
okazało się, że nie można precyzyjnie nawigować statkami, jeśli nie uwzględni 
się krzywizny 
Ziemi.
Wtedy okazało się również, iż człowiek nie może się oddalić dalej od domu niż na 
20 000 
km (mierząc odległość na samej powierzchni Ziemi). Jeżeli bowiem spróbuje 
posuwać się 
dalej, w jakimkolwiek kierunku, wkrótce odkryje, że faktycznie zbliża się do 
punktu wyjścia.
Powierzchnia Ziemi jest rzeczywiście skończona, a mimo to nie ma żadnego krańca. 
Można podróżować przez całą wieczność i nigdy nie znajdzie się żadnego końca. 
Jeżeli ktoś 
związany jest całkowicie z powierzchnią Ziemi, pytanie „Co znajduje się poza 
krańcami 
Ziemi?” nie ma odpowiedzi, gdyż nie ma żadnych krańców, choć powierzchnia Ziemi 
jest 
skończona.
Spróbujmy teraz zastanowić się nad wszechświatem. Wszechświat przypomina powłokę 
balonu i powierzchnię Ziemi, z tym wyjątkiem, że wszechświat jest trójwymiarowy, 
a 
powłoki balonu i Ziemi są w zasadzie dwuwymiarowe. Są one dwuwymiarowymi 
obiektami 
zakrzywionymi w trzecim wymiarze.
Wszechświat jest trójwymiarowym obiektem zakrzywionym w czwartym wymiarze.
Jesteśmy związani z tą trójwymiarową „powłoką wszechświata”. Możemy 
przemieszczać 
się w górę i w dół, z lewa na prawo, naprzód i w tył, albo wykonywać jakąkolwiek 
kombinację tych ruchów. Nigdy jednak nie uda nam się wydostać z tego 
wszechświata przy 
pomocy czwartego wymiaru.
Oznacza to, że nigdy nie dostaniemy się do punktu, w którym wszechświat się 
zaczął jako 
„wielki wybuch”. Punkt ten stanowi środek czterowymiarowego balonu, a my 
znajdujemy się 
na jego trójwymiarowej ciągle rozszerzającej się powierzchni. Punkt, w którym 
zaczął się 
wszechświat jest równo odległy — i równie nieosiągalny — od każdego zakątka 
wszechświata (dokładnie tak, jak środek balonu jest jednakowo odległy od każdej 
części 
swojej dwuwymiarowej powłoki i równie nieosiągalny z każdego punktu dla istot 
związanych 
z jej powierzchnią).
Bylibyśmy dokładnie w takiej samej sytuacji, jeżeli wyobrazilibyśmy sobie, że 
podróżujemy z prędkością roku świetlnego na sekundę i że jesteśmy w stanie 
osiągnąć 
najdalszy znany obiekt w ciągu roku czy dwóch. Ale wtedy okazałoby się, że nie 
zbliżyliśmy 
się ani na jotę do krańców wszechświata. Dotarlibyśmy tylko do obszarów 
najbardziej 
oddalonych od naszego domu, po czym, podróżując dalej w którymkolwiek kierunku, 
zbliżalibyśmy się znowu coraz bardziej do punktu startu. Dokładnie taki sam 
przypadek 
zachodzi wtedy, gdy rozważamy przykład z powłoką balonu czy powierzchnią Ziemi — 
możemy poruszać się w jakimkolwiek kierunku, lecz i tak nie dostaniemy się do 
żadnego 
krańca, chociaż wszechświat, tak samo jak powłoka balonu czy powierzchnia Ziemi, 
jest 
skończony.
Oczywiście nie udałoby nam się podróżować z prędkością jednego roku świetlnego 
na 
sekundę. Największa możliwa prędkość (zgodnie ze współczesnym stanem wiedzy) to 
ta, z 
którą promienie świetlne przebiegają próżnię. Wynosi ona 300 000 km na sekundę, 
co 
oznacza, że na przebycie drogi o długości roku świetlnego potrzebny jest czas 
jednego roku, a 
przebycie drogi do najbardziej oddalonych obiektów, równej miliardom lat 
świetlnych 
wymagałoby miliardów lat.
Jeżeli patrzymy na bardzo odległe kwazary, musimy zdawać sobie sprawę, że 
światło, 
dzięki któremu je widzimy, zostało przez nie wyemitowane przed miliardami lat. 
Dlatego 
widzimy je takimi, jakimi były przed miliardami lat. W owych czasach wszechświat 
był dużo 
mniejszy od tego, w jakim żyjemy obecnie. Jeżeli wyobrazilibyśmy sobie, iż 
przemieszczamy 
się wzdłuż toru tych promieni świetlnych, to okazałoby się, że poruszamy się 
wstecz w czasie, 
wzdłuż czterowymiarowej drogi. Czas cofałby się wtedy wraz z kurczeniem się 
wszechświata.
Ale to się nie uda. Możemy jedynie podróżować z prędkościami nie — 
przekraczającymi 
prędkości światła, i jeżeli wyruszymy w jakieś odległe
regiony, to w tym czasie, gdy będziemy w podróży, wszechświat będzie się 
rozszerzał i 
czas będzie posuwał się naprzód. (Byłby to cztero — wymiarowy tor skierowany 
zgodnie z 
biegiem czasu. Prowadziłby nas, chcąc nie chcąc, przez rozszerzający się 
wszechświat, który 
narzuca kierunek biegowi czasu, a kierunku tego zmienić nie możemy.) Kiedy 
wreszcie po 
miliardach lat osiągniemy te odległe regiony, wszechświat będzie już dużo 
większy.
Jednakże nigdy nie pozostaniemy w tym samym wszechświecie, niezależnie od tego, 
czy 
byłby on mały, czy duży, czy czas płynąłby naprzód, czy wstecz i niezależnie w 
którą stronę 
byśmy się udali i nieważne w którym momencie — w przeszłości, czy w przyszłości 
— nigdy 
nie dotrzemy do jego krańców.
Nie ma znaczenia jak mały stałby się wszechświat, gdybyśmy wyobrażali sobie, że 
posuwamy się wstecz w czasie — i tak nie miałby on żadnych krańców. Nawet jeżeli 
wyobrazilibyśmy sobie podróż w tak daleką przeszłość, podczas której 
dotarlibyśmy do 
początkowego maleńkiego obiektu, który eksplodował, to właśnie ten obiekt 
stanowiłby cały 
wszechświat, w którego obrębie bylibyśmy uwięzieni i przywiązani do jego małej 
powłoki. 
Jej nigdy nie moglibyśmy opuścić. I ona nie miałaby żadnego końca.
Jak więc widzimy, dla naszej wiedzy o tym, co znajduje się poza krańcami 
wszechświata 
nie ma znaczenia, czy żyjemy w małym wszechświecie, czy też w tak dużym, jaki 
dostrzegamy obecnie.
Jednak to nie wyjaśnia jeszcze wszystkiego do końca. Istoty żyjące na 
powierzchni balonu 
nie mogą znaleźć końca ich świata tylko wtedy, kiedy są związane z tą 
powierzchnią. Jeżeli 
mogłyby oderwać się od niej, kierując się na zewnątrz, czy do wewnątrz balonu, 
przekroczyliby krańce swojego wszechświata i odkryłyby, że poza nimi znajduje 
się 
powietrze.
Tak samo ludzie związani z powierzchnią Ziemi nie mogą znaleźć jej krańców. 
Jeżeli 
jednak zdecydują się wyruszyć w trzeci wymiar, znajdą się poza wszechświatem 
ograniczającym się do powierzchni i odkryją, że poza nią w górze znajduje się 
powietrze, a 
jeszcze dalej próżnia. Jeżeli skierują się w dół, znajdą skały, a dalej 
roztopiony metal.
Możemy zatem powiedzieć. „Ograniczenia wynikające z trójwymiarowego wszechświata 
nie mają znaczenia. Istotne jest, co znajduje się poza granicami wszechświata w 
kierunku 
czwartego wymiaru. Co znajduje się w tych czterowymiarowych obszarach, których 
nie objął 
jeszcze ekspandujący wszechświat? Co znajduje się w regionach, w których 
znajdował się 
wszechświat zanim zaczął się rozszerzać?”
Ponieważ, o ile wiemy, nic nie dotarło do nas z tych poza — wszech — światowych 
obszarów, nie posiadamy żadnych faktów, na podstawie których moglibyśmy wysuwać 
jakiekolwiek wnioski. Nie mamy dosłownie nic. Możemy jedynie zgadywać.
Przypuśćmy, że poza krańcami wszechświata nie ma niczego. Dosłownie niczego. Nie 
mam tu na myśli próżni, pustki, ale prawdziwe NIC.
Myślimy zawsze o próżni jako o pustce pomiędzy gwiazdami i galaktykami. Lecz to 
co 
nazywamy próżnią dalece różni się od niczego. Może ona oczywiście zawierać dużo 
mniej 
cząstek materialnych niż jest ich w naszym otoczeniu, ale nawet najbardziej 
oddalone od 
innych gwiazd regiony — głęboko, głęboko w „pustce” kosmosu — najprawdopodobniej 
w 
metrze sześciennym zawierają przynajmniej jedną cząstkę elementarną.
Oprócz tego, każda cząstka materialna wytwarza pole grawitacyjne, pole 
elektromagnetyczne, silne pole nuklearne, słabe pole nuklearne — i wszystkie 
możliwe ich 
kombinacje. Poza tym, pole elektromagnetyczne i pole grawitacyjne są polami o 
wielkim 
zasięgu i mogą mieć wymierne natężenie nawet w astronomicznych odległościach.
Przez najmniejszy skrawek przestrzeni, choćby nie wiadomo jak odległy od 
obiektów 
materialnych, przenikają ciągle fale elektromagnetyczne i grawitacyjne. 
Docierają tam także 
różne cząstki niematerialne w rodzaju neutrin. Jeżeli uwzględnimy wszystkie te 
fale i cząstki 
niematerialne, to wyraźnie widać, że wszechświat jest nimi całkowicie wypełniony 
i że 
zawsze taki będzie, niezależnie od tego, jak byłby duży i jak mała byłaby jego 
materialna 
część podlegająca ekspansji.
Jeżeli jednak wydostalibyśmy się z wszechświata w stronę czwartego wymiaru, 
moglibyśmy się dostać do obszaru, w którym nie tylko nie istnieje materia i w 
którym nie ma 
niematerialnych cząstek, ani pól, ani fal — jest tylko NIC.
Jak można sobie wyobrazić badanie własności i natury NICZEGO? W tej samej 
chwili, 
kiedy my lub nasze przyrządy dotarłyby do „tego czegoś”, stałyby się źródłem pól 
elektromagnetycznych i magnetycznych, które zaczęłyby się rozprzestrzeniać z 
szybkością 
światła.
Innymi słowy, jakakolwiek próba badania NICZEGO przekształciłaby natychmiast „to 
coś” w zwykłą przestrzeń. Jeżeli nawet wydostalibyśmy się poza krańce naszego 
wszechświata, zabralibyśmy ten wszechświat razem z nami i stworzylibyśmy nowy 
wszechświat wokół nas, który znowu nie miałby końca.
Załóżmy z kolei, że poza krańcami wszechświata nie jest NIC, lecz COŚ i że 
wszechświat 
w jakiś sposób oddziałuje z tym CZYMŚ, co zmienia jego naturę i dostarcza nam 
czegoś 
nowego, co możemy badać, czegoś, co byłoby w stanie odpowiedzieć na pytanie, co 
znajduje 
się poza krańcami wszechświata.
W takim przypadku jednakże, w miarę jak wszechświat rozszerza się, miesza sią on 
z tym 
CZYMŚ. Jeżeli wydostalibyśmy się poza jego granice, poszerzylibyśmy obszary 
mieszania, 
czyli utworzylibyśmy większy wszechświat. Cokolwiek więc byśmy zrobili, 
zabierzemy 
wszechświat ze sobą; nie mamy możliwości opuszczenia go całkowicie — nie ma on 
końca, 
chociaż jest skończony. A pytanie, co leży poza jego krańcami, pozbawione jest 
jakiegokolwiek sensu.
ŻYCIE NA ZIEMI
Wszechświat jest tak olbrzymi, że jego wielkość przekracza naszą wyobraźnię. 
Liczba 
galaktyk, które się w nim znajdują sięga stu miliardów.
W każdej galaktyce znajduje się od kilku milionów do kilku bilionów gwiazd. 
Nasza 
galaktyka, Droga Mleczna, składa się z około trzystu miliardów gwiazd świecących 
w jej 
jądrze i w spiralnych ramionach.
Słońca w tym wszystkim nie jest niczym innym jak jedynie jedną z gwiazd; jedną 
gwiazdą 
zagubioną w nieprzebranym tłumie innych.
Otoczone jest ono całą rodziną mniejszych ciał, których są całe miliardy, 
poczynając od 
małych planetoid i komet, na największych planetach kończąc. (Być może każda 
gwiazda ma 
taką rodzinę.)
Nasza Ziemia jest tylko jednym z takich krążących wokół Słońca ciał i to wcale 
nie 
najbardziej znaczącym wśród nich. Pod względem wielkości lokuje się dopiero na 
piątym 
miejscu.
Być może jedynie na Ziemi, na jedynym globie w całym olbrzymim wszechświecie 
narodził się fenomen życia.
Co prawda mogą istnieć inne światy, na których istnieje życie, być może nawet 
niezliczona 
ich ilość wypełniająca cały wszechświat — ale nic o nich nie wiemy. Te kilka 
światów, które 
zdążyliśmy przebadać, nie noszą żadnych jego śladów.
Czy badanie życia ma w ogóle jakikolwiek sens? Czy fenomen ten posiada 
jakiekolwiek 
znaczenie w całym porządku wszechrzeczy? Przecież jeśli życie na Ziemi nagle by 
zniknęło, 
to planety wirowałyby nadal mimo to i nie zmieniłyby się ich orbity 
wokółsłoneczne. Układ 
taki trwałby bez zmian przez następne miliardy lat. Słońce z całą pewnością 
świeciłoby nadal 
niezmiennie, nie bacząc na to, że na jednym z obiektów krążących wokół niego 
zniknęło coś, 
co nazywa się życiem.
A cóż dopiero cały wszechświat? Nie zmieniłby się ani o jotę.
Pomimo wszystko jednak — jesteśmy częścią tego życia, możemy więc odczuwać 
samolubną potrzebę badania go i traktowania jako cudownego fenomenu.
Próbujmy jednak pozostawić to samolubne zainteresowanie na uboczu. Wyobraźmy 
sobie, 
iż jesteśmy jakąś bezcielesną formą inteligencji, nie mającą nic wspólnego z 
życiem jako 
takim. W takim przypadku dlaczego mielibyśmy skierować naszą uwagę właśnie na 
życie, a 
nie na badanie struktury całego wszechświata? Dlaczego mielibyśmy skoncentrować 
się na 
jakimś robaku czy paproci albo ziarnku, a nie rozkoszować się pięknem i potęgą 
gwiazd, 
eksplozjami supernowych czy wreszcie czarnymi dziurami?
Zachowajmy jednak spokój. Życie, jak wszystko na to wskazuje, jest najbardziej 
złożonym 
zjawiskiem, jakie istnieje. W świecie nieożywionym nie spotkamy nigdzie atomów 
związanych w tak złożonych cząsteczkach, cząsteczek tworzących tak skomplikowane 
organizmy i organizmów formujących tak złożone systemy społeczne.
Prosty organizm jakim jest ameba, jest bardziej złożony niż gwiazda. Zachowanie 
się 
gwiazdy można również łatwiej przewidzieć. Astronom może z dużą pewnością 
przewidywać, jak będzie zachowywać się jakaś gwiazda za miliard lat, natomiast 
biolog może 
jedynie zgadywać, co zrobi ameba za piętnaście minut.
Oznacza to, że zjawiska związane ze światem ożywionym są bardziej interesujące 
dla 
obserwatora, bardziej fascynujące dla badacza, bardziej wyzywające dla odkrywcy 
oraz 
bardziej owocne dla uczonego niż cokolwiek innego.
Byłoby to prawdą nawet wtedy, gdybyśmy ograniczyli się do badań tylko kilku 
przejawów 
życia. Ale przecież badamy całą planetę pełną żywych organizmów.
Znamy miliony gatunków, a każdego roku przybywa tysiące nowo odkrytych. Obecnie 
na 
Ziemi żyje prawdopodobnie około dwa miliony gatunków — różniących się wzajemnie 
od 
siebie — z których każdy odznacza się swoistymi cechami, zdolnościami, metodami 
przystosowania się do środowiska i sposobami przetrwania — i z których każdy 
wnosi swój 
własny wkład do całego biosystemu; jedząc innych lub dając się zjadać, ścigając 
lub będąc 
ściganym — każdy zdolny do przetrwania lub znikający z powierzchni Ziemi.
Życie byłoby fascynujące samo w sobie, nawet jeśli ograniczałoby się jedynie do 
pewnych 
niszy środowiskowych, lecz przecież można je znaleźć wszędzie: w gorących 
strumieniach i 
na biegunach polarnych, na pustyniach i w głębiach oceanów, na bagnach, na 
równinach, na 
zboczach i przy ujściu rzek. I jaka by nie była natura środowiska, żywe 
stworzenia, które 
wykorzystują jego własności, są w każdym swoim szczególe i w każdej swojej 
funkcji tak 
zbudowane, że wykorzystanie tych konkretnych warunków staje się maksymalnie 
efektywne.
Życie byłoby absorbujące nawet wtedy, gdyby było całkowicie jednorodne we 
wszystkich 
swoich aspektach, a przecież wcale tak nie jest. Spotykamy piękno nawet tam, 
gdzie wydaje 
się zupełnie zbędne. Odnajdujemy symetrię, wdzięk i barwę w tak różnych rzeczach 
jak 
płatek róży i upierzenie ptaka. Trudno doprawdy trafić na sposób poruszania się 
żywych 
stworzeń, który nie wydawałby się zainscenizowany uprzednio przez choreografa, 
dźwięk, 
który nie wydawałby się niegdyś skomponowany, formę życia, która nie wydawałaby 
się 
namalowana lub wyrzeźbiona.
Życie byłoby już dosyć zadziwiające, jeśli ograniczyłoby się do form widocznych 
gołym 
okiem, a mikroskop otwiera przecież przed nami całe zupełnie nowe światy, 
ukazując nam 
maleńkie stworzenia, równie żywe i równie przystosowane do życia jak my sami. 
Istnieją 
stworzenia tak małe, że składają się zaledwie z kilku wielkich cząsteczek, a 
mimo to 
całkowicie zdolne do przetrwania obok innych stworzeń, których rozmiary są dla 
nich tak 
olbrzymie jak rozmiary dla nas Ziemi.
Życie byłoby frapujące nawet wtedy, gdyby różne rodziny organizmów występowały 
jedynie współcześnie, a przecież tak nie jest. Istniały już przed miliardami lat 
i chociaż wiele 
silnych gatunków przetrwało do dzisiaj, dziesięć razy więcej prawdopodobnie nie 
zdołało 
przetrwać. A wśród tych, które wyginęły, były organizmy znacznie większe i 
fizycznie 
bardziej imponujące aniżeli te żyjące obecnie. Wzajemne oddziaływanie gatunków 
jest 
równie interesujące i ma równie duże znaczenie, co wzajemne oddziaływania w 
kosmosie.
Życie budziłoby zdumienie nawet wtedy, gdyby wszystkie te dziesiątki milionów 
gatunków żyjących współcześnie i w przeszłości realizowały swoje cykle życiowe 
bez 
wzajemnego fizycznego oddziaływania, ale tak nie jest. Gatunki są ze sobą 
powiązane, nie 
tylko zachowaniem i wzajemnymi zależnościami, ale także fizycznie. Życie w całej 
swojej 
niewyobrażalnej różnorodności stanowi jedność. To, co w jakimś momencie wydaje 
się 
ogromnym oceanem niezależnych od siebie form życia, w świetle całej historii 
planety 
okazuje się jednolitym „drzewem”.
Od zarania pierwotne formy życia różnicowały się — mutowały — żyły i kwitły albo 
więdły i umierały. Wielka ilość mutacji oraz istnienie doboru naturalnego jest 
dramatem 
ewolucji biologicznej, w wyniku której powstał ostatecznie człowiek — ale i 
tasiemiec — 
obydwa organizmy doskonale przystosowane do warunków środowiska.
Życie budziłoby grozę nawet wtedy, gdyby ludzie mogli stanąć na uboczu i patrzeć 
na nie 
bez osobistego zainteresowania, a przecież nie mogą. Homo sapiens jest jednym 
spośród 
milionów gatunków, z których każdy cieszy się naszym zainteresowaniem. Pewne 
gatunki 
roślin i zwierząt służę nam za pożywienie. Istnieją pewne formy życia, które 
użyźniają naszą 
glebę i zapylają nasze rośliny. Inne oczyszczają nasze otoczenie z padliny i 
przerabiają 
odpady. Jeszcze inne (które żyły dawno temu) zaopatrzyły nas w biliony ton węgla 
i miliardy 
baryłek ropy. Wszystkie te gatunki tworzą koronkową sieć wzajemnych zależności, 
których 
jeszcze do końca nie poznaliśmy i o których wiemy, że warunkują nasze życie.
Życie byłoby czymś kolosalnie wielkim nawet, jeżeli wszystko co można byłoby o 
nim 
powiedzieć dotyczyło jedynie zdarzeń obecnych i przeszłych. Ale to, co się 
dzieje i to, co się 
zdarzyło, jest niczym w porównaniu do tego, co się jeszcze wydarzy.
Według najgorszego scenariusza może się zdarzyć tak, że ludzie wykorzystywać 
będą 
nadal swoją inteligencję do zaspakajania egoistycznych potrzeb bez względu na 
konsekwencje. Będziemy zwiększać liczebność naszej populacji do granic 
możliwości, 
będziemy wyjaławiać nasze gleby, niszczyć środowisko oraz przyczynimy się do 
wyginięcia 
wielu gatunków — najpierw dziesiątkami, później setkami, a w końcu tysiącami.
Zakłócimy równowagę ekologiczną, zburzymy zawiłą sieć wzajemnych zależności, 
zużyjemy żywność i zasoby naturalne dla ciągle zwiększającej się liczby ust i 
rąk, uczynimy 
życie coraz bardziej nieznośnym dla naszego coraz bardziej wyizolowanego z 
przyrody 
gatunku, aż wreszcie zniszczymy naszą cywilizację, siebie samych i większość 
innych 
gatunków w piekle zagłady nuklearnej.
Jeżeli to wszystko nie wydarzy się, będzie to zasługą, przynajmniej w znacznej 
mierze, 
naszych rzeczowych badań warunków życia — nie tylko naszego życia i zdrowia, tak 
jakby 
ludzkość była najważniejsza, lecz życia planety jako niepodzielnej całości.
Wiele jeszcze musimy się nauczyć oprócz umiejętności sporządzania precyzyjnych 
opisów 
wyglądu, zwyczajów i sposobów przystosowania się poszczególnych gatunków. Musimy 
zagłębić się w obszary badań (robimy już to) obejmujące oddziaływanie atomów, 
jonów i 
cząsteczek, które łącząc się tworzą układy tak złożone i elastyczne, iż możemy 
uważać je za 
organizmy żywe.
Nie ma nic dziwnego w tym, że doszliśmy już do tego punktu naszych badań. Wiedza 
zawsze rozwijała się drążąc najpierw proste problemy, a później przechodząc do 
bardziej 
skomplikowanych.
Fizyka nowoczesna, najprostsza z nauk, ukształtowała się w swojej obecnej 
postaci w 
wyniku publikacji w 1687 roku wielkiego dzieła Isaaca Newtona — Principia 
Mathematica, 
w którym podano pierwsze wielkie prawa unifikujące przyrodę.
Nowoczesna chemia, odrobinę bardziej złożona dziedzina nauki, musiała czekać na 
swoje 
podstawowe prawa aż do wydania, dziewięćdziesiąt lat później, pracy Antoine’a 
L.Lavoisiera, dotyczącej spalania i prawa zachowania masy.
Nowoczesna biologia, kolejny stopień złożoności, wzbogaciła się o pewne prawa 
uniwersalne dopiero po ukazaniu się książki Karola Darwina O pochodzeniu 
gatunków, którą 
opublikowano po raz pierwszy w 1859 roku — dalsze osiemdziesiąt lat później.
Wszystkie te dziedziny nauki zaczynały od niczego i biologia, zajmująca się 
fenomenem 
życia, a więc najbardziej skomplikowana, ukształtowała się na końcu. Fizyka i 
chemia 
wniosły swój udział do nauki związanej z życiem, i w ten sposób narodziła się 
„biologia 
molekularna”.
Badania molekularnej charakterystyki procesów życiowych zgłębiają tajemnicę 
enzymów, 
które sterują wszystkimi reakcjami chemicznymi komórek, kierując ich rozwojem i 
wzajemną 
współpracą w tak subtelny i niezawodny sposób, że największe osiągnięcia 
ludzkiego 
geniuszu wydają się w porównaniu z tym tak proste, jak dźwignia i koło.
Biologia molekularna pozwoliła również wniknąć do rdzenia kwasów nukleinowych, 
które 
sterują procesami tworzenia się enzymów i które zapewniają, że spośród 
wszystkich 
niewiarygodnie licznych enzymów mogących potencjalnie istnieć formowane będą 
jedynie te 
rzeczywiście potrzebne danym organizmom i ich komórkom.
Dotarła do sposobu, w jaki kwasy nukleinowe powielają swoją własną strukturę i w 
procesie duplikacji tworzą dokładnie takie same cząsteczki, umożliwiając przez 
to 
niekończącą się rekonstrukcję komórek i organizmów, dzięki czemu psy mają 
szczenięta, a 
koty kocięta — nigdy natomiast nie zdarza się na odwrót.
Posuwa się dalej. Dociera do sposobu, w jaki kwasy nukleinowe robią mnóstwo 
drobnych 
pomyłek w procesie duplikacji; nie na tyle, aby spowodować zniszczenie wzorca, 
ale w 
wystarczającej ilości, aby być przyczyną odchyleń, dzięki którym mamy pewność, 
że wśród 
miliardów ludzi na Ziemi nie ma dwóch dokładnie takich samych i że z taką samą 
pewnością 
możemy rozpoznać bez trudności przyjaciela wśród wielu innych ludzi. Wystarczy 
we 
wszystkich stworzeniach wytworzyć odpowiednią ilość mutacji, aby dobór naturalny 
miał 
sposobność promować jedne gatunki a niszczyć inne i aby ewolucja kontynuowała 
swoje 
dzieło zwiększania różnorodności oraz polepszania dopasowania organizmu do 
środowiska.
Chociaż jesteśmy na początku drogi do uzyskania tego rodzaju wiedzy, to jednak 
wiemy 
już na tyle dużo, że możemy dostrzec wyłaniające się przed nami zarysy 
„inżynierii 
genetycznej”.
W przeszłości oswajaliśmy wielkie zwierzęta, a teraz stoimy przed szansą 
oswojenia 
wielkich cząsteczek wchodzących w skład żywej tkanki — kwasów nukleinowych i 
enzymów 
— i zmuszenia ich do pracy na naszą korzyść (oby tylko z rozsądkiem i wiedzą).
Być może nauczymy się, jak przekształcać maleńkie fabryki chemiczne bakterii, 
pleśni i 
alg w taki sposób, aby musiały robić to, co uznamy za korzystne dla nas, to 
znaczy 
produkować hormony i inne substancje czynne biologicznie. Mogą one po części 
przyczynić 
się do poprawy stanu naszego zdrowia, a to na drodze efektywniejszego przerobu 
wytworów 
ludzkiego geniuszu, takich, których w żaden sposób nie możemy się pozbyć ze 
środowiska. 
Możemy również na tej zasadzie rozwinąć produkcję nawozów, paliw itp.
Być może nauczymy się manipulowania genami żywych organizmów w celu zwiększenia 
wszechstronności, złożoności i siły ich wzorca genetycznego przynajmniej na 
tyle, aby 
naprawić to, co do tej pory zniszczyliśmy. Możemy nawet nauczyć się, jak 
przebudować nas 
samych w celu usunięcia wad fizycznych i zwiększenia naszych możliwości.
Od czasów Newtona żyliśmy w „erze nauk fizycznych” — teraz wkraczamy być może w 
„erę nauk biologicznych”.
Nasze badania podstaw życia mogą naprawdę odmienić samą Ziemię.
Zbudowaliśmy w końcu przyrządy zdolne do wykrywania przypadkowych wybuchów 
energii czy wysokoenergetycznych cząstek, których źródłem są bardzo odległe 
obiekty. Jeśli 
w dziedzinie budowy takich przyrządów będzie nadal taki postęp, jak do tej pory, 
to 
otrzymamy być może informacje wskazujące, że gdzieś w kosmosie istnieje jakaś 
cywilizacja, 
na tyle zaawansowana i na tyle bliska, iż będziemy w stanie wykryć energię, z 
którą ona 
będzie wysyłała swoje sygnały radiowe (umyślnie albo przypadkiem).
Samo wykrycie pojedynczego sygnału świadczącego niewątpliwie o występowaniu 
gdzieś 
rozumnych form życia będzie miało ogromne znaczenie, choćby ze względu na dowód, 
że 
gdzieś tam istnieje cywilizacja, która rozwinęła swoją technologię do poziomu 
przewyższającego nasz, a mimo wszystko nie unicestwiła samej siebie. Podniesie 
nas to na 
duchu, bo uwierzymy, iż jesteśmy w stanie dokonać tego samego.
Ale jeżeli nawet nie uda się nam złowić żadnego sygnału i jeżeli nie będziemy 
mieli 
żadnych dowodów na to, że jesteśmy sami, to możemy jedynie przyjąć fakt 
nieistnienia poza 
nami innych rozumnych form życia. A przecież może istnieć bujne życie w innych 
postaciach. Przecież na samej Ziemi przez ponad trzy miliardy lat rozwinęło się 
dwadzieścia 
milionów gatunków (większość z nich wymarła), zanim jedyny gatunek został 
wyposażony w 
rozum umożliwiającą zbudowanie cywilizacji technicznej.
Będziemy zatem także rozwijać się nadal (prawdopodobnie). Nawet jeśli oprócz nas 
nie 
występują we wszechświecie żadne inne formy życia, wystarczy uwzględnienie tego 
faktu 
podczas naszej niecierpliwej i upartej wędrówki na odległe gwiazdy.
Z tego też powodu — możliwość oglądania tego, co tu jest i co było, 
zastanawianie się nad 
tym, co będzie i co może być — serial Davida Attenborougha „Życie na Ziemi” wart 
jest 
oglądania. Dzięki wykorzystaniu najnowszej techniki przegląd ten ukazuje z 
większą niż 
kiedykolwiek dotąd siłą całe piękno, różnorodność, uniwersalność i złożoność 
życia.
* Z łac. „co było do udowodnienia”, często na zakończenie dowodu matematycznego, 
przyp. tłum.)
* Przekł. S. Hammera, Herodot, Dzieje,Warszawa 1954, przyp. tłum.
* zmarł w 1986 r. — przyp. red.
* Jak się obecnie okazało tzw. efekt cieplarniany, spowodowany zresztą również 
zanieczyszczeniem 
atmosfery przez człowieka, powoduje odwrotny i przeważający skutek — klimat 
Ziemi ociepla się, co powoduje 
równie groźne, chociaż z natury inne skutki, (przyp. tłum.)
* Sztuki wyzwolone obejmowały w średniowieczu dwie grupy nauk: triuium 
(gramatyka, arytmetyka, 
geometria) i quadrivium (retoryka, dialektyka, astronomia, muzyka). Warto tutaj 
przypomnieć, że w języku 
polskim istnieje słowo „trywialny” pochodzące od nazwy grupy sztuk niższego 
stopnia, (przyp. red.)
* Agencja powołana w USA w 1961 po to, by pomóc edukacyjnie krajom rozwijającym 
się. W 1971 
przemianowana na agencję „Action”. (przyp. red.)
* Do tej pory Jowisza badało pięć sond kosmicznych: Pioneer 10, Pioneer 11 (w 
1973 i 1974 roku), Voyager 
1 i Voyager 2 (obie w 1979 roku) oraz Galileo w roku 1990. O wynikach badań tej 
ostatniej autor nie mógł 
oczywiście nic wiedzieć, (przyp. red.)