Tadeusz Kasperczyk, Stanisław Kmak Masaż punktowy i inne metody refleksoterapii Kraków 1995 Słowo wstępne Troska o zachowanie własnego zdrowia staje się współcześnie coraz powszechniejsza. Do wielu z nas dotarła świadomość, że przeciwdziałanie chorobie to nie to samo co leczenie jej samej. Szukamy więc takich sposobów postępowania, które chronią nas od chorób. Strategiczne miejsce w systemie profilaktyki chorób przypada na odnowę psychosomatyczną. Odnowa psychiki i odnowa biologiczna to działanie polegające na przyspieszaniu naturalnych procesów wypoczynkowych i regeneracji organizmu. Aby efekty te osiągnąć należy poznać odpowiednie techniki stosowane w tym celu i ich teoretyczne uzasadnienie. Ogromną rolę w tym względzie odgrywają systemy profilaktyczne i terapeutyczne zbudowane na podstawie filozofii medycyny wschodu, np. joga, Zeń, Ojgong i inne. W ramach studiów na kierunku rekreacji w Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie realizowana jest specjalizacja z odnowy psychosomatycznej. Na program tej specjalizacji składają się między innymi takie działy jak: masaż klasyczny i punktowy, refleksoterapia, odnowa biologiczna i psychiczna, trening zdrowotny i dietetyka. Autorzy adresują tę książkę głównie do studentów wspomnianego kierunku studiów jako podręcznik do masażu punktowego. Zakładamy, że będzie ona pomocna także w zawodzie: lekarza, fizjoterapeuty, masażysty i innych osób zainteresowanych zagadnieniami zdrowotnymi. Osoby bez przygotowania metodycznego, które zechcą skorzystać z niej winni zdawać sobie sprawę, że wiadomości głównie w zakresie anatomii i patofizjologii, należy uzupełnić we własnym zakresie. Niniejszy podręcznik poświęcony jest przede wszystkim akupresurze. Przez akupresurę rozumiemy taką formę terapii, w której działając bodźcem mechanicznym w formie ucisku palcem (lub pałeczką) na określony punkt lub strefę ciała wywołujemy reakcję organizmu. Akupresura wykonywana na punktach chińskich bywa nazywana masażem punktowym. Pojęciem szerszym od akupresury jest refleksoterapia. W refleksoterapii wykorzystuje się różne postacie bodźców: energię prądu elektrycznego, ciepła, stałego i zmiennego pola magnetycznego, światła, itp. W tej książce, obok akupresury wykonywanej na punktach chińskich omawiamy najpopularniejsze metody refleksoterapii tj. elektropunkturę, magnetopunkturę i laseropunkturę. Pierwowzorem tej publikacji jest nasza pierwsza książka z tego zakresu pt.: "Leczniczy masaż punktowy"1. Szybkie wyczerpanie się nakładu książki zachęciło nas do dalszego doskonalenia jej merytorycznej strony, a także szeregu zmian redakcyjnych. Najistotniejsze różnice pomiędzy "Leczniczym masażem punktowym", a "Masażem punktowym i innymi metodami refleksoterapii" dotyczą: 1. Szerszego potraktowania zagadnień teoretycznych podstaw masażu punktowego, a w szczególności filozofii taoistycznej i prawa pięciu elementów w medycynie naturalnej. 2. Włączenia do rozdziału "Podstawy diagnostyki" oprócz diagnostyki stanów chorobowych i diagnostyki narządowej, także diagnostyki klinicznej i diagnostyki meridian. Pomimo szerszego potraktowania problematyki rozpoznania, ciągle aktualne, pozostaje założenie, że odbiorca tej książki będzie korzystał z gotowych "recept punktowych". Postawienie diagnozy w konwencji tradycyjnej medycyny chińskiej jest sprawą bardzo trudną i wymaga wszechstronnej wiedzy medycznej, a zatem i lat studiów koniecznych do jej zdobycia i zastosowania w praktyce. 3. Poszerzenia zakresu wykorzystania "punktów samodzielnych" o punkty wykorzystywane w odnowie biologicznej sportowców. Zrezygnowano z umieszczenia treści dotyczących objaśnienia biologicznych mechanizmów działania akupresury. Tym razem przyjęliśmy założenie, że książka w całości napisana będzie w konwencji tradycyjnej filozofii medycyny wschodu. Jakkolwiek wiele zagadnień z zakresu tradycyjnej medycyny wschodu znalazło objaśnienie na gruncie nauk medycznych, to istnieją jeszcze takie obszary, których w stopniu zadawalającym na gruncie medycyny konwencjonalnej nie sposób wyjaśnić. Z kolei szersze zaprezentowanie tej problematyki wykraczałoby poza ramy tego wydawnictwa. Czytelników których te zagadnienia bardzo interesują odsyłamy do pozycji książkowych, których wykaz podano w "Bibliografii". Z metod refleksoterapeutycznych szerzej omówiono wykorzystanie prądu stałego (elektropunktura), stałego pola magnetycznego (magnetopunktura) i światła laserowego (laseropunktura). W tym miejscu pragniemy podziękować wszystkim tym, którzy podzielili się z nami swoimi uwagami i opiniami na temat "Leczniczego masażu punktowego". Mamy nadzieję, że i tym razem będzie podobnie. Prosimy o uwagi i spostrzeżenia Państwa na adres autorów. Tadeusz Kasperczyk, Stanisław Kmak Katedra Teorii Rekreacji i Sportów Wodnych Al. Jana Pawła Ii 78 AWF 31-571 KRAKÓW. Rozdział I Rys historyczny Ten rys historyczny, wbrew pozorom, w większości poświęcony jest nie dokonaniom w sferze akupresury, lecz akupunktury, którą potocznie zwie się starszą "siostrą" masażu punktowego. Wynika to z trudności jakie napotyka się już na wstępie dociekań mających na celu określenie historii akupresury. Aby wiarygodnie przedstawić problem należałoby przeprowadzić gruntowne studia materiałów dotyczących chińskiej medycyny. Nie to jednak jest tematem niniejszego opracowania. Poniższy rys historyczny nie pretenduje do roli wszechstronnego opracowania rozwoju tej dziedziny medycyny chińskiej w ujęciu historycznym. Celem tego rozdziału jest podanie w formie kalendarium najważniejszych dat i faktów dotyczących rozwoju akupunktury i przyżegania, które traktujemy jako minimum niezbędnej wiedzy w tym zakresie. Szersze omówienie historii rozwoju akupunktury znajdzie zainteresowany Czytelnik w podręcznikach autorów polskich i zagranicznych, których duży zestaw zamieszczono na końcu książki. U źródeł, czyli w Chinach Początki akupunktury, za kolebkę której uznajemy Chiny, sięgają około 5000 lat p.n.e. Nazwy Zhen - tzn. nakłuwanie i Tsju - tzn. przyżeganie pochodzą z czasów starożytnych. Żyjący około 3000 lat p.n.e. cesarz Chin, nazwany w przekazach historycznych Żółtym Cesarzem - Huang Ti, nakazał lekarzom zaniechania leczenia tradycyjnego, tj. w rozumieniu współczesnym farmakologicznego, a zalecił leczenie nakłuwaniami za pomocą cienkich igieł, które kierują przepływem energii życiowej (Qi) i w ten sposób przywracają zdrowie. Z tego wynika, że wówczas metoda ta musiała być już dość powszechnie znana, a filozofia związana z uzasadnieniem jej skuteczności rozwinięta. Jednym z najstarszych opracowań poświęconych akupunkturze jest dzieło pt. "Huangdi-Nei-Jing", czyli "Przyroda i życie", nazwane także "Kanonem Medycyny Wewnętrznej". Prawdopodobnie dzieło to powstało w latach 475-221 p.n.e. Jest pracą zbiorową składającą się z 10 tomów w 2 częściach, z których druga część poświęcona jest akupunkturze i przyżeganiu (Ling shu - Kanon Akupunktury). W dziele tym zamieszczono mapę z topografią 295 punktów, w tym 25 nieparzystych. Znajdziemy tam omówienie teorii pięciu elementów (drzewo-ogień-ziemia-metal- woda) oraz poglądy na energię życiową Qi i jej formy yang i yin. Żyjący w latach 141-208 n.e. lekarz - uważany za pioniera chirurgii chińskiej - Hua Tuo jako pierwszy wykorzystał akupunkturę do znieczulenia przed zabiegiem chirurgicznym. W latach 215-282 n.e. żył lekarz chiński - Huang Fou-Mi, który w 285 r. ogłosił dzieło pt. "Kia-yi-king", co w tłumaczeniu na język polski znaczy: "O akupunkturze i przyżeganiu" (te sposoby w Chinach rozwijały się jednocześnie). Autor opisał już 649 punktów: 300 parzystych i 49 nieparzystych. Inny wybitny lekarz - Souen Ssen-Mo (581-682) napisał dzieło, złożone z 30 tomów, pt. "Tsien-kin-fang", czyli "Tysiąc Złotych Recept". Dwa z owych 30 tomów poświęcone są akupunkturze i przyżeganiu. Podręcznik ten przez długie lata służył do nauki akupunktury i przyżegania nie tylko lekarzom chińskim, ale także koreańskim i wietnamskim. W okresie 618-907 powstały w Chinach szkoły akupunktury jako wydziały szkół medycznych. To dla celów szkoleniowych w 1027 r. na polecenie Cesarza Chin, lekarz Wang-Wei-Jin zlecił odlanie z brązu modeli naturalnej wielkości ludzkich postaci, pustych w środku. Na powierzchni każdej z dwóch figur (odlano tylko 2 modele zwane Tang-Jen) zaznaczono przebieg 12 meridian i 649 punktów. Wspomniany lekarz jest autorem podręcznika pt. "Ilustrowany podręcznik o punktach akupunktury i przyżegania na odlanym modelu z brązu". Kolejny krok w rozwoju metody leczenia akupunkturą przypadł na rok 1303. To z tego roku pochodzi zapis autorstwa lekarza Hu-Te-Pina o kolejnych 2 kanałach (meridianach): głównym tylnym i głównym przednim. Łącznie mamy już w Xiv wieku 14 meridianów i 693 punkty. Od tamtego - jakże odległego czasu - nie zmieniła się liczba kanałów, dodaje się jedynie nowe punkty. Czasy renesansu przyniosły dalszy rozwój metod leczenia i nowe dzieła naukowe. W 1601 roku ukazało się "Kompendium akupunktury i przyżegania" - dzieło porządkujące posiadaną na ten temat wiedzę ówczesnych. Znajdujemy w nim opis dziewięciu igieł oraz terapeutyczne właściwości kanałów i punktów. Powtórnie zostały odlane modele z brązu, tym razem trzy: mężczyzny, kobiety i dziecka. Modele te służyły głównie celom szkoleniowym. W rozwoju akupunktury w Chinach nastąpił pewien regres. W Xviii w. w Chinach powstały wyższe uczelnie na wzór europejski. Wielu lekarzy powróciło z Europy po okresie studiów i stali się oni przeciwnikami tradycyjnej chińskiej medycyny uznając ją za nienaukową. Zastój ten przypadł na lata 1664-1930. W latach wojen, jakie z przerwami toczyły się w Chinach od 1924 r. aż do końca Ii wojny światowej akupunktura była wykorzystywana do leczenia rannych żołnierzy i to sprawiło, że nastąpił jej powtórny rozkwit i pełna rehabilitacja. Ponownie metoda ta została zrównana z innymi metodami leczenia. Z Chin akupunktura rozprzestrzeniła się na cały Daleki Wschód i tam, z pewnymi zmianami, była szeroko stosowana. W Polsce Jeżeli nie brać pod uwagę udziału Michała Boyma2 w dziele popularyzacji akupunktury w Europie, to pierwsze dokumenty, świadczące o zainteresowaniu się lekarzy tą metodą leczenia w Polsce, pochodzą z lat 1828 i 1830. Data 1828 wiąże się z uzyskaniem przez lekarza Antoniego Baranowskiego stopnia doktora medycyny na Uniwersytecie Wileńskim za pracę napisaną po łacinie, a poświęconą japońskiej moksie (przyżeganiu). Tytuł rozprawy po łacinie brzmi: "De moxa japonica ac sinensi dissertatio inauguralis chirurgico-practica quam in Caesarea Litteraturum Universitate Vilnensi ad gradum doctoris medicinae vito obfinendum publice defendet Antonius Baranowski Lithavanus Medicinae Magister". W dwa lata później inny Polak - Józef Domaszewski na Uniwersytecie Jagiellońskim bronił rozprawę doktorską częściowo poświęconą akupunkturze; tytuł rozprawy: "De Hydrocephale interno chronice item de acupunctura. Dissertatio inauguralis medico-chirurgica". Jako ciekawostkę podajemy, że ta część pracy, która została poświęcona akupunkturze zawiera zaledwie 9 stron druku, ma charakter pracy poglądowej i oparta była na 12 współczesnych publikacjach zagranicznych. Niemniej zawarto w niej zadziwiająco dużo treści: rys historyczny akupunktury, opis igieł, objaśnienia mechanizmu działania nakłuwań, zastosowanie i wartości lecznicze tej metody. Pomiędzy rokiem 1830 a poniżej sporządzonym wykazem dat ważniejszych wydarzeń dotyczących akupunktury istnieje olbrzymia przepaść. Wydaje się, że jest to niemożliwe, aby przez całe dziesięciolecia w Polsce nie znano, bądź nie interesowano się akupunkturą. Jeżeli podręczniki z tego okresu nic na ten temat nie mówią, to oprócz hipotezy, że rzeczywiście nic istotnego w tym zakresie się nie działo można także przypuszczać, że nie odkryto i nie opisano jeszcze tych co się tym zagadnieniem interesowali. Uznajemy zatem, że historię polskiej akupunktury, którą możemy zaliczyć do młodych dziedzin medycyny, wyznaczają następujące daty: 1972 - powstała w Gliwicach Poradnia zwalczania Bólu (za sprawą dr med. Bolesława Rutkowskiego), w której stosowano głównie akupunkturę i elektroakupunkturę. 1978 - w Warszawie utworzono pierwszą w Polsce instytucję mającą nazwę akupunktura w swoim szyldzie: Poradnia Akupunktury. 1981 - rozpoczęła pracę Sekcja Refleksoterapii przy ZG Polskiego Towarzystwa Lekarskiego. 1983 - ukazało się czasopismo "Akupunktura polska". 1985 - powołano Krajowego Specjalistę do spraw Akupunktury. 1987 - utworzono samodzielną organizację: Polskie Towarzystwo Akupunktury (w miejsce wspomnianej Sekcji Refleksoterapii). 1988 - powstało Stołeczne Centrum Akupunktury. 1982 i 1984 - odbyły się krajowe konferencje akupunktury. Przy omawianiu historii akupunktury w Polsce i jej osiągnięć doby współczesnej nie sposób nie wspomnieć o roli i zasługach jakie na tym polu położył Prof. dr med. Zbigniew Garnuszewski, którego uznaje się powszechnie za ojca polskiej akupunktury. Rozdział Ii Podstawy filozofii medycyny chińskiej Tao Omówienie zagadnienia dotyczącego pojęcia Tao wymaga odniesienia się do tła historyczno-filozoficznego okresu w którym się ono pojawiło za sprawą chińskiego lekarza i filozofa nazwiskiem Lao-Tsy (lub Lao-Tzu), czyli "stary mistrz". Powstaje w tym czasie utwór filozoficzny pt. "Tao - te King" (Iv albo Iii w. p.n.e.). To w nim opisane jest po raz pierwszy pojęcie Tao. Przez Tao rozumie się - drogę, metodę, sposób w jaki wszechświat znajduje się w ciągłym ruchu, zasady dotyczące regularności pewnych zjawisk w nim występujących, inaczej mówiąc wszelkie prawidłowości świata przyrody i praw nim rządzących. Zakłada się, że koncepcja Tao zrodziła się głównie z obserwacji corocznego następowania po sobie pór roku, prowadzącego do rozwoju, odnowy i rozkładu. Człowiek często zastanawiał się nad potęgą przyrody i zdawał sobie sprawę ze swej bezwzględnej od niej zależności. W ten sposób zrodziło się w ludziach przekonanie, że aby istnieć i żyć we względnej szczęśliwości, powinni postępować zgodnie z zasadami natury - przystosować się do jej praw. Gdyby czyny człowieka były w jakimś momencie niezgodne z wszechmocnym Tao, wówczas z pewnością nastąpiłby konflikt, w którym strona zdecydowanie słabsza - czyli człowiek musiałby ponieść porażkę. Tego rodzaju rozważania prowadziły ludzi do badania i odkrywania prawidłowości Tao oraz kształtowania w oparciu o nie swojego postępowania. Innymi słowy, człowiek pojmując wszechświat jako coś ożywionego, zmuszającego go do bezwzględnego posłuszeństwa, starał się poznawać jego rolę by móc właściwie ją wypełnić. Taoizm jako system filozoficzno-religijny powstał w epoce Chou (Xi-Iii w. p.n.e.), w tej samej w której żył inny wybitny filozof tej epoki Konfucjusz (551-479 r. p.n.e.). Filozof ten wywarł ogromny wpływ na myśl filozoficzną i społeczną tej epoki. Należy nadmienić, że w epoce tej w Chinach panuje jeszcze system patriarchalny - władzę sprawuje król, a ziemia i ludzie ją uprawiający pozostają jego własnością. Wtedy jeszcze uznawano, że obok Tao nieba i ziemi istnieje jeszcze Tao - droga króla. Tak rozumiano sposób postępowania nieba i króla. Król co jakiś czas schodził z nieba na ziemię, przebywał w poszczególnych komnatach pałacu - świątyni. Miał on głównie za zadanie kierować ładem społecznym. Bez wątpienia poglądy te miały służyć zachowaniu określonego ładu społecznego i norm moralnych, a więc pozwolić rządzić ludem bez zakłóceń. Konfucjusz jakkolwiek w wielu kwestiach wyrażał światły pogląd, w tych trzyma się tradycyjnych poglądów i akceptuje istniejące stosunki społeczne. Zarówno Konfucjusz (który jednakże nie napisał żadnego dzieła) jak i żyjący po nim wspomniany już Lao-Tsy znali teorię pięciu elementów. Została ona opisana w rozdziale "Wielki Kanon" w utworze "Księga pism" i zakłada się, że została napisana w pierwszej połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. (a więc przed urodzeniem się obu filozofów). Lao-Tsy wyklucza już w swoich założeniach o Tao ingerencję czynnika ludzkiego w prawa natury i wszechświata. Głosi pogląd, że Tao wszechświata składało się z 2 zasadniczych części: Tao nieba (Chien-tao) oraz Tao ziemi (Kun-tao). Tao nieba było otoczone większą czcią niż Tao ziemi. Uważano, że dzięki ciepłu i deszczom jakie niebo zsyłało na bierną, ciemną i suchą ziemię mógł następować proces tworzenia. W związku z tym niebo było największym bóstwem, a coroczne odradzanie się życia w przyrodzie było uważane za spontaniczne działanie nieba i ziemi w oparciu o odwieczne zasady Tao. Równolegle do Tao wszechświata istniało Tao człowieka. Człowiek winien kierować się w swoim życiu jednostkowym i społecznym porządkiem obowiązującym w świecie natury. W myśl tej filozofii ktoś kto jest zdrowy jest człowiekiem znającym swą wewnętrzną naturę, widzącym siebie w swoim wnętrzu. Człowiek taki uważany jest za zdrowego, ponieważ zna swój umysł. A więc zdrowie nie może być w żaden sposób oddzielone od duchowego rozwoju. Rozważając problem pożywienia wiadomo, że jeśli nie będzie ono odpowiednie może doprowadzić do tego, że człowiek zacznie zachowywać się neurotycznie. Wspierając swoje własne zdrowie poprzez dbałość o wszystko co jest wokół nas, o bezpieczeństwo innych ludzi, rozwijając w ten sposób swoje otoczenie - powodujemy, że to wraca do nas niejako podtrzymując nasze zdrowie. Kiedy pracujecie nad swoim umysłem, starajcie się o to by panować nad swoimi negatywnymi uczuciami, nad emocjami, gniewem, niechęcią, a wówczas staniecie się zdrowsi. Starożytna filozofia chińska uważała, że człowiek jest maleńkim wszechświatem, zbudowanym z tych samych elementarnych cząstek materialnych na obraz i podobieństwo wszechświata. Żyje i działa pod wpływem tych samych sił, które rządzą przyrodą i podlega tym samym regułom. Człowiek wyróżnia się jednak posiadaniem rozumu, zdolnością odczuwania i poznawania otaczającego świata. Lekarze chińscy wychodząc z tych ogólnych założeń filozoficznych odpowiednio interpretowali zgromadzone wiadomości z anatomii, patologii i fizjologii oraz ustalali zasady teorii naukowych i metody postępowania, które uległy stopniowej przemianie ewolucyjnej. Budowa człowieka i procesy życiowe przebiegają według zasad sił yin i yang, oraz reguł 5 elementów. Aktywność człowieka to jest yang, jego sen to yin, górna połowa ciała - yang, dolna - yin, ramiona - yang, nogi yin. Tzw. puste narządy systemu trawiennego: jelita, żołądek są aktywnymi producentami energii i dlatego są yang. Rozwinięcie teorii yin-yang zawarto na dalszych stronach książki. Nie wdając się w dalsze rozwlekłe opisy pojęcia Tao, przedstawiamy 7 twierdzeń uniwersalnych i 12 zasad względności, które wystarczająco szczegółowo ujmują istotę zagadnienia. (Królicki 1994) Twierdzenia te i zasady stwarzają dobrą okazję do refleksji i medytacji i jako takie są podstawą kontemplacji w zakresie różnego rodzaju praktyk psychoterapeutycznych wywodzących się z myśli taoistycznej. Siedem twierdzeń uniwersalnych 1. Wszystko jest rezultatem zróżnicowania. Nieskończoności. 2. Wszystko podlega ustawicznym zmianom. 3. Każda rzecz i każde zjawisko posiada swoje przeciwieństwo. 4. Każda rzecz i każde zjawisko ma dwa oblicza. 5. Nie istnieje identyczność. 6. Im mocniejsza jest cecha danej rzeczy, tym większe jest przeciwieństwo tej cechy. 7. Cokolwiek ma początek musi dobiec końca. Dwanaście zasad względności 1. Jedna jedyna Nieskończoność manifestuje się ciągłą przemianą dopełniających i antagonistycznych tendencji yin i yang. 2. Yin i yang przejawiają się nieustannie we wszystkim dzięki odwiecznemu ruchowi nieskończonego Tao. 3. Yin reprezentuje siłę odśrodkową, yang siłę dośrodkową i wspólnie tworzą energię Qi i wszystkie zjawiska. 4. Yin przyciąga yang, yang przyciąga yin. 5. Yin odpycha yin, yang odpycha yang. 6. Łączone w różnych proporcjach yin i yang tworzą różne zjawiska, które są do siebie podobne. Zachodzący pomiędzy rzeczami i zjawiskami objaw przyciągania i odpychania jest wprost proporcjonalny do zawartych w nich sił yin i yang. 7. Wszystkie zjawiska są zmienne, nieprzerwanie zmieniają swoją konstytucję stanowiącą złożenie sił yin i yang. Yin ulega przemianie w yang, yang przemianie w yin. 8. Nic nie składa się wyłącznie z yin lub wyłącznie z yang. Wszystko stanowi komponent obydwu tendencji o zróżnicowanym stopniu nasycenia. 9. Nie istnieje neutralne, w każdym zjawisku przeważa yin lub yang. 10. Wielkie yin przyciąga małe yin, wielkie yang przyciąga małe yang. 11. Skrajne yin wytwarza yang, skrajne yang wytwarza yin. 12. Wszystkie reakcje fizyczne są natury yang w swym wnętrzu, natury yin na powierzchni. Energia Qi i jej formy yang i yin Jednym z podstawowych pojęć chińskiej filozofii medycyny jest pojęcie energii Qi. Wszystkie procesy, stany, zdrowie rozpatruje się w kategoriach braku, nadmiaru lub równowagi Qi. Qi - jest to niewidzialna energia - siła życiowa, która istnieje i krąży w każdym organizmie żywym, a nawet każdej materii posiadającej strukturę chemiczną warunkując jego prawidłowe funkcjonowanie. Każda komórka i narząd mają większy lub mniejszy zasób Qi. Suma wszystkich Qi stanowi o potencji życiowej całego organizmu. Krążenie owej energii ma charakter ciągły i odbywa się ustalonymi szlakami, które nazywamy kanałami, południkami lub meridianami. Należy jednak podkreślić, że jednoznaczne tłumaczenie Qi przy pomocy słowa "energia" w kręgach cywilizacji europejskiej może prowadzić do wielu mylnych interpretacji. Dzieje się tak dlatego, że pojęcie energii jest na gruncie nauk przyrodniczych ściśle zdefiniowane. Dlatego powinniśmy pamiętać o pewnej umowności tego znaczenia, a już na pewno unikać jego fizycznych interpretacji. Cała medycyna chińska, to w zasadzie studiowanie i analiza energii Qi i jej rodzajów. Zachodzi pytanie skąd ta energia się bierze. Źródłem jej są rodzice i jest to energia odziedziczana. Przez całe swoje życie człowiek uzupełnia i wydatkuje swoją Qi. Uzupełnienie następuje poprzez oddychanie i czerpanie jej z powietrza jak też poprzez spożywanie pokarmów. Qi jest też pobierana z kosmosu poprzez skórę. Człowiekowi są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania różne rodzaje Qi - typu yang z kosmosu, typu yin z ziemi - z pożywienia i oddychania, ta odziedziczona, i różne inne nabywane innymi sposobami. Łączą się one przenikając wzajemnie, tworząc w ciele człowieka "wewnętrzne Qi" lub "małe Qi" uważane za podstawowy czynnik życiowy. Z istnieniem wielkiej ilości Qi, lub jej wyczerpywaniem się, wiązano poziom aktywności życiowej człowieka. Wewnętrzne Qi było tym, co decydowało o powodzeniu danej działalności; nie metoda działania była najważniejsza, lecz ilość Qi, której człowiek mógł użyć do wykonywania określonej czynności. Energia ta w trakcie pracy wyczerpuje się, ale podlega bardzo szybko odnowieniu. Ruch energii jest ciągły i wielostronny. Nawiązuje do tego następujący obrazowy opis: każde działanie powinno być jak woda, która najpierw spływa po zboczach gór strumieniami w doliny, a potem w postaci mgieł i chmur unosi się ponad szczyty gór, by spaść na nie w postaci deszczu i spłynąć z powrotem po ich zboczach. Często podkreśla się, że woda zatrzymana w swoim biegu zarasta zielskiem, zamula się i zmienia w niezdrowe bagno; wystarczy jednak umożliwić jej dalszy ruch, by stała się znów przejrzysta i zdrowa. Każda aktywność jeżeli tylko nie jest zbyt jednostronna powoduje przepływ Qi, stwarzając pomyślne warunki zarówno dla podejmującego ją, jak i dla jego otoczenia. Aktywność powoduje również gromadzenie się energii Qi. Niebezpieczny jest zarówno zastój energii, jak i jej gwałtowne wyczerpanie się. Utrata kontroli i brak możliwości regeneracji zapasów Qi grozi chorobą, a w skrajnych stanach śmiercią. Z rozważań nad Tao wiemy, że yang i yin to dwie formy energii Qi. Formy te są przeciwstawne sobie, to dwa bieguny, które istnieją tylko razem, (nie mogą istnieć samodzielnie). Egzystują we wzajemnym powiązaniu - harmonii. Zachwianie równowagi między nimi ma wpływ na równowagę ustroju, na jego zdolność do samoregulacji. W pojęciach starochińskiego systemu filozoficznego nie ma we wszechświecie organizmu, gdzie nie byłoby konkurencji i walki przeciwieństw. Dlatego też formy energii yang i yin określa się jako prawo jedności lub walki przeciwieństw. Te obie formy energii zmieniają się i zachodzą na siebie. Przedstawia to najlepiej monada chińska, gdzie kolor jasny, to yang, a ciemny - yin. W ciemnym jest cząstka jasnego i odwrotnie (małe yang i małe yin). Według tej filozofii wszystko co nas otacza, a także jest w nas, daje się zaliczyć do yang, lub yin. Yang to: światło, słońce, niebo, ogień, ciepło, dzień, lato, rodzaj męski, ruch, radość, czerwień, opadanie i inne. Yin to: ciemność, noc, księżyc, zimno, woda, rodzaj żeński, stałość, smutek, bezruch, purpura, przestrzeń, wznoszenie się i inne. Z faktu, że coś jest yang a coś yin nie wynika, że coś jest lepsze a coś gorsze. W przyrodzie nie występuje pojęcie dobra i zła i nie stosuje też ona takiego wartościowania. Jest to wytwór intelektualny człowieka dobry i słuszny tylko w sferze, wytworzonych przez niego zasad moralnych. Dla przyrody zarówno to co złe, np.: drapieżnik, jak i to co dobre np.: Jagnie, są potrzebne i równie ważne dla niezakłóconego jej stanu. Rozważania o istocie prawa jedności lub walki przeciwieństw mają ogromne znaczenie praktyczne. W życiu codziennym w sposobie pracy i czasie wolnym, przy wyborze towarzystwa lub partnerów, przy dobieraniu właściwej diety czy leku, najważniejsze jest łączenie pierwiastków na zasadzie przeciwieństw i pamiętanie, że cały otaczający nas świat zawsze dąży do równowagi i pełnej homeostazy. W dalszych rozważaniach dotyczących energii Qi i jej form skupimy uwagę na tych wiadomościach, które wykorzystane będą dla omówienia mechanizmu akupresury. Wspomniano też powyżej, że energia Qi w organizmie krąży nieustannie swoimi utartymi szlakami czyli meridianami. Jeden cykl krążenia energii Qi trwa dobę (24 godz.) i rozpoczyna się od serca i do serca wraca. Wysokość fali przepływu energii w danym meridianie zależy od poziomu Qi w meridianie przed nim leżącym. Jeżeli z przyczyn chorobowych poziom Qi w danym narządzie związanym z meridianem jest niski, to fala płynąca do narządu następnego będzie również niska. Zadziałanie na przykład poprzez ucisk (akupresurę) lub nakłucie igłami (akupunkturę), lub inną techniką na określone punkty meridianu chorego narządu - czyli osłabionego energetycznie - wyrównuje w nim poziom energii, a przez to podnosi falę płynącą do narządu następnego. Narządy ciała ludzkiego wykazują różny stopień aktywności w ciągu doby, co daje podstawy do podziału ich na narządy: dzienne, dzienno-nocne i nocne. Narządy dzienne - maksimum energii występuje w nich w godzinach od 7.00 do 15.00; są to: 1. żołądek - 7.00-9.00 2. śledziona z trzustką (śledziona i trzustka w tradycyjnej medycynie chińskiej uważane są za jeden narząd) - 9.00-11.00 3. serce - 11.00-13.00 4. jelito cienkie - 13.00-15.00 Narządy dzienno-nocne: godz. 15.00-19.00 i 3.00-7.00; są to: 1. płuca - 3.00-5.00 2. jelito grube - 5.00-7.00 3. pęcherz moczowy - 15.00-17.00 4. nerki - 17.00-19.00 Narządy nocne: od 19.00 do 3.00; są to: 1. osierdzie - 19.00-21.00 2. potrójny ogrzewacz - 21.00-23.00 3. pęcherzyk żółciowy - 23.00-1.00 4. wątroba - 1.00-3.00 Zdrowym jest ten człowiek, u którego energia Qi cyrkuluje w organizmie w sposób niezakłócony. Istota leczenia w medycynie starochińskiej polega na udrożnieniu przepływu energii Qi w ustroju, by ta przepływała w sposób niezakłócony. W tym celu stosuje się różne techniki oddziaływania na punkty chińskie leżące na przebiegu meridianu. Prawo pięciu elementów Według tradycyjnej filozofii medycyny chińskiej u podstaw organizacji wszechświata leży cykliczność. Przyjęto, że sposób organizacji wszechświata jest uniwersalny, tzn. że elementy owej organizacji w takim samym stopniu dotyczą całości (wszechświata) jak i składowych części tej całości, np. istot żywych oraz każdej fizjologicznej funkcji. W ten sposób podporządkowano wszystkie zjawiska pięciu elementom. Teoria ta tłumaczy materialne zjawiska i procesy zachodzące w tkankach, także stany psychiki, oraz wszelkie zależności między fizjologią, patologią i środowiskiem. Te pięć elementów (pierwiastków) to: 1. drzewo (D) 2. ogień (O) 3. ziemia (Z) 4. metal (M) 5. woda (W) Pomiędzy tymi elementami zachodzą relacje, które można określić ogólnie jako prawa przemiany i istnienia. Tak więc przez prawo pięciu elementów Wu Sing rozumie się symbole pod które podstawia się równoważniki odnoszące się do człowieka, jego otoczenia, a także do świata przyrody (tab. 1). Tab. 1 Odpowiedniki pięciu elementów Drzewo: narząd pełny - wątroba; narząd pusty - pęcherzyk żółciowy; zmysł - oczy - wzrok; tkanka - mięśnie, ścięgna, paznokcie; wydaliny - łzy; osobowość - spokojny; emocje - gniew, złość, nienawiść; skłonność - do wzywania, krzyku; wyczerpuje - nadużycie oczu; zapach - zjełczały; smak - kwaśny; rozwój - urodzenie; kolor - zielony; mięso - kura (drób); ziarno - pszenica; metoda konserwacji - fermentacja, kiszenie; sposób gotowania - krótkie zaparzanie bez przykrycia na ogniu z drzewa; pora dnia - rano; pora roku - wiosna; wpływ bioklimatu - wiatr; strona świata - wschód; Ogień: narząd pełny - serce, osierdzie; narząd pusty - jelito cienkie, potrójny ogrzewacz; zmysł - język - mowa; tkanka - cera, ukrwienie, naczynia tętnicze; wydaliny - pot; osobowość - aktywny; emocje - radość; skłonność - do śmiechu; wyczerpuje - obserwacja, działanie poznawcze; zapach - spalenizna; smak - gorzki; rozwój - wzrost; kolor - czerwony; mięso - baranina; ziarno - żyto; metoda konserwacji - wędzenie; sposób gotowania - pieczenie (ruszt), smarzenie z obracaniem; pora dnia - południe; pora roku - lato; wpływ bioklimatu - gorąco; strona świata - południe; Ziemia: narząd pełny - śledziona-trzustka; narząd pusty - żołądek; zmysł - wargi - śluzówka, dotyk; tkanka - ciało - mięśnie, tkanka łączna; wydaliny - ślina; osobowość - zrównoważony; emocje - troska, zmartwienie, współczucie; skłonność - do śpiewu; wyczerpuje - siedzenie; zapach - przyjemny; smak - słodki; rozwój - dojrzałość; kolor - żółty, złoty; mięso - wołowina; ziarno - kukurydza; metoda konserwacji - w cukrze; sposób gotowania - duszenie pod przykryciem w małej ilości wody - piec węglowy; pora dnia - po południu; pora roku - późne lato; wpływ bioklimatu - wilgoć; strona świata - środek; Metal: narząd pełny - płuca; narząd pusty - jelito grube; zmysł - nos - węch; tkanka - skóra, włosy ciała; wydaliny - śluz; osobowość - prawy, nieugięty; emocje - smutek; skłonność - do płaczu; wyczerpuje - leżenie; zapach - gryzący; smak - ostry; rozwój - starzenie się; kolor - biały, srebrny; mięso - konina; ziarno - owies, ryż; metoda konserwacji - w ostrych przyprawach, w próżni; sposób gotowania - pod ciśnieniem, kuchnia elektryczna; pora dnia - wieczór; pora roku - jesień; wpływ bioklimatu - sucho; strona świata - zachód; Woda: narząd pełny - nerki; narząd pusty - pęcherz moczowy; zmysł - ucho - słuch; tkanka - kości, mózg, włosy głowy; wydaliny - mocz; osobowość - ruchliwy; emocje - strach, depresja; skłonność - do stękania; wyczerpuje - stanie; zapach - zgniły; smak - słony; rozwój - zejście-śmierć; kolor - czarny, niebieski; mięso - wieprzowina, ryby; ziarno - fasola; metoda konserwacji - solenie, zamrażanie; sposób gotowania - gotować w dużej ilości wody, mieszać; pora dnia - noc; pora roku - zima; wpływ bioklimatu - zimno; strona świata - północ; Istnieją wzajemne więzi między tymi pięcioma elementami. Są to: 1. Więź twórczo-pobudzająca (odżywcza) Drzewo pobudza (w znaczeniu rodzi) ogień, ogień pobudza (ogrzewa) ziemię, ziemia daje metal, metal daje wodę, woda żywi drzewo. Nadmiar pobudzania jednego z 5 elementów prowadzi do zaburzenia równowagi pomiędzy nimi. 2. Więź destrukcyjno-hamująca Drzewo hamuje (podrywa korzeniami) ziemię, ziemia wypija wodę, woda gasi ogień, ogień topi metal, metal tnie drzewo. Jeżeli określony element np. woda wykazuje słabość, to inny np. ogień zaczyna dominować, przybiera formę ataku aż do jego całkowitego zniszczenia. Z powyższych więzi wywodzi się jedno z prawideł recepty punktowej nazwane prawidłem "matka-córka", (lub "ojciec-syn"). Element drzewa, który ma związek z wątrobą jest "matką" elementu ognia. Ogień ma związek z sercem. W przypadku chorej wątroby nie jest ona w stanie dostarczyć energii Qi sercu i serce wykazuje niesprawność. Do wykorzystania w praktyce tego prawidła będziemy powracać jeszcze na dalszych stronach książki. Patologia między pięcioma elementami Zdrowie zawdzięczamy energii Qi, która sprawia, że organizm dysponuje odpowiednimi siłami obronnymi zarówno przed patogennymi czynnikami zewnętrznymi jak i wewnętrznymi. Mechanizmy obronne ustroju, dzięki dynamicznej równowadze pomiędzy yang i yin naszego ciała zachowują stan zdrowia. Utrzymuje się on dopóki silny czynnik atakując nie naruszy tego stanu lub będąc słabym nie natrafi na obniżoną niewydolną wewnętrzną siłę energii patogennej. Czynnikiem atakującym może być nagłe pogorszenie się pogody jak np. przenikliwe zimno i jeżeli natrafi na obniżoną odporność na ten czynnik może dojść do choroby. Choroba może trwać krótko przy dobrych siłach obronnych ustroju, wytwarza się podwyższona ciepłota (gorączka) i poty, które przeciwdziałają atakowi agresji. Jeżeli organizm na skutek zakłócenia energii yang-yin nie upora się z atakiem w krótkim czasie, to choroba przewleka się. W tradycyjnej chińskiej medycynie istnieje pojęcie pełności, gdy nadmiar patogennego czynnika atakuje powierzchnię odpornego organizmu (Pincel 1994). Objawami pełności jest nagły początek choroby, ostry jej przebieg, wysoka gorączka, poty, szybkie tętno. Jest to tzw. zespół wewnętrzny yang-nadmiar czyli Shi. Drugie pojęcie, to pustość, jest ona przy słabej obronności organizmu i wniknięciu głębiej czynnika szkodliwego. Objawami pustości są: przewlekanie się choroby, brak gorączki i zwolnione tętno. Stan ten to zespół wewnętrzny yin-niedobór czyli Xu. Leczenie ma wzmocnić stan niedoboru lub osłabić nadmiar. Ze względu na pochodzenie czynnika patogennego dzieli sieje na: 1. Patogenne czynniki zewnętrzne; zimno, ciepło, wiatr, susza, wilgoć, wpływy kosmiczne, urazy i zakażenia. 2. Patogenne czynniki wewnętrzne; złość, troska, smutek, strach, radość, przeciążenie pracą narządów wewnętrznych, błędy w odżywianiu i inne. Meridiany i punkty związane z elementami Meridiany główne, czyli narządowe, posiadają odpowiedni równoważnik w zakresie elementów i tworzą bardzo ciekawy układ, którego cechami szczególnymi są: występowanie tego samego elementu w parze jaką tworzą poszczególne meridiany typu yang (narządy puste) i yin (narządy pełne). Zmiana elementu występuje zawsze bądź przy układzie yang-yang, bądź yin-yin. Element ognia występuje 4-krotnie, a pozostałe tylko po 2 razy. Meridiany tworzące pary: 1. jelito grube (yang) - płuco (yin) (M) 2. żołądek (yang) - śledziona-trzustka (yin) (Z) j3. elito cienkie (yang) - serce (yin) (O) 4. pęcherz moczowy (yang) - nerki (yin) (W) 5. potrójny ogrzewacz (yang) - osierdzie (yin) (O) 6. pęcherzyk żółciowy (yang) - wątroba (yin) (O) Oprócz obiegu energii w meridianach tworzących pary i mających połączenia pomiędzy sobą poprzez punkty przepustowe (Luo) istnieją też połączenia, które określamy jako duże południki. Wyodrębniamy trzy duże południki typu yang; i trzy typu yin. Duże południki typu yang tworzą: 1. jelito cienkie (meridian ręczny) i pęcherz moczowy (meridian nożny) - Tai yang 2. potrójny ogrzewacz (meridian ręczny) i pęcherzyk żółciowy (meridian nożny) - Shao yang 3. jelito grube (meridian ręczny) i żołądek (meridian nożny ) - Yang Ming Duże południki typu yin tworzą: 1. płuco (meridian ręczny) i śledziona-trzustka (meridian nożny) - Tai yin 2. osierdzie (meridian ręczny) i wątroba (meridian nożny) - Yueh yin 3. serce (meridian ręczny) i nerka (meridian nożny) - Shao yin Duże południki i ich funkcje możemy przedstawić w następujący sposób: Tai yang (zimno) - Shao yin (ogień) Shao yang (ciepło) - Yueh yin (wiatr) Yang Ming (suchość) - Tai yin (wilgoć) Każda para w ten sposób jest w stanie wyrównać powstające w wyniku działań powyższych czynników zaburzenia. Przykład: atak zimna na powierzchnię ciała zadziała na leżący zewnętrznie duży południk Tai yang. Tai yang tworzą meridian jelita cienkiego (ciepło) i pęcherza moczowego (zimno). Podczas ataku zimna na południk pęcherza moczowego będzie dążność ze strony jelita cienkiego do wyrównania zimna swoim ogniem. Przy ataku suszy na Yang Ming ratunek nastąpi przy pomocy wilgoci ze strony żołądka. Tak wyrównane są między innymi codzienne wahania klimatyczne. Pojawienie się deficytu energii w wyrównującym składniku utrudnia likwidację ataku patogennego czynnika prowadzącego do zaburzenia. W pierwszym przykładzie atak zimna dotknie południk Tai yang, a w drugim suchość, południk Yang Ming. Zaburzenie równowagi w tych podwójnych, dużych południkach niezlikwidowane w ich obrębie, może być wyrównane przez drugi duży południk współpracujący. I tak Tai yang otrzyma pomoc ze strony ognia Shao yin rozpraszającego zimno, a Yang Ming od Tai yin dostarczyciela wilgoci. Zależności te są wzajemne, tzn. że jeżeli wewnętrzny ogień będzie uszkadzał Shao yin, wtedy Tai yang dostarczy zimna. W terapii, gdy zimno uszkodzi Tai yang, trzeba użyć punktu Luo południka jelita cienkiego dla zaopatrzenia go w ogień od serca z równoczesnym rozproszeniem punktu źródła na południku serca. Takie postępowanie na początku choroby może wspomóc zlikwidowanie szkodliwego zimna na południku Tai yang. Jak widać z tego, duże południki mają ważne praktyczne znaczenie (Pincel 1994). Punkty chińskie i ich połączenie z pięcioma elementami Każdy z punktów zgodności (Shu) związany jest z odpowiednim elementem, (stąd inna ich nazwa - "punkty-elementy") i tak: Tab 2 Punkty te wykorzystuje się przede wszystkim do oddziaływania na określone narządy. Szczególnie dotyczy to "punktów-elementów" (lub element w elemencie). Punkty te w tab. 2 podano w nawiasach. Punkt leżący na lewo od niego ma działanie pobudzające, a leżący na prawo uspakajające (hamujące). Z zagadnieniem tym wiąże się pojęcie prawidła określanego jako "matka-córka" lub "ojciec-syn". To co przedstawiono przy omawianiu rodzaju więzi pomiędzy pięcioma elementami odnosi się także do każdego meridianu z osobna. Więź twórczo-pobudzająca wyraża się tym, że chcąc pobudzić serce C.8. (ogień), należy działać na C.9. (drzewo). W więzi hamującej serce C.8. (ogień) należy działać na C.3. (woda). Prawo - teoria pięciu elementów tłumaczy w sposób, który można uznać za naukowy, obieg energii w naturze i stanowi kanon medycyny naturalnej. Meridiany główne i dodatkowe Są to szlaki przepływu energii Qi. Biegną one przeważnie wzdłuż ciała. Odchodzące od nich odgałęzienia (kolaterale) łączą określone punkty na powierzchni ciała z odpowiednimi narządami wewnętrznymi. Punkty te najczęściej są znane jako: punkty chińskie (PCh), punkty akupunktury (PA), biologicznie aktywne punkty (BAP). Na obwodzie meridianów kończyn, tak górnej (poniżej stawu łokciowego), jak i dolnej (poniżej stawu kolanowego), meridiany łączą się ze sobą. Te gałązki łączące nazywamy Luo (czyt. lo). Meridian yang łączy się z meridianem yin i tym samym daje to swobodne krążenie energii Qi w całym ustroju. Dla uniknięcia nieporozumień, których przyczyną może być stosowanie różnych nazw, postanowiono oznaczać meridiany cyframi rzymskimi (od I do Xiv), przyjmując za I meridian płuc. Meridiany główne : Wydaje się, że najlepszym rozwiązaniem jest stosowanie obok nazw rodzimych - nazw łacińskich. Chińczycy współcześni także stosują ten system. I Meridian płuc P - Pulmones P Ii Meridian jelita grubego JG - Intestinum crassum IC Iii Meridian żołądka Ż - Gaster G Iv Meridian śledziony-trzustki ST - Lien-Pankreas LP V Meridian serca S - Cór C Vi Meridian jelita cienkiego JC - Intestinum tenue IT Vii Meridian pęcherza moczowego PM - Vesica urinaria VU Viii Meridian nerki N - Ren R Ix Meridian osierdzia O - Pericardium PC X Meridian potrójnego ogrzewacza PO - San Jiao (przyjęto z chin) SJ Xi Meridian pęcherzyka żółciowego PŻ - Vesica fellea VF Xii Meridian wątroby W - Hepar H Meridiany dodatkowe Xiii Meridian środkowy tylny ST, czyli główny regulator tylny GRT - Tu Mai (przyjęto z Chin) TM Xiv Meridian środkowy przedni SP, czyli główny regulator przedni GRP - Jen Mai (przyjęto z Chin) JM Są to meridiany niesymetryczne. Meridiany mają dwie części: zewnętrzną, biegnącą po powierzchni ciała wzdłuż punktów, i wewnętrzną, zmierzającą do odpowiadających im narządów. Zewnętrzne części meridianów mają charakterystyczny przebieg. Wszystkie zaczynają się lub kończą na palcach rąk i nóg. Tylko meridian nerki zaczyna się na podeszwowej części stopy. W przeważającej swojej długości biegną one przez kończyny górne lub dolne, dlatego dzielimy je na meridiany górne - tj. rąk, i dolne - tj. nóg. Do meridianów rąk należą: m. płuc, m. jelita grubego, m. osierdzia, m. potrójnego ogrzewacza, m. serca, m. jelita cienkiego. Pozostałe to meridiany nóg. T. Mann, omawiając przebieg meridianów po powierzchni ciała, podaje następujący opis: jeśli człowiek wyprostuje się w taki sposób, że jego ramiona są uniesione w stronę nieba, a jego stopy spoczywają na ziemi, to zauważamy, że meridiany yang idą od nieba do ziemi, a yin od ziemi do nieba. Jest to zgodne ze starożytną tradycją, według której, energia yang pochodzi z kosmosu, a yin z ziemi. Obok 12 meridianów głównych istnieje 8 meridianów dodatkowych. Dwa z nich mają szczególne znaczenie i zostaną omówione podobnie jak główne. Są to: meridian środkowy tylny (TM) i środkowy przedni (JM). Oba meridiany dodatkowe mają połączenia z meridianami głównymi typu yang i yin, i zarządzają nimi. TM zarządza typem yang, a JM typem yin. Według starych ksiąg chińskich, meridiany te stanowią zbiorniki energii Qi i są zlewiskiem tej energii, dlatego nazywamy je meridianami zarządzającymi, lub głównymi regulatorami. Punkty kolejne meridianu podano cyfrą arabską i odnoszą się one wyłącznie do danego meridianu (bywają systemy numeracji łącznej punktów). Liczbę punktów w danym meridianie oraz jego typ podano przy charakterystyce ogólnej przebiegu meridianu (patrz rozdział Iii). Punkty chińskie i metody ich lokalizacji Punkty chińskie są to miejsca na ciele o szczególnych właściwościach, których nakłucie, ucisk lub inny sposób pobudzenia są podstawą leczniczego oddziaływania na organizm. W przebiegu wyżej wymienionych meridianów leży 670 punktów: 12 meridianów głównych, główny regulator tylny, główny regulator przedni =309x2 (parzyste) =618 +28 +24 =670 punktów. Oprócz tych punktów opisano około 800 dodatkowych, tzw. Extra. Punkty te znajdują się na skórze człowieka od urodzenia i mają jednakową lokalizację u każdego. Ich wielkość u ludzi zdrowych waha się od 2 do 5 mm (średnica), a w czasie choroby narządu mogą się powiększać do 10 mm. Istnieje kilka sposobów lokalizacji punktów. Poniżej podajemy niektóre z nich. 1. Według informacji dotyczących miejsc anatomicznych ciała, na przykład: G.45. znajduje się po stronie strzałkowej drugiego palca u nogi, 3 mm od rogu paznokcia. Tą metodą będziemy się posługiwać najczęściej. 2. Metoda cuna indywidualnego. Cun jest to jednostka, która nie odpowiada żadnej znanej dotychczas jednostce pomiarowej. Od tysięcy lat stosowany jest w akupunkturze, służąc do lokalizacji punktów. W akupunkturze szerokość kciuka uznajemy za 1 cun. Także odległości między dwoma fałdami na środkowym paliczku Iii palca ręki (u kobiet prawej, u mężczyzn lewej) określa 1 cun indywidualny. 3. Metoda cuna proporcjonalnego. Chińczycy podzielili poszczególne okolice ciała wzdłuż i wszerz na różne odcinki, tzw. proporcjonalne jednostki cun. W metodzie tej 1 cun na czole nie jest równy 1 cunowi na klatce piersiowej. Mierzony w jednostkach układu SI w każdej okolicy ciała będzie miał inną długość. Zawsze jednak odległość od punktu Extra 1, tj. leżącego u nasady nosa w środku między brwiami - do przedniej linii włosów, niezależnie od tego, czy będzie to kobieta czy mężczyzna, dorosły czy dziecko, o wysokim czy niskim czole - wynosić będzie 3 cuny. Inne przykłady: odległość między brodawkami sutkowymi wynosić będzie 8 cunów, odległość od górnego brzegu spojenia łonowego do pępka - 5 cunów. 4. Metoda palpacyjna - szczególnie przydatna w stanach chorobowych, kiedy punkt jest powiększony i bolesny. 5. Lokalizacja za pomocą punktoskopu. Punktoskop jest to aparat, którego działanie opiera się na wykorzystaniu niższego oporu elektrycznego punktu od otaczającej go skóry. Inaczej mówiąc, punktoskop jest to bardzo czuły omomierz. 6. Lokalizacja punktów przez odpowiednie ułożenie ciała lub przyjęcie odpowiedniej pozycji. Przykład: punkt VF.31. (Fengshi) można zlokalizować, przyjmując pozycję wyprostną ("na baczność") z przyłożeniem rąk do ud. Koniec palca środkowego wskazuje ten punkt. Sposób ten wykorzystuje się najczęściej dla wyznaczenia punktów: A) W.31., B) LP.10., C) IC.4., D) P.7., E) R.1. Rozdział Iii Przebieg meridianów, położenie punktów i wskazania terapeutyczne Meridian płuc (łac. pulmones - P) Przebieg meridianu W swoim przebiegu zewnętrznym rozpoczyna się w punkcie P.1., tj. na powierzchni klatki piersiowej, na wysokości pierwszej przestrzeni międzyżebrowej, 6 cunów od linii środkowej ciała. Dalej biegnie w górę i na zewnątrz - punkt P.2., stąd zstępuje w dół po przyśrodkowej powierzchni ramienia i dochodzi do stawu łokciowego. Od stawu łokciowego biegnie po stronie promieniowej przedramienia, przez nadgarstek przechodzi na tętnicę promieniową i osiąga koniuszek kciuka - 3 mm od promieniowego kąta macierzy paznokcia (P. 11.). Ogólna charakterystyka meridianu: Typ meridianu yin, związany z elementem Metal, tworzy parę z meridianem jelita grubego. Ważniejsze punkty: źródłowy - P.9. przychylności - "Shu" P. 11., P. 10., P.9., P.8., P.5. tonizujący - P.9. sedatywny - P.5. przepustowe - P.7., (P.9.) alarmowy przedni - P. 1. alarmowy tylni - VU.13. samodzielne - P.7., P. 11. Ogółem punktów 11, czas największej aktywności 3.00-5.00. Wykaz punktów: P.1. Zhongfu (zwykły pałacyk) Położenie: na powierzchni klatki piersiowej, na wysokości pierwszej przestrzeni międzyżebrowej, 6 cunów od linii środkowej ciała. Wskazania: dychawica oskrzelowa, choroby płuc, obrzęk twarzy i kończyn, ból w okolicy klatki piersiowej. P.2. Yunmen (drzwi obłoków) Położenie: we wgłębieniu, pod wewnętrznym brzegiem obojczyka (w odległości jednej trzeciej od barkowego końca obojczyka). Wskazania: takie same . P.3. Tianfu (niebiański pałac) Położenie: na środkowej górnej powierzchni ramienia, 3 cuny poniżej przebiegu dołu pachowego, po promieniowej stronie mięśnia dwugłowego ramienia. Wskazania: choroby narządów oddechowych, ból w okolicy łopatki, barku i stawu barkowego, nerwice, zawroty głowy. P.4. Xiabai (szlachetny świat) Położenie: na środkowej powierzchni ramienia, po promieniowej stronie mięśnia dwugłowego, 1 cun poniżej P.3. Wskazania: neurogenne choroby serca, częstoskurcz napadowy, mdłości, ból w piersiach. P.5. Chize (staw łokcia) Położenie: we wgłębieniu stawu łokciowego, po stronie promieniowej ścięgna mięśnia dwugłowego ramienia (ułatwia lokalizację pozycja zgięcia przedramienia z dłonią zwróconą ku górze - można wtedy zauważyć nieznaczne wgłębienie, w którym leży ten punkt). Wskazania: choroby narządów oddechowych i układu nerwowego (nerwice, stany reaktywne, nietrzymanie moczu, drgawki u dzieci, ból w okolicy łopatki, niedowłady, zapalenie splotu nerwowego). P.6. Kongzui (większy otwór) Położenie: po odwróceniu dłoni ku górze punkt ten znajduje się po promieniowej stronie przedramienia, w odległości 5 cunów poniżej zgięcia łokciowego, a 7 cunów powyżej poprzecznego zgięcia nadgarstka. Wskazania: ostre choroby układu oddechowego, wysoka temperatura, kaszel, chrypka, nieżyt krtani, zapalenie gardła, ból w okolicy ramienia i stawów rąk. P.7. Lieque (niedostatek przechylenia) Położenie: przy dłoni zwróconej ku górze punkt ten leży po promieniowej stronie, powyżej wyrostka rylcowatego, 1,5 cuna od zgięcia poprzecznego nadgarstka. Wskazania: tiki i przykurczę mięśni mimicznych, zapalenie nerwu twarzowego i nerwu trójdzielnego, bóle zębów, dychawica oskrzelowa, nieżyt krtani, zapalenie migdałków podniebiennych, bóle głowy w okolicy potylicznej, migrena, szczególnie z towarzyszącymi wymiotami, schorzenia rąk. P.8. Jingqu (dolny kanał lub spływ kanału) Położenie: przy promieniowej stronie mięśnia zginacza ręki, 1 cun nad fałdem promieniowo-nadgarstkowym. Wskazania: zapalenie migdałków podniebiennych, dychawica oskrzelowa, wymioty, czkawka, zapalenie nerwu promieniowego. P.9. Taiyuan (wielkie źródło) Położenie: przy promieniowym brzegu ścięgna mięśnia promieniowego zginacza ręki, na dolnym fałdzie stawu promieniowo-nadgarstkowego. Wskazania: rozedma płuc, angina, nerwoból międzyżebrowy, ból przedramienia, zapalenie spojówek, zapalenie rogówki, bezsenność, depresja. Wykazuje specjalne oddziaływanie na tętnice, podnosi ciśnienie tętnicze itp. P.10. Yuji (spotkanie ryby) Położenie: na dłoniowej powierzchni kłębu, w środku pierwszej falangi kciuka. Wskazania: bóle głowy, zawroty głowy, nadmierne wydzielanie potu, zapalenie migdałków podniebiennych. P.11. Shaoshang (młody kupiec) Położenie: po promieniowej stronie kciuka, 3 mm od rogu paznokcia (końcowy punkt). Wskazania: omdlenia, choroby jamy ustnej, gardła, przełyku, bezsenność, drgawki u dzieci, punkt znieczulenia skóry podczas zabiegów chirurgicznych. Meridian jelita grubego (łac. intestinum crassum - IC) Przebieg meridianu Biegnie w górę od punktu IC.1., który znajduje się 3 mm w bok (po stronie promieniowej) od rogu paznokcia palca Ii, poprzez nadgarstek, przedramię, ramię do przedniego brzegu wyrostka barkowego łopatki (acromion), od tego punktu skręca na przednią powierzchnię klatki piersiowej do dołka nadobojczykowego. Stąd wznosi się ku górze i biegnie przez środek trzonu żuchwy, policzek, do wargi górnej. Kończy się na górnym brzegu bocznej bruzdy skrzydełka nosa (IC.20.). Ogólna charakterystyka meridianu: Typ meridianu yang, związany z elementem Metal, tworzy parę z meridianem płuc. Ważniejsze punkty: źródłowy - IC.4. przychylności - "Shu" IC.1., IC.2., IC.3., IC.5., IC. 11. tonizujący - IC.11. sedatywny - IC.2. przepustowe - IC.6., (IC.4.) alarmowy przedni - G.25. alarmowy tylni - VU.25. samodzielny - IC.4., IC. 11. Ogółem punktów 20, czas najwyższej aktywności 5.00-7.00. Wykaz punktów: IC.1. Shangyang (kupiec yang) Położenie: po stronie promieniowej palca wskazującego, 3 mm w bok od kąta macierzy paznokcia. Wskazania: choroba jamy ustnej (zapalenie migdałków podniebiennych, jamy ustnej, krtani, bóle zębów), szum w uszach, choroby narządu oddechowego; udzielenie nagłej pomocy w omdleniach. IC.2. Erjian (drugi interwał) Położenie: po promieniowej stronie, nieco dystalnie od stawu śródręczno- paliczkowego palca wskazującego. Punkt ten lokalizuje się przy dłoni zaciśniętej w pięść. Wskazania: choroba jamy ustnej i nosa (zapalenie krtani i migdałków podniebiennych, krwawienia z nosa, ból zębów); zwężenie przełyku, kruczenie w jelitach, rozwolnienia itp., choroby skóry (trądzik pospolity), itp. IC.3. Sanian (trzeci interwał) Położenie: na promieniowym brzegu Ii kości śródręcza (w tył od jej główki wyczuwa się zagłębienie). Wskazania: takie same. IC.4. Hequ (złącza kości) Położenie: w połowie długości Ii kości śródręcza po stronie promieniowej. Przy odwiedzeniu od siebie kciuka i palca wskazującego punkt ten leży w środku linii łączącej miejsce połączenia I i Ii kości śródręcza i środka krawędzi błony międzypalcowej (płetwy). Wskazania: bóle głowy (twarzy, nosa, oczu, uszu), narządu oddechowego, zapaść, bezsenność, nocne pocenie się, brak miesiączki, nerwica neurasteniczna, ból i niedowład kończyn górnych, zespoły bólowe w górnej połowie tułowia. IC.5. Yangxi (potok yang) Położenie: na grzbietowej stronie nadgarstka. Gdy kciuk jest odwiedziony w bok i ku górze, to punkt ten znajduje się w powstałym wgłębieniu między ścięgnami mięśni prostowników długiego i krótkiego kciuka, w popularnej "anatomicznej tabakierce". Wskazania: bóle głowy, szum w uszach, zapalenie migdałków podniebiennych, ból zębów, choroby stawu promieniowo-nadgarstkowego. IC.6. Pianli (pochylone przejście) Położenie: 3 cuny powyżej IC.5. Wskazania: takie same. IC.7. Wenliu (ciepły strumyk) Położenie: nad kością promieniową, pośrodku odległości między stawem promieniowo-nadgarstkowym, a zgięciem łokciowym. Wskazania: choroby jamy ustnej, żołądka, jelit, bóle rąk. IC.8. Xialian (dolna wyniosłość ręki) Położenie: 4 cuny poniżej zewnętrznego zgięcia łokciowego, pośrodku między fałdem łokciowym, a zewnętrznym kłykciem (przy zgiętym stawie łokciowym). Wskazania: porażenie zwieraczy pęcherza moczowego, kruczenie w jelitach, ból w okolicy serca, dychawica oskrzelowa, nieżyt oskrzeli, zapalenie opłucnej, gruźlica płuc, zapalenie gruczołu sutkowego. IC.9. Shanglian (górna wyniosłość ręki) Położenie: 3 cuny poniżej zewnętrznego zgięcia łokciowego pośrodku między fałdem łokciowym, a zewnętrznym kłykciem (przy zgiętym stawie łokciowym). Wskazania: takie same. IC.10. Shousanli (trzy odległości na ręce) Położenie: 2 cuny poniżej zewnętrznego zgięcia łokciowego, pośrodku między fałdem łokciowym a zewnętrznym kłykciem (przy zgiętym stawie łokciowym), na linii łączącej IC.5. z IC.6. Wskazania: bóle zębów, zapalenie jamy ustnej, ból w okolicy łokcia i ramienia, porażenia połowicze, udar mózgu, nerwoból nerwu promieniowego, zapalenie gruczołu sutkowego, zapalenie ślinianki przyusznej, grypa, przewlekłe zapalenie okrężnicy. IC.11. Quchi (zgięty staw) Położenie: na zewnętrznym brzegu zgięcia łokciowego, pośrodku między fałdem łokciowym a zewnętrznym kłykciem (przy zgiętym stawie łokciowym). Wskazania: zapalenie migdałków podniebiennych, ból w okolicy ramienia, łopatki i łokcia, bóle głowy, porażenie połowicze, zapalenie opłucnej, nerwoból międzyżebrowy, neurastenia, niedokrwistość, choroby skóry, przewlekłe zapalenia okrężnicy. IC.12. Zhouliao (jamka stawu łokciowego) Położenie: na bocznej powierzchni ramienia, 1 cun powyżej zewnętrznego brzegu zgięcia łokciowego, pośrodku między fałdem łokciowym, a zewnętrznym kłykciem (przy zgiętym stawie łokciowym). Wskazania: choroby kończyn górnych. IC.13. Shouwuli (pięć odległości na ręce) Położenie: na zewnętrznym brzegu kości promieniowej, 3 cuny nad zgięciem łokciowym. Wskazania: zapalenie płuc, gościec, zaburzenia czynności ruchowej i czuciowej kończyn górnych, senność, gruźlicze zapalenie węzłów chłonnych w okolicy szyi, fobie. IC.14. Binao (mięsień ręki) Położenie: na bocznej powierzchni ramienia, tuż nad przyczepem mięśnia naramiennego do kości ramieniowej. Wskazania: takie same. IC.15. Jianyu (koniec kąta ramienia) Położenie: nad stawem ramiennym, między barkowym wyrostkiem łopatki a guzkiem większym kości ramieniowej. Odpowiada zagłębieniu powstałemu przy podniesieniu ręki. Wskazania: choroba nadciśnieniowa, porażenie połowicze, kręcz szyi, ból w okolicy ramienia. IC.16. Jugu (wielka kość) Położenie: w zagłębieniu między końcem barkowym obojczyka, a grzebieniem łopatki. Wskazania: drgawki u dzieci, bóle zębów, żuchwy, zapalenie splotu nerwowego, zapalenie okołostawowe ramienno-łopatkowe. IC.17. Tianding (naczynie niebios) Położenie: na tylnym brzegu mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, na wysokości dolnego brzegu chrząstki tarczowej. Wskazania: zapalenie migdałków podniebiennych, zapalenie gardła, trudności w połykaniu. IC.18. Neck-Futu (boczne uwypuklenie) Położenie: w środku mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, na wysokości górnego brzegu chrząstki tarczowej. Wskazania: kaszel, dusznica, nadmierne lub zbyt skąpe wydzielanie śliny, afonia czynnościowa, zbyt niskie ciśnienie tętnicze. IC.19. Nose-Heliao (maleńka jamka) Położenie: 15 mm poniżej skrzydełka nosa (na wysokości jednej trzeciej wargi górnej). Wskazania: ostry i przewlekły nieżyt nosa, czyrak nosa, zapalenie nerwu twarzowego, tik i przykurcz mięśni twarzy, nerwoból nerwu trójdzielnego. IC.20. Yingxiang (powitanie wonności) Położenie: w połowie fałdu wargowego, tuż obok skrzydełka nosa (punkt końcowy). Wskazania: ostry nieżyt nosa, osłabienie powonienia, krwawienie z nosa, zapalenie nerwu twarzowego itp. Meridian żołądka (łac. gaster - G) Przebieg meridianu Rozpoczyna się w punkcie G.1., tj. na dolnym brzegu oczodołu, prostopadle do źrenicy oka. Stąd biegnie w dół, okala wargi i dalej wzdłuż dolnej części żuchwy do jej kąta, dzieląc się po drodze na dwie odnogi. Jedna odnoga skierowana jest pionowo do góry, do kąta czoła (punkt G.8.). Druga zstępuje na dół po szyi, klatce piersiowej, brzuchu, pachwinie, przedniej powierzchni uda, podudzia i po grzbietowej części stopy i kończy się na palcu drugim stopy, 3 mm od rogu paznokcia, po stronie strzałkowej (G.45.). Ogólna charakterystyka meridianu: Typ meridianu yang, związany z elementem Ziemia, tworzy parę z meridianem śledziony i trzustki. Ważniejsze punkty: źródłowy - G.42. przychylności - "Shu" G.45., G.44., G.42., G.41., G.36. tonizujący - G.42. sedatywny - G.45. przepustowy - G.40. (G.42.) alarmowy przedni - JM.12. alarmowy tylni - VU.21. samodzielny - G.36., G.44. Ogółem punktów 45, czas najwyższej aktywności 7.00-9.00. Wykaz punktów: G.1. Chengqi (zbiornik łez) Położenie: na dolnym brzegu oczodołu, prostopadle do źrenicy oka. Wskazania: choroby oczu, tiki i przykurcz mięśni okrężnych ust i oczu. G.2. Sibai (czterokrotna światłość) Położenie: 0,7 cuna poniżej dolnego brzegu oczodołu prostopadle do źrenicy oka. Wskazania: nerwoból nerwu trójdzielnego, choroby oczu, ból głowy, zawroty głowy, zapalenie zatok szczękowych, nieżyt nosa, zapalenie nerwu twarzowego, przykurcz mięśni mimicznych, zaburzenia mowy. G.3. Face-Juliao (duża kość) Położenie: na wysokości skrzydełka nosa, w linii G.2. Wskazania: zapalenie nerwu twarzowego, tiki i przykurczę mięśni mimicznych, nerwoból nerwu trójdzielnego, zapalenie rogówki, jaskra, krótkowzroczność, zapalenie zatok szczękowych, bóle zębów, choroby warg i policzków. G.4. Dicang (spichlerz ziemi) Położenie: 0,4 cuna (ok. 1 cm) z boku kącika ust. Wskazania: zapalenie nerwu twarzowego, tiki i przykurczę mięśni okrężnych ust i oczu, nerwoból nerwu trójdzielnego, zaburzenia mowy itp. G.5. Daying (wielkie przejście) Położenie: ku przodowi i górze od kąta żuchwy, na dolnym brzegu mięśnia żwacza, w miejscu, w którym wyczuwa się tętnicę żuchwową. Przy ustalaniu punktu usta winny być zamknięte. Wskazania: obrzęk twarzy, tiki i przykurczę mięśni okrężnych ust, mięśni żuchwy i mięśni szyi oraz oczu, zaburzenia mowy, ból zębów. G.6. Jiache (rydwan szczęki) Położenie: ok. 0,5 cuna do przodu i ku górze od kąta żuchwy (we wgłębieniu). Wskazania: zapalenie nerwu twarzowego, tiki i przykurczę mięśni mimicznych, nerwoból nerwu trójdzielnego, chrypka, bóle zębów (w żuchwie), zapalenie jamy ustnej, bóle, tiki i przykurczę mięśni szyi, rozciągnięcie więzadeł w okolicy szyjno-potylicznej, porażenie połowicze, porażenie 4 kończyn, zaburzenia mowy. G.7. Xiaguan (dolna granica) Położenie: w przód i w dół od wyrostka stawowego żuchwy; przy zamkniętych ustach miejsce to jest nieznacznie wgłębione, a gdy usta są otwarte, miejsce, w którym ten punkt leży, jest uwypuklone. Wskazania: zapalenie nerwu twarzowego, zawroty głowy, szum w uszach, osłabienie słuchu, bóle zębów (w szczęce). G.8. Touwei (zmęczona głowa) Położenie: nieznacznie powyżej kąta czoła, 0,5 cuna od przedniej linii włosów; 4,5 cuna od linii środkowej głowy. Wskazania: ból w okolicy czołowej, migrena, zapalenie spojówki, osłabienie wzroku, łzawienie, zapalenie nerwu twarzowego, nerwoból nerwu trójdzielnego. G.9. Renying (przyjęcie człowieka) Położenie: na przednim brzegu mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, na wysokości górnego brzegu chrząstki tarczowej. Wskazania: nieżyt krtani, zapalenie migdałków podniebiennych, choroby płuc, choroba nadciśnieniowa. G. 10. Shuitu (wodospad) Położenie: na przednim brzegu mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, w bok od dolnego brzegu chrząstki tarczowej. Wskazania: zapalenie migdałków podniebiennych, zapalenie oskrzeli, dusznica, nieżyt krtani, krztusiec. G.11. Qishe (domek oddechu) Położenie: na górnym brzegu dośrodkowego końca obojczyka, między główkami mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego. Wskazania: takie same. G.12. Quepen (rozbity puchar) Położenie: na tylnym brzegu mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, w środku jamki nadobojczykowej. Wskazania: dychawica, zapalenie opłucnej, zapalenie mięśni szyi i barku, nerwoból nerwów międzyżebrowych, zapalenie migdałków podniebiennych, gruźlicze zapalenie węzłów chłonnych. G.13. Qihu (dom oddechu) Położenie: pod obojczykiem, 4 cuny w bok od linii pośrodkowej klatki piersiowej. Wskazania: choroby układu oddechowego, skurcz przepony, czkawka, krztusiec. G.14. Kufang (skarbiec) Położenie: w pierwszym międzyżebrzu, 4 cuny w bok od linii pośrodkowej klatki piersiowej. Wskazania: choroby płuc. G.15. Wayi (pokojowy parawan) Położenie: w drugim międzyżebrzu, pod G.14. Wskazania: takie same. G.16. Yingchuang (sokole oko) Położenie: w trzecim międzyżebrzu, pod G.15. Wskazania: takie same. G.17. Ruzhong (środek klatki piersiowej) Położenie: w środku sutka. Wskazania: takie same. G.18. Rugen (trzon piersi) Położenie: w piątym międzyżebrzu, na dolnym brzegu gruczołu sutkowego. Wskazania: procesy zapalne gruczołu sutkowego, niedostateczna laktacja, zapalenie opłucnej, nerwoból międzyżebrowy. G.19. Burong (zakazane wejścia) Położenie: 2 cuny w bok od linii pośrodkowej brzucha, 6 cunów powyżej pępka. Wskazania: choroby serca, żołądka, wątroby, zaburzenie czynności ruchowej i czuciowej w okolicy łopatki i barku, nerwoból międzyżebrowy. G.20. Chengman (poczucie pełności) Położenie: 2 cuny w bok od linii pośrodkowej brzucha, 5 cunów nad pępkiem. Wskazania: kaszel, krwawe wymioty, utrudnione połykanie, osłabienie apetytu, wzdęcie brzucha, biegunka, kruczenie w jelitach, zapalenie otrzewnej, żółtaczka, skurcz przepony. G.21. Liangmen (wrota skrzyżowania) Położenie: 2 cuny w bok od linii pośrodkowej brzucha, 4 cuny nad pępkiem. Wskazania: choroby żołądka, a szczególnie nieżyt, choroba wrzodowa, osłabienie apetytu, niestrawność itp. G.22. Guanmen (pograniczne wrota) Położenie: 2 cuny w bok od linii pośrodkowej brzucha, 3 cuny nad pępkiem. Wskazania: takie same. G.23. Taiyi (wielka monada) Położenie: 2 cuny w bok od linii pośrodkowej brzucha, 2 cuny nad pępkiem. Wskazania: takie same. G.24. Huaroumen (śliskie, nasmarowane wrota) Położenie: 2 cuny w bok od linii pośrodkowej brzucha, 1 cun nad pępkiem. Wskazania: padaczka, zapalenie języka, przewlekłe zapalenie żołądka i jelit, wodobrzusze, zapalenie nerek, zapalenie błony śluzowej macicy, zaburzenia cyklu miesiączkowego. G.25. Tianshu (niebiańska kolumna) Położenie: 2 cuny w bok od linii pośrodkowej brzucha, na wysokości pępka. Wskazania: choroby żołądka i jelit, zapalenie pęcherzyka żółciowego, nerek, błony śluzowej macicy, zaburzenia cyklu miesiączkowego. G.26. Wailing (zewnętrzne wzgórze) Położenie: 2 cuny w bok od linii pośrodkowej brzucha, 1 cun pod pępkiem. Wskazania: ból w dolnej części brzucha, kolka jelitowa, bolesność przedniej ściany brzucha. G.27. Daju (wielka władza) Położenie: 2 cuny w bok od linii pośrodkowej brzucha, 2 cuny poniżej pępka. Wskazania: bezsenność, kolka jelitowa, zaparcia, zatrzymanie moczu, niemoc ogólna (astenia). G.28. Shuidao (szlak wodny) Położenie: 2 cuny w bok od linii pośrodkowej brzucha, 3 cuny poniżej pępka. Wskazania: zapalenie nerek i pęcherza moczowego, zatrzymanie moczu, zapalenie najądrza i rdzenia, kolka jelitowa, wypadanie odbytnicy, choroby macicy i jajników. G.29. Guilai (powrót) Położenie: 2 cuny w bok od linii pośrodkowej brzucha, 4 cuny poniżej pępka. Wskazania: zaburzenia moczowo-płciowe. G.30. Qichong (uderzenie oddechu) Położenie: 2 cuny w bok od linii pośrodkowej brzucha, na wysokości wzgórka kości łonowej. Wskazania: choroby narządów płciowych męskich i żeńskich, ból krzyża. G.31. Biguan (granica biodra) Położenie: między mięśniem krawieckim, a mięśniem napinającym powięź szeroką uda; na skrzyżowaniu linii prowadzących przez kolec biodrowy przedni górny i linii horyzontalnej przechodzącej przez dolny brzeg spojenia łonowego. Wskazania: ból krzyża, zaburzenia czynności ruchowych i czynności ruchowych kończyn dolnych, zapalenie pachwinowych węzłów chłonnych. G.32. Femur-Futu (boczne uwypuklenie) Położenie: na brzuścu mięśnia prostego uda, 6 cunów powyżej górnego brzegu rzepki. Wskazania: takie same. G.33. Yinshi (zacieniony bazar) Położenie: w zagłębieniu, 3 cuny powyżej górno-bocznej krawędzi rzepki. Wskazania: takie same. G.34. Liangqiu (szczyt wzgórza) Położenie: w zagłębieniu, 2 cuny powyżej górno-bocznej krawędzi rzepki. Wskazania: zapalenie stawu biodrowego, ból krzyża, zapalenie gruczołu sutkowego, ból i słabość kończyn dolnych. G.35. Dubi (nos cielaka) Położenie: przy zgiętym kolanie punkt ten leży we wgłębieniu na zewnątrz więzadła rzepki, na poziomie dolnego brzegu rzepki, tzw. oko tygrysa. Wskazania: zaburzenia czynności stawu kolanowego. G.36. Zusanli (trzy odległości na nodze). Punkt przez Chińczyków nazywany "wielkim lekarzem nóg". Położenie: 3 cuny poniżej dolnego brzegu rzepki i 1,5 cuna w bok od grzebienia kości piszczelowej. Lokalizacja punktu przez odpowiednie ułożenie części ciała: przy zgiętym stawie kolanowym (90 stopni) układamy dłoń z rozwartymi palcami w taki sposób, że dolny brzeg rzepki pokrywa się z linią stawów paliczkowo-śródręcznych. Palec środkowy przebiega wzdłuż grzebienia kości piszczelowej, a koniec palca Iv wskazuje punkt G.36. Prawą dłonią wyznaczamy punkt na prawej nodze, lewą zaś na lewej. Wskazania: choroby układu trawiennego, kończyn dolnych, wyczerpanie ogólne, choroby jamy ustnej, zatrzymanie moczu, choroba nadciśnieniowa, ból głowy, zawroty głowy, choroby oczu. G.37. Shangjimi (górna, ogromna pustka) Położenie: 3 cuny poniżej G.36., na brzuścu mięśnia piszczelowego. Wskazania: ból krzyża, zaburzenia czynności czuciowej i ruchowej kończyn dolnych, zapalenie stawu kolanowego, choroby żołądkowo-jelitowe. G.38. Tiaokou (pokryte zmarszczkami usta) Położenie: między kością piszczelową i kością strzałkową, 8 cunów nad górną krawędzią kostki bocznej. Wskazania: choroby żołądkowo-jelitowe i choroby kończyn dolnych. G.39. Xiajuxu (dolna, ogromna pustka) Położenie: między kością piszczelową i kością strzałkową, 7 cunów nad górną krawędzią kostki bocznej. Wskazania: zaburzenia czynności czuciowych i ruchowych kończyn dolnych, bóle fantomowe, ból głowy, nerwoból międzyżebrowy, zapalenie migdałków podniebiennych, ślinotok, zapalenie gruczołu sutkowego. G.40. Fenglong (bogata pełność) Położenie: na przedniej krawędzi kości strzałkowej, 8 cunów nad górną krawędzią kostki bocznej. Wskazania: zaburzenia czynności czuciowych i ruchowych kończyn dolnych, ból głowy, zaparcia, zatrzymanie moczu, choroby wątroby, kaszel z plwociną. G.41. Jiexi (rozerwany potok) Położenie: w poprzecznym zgięciu grzbietu stopy, między ścięgnem mięśnia prostownika palców długiego, a ścięgnem mięśnia prostownika palucha. Wskazania: choroby kończyn dolnych, obrzęk twarzy, zawroty głowy, padaczka, zaparcia, wzdęcia brzucha. G.42. Chongyang (wartki yang) Położenie: na najwyższym miejscu grzbietu stopy, na zewnętrznym brzegu ścięgna prostownika długiego palca, między Ii, a Iii kością śródstopia. Wskazania: zaburzenia czynności czuciowej i ruchowej kończyn dolnych, stany zapalne stawów kończyn dolnych, ból zębów, zapalenie dziąseł, padaczka, wymioty, wzdęcia brzucha, brak łaknienia. G.43. Xiangu (obniżający się pagórek) Położenie: między Ii, a Iii kością śródstopia, w najszerszym miejscu. Wskazania: obrzęk twarzy, przekrwienie spojówki, kruczenie w jelitach, kolka jelitowa, choroby z gorączką, pocenie się nocne. G.44. Neiting (wewnętrzny dziedziniec) Położenie: na grzbietowej powierzchni stopy, między główkami Ii i Iii kości śródstopia, w odległości 0,5 cuna od brzegu płetwy. Wskazania: gorączka przerywana, obrzęk twarzy, zapalenie dziąseł, skurcz więzadeł głosowych, kolka jelitowa, skurcze przepony. G.45. Lidui (straszna zapłata) Położenie: po stronie strzałkowej drugiego palca u nogi, 3 mm od rogu paznokcia (końcowy punkt). Wskazania: choroba narządów jamy ustnej, ból głowy, psychozy, ból kończyn dolnych i okolicy pachwinowej, wzdęcia brzucha. Meridian śledziony i trzustki (łac. Lien-pancreas - LP) Przebieg meridianu Meridian śledziony i trzustki rozpoczyna się w punkcie LP. 1., tj. 3 mm do wewnątrz od macierzy paznokcia palucha. Następnie biegnie po przyśrodkowej powierzchni stopy, podudzia, uda, bocznej powierzchni brzucha (gdzie wielokrotnie wchodzi do jamy brzusznej) i dalej w górę do drugiego międzyżebrza - 6 cunów od linii środkowej ciała. Stąd kieruje się w dół do drugiej przestrzeni międzyżebrowej, gdzie kończy się punktem LP.21., tj. w środku linii pachowej, w szóstym międzyżebrzu. Ogólna charakterystyka meridianu: Typ meridianu yin, związany z elementem Ziemia, tworzy parę z meridianem żołądka. Ważniejsze punkty: źródłowy - LP.3. przychylności - "Shu" LP.1., LP.2., LP.3., LP.5., LP.9. tonizujący - LP.2. sedatywny - LP.5. przepustowe - LP.4. (LP.3.) alarmowy przedni - H.13. alarmowy tylni - VU.20. samodzielny - LP.6. Ogółem punktów 21, czas najwyższej aktywności 9.00-11.00. Wykaz punktów: LP.1. Yinbai (tajemnicze światło) Położenie: 3 mm do wewnątrz od macierzy paznokcia palucha stopy. Wskazania: zapaść, ostre zapalenie jelita cienkiego i okrężnicy, wzdęcia brzucha, zaburzenia cyklu miesiączkowego, drgawki u dzieci, choroby psychiczne. W okresie ciąży działanie na ten punkt jest przeciwwskazane. LP.2. Dadu (wielkie miasto) Położenie: na wewnętrznej powierzchni palucha, u podstaw falangi palucha, na jej dolnym brzegu. Wskazania: takie same. LP.3. Taibai (najwyższa światłość) Położenie: na wewnętrznej stronie stopy, na tylno-dolnym brzegu główki I kości śródstopia. Wskazania: choroby żołądkowo-jelitowe, ból krzyża, zaburzenia czynności ruchowej i czuciowej kończyn dolnych, padaczka. LP.4. Gongsun (wnuk księcia) Położenie: na wewnętrznej powierzchni stopy, na przednio-dolnym brzegu podstawy I kości śródstopia. Wskazania: choroby żołądkowo-jelitowe, zapalenie mięśnia sercowego, choroba wieńcowa, zapalenie opłucnej, obrzęki głowy i twarzy, padaczka, krwotok z macicy, poronienie nawykowe. LP.5. Shangąiu (wzgórze narad) Położenie: we wgłębieniu, nieco z przodu i poniżej kostki przyśrodkowej. Wskazania: choroby żołądkowo-jelitowe (wzdęcia brzucha, kruczenie w jelitach, ból języka i dolnej części brzucha, wymioty, zaparcia i hemoroidy). Choroby żył i kości. LP.6. Sanyinjiao (punkt spotkania trzech yin) Położenie: na wewnętrznej powierzchni łydki, 3 cuny powyżej środka kostki przyśrodkowej, bezpośrednio z tyłu krawędzi kości piszczelowej. Wskazania: choroby układu moczowo-płciowego (brak miesiączkowania, krwotok maciczny, bóle w okolicy prącia, polucje), zaburzenia czynności czuciowych i ruchowych kończyn dolnych, nieżyt jelita cienkiego i okrężnicy, krwawienie z żylaków odbytu, bezsenność, zespoły neurasteniczne. LP.7. Lougu (odsłonięty pagórek) Położenie: 6 cunów nad górnym brzegiem kostki przyśrodkowej, 15 mm w tył od kości piszczelowej. Wskazania: choroby układu trawiennego. LP.8. Diji (organ ziemi) Położenie: 8 cunów nad kostką przyśrodkową, przy tylnym brzegu kości piszczelowej. Wskazania: bóle krzyża, osłabienie. LP.9. Yinlingąuan (źródło na wzgórzu) Położenie: na wewnętrznej stronie łydki, przy zgiętym kolanie we wgłębieniu na dolnym brzegu kłykcia przyśrodkowego piszczeli. LP.10. Xuehai (morze krwi) Położenie: na wewnętrznej powierzchni uda, przy zgiętym kolanie 2 cuny powyżej górnego brzegu rzepki i przyśrodkowego kłykcia kości udowej. Wskazówka praktyczna: pacjent siedzi, a masażysta kładzie swoją prawą dłoń na jego lewym kolanie, tak aby dłoń znajdowała się nad rzepką - koniuszek kciuka wskazuje punkt LP.10. Punkt ten nazywamy "punktem 100 swędzeń". Wskazania: krwotok macicy, zapalenie błony śluzowej macicy, zapalenie najądrza, zaburzenia cyklu miesiączkowego, wyprysk (egzema), wrzody na kończynach dolnych, zmazy nocne. LP.11. Jimen (siódme wrota) Położenie: przy przyśrodkowej krawędzi mięśnia czworogłowego uda, 6 cunów nad górną krawędzią rzepki. Wskazania: zaburzenia czynności pęcherza moczowego, pachwinowe zapalenie węzłów chłonnych. LP.12. Chongmen (wrota ataku) Położenie: przy dolnej krawędzi środka więzadła pachwinowego, 4 cuny w bok od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: zapalenie najądrza, nerwoból nerwu powrózka nasiennego, zapalenie błony śluzowej macicy, rozdęcie brzucha, kurczowy ból żołądka, zapalenie gruczołu sutkowego. LP.13. Fushe (wielki pałac) Położenie: 1 cun nad wzgórkiem łonowym, 4 cuny w bok od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: powiększenie śledziony, zatrucia ołowiem, zaparcia. LP.14. Fujie (szew brzucha) Położenie: 3,5 cuna nad wzgórkiem łonowym, 4 cuny w bok od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: kolka jelitowa, czerwonka, impotencja. LP.15. Daheng (wielki zakręt) Położenie: na wysokości pępka, 4 cuny w bok od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: choroby jelita cienkiego i grubego. LP.16. Fuai (ból brzucha) Położenie: 1,5 cuna nad pępkiem, 4 cuny w bok od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: choroby żołądka. LP.17. Shidou (otwór pożywienia) Położenie: w piątym międzyżebrzu, 6 cunów w bok od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: zapalenie płuc i oskrzeli, nerwoból międzyżebrowy, choroby wątroby. LP.18. Tianxi (niebiański potok) Położenie: w czwartym międzyżebrzu, 6 cunów w bok od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: zapalenie oskrzeli, nerwoból międzyżebrowy, zmniejszona wydzielina mleka, zapalenie gruczołu sutkowego. LP.19. Xiongxiang (okolica piersi) Położenie: w trzecim międzyżebrzu, 6 cunów od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: bóle w klatce piersiowej i plecach, utrudnione połykanie, zapalenie oskrzeli. LP.20. Zhourong (otaczający przepych) Położenie: w drugim międzyżebrzu, 6 cunów od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: takie same. LP.21. Dabao (wielki wynalazca) Położenie: w środku linii pachowej, w szóstym międzyżebrzu (końcowy punkt). Wskazania: nerwoból międzyżebrowy, choroby wątroby. Meridian serca (łac. cur - C) Przebieg meridianów Rozpoczyna się pod pachą w punkcie C.1., tj. przy dolnym brzegu mięśnia piersiowego większego i wewnętrznym brzegu mięśnia dwugłowego ramienia. Stąd biegnie wzdłuż łokciowego brzegu wewnętrznej powierzchni ramienia, stawu łokciowego, przedramienia nadgarstka i dalej przez dłoń i promieniową powierzchnię V palca ręki, po stronie grzbietowej, 3 mm od wewnętrznego kąta paznokcia (punkt C.9.). Ogólna charakterystyka meridianu: Typ meridianu yin, związany z elementem Ogień, tworzy parę z meridianem jelita cienkiego. Ważniejsze punkty: źródłowy - C.7. przychylności - "Shu" C.9., C.8., C.7., C.4., C.3. tonizujący - C.9. sedatywny - C.7. przepustowe - C.5. (C.7.) alarmowy przedni - JM.14. alarmowy tylni - VU.15. samodzielny - C.7., C.9. Ogółem punktów 9, czas najwyższej aktywności 11.00-13.00. Wykaz punktów: C.1. Jiquan (najwyższe źródło) Położenie: na wysokości dołu pachowego, przy dolnym brzegu mięśnia piersiowego większego i wewnętrznym brzegu mięśnia dwugłowego ramienia. Wskazania: choroby serca, histeria, nerwoból międzyżebrowy, zapalenie splotu nerwowego, mdłości, choroba Raynauda. C.2. Qingling (młoda dusza) Położenie: na wewnętrznym brzegu mięśnia dwugłowego ramienia, 3 cuny nad zgięciem łokciowym. Wskazania: te same. C.3. Shaohai (małe morze) Położenie: na brzegu łokciowym przedramienia, w odległości 12 cunów od zgięcia poprzecznego nadgarstka. Wskazania: częstoskurcz napadowy, zapalenie węzłów chłonnych szyjnych i pachowych, psychozy, bóle zębów, zawroty głowy, nerwoból nerwu trójdzielnego, kurcze mięśni kończyn górnych, choroba Raynauda. C.4. Lingdao (droga ducha) Położenie: na dłoniowej powierzchni przedramienia, po promieniowej stronie ścięgna mięśnia zginacza nadgarstka łokciowego, 1,5 cuna powyżej bruzdy poprzecznej nadgarstka. Wskazania: choroby czynnościowe serca, histeria, mdłości, ból w okolicy stawu łokciowego, porażenie nerwu łokciowego. C.5. Tongli (więź ze światem wewnętrznym) Położenie: między ścięgnem łokciowym zginacza ręki, a powierzchniowym zginaczem palców, 1 cun nad fałdem nadgarstkowym. Wskazania: bóle głowy, zawroty głowy, częstoskurcz pochodzenia nerwowego, przekrwienie spojówki, kurcze mięśni kończyn górnych, nerwice, nadciśnienie tętnicze. C.6. Yinxi (granica yin) Położenie: między ścięgnem łokciowego zginacza ręki, a powierzchniowym zginaczem palców, 0,5 cuna nad fałdem nadgarstkowym. Wskazania: bóle głowy, zawroty głowy, krwotoki z nosa, częstoskurcz napadowy, zapalenie migdałków podniebiennych, histeria, wrzody żołądka, astemia u ludzi w podeszłym wieku. C.7. Shenmen (boskie drzwi) Położenie: w bruździe poprzecznej nadgarstka po stronie dłoniowej, na linii łączącej C.4., C.5. i C.6. Wskazania: bezsenność, nerwice, psychozy i neurogenne choroby serca, nadczynność gruczołu tarczowego, choroba nadciśnieniowa, utrata krwi po porodzie itp. C.8. Shaofu (mały obszar) Położenie: między Iv a V kością śródręcza, w szerokiej przestrzeni między kostnej. Wskazania: nerwoból międzyżebrowy, zatrzymanie lub nietrzymanie moczu, okresowe obfite krwawienia miesiączkowe, świąd w okolicy zewnętrznej narządów płciowych, częstoskurcz napadowy, ból ramienia. C.9. Shaochong (mniejszy potok) Położenie: po promieniowej stronie koniuszka V palca, 3 mm od kąta podstawy paznokcia (końcowy punkt). Wskazania: astemia po chorobach z gorączką, nerwoból międzyżebrowy, częstoskurcz neurogenny, kurcze mięśni kończyn górnych, zapalenie gardła, nerwice z zespołem strachu, smutku, tęsknoty, amnezja itp. Meridian jelita cienkiego (łac. intestinum tenue - IT) Przebieg meridianu Zaczyna się na V palcu ręki, 3 mm od zewnętrznego kąta podstawy paznokcia (punkt IT.1.). Następnie biegnie wzdłuż łokciowego brzegu tego palca i ręki, przechodzi na tylną powierzchnię nadgarstka, skąd po stronie łokciowej wznosi się na bark. Z barku (po stronie grzbietowej) przechodzi na szyję, kieruje się w okolicę kąta żuchwy, policzka, zewnętrznego kąta oka i kończy się w okolicy skrawka ucha w punkcie IT.19. Ogólna charakterystyka meridianu: Typ meridianu yang, związany z elementem Ognia, tworzy parę z meridianem serca. Ważniejsze punkty: źródłowy - IT.4. przychylności - "Shu" IT.1., IT.2., IT.3., IT.5., IT.8. tonizujący - IT.3. sedatywny - IT.8. przepustowe - IT.7., (IT.4.) alarmowy przedni - JM.4. alarmowy tylni - VU.27. samodzielny - IT.1., IT.2. Ogółem punktów 19, czas najwyższej aktywności 13.00-15.00. Wykaz punktów: IT.1. Shaoze (mały staw) Położenie: ok. 3 mm od zewnętrznego kąta podstawy paznokcia V palca ręki. Wskazania: kaszel, bóle głowy, zapalenie migdałków podniebiennych, choroby czynnościowe serca, ból przedramienia, tiki i przykurczę mięśni okolicy szyjno-potylicznej, niedostateczna laktacja, zapalenie gruczołu sutkowego, zatrucia pokarmowe. IT.2. Qiangu (przednia dolina) Położenie: w zagłębieniu przednim od główki paliczka V palca. Wskazania: szum w uszach, bóle przedramienia, niedostateczna laktacja, zapalenie gruczołu sutkowego, padaczka, czkawka. IT.3. Houxi (tylny wąwóz) Położenie: w stawie śródręczno-paliczkowym V palca ręki, tuż za głową V kości śródręcza. Punkt ten najłatwiej wyznaczyć wówczas, gdy ręka jest zaciśnięta w pięść. Wtedy to znajduje się on na szczycie zgięcia dłoni w stawach śródręczno-paliczkowych. Wskazania: przykurcz mięśni okolicy szyjno-potylicznej, przedramienia i ramienia, padaczka, krwotok z nosa, osłabienie słuchu, zapalenie powiek, zapalenie korzeni nerwowych szyjnych. IT.4. Hand-Wangu (kość nadgarstka) Położenie: na łokciowym brzegu dłoni, we wgłębieniu, między podstawą kości śródręcza a kością trójgraniastą. Wskazania: takie same. IT.5. Yanggu (słoneczna okolica) Położenie: w zagłębieniu między wyrostkiem rylcowatym kości łokciowej a kością grochowatą, po stronie łokciowej nadgarstka. Wskazania: zawroty głowy, szum w uszach, osłabienie słuchu, padaczka, zapalenie jamy ustnej, bóle przedramienia. IT.6. Yanglao (troska starości) Położenie: na grzbiecie nadgarstka po stronie promieniowej wyrostka rylcowatego kości łokciowej. Wskazania: zaburzenia czynności czuciowej i ruchowej w okolicy ramienia i łopatki, przekrwienia spojówki, osłabienie wzroku. IT.7. Zhinheng (prosta gałąź) Położenie: 5 cunów powyżej bruzdy poprzecznej nadgarstka, na linii łączącej IT.5. z IT.8. Wskazania: choroby psychiczne, zespoły neurasteniczne, zawroty głowy, bóle głowy i ręki. IT.8. Xiaohai (niewielkie morze) Położenie: na tylnej powierzchni stawu łokciowego, w rowku między nadkłykciem łokciowym kości ramieniowej, a wyrostkiem łokciowym kości łokciowej. Wskazania: przykurczę mięśni ramienia i stawu łokciowego, nerwoból stawu łokciowego, zapalenie dziąseł, pląsawica, padaczka, bóle w dolnej części jamy brzusznej. IT.9. Janzhen (czystość kamienia) Położenie: w tył i w dół od stawu ramiennego, między kością ramienną a łopatką, na tej samej linii pionowej co dół pachowy. Wskazania: szum w uszach, bóle głowy, bóle w okolicy łopatki, pleców i stawów kończyn górnych. IT.10. Naoshu (punkt ramienia) Położenie: na tylnej powierzchni stawu ramiennego, na tylnej linii pionowej przechodzącej przez dół pachowy. Wskazania: bóle ramienia i łopatki, stawu ramieniowego, bóle w okolicy szyjno- szczękowej. IT.11. Tianzong (niebiańscy przodkowie) Położenie: w centrum dołu podgrzebieniowego, na wysokości Th.5. i Th.6. Wskazania: zaburzenia czuciowe i ruchowe w okolicy ramienno-łopatkowej, zapalenie splotu nerwowego. IT.12. Bingfeng (twarz wiatru) Położenie: w centrum dołu nadgrzbietowego łopatki, we wgłębieniu. Wskazania: takie same. IT.13. Quyuan (zgięta ściana) Położenie: na górnym brzegu kolca łopatki. Wskazania: takie same. IT.14. Jianwaishu (zewnętrzna strona ramienia) Położenie: na przy środkowym brzegu łopatki, na wysokości I a Ii kręgu piersiowego. Wskazania: zaburzenia czuciowe i ruchowe ręki, zapalenie płuc, zespoły neurasteniczne, zbyt niskie ciśnienie tętnicze. IT.15. Jianzhongshu (środek ramienia) Położenie: 2 cuny w bok od wyrostka kolczystego Vii kręgu szyjnego. Wskazania: choroby układu oddechowego, bóle w okolicy szyjnej i potylicznej, osłabienie wzroku. IT.16. Tianchuang (niebiańskie okno) Położenie: na tylnym brzegu mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, na wysokości górnego brzegu chrząstki tarczowej. Wskazania: nerwoból nerwów międzyżebrowych, zapalenie jamy ustnej, bóle w okolicy szyi i łopatki, szum w uszach, zapalenie dziąseł. IT.17. Tianrong (niebiańska postać) Położenie: w miejscu przyczepienia mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego do wyrostka sutkowatego (nieco w górę i w tył od kąta żuchwy). Wskazania: nerwoból nerwów międzyżebrowych, bóle w okolicy szyjno-potylicznej, szum w uszach, zapalenie dziąseł, tiki i przykurczę mięśni pleców i klatki piersiowej. IT.18. Quanliao (zagłębienie kości jarzmowej) Położenie: w zagłębieniu poniżej kości jarzmowej. Wskazania: zapalenie nerwu twarzowego, tiki i przykurczę mięśni mimicznych, bóle szczęki. IT.19. Tinggong (pałac słuchu) Położenie: we wgłębieniu przed skrawkiem ucha. Uciskając ten punkt, zamykamy przewód słuchowy zewnętrzny. Lokalizację ułatwia otwarcie ust (końcowy punkt). Wskazania: osłabienie słuchu, zapalenie zewnętrznego przewodu słuchowego, chrypka, afazja, jąkanie. Meridian pęcherza moczowego (łac. vesica urinaria - VU) Przebieg meridianu Rozpoczyna się w punkcie VU.1., tj. 3 mm od wewnętrznego kąta oka, stąd wznosi się na czoło i po szczycie głowy biegnie na potylicę. Tu (VU.10.) rozdziela się na 2 gałęzie. Pierwsza gałąź biegnie dokładnie wzdłuż kręgosłupa, w odległości 1,5 cuna od linii środkowej ciała, do miejsca nieco powyżej fałdu pośladkowego, skąd z punktu VU.35. przechodzi przez pośladek na tylną (środkową) powierzchnię uda i kończy się w dole podkolanowym. Druga gałąź biegnie od gałęzi pierwszej, wzdłuż wewnętrznego brzegu łopatki do dołu podkolanowego, gdzie łączy się z gałęzią pierwszą w punkcie VU.40. Dalej wzdłuż tylnej powierzchni goleni, skręca za kostką zewnętrzną, przechodząc na zewnętrzny brzeg stopy do V palca i w odległości 3 mm od zewnętrznego kąta podstawy paznokcia kończy swój przebieg (VU.67.). Ogólna charakterystyka meridianu: Typ meridianu yang, związany z elementem Woda, tworzy parę z meridianem nerki. Ważniejsze punkty: źródłowy - VU.64. przychylności - "Shu" VU.67., VU.66., VU.60., VU.40. tonizujący - VU.67. sedatywny - VU.65. przepustowe - VU.58. (VU.64.) alarmowy przedni - JM.3. alarmowy tylni - VU.28. samodzielny - VU.60. Ogółem punktów 67, czas najwyższej aktywności 15.00-17.00. Wykaz punktów: VU.1. Jingming (Jing - oko, ming - światłość) Położenie: 3 mm od wewnętrznego kąta oka. Wskazania: choroby oczu, nieżyt nosa. VU.2. Zanzhu (przewiercony bambus) Położenie: na wewnętrznym brzegu (nad VU.1.). Wskazania: choroby oczu, zawroty głowy, bóle przedniej części głowy, zapalenie nerwu twarzowego, nerwoból nerwu trójdzielnego. VU.3. Meichong (przejście brwi) Położenie: 0,5 cuna w części owłosionej czoła. Wskazania: takie same. VU.4. Quchai (skrzywiony sługa) Położenie: nad wewnętrznym kątem oka, na linii włosów, nad czołem. Wskazania: bóle głowy, zapalenie nerwu twarzowego, nerwoból nerwu trójdzielnego, osłabienie wzroku, niedrożność nosa, krwotoki z nosa, polipy nosa, nieżyt nosa. VU.5. Wuchu (piąte miejsce) Położenie: 0,5 cuna nad wewnętrznym kątem oka, na linii włosów, nad czołem. Wskazania: padaczka, ból głowy, zawroty głowy, osłabienie wzroku, bóle w okolicy ramion i pleców. VU.6. Chengguang (zbiornik światła) Położenie: 2 cuny powyżej linii włosów, 1,5 cuna od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: bóle głowy, zawroty głowy, choroby nosa. VU.7. Tongtian (przenikające niebo) Położenie: na wierzchołku głowy, 4 cuny nad linią włosów, 1,5 cuna od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: choroby nosa, przykurczę i tiki mięśnia okrężnego ust, nerwoból nerwu trójdzielnego. VU.8. Luoque (niepełne połączenie) Położenie: 5,5 cuna nad linią włosów, 1,5 cuna od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: toniczne napięcie mięśni okolicy szyjno-potylicznej, jaskra, szum w uszach, psychozy. VU.9. Yuzhen (nefrytowa poduszka) Położenie: na bocznej powierzchni górnego brzegu guzowatości potylicznej, 1 i jedna trzecia cuna od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: nerwoból nerwu trójdzielnego, zawroty głowy, bóle głowy, krótkowzroczność, osłabienie węchu, nadmierne wydzielanie potu. VU.10. Tianzhu (niebiańska kolumna) Położenie: na bocznej powierzchni mięśnia czworobocznego, na granicy owłosionej części karku, 1 i jedna trzecia cuna od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: bóle głowy, tiki i przykurczę mięśni karku oraz okolicy szyjno- łopatkowej, kręcz karku, zapalenie krtani, choroby nosa, zespoły neurasteniczne, choroby oczu; działanie na autonomiczny układ nerwowy. VU.11. Dashu (wielki krąg) Położenie: 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego. Th.1. Wskazania: zapalenie oskrzeli, bóle głowy, padaczka, zapalenie korzeni nerwowych szyjno-piersiowych, choroby układu oporowo-ruchowego. VU.12. Fengmen (wrota wiatru) Położenie: 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego Th.2. Wskazania: choroby układu oddechowego, zapalenie korzeni nerwowych szyjno- piersiowych, senność, wymioty, zapobieganie grypie. VU.13. Feishu (shu płuca) Położenie: 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego Th.3. Wskazania: choroby narządów oddechowych, żółtaczka, świąd skóry, bóle w okolicy pleców oraz lędźwi. VU.14. Jueyinshu (shu osierdzia) Położenie: 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego Th.4. Wskazania: choroby serca, płuc, czkawka, wymioty. VU.15. Xinshu (shu serca) Położenie: 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego Th.5. Wskazania: choroby serca, żołądka, zwężenie przełyku, zaburzenia emocjonalno- wolicjonalne. VU.16. Dushu (shu Du-Mai) Położenie: 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego Th.6. Wskazania: takie same. VU.17. Geshu (shu przepony) Położenie: 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego Th.7. Wskazania: choroby serca i płuc (kołatanie serca, zapalenie opłucnej, dychawica oskrzelowa, zapalenie oskrzeli), nieżyt żołądka, niestrawność u dzieci, dla zwiększenia czynności krwiotwórczych. VU.18. Ganshu (shu wątroby) Położenie: 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, Th.9. Wskazania: żółtaczka, choroby żołądka i jelit, zawroty głowy po chorobach z gorączką, łzawienie, psychozy, zapalenie oskrzeli, nerwoból międzyżebrowy, tęgoryjcowatość dwunastnicy (choroba tęgoryjcowa, hakowica). VU.19. Danshu (shu pęcherzyka żółciowego) Położenie: 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, Th.10. Wskazania: gorączka, dreszcze, bóle głowy, choroba pęcherzyka żółciowego, żółtaczka, wymioty, zwężenie przełyku, nieżyt krtani, zapalenie opłucnej, nadciśnienie tętnicze. VU.20. Pishu (shu śledziony) Położenie: 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, Th. 11. Wskazania: choroby układu trawiennego, cukrzyca. VU.21. Weishu (shu żołądka) Położenie: 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, Th.12. Wskazania: choroby żołądka, wątroby, osłabienie wzroku. VU.22. Sanjiaoshu (shu potrójnego ogrzewacza) Położenie: 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego L.1. Wskazania: choroby żołądka, zapalenie korzeni nerwowych lędźwiowo-krzyżowych, zespoły neurasteniczne, nietrzymanie moczu. VU.23. Shenshu (shu nerki) Położenie: 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, L.2. Wskazania: choroby układu moczowo-płciowego (zapalenie nerek, skurcz zwieraczy pęcherza moczowego, nietrzymanie moczu, brak nasienia (aspermia), zmazy nocne (polucje), zaburzenia cyklu miesiączkowego, bóle krzyża. VU.24. Qihaishu (shu morza oddechu) Położenie: 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, L.3. Wskazania: bóle krzyża - lumbagia, hemoroidy, nadciśnienie tętnicze. VU.25. Dachnugshu (shu jelita grubego) Położenie: 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, L.4. Wskazania: bóle lędźwiowo-krzyżowe, choroby jelita grubego (wzdęcie brzucha, nieżyt jelita grubego i okrężnicy, kruczenie w brzuchu, rozwolnienie lub zaparcia), nietrzymanie moczu, choroba nadciśnieniowa. VU.26. Guanyuanshu (shu początku granicy) Położenie: 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, L.5. Wskazania: bóle lędźwiowo-krzyżowe, choroba nadciśnieniowa, zatrzymanie lub nietrzymanie moczu. VU.27. Xiaochangshu (shu jelita cienkiego) Położenie: 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, S.1. (w zagłębieniu pomiędzy kolcem biodrowym tylnym a kością krzyżową). Wskazania: nieżyt jelita cienkiego i okrężnicy, hemoroidy, bóle lędźwiowo- krzyżowe, zapalenie błony śluzowej macicy. VU.28. Pangguangshu (shu pęcherza moczowego) Położenie: 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, na wysokości drugiego tylnego otworu krzyżowego. Wskazania: choroby układu moczowo-płciowego, bóle lędźwiowo-krzyżowe. VU.29. Zhonglushu (shu środka palców) Położenie: 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, na poziomie trzeciego otworu kości krzyżowej. Wskazania: cukrzyca, nieżyt jelita cienkiego i okrężnicy, bóle krzyża. VU.30. Baihuanshu (shu zwieracza) Położenie: 1,5 cuna w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, na poziomie czwartego otworu kości krzyżowej. Wskazania: bóle lędźwiowo-krzyżowe, choroby odbytnicy, zatrzymanie moczu, zapalenie błony śluzowej macicy. VU.31. Shangliao (górna jamka) Położenie: odpowiada pierwszemu tylnemu otworowi krzyżowemu. Wskazania: choroby układu moczowo-płciowego, bóle lędźwiowo-krzyżowe, hemoroidy. VU.32. Ciliao (następna jamka) Położenie: odpowiada drugiemu tylnemu otworowi krzyżowemu. Wskazania: takie same. VU.33. Zhongliao (środkowa jamka) Położenie: odpowiada trzeciemu otworowi tylnemu kości krzyżowej. Wskazania: takie same. VU.34. Xialiao (jamka dolna) Położenie: odpowiada czwartemu otworowi tylnemu kości krzyżowej. Wskazania: takie same. VU.35. Huiyang (krocze) Położenie: na dolnym brzegu kości guzicznej, między mięśniami pośladkowymi. Wskazania: choroby odbytnicy i odbytu, świąd skóry i świerzbiączka w okolicy krocza. VU.36. Chengfu (podtrzymanie oparcia) Położenie: w środku fałdu pośladkowego, w miejscu spotkania trzech mięśni: pośladkowego wielkiego, dwugłowego uda i półścięgnistego. Wskazania: bóle lędźwiowo-krzyżowe, hemoroidy, zatrzymanie moczu. VU.37. Yinmen (wrota rozkwitu) Położenie: w środku tylnej powierzchni uda, między mięśniem dwugłowym a mięśniem półścięgnistym, 6 cunów poniżej VU.36. Wskazania: takie same. VU.38. Fuxi (płytka dolina) Położenie: na wewnętrznym brzegu mięśnia dwugłowego uda, 1 cun nad dołem podkolanowym (lokalizować przy zgiętym stawie kolanowym). Wskazania: wymioty, rozwolnienie, zapalenie pęcherza moczowego, zatrzymanie moczu, zapalenie nerwu sutkowego, zapalenie korzeni rdzeniowych lędźwiowo- krzyżowych. VU.39. Weiyang (skupisko yang) Położenie: na zewnętrznym brzegu dołu podkolanowego, z zewnętrznej strony ścięgna mięśnia dwugłowego uda. Wskazania: zapalenie korzeni rdzeniowych lędźwiowo-krzyżowych, zespół Guillaina-Barrego, padaczka, stany gorączkowe. VU.40. Weizhong (środek wydający rozkazy) Położenie: w środku dołu podkolanowego, w bok od tętnicy podkolanowej. Wskazania: zapalenie korzeni rdzeniowych lędźwiowo-krzyżowych, grypa, zapalenie stawu kolanowego, udar mózgu, brak wydzielania potu w chorobach z gorączką, wypadanie włosów i brwi, krwawienie z żylaków odbytu, krwotoki z nosa, choroby skóry (dermatozy), choroby żołądkowo-jelitowe, choroba nadciśnieniowa. VU.41. Fufen (część dopełniająca) Punkt rozpoczyna drugie odgałęzienie. Położenie: 3 cuny w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, Th.2. Wskazania: choroba narządów oddechowych, zapalenie korzeni rdzeniowych szyjno- piersiowych. VU.42. Pohu (siedziba duszy) Położenie: 3 cuny w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, Th.3. Wskazania: takie same. VU.43. Gaohuang (centrum życia) Położenie: 3 cuny w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, Th.4. Wskazania: choroby przewlekłe (gruźlica płuc, zapalenie oskrzeli, choroba wrzodowa żołądkowa), zespoły neurasteniczne, zmazy (polucje). W starożytności uważano, że działanie na ten punkt umożliwia leczenie "stu chorób" i wpływa na organizm zapobiegawczo. VU.44. Shentang (sala ducha) Położenie: 3 cuny w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, Th.5. Wskazania: choroby serca, narządów oddechowych, bóle pleców w okolicy ramienia. VU.45. Yixi (krzyk bólu) Położenie: 3 cuny w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, Th.6. Wskazania: choroby serca, zapalenie korzeni rdzeniowych piersiowych. VU.46. Geguan (granica przepony) Położenie: 3 cuny w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, Th.7. Wskazania: nerwoból międzyżebrowy, choroby przełyku, przepony, czkawki, ślinotoki. VU.47. Hunmen (wrota duszy) Położenie: 3 cuny w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, Th.9. Wskazania: choroby wątroby, żołądka, przełyku. VU.48. Yanggang (połączenia yang) Położenie: 3 cuny w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, Th. 10. Wskazania: takie same. VU.49. Yishe (miejsce uczuć) Położenie: 3 cuny w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, Th.11. Wskazania: takie same. VU.50. Weicang (zbiornik żołądka) Położenie: 3 cuny w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, Th.12. Wskazania: choroby żołądka i jelit. VU.51. Huangmen (wrota ośrodków życia) Położenie: 3 cuny w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, L.1. Wskazania: przewlekłe choroby narządów wewnętrznych, zapalenie gruczołu sutkowego. VU.52. Zhishi (miejsce walki) Położenie: 3 cuny w bok od dolnego brzegu wyrostka kolczystego, S.2. Wskazania: choroby narządu moczowo-płciowego i jelit. VU.53. Baohuang (łożysko życiowe centrum) Położenie: 3 cuny bocznie w linii środkowej tylnej, na wysokości drugiego otworu krzyżowego. Wskazania: nieżyt jelita cienkiego i okrężnicy, zaparcia, zatrzymanie moczu, zapalenie najądrza, zapalenie korzeni rdzeniowych lędźwiowo-krzyżowych. VU.54. Zhibian (składany kraj) Położenie: na wysokości czwartego otworu krzyżowego, 3 cuny bocznie od linii środkowej ciała. Wskazania: zapalenie pęcherza moczowego, hemoroidy, bóle krzyża, rwa kulszowa, choroba kończyn dolnych. VU.55. Heyang (punkt spotkania yang). Położenie: 2 cuny poniżej poprzecznej linii dołu podkolanowego. Wskazania: zapalenie korzeni rdzeniowych lędźwiowo-krzyżowych i zespół Guillaina-Barrego, krwotok z macicy, zapalenie błony śluzowej macicy. VU.56. Chengjin (podtrzymywacz mięśni) Położenie: 5 cunów poniżej dołu podkolanowego, między główkami mięśnia brzuchatego łydki. Wskazania: takie same. VU.57. Chengshan (podparcie góry) Położenie: na dolnym brzegu mięśnia brzuchatego łydki, między jego głową boczną a przyśrodkową. Wskazania: zapalenie korzeni rdzeniowych lędźwiowo-krzyżowych, kurcz mięśnia brzuchatego łydki, wymioty, rozwolnienia, drgawki u dzieci, hemoroidy. VU.58. Feiyang (pobudka) Położenie: w miejscu przejścia zewnętrznego brzuśćca mięśnia brzuchatego łydki w ścięgno piętowe, 7 cunów nad kostką boczną. Wskazania: takie same. VU.59. Fuyang (yang kości nogi) Położenie: 3 cuny powyżej kostki bocznej, na zewnątrz brzegu ścięgna piętowego. Wskazania: przykurcz miejscowy, zapalenie nerwu twarzowego, nerwoból nerwu trójdzielnego, bóle w okolicy uda i bóle lędźwiowo-krzyżowe. VU.60. Kunlun (nazwa góry w Tybecie) Położenie: w zagłębieniu, w środku linii łączącej ścięgno Achillesa z tylnym brzegiem kostki zewnętrznej, na wysokości szczytu kostki. Wskazania: bóle głowy i inne zespoły bólowe, choroba nadciśnieniowa, zawroty głowy, krwotoki z nosa, krwawienie z żylaków odbytu, rwa kulszowa, zapalenie stawu skokowo-goleniowego, zapalenie sromu, zatrzymanie odejścia łożyska. VU.61. Pushen (pomoc robotnicom) Położenie: w zagłębieniu po bocznej stronie kostki piętowej, na pograniczu skóry "białej" i "czerwonej". Wskazania: zapalenie nerwu kolanowego, słabość mięśnia brzuchatego łydki i mięśnia podeszwowego. VU.62. Shenmai (wysunięty pałac) Położenie: 0,5 cuna poniżej dolnego brzegu zewnętrznej kostki stopy. Wskazania: bóle przedniej części głowy, bóle dolnej części brzucha, przeczulica w okolicy stawu kolanowego, wymioty, padaczka, drgawki u dzieci. VU.63. Jinmen (złote wrota) Położenie: ku przodowi i w dół od VU.62., w zagłębieniu tylnym od guzowatości V kości śródstopia. Wskazania: bóle przedniej części głowy, bóle dolnej części brzucha, przeczulica w okolicy stawu kolanowego, wymioty, padaczka, drgawki u dzieci. VU.64. Jinggu (główna kość) Położenie: na zewnętrznym brzegu stopy, poniżej i do przodu guzowatości piętowej V kości śródstopia, w miejscu połączenia "czerwonej i białej" skóry stopy. Wskazania: bóle głowy, bóle lędźwiowo-krzyżowe, padaczka, drgawki u dzieci, przykurczę mięśni, łzawienie. VU.65. Shugu (zbiór kości) Położenie: na zewnętrznym brzegu stopy, z tyłu i poniżej główki V kości śródstopia, w miejscu połączenia "czerwonej i białej" skóry stopy. Wskazania: bóle głowy, zawroty głowy, osłabienie słuchu, zapalenie wewnętrznego kąta oka, łzawienie, bóle w okolicy ciemieniowej i szyjno- potylicznej, bóle lędźwi i pleców, przykurczę mięśnia brzuchatego łydki, czyraki mnogie (karbunkuły) i czyraki (furunkuły), wągry pospolite. VU.66. Foot-Tonggu (przejście doliną) Położenie: w zagłębieniu przednim od główki V kości śródstopia. Wskazania: bóle głowy, krwotok z nosa, bóle szyi i karku. VU.67. Zhiyin (krańcowy yin) Położenie: na końcu V palca stopy, 3 mm od zewnętrznego kąta podstawy paznokcia (końcowy punkt). Wskazania: bóle głowy, przekrwienie spojówki, zatrzymanie moczu, bóle w stawach kończyn dolnych. Meridian nerek (łac. ren - R) Przebieg meridianu Meridian rozpoczyna się na podeszwie stopy w punkcie R.1., tj. w zagłębieniu między Ii, a Iii kością śródstopia. Stąd wznosi się w kierunku pięty i po zatoczeniu koła (pętli) w okolicy kostki przyśrodkowej biegnie w górę po przyśrodkowej stronie goleni i uda. Między narządami płciowymi a odbytem wnika do miednicy, aby wyłonić się w punkcie na górnym brzegu spojenia łonowego, w odległości 0,5 cuna od linii środkowej ciała (punkt R.11.). Dalej wznosi się i na wysokości między zagłębieniem pierwszego żebra, a obojczykiem, 2 cuny w bok od linii środkowej ciała, w punkcie R.27. kończy swój przebieg. Ogólna charakterystyka meridianu: Typ meridianu yin, związany z elementem Woda, tworzy parę z meridianem pęcherza moczowego. Ważniejsze punkty: źródłowy - R.3. przychylności - "Shu" R.1., R.2., R.3., R.7., R.10. tonizujący - R.7. sedatywny - R. 1. i R. 12. przepustowe - R.4. (R.3.) alarmowy przedni - VF.25. alarmowy tylni - VU.23. samodzielny - R.1., R.3. Ogółem punktów 27, czas najwyższej aktywności 17.00-19.00. Wykaz punktów: R.1. Yongąuan (większe tryskające źródło) Położenie: we wgłębieniu, na podeszwie stopy, między Ii, a Iii stawem śródstopowo-paliczkowym, przy zgiętych palcach stopy. Wskazania: afazja histeryczna, ochrypłość głosu, afonia, kaszel, ostre zapalenie migdałków podniebiennych, bezpłodność, opadnięcie macicy, nietrzymanie lub zatrzymanie moczu, kurcz mięśni kończyn dolnych, drgawki u dzieci, padaczka. R.2. Rangu (dolina prób) Położenie: na przyśrodkowej powierzchni stopy, we wgłębieniu z przodu i poniżej guzowatości kości łódkowej, w połowie długości łączącej koniec palucha z tylnym brzegiem pięty. Wskazania: nieżyt krtani, zapalenie migdałków podniebiennych, ślinotok, wymioty, choroby układu moczowo-płciowego (zapalenie pęcherza moczowego, zapalenie najądrza, nietrzymanie moczu, bezpłodność, zaburzenia cyklu miesiączkowego, świąd sromu), drgawki u dzieci. R.3. Taixi (wielki potok) Położenie: w połowie odległości między szczytem kostki przyśrodkowej a ścięgnem Achillesa (bezpośrednio po przeciwnej stronie znajduje się punkt VU.60.). Wskazania: choroby narządu oddechowego, jamy brzusznej, kurcz trzewny, bóle w okolicy serca. R.4. Dazhong (wielki puchar) Położenie: 0,5 cuna w dół i nieco do tyłu od zagłębienia pomiędzy kostką przyśrodkową, a ścięgnem Achillesa. Wskazania: częstoskurcz napadowy, psychozy, zapalenie jamy ustnej, wymioty, zaparcia, nadmierne krwawienie miesiączkowe, bóle lędźwiowe. R.5. Shuiguan (źródło wody) Położenie: 1 cun poniżej zagłębienia pomiędzy kostką przyśrodkową, a ścięgnem Achillesa, w linii pionowej. Wskazania: brak miesiączki, skąpe krwawienie miesiączkowe, nadmierne wydalanie moczu. R.6. Zhaohai (świecące się morze) Położenie: w zagłębieniu, 1 cun poniżej dolnego brzegu kostki przy środkowej. Wskazania: suchość błony śluzowej w jamie ustnej, ogólna słabość, zapalenie migdałków podniebiennych, kolka jelitowa, zaburzenia cyklu miesiączkowego, bezsenność, zwiotczenie żył, otyłość. R.7. Fuliu (powracający potok) Położenie: 2 cuny powyżej zagłębienia pomiędzy kostką przyśrodkową, a ścięgnem Achillesa, na jego przednim brzegu. Wskazania: zapalenie rdzenia, choroba narządów moczowo-płciowych, mocne pocenie się, bóle lędźwiowe, bóle zębów, krwawienie z żylaków odbytu, zbyt niskie ciśnienie tętnicze. R.8. Jaoxim (zmienne zaufanie) Położenie: na tylnym brzegu kości piszczelowej, dwa cuny powyżej wewnętrznego brzegu kostki przyśrodkowej. Wskazania: choroby narządów moczowo-płciowych. R.9. Zhubin (budująca się zapora) Położenie: w miejscu przejścia mięśnia brzuchatego łydki w ścięgno Achillesa. Wskazania: padaczka, skurcz mięśnia brzuchatego łydki, zapalenie języka, impotencja. R.10. Yingu (dolina yin) Położenie: na przyśrodkowej linii poprzecznej kolana, między ścięgnem mięśni półścięgnistego i półbłoniastego. Wskazania: bóle wewnętrznej powierzchni uda, zapalenie stawu kolanowego, choroby narządów moczowo-płciowych. R.11. Henggu (poprzeczna kość) Położenie: na wysokości wzgórka łonowego, 0,5 cuna w bok od linii środkowej ciała. Wskazania: nietrzymanie moczu, częstoskurcz, zmazy (polucje), przekrwienie spojówki, zapalenie rogówki, zespoły bólowe miednicy mniejszej. R.12. Dahe (wielki blask) Położenie: 1 cun nad wzgórkiem łonowym, 0,5 cuna od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: impotencja, ból w okolicy prącia, aspermia (brak nasienia), przewlekłe zapalenie pochwy, przekrwienie spojówki, zapalenie rogówki. R.13. Qixue (punkt energii) Położenie: 2 cuny nad wzgórkiem łonowym, 0,5 cuna od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: takie same. R.14. Siman (czterokrotna pełność) Położenie: 3 cuny nad wzgórkiem łonowym, 0,5 cuna od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: choroby jelit i narządów moczowo-płciowych. R.15. Abdomen-Zhongzhu (środkowa rzeka) Położenie: 4 cuny nad wzgórkiem łonowym, 0,5 cuna od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: takie same. R.16. Huangshu (punkt zgodności centrów życiowych) Położenie: na wysokości pępka, 0,5 cuna od linii środkowej ciała. Wskazania: choroby żołądka i jelit. R.17. Shangąu (melodia kupca) Położenie: 2 cuny nad pępkiem, 0,5 cuna od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: takie same. R.18 Shinguan (kamienna granica) Położenie: 3 cuny nad pępkiem, 0,5 cuna od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: takie same. R.19. Yindu (stolica yin) Położenie: 4 cuny nad pępkiem, 0,5 cuna od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: choroby narządów oddechowych, żołądka i jelit. R.20. Abdomen-Tonggu (przenikająca dolina) Położenie: 5 cunów nad pępkiem, 0,5 cuna od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: takie same. R.21. Youmen (wrota ciemności) Położenie: 6 cunów nad pępkiem, 0,5 cuna od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: odbijanie się z żołądka, ślinotok, choroby wątroby. R.22. Bulang (spacerowy korytarz) Położenie: w piątym międzyżebrzu, 2 cuny w bok od linii środkowej ciała. Wskazania: choroby narządów oddechowych, przełyku, żołądka. R.23. Shonfeng (pieczęć ducha) Położenie: w czwartym międzyżebrzu, 2 cuny od linii środkowej ciała. Wskazania: takie same. R.24. Lingxu (pustka duchowa) Położenie: w trzecim międzyżebrzu, 2 cuny od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: nerwoból międzyżebrowy, choroby narządów oddechowych, osłabienie węchu, zapalenie gruczołu sutkowego, zaburzenia nerwicowe u kobiet. R.25. Shencang (zbiornik ducha) Położenie: w drugim międzyżebrzu, 2 cuny od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: takie same. R.26. Yuzhong (w zwątpieniu) Położenie: w pierwszym międzyżebrzu, 2 cuny od linii pośrodkowej ciała. Wskazania: choroby narządów oddechowych. R.27. Shufu (warsztat zgodności) Położenie: w dole podobojczykowym, tuż poniżej dolnego brzegu obojczyka, 2 cuny na zewnątrz od linii środkowej mostka (końcowy punkt). Wskazania: zapalenie oskrzeli, czkawka, wymioty, ślinotok. Meridian osierdzia (łac. pericardium - PC) Przebieg meridianu Meridian osierdzia należy do meridianów rąk. Rozpoczyna się w punkcie PC.1., tj. w czwartej przestrzeni międzyżebrowej, 1 cun na zewnątrz od brodawki sutkowej (5 cunów od linii środkowej ciała). Stąd wznosi się nieco (łukiem nad dołem pachowym) i przechodzi na przednią powierzchnię ramienia. Biegnąc środkiem ramienia, między głowami mięśnia dwugłowego, przecina staw łokciowy do wewnątrz od ścięgna tego mięśnia. Na przedramieniu meridian biegnie dalej pośrodku, przecina staw nadgarstkowy i kieruje się do palca środkowego Iii, gdzie w odległości 3 mm po wewnętrznej stronie kąta podstawy paznokcia kończy swój bieg. Ogólna charakterystyka meridianu: Typ meridianu yin, związany z elementem Ogień, tworzy parę z meridianem potrójnego ogrzewacza. Ważniejsze punkty: źródłowe - PC.7. przychylności - "Shu" PC.9., PC.8., PC.7., PC.5., PC.3. tonizujący - PC.9. sedatywny - PC.7. przepustowe - PC.6. (PC.7.) alarmowy przedni - JM.17. alarmowy tylni - VU.14. samodzielny - PC.7. Ogółem punktów 9, czas najwyższej aktywności 19.00-21.00. Wykaz punktów: PC.1. Tianchi (niebiańska sadzawka) Położenie: w czwartym międzyżebrzu, 5 cunów w bok od linii środkowej ciała. Wskazania: zapalenie osierdzia, nerwoból międzyżebrowy, hipolaktacja, zapalenie gruczołu sutkowego. PC.2. Tianąuan (niebiańskie źródło) Położenie: między głowami mięśnia dwugłowego ramienia, 2 cuny niżej dołu pachowego. Wskazania: choroby serca i żołądka. PC.3. Quze (kręty staw) Położenie: w poprzecznym zgięciu dołu łokciowego, po łokciowej stronie ścięgna mięśnia dwugłowego ramienia. Po przeciwnej stronie tego ścięgna znajduje się punkt P.5. Dla łatwiejszej lokalizacji punktu należy zgiąć przedramię. Wskazania: zapalenie mięśnia sercowego, zapalenie oskrzeli, ostry nieżyt żołądka, bóle ramienia, udar słoneczny, zwiększona potliwość w okolicy głowy. PC.4. Ximen (pograniczne wrota) Położenie: między ścięgnami mięśnia długiego dłoni i mięśnia promieniowego zginacza nadgarstka, 5 cunów powyżej poprzecznego zgięcia nadgarstka. Wskazania: zapalenie mięśnia sercowego, częstoskurcz, wymioty krwawe, krwotoki z nosa, czkawka, psychozy. PC.5. Jianshi (pośrednik) Położenie: na powierzchni dłoniowej przedramienia, 3 cuny powyżej poprzecznego zgięcia nadgarstka. Wskazania: zapalenie mięśnia sercowego, nieżyt żołądka, padaczka, zespoły depresyjne, zaburzenia cyklu miesiączkowego, hydroadenit. PC.6. Neiguan (wewnętrzne wrota) Położenie: 2 cuny nad zgięciem poprzecznym nadgarstka, między ścięgnami mięśnia dłoniowego długiego i zginacza nadgarstka (1 cun poniżej PC.5.). Wskazania: choroby serca, żołądka, wylew krwawy do spojówki, bóle stawu łokciowego i ramienia, psychoza, choroba nadciśnieniowa. PC.7. Daling (wielkie wzgórze) Położenie: w środku poprzecznego zgięcia nadgarstka, między ścięgnami mięśni zginacza nadgarstka promieniowego i dłoniowego długiego. Wskazania: choroby serca, nerwoból międzyżebrowy, hydroadenit, zapalenie migdałków podniebiennych, bóle głowy, choroba nadciśnieniowa, bezsenność, psychozy, kurcz pisarski, zapalenie splotu nerwowego. PC.8. Laogong (pałac pracy) Położenie: w środku dłoni, między Iii, a Iv kością śródręcza. Wskazania: choroba nadciśnieniowa, zapalenie jamy ustnej, żółtaczka, krwotoki z nosa, parastezje koniuszków palców, nadmierne wydzielanie potu, psychozy reaktywne, histeria, punkt "nagłej pomocy". PC.9. Zhongchong (środkowe urwisko) Położenie: na koniuszku Iii palca ręki, 3 mm od wewnętrznego kąta podstawy paznokcia (końcowy punkt). Wskazania: choroby serca, bóle głowy, choroby gorączkowe z brakiem wydzielania potu. Punkt "nagłej pomocy". Meridian potrójnego ogrzewacza (łac. cardinalis tricalori; z Chin. - SJ) Przebieg meridianu Meridian potrójnego ogrzewacza zaczyna się na palcu serdecznym (palec Iv) ręki, przy macierzy paznokcia (SJ.1.). Dalej biegnie przez grzbietową część ręki, przedramię, ramię i dochodzi do tylnej doliny barku, skąd przechodzi na szyję, okrąża od góry ucho i kończy swój bieg w punkcie SJ.23., tj. na zewnętrznym brzegu brwi. Ogólna charakterystyka meridianu: Typ meridianu yang, związany z elementem Ogień, tworzy parę z meridianem osierdzia. Ważniejsze punkty: źródłowy - SJ.4. przychylności - "Shu" SJ.1., SJ.2., SJ.3., SJ.6., SJ.11. tonizujący - SJ.3. sedatywny - SJ.10. przepustowe - SJ.5. (SJ.4.) alarmowy przedni - JM.5. alarmowy tylni - VU.22. samodzielny - SJ.5. Ogółem punktów 23, czas największej aktywności 21.00-23.00. Wykaz punktów: SJ.1. Guanchong (pograniczny punkt ataku) Położenie: 3 mm w bok - po stronie łokciowej, obok macierzy paznokcia Iv palca ręki. Wskazania: stany gorączkowe, mdłości, bóle głowy, osłabienie łaknienia, niestrawności u dzieci, punkt "nagłej pomocy". SJ.2. Yemen (wrota płynów) Położenie: na łokciowym brzegu paliczka bliższego Iv palca. Wskazania: bóle i zawroty głowy, osłabienie słuchu, szum w uszach, zapalenie dziąseł, choroby oczu, bóle w okolicy stawu łokciowego i przedramienia, psychozy reaktywne. SJ.3. Hand-Zhongzhu (środkowa wyspa) Położenie: na grzbietowej stronie ręki między Iv, a V kością śródręcza, tuż za stawem śródręczno-paliczkowym. Wskazania: stany gorączkowe, niskie ciśnienie tętnicze. SJ.4. Yangchi (zbiornik wody yang) Położenie: na grzbietowej powierzchni ręki, w zagłębieniu grzbietowego zgięcia nadgarstka, po łokciowej stronie ścięgna mięśnia prostownika wspólnego palców. Wskazania: cukrzyca, zapalenie stawu promieniowo-nadgarstkowego, grypa, gościec, bóle przedramienia. SJ.5. Waiguan (zewnętrzne wrota) Położenie: 2 cuny powyżej stawu promieniowo-nadgarstkowego. Punkt ten należy do najczęściej wykorzystywanych w akupunkturze. Wskazania: osłabienie słuchu, ból w stawach kończyny górnej, bóle zębów, choroby oczu, ogólna słabość, bezsenność, grypa. SJ.6. Zhigou (rozwidlenie rowu) Położenie: 3 cuny nad stawem promieniowym nadgarstka, między kością promieniową, a łokciową. Wskazania: choroby płuc i serca, bóle rąk, wymioty, zapaść po porodzie. SJ.7. Huizong (spotkane źródło) Położenie: w środku linii poprzecznej nadgarstka pomiędzy ścięgnem mięśni zginacza promieniowego nadgarstka i mięśnia długiego dłoni. Wskazania: pląsawica, bóle ramienia i przedramienia. SJ.8. Sanyangluo (Luo 3 yang) Położenie: 4 cuny nad stawem promieniowo-nadgarstkowym, między kością łokciową a kością promieniową. Wskazania: głuchota, bóle zębów żuchwy, choroby oczu, bóle ramienia i przedramienia. SJ.9. Sidu (cztery zasuwy) Położenie: między kością łokciową, a promieniową, 5 cunów poniżej zgięcia łokciowego. Wskazania: takie same. SJ.10. Tianjing (niebiańskie źródło) Położenie: na tylnej powierzchni stawu łokciowego, w odległości 1 cuna powyżej szczytu wyrostka łokciowego. Przy zgiętym stawie łokciowym w miejscu tym powstaje wgłębienie. Wskazania: choroby narządu oddechowego, psychozy, głuchota, zapalenie powiek, bóle w okolicy szyi i karku, kręcz szyi. SJ.11. Qinglengyuan (czysta chłodna otchłań) Położenie: na tylnej powierzchni ramienia, 2 cuny nad wyrostkiem łokciowym. Wskazania: bóle kończyn górnych. SJ.12. Xiaoluo (odprowadzenie zastoju wody) Położenie: na tylnej powierzchni ramienia, 5 cunów nad stawem łokciowym. Wskazania: bóle głowy, nerwoból nerwów potylicznych, padaczka, gośćcowe zapalenie tętnic, bóle rąk. SJ.13. Naohui (spotkanie ramienia) Położenie: na dolnym brzegu mięśnia naramiennego, na wysokości dołu pachowego. Wskazania: bóle kończyn górnych i w okolicy szyi oraz karku. SJ.14. Jianliao (jamka ramienia) Położenie: w tył i w dół od wyrostka barkowego łopatki. Podczas odwiedzenia ramienia w miejscu tego punktu tworzy się jamka. Wskazania: zapalenie splotu nerwowego ramienia. SJ.15. Tianliao (boski dołek) Położenie: w środku odległości między punktem VF.21., a górnym brzegiem kolca łopatki. Wskazania: zapalenie korzeni rdzeniowych szyjno-piersiowych, zapalenie splotu nerwowego ramienia. SJ.16. Tianyou (boskie okno) Położenie: w tył i w dół od wyrostka sutkowego, w miejscu przyczepienia tylnego brzegu mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego (pod punktem VF.12.). Wskazania: bóle okolicy szyjno-potylicznej, nieżyt krtani, szum w uszach, głuchota, przekrwienie oka, obrzęki twarzy, bezsenność. SJ.17. Yifeng (ochrona przed wiatrem) Położenie: w zagłębieniu, w tył od podstawy płatka ucha, między kątem żuchwy, a wyrostkiem sutkowym, nieco poniżej i do przodu od wyrostka sutkowego. Lokalizację punktu ułatwia otwarcie ust. Wskazania: szum w uszach, głuchota, zapalenie nerwu twarzowego, zapalenie jamy ustnej. SJ.18. Qimai (pulsująca żyła) Położenie: na tylnym brzegu podstawy małżowiny usznej, na tej samej wysokości co otwór przewodu słuchowego zewnętrznego. Wskazania: bóle głowy, szum w uszach, zapalenie tęczówki, drgawki u dzieci, wymioty, padaczka, biegunka. SJ.19. Luxi (oparcie czaszki) Położenie: na tylnym brzegu podstawy małżowiny usznej, (w środku odległości między punktem SJ.20., a punktem SJ.18.). Wskazania: szum w uszach, bóle głowy, padaczka, lęki. SJ.20. Jiaosun (kąt ucha) Położenie: przy podstawie górnego brzegu małżowiny usznej. Wskazania: zaburzenia podwzgórza, tiki, przykurczę mięśni okolicy ust, zapalenie jamy ustnej, słabość mięśni żwaczy, wymioty, choroby oczu, powiększenie gruczołu tarczowego. SJ.21. Ermen (brama ucha) Położenie: w przód i w górę od skrawka ucha, na tylnym brzegu wyrostka stawowego żuchwy. Wskazania: szum w uszach, głuchota, zapalenie ucha, bóle zębów szczęki, przykurcz mięśnia okrężnego ust. SJ.22. Ear-Heliao (jamka skroniowa) Położenie: na przednio-górnym brzegu podstawy małżowiny usznej, nad podstawą wyrostka jarzmowego kości skroniowej. Wskazania: bóle głowy, nerwobóle nerwu trójdzielnego i jego powikłania, nieżyt nosa, zapalenie przewodu słuchowego. SJ.23. Sizhukong (jedwabny bambus) Położenie: na zewnętrznym brzegu brwi (końcowy punkt). Wskazania: choroby oczu, bóle głowy, zawroty głowy, porażenie nerwu twarzowego, drgawki u dzieci. Meridian pęcherzyka żółciowego (łac. vesica fellea - VF) Przebieg meridianu Meridian ten swój kręty przebieg rozpoczyna od zewnętrznego kąta oka (VF.1.); na samej głowie posiada aż 20 punktów. W odcinkach dołu nadobojczykowego schodzi po przednio-bocznej stronie tułowia, uda, goleni i stopy do Iv palca stopy - 3 mm od zewnętrznego kąta podstawy paznokcia (VF.44.). Ogólna charakterystyka meridianu: Typ meridianu yang, związany z elementem Drzewo, tworzą parę z meridianem wątroby. Ważniejsze punkty: źródłowy - VF.40. przychylności - "Shu" VF.44., VF.43., VF.41., VF.38., VF.34. tonizujący - VF.43. sedatywny - VF.38. przepustowe - VF.37. (VF.40.) alarmowy przedni - VF.24. alarmowy tylni - VU.19. samodzielny - brak. Ogółem punktów 44, czas największej aktywności 23.00-1.00. Wykaz punktów: VF.1.Tongziliao (kość zagłębienia ocznego) Położenie: ok. 6 mm w bok od zewnętrznego kąta oka. Wskazania: choroby narządu wzroku, nerwoból nerwu trójdzielnego, zapalenie dziąseł, porażenie nerwu twarzowego, przykurcz mięśni mimicznych, migrena. VF.2. Tinghui (zbieracz słuchu) Położenie: poniżej skrawka ucha (trages), z przodu, na wysokości wcięcia skrawka. Przy otwartych ustach powstaje w tym miejscu dołek. Wskazania: zapalenie zewnętrznego przewodu słuchowego, szum w uszach, głuchota, porażenie nerwu tarczowego, tiki, ból zębów. VF.3. Shangguan (górne wrota) Położenie: na przecięciu granicy owłosionej części skroni i górnego brzegu łuku jarzmowego. Wskazania: migrena, zawroty głowy, szum w uszach, głuchota, porażenie nerwu tarczowego, tiki, bóle zębów, przykurcz mięśnia okrężnego ust. VF.4. Hanyan (zamknięcie szczęki) Położenie: na granicy górnej trzeciej części odległości między punktami G.8., a VF.6. Wskazania: takie same. VF.5. Xuanlu (daszek czoła) Położenie: na jednej trzeciej górnej linii łączącej VF.4. z VF.7. Wskazania: takie same. VF.6. Xuanli (zawieszony ciężar) Położenie: na linii łączącej VF.4. z VF.7. w jednej trzeciej dolnej części. Wskazania: zespoły neurasteniczne, migrena, obrzęki twarzy, bóle zębów. VF.7. Qubin (zgięty kąt skroni) Położenie: na skrzyżowaniu linii poziomej i pionowej, przechodzących przez górny i przedni brzeg ucha. Wskazania: bóle w okolicy ciemieniowej, skroniowej i szyjnej, migrena, choroby oczu. VF.8. Shuaigu (koniec doliny) Położenie: nad wierzchołkiem małżowiny usznej, 1,5 cuna w części owłosionej (w miejscu szwu kostnego ciemieniowego i skroniowego). Wskazania: bóle w okolicy ciemieniowej i szyjno-potylicznej, migrena, wymioty, nietrzeźwość, pragnienie. VF.9. Tianchong (punkt niebiański) Położenie: 0,5 cuna ku tyłowi od VF.8., powyżej i do tyłu od ucha, 2 cuny w części owłosionej. Wskazania: padaczka, bóle głowy, bóle w okolicy szyjno-potylicznej. VF.10. Fubai (napływająca światłość) Położenie: ok. 1 cuna poniżej od VF.9. Wskazania: szum w uszach, głuchota, bóle zębów, zapalenie migdałków podniebiennych, niedowład kończyn, bóle w okolicy szyjno-potylicznej. VF.11. Head-Qisoyin (początek yin) Położenie: miejsce połączenia wyrostka sutkowatego kości skroniowej i kości potylicznej. Wskazania: nerwoból nerwu trójdzielnego, przykurcz mięśni kończyn, czkawka, szum w uszach. VF.12. Head-Wangu (ostatnia kość) Położenie: we wgłębieniu z tyłu i poniżej wyrostka sutkowego kości skroniowej. Wskazania: obrzęki twarzy, afazje, zapalenie dziąseł, ucha, migdałków podniebiennych, migrena, bezsenność. VF.13. Benshen (korzeń ducha) Położenie: na linii zewnętrznego brzegu oka, ok. 0,5 cuna w części owłosionej czoła. Wskazania: padaczka, bóle głowy, zawroty głowy, tiki, przykurcz mięśni szyjno- potylicznych. VF.14. Yangbai (rozkwit światłości) Położenie: na czole, pionowo nad źrenicą oka, w odległości 1 cuna od brwi. Wskazania: choroby oczu, nerwoból nerwu trójdzielnego, porażenie nerwu twarzowego, przykurcz mięśni mimicznych. VF.15. Head-Lingi (spływ łez) Położenie: u pacjenta patrzącego na wprost, punkt ten leży w części owłosionej czoła, 0,5 cuna ku tyłowi od czoła, na linii źrenicy oka. Wskazania: choroby oczu, padaczka. VF.16. Muchuang (okno oka) Położenie: leży w części owłosionej czoła, 1,5 cuna ku tyłowi od czoła, na linii źrenicy oka. Wskazania: zapalenie spojówki, osłabienie wzroku, obrzęki twarzy, zawroty głowy, stany gorączkowe. VF.17. Zhengying (pionowe yin) Położenie: leży w części owłosionej czoła, 2,5 cuna ku tyłowi od czoła, na drugiej bocznej linii głowy. Wskazania: zawroty głowy, bóle zębów, zanik nerwu wzrokowego. VF.18. Chengling (spotkanie ducha) Położenie: w części owłosionej czoła, 4 cuny ku tyłowi od czoła, w linii VF.17. Wskazania: krwawienie z nosa, grypa. VF.19. Naokong (obszar mózgu) Położenie: 1 cun nad zagłębieniem pomiędzy mięśniem mostkowo-sutkowo- obojczykowym i czworobocznym (nad VF.20.). Wskazania: krwawienie z nosa, duszność, bóle głowy, przykurcz mięśni okolicy ramiennej i szyjnej, częstoskurcz. VF.20. Fengchi (zbiornik wodny na wietrze) Położenie: na dolnym brzegu potylicy, we wgłębieniu między przyczepami mięśnia czworobocznego i mostkowo-obojczykowo-sutkowego. Wskazania: choroby mózgu, oczu, nosa, zaburzenia czuciowe nerwu błędnego i dodatkowego, porażenie połowiczne, zespoły neurasteniczne, choroba nadciśnieniowa. VF.21. Jianjing (studnia ramienia) Położenie: w połowie odległości pomiędzy wyrostkiem barkowym łopatki, a C.7. lub w linii środkowej obojczyka na krawędzi mięśnia czworobocznego. Wskazania: bóle w obręczy kończyny górnej i okolicy szyjno-potylicznej, porażenie połowiczne, bóle głowy, krwawienie poporodowe, zawroty głowy. VF.22. Yuanye (wzburzone źródło) Położenie: w czwartym międzyżebrzu, w środku linii pachowej. Wskazania: nerwoból międzyżebrowy. VF.23. Zhejin (mięsień boczny) Położenie: w czwartym międzyżebrzu, 6 cunów w bok od środkowej linii ciała. Wskazania: choroby żołądka, zespoły neurasteniczne. VF.24. Riyue (słońce i księżyc) Położenie: w siódmym międzyżebrzu, na linii środkowoobojczykowej. Wskazania: choroby żołądka i wątroby, skurcz przepony, kolka jelitowa, wzdęcie brzucha. VF.25. Jingmen (wrota stolicy) Położenie: na dolnym brzegu końca Xii żebra, na bocznej powierzchni brzucha. Wskazania: wymioty, kolka jelitowa, bóle lędźwiowe, nadciśnienie tętnicze, nerwoból nerwów międzyżebrowych. VF.26. Daimai (naczynie do pasa) Położenie: na wysokości pępka, poniżej wolnego końca Xi żebra. Wskazania: choroby ginekologiczne, bóle lędźwiowe. VF.27. Wushu (pięć centralnych kolumn) Położenie: nad kolcem biodrowym górnym przednim, na wysokości 3 cuny poniżej pępka. Wskazania: choroby narządu moczowo-płciowego, choroby żołądka i jelit, bóle lędźwiowe. VF.28. Weidao (łącząca droga) Położenie: na górnym brzegu kolca biodrowego przedniego górnego, na wysokości 3,5 cuna poniżej pępka. Wskazania: takie same. VF.29. Femur-Juliao (jamka spokoju) Położenie: pośrodku, między kolcem biodrowym przednim górnym a najwyższym punktem krętarza wielkiego (lokalizować w pozycji siedzącej lub leżącej na boku). Wskazania: bóle lędźwiowe, choroby narządu moczowo-płciowego. VF.30. Huantiao (skakać w koło) Położenie: na bocznym zagłębieniu pośladka, powyżej najwyższego szczytu krętarza wielkiego, w jednej trzeciej odległości od kości krzyżowej. Wskazania: zapalenie korzeni rdzeniowych, choroba nadciśnieniowa, choroby skóry. VF.31. Fengshi (rynek wiatru) Położenie: na bocznej powierzchni uda; gdy stoi się z rękami opuszczonymi wzdłuż ud, koniuszek palca środkowego dokładnie wskazuje ten punkt. Wskazania: zapalenie stawów, choroba Rotha. VF.32. Femur-Zhongdu (środkowy rów) Położenie: na bocznej powierzchni uda, 4 cuny nad rzepką. Wskazania: takie same. VF.33. Xiyangguan (granica yang) Położenie: w zagłębieniu górnym w stosunku do nadkłykcia bocznego kości udowej, 1 cun ponad dolny brzeg rzepki. Wskazania: takie same. VF.34. Yanglingąuan (wolne źródło yang) Położenie: 2 cuny poniżej dolnego brzegu rzepki, w zagłębieniu bezpośrednio poniżej i z przodu główki kości strzałkowej. Wskazania: zapalenie stawów, nerwoból nerwu udowego, obrzęki twarzy, zaparcia nawykowe, porażenie lub niedowład nerwu strzałkowego. VF.35. Yangjiao (skrzyżowanie yang) Położenie: na tylnym brzegu kości strzałkowej, 7 cunów nad górnym brzegiem kostki bocznej. Wskazania: porażenie lub niedowład nerwu strzałkowego, rwa kulszowa, obrzęki twarzy. VF.36. Waiqiu (pozorny pagórek) Położenie: na przednim brzegu kości strzałki, 7 cunów nad górnym brzegiem kostki bocznej. Wskazania: takie same. VF.37. Guangming (jaskrawe światło) Położenie: 5 cunów powyżej szczytu kostki bocznej, na bocznej powierzchni podudzia, na przednim brzegu kości strzałkowej. Wskazania: choroby kończyn dolnych, psychozy reaktywne, migrena. VF.38. Yangfu (oparcie yang) Położenie: 4 cuny nad kostką boczną, na przednim brzegu kości strzałkowej. Wskazania: bóle lędźwiowe, zapalenie stawu kolanowego, bóle wędrujące, zapalenie migdałków podniebiennych, choroby żył. VF.39. Xuanzhong (zawieszony dzwon) Położenie: 3 cuny nad kostką boczną, na przednim brzegu kości strzałkowej. Wskazania: bóle kończyn dolnych, porażenie połowiczne, zapalenie migdałków podniebiennych, krwawienie z nosa, nieżyt nosa, stwardnienie tętnic, zespoły neurasteniczne. VF.40. Qiuxu (wzgórze - rynek) Położenie: w przód i poniżej od kostki bocznej (w górę i w tył od kości sześciennej). Wskazania: skurcz mięśnia brzuchatego łydki, zapalenie opłucnej, duszność, kolka jelitowa, zapalenie pęcherzyka żółciowego, obrzęk i bóle w okolicy pachowej, choroby oczu. VF.41. Foot-Linqi (spływ łez) Położenie: w najwyższym miejscu, między Iv a V kością śródstopia, w którym wyczuwa się zagłębienie. Wskazania: bóle kończyn, stawów, twarzy, bóle wędrujące, zawroty głowy, zaburzenia cyklu miesiączkowego, zapalenie gruczołu sutkowego. VF.42. Diwuhui (pięć spotkań ziemi) Położenie: między Iv, a V kością śródstopia, 1 cun do przodu od VF.41. Wskazania: bóle w okolicy pachowej, zapalenie gruczołu sutkowego, gościec, bóle stopy, gruźlica płuc. VF.43. Xiaxi (ścieśniona dolina) Położenie: w szczelinie między głowami Iv i V kości śródstopia. Wskazania: osłabienie słuchu, bóle głowy, słabość kończyn dolnych, duszność, krwioplucie, zapalenie gruczołu sutkowego, skurcz tętnicy siatkówki. VF.44. Foot-Qiaoyin (końcowe yin) Położenie: 3 mm od kąta podstawy paznokcia, po stronie zewnętrznej czwartego palca stopy (końcowy punkt). Wskazania: choroby serca i narządu oddechowego, czkawka, bóle głowy, suchość w ustach, głuchota, ból w okolicy oczu, punkt "nagłej pomocy". Meridian wątroby (łac. hepar - H) Przebieg meridianu Meridian wątroby należy do meridianów nóg. Rozpoczyna się punktem H.1., tj. 3 mm od kąta podstawy paznokcia - od strony zewnętrznej I palca stopy. Następnie przechodzi na grzbiet stopy i biegnie w górę po wewnętrznej powierzchni goleni i uda (między meridianem nerki i śledziony-trzustki). Na wysokości grzebienia kości biodrowej meridian ten rozgałęzia się dochodząc do zewnętrznych narządów moczowo-płciowych i wchodzi w dolną część jamy brzusznej, a następnie do wątroby. Powierzchniowa część - gałąź - biegnie po przednio-zewnętrznej stronie ściany brzucha i kończy się w Vi międzyżebrzu, w linii sutkowej punktem Qimen (H.14.). Ogólna charakterystyka meridianu: Typ meridianu yin, związany z elementem Drzewo, tworzą parę z meridianem pęcherzyka żółciowego. Ważniejsze punkty: źródłowy - H.3. przychylności - "Shu" H.1., H.2., H.3., H.., H.8. tonizujący - H.8. sedatywny - H.2. przepustowe - H.5., (H.3.) alarmowy przedni - H.14. alarmowy tylni - VU.18. samodzielny - brak. Ogółem punktów 14, czas największej aktywności 1.00-3.00. Wykaz punktów: H.1. Dadun (wielka szczerość) Położenie: 3 mm od macierzy paznokcia, na zewnętrznej stronie palucha. Wskazania: choroby przewodu pokarmowego, nietrzymanie moczu, ból prącia, cukrzyca, brak miesiączkowania. H.2. Xingjian (rejon ruchu) Położenie: między I, a Ii palcem stopy, z przodu stawu śródstopno- paliczkowego. Wskazania: choroby narządu moczowo-płciowego, wątroby, przewodu pokarmowego, choroby serca, cukrzyca, ból zębów, bezsenność, pocenie się, nerwoból międzyżebrowy, bóle pięty. H.3. Taichong (wielki potok) Położenie: między I, a Ii kością śródstopia, u podstawy kości śródstopia. Wskazania: ból mięśni, nerwoból międzyżebrowy, niedostateczne skurcze macicy po porodzie, skurcz jelita cienkiego i narządów miednicy mniejszej. H.4. Zhongfeng (środkowa pieczęć) Położenie: 1 cun ku przodowi od szczytu kostki wewnętrznej, w zagłębieniu, przyśrodkowo od mięśnia piszczelowego przedniego. Wskazania: choroby narządów moczowo-płciowych i kończyn dolnych. H.5. Ligou (końcowa bruzda) Położenie: na tylnej krawędzi kości piszczelowej, 5 cunów powyżej kostki przyśrodkowej. Wskazania: kolka jelitowa, częstoskurcz napadowy, choroby narządów moczowo- płciowych, choroby mózgu i rdzenia, świąd. H.6. Tibia (środkowa stolica) Położenie: na tylnej krawędzi kości piszczelowej, 7 cunów powyżej kostki przyśrodkowej. Wskazania: choroby stawów kończyn dolnych i narządów moczowo-płciowych. H.7. Xiguan (wrota kolana) Położenie: w tył i w dół od kłykcia kości piszczelowej, 2 cuny poniżej dolnego brzegu rzepki. Wskazania: zapalenie stawu kolanowego, bóle kończyn dolnych. H.8. Quguan (zgięte źródło) Położenie: za przyśrodkowym nadkłykciem kości udowej, przed miejscem przyczepu mięśni półbłoniastego i półścięgnistego. Wskazania: choroby narządu moczowo-płciowego i kończyn dolnych, świąd, obrzęk i ból narządów płciowych. H.9. Yinbao (otoczka yin) Położenie: 4 cuny nad górnym brzegiem rzepki, na przednim brzegu mięśnia półbłoniastego. Wskazania: drgawki, zatrzymanie moczu, zaburzenia cyklu miesiączkowego. H.10. Femur-Wuli (noga pięć li) Położenie: 1 cun poniżej krocza, na zewnętrznym brzegu mięśnia przywodziciela długiego. Wskazania: ogólna potliwość, bezsenność, wyprysk na mosznie. H.11. Yinlian (kąt yin) Położenie: na wysokości krocza, na przednim brzegu mięśnia przywodziciela. Wskazania: ból ściągający w biodrze, upławy, świąd, zaburzenia cyklu miesiączkowego, bezpłodność. H.12. Jimai (bystry puls) Położenie: w bok i w dół od guzka łonowego. Wskazania: takie same. H.13. Zhangmen (wrota praw) Położenie: na wolnym końcu Xi żebra, na bocznej powierzchni brzucha. Wskazania: choroby narządu oddechowego, przewodu pokarmowego, wątroby, pęcherza żółciowego, zarobaczenie, bóle lędźwiowe. H.14. Qimen (drzwi czasu) Położenie: na linii sutkowej, w Vi przestrzeni międzyżebrowej (końcowy punkt). Wskazania: takie same. Główny regulator tylny (łac. sinarteria regens; z Chin. - TM) Przebieg meridianu Meridian rozpoczyna się w narządach rodnych, w jamie miednicy, schodzi w kierunku krocza do wierzchołka kości łonowej - do pkt. TM.1., tj. w połowie odległości między kością ogonową, a odbytem. Dalej wznosi się wzdłuż linii wyrostków kolczystych, przechodzi przez głowę, środek czoła, nosa i kończy się na wewnętrznej powierzchni wargi górnej, w środku jej wędzidełka - w punkcie TM.28. Meridian GRT jest kanałem zbiorczym wszystkich kanałów yang. Inna jego nazwa: "guwerner". Ogólna charakterystyka meridianu: Typ meridianu yang. Ważniejsze punkty: samodzielny - TM.3., TM.12., TM.26. Ogółem punktów 28. Wykaz punktów: TM.1. Changqiang (zwiększenie siły) Położenie: w środku odległości między odbytem, a końcem kości ogonowej. W trakcie lokalizacji wskazana pozycja z kolanami przy klatce piersiowej. Wskazania: choroba odbytnicy i tylnego kanału odbytowego. TM.2. Yaoshu (shu lędźwi) Położenie: w środku połączenia krzyżowo-ogonowego. Wskazania: zapalenie korzeni lędźwiowo-krzyżowych, choroby narządu moczowo- płciowego i odbytnicy. TM.3. Yaoyangguan (yao - lędźwie, wrota yang) Położenie: między wyrostkami kolczystymi kręgów L.4-L.5. Wskazania: zapalenie korzeni lędźwiowo-krzyżowych, choroby narządu moczowo- płciowego i jelita grubego. TM.4. Mingmen (wrota życia) Położenie: w linii środkowej ciała, między wyrostkami kolczystymi L.2-L.3. Wskazania: bóle głowy, zapalenie opon mózgowych u dzieci, kolka jelitowa, bóle w okolicy lędźwiowej, hemoroidy, upławy, zmazy, impotencja, bezsenność, szum w uszach, zespoły asteniczne. TM.5. Xuanshu (wisząca kolumna) Położenie: w linii środkowej ciała, między wyrostkami kolczystymi L.1-L.2. Wskazania: bóle lędźwiowe, choroby żołądka i jelit. TM.6. Jizhong (środek kręgosłupa) Położenie: w linii środkowej ciała, między wyrostkami kolczystymi Th.11-Th.12. Wskazania: padaczka, choroby jelit, wypadnięcie odbytnicy u dzieci. TM.7. Zhongshu (środkowa oś) Położenie: w linii środkowej ciała, między wyrostkami kolczystymi Th.10-Th.11. Wskazania: bóle lędźwiowe, osłabienie wzroku. TM.8. Jinsuo (ściągnięty mięsień) Położenie: w linii środkowej ciała, między wyrostkami kolczystymi Th.9-Th.10. Wskazania: padaczka, bóle lędźwiowe, choroba żołądka, zespoły neurasteniczne. TM.9. Zhiyang (krańcowe yang) Położenie: w linii środkowej ciała, między wyrostkami kolczystymi Th.7-Th.8. Wskazania: bóle lędźwiowe, choroby wątroby i żołądka. TM.10. Lingtai (taras duchów) Położenie: w linii środkowej ciała, między wyrostkami kolczystymi Th.6-Th.7. Wskazania: choroby narządów oddechowych, zapobieganie grypie. TM.11. Shendao (boska droga) Położenie: w linii środkowej ciała, między wyrostkami kolczystymi Th.5-Th.6. Wskazania: choroby serca, narządów oddechowych, bóle głowy, zespoły neurasteniczne, zapalenie jamy ustnej. TM.12. Shenzhu (kręgosłup) Położenie: w linii środkowej ciała, między wyrostkami kolczystymi Th.3-Th.4. Wskazania: choroby mózgu i rdzenia, padaczka, lęki nocne, krwawienie z nosa. TM.13. Taodao (droga przemian) Położenie: w linii środkowej ciała, między wyrostkami kolczystymi Th.1-Th.2. Wskazania: zapalenie korzeni rdzeniowych, szyjno-piersiowych, migreny, psychozy reaktywne, choroby z gorączką. TM.14. Dazhui (wielki krąg) Położenie: w linii środkowej ciała, między wyrostkami kolczystymi C7-Th1. Wskazania: grypa, malaria, choroby płuc, krwotoki z nosa. TM.15. Yamen (wrota milczenia) Położenie: w linii środkowej ciała, między wyrostkami kolczystymi C1-C2, 3,5 cuna od C1. Wskazania: bóle głowy, szum w uszach, zaburzenia mowy, zapalenie opon mózgowo- rdzeniowych, krwawienie z nosa. TM.16. Fengfu (rejon wiatru) Położenie: we wgłębieniu, bezpośrednio poniżej wypukłości zewnętrznej potylicy. Wskazania: bóle głowy, krwawienie z nosa, zapalenie krtani, psychozy, następstwa wylewu krwi do mózgu, żółtaczka, zanik nerwu wzrokowego. TM.17. Naohu (drzwi mózgu) Położenie: na górnym brzegu guzowatości potylicznej, 5 cunów nad C1. Wskazania: bóle głowy, zawroty głowy, zespoły neurasteniczne, choroby oczu. TM.18. Qiangjian (miejsce siły) Położenie: 3 cuny ponad TM.16. Wskazania: bóle głowy, zawroty głowy, wymioty, drgawki u dzieci, bezsenność, zespoły neurasteniczne. TM.19. Houding (tylne wzgórze głowy) Położenie: 4,5 cuna ku przodowi od TM.16. Wskazania: bóle głowy, zawroty głowy, migrena, tiki, przykurczę mięśni okolicy szyjno-potylicznej. TM.20. Baihui (sto spotkań) Położenie: w linii środkowej głowy, na wysokości łączącej oba wierzchołki małżowin usznych. Wskazania: bóle głowy, zawroty głowy, zespoły neurasteniczne, niedokrwienie mózgu, wypadnięcie odbytnicy, hemoroidy. TM.21. Qianding (przednie wzgórze) Położenie: 1,5 cuna ku przodowi od wysokości łączącej oba wierzchołki małżowin usznych, w linii środkowej głowy. Wskazania: bóle głowy, zawroty głowy, krwawienie z nosa, drgawki u dzieci, padaczka. TM.22. Xinhui (zespolenie czaszki) Położenie: 3 cuny ku przodowi od wysokości łączącej oba wierzchołki małżowin usznych, w linii środkowej głowy. Wskazania: bóle głowy, zawroty głowy, krwawienie z nosa, senność, niestrawność. TM.23. Shangxing (górna gwiazda) Położenie: 4 cuny ku przodowi od wysokości łączącej oba wierzchołki małżowin usznych lub 4 cuny nad gładzizną między brwiami, w linii środkowej głowy. Wskazania: bóle czołowej części głowy, zawroty głowy, krwawienie z nosa, choroby oczu. TM.24. Shenting (boski dwór) Położenie: 0,5 cuna powyżej przedniej owłosionej granicy głowy. Wskazania: bóle czołowej części głowy, zawroty głowy, ostry nieżyt nosa, zapalenie gruczołu łzowego, wymioty, kołatanie serca, chwiejność emocjonalna. TM.25. Suliao (podstawowa kość) Położenie: na czubku nosa. Wskazania: polipy nosa, nieżyt nosa, łzawienie, krwawienie z nosa, trądzik w okolicy nosa, zapaść. TM.26. Renzhong (środek człowieka) Położenie: w rynience nosa, w odległości dwóch trzecich od dolnego brzegu wargi górnej. Wskazania: nagła pomoc w przypadku utraty świadomości, padaczka, zaburzenia psychiczne, nadkrwistość mózgu, tiki, obrzęk twarzy, cukrzyca. TM.27. Duiduan (górna obwódka wargi) Położenie: bezpośrednio nad wargą górną, w miejscu przejścia skóry w błonę śluzową. Wskazania: takie same, dodatkowo żółtaczka, krwawienie z dziąseł. TM.28. Yinjiao-Head (skrzyżowanie dziąseł) Położenie: w środku wędzidełka wargi górnej (końcowy punkt). Wskazania: takie same. Główny regulator przedni (łac. sinarteria respondens; z Chin. - JM) Przebieg meridianu Punkt JM.1., dający początek zewnętrznej gałęzi kanału, znajduje się w połowie odległości między zewnętrznymi narządami płciowymi, a odbytem. Biegnie środkiem przedniej powierzchni ciała przez brzuch, klatkę piersiową, gardło i żuchwę, kończąc się w punkcie JM.24., w środku bruzdy wargowo-bródkowej. Jest odpowiedzialny za wszystkie kanały yin. Ogólna charakterystyka meridianu: Typ meridianu yin. Ważniejsze punkty: samodzielny - JM.6., JM.17. Ogółem punktów 24. Wykaz punktów: JM.1. Huiyin (punkt płciowy) Położenie: w centrum krocza, między odbytem, a moszną u mężczyzn i sromem u kobiet. Wskazania: nadmierne wydzielanie potu i zapalenie skóry w okolicy krocza, zatrzymywanie moczu, zaparcia, brak miesiączki, impotencja, choroby odbytnicy. JM.2. Qugu (zgięta kość) Położenie: pośrodku na górnym brzegu spojenia łonowego. Wskazania: choroby narządów płciowych. JM.3. Zhongji (środkowy punkt szczytu) Położenie: 1 cun powyżej górnego spojenia łonowego. Wskazania: takie same. JM.4. Guanyuan (wrota źródła) Położenie: 2 cuny nad wzgórkiem łonowym (3 cuny poniżej pępka). Wskazania: choroby jelita cienkiego i narządów moczowo-płciowych, stany depresyjne. JM.5. Shimen (kamienne wrota) Położenie: 2 cuny poniżej pępka. Wskazania: takie same. JM.6. Qihai (morze energii) Położenie: 1,5 cuna poniżej pępka. Wskazania: takie same. JM.7. Yinjiao-Abdomen (skrzyżowanie yin) Położenie: 1 cun poniżej pępka. Wskazania: choroby narządów moczowo-płciowych i jelit. JM.8. Shenąue (boska granica) Położenie: w centrum pępka. Wskazania: biegunka, wodobrzusze, kruczenie w jelitach, wypadnięcie odbytu. JM.9. Shuifen (rozdzielacz wody) Położenie: 1 cun nad pępkiem. Wskazania: wodobrzusze, choroby jelit. JM.10. Xiawan (dolny kanał) Położenie: 2 cuny nad pępkiem. Wskazania: choroby jelit. JM.11. Jianli (opuszczone miejsce li) Położenie: 3 cuny nad pępkiem. Wskazania: choroby żołądka, wodobrzusze, skurcz przepony. JM.12. Zhongwan (środkowy kanał) Położenie: w środku linii łączącej pępek z wyrostkiem mieczykowatym. Wskazania: takie same. JM.13. Shangwan (górny kanał) Położenie: 5 cunów nad pępkiem. Wskazania: takie same. JM.14. Juque (granica siły) Położenie: 6 cunów nad pępkiem. Wskazania: choroby żołądka, serca i płuc, stan trwogi i lęku, stany maniakalne, padaczka. JM.15. Jiuwei (ogon gołębia) Położenie: na końcu wyrostka mieczykowatego. Wskazania: psychozy reaktywne, choroby żołądka, serca i płuc. JM.16. Zhongting (środkowy dwór) Położenie: na granicy połączenia trzonu mostka z wyrostkiem mieczykowatym. Wskazania: choroby płuc i przełyku. JM.17. Shanzhong lub Tanzhong (środek piersi) Położenie: w linii środkowej mostka, na wysokości Iv przestrzeni międzyżebrowej. Wskazania: takie same. JM.18. Yutang (nefrytowy pokój) Położenie: na wysokości wcięcia stawowego Iv żebra, na mostku. Wskazania: takie same. JM.19. Zigong (purpurowy pałac) Położenie: na linii środkowej, na wysokości Ii międzyżebrza. Wskazania: takie same. JM.20. Huagai (wspaniała osłona) Położenie: w miejscu połączenia rękojeści i trzonu mostka. Wskazania: choroby narządu oddechowego. JM.21. Xuanji (perłowy nefryt) Położenie: w centrum rękojeści mostka. Wskazania: dychawica oskrzelowa, zapalenie migdałków podniebiennych, obrzęki krtani, choroby przełyku i żołądka. JM.22. Tiantu (niebiańska ścieżka) Położenie: na wewnętrznej krawędzi wcięcia szyjnego rękojeści mostka. Wskazania: dychawica oskrzelowa, skurcz mięśni krtani, nieżyt gardła, zapalenie migdałków podniebiennych, zaburzenia mowy, skurcz przełyku. JM.23. Lianquan (boczne źródło) Położenie: w środku szyi, między chrząstką tarczową i bródką. Wskazania: zapalenie oskrzeli, dychawica, nieżyt gardła, wymioty, zapalenie języka, ślinotok. JM.24. Chengjiang (zbiornik płynu) Położenie: w środku bruzdy wargowo-bródkowej, we wgłębieniu (końcowy punkt). Wskazania: następstwa wylewu krwi do mózgu, zapalenie nerwu twarzowego, opadanie powieki górnej, obrzęki twarzy, cukrzyca, bóle zębów, padaczka, zapaść. Punkty pozameridianowe dodatkowe i "nowe" Oprócz opisanych powyżej punktów, które stanowią około jedną trzecią wszystkich punktów akupunkturowych, istnieją jeszcze punkty leżące poza meridianami (później odkryte i stąd nie uwzględnione w przebiegu meridianów). Punkty te nazywamy też dodatkowymi, nowymi, punktami ekstra itp. W niniejszej pracy ograniczono się tylko do liczbowego zestawienia tych punktów. Jeżeli podana "receptura punktowa" będzie uwzględniała któryś z tych punktów, to zostanie zamieszczony opis jego lokalizacji. Liczbowe zestawienie punktów: 1. Meridian regulator energii yin (punktów - 7), 2. Meridian regulator energii yang (punktów - 5), 3. Meridian regulator ruchowy yin (punktów - 3), 4. Meridian regulator ruchowy yang (punktów - 12), 5. Meridian kanał strefowy - opasujący (punktów - 3), 6. Meridian kanał życia (punktów - 14), 7. Punkty dodatkowe - Extra (Ex): na głowie i szyi - (punktów - 31), na przedniej powierzchni tułowia - (punktów - 10), na tylnej powierzchni tułowia - (punktów - 35), na kończynie górnej - (punktów - 44), na kończynie dolnej - (punktów - 42). 8. Punkty dodatkowe - Extra nowe (ExN): na głowie i szyi - (punktów - 35), na przedniej powierzchni tułowia - (punktów - 6), na tylnej powierzchni tułowia - (punktów - 18), na kończynie górnej - (punktów - 15), na kończynie dolnej - (punktów - 36). Rozdział Iv Podstawy diagnostyki W niniejszej książce przyjęto założenie, że czytelnik będzie się posługiwał gotowymi receptami punktowymi, a więc nie będzie samodzielnie dokonywał rozpoznania stanu organizmu. Dlatego problematykę tę omawiamy w dużym skrócie jedynie dla zrozumienia istoty problemu diagnostyki w ogóle. Diagnostykę w medycynie chińskiej można podzielić na 4 grupy: A. Diagnostykę kliniczną B. Diagnostykę stanów chorobowych C. Diagnostykę narządową D. Diagnostykę meridian A. Diagnostyka kliniczna Podstawę do dalszego różnicowania zespołów chorobowych stanowi wywiad chorobowy, objawy kliniczne i fakty uzyskane czterema sposobami tj. oglądaniem, osłuchiwaniem, wąchaniem i obmacywaniem. Każdy z tych czterech sposobów odgrywa specyficzną rolę w diagnostyce chorób i jedynie łączenie tych sposobów razem pozwala szczegółowo i dokładnie zrozumieć chorobę i uzyskać poprawną diagnozę, a równocześnie sposób leczenia. 1. Oglądanie Oglądanie jest sposobem, w którym ocenę diagnostyczną dokonuje się wzrokiem. Obserwuje się wymowę, barwę i wygląd języka. Wymowa jest zewnętrzną manifestacją życiowej aktywności. W dobrym zdrowiu wymowa jest normalną, z błyskiem w oczach, ciętą odpowiedzią i dobrym kontaktem z lekarzem. Jeżeli chory jest osłabiony, jest obojętny w rozmowie, ma mgliste, bez połysku oczy, utrudnioną odpowiedź i nie współpracuje z lekarzem. Barwę koloru skóry zaleca się obserwować przy świetle dziennym, ponieważ prawdziwa barwa jest trudna do ustalenia przy świetle lampy. Obserwuje się kolor skóry, oczu, śluzówek i wydzielin (śluz nosa, plwocina, stolec, mocz, upławy). Obserwuje się wygląd pacjenta, budowę organizmu, oraz sposób leżenia, siedzenia lub poruszania się. Ustalanie charakteru choroby powinno rozpoczynać się od obserwacji języka, jego wielkości, kształtu, barwy, nawilżania, nalotu i ruchomości. 2. Osłuchiwanie Osłuchuje się mowę, oddech i kaszel. Mowa słaba o niskim tonie wskazuje na zespół niedoboru, a mowa mocna na zespół nadmiaru. Plątanie się słowne lub krańcowa gadatliwość wskazują na zaburzenie umysłowe. Słaby oddech z towarzyszącym krótkim wdechem i poceniem wysiłkowym przemawiają za zespołem niedoboru. Ciężki oddech towarzyszy astmie oskrzelowej. Kaszel o grubym głosie wskazuje na inwazję płuc przez zimny wiatr lub nagromadzenie zimnej flegmy w płucach, a kaszel o cienkim głosie przemawia za inwazją wiatru gorącego. Kaszel suchy z niewielką ilością plwociny jest często spowodowany inwazją patologicznej suchości lub przez niedobór yin płuc. 3. Wąchanie Intensywny zapach wykrztusin lub wydalin wskazuje na zespół gorąca, a mdły odór na zespół zimna. Skąpy, intensywnie żółty mocz z zapachem wskazuje na wilgoć z gorącem w pęcherzu moczowym, a mocz jasny bez zapachu wskazuje na zimno w pęcherzu moczowym. Smrodliwy wydech wskazuje na gorąco w żołądku. 4. Obmacywanie Obmacywanie skóry, tkanki podskórnej, mięśni, ścięgien, kości oraz zgrubień lub wyrośli może wskazać rodzaj czynnika chorobotwórczego. Nadzwyczaj ważne było badanie tętna na obu przegubach rąk, co informowało o stanie narządów Zang-Fu. Wypytywanie chorego lub otoczenia o warunki choroby pozwala zrozumieć proces patologiczny. Słucha się głównych skarg chorego, a następnie wypytuje o początek choroby, jej przebieg oraz historię poprzedzającą. Systematyczne pytania zadaje się zależnie od wiedzy, jaka jest konieczna do zróżnicowania zespołu chorobowego. B. Diagnostyka stanów chorobowych Rozróżnia się 8 stanów chorobowych, połączonych w przeciwstawne stany: 1. hamowanie - pobudzanie 2. zimno - gorąco 3. wewnętrzny - zewnętrzny 4. yin - yang 1. Hamowanie - pobudzanie Każdą chorobę można zakwalifikować do zespołu pobudzania lub hamowania. Objawy hamowania: choroby przewlekłe, osłabienie, łagodny ból, zimne poty, osłabiony system nerwowy, stolce luźne, brzuch miękki, tętno słabe. Zasada leczenia w hamowaniu - pobudzanie. Objawy pobudzania: stan ogólny dobry, silne bóle (ból nasila się przy ucisku), brak potu, zaparcie; wzdęcia, tętno pobudzone. Zasada leczenia w pobudzaniu - hamowanie. 2. Zimno - gorąco Objawy ustala się na podstawie reaktywności organizmu. Zimno: twarz blada, kończyny zimne, suchość w ustach, mocz przezroczysty (obfity).Zasada leczenia w objawach zimna - hamowanie. Gorąco: gorączka, twarz czerwona, suchość w jamie ustnej, mocz ciemny (skąpy), wydzielina śluzowa żółta, tętno podwyższone. Zasada leczenia w objawach gorąca - pobudzanie. 3. Wewnętrzny - zewnętrzny Objawy wewnętrzne i zewnętrzne określa się na podstawie umiejscowienia choroby i czasu jej trwania. W objawach wewnętrznych czas choroby jest krótki. Objawy wewnętrzne: gorączka, ucisk i ból w klatce piersiowej i brzuchu, suchość w gardle, zaparcie, mocz obfity (żółtociemny), tętno zapadające się. Objawy zewnętrzne: ból głowy, dreszcze z podwyższoną temperaturą, "łamanie w kościach", język blady. 4. Yin - yang Jest to podstawowa zasada diagnostyki, której istota została omówiona już wcześniej (Rozd. Ii). C. Diagnostyka narządowa Metoda wykorzystuje podział narządów na tzw. Zang i Fu . Do narządów Zang zalicza się: serce, wątrobę, śledzionę, nerki, płuca i osierdzie. Są to narządy miąższowe i należą do układu yin. Ich główną fizjologiczną funkcją jest produkcja i magazynowanie substancji zawierających energię życiową Qi, krew i płyny ustrojowe. Do narządów Fu zalicza się: jelito grube, jelito cienkie, potrójny ogrzewacz, żołądek, pęcherzyk żółciowy i pęcherz moczowy. Są to tzw. narządy puste i należą do układu yang. Ich głównym zadaniem jest przyjmowanie i trawienie pożywienia, przyswajanie substancji życiowych oraz transport w przyswajaniu i wydalaniu z organizmu. Są jeszcze dwa dodatkowe narządy Fu: mózg i macica. Narządy Zang (pełne) Serce kontroluje naczynia krwionośne, a przez to zarządza krążeniem krwi całego organizmu. Każdy narząd Zang wiąże się z odpowiednim organem zmysłowym. Dlatego że narząd ten zaopatruje w krew mózg, jest narządem zarządzającym umysłem. Od pracy serca zależą: intelekt, świadomość, pamięć, myślenie, sen. Serce ma również powiązanie z językiem. Język pośrednio określa zespoły gorąca i zimna oraz nadmiaru i niedoboru serca. Język blady wskazuje na niedobór, a intensywnie czerwony - na "nadmiar serca". Wątroba - Funkcje wątroby to: magazynowanie krwi, utrzymywanie przepływu energii Qi, kontrola ścięgien i wzmacnianie oczu. Wątroba, niezależnie od serca, zaopatruje tkanki w krew i wpływa na menstruację u kobiet. Wątroba ma wpływ na żółć, jej ilość w pęcherzyku żółciowym i dozowanie do jelit. Wątroba zaopatruje ścięgna w krew i energię yin, a przez to są one mocne i elastyczne. Meridian wątroby w prostej linii dociera do oka i wpływa na funkcję oczu, tj. na zdolność widzenia i ruchu gałek ocznych; stąd powiedzenie że "oczy to zwierciadło wątroby". W leczeniu chorób oczu wykorzystujemy często punkty meridianu wątroby. Śledziona pełni funkcję w trawieniu pokarmu i przyswajaniu podstawowych substancji. Dostarcza części płynu energetycznego do serca i płuc, skąd jest on rozprowadzany po całym ciele. Śledziona łączy się z trzustką, która odgrywa znaczną rolę w trawieniu. Śledziona jest magazynem krwi, "cmentarzyskiem" starych krwinek. Bierze ona udział w "odmładzaniu" krwi. Stan śledziony łączy się z wyglądem ust. Wargi blade przemawiają za chorobą śledziony, a różowe i błyszczące - za jej normalnym stanem. Płuca - Fizjologiczna funkcja płuc, to zarządzanie energią Qi i kontrola oddechu, regulacja gospodarki wodnej oraz sprawowanie kontroli nad skórą i włosami. Płuca mają połączenie z nosem, który jest "furtką" oddechu. Niezakłócony oddech i wrażliwe powonienie świadczą o prawidłowej pracy płuc. Nerki pełnią następujące funkcje: magazynowanie substancji życiowych i odpowiedzialność za rozmnażanie człowieka, jego wzrost i rozwój. Ponadto magazynują energię niezbędną do produkcji szpiku kostnego, do funkcjonowania rdzenia kręgowego i mózgu, a także nadzorują przemianę wodną i przyjmowanie Qi z powietrza. Nerki posiadają kontakt z uchem. Głuchota w podeszłym wieku jest głównie spowodowana brakiem Qi nerek. Osierdzie - Osierdzia nie uważa się za osobny narząd, lecz za podorgan serca. Główną funkcją osierdzia jest ochrona serca. Narządy Fu (puste) Jelito cienkie - Główną funkcją jelita cienkiego jest przyjmowanie i czasowe przechowywanie częściowo nadtrawionego przez żołądek pokarmu, dalsze trawienie pożywienia i przyswajanie substancji życiowych oraz części wody z pożywienia. Pozostały pokarm przekazywany jest do jelita grubego. Pęcherzyk żółciowy - Zadaniem pęcherzyka żółciowego jest magazynowanie żółci i stałe wydzielanie jej do jelit w celu ułatwienia trawienia. Funkcja pęcherzyka żółciowego jest związana z funkcją wątroby w kierowaniu energią życiową. Żołądek - Głównym zadaniem żołądka jest rozkładanie pożywienia. Przyjmuje i przechowuje masę pokarmową, trawi ją i przesyła do jelita cienkiego. Żołądek i śledziona współpracują ze sobą i one ponoszą główną odpowiedzialność za trawienie. Jelito grube przejmuje od jelita cienkiego masę pokarmową częściowo przetrawioną, przyswaja zawarte w niej substancje pokarmowe, głównie płyny, i przesuwa ową masę do odbytnicy. Pęcherz moczowy odpowiada głównie za magazynowanie i wydalanie moczu. Czynność tę pęcherz moczowy wykonuje za pomocą energii Qi nerek. Potrójny ogrzewacz nie jest jakimś konkretnym narządem organicznym. Pod pojęciem tym kryje się czynność narządów klatki piersiowej (serce i płuca), jamy brzusznej (śledziona, żołądek, nerki, pęcherz moczowy) i narządów jamy czaszki. Mózg - Organy postrzegania, a więc oczy, uszy, usta, nos, umieszczone są na głowie w pobliżu mózgu. Dzięki temu korzystnemu położeniu mogą postrzegać obiekty, które znajdują odbicie w mózgu. Dawna medycyna chińska głosi, że działalność umysłowa jest zdominowana pracą różnych narządów, wśród których serce jest najważniejsze. Macica - Funkcją macicy jest udział w menstruacji i odżywianiu płodu. Z macicą współdziałają nerki i wątroba. Gdy energia nerek jest wystarczająca, to cykl miesiączkowy jest regularny i możliwe jest zapłodnienie. Wątroba reguluje ilość krwi krążącej i w ten sposób wpływa na miesiączkę. Meridian "główny regulator przedni" i meridian życia biorą początek w macicy. Qi i krew z tych meridianów przechodzą do macicy, wpływając na przebieg miesiączki i jej cykl. D. Diagnostyka meridian Diagnostyka meridian zostanie omówiona głównie w kontekście objawów patologicznych towarzyszących zaburzeniu w poszczególnych 12 meridianach głównych i 2 "cudownych". I. (P) Meridian Płuc Objawy chorobowe: - kaszel, - astma, - przekrwienie i ból gardła, - ból w dole nadobojczykowym, - uczucie rozpierania klatki piersiowej, - ból przyśrodkowej powierzchni ramienia. Ii. (IC) Meridian Jelita Grubego Objawy chorobowe: - krwawienie z nosa, - katar nosa, - ból zębów, - przekrwienie i ból gardła, - ból karku, - ból przedniej powierzchni barku, - przedniego brzegu wyprostnej kończyny górnej, - kruczenie i ból brzucha, - rozwolnienie, biegunka. Iii. (G) Meridian Żołądka Objawy chorobowe: - kruczenie i wzdęcie brzucha, - obrzęki, - ból nadbrzusza, - wymioty, - uczucie głodu, - krwawienie z nosa, - niedowład oczu i ust, - przekrwienie i ból gardła, - ból w klatce piersiowej, - ból brzucha, - ból bocznej powierzchni kończyny dolnej, - gorączka, - zaburzenie umysłu. Iv. (LP) Meridian Śledziony-Trzustki Objawy chorobowe: - odbijanie się, bekanie, - wymioty, - ból nadbrzusza, - wzdęcie brzucha, - luźne stolce, - żółtaczka, - ospałość i ogólne złe samopoczucie, - odrętwienie i ból gardła oraz języka, - obrzęk i zimno w przyśrodkowej powierzchni uda i kolana. V. (C) Meridian Serca Objawy chorobowe: - ból i kołatanie serca, - ból hypochondryczny, - bezsenność, - poty nocne, - suchość gardła, - pragnienie, - ból w środkowej powierzchni kończyny górnej, - zaczerwienienie dłoni. Vi. (IT) Meridian Jelita Cienkiego Objawy chorobowe: - głuchota, - zażółcenie twardówek, - zapalenie gardła, - obrzęk policzka, - rozpieranie i ból w dole brzucha, - częste oddawanie moczu, - ból wzdłuż tylnego brzegu bocznej powierzchni barku i ramienia. Vii. (VU) Meridian Pęcherza Moczowego Objawy chorobowe: - zatrzymanie moczu, - moczenie nocne, - zaburzenie umysłowe, - zaburzenie wzroku, - łzawienie na wietrze, - zatkanie nosa, - nieżyt i krwawienie z nosa, - ból głowy, - ból karku, górnego i dolnego odcinka kręgosłupa, pośladków i tylnej powierzchni kończyny dolnej. Viii. (R) Meridian Nerek Objawy chorobowe: - bezwiedne moczenie, - częste oddawanie moczu, - moczenie nocne, - impotencja, - nieregularne miesiączki, - astma, - krwioplucie, - suchość języka, - przekrwienie i ból gardła, - obrzęk, - lumbago, - ból wzdłuż kręgosłupa i środkowej powierzchni uda, - osłabienie kończyny dolnej, - uczucie gorączki w mięśniu płaszczkowatym. Ix. (PC) Meridian Osierdzia Objawy chorobowe: - pobolewanie serca, - kołatanie serca, - niepokój umysłowy, - uczucie napięcia w klatce piersiowej, - zaczerwienienie twarzy, - obrzęk pod pachą, - zaburzenie umysłowe, - kurcze w kończynie górnej, - uczucie gorączki w mięśniu płaszczkowatym. X. (SJ) Meridian Potrójnego Ogrzewacza Objawy chorobowe: - wzdęcie brzucha, - obrzęki, - bezwiedne moczenie, - zaburzenie oddawania moczu, - głuchota, - dzwonienie w uszach, - ból zewnętrznego kąta oka, - obrzęk policzka, - przekrwienie i ból gardła, - ból za uchem, - ból karku i bocznej powierzchni ramienia i łokcia. Xi. (VF) Meridian Pęcherzyka Żółciowego Objawy chorobowe: - ból głowy, - ból zewnętrznego kąta oka, - ból żuchwy, - mroczki przed oczami, - gorzki smak w ustach, - obrzęk i ból w dole nadobojczykowym, ból pachy, - ból wzdłuż bocznej powierzchni klatki piersiowej, - ból w podbrzuszu, udzie i kończynie dolnej. Xii. (H) Meridian Wątroby Objawy chorobowe: - ból lędźwi i krzyża, - uczucie pełności w klatce piersiowej, - ból w dole brzucha, - przepuklina, - ból szczytu głowy, - suchość gardła, - czkawka, - bezwiedne moczenie, - zaburzenie oddawania moczu, - zaburzenia umysłowe. Patologia 2 "cudownych" meridianów (TM) Meridian Głównego Regulatora Tylnego Objawy chorobowe: - sztywność i ból kręgosłupa, - kurcz tężcowy z przegięciem do tyłu, - ból głowy. (JM) Meridian Głównego Regulatora Przedniego Objawy chorobowe: - upławy, - nieregularne miesiączki, - przepuklina, - bezwiedne moczenie, - zatrzymanie moczu, - ból w dole brzucha. Pojęcie "recepty punktowej" Podział punktów pod względem funkcji Przez "receptę punktową" rozumiemy zestaw punktów aktywnych biologicznie, które są wykorzystywane do oddziaływania profilaktycznego lub leczniczego w akupresurze. W doborze punktów wchodzących w skład "recepty punktowej" kierujemy się z jednej strony diagnozą, z drugiej zaś funkcjami, jakie pełnią określone punkty. Punkty pod względem funkcji dzielimy na: - źródłowe (korzeniowe), - zgodności (przychylności), - przepustowe, - tonizujące, - sedatywne, - zgodności przedniej (alarmowe), - zgodności tylnej (alarmowe), - Hua Tuo, - pozostałe. Punkty źródłowe (korzeniowe) Punkty te reprezentują narząd danego meridianu, a więc jest ich 12. Przez te punkty przelewa się energia Qi. Istnieje określona prawidłowość w położeniu tych punktów, a mianowicie: dla meridianu typu yin, znajdują się one zawsze na 3 miejscu od obwodowego końca meridianu, a dla meridianu typu yang - na 4 miejscu (z jednym wyjątkiem). Tylko dla meridianu pęcherzyka żółciowego (VF) punkt źródłowy znajduje się na 5 miejscu od obwodu. Zestawienie punktów źródłowych P.9.; IC.4.; G.42.; LP.3.; C.7.; IT.4.; VU.64.; R.3.; PC.7.; SJ.4.; VF.40.; H.3. Oddziaływanie na punkt źródłowy może mieć charakter pobudzający (tonizujący) - przy niedoczynności narządu, lub uspokajający (sedatywny) - przy nadczynności. W celu określenia stanu czynnościowego narządu należy zbadać oporność elektryczną na wszystkich symetrycznych punktach źródłowych. Jeżeli oporność elektryczna spada, świadczy to o wzroście pobudzenia i należy stosować ucisk o charakterze uspokajającym. Punkty zgodności (przychylności) Na każdym z dwunastu głównych meridianów, idąc od obwodu, znajduje się 5 specyficznych punktów (nie zawsze umiejscowionych po kolei). Specyfika ta dotyczy wzrostu siły oddziaływania każdego punktu poprzedzającego w stosunku do następnego. Bardziej obrazowo można to wyrazić przez porównanie ich do przepływu wody w naturze, i tak: punkt pierwszy od obwodu przyrównuje się do źródełka, a ostatni do morza. (tab. 3) Z punktami tymi wiąże się jedno z prawideł "recepty punktowej", tzw. prawidło "matka-syn" (najczęstsze prawidło). W wypadku niedoboru energii Qi działamy na "matkę", a w razie nadmiaru - na "syna". "Matka" znajduje się w środku między dwoma punktami (np. IC.4.). Ten powyżej - "syn" (np. IC.5.) jest pobudzający, a leżący niżej (IC.3.) jest uspokajający. Tab. 3 Zestawienie punktów zgodności (Shu) Punkty przepustowe (Luo) Są to punkty-połączenia między meridianami typu yang i yin, umożliwiające przepływ energii Qi. Także główny regulator tylny i przedni posiadają punkty przepustowe; jest ich 19. Działając na punkt przepustowy, wpływa się zarówno na meridian, na którym on leży, jak i na ten, z którym tworzy parę. (tab. 4) Tab. 4. Zestawienie punktów przepustowych (Luo) Objaśnienie: W nawiasach podano punkty źródłowe, pozostałe to są punkty Luo. Punkty Luo - grupowe: SJ.8.; VF.39.; PC.5.; LP.6. Ponadto: LP.21. Luo Major i TM.1. JM.15. Punkty tonizujące (pobudzające) Każdy meridian główny ma po jednym punkcie, którego ucisk wykorzystuje się w celu pobudzenia narządu i meridianu. Większość tych punktów leży na stopie lub na ręce. Zestawienie punktów tonizujących P.9.; IC.11.; G.41.; LP.2.; C.9.; IT.3.; VU.67.; R.7.; PC.9.; SJ.3.; VF.43.; H.8. Punkty sedatywne (uspokajające) Podobnie jak w przypadku punktów tonizujących, każdy meridian ma po jednym punkcie sedatywnym, oprócz meridianu nerki, który posiada dwa takie punkty. Punkty te są wykorzystywane w stanach nadmiaru energii. Zestawienie punktów sedatywnych P.5.; IC.2.; G.45.; LP.5.; C.7.; IT.8.; VU.65.; R.1. i 12.; PC.7.; SJ.10.; VF.38.; H.2. Punkty zgodności przedniej (Mu) (alarmowe) Każdy z dwunastu narządów ma własny punkt alarmowy, który sygnalizuje o złym stanie narządów. Bolesność dotykowa takiego punktu jest bardzo wyraźna, stąd też punkty te bywają nazywane "punktami trwogi" (chorego narządu). Punkty te zlokalizowane są na przedniej powierzchni ciała - na powierzchni yin - i dlatego są wykorzystywane w leczeniu chorób, którym towarzyszy niedoczynność narządu (tab. 5). Wszystkie punkty zgodności są wykorzystywane w leczeniu wymienionych narządów. Tab. 5 Zestawienie Punktów zgodności przedniej (alarmowe) Punkty zgodności tylnej (Shu) (alarmowe) Punkty te nazywane są też punktami tylnymi Shu. Jest ich również 12. Znajdują się one na tylnej powierzchni ciała (yang) - na pierwszej linii pęcherza moczowego (gałąź przyśrodkowa - patrz: meridian Vii, VU). Pełnią one taką samą rolę jak punkty zgodności przedniej. Każdy punkt jest związany z jednym narządem i położony jest niemal nad tym narządem. Punkty zgodności tylnej stosowane są w leczeniu chorób, którym towarzyszy nadczynność narządu (tab. 6). Tab. 6 Zestawienie punktów zgodności tylnej (alarmowe) Uwaga! w nawiasie podano kolejność położenia punktów od góry. Punkty Hua Tuo Punkty Hua Tuo (od nazwiska lekarza chińskiego z Ii w. n.e., który pierwszy je opisał) znajdują się w odległości 0,5 cuna od linii wyrostków kolczystych (czyli od linii meridianu GRT) na odcinku od kręgu Th.1. do L.4., na wysokości odpowiadających im punktów meridianu pęcherza moczowego. Punkty te wykorzystuje się w leczeniu schorzeń narządów wewnętrznych i kręgosłupa, najczęściej z punktami meridianu pęcherza moczowego. Drobner (1994) masaż tego pasma nazywa "masażem 7 linii". Tworzą je: gałąź bliższa i dalsza pęcherza moczowego (2x2 =4), linia pośrodkowa (GRT) oraz 2 linie punktów Hua Tuo. Razem 7 linii. Być może doskonałe rezultaty w leczeniu dolegliwości kręgosłupa jakie uzyskujemy przy pomocy masażu bankowego bądź klasycznego zawdzięczamy tej szczególnej strefie akupresurowej (łącznie występuje tu ok. 100 pkt.). W przypadku "masażu 7 linii" a więc i GRT Drobner (1994) radzi łączyć to ze stymulacją tzw. punktu kardynalnego odgrywającego rolę "włącznika", za który w tym przypadku uznajemy punkt P.7. Punkty pozostałe W wielu opracowaniach naukowych z zakresu tradycyjnej medycyny chińskiej autorzy wyszczególniają, oprócz wyżej omówionych punktów specyficznych, jeszcze kilka innych, które także bywają wykorzystywane zarówno do diagnostyki, jak i terapii. Są to: punkty kluczowe (Xi), punkty wpływowe, punkty "dolnego morza" zarządzające narządami pustymi (Fu), punkty kardynalne, punkty spotkania i inne. Punkty kardynalne łączą meridiany "cudowne" z meridianami narządowymi. Jest ich łącznie osiem: P.7., JT.3., PC.6., SJ.5., (parzyste). Rozdział V Akupresura i inne metody refleksoterapii Akupresura Akupresura, czyli masaż punktowy, polega na stosowaniu różnych form ucisku na punkty biologiczne aktywne w celu uzyskania efektu profilaktycznego lub terapeutycznego. Bardzo często masaż punktowy jest uzupełniany masażem klasycznym - najczęściej jako faza wstępna zabiegu i jako forma jego zakończenia. W fazie wstępnej dominują techniki masażu klasycznego w formie głaskania i rozcierania, a w fazie końcowej w formie oklepywania, wstrząsania i wibracji. Prawidłowo wykonany ucisk na punkty aktywne, wchodzące w skład recepty punktowej, wyzwala u masowanego zjawisko określane terminem de-Qi (czytaj de- czi). De-Qi to reakcja sensoryczna ustroju na bodziec działający na punkt aktywny. De-Qi może przybierać różne postacie: od odczucia przyjemnego ciepła i rozluźnienia, w pierwszej fazie ucisku na punkt, do mrowienia, swędzenia, drętwienia, przepływu prądu elektrycznego w końcowej fazie ucisku. Odczucie to zależy między innymi od: lokalizacji punktu, sposobu ucisku, rodzaju dysfunkcji, indywidualnej wrażliwości na bodziec. De-Qi może występować w miejscu bezpośredniego oddziaływania na punkt, przenikając w głąb ciała, ale także promieniować na dużej powierzchni ciała, a nawet do miejsc odległych od punktu. Efekty masażu są ściśle związane z objawami de-Qi i są tym lepsze, im odczucia są silniejsze. Jeżeli nie wystąpią wyżej opisane objawy, to może to oznaczać, że niedokładnie zlokalizowano punkt, lub że nie dobrano właściwej siły bodźca. Technika uciskowa Ucisk punktu może być wykonany dowolnym palcem ręki lub specjalnym pręcikiem. O wyborze decydują przede wszystkim położenie punktu i wskazania dotyczące siły ucisku. Na przykład punkty położone w okolicy macierzy paznokcia lub punkty w okolicy oka, nosa itp. będziemy uciskać za pomocą pręcika (lub małego palca), natomiast punkty położone na goleni czy plecach najłatwiej uciskać kciukiem. W trakcie praktyki masażysta swobodnie będzie wybierał optymalny dla niego sposób ucisku. Dla celów szkoleniowych uwzględniono kilka rodzajów ucisku. Rodzaje ucisków - ruchów w masażu punktowym: ucisk punktowy - jest to ucisk punktu bez odrywania palca od miejsca ucisku i bez wykonywania jakichkolwiek ruchów; palec (pręcik) może być ustawiony pod kątem 45-90 stopni; ucisk połączony z ruchem posuwisto-zwrotnym w przód i w tył, na boki; ucisk punktowy (stały lub zmienny) połączony z ruchem okrężnym w prawo (zgodnie z ruchem wskazówek zegara); ucisk połączony z ruchem spiralnym - od zewnątrz w lewo (odwrotnie do ruchów wskazówek zegara) do środka (stosować przy pobudzeniu); ucisk połączony z ruchem spiralnym - od środka w prawo na zewnątrz (stosować przy hamowaniu). W praktyce masażu punktowego możliwe są kombinacje powyższych sposobów ucisku. W masażu w ogóle, a w akupresurze w szczególności istotną sprawą jest wielkość siły ucisku. Trudno jednoznacznie określić wielkość siły, z jaką należy wykonać masaż. W tym miejscu zostaną przytoczone spotykane w literaturze poglądy na ten temat. Według W. S. Ibrahimowej3 - cytat.: siła ucisku ma być taka, by można było ją zastosować na gałki oczne, nie wywołując nieprzyjemnych odczuć. Może być to dotyk, bądź lekki lub głęboki ucisk. W żadnym wypadku nie wolno naruszać ciągłości skóry, wywoływać ostrego bólu czy krwotoku. M. i O. Domańscy4 - cytat.: uciski przeważnie są mocne. Już z tego nieprecyzyjnego przecież opisu wynika, że sprawa jest bardzo trudna do jednoznacznego określenia. Głęboka wiedza teoretyczna i doświadczenie z czasem pozwolą na optymalne dobranie siły bodźca. Ze względu na sposób pobudzania punktów, tj. stopień intensywności bodźca i czas jego trwania, wyodrębnia się dwie metody masażu punktowego: - masaż metodą uspokajającą, - masaż metodą pobudzającą. Masaż metodą uspokajającą (sedatywny) charakteryzuje się lekkim uciskiem punktów ze stopniowym narastaniem siły, z kombinacją nieprzerwanych ruchów horyzontalnych lub obrotowych w nakazanym kierunku (np. w górę, w bok na zewnątrz, w kierunku stawu itp.). Czas trwania ucisku od 30 sekund do 1 minuty bez odrywania palca. Czynność tę powtarza się 3-4 razy, tak że "opracowanie" jednego punktu wynosi ok. 3-5 minut. Czas trwania zabiegu zależy od liczby punktów w recepcie. Masaż metodą pobudzającą (tonizujący) - Cechą charakterystyczną tej odmiany masażu punktowego jest silny, szybki ucisk z oderwaniem palca od punktu. Czas ucisku - do 10 sekund, przerwa ok. 10 sekund i tak powtarzać 3-5 razy. Ordynacja (zalecenie) masażu punktowego Masaż punktowy zaleca się 2-3 razy w tygodniu, w serii do 20 zabiegów. Czas trwania zabiegu nie powinien przekroczyć 30 minut. Przeciętnie czas zabiegu wynosi 10-15 minut, w zależności od liczby masowanych punktów. Minimalna liczba punktów, która tworzy "receptę punktową" (poza punktami "samodzielnymi", wynosi 2-3. W związku z tym, że często zachodzi potrzeba połączenia masażu punktowego z innymi formami masażu, postanowiliśmy pokrótce omówić podstawowe techniki masażu klasycznego oraz specyfikę masażu stawowego. Techniki masażu klasycznego Głaskanie Polega na wykonywaniu ruchów posuwistych z różną siłą nacisku na ciało. W zależności od tego wyodrębniamy głaskanie lekkie (powierzchowne) lub silne (głębokie). Można głaskać wzdłuż, w poprzek lub okrężnie. Tempo ruchów: 25 na min. Reakcja ustroju: wyzwala łagodne bodźce (działanie uspokajające). Po głaskaniu wykonujemy rozcieranie. Rozcieranie Są to ruchy półkoliste lub koliste połączone z uciskiem skóry (skóra powinna być sfałdowana). Rozcieranie może być wykonywane także w odmianie lekkiej i silnej. Tempo ruchów: 60-100 na min. Reakcja ustroju: sprzyja miejscowemu ociepleniu tkanek. Po rozcieraniu wykonujemy ugniatanie lub uciskanie punktowe. Ugniatanie Polega na uniesieniu mięśnia i jego uciśnięciu (wygnieceniu lub wyciśnięciu) ze znaczną siłą. Technika ta posiada kilkanaście odmian, między innymi wałkowanie, zwijanie, piłowanie itp. Tempo ruchów: nieco wolniejsze niż przy rozcieraniu, tj. ok. 40 ruchów na min. Reakcja ustroju: wyzwala pobudzenie głównie mięśni. Po ugniataniu (lub uciskaniu punktowym) wykonujemy oklepywanie lub wstrząsanie (tę ostatnią technikę w sytuacji, gdy pomijamy oklepywanie). Oklepywanie Są to ruchy szybkie, krótkie (z bliskiej odległości), polegające na uderzaniu ciała. Tempo ruchów: oklepywanie wolne (ok. 200 uderzeń na min) i oklepywanie szybkie (250-300 uderzeń na min). Reakcja ustroju: pobudzenie mięśni i nerwów. Technika niewskazana przy podniesionym napięciu mięśniowym. Po oklepywaniu wykonujemy wstrząsanie. Wstrząsanie Polega na wykonywaniu ruchów o charakterze drgań o niedużej częstotliwości. Tempo ruchów: umiarkowane. Reakcja ustroju: uspokojenie, rozluźnienie. Po wstrząsaniu wykonujemy wibracje. Wibracje Są to ruchy drgające o dużej częstotliwości (stąd częste zastosowanie specjalnych aparatów). Tempo ruchów: duże (trudne do oceny). Reakcja ustroju: działanie uspokajające. Technika wibracji kończy zabiegi masażu klasycznego. Masaż klasyczny stawów Masaż stawów inaczej określamy jako masaż dostawowy lub centryfugalny (od słów w jęz. niem., gdzie "fuga" znaczy szpara, szczelina lub figen - dołączyć, spajać). Oznacza to, że wszystkie ruchy wykonujemy z obwodu, szpary stawowej (centrum stawu). Posługujemy się głównie technikami: głaskania, rozcierania i ugniatania. Masaż wykonujemy "na mokro", tj. z użyciem środka poślizgowego typu oliwka, żel, krem, itp. Jeżeli stosujemy skojarzone formy masażu - klasyczny i punktowy stawów - to akupresura ma miejsce, podobnie jak w innych sytuacjach, po wstępnej części masażu klasycznego. Czas trwania zabiegu: ok 10-15 min. Masaż centryfugalny ma zastosowanie w stanach pourazowych stawów, w naciągnięciu mięśni, ścięgien, więzadeł, torebki stawowej, także w stłuczeniach okołostawnych, skręceniach, zwichnięciach itp. Akupunktura Jest to nakłuwanie igłami w celach leczniczych. Nazwa pochodzi od słów łacińskich "acus" - igła i "punktum" - punkt, "puncture" - nakłuwanie. Igły są wykonane ze złota, srebra lub stali. Igła składa się z trzonu i rękojeści; na końcu rękojeści znajduje się oczko, które służy do liczenia obrotów igły podczas stymulacji, a także do ewentualnego podłączenia prądu, a nade wszystko ułatwia pracę igłą w ogóle. Długość igieł - od 1,5 cm do 13 cm, grubość - od 0,26 - 0,45 mm. Przyżeganie Technika ta polega na działaniu na punkty chińskie ciepłem. Oprócz określenia przyżeganie, stosuje się takie jak: fitotermopunktura, przypiekanie, a w Europie często - moksa. Dlatego moksa, że najczęściej używanym materiałem w postaci cygara do przypiekania jest roślina - moksa. Jest to chińska odmiana piołunu. Oprócz ciepła moksa wydziela także związek chemiczny o nazwie mokaina, który daje przyjemny zapach, i wnikając przez skórę, działa stymulująco na punkty aktywne. Przyżeganie może być z blizną (bezpośrednio na skórze), lub bez blizny (jest to sposób pośredni - na przykład przez plasterek czosnku lub chrzanu). Może być stosowana kombinacja akupunktury i przyżegania (ogrzewanie przez igłę). Elektroakupunktura Jest to oddziaływanie prądem poprzez igłę na punkty biologicznie aktywne. Wykorzystuje się prądy: stały i impulsowy o różnej wartości natężenia i częstotliwości impulsów. Problematyka leczenia prądami należy do działu rehabilitacji leczniczej, tj. fizykoterapii. Sonopunktura Polega na oddziaływaniu na punkty chińskie wiązką ultradźwięków, którą kieruje się na punkt za pomocą specjalnych urządzeń. Elektropunktura Elektropunkturą nazywamy sposób oddziaływania na PA przy pomocy prądu elektrycznego zarówno stałego jak i zmiennego. W niniejszym rozdziale opisane zostanie tylko wykorzystanie prądu stałego (inaczej galwanicznego) czyli takiego, który w czasie przepływu nie zmienia kierunku ani wartości natężenia. Nie wdając się w szczegółowe opisy mechanizmów objaśniających reakcje ustroju na prąd elektryczny, podkreślić należy, że przepływowi prądu stałego przez tkanki towarzyszą złożone reakcje fizjologiczne, do których zaliczyć należy: reakcje elektrochemiczne, elektrokinetyczne, elektrotermiczne oraz reakcje nerwów i mięśni. W celu praktycznego wykorzystania tych fizjologicznych zjawisk, gdy stoimy na gruncie nauk medycznych, a regulacji przepływu energii Qi, gdy pozostajemy przy założeniach medycyny chińskiej - produkuje się specjalne aparaty do elektroakupunktury (w tej technice igły są podłączone do prądu) i elektropunktury. Aparaty te często posiadają dwojakie funkcje. Oprócz tego, że wytwarzają prąd, to także posiadają czułe omomierze (punktoskopy) do lokalizacji PA. Wykrycie PA sygnalizowane jest światłem lub sygnałem dźwiękowym. Aparaty do indywidualnej elektropunktury posiadają jedną elektrodę czynną (jest to katoda lub anoda) i jedną elektrodę bierną - celem zamknięcia obwodu przepływu prądu. Zakłada się, że katoda jako elektroda czynna ma działanie powodujące podwyższenie pobudliwości tkanek, a anoda, zmniejsza pobudliwość i bywa wykorzystywana do stymulacji w stanach patologicznych, którym towarzyszy ból. Producent aparatu określa elektrodę czynną i jest nią najczęściej anoda. Parametry aparatów: - napięcie od 5 do 12 V, - natężenie od 10 do 500 A. Różnice pomiędzy techniką tonizującą, a sedatywną w elektropunkturze wyraża się natężeniem prądu i czasem działania. Krótki czas działania i silne bodźce cechują technikę tonizującą (do jednej minuty na punkt). Częstość zabiegów i wskazania: jak w klasycznej akupunkturze i akupresurze. Przeciwwskazania: nowotwory, ciąża, rozrusznik serca lub inne inplanty elektroniczne. Magnetopunktura Magnetopunktura, to oddziaływanie na energetykę organizmu stałym polem magnetycznym (SPM) poprzez PA. Jest to dział magnetoterapii wykorzystujący leczniczy wpływ magnesów. Czynnik jakim jest SPM zdobywa coraz większe uznanie świata medycznego. Szczególnie małe magnesy są wykorzystywane w refleksoterapii. Sprawia to fakt, że pole magnetyczne przenika przez wszystkie struktury ustroju, podczas gdy inne postacie energii ulegają pochłonięciu do określonej głębokości tkanek. Zasadniczo tkanki ustroju ludzkiego wykazują właściwości diamagnetyczne. W wielu jednak różnorodnych strukturach biologicznych występują właściwości paramagnetyczne5. Oddziaływanie zewnętrznego pola magnetycznego zmienia ich stan energetyczny (SPIN), co zapewne wpływa na realizowane funkcje biologiczne. W magnetopunkturze wykorzystuje się statyczne pole magnetyczne przez użycie magnesów ferrytowych. Produkowane są także aparaty wytwarzające stałe pole magnetyczne. Magnesy ferrytowe przyklejane do skóry na PA mają natężenie od 300 do 1000 Gs. Jednostką pomiarową natężenia PM jest ersted (Oe). Ale jest też stosowany gaus (Gs) lub tesla (T). Gaus jest jednostką indukcji magnetycznej mniejszą od tesli (T). 1 Gs =0,001 T =0,1 mT Magnesy nakładane na PA są zwrócone przeważnie biegunem południowym (s) do skóry. Chociaż mogą być specjalne wskazania, kiedy to stosuje się odwrotną polaryzację. Przypadki te wymagają konsultacji z lekarzem. Do biostymulacji magnetycznej zaliczyć należy także stosowanie opasek, bransolet, klipsów, pasów, naszyjników magnetycznych, których coraz więcej znajduje się w sprzedaży. Zaleca się je zarówno w celach profilaktycznych dla regeneracji sił i polepszenia samopoczucia, jak i w leczeniu. Szczególnie dobre rezultaty odnotowano w nadciśnieniu, astmie, nerwobólach, przy gojeniu się ropni i zrostach kostnych, a także wszelkich bólach. Magnesy zaleca się stosować jako zabiegi krótkotrwałe (kilka, lub kilkanaście godzin) w celach profilaktycznych i długotrwałe (do 10 dni) w stanach chorobowych. Ich użycie nie jest kłopotliwe, gdyż nie uwierają ciała, nie są widoczne i mogą być używane wielokrotnie. Stosowane też bywają plastry magnetyczne (kilka lub kilkanaście magnesów na jednym plastrze) w celu stymulacji większych powierzchni ciała (stref). Spotykamy także próby wykorzystania różnych metali w postaci płytek, kulek wykonanych z miedzi, srebra, złota i innych metali dla celów terapii stymulacyjnej. Przeciwwskazania do zastosowania magnesów: niskie ciśnienie krwi, zawał mięśnia sercowego, choroby krwi, osteomyelitis, rozrusznik serca, lub inne implanty elektroniczne. Laseropunktura Technika ta polega na działaniu wiązki światła laserowego na PA. Laser jest skrótem angielskiego terminu "light amplification by stimulated emission of radiation" - co oznacza: "wzmocnienie światła przez stymulowaną emisję promieniowania". Laser, to urządzenie emitujące promienie laserowe. Ze względu na ograniczoną objętość książki nie sposób objaśnić tu zjawisk fizycznych leżących u podstaw wykorzystywania i budowy laserów. Czytelnik zainteresowany tą problematyką zmuszony będzie sięgnąć do uzupełniającej literatury z tego zakresu (w tym miejscu podana zostanie tylko charakterystyka promieniowania laserowego). Cechuje go: 1. spójność (zwana również koherentnością wiązki światła), 2. monochromatyczność (światło jednobarwne), 3. równoległość (kąt rozbieżności wiązki światła jest bardzo mały), 4. intensywność (wypadkowa powyższych cech). Lasery dzielimy na lasery gazowe, półprzewodnikowe, cieczowe, oraz z zastosowaniem ciał stałych. W interesującej nas dziedzinie biostymulacji wykorzystuje się lasery małej mocy. Energia laserów małej mocy wynosi kilka J/cm, a moc do około 50 mW. Promieniowanie laserowe o podanych parametrach nie wywołuje podwyższenia temperatury tkanek większego niż 0,1-0,5 stopni C. Z tego powodu lasery takie określa się jako zimne. Do laseropunktury wykorzystuje się najczęściej lasery He-Ne (helowo-neonowe), które emitują promieniowanie czerwone (k - 632,8 nm), lub lasery przewodnikowe z diodą arsenowo-galową (GaAs) emitującą bliską podczerwień - IR (A, =904 nm). Podział ze względu na rodzaj ośrodka czynnego. Promienie tych laserów wnikają w głąb na głębokość ok. 10 mm w przypadku laserów He-Ne i do 30 mm w przypadku laserów IR. Natężenie uzyskiwane przy użyciu tych laserów waha się od 15-200 m W/cm w czasie ekspozycji od 30 sekund do 10 minut. Punkty aktywne naświetla się w odległości 0-2 mm przez czas nie krótszy jak 15 sekund do 2 minut na punkt. Zabiegi zaleca się stosować codziennie lub co drugi dzień, seriami do 10 zabiegów. Wskazania: jak w akupresurze i elektropunkturze. Przeciwwskazania: jedynie zaleca się ostrożność przy chorobach nowotworowych. UWAGA! Jakkolwiek lasery produkowane dla potrzeb biostymulacji nie wymagają specjalnych zabezpieczeń, to zwraca się uwagę na potrzebę przestrzegania zaleceń producenta w tym zakresie. W Polsce produkuje się całą serię laserów małej mocy.6 Rozdział Vi Recepty punktowe Wykaz recept punktowych 1. Profilaktyczny masaż zdrowotny 2. Przeciwdziałanie zmęczeniu (głównie kończyn dolnych) 3. Przeciwdziałanie zmęczeniu (głównie tułowia) 4. Poprawienie ogólnej kondycji 5. Bóle głowy (spowodowane zmianami pogody) 6. Bóle głowy (spowodowane zmianami w kręgosłupie szyjnym) 7. Bóle zębów (wersja I) 8. Bóle zębów (wersja Ii) 9. Migrena 10. Bóle zębów (przy bólach głowy) 11. Bóle zębów (przy bólach zębów) 12. Bóle głowy (wszelkie bóle głowy) 13. Bóle twarzy (ból nerwu trójdzielnego) 14. Bolesne menstruacje 15. Klimakterium (przekwitanie u kobiet) 16. Masaż kosmetyczny twarzy 17. Zaburzenia snu 18. Wzmocnienie serca 19. Chrapanie 20. Nadciśnienie tętnicze (wersja I) 21. Nadciśnienie tętnicze (wersja Ii) 22. Krótkowzroczność u dzieci 23. Katar 24. Kaszel 25. Dolegliwości psychiczne, sercowe, lub bezsenność 26. Dolegliwości po porażeniu mózgowym (uszkodzenie kończyn górnych) 27. Dolegliwości po porażeniu mózgowym (uszkodzenie kończyn dolnych) 28. Bóle kolan (w następstwie przeciążenia) 29. Reumatyczne bóle ramion 30. Dolegliwości na tle reumatycznym 31. Lumbago (postrzał) 32. Rwa kulszowa 33. Bóle pleców i barków (także przy złej postawie ciała) 34. Bóle stawowe kończyn dolnych 35. Bóle kręgosłupa szyjnego 36. Bóle kręgosłupa piersiowego 37. Bóle stawu ramieniowego 38. Bóle stawu łokciowego 39. Łokieć tenisisty 40. Bóle żołądka (na tle wrzodowym) 41. Osłabienie i mdłości 42. Dolegliwości przewodu pokarmowego Wskazania i przeciwskazania w stosowaniu akupresury Wskazania Ze względu na objętość książki nie sposób opisać wszystkich przypadków klinicznych, w których zaleca się stosowanie w celach terapeutycznych lub profilaktycznych masażu punktowego (szerzej refleksoterapii). Należy nadmienić, że jeżeli nie zabrania się stosowania akupresury, to jest ona dopuszczalna (wskazana). Przeciwskazania Przeciwwskazania do masażu punktowego podzielono na bezwzględne i względne. Przeciwwskazania bezwzględne: - nowotwory (wszystkie postacie), - ostry stan chorobowy (z gorączką), - choroby zakaźne, - gruźlica (aktywna postać gruźlicy), - niewydolność narządów wewnętrznych, - choroby krwi, - stany depresyjne, stany silnego zdenerwowania, - choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, - schizofrenia, - przypadki chirurgiczne, - zmiany skórne i żylaki. Przeciwwskazania względne: - ciąża (nie pobudzać punktów wpływających na czynności hormonów), - w okresie menstruacji, - w miejsca mocno bolące, - w stanach silnego zmęczenia fizycznego. Ponadto nie zaleca się stosowania akupresury: - tuż po obfitym posiłku, ale także na czczo, - w stanach po spożyciu alkocholu, - przy gwałtownych zmianach ciśnienia atmosferycznego, - w okolicach szczególnie czułych. Uwagi dodatkowe 1. Niektóre zespoły chorobowe wymagają stosowania zabiegów leczniczych wieczorem (np. bezsenność, zapalenie korzeni nerwowych itp.), a inne w godzinach rannych (np. astma oskrzelowa). 2. Przeprowadzenie zabiegów terapeutycznych powinno być uzależnione od cykli fizjologicznych, np. niektóre postacie migreny u kobiet winno się leczyć stosując refleksoterapię na kilka dni przed okresem miesiączkowania. 3. W ostrych zespołach chorobowych zabiegi należy stosować codziennie, a w przewlekłych, co 2-3 dni. 4. Zabiegi powinno się wykonywać seriami po 10-20 serii, z przerwą między nimi, trwającą około 2 tygodni. Jeżeli nie ma pozytywnych efektów po 3 seriach masażu, to dalsze postępowanie w tym zakresie powinno być zaniechane. 5. Przed rozpoczęciem masażu należy rozetrzeć ręce, co pobudzi w nich cyrkulację krwi i rozgrzeje je. Recepty punktowe Każda z zamieszczonych niżej recept punktowych rozpoczyna się tytułem, po którym podano w kolejności punkty chińskie, jakie należy masować. Przedstawiono również niezbędne wskazówki metodyczne i propozycje autorów co do techniki wykonywania zabiegu. Dokładny opis położenia punktów zamieszczono w rozdziale Iii. Przypomina się o konieczności dokładnego lokalizowania punktów w oparciu o zamieszczony opis położenia i inne dostępne sposoby ich lokalizacji (np. punktoskopu), a także o tym, że przed przystąpieniem do zabiegów masażu punktowego pacjent musi mieć ścisłą diagnozę lekarską. Uwaga ta nie dotyczy recept o charakterze profilaktycznym. 1. Profilaktyczny masaż zdrowotny 1. G.36. Zusanli, 2. VU.43. Gaohuang, 3. LP.6. Sanyinjiao, 4. VF.39. Xuanzhong, 5. LP.2. Dadu. Masować techniką tonizującą; czas masażu około 7 minut. 2. Przeciwdziałanie zmęczeniu (głównie kończyn dolnych) 1. R.1. Yongąuan, 2. LP.1. Yinbai, 3. LP.2. Dadu, 4. VU.60. Kunlun, 5. G.41. Jiexi, 6. G.36.Zusanli. Punkt 1 masować techniką sedatywną, natomiast punkty od 2 do 6 techniką tonizującą; czas masażu około 8 minut. 3. Przeciwdziałanie zmęczeniu (głównie tułowia) 1. VU.43. Gaohuang, 2. VU.15. Xinshu, 3. VF.21. Jianjing, 4. IT.15. Jianzhongshu, 5. IT.12. Bingfeng. Masować techniką sedatywną. Zaleca się rozpocząć zabieg od masażu klasycznego tułowia (pleców), po technice rozcierania zastosować akupresurę wymienionych punktów i dalej kontynuować masaż wykonując: oklepywanie, wstrząsanie i wibrację. Czas masażu - około 15 minut. 4. Poprawienie ogólnej kondycji 1. C.9. Shaochong, 2. IC.4. Hegu, 3. P.7. Liegue, 4. G.36. Zusanli. Masować techniką tonizującą; czas masażu - około 5minut. 5. Bóle głowy (spowodowane zmianami pogody) 1. SJ.3. Hand-Zhongzhu, 2. SJ.23. Sizhukong, 3. JM.12. Zhongwan, 4. JM.9. Shuifen, 5. JM.13. Shangwan. Punkt 1 masować techniką tonizującą, natomiast punkty od 2 do 5 techniką sedatywną; czas masażu - około 8 minut. 6. Bóle głowy (spowodowane zmianami w kręgosłupie szyjnym) 1. VU.10. Tianzhu, 2. TM.14. Dazhui, 3. VF.20. Fengchi, 4. VF.21. Jianjing, 5. VU.2. Zanzhu. Masować techniką sedatywną; czas masażu - około 10 minut. 7. Bóle zębów (wersja I) 1. IC.1. Shangyang, 2. G.6. Jiache, 3. G.4. Dicang, 4. IT.18. Quanliao. Masować techniką tonizującą; czas masażu - około 5 minut. 8. Bóle zębów (wersja Ii) 1. G.3. Face - Juliao, 2. G.7. Xiaguan, 3. G.6. Jiaehe, 4. IC.4. Hegu. Masować techniką tonizującą; czas masażu - około 6 minut. Zaleca się łączenie wersji I i Ii. 9. Migrena 1. P.7. Lieque, 2. IC.4. Hegu, 3. VU.62. Shenmai, 4. P.2. Yunmen. Masować techniką tonizującą; czas masażu - około 7 minut. 10. Bóle zębów (przy bólach głowy) 1. SJ.22. Ear - Heliao, 2. IC.20. Yingxiang, 3. P.11. Shaoshang. Masować techniką tonizującą. Punkt 3 masować przy ostrym bólu zęba; czas masażu - około 4 minut. 11. Bóle głowy (przy bólach zębów) 1. TM.24. Shenting, 2. TM.23. Shangxing, 3. TM.22. Xinhui, 4. TM.21. Qianding, 5. VU.5. Wuchu, 6. VU.6. Chengguang, 7. VU.7. Tongtian. Masować techniką tonizującą na przemian z techniką sedatywną; czas masażu - około 10 minut. 12. Bóle głowy (wszelkie bóle głowy) 1. VF.12. Head-Wangu, 2. SJ.23. Sizhukong, 3. IC.4. Hegu, 4. VF.21. Jianjing. Masować techniką tonizującą na przemian z techniką sedatywną; czas masażu - około 6 minut. 13. Bóle twarzy (ból nerwu trójdzielnego) 1. VF.14. Yangbai, 2. SJ.23. Sizhukong, 3. IC.4. Hegu, 4. IT.18. Quanliao, 5. TM.26. Renzhong, 6. G.7. Kiaguan, 7. G.6. Jiache. 8. JM.24. Chengjiang. Masować techniką sedatywną z zachowaniem następujących zasad: - przy porażeniu gałązki górnej nerwu trójdzielnego masować kolejno punkty 1, 2 i 3, - przy porażeniu gałązki środkowej masować punkty 4, 5 i 3, - przy zapaleniu gałązki dolnej masować punkty 6, 7, 8 i 3. Czas masażu - około 15 minut. 14. Bolesne menstruacje 1. VU.60. Kunlun, 2. VU.62. Shenmai, 3. VU.67. Zhiyin, 4. R.1. Yong-quan, 5. R.2. Rangu, 6. H.8. Qiquan. Masować techniką tonizującą z wyjątkiem punktu czwartego, który zaleca się masować techniką sedatywną; czas masażu - około 8 minut. 15. Klimakterium (przekwitanie u kobiet) 1. G.9. Renying, 2. G.10. Shuitu, 3. G.11. Qishe, 4. G.12. Quepen, 5. LP.10. Xuehai, 6. G.30. Qichong, 7. VF.20. Fengchi, 8. TM.14. Dazhui, 9. G.36. Zusanli, 10. IC.4. Hegu, 11. VU.15. Xinshu. Punkty od 1 do 6 masować techniką sedatywną, natomiast punkty od 7 do 11 techniką tonizującą; czas masażu - około 12 minut. 16. Masaż kosmetyczny twarzy 1. SJ.23. Sizhukong, 2. VF.1. Tongziliao, 3. VU.3. Meichong, 4. VU.1. Jingming, 5. G.2. Sibai, 6. VF.14. Yangbai, 7. G.4. Dicang, 8. JM.24. Chengjiang, 9. SJ.22. Ear-Heliao. Masować techniką tonizującą. Zaleca się przystąpienie do masowania punktów po uprzednim rozmasowaniu twarzy, wykorzystując w tym celu techniki masażu klasycznego. Czas masażu - około 10 minut. 17. Zaburzenia snu 1. Ex.1. Yintang1, 2. Ex.8. Anmian I2, 3. R.6. Zhaohai, 4. VU.62. Shenmai. Masować techniką sedatywną; czas masażu - około 8 minut. 18. Wzmocnienie serca 1. C.9. Shaochong, 2. C.5. Tongli, 3. PC.6. Neiguan, 4. JM.15. Jiuwei, 5. JM.17. Shanzhong. Masować techniką tonizującą; czas masażu - około 5 minut. 19. Chrapanie 1. R.6. Zhaohai,. 2. P.7. Lieąue, 3. IT.4. Hand-Wangu, 4. G.10. Shuitu, 5. JM.21. Xuanji, 6. R.2. Rangu. Masować techniką tonizującą; czas masażu - około 7 minut. 20. Nadciśnienie tętnicze (wersja I) 1. TM.20. Baihui, 2. TM.16. Fengu, 3. VF.21. Jianjing, 4. H.5. Ligou, 5. IC.11. Quchi, 6. VU.15. Xinshu, 7. VU.17. Geshu, 8. VU.23. Shenshu, 9. LP.6. Sanyinjiao, 10. R.9. Zhubin, 11. R.1. Yongąuan. Masować techniką sedatywną; czas masażu - około 20 minut. 21 Nadciśnienie tętnicze (wersja Ii) 1. C.5. Tongli, 2. C.2. Qingling, 3. R.2. Rangu, 4. R.6. Zhaohai, 5. PC.6. Neiguan, 6. PC.7. Daling, 7. LP.15. Daheng, 8. LP.12. Chongmen, 9. C.7. Shenmen. Masować techniką sedatywną; czas masażu - około 20 minut. Zaleca się stosowanie wersji I i Ii na przemian. 22. Krótkowzroczność u dzieci 1. VU.2. Zanzhu, 2. VF.7. Qubin. Masować techniką tonizującą; czas masażu - około 2 minut. Zaleca się masowanie 2-3 razy dziennie. 23. Katar 1. Ex.1. Yintang, 2. IC.20. Yingxiang, 3. IC.4. Hegu, 4. SJ.20. Jiaosun. Masować techniką tonizującą; czas masażu - około 5 minut. Zaleca się masowanie 2-3 razy dziennie. 24. Kaszel 1. TM.12. Shenzhu, 2. VU.42. Pohu, 3. IC.11. Quchi, 4. IC.4. Hegu, 5. SJ.20. Jiaosun. Masować techniką tonizującą; czas masażu - około 5 minut. Zaleca się masowanie 2-3 razy dziennie. 25. Dolegliwości psychiczne, sercowe lub bezsenność 1. C.7. Shenmen, 2. IC.4. Hegu. Masować techniką tonizującą; czas masażu - około 2 minut. 26. Dolegliwości po porażeniu mózgowym (uszkodzenie kończyn górnych) 1. IC.4. Hegu, 2. SJ.5. Waiguan, 3. SJ.14. Jianliao, 4. P.5. Chize. Masować techniką tonizującą; czas masażu - około 5 minut. Zaleca się masowanie 2-3 razy dziennie. 27. Dolegliwości po porażeniu mózgowym (uszkodzenie kończyn dolnych) 1. VF.34. Yanglingąuan, 2. H.3. Taichong. Masować techniką tonizującą; czas masażu - około 2 minut. Zaleca się masować 2-3 razy dziennie. 28. Bóle kolan (w następstwie przeciążenia) 1. G.36. Zusanli, 2. VF.34. Yanglingąuan, 3. VU.40. Weizhong, 4. G.34. Liangąiu, 5. G.35. Dubi. Masować techniką sedatywną; czas masażu - około 10 minut. Zaleca się połączenie akupresury powyższych punktów z masażem centryfugalnym stawów kolanowych. 29. Reumatyczne bóle ramion 1. VF.21. Jianjing, 2. IC.16. Jugu, 3. IC.15. Jianyu, 4. IC.14. Binao, 5. IT.9. Janzhen. Masować techniką sedatywną; czas masażu - około 10 minut. 30. Dolegliwości na tle reumatycznym 1. LP.6. Sanyinjiao, 2. C.7. Shenmen, 3. P.9. Taiyuan, 4. P.11. Shaos-hang, 5. P.5. Chize, 6. C.3. Shaohai. Masować techniką tonizującą; czas masażu - około 6 minut. 31. Lumbago (postrzał) 1. VU.25. Dachangshu, 2. VU.24. Qihaishu, 3. VU.23. Shenshu, 4. VU.22. Sanjiaoshu, 5. VU.52. Zhishi, 6. VU.40. Weizhong. Masować techniką sedatywną; czas masażu - około 12 minut. 32. Rwa kulszowa (ischias) 1. VU.22. Sanjiaoshu, 2. VU.23. Shenshu, 3. VU.24. Qihaishu, 4. VU.25. Dachangshu, 5. VF.30. Huantiao, 6. VU.36. Chengfu, 7. VU.37. Yinmen, 8. VU.40. Weizhong, 9. VU.57. Chengshan, 10. VU.60. Kunlun, 11. SJ.3. Hand-Zhongzhu. Masować techniką sedatywną; średni czas masażu - około 25 minut. 33. Bóle pleców i barków (także przy złej postawie ciała) 1. IT.10. Naoshu, 2. P.2. Yunmen, 3. VU.41. Fufen, 4. VU.42. Pohu, 5. VF.21. Jianjing, 6. VU.15. Xinshu, 7. VU.14. Jueyinshu, 8. VU.13. Feishu, 9. VU.12. Fengmen, 10. VU.23. Shenshu. Masować techniką sedatywną; czas masażu - około 20 minut. 34. Bóle stawowe kończyn dolnych 1. VF.39. Xuanzhong, 2. VU.62. Shenmai, 3. LP.6. Sanyinjiao, 4. R.5. Shuiquan, 5. G.35. Dubi, 6. LP.10. Xuehai. Masować techniką tonizującą; czas masażu - około 7 minut. Zaleca się połączenie akupresury powyższych punktów z masażem centryfugalnym stawów kończyn dolnych. 35. Bóle kręgosłupa szyjnego 1. TM.14. Dazhui, 2. IT.15. Jianzhongshu, 3. IC.4. Hegu. Punkty 1 i 2 masować techniką sedatywną, natomiast punkt 3, techniką tonizującą; czas masażu - około 5 minut. 36. Bóle kręgosłupa piersiowego 1. TM.10. Lingtai, 2. TM.11. Shendao, 3. VU.15. Xinshu, 4. VU.43. Gaohuang, 5. VU.45. Yixi, 6. IC.4. Hegu. Punkty od 1 do 5 masować techniką sedatywną, natomiast punkt 6, techniką tonizującą; czas masażu - około 12 minut. Zaleca się wykorzystanie technik masażu segmentarnego w części tułowia, gdzie występują punkty od 1 do 5, ze względu na uproszczenie zabiegu i wspomagający charakter masażu segmentarnego. 37. Bóle stawu ramieniowego 1. TM.14. Dazhui, 2. IT.15. Jianzhongshu, 3. SJ.13. Naohui, 4. SJ.14. Jianliao, 5. IC.4. Hegu. Punkty od 1 do 4 masować techniką sedatywną, natomiast punkt 5 - techniką tonizującą; czas masażu - około 10 minut. 38. Bóle stawu łokciowego 1. IC.4. Hegu, 2. IC.11. Quchi, 3. IC.13. Shouwuli. Masować techniką tonizującą; czas masażu - około 4 minut. Zaleca się połączenie akupresury powyższych punktów z masażem centryfugalnym stawów łokciowych. 39. "Łokieć tenisisty" 1. IC.11. Quchi, 2. IC.12. Zhouliao, 3. P.5. Chize, 4. IT.4. Hand-Wangu, 5. SJ.5. Waiguan, 6. IT.9. Janzhen. Masować techniką sedatywną; czas masażu - około 10 minut. 40. Bóle żołądka (na tle wrzodowym) 1. VU.43. Gaohuang, 2. VU.42. Pohu, 3. VU.44. Shentang, 4. VU.45. Yixi, 5. VU.46. Geguan, 6. JM.12. Zhongwan. Masować techniką sedatywną; czas masażu - około 15 minut. Zaleca się wykorzystanie technik masażu segmentarnego w części tułowia, gdzie występują punkty od 1 do 5, co ułatwi i skróci zabieg. 41. Osłabienie i mdłości 1. TM.26. Renzhong, 2. PC.9. Zhongchong. Masować techniką tonizującą; czas masażu - około 3 minut. 42. Dolegliwości przewodu pokarmowego 1. TM.6. Jizhong, 2. VU.50. Weicang, 3. G.36. Zusanli. Punkty 1 i 2 masować techniką sedatywną, natomiast punkt 3 - techniką tonizującą; czas masażu - około 6 minut. Punkty samodzielne Akupresurę można wykorzystać także do udzielenia pierwszej pomocy lekarskiej. Najczęściej dotyczy to: zapobiegania omdleniu (tzw. punkty reanimacyjne lub cucące), przeciwdziałania atakom epilepsji, silnym bólom, np.: zęba, głowy, itp. Ponadto niektóre punkty wykazują bardzo mocne działanie ogólnoustrojowe i stąd nazwano je umownie "punktami samodzielnymi". Niniejszy wykaz punktów zawiera również punkty samodzielne stosowane w praktyce sportowej. Dobrze wykonany ucisk, najczęściej krótki i silny, powinien przynieść natychmiastowy skutek, ale nie należy się zrażać, jeżeli się go nie uzyska. Niekiedy trzeba zastosować ucisk na więcej niż jeden punkt chiński. Najczęściej wykorzystywane punkty "samodzielne": P.7. Lieąue. Przy oparzeniach; stymulowane zaraz po oparzeniu sprzyjają lepszemu gojeniu się rany. P.11. Shaoghang. Punkt przeciw bólom gardła. Można go wykorzystać również w przypadku ostrego bólu zęba. IC.4. Hegu. Uniwersalny, także przeciwzmęczeniowy. IC.11. Quchi. Punkt ten wykazuje działanie ogólnowzmacniające i immunologiczne. G.36. Zusanli. Punkt uniwersalny, także przeciwzmęczeniowy. LP.6. Sanyinjiao. Wpływa na obszar narządów płciowych. Punkt bywa nazwany "punktem urody kobiecej". Nie stymulować w czasie ciąży. C.7. Shenmen. Działanie silnie uspokajające. C.9. Shaochong. Punkt cucący, amnezja, omdlenie. IT.1. Shaoze. Punkt cucący. IT.2. Qiangu. Stosować przy gwałtownych atakach epilepsji. VU.60. Kunlun. Przeciwbólowy. R.1. Jongąuan. Epilepsja, wstrząs. R.3. Taixi. Wpływa na psychikę (przewrażliwienie, depresję, lęk). PC.7. Daling. Zapobiega chorobie morskiej (lub komunikacyjnej), usuwa zawroty głowy. SJ.5. Tianliao. Jest to punkt hygrometryczny, który ma zabezpieczyć przed szkodliwymi czynnikami meteorologicznymi, a także ma działać hartująco i uodparniająco. TM.3. Jaoyangguan. Wstrząs mózgu, wyrwanie zęba, stłuczenia. TM.12. Shenzhu. Przy gwałtownym ataku epilepsji. TM.26. Renzhong. Cucący. JM.6. Qihai. Punkt ogólnie wzmacniający (punkt "morze energii"). JM.17. Shanzhong. Epilepsja, choroba morska (lub komunikacyjna). Najczęściej stosowane punkty w praktyce sportowej SJ.15. Tianliao. Wzmacnia i usprawnia czynność mięśni barku i ramienia. Punkt ten pobudza się u bokserów po obu stronach, zapaśników, miotaczy kulą, dyskiem, oszczepem i młotem. VU.17. Geshu. Wzmacnia mięśnie grzbietu i więzadła kręgosłupa, a także usprawnia czynność przepony. Punkt ten pobudza się u tenisistów i hokeistów. VU.52. Zhisi. Wzmacnia mięśnie okolicy lędźwiowej. Punkt ten pobudza się u ciężarowców. VF.30. Huantio. Wzmacnia i usprawnia mięśnie pośladka i uda. Punkt ten pobudza się u skoczków, łyżwiarzy, tancerzy i akrobatów. VU.58. Feyang. Wzmacnia przede wszystkim mięśnie nóg i chroni je przed zmęczeniem. Punkt ten pobudza się u biegaczy, skoczków, kolarzy, tancerek. P.1. Zhongfu. Wzmacnia i usprawnia mięśnie przedniej ściany klatki piersiowej, a ponadto poprawia wentylację płuc i usprawnia rytm oddechowy. Punkt ten pobudza się u większości sportowców, zwłaszcza u biegaczy długodystansowych. JM.12. Zhongwan. Wzmacnia mięśnie nadbrzusza. Punkt ten pobudza się u wszystkich sportowców. G.27. Daju. Wzmacnia i usprawnia mięśnie brzucha. Punkt ten pobudza się u wszystkich sportowców, zwłaszcza u zapaśników. TM.20. Daihui. Poprawia pamięć, koncentrację, czynność kojarzenia, zapewnia precyzję ruchów i przywraca spokój. Punkt ten można pobudzać u wszystkich sportowców. VU.2. Zenzhu. Poprawia ostrość wzroku. Punkt ten pobudza się u kierowców rajdowych, łuczników, strzelców i myśliwych. VF.1. Tongziliao. Działanie jak VU.2. VU.15. Xinshu. Punkt ten znosi lęk, objawy tremy oraz przywraca spokój. Punkt ten pobudza się przed zawodami, bowiem przygotowuje psychicznie sportowców do walki, rozładowuje napięcie i zdenerwowanie, zapewnia spokojny sen w nocy poprzedzającej zawody i przywraca "olimpijski spokój". C.5. Tongli. Działanie jak VU.15. Bibliografia Bahr F.R., Akupresura. PZWL, Warszawa 1990. Bahr F.R., The acupressure health book. Unwin Paperbacks, London 1982. Bernau L., Bez bólu, bez tabletek. Wielka księga akupresury. Wyd. W.A.B., Warszawa 1993. Bohuń L., Jarosiński W., Diagnostyczno-terapeutyczna metoda ryodoraku. Akupunktura w Polsce, 1984, 2/3. Borsarello J., Acupuncture. Wyd. Masson, Paris 1981. Bossy J., Maurek J.CL, Acupuncture, Wyd. Masson, Paris 1976. Bronz Z.,Qigong - uzdrawiające ćwiczenia chińskie. Comes, Warszawa 1990. Chen R, The History and Methods of Physical Diagnosis in Classical Chinese e Medicine. Yautage Press, New York 1969. Cheong W.C., Yang C.P., Synopsis of chinese acupuncture. The Light Publishing Co., Hongkong 1976. Cybulska E., Tajemnice niekonwencjonalnej medycyny. Wyd. DPJ, Gdynia 1991. Delmas A., Drogi i ośrodki nerwowe. PZWL, Warszawa 1975. Domański M., Domański D., Zdrowie w twoich rękach - leczenie akupresurą.KAW, Kraków 1987. Domżal T.M., Ból. Wiedza Powszechna. Warszawa 1983. Dowing G., The massage book. Random House-Bookworks, New York 1972. Drobner Z., Zdrowotny masaż chiński. Wyd. "Comes", Warszawa 1994. Duke M., Acupuncture. Redwood Press, London 1973. Durynjan R.A., Współczesne naukowo-metodologiczne podejście do problemu akupunktury. Akupunktura Polska, 1984, 1,1. Dzierżanowski R., Podstawowe zagadnienia medycyny chińko-wietnamskiej. Cz. I. Wiadomości Lekarskie, 1969, 13,1241. Dzierżanowski R., Podstawowe zagadnienia medycyny chińko-wietnamskiej. Cz. Ii. Wiadomości Lekarskie, 1969, 14,1355. Garnuszewski Z., Akupunktura, jej historia, renesans i zastosowanie. Problemy, 1980. Garnuszewski Z., Historia akupunktury. Arch. Hist. Med., 1980, 2,147. Garnuszewski Z., Renesans akupunktury. Sport i Turystyka, Warszawa 1988. Garnuszewski Z., Wykłady na kursach akupunktury, organizowane przez CMKP w Warszawie w latach: 1979, 1980, 1981, 1983, 1985, 1986, 1987. Goux H., Acupuncture. Librairie Maloine, Paris 1955. Górniccy J. i J., Zdrowie przez dotyk. Wyd. "Cir", Warszawa 1992. Górnicki M., Maciejowski A., Pokrywka J., O zmianach w wywołanych potencjałach mózgowych występujących podczas zabiegów akupunkturowych. Akupunktura Polska, 1984 (2),3,84. Górnicka J., Skarżyński A. (red.), Sekrety medycyny naturalnej. Comes, Warszawa 1993. Hashimoto M., Japonese Acupuncture. Thorsons, London 1966. Hovorka J., Masaż chiński. Wyd. "Kleks", Bielsko-Biała 1991. Huard P., Ming Wong - Chinese Medicine. Mc Graw-Hill, New York 1968. Ibrahimowa W.S., Masaż punktowy. Wiedza Powszechna, Warszawa 1990. Javier J., Points of Chinese Acupuncture. Healt Science Press Deninton Estate. Well-ingborough Nortamptonshure, 1974. Jonecko A., Stasieńko J., Jonecko W., Historia akupunktury chińskiej w średniowieczu i w czasach nowożytnych. Wiadomości Lekarskie, 1982, Xxxv/23, 1953. Jonecko A., Stasieńko J., Jonecko W., Najdawniejsza historia akupunktury chińskiej. Wiadomości Lekarskie, 1981, Xxxiv/8, 703. Kajdański E., Pierwsze informacje o akupunkturze i przypiekaniu w Europie. Wiadomości Lekarskie, 1987, Xi/7,495. Kirsch R., Masaż sportowy. PZWL, Warszawa 1955. Królicki Z., Tradycyjna medycyna chińska, T. I, Wyd. "Poligraf", Wrocław 1993. Królicki Z., Tradycyjna medycyna chińska - prawo pięciu elementów, T. Ii, Wyd. "Poligraf", Wrocław 1994. Kuan H., Chiński masaż i akupresura. PZWL, Warszawa 1992. Kunicew A., Leczebnyj masaż. Medicina, Moskwa 1976. Langwiński R., Ból a neuroprzekaźniki. Post. Hig. i Med. Dośw., 1986, 40,401. Lavier J., Historie, doctrine et practique de acupuncture chinoise. Editeur, Paris 1966. Lewiński A., Aktualne poglądy dotyczące akupunktury. Anest. Reanim. Inf. Terap., 1975, Vii,3,467. Maczeret L.E., Samosiuk Z., Akupunktura i inne metody refleksoterapii. PZWL, Warszawa 1990. Magiera L., Klasyczny masaż leczniczy. Kraków 1994. Manaka Y., Chinese massage. Japan Publications Traching Co. USA, 1973. Mann F., Acupuncture, the Ancient Chinese Art of Healing. William Heineman Medical Books, London 1962. Mann F., The Meridians of Acupuncture. William Heineman Medical Books, London 1964. Mika T., Fizykoterapiia. PZWL, Warszawa 1993. Moss L., Acupuncture and you. Eleh Books, London 1964. Nakatani J.E., Yamaschito K., Ryodoraku Acupuncturei Tokyo 1977. Niboyet J.E.M., Complement d'acupuncture. Wapler, Paris 1955. Niboyet J.E.M., Le Traitment d'algies par L'acupuncture. Jacąues Lafitte, Paris 1959. Operacz K., Akupunktura - teoria i praktyka. Agencja Omnipress, Warszawa 1991. Operacz H., Zasady akupunktury. Agencja Omnipress 1991. Pastinszky J., Racz J., Zmiany skórne w chorobach wewnętrznych. PZWL, Warszawa 1964. Pincel J, Prawo pięciu elementów w medycynie naturalnej. SPAR, Warszawa 1994. Pu Ch., Ogólny zarys masażu chińskiego. Wykłady delegacji lekarzy chińskich szkolących polskich lekarzy na kursie akupunktury CMKP w Warszawie w 1987 roku. Sapiński W., Sapińska J., O leczeniu akupunkturą. PZWL, Warszawa 1990. Sieroń A., Cieślar G., Adamek M., Magnetoterapia i laseroterapia niskoenergetyczna. SAM, Katowice 1993. Skarżyński A., Bliżej natury. Agencja Wyd. "Comes", Warszawa 1992. Stojanowskij D., Sprawocznik po igłorefleksoterapii. Kiszyniew 1977. Szczęśniewski M., Podstawy akupunktury. ZWMN, Koszalin 1991. Szczudlik A., Kwasucka J., Zachowanie się immunoreaktywności beta- endorfinopochodnej we krwi chorych z przewlekłym bólem leczonych punktowym drażnieniem receptorowym (akupunkturą). Neurochirurgia Polska, 1984. Szopiński J., Sierak T., Niecbecki A., Kaniewski M., Badania właściwości bioelektrycznych punktów akupunkturowych. Pamiętnik I Krajowej Konferencji Akupunktury. Warszawa 1983. Tabjejewa D.M., Metodyczne problemy akupunktury. Akupunktura Polska, 1983, (1),3. Tan L.T., Tan M.Y., Yeith J., Acupuncture therapy. USA, 1973. Thie J.F., Dotyk. Sport i Turystyka, Warszawa 1989. Usowa M.K., Morochow S.A., Kratkoje rukowodstwo po igłoukaływaniu i priżeganiu. Medicina, Moskwa 1974. Wallnofer H., Rottauscher A., Chinese Folk Medicine. Bell Publishing Co., New York 1965. Wasińska K., Elektropunktura. Zielona Góra 1992. Worgalik W.G., Wjazmiański E.S., Zarys chińskiej medycyny. PZWL, Warszawa 1964. Wu Wei-ping, Formulaire d'acupuncture. Librairie Meloine, Paris 1959. Zalewska B., Tolerancja bólu a efekt leczenia bólów głowy punktowym drażnieniem receptorowym. Neurochirurgia Polska, 1980. Ying K., Chinese Medical Sciense in Practice. Kowloon, Hongkong 1982.